Poświęcone Danucie,

bez której książka ta nigdy by nie została napisana,

a także Alicji oraz Alexandrowi i Ianowi.
 Podziękowania

C h cę wy razić wd zięczn o ś ć mo jej żo n ie, Dan u cie, za jej wielk ą cierp liwo ś ć p o d czas
lek tu ry i red ag o wan ia mas zy n o p is u , a tak że za o g ro mn ą p o mo c i zach ętę, b ez
k tó ry ch ta k s iążk a n ig d y b y n ie p o ws tała.
Dzięk u ję ró wn ież k rewn y m (wielu z n ich mo g ło b y o p o wied zieć p o d o b n e
h is to rie) i p rzy jacio ło m za ich k o men tarze i u wag i. Dzięk u ję J u n e Ev an s za p o mo c
p rzy o p raco wy wan iu map i ry s u n k ó w o raz An th o n y ’emu M as ters o wi za s ło wa
ws p arcia i wiarę we mn ie. Na k o n iec ch ciałb y m zło ży ć p o d zięk o wan ia So n i Rib eiro
z Hamp s tead Gard en Su b arb In s titu te za jej n ieo cen io n ą p o mo c i rad y , a tak że
Po lo n ia Aid Fo u n d atio n Tru s t za h o jn ą fin an s o wą d o tację.
Od y s eja au to ra
 Wstęp

P o ls k ie ws p o mn ien ia o II wo jn ie ś wiato wej s ą d la mn ie, h is to ry k a, źró d łem

g łęb o k iej fas cy n acji i p o d ziwu . Uk azu ją b o wiem p rzeciwn o ś ci lo s u , k tó re d la
więk s zo ś ci Bry ty jczy k ó w s ą tru d n e d o wy o b rażen ia. Wielk a Bry tan ia jes t wy s p ą;
d zięk i waleczn o ś ci Ro y al Nav y i RAF-u (ws p o mag an y ch w d u ży m s to p n iu p rzez
p o ls k ich lo tn ik ó w i mary n arzy ) u d ało jej s ię u n ik n ąć o k u p acji p rzez wro g ie wo js k a.
W rezu ltacie d o ś wiad czen ia wo jen n e Wielk iej Bry tan ii tru d n o p o ró wn y wać
z d o ś wiad czen iami in n y ch k rajó w eu ro p ejs k ich , zwłas zcza Po ls k i, k tó ra p rzes zła
in wazję i o k u p ację zaró wn o h itlero ws k iej Rzes zy , jak i s talin o ws k ieg o Związk u
Rad zieck ieg o . Dla mn ie, b ry ty js k ieg o d zieck a, n ajo k ro p n iejs zy mi rzeczami w czas ie
wo jn y , jak p amiętam, b y ły b o mb ard o wan ia i p o żary b u d y n k ó w, n iewy g o d a
s p o wo d o wan a n o s zen iem mas k i p rzeciwg azo wej, o k ro p n y s mak jajek w p ro s zk u
i wiad o mo ś ci o k rewn y ch p o leg ły ch za g ran icą. Po lacy n ato mias t p rzeży wali
trag ed ie całk o wicie o d mien n e – mas o we d ep o rtacje, lu d o b ó js two , wy n is zczające
d ziałan ia wo jen n e, k o n flik ty n a tle etn iczn y m, terro r p o lity czn y i ś mierć milio n ó w
lu d zi, a tak że całk o wite p o zb awien ie majątk u . Po lacy mu s ieli p rzeży ć całą s erię
emo cji n iezn an y ch Bry ty jczy k o m, tak ich jak k lęs k a n aro d o wa, o p u s zczen ie p rzez
s o ju s zn ik ó w, co d zien n y s trach p rzed ś miercią i p rzed e ws zy s tk im p o n iżen ie. Nig d y
n ie p rzes tan ę s ię zas tan awiać, jak n aró d , p o d d an y tak wielu d łu g o trwały m fizy czn y m
i p s y ch iczn y m o k ru cień s two m, mó g ł je p rzeży ć i p rzetrwać.
M am jed n ak p o czu cie, że d zis iaj wielu Po lak ó w s traciło zain teres o wan ie h is to rią
wo jn y . Po d zies ięcio leciach p o lity czn eg o u cis k u ch cą k ro czy ć n ap rzó d , zo s tawić
min io n e d o ś wiad czen ia za s o b ą i s zu k ać jaś n iejs zej p rzy s zło ś ci. Zwłas zcza
p rzed s tawiciele mło d s zeg o p o k o len ia trak tu ją czas y wo jn y jak o s p rawę s wo ich
ro d zicó w lu b d ziad k ó w. Twierd zą, że wy s łu ch ali ws zy s tk ich h is to rii, jak ie b y ły d o
wy s łu ch an ia. Ko mu n iś ci wy d o b y wali zb ro d n ie fas zy s to ws k ie n a ś wiatło d zien n e ad
nauseam. Od u p ad k u k o mu n izmu wy s tęp k i reżimu k o mu n is ty czn eg o u k azu je s ię
w k s iążk ach i filmach , a więc Katy ń czy Ko ły ma s ą tak s amo zn an e jak Oś więcim czy
Pawiak .
Droga lodowa Stefan a Way d en feld a jes t jed n ak g o d n a p o lecen ia. Zd ecy d o wan ie
wy ró żn ia s ię n a tle in n y ch wo jen n y ch ws p o mn ień d o s tęp n y ch ws p ó łczes n emu
czy teln ik o wi. Po p ierws ze, n ap is an a jes t ży wy m, b arwn y m języ k iem, n iemal jak
k s iążk a p rzy g o d o wa. Po d ru g ie, jes t d ziełem ws p an iałeg o czło wiek a, Po lak a
p o ch o d zen ia ży d o ws k ieg o , k tó reg o ży cie i p rzek o n an ia s ą zap rzeczen iem g o d n eg o
u b o lewan ia p o ws zech n eg o zało żen ia, że ży d ó w i Po lak ó w n iewiele łączy . Po trzecie,
k s iążk a ta jes t wzru s zającą o p o wieś cią o triu mfie lu d zk iej d etermin acji n ad
p rzeciwn o ś ciami lo s u . M o żn a n awet zary zy k o wać s twierd zen ie, że s tan o wi p o zy cję
o d zwiercied lającą ró żn o ro d n e d o ś wiad czen ia Po lak ó w jak o n aro d u . Ks iążk a warta
jes t p rzeczy tan ia, a n au k i z n iej p ły n ące – g o d n e zap amiętan ia.

No rman Dav ies

h o n o ro wy czło n ek St. An to n y ’s Co lleg e,
Un iwers y tet Ok s fo rd zk i,
p ro fes o r Un iwers y tetu J ag iello ń s k ieg o
2013
Więcej n a: www.eb o o k 4 all.p l

Ro zd ział 1

Sielanka przed burzą

O two ck , jak Kan ad a, p ach n ie ży wicą. Na s u ch y m mazo wieck im p ias k u ro s n ą

n iewy b red n e s o s n y , p o międ zy n imi s to ją d o mk i wzn ies io n e z d rewn a s o s n o weg o .
Wille, więk s ze i mn iejs ze, p ro s te lu b zd o b io n e wy my ś ln y mi wy cin an k ami, w zimie
n a wp ó ł p u s te i p rzes tro n n e, w lecie p ęk ają w s zwach o d letn ik ó w. J ak ży wica, p alą
s ię łatwo i tak s zy b k o , że n iech ty lk o p o żar wy b u ch n ie, s traży o g n io wej wzy wać n ie
ma p o co . Gd zien ieg d zie w o g ro d ach ro s n ą s taran n ie p ielęg n o wan e lip y , k lo n y
i ak acje, ale Otwo ck to p rzed e ws zy s tk im s o s n y i d o n ich n ależą ziemia i p o wietrze.
Dzieciń s two s p ęd ziłem w Otwo ck u , tu ż u p ro g u Wars zawy , n a p rzeciwleg ły m
b rzeg u Wis ły . Gd y b y łem mały , mies zk aliś my w wy n ajętej willi p rzy alei Ko ś ciu s zk i
1 . J ad ąc z Wars zawy d y miącą k o leją lu b k o lejk ą wąs k o to ro wą (tematem liczn y ch
d o wcip ó w), wy s iad ało s ię n a s tacji i alb o za n amo wą jed n eg o z liczn y ch d o ro żk arzy
ws iad ało s ię d o d o ro żk i, alb o – n ajczęś ciej – s zło s ię p iech o tą p rzez u liczk i, n iek tó re
b ru k o wan e k o cimi łb ami, n ajczęś ciej p ias zczy s te, wp ierw w lewo , p o d lin ią
k o lejo wą, i zn ó w w lewo , aż wch o d ziło s ię w u licę Ko ś cieln ą. Na ro g u alei Ko ś ciu s zk i
b y ł s k lep s p o ży wczy Pak u ls k ieg o , a s k ręcając w aleję, mijało s ię ap tek ę Po d o ls k ieg o
i wk ró tce, p o s tu czy d wu s tu metrach , n ieb ies k a tab liczk a n a p ło cie o b wies zczała
n u mer jed en .
Otwo ck meg o d zieciń s twa b y ł d ziwn y m mias tem. Nie ty lk o miejs co wo ś cią
letn is k o wą, b lis k ą i wy g o d n ą d la mies zk ań có w Wars zawy , lecz ró wn ież
u zd ro wis k iem s p ecjalizu jący m s ię w leczen iu s ch o rzeń p łu c i d ró g o d d ech o wy ch ,
g łó wn ie zaś ro zp o ws zech n io n ej wó wczas g ru źlicy . Wy s iad ając z p o ciąg u , wciąż
jes zcze s p o wici k łęb ami d y mu , wars zawiacy s tawali n a o two ck im p ero n ie, wd y ch ali
g łęb o k o s ły n n e p o wietrze i k lep iąc s ię p o p iers iach , mawiali: „Tu taj n ap rawd ę
mo żn a o d d y ch ać… ”.
Otwo ck s tał s ię u zd ro wis k iem d zięk i o d k ry ciu d o k to ra J ó zefa M arian a Geis lera,
a ws zy s tk o zawd zięczał p ach n ący m ży wicą s o s n o m. Wed łu g zacn eg o d o k to ra s o s n y
n ie ty lk o wy d zielają miłą wo ń , n awet n ie tlen , jak b y le p o s p o lita ro ś lin a, lecz tak że
o zo n . A jak k ażd y u czeń g imn azjaln y wied zieć p o win ien , cząs teczk a tlen u (O2 )
zawiera d wa ato my , p o d czas k ied y cząs teczk a o zo n u zawiera teg o ż tlen u ato my trzy
(O3 ). M y ś ląc więc lo g iczn ie, ch o ć mo że s p o s o b em n ieco u p ro s zczo n y m, d o k to r
Geis ler i jeg o n as tęp cy wy k o mb in o wali, że wy s tarczy d ać g ru źlik o wi, k tó reg o p łu ca
s ą p ełn e d ziu r i ze zwy k łeg o p o wietrza n ie p o b ierają wy s tarczającej ilo ś ci tlen u ,
p o wietrze zawierające o zo n i, h o k u s -p o k u s , p acjen t o d razu p o czu je s ię lep iej.
Prawd a czy n ie, ale fak tem b y ło , że s tan g ru źlik ó w leczo n y ch w Otwo ck u częs to s ię
p o p rawiał. Czy o zo n wy d zielan y p rzez o two ck ie s o s n y n ap rawd ę czy n ił te cu d a, czy
też o d p o czy n ek i d o b ra p ielęg n acja – ju ż n ig d y p ewn ie s ię n ie d o wiemy . W k ażd y m
razie d o k to r Geis ler zało ży ł tam p ierws ze w Po ls ce s an ato riu m n izin n e, za n im p o s zli
in n i, a d o k to r Geis ler o trzy mał mian o „o jca o two ck ieg o u zd ro wis k a” 1 .
Do czas u o d k ry cia an ty b io ty k ó w g ru źlica b y ła p rawd ziwy m d o p u s tem Bo ży m,
n as tęp cą wcześ n iejs zy ch k lęs k w ro d zaju d żu my , s y filis u i trąd u , a o d p o wied n ik iem
AIDS w czas ach n am b liżs zy ch . Co g o rs za, o fiarą g ru źlicy p łu cn ej, czy li s u ch o t,
p ad ali g łó wn ie mło d zi lu d zie; ś mierteln o ś ć b y ła wy s o k a, ch o ro b a trwała d łu g o ,
s u ch o tn ik p rzez lata mó g ł b y ć ciężarem d la ro d zin y . Częś ć g ru źlik ó w p o k o n y wała
ch o ro b ę, a wielo letn ie leczen ie w tak ich u zd ro wis k ach , jak Dav o s w Szwajcarii czy
Otwo ck w Po ls ce, zwięk s zało s zan s e p rzeży cia. Dla więk s zo ś ci Po lak ó w Otwo ck b y ł
o czy wiś cie o wiele p rzy s tęp n iejs zy .
W latach trzy d zies ty ch w leczen iu s u ch o t d o d o b reg o p o wietrza d o d awan o
jes zcze o b fite wy ży wien ie i wy p o czy n ek . W rezu ltacie k u ch n ia o two ck a
wy s p ecjalizo wała s ię w p o trawach p o ży wn y ch a tłu s ty ch : p rzeważały tam mas ło ,
ś mietan a, jajk a, k u ry o g ru b ej wars twie s ad ła, zu p y z wielk imi o k ami tłu s zczu , cias ta
p ełn e k remu . Oty ło ś ć b y ła u to żs amian a ze zd ro wiem; s u ch o tn ik ch u d ł,
o zd ro wień co wi zaś p rzy b y wało n a wad ze. Has ło „cu k ier k rzep i” b y ło
u s an k cjo n o wan e p rzez ó wczes n ą med y cy n ę. Po p u larn e p o wied zo n k o : „Nim g ru b y
s ch u d n ie, ch u d y u mrze” b y ło s p u ś cizn ą wiek ó w p rzech o wy wan ą w p amięci lu d o wej.
O ch o les tero lu jes zcze s ię filo zo fo m n ie ś n iło . Nato mias t wo jn y , p o ws tan ia,
rewo lu cje, o k res y g ło d u wciąż b y ły ś wieże w p amięci n aro d u .
M ó j o jciec b y ł lek arzem p ed iatrą, leczy ł więc d zieci i lu d zi mło d y ch , a jak o
mies zk an iec Otwo ck a s p ecjalizo wał s ię w g ru źlicy p łu c. By ł czło wiek iem ciep ły m,
p o g o d n y m, p ełn y m ws p ó łczu cia, b ard zo lu b ian y m p rzez p acjen tó w. Przy jmo wał
w d o mu co d zien n ie o d p o n ied ziałk u d o s o b o ty o d d ziewiątej d o jed en as tej i o d
o s iemn as tej d o d wu d zies tej, w n ied zielę jed y n ie ran o . Od p o łu d n ia d o o b iad u
o d wied zał p acjen tó w w mieś cie. Op u k iwał, o s łu ch iwał, zak ład ał o d my i n ieraz
mawiał: „Do b ry lek arz, Stefan k u , mu s i mieć ś wietn y s łu ch alb o s zó s ty zmy s ł,
n ajlep iej zaś jed n o i d ru g ie”.
Ob iad jad aliś my n a o g ó ł o k o ło trzeciej. Szk o ła k o ń czy ła s ię mn iej więcej
o d ru g iej i wk ró tce p o tem ro d zin a i d o mo wn icy zb ierali s ię wo k ó ł s to łu : o jciec,
matk a, mó j s tars zy b rat J u rek , ja i ci s p o ś ró d k rewn y ch , zn ajo my ch czy p rzy jació ł,
k tó rzy p rzeb y wali w ty m czas ie w n as zy m g o ś cin n y m d o mu . Po d es erze zazwy czaj
o d b y wała s ię p ewn a mała ceremo n ia. Ojciec s taran n ie s k ład ał s erwetk ę, a p o tem,
z lewą ręk ą n a o p arciu k rzes ła, n a wp ó ł ws tawał i p y tał: „A k to mn ie d zis iaj
p rzy k ry je?”, i p alcem p rawej ręk i ws k azy wał p o k o lei n a k ażd eg o z b ies iad n ik ó w,
o d liczając: „En tliczek p en tliczek , czerwo n y s to liczek , n a k o g o wy p ad n ie, n a teg o
b ęc”. Py tan ie b y ło reto ry czn e, b o d ziwn y m zb ieg iem o k o liczn o ś ci bęc zaws ze
wy p ad ało n a mn ie. Wó wczas , n ib y z lek k a zd ziwio n y , zry wałem s ię z k rzes ła
i b ieg łem za o jcem d o s y p ialn i ro d zicó w. Ojciec k ład ł s ię tam n a k an ap ce, a mo im
o b o wiązk iem b y ło n ak ry ć g o k o lo ro wy m wełn ian y m k o cem i p o cało wać w p o liczek .
Ale to jes zcze n ie b y ł k o n iec. Go d zin ę p ó źn iej n a wezwan ie n as zej s łu żącej, Oles i,
zan o s iłem o jcu filiżan k ę mo cn ej czarn ej k awy . „J eś li n ie wy p iję k awy , p ien iąd ze
p ierws zeg o p acjen ta b ęd ą zmarn o wan e”, zwy k ł mawiać.
Prak ty k a o jca, jak o g ro mn ej więk s zo ś ci lek arzy w k raju , b y ła p rak ty k ą p ry watn ą.
Dla lu d zi, k tó ry ch n ie s tać b y ło n a h o n o rariu m d la lek arza, a tak ich w p rzed wo jen n ej
Po ls ce b y ło wielu , is tn iała Kas a Ch o ry ch fin an s o wan a g łó wn ie p rzez rząd ; b y ły
ró wn ież ro zmaite in s ty tu cje d o b ro czy n n e, p o ls k ie i ży d o ws k ie, w k tó ry ch lek arze
p raco wali b ezp łatn ie. M ó j o jciec b y ł jed n y m z o rg an izato ró w Kas y Ch o ry ch w Ło d zi
we wczes n y ch latach d wu d zies ty ch .
„Tak s ię ju ż d zieje”, tłu maczy ł mi, „że p rawie p o ło wa mo ich p acjen tó w n ie mo że
s o b ie p o zwo lić n a lek arza. Częs to , Bó g wie, mu s zę im n awet d o ło ży ć p arę zło ty ch d o
lek ars tw. Ale p amiętaj, Stefan k u , wy s tarczy , żeb y p o ło wa p acjen tó w zap łaciła ci
n o rmaln e h o n o rariu m, a b ęd zies z mó g ł u trzy mać s ieb ie i ro d zin ę”. Ojciec d o b rze
wied ział, że o d czas u , k ied y p o rzu ciłem p lan y zo s tan ia s trażak iem lu b k o min iarzem,
n ie u leg ało wątp liwo ś ci, że p ó jd ę w jeg o ś lad y .
Ko ch ałem o jca całą mo cą meg o d ziecięceg o s erca, a u czu cie to n ie o p u ś ciło mn ie
p rzez res ztę jeg o ży cia. Nic d ziwn eg o , że i jeg o zawó d b y ł mi d ro g i.
Ok o ło ro k u 1 9 3 1 p rzen ieś liś my s ię d o więk s zeg o d o mu . Nas ze n o we mies zk an ie
zajmo wało cały p arter. M ies zk ał w n im p rzed tem s am właś ciciel z ro d zin ą, k tó ry
p rzen ió s ł s ię d o in n ej willi, a miał w czy m wy b ierać, b o p o s iad ał ich k ilk a. W n o wy m
mies zk an iu miałem włas n y p o k ó j międ zy s y p ialn ią ro d zicó w i p o k o jem J u rk a, a że
k o ry tarz b y ł d łu g i, więc zimą g ry waliś my tam w p iłk ę n o żn ą. Na k o ń cu k o ry tarza
zn ajd o wała s ię łazien k a i tam, raz n a ty d zień , n a o g ó ł w p iątek , p ły wała w wan n ie
s p o ra ry b a, s zczu p ak , k arp , mo że s an d acz, o czek u jąca eg zek u cji. Zaraz p o p o łu d n iu ,
wy ło wio n a z wan n y p rzez Oles ię, n ieu ch ro n n ie traciła g ło wę n a k u ch en n ej d es ce,
a ja, n ied o s zły fizjo lo g , zafas cy n o wan y o b s erwo wałem p o d ry g i i k o n wu ls je
b ezg ło weg o tu ło wia. Pewn eg o d n ia p o zb awio n y g ło wy k arp zes k o czy ł z k u ch en n eg o
s to łu n a p o d ło g ę. J u rek , k tó ry zazwy czaj o mijał k u ch n ię, właś n ie wp ad ł p o k ro mk ę
ch leb a i zo b aczy ws zy ten mak ab ry czn y ry b i b alet, u ciek ł, zak lin ając s ię, że n ig d y
w ży ciu ry b y jeś ć n ie b ęd zie. Ch o ciaż n a wiele lat s traciłem z n im k o n tak t, to , o ile
mi wiad o mo , s ło wa d o trzy mał.
Na wio s n ę 1 9 3 6 ro k u , tu ż p rzed mo imi u ro d zin ami – o s iemn as teg o czerwca
k o ń czy łem jed en aś cie lat – p rzen ieś liś my s ię z alei Ko ś ciu s zk i d o włas n eg o , n o wo
wy b u d o wan eg o d o mu p rzy tej s amej u licy , p o d n u merem 6 a, n a ro g u u licy
Szo p en a 2 .
Ro k czy d wa p rzed tem ro d zico m zaczęło s ię lep iej p o wo d zić i o jciec k u p ił p ó ł
mo rg i ziemi. Parcela b y ła p u s ta, zaro ś n ięta trawą, ch was tami, zd ziczały mi k rzewami.
Sp o międ zy tej zielen i wy s tawały o p alo n e k ro k wie, p o łaman e, s czern iałe d es k i,
s zczątk i b elek – p o zo s tało ś ci d o mu , k tó ry s p alił s ię k ilk a lat wcześ n iej.
Nas z n o wo wy b u d o wan y d o m s tał s ię jed n y m z n ajb ard ziej n o wo czes n y ch
i o b s zern y ch d o mó w jed n o ro d zin n y ch w Otwo ck u . So lid n e d ęb o we d rzwi fro n to we
p ro wad ziły d o d u żeg o h o lu n a całą wy s o k o ś ć p iętro weg o b u d y n k u . W s ło n eczn y
d zień , aż d o p o łu d n ia, trzy wy s o k ie o k n a n ad d rzwiami wejś cio wy mi rzu cały n a h o l
s n o p y zło teg o ś wiatła. Sch o d y , n a lewo o d wejś cia, p ro wad ziły n a p ierws ze p iętro
i s try ch . Do m miał w s u mie jed en aś cie p o k o i n a d wó ch k o n d y g n acjach ; wch o d ziły
w to g ab in et o jca i p o czek aln ia o raz lab o rato riu m matk i.
Po s iad ło ś ć n as za miała s wo ją h is to rię. Stał tam n ieg d y ś – zan im s p ło n ął –
p en s jo n at p an ien Nes to ro wiczó wien i latem 1 9 1 5 ro k u jed n y m z letn ik ó w b y ł J ó zef
Piłs u d s k i, p ó źn iejs zy Naczeln ik Od ro d zo n ej Rzeczy p o s p o litej. Ab y ten fak t u czcić,
o jciec p o d aro wał n aro żn ik n as zeg o o g ro d u Rad zie M iejs k iej, k tó ra p o s tawiła tam
d wu metro wy o b elis k z p łas k o rzeźb ą g ło wy M ars załk a i wy k u ty m w k amien iu
n ap is em. Uro czy s to ś ć o d s ło n ięcia p o mn ik a o d b y ła s ię w p aźd ziern ik u 1 9 3 8 ro k u
i p lan o wan e b y ły d o ro czn e d efilad y . Os tatn ią ceremo n ię p rzed n as zy m d o mem
o d p rawio n o 3 maja 1 9 3 9 ro k u , a wk ró tce p o tem mó j ś wiat – tak jak i ws zy s tk ich –
leg ł w g ru zach .
Otwo ck n ie mó g ł s ię s zczy cić n ad miarem p o mn ik ó w, ale tro ch ę d alej p rzy n as zej
u licy n a k remo wy m co k o le wzn o s iło s ię p o p iers ie Tad eu s za Ko ś ciu s zk i. Dzieje ty ch
d wó ch p o mn ik ó w s tały s ię jak b y s y mb o lem b u rzliwej h is to rii d wu d zies teg o wiek u .
Po mn ik Ko ś ciu s zk i, wy s tawio n y w ro k u 1 9 1 8 , w 1 9 4 1 ro k u zo s tał wy s ad zo n y
w p o wietrze p rzez Niemcó w w o d wecie za zn is zczen ie h itlero ws k ich emb lemató w
p rzed s ied zib ą k o men d an ta k o mis ariatu Sich erh eitzp o lizei 3 . Ob a o two ck ie p o mn ik i
M ars załk a, o b elis k w ro g u n as zeg o o g ro d u , jak i d ru g i, tro ch ę s tars zy , s to jący
w p ark u miejs k im, p rzetrwały d ru g ą wo jn ę ś wiato wą. Niemcy jak imś d ziwn y m
zb ieg iem o k o liczn o ś ci mieli s p ecjaln e wzg lęd y d la M ars załk a i p o d o b n o p rzez
k ró tk i czas n a p o czątk u o k u p acji u trzy my wali wartę h o n o ro wą p rzed „n as zy m”
p o mn ik iem. Nato mias t k ied y o d wied ziłem Po ls k ę we wczes n y ch latach
s ześ ćd zies iąty ch , cały n aro żn ik n as zej p o s iad ło ś ci b y ł zan ied b an y i wś ró d d zik ich
k rzewó w i ch was tó w led wo mo żn a b y ło o d n aleźć p rzewró co n y o b elis k . Gd y w latach
s ied emd zies iąty ch i o s iemd zies iąty ch zn ó w zn alazłem s ię p rzejazd em w Otwo ck u ,
p o mn ik a w o g ó le n ie b y ło , zn ik ł b ez ś lad u . W latach d ziewięćd zies iąty ch , w n o wej
s y tu acji p o lity czn ej, o b elis k wró cił n a s wo je miejs ce i s tał s ię „p o n o wn ie miejs cem
p atrio ty czn y ch s p o tk ań mies zk ań có w mias ta” 4 .
J ak ju ż ws p o min ałem, w n as zy m d o mu zn ajd o wało s ię lab o rato riu m matk i. M atk a
u k o ń czy ła s tu d ia p rzy ro d n icze i s p ecjalizo wała s ię w b ak terio lo g ii i p ato lo g ii
k lin iczn ej. Przez k ilk a lat p raco wała w Pań s two wy m In s ty tu cie Hig ien y w Wars zawie,
lecz k ied y zb u d o waliś my n o wy d o m, zaczęła p ro wad zić włas n e lab o rato riu m
i ws p ó łp raco wała z o jcem i z in n y mi o two ck imi lek arzami. Lab o rato riu m p ełn e b y ło
fas cy n u jący ch in s tru men tó w z n ierd zewn ej s tali i b rązu , b u telek , b u teleczek ,
s zk lan y ch n aczy ń o p rzeró żn y ch k s ztałtach i k o lo rach . Najciek aws ze b y ły te z tru p ią
czas zk ą i n ap is em: TRUCIZNA. J u ż o d jed en as teg o ro k u ży cia p o trafiłem p o s łu g iwać
s ię tak imi s ło wami, jak mik ro s k o p , p o lary metr, wiró wk a, ciep lark a
i s tery lizato r, wielce imp o n u jąc k o leżan k o m. M atk a p o p ierała mo je zain teres o wan ia
n au k o we, więc g o d zin ami s ied ziałem p rzy mik ro s k o p ie, b ad ając czy to k ro p le wo d y
z k ału ży , czy k ro p elk i włas n ej k rwi, czy p rep araty ró żn y ch g ro n k o wcó w
i p acio rk o wcó w p rzy g o to wan e p rzez matk ę. Do s tęp d o p rep arató w p rątk ó w
g ru źlicy – a ty ch b y ło n ajwięcej – jak ró wn ież d o p ó łek zas tawio n y ch b u telk ami
k was ó w, tru cizn i in n y ch o d czy n n ik ó w b y ł zak azan y . Ap arat ren tg en o ws k i o jca
tak że b y ł n iety k aln y .
W ciąg u wio s n y i lata 1 9 3 6 ro k u d o o k o ła willi, ws p ó ln ą p racą ro d zicó w
i o g ro d n ik a, wy ró s ł o g ró d p rzezn aczo n y częś cio wo p o d u p rawę warzy w, a częś cio wo
k wiató w. Wo k ó ł, wzd łu ż s ztach et, o jciec i ja p o s ad ziliś my rząd s reb rn y ch ś wierk ó w,
z k tó ry ch z czas em wy ró s ł s iwo -zielo n y ży wo p ło t. Do n o wo wy b u d o wan ej w d ru g im
k o ń cu p arceli s tró żó wk i wp ro wad zili s ię An to n i, jeg o żo n a i n o wo n aro d zo n e
d zieck o . An to n i p ełn ił o b o wiązk i d o zo rcy , o g ro d n ik a, s tan g reta, p alacza cen traln eg o
o g rzewan ia, s ło wem – b y ł czło wiek iem ws zech s tro n n y m. Żo n a An to n ieg o , zajęta
g łó wn ie d zieck iem, p o mag ała czas em n as zej s łu żącej, Oles i. Do s ąs iad u jącej ze
s tró żó wk ą s tajn i też wp ro wad ził s ię n o wy lo k ato r. Pamiętam, jak k u p o waliś my teg o
k as ztan k a. Han d larz k o ń mi p rzy p ro wad ził g o , trzy mając za u zd ę, a An to n i,
w ch arak terze ek s p erta, k lep ał k o n ia p o zad zie, b ad ał p o k o lei ws zy s tk ie cztery
k o p y ta, zag ląd ał mu w zęb y i d o wiek u p o d an eg o p rzez h an d larza d o d ał jes zcze p arę
lat, wy raźn ie d ając d o zro zu mien ia, że k as ztan ek ma p o ważn e b rak i. Ale k o ń b y ł
wes o ły , p ełen ży cia, p ars k ał raźn ie. „Wiad o mo , wó d k i mu d o p iero co d ali”,
s twierd ził An to n i. Oles i i mn ie k o ń s ię jed n ak s p o d o b ał. M atk a n ie b rała u d ziału
w tej tran s ak cji. A o jciec, k tó ry mimo o ś mio letn iej s łu żb y wo js k o wej
i n ieu n ik n io n ej jazd y k o n n ej n ie b y ł zn awcą zwierząt, zg o d ził s ię z mo ją o p in ią
i k as ztan ek wp ro wad ził s ię d o s tajn i. Trzeźwy b y ł d u żo s p o k o jn iejs zy i o d
p ierws zeg o wejrzen ia p rzy p ad liś my s o b ie d o g u s tu . Nazwaliś my g o n iezb y t
o ry g in aln ie Kas ztan em, An to n i też w k o ń cu g o p o lu b ił – n ieraz g o p rzy łap y wałem,
jak wió d ł z k o n iem d łu g ie ro zmo wy , p o wierzając mu ch y b a ws zy s tk ie s wo je s ek rety .
Ży cio wy m p o wo łan iem Kas ztan a b y ło wo żen ie o jca b ry czk ą n a co d zien n e wizy ty : d o
d o mó w p acjen tó w, d o p en s jo n ató w, s an ato rió w, częs to d o willi p o za mias tem. W ty m
czas ie w jed n ej z willi w So p lico wie mies zk ał b y ły p rezy d en t Wo jciech o ws k i i o jciec
b y wał tam wzy wan y d o jed n eg o z wn u k ó w s p ęd zający ch z n im wak acje. Po wizy cie
p rezy d en t zwy k ł o d p ro wad zać o jca d o b ry czk i. By ł to wy s o k i p an , s zczu p ły ,
s iwo wło s y , p atrzy łem n ań z p o ważan iem – u o s ab iał d la mn ie częś ć h is to rii Po ls k i.
Częs to w n ied zielę lu b w czas ie wak acji jeźd ziłem d la to warzy s twa z o jcem n a
wizy ty . Czas em An to n i o d s tęp o wał mi lejce i Kas ztan s łu ch ał s ię mn ie n ie g o rzej n iż
jeg o . Ale i tak to k o ń n ajlep iej zn ał g eo g rafię Otwo ck a i d o k ład n ie p amiętał d o my ,
w k tó ry ch o jciec miał p acjen tó w. Zatrzy my wał s ię wó wczas p rzed zn ajo mą fu rtk ą,
ły p ał d o ty łu , a g d y o jciec n ie wy s iad ał, ru s zał d alej. Gd y p o d ro s łem, An to n i częs to
zo s tawał w d o mu , a ja d u mn ie wo ziłem o jca d o ch o ry ch .
Po d ru g iej, zach o d n iej s tro n ie to ró w Otwo ck s tawał s ię n ie d o p o zn an ia. To ju ż
n ie b y ły zas o b n e wille i p en s jo n aty , n ie p ach n iało ży wicą, n ie s p acero wali tu
letn icy . Tu taj zn ajd o wało s ię tak zwan e miasteczko, zamies zk an e p rzez ży d o ws k ą
b ied o tę. Ulice b y ły cias n e, częs to zaś mieco n e, h ałaś liwe, ch o d n ik i wąziu tk ie,
p o wietrze d alek ie o d u zd ro wis k o weg o . Źle u trzy man e d o my ch y liły s ię p o d
d ziwn y m k ątem. Nawet s o s n y s ię s tąd wy p ro wad ziły , jed y n ie czas em jak ieś
rach ity czn e d rzewk o s tarało s ię p rzerwać s mu tek zak u rzo n ą zielen ią. Lu d zie mó wili
tu alb o p o ży d o ws k u , żarg o n em, k tó reg o n ie ro zu miałem, alb o s wo is tą p o ls zczy zn ą.
Ojciec cies zy ł s ię tu wielk im s zacu n k iem, p o d ek s cy to wan e jeg o p rzy b y ciem d zieci
zb ierały s ię wo k ó ł b ry czk i. Właś n ie w miasteczku mies zk ali ci p acjen ci, k tó ry ch n ie
s tać b y ło n a lek arza i k tó ry m o jciec częs to d awał p ien iąd ze n a lek ars twa. Po d
n iemieck ą o k u p acją cała ży d o ws k a lu d n o ś ć Otwo ck a, i ta z u zd ro wis k a, i ta
z miasteczka, zo s tała zamk n ięta w g etcie, a latem 1 9 4 2 ro k u wy mo rd o wan a. J u ż w ro k u
1 9 4 3 „n iewiele ś lad ó w p o zo s tało p o mies zk ań cach wy zn an ia mo jżes zo weg o , mimo
że p rzed wo jn ą s tan o wili więk s zo ś ć lu d n o ś ci Otwo ck a. No wi mies zk ań cy d awn y ch
p en s jo n ató w, willi i d o mó w n ależący ch d o Ży d ó w b ard zo mało wied zą o h is to rii ich
właś cicieli” 5 .
Gd y s am jeźd ziłem z o jcem n a wizy ty , n a o g ó ł czy tałem, czek ając n a n ieg o .
Z An to n im o czy tan iu n ie b y ło mo wy , g d y ż p o d n ieo b ecn o ś ć o jca An to n i b awił mn ie
o p o wieś ciami. M ó wił mi o d u ch ach , s iłach n ad p rzy ro d zo n y ch , o an io łach , d iab łach
i p rzeró żn y ch ś więty ch , a n a b ard ziej p rzy ziemn y m p o zio mie mn o ży ły s ię k rwawe
mo rd ers twa i p ertu rb acje o s o b is te n a tle d o s ad n ie o p is an eg o s ek s u .
W ty ch czas ach s ło wo „s ek s ” b y ło s taran n ie p o mijan e i p rzez ro d zicó w, k tó rzy
n ie u mieli, a mo że i n ie ch cieli u ś wiad amiać d zieci, i p rzez s zk o łę, g d zie n a lek cjach
b io lo g ii zręczn ie lawiro wan o wo k ó ł teg o tematu . Sek s b y ł p o p ro s tu tab u – pas devant
les enfants. W rezu ltacie mu s iałem zad o wo lić s ię wp ro wad zen iem d o teo rii p rzez
n iezb y t s u b teln e lek cje An to n ieg o .
Po n ieważ mó j b rat, J u rek , wieczo rami częs to ch ad zał n a ran d k i, a Oles ia zamy k ała
s ię w k u ch n i zaczy tan a w M n is zk ó wn ie czy Do łęd ze-M o s to wiczu , ja wy czek iwałem
ty lk o n ieo b ecn o ś ci ro d zicó w, b y zas zy ć s ię w b ib lio tece o jca i werto wać s tro n y
zak azan y ch to mó w, w ro d zaju Vita sexualis. Łaciń s k i b y ł ty lk o ty tu ł, cały tek s t b y ł p o
p o ls k u – n ie zaws ze zro zu miały , jak o że p ełen n au k o wej termin o lo g ii, ró żn iącej s ię
d iametraln ie o d d o s ad n o ś ci i k o lo ry s ty k i o p o wiad ań An to n ieg o . Ale ilu s tracje b y ły
języ k iem u n iwers aln y m.
J u rek b y ł o d e mn ie o s ześ ć lat s tars zy . Za mło d u s ześ ć lat s tan o wi wielk ą b arierę
i w rezu ltacie – z wy jątk iem p o k rewień s twa – n ie mieliś my ze s o b ą wiele ws p ó ln eg o .
Op o wiad an o mi, że g d y b y łem mały , J u rek b y ł b ard zo o p iek u ń czy , ale ja ty ch czas ó w
n ie p amiętam. Zo s tała mi n ato mias t w p amięci ciężk a ręk a J u rk a i jeg o p o g ard liwy
s to s u n ek d o „s mark acza”. J a o d wzajemn iałem s ię, jak p o trafiłem, p łatałem mu fig le,
ś led ziłem g o n a ran d k ach i ch y b a częs to n a s ztu rch ań ca zas łu g iwałem. A s to s u n k i
ro d zin n e tak s ię u ło ży ły , że p o d czas k ied y ja b y łem fawo ry tem o jca, J u rek ,
p ierwo ro d n y s y n , b y ł u lu b ień cem matk i.
M o i ro d zice u ro d zili s ię w Ko n g res ó wce, o jciec w 1 8 9 0 ro k u w Pło ck u , a matk a
w 1 8 8 9 ro k u w M ławie. Ojciec s k o ń czy ł med y cy n ę w M o s k wie w 1 9 1 4 ro k u , tu ż
p rzed wy b u ch em p ierws zej wo jn y ś wiato wej, k ied y to zo s tał zmo b ilizo wan y i s łu ży ł
w armii cars k iej w ran d ze s ztab s k ap itan a jak o lek arz d y wizji arty lerii. M atk a
s k o ń czy ła p rzy ro d ę n a Un iwers y tecie Wars zaws k im, k tó ry n a czas wo jn y
ewak u o wan o d o Ch ark o wa. Po b rali s ię w ro k u 1 9 1 5 i zaraz p o wy b u ch u rewo lu cji
w Ro s ji, p o d k o n iec 1 9 1 7 ro k u , p rzed o s tali s ię p rzez fro n t z p o wro tem d o Po ls k i.
Gd y Po ls k a o d zy s k ała n iep o d leg ło ś ć, o jciec ws tąp ił d o Wo js k a Po ls k ieg o i p rzez
całą wo jn ę b o ls zewick ą s łu ży ł w ran d ze k ap itan a jak o lek arz 4 . Pu łk u Strzelcó w
Po d h alań s k ich . J u rek u ro d ził s ię w czerwcu 1 9 1 9 ro k u i p rzez p ierws ze trzy lata zn ał
o jca jak o teg o o b ceg o p an a, k tó ry zjawiał s ię w d o mu o d czas u d o czas u
i mo n o p o lizo wał matk ę. Nic więc d ziwn eg o , że jeg o s to s u n k i z o jcem zaws ze b y ły n a
b ak ier.
Po d emo b ilizacji o jca w ro k u 1 9 2 2 ro d zice o s ied lili s ię w Ło d zi i o jciec
zaan g ażo wał s ię w o rg an izo wan ie Kas y Ch o ry ch . Nab awił s ię tam g ru źlicy k rtan i,
p rzy p u s zczaln ie zaraziws zy s ię o d p acjen ta. Leczen ie w o wy ch czas ach p rzed
wy n alezien iem an ty b io ty k ó w n ie is tn iało – s y tu acja b y ła p o ważn a. J ed y n ie
w Berlin ie p ró b o wan o leczy ć ten s zczeg ó ln y ro d zaj g ru źlicy p rzez wy p alan ie
zaatak o wan ej tk an k i. By ła to meto d a d ras ty czn a, k tó ra n ie d awała g waran cji
wy leczen ia, za to zap ewn iała trwałą u tratę g ło s u . Ojciec, mimo wątp liwo ś ci,
n amó wio n y p rzez s tars zy ch k o leg ó w p o jech ał d o Berlin a. W o s tatn iej ch wili, ju ż
p rzy g o to wan y d o o p eracji, zmien ił zd an ie i o p u ś cił g ab in et ch iru rg a; in n y mi s ło wy ,
u ciek ł. Zd ecy d o waws zy s ię n a leczen ie zach o wawcze, ro d zice p rzen ieś li s ię d o
Otwo ck a.
Tu o jciec p o d d ał s ię leczen iu , k tó re p o leg ało n a n ieu ży wan iu s tru n g ło s o wy ch ,
w rezu ltacie p rzez d wa lata b y ł n iemo wą i, jak więk s zo ś ć p acjen tó w w Otwo ck u ,
o k ry ty ciep ły m k o cem p rzes iad y wał cały mi d n iami n a leżak u n a weran d zie.
Nazy wało s ię to weran d o wan iem i b y ło g łó wn y m elemen tem reżimu leczen ia
g ru źlicy . Ojciec mó g ł s ię p o ro zu miewać ty lk o za p o mo cą p ap ieru i o łó wk a. Dla
zab icia czas u czy tał cały mi d n iami i zg ro mad ził wielk ą b ib lio tek ę, k tó ra ju ż za
mo ich czas ó w zb ierała k u rz n a s try ch u . Po d wó ch latach tak iej terap ii o jciec p o jech ał
w 1 9 2 4 ro k u n a b ad an ie d o Berlin a, g d zie – k u zd u mien iu lek arzy – n ie zn alezio n o
ś lad u ch o ro b y . I tak z p o twierd zo n y m zd ro wiem i z o d zy s k an y m g ło s em o jciec
wró cił d o d o mu . M u s iała b y ć wielk a rad o ś ć w ro d zin ie, b o ja u ro d ziłem s ię jak ieś
d ziewięć mies ięcy p ó źn iej.
W czas ie ch o ro b y , tak b ard zo zak aźn ej, o jciec trzy mał s ię z d alek a o d J u rk a.
A g d y wró cił d o zd ro wia i o d zy s k ał g ło s , w d o mu zjawił s ię in tru z w mo jej o s o b ie –
mu s iało to wy g ląd ać n iewes o ło z p u n k tu wid zen ia meg o b rata.
J u rek zd ał matu rę w o two ck im g imn azju m w 1 9 3 5 ro k u , mając lat s zes n aś cie,
zamias t zwy czajo wy ch o s iemn as tu , i g imn azju m mu s iało d o s tać s p ecjaln e
p o zwo len ie z M in is ters twa Oś wiaty n a d o p u s zczen ie g o d o matu ry . Nie u leg ało
wątp liwo ś ci, że n as tęp n y m k ro k iem b ęd zie u n iwers y tet – in aczej n ie u ch o d ziło
w n as zej s ferze zawo d o wej in telig en cji. Ojciec p rag n ął, ab y J u rek p o s zed ł n a
med y cy n ę. Ale jak to częs to b y wa w ro d zin ie, s am ten fak t wy s tarczy ł, b y wzb u d zić
s p rzeciw, i J u rek zap is ał s ię n a wy d ział matematy k i Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o .
Pewn eg o zimo weg o d n ia b rat wró cił d o d o mu wcześ n iej n iż zwy k le i zamk n ięty
z o jcem w g ab in ecie o d b y ł z n im d łu g ą ro zmo wę. Przy o b ied zie o jciec b y ł milczący ,
a J u rek n ies wó j. Ro zmo wa s ię n ie k leiła. Po d es erze o jciec ws tał.
– Ch o d ź ze mn ą. – Kiwn ął n a mn ie p alcem. Rzad k o b y wał tak mało mó wn y .
I zamias t p ó jś ć d o s y p ialn i n a s wą zwy k łą p o p o łu d n io wą d rzemk ę, ru s zy ł p ro s to d o
g ab in etu . – Zamk n ij d rzwi i s iad aj – rzek ł, ws k azu jąc k rzes ło d la p acjen ta. Ojciec
s iad ł za b iu rk iem. – J u rek p o s tan o wił n ie wracać n a u n iwers y tet. Dziś ran o ławk a,
k tó rą zwy k le d zieli z k o leg ami, b y ła n a wp ó ł p u s ta. W au li n ie b y ło an i jed n eg o
z jeg o ży d o ws k ich k o leg ó w. Ok azało s ię, że k o rp o ran ci zab lo k o wali wejś cie n a
p rawą s tro n ę au li i k o leg ó w o s emick im wy g ląd zie wp u s zczali ty lk o n a lewą s tro n ę,
k rzy cząc: „Ko mu n iś ci i Ży d zi, n a lewo !”. Ko led zy n ie p o s łu ch ali i ab y u n ik n ąć
b ijaty k i, p o p ro s tu wy s zli. Wid ząc to , J u rek d o n ich d o łączy ł. Nie mu s iał, ale zro b ił
to , co u ważał za s łu s zn e. M iał rację. Wró cił d o d o mu i u p arł s ię, że n a wy d ział n ie
wró ci.
Ojciec b y ł wy raźn ie wzb u rzo n y . Wes tch n ął g łęb o k o , ws tał z fo tela i o b ró cił s ię
d o o k n a, p lecami d o mn ie.
– Wies z p rzecież, Stefan k u – zaczął – co s ię d zieje w Niemczech . Wid ziałem, że
reg u larn ie czy tu jes z g azetę. To d o b rze. To d o b rze. Bard zo to ws zy s tk o s mu tn e,
p rawd a? Ch y b a n ie o tak ą Po ls k ę walczy liś my ? Wy g ląd a n a to , że n as i ro d zimi
fas zy ś ci wzo ru ją s ię n a Hitlerze i jeg o zwo len n ik ach . Dłu g o z J u rk iem ro zmawiałem
i d o s zliś my d o wn io s k u , że p o win ien wy jech ać n a s tu d ia za g ran icę. M o że d o An g lii
alb o Fran cji. M u s imy s ię zas tan o wić, d o k ąd , k ied y i jak . On teraz ma zamiar iś ć n a
ch emię p rzemy s ło wą. Alb o mo że n a b u d o wę o k rętó w w Civ ita Vecch ii, we Wło s zech .
Ale to jeg o d ecy zja. Gd y b y zd ecy d o wał s ię n a Pary ż, mo że mó g łb y zamies zk ać
u cio ci Lo li. J ak wies z, o n a i wu j Leo n mies zk ają tam o d d zies ięciu lat i n ie n ajg o rzej
s o b ie rad zą. Sam n ie wiem… Przy o b ecn y ch o g ran iczen iach d ewizo wy ch tru d n o jes t
wy s y łać p ien iąd ze za g ran icę. Ale ch y b a jak o ś s ię u ło ży .
Ojciec u milk ł, o d wró cił s ię i zn ó w u s iad ł. J eg o zaws ze p o g o d n a twarz s tała s ię
in n a, s u ro wa, o o czach tward y ch i b rwiach ś ciąg n ięty ch w d wa złączo n e łu k i. Po
ch wili o jciec s ię p rzemó g ł, u ś miech ro zjaś n ił mu twarz. Zap alił p ap iero s a. Wciąg n ął
d y m g łęb o k o w p łu ca.
– J ak ty lk o u rząd zimy J u rk a – ciąg n ął o jciec – b ęd ziemy mu s ieli p o my ś leć
o to b ie. M o że n awet o jak imś in tern acie za g ran icą. Ale ch y b a n ie p rzed małą matu rą.
Ty ją b ęd zies z zd awał w… 1 9 4 0 ro k u , p rawd a? Będ zies z miał wted y p iętn aś cie lat.
Ale ten czas leci! Nie wiem, co mama n a to p o wie. Zo b aczy my . M am n ad zieję, że d o
wo jn y n ie d o jd zie. Szk o d a, że n ie ma an g iels k ieg o w s zk o ln y m p ro g ramie. Pracu j
ch o ciaż n ad fran cu s k im. Id zie ci n ieźle, p rawd a?
Dawałem s o b ie rad ę n ie n ajg o rzej, n ie wk ład ając w to n ad miern eg o wy s iłk u . We
wrześ n iu 1 9 3 6 ro k u , zaraz p o wy jeźd zie J u rk a, ws tąp iłem d o p ierws zej k las y
Gimn azju m Uzd ro wis k o weg o M ias ta Otwo ck a n ależąceg o d o Sp ó łd zieln i
Nau czy cieli, w k tó ry m o jciec b y ł lek arzem s zk o ln y m. Ojca p lan y wo b ec mn ie b y ły
in teres u jące, ale o n n ie b y ł p ro ro k iem. M ałej matu ry ju ż s ię w Otwo ck u n ie
d o czek ałem.
M o je s ielan k o we d zieciń s two miało trwać jes zcze ty lk o trzy lata. A mo że o k res
ten wy d aje mi s ię tak s ielan k o wy teraz, z p ers p ek ty wy p rzes zło p ó ł wiek u ?
W p o ró wn an iu z ty m, co miało n as tąp ić p o tem? M o je d ziecięce lata b y ły łatwe
i p ro s te. O ile mi wiad o mo , ro d zice w ty m czas ie n ie mieli k ło p o tó w fin an s o wy ch .
Ojciec miał p rak ty k ę i s zczeg ó ln ie w czas ie wak acji, k ied y Otwo ck b y ł p ełen
letn ik ó w, zarab iał o k o ło p ięciu czy s ześ ciu ty s ięcy zło ty ch mies ięczn ie. Dla
p o ró wn an ia p en s ja n au czy ciela g imn azju m wy n o s iła o k o ło p ięciu s et czy s ześ ciu s et
zło ty ch . M atk a też n ieźle zarab iała. Czu łem s ię b ezp ieczn y , ro d zice zaws ze b y li
w d o mu , rzad k o ty lk o wy jeżd żając n a k ró tk ie u rlo p y . W d o mu też zaws ze b y ła
Oles ia, a w s tró żó wce An to n i z ro d zin ą.
Najwięk s zy m wy d arzen iem meg o d zieciń s twa b y ła n as za wy cieczk a zamo rs k a,
mó j p ierws zy wy jazd za g ran icę. Dy s k u s je n a ten temat trwały p rzez całą zimę
1 9 3 8 /1 9 3 9 ro k u i w k o ń cu p o zo s tały d o wy b o ru d wie wy cieczk i s io s trzan y mi
s tatk ami: alb o w s ierp n iu Batorym d o No weg o J o rk u n a wy s tawę ś wiato wą, alb o
w maju Piłsudskim „Po s ło ń ce Po łu d n ia”. Po n ieważ w s ierp n iu o jciec, jak ró wn ież
matk a, mieli n ajwięcej p racy , zd ecy d o waliś my s ię n a maj. Bez tru d n o ś ci u zy s k ałem
p o zwo len ie n a o p u s zczen ie s zk o ln y ch zajęć, jak o że wy cieczk a miała „p o s zerzy ć
mo je h o ry zo n ty i zn ajo mo ś ć g eo g rafii”. Po d ek s cy to wan y b y łem ju ż n a d łu g o p rzed
wy jazd em. Wo d ząc p alcem p o map ie, s tu d io wałem n as zą tras ę: Gd y n ia – Kan ał
Kilo ń s k i – Lizb o n a – Cieś n in a Gib raltars k a – Neap o l – Palermo – Try p o lis (Lib ia) –
Ceu ta i Tetu an w M aro k u His zp ań s k im – Gd y n ia. Kawał ś wiata. M ało k to z mo ich
ró wieś n ik ó w b y ł k ied y k o lwiek za g ran icą, a w cały m Otwo ck u ch y b a n ik t s ię tak
d alek o n ie zap ęd ził.

***

Dwie ciek awo s tk i. J ed n a, że p o d k o n iec n as zej wy cieczk i s to s u n k i p o ls k o -

n iemieck ie b y ły ju ż tak n ap ięte, że k ap itan Piłsudskiego n ie ch ciał ry zy k o wać, iż
n iemieck i p ilo t s tatk u ro zmy ś ln ie s p o wo d u je u s zk o d zen ie s tatk u i jeg o zatrzy man ie
w Niemczech , więc wró ciliś my d o Gd y n i n ie p rzez Kan ał Kilo ń s k i, lecz p rzez
Sk ag errak i Katteg at. Dru g ą ciek awo s tk ą jes t my ś l „co b y b y ło , g d y b y … ”.
Gd y b y ś my zamias t p ły n ąć „Po s ło ń ce Po łu d n ia”, wy b rali s ierp n io wą wy cieczk ę d o
No weg o J o rk u ? J ak że in aczej u ło ży ło b y s ię n as ze ży cie! Po czątek wo jn y zas tał
Batorego w Stan ach Zjed n o czo n y ch , tam też n a wo jen n y czas , a w wielu wy p ad k ach n a
res ztę ży cia, zo s tała więk s zo ś ć p as ażeró w.

***

Tru d n o mi d o k ład n ie o k reś lić, k ied y n as tąp ił k o n iec meg o d zieciń s twa.
Os iemn as teg o czerwca 1 9 3 9 ro k u czu łem s ię b ard zo d o ro s ły . By ł to d zień mo ich
cztern as ty ch u ro d zin i zamias t jak zwy k le u rząd zić p o d wieczo rek d la mo ich
ró wieś n ik ó w, ro d zice zab rali mn ie d o teatru . Teatr n ie b y ł d la mn ie n o wo ś cią.
Wp rawd zie w Otwo ck u n ie b y ło s tałeg o teatru , ale d o cen tru m Wars zawy jech ało s ię
w ty m czas ie zaled wie trzy d zieś ci s ześ ć min u t k o mfo rto wy m p o ciąg iem
elek try czn y m. Teatry wars zaws k ie, jak Wielk i, Po ls k i, Letn i czy Kameraln y , b y ły
więc łatwo d o s tęp n e. Ch y b a n ie rzad ziej n iż raz w mies iącu b y wałem n a
p o p o łu d n ió wce w jed n y m z ty ch teatró w, alb o z mamą, alb o z jed n ą z liczn y ch
cio tek , alb o ze s zk o łą. Kilk a razy w ro k u teatry wars zaws k ie u rząd zały s p ecjaln e
ab o n amen to we p rzed s tawien ia d la s zk ó ł i o two ck ie g imn azju m k o rzy s tało z n ich
reg u larn ie. W ten s p o s ó b o b ejrzeliś my wiele s ztu k k las y czn y ch i n o wo czes n y ch ,
p ió ra ro d zimy ch i o b cy ch d ramatu rg ó w, częs to w o b s ad zie n ajb ard ziej zn an y ch
ak to ró w.
 Ale w d zień mo ich cztern as ty ch u ro d zin n ie p o jech aliś my d o zn an eg o mi teatru .
I n ie jech aliś my n a p o p o łu d n ió wk ę, lecz n a p rawd ziwie d o ro s łe wieczo rn e
p rzed s tawien ie. Ro d zice zab rali mn ie d o s ły n n eg o k ab aretu Ali-Bab a p rzy u licy
Karo wej n a rewię p o d ty tu łem Orzeł czy Rzeszka. J u ż s am ty tu ł p rzed s tawiał in try g u jącą
g rę s łó w. Przed wo jn ą k ab aret b y ł p o p u larn ą fo rmą ro zry wk i, ale d zieci s ię tam n ie
zab ierało . Na teg o ro d zaju rewię s k ład ały s ię lek k ie s k ecze, d o wcip n e mo n o lo g i lu b
d ialo g i, s aty ry czn e wiers ze, p io s en k i i tań ce, a ws zy s tk o miało wy d źwięk alb o
p o lity czn y , alb o ero ty czn y . Najważn iejs zą o s o b ą b y ł k o n feran s jer, k tó ry wy p ełn iał
czas międ zy p o s zczeg ó ln y mi n u merami zab awn y mi mo n o lo g ami. Ko n feran s jerem n a
rewii Orzeł czy Rzeszka b y ł s ły n n y ak to r, Kazimierz Kru k o ws k i, zwan y Lo p k iem.
I tak to wieczó r mo ich cztern as ty ch u ro d zin s tał s ię d la mn ie jak b y in icjacją,
p rzejś ciem w ś wiat d o ro s ły ch , i mo że d lateg o tak u trwalił mi s ię w p amięci.
Wracam my ś lą d o d o mu , d o ch wili p rzed wy jazd em d o Wars zawy . Czek ałem
n iecierp liwie, zap ięty n a o s tatn i g u zik , zb liżał s ię czas wy jazd u n a s tację,
a An to n ieg o z b ry czk ą an i wid u , an i s ły ch u . J u ż o d g o d zin y b y łem g o tó w.
W g ran ato wej mary n arce o d s zk o ln eg o mu n d u rk a, w b iały ch s p o d n iach z cien k iej
wełen k i, w b iałej k o s zu li i w k rawacie, b ard zo imp o n o wałem s am s o b ie. A tu n ic…
Nie mo g łem ju ż wy trzy mać. Po b ieg łem d o s tró żó wk i. An to n i b y ł w s tajn i i czes ząc
zg rzeb łem Kas ztan a, d zielił s ię z n im o s tatn imi n o win ami.
– M amy jech ać n a s tację! J u ż p ó źn o ! Sp ó źn imy s ię n a p o ciąg ! – wo łałem d o
n ieg o ju ż z d alek a.
– A ja tam n ic n ie wiem. – An to n i wzru s zy ł ramio n ami. – Nik t mi n ic n ie mó wił
o żad n ej jeźd zie n a s tację. – Zn ó w wp rawił ramio n a w ru ch i wró cił d o k o ń s k iej
to alety .
Po b ieg łem z p o wro tem d o d o mu . Wp ad łem k u ch en n y m wejś ciem i właś n ie
d o b ieg ałem d o s ch o d ó w, g d y n ies p o d ziewan y wid o k zatrzy mał mn ie w h o lu . Oles ia
s zero k o o two rzy ła d rzwi fro n to we: p rzed d o mem n a u licy s tał s amo ch ó d . Zn ałem to
au to . J ech ałem n im k ilk a razy . By ła to ciemn o zielo n a limu zy n a mark i Bu ick ,
włas n o ś ć in ży n iera Sk o tn ick ieg o , d o b reg o zn ajo meg o ro d zicó w. I to o n s am s ied ział
za k iero wn icą, a o b o k n ieg o żo n a. Zaws ze imp o n o wały mi s amo ch o d y , żało wałem, że
n ie mamy włas n eg o . W o wy ch czas ach b y ł to wielk i lu k s u s , ale wy d awało mi s ię, że
o jciec mó g łb y s o b ie n a to p o zwo lić. „Po co mi s amo ch ó d ?” – mawiał jed n ak . „Żeb y
J u rek p rzy n ajb liżs zej o k azji s k ręcił s o b ie k ark ?” A p rawd ę p o wied ziaws zy , n a
o two ck ich p ias k ach k o ń b y ł d u żo lep s zy m ś ro d k iem tran s p o rtu .
Ob ejrzałem s ię. Ro d zice właś n ie s ch o d zili z p iętra, o jciec w s mo k in g u , matk a
w czarn ej wieczo ro wej s u k n i. Go d zin ę p ó źn iej b y liś my p rzed teatrem.
Na u licy , p rzed wejś ciem d o b u d y n k u , zg ro mad zili s ię wid zo wie. Więk s zo ś ć
p an ó w u b ran a b y ła w s mo k in g i lu b ciemn e g arn itu ry . Paru o ficeró w w mu n d u rach .
Więk s zo ś ć p ań w d łu g ich s u k n iach . M u n d u rk ó w s zk o ln y ch zau waży łem zaled wie
k ilk a. Wy s o k i ch ło p iec s to jący o b o k n as miał n a s o b ie mu n d u rek , ale z czerwo n ą
tarczą n a ramien iu i z czerwo n y mi wy p u s tk ami. Licealis ta! Na ręk awach mo jej
mary n ark i wy p u s tk i b y ły n ieb ies k ie i tak aż tarcza z n u merem n as zeg o g imn azju m,
7 4 . Na ramien iu licealis ty o p ierała s ię eleg an ck a b ru n etk a. J es zcze d wa, trzy lata,
a mo że i ja b ęd ę ch ad zał d o teatru z u k o ch an ą?
Po trzecim d zwo n k u tłu m ru s zy ł i s zy b k o zap ełn ił wid o wn ię. Przed s tawien ie
mn ie n ie zawio d ło , p rzes zło me ws zelk ie o czek iwan ia. I co ciek aws ze, n ie miałem
żad n eg o k ło p o tu ze zro zu mien iem an i p o lity czn y ch , an i ero ty czn y ch d o wcip ó w.
M atk a p atrzy ła s p o d o k a zd ziwio n a, mo że n awet n ieco zg o rs zo n a, g d y p ars k ałem
ś miech em w miejs cach , k tó ry ch mo że jes zcze n ie p o win ien em ro zu mieć.
Z teatru p o jech aliś my n a Krak o ws k ie Przed mieś cie d o h o telu Bris to l. M o ja
p ierws za p ó źn a k o lacja z d o ro s ły mi w „lo k alu ”! I to w Bris to lu , n ajeleg an ts zy m
h o telu Wars zawy ! Od źwiern y w lib erii o two rzy ł d rzwi s amo ch o d u . No c b y ła
wy jątk o wo ciep ła i mimo ś wiateł u liczn y ch n ieb o n ad mias tem b y ło u s ian e
g wiazd ami. Nieb ies k a s ala res tau racji wy p ełn io n a b y ła p o b rzeg i. Pan o wie, ws zy s cy
n a czarn o , w to warzy s twie s zy k o wn y ch p artn erek s ied zieli p rzy ś n ieżn o b iały ch
s to lik ach . Keln erzy , p o d o b n ie u b ran i, u wijali s ię międ zy s to lik ami. Od g o ś ci mo żn a
ich b y ło o d ró żn ić g łó wn ie p o s zy b k ich ru ch ach . Przy n as zy m s to le d waj k eln erzy
tro s k liwie o d s u wali k rzes ła p an io m, p o tem p an o m, a n a k o ń cu mn ie. J ed en z n ich
p o b ieg ł p o lis tę tru n k ó w, a d ru g i ju ż p o mag ał w wy b o rze d ań .
M imo s zk o ln eg o mu n d u rk a b y łem trak to wan y p o ważn ie, czu łem s ię jak d o ro s ły
i ś miało wziąłem u d ział w o g ó ln ej k o n wers acji. Słu ch an o mn ie z u wag ą. M o że
d lateg o , że b y łem ju b ilatem? A g d y ro zlewan o tru n k i i ja d o s tałem p ełen k ielis zek
wó d k i.
Głó wn y m tematem ro zmo wy b y ła n ap ięta s y tu acja p o lity czn a. I ro d zice,
i p ań s two Sk o tn iccy u ważali, że wo jn a jes t n ieu n ik n io n a. J a miałem wątp liwo ś ci.
– Przecież mamy p ak t o n ieag res ji z Niemcami – zau waży łem z n iewin n o ś cią
właś ciwą d la meg o wiek u .
– M amy , mamy – o d p arł p an Sk o tn ick i – ale p ak ty , tak ie czy in n e, jes zcze n ig d y
n ie s tan ęły Niemco m n a p rzes zk o d zie.
Ojciec b y ł n as tawio n y b ard ziej o p ty mis ty czn ie.
 – M amy też g waran cję o d An g lii, Fran cja jes t p o n as zej s tro n ie, mo że to Niemcó w
p o ws trzy ma. A jak n as zaatak u ją, to p rzecież jes teś my p rzy g o to wan i.
– Ale co zro b ią Ro s jan ie? Za g ro s z n ie mam d o n ich zau fan ia – s twierd ziła matk a.
– Z n imi też mamy p ak t o n ieag res ji – wtrąciłem – właś n ie d y s k u to waliś my Pacta
sunt servanda n a łacin ie. Na lek cji o coniugatio periphrastica passiva – d o d ałem, czu jąc, że
n iep o trzeb n ie s ię p o p is u ję i że p ło n ą mi p o liczk i. Na s k u tek wó d k i? Ale b rn ąłem
d alej: – To jed en z k o n ik ó w p an a Ad ams k ieg o . – Pan Ad ams k i b y ł n as zy m
n au czy cielem łacin y . To ch y b a jed n ak ta wó d k a, p o my ś lałem, zamilk łem
i ro ześ miałem s ię.
– Sy tu acja jes t n ie d o ś miech u – zg an ił mn ie p an Sk o tn ick i. – Wcześ n iej czy
p ó źn iej Hitler i Stalin s ię d o g ad ają.
– Ab s u rd – s twierd ził o jciec. – Sk rajn ie o d mien n e id eo lo g ie.
Ale in ży n ier n ie d ał s ię zb ić z tro p u .
– Id eo lo g ie mo że o d mien n e, ch o ć i to n ie tak ie p ewn e, ale zap ęd y mo cars two we
id en ty czn e. Ch ciałb y m wierzy ć, że to wy macie rację – s twierd ził w k o ń cu – ale
g ło wy b y m n ie d ał.
Ta o s tatn ia wy p o wied ź i s to jące za n ią g łęb o k ie p rzek o n an ie d ały mi d o
my ś len ia. Czy żb y p an Sk o tn ick i wied ział więcej o d in n y ch ? M iał k o n tak ty
w k ręg ach rząd o wy ch i in teres y w An g lii. Ale jeg o zd an ie b y ło zu p ełn ie s p rzeczn e
z ty m, co p is ały g azety : „Nas za k awaleria zatrzy ma s ię d o p iero w Berlin ie…
w Sp rewie b ęd ziemy p o ić n as ze k o n ie… n ie d amy an i g u zik a… Po ls k a o d mo rza
o d ep ch n ąć s ię n ie d a… ”.

***

M ięd zy n aro d o we trak taty n am n ie p o mo g ły ; s tały s ię ś wis tk ami b ez zn aczen ia,

p o d ep tan e p rzez Hitlera i Stalin a. Dzies ięć ty g o d n i p o p amiętn ej k o lacji w Bris to lu ,
p ierws zeg o wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u , wo js k a n iemieck ie p rzek ro czy ły n as ze g ran ice n a
zach o d zie, p ó łn o cy i p o łu d n iu . To b y ł n o wy ro d zaj wo jn y , Blitzkrieg, wo jn a
b ły s k awiczn a. Na ro zk az Stalin a d ziałająceg o w zb ro d n iczej zmo wie z Hitlerem
s ied emn as teg o wrześ n ia Armia Czerwo n a p rzek ro czy ła n as zą ws ch o d n ią g ran icę.
Ob lężo n a Wars zawa p o d d ała s ię Niemco m d wu d zies teg o ó s meg o wrześ n ia.
 Ro zd ział 2

Koniec dzieciństwa

W p iątek 1 wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u s k o ń czy ł s ię mó j ś wiat. To jes t d ata zn an a,

zap is an a w k ro n ik ach , żad en h is to ry k k wes tio n o wać jej n ie mo że. Nato mias t
zd ecy d o wać, n a jak ą d atę p rzy p ad a k o n iec mo jeg o d zieciń s twa, jes t d u żo tru d n iej.
Dwa d n i mo g ą k an d y d o wać d o teg o zas zczy tn eg o mian a: 1 8 czerwca 1 9 3 9 ro k u ,
k ied y to u k o ń czy łem cztern aś cie lat, alb o 6 wrześ n ia teg o ro k u , k ied y o p u ś ciłem
d o m ro d zin n y , mając n ieco p o n ad cztern aś cie lat. M o że to d ziwn e, ale to ta p ierws za
d ata u tk wiła mi w p amięci jak o p ewn eg o ro d zaju „p as o wan ie n a ry cerza” i wted y
wy d awała mi s ię p rzeło mo wa.
Wró ciliś my z n as zej eg zo ty czn ej wy cieczk i „Po s ło ń ce Po łu d n ia”, k ied y n iewiele
zo s tało ju ż z ro k u s zk o ln eg o , a d łu g ie letn ie wak acje n ie ró żn iły s ię zb y tn io o d
p o p rzed n ich . Zwy k łem co d zien n ie ran o jeźd zić ro werem d wa k ilo metry n a b as en d o
Celes ty n o wa, g d zie s p ęd załem d zień n a p ły wan iu , g rze w s iatk ó wk ę i k o s zy k ó wk ę;
czas em w p ark u g ry wałem w ten is a. Nie jes tem p ewien , czy n a b as en ciąg n ęła mn ie
ch ęć p o p ły wan ia, ch o ć i to b ard zo lu b iłem, czy też o b ecn o ś ć d ziewcząt z g imn azju m
Świąteck iej. Uczen n ice tej s zk o ły miały n ie ty lk o zamiło wan ie d o Celes ty n o wa, ale
i d o ś ć s p ecy ficzn ą o p in ię. Fama g ło s iła, iż b y ły n ie ty lk o d o b rze ro zwin ięte
fizy czn ie, ale też miały b o g ate wiad o mo ś ci z d zied zin y zak azan ej i b rak o wało im
zah amo wań w d zielen iu s ię n imi z mn iej u ś wiad o mio n y mi ch ło p cami.
Nie d o ró s łs zy jes zcze d o ran d ek , wieczo ry n a o g ó ł s p ęd załem w d o mu , ś lęcząc
n ad tró jwy miaro wą map ą Afry k i, k tó rą b u d o wałem z p las telin y n a s zk lan ej p ły cie.
Ro k s zk o ln y ro zp o czy n ał s ię 4 wrześ n ia, s zed łem d o czwartej, czy li o s tatn iej
k las y g imn azjaln ej, k tó ra miała b y ć u wień czo n a n a k o ń cu ro k u małą matu rą.
Przez całe lato n as ilały s ię p o g ło s k i o n ad ch o d zącej wo jn ie. W rad iu p ełn o b y ło
p atrio ty czn y ch h as eł i zap ewn ień o mo cy p o ls k ieg o o ręża. Ro zmo wy d o ro s ły ch
wcześ n iej czy p ó źn iej s ch o d ziły n a ten s am temat. M ając zap ewn io n e p o p arcie
Fran cji i An g lii, czu liś my s ię b ezp ieczn i, a jed n ak n iep o k ó j wis iał w p o wietrzu .
Po cies zała n as n eu traln o ś ć Ro s ji. W tej s y tu acji p ak t międ zy Rib b en tro p em
a M o ło to wem z d n ia 2 3 s ierp n ia s p ad ł n a n as jak g ro m z jas n eg o n ieb a. Stalin d ał
Hitlero wi carte blanche. Wo jn a s tała s ię n ieu n ik n io n a.
Do b rze p amiętam s ło n eczn e n ied zieln e p o p o łu d n ie 2 7 s ierp n ia. Właś n ie
p o d lewałem rab aty czerwo n y ch b eg o n ii wzd łu ż ch o d n ik a p ro wad ząceg o z u licy d o
d rzwi wejś cio wy ch n as zeg o d o mu , k ied y d u ży czarn y s amo ch ó d zatrzy mał s ię p rzed
fu rtk ą. Wy s iad ł z n ieg o k ap itan w p o lo wy m mu n d u rze.
– Stefan … ? – zap y tał, wch o d ząc.
– Tak … – o d p o wied ziałem, ró wn ie n iep ewn y jak o n . Któ ż to mó g ł b y ć? Czy
p o win ien em g o p o zn ać? On ty mczas em s zero k o o two rzy ł ramio n a. Nie wied ząc, co
ro b ić, s tałem jak wry ty . Kap itan p o d s zed ł d o mn ie, p o ło ży ł mi ręce n a ramio n ach
i mu s n ął warg ami czo ło .
– To ja, s try j Ad am – p o wied ział. – Nie p o zn ajes z mn ie? Nic d ziwn eg o .
Dawn o ś my s ię n ie wid zieli. Ależ ty u ro s łeś …
Natu raln ie… Stry j Ad am, s tars zy b rat o jca. M ies zk ał w Wars zawie. J ak o jciec, też
lek arz. Os tatn io jak o ś s ię g o rzad k o w d o mu ws p o min ało . J eg o żo n a, cio cia Zo s ia,
b y ła d en ty s tk ą i k ied y ś reg u larn ie leczy ła mi zęb y , ale o s tatn io ch o d ziliś my d o
in n ej d en ty s tk i, w willi Perech o d n ik a, w Otwo ck u . Kied y ś s ię więcej o Ad amie
mó wiło . Zap amiętałem ty lk o s trzęp y ty ch ro zmó w: że s try j b o g ato s ię o żen ił i p rawie
p o rzu cił med y cy n ę d la in teres ó w, że miał las y i tartak i. Wied ziałem też, że o jciec i o n
p o ró żn ili s ię p rzy jak iejś o k azji. Ad am p o n o ć n ie trak to wał mło d s zeg o b rata
p o ważn ie i b ez jeg o wied zy s p rzed ał jak iś ws p ó ln y k awał ziemi. Sto s u n k i zo s tały
zerwan e n a p arę lat, ale wid o czn ie teraz n ad s zed ł czas p o jed n ań .
Ob aj b racia b y li o ficerami rezerwy i jed en as teg o d n ia mo b ilizacji mieli s ię s tawić
w XII Szp italu Ok ręg o wy m w twierd zy b rzes k iej. M o b ilizacja n ie b y ła wp rawd zie
jes zcze o g ło s zo n a – d o p iero p ó źn iej s ię d o wied zieliś my , że o p ó źn io n o ją n a żąd an ie
n as zy ch s o ju s zn ik ó w, „żeb y n ie d rażn ić wro g a” – ale s try j Ad am u ważał, że z ch wilą
ro zp o częcia wo jn y o g ó ln y ch ao s u n iemo żliwi im s tawien ie s ię n a czas , i p rzy jech ał
p o mło d s zeg o b rata wcześ n iej… żeb y n ie s p ó źn ić s ię n a wo jn ę.
Ro d zice p o witali s try ja Ad ama s erd eczn ie i d awn e zatarg i czy n iep o ro zu mien ia
zo s tały zap o mn ian e. Sied liś my ws zy s cy razem n a weran d zie, p o p ijając k awę, d o ro ś li
mo cn ą czarn ą, ja wciąż jes zcze zb o żo wą, a Oles ia p o b ieg ła d o cu k iern i Ad amk iewicza
p o cias tk a. Ws zy s cy mó wili n araz, d zieląc s ię wiad o mo ś ciami ro d zin n y mi
z o s tatn ich k ilk u lat. Stry j Ad am n ie wid ział jes zcze n as zeg o n o weg o d o mu , n ie
wied ział n awet, że J u rek ju ż o d k ilk u lat p rzeb y wa za g ran icą, i n ie mó g ł p rzejś ć d o
p o rząd k u n ad ty m, jak ja wy ro s łem i wy d o ro ś lałem. Nic d ziwn eg o , o s tatn i raz mn ie
wid ział, g d y miałem d zies ięć lat, a teraz ju ż o d ro k u s ię g o liłem.
 M o że n ic d ziwn eg o w ty m, że to n ied zieln e p o p o łu d n ie tak u tk wiło mi w p amięci.
By ło to o s tatn ie ro d zin n e p o p o łu d n ie czas ó w p o k o ju . Wk ró tce p o p o d wieczo rk u
b racia ru s zy li w d ro g ę. Z o jcem s p o tk ałem s ię k ilk a mies ięcy p ó źn iej. Stry ja Ad ama
n ig d y więcej n ie wid ziałem. Po k ilk u latach zn alazłem jeg o n azwis k o n a liś cie
p o ls k ich o ficeró w zamo rd o wan y ch p rzez b o ls zewik ó w w k aty ń s k im les ie.
Po raz p ierws zy też b y łem trak to wan y p o ważn ie, b ez d o ty ch czas o weg o pas devant
les enfants, g d y o mawian o s p rawy fin an s o we. M o że s am fak t, że b y łem w g ro n ie
n ajmło d s zy , n a ty m zaważy ł. „Ty p ewn ie n as ws zy s tk ich p rzeży jes z”, s twierd ził
s try j. „Pamiętaj więc, że mam n a k o n cie n u mero wy m w b an k u s zwajcars k im p rzes zło
s to ty s ięcy d o laró w amery k ań s k ich ”, mó wił, p atrząc n a mn ie. „Nie zap o mn ij,
Stefan k u . To ciężk o zaro b io n e p ien iąd ze, a wy s łać je d o Szwajcarii b y ło jes zcze
tru d n iej, n iż zaro b ić. Ró żn i p o ś red n icy o d liczali s o b ie p o 3 0 p ro cen t alb o i więcej.
Ale mu s iałem ro d zin ę zab ezp ieczy ć”. Stry j Ad am miał żo n ę i d wie có rk i, M ary s ię
i J an k ę. M ary s ia b y ła zamężn a i miała d wo je mały ch d zieci. Nik t z n ich n ie p rzeży ł
wo jn y .
O ile mi wiad o mo , p ien iąd ze s try ja Ad ama n ad al leżą w jak imś b an k u
s zwajcars k im. Bez n u meru k o n ta, b ez n azwy b an k u , n ik o mu z ro d zin y n ie u d ało s ię
ich wy d o s tać. Tak ich k o n t mu s iało b y ć wiele. Nic d ziwn eg o , że Szwajcaria to b ard zo
b o g aty k raj.
Po p o d wieczo rk u matk a i ja o d p ro wad ziliś my o jca i s try ja d o s amo ch o d u . Nie
mieliś my wątp liwo ś ci, że ch o ć wo jn a jes t n ieu n ik n io n a, n ie b ęd zie trwać d łu żej n iż
k ilk a ty g o d n i. „Tatu ś n ied łu g o wró ci”, p o cies zała mn ie mama. I s ieb ie s amą tak że,
o cierając u k rad k iem łzy . Pan i Bela, p rzy jació łk a mamy , k tó ra u n as s p ęd zała lato
i u czy ła mn ie g rać n a p ian in ie, Oles ia, n as za s łu żąca o d trzy n as tu lat, i żo n a
An to n ieg o – ws zy s tk ie miały mo k re ch u s teczk i. An to n i i ja, jak n a mężczy zn
p rzy s tało , s taliś my w milczen iu z s u ch y mi o czy ma.
Nas tęp n e trzy d n i b y ły d ziwn e, in n e, zd awały s ię wlec w n ies k o ń czo n o ś ć, ch o ć
ty le s p raw b y ło d o załatwien ia. J es zcze teg o s ameg o wieczo ru mama p o d y k to wała mi
d wie lis ty zak u p ó w, k tó re n azaju trz miała załatwić Oles ia. Pierws zą b y ła lis ta
zap as ó w ży wn o ś cio wy ch : mąk a, cu k ier, ró żn e k as ze, s u s zo n y g ro ch i fas o la, cała
węd zo n a s zy n k a, s u ch a k iełb as a. „Do d aj jes zcze, Stefan k u , k o n s erwy , jak ie ty lk o
mo żn a d o s tać”. Na d ru g ą lis tę s k ład ały s ię ś wiece, zap ałk i, n afta d o lamp , k tó re
wy s zły z u ży cia d wad zieś cia lat temu , ale ciąg le g d zieś tk wiły „n a ws zelk i wy p ad ek ”.
„Na p ewn o n ie b ęd zie p rąd u ”, s twierd ziła mama. „Do ap tek i s ama p ó jd ę. Zap is z: wata,
b an d aże, as p iry n a, jo d y n a, my d ło , p ro s zek d o zęb ó w”.
 His to ria n as zej częś ci Eu ro p y jes t h is to rią wo jen , p o ws tań , rewo lu cji, wro g ich
n ajazd ó w, ro zb io ró w. Do ś wiad czen ie mó wiło , że w czas n iep ewn o ś ci i trwo g i n ależy
ro b ić zap as y . Stało s ię to jak b y o d ru ch em waru n k o wy m: czek as z wo jn y , zap ełn ij
p iwn ice. Częs to b y ło to waru n k iem p rzeży cia.
Nazaju trz ran o An to n i i ja zab raliś my s ię d o p rzy s to s o wy wan ia ziemian k i
w o g ro d zie, p o d trawn ik iem n a ty łach d o mu , d o jej n o wej ro li jak o s ch ro n u
p rzeciwb o mb o weg o . W o wy ch czas ach elek try czn e lo d ó wk i wciąż jes zcze b y ły
rzad k o ś cią i ziemian k i s łu ży ły d o p rzech o wy wan ia lo d u latem, a k arto fli w zimie.
Po n ieważ o d p aru lat b y ła zo rg an izo wan a co d zien n a d o s tawa lo d u , n as za ziemian k a
b y ła p u s ta. J ej awan s d o ro li s ch ro n u p rzewid zian y b y ł ju ż n a p o czątk u lata, k ied y
wo jn a jawiła s ię n a h o ry zo n cie. Ziemian k a n ad awała s ię zres ztą d o teg o celu
d o s k o n ale. By ła mu ro wan a, miała s k lep ien ie z ceg ieł, a n a wierzch u wars twę ziemi
p o ro ś n iętej trawą, ro b o ty więc b y ło n iewiele. Sch o d k i b y ły zn is zczo n e,
wy k o p aliś my więc p aro metro wy p o ch y ły ró w wio d ący o d ch o d n ik a p ro wad ząceg o
z d o mu d o s tró żó wk i aż d o d rzwi ziemian k i, k tó re wzmo cn iliś my g ru b y mi d es k ami.
Wn ętrze o czy ś ciliś my i u p o rząd k o waliś my . Us tawiliś my leżak i i k ilk a k rzes eł.
Z s aty s fak cją lu s tro waliś my rezu ltaty n as zej p racy i zab raliś my s ię d o czy s zczen ia
zaś mieco n eg o wen ty lato ra, g d y n ag le o g arn ęły mn ie wątp liwo ś ci. „Ale jak s ię
zab ezp ieczy my p rzed tru jący m g azem?” An to n i wzru s zy ł ramio n ami. Szk o d a, że n ie
ma o jca, p o my ś lałem, o n b y wied ział, n ie d armo jeźd ził co ty d zień d o Wars zawy n a
k u rs o b ro n y p rzeciwg azo wej d la lek arzy . Nik t n ie wątp ił, że wcześ n iej czy p ó źn iej
Niemcy u ży ją g azó w tru jący ch . Krąży ły n awet s łu ch y , że p lan u ją zrzu cać
z s amo lo tó w zatru te cu k ierk i d la d zieci. Szp alty g azet i fale eteru p ełn e b y ły rad , jak
zab ezp ieczać o k n a i d rzwi d o mó w, ale o wen ty lato rach ziemian ek i ażu ro wy ch
d rzwiach n as zeg o s ch ro n u n ie b y ło mo wy .
Po p o łu d n iu i wieczo rem n alep iliś my s k rzy żo wan e p as k i p ap ieru n a ws zy s tk ie
s zy b y . M iało to jak o b y zab ezp ieczy ć d o mo wn ik ó w p rzed latający mi o d łamk ami
s zk ła. Nas tęp n ie zaciemn iliś my s zy b y czarn y m p ap ierem. „Co n ajmn iej w d wó ch
p o k o jach k ażd eg o d o mu ”, n ak azy wały in s tru k cje. Czarn y p ap ier trzeb a b y ło
p rzy mo co wać p in es k ami d o framu g i. „M o jeg o p o k o ju zaciemn iać n ie b ęd ę”,
s twierd ziła p an i Bela. „Nie b ęd ę zap alać ś wiatła”.
M o je o s o b is te p rzy g o to wan ia d o wo jn y p o leg ały n a zg ro mad zen iu więk s zej
liczb y k s iążek , żeb y mieć co czy tać w n ad ch o d zący ch n iep ewn y ch czas ach . O ś więta
n aiwn o ś ci!
Ran ek p ierws zeg o wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u b y ł ciep ły i s ło n eczn y . J ak zwy k le, o k o ło
ó s mej zas ied liś my d o ś n iad an ia n a weran d zie, mama, p an i Bela i ja. Oles ia
p rzy n io s ła n am jajk a n a mięk k o , ś wieże k ajzerk i, mas ło , p o wid ła, k awę z mlek iem.
Nag le, jak b y ś my s ię u mó wili, ws zy s cy tro je p rzes taliś my jeś ć. M atk a zas ty g ła
w b ezru ch u z ły żk ą w p ó ł d ro g i d o u s t; żó łtk o k ap n ęło n a b iały o b ru s . Pan i Bela
zamarła z n ied o mk n ięty mi u s tami, z k awałk iem b u łk i zwis ający m z warg i. Sk ąd
d o ch o d ziło to g łu ch e d u d n ien ie? Z p ierws zeg o p iętra? Czy żb y k to ś ciężk im k ro k iem
ch o d ził p o taras ie n ad weran d ą? Ale k tó ż b y to mó g ł b y ć? Przy tłu mio n e d u d n ien ie
u cich ło , ale ty lk o p o to , b y p o wró cić p o d łu żs zej ch wili.
„To mu s i b y ć An to n i w s wy ch ciężk ich b u cio rach ”, p rzerwała milczen ie mama,
zwró ciws zy s ię d o p an i Beli. „Ch y b a zaciemn ia o k n a w two jej s y p ialn i”. M iałem
wątp liwo ś ci, ale wo lałem s ię n ie o d zy wać. Wk ró tce d u d n ien ie u cich ło i wró ciliś my
d o ś n iad an ia. Nag le s eria g ło ś n iejs zy ch g rzmo tó w p rzerwała cis zę. Gro my z jas n eg o
n ieb a? Tak jed en p o d ru g im? Dziwn e. Cis n ąłem b u łk ę z s zy n k ą n a talerz i p o b ieg łem
n a g ó rę. Teraz wy raźn ie s ły s załem, że h ałas d o ch o d zi z zewn ątrz. Wy b ieg łem n a taras .
Zn ó w p an o wała cis za. Nieb o , n ies k ażo n e an i jed n y m o b ło k iem, tch n ęło s p o k o jem,
n ie g ro źb ą.
Otwo ck b y ł mias tem o s p ały m. Ru ch u liczn y b y ł n iewielk i i o ó s mej ran o d o p iero
b u d ził s ię d o ży cia. Wid o k z taras u n a p u s tą u licę n iczy m n ie ró żn ił s ię o d
co d zien n eg o o b razu . Sch o d ziłem w d ó ł, g d y w p o ło wie s ch o d ó w zatrzy mał mn ie
in n y d źwięk , jak b y b u czen ie ro ju p s zczó ł. Wb ieg łem zn ó w n a taras . To b u czen ie, ten
p o mru k d o ch o d ził s k ąd ś z p ó łn o cy , s tawał s ię wy raźn iejs zy z s ek u n d y n a s ek u n d ę,
p rzech o d ząc wres zcie w wy raźn y fu rk o t. Przy s ło n iws zy o czy ręk ą, wy tężałem wzro k ,
n ie wid ząc n ic… n ag le o d s tro n y Wars zawy k ilk a p u n k cik ó w u k azało s ię n a n ieb ie.
Dwa… trzy … Ro s ły s zy b k o w o czach . Raz czarn e, to zn ó w s reb rn e, n ag le zab ły s ły
zło tem s ło ń ca. Wid ać je ju ż wy raźn ie. Sły ch ać wark o t mo to ró w. Samo lo ty lecące
w s zy k u .
Rzad k o k ied y wid y wało s ię więcej n iż jed en – d wa s amo lo ty n araz – mo że ty lk o
n a p o k azach lo tn iczy ch . Aż tu n ag le więcej n iż tu zin . Co raz b liżej… p rawie że n ad
g ło wą. Czarn e k rzy że n a s k rzy d łach . Niemieck ie!
Nag le ś wis t, g wizd … jed en … d ru g i… p rzeciąg ły s zeles t i… trzy wy b u ch y
ws trząs n ęły d o mem. Przerażo n y zb ieg łem n a d ó ł. Pan i Bela s tała zalan a łzami. M ama
z tu b ą telefo n u w ręk u ro zmawiała w d rzwiach weran d y , d alej k ab el n ie s ięg ał.
Sp o jrzała n a n as . „To p an Bern ard d zwo n i z Wars zawy . Wo jn a s ię zaczęła. Niemcy
n ap ad li n a n as z k ilk u s tro n . Bo mb ard u ją mias to . Halo … h alo ”. Ro zmo wa s ię
p rzerwała.
 Pan Bern ard , mąż p an i Beli, zwy k ł p rzy jeżd żać d o n as w s o b o tę wieczó r i zo s tawał
n a n ied zielę, p o d czas g d y jeg o żo n a s p ęd zała z n ami lato . M iał o n s k ład ap teczn y
p rzy u licy Ch mieln ej, tu ż o b o k cias tk arn i Gajews k ieg o . Po n ieważ Wars zawę zn ałem
wted y g łó wn ie o d s tro n y cio tek , teatró w i włas n eg o żo łąd k a, Gajews k i b y ł mi d o b rze
zn an y – mieli tam d o s k o n ałe p ączk i.
Tak więc n iemieck ie b o mb y s p ad ły n a Otwo ck ju ż p ierws zeg o d n ia wo jn y . Palił
s ię Cen to s , ży d o ws k i d o m s iero t, i jed en z p ry watn y ch p en s jo n ató w. Zg in ęło
wó wczas o k o ło trzy d zies tu o s ó b , a s ied emd zies iąt o d n io s ło p o ważn e ran y 6 .
Co d zień d o ch o d ziły n as o d g ło s y b o mb ard o wan ia Wars zawy , a czas em i my
b y liś my celem. Drewn ian e wille, s to jące międ zy s o s n ami, p aliły s ię jak zap ałk i, jak
s to g i s u ch eg o s ian a. Ich mies zk ań cy led wo zd ąży li u jś ć z ży ciem, p o zo s tawiając za
s o b ą zg lis zcza mies zk ań i d o b y tk u . Pierws zeg o d n ia wo jn y zarząd mias ta
zo rg an izo wał o ch o tn icze p atro le o b ro n y p rzeciwlo tn iczej. J a zg ło s iłem s ię w s o b o tę,
d ru g ieg o d n ia wo jn y . M iałem wted y cztern aś cie lat, ale wś ró d o ch o tn ik ó w b y li też
ch ło p cy mło d s i o d e mn ie. Patro lo waliś my u lice n as zej d zieln icy d zień i n o c
w k ilk u g o d zin n y ch zmian ach . M iałem s trach a, d o czeg o b y m s ię n ig d y n ie p rzy zn ał.
Lep iej s ię czu łem, k ied y czło n k iem n as zej ek ip y b y ł An to n i. Nas zy m zad an iem b y ło
o g łas zać alarm n a d źwięk s iln ik ó w lo tn iczy ch , p o mag ać s tary m, ch o ry m i d ziecio m
ch ro n ić s ię w ś wieżo wy k o p an y ch ro wach i p ro wizo ry czn y ch s ch ro n ach i p o mag ać
p rzy g as zen iu p o żaru . To o s tatn ie n ap ełn iało mn ie s zczeg ó ln ą trwo g ą; ży wiłem jak iś
lęk p rzed o g n iem, k tó ry d o d ziś mn ie n ie o p u ś cił.
Otwo ck n ie b y ł ważn y m o b iek tem n alo tó w. M iało to o czy wiś cie s wo je zalety , ale
zarazem n ie d o s tawaliś my żad n eg o o s trzeżen ia. Wars zawę u p rzed zan o p rzez rad io :
„Uwag a! Uwag a! Nad ch o d zi!”. M y d o wiad y waliś my s ię o n alo cie, k ied y s amo lo ty
b y ły p rawie n ad g ło wą i czas u n a o s trzeżen ie mies zk ań có w b y ło n iewiele. Du żo
b o mb n a n as n ie s p ad ło , ale n awet jed n a wy s tarczy ła, b y wzn iecić p o żar o b ejmu jący
całą u licę d rewn ian y ch d o mó w, s zczeg ó ln ie tam, g d zie p rzy leg ały jed en d o
d ru g ieg o . Otwo ck a Och o tn icza Straż Og n io wa, ze s wy m k o n iem i b eczk o wo zem, n a
o g ó ł n ie zd ążała n a czas , b y zap o b iec ro zp rzes trzen ian iu s ię o g n ia.
W p ierws zy m ty g o d n iu wo jn y b o mb a, zrzu co n a p rzez p o my łk ę czy d la ro zry wk i,
wzn ieciła p o żar p rzy u licy Rey mo n ta. By ła to u lica mały ch s k lep ik ó w, wars ztató w
z mies zk an iami n a p ięterk u lu b za s k lep em, z wy g ó d k ą, zwan ą wó wczas „s ławo jk ą”,
w p o d wó rk u . J ed en z d o mó w, zak ład p o g rzeb o wy , n ależał d o p an i Rzewu s k iej,
wd o wy , matk i Wald k a, z k tó ry m s ied ziałem w s zk o le w jed n ej ławce. Teg o lata
d rewn ian e b u d y n k i b y ły s u ch e jak p iep rz. Ulica b y ła wąs k a, ru ch liwa, wy b ru k o wan a
k o cimi łb ami, p o o b u s tro n ach b ieg ły wąs k ie ch o d n ik i d la p ies zy ch . An i jed n o
d rzewk o n ie u ro zmaicało k rajo b razu . Partero we lu b jed n o p iętro we d o my p rawie że
wzajemn ie s ię ws p ierały .
I tak ta jed n a zb łąk an a b o mb a zmien iła u licę Rey mo n ta w o g n is ty k o ry tarz
z p iek ła ro d em. W mo men cie wy b u ch u n as z p atro l s zed ł u licą Wars zaws k ą, wzd łu ż
p ło tu o taczająceg o g imn azju m. Po b ieg liś my p rzez b o is k a n a u licę Samo rząd o wą
i Rey mo n ta. Bo mb a s p ad ła g d zieś n a ty ln y m p o d wó rk u . W mg n ien iu o k a p o żar
o g arn ął o b ie s tro n y i u lica s tała w o g n iu . Zab ity ch an i p o ważn ie ran n y ch , o ile
p amiętam, n ie b y ło , ale o p arzeń , ran i o k aleczeń b y ło mn ó s two . Praco waliś my ,
ro zp aczliwie u s iłu jąc u rato wać co ś z p o żo g i, ale n ad aremn ie. Wk ró tce d aliś my za
wy g ran ą. Straż o g n io wa p rzy b y ła n awet d o ś ć s zy b k o , ale ty lk o p o to , b y s k ro p ić
d y miące zg lis zcza.
Wró ciłem d o d o mu p ó źn y m wieczo rem, b ru d n y , zmęczo n y , ro ztrzęs io n y . Pan i
Bela, zo b aczy ws zy mn ie, wy b u ch n ęła p łaczem. M ama o d etch n ęła z wid o czn ą u lg ą.
Oles ia p o b ieg ła n ap ełn ić wan n ę i n a p o cies zen ie wrzu ciła d o n iej jajeczk o s o s n o we.
Od lat n ie zazn ałem ju ż teg o lu k s u s u , ty lk o d zieci i k o b iety tak s ię ro zp ies zczało .
Ale ty m razem mo że i ch ciałb y m zn ó w b y ć d zieck iem… M ama zajo d y n o wała mi
s k aleczen ia, o p atrzy ła p o wierzch o wn e o p arzen ia i b ez d als zej zwło k i zn alazłem s ię
w łó żk u . Zap ach d y mu miałem w n o zd rzach p rzez d łu g ie d n ie i n o ce.
J ed y n y m źró d łem in fo rmacji b y ło rad io , n o wo czes n a s u p erh etero d y n a – tak to
s ię d ziwn ie n azy wało – firmy Telefu n k en . Ale n iewiele n am d awało . M ars ze, p ieś n i
żo łn iers k ie, mazu rk i Szo p en a wy p ełn iały eter, p rzery wan e o d czas u d o czas u
alarmem lo tn iczy m „d la mias ta Wars zawy … ”, jak imiś zas zy fro wan y mi s ło wami
i cy frami, a n iek ied y s k ąp y mi k o mu n ik atami. Te zaś , p ełn e o g ó ln ik ó w, n ie
wzb u d zały zau fan ia.
J es ień teg o ro k u b y ła n ad zwy czaj p o g o d n a i s u ch a, co n ies tety s p rzy jało
Niemco m. Bezch mu rn e n ieb o b y ło jak n a zamó wien ie n iemieck ich p ilo tó w, a s u ch e
d ro g i n ie s tan o wiły żad n ej p rzes zk o d y d la p an cern y ch k o lu mn . Po trzeb n e n am b y ły
u lewy , p o wo d zie, b y ws trzy mać n iemieck ie k o ła, zak leić g ąs ien ice.
W ś ro d ę 6 wrześ n ia jed liś my ś n iad an ie jak zwy k le p rzy ak o mp an iamen cie rad ia.
M o że b ęd ą jak ieś p o cies zające wiad o mo ś ci… Ale n ic, wciąż ta s ama mu zy k a. Nag le
zamilk ła. „Tu taj rad io Wars zawa… ” – p o zn aliś my g ło s p u łk o wn ik a
Umias to ws k ieg o , rzeczn ik a rząd u . Nie mó wił d łu g o . Oś wiad czy ł, że zach o d n ia częś ć
k raju jes t ju ż w ręk ach wro g a. Walk i to czą s ię jes zcze n ad Bzu rą. No wa lin ia o b ro n y
ma b y ć s fo rmo wan a n a lin ii Narew– Bu g . Rząd wzy wa ws zy s tk ich mężczy zn zd o ln y ch
d o n o s zen ia b ro n i, ab y u d ali s ię n a ws ch ó d , n a n o wą lin ię o b ro n y , g wo li s p ełn ien ia
o b o wiązk u wo b ec o jczy zn y .
Związek So wieck i zach o wy wał n eu traln o ś ć – p o ls k o -rad zieck i p ak t o n ieag res ji
wciąż b y ł w mo cy . Ru mu n ia b y ła k rajem n am p rzy jazn y m i mo że d lateg o wierzo n o
p o g ło s k o m o ląd o wan iu tam n as zy ch alian tó w, jak o b y id ący ch n am z p o mo cą p rzez
p o rty n a M o rzu Czarn y m.
To b y ły ty lk o p o b o żn e ży czen ia. Po d k o n iec k amp an ii wrześ n io wej rząd
i g en eralicja o raz ci, k tó ry m u d ało s ię zb iec d o Ru mu n ii, zo s tali tam in tern o wan i.
O żad n ej b ezp o ś red n iej b ry ty js k o -fran cu s k iej p o mo cy n ie b y ło n awet mo wy i mimo
o b ietn ic ich o fen s y wa n a Zach o d zie też n ie d o s zła d o s k u tk u . 1 7 wrześ n ia, łamiąc
p ak t o n ieag res ji, Armia Czerwo n a p rzek ro czy ła n as zą ws ch o d n ią g ran icę. Armie
n as zy ch s o ju s zn ik ó w s ied ziały b ez ru ch u za Lin ią M ag in o ta. By ła to , jak ją n azy wają
An g licy , a phoney war, czy li wo jn a n a n ib y .
Nie wied ząc p rawie n ic o p rzeb ieg u d ziałań wo jen n y ch , p o trak to waliś my ap el
p u łk o wn ik a Umias to ws k ieg o p o ważn ie. J ak o d zieci s p ęd zaliś my d łu g ie zimo we
wieczo ry , s łu ch ając g awęd o wielk iej wo jn ie, o Leg io n ach , o zwy cięs twie n ad
b o ls zewik ami. Stars i lu d zie p amiętali wo jn ę ro s y js k o -jap o ń s k ą, rewo lu cję 1 9 0 5
ro k u , a mó j p rad ziad ek , k tó reg o zn ałem, b y ł u czes tn ik iem p o ws tan ia s ty czn io weg o .
Od n as więc, mło d y ch , wy ch o wy wan y ch i w d o mu , i w s zk o le w d u ch u s zczereg o
p atrio ty zmu , o d ezwa p u łk o wn ik a Umias to ws k ieg o wy mag ała n aty ch mias to wej
reak cji.
M iałem cztern aś cie lat, ale b y łem zd ro wy , s iln y i o s iąg n ąłem ju ż p rawie mó j
o s tateczn y wzro s t. Po p rzemó wien iu rzeczn ik a rząd u zacząłem d y s k u to wać p rzez
telefo n z p rzy jació łmi. W k o ń cu za zg o d ą matk i zd ecy d o wałem s ię ru s zy ć n a ws ch ó d
z trzema k o leg ami; b y li n imi Gu tek , mó j ró wieś n ik i k o leg a z k las y , jeg o b rat Emil
i Witek , s tars i o d n as o d wa lata i w s zk o le o k las ę wy żej.
Po n ieważ Witek miał jes zcze jak ieś s p rawy d o załatwien ia, u mó wiliś my s ię n a
wczes n e p o p o łu d n ie. Po o b ied zie p o s zed łem s ię s p ak o wać d o meg o p o k o ju . Na
łó żk u s ied ziała mama, trzy mając mó j p lecak w ręk u . By ła zró wn o ważo n a, s p o k o jn a,
ale o czy miała czerwo n e.
– Sp ak o wałam ci p lecak , Stefan k u – p o wied ziała p o p ro s tu , b ez ws tęp ó w. – M as z
tu zmian ę b ielizn y i s k arp etek , p iżamę, my d ło , s zczo teczk ę i p ro s zek d o zęb ó w,
czy s tą k o s zu lę i s weter. Plecak jes t tak i wy p ch an y , b o n a ws zelk i wy p ad ek wło ży łam
ci też p alto zimo we. Ch y b a n ie b ęd zie ci p o trzeb n e. Wk ró tce p rzecież wró cis z,
p rawd a? Ale ran k i ro b ią s ię ch ło d n iejs ze… – Nag le jak b y s traciła wątek . – A tu s ą
k an ap k i. – Po k azała mi p aczu s zk ę w p erg amin ie leżącą n a łó żk u . – I p ien iąd ze –
d o d ała. Ob o k k an ap ek leżała mała p łó cien n a to reb k a z tas iemk ami. – Zawieś ten
wo reczek n a s zy i i n ie zd ejmu j n awet n a n o c. Nie ma tu d u żo , ale to cała g o tó wk a,
k tó rą miałam w d o mu .
– Dzięk u ję, mamu s iu , d am s o b ie rad ę. Przecież ws tęp u jemy d o wo js k a, p ien iąd ze
n ie b ęd ą mi p o trzeb n e.
Nie ty lk o ja b y łem tak i n aiwn y . Nie zd awaliś my s o b ie s p rawy z lo s ó w p o k o n an ej
armii. Vae victis b y ło ty lk o wy rażen iem zap amiętan y m z lek cji łacin y .
– M u s is z mi p rzy rzec jed n o , Stefan k u – ciąg n ęła mama. – Zan im s ię zg ło s is z d o
wo js k a, mu s is z k o n ieczn ie o d n aleźć o jca w twierd zy b rzes k iej. Pamiętaj, d wu n as ty
s zp ital o k ręg o wy . Kartk a z ad res em jes t w wo reczk u z p ien ięd zmi.
W wo reczk u zn alazłem d wieś cie zło ty ch . W p o ró wn an iu ze zło tó wk ą, k tó rą
d o s tawałem raz w ty g o d n iu jak o k ies zo n k o we, s u ma wy d awała mi s ię majątk iem.
I tak w ś ro d ę 6 wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u , o k o ło trzeciej p o p o łu d n iu , p o żeg n ałem s ię
z matk ą, z zap łak an ą p an ią Belą, z Oles ią, z An to n im, jeg o żo n ą i có rk ą i p o o g ó ln y m
„Do s zy b k ieg o zo b aczen ia” p o mas zero wałem n a wo jn ę.

***

Z matk ą n ie s p o tk ałem s ię aż d o lis to p ad a.

Pro g u n as zeg o d o mu w Otwo ck u n ie p rzek ro czy łem d o g ru d n ia 1 9 4 7 ro k u .
Nig d y więcej n ie zo b aczy łem ju ż an i p an i Beli, k tó rą n iemieck i o ficer zas trzelił
w Wars zawie ch y b a w 1 9 4 1 ro k u , an i Oles i, an i An to n ieg o , jeg o żo n y i có rk i, k tó rej
imien ia n awet n ie p amiętam, o ich lo s ach n ic mi n ie wiad o mo .
To b y ł n ap rawd ę k o n iec meg o d zieciń s twa.
To b y ł też k o n iec ś wiata, k tó ry ju ż n ig d y n ie wró ci.
 Ro zd ział 3

Droga na wschód

M as zero waliś my d ziars k o we czwó rk ę: Witek , Gu tek , Emil i ja. Ulice Otwo ck a
b y ły jak zwy k le zas p an e i p u s te. Nawet o d leg łeg o h u k u b o mb walący ch w Wars zawę
n ie b y ło ju ż s ły ch ać. Ko ło u licy Rey mo n ta u d erzy ł n as s wąd s p alen izn y p o
n ied awn y m p o żarze, ale wk ró tce mias to zo s tało za n ami i czy s te wiejs k ie p o wietrze
p o zwo liło n am zap o mn ieć o wo jn ie. Dro g a wio d ła n as p rawie p ro s to n a ws ch ó d
i k ro cząc p o k o cich łb ach wiązo ws k iej s zo s y , czu liś my n a p lecach ciep ło
zach o d ząceg o s ło ń ca.
Nig d y d o tej p o ry n ie b y liś my tak mało mó wn i jak o weg o p amiętn eg o
p o p o łu d n ia. Zazwy czaj co n ajmn iej d wó ch czy trzech mó wiło b y n araz, p rzek rzy k u jąc
s ię wzajemn ie. Ty m razem p rzy witaliś my s ię ty lk o k ró tk im s ztu b ack im „Serwu s ”
i jak n a k o men d ę u cich liś my . Głęb o k o zamy ś lo n y , n ie zwracałem u wag i n a to , co s ię
wo k ó ł n as d ziało . Po d ek s cy to wan ie wy wo łan e tak n ag le u zy s k an ą n iezależn o ś cią,
zmies zan e z o b awą n iep ewn ej p rzy s zło ś ci, n ie zag łu s zało żalu , z jak im p o zo s tawiłem
za s o b ą jed y n y ś wiat, k tó ry zn ałem: ro d zicó w, d o m ro d zin n y , s zk o łę, p rzy jació ł.
Uczu cia k łęb iły s ię w g ło wie, mącąc o taczającą mn ie rzeczy wis to ś ć.
Szo s a b y ła p u s ta. W czas ach p o k o ju o tej p o rze d ziewczy n k a ze s tad k iem g ęs i czy
z łaciatą k ro wą wracałab y p o d wieczó r d o d o mu . W d zień targ o wy wiązo ws k a s zo s a
b y łab y p ełn a lu d zi wracający ch z o two ck ieg o ry n k u , n a p iech o tę, n a ro werach ,
ch ło p s k imi fu rman k ami, b rzęk metalo wy ch o b ręczy k ó ł n a k o cich łb ach zak łó całb y
cis zę. Od czas u d o czas u mo to cy k l, s amo ch ó d czy au to b u s , p o d s k ak u jąc n a
wy b o jach , d o łączałb y d o tej o rk ies try . Nawet w zwy k łe d n i s zo s a rzad k o b y ła p u s ta;
lu d zie wracali z zak u p ó w, z p racy , s zli d o mias ta w s o b ie ty lk o wiad o my ch celach ,
witając i o b cy ch , i zn ajo my ch : „Niech b ęd zie p o ch walo n y … ”, „Na wiek i wiek ó w,
amen ”.
Teraz s zo s a b y ła p u s ta i cich a.
Nam, ch ło p co m, cis za w k o ń cu s ię zn u d ziła. Zaczęliś my ro zważać n as ze d als ze
p lan y , mając n ad er mg lis te p o jęcie, czeg o s ię p o n as s p o d ziewan o i d o k ąd mieliś my
s ię k iero wać. Zg o d ziliś my s ię, że mars z s zo s ą n a ws ch ó d b y ł jed y n y m ro zs ąd n y m
ro związan iem. Z o two ck iej s tacji k o lejo wej p o ciąg i zmierzały ty lk o n a p ó łn o c d o
Wars zawy lu b n a p o łu d n ie d o Dęb lin a. J ech ać d o b o mb ard o wan ej Wars zawy i tam
s zu k ać p o ciąg u n a ws ch ó d n ie miało b y s en s u . Sły s zeliś my , że p o ciąg i jeżd żą
n iereg u larn ie i że s ą o s trzeliwan e p rzez n iemieck ie lo tn ictwo , p an o s zące s ię n ad
g ło wą, a d wo rce n a p ewn o b y ły celem. I z d n ia n a d zień Wars zawie g ro ziło o b lężen ie.
Ap el p u łk o wn ik a Umias to ws k ieg o wzy wał też wars zawiak ó w d o mars zu n a ws ch ó d .
Po cies zaliś my s ię więc, że wy b raliś my właś ciwą d ro g ę. Ale co d alej? Do s zliś my
w k o ń cu d o wn io s k u , że n ajlep iej b ęd zie d o trzeć – n a p iech o tę, jeś li trzeb a – d o
Żu k o wa i tam złap ać p o ciąg n a ws ch ó d . Emil p o d s u mo wał n as z p lan :
– Nas z p ierws zy k ieru n ek to s tacja w Żu k o wie, a n as tęp n y – twierd za b rzes k a.
Tam zn ajd ziemy o jca Stefan a i wy d waj – czy li ja i Witek – zap is zecie s ię d o wo js k a
w Brześ ciu . M y o b iecaliś my ro d zico m n ajp ierw d o s tać s ię d o Pru żan , g d zie mies zk a
n as z wu jek . Zg o d a? – Tu Emil s p o jrzał n a mn ie.
Sk in ąłem g ło wą. To s amo zro b ił Gu tek . Ale Witek ? O, n ie, d la Witk a n ic n ie b y ło
p ro s te.
– J eg o o jciec – zaczął, ws k azu jąc n a mn ie p alcem – jes t w twierd zy b rzes k iej.
Do b rze, ale jak my s ię tam d o s tan iemy ? J es t wo jn a, to n ie tak ie p ro s te. Ty – tu
s p o jrzał n a Emila – i ja mamy n a s o b ie mu n d u ry Przy s p o s o b ien ia Wo js k o weg o . Ale
wy d waj, cy wile… z miejs ca was zas trzelą.
Nie wiem, czy n ap rawd ę tak my ś lał, czy ty lk o ch ciał n as n as tras zy ć, ale Witek
lu b ił s twarzać d ramaty czn e s y tu acje. Prawd ą b y ło , że o n i Emil mieli n a s o b ie b lu zy
mu n d u ro we PW, a Gu tek i ja b y liś my w g ran ato wy ch mu n d u rk ach g imn azjaln y ch
z n ieb ies k imi tarczami, z n u merem 7 4 n a ramien iu . Nas ze s zk o ln e czap k i zd o b n e
b y ły n ie o rzełk iem, lecz k ag an k iem o ś wiaty . Za żo łn ierzy u ch o d zić n ie mo g liś my ,
ale p rzecież wid ać b y ło n a p ierws zy rzu t o k a, że jes teś my u czn iami. Dlaczeg o
mielib y d o n as s trzelać? Zawracan ie g ło wy …
Umilk liś my , o g arn ęło n as zmęczen ie. Iś ć p o k o cich łb ach n ie jes t łatwo ,
zes zliś my więc n a p ias zczy s tą ś cieżk ę b ieg n ącą wzd łu ż s zo s y . Szliś my g ęs ieg o , co
n ie s p rzy jało d als zej ro zmo wie. M as zero waliś my więc zn ó w milczący , zad u man i.
Szed łem tak zamy ś lo n y , aż d o rzeczy wis to ś ci p rzy wró cił mn ie zg iełk ro zmó w
d o latu jący ze ws zy s tk ich s tro n . Szo s a wiązo ws k a zap ełn iła s ię n ag le lu d źmi
d ążący mi z b o czn y ch u liczek , ze ś cieżek , w p o jed y n k ę, p arami, w mn iejs zy ch
i więk s zy ch g ru p ach . Zan im n o c zap ad ła, s zo s a p ełn a b y ła lu d zi, tłu m jak o k iem
s ięg n ąć. Czy żb y o n i ws zy s cy też o p u ś cili d o my n a wezwan ie p u łk o wn ik a
Umias to ws k ieg o i s p ies zy li p o d s ztan d ary n a n o wą lin ię o b ro n y ?
 – M y ś lis z – zwró ciłem s ię d o Gu tk a mas zeru jąceg o o b o k mn ie – że o n i też s ą
o ch o tn ik ami d o wo js k a?
– Ch y b a żartu jes z – ro ześ miał s ię Gu tek . – Sp ó jrz ty lk o n a n ich .
Wp rawd zie zap ad ła ju ż n o c, ale k s ięży c w p ełn i i ro zg wieżd żo n e n ieb o
ro zjaś n iały mro k . Szliś my b lis k o czo ła tłu mu i zmy liła mn ie g ru p a mło d y ch lu d zi
o b o k n as .
– Warto b y o d p o cząć – zau waży ł Witek . – J u ż trzy g o d zin y tak leziemy b ez
p rzerwy .
Wzd łu ż s zo s y b ieg ły ro wy p o ro ś n ięte trawą. Us ied liś my n a b rzeg u i d aliś my
rzece lu d zi d efilo wać p rzed n ami. Gu tek miał rację. To n ie b y ł tłu m wo jo wn ik ó w.
Przeważały k o b iety , lu d zie s tars i i d zieci, n ie b y ł to materiał n a żo łn ierza. Ws zy s cy
d źwig ali p ak i, walizy , to rb y i in n e to b o ły ró żn y ch k s ztałtó w i ro zmiaró w, u g in ając
s ię p o d ich ciężarem. In n i p ch ali taczk i czy wó zk i d la d zieci, też wy ład o wan e
ws zelk im d o b rem. Niek tó rzy jech ali d o ro żk ami, fu rman k ami czy in n y mi p o jazd ami
k o n n y mi, s ied ząc lu b leżąc n a wo rach i p ak ach . Co p arę min u t au to b u s , s amo ch ó d
lu b ciężaró wk a, p ełn iu tk ie p o b rzeg i, z k iero wcą trzy mający m ręk ę n a k lak s o n ie,
u s iło wał p rzeb ić s ię p rzez tę mas ę lu d zk ą. Tu i ó wd zie ro werzy s ta czy mo to cy k lis ta
z tru d em p rzep y ch ał s ię p rzez tłu m. Wzd łu ż n as zeg o ro wu mło d y ch ło p ak mo zo ln ie
p ch ał wó zek in walid zk i; s ied ział w n im b ezn o g i in walid a d zierżący wielk ie p u d ło n a
p o d o łk u .
Witek , jed en z k lo zeto wy ch p alaczy w s zk o le, cis n ął n ied o p ałek d o ro wu , zd u s ił
g o o b cas em i b u rk n ął: „To ju ż lep iej ch o d źmy d alej”. Po s łu s zn ie ru s zy liś my
w d ro g ę. Ścieżk a wk ró tce s k ręciła w g łąb las u i mu s ieliś my wró cić n a k o cie łb y .
Ro zejrzałem s ię d o k o ła, ale o p ró cz k ilk u led wie zn ajo my ch o two ck ich twarzy b y li to
lu d zie o b cy . M imo że ju ż wy raźn ie b y ł to tłu m u ciek in ieró w, p o rząd ek jak o ś s ię
u trzy my wał, p an ik i n ie b y ło . Ze ws zy s tk ich s tro n d o ch o d ziły p rzy tłu mio n e
ro zmo wy , s trzęp y d y s k u s ji. Tłu m s tał s ię tak g ęs ty , że tru d n o n am b y ło trzy mać s ię
razem.
Ten mars z n ig d y s ię n ie s k o ń czy , p o my ś lałem. Sp o jrzałem n a zeg arek , b y ło ju ż
p o p ó łn o cy i n ag le p o czu łem s ię s tras zn ie zmęczo n y . Bo jąc s ię zg u b ić w tłu mie,
z o czy ma wlep io n y mi w b lu zę mu n d u ro wą Witk a mas zeru jąceg o p rzed e mn ą, led wo
ciąg n ąłem n o g ę za n o g ą; raz… d wa… raz… d wa… jak au to mat. Emil k ro czy ł o b o k
i Gu tek tu ż za n ami. J ed y n ie my ś l, że id ę d o Brześ cia, że s p o tk am o jca, u trzy my wała
mn ie n a n o g ach . Gn ęb iło mn ie, że zo s tawiłem matk ę s amą w Otwo ck u . I czy n ap rawd ę
ch ciałem zaciąg n ąć s ię d o wo js k a, czy tak jak ten cały tłu m u ciek ałem p rzed
Niemcami?
Nig d y jes zcze w cały m ży ciu n ie b y łem tak zmęczo n y , tak s amo tn y , tak
k o mp letn ie zag u b io n y .
W k o ń cu , ju ż n a wp ó ł ś p iąc, mało n ie wp ad łem p o d k o ła fu rman k i, k tó ra p o wo li
n as wy p rzed zała. Od ru ch o wo złap ałem s ię jak iejś p o p rzeczk i i d ając s ię ciąg n ąć,
wlo k łem zn ó w n o g ę za n o g ą. Przeb u d ziłem s ię n ag le, g d y czy jaś mo cn a ręk a
ch wy ciła mn ie za ramię i d źwig n ęła w g ó rę. Zn alazłem s ię n a s tercie p ak u n k ó w
załad o wan y ch n a wó z d rab in ias ty . W n as tęp n ej min u cie ta s ama ręk a zło ży ła Gu tk a
k o ło mn ie. Nawet s ię n ie o b u d ził. In n i leżący n a wo zie p o mru czeli tro ch ę, ale jak o ś
zro b ili d la n as miejs ce. Op rzy to mn iały ro zejrzałem s ię d o k o ła. Gu tek p o ch rap y wał.
Emil i Witek człap ali, trzy mając s ię b elk i wo zu . Op ró cz Gu tk a i mn ie n a b etach
wb ity ch w fu rman k ę leżało z p ięć czy s ześ ć o s ó b . Po wo ził mężczy zn a z p ap iero s em
w u s tach . W ś wietle g wiazd jeg o twarz wy d ała mi s ię zn ajo ma, a g d y o ś wietlił g o żar
p ap iero s a, p o zn ałem g o n aty ch mias t. Nas zy m d o b ro czy ń cą b y ł p an Sławin ,
właś ciciel s k lep u z arty k u łami p iś mien n iczy mi i wy p o ży czaln i k s iążek n a ro g u u lic
Wars zaws k iej i Ko ś cieln ej, tu ż o b o k n as zeg o g imn azju m. To u n ieg o k u p o wało s ię
zes zy ty , p ap ier g lan s o wan y , o łó wk i, g u mk i i atramen t, u n ieg o też wy p o ży czało s ię
k s iążk i, o d to mó w z cy k lu „Ró d Ro d rig an d ó w” Karo la M ay a d o W pogoni za pełnią życia
Fran k a Harris a. Pan Sławin i jeg o żo n a b y li wy ro zu miali i n ie b y ło k s iążek
zab ro n io n y ch d la mło d zieży . Oczy wiś cie, że n as ws zy s tk ich zn ali, co n ajmn iej
z wid zen ia.
Po d zięk o wałem mu s erd eczn ie w n as zy m imien iu .
– Nie mas z za co d zięk o wać – o d p arł. – Twó j o jciec zro b iłb y to s amo d la mo ich
d zieci.
Ch cąc p o d trzy mać ro zmo wę, d o d ałem:
– Nie p rzy p u s zczałem, że ma p an k o n ia i fu rman k ę.
– Ale s k ąd – ro ześ miał s ię o d u ch a d o u ch a. Po raz p ierws zy i jed y n y u s ły s załem
ś miech tej p amiętn ej n o cy . – Wy n ająłem ch ło p a z fu rman k ą i z tą n ęd zn ą s zk ap ą,
żeb y zawió zł n as d o Sto czk a. Ale to tak i ch am… g o d zin ę temu , jak s ię p rzy p iął d o
b u telk i, teraz leży i ch rap ie n a b rzu ch u mo jej teś cio wej. M o że o n a s o b ie teg o ch ama
zatrzy mać. – Pan Sławin zn ó w s ię ro ześ miał. Po czu łem d o n ieg o s y mp atię.
Ale żeb y o n n azy wał ch ło p a chamem? To b ard zo d ziwn e. Przecież ws zy s cy
w Otwo ck u wied zieli, że p an Sławin i jeg o żo n a n ależeli d o n ieleg aln ej wó wczas
p artii k o mu n is ty czn ej i że p rzed p ierws zy m maja p o licja zamy k ała ich w ares zcie
p rewen cy jn y m n a co n ajmn iej ty d zień . A g d zie id ea ró wn o ś ci i b raters twa
ws zy s tk ich k las ?
Filo zo ficzn e ro zważan ia mu s iały mn ie u ś p ić, p rzes p ałem ch y b a p arę g o d zin ,
k ied y n ag le o b u d ził mn ie p iek ieln y h ałas . Wark o t s iln ik ó w n ad g ło wą, k rzy k i, jęk i,
rżen ie k o n i, jak iś o b cy p rzery wan y terk o t – zo rien to wałem s ię p o ch wili – to d źwięk
k arab in ó w mas zy n o wy ch ! By łem s am n a n as zej fu rze, o p u s zczo n ej p rzez p as ażeró w,
k tó rzy ch ro n ili s ię w p rzy d ro żn y m ro wie. Nis k o n ad d ro g ą leciały d wa s amo lo ty
z czarn y mi k rzy żami n a s k rzy d łach . W n as tęp n ej ch wili i ja s k o czy łem d o ro wu
i s k u liws zy s ię jak jeż, leżałem z g ło wą wtu lo n ą w ramio n a. Wo k ó ł n as p an o wał
ch ao s tru d n y d o o p is an ia. Lu d zie b ieg ali we ws zy s tk ie s tro n y . J ed n i s zu k ali
s ch ro n ien ia p o d p rzewró co n y mi wo zami, in n i p ęd zili b ezład n ie p o rży s k ach p o o b u
s tro n ach s zo s y . J es zcze in n i leżeli s k u len i, jak ja, w p rzy d ro żn y ch ro wach . Os zalałe
z p rzerażen ia k o n ie, wciąż zap rzężo n e d o wo zó w, częs to p rzewró co n y ch ,
z ro zs y p an y mi to b o łami, g alo p o wały p rzed s ieb ie, o d czas u d o czas u s tając d ęb a.
Kilk a k o n i leżało n a ziemi. Ty lk o n as z k o ń , n ie zwracając n a n ic u wag i, s k u b ał trawę
ro s n ącą p rzy d ro d ze. Szk ap a g łu ch a czy też całk iem s traciła in s ty n k t
s amo zach o wawczy ?
Po ch wili terk o t k arab in ó w mas zy n o wy ch u cich ł i wark o t mo to ró w zaczął s ię
o d d alać. Po d n io s łem g ło wę.
Ws ch o d zące s ło ń ce s tało tu ż n ad h o ry zo n tem, czerwo n e i o g ro mn e. Lazu r
b ezch mu rn eg o n ieb a zak łó cały ty lk o ciemn e k s ztałty o d latu jący ch s amo lo tó w.
Ciek awo ś ć p o k o n ała s trach . Wy g rzeb aws zy s ię z ro wu , ws tałem n a n o g i. Ro wy
p ełn e b y ły lu d zi. Sto jąca o b o k mn ie k o b ieta w k o lo ro wej ch u s tce n a g ło wie wo łała
p rzeraźliwy m g ło s em: „Wład ek ! J an ek !”. Nie b y ło o d p o wied zi. Ko b ieta p o b ieg ła
w p o le i jej n awo ły wan ia: „Wład ek ! J an ek ! Wład ek , J an ek !” p o wo li cich ły wś ró d
jęk ó w, zawo d zeń , wo łan ia o p o mo c. Tu i ó wd zie lu d zie k lęczeli, mo d ląc s ię n a g ło s ,
in n i k lęczeli w milczen iu i ty lk o p o ru s zające s ię warg i i p acio rk i ró żań ca
p rzes u wające s ię międ zy p alcami zd rad zały p o b o żn e s k u p ien ie. W ro wie
n ap rzeciwk o g ru p k a lu d zi zeb rała s ię wo k ó ł k s ięd za w s u tan n ie i o d mawiała
ch ó raln ie litan ię: „… mó d l s ię za n ami”.
Nag le d źwięk s iln ik ó w zaczął n aras tać i ch wilę p o tem b y ł zn ó w tu ż n ad n ami. Raz
jes zcze terk o t k arab in ó w mas zy n o wy ch zag łu s zy ł k rzy k i i lamen ty . M o men taln ie
zn alazłem s ię zn o wu w ro wie, s k u lo n y , i n aś lad u jąc in n y ch , zak ry łem g ło wę ręk ami.
Po raz p ierws zy w ży ciu d o mn ie s trzelan o ! Nie zn ajd u ję s łó w, ab y o p is ać to , co
wó wczas czu łem. Strach , trwo g a, lęk n ie o d d ają u czu cia b ezrad n o ś ci k o g o ś , k to
z czło wiek a s tał s ię p o p ro s tu celem. Nawet teraz, p rzes zło p ó ł wiek u p ó źn iej, d o b rze
p amiętam ten zwierzęcy s trach .
Tak więc o s trzeliwan ie u ciek in ieró w n a d ro g ach to b y ła p rawd a, n ie p ro p ag an d a.
By łem n ao czn y m ś wiad k iem, miałem wo k ó ł o b razy , d źwięk i i o d ó r s trach u . Ten
n iemieck i p ilo t p rzelatu jący n ad g ło wą s trzelał d o mn ie. Do n as ws zy s tk ich
s tło czo n y ch tu w ro wie. Do Bo g u d u ch a win n y ch k o b iet i d zieci. Sp o jrzałem w g ó rę.
Samo lo t s ię p o ch y lił, zo b aczy łem lo tn ik a. Czy mi s ię zd awało , że s ię triu mfaln ie
ś mieje? Czy k rzy czałem ze zło ś ci i s trach u ? M o ja zaciś n ięta p ięś ć o d ru ch o wo s ię
p o d n io s ła.
Ro wy p rzy d ro żn e o p u s to s zały , lu d zie b ieg li n a o ś lep p rzed s ieb ie, ch o ć p u s te
ś ciern is k a z o b u s tro n d ro g i n ie d awały żad n eg o s ch ro n ien ia. Krzak i i d rzewa b y ły
zb y t d alek o . Samo lo ty p rzeleciały n ad n ami jes zcze d wa razy , p ru jąc p ro s to
w b ezb ro n n y tłu m. Cały n alo t trwał zaled wie k ilk a min u t, ale zas łał d ro g ę, p o la
i ro wy n ieru ch o my mi ciałami lu d zi i k o n i.
Nig d y p rzed tem n ie wid ziałem martweg o czło wiek a. Nieży we p tak i, ro b ak i czy
mięs o n a h ak ach rzeźn ik a b y ły czy mś p o ws zed n im. Ze d wa lata p rzed wo jn ą zd ech ł
n a n o s acizn ę n as z s zczen iak , To mmy , i z p o mo cą o jca p o ch o wałem g o w o g ro d zie. To
b y ła jed y n a ś mierć, k tó rej d o ś wiad czy łem w d zieciń s twie.
A teraz d o o k o ła mn ie leżały ciała lu d zi i k o n i – jak k ied y ś To mmy – cich e
i n ieru ch o me.
Gd y wark o t s iln ik ó w zamarł w k o ń cu w d ali, n as iliły s ię k rzy k i, jęk i, b łag an ia
o p o mo c, ś p iewn e s ło wa mo d litwy p o p o ls k u , h eb rajs k u , ży d o ws k u . Kto ś g ło ś n o
mó wił El mole rachmim, s ło wa h eb rajs k iej mo d litwy zn an e mi z lek cji literatu ry
p o ls k iej – wiers z Go mu lick ieg o ? Gru p a k o b iet z k s ięd zem zn ó w o d mawiała litan ię.
Ran n i ze ś ciern is k a czo łg ali s ię, s zu k ając s ch ro n ien ia p rzed n as tęp n y m n alo tem
i zo s tawiając za s o b ą k rwawy ś lad . J ed n eg o p o d ru g im wciąg aliś my d o ro wu .
Po mag ałem ran n y m mech an iczn ie, wciąż n as łu ch u jąc wark o tu i s zu k ając w g ó rze
czarn y ch k rzy ży . Ale tam ty lk o b łęk it n ieb a. Przed ch wilą zło wro g ieg o i g ro źn eg o ,
a teraz czy s teg o i n iezd o ln eg o d o s k rzy wd zen ia k o g o k o lwiek . Tak n ied awn o
s iejąceg o ś mierć. Zmiatająceg o lu d zi i zwierzęta. Bezwzg lęd n ie. Na o ś lep . Stary ch
i mło d y ch . M ężczy zn , k o b iety i d zieci.
Z n as zej czwó rk i s zczęś liwie n ik t n ie d o zn ał s zwan k u , ale jed n a z p as ażerek
fu rman k i p an a Sławin a zo s tała ran n a w ramię i p an i Sławin o wa ją o p atry wała.
Na d ro d ze, p rzy ro wie, s tał n as z k o ń w u p rzęży , wciąż międ zy d y s zlami
wy ład o wan ej b ag ażem fu rman k i. Ale n ie s k u b ał trawy . Stał s p o k o jn ie, lecz g ło wę
miał zwies zo n ą, ws trząs ały n im d rg awk i, a n a ziemi zeb rała s ię k ału ża ciemn ej k rwi.
J es zcze k ilk a mo cn iejs zy ch d rg awek i n as za d o tąd tak ap aty czn a s zk ap a zaczęła
jak b y w zn iecierp liwien iu p rzes tęp o wać z n o g i n a n o g ę. Gło wa o p ad ała co raz n iżej.
Wres zcie p rzed n ie n o g i s ię u g ięły , k o ń o p u ś cił s ię n a k o lan a, p o ch wili leg ł n a b o k u
w k ału ży włas n ej p o s o k i. J eg o właś ciciel, ó w ciemn y cham, wy g ramo lił s ię z ro wu ,
u k ląk ł p rzy g ło wie zwierzęcia i g ład ził je p o k ark u .
Samo lo ty n ie wracały i lu d zie p o wo li zaczęli zn ó w wy ch o d zić n a d ro g ę. Teraz,
w s ło ń cu d n ia, s zo s a wy d awała s ię jes zcze b ard ziej zatło czo n a n iż p rzed n alo tem. Po
o b u s tro n ach o n iemiali lu d zie k o p ali p ły tk ie g ro b y , u s tawiając n a n ich k rzy że ze
związan y ch p aty k ó w. Witek , Emil, Gu tek i ja o fiaro waliś my n as zą p o mo c, ale
zo rien to waliś my s ię, że to s ą ro d zin n e s p rawy i że jes teś my ty lk o in tru zami.
Ty mczas em k lan Sławin ó w g o to wał s ię d o d als zej d ro g i n a p iech o tę.
Po d zięk o waliś my p an u Sławin o wi za p o d wó zk ę, zab raliś my n as ze p lecak i
i ru s zy liś my p rzed s ieb ie. Res zta czwartk u 7 wrześ n ia n ie zap is ała s ię w mo jej
p amięci. M as zero waliś my d alej n a ws ch ó d , ziarn k a p ias k u w p u s ty n i u ciek in ieró w.
W p o ró wn an iu z d n iem p o p rzed n im tłu m s ię p rzerzed ził. Lu d zie ro zes zli s ię w ró żn e
s tro n y . Gd y n ad es zła n o c, p rzes p aliś my s ię n a s u ch y ch liś ciach w p rzy d ro żn y m
las k u i o ś wicie b y liś my zn ó w w d ro d ze. M as zero waliś my p rzez cały p iątek . Gd y
s k o ń czy ły s ię zap as y k an ap ek , ży wiliś my s ię o wo cami zerwan y mi z p rzy d ro żn y ch
d rzew. Po p o łu d n iu d ro g a wio d ła p rzez p o la warzy wn e, więc n ab raliś my p ełn e
k ies zen ie march ewek , k tó re o s k ro b an e mo im fiń s k im n o żem o k azały s ię s maczn e.
Wk ró tce zo s taliś my s ami n a d ro d ze. Up arcie s zliś my p rzed s ieb ie. Po ws iach
i mias teczk ach s ch o d zili s ię lu d zie, zas y p u jąc n as p y tan iami: Czy Niemcy s ą tu ż za
n ami? Czy zajęli Wars zawę? Czy wo jn a s ię ju ż s k o ń czy ła? Na wieś ć, że id ziemy
zaciąg n ąć s ię d o wo js k a, mężczy źn i wzru s zali ramio n ami, a k o b iety ciężk o
wzd y ch ały : „Przecież wy jes zcze d zieci… J ak że matk i was p u ś ciły ? Po win n y b y ły
zamk n ąć was w p iwn icy ”. Po tem wy n o s iły g ru b o p o s maro wan e mas łem lu b s malcem
p ajd y s itk o weg o ch leb a – o d tamteg o czas u ju ż n ig d y tak d o b reg o ch leb a n ie jad łem
– o g ó rk i k was zo n e, ś liwk i, zs iad łe mlek o . M ieliś my czy m zap łacić, ale n ik t g ro s za
wziąć n ie ch ciał, ch o ć wieś p o d las k a n ie b y ła b o g ata.
I tak s zliś my p rzed s ieb ie. W n ies k o ń czo n o ś ć. Na o b o lały ch n o g ach .
Trzy maliś my s ię razem, we czwó rk ę. Wy mien ialiś my p o zd ro wien ia z in n y mi
p iech u rami, u ciek in ierami, ale u ważaliś my s ię za in n y ch , p rzecież b y liś my p rawie
żo łn ierzami. W p iątek , p o d wieczó r, p o p rzejś ciu o k o ło 8 0 k ilo metró w w tro ch ę
p o n ad 4 8 g o d zin , d o tarliś my d o Żu k o wa, s tacji k o lejo wej n a lin ii Wars zawa– Brześ ć.
Nied łu g o d o łączę d o o jca, p o my ś lałem i ciężar s p ad ł mi z s erca. Po d ejmo wan ie
d ecy zji, ro związy wan ie p ro b lemó w, to p rzecież n ależało d o o jca, n ie d o mn ie. A p o za
ty m b ezu s tan n e to warzy s two n awet d o b ry ch k o leg ó w mo że s ię zn u d zić i b ez żalu
g o tó w b y łem p o żeg n ać Witk a, Emila i Gu tk a. Nie żeb y ś my s ię p o k łó cili. Wciąż
b y liś my p rzy jació łmi… n awet b liżs zy mi n iż k ied y k o lwiek . Ale mo że co za d u żo , to
n iezd ro wo …
Ws zy s cy mieliś my włas n e p lan y n a Brześ ć. J a p rzed e ws zy s tk im o d n ajd ę o jca.
Witek n ie miał wątp liwo ś ci, że zo s tan ie k o res p o n d en tem wo jen n y m. M iał
s ied emn aś cie lat, ch ciał b y ć d zien n ik arzem, a w p lecak u miał ap arat fo to g raficzn y .
„Pu łk o wn ik Umias to ws k i wy raźn ie p o wied ział p rzez rad io ”, u p ewn iał Witek s am
s ieb ie, „że p o d ru g iej s tro n ie Bu g u o rg an izu je s ię n o wa lin ia o b ro n y . A n o wo czes n a
armia n ie mo że s ię o b ejś ć b ez k o res p o n d en tó w. Prawd a? Sło wa s ą g ło ś n iejs ze o d k u l.
Sp u s t to k ażd y d u reń n acis n ąć p o trafi”. Emil i Gu tek mieli d ro g ę wy ty czo n ą p rzez
ro d zicó w – s zli d o wu jk a d o Pru żan , a d o p iero p o tem d o wo js k a.
O zmierzch u s tacja k o lejo wa w Żu k o wie b y ła ciemn a i cich a, a p o n ied awn y m
n alo cie b rak o wało jej d ach u , jak ró wn ież jed n ej ze ś cian . Niemn iej tro ch ę lu d zi
w mały ch g ru p ach czek ało n a p o ciąg . Bu d y n ek s tacy jn y b y ł ty lk o częś cio wo
u p rzątn ięty , tu i ó wd zie leżały jes zcze wciąż tlące s ię k ro k wie. J ak o d o wó d
d ziałaln o ś ci s trażak ó w k ału że b ru d n ej wo d y zd o b iły p o d ło g ę. Trzeb a b y ło d o b rze
p atrzeć p o d n o g i. Zap ach s p alen izn y , tak mi zn ajo my z u licy Rey mo n ta, wciąż wis iał
w p o wietrzu . Ale my , n ied o s zli wo jacy , n ie p rzejmo waliś my s ię tak imi d ro b iazg ami.
Up ewn iws zy s ię, że to r u s zk o d zo n y p rzez b o mb y ju ż s ię n ad aje d o u ży tk u i że
p o ciąg d o Brześ cia jes t o czek iwan y n azaju trz ran o , o czy ś ciliś my p o d ło g ę p o d jed n ą
z n ieu s zk o d zo n y ch ś cian , zjed liś my res ztk i ch leb a i o wo có w, p o p iliś my wo d ą
z cu d em o calałeg o k ran u i – jak o że n o c zap o wiad ała s ię ch ło d n a – zawin ięci w p alta
u ło ży liś my s ię p o k o tem d o s n u .
Gd y s ię o b u d ziłem, b y ł ju ż b iały d zień , a zamias t d ach u wid ziałem n ad s o b ą
n ieb ies k ie n ieb o . Zes zty wn iałem i b o lał mn ie p rawy b o k , n a k tó ry m leżałem.
Pró b o wałem u s iąś ć i o mało n ie k rzy k n ąłem z b ó lu . Czy żb y m p rzes p ał k o lejn y n alo t
i zo s tał ran n y , n ie zd ając s o b ie z teg o s p rawy ? Nie wied ziałem, czy d als za p o d ró ż
b ęd zie mo żliwa, tak mn ie b o lało b io d ro . Na my ś l, że zo s tan ę s am w Żu k o wie,
o g arn ęło mn ie p rzerażen ie. J es zcze raz s p ró b o wałem s ię o b ró cić i u s iąś ć. Ty m razem
p o s zło łatwiej i k u memu zd u mien iu p o ch wili b ó l zn ik ł. Ro zlu źn iłem p as ek
i zacząłem macać s ię p o b o k u . Nic n ie b o lało , n ie b y ło żad n ej ran y . Na ręk u n ie b y ło
n awet k ro p li k rwi.
Ko led zy zaczęli s ię b u d zić jed en p o d ru g im. Ws tałem, p o d n io s łem z ziemi p alto ,
w k tó re zawin ięty s p ęd ziłem n o c, wło ży łem ręk ę d o k ies zen i i… n a cały g ło s s ię
ro ześ miałem.
– Zwario wałeś ? – s p y tał Gu tek . – Nic d ziwn eg o . Wiele ci n ie b rak o wało .
Wciąż s ię ś miałem. Witek wzru s zy ł ramio n ami i zak reś lił k ó łk o n a czo le.
– Czy wies z, n a czy m s p ałem? Na march ewk ach ! – wy k rztu s iłem w k o ń cu
i wy ciąg n ąłem d wie g ru b e march wie z k ies zen i p alta. – A ju ż my ś lałem, że zo s tałem
ran n y , i s zy k o wałem s ię n a włas n y p o g rzeb …
In n i ty mczas o wi mies zk ań cy s tacji tak że b u d zili s ię d o ży cia. Kto ś o d k ry ł g o rącą
k awę w b u fecie s tacy jn y m i jak n a zawo łan ie p rzed s tację zajech ał z fan tazją wó z
p iek ars k i. Prrr… wo źn ica zatrzy mał k o n ia, ro zs zed ł s ię zap ach ś wieżeg o ch leb a.
Bu feto wa w b iały m fartu ch u wy ciąg n ęła z s zafk i mich ę mas ła.
Ży cie n ab ierało ru mień có w. A g d y k o lejarz w mu n d u rze o g ło s ił ws zem i wo b ec,
że p o ciąg d o Brześ cia n ad jed zie za k ilk a min u t, n as ze s zczęś cie s ięg n ęło s zczy tu .
Wciąż jes zcze zajad aliś my b u łk i z mas łem, g d y s ap iąc d y mem i p arą, p o ciąg
wto czy ł s ię n a s tację. Sk ład ał s ię zaled wie z k ilk u wag o n ó w i b y ł p rawie p u s ty .
Ko n d u k to r tłu maczy ł s ię g ęs to : „Led wie wy jech aliś my z Wars zawy , jak n as
zatrzy mał s emafo r i d wa s amo lo ty zaczęły walić w n as jak w k aczy k u p er, więc
p as ażero wie ro zb ieg li s ię we ws zy s tk ie s tro n y ”. Szy b y wag o n ó w b y ły w więk s zo ś ci
ro ztrzas k an e, ś cian y tu i ó wd zie p o d ziu rawio n e. Ale ch o ć lo k o mo ty wie b rak o wało
s zy b , k o cio ł b y ł n ietk n ięty , a miejs ca w wag o n ach mn ó s two . Trzeb a b y ło ty lk o
o d łamk i s zk ła s trzep ać z s ied zeń . Najważn iejs ze, że p o ciąg jech ał d o Brześ cia. Nawet
o b ilety n ik t n ie p y tał.
Po d ró ż min ęła b ez emo cji. Nik t d o n as n ie s trzelał, p o ciąg wid ać ju ż p rzes zed ł
s wó j ch rzes t b o jo wy . Na s tacjach p as ażero wie wy s iad ali, in n i ws iad ali, jak g d y b y
n ig d y n ic. Ty lk o s zk ło z ro zb ity ch o k ien i d ziu rawe ś cian y p rzy p o min ały o wo jn ie.
J ak ró wn ież ro zmo wy w p rzed ziale. W Białej Po d las k iej d o s iad ł s ię d o n as p o licjan t.
M imo wo li s ły s załem jeg o ro zmo wę z s ąs iad em, wid o czn ie zn ajo my m.
– … to k o n iec – rzek ł p o licjan t. – Samo lo tó w ju ż n ie mamy . Pierws zeg o d n ia
wo jn y b y ł n alo t n a lo tn is k o . Do k ład n ie wied zieli, g d zie i co . Ws zy s tk ie s amo lo ty
zn is zczy li n a ziemi.
Wy s ch n ięty , ch u d y jak s zczap a s ąs iad p o licjan ta p y k n ął z fajk i.
– Wiad o mo , p iąta k o lu mn a. Cack ali s ię z ty mi Szwab ami. J a b y m ich ws zy s tk ich
p o wy s trzelał n a p o czątk u wo jn y . Alb o n awet i p rzed tem. Szwab s k ie n azwis k o , o d
razu k u la w łeb . J ak n ie Szwab , to Ży d . Niewielk a s trata. Ws zy s tk ie te Fry ce
i Herman y . Pieś cili s ię z n imi, teraz mają za s wo je.
 – Ch y b a mas z p an rację – p o tak n ął p o licjan t. – Pierws zeg o d n ia zn aleźli tak ieg o ,
co to latark ą s y g n alizo wał, ch o ć s amo lo tó w jes zcze n awet n ie b y ło n ad g ło wą. Na
ws zelk i wy p ad ek g o p o wies ili. In aczej s ię tej wo jn y n ie wy g ra. Ale i tak ju ż ch y b a za
p ó źn o .
Do Brześ cia d o tarliś my d o b rze p rzed p o łu d n iem. By ła s o b o ta 9 wrześ n ia.
Twierd zę zn aleźliś my b ez tru d u , lecz o czek iwan ej p rzez n as b ramy zamk n iętej k ratą,
zwo d zo n eg o mo s tu an i n awet wart n ie b y ło wid ać. Ows zem, twierd zę o taczał p o tężn y
wał p o ro ś n ięty wy s ch n iętą trawą, d o o k o ła wału b ieg ła fo s a, k tó ra d awn o n ie wid ziała
wo d y , też zaro ś n ięta trawą. Do twierd zy wch o d ziło s ię p rzez ro d zaj tu n elu w o wy m
wale, g ru b o ś ci 2 0 – 2 5 metró w i wy s o k o ś ci jed n eg o p iętra. Brama b y ła częś cio wo
zab lo k o wan a p rzez s to jące w n iej p o jazd y , o d ciężaró wek d o mały ch tan k ietek czy
wo zó w o p an cerzo n y ch . M u s ieliś my s ię więc p rzecis k ać międ zy n imi alb o g ramo lić
s ię p rzez n ie, i n ie ty lk o n ik t d o n as n ie s trzelał, ale n ie b y ło n awet n ik o g o , k to b y
k rzy k n ął: Stój, kto idzie?
Przejś cie b ramy zajęło n am s p o ro czas u , ty m b ard ziej że s k u s iły n as o twarte
tan k ietk i. Żad en z n as d o ty ch czas n ie wid ział p an cern y ch p o jazd ó w z tak b lis k a. Po
ch wili więc Witek s ied ział n a miejs cu k iero wcy , a ja ch wy ciłem n ib y za k arab in
mas zy n o wy . Zab awa n o wy mi, ty m razem o d p o wied n imi d la n as ro zmiarem
zab awk ami trwała w p ełn i, g d y Emil p ierws zy s ię o p amiętał. „Ch o d źmy d alej. Nie
p rzy s zliś my tu s ię b awić. J es zcze s ię n awo ju jecie”. I tak p rzes zliś my p rzez b ramę
twierd zy w czas ie wo jn y , n iezatrzy man i, n iep y tan i, n iezau ważen i. Do b rze, że n ie
b y liś my n iemieck imi s zp ieg ami…

***

Bez tru d u zn aleźliś my XII Szp ital Ok ręg o wy , k tó ry mieś cił s ię w d u ży m

p rzy s ad zis ty m b u d y n k u . Zatrzy małem u mu n d u ro wan ą s io s trę.
– Szu k am o jca. Kap itan a Wajd en feld a. Gd zie g o mo g ę zn aleźć?
Zd ziwiła s ię.
– Nic mi n ie mó wił. Czy o n s ię cieb ie s p o d ziewa?
– Nie, o jciec n ie wie, że tu jes tem. Nie b y ło g o jak zawiad o mić.
Zaczęliś my mó wić ws zy s cy n araz, jed en p rzez d ru g ieg o :
– Ch cemy zap is ać s ię d o wo js k a… Przy s zliś my n a o b ro n ę lin ii Bu g u …
Pu łk o wn ik Umias to ws k i n as wzy wał…
Sio s tra s ię ro ześ miała.
 – Gd zie mo żemy s ię zg ło s ić?
– J es teś my s iln i, zwarci, g o to wi – d o d ał n as z d o wcip n iś Witek .
– M ieliś my n ad zieję, że mó j o jciec ws zy s tk o załatwi – zak o ń czy łem ro zmo wę.
Sio s tra s p o ważn iała i b ez d als zej zwło k i zap ro wad ziła n as d o d rzwi n a k o ń cu
k o ry tarza. Z d u mą ws k azałem p alcem k artk ę z n azwis k iem o jca: Kapitan Władysław
Wajdenfeld.
Zap u k ałem i n ie czek ając n a o d p o wied ź, p ch n ąłem d rzwi. Ws zed łem p ierws zy ,
k o led zy za mn ą. Ale zamias t o jca za b iu rk iem s ied ział n iezn an y mi p o ru czn ik
z amaran to wy mi wy ło g ami s łu żb y zd ro wia n a k o łn ierzu .
– A wy czeg o ch cecie? – Py tan ie n ie b rzmiało zb y t p rzy jaźn ie.
– Nazy wam s ię Stefan Wajd en feld – o d p o wied ziałem. – J es tem s y n em mo jeg o
o jca – d o d ałem z n iezach wian ą lo g ik ą.
Po ru czn ik s ię ro ześ miał, to n jeg o g ło s u złag o d n iał. Zad ał mi k ilk a p y tań
i u p ewn iws zy s ię, że jes tem ty m, za k o g o s ię p o d aję, i że p o zo s tali s ą mo imi
k o leg ami, ws tał zza b iu rk a, p o d s zed ł d o n as i p o d ał k o lejn o k ażd emu z n as ręk ę.
– Przy k ro mi, ale twó j o jciec, n ies tety , ju ż o p u ś cił twierd zę. Ewak u u jemy cały
s zp ital i o jciec wy jech ał p rzed p aro ma g o d zin ami z p ierws zy m rzu tem.
Zd ęb iałem. Ws zy s tk ie n as ze p lan y wzięły w łeb . Zag u b io n y , n ie wied ziałem, co
ro b ić. Złap ałem s ię o s tatn iej n ad ziei.
– A s try j Ad am… ? – zap y tałem.
– Też ju ż g o n ie ma. Wy jech ał z k watermis trzem jes zcze p rzed two im o jcem.
Ws zy s cy zan iemó wiliś my . Siłą wo li p o ws trzy małem s ię o d łez – p o ls k i żo łn ierz
n ie p łacze… Ale p rzecież s zliś my tu z my ś lą o ws tąp ien iu d o wo js k a. Co mi tam
o jciec i s try j! Przed s tawiłem p o ru czn ik o wi n as z p lan zaciąg n ięcia s ię, z k tó ry m
zmierzaliś my d o Brześ cia. Co d ziwn iejs ze, p o ru czn ik n ie ro ześ miał s ię ty m razem.
– Nie p lan u jemy p rzy jmo wać o ch o tn ik ó w an i w twierd zy , an i w mieś cie –
s twierd ził. – Sły s zeliś my o ręd zie p u łk o wn ik a Umias to ws k ieg o , ale żad n y ch
ro zk azó w z ty m związan y ch n ie wy d an o . Nap rawd ę, ch ło p cy , n ie wiem, co wam
p o rad zić. M o żecie n a n o c zo s tać w s zp italu . Wo ln y ch łó żek n a s zczęś cie n ie b rak u je.
M o żecie u n as zjeś ć i s ię p rzes p ać. A ju tro … Bó g wie, co b ęd zie ju tro , ale tak czy
in aczej mu s icie ru s zy ć d alej w ś wiat.
Po ru czn ik o b ró cił s ię n a p ięcie, wró cił n a s we miejs ce za b iu rk iem i ws ad ził n o s
w p ap iery . Ro zmo wa b y ła s k o ń czo n a.
J es zcze p rzed wy jś ciem z g ab in etu zaczęliś my s ię g o rączk o wo n arad zać. Nie
mieliś my właś ciwie wielk ieg o wy b o ru . Emil i Gu tek mieli s wo je wy ty czn e: ich d ro g a
wio d ła d o Pru żan . Witek zab rał g ło s :
– M u s imy iś ć d alej n a ws ch ó d . M o że b ęd ziemy mo g li d o łączy ć d o jak ieg o ś
o d d ziału , g d y b ęd ą ch cieli u zu p ełn ić s traty .
Ta p ro p o zy cja n ie trafiła mi d o p rzek o n an ia.
– To tak jak d zieln y wo jak Szwejk w d ro d ze d o Bu d ziejo wic… J u ż lep iej też
p ó jd ę d o Pru żan .
W k o ń cu zd ecy d o waliś my , że ws zy s cy tam p ó jd ziemy . Do m d o k to ra Nu s s b au ma,
wu jk a Emila i Gu tk a, b y ł n ie ty lk o jed y n y m zn an y m n am ad res em we ws ch o d n iej
Po ls ce, ale też jed y n y m d o mem, w k tó ry m mo g liś my liczy ć n a g o ś cin n e p rzy jęcie.
Tak n as w k ażd y m razie zap ewn iali k o led zy .
Zawied zio n y n ieu d an ą mis ją, p o d zięk o wałem p o ru czn ik o wi za d als zą g o ś cin ę,
ale g d y wy ch o d ziliś my z p o k o ju , co ś mn ie tk n ęło . Ob ró ciłem s ię raz jes zcze.
– Przep ras zam, czy mó g łb y m zo s tawić u p an a p o ru czn ik a k artk ę d la o jca? Na
ws zelk i wy p ad ek , g d y b y tu wró cił alb o g d y b y g o p an p o ru czn ik s p o tk ał n a
n as tęp n y m miejs cu p o s to ju .
Po ru czn ik wręczy ł mi p ap ier i o łó wek . Nieco trzęs ącą s ię ręk ą n ab azg rałem k ilk a
s łó w: „Id ę d o Pru żan ”.
– Czy p amiętas z ad res wu jk a? – s p y tałem Emila.
– Nieważn e, n ap is z d o k to r Nu s s b au m, k ażd y g o tam zn a. To mała mieś cin a.
Nap is ałem n azwis k o i d o d ałem „d en ty s ta”.
– Dzięk u ję. – Po ło ży łem k artk ę n a b iu rk u . Po ru czn ik ws u n ął ją p o d p rzy cis k . –
Dzięk u ję – p o wtó rzy łem.
Nie o d ry wając o czu o d p ap ieró w, p o ru czn ik s k in ął g ło wą. Czy żb y n ag le
zan iemó wił? Dziwak . Ale mo ja k artk a zo s tała n a b iu rk u .
Ten mały ś wis tek p rzy p u s zczaln ie o calił ży cie o jcu , a mo że też i mn ie.
J ak n iep y s zn i s k iero waliś my s ię k u wy jś ciu z twierd zy . Raz jes zcze
p rzecis k aliś my s ię międ zy p o rzu co n y mi p o jazd ami w b ramie. Ale ty m razem n ie
b awiliś my s ię w żo łn ierzy .
Gd y ty lk o wy s zliś my n a b rzeg wy s ch n iętej fo s y , cis zę p rzerwał p rzeraźliwy jęk
s y ren y . Nie zd ąży liś my jes zcze s to czy ć s ię w d ó ł, k ied y s amo lo ty z czarn y mi
k rzy żami b y ły ju ż n ad n as zy mi g ło wami. By ła s o b o ta 9 wrześ n ia, d zies iąta czy
jed en as ta ran o . Nalo t n a twierd zę i Brześ ć trwał ch y b a zaled wie k ilk a min u t, ale ś wis t
b o mb , ich wy b u ch y , rech o t k arab in ó w mas zy n o wy ch , wark o t mo to ró w i h u k d ział
p rzeciwlo tn iczy ch zlały s ię w tak o g łu s zającą k ak o fo n ię, że ręce p rzy ty k aliś my d o
u s zu jes zcze p o o d lo cie s amo lo tó w. Bo że, tak ch ciałb y m u mieć s ię mo d lić,
my ś lałem, p rzerażo n y p rzy wierając d o p o ch y łej ś cian y fo s y .
Sy ren y o g ło s iły k o n iec alarmu i zaczęliś my s ię p o wo li zb ierać, ale p rzez d o b rą
ch wilę wciąż rzu całem o k iem n a b ezch mu rn e n ieb o , n ie wierząc, że n as i p rześ lad o wcy
n ie wracają.
– Po czek ajmy jes zcze p arę min u t – zas u g ero wał Emil, wid ać ró wn ie p o d ejrzliwy .
Nik t n ie o p o n o wał. Z d ru g iej s tro n y wału d o ch o d ziło n as b icie d zwo n u , h u k
mo to ró w, k rzy k i, s ło wa k o men d y . Nad twierd zą i n ad mias tem k łęb iły s ię ch mu ry
d y mu . Po k ilk u min u tach milczen ia ru s zy liś my w k ieru n k u d wo rca.

***

Kilk a ty g o d n i p ó źn iej o k azało s ię, że p o ru czn ik w twierd zy b rzes k iej b y ł źle

p o in fo rmo wan y . Ewak u acja s zp itala miała s ię zacząć teg o d n ia, ale d o p iero p o
p o łu d n iu , ran o zaś o jciec wy b rał s ię d o mias ta n a zak u p y . Wracał d o fo rtecy w ty m
s amy m czas ie, k ied y my ś my z n iej wy ch o d zili; ten s am n alo t złap ał g o w in n ej,
n ies tety , b ramie i, tak jak my , p rzeczek ał g o w fo s ie.

***

Dwo rzec b y ł p rawie p u s ty . Po ciąg u z Wars zawy d o Baran o wicz o czek iwan o p o
p o łu d n iu . Ob ch o d ząc s tację, wid zieliś my s zk o d y , jak ie wy rząd ziły b o mb y ,
s zczęś liwie n iewielk ie, zewn ętrzn e ś cian y b y ły jed y n ie u p s trzo n e ś lad ami
o d łamk ó w. Na s zczęś cie b u fet b y ł o twarty i całk iem d o b rze zao p atrzo n y . Przez
p o ran n e emo cje i ro zczaro wan ia zu p ełn ie zap o mn iałem, że n ic n ie jed liś my o d
wczes n eg o ś n iad an ia w Żu k o wie, więc z b u feto wy ch b u łek z jajeczn icą n ie
zmarn o waliś my n i o k ru s zy n y .
Po p o łu d n iu wjech ał n a s tację p o ciąg to waro wy . In n i czek ający g o zig n o ro wali,
lecz my wg ramo liliś my s ię n a p u s tą p latfo rmę w p o ło wie s k ład u . J u ż p o p aru
min u tach p o wo li, b ez p o ś p iech u p o ciąg ru s zy ł w d ro g ę. Ro zło ży liś my s ię,
p rzy g o to wan i n a d łu żs zą p o d ró ż, ale p o p ó ł g o d zin ie p o ciąg zaczął zwaln iać
i zg rzy tając h amu lcami, wres zcie s tan ął. Nap is n a s tacji g ło s ił: ŻABINKA. Dziwn ie
o p u s zczo n a miejs co wo ś ć; n a p ero n ie i w b u d y n k u an i ży weg o d u ch a. Gu tek ws k azał
p alcem. Po s zed łem za n im wzro k iem. M as zy n is ta i jeg o p o mo cn ik zes zli
z lo k o mo ty wy n a p ero n , zn ik n ęli, p o ch wili zjawili s ię zn o wu , p ro wad ząc ro wery .
Wo łaliś my d o n ich , ale n ie zwró cili n a n as u wag i. Nie o g ląd ając s ię n awet, ws ied li n a
ro wery , p o d jech ali d o fu rtk i i ty le b y ło ich wid ać. J ak iś s p ó źn io n y p as ażer wy s iad ł
z wag o n u , ro zejrzał s ię p o p u s tej s tacji, wzru s zy ł ramio n ami i p o s zed ł w s wo ją
s tro n ę.
Zo s tały n am zn ó w ty lk o włas n e n o g i. Nie wied ząc, w jak im k ieru n k u iś ć,
p o s tan o wiliś my mas zero wać wzd łu ż to ró w. M o że zap ro wad zą n as p ro s to d o Pru żan ?
Nie mając map y , n ie zn ając o k o licy , mo g liś my s ię zd ać jed y n ie n a s zczęś cie lu b
p rzy p ad ek . Po p aru g o d zin ach mars zu , g d y to ry p rzecięła więk s za d ro g a,
p o d b ieg liś my d o d ro g o ws k azu . Na p rawo ws k azy wał Ko b ry ń , a n a lewo , p o trzech
literach Pru… d es k a b y ła p o łaman a i res zty s ło wa b rak o wało . Czy mo żn a b y ło u fać,
że to b rak u jące żany?
By liś my zmęczen i.
– Najp ierw o d s ap n ijmy – zap ro p o n o wał Emil. – A p o tem zo b aczy my . J es teś my
ju ż p o ws ch o d n iej s tro n ie lin ii o b ro n y , b ezp ieczn i, Niemcy n ie p ó jd ą d alej.
Zes zliś my z to ru n a łąk ę. Trawa b y ła s u ch a i n ag rzan a s ło ń cem. Po ch wili
zap o mn iałem o cały m ś wiecie.
Ob u d ziła mn ie g ło ś n a ro zmo wa.
– Nie, p an o czk u , n ie – mó wił k o b iecy g ło s . – To rem d o Pru żan n ie zajd ziecie.
W żad en s p o s ó b . Tu jes t was za d ro g a. Do b ra leś n a d ro g a.
Us iad łem. Na p ień k u s ied ziała wieś n iaczk a z k o s zy k iem g rzy b ó w n a p o d o łk u
i ro zmawiała z Witk iem. Emil i Gu tek wciąż mo cn o s p ali.
– Zawied zie was p ro s to d o Pru żan – d o d ała, wy ciąg ając ręk ę w k ieru n k u
ws k azan y m p rzez p o łaman y d ro g o ws k az. – Nied alek o . J ak ieś d zies ięć wio rs t.
A i ws ie s ą p o d ro d ze. Ch ło p i wo zami jeżd żą. Lu d zie s wo i. Po d wio zą was b ez o ch y b y .
Po s zliś my za jej rad ą. Lin ia k o lejo wa, jak d o wied zieliś my s ię p ó źn iej, b ieg ła
rzeczy wiś cie p rzes zło d zies ięć k ilo metró w n a p o łu d n ie o d Pru żan . Częs to wali n as p o
ws iach ch leb em i zs iad ły m mlek iem. Przy d ro d ze g o ś cin n ie ro s ły jab ło n k i i ś liwy .
Dwa razy p o d wieźli n as fu rman k ami ch ło p i, ch ciwi wieś ci z d alek ieg o ś wiata.
Do Pru żan d o tarliś my o zmierzch u . By liś my zmęczen i, ale p o cies zaliś my s ię
my ś lą, że to ju ż k o n iec n as zej węd ró wk i. Do mias teczk a wch o d ziliś my w milczen iu .
M arzy ło mi s ię łó żk o , p rawd ziwe łó żk o , z p o ś cielą, z p o d u s zk ą… Witek , n as za
wieczn a Kas an d ra, p rzerwał milczen ie:
– Do m was zeg o wu jk a n a p ewn o jes t zamk n ięty n a cztery s p u s ty . Zo b aczy cie,
s p ak o wali man atk i i p o jech ali d alej n a ws ch ó d . I b ęd ziemy mu s ieli iś ć d alej…
Na s zczęś cie n ie miał racji. Pru żan y b y ły mały m mias teczk iem i p ierws zy
n ap o tk an y mies zk an iec n ie ty lk o zn ał n azwis k o jed y n eg o w mias teczk u d en ty s ty ,
ale zap ro wad ził n as p ro s to p o d d rzwi d o mu d o k to ra Nu s s b au ma, b awiąc n as p o
d ro d ze lo k aln y mi p lo tk ami. Witek o k azał s ię fałs zy wy m p ro ro k iem. Drzwi b y ły
o twarte, p ań s two Nu s s b au mo wie b y li w d o mu . Przy jęli n as s erd eczn ie. Ws zy s tk ich ,
n ie ty lk o Emila i Gu tk a, ale i n as , zu p ełn ie o b cy ch ch ło p có w. Cała ro d zin a
Nu s s b au mó w, włączn ie ze s łu żącą, witała n as ciep ło , b y liś my o b ejmo wan i i ś cis k an i
p rzez ws zy s tk ich p o k o lei. Go ś ć w d o m, Bó g w d o m, p o wtarzali wiele razy .
Po p aru min u tach s ied zieliś my p rzy s u to zas tawio n y m s to le, p o d czas g d y
s łu żąca zab rała s ię d o ro zs tawian ia i ś cielen ia p o lo wy ch łó żek . W czas ie k o lacji
zaczęli s ię s ch o d zić s ąs ied zi i p rzy jaciele, zn o s ząc p led y , p ierzy n y , p o d u s zk i. Wieś ć
o p rzy b y ciu węd ro wcó w s p o d Wars zawy ro zes zła s ię p o mias teczk u w mg n ien iu o k a,
jak imś mag iczn y m teleg rafem b ez d ru tu . Zan im d o s zliś my d o d es eru , całe
mies zk an ie b y ło p ełn e lu d zi. Na s to le s tał s amo war, p ierws zy , jak i w ży ciu
wid ziałem, ro zlewan o zeń h erb atę d la d o mo wn ik ó w i zeb ran y ch g o ś ci. Ws zy s cy
mó wili n araz, jed en p rzez d ru g ieg o . Sły ch ać b y ło p o ls k i, ro s y js k i, ży d o ws k i. Nie
b raliś my więk s zeg o u d ziału w k o n wers acji, b o żad en z n as n ie zn ał ży d o ws k ieg o ,
a ty lk o Emil i Gu tek zn ali ro s y js k i. Na s zczęś cie co d zien n y m języ k iem p ań s twa
Nu s s b au mó w, jak i ws zy s tk ich as y milo wan y ch Ży d ó w, b y ł p o ls k i.
W to warzy s twie k ażd y miał s wo ją zd ecy d o wan ą o p in ię, n ik t s ię z n ik im n ie
zg ad zał, ale też i n ik t n ie miał p o d s taw d o p rzewid y wan ia p rzy s zło ś ci. „Wo jn a s ię
z p ewn o ś cią s zy b k o s k o ń czy ”. „Będ zie trwała ty le lat, co p o p rzed n ia”. „Dłu g iej
wo jn y n ik t n ie wy trzy ma”. „Będ ziemy s ię b ro n ić d o o s tatn ieg o żo łn ierza”. „Ob ro n a
lin ii Narew– – Bu g to mrzo n k a jak ieg o ś n ied o warzo n eg o g en erała w Wars zawie”.
„Wiad o mo , Ry d za-Śmig łeg o ”. Kto ś s ię g o rzk o ro ześ miał. „Po d o b n o Piłs u d s k i n ig d y
n ie ch ciał g o d o p u ś cić d o wład zy ”. „Piłs u d s k i to b y ł mensch”. „On b y tej wo jn ie
zap o b ieg ł”. „Szk o d a, że g o Fran cu zi n ie p o s łu ch ali, jak p ro p o n o wał wo jn ę
p rewen cy jn ą w 1 9 3 3 ro k u ”. „Nik t g o wted y n ie s łu ch ał. An g licy p o p ierali Hitlera
jak o an tid o tu m n a Stalin a”. „Nie wiem, d laczeg o g o tak k o ch acie, Piłs u d s k i b y ł p o
p ro s tu d y k tato rem. J es zcze jed en fas zy s ta”.
Ale b zd u ry . Nie ma co ich s łu ch ać, p o my ś lałem, ale n ie wy trzy małem i też
zab rałem g ło s :
– M ars załek Piłs u d s k i n ie b y ł fas zy s tą. W s wo im czas ie b y ł n awet s o cjalis tą,
czło n k iem PPS.
– Prawd a, ale to b y ło d awn o . En d ecy n azy wali g o n awet ży d o ws k im tatą –
d o rzu cił wy s o k i, d o ro d n y , czarn o b ro d y mężczy zn a, k tó ry wy d awał s ię mieć d u ży
p o s łu ch . – Ale z czas em s ię zmien ił – d o d ał p o ch wili.
By łem ju ż b ard zo zmęczo n y . Oczy mi s ię k leiły . Gd y p an i d o k to ro wa s k in ęła
p alcem n a mn ie i n a Witk a, z wielk ą u lg ą o p u ś ciłem to warzy s two . W g ab in ecie
d o k to ra Nu s s b au ma, p o o b u s tro n ach d en ty s ty czn eg o fo tela, czek ały n a n as p o s łan e
łó żk a p o lo we.
Po d wó ch n o cach w s p artań s k ich waru n k ach , jed n ej w p rzy d ro żn y m las k u ,
a d ru g iej n a cemen to wej p o s ad zce s tacji, z ro zk o s zą wziąłem g o rący p ry s zn ic
i leg łem we włas n ej p iżamie w b iałej p o ś cieli ś wieżeg o , czy s teg o łó żk a.
Po p o ran n ej to alecie – n awet s ię o g o liłem, a g o liłem s ię ju ż d wa razy n a ty d zień
o d p rzes zło ro k u – zas ied liś my z całą ro d zin ą d o ś n iad an ia. M ó wiło s ię o ty m
i o wy m, g łó wn ie o ro d zicach Gu tk a i Emila. Ich matk a b y ła s io s trą n as zeg o
g o s p o d arza. To o n wtrącił p o d k o n iec ś n iad an ia:
– M iło n am b ęd zie, jak ws zy s cy czwo ro zo s tan iecie z n ami d o czas u , k ied y mo żn a
b ęd zie b ezp ieczn ie wró cić d o Otwo ck a. Wo jn a n ie p o trwa d łu g o . Za p arę ty g o d n i
Niemcy zajmą cały k raj.
M iałem jes zcze n ien aru s zo n e d wieś cie zło ty ch wło żo n e w wo reczek p rzez matk ę
i ch ciałem je d ać g o s p o d arzo m n a p o k ry cie k o s ztó w meg o u trzy man ia. Nawet n ie
ch cieli o ty m s ły s zeć.
– Sch o waj p ien iąd ze. Przy d ad zą ci s ię w d ro d ze d o d o mu – zawy ro k o wała p an i
Nu s s b au mo wa, k tó ra wy raźn ie n o s iła s p o d n ie w ty m d o mu .
– Zres ztą załatwimy to z two im o jcem, jak p o cieb ie p rzy jed zie – d o d ał d o k to r
Nu s s b au m, k tó ry wied ział o k artce zo s tawio n ej w twierd zy b rzes k iej.
Ży cie co d zien n e w d o mu p ań s twa Nu s s b au mó w n iewiele o d b ieg ało o d teg o , d o
k tó reg o b y łem p rzy zwy czajo n y w Otwo ck u . Brak o wało mi ty lk o ro d zicó w,
s zczeg ó ln ie o jca. Brak o wało mi włas n eg o p o k o ju , ale b y łem ju ż d o ś ć d o ro s ły , b y
w p ełn i d o cen ić u ś miech lo s u , k tó ry zap ro wad ził mn ie d o teg o g o ś cin n eg o d o mu , d o
lu d zi, k tó rzy tak s erd eczn ie mn ie p rzy g arn ęli.
J u ż n azaju trz, id ąc za rad ą d o k to ra Nu s s b au ma, k tó ry b y ł p ewien , że teg o b y
s o b ie ży czy ł mó j o jciec, zap is ałem s ię d o czwartej k las y g imn azju m p ru żań s k ieg o .
Ży cie w o s p ały ch Pru żan ach b ieg ło jes zcze tak zwy czajn y m to rem, że ro k s zk o ln y
ro zp o czął s ię n a czas , w rezu ltacie s traciłem ty lk o jed en ty d zień n au k i. Prawd ę
p o wied ziaws zy , jed y n e, co z tamtej s zk o ły p amiętam, to mo ją ó wczes n ą u k o ch an ą,
Lo lę. J ak i w Otwo ck u , g imn azju m w Pru żan ach b y ło k o ed u k acy jn e i o czy wiś cie
z miejs ca s ię zak o ch ałem. Lo la, k tó ra p o ch o d ziła z mias teczk a jes zcze mn iejs zeg o
n iż Pru żan y , mies zk ała n a s tan cji i częs to o d rab ialiś my razem lek cje w jej wy n ajęty m
p o k o ju . M am jes zcze g d zieś w alb u mie fo to g rafię Lo li z k o ro n ą g ru b y ch wark o czy
d o o k o ła g ło wy . W p amięci ta fo to g rafia wy ry ła mi s ię ch y b a b ard ziej n iż s ama Lo la.
W ty m czas ie zap o mn iałem o celu meg o wy jazd u z Otwo ck a, o wo js k u , o o b ro n ie
o jczy zn y .
Aż tu n ag ły s zo k , g ro m z jas n eg o n ieb a: rad io M o s k wa, w ty m o k res ie d o s tęp n e
źró d ło in fo rmacji, o g ło s iło , że Armia Czerwo n a p rzek ro czy ła g ran icę z Po ls k ą n a
całej jej d łu g o ś ci p rzes zło ty s iąca k ilo metró w. By ła to n ied ziela 1 7 wrześ n ia.
Rzek o my m celem in wazji b y ło „p o d an ie b ratn iej p o mo cn ej ręk i mies zk ań co m
zach o d n iej Biało ru s i i Uk rain y ”. Uk ład M o ło to w– Rib b en tro p z 2 3 s ierp n ia rzu cał
in n e ś wiatło n a ten k ro k Stalin a i wiele o s ó b w Pru żan ach zd awało s o b ie s p rawę
z p rawd ziwy ch p o b u d ek . A lo k aln i k o mu n iś ci z d n ia n a d zień p o d n ieś li g ło wy .
Res zta to ju ż h is to ria.
Nas tęp n eg o d n ia p o p o łu d n iu wracałem ze s zk o ły . Dro g a wio d ła p rzez ry n ek ,
d ziwn ie teg o d n ia zatło czo n y . Na ś ro d k u p lacu s tały trzy czo łg i z wielk imi
czerwo n y mi g wiazd ami n a s zary ch k ad łu b ach . Sied zący w o twarty ch włazach , o p arci
o d łu g ie lu fy armat żo łn ierze rzu cali p ap iero s y w wy ciąg n ięte ręce wiwatu jąceg o
tłu mu . Sk ład ał s ię o n g łó wn ie, ale n ie wy łączn ie, z lo k aln ej lu d n o ś ci ży d o ws k iej.
Przep y ch ałem s ię p rzez ten rad o s n y tłu m p ach n ący ty to n iem i p o tem n ied o my ty ch
ciał. Lecz g d y d o s zed łem d o ro g u , p o czu łem zmian ę w atmo s ferze tłu mu
s k ład ająceg o s ię tu g łó wn ie z mężczy zn . I g ło s y b y ły tu in n e, zamias t wiwató w
s ły ch ać b y ło zło wro g ie o k rzy k i, p rzek leń s twa, g łu ch e d u d n ien ie, wmies zan e w n ie
ro zp aczliwe jęk i. Ch o ć p rzerażo n y , p o d s zed łem b liżej. Na ziemi p o ś ró d
ro zwś cieczo n eg o tłu mu leżał n a b ru k u czło wiek . Tłu m s zalał, b ili leżąceg o
p ięś ciami, k o p ali o k u ty mi b u tami. Przez s zp arę międ zy lu d źmi u jrzałem n a leżący m
g ran ato wy mu n d u r p o licjan ta. J ed en z n ap as tn ik ó w s k o czy ł wp ro s t n a ciało .
Od wró ciłem s ię, ale za p ó źn o . Twarz leżąceg o b y ła ju ż ty lk o miazg ą ro zb iteg o mięs a.
Do k o ła tężała czarn a k ału ża k rwi.
Ch ciałem u ciek ać, ale n ie mo g łem. No g i wro s ły mi w b ru k . Wciąż b y ło s ły ch ać
wiwaty . Żo łn ierze z czo łg ó w mu s ieli wid zieć, co s ię o b o k d ziało , ale n awet n ie
d rg n ęli, n ie wy ciąg n ęli ręk i.
Bard zo mo żliwe, że ten p o licjan t b y ł zły m czło wiek iem. M o że b y ł n ieu czciwy ,
mo że s zan tażo wał, mo że wy ciąg ał o d lu d zi łap ó wk i. Lecz wy d awało mi s ię, że n ik t n a
tak s tras zn ą ś mierć n ie zas łu g u je.
Gd y ty lk o o d zy s k ałem wład zę w n o g ach , p u ś ciłem s ię b ieg iem d o d o mu . Ale
o b raz ciała n a ry n k u w Pru żan ach i ry k zn ęcająceg o s ię n ad n im mo tło ch u n o s zę ze
s o b ą d o d zis iaj.

***

J es t mało p rawd o p o d o b n e, ab y k to ś z ro d zin y Nu s s b au mó w o calał. Niemcy zajęli

Pru żan y ch y b a ju ż p ierws zeg o d n ia n iemieck o -s o wieck iej wo jn y , czy li 2 2 czerwca
1 9 4 1 ro k u . Nie u leg a wątp liwo ś ci, że Ży d zi p ru żań s cy , tak jak milio n y in n y ch ,
zo s tali p rzez Niemcó w b ezlito ś n ie wy mo rd o wan i. Lo s Ży d ó w w Pru żan ach n ie jes t
o p is an y w wielk im to mie Atlas historii Holocaustu M artin a Gilb erta, ale n ie ma p o wo d u
p rzy p u s zczać, że b y ł o n in n y o d lo s u ży d o ws k ich mies zk ań có w p o zo s tały ch mias t
i mias teczek ws ch o d n iej Po ls k i, jak Ko b ry ń , Piń s k , Ró wn e, Du b n o , Łu ck i ty s ięcy
in n y ch , w tej k s ięd ze u d o k u men to wan y ch .
Ale o jed n y m mo g ę zaś wiad czy ć. Kilk a lat p o ty ch s tras zn y ch wy d arzen iach
s twierd zam, że n ig d y p rzed tem an i p o tem n ie s p o tk ałem lu d zi tak z g ru n tu d o b ry ch ,
tak u czy n n y ch , s erd eczn y ch i g o ś cin n y ch jak Nu s s b au mo wie w Pru żan ach .
 Ro zd ział 4

Powrót taty

W ciąg u zaled wie k ilk u d n i p o wk ro czen iu Armii Czerwo n ej zarząd teren ó w

o k u p o wan y ch p rzez Związek So wieck i p rzes zed ł całk o wicie w ręce wład z s o wieck ich
ws p o mag an y ch p rzez ro d zimy ch , d o tąd u tajn io n y ch k o mu n is tó w i s y mp aty k ó w
k o mu n izmu . Szy b k o s tało s ię jas n e, że o ws zem, Ro s jan ie wk ro czy li jak o p rzy jaciele
– ale n ie n as i – ty lk o Niemcó w. Ży cie w Pru żan ach s tawało s ię p o n o ć n o rmaln e, ch o ć
jak o p rzy b y s z n ie b y łem n ajlep s zy m s ęd zią lo k aln ej n o rmaln o ś ci. Wieś ci, p lo tk i
i p o g ło s k i s zy b k o ro zch o d ziły s ię p o mias teczk u , ale ws p o min an e n azwis k a
ares zto wan y ch i tajemn iczo zn ik ający ch lu d zi n ic mi n ie mó wiły ; mó j ś wiat
o g ran iczał s ię d o d o mu p ań s twa Nu s s b au mó w, d o s zk o ły , s tan cji Lo li i ws zy s tk ie te
s łu ch y led wie d o mn ie d o cierały .
Z d n ia n a d zień czek ałem o jca. Nie wątp iłem, że mo ja k artk a, p o zo s tawio n a n a
b iu rk u w twierd zy b rzes k iej, d o tarła d o n ieg o i że jes t ju ż w d ro d ze d o Pru żan . By łem
ab s o lu tn ie p ewien , że o jciec p o mn ie p rzy jed zie. Nie p rzy p u s zczałem n awet, że co ś
mo że mu s tan ąć n a p rzes zk o d zie. Nig d y d o tąd mn ie n ie zawió d ł i wierzy łem, że i ty m
razem, k ied y p o trzeb o wałem g o b ard ziej n iż k ied y k o lwiek , też mn ie n ie zawied zie.
J eg o p rzy jazd b y ł ty lk o k wes tią czas u , mo że jes zcze jed en d zień , mo że d wa… Ale
d n i mijały wo ln o , łączy ły s ię w ty g o d n ie… a o jca an i wid u , an i s ły ch u …
A mo że wo jn a s k o ń czy s ię jes zcze p rzed jeg o p rzy jazd em? I co wted y ? Sam mam
wró cić d o d o mu czy czek ać n a n ieg o ? Ale k to wie, mo że ta n ies zczęs n a wo jn a
p rzed łu ży s ię aż d o Bo żeg o Naro d zen ia?
Aż k tó reg o ś d n ia w p aźd ziern ik u , g d y o d rab iałem lek cje z Gu tk iem, n ag le
zad źwięczał d zwo n ek . Słu żąca p o d es zła d o d rzwi. Us ły s załem jak b y zn ajo my g ło s .
„Stefan !”, zawo łała.
W mg n ien iu o k a b y łem w k o ry tarzu . W d rzwiach s tał o jciec. Po d b ieg łem. Ob jął
mn ie. Przez d łu g ą ch wilę, milcząc, s taliś my p rzy tu len i. Nie min ęła min u ta, g d y
d o o k o ła n as zeb rali s ię d o mo wn icy . Słu żąca s tała wciąż ze zd u mien iem malu jący m
s ię n a twarzy . Do k to r Nu s s b au m p rzy b ieg ł, zo s tawiws zy p acjen ta n a fo telu . Pan i
Nu s s b au mo wa p rzy lg n ęła d o jeg o ramien ia. Przy b ieg li ró wn ież ich s y n i có rk a, wraz
z n imi Gu tek , Emil, Witek , n awet p acjen ci z p o czek aln i.
Ojciec s tał w d rzwiach zn u żo n y , b lad y , n ieo g o lo n y . Płas zcz mu n d u ro wy wis iał n a
n im lu źn o jak n a wies zak u , zap ięty n a d wa cy wiln e b rązo we g u zik i, n ie te s reb rn e
z o rzełk iem. Na n aramien n ik ach n ie b y ło ś lad u p o g wiazd k ach . U jeg o n ó g leżał
n iewielk i p lecak .
Po jak imś czas ie o jciec, wy k ąp an y i o g o lo n y , d o łączy ł d o n as p rzy s to le
i z zap ałem zab rał s ię d o k an ap ek z s zy n k ą, p o p ijając h erb atę z s amo waru .

Opowieść ojca

Po wy jeźd zie z Otwo ck a w p amiętn ą n ied zielę o jciec i s try j Ad am d o b rn ęli d o

Brześ cia o k o ło p ó łn o cy i zameld o wali s ię w XII Szp italu Ok ręg o wy m w twierd zy
b rzes k iej. Wo jn a zaczęła s ię w p iątek , led wie k ilk a d n i p o ich p rzy b y ciu , ale p rzez
p ierws zy ty d zień wrześ n ia fro n t b y ł d alek o i s zp ital s tał p u s ty . A ju ż p o d k o n iec
p ierws zeg o ty g o d n ia p rzy s zed ł ro zk az ewak u acji s zp itala n a k ieru n ek Łu ck – Ró wn e,
g d zie co fająca s ię armia miała u lec p rzeg ru p o wan iu , o p ierając s ię o ru mu ń s k ą
g ran icę. Stry j Ad am ze s wo im o d d ziałem o p u ś cił twierd zę p ierws zy , p o d czas g d y
o jciec miał p o zo s tać w Brześ ciu jes zcze p rzez d zień czy d wa. Ran o w s o b o tę 9
wrześ n ia p o jech ał d o mias ta załatwić jak ieś s p rawu n k i i wracał d o twierd zy , g d y
zaczął s ię n alo t. Po o d wo łan iu alarmu o jciec wró cił p ro s to n a s wo ją k waterę i tak n ie
s p o tk ał s ię an i z s io s trą o d d ziało wą, an i ze s wo im zas tęp cą aż d o o b iad u .
W rezu ltacie d o s tał mo ją k artk ę, g d y my b y liś my ju ż w d ro d ze d o Pru żan .
Paro k ro tn ie u s iło wał telefo n o wać d o Pru żan , ale n ie mó g ł u zy s k ać p o łączen ia.
Po n ieważ o d d ział o jca b y ł w g o to wo ś ci d o wy jazd u , n ie mo g ło b y ć mo wy o ch o ćb y
jed n o d n io wej p rzep u s tce, a o p u s zczen ie o d d ziału b ez p o zwo len ia n ie b y ło w s ty lu
o jca.
W 1 9 3 9 ro k u , o p ró cz k o lei, g łó wn y m ś ro d k iem tran s p o rtu wielu armii
eu ro p ejs k ich b y ł k o ń , tak że o d d ziały ewak u o wan e z twierd zy b rzes k iej p rzes u wały
s ię n a p o łu d n io wy ws ch ó d b ard zo p o wo li i jed en p o d ru g im, jak d o jrzałe jab łk a,
wp ad ały w ręce Armii Czerwo n ej. Tak i też lo s s p o tk ał o d d ziały o jca i s try ja Ad ama.
Częś ć żo łn ierzy zo s tała p u s zczo n a d o d o mu , a zatrzy man y ch o ficeró w p o g n an o p o d
s trażą d o Krzemień ca. Na ry n k u mias ta o to czy ły ich warty z b ro n ią g o to wą d o
s trzału , a k arab in y mas zy n o we u s tawio n e b y ły w ro g ach p lacu . Przez meg afo n
wezwan o u więzio n y ch , ab y s ię mo d lili „d o s wo jeg o Bo g a”. Po lak ó w, wied zący ch
z d o ś wiad czen ia, z k im mają d o czy n ien ia, wzy wać d o mo d litwy n ie b y ło trzeb a.
Wielu ju ż p rzed tem p ad ło n a k o lan a, s zu k ając łas k i Bo żej. Ale n ie b y ło p an ik i,
u więzien i zach o wali s ię z g o d n o ś cią i d rwin y k ras n o armiejcó w, k tó ry m s iłą
o d eb ran o wiarę o jcó w, wk ró tce u cich ły .
Ojciec, wied ząc, że jes tem s am w o b cy m mieś cie, zd ecy d o wał s ię n a u cieczk ę.
Us iło wał n amó wić b rata i k ilk u k o leg ó w, b y razem z n im s p ró b o wali s ię wy mk n ąć,
jak ty lk o s ię ś ciemn i. Ad am o d mó wił, ty lk o jed en z o ficeró w zd ecy d o wał s ię
to warzy s zy ć o jcu . M o że p o zo s tali p o k ład ali wiarę w k o n wen cjach g en ews k ich , mo że
n ie wierzy li w mo żliwo ś ć u cieczk i, ale n a p ewn o b rak o wało im tej mo ty wacji, jak ą
d la o jca b y ła tro s k a o mn ie.

***

Sied ząc p rzy s to le w Pru żan ach , n ie wied zieliś my jes zcze, jak i lo s s p o tk ał
o ficeró w i p o licjan tó w s p ęd zo n y ch n a ry n ek Krzemień ca. Do p iero p ó źn iej s ię
o k azało , że tę p ierws zą n o c p rzeży li. Wk ró tce p o tem zo s tali wy wiezien i d o o b o zó w
jen ieck ich n a tery to riu m Związk u Rad zieck ieg o , a n a wio s n ę 1 9 4 0 ro k u , n a ro zk az
Stalin a, zo s tali z zimn ą k rwią wy mo rd o wan i. Sło wo Katy ń p rzes zło d ziś d o h is to rii
jak o miejs ce k aźn i, tak ich miejs c b y ło jed n ak więcej. Wiele lat p ó źn iej zn alazłem
n azwis k o s try ja Ad ama n a liś cie o fiar k aty ń s k ich (n r 0 7 5 8 ).

***

Gd y z n as tan iem n o cy i p o d wp ły wem wó d k i u wag a s trażn ik ó w zaczęła s łab n ąć,

o jciec i d o k to r Beck er, jed y n y jeg o to warzy s z u cieczk i, wy mk n ęli s ię z tłu mu
i n iezau ważen i o p u ś cili ry n ek .
Ulice mias ta b y ły p u s te, g d zien ieg d zie ty lk o n ap o tk ać mo żn a b y ło zataczający ch
s ię s o wieck ich żo łn ierzy . Dwaj zb ieg o wie, o p u ś ciws zy mias to , zas zy li s ię w las ach
i ch cąc tej p ierws zej n o cy o d ejś ć jak n ajd alej o d Krzemień ca, węd ro wali b ezd ro żami
b ez wy tch n ien ia. Pamiętałem d o k to ra Beck era s p rzed wo jn y , b y ł p s y ch iatrą
w s ły n n ej Zo fió wce, wielk im s zp italu p s y ch iatry czn y m p o d Otwo ck iem. By ł to
k ręp y , p rzy s ad zis ty p an , z n o s em, k tó reg o b y s ię n ie p o ws ty d ził Cy ran o d e Berg erac,
a n a k tó ry m d ziwn ie s ię ch wiały n iep ewn ie o s ad zo n e b in o k le. J eg o có rk a, Nin k a,
ch o d ziła ze mn ą d o s zk o ły .
Nies tety , d o k to r Beck er n ie wy trzy mał tru d ó w u cieczk i. Zd ro wy d o tąd
mężczy zn a, p rzed p ięćd zies iątk ą, o p ad ł n ag le z s ił, s k arży ł s ię n a b ó l w p iers iach
i u marł mimo s tarań o jca, p rzy p u s zczaln ie n a atak s erca. Ojciec p o ch o wał g o w les ie
i p rzez res ztę n o cy i n as tęp n y d zień s zed ł d alej s am. Z zap ad n ięciem k o lejn ej n o cy
o jciec wy s zed ł z las ó w, u p ewn ił s ię, że p ierws za n ap o tk an a wieś jes t p o ls k a, a n ie
u k raiń s k a, zn alazł d o m s o łty s a, g d zie d an o mu jeś ć i p o zwo lo n o p rzes p ać s ię
w s to d o le. Ran o żo n a s o łty s a o d p ru ła z p łas zcza o jca g wiazd k i i zas tąp iła g u zik i
mu n d u ro we zwy k ły mi, g ład k imi, b ez o rzełk a. I tak o jciec p rzed zierzg n ął s ię w cy wila
i ru s zy ł d alej d o Pru żan . Więk s zo ś ć d ro g i p rzes zed ł n a p iech o tę, czas em u czy n n y
ch ło p p o d wió zł g o k awałek fu rman k ą. Omijał mias ta i s tacje k o lejo we. Ku p o wał
jed zen ie i zatrzy my wał s ię n a n o c ty lk o w p o ls k ich ws iach . W ręk ach Uk raiń có w
d łu g o b y n ie p rzeży ł. Węd ro wał tak p rawie trzy ty g o d n ie.
– No i jes tem, ale p o win n iś cie zo b aczy ć p ęch erze n a mo ich s to p ach … –
zak o ń czy ł o p o wieś ć.
Nazaju trz ran o o jciec ch ciał s ię p rzen ieś ć d o h o telu , b y n ie n ad u ży wać
g o ś cin n o ś ci p ań s twa Nu s s b au mó w, ale o tak iej in s ty tu cji w Pru żan ach s ię n awet n ie
ś n iło . Zo s taliś my więc w ich d o mu jes zcze p rzez k ilk a d n i, g o rąco p rzez n ich
n amawian i. Po ls k a walu ta wciąż b y ła w o b ieg u i o jciec p ró b o wał zwró cić k o s zta
mo jeg o u trzy man ia, ale d o k to r Nu s s b au m n ie ch ciał n awet o ty m s ły s zeć i d o p iero
p o d łu g ich n amo wach p rzy jął min imaln ą, s y mb o liczn ą s u mę.
Ty mczas em n ie wied zieliś my , co s ię d zieje p o d n iemieck ą o k u p acją, w Wars zawie
czy w Otwo ck u . In fo rmacji n ie mo żn a b y ło zd o b y ć. Krąży ły ty lk o p lo tk i. Sk ąd
mo g liś my wied zieć, czy matk a wciąż jes t w Otwo ck u , czy też – jak wielu in n y ch –
wy b rała s ię w d ro g ę? Pru żan y b y ły o d cięte o d ś wiata. Gazet n ie b y ło . J ed y n y m,
n iep ewn y m źró d łem in fo rmacji b y ło rad io M o s k wa. Sieć telefo n iczn a d ziałała ty lk o
w zas ięg u lo k aln y m. Po czta p rzy jmo wała teleg ramy , ale n ie g waran to wała ich
d o ręczen ia. Do Pru żan p rzy b y wali jed y n ie mies zk ań cy p o b lis k ich ws i i mias teczek ,
a ci p rzy wo zili ty lk o p lo tk i. Z o g ó ln ej s y tu acji wied zieliś my jed n o : Wars zawa
p o d d ała s ię w k o ń cu wrześ n ia 7 , g d y So wieci wb ili n am n ó ż w p lecy , o p ó r s ię załamał
i cały k raj b y ł teraz zajęty częś cio wo p rzez wo js k a n iemieck ie, częś cio wo p rzez
s o wieck ie. Pierws za faza d ru g iej wo jn y ś wiato wej b y ła zak o ń czo n a.
Po ty g o d n iu ro zważań i d y s k u s ji o jciec zd ecy d o wał, że czas o p u ś cić Pru żan y .
Tak zwan a lin ia d emark acy jn a p o międ zy n iemieck ą i s o wieck ą s trefą o k u p acy jn ą
p rzeb ieg ała wzd łu ż Bu g u . Brześ ć n ad Bu g iem, p o ło żo n y n a ws ch o d n im b rzeg u rzek i,
s tał s ię o ś ro d k iem n ieleg aln y ch k o n tak tó w p o międ zy d wiema s trefami
o k u p acy jn y mi. Ko lej ju ż jak o tak o fu n k cjo n o wała, a z Pru żan d o Brześ cia jech ało s ię
o k o ło g o d zin y . Po żeg n aliś my więc s erd eczn ie ro d zin ę Nu s s b au mó w, k tó ry m tak
wiele zawd zięczałem, ich p rzy jació ł, g o s p o s ię, s ąs iad ó w, Emila, Gu tk a i Witk a.
Ob iecaliś my p is ać i o czy wiś cie n awiązać k o n tak t p o zawarciu p o k o ju , co p rzecież
mu s iało n as tąp ić n ied łu g o . Ko res p o n d en cja z d o k to rem Nu s s b au mem trwała
p rzes zło ro k , aż d o wy b u ch u wo jn y n iemieck o -s o wieck iej, k ied y to ws zy s tk o s ię
u rwało .
W ciąg u o s tatn ich s ześ ciu ty g o d n i Brześ ć s tał s ię p rawd ziwy m mias tem
g ran iczn y m, liczb a lu d n o ś ci b ard zo wzro s ła, jak o że – p o mijając p rzed s tawicieli
wład zy s o wieck iej – ro ił s ię o d u ciek in ieró w s p o d n iemieck iej o k u p acji. Ro s jan ie
n ie zd ąży li jes zcze zn is zczy ć res ztek p ry watn ej in icjaty wy , więc s k lep y wciąż b y ły
p ełn e to waró w, b rak ó w n ie b y ło , a w k awiarn iach , b arach i res tau racjach tru d n o b y ło
o s to lik . Niełatwo też b y ło zn aleźć mies zk an ie, ale mieliś my n ad zieję, że p o mo że
n am lis t, k tó ry d o k to r Nu s s b au m n ap is ał d o s weg o p rzy jaciela, mecen as a
Ło ziń s k ieg o .
Zn aleźliś my ad res . Ojciec n acis n ął d zwo n ek . Po d łu żs zej ch wili d rzwi s ię lek k o
u ch y liły .
– Dzień d o b ry . Czy zas tałem p an a mecen as a Ło ziń s k ieg o ? M am lis t d o n ieg o –
rzek ł o jciec.
Drzwi o two rzy ły s ię s zerzej. Stała w n ich d ro b n a, s iwa p an i.
– M ęża n ie ma w d o mu . – Gło s jej b y ł tro ch ę s ch ry p n ięty . Wy ciąg n ęła ręk ę,
o two rzy ła lis t, p rzeczy tała i jej o czy n ap ełn iły s ię łzami. – Przy s zli ty d zień temu
w n o cy i g o zab rali. Nawet n ie mo g ę s ię d o wied zieć, g d zie g o trzy mają.
Łzy zaczęły ś ciek ać jej p o p o liczk ach wąs k imi s tru my czk ami.
– Dzień p o tem o d es zła s łu żąca i tak zo s tałam s ama w ty m d u ży m mies zk an iu .
Sama n ie wiem, co mam ro b ić… – Urwała jak b y w p ó ł zd an ia. Zn ó w s p o jrzała n a lis t.
– Do k to r Nu s s b au m to tak i miły czło wiek i b ard zo d o b rze s ię o p an u , p an ie
d o k to rze, wy raża. Prawd ę p o wied ziaws zy , p ien iąd ze s ą mi b ard zo p o trzeb n e. Nas ze
k o n to w PKO zo s tało zamro żo n e i mu s iałam wy n ająć p o k ó j g o ś cin n y mło d ej p arze
z Wars zawy . Bard zo mili, k u ltu raln i lu d zie. M ają s ię wp ro wad zić d ziś wieczó r. Ale
g ab in et męża jes t wo ln y . J ak b y p an d o k to r ch ciał… z s y n em… p rawd a? – Po raz
p ierws zy p an i Ło ziń s k a s p o jrzała w mo ją s tro n ę. – Bard zo p ro s zę. J a też b ęd ę s ię
czu ła b ezp ieczn iejs za.
– Ch ętn ie zap łacę z g ó ry za d wa czy trzy ty g o d n ie. Pro s zę mi ty lk o p o wied zieć
ile, b o zu p ełn ie s ię n ie o rien tu ję. I n ap rawd ę n ie wiem, n a jak d łu g o .
– Nie s zk o d zi. Sama n ie wiem… n ik t n ie wie – p o p rawiła s ię – co ju tro
p rzy n ies ie. Tak ie to ju ż n iep ewn e czas y . Lu d zi ares ztu ją n ie wiad o mo za co …
p rawem k ad u k a… – Pan i Ło ziń s k a p rzerwała. – Przep ras zam, ja tu g ad u , g ad u , a wciąż
s to imy w d rzwiach . Bard zo p ro s zę d o ś ro d k a. Tamty m lo k ato ro m p o liczy łam
d wad zieś cia zło ty ch za ty d zień . Czy p an d o k to r zg o d ziłb y s ię n a to s amo … ?
Nies tety , w g ab in ecie n ie ma łó żk a, jes t ty lk o jed n a k an ap a. Więc mo że d wad zieś cia
zło ty ch to za d u żo ? Sy n mó g łb y s p ać n a łó żk u p o lo wy m, ale ja n ie u miem g o
ro zs tawić. Sto i tu , w k o ry tarzu . Po ś cieli mi w k ażd y m razie n ie b rak u je.
– Damy s o b ie rad ę – rzek ł o jciec, s ięg ając p o p o rtfel.
Gab in et p an a Ło ziń s k ieg o b y ł jas n y i o b s zern y . Du że b iu rk o i o s zk lo n a
b ib lio tek a zajmo wały jed n ą p o ło wę, z d ru g iej s tro n y s tała s k ó rzan a k an ap a i tak ież
d wa fo tele.
– Ub ik acja i łazien k a s ą tu , z k o ry tarza – g o s p o d y n i ws k azała d wo je d rzwi –
a k u ch n ia z d ru g iej s tro n y p rzed s io n k a. Ws zy s tk o d o u ży tk u lo k ato ró w. – I twarz
p an i Ło ziń s k iej ro zjaś n iła s ię miły m u ś miech em.
I tak p rzy p ad k iem s k o rzy s taliś my z n ies zczęś cia, k tó re s p o tk ało p ań s twa
Ło ziń s k ich . Zło ży liś my p lecak i w n as zy m n o wy m p o k o ju i wy s zliś my s ię ro zejrzeć.
Błąd ząc p o o b cy m mieś cie, zn aleźliś my s ię n ag le n a ru ch liwy m s k rzy żo wan iu ,
o to czo n y m k awiarn iami, b arami i res tau racy jk ami. J u ż jad ąc tak s ó wk ą z d wo rca d o
mies zk an ia p an i Ło ziń s k iej, b y łem p o d wrażen iem wielk o miejs k o ś ci Brześ cia. J ak ąż
metro p o lią tętn iącą ży ciem b y ł o n w p o ró wn an iu z Pru żan ami! Ru ch b y ł d u ży , h ałas
o g łu s zający . Do ro żk i, fu rg o n y , fu rman k i, wo zy d rab in ias te, metalo we o b ręcze
s tu k ające p o b ru k u , s amo ch o d y i au to b u s y , h u czące mo to ry , n ieo k iełzn an e
k lak s o n y – ws zy s tk o to ro b iło zg iełk n ie d o o p is an ia. Po n ad ten jazg o t wzn o s iły s ię
jes zcze d o n o ś n e g ło s y g azeciarzy , s p rzed awcó w u liczn y ch , wo źn icó w i d o ro żk arzy .
By ło ju ż b lis k o p o łu d n ia, o s to lik b y ło tru d n o , ale u d ało n am s ię zn aleźć jed en
w n aro żn ej k awiarn i. Z p o czątk u n ie mo g łem s ię zo rien to wać, d laczeg o wy d ała mi s ię
d ziwn a. Nib y ws zy s tk o n a miejs cu , tak jak b y ć p o win n o . Du ża s ala. Lu d zie p rzy
s to lik ach . Do p iero p o ch wili rzu ciłem o k iem n a ś cian y , ws zy s tk ie d ziwn ie o b lep io n e
zap is an y mi k artk ami.
– Czemu tu ty le o g ło s zeń ? – s p y tałem o jca.
– Id ź, zo b acz, s y n k u – p o wied ział. – J a ty mczas em zamó wię ch leb i zu p ę.
Kartk i p o k ry wające ś cian y b y ły ws zelk ieg o k alib ru : n iek tó re wy d arte z zes zy tó w,
in n e wy cięte z więk s zy ch ark u s zy p ap ieru d o p ak o wan ia, b iałe, b rązo we. Tu i ó wd zie
wy ró żn iał s ię reg u larn y p ro s to k ąt wizy tó wk i. Więk s zo ś ć n ap is ó w b y ła p o p o ls k u ,
s p o ro p o ży d o ws k u czy też mo że p o h eb rajs k u , in n e p o ro s y js k u , n iek tó re n awet p o
n iemieck u ; p is an e p ió rem, o łó wk iem, k o lo ro wą k red k ą. Niek tó re wy raźn e, czy teln e,
in n e n ab azg ran e, p is mo n ieu d o ln e, p rawie że k u lfo n y . Ale mimo tej ró żn o ro d n o ś ci
n ie ró żn iły s ię wiele w treś ci. Każd a k artk a, s y mb o l n ad ziei, p o s zu k iwała k o g o ś
z b lis k ich , k rewn y ch , zag u b io n y ch w d ro d ze czło n k ó w ro d zin , p rzy jació ł. Niek tó re
b y ły p o d p is an e. In n e n ie. „J an eczk u , b ęd ę czek ać n a cieb ie tu taj w p o n ied ziałek p o
p o łu d n iu . An n a”. „Czy k to ś mo że p o twierd zić, że Wład y s ław Wo ls k i zo s tał zab ity
w Wars zawie p ierws zeg o d n ia wo jn y : n a miło ś ć b o s k ą, p ro s zę d ać mi zn ać!” I n u mer
telefo n u . „M ary s iu ! Błag am, d aj zn ak ży cia. Będ ę czek ać w tej k awiarn i co d zien n ie
o 1 2 w p o łu d n ie. Bo lek ”.
Nie wiem, jak d łu g o , n iemal zah ip n o ty zo wan y , s tałem p rzy tej ś cian ie. J ak ież to
b y ło s mu tn e… Wró ciłem d o s to lik a.
– W tak ich czas ach to mo że b y ć jed y n y s p o s ó b , b y k o g o ś zn aleźć – rzek ł o jciec.
– Tak s amo b y ło w czas ie rewo lu cji w 1 9 1 7 ro k u . I p o tem w czas ie wo jn y d o mo wej
w Ro s ji. Latami tak s ię lu d zie s zu k ali. In n i s zy b ciej d awali za wy g ran ą. Ty n awet n ic
n ie wies z o n as zy ch , mamy i mo ich , d ziejach w tamty ch czas ach . Kied y ś ci o p o wiem.
To d łu g a h is to ria.
Przez n as tęp n y ch p arę d n i ch o d ziłem p o mieś cie, czy tając te s mu tn e k artk i. By ły
ws zęd zie: n a mu rach , b ramach i p ło tach ; n a k io s k ach , o p arciach ławek , n a d rzewach
w p ark u ; n a latarn iach , s łu p ach , filarach . Te p rzy lep io n e, tamte p rzy b ite
g wo źd zik ami, in n e p rzy p ięte p in es k ami, s zp ilk ami.
W p ierws zy ch d n iach p o wy b u ch u wo jn y s etk i ty s ięcy lu d zi o p u ś ciły d o my .
Niek tó rzy zg in ęli, n ik t n ie wied ział jak i k ied y . In n i p rzep ad li jak k amień w wo d ę.
Zg u b ien i, ro złączen i z b lis k imi, ro zes zli s ię p o cały m k raju . Niek tó rzy zawró cili
w p ó ł d ro g i. In n i s zli u p arcie n a p o łu d n io wy ws ch ó d , s zu k ając wy jś cia z p u łap k i,
p rzejś cia p o międ zy s o wieck im mło tem a n iemieck im k o wad łem.
A tu , w Brześ ciu , p o d mu ch y wiatru zry wały te n ies zczęs n e k artk i i n io s ły je wciąż
d alej w ś wiat, w tak ą s amą n iep ewn ą d ro g ę. Od czas u d o czas u g o ś cie w k awiarn i czy
res tau racji, p rzech o d n ie n a u licy b y li ś wiad k ami s zczęś liweg o s p o tk an ia. Częś ciej
jed n ak wid zieli lu d zi zmartwio n y ch b rak iem wiad o mo ś ci lu b zg n ęb io n y ch złą
n o win ą. Vae victis.
J es ien ią 1 9 3 9 ro k u Brześ ć b y ł d ziwn y m mias tem. O k ażd ej p o rze d n ia i p o n o ć
n o cy g ru p k i lu d zi zb ierały s ię n a ro g ach u lic, w b ramach k amien ic, d o o k o ła ławek
w p ark ach , n a s k werach . Tu d y s k u to wan o o s tatn ie n ieo ficjaln e wiad o mo ś ci, tam
h an d lo wan o walu tą. W tej o s tatn iej d zied zin ie k ró lo wał amery k ań s k i d o lar.
Do laro we b an k n o ty , tak zwan e „zielo n e”, s tały s ię jed y n y m p ewn y m ś ro d k iem
zab ezp ieczen ia fu n d u s zy i ich warto ś ć ro s ła z d n ia n a d zień . Ten h an d el b y ł
n ieleg aln y i d rak o ń s k ie k ary g ro ziły tak h an d larzo m, jak k u p u jący m, ale jak d o tąd
wład ze alb o p atrzy ły p rzez p alce, alb o n ie mo g ły s o b ie d ać z ty m p ro b lemem rad y .
So wieck o -n iemieck a lin ia d emark acy jn a b y ła zamk n ięta d la ru ch u p as ażers k ieg o
i s iln ie s trzeżo n a. To , że p rzez zielo n ą g ran icę p rzech o d ziły ty s iące lu d zi w jed n ą
i w d ru g ą s tro n ę, b y ło tajemn icą p o lis zy n ela. Te s p rawy też b y ły załatwian e n a
ro g ach u lic czy p o k awiarn iach . Ojciec u s iło wał p rzek azać wiad o mo ś ci d o matk i d o
Otwo ck a, ale jak d o ty ch czas n ie u d ało mu s ię zn aleźć właś ciwej d ro g i. Otwo ck leżał
p o za u tarty mi s zlak ami tej węd ró wk i lu d ó w. Ojciec n ie p rzes tawał my ś leć o p o wro cie
d o Otwo ck a an i p rzez ch wilę, ale n ie mieliś my p ewn o ś ci, czy matk a zo s tała w d o mu .
Dlaczeg o ta g o rączk a zmu s zająca lu d zi d o u cieczk i, d o węd ró wk i w n iezn an e,
miałab y o min ąć Otwo ck ? A g d zie b y ś my jej s zu k ali, jeżeli ju ż ru s zy ła w d ro g ę?
W ty m o k res ie s taraliś my s ię p ro wad zić ży cie zb liżo n e d o n o rmaln eg o . Parę d n i
p o p rzy jeźd zie o jciec ro zp o czął p racę w k lin ice d ziecięcej, a ja zacząłem n au k ę
w p ań s two wy m g imn azju m p o leco n y m p rzez p an ią Ło ziń s k ą, b y łą n au czy cielk ę,
jak o n ajlep s ze w mieś cie. Nas z d y rek to r, p an Piek ars k i, b y ł p o n o ć k ied y ś
wicemin is trem o ś wiaty w jed n y m z p o p rzed n ich rząd ó w. J ak imś d ziwn y m k ap ry s em
lo s u w czas ie, g d y więk s zo ś ć o s o b is to ś ci związan y ch z p o ls k im ap aratem
p ań s two wy m s ied ziała ju ż p o więzien iach , ten filar p o ls k iej p ań s two wo ś ci, czy li
teraz au to maty czn ie wrog naroda, p o zo s tał n ie ty lk o n a wo ln o ś ci, ale n awet n a
s tan o wis k u .
Dla mn ie b y ła to jes zcze jed n a n o wa s zk o ła i b ard zo s ię zd ziwiłem, g d y p o p aru
d n iach , p o lek cji h is to rii, n au czy ciel wy s łał mn ie d o d y rek to ra. Nie wied ziałem, o co
ch o d zi. Czu łem s ię zu p ełn ie n iewin n y . Nic n ie n ab ro iłem. Zap u k ałem d o d rzwi.
– Pro s zę wejś ć.
Pan d y rek to r s ied ział za b iu rk iem. Przed s tawiłem s ię.
– Ach , tak – zaczął d y rek to r i p rzes zed ł o d razu d o rzeczy : – We wto rek s ió d meg o
lis to p ad a b ęd ziemy o b ch o d zić d wu d zies tą d ru g ą ro czn icę Wielk iej Rewo lu cji
Paźd ziern ik o wej. – Nacis k n a p ierws ze s y lab y p rzy d ał s ło wo m p an a d y rek to ra
Piek ars k ieg o jak b y d u ży ch liter. – Uro czy s ta ak ad emia o d b ęd zie s ię w s ali zeb rań .
Będ ą o ficjaln i g o ś cie. – Nawet cien ia iro n ii w g ło s ie. – Będ zie k ilk a p rzemó wień
ws tęp n y ch , ale p o trzeb n y mi u czeń d o wy g ło s zen ia referatu n a temat s amej
REwo lu cji. – Zn ó w ten ak cen t n a RE. – Nau czy ciel h is to rii p o lecił mi cieb ie. Uważa,
że d as z s o b ie rad ę. A co ty my ś lis z? Zo s tały n am ty lk o cztery d n i, a mn ie
p o wied zian o d o p iero wczo raj, że jed en z u czn ió w ma tak i referat wy g ło s ić.
Zd ziwio n y , n ie wied ziałem, co p o wied zieć. Tak s ię ws zy s tk o zmien iło , a tu zn ó w
akademia ku czci, ty lk o cześ ć k o mu in n emu o d d awan a. Szy b k o s ię n as z d y rek to r
p rzy s to s o wał d o redde Caesari quae sunt Caesaris… Nag le żal mi s ię zro b iło i n as zeg o
d y rek to ra, i res zty n au czy cieli. Pewn ie p amiętali cars k ie rząd y p rzed o d zy s k an iem
n iep o d leg ło ś ci, p ewn ie my ś leli, że p o zb y li s ię teg o jarzma raz n a zaws ze, a tu mas z
b ab o p lacek …
Ale d laczeg o ja? J ed n ak to ch y b a p ewn e wy ró żn ien ie…
– Ale czy ja to zd ążę o p raco wać w cztery d n i? I g d zie zn ajd ę o d p o wied n ie
materiały ?
– M ó wis z d o s ieb ie czy p y tas z o rad ę? – s p y tał d y rek to r. M u s iałem wid ać my ś leć
n a g ło s . – Po wied zian o mi, że jes teś d o b ry m u czn iem, żeś ro zg arn ięty i o czy tan y .
Po ch leb s two d alek o cię zap ro wad zi, p o my ś lałem, ś wiad o my s wo jej s łab o ś ci.
Lecz zad an ie to mo g ło b y ć ciek awe… Ro d zaj wy zwan ia…
– J eś li ch o d zi o materiały – ciąg n ął d alej p an d y rek to r – w d o mu , w k tó ry m
mies zk as z, zn ajd zies z d o s k o n ałą b ib lio tek ę, lep s zą o d n as zej, s zk o ln ej. Do b rze zn am
p ań s twa Ło ziń s k ich . Ro zmawiałem z p an ią Ło ziń s k ą p rzez telefo n . Po wied ziała mi,
że ws zy s tk o b ęd zies z mó g ł zn aleźć w b ib lio tece jej męża. M ies zk as z tam z o jcem,
w g ab in ecie mecen as a? Zaws ze in teres o wała g o p o lity k a i h is to ria. Das z s o b ie rad ę…
A zas zczy t to d u ży – d o d ał jak b y p o n amy ś le. Ws tał, o b s zed ł b iu rk o i p o d ał mi ręk ę.
Nis k ieg o wzro s tu b y ł n as z p an d y rek to r. Nawet n iżs zy o d e mn ie, n iemal k arzeł.
Pęk aty i ły s y . J u ż miałem s ię o b ró cić d o wy jś cia, g d y d o d ał n ag le:
– Zd jąłeś mi z ramio n d u ży ciężar, mó j ch ło p cze – i wes tch n ął g łęb o k o . – Nik t
mn ie n ie u p rzed ził. Nie wied ziałem, że ro czn ica rewo lu cji p aźd ziern ik o wej – teraz ju ż
p rzez małe „r” i małe „p ” – wy p ad a w lis to p ad zie. To wy n ik a p o n o ć z ró żn icy
p o międ zy n as zy m a p rawo s ławn y m k alen d arzem. W k ażd y m razie ta ro czn ica to teraz
p rawie że relig ijn e ś więto . – Uś miech n ął s ię. – J es teś k ato lik iem? – zap y tał
n ies p o d ziewan ie.
– Nie, p an ie d y rek to rze, jes tem ateis tą – o d p o wied ziałem. – Tak jak i mó j o jciec.
Brwi p an a d y rek to ra u n io s ły s ię ze zd ziwien ia.
– Ale n ie jes teś my k o mu n is tami – d o d ałem s zy b k o .
– A co tam. – Wzru s zy ł ramio n ami. – Teraz to i tak n ieważn e. – I wró cił za b iu rk o .
Z referatem d ałem s o b ie rad ę. Ale g d y teraz o ty m my ś lę, to mimo wo li ś miech
mn ie o g arn ia. Nau czy ciel h is to rii p rzeczy tał mó j referat, p o ch walił i zatwierd ził. Na
u ro czy s to ś ci p rzemawiało wp ierw k ilk a n iezn an y ch mi o s ó b , o s tatn i mó wił k ró tk o
d y rek to r Piek ars k i, p o czy m wezwał mn ie n a p o d iu m. Du żą s alę s zczeln ie wy p ełn iali
u czn io wie, g ro n o n au czy ciels k ie, a w p ierws zy ch p aru rzęd ach s ied zieli lo k aln i
n o tab le: p rzed s tawiciele n o weg o zarząd u miejs k ieg o , p artii k o mu n is ty czn ej
i s o wieck ieg o g arn izo n u .
Gimn azju m b y ło p o ls k ie i mó j referat o czy wiś cie wy g ło s iłem p o p o ls k u ; zres ztą
n ie zn ałem in n eg o języ k a. Na s zczęś cie n as ze n o we wład ze, ci w p ierws zy ch rzęd ach ,
alb o n ie zn ali p o ls k ieg o , alb o jes zcze s ię n ie zo rien to wali w n ag ły m o d wró cen iu
h is to rii. Do p iero p ó źn iej zd ałem s o b ie s p rawę, jak ab s u rd aln a b y ła cała s y tu acja
i jak d ziwn e b y ło to , że p o tej ak ad emii n ik t n ie zo s tał ares zto wan y . Nie miałem
p o jęcia – i ch y b a n ik t w o wy m czas ie n ie miał – że n as za ak ad emia to b y ła czy s ta
kontrrewolucja, b a, zd rad a s tan u , i że g łó wn y m p rzes tęp cą b y łem ja.
Nie wied ziałem jes zcze, że h is to ria to zb ió r b ajek , jak b y o d b icie p rzes zło ś ci
w k rzy wy m zwierciad le: k wes tia zwy cięs twa czy k lęs k i zależy o d p u n k tu wid zen ia,
o d teg o , g d zie s to is z, p o d jak im k ątem p atrzy s z, a n ajważn iejs ze jes t to , k to trzy ma
to zwierciad ło . Nas z d y rek to r i n au czy ciel h is to rii n a p ewn o d ziałali w d o b rej wierze,
a jeżeli tak , to b y li n ad wy raz n aiwn i. M n ie wó wczas n ie p rzy s zło d o g ło wy , że to , co
w mo im p o d ręczn ik u h is to rii b y ło ws p an iały m p o ls k im zwy cięs twem,
w p o d ręczn ik u Iwan a czy J ewd o k ii b y ło ich wy g ran ą b itwą, czy li n as zą k lęs k ą…
Pro b lem p o leg ał n a ty m, że mó j referat o p arłem n a Historii XX wieku p ro fes o ra
M o ś cick ieg o . W mo im ó wczes n y m p o jęciu b y ł to n ajb ard ziej au to ry taty wn y to m
w b ib lio tece mecen as a Ło ziń s k ieg o . Nie b y łem o d p o wied zialn y za to , że p ro fes o r
M o ś cick i, h is to ry k , b rat n as zeg o o s tatn ieg o p rezy d en ta, u ważał rewo lu cję
b o ls zewick ą wręcz za trag ed ię, a n awet za zb ro d n ię. I tak w mo im referacie mó wiłem
ś miało o wo jn ie b o ls zewick iej 1 9 2 0 ro k u jak o o p o ls k im zwy cięs twie; o ty m, że
wy g rali ją b o ls zewicy , d o wied ziałem s ię d o p iero w n as tęp n ej s zk o le…
W wiek u cztern as tu lat wciąż jes zcze wierzy łem w s ło wo d ru k o wan e. Do p iero p o
k ilk u latach zacząłem s ię o rien to wać, że fak ty h is to ry czn e to jak b y zd arzen ia z Alicji
w krainie czarów.
Gd y p o wied ziałem o jcu o n as zej ak ad emii i mo im u d ziale, zareag o wał zu p ełn ie
in aczej, n iż s ię s p o d ziewałem: zd en erwo wał s ię i zro b ił mi d łu g i wy k ład , jak p rzeży ć
w to talitarn y m s y s temie. Zap amiętałem p ięć g łó wn y ch p rzy k azań : n ie wy ch y laj s ię,
n ie p o p is u j, n ie s taraj s ię b y ć za mąd ry , n ik o mu n ie u faj, n ig d y s ię n ie zg łas zaj n a
o ch o tn ik a. Kied y p rzez n as tęp n e lata b ib lijn y d ek alo g b y ł n a d łu g o termin o wy m
u rlo p ie, te p ięć p rzy k azań o jca zd ało eg zamin .
J es zcze jed n eg o n au czy łem s ię w Brześ ciu , a mian o wicie p ro wad zić
g o s p o d ars two d o mo we. Po n ieważ s zk o ła k o ń czy ła s ię wczes n y m p o p o łu d n iem,
a o jciec p raco wał d o p ó źn eg o wieczo ra, zak u p y , g o to wan ie o b iad u i u trzy my wan ie
p o rząd k u w p o k o ju s p ad ły n a mn ie. Nau czy łem s ię s zy b k o . Sk lep y b y ły wciąż
w p ry watn y ch ręk ach i d o b rze zao p atrzo n e, a ch ło p i z o k o liczn y ch ws i zjeżd żali n a
jarmark p rawie tak jak d awn iej. Zak u p y to b y ła jed n ak ty lk o częś ć mo ich
o b o wiązk ó w, n ato mias t k u ch arzen ie to b y ło co ś całk iem in n eg o . M o je
d o ś wiad czen ie w tej d zied zin ie wy n ies io n e z Otwo ck a s p ro wad zało s ię d o
o d wied zan ia k u ch n i, g d zie Oles ia alb o d awała mi wy lizy wać mis k i, alb o ch o wała d la
mn ie jak iś s p ecjaln y p rzy s mak . Szy b k o jed n ak s ię zo rien to wałem, że jed y n e, co jes t
p o trzeb n e w k u ch n i, to d o b ra wo la i u miejętn o ś ć czy tan ia. Po n ieważ n a b rak ap ety tu
n ig d y an i p rzed tem, an i p o tem n ie n arzek ałem, to d o b rej wo li miałem aż n ad to .
A czy tać p rzecież u miałem, wręcz lu b iłem, n awet jeś li to b y ła k s iążk a k u ch ars k a.
A tak ą k s iążk ę, ch o ć p is an ą arch aiczn ą p o ls zczy zn ą, zn alazłem w k u ch n i p an i
Ło ziń s k ej i s zy b k o s ię w n ią wczy tałem.
W ty m p o d ręczn ik u n ajłatwiejs zy m d an iem o k azała s ię k u ra. Wp rawd zie w 1 9 3 9
ro k u k u rę k u p o wało s ię alb o ży wą, alb o w n ajlep s zy m wy p ad k u p o zb awio n ą g ło wy ,
lecz s tan o wczo n ieg o to wą d o g arn k a, jed n ak ws zy s tk ieg o mo żn a s ię n au czy ć. Trzeb a
ją b y ło o s k u b ać, wy p atro s zy ć, o czy ś cić i tak p o d zielić, żeb y wy s tarczy ła n a d wa d n i.
Klu s k i trzeb a b y ło zro b ić o d p o d s taw, to zn aczy p o cząws zy o d mąk i n a s to ln icy .
Karto fle trzeb a b y ło o b my ć z b ło ta, o b rać, jes zcze raz u my ć, p o k ro ić. Des ery
w n as zy m men u n ie fig u ro wały . Befs zty k i b y ły d u żo łatwiejs ze d o p rzy rząd zen ia n iż
k u ra, ale też k o s zto wały d u żo więcej. Bard ziej wy s zu k an e d an ia wy mag ały zb y t wiele
p racy , więc zo s tały wy k reś lo n e z mo jej lis ty . Po o b ied zie mu s iałem jes zcze o d ro b ić
lek cje, a p rzed p ó jś ciem s p ać trzeb a b y ło mieć tro ch ę czas u n a lek tu rę. Na o g ó ł więc
jed liś my g o to wan ą k u rę p o p rzed zo n ą ro s o łem. Czas em zd o b y łem s ię n a jej
u p ieczen ie, ale to mu s iało s ię o d b y wać k o s ztem ro s o łu .
Co n ied zielę p o p o łu d n iu o jciec wy p rawiał s ię d o mias ta, ch o d ził o d k awiarn i d o
k awiarn i, zb ierając wiad o mo ś ci, zaws ze z n ad zieją, że mo że k to ś co ś b ęd zie wied ział
o Otwo ck u , o lo s ach mamy . Na o g ó ł p rzy n o s ił z ty ch wy p raw ty lk o wątp liwe
p o g ło s k i, p lo tk i. Aż raz p o d k o n iec lis to p ad a wró cił b ard zo p o d ek s cy to wan y .
W jed n ej z k awiarn i p o zn ał g o jak iś n iezn ajo my mu mies zk an iec Otwo ck a.
Po wied ział, że o p u ś cił Otwo ck p o p rzed n ieg o d n ia, p rzes zed ł w n o cy p rzez zielo n ą
g ran icę i ju ż w p o łu d n ie p rzy b y ł d o Brześ cia s zu k ać s weg o b rata. By ł ab s o lu tn ie
p ewien , że mama wciąż jes t w Otwo ck u i że d alej mies zk a w n as zy m d o mu .
– Wierzę mu – p o wied ział o jciec. – W mo im wiek u i w mo im zawo d zie
p o win ien em zn ać s ię n a lu d ziach – zak o ń czy ł i zamy ś lił s ię g łęb o k o .
Po k ap itu lacji Wars zawy , k ied y zak o ń czy ły s ię d ziałan ia wo jen n e w Po ls ce,
u ciek in ierzy zaczęli p o wo li wracać ze ws ch o d u d o d o mó w p o d n iemieck ą o k u p acją.
Waru n k i b y ły p o n o ć zn o ś n e. Trwało wciąż p o ws zech n e p rzek o n an ie, że Niemcy s ą
n aro d em cy wilizo wan y m, p rawo rząd n y m i s to jący m o n ieb o wy żej o d tej azjatyckiej
hordy, k tó ra o b jęła wład zę n a ws ch o d zie.
W 1 9 3 9 ro k u n ik t s o b ie n ie wy o b rażał, że w ciąg u n as tęp n y ch p aru lat ten
p rawo rząd n y n aró d tak s ię zmien i, że s tan ie s ię n aro d em mo rd ercó w.
A w Otwo ck u matk a zo s tała s ama i czek ała n a n as z p o wró t.
Decy zja b y ła p ro s ta. M u s imy p rzejś ć p rzez zielo n ą g ran icę. Bu g w o k o licy
Brześ cia b y ł mo cn o s trzeżo n y , tak że p rzep rawa b y ła n iemo żliwa. Utarty s zlak
p ro wad ził p rzez M ałk in ię, w d ó ł rzek i. Do M ałk in i jech ało s ię k o leją, z p rzes iad k ą
w Biały ms to k u . Z M ałk in i, n o cą, za s u tą o p łatą, p rzewo d n icy p ro wad zali g ru p y
u ciek in ieró w b ezd ro żami d o rzek i, p rzep rawiali ich łó d k ami n a n iemieck ą s tro n ę,
a tam p o d ró żn i b y li zd an i n a s amy ch s ieb ie. Oczy wiś cie mu s iało to b y ć o p łaco n e
z g ó ry : p rzewo d n icy , p rzewo źn icy , s traże g ran iczn e n iemieck ie i s o wieck ie, n ie
mó wiąc ju ż o p o ś red n ik ach . Ko s zto wało to d u żo , a o d p o wied zialn o ś ci n ik t za n ic n ie
b rał. Nawet p rzek u p ien i s trażn icy czas ami s o b ie p o s trzelali d o celu . Tak d la wp rawy .
Szczeg ó ln ie p o p ijan emu . Zd arzali s ię zab ici i ran n i.
Tej s amej n ied zieli wieczo rem p o s zliś my o b aj d o n aro żn ej k awiarn i. Kto ś ze
zn ajo my ch ws k azał n am u czciweg o p o n o ć p o ś red n ik a. W wy o b raźn i wid ziałem
p o s tać jak z filmu k ry min aln eg o , p o s ęp n eg o , n ieg o lo n eg o d rab a – wzrok dziki, suknia
plugawa – ale n ie, facet b y ł n iewielk ieg o wzro s tu , mło d y , tęg awy . M iał wp rawd zie
b ro d ę, ale n ie wy g ląd ał g ro źn ie w s wej czarn ej b ły s zczącej k ap o cie i czap ce
z d as zk iem. Nie b an d zio r, lecz ch as y d . A mo że to ty lk o p rzeb ieran iec? M ó wił
d o s k o n ałą p o ls zczy zn ą, b ez cien ia ży d o ws k ieg o ak cen tu . Wy s łu ch ał o jca, k iwając
g ło wą. Po d ał s wo ją cen ę. Nie b y ł wy b red n y co d o walu ty – d o laró w n ie mieliś my ,
więc wziął ru b le i d ał o jcu d wie k artk i, jed n ą z ad res em w M ałk in i, d ru g ą d la
p rzewo d n ik a. „Ob ejmu je was o b u , ale jes t ważn e ty lk o n a ju trzejs zą n o c. M u s icie b y ć
w M ałk in i w p o n ied ziałek wieczó r”, p o wtó rzy ł. „W tę cen ę wch o d zi ws zy s tk o ”,
zak o ń czy ł i zajął s ię n as tęp n y m k lien tem.
Nazaju trz, w p o n ied ziałek ran o , o jciec p o s zed ł jak zwy k le d o p racy , a ja d o
s zk o ły , żeb y n ie wzb u d zić p o d ejrzeń . W p o wro tn ej d ro d ze zd o b y łem s ię n a lu k s u s
i k u p iłem d wa b efs zty k i i cztery ek lerk i. W k o ń cu to o s tatn ia wieczerza…
Sp ak o wałem man atk i. Do ro b iliś my s ię ju ż walizk i, ale wy d awało mi s ię, że
p lecak i b ęd ą lep s ze. Wieczo rem zas ied liś my d o o s tatn iej k o lacji w Brześ ciu ; o jciec
zamy ś lo n y i mało mó wn y , ja p o d ek s cy to wan y , p rzejęty czek ającą n as p o d ró żą. Talerz
jak zwy k le o p ró żn iłem s zy b k o , n awet wy tarłem s k ó rk ą o d ch leb a, ale o jciec p rzerwał
w p o ło wie p o s iłk u .
– J u ż n ie mo g ę, n ie ch ce mi s ię jeś ć.
Omal n ie o d p o wied ziałem żarto b liwie: „Do s tan ies z to n a ś n iad an ie”, ale
o p amiętałem s ię i p o s zed łem p o h erb atę i cias tk a. Ojciec też ws tał.
– Po p ro s zę p an ią Ło ziń s k ą n a h erb atę – rzek ł. – Po wiem jej ju ż teraz, że
wy jeżd żamy . Zap łacę jej za d wa ty g o d n ie.
– Ale p o ś p ies z s ię, tatu s iu , p amiętaj, że mu s imy zd ąży ć n a wczes n y p o ciąg .
Po k ilk u min u tach , g d y wró ciłem z k u ch n i, n as za g o s p o d y n i s ied ziała ju ż p rzy
s to le.
– Ro zu miem, p an ie d o k to rze, d o s k o n ale ro zu miem. To jas n e, że mu s icie wracać
d o d o mu . Nawet mi to n a ręk ę i p o p ro s zę p an a o p rzy s łu g ę. Dwa ty g o d n ie temu
d o s tałam lis t z Wars zawy o d s io s try . Zap ras za mn ie d o s ieb ie. J ej mąż jes t w n iewo li
n iemieck iej, a ja o mo im n ie mo g ę s ię n iczeg o d o wied zieć. Po d o b n o wy wieźli
ws zy s tk ich więźn ió w w g łąb Ro s ji. J u ż mi n awet łez zab rak ło . Lep iej n am b ęd zie
razem z s io s trą.
– Natu raln ie – zg o d ził s ię o jciec. – J ak n ajch ętn iej.
– To ja s zy b k o n ap is zę p arę s łó w – u cies zy ła s ię p an i Ło ziń s k a i ws tała o d s to łu .
Nie zd ąży ła jes zcze wy jś ć z p o k o ju , g d y zab rzmiał d zwo n ek u d rzwi wejś cio wy ch .
– Kto to mo że b y ć o tej p o rze? M ilicja? – s p y tał o jciec i zb lad ł.
Przejęty tak ą mo żliwo ś cią, zak rztu s iłem s ię h erb atą. Pan i Ło ziń s k a, też
zd en erwo wan a, wy s zła n a k o ry tarz, zamy k ając za s o b ą d rzwi n as zeg o p o k o ju . Po
ch wili u s ły s zeliś my cich ą ro zmo wę. Dru g i g ło s też b y ł k o b iecy . M o że s ąs iad k a czy
zn ajo ma g o s p o d y n i?
Kro k i zb liży ły s ię d o n as zy ch d rzwi, lek k ie, s tan o wczo n ie b u cio ry milicjan tó w.
– Pro s zę wejś ć – p o wied ział o jciec i k o lo ry wró ciły mu n a twarz.
Drzwi s ię o two rzy ły . M atk a, mo ja mama, s tała u ś miech n ięta w d rzwiach
z walizeczk ą w ręk u .
Ojciec zerwał s ię z k rzes ła, o b jął mamę tak mo cn o , że aż ją o d erwał o d ziemi. J a
też p o d b ieg łem i zd o łałem ją o b jąć ch o ć z b o k u . Śmialiś my s ię i p łak aliś my ws zy s cy
tro je n a p rzemian . Pan i Ło ziń s k a d y s k retn ie zn ik ła z p o k o ju . Po s ad ziliś my mamę
p rzy s to le i ty m razem, p o raz p ierws zy w ży ciu , ja ją o b s łu g iwałem: p rzy n io s łem
talerz, s ztu ćce, p o częs to wałem p o zo s tały m k awałk iem b efs zty k a i ziemn iak ami.
M ieliś my wp ro s t n ies ły ch an e s zczęś cie. Żad en z lis tó w an i teleg ramó w o jca n ie
d o tarł d o Otwo ck a.
– Ale właś n ie w p iątek ran o – mó wiła matk a – d wa d n i temu p rzy s zła n iezn an a
k o b ieta p o wied zieć mi, że p o p rzed n iej n o cy jej mąż wró cił ze ws ch o d u i że wid ział
was o b u k ilk a razy w Brześ ciu . Zap ewn iła mn ie, że p o my łk a jes t wy k lu czo n a. J ej mąż
jes t d o zo rcą w TOZ-ie i zn a cieb ie, tatu s iu , b ard zo d o b rze.
Przy jęte b y ło u n as w d o mu , że ro d zice n azy wali s ię wzajemn ie „tatu s iu ”
i „mateczk o ”.
– Parę d n i temu ro zmawiałeś z n im p rzez ch wilę i p o d ałeś mu was z tu tejs zy ad res .
I o n a mi g o p rzy n io s ła. – M ama s p o jrzała p y tająco n a o jca.
– Zu p ełn ie n ie p amiętam. Ro zmawiałem z ty lo ma o s o b ami, ty lu p ro s iłem
o k o n tak ty , ale n ie p rzy p o min am s o b ie n ik o g o z Otwo ck a.
Wied ziałem, że TOZ to ch ary taty wn a ży d o ws k a o rg an izacja. Ojciec p raco wał
n ieo d p łatn ie w ich p rzy ch o d n i p rzy u licy Ko ś cieln ej.
– Od razu p o s tan o wiłam d o łączy ć d o was – ciąg n ęła mama. – Pan i Stas ia d ała mi
n u mer telefo n u k o g o ś , k to s ię zn a n a ty ch s p rawach , zap łaciłam – jes zcze miałam
d o ś ć p ien ięd zy – n o i jes tem. Nies tety , p o d ro d ze zg u b iłam to reb k ę. Niewiele w n iej
b y ło , ale zaws ze, res zta mo ich p ien ięd zy . Do b rze, że za p rzejazd zap łaciłam z g ó ry .
No i cała mo ja b iżu teria, zło ty zeg arek , d wa p ierś cio n k i, zło ta p u d ern iczk a. Ale co
tam… – Wzru s zy ła ramio n ami. M atk a n ie b y ła miło ś n iczk ą b iżu terii i n ig d y jej
wiele n ie miała. – Do b rze, że mi ch o ć o b rączk a zo s tała n a p alcu . Po p ro s tu łó d k a b y ła
p rzeład o wan a, s ied ziałam z b o k u , k to ś mn ie p ch n ął i to reb k a zo s tała n a d n ie Bu g u .
Ale ja tu jes tem – p o wtó rzy ła.

Opowieść matki

Kilk a d n i p o n as zy m wy jś ciu z Otwo ck a Niemcy zajęli całą o k o licę i o b leg li

Wars zawę. Z p o czątk u ich zach o wan ie b y ło n ie n ajg o rs ze. Co d ziwn iejs ze, p o s tawili
n awet wartę h o n o ro wą p rzed p o mn ik iem M ars załk a Piłs u d s k ieg o , ale n ie trwało to
d łu g o .
Któ reg o ś ran k a d wó ch o ficeró w n iemieck ich , k watermis trzó w, p rzy s zło d o matk i.
Op ro wad ziła ich p o d o mu . Co ś tam o d n o to wali. W s y p ialn i ro d zicó w fo to g rafia o jca
w mu n d u rze s tała n a n o cn y m s to lik u . „Czy to p an i mąż?”, s p y tał jed en z n ich . M atk a
d o b rze zn ała n iemieck i. „Tak ”, p o twierd ziła. „J es t k ap itan em, lek arzem. Teraz g d zieś
n a fro n cie”. Niemcy więcej p y tań n ie zad awali, jak n a k o men d ę p o d arli s wo je
zap is k i, s tu k n ęli o b cas ami, zas alu to wali i wy s zli. Tak więc matk ę zo s tawili w d o mu ,
wraz z p an ią Belą, z Oles ią, z An to n im i jeg o ro d zin ą w s tró żó wce.
O s mu tn y m d als zy m lo s ie p an i Beli d o wied ziała s ię matk a p ó źn iej. Pan i Bela,
p rzy jació łk a mamy o d wielu lat, b y ła p ian is tk ą, ab s o lwen tk ą k o n s erwato riu m
w M o s k wie, i zaraz p o p ierws zej wo jn ie ś wiato wej d awała k o n certy . Wró żo n o jej
wielk ą p rzy s zło ś ć. Kied y ś p o czu ła s ię źle, lek arz o d k ry ł s zmery w s ercu , a w o wy ch
czas ach co ś tak ieg o u ważan e b y ło za o b jaw p o ważn ej ch o ro b y . Zab ro n io n o jej
wy s tęp o wać. Kariera s ię s k o ń czy ła, p an i Bela zaczęła d awać lek cje mu zy k i. Z czas em
ja zo s tałem jej jed y n y m u czn iem. Lek arze zro b ili z p an i Beli in walid k ę. Nie
p o zwo lo n o jej ch o d zić d alej n iż o d n as d o ap tek i Po d o ls k ieg o i z p o wro tem.
W s u mie mo że d wieś cie metró w. O żad n ej p racy w d o mu n ie b y ło mo wy .
W k o ń cu wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u , g d y Wars zawa s k ap itu lo wała, p an i Bela p ró b o wała
s ię s k o n tak to wać z mężem, k tó ry p ro wad ził s k ład ap teczn y w Wars zawie. Ale n ie
u d ało s ię jej p o łączy ć ze s to licą. Wo b ec teg o , z to reb k ą i małą walizeczk ą w ręk u ,
wy b rała s ię d o Wars zawy p ies zo , całe trzy d zieś ci k ilo metró w d o cen tru m mias ta.
I d o s zła. To mu s iała b y ć n ajlep s za k u racja n a s erce. Nies tety , n ie n a d łu g o . Od n alazła
męża i n ietk n ięte mies zk an ie, w k tó ry m, jak p amiętam, d o g o ś cin n eg o p o k o ik u
zag ląd ał czerwo n y n eo n k in a Atlan tic; n iejed n ą n o c tam p rzes p ałem.
Parę ty g o d n i p ó źn iej, g d y Niemcy zaczęli p o k azy wać p azu ry , w czas ie jed n eg o
z p ierws zy ch ak tó w terro ru , k tó re wk ró tce miały s tać s ię co d zien n o ś cią, g es tap o
s p ęd ziło ws zy s tk ich mies zk ań có w k amien icy n a p o d wó rk o , o k ład ając ich k o lb ami
k arab in ó w. Delik atn a i p łaczliwa p an i Bela, w p o ry wie n ag łej ś miało ś ci, wy d arła
rewo lwer z k ab u ry d o wó d cy i s trzeliła d o n ieg o , zan im s ama p ad ła zas trzelo n a p rzez
in n eg o Niemca.
Wieś ć o ś mierci p an i Beli i co raz częs ts ze wiad o mo ś ci o mas o wy ch
ares zto wan iach , eg zek u cjach i b ran iu zak ład n ik ó w, w czas ie k ied y rd zen n i Po lacy
cierp ieli jes zcze b ard ziej n iż Ży d zi, zaczęły s k łan iać mamę d o u cieczk i n a ws ch ó d .
Z d ecy zją czek ała ty lk o n a wiad o mo ś ć o ty m, g d zie my s ię zn ajd u jemy .
Po żeg n aws zy s ię z p an ią Stas ią i jej có rk ą, Wan d ą, ru s zy ła w d ro g ę. Pan i Stas ia 8 ,
b lis k a p rzy jació łk a ro d zicó w o d wielu lat, za zg o d ą mamy o b jęła n as z d o m.
Wy rzu co n a p rzez Niemcó w z p en s jo n atu , k tó reg o b y ła właś cicielk ą, zaczęła
p ro wad zić mały h o telik w n as zy m d o mu . Z czas em jej có rk a zo s tała żo n ą mo jeg o
b rata.
Z p rzy b y ciem matk i n as ze ży cie w Brześ ciu n ab rało cech n o rmaln eg o ży cia
ro d zin n eg o . M atk a o b jęła g o s p o d ars two , a ja zy s k ałem więcej czas u n a s zk o łę,
o d rab ian ie lek cji i my s zk o wan ie w b ib lio tece p an a Ło ziń s k ieg o . M ies zk aliś my teraz
w tró jk ę w ty m s amy m p o k o ju . M ama s p ała n a k an ap ie, o jciec n a łó żk u p o lo wy m,
a ja n a p o d ło d ze.
M ama zaczęła s zu k ać p o s ad y , ale b ez p o wo d zen ia. W p o ło wie g ru d n ia 1 9 3 9 ro k u
o b o je ro d zice zn aleźli p racę w p o lik lin ice w Piń s k u i p o s tan o wili tam s ię p rzen ieś ć.
Pak o wan ie n ie trwało d łu g o , ch o ć ju ż o b ro ś liś my w d wie walizk i. Po żeg n aliś my
Brześ ć b ez więk s zeg o żalu i o p ró cz p an i Ło ziń s k iej i d y rek to ra Piek ars k ieg o żad n a
in n a o s o b a n ie p o zo s tała mi w p amięci. Piń s k zn ałem ty lk o z lek cji g eo g rafii jak o
s to licę Po les ia, o k o licy les is to -b ag ien n ej.
Sied ząc w p o ciąg u w d ro d ze d o Piń s k a, n ie zd awaliś my s o b ie s p rawy , że tak s ię
zaczął p ierws zy etap n as zej wielo letn iej węd ró wk i, że wk ró tce s tan iemy s ię p io n k ami
w cy n iczn y ch p o lity czn y ch ro zg ry wk ach , liś ćmi n ies io n y mi wich rem d ziejo wy ch
k atak lizmó w.
 Ro zd ział 5

Z dwojga złego…

P iń s k , liczący o k o ło p ięćd zies ięciu ty s ięcy mies zk ań có w, b y ł mias tem całk iem
in n y m n iż te, k tó re zn ałem. Ulice w cen tru m b y ły wy b ru k o wan e, ch o d n ik i, jak
ws zęd zie, z cemen to wy ch p ły t, wzd łu ż n ich s tały d o my d wu - lu b trzy p iętro we, n a
o g ó ł mu ro wan e lu b ch o ciaż o ty n k o wan e. Lecz d alej o d cen tru m Piń s k p rzes tawał b y ć
mias tem, a s tawał s ię b liżs zy ws i: d rewn ian e d o mk i, p rzeważn ie p artero we, u lice
n iezn ające b ru k u i o tej p o rze ro k u b ło tn is te lu b zamarzn ięte w g łęb o k ie k o lein y .
Ch o d n ik i, też zab ło co n e lu b p o k ry te wars twą ś n ieg u , zro b io n e b y ły z d es ek , częs to
u ło żo n y ch p o d d ziwn y mi k ątami. Ch o ć o k o liczn e ws ie zamies zk an e b y ły
w więk s zo ś ci p rzez b iało ru s k ich ch ło p ó w, a małe mias teczk a p rzez Ży d ó w,
p ielęg n u jący ch częs to b ard ziej ro s y js k ą n iż p o ls k ą trad y cję, to lu d n o ś ć Piń s k a,
s to licy Po les ia, b y ła mies zan a, p o ls k o -ży d o ws k a, a mo że n awet ży d o ws k o -p o ls k a.
Po d ró ż z Brześ cia p o zb awio n a b y ła wrażeń . Krajo b raz za o k n em b y ł mo n o to n n y ,
n izin n y , g aje, las y , ch as zcze, p o la, małe u b o g ie mias teczk a, zap u s zczo n e ws ie,
g d zien ieg d zie wąs k ie d ro g i, a ws zy s tk o p o k ry te b iałą p ierzy n ą ś n ieg u .
Po d jeżd żaliś my d o s tacji. Ojciec o two rzy ł o k n o . Po wiało mro źn y m p o wietrzem.
– Nas ze mies zk an ie – p o wied ział – ma b y ć n ied alek o d wo rca. Ulica Niek ras o wa 2 .
M u s ieli s zy b k o zmien ić n azwy u lic. Do k to r Wein th al p is ał, że i d o cen tru m, i d o
p o lik lin ik i jes t s tamtąd n ied alek o . Zres ztą w tej d ziu rze ch y b a ws zy s tk o jes t b lis k o .
Za o k n em zaczęły mig ać s łu p y teleg raficzn e, ro zrzu co n e d o mk i.
– Tak , n iewielk a to s to lica – d o d ał. – Będ zies z mu s iał s ię ro zejrzeć za s zk o łą,
Stefan k u . Najlep iej zaczn ij jes zcze p rzed Bo ży m Naro d zen iem.
– Nie ma ju ż Bo żeg o Naro d zen ia, tatu s iu – u ś wiad o miłem o jca – teraz jes t ty lk o
p rzerwa n o wo ro czn a.
– Ale też mają p o my s ły – o b ru s zy ła s ię mama.
Do k to r Wein th al, lary n g o lo g , i jeg o żo n a, An iela, o k u lis tk a, b y li d o b ry mi
zn ajo my mi ro d zicó w jes zcze w Otwo ck u , a w Piń s k u zn aleźli s ię jak iś mies iąc czy
d wa p rzed n ami. Ich jed y n y s y n , też Stefan , b y ł mo im k o leg ą. By ł wp rawd zie o d wa
lata o d e mn ie mło d s zy , ale to lero wałem g o z k ilk u wzg lęd ó w. Po p ierws ze, p rzed
wo jn ą Stefan miał s tó ł p in g p o n g o wy lep s zy o d mo jeg o . A co ważn iejs ze,
p o d k o ch iwałem s ię – wó wczas jes zcze n ieś wiad o mie – w jeg o matce, p an i An ieli,
k tó ra d o b rze g rała w p in g -p o n g a i ch ętn ie b rała u d ział w n as zy ch meczach . By ła to
b ard zo ład n a, ch o ć raczej k o rp u len tn a, p an i. Prawd ziwy g ejzer h u mo ru ,
n iewy czerp an e źró d ło n o wy ch d o wcip ó w, k tó re jak b y wy trzep y wała z ręk awa. Ob o je
Wein th alo wie p raco wali teraz w p iń s k iej p o lik lin ice i to właś n ie p rzez n ich ro d zice
zn aleźli tam p o s ad y . I to o n i wy n ajęli d la n as mies zk an ie.
Tru d n o ś ci mies zk an io we w Piń s k u b y ły n ie mn iejs ze n iż w Brześ ciu ,
s p o wo d o wan e zaró wn o d u żą liczb ą u ch o d źcó w, jak i n ap ły wem n o wy ch wład có w, tak
wo js k o wy ch , jak i cy wiln y ch . Nas za g o s p o d y n i, p an i M arg u lis o wa, b y ła wd o wą,
mies zk ała w n iewielk im p iętro wy m d o mk u n ad rzek ą Pin ą, g d zie zatrzy mała d la
s ieb ie g ó rę, a n am wy n ajęła p arter. Sama n ie wied ziała, czemu zawd zięcza fak t, że jej
d o ty ch czas n ik o g o p rzy mu s o wo n ie d o k watero wali.
Na s tacji mieliś my d o wy b o ru s an ie i d o ro żk ę, wy b raliś my tę d ru g ą i b ez
tru d n o ś ci d o jech aliś my n a u licę Niek ras o wa. Do ro żk a zatrzy mała s ię p rzed d o mem
o ty n k o wan y m n a k remo wo . Ulica Niek ras o wa b ieg ła wzd łu ż zamarzn iętej rzek i
i o b s ad zo n a b y ła d rzewami. Śn ieg mu s iał s p aś ć n ied awn o i teraz, p rzy b ezch mu rn y m
n ieb ie, p ro mien ie zach o d ząceg o s ło ń ca z lek k a zło ciły jeg o p o wierzch n ię. Ulica b y ła
p u s ta, s p o k o jn a, a n a p rzeciwleg ły m b rzeg u n iezb y t s zero k iej rzek i wid ać b y ło
n iewielk ie, n ieco p o d u p ad ające p artero we zab u d o wan ia. Sp o d p rzy k ry wająceg o
ws zy s tk o ś n ieg u wy s tawała d u ża tab lica z częś cio wo wid o czn y m n ap is em: PIŃ…
UB… … CHTOWY. Ah a, Piń s k i Klu b J ach to wy , d o my ś liłem s ię. Szu mn a n azwa n a te
p arę s zo p .
Nas ze mies zk an ie s k ład ało s ię z trzech p o k o i i z k u ch n i, w k tó rej k ró lo wał p iec
n a to rf lu b d rewn o . Łazien k i n ie b y ło , ale w s y p ialn i ro d zicó w u rzęd o wał s to jak
z mis k ą i d zb an em n a wo d ę. Drzwi w k o ń cu k o ry tarza p ro wad ziły d o zu p ełn ie
cy wilizo wan ej ws p ó ln ej u b ik acji. Do b rze, że n ie trzeb a b ieg ać d o wy g ó d k i n a
p o d wó rk u , p o my ś lałem.
Do g imn azju m zo s tałem p rzy jęty b ez k ło p o tó w. M o ja n o wa s zk o ła mieś ciła s ię
w d u ży m mu ro wan y m b u d y n k u w cen tru m mias ta. To p rzed wo jen n e, k o ed u k acy jn e
g imn azju m p ań s two we wciąż jes zcze n o s iło imię Tad eu s za Ko ś ciu s zk i, ale ju ż
p rzes zło n a s y s tem d zies ięcio letn iej s zk o ły ty p u s o wieck ieg o . Nau czy ciele b y li
wciąż ci s ami, a języ k iem wy k ład o wy m b y ł p o ls k i. W ó s mej k las ie (o d p o wied n ik u
n as zej d awn ej czwartej g imn azjaln ej) b y ło n as p rzes zło trzy d zieś cio ro u czn ió w
i u czen n ic.
 Ale i ten s tan n ie trwał d łu g o . Gd y wró ciłem p o p rzerwie n o wo ro czn ej, zas tałem
całk iem in n ą s zk o łę. To ju ż n ie b y ło p o ls k ie g imn azju m, a p o Ko ś ciu s zce n ie zo s tał
ś lad . Tab lica n a s zk o le o b wies zczała teraz, że zn ajd u je s ię tu Pierwaja Białoruskaja
Diesiatilietka. Z d n ia n a d zień języ k iem wy k ład o wy m s tał s ię – teo rety czn ie –
b iało ru s k i i tu zaczęły s ię p ro b lemy . Nawet p o d awn ej s o wieck iej s tro n ie
ty lk o ch ło p i i en tu zjaś ci zn ali ten języ k , k tó ry d o n ied awn a is tn iał ty lk o w mo wie.
So wieck a Biało ru ś d o p iero p o rewo lu cji p rzy jęła ro s y js k i alfab et i zaczęły s ię
two rzy ć zalążk i literatu ry . U n as w s zk o le zaled wie k ilk o ro u czn ió w ze ws i zn ało
b iało ru s k i, a i o n i d o ty ch czas s ię d o teg o n ie p rzy zn awali.
Zaczęła s ię więc p rawd ziwa s zo p k a. Nas za b y ła p o lo n is tk a, miła mło d a p an i
z d o b rej ziemiań s k iej ro d zin y , ch cąc n ie ch cąc, mu s iała n as teraz u czy ć
b iało ru s k ieg o . A że b y ł to języ k o b cy tak d la n iej, jak i d la n as , b rn ęliś my
w n iezn an e ws zy s cy razem. Więk s zo ś ć lek cji s iłą rzeczy o d b y wała s ię d alej p o
p o ls k u . Kilk o ro n au czy cieli s tarało s ię mó wić p o ro s y js k u , ale i teg o języ k a n ie
zn ając, d awali n am d u żo p o wo d u d o ś miech u . Ty lk o p ro fes o r Śliwiń s k i, matematy k ,
s iwy , n o b liwy i b ard zo miły p an , zn ał ro s y js k i jes zcze z czas ó w cars k ich i u ży wał g o
czas em w k las ie, s zczeg ó ln ie g d y o d wied zał ją d y rek to r. No wy d y rek to r (co s ię s tało
z p o p rzed n im, n ik t n ie wied ział) b y ł p rzy s łan y czy to z M iń s k a, czy n awet
z M o s k wy , lecz b iało ru s k ieg o też n ie zn ał. Uczy ł n as k o n s ty tu cji s talin o ws k iej. Tak !
Przez całą g o d zin ę, co ty d zień , d u k aliś my tę k o n s ty tu cję, p arag raf p o p arag rafie. To
arcy d zieło literatu ry i ś wiad ectwo d emo k racji trzeb a b y ło zn ać n a p amięć. Co
d ziwn e, d o d ziś k ilk a p arag rafó w p amiętam. Szczeg ó ln ie te g ro tes k o we, o wo ln o ś ci
o b y watela, o jeg o p rawie d o o p u s zczen ia s o wieck ieg o raju , te zap ewn iające
tajemn icę k o res p o n d en cji; k ażd y z n as ju ż wied ział, ile mają o n e ws p ó ln eg o
z p rawd ą.
W ty m s amy m czas ie zn ik n ął też n as z n au czy ciel ch emii. Po ws tała więc s y tu acja,
w k tó rej u czn io wie k las y d zies iątej, p rzy g o to wu jący s ię d o matu ry , zo s tali
p o zb awien i n au czy ciela jed n eg o z ważn iejs zy ch p rzed mio tó w. I tak p ewn eg o d n ia
zo s tałem wezwan y d o d y rek to ra.
– Po d o b n o mas z zd o ln o ś ci d o n au k ś cis ły ch – zaczął s wą wy p o wied ź. M ó wił
p o wo li, b o wied ział, że p o ro s y js k u s łab o ro zu miem. – Nau czy ciel ch emii p o d o b n o
mó wił, zan im g o … n o wies z… że jes teś w jeg o p rzed mio cie całk iem zaawan s o wan y .
M amy tu tru d n ą s y tu ację. Z b rak u n au czy ciela k to ś mu s i p o mó c d zies iątej k las ie
p rzy g o to wać s ię d o eg zamin u . To o czy wiś cie b y łab y p raca s p o łeczn a, n ieo d p łatn a.
Ale za to h o n o r wielk i. M ó g łb y ś s ię o p ierać n a p o ls k im p o d ręczn ik u i p raco wać
z k las ą w was zy m języ k u .
Nie wierzy łem włas n y m u s zo m. Czy żb y mó j ro s y js k i mn ie zawo d ził? Nie
wied ziałem, co p o wied zieć. Wid ząc, że s ię wah am, d y rek to r d o rzu cił:
– To mo że ci p o mó c p rzy ws tąp ien iu d o Ko ms o mo łu .
J a? Do Ko ms o mo łu ? Na to s tan o wczo n ie miałem o ch o ty . Ale my ś l
o p ro wad zen iu lek cji ch emii o d wie k las y wy żej p o ch leb iła mi. Ch y b ab y m s o b ie
p o rad ził. Uczn io wie w k las ie d zies iątej, d awn ej d ru g iej licealn ej, b y li o d e mn ie
s tars i o d wa, trzy , n awet i cztery lata. Wy o b raziłem s o b ie min y ro d zicó w, k ied y im
o ty m p o wiem.
Pro wad ziłem lek cje raz n a ty d zień . W k ażd ą wk ład ałem d u żo p racy . Z b rak u
o d czy n n ik ó w i in n y ch materiałó w s zk o ln e lab o rato riu m b y ło zamk n ięte, więc
ws zy s tk o s p ro wad zało s ię d o k u cia z p o d ręczn ik a. „M o i” u czn io wie, p o b u d zen i
p ers p ek ty wą eg zamin u matu raln eg o , b ard zo s ię s tarali i n ie s p rawiali mi k ło p o tu .
Przerab ialiś my p o ls k i p o d ręczn ik ro zd ział p o ro zd ziale. Gd y n ap o ty k ałem
tru d n o ś ci, zwracałem s ię d o p ro fes o ra Fries n era, n au czy ciela fizy k i, k tó ry ch ętn ie
p rzy ch o d ził mi z p o mo cą. M ó j p res tiż wś ró d k o leg ó w b ard zo wzró s ł, ale p o n ieważ
n ie d o czek aliś my s ię w Piń s k u o g ło s zen ia wy n ik ó w eg zamin ó w, n ie d o wied ziałem
s ię n ig d y , jak s o b ie d ali rad ę n a matu rze mo i u czn io wie.
Ży cie w Piń s k u s tawało s ię z d n ia n a d zień co raz tru d n iejs ze. Sk lep y zo s tały
u p ań s two wio n e i jak za d o tk n ięciem czaro d ziejs k iej ró żd żk i p ó łk i o p u s to s zały .
Ko ru p cja k witła. Sk lep ik arz, k tó remu d awn iej zależało n a k lien cie, s tał s ię teraz
p an em i b rał łap ó wk i n a p rawo i lewo . Pry watn y h an d el is tn iał jed y n ie n a targ u ,
g d zie wiejs k ie p ro d u k ty mo żn a b y ło d o s tać za cen ę k ilk ak ro tn ie wy żs zą o d
o ficjaln ej, s k lep o wej, czy s to teo rety czn ej, b o to waru tam n ie b y ło . Czarn y ry n ek
p ro s p ero wał i mo żn a b y ło n a n im d o s tać p rawie ws zy s tk o , ale za wy g ó ro wan e cen y .
Za o d p o wied n ią o p łatą czarn o ry n k o wy h an d larz d o s tarczał n awet d o d o mu czy to
k rążek k iełb as y , czy p o łeć s ło n in y , d la n iep o zn ak i p rzy n o s zo n e w teczce. Na
s zczęś cie fin an s o wo s taliś my n ie n ajg o rzej. Pen s ja lek arza wy n o s iła cztery s ta ru b li
mies ięczn ie za czterd zieś ci g o d zin p racy ty g o d n io wo . Ojciec p raco wał teo rety czn ie
n a d wa i p ó ł etatu , co w p rak ty ce o zn aczało b y d wad zieś cia g o d zin n a d o b ę, za co
zarab iał ty s iąc ru b li n a mies iąc. M atk a zarab iała cztery s ta ru b li n a jed n ej s tawce.
Żeb y s y s tem wy k o rzy s tać, trzeb a b y ło g o p o zn ać, i men to rem o jca s tał s ię d o k to r
Wein th al.
Wein th alo wie b y li ju ż o d d wó ch mies ięcy ś wietn ie zo rien to wan y mi
mies zk ań cami Piń s k a, k ied y wp ad li n a h erb atk ę w wieczó r n as zeg o p rzy jazd u .
Po częs tu n ek p rzy n ieś li ze s o b ą: ch leb , mas ło , s zy n k ę, s er, p aczk ę h erb aty , cu k ier.
I co ważn iejs ze, p o d zielili s ię z n ami d o ś wiad czen iem n ab y ty m p rzez d wa mies iące
s o wieck iej o k u p acji. Po s zed łs zy z matk ą d o k u ch n i p rzy g o to wać h erb atę, n ie
mo g łem s ię o p rzeć p y tan iu : J ak o n i zd o b y li te ws zy s tk ie s mak o ły k i? Alb o n a
czarn y m ry n k u , alb o w s k lep ie s p o d lad y , in n y ch mo żliwo ś ci n ie ma. A ws zy s tk o
tak ie ś wieżu tk ie… Ch y b a d ziś k u p io n e. Gd y wró ciliś my d o p o k o ju , d o k to r
Wein th al wy jaś n iał właś n ie o jcu tajn ik i h an d lu w s o cjalis ty czn y m s y s temie:
– … zau waży łem, że w mo jej s k ó rzan ej k u rtce, z czap k ą fu trzan ą n a g ło wie
i w b u tach z ch o lewami, częs to b y łem b ran y za wy żs zeg o s o wieck ieg o
fu n k cjo n ariu s za. Po my ś lałem, że mo żn a to wy k o rzy s tać. Któ reg o ś d n ia, wracając
z p o lik lin ik i, n atk n ąłem s ię n a k o lejk ę d o s k lep u s p o ży wczeg o . Po s tan o wiłem
s p ró b o wać s zczęś cia. Przes zed łem s o b ie z g łu p ia fran t wzd łu ż całej k o lejk i
i ws zed łem wp ro s t d o s k lep u . Nik t n awet n ie p is n ął. Ku p iłem, co ch ciałem,
i wy s zed łem. Od teg o czas u n ig d y n ie s to ję w k o lejce. Id ę n a s am p rzó d , k ln ę g ło ś n o
p o ro s y js k u , lu d zie s ię ro zch o d zą, b y mn ie p rzep u ś cić, n o i s p rawa załatwio n a. Bio rę,
co d ają, p łacę o ficjaln ą cen ę i wy ch o d zę, zan im k to k o lwiek s ię zo rien tu je. I jak o ś to
id zie. Dziwn e czas y … – zak o ń czy ł filo zo ficzn ie.
Do k to r Wein th al b y ł wy s o k i, p o s tawn y i d o b rze zn ał ro s y js k i. By ł ty lk o tro ch ę
mło d s zy o d mo jeg o o jca, więc n a p ewn o ch o d ził d o s zk o ły jes zcze za cars k ich
czas ó w.
– M o żn a i tak – zao p in io wała mama – ale ch y b a n ie w n ies k o ń czo n o ś ć.
Do k to r Wein th al zao p o n o wał:
– Przy jech aliś my tu w p o ło wie wrześ n ia. Prawie w ty m s amy m czas ie, co
Ro s jan ie. Sk lep y u p ań s two wili i o g o ło cili g d zieś w lis to p ad zie. Więc ju ż p rzes zło
mies iąc u ch o d zi mi to n a s u ch o . Czas em An iela też b ierze u d ział w tej zab awie.
Szu k amy n iezo rg an izo wan ej k o lejk i i ja zab ieram s ię d o jej p o rząd k o wan ia. Tak
jak b y z u rzęd u . Parę s o czy s ty ch p rzek leń s tw p o ro s y js k u b ard zo p o mag a. W k o ń cu
s taję p rzy wejś ciu i p rzep u s zczam lu d zi p o p o rząd k u . Daję p ierws zeń s two k o b ieto m
w ciąży , k alek o m i w ten s p o s ó b wp ro wad zam An ielę raz czy d wa razy . Do d o mu
wracamy o d d zieln ie.
W ciąg u n as tęp n y ch k ilk u mies ięcy i ja k ilk ak ro tn ie d o łączałem d o ek ip y
d o k to ra Wein th ala. Działaliś my tak we tró jk ę n a o g ó ł s k u teczn ie.
Zima 1 9 3 9 /1 9 4 0 ro k u b y ła b ard zo s u ro wa. Śn ieg p ró s zy ł częs to cały mi d n iami.
M ró z ś ciął p iń s k ie b ło to i zamien ił je w ś lizg awk ę. Czy żb y ta zima b y ła s u ch ą
zap rawą d o n ied alek iej p rzy s zło ś ci?
 Kilk a wy d arzeń z ży cia w Piń s k u zap is ało s ię wy raźn ie w mo jej p amięci. J ed n y m
z n ich b y ła wizy ta p rzeło żo n eg o o jca. Na jed n y m z etató w o jciec p raco wał
w amb u lato riu m p o rtu . Praco wał tam, ma s ię ro zu mieć, jak o cy wil, ale b y ł to d u ży
p o rt rzeczn y , w k tó ry m zimo wały międ zy in n y mi jed n o s tk i flo ty d n iep ro ws k iej.
Ok o ło p o ło wy s ty czn ia p rzy jech ał n a in s p ek cję z d o wó d ztwa w Kijo wie lek arz
w mu n d u rze wy żs zeg o o ficera mary n ark i. Któ reg o ś d n ia o jciec zap ro s ił g o n a
k o lację. To warzy s z p u łk o wn ik p rzy jął zap ro s zen ie, ale p o d waru n k iem że p rzy jd zie
d o ś ć p ó źn y m wieczo rem i że zas ło n y w n as zy m mies zk an iu b ęd ą zaciąg n ięte jes zcze
p rzed jeg o p rzy jś ciem. By ł to n as z p ierws zy k o n tak t to warzy s k i z g o ś ciem
„s tamtąd ”. Ok azał s ię zu p ełn ie s y mp aty czn y i ro zmo wn y . Po n ieważ ro zmo wa,
g łó wn ie związan a z p racą zawo d o wą, o d b y wała s ię w języ k u ro s y js k im, k tó ry jes zcze
n ie całk iem o p an o wałem, z lek k a zn u d zo n y wy co fałem s ię d o mo jeg o p o k o ik u
czy tać k s iążk ę. Ran o p rzy ś n iad an iu ro d zice o mawiali wizy tę.
– By ł ciek aw ws zy s tk ieg o , ale u ważał n as ze to warzy s two za n ieb ezp ieczn e –
o rzek ł o jciec. – Nie ch ciał, b y g o u n as k to k o lwiek zo b aczy ł. Stąd te jeg o waru n k i.
– Ale czy to d lateg o – zd ziwiłem s ię – że jes teś my Po lak ami, u ciek in ierami czy
jes zcze z jak iejś in n ej p rzy czy n y ?
Ojciec s p o jrzał n a mn ie z p o wag ą.
– To ws zy s tk o razem, a mo że i więcej, Stefan k u . – I zamy ś lił s ię.
M atk a k iwn ęła g ło wą.
– Dla n ich my jes teś my niebłagonadiożnyje ludi, n iep rawo my ś ln i, p o lity czn ie
p o d ejrzan i, tręd o waci. Dziwiłam s ię, że w o g ó le p rzy s zed ł.
– A d la mn ie – p o d jął o jciec – n ajb ard ziej wy mo wn a b y ła jeg o u wag a p o k ilk u
wó d k ach , że w Związk u So wieck im n ik t, k ład ąc s ię wieczo rem we włas n y m łó żk u , n ie
mo że mieć p ewn o ś ci, że s ię w n im ran o o b u d zi.
– Co o n miał n a my ś li? – s p y tałem n iewin n ie. – Sły s załem w Otwo ck u o p aru
facetach , d o k tó ry ch b y s ię to o d n o s iło . Gd y b y n a p rzy k ład mąż p rzy s zed ł wcześ n iej,
n iż g o o czek iwan o .
– Ależ ty mas z p o my s ły – n ib y to o b u rzy ła s ię mama, ale u s ta jej u ło ży ły s ię
raczej d o u ś miech u .
– Żarty żartami – o b ru s zy ł s ię o jciec – a o n miał n a my ś li n o cn e ares zto wan ia
p rzez NKWD, a to wcale n ie tak ie zab awn e.
Kilk a d n i p o wizy cie s o wieck ieg o o ficera mieliś my n ies p o d zian k ę: p rzy jech ali
d o Piń s k a Kamzlo wie, czy li cio cia Fran ia, jej mąż, wu jek Bern ard , i s y n , Tad ek ,
i zamies zk ali z n ami. Do wy b u ch u wo jn y Kamzlo wie mies zk ali w Pło ck u ;
o d wied zaliś my ich reg u larn ie, n a o g ó ł n a Wielk an o c. Cio cia Fran ia, n au czy cielk a,
b y ła mło d s zą z d wó ch s ió s tr o jca i b ard zo ją lu b iłem. Imp o n o wała mi ty m, że
w czas ach cars k ich b y ła czy n n y m czło n k iem Po ls k iej Org an izacji Wo js k o wej
i w latach d wu d zies ty ch , p o o d zy s k an iu n iep o d leg ło ś ci, zo s tała o d zn aczo n a
Krzy żem Zas łu g i. Po za ty m b y ła b ard zo wes o ła i lu b iła mło d zież. Wu ja Bern ard a,
k tó ry b y ł b u ch alterem w mły n ie n ależący m d o jak iejś d als zej ro d zin y , też lu b iłem.
M ó j k u zy n Tad ek , o d wa lata s tars zy o d e mn ie, miał b ard zo k ró tk i wzro k , n o s ił g ru b e
s zk ła, lecz mimo to zaws ze co ś czy tał, z n o s em p rawie d o s ło wn ie w g azecie czy
w k s iążce. Po ich p rzy jeźd zie mu s ieliś my s ię n ieco ś cieś n ić: cio tk a i wu j zajęli mó j
p o k ó j, Tad ek s p ał n a k o zetce w p o k o ju , k tó ry d o tąd b y ł n as zy m s alo n em i jad aln ią,
a ja d o n ieg o d o łączy łem z mo im s k ład an y m łó żk iem p o lo wy m.
Po d k o n iec s ty czn ia zach o ro wał o jciec. Któ reg o ś ran k a o b u d ził s ię z d u ży m
wrzo d em n ad lewy m o k iem. Po s zed ł d o p racy , ale wró cił ju ż z g o rączk ą. Temp eratu ra
p o d n o s iła s ię w ciąg u n o cy i s p u ch n ięcie zamien iło s ię w tward y g u z wielk o ś ci
ś liwk i. Ran o p rzy s zed ł k o leg a z p o lik lin ik i, ch iru rg , d o k to r J ak o b s o n , s p ro wad zo n y
p rzez matk ę.
– Karb u n k u ł – o rzek ł. – Ale d amy s o b ie z n im rad ę, k o leg o , b ąd źcie s p o k o jn i –
d o d ał i wziąws zy matk ę p o d ręk ę, p rzes zed ł z n ią d o s alo n ik u . Po s zed łem za n imi. –
Nie jes t d o b rze – d o k to r J ak o b s o n ś cis zy ł g ło s . – Karb u n k u ł w ty m miejs cu jes t
n ieb ezp ieczn y , b o tu p rzez czas zk ę p rzech o d zi n erw. In fek cja mo że s ię p rzerzu cić n a
o p o n y mó zg o we. Su lfo n amid y b ard zo b y p o mo g ły , ale s k ąd je wziąć? An i w Piń s k u ,
an i n awet w Brześ ciu ju ż ich n ie ma za żad n e p ien iąd ze. J es zcze d wa ty g o d n ie temu
mo żn a b y ło d o s tać jak iś p rep arat s u lfo n amid u n a czarn y m ry n k u . Ale zn ik ł. Zres ztą
cen a b y ła wp ro s t n iewiary g o d n a.
M ama p o k iwała g ło wą.
– J a s p ró b u ję. Wczo raj w lab o rato riu m ak u rat b y ła o ty m mo wa. Po d o b n o n as z
ap tek arz w p o lik lin ice zn alazł jak ieś n o we źró d ło .
– Karb u n k u ł? – s p y tałem. – Co to właś ciwie jes t? J ak iś ro d zaj wrzo d u … ?
– Tak jak b y … – Do k to r J ak o b s o n s p o jrzał n a mn ie b ad awczo . – J ak b y ci to
p o wied zieć? Na p rzy k ład , jeżeli p rzy jmies z, że wrzó d to jes t jed en Ży d , to k arb u n k u ł
jes t całą ży d o ws k ą g min ą. Teraz ju ż ro zu mies z? – Od wró cił s ię d o matk i. – As p iry n a.
Co cztery g o d zin y . Du żo p ły n ó w. Go rące o k ład y . Katap lazmy z g o rąceg o s iemien ia
ln ian eg o . Przecież p an i s ama wie, p an i Ces iu , p rawd a? – J u ż p rzy d rzwiach d o rzu cił:
– J u tro ran o wp ad n ę p o d ro d ze d o p o lik lin ik i. – I zamk n ął za s o b ą d rzwi.
Ob jąłem mamę. Po czu łem s ię n ag le b ezs iln y jak n ig d y d o tąd .
 – M u s imy zro b ić ws zy s tk o , co mo żliwe, mateczk o .
– Tak , zro b ię n o wy o k ład . – I zn ik ła w k u ch n i.
Przez k ilk a d n i n ie b y ło zmian y w s tan ie o jca. Go rączk a n ie s p ad ała n awet p o
as p iry n ie. Od czas u d o czas u jak b y majaczy ł. M ama i cio cia Fran ia s ied ziały n a
zmian ę p rzy łó żk u . Do k to r J ak o b s o n p rzy ch o d ził d wa razy d zien n ie w d ro d ze d o
p o lik lin ik i i p o p racy . Czas em p o d łu b ał s o n d ą, wy leciało tro ch ę ro p y , a o jciec
zacis k ał zęb y i ś cis k ał ręk ę matk i. Su lfo n amid ó w n ie mo żn a b y ło d o s tać za żad n ą
cen ę. Aż k tó reg o ś d n ia temp eratu ra s p ad ła, o jciec zażąd ał ś n iad an ia i w ciąg u
ty g o d n ia b y ł z p o wro tem n a n o g ach .
W marcu p rzy s zła k o lej n a mn ie. Zima trwała w p ełn i, mró z wcale n ie zelżał.
Któ reg o ś wieczo ru ro d zice wraz z Kamzlami p o s zli d o zn ajo my ch z wizy tą. J a
zo s tałem s am, o d rab iając lek cje n a s to lik u u s tawio n y m p rzy p iecu k aflo wy m,
n ajciep lejs zy m miejs cu w d o mu . Przed wy jś ciem o jciec jak zwy k le zas u n ął s zy b
w p iecu . M u s iałem zas n ąć p rzy s to le. Ob u d ziłem s ię n a zewn ątrz, p rzy d rzwiach
k u ch en n y ch , z g ło wą n a k o lan ach mamy s ied zącej n a ś n ieg u . Ojciec k lęczał z d ru g iej
s tro n y i trzy mał mn ie za ręk ę. Kamzlo wie s tali d o o k o ła. Szczęś liwie ws zy s cy wró cili
z wizy ty wcześ n ie i zn aleźli mn ie n iep rzy to mn eg o , zaczad zo n eg o , z g ło wą n a s to le.
Na ś wieży m p o wietrzu s zy b k o wró ciłem d o s ieb ie i n azaju trz ran o p o s zed łem jak
zwy k le d o s zk o ły .
Od wilż p rzy s zła w k o ń cu marca i ś n ieg , k tó ry o d lis to p ad a p o k ry wał u lice,
o g ro d y , d rzewa, d ach y i ławk i u liczn e, zaczął zn ik ać z g o d zin y n a g o d zin ę,
a n ieb ru k o wan e u lice i n ieró wn e d rewn ian e ch o d n ik i p o k ry ła g ru b a wars twa b ło ta.
W ciąg u d wó ch d n i, jak za d o tk n ięciem czaro d ziejs k iej ró żd żk i, mias to z b iałeg o
s tało s ię b rązo wo -b u re. Dru g ieg o czy trzecieg o d n ia o d wilży ru s zy ła rzek a i k ry
mk n ęły wartk o n a ws ch ó d , d o Pry p eci i Dn iep ru . Tu i ó wd zie u lice s tały p o d wo d ą,
n as za u lica jed n ak s zczęś liwie u n ik n ęła zalan ia. Przep ełn io n e ś ciek i, p rzelewające
s ię wy g ó d k i i zg n ilizn ą cu ch n ący wiatr z b ag ien p o les k ich zatru wały p o wietrze. Ale
w p o ło wie k wietn ia s ło ń ce zaczęło p rzy g rzewać, b ło to wy s ch ło , p o wo d zie u s tąp iły
i zn ó w mo żn a b y ło o d d y ch ać, n ie zaty k ając n o s a, i p o ru s zać s ię s wo b o d n ie p o
mieś cie.
Wio s n ą ro k u 1 9 4 0 ży cie w Piń s k u p ły n ęło n a p o zó r zwy k ły m ry tmem. Biu ra,
s k lep y , s zk o ły , s zp itale – ws zy s tk o fu n k cjo n o wało n ib y n o rmaln ie, ale p o mieś cie
zaczęły k rąży ć co raz to b ard ziej u p o rczy we p o g ło s k i. Gazety i rad io p o d leg ały teraz
ś cis łej cen zu rze i n ik t n ie d awał wiary wiad o mo ś cio m p o ch o d zący m z o ficjaln y ch
źró d eł. W g azetach s zu k ało s ię alu zji międ zy wiers zami, a k o mu n ik aty rad io we
p rzy jmo wało s ię z d u żą d o zą n ieu fn o ś ci i o s tro żn o ś ci. Częs to p lo tk a czy p o g ło s k a
o k azy wały s ię b liżs ze p rawd y n iż o ficjaln e in fo rmacje. Każd y zn ał k o g o ś , k to słyszał…
w zaufaniu… z wiarygodnego źródła… że…
Ares zto wan ia wrogów ludu zaczęły s ię zaraz p o wejś ciu wo js k s o wieck ich , jes zcze
we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u . W p ierws zy m rzu cie n o we wład ze ares zto wały ws zy s tk ich
ty ch , k tó rzy n o s ili mu n d u ry : p o licjan tó w, żo łn ierzy KOP-u 9 , n awet fu n k cjo n ariu s zy
p o czty i s traży p o żarn ej. Nas tęp n i w k o lejce b y li u rzęd n icy miejs cy i p ań s two wi,
właś ciciele majątk ó w ziems k ich , g łó wn ie rd zen n i Po lacy , jak ró wn ież „k ap italiś ci”,
czy li w więk s zo ś ci d ro b n i k u p cy , k ramarze i h an d larze ws zelk ieg o au to ramen tu ,
p rzeważn ie Ży d zi. Czło n k o wie p artii p o lity czn y ch też zn aleźli s ię n a
n ajwcześ n iejs zy ch lis tach , n awet czło n k o wie PPS-u i Bu n d u , czy li p o ls k ich
i ży d o ws k ich o rg an izacji s o cjalis ty czn y ch . Co ciek awe, czło n k o wie n ieleg aln ej
p rzed wo jn ą w Po ls ce p artii k o mu n is ty czn ej, KPP, z k tó ry ch n iejed en zn ał g o rzk i
s mak więzien n eg o ch leb a w n iep o d leg łej Po ls ce, b y li p rzez „to warzy s zy ” wy wo żen i
n a Sy b ir lu b b ezceremo n ialn ie ro zs trzeliwan i. Wy wó zk i n a więk s zą s k alę ro zp o częły
s ię w marcu 1 9 4 0 ro k u . Pierws za fala o b jęła ro d zin y p o p rzed n io ju ż ares zto wan y ch
wrogów ludu. Całe ro d zin y , częs to trzy lu b n awet cztery p o k o len ia mies zk ające p o d
jed n y m d ach em, b y ły ares zto wan e i b ez żad n eg o p o s tęp o wan ia s ąd o weg o wy wo żo n e
w g łąb teg o o lb rzy mieg o k raju , w tak zwan y m administratiwnom poriadkie. Zamk n ięci
w b y d lęcy ch wag o n ach , częs to ty g o d n iami, ląd o wali w k o ń cu w las ach d alek iej
Pó łn o cy lu b w s tep ach Kazach s tan u , w n ajb ard ziej p ry mity wn y ch waru n k ach .
Z p ó łto ra milio n a lu d zi wy wiezio n y ch w ty m o k res ie o k o ło p o ło wy p rzeży ło
zs y łk ę, b y p o wo jn ie tak ą czy in n ą d ro g ą wró cić d o k raju lu b zo s tać n a res ztę ży cia
n a o b czy źn ie.
W ty m czas ie n ie mieliś my p o wo d u s p o d ziewać s ię wy wó zk i. Po za b lis k imi n am
o s o b ami n ik t w Piń s k u n ie wied ział, że o jciec jes t o ficerem rezerwy i że u ciek ł
z s o wieck iej n iewo li.
W maju 1 9 4 0 ro k u s y tu acja n ag le s ię zmien iła. Wład ze s o wieck ie zaczęły
p as zp o rty zację mies zk ań có w ziem zwan y ch p rzez n ich Zach o d n ią Biało ru s ią
i Zach o d n ią Uk rain ą, k tó re zo s tały wcielo n e d o Związk u So wieck ieg o . Stali
mies zk ań cy n ie mieli wy b o ru i au to maty czn ie s tawali s ię o b y watelami k raju
n ajeźd źcy , ale my , u ch o d źcy z tery to rió w p o d o k u p acją n iemieck ą, mu s ieliś my
p o wziąć tru d n ą d ecy zję. Z d wo jg a złeg o , co b y ło lep s ze: zg ło s ić s ię n a p o wró t d o
d o mu czy zo s tać w Piń s k u jak o s o wieccy o b y watele? Któ ry o k u p an t b ard ziej n am
zag raża? Co b ęd zie lep s ze n a k ró ts zą i d łu żs zą metę? Wted y wy d awało s ię n am, że
p rzy jęcie o b y watels twa s o wieck ieg o zamk n ęło b y n am n a zaws ze d ro g ę d o d o mu . Tak
też my ś lały ty s iące in n y ch u ch o d źcó w.
Po wielu d y s k u s jach i ro zmo wach , p o wielu lis tach i teleg ramach z tamtej s tro n y
Bu g u ro d zice zd ecy d o wali s ię n a p o wró t d o Otwo ck a. Niemcy p rzecież,
w p o ró wn an iu z Ro s jan ami, b y li n aro d em o wy s o k iej k u ltu rze, wied zieli, co to
zn aczy s zan o wać p rawo . Nik t n ie zd awał s o b ie jes zcze s p rawy , d o czeg o d o p ro wad za
to talitarn a wład za.
Os tatn im b o d źcem d o p o wro tu b y ł teleg ram o d p an i Stas i, k tó ra mies zk ała
w n as zy m d o mu . „Wracajcie… ” – p is ała. „Nie jes t źle… Lek arze p racu ją… ” J es zcze
jed n a rzecz wp ły n ęła n a d ecy zję g łó wn ie matk i, ale częś cio wo też o jca.
– Ten p rzek lęty k raj – mó wiła mama – to jed n o wielk ie więzien ie. J eś li
zo s tan iemy tu taj, to ju ż n ig d y n ie zo b aczę J u rk a.
Ojciec też s ię martwił o meg o b rata.
– J ak o n s o b ie teraz rad zi? Przez o s tatn ie k ilk a mies ięcy p rzed wy b u ch em wo jn y
p o s y łałem mu co mies iąc tro ch ę d o d atk o wej g o tó wk i n a zap as . Ale d u żo teg o n ie
b y ło , a s p o ro b rali ró żn i p o ś red n icy , więc wątp ię, czy wiele zao s zczęd ził.
Og ran iczen ia d ewizo we o b o wiązu jące w p rzed wo jen n ej Po ls ce u tru d n iały s tu d ia
za g ran icą, a ich o mijan ie d ro g o k o s zto wało .
– J u rek n a p ewn o ju ż ws tąp ił d o wo js k a – wtrąciłem s wo je trzy g ro s ze.
W s zk o le ch ło p cy mó wili, że o d d ział s k ład ający s ię z p o ls k ich u ciek in ieró w
wrześ n io wy ch b rał u d ział w d es an cie w Narwik u . W „Prawd zie” też b y ła wzmian k a
o jak imś n ieu d an y m d es an cie.
– Alb o d o p o ls k ieg o , alb o d o an g iels k ieg o wo js k a – d o d ałem. Nie p rzy s zło mi
d o g ło wy , że n ie tak ieg o p o cies zen ia o czek iwała mama.
Ws tała i p o s zła d o k u ch n i.
– Niep o trzeb n ie s ię z ty m wy rwałeś , Stefan k u – zmartwił s ię o jciec. – M ama n ie to
ch ciała u s ły s zeć. Ale ja też my ś lę, że o n jes t w wo js k u … – Zamilk ł, g d y mama
wró ciła d o p o k o ju z ch u s teczk ą w ręk u .
Kamzlo wie też ch cieli wracać n a zach ó d , ale o n i mieli d ro g ę d o d o mu zamk n iętą.
Niemcy wy s ied lili z Pło ck a ws zy s tk ich Po lak ó w i p rzy łączy li mias to d o Trzeciej
Rzes zy . Niemn iej, k o rzy s tając z zap ro s zen ia o jca, p o s tan o wili jech ać z n ami d o
Otwo ck a. Na p o wró t zd ecy d o wali s ię też Wein th alo wie, wraz z ty s iącami in n y ch
u ch o d źcó w, Po lak ó w i p o ls k ich Ży d ó w.
Niemieck a k o mis ja rep atriacy jn a zain s talo wała s ię w Brześ ciu w k o ń cu maja
1 9 4 0 ro k u . Po ran n y p o ciąg n a s tacji p iń s k iej wy p ełn ił s ię u ch o d źcami. Kamzlo wie,
Wein th alo wie i my zajęliś my cały p rzed ział. Ws zy s tk ie p rzejś cia b y ły zap ch an e
walizk ami, p ak ami, to b o łami, a n a n ich ro zs ied li s ię lu d zie. Wy g ląd ało n a to , że k to
ma ręce i n o g i i p o ch o d zi zza Bu g u , jed zie teraz d o Brześ cia. Ale d y s k u s je trwały
n ad al: k to lep iej ro b i, ci, co zo s tają, czy ci, k tó rzy zd ecy d o wali s ię wracać? Z d wo jg a
złeg o , co o k aże s ię mn iejs zy m złem? Któ ż to mó g ł wied zieć? Pan i An iela miała ju ż
wid ać d o s y ć ty ch ro zważań , b o d o łączy ła d o n as i p rzez całą d ro g ę g rała z Tad k iem,
Stefan em i ze mn ą w b ry d ża.
Ko mis ja u rzęd o wała w s amy m b u d y n k u s tacji b rzes k iej. Ko lejk a k an d y d ató w d o
rep atriacji ciąg n ęła s ię p rzez całą s tację, n a u licy p rzed n ią i jak wąż wiła s ię d o o k o ła
b u d y n k u . Ró wn o leg le d o k o lejk i u s tawili s ię b rzes cy milicjan ci i żo łn ierze
s o wieck ieg o k o mis ariatu s p raw wewn ętrzn y ch , czy li NKWD. Ws zy s cy , ma s ię
ro zu mieć, u zb ro jen i. Przy wejś ciu n a s tację p arami u s tawili s ię Niemcy , też z b ro n ią
w ręk u . Grzeczn ie, p o d s zn u rek , s tała k o lejk a czek ający ch , a wzd łu ż n iej ciąg n ęła s ię
s terta b ag aży , tak imże ró wn y m s zereg iem. Ob ie lin ie p o s u wały s ię w s p o s ó b
zh armo n izo wan y , i to n awet d o ś ć s zy b k o . Z n as zej g ru p y p ierws i s tali Kamzlo wie,
cio tk a Fran ia, wu j Bern ard i Tad ek . Za n imi u s tawili s ię Wein th alo wie, o jciec, matk a
i n a k o ń cu s y n . Wio d ąc ży wą ro zmo wę ze Stefan em, u s tawiłem s ię za n im, a za mn ą
matk a i o jciec. Zaczęliś my s ię zb liżać d o p o d wó rca s tacji.
Ko lejk a zatrzy mała s ię n a jak iś czas . Nag le, jak s p o d ziemi, wy ro ś li d waj
n iemieccy żo łn ierze, jed en p o k ażd ej s tro n ie k o lejk i, i wp y ch ając s ię międ zy mn ie
i Stefan a, s k rzy żo wali k arab in y międ zy n ami. Halt! J ed en z n ich k rzy k n ął co ś jes zcze
p o n iemieck u . Sp o jrzałem n a mamę. Stała b lad a jak p rześ cierad ło . Og arn ęło mn ie
p rzerażen ie.
– Co o n mó wi?
– To k o n iec – o d p o wied ziała. – Więcej n ie b io rą. Wy p ełn ili k o n ty n g en t.
W mg n ien iu o k a zn ik ł p o rząd ek . Cała d łu g a k o lejk a za n ami zmien iła s ię w tłu m
s trwo żo n y ch , zd ezo rien to wan y ch lu d zi.
Niemieccy żo łn ierze o d cięli n as o d s tacji i p ch ali d o wy jś cia – Raus! Raus! – n ie
s zczęd ząc k o lb k arab in ó w. Po p aru min u tach zn aleźliś my s ię z p o wro tem n a u licy ,
k tó rą o d to ró w o d d zielała d ru cian a s iatk a. Za p ło tem p atro lo wali żo łn ierze
n iemieccy , a tro ch ę d alej s tał p o ciąg p ełen p as ażeró w. Niek tó rzy ład o wali jes zcze
b ag aż d o ś ro d k a. Szczęś liwcy ? Tab liczk i n a wag o n ach g ło s zące Warschau p o
n iemieck u i „Wars zawa” n ap is an e cy ry licą s p rawiały d ziwn e wrażen ie.
– M o że to s ię i d o b rze zło ży ło – zau waży ł o jciec.
 Wtem d o k to r Wein th al wy ch y lił s ię z o k n a wag o n u , d ając zn ak ręk ą.
– Nie martwcie s ię – zawo łał. – Nied łu g o s ię zo b aczy my w Otwo ck u ! Ko men d an t
k o mis ji zap ewn ił mn ie o s o b iś cie, że w ciąg u ty g o d n ia czy d wó ch b ęd ą d als ze
tran s p o rty .
W tej ch wili n iemieck i o ficer s tan ął p rzed tłu mem n a u licy i p o d n ió s ł o b ie ręce.
Po d n ieco n y tłu m p rzy cich ł. Szwab mó wił p ły n n ie i b ezb łęd n ie p o p o ls k u . J ed źcie
teraz d o d o mu . Ko mis ja wró ci n ied łu g o , mo że n awet za k ilk a d n i. Zo s tan iecie n a czas
p o wiad o mien i. Bąd źcie s p o k o jn i, n ik t z was tu n ie zo s tan ie. Zab ierzemy ws zy s tk ich ,
k tó rzy ch cą wró cić. To mó wiąc, zro b ił eleg an ck i w ty ł zwro t i wró cił n a s tację;
n iemieccy żo łn ierze o d mas zero wali w ś lad za n im. Ro s jan ie zamk n ęli b ramę.
Os tatn imi g es tami p o żeg n aliś my jes zcze n as zy ch k rewn y ch i p rzy jació ł, aż wres zcie
p o ciąg zn ik ł n am z o czu .
Do Piń s k a wracaliś my jak w żało b ie. M ama p o p łak iwała. Ojciec s ied ział p rzy
o k n ie w milczen iu . J a b y łem cich o jak my s z p o d mio tłą, n ie mając n awet k s iążk i d o
czy tan ia – ws zy s tk ie zo s tały zap ak o wan e. Trzy g o d zin y wy d awały s ię
n ies k o ń czo n o ś cią. Na s zczęś cie w Piń s k u mo s ty n ie b y ły s p alo n e i p o jed n y m d n iu
n ieo b ecn o ś ci ro d zice wró cili d o p racy , a ja d o s zk o ły .
Atmo s fera w Piń s k u p o g ars zała s ię z d n ia n a d zień . Co raz to n o we p o g ło s k i
o b ieg ały mias to , co raz b ard ziej n iep o k o jące. Co g o rs za, fak ty zd awały s ię je
p o twierd zać: co n o c zn ik ali mn iej lu b b ard ziej zn ajo mi lu d zie. Co n o c n ies p o k o jn i
mies zk ań cy czek ali ło mo tu d o d rzwi. Czy k ażd y z n as b y ł u tajo n y m wro g iem lu d u ,
zag ro żen iem d la Partii, s zp ieg iem? Strach i n iep ewn o ś ć p rzy s zło ś ci zawis ły g ęs tą
ch mu rą n ad mias tem. Nawet ch ło p cy w mo im wiek u czu li s ię zag ro żen i. M ilicja
zatrzy my wała lu d zi n a u licy , s p rawd zała p as zp o rty . A ro d zice i ja n ie mieliś my
p as zp o rtó w an i żad n y ch in n y ch o ficjaln y ch d o k u men tó w. Co g o rs za, wy g ląd ałem
b ard ziej d o ro ś le n iż n a mo je p iętn aś cie lat. Oży wio n e d o tąd u lice mias ta
o p u s to s zały . Ty lk o p atro le milicji i NKWD s tały s ię b ard ziej wid o czn e.
Co raz b ard ziej s ię b ałem, że zo s tan ę zatrzy man y n a u licy b ez d o k u men tó w
i wy wiezio n y n a Sy b ir s am, b ez ro d zicó w. Szk o ła k o ń czy ła s ię o k o ło d ru g iej i d ro g ę
p o wro tn ą d o d o mu o d b y wałem b ieg iem. Nawet w d o mu n ie czu łem s ię p ewn ie. Aż d o
p o wro tu matk i – o jciec wracał d u żo p ó źn iej wieczo rem – b y łem s am, b o p an i
M arg u lis o wa co raz częś ciej p rzeb y wała u s wej s io s try n a d ru g im k o ń cu mias ta.
Ty mczas em z p o czątk iem letn ieg o s ezo n u Piń s k i Klu b J ach to wy , po
p rzeciwleg łej s tro n ie rzek i, zaczął s ię o ży wiać. Po p o łu d n iu g ru p k i mło d zieży ,
międ zy n imi mo i s zk o ln i k o led zy , p rzy ch o d ziły k ąp ać s ię, p ły wać, k ajak o wać. Tak
więc zn alazłem s ch ro n ien ie w rzece Pin ie. Przek ąs iws zy co ś s zy b k o p o s zk o le,
p rzeb ierałem s ię w k ąp ieló wk i i p rzep ły wałem rzek ę d o trawą p o ro ś n ięteg o b rzeg u ,
s zu mn ie zwan eg o p lażą. Sp ęd załem całe p o p o łu d n ia, p ły wając i k ajak u jąc.
Zap rzy jaźn iłem s ię tam z k ilk o ma tak imi jak ja s tały mi b y walcami. Z k lu b u
wracałem, d o p iero o trzy maws zy p rzez o k n o s y g n ał o d matk i: jestem w domu, możesz
wracać. Na o g ó ł b y łem o s tatn im, k tó ry o p u s zczał „p lażę”.
Co d zień s p o d ziewaliś my s ię wezwan ia d o Brześ cia n a k o mis ję rep atriacy jn ą.
Nad aremn ie. Po czta fu n k cjo n o wała co raz g o rzej i wiad o mo ś ci o d cio ci Fran i n ie
n ad ch o d ziły . Nie wied zieliś my n awet, czy d o jech ali d o Otwo ck a, czy zamies zk ali
w n as zy m d o mu . Ró wn ież o d p ań s twa Wein th aló w, o d p an i Stas i i o d in n y ch
zn ajo my ch n ie b y ło lis tó w. Urwała s ię n awet k o res p o n d en cja ze s try jem Ad amem,
jeń cem wo jen n y m g d zieś w Związk u So wieck im.
Wy g ląd ało n a to , że ju ż n a zaws ze s ami tu zo s tan iemy .
Z d wo jg a złeg o , co b y ło g o rs ze? Na o s tateczn ą o d p o wied ź d łu g o n ie mu s ieliś my
czek ać.
 Ro zd ział 6

Słońce wschodzi ze złej strony

W n o cy z 2 9 n a 3 0 czerwca o b u d ził mn ie ło mo t d o d rzwi. Sp o jrzałem n a zeg arek .

Fo s fo ry zu jące ws k azó wk i ws k azy wały trzecią. NKWD! Oczek iwaliś my tej wizy ty
z d n ia n a d zień , n ie b y ła więc n ies p o d zian k ą, a jed n ak s erce waliło mi jak mło tem.
Wy s zed łem w p iżamie n a k o ry tarz; ro d zice, u b ran i w s zlafro k i, wy b ieg li p rzed e mn ą
i ju ż o twierali d rzwi.
W p ro g u s tało ich trzech . Nie czek ali n a zap ro s zen ie. M ieli n a s o b ie
zaimp ro wizo wan e mu n d u ry , k ażd y n ieco in n y fas o n em i k o lo rem, n ieb ies k ie czap k i
z d as zk iem n a g ło wach , czerwo n e o p as k i n a ręk awach . Karab in y n a s zn u rk ach lu źn o
zwis ały im z ramio n . Więc to n ie NKWD, a tak zwan a milicja obywatelska.
– Siemia Wajdienfield? – wrzas n ął jed en z n ich , n is k i i p rzy s ad zis ty , p rzy p u s zczaln ie
d o wó d ca. – Tro je was ? Tak ? Zg ad za s ię. M y tu n a rewizję. Czek ać w k u ch n i! – Pch n ął
d rzwi k u ch en n e, jak b y zn ał ro zk ład mies zk an ia. – J ak u b – tu ws k azał p alcem
mło d s zeg o milicjan ta, ch u d eg o d ry b las a – p iln u j ich . Nie s p u s zczaj z n ich o k a.
I żeb y n ie b y ło żad n eg o g ad an ia – to o s tatn ie b y ło s k iero wan e d o n as . –
Zro zu mian o ? – d o d ał g ro źn ie, zach ły s tu jąc s ię s wo ją wład zą. – J eg o r, ty ch o d ź ze
mn ą. – Nag le o d wró cił s ię, s p o s trzeg ł p an ią M arg u lis o wą s to jącą u s zczy tu s ch o d ó w.
– Ob y watelk o , to n ie was za s p rawa! – k rzy k n ął w jej k ieru n k u . – Wo n d o łó żk a!
Po s zep tali co ś międ zy s o b ą i d o wó d ca zn ó w zwró cił s ię d o n as :
– Po rewizji d aję wam p ó ł g o d zin y n a u b ran ie s ię i s p ak o wan ie rzeczy . – I tak jak
s tał w k o ń cu k o ry tarza, k ilk a metró w o d n as , wy ciąg n ął z k ies zen i k artk ę i p o mach ał
n ią w s tro n ę o jca. – Nak az rewizji – wark n ął i s ch o wał d o k u men t d o k ies zen i.
O p rzeczy tan iu g o n ie b y ło n awet mo wy . Zres ztą, czy to miało jak ieś zn aczen ie?
Wy s tarczy ła g ro źn a p o s tawa n as zy ch n o cn y ch g o ś ci, ich p s eu d o mu n d u ry , n ie
mó wiąc ju ż o k arab in ach n o n s zalan ck o p rzewies zo n y ch p rzez ramię.
M ięd zy s o b ą i d o n as mó wili p o ro s y js k u , jeżeli tę mies zan k ę języ k ó w mo żn a
b y ło tak n azwać. J ak o fu n k cjo n ariu s ze Biało ru s k iej Rep u b lik i p o win n i b y li u ży wać
języ k a b iało ru s k ieg o , ale, jak więk s zo ś ć mies zk ań có w Piń s k a, n ie zn ali teg o
ch ło p s k ieg o d ialek tu , a d o zn ajo mo ś ci p o ls k ieg o n ie mo g li s ię p rzecież p rzy zn ać.
Ich d o wó d ca, jak też i J ak u b , mieli wy g ląd s emick i i o b aj mó wili z ży d o ws k im
ak cen tem. Trzeci z n ich , J eg o r, ś n iad y , k ręp y , b y ł ch y b a u k raiń s k im ch ło p em, jeg o
języ k b rzmiał in aczej n iż o b u p o zo s tały ch i n ieco b ard ziej p rzy p o min ał ro s y js k i.
Ws zy s cy trzej b y li n ied o my ci, n ieo g o len i, n iech lu jn i i o p ró cz łag o d n iej
wy g ląd ająceg o J ak u b a s p rawiali wrażen ie b ard ziej zb ó jó w n iż s tró żó w p rawa.
Kied y zn aleźliś my s ię w k u ch n i, wb rew zak azo wi matk a zag ad n ęła J ak u b a p o
ro s y js k u :
– Do k ąd n as zab ieracie?
Nie o d p o wied ział, ale z p alcem n a u s tach ws k azał ro d zico m k rzes ła. Us ied li, a o n
s ię p rzy s iad ł. Po ch wili ws tał, u ch y lił d rzwi, wy s u n ął g ło wę n a k o ry tarz. Z s y p ialn i
ro d zicó w, g d zie s ię p an o s zy li jeg o to warzy s ze, d o ch o d ziły s trzęp y ro zmo wy . J ak u b
zaczął mó wić cich o i n iep ewn ie łaman ą ru s zczy zn ą, s zu k ając właś ciwy ch s łó w:
– Na d wo rzec – p o wied ział. – Na p o ciąg . – Zamilk ł n a ch wilę i z wy raźn ą u lg ą
p rzes zed ł n a p o ls k i: – To b ęd zie p o ciąg d o Wars zawy . Przecież zarejes tro waliś cie s ię
n a rep atriację. Będ ą ład o wać k ilk a ty s ięcy o s ó b . Po ciąg to waro wy , n o ale to p rzecież
n ie n a d łu g o .
– Do b rze, ale d laczeg o p o n o cy ? – s p y tał o jciec.
– Nie b ąd źcie n aiwn i, o b y watelu , p rzecież wiecie, że my zaws ze p racu jemy p o
n o cach … – Nas tąp iła ch wila cis zy . – Ale czy wy ś cie ab y d o b rze wy b rali? – zag aił
zn o wu J ak u b . – Bó g wie, co te Szwab y tam wy rab iają… – Urwał n ag le, g d y d rzwi s ię
o two rzy ły i Uk rain iec g es tem wezwał n as d o s y p ialn i.
– Pak o wać s ię! – wark n ął. – M acie p ó ł g o d zin y . – Sp o jrzał n a zeg arek .
To d ziwn e, ale wy g ląd ał o n d o k ład n ie tak s amo jak mó j. Nawet n ik lo wa
b ran s o letk a tak a s ama… On u k rad ł mo ją cy mę! Ch ciałem p ro tes to wać, ale
p o d n ies io n y p alec o jca zatrzy mał mn ie w s amą p o rę.
Nas ze p o k o je, zwłas zcza s y p ialn ia ro d zicó w, p rzed s tawiały o p łak an y wid o k .
J ak b y p rzes zed ł p rzez n ie h u rag an . Alb o b an d a zb ó jó w – co n ie b y ło d alek ie o d
p rawd y – u k rad li p rzecież mó j zeg arek !
Ojciec i ja n arzu ciliś my s zy b k o u b ran ia, a matk a p o s zła s ię u b rać d o k u ch n i.
Po zwo lili jej n awet zamk n ąć d rzwi. W wielk im p o ś p iech u s p ak o waliś my n as z
d o b y tek . W Piń s k u o b ro ś liś my n ieco w p ió rk a: d o n as zy ch d wó ch walizek z Brześ cia
d o s zły teraz to b o ły z p o ś cielą, p ak u n k i z ręczn ik ami, k u ch en n y mi n aczy n iami,
s ztu ćcami, k s iążk ami. Prawd ę mó wiąc, p o trzeb o walib y ś my k ilk u g o d zin , żeb y to
ws zy s tk o p rzy zwo icie s p ak o wać, n ie trzy d zies tu min u t.
– Nic to – rzek ła matk a, b ezwied n ie cy tu jąc p an a Wo ło d y jo ws k ieg o . – J ed ziemy
p rzecież d o d o mu .
Niemn iej zab raliś my ws zy s tk o , co s ię d ało . Uwag a J ak u b a zas iała we mn ie
wątp liwo ś ci co d o s łu s zn o ś ci p o wro tu p o d Niemcó w, ale p rzecież ro d zice n a p ewn o
wied zą, co ro b ią. W k ażd y m razie, jak zap ewn ił n as J ak u b , n ie wy wo żą n as n a Sy b ir.
A k ażd emu wiad o mo , z h is to rii, z literatu ry , że Sy b ir to n ajg o rs ze miejs ce p o d
s ło ń cem… p amiętałem z Dziadów, jak wy wo zili zes łań có w w k ib itk ach …
Nag le milicjan ci zaczęli s ię ś p ies zy ć i n as p o g an iać:
– Dawaj, dawaj, bystrieje.
– On i tak s ię rzu cają d la zatarcia ś lad ó w – s zep n ął o jciec p o fran cu s k u . –
Niejed n o mu s ieli s ch o wać d o k ies zen i.
Ro d zice, p rzeży ws zy w Ro s ji rewo lu cję 1 9 1 7 ro k u , wied zieli, czeg o s ię
s p o d ziewać. I rzeczy wiś cie, z czas em wy s zło n a jaw, że mó j zeg arek b y ł ty lk o
zad atk iem; o p ró cz n ieg o d o p rzep as tn y ch k ies zen i s tró żó w p o rząd k u wp ad ł i matk i
zeg arek M o v ad o , mo je wieczn e p ió ro Pelican i zło ty waterman o jca; o jca zeg arek
o calał ty lk o d lateg o , że u s ły s zaws zy walen ie w d rzwi, o jciec s zy b k o ws u n ął g o d o
k ies zen i p id żamy .
Sk o ń czy liś my p ak o wan ie i w zach o wan iu n as zy ch k o n wo jen tó w n as tąp iła
zmian a. Przes tali s ię wy d zierać i n awet p o mo g li zatas zczy ć i załad o wać n as z b ag aż n a
fu rman k ę s to jącą p rzed d o mem. M u s ieliś my k ilk a razy o b racać, żeb y ws zy s tk o
zab rać. Nie wied ziałem ty lk o , d laczeg o o jciec zach o wy wał s ię tak d ziwn ie. Parę razy
wracał d o d o mu , p o tem zjawiał s ię n a u licy z p u s ty mi ręk ami. Sp o g ląd ał zn acząco n a
mamę. Gd y wres zcie ws zy s cy tro je s taliś my w k o ry tarzu p rzy d rzwiach wy jś cio wy ch ,
n a s zczy cie s ch o d ó w p o jawiła s ię p an i M arg u lis o wa w s zlafro k u , p rzy cis k ając d o
p iers i p aczk ę zawin iętą w g azetę.
– To k an ap k i d la was n a d ro g ę – p o wied ziała p o p o ls k u i, n iep ewn a, co ro b ić,
s p o jrzała n iewin n ie n a Uk raiń ca.
Ten zag ro d ził jej d ro g ę k arab in em.
– Co tam macie? – Po macał p aczk ę i p o d n ió s ł ró g g azety . – Ach, chlieb, nu ładno. –
M ach n ął ręk ą i zarzu cił k arab in n a ramię.
Ojciec wziął p aczk ę o d p an i M arg u lis o wej i b ard zo czu le p o cało wał ją w o b a
p o liczk i. Co s ię d zieje? – p o my ś lałem, zn ając zwy k łą rezerwę o jca. I to s p o ro
k an ap ek , jak n a o ś mio g o d zin n ą p o d ró ż d o Wars zawy , n a p ewn o n ie b ęd ziemy tacy
g ło d n i. Sp o jrzałem raz jes zcze n a n as zą g o s p o d y n ię: miła p an i, o k o ło czterd zies tk i.
Po żeg n aliś my s ię s erd eczn ie.
– Teraz n a ch wilk ę trzeb a p rzy s iąś ć – rzek ła z u ś miech em. Kres o wy m zwy czajem,
jak n ależy p rzed p o d ró żą, p rzy s ied liś my n a s ch o d ach . – Z Bo g iem… – d o d ała.
– Bu rżu js k ie p rzes ąd y – wark n ął p o g ard liwie Uk rain iec, p o d czas g d y o b aj Ży d zi
u s ied li z n ami. I n ag le: – Dawaj, dawaj, bystrieje – zaczęli n as zn ó w p o g an iać.
Ojciec o d d ał p aczk ę matce, o n a z u ś miech em s k in ęła g ło wą p an i M arg u lis o wej.
Wiele g o d zin p o tem, ju ż w p o ciąg u , w cias n o cie n as zeg o k ątk a, mama o two rzy ła
p aczk ę. Zan im d ała n am p o k an ap ce, wy jęła s p o międ zy n ich d wie p aczu s zk i, też
w k s ztałcie k an ap ek , zawin ięte w p erg amin , i s ch o wała d o to reb k i.
– Dlaczeg o … – zacząłem, ale p alec n a u s tach matk i zatrzy mał mn ie w p ó ł s ło wa.
Do p iero wieczo rem, g d y p o k o tem u ło ży liś my s ię d o s n u , o jciec s zep tem wy jaś n ił
mi tajemn icę p aczk i. Po p o wro cie z n as zej n ieu d an ej wy p rawy d o Brześ cia,
s p o d ziewając s ię ares ztu , zs y łk i lu b rewizji w mies zk an iu , o jciec s ch o wał s wo ją
k s iążeczk ę o ficers k ą i zło tą p ap iero ś n icę, zawin ięte w p erg amin , za n ieu ży wan ą
o k ien n icą u b ik acji. M iał n ad zieję, że g d y zajd zie p o trzeb a, b ęd zie mó g ł
n iep o s trzeżen ie d o b rać s ię d o s ch o wk a. Do tajemn icy d o p u ś cił, ma s ię ro zu mieć,
matk ę i n a ws zelk i wy p ad ek p an ią M arg u lis o wą. M n ie n ie. Z p o czątk u u rażo n y ,
p ó źn iej zro zu miałem d laczeg o : miałem p rzecież ty lk o p iętn aś cie lat.
Na d o d atek n iecały ty d zień p rzed wy wó zk ą, mo że tk n ięty p rzeczu ciem, o jciec
wy mien ił n a czarn y m ry n k u n a ru b le s tu d o laro wy b an k n o t, jed y n ą walu tę, jak ą miał.
Tak ie tran s ak cje, n awet s amo p o s iad an ie o b cej walu ty , b y ły s p rawą g ard ło wą. To n ie
p rzes ad a: ro zs trzeliwan o wó wczas lu d zi za mn iejs ze p rzes tęp s twa. Plik ru b li ró wn ież
zo s tał u k ry ty za o k ien n icą, a teraz też zn alazł s ię międ zy k an ap k ami. Su ma, k tó rą
o jciec o trzy mał p rzy wy mian ie, mian o wicie 3 5 ty s ięcy ru b li, b y ła o g ro mn a; d la
p o ró wn an ia, mies ięczn a p en s ja o jca – trzy s tawk i! – wy n o s iła ty s iąc ru b li. Po wo d em
tak k o rzy s tn ej d la n as wy mian y b y ł fak t, że p rzez Wiln o , k tó re Stalin p o czwarty m
ro zb io rze Po ls k i ws p an iało my ś ln ie o d d ał jes zcze wted y n iep o d leg łej Litwie, mo żn a
s ię b y ło p rzed o s tać d o Sk an d y n awii, a s tamtąd ju ż d alej w ś wiat. Na tak ą wy p rawę
p o trzeb n e b y ły d o lary , więc lu d zie u ciek ający n a Litwę s k u p o wali walu tę i zielo n e
o s iąg n ęły zawro tn ą warto ś ć 3 5 0 ru b li za d o lara.
Tej p amiętn ej n o cy an i o jciec, an i matk a n ie zd o łali n iep o s trzeżen ie wy mk n ąć s ię
d o s ch o wk a za o k ien n icą. Lecz p an i M arg u lis o wa, n ie tracąc g ło wy , zo rien to wała s ię
w s y tu acji, p rzy g o to wała k an ap k i i w o d p o wied n iej ch wili n iezau ważen ie wes zła d o
u b ik acji, d o łączy ła d o n ich zawarto ś ć s k ry tk i i wręczy ła ws zy s tk o o jcu .
Nie ma wątp liwo ś ci, że ro k p ó źn iej, g d y wo js k a n iemieck ie zajęły ws ch o d n ią
Po ls k ę, p an i M arg u lis o wa, wraz z o g ro mn ą więk s zo ś cią ży d o ws k ich mies zk ań có w,
zo s tała zamo rd o wan a p rzez o d d ziały SS. Nie wątp ię ró wn ież, że d zięk i
p rzed s ięb io rczo ś ci i o d wad ze p an i M arg u lis o wej łatwiej n am b y ło p rzeży ć zes łan ie
n a Sy b ir i węd ró wk ę p rzez Ro s ję. Bard zo mo żliwe, że u rato wała n am ży cie.
J u ż d n iało , g d y u s ad o wien i n a n as zy ch tłu mo k ach i walizach n a fu rman ce,
z es k o rtą o g ran iczo n ą d o s ameg o ty lk o J eg o ra, ru s zy liś my w d ro g ę. Od s tro n y
ws ch o d u n ieb o czerwien iało i z min u ty n a min u tę ru mien iec n ab ierał zło teg o b las k u .
Zaczy n ał s ię n as tęp n y u p aln y d zień . M ias to jes zcze s p ało , u lice b y ły p u s te, z rzad k a
ty lk o b ezp ań s k i p ies lu b wczes n y p rzech o d zień rzu cił n a n as o k iem. Lu d zie s zy b k o
o d wracali wzro k , ro zu miejąc, co s ię d zieje. Nas za wy ch u d ła s zk ap a człap ała z wo ln a
k ro k za k ro k iem i p o jak ich ś p iętn as tu min u tach zn aleźliś my s ię n a u licy b ieg n ącej
wzd łu ż p ło tu s tacji k o lejo wej. W p rzeciwień s twie d o o p u s to s załeg o mias ta tu
p an o wał ru ch , s tacja b y ła p ełn a lu d zi. Przeważali milicjan ci w b y le jak ich b lu zach
z czerwo n y mi o p as k ami n a ręk awach i p o licja k o lejo wa, a n ad n imi wy raźn ie
k ró lo wali żo łn ierze NKWD w wielk ich czap ach z czerwo n y mi o to k ami, w n ieb ies k ich
mu n d u rach z czerwo n y mi lamp as ami. Nas za fu rman k a s tan ęła w k o lejce tak ich
s amy ch fu r, d rab in ias ty ch wo zó w i n iewielk ich ciężaró wek . Ws zy s tk o to b y ło p ełn e
lu d zi, zmęczo n y ch , zrezy g n o wan y ch , milczący ch . Ty lk o d zieci, o b u d zo n e
z g łęb o k ieg o s n u , p o ch lip y wały n a ręk ach ro d zicó w. Ko lejk a s tale ro s ła.
Na to rze s tał d łu g i p o ciąg to waro wy , co n ajmn iej czterd zieś ci wag o n ó w.
Po międ zy to rem a p ło tem ciąg n ęła s ię s zero k a, wy s y p an a żwirem d ro g a.
Bru d n o czerwo n e wag o n y to waro we z s zero k o o twarty mi d rzwiami s tały p u s te. Na
ś cian ie k ażd eg o wag o n u b y ł n ap is cy ry licą i ch o ciaż n ie mo g łem g o z tej o d leg ło ś ci
o d cy fro wać, wied ziałem, że s twierd za p o jemn o ś ć wag o n u : 4 0 o s ó b lu b 8 k o n i –
wid ziałem to ju ż p rzed tem n a ró żn y ch s tacjach . Teraz to n ie b y ło n awet zab awn e.
Czterd zieś ci o s ó b w tej d rewn ian ej s k rzy n i! Przez ch wilę żało wałem, że n ie jes tem
k o n iem.
Czek aliś my w n ies k o ń czo n o ś ć. Zn alazłem miejs ce, żeb y s ię jak o tak o wy g o d n ie
wy ciąg n ąć n a n as zy ch to b o łach , i z g ło wą n a p o d o łk u matk i mu s iałem zas n ąć.
Ob u d ził mn ie h ałas : milicjan ci z trzas k iem zas u wali d rzwi wag o n ó w, jed n e p o
d ru g ich . Du ży czarn y s amo ch ó d o s o b o wy zajech ał właś n ie p o d b ramę s tacji
i wy s iad ło z n ieg o k ilk u o ficeró w NKWD. Wzmó g ł s ię ru ch . M ilicjan ci i żo łn ierze
ro zb ieg li s ię wzd łu ż n as zej k o lejk i, waląc p ięś ciami w d es k i fu rman ek i w b u rty
ciężaró wek , k rzy cząc:
– Wy s iad ać… Wy s iad ać… Skorieje! Skorieje! Sobirajties' s wieszczami. Szy b ciej…
s zy b ciej… ru s zać s ię… zab ierać rzeczy !
Po g an ian i jak b y d ło , u s tawiliś my s ię rzęd em p rzed b ramą s tacji. Każd y z n as
o b ład o wan y , k ażd y n ió s ł, ile mó g ł. Brama b y ła teraz o twarta. Oficer NKWD, k ieru jąc
ru ch em, zaczął p rzep u s zczać p rzez b ramę g ru p y p o czterd zieś ci o s ó b – k o n i wś ró d
n as n ie b y ło . Każd ą g ru p ę milicjan ci p ro wad zili d o wag o n ó w, p rzed k tó ry mi k azali
czek ać. Drzwi wag o n ó w wciąż b y ły zamk n ięte. Nag le ch ao s zas tąp ił d o ty ch czas o wy
wzg lęd n y p o rząd ek . Lu d zie, n iezd o ln i d o p rzen ies ien ia s wy ch rzeczy za jed n y m
razem, b ieg li teraz z p o wro tem n a u licę p o b ag aże zo s tawio n e p rzy wo zach , p o d czas
g d y k to ś z ro d zin y p iln o wał to b o łó w rzu co n y ch n a k u p ę p rzed p o ciąg iem.
Zd en erwo wan i, b ieg n ący w o b ie s tro n y p as ażero wie, wp ad ali jed n i n a d ru g ich .
Gu b ili walizy , my lili wag o n y . Zab łąk an i, s zu k ali s wo ich , n awo łu jąc ro zp aczliwie p o
p o ls k u , p o ży d o ws k u , p o ro s y js k u …
M atk a zo s tała p rzy n as zy ch b ag ażach p rzed wy zn aczo n y m n am wag o n em, g d y
o jciec i ja k u rs o waliś my tam i z p o wro tem, zn o s ząc res ztę n as zeg o d o b y tk u . Co
d ziwn e, w ty m ro zg ard ias zu n ic n am n ie zg in ęło . Gd y p o raz o s tatn i o b ład o wan y
wró ciłem z u licy , d rzwi zajmu jące jed n ą trzecią ś cian y wag o n u b y ły ju ż s zero k o
o twarte. Pero n u z n as zej s tro n y n ie b y ło i d n o wag o n u wzn o s iło s ię n iemal metr
p o n ad żwirem wy s y p an ą d ro g ą. Wrzu ciliś my wp ierw b ag aże, p o czy m jed n i d ru g im
p o mo g li wg ramo lić s ię d o ś ro d k a. Drzwi w p rzeciwn ej ś cian ie wag o n u , o d s tro n y
s tacji i p ero n u , p o zo s tawały zamk n ięte. W ś ro d k u n ie b y ło g d zie s ię ru s zy ć. Cała
p o d ło g a b y ła s zczeln ie zas tawio n a b ag ażem; p o o b u b o k ach wag o n u , n a całą jeg o
s zero k o ś ć, wb u d o wan e b y ły p o d wie p ó łk i, d o ln a mo że p ó ł metra n ad p o d ło g ą,
g ó rn a o k o ło metra wy żej. Zaczęliś my zajmo wać n a n ich miejs ca. Ojciec p o mó g ł
matce wd rap ać s ię n a g ó rn ą p ó łk ę. Wk ró tce więk s zo ś ć k o b iet i d zieci, jak k u ry n a
g rzęd ach , u s ad o wiła s ię n a b rzeg ach ws zy s tk ich czterech p ó łek . Po d ło g a wag o n u
b y ła wciąż zawalo n a to b o łami, walizami, cały m d o b y tk iem lu d zi s p ęd zo n y ch tu
wb rew s wo jej wo li.
Ojciec, wied zio n y d awn y m d o ś wiad czen iem, zab rał s ię d o zap ro wad zan ia
p o rząd k u .
– Słu ch ajcie! – zawo łał. – Zo rg an izu jmy s ię. Po wo li… s p o k o jn ie… p o ciąg n am
n ie u ciek n ie. M amy tu cztery p ó łk i, wy p ad a więc p o d zies ięć o s ó b n a k ażd ą. Ro d zin y
n iech trzy mają s ię razem. Ko b iety i d zieci zo s tan ą n a razie n a g ó rze, a my
wep ch n iemy , co s ię d a, p o d d o ln e p ó łk i. Wo rk i z p o ś cielą i mięk s ze p ak u n k i weźcie
n a p ó łk i, b ęd zie s ię n a czy m p o ło ży ć.
Us p o k o jen i, że k to ś s ię o n ich tro s zczy , lu d zie p o s łu ch ali o jca i wk ró tce wn ętrze
wag o n u zo s tało d o p ro wad zo n e d o p o rząd k u . Przez ten czas mama zajęła d la n as
miejs ca n a g ó rn ej p ó łce w p rawej p o ło wie wag o n u i o d s tro n y s tacji.
 Nares zcie mo g łem ro zciąg n ąć s ię wzd łu ż ś cian y . Nad g ło wą miałem n ajn iżs zą
częś ć wy p u k łeg o d ach u ; w ś cian ie zn ajd o wało s ię p ro s to k ątn e o k ien k o , jak ieś
trzy d zieś ci n a p iętn aś cie cen ty metró w, n ieo s zk lo n e, zas ło n ięte zard zewiałą k ratą.
W k ażd y m k ącie wag o n u b y ł tak i s am o twó r. To ma b y ć n as z jed y n y d o s tęp d o
p o wietrza? Do tk n ąłem d ach u . By ł ciep ły n awet teraz, tak wcześ n ie ran o . J eżeli
s zy b k o n ie ru s zy my w d ro g ę, w ciąg u d n ia s ię tu taj u p ieczemy , p o my ś lałem.
Wid o k z o k ien k a miałem n a s zczy to wą ś cian ę b u d y n k u s tacy jn eg o i n a p ero n ,
k tó ry k o ń czy ł s ię właś n ie p rzy n as zy m wag o n ie. Dalej b y ło p u s te p o le, za n im d o my .
Wy d awało b y s ię, że d u żo łatwiej b y ło b y wejś ć d o wag o n u o d tej s tro n y , ale
wid o czn ie n as za wy g o d a n ie b y ła b ran a p o d u wag ę. M ilicja z b ro n ią w ręk u
p atro lo wała p ero n .
Krzy k i, n awo ły wan ia, n iezro zu miałe s ło wa jak b y k o men d y d o b ieg ły d o n as o d
czo ła p o ciąg u . Po ch wili, p ch n ięte n iewid zialn ą ręk ą, zas u n ęły s ię d rzwi wag o n u .
Kto ś man ewro wał żelazn ą s ztab ą. By liś my zamk n ięci n a d o b re.
Wrzawa p o wo li u cich ła. Czas wló k ł s ię len iwie, o ciężale. Lu d zie, wy ciąg n ięci
z łó żek w ś ro d k u n o cy , p o czu li s ię zn u żen i. Pó łg ło s em p ro wad zo n e ro zmo wy s zy b k o
u cich ły . Niek tó rzy ju ż p o ch rap y wali. Dzieci d awn o p o s n ęły . Sło ń ce co raz b ard ziej
ro zg rzewało b las zan y d ach wag o n u i temp eratu ra wewn ątrz s zy b k o ro s ła. Lato 1 9 4 0
ro k u b y ło wy jątk o wo u p aln e. Żar lał s ię z o k ien k a n ad mo ją g ło wą. Ale ile mo że
trwać p o d ró ż d o Wars zawy ? Nawet p o ciąg iem to waro wy m n ie więcej n iż s ied em czy
o s iem g o d zin . J ak o ś wy trzy mamy .
Ojciec, wy ciąg n ięty o b o k mn ie, o d d y ch ał g łęb o k o . Ob o k n ieg o z zamk n ięty mi
o czy ma leżała mama. By łem g ło d n y , co n a mó j h u mo r n ig d y d o b rze n ie wp ły wało .
Sen n ie n ad ch o d ził. J u ż o d d łu żs zeg o czas u czu łem, że mu s zę o p ró żn ić p ęch erz,
i p o trzeb a ta s tawała s ię z min u ty n a min u tę co raz b ard ziej p aląca. Ale g d zie mo żn a
to załatwić? Przes u n ąłem s ię d o p rzo d u i u s iad łem n a b rzeg u p ó łk i. Ro zżarzo n y d ach
zmu s ił mn ie d o s ch y len ia g ło wy i n ag le p o czu łem n iemiły zap ach b ijący o d d o łu .
Tu ż p o d mo imi n o g ami, b lis k o d rzwi, b y ła w p o d ło d ze n iewielk a d ziu ra, d o k tó rej
p ro wad ziło p o ch y łe k o ry tk o zb ite z d wó ch d es eczek u s tawio n y ch p o d k ątem
p ro s ty m. Czy żb y to tajemn icze u rząd zen ie miało zas p o k o ić n as ze fizjo lo g iczn e
p o trzeb y ? M o cn y zap ach amo n iak u i in n y ch , g o rs zy ch wo n i b y n a to ws k azy wał. Tak
b ezws ty d n ie? Dla czterd zies tu o s ó b o b o jg a p łci? Zacząłem o d czu wać b ó l w d o ln ej
częś ci b rzu ch a. Tru d n o b y ło wy trzy mać, aż n ag le b ó l min ął. Z u lg ą p o ło ży łem s ię
z p o wro tem n a s wo im miejs cu i zas n ąłem. Ale b ó l o b u d ził mn ie n a n o wo . By ło ju ż
d o b rze p o p o łu d n iu . Niek tó re d zieci wciąż s p ały , d o ro ś li p ó łg ło s em p ro wad zili
ro zmo wy . Ojciec s ied ział n a b rzeg u p ó łk i. Po wied ziałem mu o mo ich k ło p o tach .
Ro zu miał to d o b rze – b y liś my zamk n ięci w wag o n ie ju ż p o n ad o s iem g o d zin . Dziu ra
w p o d ło d ze b y ła teraz u ży wan a, g łó wn ie p rzez d zieci.
– J a n ie p o trafię tak p u b liczn ie – p o wied ziałem. – A p o za ty m p rzecież n ie wo ln o
u ży wać u b ik acji, g d y p o ciąg s to i n a s tacji – d o d ałem n a u s p rawied liwien ie.
– Sp ró b u jmy co ś zarad zić – o d p arł o jciec i zs zed łs zy z p ó łk i, zaczął walić p ięś cią
w d rzwi.
– Cziewo? – o d ezwał s ię ch ams k i g ło s , ale p ertrak tacje n ie o d n io s ły s k u tk u . Któ ry ś
z p as ażeró w wp ad ł n a p o my s ł zas ło n ięcia wy d zielan eg o k ąta k o cem zawies zo n y m n a
s zn u rk u .
Naty ch mias t u s tawiła s ię k o lejk a, d zieci i k o b iety miały p ierws zeń s two . M iałem
wp rawd zie p iętn aś cie lat, ale w ty ch waru n k ach liczy łem s ię jak o d zieck o ; ch o ciaż
raz b y łem z teg o zad o wo lo n y . Ale wy s ilałem s ię n ad aremn ie. M o je zah amo wan ia
mu s iały wziąć g ó rę. Stałem k ilk a min u t za zaimp ro wizo wan y m p arawan em, ale b ez
s k u tk u , ch o ć wciąż czu łem b ó l. Gd y k o lejk a s ię s k o ń czy ła, p o n o wn ie s p ró b o wałem
s zczęś cia. Dalej n ic z teg o . Ojciec, k tó ry d o ty ch czas wy d awał mi s ię ws zech mo cn y ,
k tó ry zaws ze p o trafił ws zy s tk o załatwić, a w ch o ro b ie k ażd eg o z n as wy leczy ć, teraz,
i jak o o jciec, i jak o lek arz, b y ł b ezs iln y , tak jak k ażd y z n as .
Nag le u s ły s zeliś my d o n o ś n e g ło s y , k to ś b ieg ł wzd łu ż p o ciąg u , k rzy cząc, k to ś
walił w d rzwi wag o n ó w, co ś tam s ię d ziało … ale co ?
– Wracz, d o k to r, czy jes t w k tó ry mś z wag o n ó w wracz? – wo łał k to ś p o ro s y js k u .
Ojciec s zy b k o zn alazł s ię p rzy o k ien k u . Przed wag o n em s tał o ficer NKWD.
– J es tem lek arzem, tu , w ty m wag o n ie – zameld o wał s ię o jciec, czy to
z h u man itarn eg o n awy k u , czy wid ząc o k azję d o wzn o wien ia p ertrak tacji.
W p rzed ziale s traży jed en z en k awu d zis tó w zach o ro wał, s k arży ł s ię n a b ó l
w p iers i.
– Ładno, d o b rze – zg o d ził s ię o jciec. – Naty ch mias t p ó jd ę g o zb ad ać, ale wp ierw
o twó rzcie ws zy s tk ie wag o n y i p o zwó lcie lu d zio m wy jś ć.
Pertrak tacje trwały k ró tk o i o jciec z to rb ą w ręk u wy s k o czy ł z wag o n u i p o s zed ł
we ws k azan y m k ieru n k u . Wy g ląd ało n a to , że s zala p rzeważy ła s ię n a n as zą s tro n ę.
Bo p rawd ą jes t, że mo żn a zmu s ić lek arza d o zb ad an ia p acjen ta, ale czy mo żn a g o
zmu s ić d o u d zielen ia właś ciwej p o mo cy ? Z lu fą rewo lweru p rzy ło żo n ą d o jeg o , żo n y
czy s y n a g ło wy – ch y b a mo żn a. Niemiec n iewątp liwie n ie miałb y z ty m tru d n o ś ci.
A Ro s jan in ? Teg o jes zcze n ie wied zieliś my . Ale w ty m wy p ad k u ro zg ry wk a wy s zła
n a k o rzy ś ć o jca. Na p ero n ie zaro iło s ię o d milicji i d rzwi wag o n ó w zo s tały o twarte.
 Szy b k o wy s k o czy łem n a p ero n , ch cąc p o b iec d o n ajb liżs zeg o k lo zetu , ale d o
b u d y n k u ws tęp b y ł wzb ro n io n y , a d o p ero n o wej wy g ó d k i u s tawiła s ię ju ż d łu g a
k o lejk a. Na czek an ie n ie mo g łem s o b ie p o zwo lić i jak d o ś wiad czo n y p ies
p o d b ieg łem d o o d o s o b n io n ej latarn i. Nie mo g łem n awet p rzy p u s zczać, że ty le p ły n u
mo że s ię zmieś cić w lu d zk im p ęch erzu …
Wk ró tce wró cił o jciec.
– Im jes t d o b rze, ro zs ied li s ię w wag o n ie p ierws zej k las y . A temu ch o remu
właś ciwie n ic n ie jes t, więcej s trach u n iż b ó lu – zaczął o p o wiad ać. – Ud ar s ło n eczn y ,
zb y t p iln ie p atro lu ją… Dałem mu zas trzy k k amfo ry , b o p rzecież mu s iałem p o k azać,
że co ś ro b ię. Nie zas zk o d zi mu .
Ko rzy s tając z ch wilo wej p rzewag i, o jciec zd o łał wy walczy ć jes zcze jed n o
u s tęp s two : d o s tęp d o kipiatku, czy li wrzątk u . Z czas em o d k ry liś my , że d awn y m
ro s y js k im zwy czajem k ażd a s o wieck a s tacja k o lejo wa miała k ran z wrzątk iem, n a
k tó ry międ zy n ami p rzy jęła s ię n azwa „k ip iątek ”. Wy n ik ało to z teg o , że p o d ró że
k o lejo we p o ty m o g ro mn y m k raju trwały d n iami i ty g o d n iami, a ś wieża wo d a
z k ran u n ie n ad awała s ię d o p icia. To miało s en s , ale n a o k u p o wan y ch ziemiach
p o ls k ich tak ie k ran y jes zcze n ie is tn iały , a d o ty ch czas o wi s p rzed awcy z wó zk ami
k was u i lemo n iad y , jak o p rzed s tawiciele k ap italizmu , zn ik n ęli. M o że n awet b y li
teraz n as zy mi to warzy s zami n ied o li. Ob s łu g a d wo rco weg o b u fetu zo s tała więc
zwerb o wan a d o g o to wan ia więk s zy ch ilo ś ci wo d y . M u s ieliś my d łu g o n a n ią czek ać,
ale n ie b y ło o b aw, że s p ó źn imy s ię n a p o ciąg … wciąż zres ztą n ie miał lo k o mo ty wy .
M imo u p ału g o rąca wo d a o k azała s ię mile o rzeźwiająca, ale jej wy p icie p o b u d ziło
mó j ap ety t. Po ś n iad an iu w p aczce p an i M arg u lis o wej zo s tało jes zcze p ięć k an ap ek .
M atk a d ała o jcu i mn ie p o d wie, s o b ie zo s tawiła jed n ą. I n a ty m s k o ń czy ły s ię n as ze
zap as y .
Wieczo rem u p ał w wag o n ie n ieco zelżał. Blas zan y d ach n ad g ło wą n ie p arzy ł ju ż
wp rawd zie ręk i, ale wciąż b y ł mo cn o ro zg rzan y . Zmęczo n y i g ło d n y ro zciąg n ąłem s ię
zn ó w n a s wy m miejs cu p o d o k n em. Ch ętn ie zwin ąłb y m s ię w k łęb ek , ale b y ło za
cias n o .
Ob u d ziło mn ie n ag łe s zarp n ięcie. Do czep ili lo k o mo ty wę, n ied łu g o b ęd ziemy
w Wars zawie, p o my ś lałem. Sp o jrzałem n a zeg arek , zap o mn iałem, że ju ż g o n ie mam.
Zło d zieje, p s iak rew, zak ląłem p o d n o s em, n ie n au czy ws zy s ię jes zcze b ard ziej
wu lg arn y ch wy rażeń . Czy to n ap rawd ę b y ło d ziś n ad ran em, k ied y mi g o u k rad li?
Ale p o ciąg n ie miał zamiaru ru s zać z miejs ca. W wag o n ie b y ło ciemn o . Zas n ąłem.
Gd y s ię o b u d ziłem, wag o n ju ż d y g o tał i trząs ł s ię jak fu rman k a n a k o cich łb ach .
Un ió s łs zy s ię n a ło k ciu , wy jrzałem p rzez o k ien k o . W g ó rze ro zg wieżd żo n e n ieb o ,
w d o le mig ające k rzak i, d rzewa, d alej, jak o k iem s ięg n ąć, łąk i i mo czary .
Gd zien ieg d zie więk s ze p łach ty g ład k iej jak lu s tro wo d y p o s reb rzo n ej b las k iem
k s ięży ca. An i wio s k i, an i ch aty , p o lu d ziach an i ś lad u .
W wag o n ie s ły ch ać b y ło jed y n ie d źwięk i n o cy . Tu k to ś g ło ś n o o d d y ch ał, tam
p o ch rap y wał, k to ś zajęczał b ezwied n ie, k to ś k rzy k n ął, b u d ząc s ię ze złeg o s n u ,
p o ch lip y wało d zieck o , k to ś in n y b ez zah amo wań d awał u p u s t g azo m. Zwy k ła lu d zk a
n o c, p o mn o żo n a p rzez czterd zieś ci d u s z.
M u s iałem zn ó w zas n ąć, b o g d y s ię o b u d ziłem, n ieb o w p ro s to k ącie o k n a n ad
g ło wą b y ło g ran ato wo -s zare, a w k ieru n k u n as zej jazd y zaczy n ało ju ż jaś n ieć n a
żó łto i ró żo wo .
Ws ch ó d s ło ń ca. W d zieciń s twie rzad k o o g ląd ałem ś wit. Ale jed en ws ch ó d s ło ń ca
p amiętałem d o b rze. By ł to k o n iec maja 1 9 3 5 ro k u . M iałem wted y d zies ięć lat i też
jech ałem p o ciąg iem. Wracaliś my ze s zk o ln ą wy cieczk ą z Krak o wa, d o k ąd zjech ali s ię
u czn io wie z całej Po ls k i, b y s y p ać k o p iec M ars załk a Piłs u d s k ieg o , k tó ry u marł
d wu n as teg o maja. Ob u d ziłem s ię w o k o licach Częs to ch o wy . W o k n ie wag o n u
p u lman o ws k ieg o wielk a czerwo n a k u la ws ch o d ząceg o s ło ń ca p o wo li wy n u rzała s ię
zza h o ry zo n tu . J ak zaczaro wan y n ie mo g łem o d erwać o czu o d b ajeczn eg o wid o k u , aż
w k o ń cu zło to s ło ń ca ro zlało s ię n a ws zy s tk ie s tro n y i czar p ry s ł. To b y ł całk iem
in n y ś wiat!
Ro zb u d zo n y , ws p o min ając, leżałem z o twarty mi o czy ma. J ak ie teraz ws zy s tk o
b y ło in n e o d tamteg o majo weg o p o ran k a: b y d lęcy wag o n , zamk n ięty n a mu r,
n iezas p o k o jo n e p rag n ien ie, p u s ty b rzu ch . J ed y n e p o cies zen ie, że jed ziemy d o d o mu .
Zn ó w u n io s łem s ię n a ło k ciu i wy jrzałem n a ś wiat. Szu k ałem k u li s ło ń ca – mo że
ch o ciaż p o wtó rzy s ię wid o k s p o d Częs to ch o wy ? – ale o k ien k o b y ło za małe.
Nag le o g arn ął mn ie d ziwn y n iep o k ó j. Co ś tu s ię n ie zg ad zało . Serce zab iło mi
mo cn iej, ch o ć wciąż n ie wied ziałem d laczeg o . Nag le, jak o b u ch em w g ło wę, u d erzy ła
mn ie n iep rawd o p o d o b n a my ś l. Sło ń ce ws ch o d zi ze złej s tro n y ! Wciąż w s zo k u ,
wied ziałem ju ż, że jed ziemy n a ws ch ó d . Nie n a zach ó d , d o Wars zawy , ale w k ieru n k u
ws ch o d ząceg o s ło ń ca. Po ciąg właś n ie zato czy ł lek k i łu k w lewo i tarcza s ło n eczn a
wy p ełn iła p rawie całe o k n o . Po ciąg s k ręcał n a p ó łn o c. Nas z k ieru n ek : p ó łn o cn y
ws ch ó d .
Ch ao s w g ło wie. Starałem s ię my ś leć lo g iczn ie.
Przez Piń s k p ro wad ziła ty lk o jed n a, p rawie p ro s ta, lin ia k o lejo wa z Wars zawy
p rzez Brześ ć n ad Bu g iem n a Ho mel, a s tamtąd d o M o s k wy .
 I właś n ie jech aliś my tą lin ią, ale n ie d o Wars zawy , lecz p rzeciwn ie, n a ws ch ó d ,
w g łąb Ro s ji.
Od wy jazd u z Piń s k a u p ły n ęło co n ajmn iej k ilk a g o d zin . J ad ąc d o Wars zawy ,
b y lib y ś my ju ż g d zieś w s to s u n k o wo zas o b n y ch o k o licach Brześ cia, a tu za o k n em
n ic, ty lk o n iezalu d n io n e p u s tk o wie. M u s imy b y ć ju ż p o s o wieck iej s tro n ie d awn ej
g ran icy !
Teraz b y ło całk iem jas n e: p o ciąg jech ał w k ieru n k u p rzeciwn y m, n iż n am
p o wied zian o !
Ty mczas em wag o n p o wo li b u d ził s ię d o ży cia. Pan s ied zący n a p ó łce
n ap rzeciwk o mn ie, ró wn ież wy g ląd ający p rzez o k n o , o b ró cił s ię w mo ją s tro n ę, co ś
d o mn ie p o wied ział, ale s ło wa zg in ęły w tu rk o cie k ó ł. Uś miech n ął s ię i wzru s zy ł
ramio n ami. On n ie wie, co s ię d zieje, o n n ic n ie ro zu mie! To o n zwario wał czy ja?
Sp o jrzałem zn ó w p rzez o k n o . Ty m razem n ie miałem wątp liwo ś ci.
Ro d zice wciąż s p ali. Po trząs n ąłem o jca za ramię. M o men taln ie o p rzy to mn iał
i u s iad ł.
– Tato , s ło ń ce ws ch o d zi ze złej s tro n y – p o wied ziałem teatraln y m s zep tem.
Ojciec s p o jrzał n a mn ie p y tająco . Po ło ży łem s ię p łas k o , żeb y mó g ł s p o jrzeć p rzez
o k n o n ad mo ją g ło wą, i ws k azałem p alcem s ło ń ce. Zro zu miał n aty ch mias t.
Zmars zczy ł b rwi.
– M as z rację. Bałem s ię teg o .
Bez d wó ch zd ań . Ok łaman o n as . J ech aliś my w n iezn an e. I n ic, ale to ab s o lu tn ie
n ic n ie mo g liś my n a to p o rad zić. Zła wieś ć ro zes zła s ię p o wag o n ie. O s p an iu n ie
b y ło ju ż mo wy . Lu d zie zaczęli p łak ać. Po d o b n ie jak ziewan ie, p łacz jes t zaraźliwy ,
d zieci wtó ro wały teraz matk o m i n iejed en mężczy zn a o tarł u k rad k iem łzę. Gro źb a
wy wó zk i zaws ze wis iała n am n ad g ło wą, a teraz s tała s ię rzeczy wis to ś cią. I s k ąd
mo g liś my wied zieć, co n as czek a: Sy b ir, k raj wieczn eg o mro zu ? Czy Ko ły ma?
Wo rk u ta? Czy Kazach s tan ? Gro za ty ch n azw g eo g raficzn y ch z czas em zo s tała
p rzy ćmio n a p rzez jes zcze więk s zą g ro zę Oś więcimia, Bels en , M au th au s en , Treb lin k i,
Bełżca. Ale wó wczas w zamk n ięty m wag o n ie wzb u d ziła w n as wielk ą i u zas ad n io n ą
trwo g ę.
By liś my b ezrad n i. Ucieczk a z p o ciąg u , n awet g d y b y b y ła mo żliwa, d alek o b y n as
n ie zawio d ła. To b y ł Związek So wieck i. J ed n o wielk ie więzien ie, p ełn e
en k awu d zis tó w, milicji, d o n o s icieli i zas tras zo n ej lu d n o ś ci.
Głó d i p rag n ien ie d o k u czały mi co raz b ard ziej. Sło ń ce zn ik ło z o k n a, b y ło ju ż
ch y b a wy s o k o i s ąd ząc p o temp eratu rze b las zan eg o d ach u , zn ó w p raży ło
n iemiło s iern ie. Co jak iś czas p o ciąg s tawał n a ro zjeźd zie, zaws ze n a p u s tk o wiu ,
a o b o k z h u k iem i ś wis tem p rzelaty wały in n e p o ciąg i to waro we i p as ażers k ie.
Strażn icy p rzech ad zali s ię wzd łu ż s k ład u , ale n as ze wag o n y p o zo s tawały zamk n ięte.
Zag ab y wan i p rzez o k n a n ie o d p o wiad ali n a p y tan ia, a żąd an ia wo d y i ch leb a
p u s zczali mimo u s zu . Nazwy mijan y ch mały ch s tacji n ic mi n ie mó wiły . Więk s ze
mias ta o b jeżd żaliś my , i to zwy k le n o cą. Kilk a razy p o ciąg zatrzy mał s ię w p o b liżu
jak ieg o ś o s ied la i ciek awo ś ć, a mo że lito ś ć s p ro wad ziła g ru p k ę lu d zi w p o b liże
to ró w. M u s ieli b y ć p rzy zwy czajen i d o b y d lęcy ch wag o n ó w n ap ak o wan y ch lu d źmi.
Niek tó rzy g ło ś n o wy d ziwiali: „Biedniagi, d o k ąd to ich g n ają?”. Ko b iety zawo d ziły :
„Ludi, smotritie, tam n awet d zieci i n iemo wlęta wio zą. Oj, b ied a, b ied a. Czy to s ię n ig d y
n ie s k o ń czy ?”. Co o d ważn iejs zy p rzy n ió s ł czas em b o ch en ek ch leb a, jab łk o , b u telk ę
wo d y . Dary zmieś ciły b y s ię międ zy k ratami, ale s trażn icy n ie d o p u s zczali lu d zi d o
wag o n ó w. Kln ąc o rd y n arn ie i n ie żału jąc k o lb , o d p y ch ali ich o d to ru . Sk ro mn e d ary
wy b ijali z wy ciąg n ięty ch rąk . Ciężk im b u tem wd ep ty wali w ziemię ch leb czy o wo c,
k o lb ą ro ztrzas k iwali b u telk ę. Z wy s ch n ięty mi u s tami p atrzy liś my , jak w ziemię
ws iąk a tak p rzez n as u p rag n io n y p ły n . Do s wo ich s trażn icy o d n o s ili s ię d u żo
b ard ziej b ru taln ie n iż d o n as .
Ko rzy s tając z tak ich p rzy s tan k ó w, zaczęliś my wy rzu cać p rzez o k n o liś cik i
z n azwis k iem i ad res em k o g o ś z b lis k ich , p ro s ząc zn alazcę o ich p rzes łan ie. Ro d zice
s tarali s ię p o mag ać ty m, k tó rzy n ie zn ali ro s y js k ieg o . Tak i ś wis tek p ap ieru ,
zg n iecio n y w k u lk ę, łatwo b y ło p rzerzu cić n ad g ło wami s trażn ik ó w. Nieraz
wid ziałem, jak p rzy g o d n i ś wiad k o wie, s zczeg ó ln ie d zieci, łap ali te p ap iero we
p iłeczk i, częs to wy ławiając je p rawie s p o d n ó g s trażn ik ó w, i u ciek ali w p o le.
Z czas em d o wied zieliś my s ię, że s p o ro ty ch liś cik ó w d o s zło d o ad res ató w, ale
z n as zy ch żad en n ie d o tarł d o celu .
Szy b k o s traciłem rach u b ę czas u , ale ch y b a trzecieg o d n ia p o d ró ży lin ia k o lejo wa
p o p ro wad ziła n as p rzed mieś ciami wielk ieg o mias ta. Przy p u s zczaliś my , że b y ła to
M o s k wa. Z g ło ś n iejs zy m s tu k o tem k ó ł p o s u waliś my s ię p o ro zg ałęzien iach ,
zwaln ialiś my n a zwro tn icach , liczb a to ró w s zy b k o ro s ła. Przeró żn e p o ciąg i, d łu g ie,
k ró tk ie, p as ażers k ie, to waro we, mijały n as co p arę min u t. Po ciąg zaczął zn ó w
p rzy s p ies zać, w o k n ie mig ały b u d y n k i p o d miejs k ich s tacji. Ok o lica b y ła g ęs to
zalu d n io n a, ale d o ś ć p o n u ra, s zara, a zan ied b an e ws ie i mias teczk a p rzy p o min ały
n aju b o żs ze o k o lice n as zy ch d awn y ch Kres ó w.
To warzy s zy ły n am wciąż p u s ty b rzu ch , s u ch e u s ta i s p ieczo n e warg i. Dn i b y ły
mo n o to n n ie u p aln e, a i n o ce wciąż g o rące. Wag o n y p o zo s tawały zamk n ięte i ty lk o
raz n a jak iś czas , o wiele za rzad k o , wy p u s zczan o z k ażd eg o wag o n u d wó ch lu d zi p o
wo d ę. Zad an ie to u tru d n iał b rak wiad er, mało k to miał co ś więk s zeg o o d b u telk i,
więc wo d ę d o p icia mu s ieliś my s k ru p u latn ie racjo n o wać. Do my cia n ie zo s tawało an i
k ro p li. Na s k arg i s trażn icy n ie zwracali u wag i. Zap ach w n as zy m wag o n ie mu s iał b y ć
s tras zn y , ale n ic n a to n ie mo żn a b y ło p o rad zić. Do o g ó ln eg o feto ru d o ch o d ziły
jes zcze eman acje z n as zeg o k lo zeto weg o k ąta, p rzewiewając mi n ad g ło wą w d ro d ze
d o o k n a. Ws zy s cy b y li w zły ch h u mo rach , s tali s ię g b u ro waci, o p ry s k liwi. Nawet
o jciec n ieraz o s tro mi o d p o wied ział. „To g łó d ”, tłu maczy ła mama. „Szczeg ó ln ie
mężczy źn i, g d y s ą g ło d n i, ro b ią s ię źli”. Od czas u d o czas u wy b u ch ały s wary
i k łó tn ie, ale n ie trwały d łu g o . Ap atia b rała g ó rę i n a o g ó ł k o ń czy ło s ię rezy g n acją.
Zap as y ży wn o ś ci p as ażeró w wag o n u , o b liczo n e n a p o d ró ż z Piń s k a d o Wars zawy ,
s k o ń czy ły s ię p ierws zeg o d n ia. Od tej ch wili ju ż n ik t n ie miał an i k ro mk i ch leb a.
Dn i, p o d o b n e d o s ieb ie jak k ro p le wo d y , n ie u tk wiły mi w p amięci. Z wy jątk iem
jed n eg o . Nas z d ru g i d zień p o d ró ży b y ł p ierws zy m d n iem w mo im ży ciu , k ied y n ie
miałem co d o u s t wło ży ć. Ni k ru s zy n y . M ałe d zieci, n ie ro zu miejąc s y tu acji, p łak ały ,
g ry mas iły , p ro s iły ro d zicó w, ale ja wied ziałem ju ż, że p o trzeb n y jes t s to icy zm;
n iemn iej k is zk i mi mars za g rały . Najb ard ziej g łó d d o k u czał ran o . Po tem to g n io tące
u czu cie p u s tk i n ieco s ię ro zch o d ziło . W ciąg u d n ia, żeb y zap o mn ieć, czy tałem. Cichy
Don Szo ło ch o wa, w d wó ch to mach , p o ro s y js k u . Czy tałem ju ż w ty m języ k u b ez
więk s zy ch tru d n o ś ci, a o n iezn an e mi s ło wa p y tałem o jca czy matk ę. Trzeci d zień
p o d ró ży , czy li d ru g i d zień g ło d ó wk i, n iemal cały p rzes p ałem. Głó d ju ż mn iej
d o k u czał i o s zu k iwałem żo łąd ek mały mi ły k ami ciep ławej wo d y .
Trzeciej n o cy o b u d ziło n as n ag łe s zarp n ięcie wag o n ó w, p o ciąg zwo ln ił, aż
wres zcie s tan ął n a b o czn icy . Po ch wili u s ły s zeliś my wark o t s iln ik ó w. Szczęk żelaza,
czy jaś ręk a o two rzy ła d rzwi wag o n u . „Ch leb d la was ”, o d ezwał s ię g ło s – n ajwięk s zy
p o eta n ie mó g łb y teg o lep iej wy razić – a za n im n a b ru d n ą p o d ło g ę p o s y p ały s ię
b o ch en k i. Nie zd ąży liś my n awet p o d ło ży ć k o ca. Ale k to b y n a to teraz zwracał
u wag ę! Ch leb ! Biały ch leb ! Świeży , d o s k o n ały . Hunger ist der beste Koch1 0 , mawiała
k ied y ś mama.
Od tej ch wili d o s tawaliś my ch leb co n o c. Do s tawa o d b y wała s ię w ten s am
s p o s ó b , a d wa razy w ciąg u ty g o d n ia n as zej p o d ró ży d o p o częs tu n k u d o s zła jes zcze
zu p a: n a k ażd y wag o n k u b eł k ap u ś n iak u , w k tó ry m p ły wały s k rawk i tłu s teg o mięs a
i k awałk i ziemn iak ó w. M atk a n azwała tę zu p ę szczi, ale mimo b rzy d k iej n azwy
u zn ałem ją za n ajlep s zą, jak ą w ży ciu jad łem. Prawd ą mu s iało b y ć n iemieck ie
p rzy s ło wie.
 Za M o s k wą p o ciąg zn ó w s ię wló k ł. Stawał, zaws ze g d zieś n a p u s tk o wiu . Zwaln iał,
czek ał n a ro zjazd ach . Kraj b y ł p łas k i, wid o k n ieu ro zmaico n y : p o la, łąk i, las y ,
o s ied la. Dro g i n ieliczn e, n a n ich mizern e k o n ie zap rzęg n ięte d o d rab in ias ty ch
wo zó w i fu rman ek . Trak to ry , n ieu s tan n y mo ty w s o wieck iej p ro p ag an d y , b y ły
d ziwn ie n ieo b ecn e, wid zieliś my je mo że raz czy d wa.
Przy o g ó ln ej ap atii i o s p ało ś ci d n i p rzech o d ziły w n o ce i n o ce w d n i p rawie
n iep o s trzeżen ie. Więk s zo ś ć mies zk ań có w wag o n u p rzes y p iała p rawie całą d o b ę.
Niek tó rzy g rali w k arty , in n i czy tali. Niek tó rzy o d p ęd zali s en n iek o ń czący mi s ię
p o lity czn y mi d y s k u s jami. Dy s k u s je te b y ły jało we: b rak o wało n am wiad o mo ś ci, n ie
mieliś my an i rad ia, an i g azet, a n as i d o zo rcy n ie u ważali za s to s o wn e n as
in fo rmo wać. Oś wietlen ia w p o ciąg u n ie b y ło , ale d n i s tawały s ię co raz d łu żs ze;
wy raźn ie jech aliś my n a p ó łn o c.
Przy p ad k o wi ws p ó łto warzy s ze p o d ró ży n ie mieli, o p ró cz n ied o li, wiele ze s o b ą
ws p ó ln eg o . Niep o ro zu mien ia i p o ten cjaln e zatarg i k o ń czy ły s ię n a o g ó ł in terwen cją
o jca, k tó ry , nolens volens, s tał s ię arb itrem i s ęd zią ro zjemczy m.
Op ró cz p an a Was s erman a i jeg o s y n a M ietk a n ik o g o z n as zeg o wag o n u n ie
p amiętam. An i jed n ej twarzy i an i jed n eg o n azwis k a. M ietek , p arę lat s tars zy o d e
mn ie, i jeg o o jciec zach o wali s ię w mo jej p amięci ty lk o d lateg o , że n a d als zy m etap ie
p rzez p rzes zło ro k mies zk aliś my w ty m s amy m p o k o ju i p o tem d zieliliś my tru d y
d als zej p o d ró ży .
W n as zy m więzien iu n a k ó łk ach p o rząd ek p an o wał n ie n ajg o rs zy . Do s tarczo n y
ch leb , zu p ę i wo d ę d zieliliś my s p rawied liwie. Us taliliś my d y żu ry d la ws zy s tk ich
d o ro s ły ch , d o k tó ry ch ja też s ię zaliczałem, w celu u trzy man ia czy s to ś ci w ś ro d k o wej
częś ci wag o n u , k tó rą n azy waliś my „s alo n em”, i w k ącie k lo zeto wy m. Uważan o , że
o jca n ależy wy k lu czy ć, b o „to n ie zajęcie d la p an a d o k to ra”, lecz o n s ię n a to n ie
zg o d ził. Zres ztą, co d ziwn e, n a jeg o zawó d n ie b y ło wielk ieg o zap o trzeb o wan ia.
W czas ie p o d ró ży w n as zy m wag o n ie n ik t n ie u marł, n ik t s ię n awet p o ważn ie n ie
ro zch o ro wał, ch o ć n a p rzy s tan k ach o jciec b y ł n ieraz wzy wan y d o ch o ry ch w in n y ch
wag o n ach i p o d es k o rtą ch o d ził n a „wizy ty ”. Lek ó w o czy wiś cie n ie b y ło żad n y ch .
Kilk a o s ó b z p o ciąg u zmarło w czas ie p o d ró ży i zwło k i zab ieran o w czas ie n o cn y ch
p rzy s tan k ó w.
Dn i b y ły wciąż g o rące, g d y n as z p o ciąg , s ap iąc i d y miąc, d ąży ł co raz wy raźn iej n a
p ó łn o c. No ce s tawały s ię co raz k ró ts ze, o s tatn ie n ie trwały d łu żej n iż d wie g o d zin y .
Białe n o ce, d o ty ch czas zn an e mi ty lk o z literatu ry … Led wie zach o d zące s ło ń ce
żeg n ało s ię s zaro -zło ty m b las k iem w o k ien k u z p rzeciwn ej s tro n y n as zej p ó łk i, a ju ż
za mo ją k ratą b u d ził s ię d o ży cia n as tęp n y p o ran ek .
Pó źn y m ran k iem ó s meg o d n ia p o d ró ży zatrzy maliś my s ię p rzed mo s tem n a
z lek k a p o d n ies io n y m b rzeg u s zero k iej rzek i. Zaro iło s ię o d s trażn ik ó w, k tó rzy p o d
melo d ię s o czy s ty ch p rzek leń s tw z h u k iem i zg rzy tem żelazn y ch s ztab o twierali
d rzwi wag o n ó w. „Wy ch o d zić, wy ch o d zić, ws zy s cy wy s iad ają!” Niep o trzeb n e mi b y ło
s p ecjaln e zap ro s zen ie. Z ro zk o s zą wy s k o czy łem ze ś mierd ząceg o wag o n u i p ełn ą
p iers ią wciąg n ąłem czy s te p o wietrze. Co raz więcej o s ó b o p u s zczało wag o n y , tłu m
zb ił s ię w wąs k iej p rzes trzen i p rzed n imi. J ak zwierzęta p rzy wy k łe d o ży cia w k latce
wy p u s zczo n e n a wo ln o ś ć n ie o d ch o d zą z p o czątk u zb y t d alek o , tak cały tłu m
p as ażeró w u s tawił s ię g ęs to wzd łu ż p o ciąg u . A d alej b y ło p u s tk o wie. Op ró cz n as ,
s trażn ik ó w w mu n d u rach milicji i NKWD, g d ziek o lwiek s ię s p o jrzało , n ie b y ło
ży weg o d u ch a. Na b rzeg ach rzek i ciąg n ęły s ię łąk i i n ieu ży tk i. Ni zag ro d y , n i ch aty ,
n awet s łu p k a d y mu zn acząceg o lu d zk ie o s ied le. Dalek o , d alek o n a h o ry zo n cie,
w k ieru n k u , z k tó reg o p rzy jech aliś my , z tru d n o ś cią mo żn a b y ło ro zró żn ić zamg lo n e
zary s y mias ta. A d o o k o ła n as , jak o k iem s ięg n ąć, s tała ciemn a ś cian a las u .
Ws zy s cy ju ż o p u ś cili wag o n y . Strażn icy złag o d n ieli, jed en zaczął n awet żarto wać
z d ziećmi. Nag le s p o ważn iał, zamilk ł, wy p ręży ł s ię n a b aczn o ś ć. M ajo r NKWD s tał
p rzed n ami.
– Któ ry z was jes t lek arzem? – zap y tał.
– J a – o d p o wied ział o jciec.
– Dzięk u ję wam, o b y watelu , za p o mo c w czas ie p o d ró ży .
M ajo r o d wró cił s ię, lecz n im zd ąży ł o d ejś ć, o jciec p o d n ió s ł ręk ę.
– Czy mo g lib y ś cie n am p o wied zieć, co s ię właś ciwie d zieje? Zg ło s iliś my s ię n a
rep atriację, ale to p rzecież… – o jciec ws k azał o d leg łe zary s y mias ta – … n ie jes t
Wars zawa. Do k ąd n as p rzy wieźliś cie i p o co ? – Ro s y js k i o jca b y ł p ły n n y i literack i.
To warzy s z majo r zas ty g ł w b ezru ch u , wy d awało s ię, że p ró b u je s ię u ś miech n ąć.
Lecz wy raźn ie n ie miał w ty m wp rawy , n ie p rzy ch o d ziło mu to łatwo , n a twarzy
o d malo wał s ię ty lk o b ezwied n y g ry mas .
– Rząd n iemieck i – wy d u s ił w k o ń cu – o d mó wił p rzy jęcia was . – Umilk ł n a
mo men t, jak b y s zu k ając s łó w, i wres zcie wy b u ch n ął: – A wy ś cie n ie p rzy jęli
s o wieck ich p as zp o rtó w! Wy, niebłagonadiożnyj elemient! – k rzy k n ął. – M y was … my was …
mu s ieliś my u s u n ąć z p o g ran icza. – Po ch wili p o d jął n o rmaln y m g ło s em: – To jes t
rzek a Dźwin a, Dźwin a Pó łn o cn a, a to mias to – tu ws k azał p alcem o d leg łe d ach y – to
Ko tłas . Stąd p o jed ziecie d o ró żn y ch leś n y ch o s ied li – zak reś lił s zero k i łu k ręk ą –
g d zie d o s tan iecie p racę. Przy wieźliś my was tu n a perewospitanie, n a d o k s ztałcen ie. –
Od wró cił s ię i ju ż miał o d ejś ć, lecz w o s tatn iej ch wili d o d ał: – Zdies' żyt' budietie (tu
b ęd ziecie ży li) – i s zy b k im k ro k iem o d s zed ł.
Zd an ie to s ły s załem jes zcze w Piń s k u . Słu ch y ch o d ziły wó wczas p o mieś cie, że
zes łań có w b ran o p o d s trażą n a o d leg łą p o lan ę w d ziewiczy m les ie, g d zie zo s tawian o
ich s amy m s o b ie z ty mi właś n ie s ło wami: Zdies' żyt' budietie…
Lu d zie z n as zeg o i z p o b lis k ich wag o n ó w o to czy li o jca. Po s y p ały s ię p y tan ia b ez
ład u i s k ład u . Od s zed łem o d tłu mu . Nazwę Ko tłas zn ałem jak o o s tatn ią s tację
k o lejo wą n a d ro d ze d o p ó łn o cn ej częś ci eu ro p ejs k iej Ro s ji, p o międ zy Uralem n a
ws ch o d zie, rzek ą Dwin ą lu b Dźwin ą Pó łn o cn ą n a zach o d zie i M o rzem Biały m o d
p ó łn o cy . M ap y b y ły mo im h o b b y p rzed wo jn ą. Ale w p rak ty ce ta g eo g rafia wcale mi
n ie o d p o wiad ała.
I n awet tak d alek o n a p ó łn o cy wciąż b y ło g o rąco .
Sp o jrzałem n a rzek ę. By ła s zero k a, n awet tak b lis k o s wy ch źró d eł s zers za o d
Wis ły p o d Wars zawą. Po p o zb awio n y ch wo d y d n iach w p o ciąg u , p rzy s p o co n y m,
n ied o my ty m ciele wy g ląd ała zach ęcająco .
– Po p ły wałb y ś ? – M ietek mu s iał czy tać w mo ich my ś lach .
– Ch ętn ie… ale czy p o zwo lą?
M ietek p o d s zed ł d o s trażn ik a, ten w o d p o wied zi k iwn ął g ło wą i ty lk o s ię
ro ześ miał, n iemile, zło ś liwie. Szy b k o ro zeb raliś my s ię d o n ag a, wb ieg liś my n a mo s t
i s k o czy liś my d o rzek i. Naty ch mias t zro zu miałem zjad liwy ś miech s trażn ik a. Wo d a
b y ła lo d o wata. Aż mi d ech zap arło . Siłą in ercji s zed łem g ło wą w d ó ł. Serce zd u s iła mi
lo d o wata p ięś ć. M ięś n ie zas ty g ły . Przemo g łem s ię. Przerażo n y , o s tatk iem wo li,
zacząłem p iąć s ię k u g ó rze. Na p o wierzch n i o two rzy łem u s ta, b y wo łać p o mo cy , ale
n ie mo g łem z s ieb ie wy d o b y ć g ło s u . Nie mo g łem złap ać tch u . Nie wy jd ę s tąd ży wy ,
p o my ś lałem, lecz w o s tatn iej ch wili o d etch n ąłem g łęb o k o i w k o ń cu o d zy s k ałem
wład zę n ad mięś n iami. Do p ły n ąłem i res ztk ą s ił wy p ełzłem n a b rzeg . Ro zd y g o tan y
z zimn a, ze s zczęk ający mi zęb ami, zwin ąłem s ię w k łęb ek n a trawie. Ro zejrzałem s ię
za M ietk iem. Właś n ie g ramo lił s ię n a b rzeg , a za n im k ilk u in n y ch ch ło p có w, k tó rzy
wid o czn ie p o s zli za n as zy m p rzy k ład em.
Nik t n ie zwró cił u wag i n a to , co s ię z n ami d ziało ; n a s zczęś cie ws zy s cy u s zliś my
cało . Ty lk o d o wcip n eg o s trażn ik a n as z wid o k wp rawił w jes zcze lep s zy h u mo r. A p o
p aru min u tach , ro zg rzan i s ło ń cem, d o s zliś my d o s ieb ie.
Ko tłas b y ł więc k o ń co wy m p u n k tem n as zej p ierws zej p o d ró ży p o Ro s ji
w to waro wy ch wag o n ach . Ro zład o waliś my rzeczy i b ez żalu p o żeg n aliś my p o ciąg ,
ws zy s tk ie czterd zieś ci wag o n ó w, g d y ze zg rzy tem i ś wis tem ru s zy ł w p o wro tn ą d ro g ę
i p o p aru min u tach zn ik n ął n am z o czu w k łęb ach d y mu . Licząc mn iej więcej p o
czterd zieś ci o s ó b n a wag o n , o k o ło p ó łto ra ty s iąca lu d zi zo s tawio n o międ zy to rami
a rzek ą, n ie b io rąc p o d u wag ę to warzy s zącej n am es k o rty . Po u p aln y m d n iu p o d
wieczó r zaczęło s ię o ch ład zać, a g d y zap ad ła n o c, s tało s ię wręcz zimn o . Ro d zin y
i p rzy jaciele trzy mali s ię razem, zg ru p o wan i d o k o ła s wy ch b ag aży . Głó d zaczął mi
zn ó w d o k u czać, g d y wres zcie p ó źn y m wieczo rem p rzy jech ały d wie ciężaró wk i
z k o tłami zu p y i ch leb em. Wy g ląd ało n a to , że res ztę n o cy s p ęd zimy n ad rzek ą.
Wk ró tce z to b o łó w wy n u rzy ły s ię k o ce, k o łd ry , p ierzy n y i ch o ć d zieci, p o
n iezwy k ły ch wrażen iach , s zy b k o u cich ły , d o ro s ły ch s en s ię n ie imał. Nie s p rzy jała
mu też jas n o ś ć; n awet o p ó łn o cy mo żn a b y ło czy tać. Ro zmo wy , d y s k u s je, d o my s ły
ciąg n ęły s ię d łu g o w tę b iałą n o c. Kto ś p rzeh an d lo wał k awałek my d ła za ro s y js k ą
g azetę i p rzy n ió s ł ją o jcu d o p rzeczy tan ia. Sy p ały s ię k o men tarze: „Fran cu zi n ie
s p is ali s ię lep iej o d n as … M u s s o lin i to h ien a… Tak s ię zwalić jak n a p ad lin ę…
Hań b a… Ale ch o ciaż b y li mąd rzejs i, n ie p o ś więcili Pary ża, jak n as i Wars zawę… Bez
Amery k an ó w s ię jed n ak n ie o b ejd zie… ”. Słu ch ałem ty ch ro zmó w co raz mn iej
u ważn ie, aż w k o ń cu mo cn o zas n ąłem.
Gd y s ię o b u d ziłem, rzek ę zas n u wała g ęs ta mg ła. Dru g ieg o b rzeg u n ie b y ło wid ać,
a i s y lwetk i d ach ó w i k o min ó w Ko tłas u , wczo raj tak wy raźn ie zary s o wan e, zn ik ły jak
zaczaro wan e. Nad b rzeże wró ciło d o ży cia. Zo s tało n am n ieco ch leb a z o s tatn iej n o cy ,
p o p iliś my g o wo d ą z rzek i n a ś n iad an ie. Niek tó rzy , k u cając n ad b rzeg iem, u s iło wali
my ć s ię w lo d o waty m n u rcie, in n i zab ierali s ię d o p ak o wan ia to b o łó w. Sło ń ce
zaczęło p rzy g rzewać i mg ła s ię ro zch o d ziła. Nag le o d s tro n y Ko tłas u p o d jech ało
k ilk a ciężaró wek . J ed n a zatrzy mała s ię tu ż p rzy n as . Kiero wała n ią k o b ieta. J ej
p o mo cn ica, mo cn a b ab a, wy s iad ła, s p u ś ciła k lap ę. Wzd łu ż b u rt ciężaró wk i
u mo co wan e b y ły ławk i.
– Sobirajties' s wieszczami – zawo łał s trażn ik , n as z żarto wn iś z p o p rzed n ieg o d n ia.
M ietek p ierws zy ws k o czy ł n a p ak ę. Zaczęliś my p o d awać mu b ag aże, ws p in ać s ię
za n imi i s zy b k o zap ełn iliś my ławk i i całą wo ln ą p rzes trzeń międ zy n imi. Po p aru
ch wilach ru s zy liś my w d ro g ę. Op ró cz n as i Was s erman ó w n a ciężaró wce zn alazła s ię
jed n a p ara z n as zeg o wag o n u i k ilk a n iezn an y ch mi ro d zin z in n y ch wag o n ó w.
Ok azało s ię p ó źn iej, że mieliś my s zczęś cie zn aleźć s ię w p ierws zy m rzu cie.
Ro zład o wan ie n ad b rzeża zajęło d o b ry ch k ilk a d n i.
Ciężaró wk a b y ła d u ża i ciężk a, o d p o wied n ia n a ro s y js k ie d ro g i, czy raczej n a to ,
co za d ro g i u ch o d ziło . J ech aliś my p o wertep ach , n ieb ru k o wan y ch , p ełn y ch wy b o i,
wio d ący ch p rzez p o la i łąk i, b rzeg iem mo czaró w, p o s zlak ach p ro wad zący ch p rzez
las , g d zie jed y n ie k o lein y zn aczy ły k ieru n ek , a wy s tające p n ie i k o rzen ie zag rad zały
d ro g ę. Tu i ó wd zie zwalo n e d rzewo lu b g n ijące k ło d y zmu s zały k iero wcę d o o b jazd u
p rzez g ęs ty las . Szlak n as z p rzy wo d ził n a my ś l to r p rzes zk ó d zb u d o wan y p rzez
s zaleń ca. Na ciężaró wce, za b u d k ą k iero wcy , u mo co wan e b y ły d wa d u że, czarn e,
metalo we b ęb n y . Ru ry p ro wad ziły z n ich w g ó rę i w d ó ł. Pan Was s erman , jak s ię
p ó źn iej o k azało s p ecjalis ta o d s p raw tech n iczn y ch , zas p o k o ił mo ją ciek awo ś ć:
– Siln ik jes t n ap ęd zan y g azem d rzewn y m wy twarzan y m w ty ch d wó ch
zb io rn ik ach . Kied y g o zab rak n ie, wy s tarczy d o d ać d rzewa, a teg o to waru tu n ie b rak
– ro ześ miał s ię.
I rzeczy wiś cie, p o jak ich ś d wó ch g o d zin ach jazd y s iln ik zaczął k as łać i s tęk ać.
Stan ęliś my n a leś n ej p o lan ie. Ro s jan k i p o b ieg ły d o las u z s iek ierami i z p iłą,
s p rawn ie zwaliły d u że d rzewo , raz-d wa p o cięły je n a częś ci, p o rąb ały , wrzu ciły
p aliwo d o k o tłó w. Wk ró tce zawó d d rwala p rzes tał b y ć mi o b cy , ale teraz p o raz
p ierws zy b y łem n ao czn y m ś wiad k iem tak iej p racy . Ale czy to jes t zajęcie d la
k o b iet? – p o my ś lałem ze zd ziwien iem.
Wted y też zo b aczy łem p o raz p ierws zy p ap iero s y w ro s y js k im s ty lu . Nap ełn iws zy
k o tły , n as za p an i k iero wca z to warzy s zk ą s iad ły n a s to p n iu k ab in y , wy ciąg n ęły
wo reczk i mach o rk i i zawin ąws zy zręczn ie ty to ń w p o cięte k awałk i g azety , zaciąg n ęły
s ię z ro zk o s zą. Dziwn e, b o zap ach b y ł ws trętn y , a d y m k ręcił w n o s ie i g ry zł w o czy .
Ro s jan k i b y ły mało mó wn e, ch o ć n ie mo żn a p o wied zieć, że wro g o n as tawio n e. Na
p y tan ia o d p o wiad ały p ó łg ęb k iem lu b p u s zczały je mimo u s zu . Włas n e ro zmo wy
p rzep latały wiązan k ami p rzek leń s tw, ale ju ż n a ty le p o zn aliś my lo k aln ą „k u ltu rę”,
żeb y zro zu mieć, że s ą o n e częś cią zwy k łej k o n wers acji i, zależn ie o d to n u g ło s u ,
wy razem wielu u czu ć. Job twoju mat' n ie b y ło wy cieczk ą o s o b is tą, mo g ło b y ć częś cią
p rzy jaciels k iej ro zmo wy , wy rażać p o d ziw, ro zczaro wan ie, k to wie, mo że n awet
miło ś ć?
J es zcze k ilk a razy s tawaliś my p o p aliwo , aż wres zcie, p o o k o ło s ześ ciu g o d zin ach
k ark o ło mn ej jazd y , zatrzy maliś my s ię p rzy wjeźd zie d o małeg o mias teczk a, a mo że
d u żej ws i. I zn ó w zn aleźliś my s ię z b ag ażami n a b rzeg u rzek i, tu ż k o ło n iewielk ieg o
d rewn ian eg o p o mo s tu , n ib y mo lo wch o d ząceg o w rzek ę. Ty m razem p iln o wał n as
ty lk o jed en milicjan t, n iezb y t g ro źn ie u zb ro jo n y w zab y tk o wą s trzelb ę. Sam też n ie
wzb u d zał trwo g i, s p o g ląd ając n a n as z u ś miech em n a s zero k iej s ło wiań s k iej twarzy .
– To jes t rzek a Uftiu g a – p o wied ział n iep y tan y . – A to mias to – ws k azał p alcem
k ilk a wid o czn y ch z b rzeg u b arak ó w z n ieo cio s an y ch p n i – to Pietrak o wo . Tu jes t
n as z Sielsowiet, rad a wiejs k a. – Po ch wili p rzerwy d o d ał: – J u tro p ó jd ziecie w g ó rę
rzek i, d o Kwas zy , i zdies' żyt' budietie.
To wy rażen ie „tam zamies zk acie” z d o my ś ln y m: „d o k o ń ca ży cia” zaczy n ało mi
g rać n a n erwach .
J es zcze k ilk a ciężaró wek zajech ało d o Pietrak o wa w ciąg u d n ia i wy ład o wało
p as ażeró w. Zan im n o c zap ad ła, o d d wu s tu d o trzy s tu o s ó b b iwak o wało n a b rzeg u
rzek i. Zn ó w zn aleźliś my s ię w g ru p ie z Was s erman ami, o jcem i s y n em, i z k ilk o ma
p arami i ro d zin ami: małżeń s two Żó łty ń s k ich z b ratem p an i Żó łty ń s k iej, Hen ry k iem,
mo im ró wieś n ik iem, Gru s zy ń s cy , Brzeziń s cy i d u ża ro d zin a Ro meró w.
W miarę jak ciężaró wk i p rzy wo ziły z Ko tłas u k o lejn e g ru p y lu d zi, zwięk s zała s ię
też liczb a s trażn ik ó w. Uro s ła w k o ń cu d o trzech czy czterech . Ale b y li to zwy k li
milicjan ci, n ie en k awu d ziś ci. A n a s amy ch ciężaró wk ach w o g ó le n ik t n as n ie
p iln o wał. W s amy m Pietrak o wie n ie b y ło ru ch u . An i wo js k a, an i milicji, ży weg o
d u ch a n ie b y ło wid ać n a u licy . Czas em g d zieś n a d als zy m p lan ie p rzemk n ęła jak aś
p o s tać, ale d o n as , o p ró cz s traży , n ik t s ię n ie zb liży ł.
– Dziwn a miejs co wo ś ć – rzek łem d o o jca, s ied ząceg o o b o k n a jed n ej z n as zy ch
waliz. – Wy marła? Op u s zczo n a?
– To ju ż jes t o b s zar NKWD1 1 – o d p arł o jciec. – Wczo raj ty zas n ąłeś , a lu d zie
g ad ali jes zcze d łu g o w n o c. Wy g ląd a n a to , że tu n ie trzeb a n as p iln o wać. Ucieczk a
jes t n iemo żliwa. To zu p ełn e b ezd ro że i p u s tk o wie. Tran s p o rtu n ie ma żad n eg o .
Trzeb a p rzejś ć d zies iątk i k ilo metró w d ziewiczy m las em, zan im s ię d o trze d o
n as tęp n eg o o s ied la. I co wted y ? Każd a wieś , k ażd a o s ad a ma s weg o d o n o s iciela.
A mo że s ą n imi ws zy s cy mies zk ań cy ? Na żad n ą p o mo c ze s tro n y tu b y lcó w n ie mo żn a
liczy ć. Są s ami tak zas tras zen i, że n ajp rawd o p o d o b n iej wy d ad zą u ciek in iera o d razu
NKWD, a s ch ro n ien ie, k awałek ch leb a czy jak ak o lwiek in n a p o mo c n ie wch o d zą
w g rę.
Pó źn y m wieczo rem, g d y wciąż b y ło całk iem jas n o , n a n ad b rzeże zajech ały d wa
zap rzężo n e w k o n ie wo zy , p rzy wo żąc n am szczi, czy li zu p ę jarzy n o wą, k ip iątek
i razo wy ch leb . Ch leb b y ł g lin ias ty , ciężk i, ale p o p o ś cie o d s ameg o ran a całk iem mi
s mak o wał.
Zas n ąłem tak mo cn o , że n ie s ły s załem n awet ciężaró wek zajeżd żający ch w ciąg u
n o cy . Ran o tłu m n ad rzek ą o s iąg n ął ju ż liczb ę o k o ło s ześ ciu s et o s ó b . Właś n ie
d o jad aliś my res ztk i wczo rajs zeg o ch leb a, p o p ijając g o ś wieży m k ip iątk iem, g d y d o
p o mo s tu o d g ry wająceg o ro lę mo lo p o d p ły n ęło z tu zin d łu g ich , wąs k ich czó łen . Na
ru fie k ażd eg o czó łn a s tał czło wiek z d łu g im d rąg iem w ręk u , k tó ry m o d p y ch ał s ię o d
d n a rzek i. Po d es zli d o n as d waj o b cy mężczy źn i. By li w cy wilu , ale wy żs zy z n ich
wy g ląd ał, jak b y b y ł p rzy zwy czajo n y d o wład zy . Zatrzy mał s ię p rzy n as zej g ru p ie.
Ws k azu jąc p alcem, zaczął n as liczy ć, wid ać n ie d o ś ć n as b y ło , b o d o łączy ł d o n as
jes zcze k ilk an aś cie in n y ch o s ó b , i zeb raws zy wo k ó ł s ieb ie jak ąś p ięćd zies iątk ę,
p o d n ió s ł ręk ę i wy d ał in s tru k cje:
– Wy p ó jd ziecie z n ami jak o p ierws za g ru p a. Bag aże p o p ły n ą rzek ą – d o d ał,
ws k azu jąc n a ło d zie.
Szliś my ś cieżk ą p ro wad zącą wzd łu ż rzek i.
– Nie mu s imy s ię zb y tn io ś p ies zy ć – s twierd ził n as z p rzewo d n ik . – Do Sło b o d y
s ą czterd zieś ci d wa k ilo metry . Po win n iś my d o jś ć p rzed n o cą. Zres ztą mamy teraz
b iałe n o ce, d o b re d o s p aceró w. – Uś miech n ął s ię, mru g n ął d o mn ie czy ty lk o mi s ię
zd awało ?
Ale n ie b y ł to s p acer alejk ami: ś cieżk a b y ła n ieró wn a, p ełn a wy b o i,
n ies p o d ziewan y ch d ziu r, wy s tający ch k o rzen i. Sk ręcała, tak jak rzek a, to w lewo , to
w p rawo . Co p arę k ro k ó w n atrafialiś my n a g n ijącą k ło d ę, zmu rs zały p ień , b ło tn is tą
k ału żę. M y ws zy s cy , w więk s zo ś ci mies zczu ch y , tak ich d ró g n ie zn aliś my , a i o b u wie
mieliś my n ieo d p o wied n ie d o mars zu p o n ieró wn y m teren ie. Zap rawy s p o rto wej też
więk s zo ś ci b rak o wało . Pan Gru s zy ń s k i n o s ił p rzed s o b ą b rzu s zy s k o
k ary k atu raln eg o b u rżu ja z s o wieck iej p ras y . Taczk i b y mu s ię p rzy d ały , p o my ś lałem
n iezb y t ży czliwie. J eg o s zczu p lu tk a, d ro b n a żo n a n ie mo g ła mu b y ć p o d p o rą, więc
w tru d n iejs zy ch miejs cach k to ś mu s iał mu ch o ciaż p o d awać ręk ę. Bard ziej
k o rp u len tn e p an ie, w tej g ru p ie i mo ja mama, s zy b k o s ię męczy ły . Po p aru
mies iącach n a s y b ery js k im wik cie ws zy s tk im fig u ry s ię p o p rawiły , n awet p an
Gru s zy ń s k i zaczął wy g ląd ać b ard ziej atlety czn ie.
Z wy jątk iem d wó ch cy wiln y ch Ro s jan n ik t n as teraz n ie p iln o wał. Ścieżk a b y ła
wąs k a, n a jed n ą, miejs cami n a d wie o s o b y . Szliś my więc g ęs ieg o , wy s o k i Ro s jan in
n a p rzo d zie, n iżs zy w arierg ard zie. Ale n ie mo żn a p o wied zieć, żeb y b y li ro zmo wn i.
W Pietrak o wie zd awali s ię b ard ziej p rzy s tęp n i, ale p o d ro d ze to s ię jak o ś ro zwiało .
J ed y n e, czeg o mo g liś my s ię o d n ich d o wied zieć, to że wy żs zy n azy wa s ię Wo łk o w,
że o b aj s ą u rzęd n ik ami w Sło b o d zie, tej o s ad zie w les ie, d o k tó rej n as p ro wad zą, że
Sło b o d a s k ład a s ię z d wó ch uczastków, z k tó ry ch jed en n azy wa s ię Kwas za, a d ru g i
Was iliewo .
Po raz p ierws zy też w czas ie teg o d łu g ieg o mars zu u s ły s załem p o wied zen ie, k tó re
p rześ lad o wało n as p rzez n as tęp n e d wa lata, p o wtarzan e w k ó łk o p rzez Ro s jan .
Utk wiło o n o w mej p amięci n a całe ży cie jak o co ś n ieo d łączn eg o o d Ro s ji
So wieck iej. Zd an ie to p ro s te, d o b itn e i p o ro s y js k u n awet melo d y jn e: Priwyknietie,
a jesli nie priwyknietie, to podochnietie, czy li: p rzy zwy czaicie s ię, a jak n ie, to zd ech n iecie.
Pięk n e. Głęb o k ie. Kwin tes en cja ży cia w ZSRR.
M ars z d o Kwas zy o d b y ł s ię b ez więk s zy ch p rzes zk ó d , ch o ciaż mn iejs zy ch n ie
b rak o wało . Ciąg n ął s ię w n ies k o ń czo n o ś ć. Bu ty ws zy s tk im p rzemo k ły ju ż n a
p o czątk u . Ciąg le s zliś my ś cieżk ą wzd łu ż rzek i, tu ż n ad s amy m b rzeg iem, ch wy tając
s ię g ałęzi, b rn ąc p rzez lo d o wate mimo u p ału k ału że, s tarając s ię n ie s tracić
ró wn o wag i n a o ś lizg ły ch p n iach p rzeło żo n y ch jak o k ład k i p rzez n iewielk ie
d o p ły wy . Staraliś my s ię s o b ie wzajemn ie p o mag ać. Ojciec i ja trzy maliś my s ię
b lis k o mamy , k tó rej n iek ied y n as ze cztery ręce b y ły p o trzeb n e. Nas i ro s y js cy
p rzewo d n icy n ie g o n ili n as zb y tn io , co g o d zin ę p o zwalając n am n a pierekurkę, czy li
p rzerwę n a p ap iero s a. Od wy jś cia z p o ciąg u w Ko tłas ie n ajb ard ziej d o k u czliwą p lag ą
s tały s ię ro je o wad ó w. Dłu g ie p ó łn o cn e zimy s k racają ich ży cie d o zaled wie k ilk u
ty g o d n i w ś ro d k u lata i w ty m o k res ie s tają s ię s zalen ie żarło czn e. Aż tu n ag le
s p ro wad zo n o im tak u p rag n io n y p o s iłek ! Wielk ie ch mary k o maró w, s k łęb io n e ro je
mu ch , milio n y maleń k ich czarn y ch mu s zek p ch ały s ię n am d o o czu , d o u s zu , d o
n o s a. Najb ard ziej zach łan n e b y ły p o d łu żn e o wad y , o k o ło d wó ch cen ty metró w
d łu g o ś ci, k tó re, p o lu jąc p o jed y n czo , właziły p o d n o g awk i s p o d n i i zo s tawiały p o
s o b ie b o les n y ś lad i s tru mień k rwi ś ciek ający p o n o d ze. M u ch y , o n ieco wężs zy m
tu ło wiu , k to ś ro zp o zn ał jak o g zy k o ń s k ie, k tó re lu d zk im mięs em też n ie g ard zą.
Op ęd zan ie s ię o d o wad ó w wy mag ało wy s iłk u n ie mn iejs zeg o n iż mars z, ale w czas ie
o d p o czy n k ó w lo tn e ro ty o p ad ały n as ze zd wo jo n ą en erg ią, więc p o zaled wie p aru
min u tach b ez żad n eg o p o p ęd zan ia b y liś my g o to wi d o d als zej d ro g i.
A k o ń ca n as zeg o mars zu wciąż n ie b y ło wid ać.
M in ęło d o b ry ch d zies ięć g o d zin , zan im Wo łk o w zatrzy mał n as n a s k raju las u .
Stąd ś cieżk a wio d ła lek k o w d ó ł, o d d alała s ię o d b rzeg u rzek i i p rzech o d ziła
w s zers zy trak t, k tó ry wres zcie zamien iał s ię w s zero k ą u licę o to czo n ą z o b u s tro n
b arak ami zb u d o wan y mi z s u ro wy ch p n i.
– Wot i Kwasza – o b wieś cił Wo łk o w, jak b y d u mn y ze s wo jej s to licy . Po czy m, jak
mo żn a s ię b y ło s p o d ziewać, d o d ał n ieu n ik n io n e: – Zdies' żyt' budietie.
Staliś my w milczen iu , wp atrzen i w n as ze n o we miejs ce zamies zk an ia. Kwas za
s tała p rzed n ami s zara, p u s ta, b ezd u s zn a, p rzy tło czo n a ciemn o zielo n ą mas ą ig las teg o
las u o taczająceg o ją ze ws zy s tk ich s tro n . J ed y n a u lica ciąg n ęła s ię jak ieś d wieś cie
metró w, ró wn o leg le d o rzek i, k tó ra zo s tała o d n as n a p rawo , z n iep rzerwan ą ś cian ą
las u n a lewo , p rzed n ami i za n ami. Po d ru g iej s tro n ie rzek i wid n iał las . Wid o k n ie
b y ł b y n ajmn iej malo wn iczy i n ie zap o wiad ał n am ś wietlan ej p rzy s zło ś ci.
Kilk an aś cie zab u d o wań , rzek a i las , las , ws zęd zie las . Cała o s ad a p rzed s tawiała s o b ą
k awałek ziemi jemu wy d arty , wy k arczo wan y ciężk ą p racą.
Nad jed n y m z b arak ó w p o lewej s tro n ie u licy wzn o s ił s ię s łu p s zaro n ieb ies k ieg o
d y mu . Nad zieja zro d ziła s ię w mo im s ercu , czy mo że w żo łąd k u . Czy żb y to b y ła
s to łó wk a?
Zdies' żyt' budietie… tu b ęd ziecie ży li. Kilk ad zies iąt lat min ęło o d tej ch wili, a wciąż
s ły s zę s ło wa Wo łk o wa i u k ry tą w n ich g ro źb ę: … d o k o ń ca ży cia.
 Ro zd ział 7

Przywykniecie…

G d y s taliś my tak d łu żs zą ch wilę n a s k raju las u , wp atrzen i w tę o s ad ę n a k o ń cu

ś wiata, Wo łk o w p o wtó rzy ł p ó łg ło s em, jak b y s ameg o s ieb ie ch ciał jes zcze zap ewn ić:
– Zdies' żyt' budietie. – Stał n ieru ch o mo , zamy ś lo n y , aż w k o ń cu zaczął g ło ś n iej: – Nie
zd ajecie s o b ie s p rawy , jak ie macie s zczęś cie… Kied y n as tu p rzy g n ali d wan aś cie lat
temu , b y ła tu jak o k iem s ięg n ąć d ziewicza p u s zcza. M u s ieliś my zaczy n ać o d wy ręb u
d rzew, o d k arczo wan ia. Go ły mi ręk ami wy ry waliś my k o rzen ie. Wres zcie
zb u d o waliś my Kwas zę. Niewielu z n as d o ży ło k o ń ca b u d o wy .
A więc i Wo łk o w b y ł zes łań cem, Sy b irak iem mimo wo li. Sk ąd g o wy wieźli? Za
co ? Czy n a to o s tatn ie p y tan ie w o g ó le is tn iała o d p o wied ź? Ale s p o wied ź Wo łk o wa
n a ty m s ię s k o ń czy ła.
Kwas za… Dlaczeg o ją tak n azwali? Ro zg ląd ając s ię, n aliczy łem s ześ ć d łu g ich
b arak ó w i d wan aś cie mn iejs zy ch zab u d o wań . W p o ró wn an iu z tą o s ad ą n awet
p rzy s ło wio wy Pip id ó wek b y łb y s to licą. I tu mam s p ęd zić res ztę ży cia? Na
p o cies zen ie s twierd ziłem, że n ie ma tu d ru tó w k o lczas ty ch an i wież warto wn iczy ch ,
an i zły ch p s ó w. M o g ło b y ć g o rzej. Będ ziemy mieli ch o ciaż d ach n ad g ło wą, n ie tak
jak Wo łk o w i jeg o to warzy s ze. A p o d o b n e h is to rie o „wo ln y ch p rzes ied leń cach ”
s ły s załem jes zcze w Piń s k u .
Gru p a lu d zi s zła z o s ied la w n as zy m k ieru n k u . Ko mitet p o witaln y ? Op ró cz n ich
n ie b y ło wid ać ży weg o d u ch a: wy marła o s ad a czy co , u lich a? Ale n ie, z k o min a
jed n eg o z b arak ó w wzn o s ił s ię d y m. To mu s i b y ć s to łó wk a. J u ż wid ziałem p rzed
s o b ą talerz zu p y i k ro mk ę ch leb a. Ta my ś l p o d n io s ła mn ie n a d u ch u .
M o je marzen ia p rzerwał „k o mitet p o witaln y ”. Po d es zło d o n as p ięć czy s ześ ć
o s ó b , u mu n d u ro wan y ch o ficeró w NKWD i cy wiló w. Tak jak s taliś my , zmęczen i,
zg n ęb ien i, zap atrzen i w b ezru ch u w n as ze n o we miejs ce zamies zk an ia, tak n ag le
wró ciliś my d o ży cia i ro zs tąp iliś my s ię jak M o rze Czerwo n e p rzed n o wo
p rzy b y ły mi. Sp o k o jn ie, z d u żą wp rawą ro zd zielili n as n a d wie n ieró wn e g ru p y ,
p o zwalając ro d zin o m i p rzy jacio ło m zo s tać razem. M y zn aleźliś my s ię w więk s zej
g ru p ie. J ed en z o ficeró w p o d n ió s ł ręk ę.
 – Pro s i o g ło s – zażarto wał M ietek p o d n o s em.
– M acie s zczęś cie – zaczął en k awu d zis ta – jes teś cie ju ż w d o mu . Zo s tan iecie
w Kwas zy . To b ęd zie was z posiołek. Tamta g ru p a ma jes zcze p arę k ilo metró w d ro g i d o
Was iliewa.
Ależ n am s ię u d ało ! Przed tem Wo łk o w n am to wmawiał, a teraz ten o ficer zn ó w to
p o wtarza. I to ma b y ć s zczęś cie? J u ż miałem co ś s ark as ty czn eg o n a k o ń cu języ k a
i zwró ciłem s ię d o o jca, g d y mą u wag ę o d wró ciło o d ejś cie d ru g iej g ru p y z d wo ma
cy wilami n a czele; s zli g ęs ieg o zn ó w w las , p ewn ie w s tro n ę teg o Was iliewa. Po
k ró tk iej p rzerwie o ficer p o d jął:
– Zdies' żyt' budietie. Pó jd ziecie teraz ws zy s cy d o wy zn aczo n y ch b arak ó w. Zo s tawcie
tam s wo je rzeczy i p rzy jd źcie zaraz n a zeb ran ie p rzed s to łó wk ą. Po wiem wam wted y
o was zej p racy tu taj.
Przerwał i zas ty g ł tak z p rawą ręk ą u n ies io n ą, jak b y ch ciał s ię wp ierw p rzek o n ać,
czy s łu ch acze g o zro zu mieli, a p o ch wili k o n ty n u o wał:
– Bezd zietn e p ary i s amo tn i zamies zk ają w ty m b arak u . – Ws k azał p alcem
b u d y n ek p o lewej s tro n ie u licy , n a ty łach s to łó wk i i k an celarii. Op u ś cił ręk ę
i wy czek ał, aż p rawie p o ło wa n as zej g ru p y p o d ąży ła ś cieżk ą za jed n y m z cy wiló w.
Szy b k o , wp rawn ie i b ez s łó w o d d zielił n as tęp n ą g ru p ę, włączając n as .
– A to b ęd zie was ze mies zk an ie. – Ws k azał p alcem b arak p o p rawej s tro n ę u licy ,
n ap rzeciwk o s to łó wk i.
Z d wo ma cy wilami ru s zy liś my g ęs ieg o tu ż za p ierws zą g ru p ą. Do n o ś n y g ło s
o ficera n am to warzy s zy ł. Ob ejrzałem s ię.
– A wy p ó jd ziecie tam – mu s ztro wał p o zo s tały ch n o wy ch mies zk ań có w Kwas zy ,
wy ciąg ając ręk ę w o k reś lo n y m k ieru n k u .
Po p aru min u tach s p aceru zło ży liś my ręczn y b ag aż, p rzy tas zczo n y z Pietrak o wa,
w s io n ce wy zn aczo n eg o n am b arak u i d o łączy liś my d o g ro mad y zes łań có w
zeb ran y ch p rzed s to łó wk ą. Po ś ro d k u s tało k ilk u o ficeró w w mu n d u rach NKWD –
Narodnego Komisariatu Wnutriennych Dieł. J u ż s ame te litery wzb u d zały w n as n iep o k ó j.
Gru p a lu d zi p rzed s to łó wk ą s zy b k o ro s ła. Zeb rali s ię ws zy s cy : mło d zi, s tarzy ,
małżeń s twa, matk i z d ziećmi n a ręk ach . Po ch wili jes zcze jed en o ficer o p u ś cił
k an celarię i zmierzał w n as zy m k ieru n k u wraz z d wo ma cy wilami. J ak o że b y łem
n iżs zy o d więk s zo ś ci o taczający ch mn ie d o ro s ły ch , mu s iałem s tan ąć n a p alcach
i wy ciąg n ąć s zy ję jak g ąs io r, żeb y wid zieć, co s ię d zieje. J ed en z o ficeró w NKWD
miał trzy czerwo n e p ro s to k ąty n a k o łn ierzu : zn aczy p u łk o wn ik , n ie b y le k to . Us tawił
s ię p rzed n ami i też p o d n ió s ł p rawą ręk ę. Zap ad ła cis za. Pu łk o wn ik mó wił s p o k o jn ie,
u ży wając języ k a literack ieg o , więc mimo mo ich b rak ó w języ k o wy ch zro zu miałem
p rawie ws zy s tk o . Zres ztą treś ć jeg o p rzemó wien ia o g ran iczała s ię d o p o wtó rzen ia
zn an y ch n am ju ż ws k azó wek n a temat n as zej p rzy s zło ś ci: „Zdies' żyt' budietie, a celem
res zty was zeg o n o weg o ży cia b ęd zie pieriewospitanije, czy li d o k s ztałcen ie, n ares zcie
n au czy cie s ię zarab iać n a ży cie włas n ą p racą”.
Te o s tatn ie s ło wa zo s tały p o witan e s zy d erczy m ś miech em. „Bzd u ry … Zawracan ie
g ło wy … ” – b o p rzecież wś ró d n as p rzeważali rzemieś ln icy , ro b o tn icy , u rzęd n icy ,
in telig en cja zawo d o wa; n awet tak ich „k ap italis ty czn y ch wy zy s k iwaczy
i k rwio p ijcó w”, jak s k lep ik arze i d ro b n i k u p cy , b y ło wś ró d n as n iewielu .
Niewzru s zo n y n as zą reak cją o b y watel p u łk o wn ik p o d n ió s ł ty lk o g ło s :
– Tak jak k ażd y s o wieck i o b y watel, ży ć b ęd ziecie wed łu g p ierws zej zas ad y
s o cjalizmu : kto nie rabotajet, tot nie je – k to n ie p racu je, ten n ie je. Was zy mi
in s tru k to rami b ęd ą wy zn aczo n e w ty m celu o s o b y z p ers o n elu Kwas zy . – Nas tęp n ie
o b y watel p u łk o wn ik p rzes zed ł d o liry czn ej częś ci s weg o p rzemó wien ia: p o d k reś lił
k ilk ak ro tn ie ws p an iało my ś ln o ś ć rząd u Związk u Rad zieck ieg o , „k tó remu zaws ze leży
n a s ercu d o b ro b y t n ie ty lk o włas n y ch o b y wateli, ale i cu d zo ziemcó w, n awet tak ich
wro g ó w lu d u jak wy . W s wej n ieo g ran iczo n ej łas ce – g ło s p o d n ió s ł s ię mu p rawie d o
d y s zk an tu – rząd s o wieck i n ad aje tak że wam, o b co k rajo wco m, p rzy wileje
s o wieck ieg o o b y watela zag waran to wan e w n as zej s talin o ws k iej k o n s ty tu cji. J u tro
o trzy macie d zień wo ln y o d p racy i b ęd ziecie mo g li s ię zag o s p o d aro wać. J u tro też
k ażd y z was d o s tan ie p rzy d ział d o p racy i p o ju trze b ęd ziecie mo g li p rzy s tąp ić d o
wy p ełn ian ia p lan u . Od p o wied zialn y za to b ęd zie to warzy s z Orło w, n aczeln ik
Kwas zy , wraz ze s wy mi p o mo cn ik ami. W my ś l zas ad y : k to n ie p racu je, ten n ie je –
p o d k reś lił to raz jes zcze zn acząco – za p ien iąd ze zaro b io n e zależn ie o d wy d ajn o ś ci
b ęd ziecie mo g li k u p ić p rzy d zielo n ą rację ch leb a i p o zo s tałe wy ży wien ie w s k lep ie
Kwas zy i w s to łó wce”.
M ało k to z Po lak ó w zn ał ro s y js k i i ro la tłu maczy s p ad ła n a ty ch k ilk u , k tó rzy ten
języ k zn ali, międ zy in n y mi n a mo ich ro d zicó w. Nas tąp iły p y tan ia, g łó wn ie
d o ty czące waru n k ó w mies zk an io wy ch i p racy , zaro b k ó w i cen . Zaczęło mn ie to
n u d zić, k ied y o jciec, d o tąd b io rący u d ział w d y s k u s ji ty lk o jak o jed en z tłu maczy ,
zab rał g ło s :
– M am d wa p y tan ia. Po p ierws ze, czy mó j s y n , k tó ry ma p iętn aś cie lat, b ęd zie
mó g ł ws tąp ić d o o d p o wied n iej k las y n a p o czątk u ro k u s zk o ln eg o ? O ile wiem,
k o n s ty tu cja g waran tu je k ażd emu d zieck u d zies ięć lat s zk o ły d o wiek u lat s zes n as tu .
Po d ru g ie, jes tem lek arzem. Wed łu g k o n s ty tu cji k ażd y ma p rawo d o p racy we
włas n ej s p ecjaln o ś ci. Czy mo g ę n a to liczy ć?
Ob y watel p u łk o wn ik n awet s ię n ie zająk n ął:
– Od p o wied ź, o b y watelu , n a was ze p ierws ze p y tan ie b rzmi da, tak . Każd y ma
p rawo d o d zies ięciu lat n au k i w s zk o le. Ale w Kwas zy n ie ma s zk o ły . Was z s y n
mu s iałb y co d zień ran o iś ć czterd zieś ci d wa k ilo metry d o Pietrak o wa i p o lek cjach
wracać d o Kwas zy . Wzd łu ż rzek i, p o ciemk u , p rzez las . Czy mo żemy n a to p o zwo lić?
– Tu d la więk s zeg o efek tu n as tąp iła d ramaty czn a p rzerwa. – Co d o was zeg o d ru g ieg o
p y tan ia, o b y watelu , to jak o czło wiek wy k s ztałco n y wiecie ch y b a, że w k ażd y m k raju
n a ś wiecie, s o cjalis ty czn y m czy k ap italis ty czn y m, d y p lo m lek ars k i wy mag a
zatwierd zen ia. To s ię n azy wa n o -s try -fi-k a-cja – wy ced ził to d łu g ie s ło wo s y lab a p o
s y lab ie. – A to jes t s p rawa p rzy d łu g a – d o d ał ze zło ś liwy m u ś mies zk iem.
– Ależ z ty m n ie b ęd zie tru d n o ś ci – o d p arł o jciec d o b ro d u s zn ie. – Stu d io wałem
med y cy n ę w Ro s ji p rzed p ierws zą wo jn ą ś wiato wą, mó j d y p lo m zo s tał wy d an y p rzez
Un iwers y tet M o s k iews k i i mam g o n awet ze s o b ą.
Uś miech n a twarzy o ficera p rzes zed ł w n iemiły g ry mas . Zamilk ł n a d łu żs zą
ch wilę, jak b y mu zab rak ło s łó w. Zmars zczy ł czo ło .
– Po my ś lę o ty m – p o wied ział, o d wró cił s ię n a p ięcie, p o mas zero wał d o
k an celarii. To b y ł k o n iec s p o tk an ia.
Pro ces my ś lo wy o b y watela p u łk o wn ik a trwał wiele mies ięcy . Ojciec p raco wał
fizy czn ie – w les ie i n a b u d o wach – p rzez p rawie cały ro k i d o p iero w czerwcu 1 9 4 1
ro k u o b jął s tan o wis k o lek arza w Kwas zy i Was iliewie.
Ch ciałb y m mó c o p is ać n as ze ży cie w Kwas zy d o k ład n ie, d zień p o d n iu , ale n ie
p is ałem d zien n ik a, więc n ie jes t to mo żliwe. A że p rzy wilejem mło d o ś ci jes t ży ć
włas n y m, d o ś ć eg o cen try czn y m ży ciem, d o p iero wiele lat p ó źn iej zro zu miałem, jak
mało wag i p rzy wiązy wałem wó wczas d o p rzeży ć in n y ch , d o co d zien n ej walk i
z n atu rą i z ciężk imi waru n k ami n as zeg o b y tu .
M ies zk aliś my w wielk im zag ęs zczen iu . Bezd zietn e p ary , n awet n o wo p o ś lu b io n e,
n ie miały d la s ieb ie o d d zieln eg o k ącik a. Więk s zo ś ć zes łań có w g n ieźd ziła s ię p o p arę
ro d zin w jed n y m p o k o ju . Waru n k i mies zk an io we i p raca w les ie mu s iały b y ć
s zczeg ó ln ie tru d n e d la lu d zi s tars zy ch – d o k tó ry ch w ty ch czas ach zaliczali s ię
ws zy s cy p o wy żej p ięćd zies iątk i – d la in walid ó w i p rzewlek le ch o ry ch , i d la
więk s zo ś ci n as , lu d zi n iep rzy zwy czajo n y ch d o ciężk iej p racy fizy czn ej.
Wy n ag ro d zen ie zależało o d wy d ajn o ś ci i ty m, k tó rzy n ie p o trafili wy ro b ić n o rmy ,
n iezmiern ie tru d n o b y ło wy ży ć. Świad czeń s p o łeczn y ch o czy wiś cie n ie b y ło . I, jak
n as zap ewn io n o n a s amy m p o czątk u , jeś ć miał p rawo ty lk o ten , k to p raco wał. M y
mieliś my to s zczęś cie, że u d ało n am s ię p rzy wieźć s p o rą k wo tę. Niemn iej o jciec
s tracił w Kwas zy zd ro wie, n ig d y g o w p ełn i n ie o d zy s k ał i zmarł, ju ż n a wo ln o ś ci,
w wiek u p ięćd zies ięciu s ied miu lat. M atk a s zy b k o s ię zes tarzała, ale s zczęś liwie p o
o p u s zczen iu „n ielu d zk iej ziemi” o d zy s k ała n a jak iś czas częś ć d awn eg o wig o ru .
Zmarła w Lo n d y n ie w wiek u s ied emd zies ięciu trzech lat.
J eżeli o mn ie ch o d zi, s traciłem d wa lata n au k i, ch o ć Kwas za b y ła n ie n ajg o rs zą
s zk o łą ży cia. Pracu jąc fizy czn ie, b ęd ąc o d p o wied zialn y za s ieb ie, d o jrzałem mo że
s zy b ciej, n iżb y to s ię s tało n ad k s iążk ami. W les ie zarab iałem więcej o d o jca i mo je
zaro b k i s tały s ię p o ważn ą p o zy cją w n as zy m b u d żecie. Zd o b y łem w ten s p o s ó b
zau fan ie we włas n e s iły i p ewn o ś ć s ieb ie, k tó re p rzy d ały mi s ię i w wo js k u ,
i w d als zy m ży ciu .
No i w Kwas zy p o raz p ierws zy zak o ch ałem s ię n a p o ważn ie.
Ze ws ty d em i ze s k ru ch ą mu s zę p rzy zn ać, że b y ły o k res y , k ied y n awet cies zy łem
s ię ży ciem.
Kied y o b y watel p u łk o wn ik , a za n im s zn u rek en k awu d zis tó w zn ik n ął w d rzwiach
k an celarii, zeb ran ie ro zb iło s ię n a mn iejs ze g ru p k i. Po wy jątk o wo d łu g im d n iu
i zmęczo n y d zies ięcio g o d zin n y m mars zem z Pietrak o wa n ie miałem więk s zej o ch o ty
n a p rzy s łu ch iwan ie s ię d y s k u s jo m.
Przez ch wilę s łu ch ałem jed n y m u ch em ro zważań o jca i p an a Ro mera,
jed n o cześ n ie wp atru jąc s ię w có rk ę teg o o s tatn ieg o , Helę, k tó ra wid o czn ie ró wn ie
zn u d zo n a, n ie mając co ro b ić, k ręciła s ię międ zy b arak ami. Zwró ciłem n a n ią u wag ę
ju ż d wa d n i temu , p o d Ko tłas em, k ied y o p u s zczając p o ciąg , wy s k o czy liś my
jed n o cześ n ie z s ąs iad u jący ch wag o n ó w. By ła b ru n etk ą o lek k o ś n iad ej cerze, ch y b a
w mo im wiek u i mo jeg o wzro s tu , o czarn y ch , jak b y ro zmarzo n y ch o czach . Czy żb y
miała lek k ieg o zeza? M o że ty lk o n a mn ie tak b o k iem s p o jrzała? Us ły s załem też
wted y jej g łęb o k i g ło s , p o d o b n y d o altu M arlen y Dietrich . I to właś n ie w tej ch wili
M ietek zap ro p o n o wał p ły wan ie, i czar p ry s ł.
Teraz h is to ria o mal s ię n ie p o wtó rzy ła. Właś n ie zb ierałem s ię n a o d wag ę, b y
p o d ejś ć d o Heli, p rzed s tawić s ię i zap ro p o n o wać ws p ó ln y s p acer, g d y M ietek , też
wid o czn ie zn u d zo n y , trącił mn ie ło k ciem, p rzery wając me marzen ia.
– Ch o d ź – zap ro p o n o wał – o b ejrzy jmy te b arak i.
– Do b rze. – Kiwn ąłem g ło wą, p o d s zed łem d o Heli i p o p ro s tu u jąłem ją p o d
ramię. – Id ziemy zro b ić wizję lo k aln ą n as zeg o n o weg o d o mu . Do łączy s z d o n as ?
Wy zn aczo n y n am d łu g i b arak s tał p o międ zy u licą a rzek ą, jak ieś p iętn aś cie
k ro k ó w o d lek k o p o d n ies io n eg o b rzeg u . J ak ws zy s tk ie in n e zab u d o wan ia w Kwas zy ,
b y ł p artero wy , zb u d o wan y z o k rąg lak ó w, k tó re w ro g ach k rzy żo wały s ię, zach o d ząc
jed en n a d ru g i. Ob es zliś my n as z d o m d o o k o ła. Po międ zy rzek ą i b arak iem ro s ło
n ieco trawy , k ilk a ro zrzu co n y ch k rzaczk ó w, n ic ciek aweg o . Wró ciliś my n a u licę.
Ciężk ie d rzwi wejś cio we zn ajd o wały s ię n a s amy m ś ro d k u ś cian y . Zas k rzy p iały
zawias y . Drzwi o twierały s ię d o s io n k i zajmu jącej całą s zero k o ś ć b u d y n k u , wciąż
zawalo n ej n as zy m p o d ręczn y m b ag ażem i ws zy s tk ich n as zy ch p rzy s zły ch s ąs iad ó w.
W ś cian ie n ap rzeciw d rzwi wid n iało n iewielk ie o k ien k o . W lewy m ro g u b y ł p iec
k u ch en n y z czterema fajerk ami. Z s io n k i, n a lewo i n a p rawo , wio d ły d wa d łu g ie
k o ry tarze, jed en p o d fro n to wą ś cian ą, d ru g i p o ś ro d k u b arak u . Ko ry tarz p ro wad zący
n a p rawo b y ł ciemn y i b ard zo wąs k i, trzeb a b y ło s ię p rzecis k ać p rzez n ieg o g ęs ieg o .
Z żalem mu s iałem p u ś cić ramię Heli. Po o b u s tro n ach k o ry tarza wąs k ie d rzwiczk i
o twierały s ię d o p o k o ik ó w p rzy p o min ający ch s taro mo d n y p rzed ział k o lejo wy
trzeciej k las y ; n ap rzeciw d rzwi b y ło n iewielk ie o k ien k o . J ed n o o s o b o we metalo we
łó żk o zajmo wało p rawie całą p rzes trzeń wzd łu ż jed n ej ś cian y , zo s tawiając ty lk o
wąs k ie p rzejś cie wzd łu ż d ru g iej. Na żad n e in n e meb le n ie b y ło miejs ca. I to miało
b y ć p o mies zczen ie d la ro d zin ?
– To jes t jed n a p o ło wa b arak u – s twierd ziła p rag maty czn ie Hela. – Zb ad ajmy
d ru g ą s tro n ę.
Wró ciliś my d o s io n k i. Ko ry tarz p ro wad zący w lewo o d d rzwi wejś cio wy ch miał
jak ieś d zies ięć k ro k ó w d łu g o ś ci i k o ń czy ł s ię ś cian ą. By ł też ciemn y , b ez o k n a, ale
d u żo s zers zy , p ro wad ził międ zy ś cian ą z s u ro wy ch o k rąg lak ó w p o lewej s tro n ie
a ś cian ą z p o b ielan y ch d es ek i z d wo jg iem d rzwi p o p rawej; p ierws ze p ro wad ziły d o
s p o reg o p o k o ju o p o b ielan y ch ś cian ach , g d zie n ap rzeciw n ich mieś ciło s ię
k wad rato we o k n o o b o k u metro wej d łu g o ś ci. Umeb lo wan ie p o k o ju s k ład ało s ię
z czterech wąs k ich metalo wy ch łó żek u s tawio n y ch n a ch y b ił trafił, n iewielk ieg o
s to łu i d wó ch d rewn ian y ch k rzes eł.
– To wy g ląd a ju ż n ieco lep iej – zd ecy d o wał M ietek .
W s am raz d la n as – d o d ała Hela. – Ale b rak u je co n ajmn iej jed n eg o łó żk a.
W ro d zin ie Ro meró w b y ło o p ró cz ro d zicó w czwo ro d zieci: trzy có rk i i s y n . I jak
s ię wk ró tce o k azało , mu s ieli s ię o n i zad o wo lić czterema łó żk ami; ro d zice d zielili
jed n o , a Hela i M ag d a, n ajmło d s za z s ió s tr, d ru g ie. Ty lk o ich b rat, Olek , i n ajs tars za
s io s tra, M ila, mo g li s p ać w lu k s u s o wej s amo tn o ś ci.
Dru g ie d rzwi p ro wad ziły d o p rawie id en ty czn eg o p o k o ju ; s tały w n im trzy tak ie
s ame łó żk a, s tó ł i k rzes ło . Du ży g lin ian y p iec z metalo wy mi d rzwiczk ami wy p ełn iał
p rzes trzeń p o międ zy d rzwiami d wó ch p o k o i o d s tro n y k o ry tarza, n iewątp liwie
o g rzewając o b a p o mies zczen ia. Gd y n ad es zła zima, Hela i ja s p ęd zaliś my d łu g ie
g o d zin y , trzy mając s ię za ręce, s ied ząc n a k lo cach p rzed o twarty mi d rzwiczk ami
p ieca, wp atrzen i w p ło mien ie…
Ro d zin y tak małe jak n as za lu b M ietk a n ie mo g ły n awet marzy ć o włas n y m
p o k o ju . Sp o jrzeliś my n a s ieb ie z M ietk iem zn acząco .
– Zamies zk amy razem? – s p y tałem.
– M o że b y ć, ale… – Tu g ło s y w k o ry tarzu p rzerwały mu w p ó ł zd an ia.
Wid o czn ie d y s k u s je s ię s k o ń czy ły i res zta mies zk ań có w b arak u też p rzy s zła
s zu k ać s zczęś cia.
Ro d zice Heli zaap ro b o wali jej wy b ó r lo k alu . M o i ro d zice i o jciec M ietk a też n ie
mieli zas trzeżeń d o n as zeg o ro związan ia. Ok azało s ię jed n ak , że b y liś my
o p ty mis tami, licząc n a tak małe zag ęs zczen ie, i d o n as zeg o p o k o ju wp ro wad ziło s ię
jes zcze małżeń s two Brzeziń s k ich . W rezu ltacie jed n o łó żk o p rzy p ad ło mo im
ro d zico m, d ru g ie Brzeziń s k im, a M ietk o wi i jeg o o jcu trzecie. J a zo s tałem n ie ty lk o
b ez łó żk a, ale n awet b ez miejs ca n a n ie. Urato wało mn ie wy ś ciełan e łó żk o p o lo we,
k tó re s p rawiliś my s o b ie w Piń s k u . W rezu ltacie miałem ch y b a n ajmięk s ze ło że
w całej Kwas zy i w d o d atk u ty lk o d la s ieb ie. Wp rawd zie co n o c trzeb a b y ło
p rzes tawiać meb le w p o k o ju : p rzy s u n ąć s tó ł d o łó żk a Brzeziń s k ich , ro zs tawić mo je
i wetk n ąć je międ zy łó żk o ro d zicó w a s tó ł; ran o trzeb a je b y ło s k ład ać i wp y ch ać p o d
łó żk o ro d zicó w – in aczej n ie mo żn a b y s ię ru s zy ć.
Zan im s k o ń czy liś my ro zważan ia lo k alo we, g łó d p rzy p o mn iał mi, że o d ran a n ic
n ie miałem w u s tach , a d zień b y ł d łu g i. J es zcze p rzed zeb ran iem p ró b o wałem d o b rać
s ię d o s to łó wk i, ale d rzwi b y ły zamk n ięte n a g łu ch o , ch o ć k artk a n a n ich d awała
n ad zieję: „Zu p a i ch leb o ó s mej wieczo rem”. J ak d o ro ś li wy trzy mu ją tak cały mi
g o d zin ami b ez jed zen ia? Nie mo g łem s o b ie n awet wy o b razić. Od tej p amiętn ej n o cy
w Piń s k u , k ied y wy ciąg n ięto n as z łó żek – czy żb y to b y ło zaled wie ty d zień temu ? –
b ez p rzerwy b y łem g ło d n y . Do teg o n ig d y s ię n ie p rzy zwy czaiłem. Ale n au czy łem s ię
n ie n arzek ać; i tak n ik t, n awet o jciec, n ic n ie mó g ł n a to p o rad zić. Tru d n o . Trzeb a
czek ać d o ó s mej.
A n a len is two n ie mo żn a b y ło s o b ie p o zwo lić. Na b rzeg u rzek i czek ały ju ż n as ze
b ag aże p rzy wiezio n e rzek ą z Pietrak o wa. Przy tas zczy liś my je z o jcem d o b arak u .
W s zo p ie za k an celarią zn aleźliś my czy s te ws y p y z ju to weg o materiału
i wy p ełn iliś my s ien n ik i s ło mą z wielk ieg o s to s u . Wk ró tce n as z p o k ó j ze ś wieżo
p o ś cielo n y mi trzema łó żk ami wy g ląd ał n a zamies zk an y . Hela i M ag d a p rzy b ieg ły
zn ad rzek i, n io s ąc d wa b u k iecik i p o ln y ch k wiató w, d la n as i d la s ieb ie, mama
p rzy k ry ła s tó ł o b ru s em, p rzy b rała g o k wiatk ami w s ło ik u i n as z p o k ó j n ab rał
wres zcie b ard ziej cy wilizo wan eg o wy g ląd u .
Nares zcie p rzy s zła g o d zin a ó s ma i jak s ezam o two rzy ły s ię d rzwi s to łó wk i.
Wielk ieg o wy b o ru n ie b y ło , ale z ap ety tem zjed liś my zu p ę, zag ry źliś my ch leb em
i p o p iliś my p o d ejrzan y m b rązo wy m p ły n em, k tó ry o k azał s ię s u b s ty tu tem h erb aty .
Po raz p ierws zy o d wy jazd u z Piń s k a mu s ieliś my zap łacić za p o s iłek . Nares zcie s y ty ,
zwaliłem s ię d o łó żk a i n awet b iała n o c s n u mi n ie p rzerwała.
Nazaju trz ws taliś my wcześ n ie. Zeb ran ie w s p rawach p racy b y ło wy zn aczo n e n a
s zó s tą ran o w krasnom ugołkie, czy li w ś wietlicy . Nie d o ty czy ło to mn ie, p o n ieważ n ie
miałem jes zcze s zes n as tu lat i o b o wiązek p racy mn ie n ie o b ejmo wał. Ale b o jąc s ię
p rzeg ap ić ś n iad an ie, ws tałem razem z in n y mi.
W n as zy m p rzelu d n io n y m p o k o ju p o ran n a to aleta mo g łab y b y ć d o ś ć k ręp u jąca,
g d y b y n ie to , że res ztk i n as zej s k ro mn o ś ci zg u b iły s ię ju ż g d zieś międ zy Piń s k iem
a Ko tłas em, więc u b ieran ie s ię i ro zb ieran ie w o b ecn o ś ci o s ó b p rzeciwn ej p łci s tało
s ię ru ty n ą. Staraliś my s ię jed y n ie zak ry wać n ajb ard ziej ws ty d liwe częś ci ciała. M ó j
d zień zaczy n ał s ię o d p rzy n ies ien ia d wó ch k u b łó w wo d y z rzek i. Przy wieźliś my ze
s o b ą emalio wan ą mied n icę, wciąż mieliś my res ztk i my d ła i p ro s zk u d o zęb ó w i jak o
tak o mo żn a s ię b y ło u my ć.
Ko lejk a d o s to łó wk i n a ś n iad an ie n ie b y ła d łu g a, p o k ilk u min u tach zn aleźliś my
s ię w ś ro d k u . Sto jąc z ro d zicami w n as tęp n ej k o lejce d o k o n tu aru , ro zejrzałem s ię
d o o k o ła. Po p rzed n ieg o wieczo ru b y łem zb y t g ło d n y , żeb y wid zieć d alej n iż włas n y
talerz. Sala zajmo wała więk s zo ś ć d łu g ieg o b arak u . Wy p ełn iały ją d łu g ie d rewn ian e
s to ły u s tawio n e w k ilk u rzęd ach , ich b laty b y ły wy p o lero wan e p rzez lata ło k ciami
b ies iad n ik ó w. Ławk i p o o b u s tro n ach s to łó w b y ły zajęte: z g ru b s za o k o ło d wu s tu
o s ó b . Na k o n tu arze, p rzy o k ien k u k u ch n i, s tał s to s b iały ch fajan s o wy ch , mo cn o
wy s zczerb io n y ch talerzy , s zereg i emalio wan y ch k u b k ó w z n ieb ies k imi b rzeg ami
i s k rzy n k a cy n o wy ch ły żek . Na czarn ej tab licy p rzy o k ien k u k u ch n i wy p is an e b y ło
k red ą n ieb o g ate „men u ”:
1 ) k as za o ws ian a – 3 0 k o p iejek ,
2 ) k as za jag lan a – 1 ru b el.
Kied y wres zcie p rzy s zła n as za k o lejk a, k as za jag lan a s ię s k o ń czy ła. Do s tałem
talerz p ełen g ęs tej o ws ian k i, w k tó rej, w zag łęb ien iu p o ś ro d k u , p ły wała ły żk a
tłu s zczu ; d o teg o d o s zed ł k u b ek p s eu d o h erb aty . Kas za b y ła led wie łu s k an a i więcej
w n iej b y ło p lew n iż ziarn a. Zo rien to wałem s ię wted y , d laczeg o s ied zący p rzy s to łach
Ro s jan ie co ch wilę s p lu wali n a b o k i i, ch cąc n ie ch cąc, p o s zed łem w ich ś lad y . Nic
d ziwn eg o , że p o d ło g a wo k ó ł s to łó w p o k ry ta b y ła wars twą p lew. Ale ap ety tu n ic mi
n ie mo g ło zep s u ć. A jak p lu ć, to p lu ć – mó g łb y m n awet p rzy s tąp ić d o zawo d ó w.
Zres ztą o ws ian a k as za z tłu s zczem i z d o d atk iem s o li n ie b y ła n ajg o rs za. Do b rze, że
n ie b y łem zb y t wy b red n y , b o – jak s ię wk ró tce p rzek o n aliś my – o ws ian k a b y ła
g łó wn ą p o zy cją w jad ło s p is ie s to łó wk i w Kwas zy .
Herb atę zak ąs iliś my włas n y m ch leb em. M atk a s tan ęła w k o lejce p o ch leb , zan im
s ię o b u d ziłem. Ch leb b y ł ciemn o b rązo wy , g lin ias ty , ciężk i; n as zą d zien n ą rację
s tan o wił k ilo g ramo wy b o ch en ek . Nawet b ez lin ijk i o b liczy łem, że jed en b o ch en ek
d zieli s ię n a d wan aś cie k ro mek p o d wa i p ó ł cen ty metra k ażd a. Będ zie mu s iało
wy s tarczy ć. Ojciec i ja zjed liś my p o jed n ej k ro mce, p o p ijając g o rącą tak zwan ą
„h erb atą”, k tó ra wy g ląd ała jak b ru n atn a wo d a, o czy wiś cie b ez cu k ru , a jeżeli miała
jak iś s mak , to b y ł o n d alek im p o win o waty m n ieo k reś lo n eg o o wo cu . Pły wały w n iej
małe, tward e k awałk i, zn ó w n ad ające s ię ty lk o d o wy p lu cia. Wid o czn ie p lu cie
n ależało tu d o bon ton.
In ży n ier Was s erman , jak zwy k le ek s p ert, wy jaś n ił mi tajemn icę n as zeg o tru n k u :
– To jes t n amias tk a h erb aty , ersatz. Ro b i s ię ją z p es tek , s k ó rek i in n y ch
o d p ad k ó w ró żn y ch o wo có w, s u s zo n y ch i s p ras o wan y ch n a tward ą mas ę. Sp rzed ają ją
w b ry k ietach p o p ó ł k ilo . Prawd ziwa h erb ata, jak i cu k ier, jes t rzad k o ś cią, n awet
w mias tach .
Zb liżała s ię s zó s ta i lu d zie, w ty m mo i ro d zice, zaczęli u d awać s ię n a zeb ran ie.
Trzeb a zwied zić Kwas zę, p o my ś lałem.
Zaraz n a lewo o d s to łó wk i i tro ch ę d alej o d u licy s tał n iewielk i b u d y n ek
z d ziwn ie d u ży m k o min em, n iews p ó łmiern y m d o res zty b u d o wli. Pch n ąłem d rzwi.
Zamk n ięte. Co s ię za n imi k ry je? Zag ad k a n u mer jed en .
Tu ż za n im b y ła k an celaria. J ak ws zy s tk ie in n e zab u d o wan ia w Kwas zy , b y ł to
p artero wy b u d y n ek , ale n ieco wy żej p o s tawio n y , tak że n a g an ek trzeb a b y ło wejś ć
p o p aru s ch o d k ach . Na zewn ętrzn ej ś cian ie k an celarii wis iał wielk i termo metr
p o k azu jący 2 0 ° . Sk ala miała ro zp ięto ś ć o d +4 0 ° d o – 4 0 ° . Czy to n ie p rzes ad a?
Po s zed łem d alej. Zn ó w co ś mn ie zas tan o wiło : p rzezn aczen ie o k rąg łeg o d o łu ,
o g łęb o k o ś ci p ó ł metra i ś red n icy trzech czy czterech metró w. Po ś ro d k u s tały d wa
k o zły , zb ite z mo cn y ch b elek i d es ek . Zag ad k a n u mer d wa. Nap rzeciwk o , p o d ru g iej
s tro n ie u licy , zn ajd o wały s ię d wa b arak i, jed en za d ru g im, p o d o b n e d o n as zeg o ,
mo że n awet więk s ze. Tro ch ę d alej p o lewej s tro n ie z d łu g ieg o i s zero k ieg o b arak u
d o ch o d ziło d o n o ś n e rżen ie i p ars k an ie k o n i – n a p ewn o s tajn ia. Stała p o d k ątem
p ro s ty m d o u licy . Przy wejś ciu n a s k ąp ej trawie leżał n iech lu jn y , n ieo g o lo n y
mężczy zn a. Ch y b a s p ał. Os tro żn ie u ch y liłem d rzwi.
– A ty kuda? – Us iad ł rap to wn ie. – Co s ię tu p ętas z?
W o d p o wied zi n a wy mo wn y ru ch ręk i i wiązan k ę s o czy s ty ch p rzek leń s tw
p rzy ś p ies zy łem k ro k u .
Za s tajn ią u lica k o ń czy ła s ię ś cian ą las u . Na lewo k ilk a ś cieżek p ro wad ziło
międ zy mn iejs ze b arak i i ch aty . Z więk s zeg o b u d y n k u p o p rawej s tro n ie d o ch o d ziły
n iewy raźn e g ło s y . Wis zący n ad d rzwiami s zy ld z d es k i zawiad amiał, iż jes t to krasnyj
ugołok.
Zeb ran ie wciąż trwało . Zawró ciłem. Ulica b y ła p u s ta. Przes zed łem zn ó w p o międ zy
n as zy m b arak iem i s to łó wk ą. Przed wejś ciem d o b u d y n k u s tała k o lejk a Ro s jan ek
w p s try ch ch u s tk ach n a g ło wach , jak rab ata b arwn y ch k wiató w. Więc tu jes t s k lep
i p iek arn ia.
Ro s jan k i s p o jrzały n a mn ie z zaciek awien iem, p rzy witały mn ie u ś miech em.
– Zdrastwuj. J ak ci n a imię? – zag ad n ęła mn ie jed n a z n ich .
– Stefan – p o wied ziałem z ro s y js k a, k ład ąc ak cen t n a o s tatn iej s y lab ie.
– No to ch o d ź tu , Stiep an u s zk a, p o g ad aj z n ami. – Uś miech n ęła s ię o d u ch a d o
u ch a.
– Lep iej ju ż p ó jd ę – o d p o wied ziałem i mach n ąłem ręk ą n a p o żeg n an ie.
Od p o wied ział mi g ło ś n y ś miech . Czu łem, że s p iek łem rak a. Zwiałem.
Tu ż za s k lep em s tał jes zcze jed en mały d o mek , tak u k ry ty międ zy d rzewami, że
p o p rzed n ieg o d n ia g o n ie zau waży łem. Ulica tu s ię k o ń czy ła i p rzech o d ziła
w ś cieżk ę, lek k o p n ącą s ię p o d g ó rę. Tro ch ę d alej ś cieżk a s ię ro zwid lała i s k ręciws zy
w lewo , s tałem p o ch wili n a b rzeg u rzek i, n a n as zej wczo rajs zej d ro d ze. Ścieżk a
w p rawo , k tó rą ru s zy ła wczo raj g ru p a d o Was iliewa, p ro wad ziła s k rajem las u .
Po s zed łem k awałek , ale d ró żk a zag łęb iała s ię co raz b ard ziej w las , więc n ie ch cąc s ię
zg u b ić, zawró ciłem. Wracając, zn alazłem s ię zn ó w k o ło małeg o d o mk u międ zy
d rzewami. Pch n ąłem d rzwi, o two rzy ły s ię, s k rzy p iąc n iemiło s iern ie. Po d ś cian ami
s tały d rewn ian e ławk i, a n ad n imi wis iały s zero k ie p ó łk i. W k ącie leżała k u p a d u ży ch
k amien i. Ban ia? Nig d y d o tąd n ie wid ziałem tak iej łaźn i.
Wró ciłem d o n as zeg o b arak u . Wy d awał s ię p u s ty , ale p rzez d rzwi p o k o ju
Ro meró w zo b aczy łem Helę i M ag d ę ro zp arte n a łó żk ach . Na zap ro s zen ie Heli
d o łączy łem d o n ich . Gad ając o ty m i o wy m, d o wied ziałem s ię tro ch ę o ich ro d zin ie.
Po ch o d zili z jed n eg o z mias t w zach o d n iej Po ls ce. Ojciec b y ł ad wo k atem. Z czwo rg a
d zieci n ajs tars i b y li M ila i Olek , o b o je mieli o k o ło d wu d zies tk i i b y li ju ż
s tu d en tami. M ag d a b y ła o ro k mło d s za o d Heli. An i jed n a, an i d ru g a n ie miała
jes zcze s zes n as tu lat, czy li b y ły „d ziećmi”, tak jak ja, i d lateg o też n ie p o s zły n a
zeb ran ie.
Z n ich d wó ch Hela b y ła p o ważn iejs za, jak b y zad u man a, zag u b io n a we włas n y ch
my ś lach . M ag d a s tan o wiła jej p rzeciwień s two : wes o ła, ro ześ mian a, z ży wy mi
is k ierk ami w o czach . Zu p ełn ie n ie b y ły d o s ieb ie p o d o b n e: Hela ciemn o wło s a,
a M ag d a b lo n d y n k a, n ieco wy żs za o d Heli. Ob ie b y ły miłe i ład n e, lecz, ch o ć n ie
wiem d laczeg o , b ard ziej p o ciąg ała mn ie Hela.
W s ien i ro zleg ły s ię g ło s y – zeb ran ie mu s iało s ię s k o ń czy ć. Wró cili ro d zice,
Ro mero wie, M ietek z o jcem i Brzeziń s cy . Ta o s tatn ia p ara s ąs iad o wała ze mn ą w n o cy
n iemal in ty mn ie: ty lk o s tó ł o d g rad zał ich łó żk o o d mo jeg o . M imo to o d s ameg o
p o czątk u p o czu łem an ty p atię d o n ich o b o jg a. I jak s ię p ó źn iej o k azało , in s ty n k t
mn ie n ie zawió d ł.
Zb liżało s ię p o łu d n ie. Żo łąd ek ju ż d awał o s o b ie zn ać, a że w ty ch czas ach wciąż
jes zcze g ó ro wał n ad s ercem, o p u ś ciłem miłe to warzy s two d ziewcząt i p o s zed łem n a
zwiad y w k ieru n k u s to łó wk i. U d rzwi u s tawiła s ię ju ż d łu g a k o lejk a. M ama
zd ecy d o wała więc, że o b iad zjemy w n as zy m p o k o ju ; wciąż mieliś my res ztk i
p rawd ziwej h erb aty i n ien aru s zo n ą więk s zą częś ć n as zej racji ch leb a. In n i d o łączy li
ze s wo imi zap as ami, a mn ie p rzy p ad ło zag o to wan ie wo d y . Ale n ie b y ło to tak ie
p ro s te. M ieliś my wp rawd zie p ry mu s , ale b ez n afty n iewiele b y ło z n ieg o p o ży tk u .
Ku ch en k a w s ien i b y ła zimn a, p alen is k o ciemn e i p u s te. Wied ziałem, jak s ię ro zp ala
o g ień – p o trzeb n e mi b y ły zap ałk i, p ap ier, s u ch e d rzazg i n a p o d p ałk ę i wres zcie
więk s ze k awałk i d rewn a. Zap ałek mieliś my w zap as ie ty lk o p ó ł p u d ełk a, n ależało je
o s zczęd zać. A p ap ieru an i s k rawk a.
Ob o k k u ch en k i o p arta o ś cian ę s tała d u ża s iek iera. Po d zewn ętrzn ą ś cian ą b arak u ,
tu ż k o ło d rzwi, leżała s terta b rzo zo wy ch p o lan . Po rąb ałem je b ez tru d n o ś ci. Su ch e
p łaty b iałej k o ry s u g ero wały , że mo g ą zas tąp ić p ap ier. I rzeczy wiś cie, zu ży ws zy
ty lk o jed n ą zap ałk ę, ro zp aliłem o g ień i p o k ilk u min u tach wo d a n a h erb atę b y ła
g o to wa.
Z czas em d o wied ziałem s ię, że Sy b iracy o d wiek ó w u ży wali k o ry b rzo zo wej n a
ro zp ałk ę. Ro b ili też z n iej k ap cie, u ży wali jak o materiału d o p is an ia – w ty ch
p ry mity wn y ch waru n k ach , z b rak u in n y ch ś ro d k ó w, miała jes zcze wiele in n y ch
zas to s o wań .
Du mn y z o s iąg n ięcia, wró ciłem z czajn ik iem wrzątk u d o p o k o ju , g d zie in n i, n ie
czek ając n a mn ie, ro zs ied li s ię ju ż i zab rali d o o b iad u ; ro zmo wy s zły p rzy ty m
n iczy m w k awiarn i. M ó wiło s ię g łó wn ie o p rzy d ziałach d o p racy . In ży n ier
Was s erman i M ietek mieli d o łączy ć d o leś n y ch b ry g ad . M ó j o jciec, ze wzg lęd u n a
p o d es zły wiek – w p aźd ziern ik u k o ń czy ł p ięćd zies iąt lat – d o s tał p racę n a s amy m
posiołku. J eg o zad an iem miały b y ć konopatka i obmazka n o wo zb u d o wan eg o b arak u .
Gło wiliś my s ię ws zy s cy , jak i ro d zaj p racy te n ib y zro zu miałe s ło wa s o b ą
p rzed s tawiają. Nawet in ży n ier Was s erman , n as za tech n iczn a en cy k lo p ed ia, n ie
p o trafił n am teg o wy tłu maczy ć.
Ojciec zwró cił s ię d o mn ie:
– M ama też d o s tała s k iero wan ie d o leś n ej b ry g ad y . Nie g n iewaj s ię, ale n ie
miałem in n eg o wy jś cia, jak zap ro p o n o wać, że zamias t n iej ty p ó jd zies z d o p racy .
Naczeln ik zg o d ził s ię p o d ty m waru n k iem zo s tawić mamę w s p o k o ju . Wy żs za wład za
mu s i to zatwierd zić, ale to p ewn ie ty lk o fo rmaln o ś ć. Nap rawd ę, s y n eczk u , n ie
mo g łem in aczej… J ak o n ieletn i b ęd zies z p raco wał ty lk o s ześ ć g o d zin … – Ojciec b y ł
wy raźn ie p o ru s zo n y .
– Ależ, tatu s iu , d o s k o n ale to załatwiłeś . Nap rawd ę. Co ja b y m tu cały d zień ro b ił?
Ob ijał s ię? Świetn ie s ię s k ład a. A jak ą ro b o tę mi d ad zą? Co ś mó wili?
M ama miała łzy w o czach . Uś cis n ęła mn ie i p o cało wała. Ale ty m razem n ie
ws ty d ziłem s ię p u b liczn eg o matczy n eg o u ś cis k u .
– Nie zawio d łem s ię n a to b ie, s y n k u . – Uś miech n ął s ię o jciec. – Nie wiem jak
in n i, ale mecen as Ro mer też ro zmawiał z Orło wem i Hela p ó jd zie d o p racy zamias t
jeg o żo n y . Orło w o b iecał, że jak o n ieletn i d o s tan iecie lek k ą p racę.
Dziwn e, jak łatwo s ię czerwien iłem, g d y ws p o min an o p ewn e imię… Do b rze, że
mama zmien iła temat.
– Nie s ąd zicie, że ten Orło w wy ró żn ia s ię międ zy in n y mi Ro s jan ami? J eg o
p o s tawa, zach o wan ie, n awet jeg o ro s y js k i s ą zu p ełn ie in n e. Co ś w n im jes t
z ary s to k raty czy z cars k ieg o o ficera.
– J ed en z k o ch an k ó w cary cy Katarzy n y – wtrąciłem – n azy wał s ię Orło w i b y ł
w d o d atk u h rab ią.
– Nazwis k o n ie tak ie rzad k ie – p o d jęła mama – ale to n ie ty le n azwis k o , ile je ne
sais pas quoi. M o że rzeczy wiś cie jes t z in n ej g lin y , cu d em o calał w czas ie rewo lu cji
i zo s tał tu zes łan y ? M iałam k ied y ś k o leg ę, s tu d en ta, Orło wa, w Ch ark o wie.
M ama s tu d io wała p rzy ro d ę n a Un iwers y tecie Wars zaws k im ewak u o wan y m
w czas ie p ierws zej wo jn y ś wiato wej d o Ch ark o wa.
Po ch o d zen ie n aczeln ik a Kwas zy p o zo s tało tematem d o my s łó w p rzez cały czas
n as zeg o p o b y tu . Sp o s ó b , w jak i s ię n o s ił, jeg o wzg lęd n ie d o b re man iery , k u ltu raln y
języ k , b ez p rzek leń s tw, s tawiały g o n a n ies k o ń czen ie wy żs zy m p o zio mie
w p o ró wn an iu z o g ro mn ą więk s zo ś cią Ro s jan , z k tó ry mi zetk n ęliś my s ię w Związk u
Rad zieck im.
Nas ze n iezn an e ju tro , o b awa p rzed o b cą n am p racą fizy czn ą, p o zo s tawały wciąż
g łó wn y m tematem ro zmo wy . Ty lk o Brzeziń s cy b y li d ziwn ie mało mó wn i. W k o ń cu
ciek awo ś ć zwy cięży ła i in ży n ier Was s erman zap y tał p ro s to z mo s tu :
– A p an i żo n a jak ie d o s taliś cie p rzy d ziały ? Do leś n ej b ry g ad y ?
– O n ie, ja n ie b ęd ę p raco wał w les ie.
Ws zy s cy s p o jrzeli p y tająco n a Brzeziń s k ieg o . M ło d y ry żawy b lo n d y n ek , ch y b a
o k o ło trzy d zies tk i. Niewy s o k ieg o wzro s tu , ale an i k u lawy , an i ś lep y , p o d żad n y m
wzg lęd em n ie u ło mn y . Dlaczeg o o n n ie p ó jd zie d o las u , tak jak ws zy s cy zd ro wi
mężczy źn i, a n awet k o b iety ?
– Kto n ie p racu je, ten n ie je – zacy to wał in ży n ier Was s erman z s o cjalis ty czn eg o
k atech izmu .
– Do s tał p an lep s zą p racę?
– Sk iero wali mn ie d o k an celarii – o d p o wied ział Brzeziń s k i p rzy p arty d o mu ru . –
Po trzeb u ją b u ch altera.
– A co b ęd zie z p an ią? – k o n ty n u o wał p rzes łu ch an ie n ies tru d zo n y in ży n ier.
Zd ro wa, d o ro d n a b lo n d y n a s p o jrzała p ro s ząco n a męża, k tó ry p o ś p ies zy ł
z p o mo cą:
– J a też d o b iłem targ u z Orło wem. Zg o d ziłem s ię p rzy jąć p racę w k an celarii, p o d
waru n k iem że żo n ę zo s tawią w s p o k o ju .
Zaleg ła cis za. Sp o jrzeliś my n a s ieb ie. On łas k awie zg o d ził s ię p raco wać
w k an celarii? Dalej n ik t s ię n ie o d zy wał. W k o ń cu p o czu łem n a ramien iu ręk ę o jca:
– Ch o d źmy s ię p rzejś ć, Stefan k u .
Po s zliś my b rzeg iem rzek i. Po p aru min u tach o jciec o b ejrzał s ię i u zn aws zy , że
d o ś ć d alek o o d es zliś my o d b arak u , p o wied ział:
– Brzeziń s k i mu s iał s ię zg o d zić b y ć d o n o s icielem. Trzeb a b ęd zie o s tro żn ie
mó wić w o b ecn o ś ci jeg o i żo n y . Nie d o s taje s ię ciep łej p o s ad k i w k an celarii b ez
p o wo d u . Cały ten s y s tem o p iera s ię n a d o n o s iciels twie.
To b y ło n ie b y le co . Do n o s iciel! Prawie s zp ieg . Nig d y jes zcze n ie s p o tk ałem
p rawd ziweg o s zp ieg a.
Szliś my d alej w milczen iu . Wes zliś my w g łu ch y las . M ięd zy d rzewami b y ło cich o
i ciemn o . Posiołek zn ik n ął n am z o czu .
– Ale n a czy m jeg o d o n o s iciels two mo że tu p o leg ać? – s p y tałem o jca. –
Przy p u ś ćmy , że p o wies z, że Stalin to b an d y ta alb o że Związek So wieck i to jed n o
wielk ie więzien ie. Na p rzy k ład . To co ci mo g ą zro b ić? Wy s łać n a Sy b ir? Przecież ju ż
tu jes teś my .
– To n ie tak ie p ro s te, s y n k u . Są więzien ia, s ą k arn e o b o zy p racy . Niewielu
s tamtąd wraca. A tu tejs ze wład ze zaws ze mu s zą wied zieć, co lu d zie mó wią, co my ś lą.
Na tak ich zas ad ach ten s y s tem s ię o p iera. A n u ż s zy k u je s ię jak aś k o n s p iracja? M o że
s ię two rzą n ieleg aln e g ru p y ? Kto ś p rzy g o to wu je u cieczk ę? To talitarn y s y s tem n ie
mo że n a to p o zwo lić. An i tu , an i w Niemczech . Najmn iejs za is k ra wo ln o ś ci czy
n iezależn ej my ś li mu s i b y ć s tłams zo n a w zalążk u , wy cięta jak zło ś liwy n o wo twó r.
Ko n tro lo wan ie my ś li jes t is to tą to talitarn eg o s y s temu i p o d s tawą jeg o is tn ien ia. –
Ojciec p rzerwał i zatrzy mał s ię, b y zap alić p ap iero s a. – Sy b ir… – p o wied ział,
zataczając k o ło ręk ą – … to b ard zo n ieś cis łe o k reś len ie. Sy b eria jak o k rain a
g eo g raficzn a zaczy n a s ię p rzecież d o p iero za Uralem, jes zcze p aręs et k ilo metró w
d alej n a ws ch ó d . Tu jes teś my jak o b y wciąż jes zcze w Eu ro p ie. Ale to jes t p o lity czn a
Sy b eria, miejs ce zs y łk i o d p aru wiek ó w. To n ie jes t wy n alazek Stalin a an i n awet
Len in a. Wies z p rzecież o ty m z h is to rii i literatu ry . – Ojciec zamilk ł, b y p o d jąć p o
ch wili: – A wies z, że jak ieś o s iemd zies iąt lat temu twó j p rad ziad ek o mało co też b y
s ię zn alazł n a Sy b irze?
To b y ła d la mn ie n o win a. Prad ziad k a ze s tro n y matk i p amiętałem b ard zo d o b rze.
Umarł w trzy d zies ty m k tó ry mś ro k u , k ied y miałem s ied em czy o s iem lat.
– Brał u d ział w p o ws tan iu s ty czn io wy m 1 8 6 3 ro k u . J eg o o d d ział wp ad ł
w zas ad zk ę i wielu p o leg ło . Res zcie g ro ziła wy wó zk a n a Sy b ir. Kilk u n ieletn ich ,
międ zy n imi p rad ziad k a, Ro s jan ie zwo ln ili za o k u p . Ro d zin y mu s iały częs to wy zb y ć
s ię s wy ch majątk ó w. Twó j p rad ziad ek z czas em s ię ro zp ił. M ó wio n o , że czu ł s ię
o d p o wied zialn y za zu b o żen ie ro d zin y . No , ale to całk iem in n a h is to ria. Pamiętas z g o
ch y b a, Stefan k u ? M iał b u raczk o wy nos alk o h o lik a. Niemn iej d o ży ł
d ziewięćd zies iąteg o s zó s teg o ro k u ży cia. Lu b iłem s tars zak a.
Ciek awy frag men t ro d zin n ej h is to rii. J a też lu b iłem p rad ziad k a. Pamiętałem jeg o
o s tatn ie u ro d zin y . Na o g ó ł p o mies zk iwał u tej czy in n ej wn u czk i w Wars zawie, ale
latem zwy k ł s p ęd zać p arę ty g o d n i u n as w Otwo ck u . Nau czy ł mn ie g rać w s zach y .
Czas em, g d y n ik t in n y n ie miał czas u , g ry wał ze mn ą w k arty , w ty s iąca czy
w s ześ ćd zies iąt s ześ ć. J eg o czerwo n y n o s zaws ze mn ie in try g o wał, s zczeg ó ln ie s p o ra
n aro ś l p o jed n ej s tro n ie. By łem wó wczas p rzek o n an y , że n a s taro ś ć mo żn a mieć d wa
nosy.
Ojciec zaciąg n ął s ię g łęb o k o d y mem jed n eg o z o s tatn ich s wo ich k azb ek ó w.
M iałem zamęt w g ło wie. Ty s iąc p y tań p o n iej k rąży ło . J ak d łu g o tu b ęd ziemy ? Czy
rzeczy wiś cie ju ż d o k o ń ca ży cia? Co b ęd zie z mo ją n au k ą? M o że s p ró b o walib y ś my
u ciec? Ale jak i d o k ąd ? A czy o jcu p o d o b a s ię Hela?
Wied ziałem, że n a mo je p y tan ia n ie ma o d p o wied zi. A n a to o s tatn ie b y ło o wiele
za wcześ n ie.
W milczen iu u s ied liś my n a zwalo n y m p n iu , o jciec s k o ń czy ł p ap iero s a
i zawró ciliś my w s tro n ę Kwas zy .
Res ztę p o p o łu d n ia s p ęd ziliś my n a u rząd zan iu mies zk an ia. Walizk i i s k rzy n k i
u s tawiliś my p o d łó żk ami, w n iewy k o rzy s tan y ch k ątach p o k o ju i n a k o ń cu k o ry tarza,
p o d ś cian ą. Wieczó r b y ł ciep ły i jas n y , aż n iezn aczn ie p rzes zed ł w b iałą n o c. Zn ó w
s tan ęliś my w k o lejce d o s to łó wk i. J ad ło s p is b y ł ty m razem b ard ziej u ro zmaico n y
n iż p o p rzed n ieg o wieczo ru . Po p arty p rzez o jca wziąłem n ajd ro żs ze d an ie: mięs n ą
zu p ę. By ła d o s k o n ała. Pły wały w n iej s p o re k awałk i tłu s teg o mięs a, k o s tk i
ziemn iak ó w, p las try jarzy n . Zag ry załem zu p ę o s tatn ią k ro mk ą d zien n ej racji ch leb a,
a s k ó rk ą s taran n ie wy tarłem d o o s tatn iej k ro p elk i res ztk i żó łtaweg o tłu s zczu
z b rzeg u talerza. Na d ru g ie d an ie zjad łem p o rcję jag lan ej k as zy z jezio rk iem tłu s zczu
p o ś ro d k u . Do b rze p o s o lo n a k as za też n ie b y ła zła.
Nie zo s tał mi an i k awałek s k ó rk i n a wy tarcie tłu s zczu z b rzeg ó w talerza p o k as zy .
Szk o d a, żeb y s ię zmarn o wał. M ama u rato wała s y tu ację, ced u jąc n a mo ją k o rzy ś ć
k awałek s k ó rk i ze s wo jej k ro mk i. Przy p u s zczam, że celo wo ją d la mn ie zach o wała.
Przy rzek łem s o b ie b y ć b ard ziej p rzewid u jący i zaws ze zo s tawiać k awałek ch leb a n a
o s tatn ią ch wilę. Ch y b a to wted y p rzy rzek łem s o b ie n ig d y n ie marn o wać jed zen ia
i d o trzy małem tej o b ietn icy p rzez res ztę ży cia.
Zres ztą w s to łó wce Kwas zy n ic s ię n ie marn o wało . Nie wid ziałem wp rawd zie an i
razu , ab y k to ś , mimo p o k u s y , wy lizał talerz. Czas em ten czy ó w wy tarł talerz p alcem
i g o o b lizał. Ale lizać talerz! To b y b y ło niekulturno. Nie d o p rzy jęcia. Res ztk i bon ton
n a to n ie p o zwalały .
 Ro zd ział 8

Kto nie pracuje, ten nie je

P o d n iu p ełn y m wrażeń d łu g o n ie mo g łem zas n ąć. Nie wiem, czy b y łem

p o d n ieco n y p ers p ek ty wą mo jej p ierws zej w ży ciu p racy , czy p rzes zk ad zał mi b las k
b iałej n o cy , ale zas n ąłem d o p iero n ad ran em i p rawie n aty ch mias t o b u d ziło mn ie:
„Dawaj podnimajsia! Ws tawać!”, p rzy ak o mp an iamen cie walen ia w d rzwi. Na wp ó ł
o b u d zo n y , u n io s łem s ię n a ło k ciu . W o twarty ch n a o ś cież d rzwiach p o k o ju s tał
Wo łk o w, n as z p rzewo d n ik w d ro d ze z Pietrak o wa, teraz w n o wej ro li n as zeg o
n ad zo rcy .
– Ws tawać! Czas ws tawać! – k rzy k n ął raz jes zcze. – A ty – ws k azał p alcem n a
mn ie – zameld u j s ię u mn ie w les ie. W markirowce.
By ła p iąta ran o . Praca zaczy n ała s ię o s ió d mej, a d o teren u wy ręb u mieliś my
p o n o ć g o d zin ę d ro g i. Markirowka? Co ś ch y b a miałb y m zazn aczać czy mierzy ć. Po jęcia
n ie miałem.
Śn iad an ie s k ład ające s ię z o ws ian k i i n amias tk i k awy zjed liś my w s to łó wce.
M o ja p raca s tała s ię tematem o g ó ln ej ro zmo wy p rzy s to le. Do my s ły i s u g es tie
p ad ały ze ws zy s tk ich s tro n . W k o ń cu M ietek zad ecy d o wał:
– Wiad o mo . Od razu s ię n a to b ie p o zn ali. Wied zą, że jes teś mark ieran t, i ju ż –
ro ześ miał s ię.
In n i d o łączy li. I to ma b y ć p rzy jaciel? Zep s u ł mi h u mo r.
Zaraz p o ś n iad an iu ru s zy liś my w d ro g ę. Po ran ek b y ł s ło n eczn y , ale ch ło d n y . An i
ch mu rk i n a n ieb ie. M as zeru jąc s zy b k im k ro k iem, wd y ch ając czy s te i rześ k ie
p o wietrze, s zy b k o p o rzu ciłem d ąs y . Szliś my s zero k ą, wy d ep tan ą d ró żk ą
w n iewielk ich g ru p ach . Ro s jan ie, a b y ło ich z n ami k ilk u , trzy mali s ię o d d zieln ie.
Tak s ię zres ztą d ziało p rzez d łu żs zy czas . Ciek awi b y li s zero k ieg o ś wiata, z k tó reg o
my p rzy b y liś my , a o k tó ry m s ami n ie mieli p o jęcia, ale n ieu fn o ś ci n ig d y s ię n ie
wy zb y li. Nie b ez p rzy czy n y . Bali s ię relacji z n ami i ze wzg lęd ó w p o lity czn y ch ,
i d lateg o , że ś wiad o mi b y li s wo jej n aiwn o ś ci.
Nas i d o wcip n is ie ju ż o d p ierws zeg o d n ia ch cieli p o k azać s wo ją wy żs zo ś ć
i zad awali Ro s jan o m p o d ch wy tliwe p y tan ia p o to ty lk o , b y mó c k p ić z ich
o d p o wied zi. Ro zp o czął tę zab awę M ietek . Wied zieliś my ju ż, że Ro s jan ie n ie ś mieli
s ię p rzy zn ać d o u s terek s weg o s y s temu p o d żad n y m wzg lęd em, więc g d y M ietek
rzu cił p y tan ie id ącej o b o k g ru p ce Ro s jan : „A p o marań cze w Związk u Rad zieck im
macie?”, jed en z n ich , u fn y we ws zech mo c p artii, a n ie b ard zo p ewn y , o co g o p y tają,
„J es zcze n ie”, o d p arł p o n amy ś le, „ale w Arch an g iels k u właś n ie b u d u ją fab ry k ę… ”.
Wy b u ch n ęliś my ws zy s cy g ło ś n y m ś miech em. Ro s jan ie s ię o d s u n ęli i p rzez
res ztę d ro g i n ie o d ezwali s ię d o n as an i s ło wem. Nie mo żn a ich b y ło win ić.
Res ztę d ro g i p rzes zed łem w g ru p ie, k tó rej p rzewo d ził M ietek , wy zn aczo n y
wczo raj n a b ry g ad zis tę. Hela s zła w g ru p ie ro d zin n ej: b y ło ich czwo ro p o d ążający ch
razem d o p racy . Na teren ie wy ręb u Hela i ja zg ło s iliś my s ię d o Wo łk o wa. Kazał mi
czek ać, aż ro zp ro wad zi b ry g ad y leś n e n a miejs ca p racy . Heli k azał d o łączy ć d o jed n ej
z b ry g ad , g d zie miała sżygat' suczki… Sied ziałem więc s am n a o ms zały m p ień k u , aż
n awet zacząłem s ię n u d zić. Wres zcie Wo łk o w wró cił i k iwn ął n a mn ie ręk ą. Poszli,
id ziemy .
M in ęliś my p as y p o s zczeg ó ln y ch b ry g ad , g d zie p raca ju ż wrzała w p ełn i. Po tem
leś n y m trak tem p ełn y m wy b o i i s terczący ch k o rzen i zas zliś my n ad rzek ę i tam
s k ręciliś my w p rawo . Bezład n ie p o ro zrzu can e ś cięte p n ie leżały jak o k iem s ięg n ąć
wzd łu ż b rzeg u . Kilk u Ro s jan , p racu jący ch p arami, u k ład ało k ło d y w reg u larn e s terty
n a lek k o wzn ies io n y m b rzeg u rzek i, u ży wając d o teg o g ru b y ch k ijó w metro wej
d łu g o ś ci jak o lewark ó w. Dwó ch z n ich p aliło mach o rk ę. Wid o czn ie b y ł czas n a
pierekurkę. J ed en z n ich zap y tał mn ie o imię. „Stefan ”, p o wied ziałem. A, Stiepanuszka, nu
ładno i zab rał s ię d o n o wej s terty . Wo łk o w i ja w milczen iu d o s zliś my d o o s tatn iej
u ło żo n ej s terty .
Sterta tak a s k ład ała s ię mn iej więcej z d wu d zies tu wars tw ró żn ej d łu g o ś ci
k lo có w, cias n o u ło żo n y ch jed en wzd łu ż d ru g ieg o , ró wn o leg le d o b rzeg u rzek i.
Po s zczeg ó ln e wars twy ro zd zielo n e b y ły k ilk o ma p o p rzeczk ami z d łu g ich , cien k ich
p n i mło d y ch d rzew. Każd a s terta, n a p iętro wy s o k a, zaczy n ała s ię jak ieś p ięć czy
s ześ ć k ro k ó w o d b rzeg u i wch o d ziła w rzek ę n a d o b ry ch d zies ięć k ro k ó w.
Wo łk o w milczał. Wres zcie s ię zatrzy mał i o d zy s k ał g ło s .
– Te s terty – p o k azał ręk ą – s ą g o to we d o markirowki.
Czek ałem cierp liwie, aż mn ie u ś wiad o mi co d o n atu ry tej ro b o ty . Po g rzeb aws zy
międ zy k ło d ami, wy ciąg n ął g ład k ą lis tewk ę z p o d ziałk ą o raz trzy mło ty . Każd y mło t
miał g ran ias tą metalo wą g ło wicę o s ad zo n ą n a k ró tk im d rewn ian y m trzo n k u .
– Każd y k lo c ma mieć wy b itą ś red n icę, w cen ty metrach , z cien k ieg o k o ń ca.
Najp ierw zmierzy s z. Pamiętaj, zaws ze cien k i k o n iec. – Po d ał mi miark ę. – A p o tem
wy b ijes z cy fry . – Ws k azał p alcem wy p u k łe cy fry n a p łas zczy zn ach g ło wicy mło ta. –
Przy jd ę p ó źn iej s p rawd zić, jak ci id zie.
Us iad łem n a wy s tającej ze s terty k ło d zie, żeb y wy k o mb in o wać, o co tu ch o d zi.
M iark a miała p o d ziałk ę d o 8 0 cm. Na g ło wicach mło tó w b y ły wy p u k łe cy fry , p o
jed n ej n a k ażd ej z czterech s tro n , o d 0 d o 9 , o raz d wa n awias y , k tó ry ch p rzezn aczen ie
p o zo s tało d la mn ie tajemn icą d o k o ń ca.
Zab rałem s ię d o ro b o ty . Wd rap ałem s ię n a s zczy t s terty i, s ied ząc n a b rzeg u ,
zmierzy łem i zazn aczy łem p ierws zą i d ru g ą wars twę k lo có w. Więk s zo ś ć z n ich miała
o d 2 0 d o 4 0 cen ty metró w z cien k ieg o k o ń ca i d wa u d erzen ia mło tem wy s tarczy ły , b y
zazn aczy ć ś red n icę. Z trzecią wars twą b y ło ju ż tru d n iej: żeb y d o n iej s ięg n ąć,
mu s iałem wy ciąg n ąć s ię p łas k o n a b rzu ch u . Dalej b y ło jes zcze g o rzej. Tu i ó wd zie
k lo c d łu żs zy o d in n y ch wy s tawał d o ś ć d alek o , b y mó c n a n im u s iąś ć i w tej p o zy cji
zmierzy ć i zazn aczy ć cien k ie k o ń ce d o o k o ła; tam, g d zie ws zy s tk ie k lo ce b y ły tej
s amej d łu g o ś ci, s p rawa b y ła tru d n iejs za. Trzeb a b y ło co ś wy k o mb in o wać. Zs zed łem
n a d ro g ę, p o p atrzy łem z b o k u n a s tertę. Op arty o n ią s tał lewarek zo s tawio n y p rzez
Ro s jan . M o cn y , g ru b o ś ci ramien ia, miał ch y b a metr d łu g o ś ci. Wep ch n ąłem g o
cias n o międ zy k lo ce, d o b iłem mło tem. Trzy mał s ię mo cn o . Us iad łem n a n im.
Pro b lem b y ł ro związan y . Przen o s zen ie teg o zaimp ro wizo wan eg o s ied zis k a z miejs ca
n a miejs ce wy mag ało n ieco ak ro b acji: zło ży ws zy n arzęd zia p o międ zy k ło d ami,
trzy mając s ię jed n ej z n ich lewą ręk ą i ws u n ąws zy s to p y międ zy p n ie, p rawą ręk ą
p rzen o s iłem mo ją „g rzęd ę” n a n o we miejs ce. Trzeb a b y ło u ważać, b o więk s za częś ć
s terty zwis ała n ad wo d ą, a p o d o ś wiad czen iu w Ko tłas ie n ie miałem o ch o ty n a
lo d o watą k ąp iel. Z in n y mi n ied o g o d n o ś ciami trzeb a s ię b y ło p o g o d zić: n ie d ało s ię
u n ik n ąć d rzazg w p alcach i p o ś lad k ach lu b trafien ia o d czas u d o czas u
mło tk iem w p alec zamias t w d rewn o . Ro je o wad ó w też n ie u łatwiały p racy . Od g an iać
s ię o d n ich mło tk iem b y ło d o ś ć tru d n o , a g d y b y m d ru g ą ręk ą n ie trzy mał s ię
k u rczo wo p n i, s k o ń czy łb y m w wo d zie.
W p o łu d n ie jed en z Ro s jan p racu jący ch tro ch ę d alej zawo łał: „Stiep an u s zk a, czas
n a o b iad ”. Zacząłem s ię p rzy zwy czajać d o teg o ro s y js k ieg o zd ro b n ien ia. Czas ami
n azy wali mn ie p o p rzy jaciels k u Stiefan u s zk a, czas ami Stiep an u s zk a alb o , b ard ziej
fo rmaln ie, Stiep an lu b Stio p a.
Całą d ro g ę d o o b s zaru wy ręb u mu s iałem zas p o k ajać ciek awo ś ć mo ich to warzy s zy
p racy . Czy to p rawd a, że mó j o jciec jes t lek arzem? Sk ąd p rzy jech aliś my ? Gd zie
mies zk aliś my p rzed tem? Ro zp y ty wali o s zk o łę, o n as z p rzy d ział mies zk an ia; tru d n o
im b y ło p o jąć, że mies zk aliś my we włas n y m d o mu . J ed en aś cie p o k o i ty lk o d la was ?
A czy Wars zawa jes t więk s za o d Pietrak o wa? Tru d n o im b y ło zro zu mieć, że p rzes zło
milio n o we mias to tru d n o b y ło n awet p o ró wn y wać z s ied zib ą miejs co weg o Sielsowietu,
o s ied la o trzech n ies zczęs n y ch u licach i z jed n y m czy d wo ma ty s iącami
mies zk ań có w. Ale ja z n ich n ie k p iłem. Us iło wałem o p is ać im u lice wielk ieg o mias ta,
wielo p iętro we d o my , d łu g ie s zereg i s k lep ó w p ełn y ch ws zelak ieg o d o b ra.
Po wied ziałem im o p ierws zy m wars zaws k im s zes n as to p iętro wy m d rap aczu ch mu r. To
ju ż b y ło za d u żo d la my ch to warzy s zy ; n ie zarzu cili mi wp ro s t k łams twa, ale
wid ziałem p o ich min ach , że n ie mo g li w to u wierzy ć.
Wres zcie d o s zliś my d o p o lan y , g d zie ju ż i n as i, i Ro s jan ie ro zs ied li s ię g ru p ami
n a p n iach z ro zmaity mi n aczy n iami w ręk ach . Ob iad s k ład ał s ię z ciep łej jes zcze
zu p y , szczi, i z letn ieg o k ip iątk u . Dwa k o tły , jed en z zu p ą, d ru g i z k ip iątk iem, zo s tały
p rzy wiezio n e n a d rewn ian ej p latfo rmie n a p ło zach , zwan ej wołokusze. Latem
zas tęp o wały o n e s an ie i b y ły jed y n y m ś ro d k iem tran s p o rtu w les ie. Przy ciąg n ął je
s tary , zrezy g n o wan y k as ztan , k tó ry teraz fleg maty czn ie o b s k u b y wał liś cie p o s zy cia.
Ob iad b y ł b ezp łatn y , ale trzeb a b y ło p rzy n ieś ć włas n y ch leb , n aczy n ie i ły żk ę. Każd y
Ro s jan in zres ztą zaws ze n o s ił ły żk ę za ch o lewą – tak i b y ł zwy czaj. M o żn a b y ło
n awet d o s tać rep etę, ale w u p ale n ie b y ło wielu amato ró w. M n ie u p ał n ie
p rzes zk ad zał.
Op ró cz s io rb an ia, ch lip an ia i mlas k an ia n a p o lan ie p an o wała cis za. Po jed zen iu
d o s zły n as o d s tro n y ro s y js k iej g ru p y jes zcze in n e o d g ło s y : g ło ś n e b ek an ie b y ło
o d p o wied n ik iem n as zeg o „d zięk u ję”, o g ó ln ie p rzy jęty m s p o s o b em o k azy wan ia
s y to ś ci i wd zięczn o ś ci za d o b ry p o s iłek . Po tem b y ł czas n a p ap iero s a, czy li, ś ciś lej
mó wiąc, mach o rk ę w s k rawk u g azety . Nie ch cąc s ię węd zić w ś mierd zący m d y mie,
zaczęliś my w więk s zo ś ci wracać d o p racy , n awet p rzed u p ły wem wy zn aczo n ej n am
p o ry o b iad o wej. Praco waliś my n a ak o rd wed łu g zas ad y „czas to p ien iąd z”. Wró ciłem
n ad rzek ę, n ie czek ając n a my ch n o wy ch to warzy s zy . Nie miałem ju ż o ch o ty
o d p o wiad ać n a p y tan ia.
Po o b u s tro n ach trak tu ciąg n ął s ię ciemn y , cich y b ó r. Z d alek a d o ch o d ziły ju ż
g łu ch e u d erzen ia to p o ró w, ś wis t p ił, rżen ie k o n i. W cien iu d rzew n awet o wad y
zb y tn io n ie d o k u czały . Wy ciąg n ąłem s ch o wan e n arzęd zia, wep ch n ąłem mo cn o mo ją
żerd ź-s ied zis k o i zab rałem s ię d o ro b o ty . By łem ju ż w p o ło wie d ru g iej s terty . Po
p o łu d n iu Wo łk o w zjawił s ię n a in s p ek cję, p rzes zed ł wzd łu ż s tert, co ś o b liczy ł
i zap is ał wy n ik w s wo jej k s iążce. M o je zaro b k i o b liczan e b y ły in aczej n iż leś n y ch
b ry g ad . Praco wałem n a d n ió wk ę, p o d waru n k iem że wy ro b ię n o rmę. Ale co ją
s tan o wiło , n ik t mi n ig d y n ie p o wied ział. W k ażd y m razie p ierws zeg o d n ia zaro b iłem
trzy ru b le, co wy s tarczy ło n a trzy p o rcje n ajlep s zej k as zy w s to łó wce. Alb o n a talerz
mięs n ej zu p y i d zien n ą rację ch leb a. Pó źn iej zarab iałem i d wa razy ty le. Ale n ig d y
n ie wy k o mb in o wałem, jak o n to liczy .
Sch o wałem n arzęd zia i ro zejrzałem s ię za Helą. Nig d zie jej n ie wid ząc,
wy ru s zy łem s am w d ro g ę d o d o mu . Do d o mu ? Ta my ś l u d erzy ła mn ie jak o b u ch em…
Kwas za, n as z posiołek, s tała s ię ju ż d o mem?
Do b rze b y ło iś ć s amemu p rzez p u s ty i cich y las . Po mies iącach w cias n y ch
p o k o jach , p o ty g o d n iu w p rzelu d n io n y m wag o n ie, s amo tn o ś ć miała s wo je zalety .
Ścieżk a wio d ła p ro s to d o Kwas zy , b ez ro zwid leń czy s k rzy żo wań , i latem n ie mo żn a
b y ło zab łąd zić. I w les ie n ic n ie g ro ziło . Po n o ć g d zieś w g łęb i k n iei ży ły
n ied źwied zie i wilk i, lecz n ie zap u s zczały s ię w p o b liże lu d zk ich o s ied li. Czas ami
s zeles t s k rzy d eł w g ęs twin ie czy n ag łe s k rzy p n ięcie g ałęzi p rzery wały cis zę; jak iś
mały zwierzak u ciek ał p o s zy ciem, zatrzep o tał s k rzy d łami u k ry ty g d zieś p tak .
Po d o b n o b y ły tu g łu s zce, raz jed n eg o wid ziałem z d alek a. In n e p tak i p rzemy k ały s ię
czas em wś ró d g ałęzi, ale n ie p o trafiłb y m ich n azwać an i p o p o ls k u , an i p o ro s y js k u .
Nie, latem las n ie b y ł s tras zn y , n ie wzb u d zał n iep o k o ju .
Zres ztą z wy jątk iem p ierws zy ch k ilk u d n i rzad k o ch ad załem p rzez las s am. Po
Kwas zy włó czy ły s ię b ezp ań s k ie p s y . Ch y b a z tu zin zb ierał s ię p rzy ty ln y ch
d rzwiach s to łó wk i, g d zie wy rzu can o ś mieci. Ro s y js k i ch ło p n ie ma s en ty men tu d o
zwierząt i p ręd zej p s a k o p n ie, n iż n ak armi. J a zaws ze lu b iłem p s y . Przez cały czas
p o b y tu w Kwas zy zb ierałem d la n ich , co s ię d ało : k o ś ci, s k ó rk i s ło n in y zb y t tward e
d o p o g ry zien ia i zb y t s u ch e d o s maro wan ia b u tó w, g ło wy s u s zo n y ch ry b , czas em
zap o mn ian e i s p leś n iałe zu ch elk i ch leb a. M o ja p rzy jaźń b y ła o d wzajemn io n a. Zg raja
p s ó w zaczęła o d p ro wad zać mn ie d o p racy , a n iek tó re zo s tawały n awet ze mn ą p rzez
res ztę d n ia. Przy lg n ęło d o mn ie p rzezwis k o Ps i Tata. Go rs ze p rzy d o mk i mają lu d zie.
Na s tertach n ad rzek ą p raco wałem k ilk a ty g o d n i. Wy k o n ać n o rmę n ie b y ło
tru d n o ; ś miało mo g łem to zro b ić w ciąg u czterech zamias t s ześ ciu g o d zin . Po n ieważ
za n ad wy żk ę n ie p łacili, wy s ilać s ię n ie b y ło p o co . Nie miałem n a ty le czeln o ś ci,
żeb y p rzy n o s ić ze s o b ą k s iążk ę, ale g d y in n i b y li d alek o , wy leg iwałem s ię n a s ło ń cu
i ty lk o p o s tu k iwałem mło tem w p ień o d czas u d o czas u , b y ro b ić d o b re wrażen ie.
Lato w Kwas zy b y ło k ró tk ie, ale ciep łe. Po b łęk itn y m n ieb ie s n u ły s ię b ielu tk ie
o b ło k i. W p o łu d n ie ro b iło s ię n iemal g o rąco . Lecz n ajg o rs zą p lag ą Sy b iru latem
b y ły o wad y p ch ające s ię ro jami d o o czu , u s t i n o s a.
Ale o to s p o tk ała mn ie n ies p o d zian k a. Ran o b y łem ju ż g o tó w wy ru s zy ć d o p racy ,
g d y mama wręczy ła mi b iały k ap elu s z o s zero k im ro n d zie, d o o k o ła k tó reg o u p ięta
b y ła d łu g a wo alk a z cien k ieg o materiału . J ak to mó wią, p o trzeb a jes t matk ą
wy n alazk ó w i mama wy k o mb in o wała ten k ap elu s z z p o wło czk i n a p o d u s zk ę
i k awałk a s tarej firan k i. Sk ąd wzięła d ru t n a s zk ielet s ameg o k ap elu s za i ro n d o ,
n ig d y s ię n ie d o wied ziałem. Ws zy s cy n a posiołku zzielen ieli z zazd ro ś ci. Wo alk a
ch ro n iła mn ie o d n ajmn iejs zy ch n awet o wad ó w, n ie o g ran iczając wid o czn o ś ci. M o d a
s ię ro zp o ws zech n iła, k ilk a p o d o b n y ch k ap elu s zy zjawiło s ię w les ie, ale b y ły to
ty lk o marn e imitacje.
Kilk a d n i p ó źn iej miałem n as tęp n ą n ies p o d zian k ę. Któ reg o ś wieczo ru w s to łó wce
d o s iad ł s ię d o mn ie p an Ro zen ; mies zk ał z żo n ą w n as zy m b arak u , ale z d ru g iej
s tro n y s io n k i. Z u s tami p ełn y mi k as zy zaczął co ś d o mn ie mamro tać, n ie mo g łem s ię
n awet zo rien to wać, czy mó wi p o p o ls k u , czy p o ro s y js k u . J ed y n e s ło wo , k tó re
d o tarło d o mn ie wś ró d mlas k an ia, b rzmiało „k o ń ”. To mn ie zain teres o wało , zacząłem
s łu ch ać u ważn iej. Ro zen p rzełk n ął i n ares zcie mo g łem g o zro zu mieć.
– Ch ciałb y ś mo ją k o b y łę b rać d o p racy ?
Nie miałem wątp liwo ś ci.
– A jak że! – Ko n n o n ig d y n ie jeźd ziłem, ale w Otwo ck u b y łem w wielk iej
p rzy jaźn i z n as zy m Kas ztan em. – Ale d laczeg o ch ce mi ją p an o d s tąp ić? Wo li p an
ch o d zić?
Ro zen wep ch n ął d o u s t n as tęp n ą ły żk ę k as zy i s ep len ił p rzez n ią. Zro zu miałem
ty lk o , że w ewid en cji p o d ał jak o s wó j zawó d „wo źn ica”, w rezu ltacie d o s tał p rzy d ział
d o las u jak o izwoszczik, ale z k o n iem n ie mó g ł s o b ie d ać rad y . Przełk n ął.
– Nap rawd ę to h an d lo wałem k o ń mi. Ale o n i b y zaraz p o wied zieli, że jes tem
k ap italis tą, n o n ie? Więc im p o wied ziałem, że b y łem fu rman em. Do b ry p ro letariack i
zawó d . Ale… d o d iab ła…
Zło ś liwe p lo tk i g ło s iły wp rawd zie, że Ro zen b y ł k o n io k rad em, a n ie h an d larzem,
ale k to mó g ł wied zieć, co b y ło p rawd ą?
– Przy zn ać s ię mu s zę, że zaws ze b ałem s ię k o n i – p o d jął p o ch wili. – Sp o jrzeć mu
w zęb y , jak k to ś in n y g łu p ie b y d lę trzy ma, to co in n eg o . Do p iero tu , n a ty m zad u p iu ,
p o raz p ierws zy mu s iałem jech ać wierzch em. I to w d o d atk u n a o k lep . J a n ie ze ws i, ja
jes tem z „Rad o miu ”. Do tak iej p racy zaws ze b y ł p aro b ek . Co ran o feb ra mn ie trzęs ie,
jak mam wliźć n a tę p rzek lętą k o b y łę. Do teg o o n a d o p iero co s ię o źreb iła, k armi, i co
ty lk o ją wy p ro wad zę, to ch ce wracać d o s tajn i. Nie wiem, jak ją zmu s ić, żeb y s zła d o
las u . A w d o d atk u jes tem d la n iej za ciężk i. Wczo raj w d ro d ze d o d o mu zrzu ciła mn ie
ta ch o lera. O mało k ark u n ie s k ręciłem. M ó j ty łek i n o g a to jed en wielk i s in iak .
Do p iero k ied y ją w les ie wep ch n ę międ zy d y s zle wołokuszy i zap rzęg n ę, to s ię
u s p o k aja. – Nap ełn ił u s ta res ztk ą k as zy . – Diab els k a ch ab eta – wy mamro tał. –
Ps iak rew! Do teg o mu s zę ją b rać z p o wro tem d o s tajn i p o p o łu d n iu , żeb y n ak armiła
źreb ak a, i tracę zaro b ek .
Ro zen b y ł wy s o k i i n ad al d o ś ć o ty ły . Rzeczy wiś cie, za ciężk i n a d ro b n ą
s y b ery js k ą k lacz. Wy raźn ie n ie p rzy p ad li s o b ie d o g u s tu . Sp o jrzałem p ro s ząco n a
o jca. Wied ziałem, że lu b i k o n ie. W wo js k u , w czas ie p ierws zej wo jn y ś wiato wej,
jeźd ził wierzch em więk s zo ś ć czas u . Uś miech n ął s ię.
– Ch ces z s p ró b o wać?
– O tak ! Pro s zę!
– Do b rze – zg o d ził s ię o jciec.
Wierzch o wiec Ro zen a, p ięk n a, czarn a jak s mo ła k lacz, zwała s ię Żemcziu ży n a,
czy li Perła; ws zy s tk ie k o n ie w Kwas zy miały imio n a. Żemcziu ży n a o źreb iła s ię
zaled wie d wa ty g o d n ie temu , ale, jak ws zy s cy tu taj, i k o n ie, i lu d zie, zd ro wo tn eg o
u rlo p u n ie d o s tała i p o p aru d n iach mu s iała wró cić d o p racy w les ie. Wo łk o w n ie
miał zas trzeżeń . M o g łem p o s k o ń czen iu p racy , czy li wczes n y m p o p o łu d n iem,
o d s tawiać ją d o s tajn i, Ro zen zaś mó g ł zo s tać p rzy u k ład an iu s tert i n ie tracił
zaro b k u .
J azd a wierzch em, n a o k lep , p rzez las jes t zaws ze wy jątk o wą es k ap ad ą. A g d y
jes zcze k lacz jes t mło d a i o ciek ając mlek iem, p ęd zi d o s tajn i k armić źreb ak a,
p rzy g o d a s taje s ię jed y n a w s wo im ro d zaju .
M o ja p ierws za k o n n a wy cieczk a o b es zła s ię b ez więk s zy ch wrażeń . Z p o czątk u
trzy małem wo d ze k ró tk o , d ru g ą ręk ą g łas zcząc Żemcziu ży n ę p o s zy i i p rzemawiając
d o n iej czu le. Parę razy zarżała, o b ejrzała s ię, zas trzy g ła u s zami, ale w les ie p o s zła
tru ch tem i n ie s p rawiła mi k ło p o tu . Na k rań cu wy ręb u p o żeg n ałem s ię
z Żemcziu ży n ą, o d d ając ją w ręce Ro zen a.
Za to d ro g a p o wro tn a zo s tała mi n a zaws ze w p amięci, g d y ż o mal n ie
p rzy p łaciłem ży ciem s wo jej u fn o ś ci. Oś mielo n y p o ran n y m d o ś wiad czen iem,
my ś lałem, że p an u ję n ad k laczą. Szy b k o wy p ro wad ziła mn ie z b łęd u . Led wie
zd ąży łem jej d o s iąś ć, g d y g n an a matczy n y m in s ty n k tem Żemcziu ży n a p u ś ciła s ię
g alo p em n a p rzełaj p rzez las . Leżąc n iemal n a k o ń s k iej s zy i, ch wy tałem s ię cu g li
i g rzy wy jak to n ący b rzy twy . Zwis ające g ałęzie b iły mn ie p o s zy i, p o twarzy , p o
g ło wie. Led wie zd ąży łem s ch ro n ić p o d b rzu ch em mó j d ro g o cen n y k ap elu s z. Sześ ć
k ilo metró w d o s tajn i Żemcziu ży n a p rzeb ieg ła z s zy b k o ś cią k o n ia wy ś cig o weg o .
Stajn ia b y ła d łu g im, n iewy s o k im b arak iem o n is k ich d rzwiach . No rmaln ie
zes k ak iwało s ię z k o n ia p rzed s tajn ią i o d d awało wo d ze s tajen n emu . Ale
Żemcziu ży n a n ie d b ała o p rzep is y . Nawet n ie zwo ln iła, p ęd ząc d o s weg o d zieck a.
Do b rze, że n ie b y ło s io d ła an i s trzemio n . W o s tatn iej ch wili p rzed u tratą g ło wy
zd ąży łem złap ać za b elk ę n ad d rzwiami i mach ając n o g ami, zawis łem w p o wietrzu .
Ws zy s tk o trwało p arę s ek u n d i n ik t teg o n ie wid ział. Ro d zico m n ie p o wied ziałem
an i s ło wa, b o b y łb y to k o n iec mo ich jeźd zieck ich wy czy n ó w.
Nazaju trz zn ó w wziąłem Żemcziu ży n ę d o las u i z p o wro tem, ale wied ziałem ju ż,
czeg o s ię s p o d ziewać, i zes k o czy łem n a czas .
Od tej p o ry , p rzez p ierws ze ty g o d n ie w Kwas zy , rzad k o ch o d ziłem d o las u
p iech o tą. To warzy s ze p racy , d o k o n i n iep rzy zwy czajen i, ch ętn ie d awali mi ran o
s wo je p o d wierzch . W d ro d ze p o wro tn ej częs to jak aś ciężarn a czy k armiąca k lacz lu b
n ied o leczo n y czy zb y t mło d y k o ń mieli p rzy wileje, p o d o b n ie jak ja: s ześ ć g o d zin
p racy . A ja miałem to warzy s two i n ie zd zierałem b u tó w.
J ed n y m z mo ich „wierzch o wcó w” b y ł s ęd ziwy , k ró tk o n o g i s iwek imien iem
M is za. M ąd ra to b y ła b es tia. Szczęś liwie, b o w ty m czas ie d ro g a d o wy ręb u wio d ła
p rzez mo czary , zd rad zieck o p o ro ś n ięte trawą i mch em, g d zie tru d n o b y ło o d ró żn ić
tward ą ś cieżk ę o d g rzęzawis k a. „Uważaj, Stiep an , tam łatwo mo że wciąg n ąć k o n ia
z jeźd źcem”, o s trzeg ł mn ie s tajen n y , n iewątp liwie ch cąc mi d o d ać o tu ch y .
Z p o czątk u d o ś ć n erwo wy , s zy b k o n au czy łem s ię u fać M is zy . Stary wy g a wied ział, co
ro b i: tu s zed ł ws zy s tk imi czterema n o g ami p o cien k iej, n a p ó ł zg n iłej k ło d zie, tam
s tąp ał jak b aletn ica z p n iak a n a p n iak . Nig d y n ie wątp iłem, że M is za wy p ro wad zi
mn ie z b ag n a, ale ch y b a o b aj b y liś my zad o wo len i, k ied y p rzen ieś li n as d o in n ej
częś ci las u , d o s tęp n ej s u ch ą s to p ą.
M is za b y ł u p arty , cwan y i d awn o wid ać d o s zed ł d o p rzek o n an ia, że ś p ies zy ć s ię
n ie ma p o co . Zn ał też włas n e s iły i n ie p o zwalał wo źn icy ich p rzecen iać. W ty m
czas ie z M is zą p raco wał mó j s tary p rzy jaciel, p an Ro zen , i częs to ich s p o ty k ałem,
id ąc n a o b iad i z p o wro tem. Gd y wo źn ica załad o wał wołokusze, M is za n ie o d razu
ru s zał z miejs ca. Nie zwracając u wag i n a k o men d y , s tał, o g ląd ając s ię d o ty łu ,
o cen iając ład u n ek ; g d y u ważał g o za n ad miern y , żad n a s iła n ie zmu s iła g o d o
ciąg n ięcia. Ro zen mó g ł k rzy czeć, k ląć, g ro zić k ijem – b ató w n ie d o ro b ili s ię
w Kwas zy – a M is za s tał i ty lk o ły p ał n a p rześ lad o wcę tak zły m o k iem, że ten s zy b k o
o p u s zczał p o d n ies io n e ramię. Nie b y ło wy jś cia, Ro zen mu s iał s ię p o d d ać, zd jąć
jed en czy d wa k lo ce i k o ń ru s zał w d ro g ę ju ż n awet b ez s ło wa zach ęty .
Nies tety , n as i wo źn ice s zy b k o p rzy zwy czaili s ię d o k o n i i mo ja jeźd zieck a
k ariera p rawie s ię s k o ń czy ła. Ale o czy ma wy o b raźn i wid zę s ię cwału jąceg o p rzez las
d o p racy , z p o wiewający m wo alem, jak zo s tawiam ws zy s tk ich d alek o za s o b ą, ty lk o
p s y , u jad ając, d o trzy mu ją mi k ro k u . Stró j mó j b y ł p ewn ie d o ś ć d alek i o d
k o wb o js k ieg o czy in d iań s k ieg o , lecz czas em b y łem o s tatn im M o h ik an in em, czas em
Old Sh atterh an d em, Win n eto u – Czerwo n o s k ó ry m Dżen telmen em lu b Hawk ey em czy
in n ą p o s tacią ze s tro n ic Fen imo re’a Co o p era, Karo la M ay a czy M ay n e’a Reid a.
Częs to , jad ąc w s amo tn o ś ci s tęp a p rzez las , ś p iewałem n a cały g ło s p io s en k i
żo łn iers k ie, lu d o we, p o p u larn e p rzeb o je alb o recy to wałem Odę do młodości, Smutno mi,
Boże i frag men ty z Pana Tadeusza.
By ł to czas , k ied y s k o ń czy łem „mark o wać” s terty , i Wo łk o w p rzy łap ał mn ie
k tó reg o ś d n ia len iu ch u jąceg o n a s ło ń cu . Po wied ział ty lk o : J u tro , Stiep an , zaczn ies z
p racę w les ie. J ak o k to ? Gd zie? Py tan ia cis n ęły mi s ię n a u s ta, ale Wo łk o w jak
zwy k le o d wró cił s ię i o d s zed ł, n ie marn u jąc s łó w.
Pracu jący w les ie zo rg an izo wan i b y li w b ry g ad y . Na teren ie wy ręb u k ażd a miała
p rzy d zielo n ą połoskę, czy li p as las u . Bry g ad a s k ład ała s ię z s ześ ciu o s ó b , n a o g ó ł
z czterech mężczy zn i d wó ch k o b iet. Bry g ad zis ta, czy li n u mer 1 , b y ł p rawie zaws ze
ró wn ież zwalszczikom, czy li d rwalem. Nas tęp n y m k ro k iem p o ś cięciu d rzewa b y ło
o czy s zczen ie g o z g ałęzi. Ta fu n k cja n ależała d o k o b iet, k tó re s iek ierami s p rawn ie
o g o łacały p ień , a o d rąb an e g ałęzie u k ład ały w s to s y d o s p alen ia. Po ro s y js k u sżygat'
suczki zn aczy „p alić g ałęzie”, wy rażen ie, k tó re zaws ze n as b awiło . Latem jed n ak ze
wzg lęd u n a ry zy k o p o żaru sżyganije w les ie b y ło zab ro n io n e, więc p rzy g o to wan e s to s y
g ałęzi czek ały p ó źn iejs zej p o ry ro k u .
Nu merem d ru g im w b ry g ad zie b y ł razkriażowszczik, k tó reg o zad an iem b y ło p o cięcie
g o łeg o p n ia n a s tan d ard o wej d łu g o ś ci k ło d y . W les ie zarab iało s ię zależn ie o d
wy d ajn o ś ci i ro zd zielen ie p n ia n a n ajb ard ziej k o rzy s tn e k lo ce b y ło ważn ą
czy n n o ś cią. W rezu ltacie n u mer 1 i n u mer 2 zarab iali n ajwięcej. Z p o zo s tały ch
czło n k ó w b ry g ad y p o rząd k o wy o d ciąg ał p o cięte ju ż p n ie n a b o k i, zo s tawiając
p o ś ro d k u miejs ce d la wołokuszy, wo źn ica zaś ład o wał g o to we k ło d y n a wołokusze
i zawo ził je n ad rzek ę.
Nas tęp n eg o ran k a p o mas zero wałem d o las u z M ietk iem. M ietek b y ł d rwalem
i b ry g ad zis tą. Po p rzed n ieg o d n ia ich n u mer 2 zo s tał p rzen ies io n y d o in n ej p racy
i b ry g ad a n ie miała razkriażowszczika.
– Weź mn ie – zap ro p o n o wałem. – Dam s o b ie rad ę.
M ietek s ię zg o d ził. Wo łk o w p o twierd ził. M ó j s ześ cio g o d zin n y d zień p racy
mó g łb y b y ć p rzes zk o d ą, ale b y łem mło d y i s iln y i p raco wałem s zy b ciej n iż wielu
s tars zy ch .
I tak ro zp o częła s ię mo ja p raca. Nas zy m p o rząd k o wy m b y ł Dan iel Żó łty ń s k i. Rita,
jeg o żo n a, i M ila, s tars za s io s tra Heli, o b cin ały g ałęzie. Nas zy m wo źn icą b y ł mó j
s tary zn ajo my , Ro zen . Ws zy s tk o s ąs ied zi z b arak u .
Z zap ałem zab rałem s ię d o n o wej p racy . M iałem teraz n o we n arzęd zia:
d wu metro wą lis twę z cen ty metro wą p o d ziałk ą, to p ó r n a d łu g im trzo n k u , ramo wą p iłę
i g ru b y ch emiczn y o łó wek . Do teg o wy ciąłem s o b ie d wa lewark i. Ro b o ta n ie b y ła
s k o mp lik o wan a: o czy s zczo n e p n ie trzeb a b y ło p o ciąć n a k ło d y o o k reś lo n ej
d łu g o ś ci, zależn ej o d ich zas to s o wan ia: n a materiał b u d o wlan y , n a wy ró b meb li, d o
b u d o wy s tatk ó w i s amo lo tó w, wy ro b u p ap ieru , zap ałek itp . Zależało to o d g atu n k u
d rzewa, jeg o g ru b o ś ci, d łu g o ś ci i jak o ś ci. Bez więk s zej tru d n o ś ci n au czy łem s ię
o s zczęd n ie p lan o wać cięcia, n ie zo s tawiając wielu res ztek , za k tó re n am n ie p łacili.
Oczy s zczo n e p n ie trzeb a b y ło tak u ło ży ć, żeb y p iła s ię n ie zacin ała. Nau czy łem
s ię u ży wać s iek iery wb itej g łęb o k o w k o n iec k ło d y jak o u ch wy tu . Częs to łatwiej
b y ło p o d n ieś ć p ień o b iema ręk ami za jed en k o n iec i p rzeło ży ć d o p iło wan ia p rzez
in n y p ień , n iż man ip u lo wać lewark ami. Samemu mi imp o n o wało , jak i jes tem s iln y !
Po d k o n iec k ażd eg o d n ia p racy p rzy ch o d ził n a p as wy ręb u jed en z n ad zo rcó w
i o b liczał p ro d u k cję b ry g ad y . Dłu g o ś ć k ażd eg o k lo ca o cen iał n a o k o i mierzy ł
ś red n icę. Na tej p o d s tawie mó g ł u s talić o b jęto ś ć k lo ca ze s wej tab licy , n as z zaro b ek
zaś zależał o d k u b atu ry p rzy jęteg o d rewn a. Ty g o d n io wy zaro b ek b y ł ro zd zielan y
międ zy czło n k ó w b ry g ad y zależn ie o d fu n k cji.
Ro d zice n ie ch cieli s ię zg o d zić, żeb y m p raco wał d łu żej n iż p rzep is o wy ch s ześ ć
g o d zin , wracałem więc z p racy wcześ n iej o d in n y ch . W rezu ltacie p ierws zeg o d n ia n a
n as zy m teren ie zo s tało mn ó s two n iep o cięty ch p n i, k tó re n ie b y ły p rzy jęte d o
wy p łaty . Żeb y n ie zawieś ć to warzy s zy , p o s tarałem s ię ran o o k o n ia, zn alazłem s ię n a
n as zy m p as ie wcześ n ie i n ad ro b iłem p o zo s tało ś ci z p o p rzed n ieg o d n ia. Ob iad też
zjad łem s zy b k o i wró ciłem d o p racy p rzed in n y mi. Pó źn iej, g d y n ab rałem wp rawy ,
d o g an iałem d rwala jes zcze p rzed o b iad em, tak że n as za wy d ajn o ś ć i p łaca n ig d y
p rzeze mn ie n ie u cierp iały .
W 1 9 4 0 ro k u zima zaczęła s ię p ó źn o . W p o ło wie p aźd ziern ik a d n i b y ły ju ż
wy raźn ie k ró ts ze, ale p o p o łu d n iu s ło ń ce jes zcze mo cn o g rzało . Po ran k i i wieczo ry
ro b iły s ię co raz ch ło d n iejs ze, o wad y n a s zczęś cie zn ik ły i mó j k ap elu s z, ju ż w s tan ie
ro zk ład u , s tał s ię n iep o trzeb n y . Któ reg o ś ran k a n ieo s tro żn ie zap y tałem matk ę, czy
n a p rzy s zły ro k zro b i mi n o wy , i z jej o czu p o p ły n ęły łzy . Do p iero p ó źn iej
zro zu miałem, co d la n iej mu s iał zn aczy ć k o lejn y ro k n a Sy b irze.
Dn i mijały s zy b k o . Week en d b y ł w So wietach p o jęciem n iezn an y m, s o b o ta b y ła
zwy k ły m d n iem p racy , w n ied zielę zaś p raco waliś my , ch cąc n ie ch cąc, „n a
o ch o tn ik a”. Nas za b ry g ad a s tała zaws ze wy s o k o p o d wzg lęd em wy d ajn o ś ci
i w rezu ltacie zarab iałem d u żo więcej o d o jca.
Pewn eg o d n ia, k ied y n o wa p raca s tała s ię ju ż ru ty n ą, zab rałem s ię d o cięcia
s zczeg ó ln ie g ru b eg o p n ia. Na o g ó ł mo ja lek k a łu czk o wa p iła wy s tarczała. Zacząłem
o d cien k ieg o k o ń ca, ale d o ro zd zielen ia d wó ch n ajg ru b s zy ch k łó d p o trzeb n a b y ła
d łu g a, d wu o s o b o wa p iła. Nas z p o rząd k o wy b y ł n ied alek o .
– Po mo że mi p an , p an ie Żó łty ń s k i, to ro b o ta d la d wó ch ! – zawo łałem.
– J u ż id ę. Będ ę mó g ł ch o ć p rzy k lęk n ąć i o d s ap n ąć o d tas k an ia ty ch p rzek lęty ch
k łó d .
Uk lęk liś my , o n p o jed n ej, a ja p o d ru g iej s tro n ie g ru b eg o p n ia. Dłu g i trzo n ek
to p o ra, k tó ry wetk n ąłem z ty łu za p as , wry ł s ię w ziemię. M u s iałem ws tać i wy ciąg n ąć
to p ó r. Rzu co n y b y le g d zie mó g łb y s ię łatwo zg u b ić w p o s zy ciu . J ak zwy k le wb iłem
g o w s ąs ied n i p ien iek . Ale źle wy b rałem. Pien iek , p o ro ś n ięty z wierzch u mch em, b y ł
zmu rs zały . Os trze to p o ra p rzes zło p rzez p ró ch n o jak p rzez mas ło i … p ro s to w mo ją
n o g ę. Do ln y k ąt o s trza u tk wił mi w g o len i. Ran a n a razie n ie b o lała i n ie k rwawiła.
Us iad łem n a trawie, s iek iera s terczała mi z n o g i. Sied zi w k o ś ci, p o my ś lałem.
Szarp n ąłem mo cn o . Wy s zła. Ciąg le n ic n ie czu łem. Paty k iem zacząłem wy d łu b y wać
z ran y k awałek p ró ch n a. Do b ieg ł mn ie d źwięk u p ad ającej p iły . Żó łty ń s k i mu s i s ię
n iecierp liwić. Rzu ciłem: „Ch wileczk ę… ”, n ie b y ło jed n ak o d p o wied zi. Ob ejrzałem
s ię: mó j k o mp an jak d łu g i leżał zemd lo n y n a ziemi. Ty lk o teg o mi trzeb a! Ch ciałem
ws tać, żeb y mu p o mó c. W ty m mo men cie p o wiek i mu zad rg ały , o two rzy ł o czy
i p o trząs n ął g ło wą jak k to ś b u d zący s ię z g łęb o k ieg o s n u .
– Ch y b a zemd lałem – p o wied ział. – Nie zn o s zę wid o k u k rwi. A ty jes zcze
g rzeb ałeś w tej ran ie!
Po p atrzy łem n a n ieg o . Ch ło p metr o s iemd zies iąt wzro s tu , b ary jak
u n ied źwied zia, a md leje n a wid o k p aru k ro p li k rwi. Ro ześ miałb y m s ię, ale n o g a
zaczęła teraz p o rząd n ie b o leć i k rwawić. Wy jąłem z k ies zen i ch u s tk ę d o n o s a. By ła
zu p ełn ie, n o , p o wied zmy , p rawie zu p ełn ie czy s ta. Przewiązałem n o g ę i zab raliś my s ię
zn ó w d o p racy .
Po ch wili jed n ak cały o p atru n ek b y ł p rzes iąk n ięty k rwią. No g a b o lała jak
ch o lera. Przes tras zy łem s ię. Zro b iliś my alarm. Zb ieg ła s ię cała b ry g ad a. M ila w ro li
p ielęg n iark i k azała mi s ię p o ło ży ć, p o d n io s ła mi n o g ę i o p arłs zy ją o res ztk ę
n ies zczęs n eg o p ień k a, zd jęła ch u s tę z g ło wy i zab an d ażo wała raz jes zcze. Krwawien ie
u s tało , b ó l n ie. M ietek wy ru s zy ł s zu k ać Wo łk o wa. Po p aru min u tach wró cili razem
z k o n iem d la mn ie.
 Cierp liwa s tara s zk ap a d o wio zła mn ie d o d o mu b ez p rzy g ó d . I p rzecież o jciec
zaraz p rzy jd zie i jak zaws ze jak o ś temu zarad zi…
Ojciec p raco wał w s amy m o s ied lu , wy k ań czał właś n ie ś cian y n o weg o b arak u .
Przy s zed ł zaraz, wezwan y p rzez mamę. Katia, n as za s an itariu s zk a, p rzy b ieg ła
z jo d y n ą i z p o s trzęp io n y m, wielo k ro tn ie u ży wan y m i p ran y m b an d ażem. I to b y ła
cała jej ap teczk a: n ie b y ło an i ig ły , an i materiału n a s zwy , an i p las tra. „Zas trzy k
p rzeciwtężco wy ?” – s p y tał o jciec. Nig d y o czy mś tak im n ie s ły s zała. Ojciec miał d o
d y s p o zy cji ty lk o s we d o b re s ło wo , u ś miech i mag ię włas n y ch rąk . Też p o d ziałało .
Gd y u ło ży łem n o g ę n a p o d u s zce, b ó l s zy b k o min ął.
Ran a zag o iła s ię w ciąg u ty g o d n ia i zn ó w b y łem g o tó w d o p racy . No g a b o lała
ty lk o tro ch ę p rzy ch o d zen iu . J ak zres ztą p o tem p rzez wiele lat, s zczeg ó ln ie zimą. Ale
że b y ła to mo ja jed y n a wo jen n a ran a, to ch y b a i tak mi s ię u d ało !
J ak o rek o n wales cen t d o s tałem rzek o mo lek k ą p racę n a s amy m posiołku. M iałem
p o mag ać Sas zy . Sas za, s tars zy Ro s jan in , mies zk ał w p o b lis k im k o łch o zie
s k ład ający m s ię z k ilk u d rewn ian y ch ch ału p . Od czas u d o czas u , g d y zach o d ziła
p o trzeb a, Sas za p raco wał w Kwas zy , g łó wn ie jak o piłostaw, czy li s p ecjalis ta o d
n as tawian ia i o s trzen ia p ił. Op ró cz teg o b y ł s p ecem o d ro b ien ia d es ek n a p o d ło g i,
d ach y , ławk i i s to ły . I właś n ie p rzy tej p racy miałem b y ć jeg o p o mo cn ik iem.
Nares zcie s ię d o wied ziałem, d o czeg o s łu ży ta o k rąg ła d ziu ra w ziemi z d wo ma
k o złami, k tó rej p rzezn aczen ia n ie mo g łem s ię d o my ś lić.
I to miała b y ć lek k a p raca d la rek o n wales cen ta!
Najp ierw p o d wó ch p o ch y ły ch d es k ach trzeb a b y ło wciąg n ąć p n ie z ziemi n a
wy s o k ie k o zły – d o b rze, że s tały w zag łęb ien iu – a p o tem p iło wać je wzd łu ż całej
d łu g o ś ci n a d es k i. Do teg o s łu ży ła d wu metro wa p iła, n a jak ieś cztery d ło n ie s zero k a
u g ó ry i zwężająca s ię k u d o ło wi. Sas za s tał n a g ó rze, a ja w d ziu rze n a d o le. M imo
d łu g ich i s zero k o ro zs tawio n y ch zęb is k p iła częs to s ię zacin ała. Sas za wb ijał wted y
s talo wy k lin w s zczelin ę za p iłą i jech aliś my d alej.
Sas za ciąg n ął p iłę w g ó rę, a ja w d ó ł. I rach -ciach , rach -ciach s zła p iła, tam
i z p o wro tem, wiele razy n a min u tę. I tak p rzez s ześ ć g o d zin , z k ilk o ma k ró tk imi
p rzerwami i z jed n ą d łu żs zą n a o b iad . Każd a g o d zin a trwała ty s iąc min u t, a k ażd a
p ięcio min u to wa p rzerwa – s ek u n d ę. I k ażd ą ch wilę czu ło s ię w k rzy żu , w ręk ach ,
w ramio n ach .
Praco waliś my b lis k o s to łó wk i i wciąż czek ałem, aż zap ach zu p y s k u s i Sas zę
i p o zwo li mi p rzerwać p racę. Każd a p rzerwa, n awet n a min u tę, b y ła
b ło g o s ławień s twem. Wid ząc p rzech o d n ia, miałem n ad zieję, że to zn ajo my Sas zy , że
b ęd zie ch ciał s ię zatrzy mać i p o p lo tk o wać, że ch o ć n a ch wilę o d erwiemy s ię o d p iły .
Któ reg o ś d n ia zjawiła s ię o b o k n as An d ro p o wa. Kazali jej wy k o p ać d ó ł b lis k o
n as zeg o , ch o ciaż n ik t n ie wied ział, w jak im celu . Po n ieważ wo lała o n a p raco wać g ęb ą
n iż ło p atą, więc zab awiała n as ro zmo wą. An d ro p o wa, żo n a jed n eg o z n as zy ch
ro s y js k ich majs tró w, b y ła s ły n n a n a całą o k o licę. J ej s ława, jak twierd ził Sas za,
d o tarła aż d o Pietrak o wa. By ła k o b ietą p o s tawn ą, d o ro d n ą, o k o ło trzy d zies tk i,
o o k rąg łej, o twartej twarzy i wes o ły ch n ieb ies k ich o czach . O jej wy czy n ach k rąży ły
leg en d y . Wb rew ws zelk im p rawo m i p rzep is o m An d ro p o wa p raco wała n ie wted y i n ie
tam, g d zie jej k azan o , ty lk o k ied y miała n atch n ien ie, a to zd arzało s ię n ieczęs to .
Ko ń czy ło s ię to n ieraz ch leb em i wo d ą w k arcerze, co jej ś wiato p o g ląd u n ic a n ic n ie
zmien iało . J ak o progulszczica, czy li u ch y lająca s ię o d p racy , p o d o b n o i n ieraz s ied ziała
w więzien iu .
Głó wn y m jed n ak p o wo d em s ławy An d ro p o wej b y ło to , że g d y p rzy s zło d o k lęcia,
b y ła o n a p o etk ą, mis trzy n ią, d awała k o n certy , k tó ry m n ik t n ie mó g ł d o ró wn ać. J ej
rep ertu ar n ie miał g ran ic, zwy k łe co d zien n e p rzek leń s twa mo g ły s ię s ch o wać.
An d ro p o wa, w o d ró żn ien iu o d p rzy ziemn y ch p rzek lin aczy , n ig d y s ię n ie p o wtarzała.
J ej języ k b y ł p ełen p o lo tu , wy o b raźn ia p rzek raczała mo je p o jmo wan ie. W s wej
n aiwn o ś ci n ie ty lk o n ie zn ałem jej termin o lo g ii i ch o ć ro zu miałem, jak d o k ład n ie
ro zs tawia całą ro d zin ę s wej o fiary p o k ątach , to n ie b ard zo wied ziałem, jak ie d ziwn e
p o zy cje, ak ro b acje i p artn eró w im zaleca.
Teg o ran k a An d ro p o wa, jak zaws ze p ełn a lo k aln y ch p lo tek i zab awn y ch
h is to ry jek , zab awiała n as ro zmo wą i p rzek o marzała s ię z n ami. Nie o b es zło s ię b ez
o s o b is ty ch wy cieczek . „Stiep an u s zk a”, zaczy n ała ze ś miech em, „jak s ię s ch y las z n ad
tą p iłą, to d u p a ci ro ś n ie i wy s taje jak wielk i arb u z, k tó ry wid ziałam n a Uk rain ie”.
Alb o : „Stiep an u s zk a, jak s ię b ęd zies z tak n ach y lał, to złamies z k u tas a i b ęd zie tu
ś miech u mas a”. J ej rech o t o d b ijał s ię ech em o d b arak ó w. „Alb o co g o rs za, zap u ś ci o n
k o rzen ie i zak witn ie… i co to z n ieg o wy ro ś n ie… lep iej zas ięg n ij rad y u taty ”. A p o
min u cie: „Sas za, n ie mach aj tak tą p iłą, o d etn ies z s o b ie jaja i ju tro zn ajd ziemy je
w zu p ie… ”. Alb o : „Na miły Bó g , Sas za, co ty mas z za d ziwn e p o łączen ia, że jak ty lk o
ziewn ies z, to zaraz p ierd zis z jak macio ra w ciąży … ?”.
Nag le p rzerwała p rzek o marzan ia w p ó ł s ło wa. Gd zieś za mn ą trzas n ęły d rzwi.
Ob ejrzałem s ię. Wy s o k i en k awu d zis ta s zed ł d łu g imi k ro k ami z k an celarii w n as zy m
k ieru n k u . To b y ł ten s am o ficer, k tó ry d o n as p rzemawiał p o n as zy m p rzy b y ciu d o
Kwas zy . Za n im d rep tał Bo ry s o w, posiołkowy milicjan t. Zap o mn ieliś my o p racy ,
o d es k ach , o p ile.
 – Sp ó jrz n o ty lk o – d o b ieg ł mn ie s zep t Sas zy . – Sam to warzy s z p u łk o wn ik .
Nad s taw u s zu , Stiep an , n ie zawied zies z s ię.
An d ro p o wa, wy n u rzy ws zy s ię ze s weg o led wie wy k o p an eg o d o łk a, s tan ęła
z jed n ą ręk ą n a b io d rze, d ru g ą o p arła s ię o ło p atę.
Pu łk o wn ik p rzes zed ł o b o k n as , jak b y n as n ie wid ział. Z o czy ma u tk wio n y mi
w An d ro p o wą, s tan ął p rzed n ią i g ro źn y m g es tem wy ciąg n ął ręk ę w jej k ieru n k u .
– To warzy s zk o An d ro p o wa – zaczął. Zd ziwiłem s ię. Przecież An d ro p o wa n a
p ewn o n ie n ależała d o p artii i p o win ien s ię d o n iej zwracać p er „o b y watelk o ”. –
To warzy s zk o An d ro p o wa – p o wtó rzy ł. M ó wił cich o , n ie ws zy s tk o d o mn ie d o cierało ,
ale b y ły to wy ś wiech tan e frazes y p arty jn e o h is to ry czn ej ro li k las y ro b o tn iczej,
o wzn io s łej p o zy cji s o wieck iej k o b iety , o g o d n o ś ci p racy fizy czn ej… I o czy wiś cie
o d o n io s ły m zn aczen iu p lan u p ięcio letn ieg o w g o s p o d arce n as zej s o cjalis ty czn ej
o jczy zn y , k raju ro b o tn ik a i ch ło p a, o u p rzy wilejo wan ej p o zy cji lu d u w Związk u
Rad zieck im, n ie tak iej, jak ą cierp ią zg n ęb io n e wars twy ro b o tn icze w k ap italizmie,
wy cis k ający m z n ich o s tatn ie k ro p le k rwi i p o tu … a wres zcie o s p ecjaln y m
zain teres o wan iu to warzy s za Stalin a n ajmarn iejs zą is to tą s o wieck ieg o raju ,
a s zczeg ó ln ie o s o b ą i s zczęś ciem to warzy s zk i An d ro p o wej. Ciąg n ął tak jes zcze p rzez
k ilk a min u t, aż wres zcie g ro źn ie wy ciąg n ął ws k azu jący p alec w k ieru n k u
d elik wen tk i. – Do s zły mn ie s łu ch y , że wy , to warzy s zk o , zn ó w o d mawiacie p racy
w les ie i że n awet w o s ied lu p racu jecie ty lk o d o ry wczo . – Tu p o d n ió s ł g ło s : – Tak
d alej b y ć n ie mo że. To s ą k p in y . – Gło s jeg o p rzes zed ł w k rzy k . – Wład za s o wieck a
n a to n ie p o zwo li! Kto n ie p racu je, ten n ie je! M amy s p o s o b y n a tak ich jak wy !
Po my ś lcie o s wo jej ro d zin ie… o d zieciach … – Gro źb a zawis ła w p o wietrzu .
An d ro p o wa s tała s p o k o jn ie, d alej o p arta o ło p atę. Pu łk o wn ik s k o ń czy ł
p rzemó wien ie. Zap ad ła cis za. Trwała p rzez d o b rą min u tę.
I n ag le An d ro p o wa zaczęła mó wić, n ajp ierw p o wo li, s p o k o jn ie, ro zg rzewając s ię.
I rzeczy wiś cie d ała k o n cert. Nies tety , s zy b k o zg u b iłem s ię w jej b o g aty m i mało mi
zn an y m s ło wn ictwie.
Najp ierw wy s zczeg ó ln iła, co o n a, An d ro p o wa, my ś li o to warzy s zu p u łk o wn ik u
w o g ó le, a o in ty mn y ch częś ciach jeg o an ato mii w s zczeg ó ln o ś ci. Pó źn iej p rzy s zła
k o lej n a jeg o ro d zicó w, matk ę, b ab k ę i d als zy ch p rzo d k ó w, ich mo raln o ś ć,
u p o d o b an ia s ek s u aln e, fizjo lo g ię i an ato mię, ze s zczeg ó ln y m u wzg lęd n ien iem
ws zelk ich wy ro s tk ó w i o two ró w ciała, ich mn iej lu b b ard ziej zaży łe s to s u n k i
z in n y mi g atu n k ami ś wiata zwierzęceg o . Pró b o wałem s o b ie ch o ć częś ć ty ch
n iep rawd o p o d o b n y ch czy n n o ś ci w my ś li p rzed s tawić, ale n ie mo g łem n ad ąży ć za
wy o b raźn ią mó wczy n i.
Natężen ie g ło s u An d ro p o wej cały czas ro s ło . Teraz s ły s zała ją ju ż ch y b a cała
Kwas za. Lu d zie zaczęli s ię s ch o d zić: p is arczy k i z k an celarii, Was ia, n as z k o wal,
s tajen n y , p raco wn icy s to łó wk i, s tarzy , k o b iety i d zieci. Wk ró tce o to czy ł n as tłu m
ro zb awio n y ch lu d zi. Sas za, s ied zący n a n ied o p iło wan y m k lo cu n a g ó rze, i ja,
w d o łk u tu ż p o d n im, mieliś my n ajlep s ze miejs ca w ty m teatrze, rzec mo żn a, b alk o n
i lo żę.
Dramaty czn y mo n o lo g n ag le s ię u rwał. To warzy s z p u łk o wn ik jak n iep y s zn y
wy co fy wał s ię rak iem z teg o n ieró wn eg o p o jed y n k u ; ręk ę wciąż miał wy ciąg n iętą
p rzed s ieb ie, ch o ć ty m razem raczej w o b ro n n y m g eś cie. Nag le zawró cił
i p o p rzed zo n y p rzez Bo ry s o wa to ru jąceg o mu d ro g ę p o k łu s o wał z p o wro tem d o
k an celarii. An d ro p o wa cis n ęła ło p atę i n awet s ię n ie o b ejrzaws zy , p o s zła d o
s to łó wk i. Przech o d ząc k o ło n as , u ś miech n ęła s ię triu mfaln ie.
Zach ęcen i zap ach em zu p y p o s zliś my za jej p rzy k ład em. Przy s to le in n y ch
temató w n ie b y ło , jak ty lk o p o jed y n ek An d ro p o wej z p u łk o wn ik iem. J ed n o g ło ś n ie
s twierd zo n o , że zas łu ży ła n a o k las k i. Żało wałem, że lu k i w mo im ro s y js k im
s ło wn ictwie p o zb awiły mn ie n ależy tej o cen y p rzed s tawien ia.
An d ro p o wa n ie wró ciła ju ż więcej d o ro b o ty o b o k n as i d alej p raco wała ty lk o
wted y , k ied y i g d zie ch ciała. Przezn aczen ie n a wp ó ł wy k o p an eg o d o łu p o zo s tało d la
mn ie zag ad k ą.
Cały n as tęp n y ty d zień h aro wałem, ciąg n ąc p iłę p rzez s ześ ć g o d zin d zien n ie.
J ak że n ie cierp iałem tej p racy ! Ch ciałem wró cić d o las u , czu ć zn ó w g rzb iet k o n ia p o d
s o b ą, p u ś cić s ię g alo p em… Każd a in n a p raca b y łab y lep s za. Ale o jciec n ie mó g ł
zro zu mieć, że s ześ ć g o d zin p iło wan ia, n a s to jąco w ch mu rze tro cin , b y ło g o rs ze n iż
p raca w les ie, włączn ie z k ilk u k ilo metro wy m mars zem tam i z p o wro tem.
Wres zcie n ap iło waliś my d o s y ć d es ek n a p o d ło g ę i d ach n o weg o b arak u i mo g łem
ro zp ro s to wać g rzb iet. Ale i wted y n ie p rzy d zielo n o mn ie d o ro b o ty w les ie. J u tro ,
Stiep an , p o wied ział n ad zo rca, p ó jd zies z p o mag ać Was i.
Was ia p an o wał w k u źn i, w p o b liżu n as zeg o b arak u , n a d ro d ze wio d ącej d o
latry n y . Tam też zaczęła s ię mo ja n o wa k ariera mołotobojca, czy li p o mo cn ik a k o wala.
Nas zy m zad an iem b y ło wy rab ian ie p o d k ó w, h u fn ali, zawias ó w, ry g li, h ak ó w,
ws zelk ich in n y ch żelazn y ch p rzed mio tó w, n awet zwy k ły ch g wo źd zi. Żelaza zaws ze
b rak o wało i o s zczęd zało s ię, g d zie b y ło mo żn a. Ścian y b arak ó w b u d o wało s ię b ez
g wo źd zi. Na ro g ach o k rąg lak i zach o d ziły jed en n a d ru g i, u ło żo n e w wy cio s an y ch
zag łęb ien iach i p o łączo n e k o łk ami. J ed y n y mi n arzęd ziami b u d o wlan y mi b y ły to p ó r,
p iła i ś wid er – ty m o s tatn im ro b iło s ię d ziu ry n a k o łk i. M ó j o jciec s tał s ię
s p ecjalis tą o d wy k ań czan ia ś cian : zaty k ał s zp ary międ zy o k rąg lak ami s u ch y m
mch em, n as tęp n ie p o k ry wał mech wars twą g lin y , a g d y wy s ch ła, b ielił n iek tó re
wewn ętrzn e ś cian y wap n em.
M o ja k ariera mołotobojca trwała n ie d łu żej n iż d wa ty g o d n ie. Zima b y ła ju ż w p ełn i
i k u źn ia miała wielk ie zalety : b y ła n ajciep lejs zy m, n ajp rzy tu ln iejs zy m zak ątk iem n a
posiołku. Po ś ro d k u las u węg la d rzewn eg o n ie b rak o wało i jed n y m z mo ich
o b o wiązk ó w b y ło u trzy my wan ie żaru w p alen is k u . Sama p raca też ro zg rzewała. M ło t
b y ł ciężk i i p o t ś ciek ał mi s tru g ami p o twarzy . Z jed n ej s tro n y k o wad ła s tałem ja,
z d ru g iej Was ia z d łu g imi cęg ami w lewej ręce i z mło tk iem w p rawej. Cęg ami
p rzen o s ił ro zżarzo n e d o b iało ś ci żelazo z p alen is k a n a k o wad ło . Na zmian ę,
ry tmiczn ie, b iliś my w żelazo . M ło tek Was i b y ł n iewielk i i lek k i, za to mó j b y ł
mas y wn y , waży ł ze d wa lu b trzy k ilo . Raz-d wa, raz-d wa, raz Was ia, raz ja. Za k ażd y m
razem u n o s iłem mło t n ad g ło wę, b y z całą s iłą o p u ś cić g o n a k o wad ło . I tak aż żelazo
o s ty g ło i mu s iało wracać d o p ieca. J u ż p o k ilk u min u tach mło t waży ł to n ę. Z u lg ą g o
o d k ład ałem w ty ch k ró tk ich p rzerwach i o d p o czy wałem p rzy miech u . A p o ch wili
mło ty zn ó w s zły w ru ch : b u ch -b u u u ch … b u ch -b u u u ch …
Nie b y ła to p raca lek k a, ale lep s za o d p iło wan ia k łó d n a d es k i. Czas ami, g d y n ie
mieliś my zamó wień n a żad n e p rzed mio ty u ży tk o we, w Was i b u d ziła s ię d u s za
arty s ty i ze s k ry cie zao s zczęd zo n y ch s k rawk ó w zło mu k u ł o zd o b y , n ap rawd ę
o ry g in aln e i ciek awe. M iał ch ło p ak talen t. Zap rzy jaźn iłem s ię z Was ią, ale n u d ziła
mn ie p raca w k u źn i. Wciąż ch ciałem wracać d o las u .
J ed en z p o ran k ó w zap o wiad ał s ię b ard ziej n u d n y n iż p o zo s tałe. Szed łem d o p racy
o s zó s tej ran o , g d y b y ła jes zcze n o c. Teg o d n ia mieliś my k u ć h acele. W ty m celu
b ierze s ię d łu g i żelazn y p ręt. Ro zg rzewa s ię. Tn ie n a k awałk i. Ro zg rzewa s ię k ażd y
z n ich p o k o lei. Sp łas zcza s ię g łó wk ę. Zao s trza k o n iec. Wk ład a s ię d o zimn ej wo d y .
Bierze s ię d ru g i p ręt…
J ed n a wielk a n u d a. Nietru d n e, ale n u … u u … d aaa…
Ch o ć zaczy n aliś my p racę d o b rze p rzed ś witem, to b ry g ad y leś n e b y ły ju ż d awn o
w d ro d ze. Ulica Kwas zy b y ła całk iem wy marła. Do k u źn i miałem ty lk o k ilk a min u t
d ro g i i s zed łem, p atrząc w n ieb o , wciąż ciemn e i p ełn e g wiazd , z leciu tk im b las k iem
zb liżająceg o s ię ś witu . W p ó ł d ro g i d o k u źn i s p o tk ałem Was ię. Stał o d wró co n y
ty łem d o d rzwi k arceru . Właś n ie k ilk a d n i temu zro b iliś my ciężk ą, g ru b ą s ztab ę
metro wej d łu g o ś ci. „To n a o k n o k arceru ”, u ś wiad o mił mn ie Was ia.
Przy witałem s ię z Was ią.
 – Nie id zies z d o k u źn i? – s p y tałem.
– Zdrastwuj, Stiep an u s zk a. Nie, d ziś ran o s am p o p racu jes z. Ró b h acele, p rzecież
wies z jak . J a tu s to ję n a warcie. Przy jd ę p ó źn iej. – I d o d ał: – Ty jes zcze n ie wies z?
Kirs za p o s ad zili. Sły s zy s z? Zn ó w ro zrab ia!
Nie mo g łem n ie s ły s zeć. Kirs z b ił, k o p ał, walił p ięś ciami w s o lid n e d rzwi k arceru
wzmo cn io n e żelazn ą k ratą. Nas za mo cn a s ztab a ch ro n iła zamk n ięte o k ien n icą
o k ien k o .
– Bo ry s o w p rzy p ro wad ził g o i zamk n ął g o d zin ę temu i o d teg o czas u tak s zaleje.
Zn ó w o d mó wił p ó jś cia d o las u .
Wy czy n y p an a Kirs zen b au ma, p o s p o licie zwan eg o Kirs zem, s ły n ęły w Kwas zy n a
ró wn i z o s iąg n ięciami An d ro p o wej. Łączy ł ich s p rzeciw wo b ec wład z. Kirs z,
mężczy zn a w s ile wiek u , k awaler, wy s o k i i ch u d y jak s zczap a, b y ł w Wars zawie
z zawo d u zło d ziejem. M ało ch y b a b y ło więzień w Po ls ce, k tó ry ch n ie p o zn ał
o s o b iś cie. Głó wn y m n as zy m źró d łem in fo rmacji b y ł p an Ap felb au m. Ob ecn ie
mies zk an iec Kwas zy w s wo im czas ie b y ł czło n k iem zn an ej ro d zin y k u ś n ierzy ,
u k tó ry ch u b ierała s ię cała mo d n a Wars zawa. Kilk a lat p rzed wo jn ą tak s ię zło ży ło , że
Ap felb au m p rzy łap ał Kirs zen b au ma n a g o rący m u czy n k u w s wo im s k lep ie i Kirs z s ię
za to p rzes ied ział. Teraz w Kwas zy tak ie s tare ran y d awn o s ię zag o iły ; tu Ap felb au m,
jak in n i, p raco wał w les ie, za to Kirs z s tał s ię zn an ą o s o b is to ś cią.
Tak jak An d ro p o wa, Kirs z o d mawiał p o s łu s zeń s twa. „Z zas ad y n ie u zn aję
k o n ieczn o ś ci p racy ”, mawiał. „Pracy w o g ó le, a s zczeg ó ln ie p racy d la
k ap italis ty czn eg o k rwio p ijcy ”. Wy k ład ał n am s wo ją filo zo fię: „Uważam rząd
s o wieck i za g łó wn eg o wy zy s k iwacza mas p racu jący ch : ja jes tem lep s zy m k o mu n is tą
n iż o n i, b o n ie u zn aję p ry watn ej włas n o ś ci. Od d awn a zajmu ję s ię ro zd zielan iem
majątk u s p rawied liwie międ zy b ied n y ch a b o g aty ch . Częs to d zielę s ię ty m, co
p o s iad am, a jes zcze częś ciej d zielę s ię d o b rem in n y ch , ch o ć n ie zaws ze za zg o d ą
właś cicieli. Tak ie s ą mo je zas ad y ”.
To cred o Kirs za s ły s załem wielo k ro tn ie w s to łó wce. Nas zy ch ro s y js k ich wład có w
d o p ro wad zało o n o d o fu rii, ale Kirs za n ie p o trafili zg n ęb ić. Nie p o mag ały g ro źb y ,
p ro ś b y , p ers wazje an i n awet p o ch leb s twa. Kirs z p o zo s tawał n iewzru s zo n y i u d ało mu
s ię d o wieś ć, że s ły n n a zas ad a s o cjalizmu : k to n ie p racu je, ten n ie je, też ma s wo je
o g ran iczen ia. Głó wn ie d lateg o , że ws zy s cy lu b ili Kirs za, b y ł o n n ieo d mien n ie
wes o ły , p o g o d n y i k ażd emu p o mo cn y . Stał s ię jak b y n ad wo rn y m b łazn em Po lak ó w
w Kwas zy , a mo że też częś cio wo s y mb o lem ich b u n tu ; ch o ćb y d lateg o zaws ze zn alazł
s ię k to ś , k to g o tó w b y ł zap łacić za jeg o k as zę, ch leb i zu p ę. Dzięk i temu Kirs z n ie
g ło d o wał.
Ale teg o właś n ie ran k a wład ze p o s tan o wiły Kirs za p o raz n ie wiad o mo k tó ry
ares zto wać i tak zn alazł s ię o n w k arcerze p o d s trażą Was i.
Po n ieważ mo jemu s zefo wi p o wierzo n o tak ważn ą mis ję, w k u źn i p raco wałem s am.
M ech an iczn ie k u łem h acele, a my ś lami b y łem g d zie in d ziej: ws p o min ałem d awn e
czas y , marzy łem o Heli, a b ard ziej p ro zaiczn ie żo łąd ek p rzy p o min ał mi, że zb liża s ię
p o łu d n ie i wk ró tce b ęd zie czas n a zu p ę.
Nag le k rzy k : Ludi, spasajties'! – „Lu d zie, ratu jcie s ię!” – p rzy wró cił mn ie d o
rzeczy wis to ś ci. J ed n y m s k o k iem zn alazłem s ię p rzed d rzwiami k u źn i i o n iemiałem
z wrażen ia. Kirs z właś n ie o p u s zczał k arcer n ajd ziwn iejs zą d ro g ą… p rzez k o min .
A Was ia, n ajs iln iejs zy czło wiek w Kwas zy , zmy k ał w d ó ł u licy , wciąż wo łając n a całe
g ard ło : Spasajties'! Spasajties'!
Kirs z zwin n ie zes k o czy ł z d ach u .
– No to id ziem n a o b iad – s twierd ził i p o g wizd u jąc, ru s zy ł w k ieru n k u s to łó wk i.
Nie wiem, k to ty m razem za n ieg o zap łacił, ale n iewątp liwie zas łu ży ł n a to .
M u s iał jed n ak p rzeb rać miark ę, b o wid ziałem, jak p o o b ied zie Bo ry s o w, ze s tarą
s trzelb ą w ręk u , zap ro wad ził g o d o łó d k i, w k tó rej czek ało ju ż d wo je lu d zi. Kirs z trzy
mies iące s p ęd ził w więzien iu – d la n ieg o n ie b y ła to n o win a – a g d y wró cił d o
Kwas zy , d alej o d mawiał p racy , jak o ś d awał s o b ie rad ę i n ad al b y ł ży wy m d o wo d em
teg o , że i w s o cjalizmie b y wają tacy , co n ie p racu ją, a jed n ak jed zą.
Ty mczas em s y b ery js k a zima zaczęła s ię n a d o b re. Od d ru g iej p o ło wy
p aźd ziern ik a, o p ró cz k ró tk ich ch wil o k o ło p o łu d n ia, n ieb ies k a n itk a s p iry tu s u
w termo metrze n a ś cian ie k an celarii u p o rczy wie trzy mała s ię p o n iżej zera, a p o d
k o n iec mies iąca ju ż n awet w p o łu d n ie n ie p o d n o s iła s ię p o n ad tę mag iczn ą cy frę.
Pó źn iej temp eratu ra u trzy my wała s ię s tale międ zy – 2 0 ° a – 3 0 ° , a w n o cy n ierzad k o
s p ad ała d o czterd zies tu p o n iżej zera.
Dn i s tawały s ię co raz k ró ts ze. J u ż w p o ło wie p aźd ziern ik a b ry g ad y leś n e
wy ru s zały w d ro g ę p rzed ś witem i wracały w ciemn o ś ciach . Z czas em i mó j
s ześ cio g o d zin n y d zień p racy w k u źn i zaczy n ał s ię i k o ń czy ł p o n o cy . Sło ń ce
p o k azy wało s ię n a k ró tk o jak o tru d n a d o ro zp o zn an ia s reb rn a p lama tu ż n ad s amy m
h o ry zo n tem i s ączy ło n ieco ś wiatła p rzez s zary p u łap ch mu r. Czas em, w b ezch mu rn e
d n i, p rzetaczało s ię n is k o p o n ieb ie jak o zimn a, żó łta tarcza.
Któ reg o ś d n ia d o wied ziałem s ię o d M ietk a, że mó j n as tęp ca zmiażd ży ł s o b ie p rzy
p racy ręk ę, i zg ło s iłem s ię z p o wro tem d o las u . By łem mło d y i g łu p i. Op u s zczaliś my
Kwas zę k ilk a g o d zin p rzed ś witem, p o d ciemn y m n ieb em zas n u ty m s k łęb io n y mi
ch mu rami. Śn ieg p ad ał co raz częś ciej, k ry jąc ś cieżk i i two rząc zas p y – d ro g a d o las u
s tawała s ię z d n ia n a d zień co raz tru d n iejs za. Do Bo żeg o Naro d zen ia ś n ieg p ad ał
d zień w d zień , czas em d ro b n y , p u s zy s ty i s y p k i, czas ami d u ży mi, lo d o waty mi
p łatami. W No wy m Ro k u wars twa ś n ieg u s ięg n ęła p ó łto ra metra, a w miejs cach
o d k ry ty ch i w zas p ach p o d wajała s ię i p o trajała.
Któ reg o ś lis to p ad o weg o ran k a, g d y s zliś my d o p racy , ś n ieg p ad ał g ęs to . Do teg o
b y liś my ju ż p rzy zwy czajen i, lecz n ag le zerwał s ię s iln y wiatr. Buran, zawieja. Wich er
g n ał tu man y ś n ieg u p rawie że p o zio mo , s y p ał n am w o czy , lo d o waty mi p łatk ami jak
s zp ilk ami k łu ł w twarz.
Wy s zliś my n a o twartą p rzes trzeń s tareg o wy ręb u . Wich er s zalał tu i wy ł jak k lu cz
czaro wn ic lecący ch n a mio tłach . Kłęb y ś n ieg u zwijały s ię w trąb y , w wiru jące leje, aż
g in ęły w więk s zy ch tu man ach g n an y ch mo cn iejs zy m p o d mu ch em. Wy zu ci z s ił,
d o b rn ęliś my wres zcie d o n as zeg o miejs ca p racy , ale mo wy o n iej n ie b y ło aż d o
p o łu d n ia, k ied y to wiatr zlito wał s ię i u s tał.
Nie lu b iłem w ty m czas ie s amo tn ie wracać p o s ześ ciu g o d zin ach d o d o mu . Bałem
s ię zab łąd zić. Ty lk o n a k o n iu czu łem s ię b ezp ieczn ie. Ko ń b ezb łęd n ie zaws ze trafiał
d o s tajn i, a i ciep lej b y ło p rzy tu lić s ię d o k o ń s k iej s zy i. Ale co raz częś ciej k o n ia n ie
miałem i n iech ętn ie, ze s trach em, wy ru s załem w p o wro tn ą d ro g ę. W lis to p ad zie
o trzeciej p o p o łu d n iu b y ło ju ż całk iem ciemn o . Ks ięży c i g wiazd y d awały b y n ieco
ś wiatła, ale n ajczęś ciej n ieb o zas n u te b y ło ciężk imi ch mu rami i ciemn y , o ś n ieżo n y
b ó r b y ł p ełen s trach u i wid m.
Któ reg o ś d n ia w d ro d ze p o wro tn ej złap ał mn ie buran. Po cies załem s ię, że zd arzy ło
s ię to p o d k o n iec mars zu , że mu s zę ju ż b y ć b lis k o Kwas zy . J es zcze k ilk a min u t
i b ęd ę w d o mu . Nie b y ło łatwo iś ć p o d wiatr, zwo ln iłem k ro k u i o tu man io n y
w wiru jący m ś n ieg u s traciłem p o ch wili o rien tację. Iś ć w lewo … ? Czy w p rawo … ?
A mo że p ro s to … ? Wiatr p o p y ch ał mn ie we ws zy s tk ie s tro n y . Rzu cił mn ie n a ziemię.
Po d n io s łem s ię, d la ró wn o wag i ch wy tając s ię g ałęzi.
Teraz ju ż n ie mo g łem o p an o wać s trach u . Ch ciałem s ię mo d lić, g d y b y m ty lk o
wied ział jak . Po s taram s ię u wierzy ć w Cieb ie, Bo że. Nap rawd ę u wierzę, ty lk o
zap ro wad ź mn ie d o d o mu , p o wtarzałem w d u ch u .
Zah aczy łem o co ś n o g ą i u p ad łem twarzą w ś n ieg . By łem tak i zmęczo n y … Nie
mo g łem s ię ru s zy ć… Tak b ard zo ch ciałem o d p o cząć. Tak mn ie k u s iło zo s tać
w ś n ieg u , n ie p o d n o s ić s ię, n ie walczy ć d alej. J ak iś g ło s mó wił mi jed n ak , że zas n ę
i ju ż s ię n ie o b u d zę. M u s is z ws tać! M u s is z! – zacząłem p o wtarzać w my ś li, a mo że
n awet i n a g ło s . Bo co p o wie mama?
 J u ż n iemal d ałem za wy g ran ą, g d y n ag le, jak u p arta mu zy czn a fraza, zaczęły mi
w my ś li k rąży ć s ło wa: „… zn ajd zies z g d zieś d o m… s k ąd p ro mień ś wiatła… zza
u ch y lo n y ch p ad a d rzwi… ”.
Sk ąd p rzy s zły mi n a my ś l, n ie miałem p o jęcia. Ale u n io s łem p o wo li g ło wę.
Stan ąłem n a czwo rak ach . M o że g d zieś zn ajd ę te p ó łp rzy mk n ięte d rzwi? M o że u jrzę
p ło mień b u ch ający z k o min a b arak u ?… Ale n ic, wo k ó ł ciemn a n o c!
Nag le p o czu łem zap ach d y mu . Os tatn im wy s iłk iem wy g rzeb ałem s ię z mo jej
ś n ieżn ej n o ry i jak p ies wied zio n y węch em zacząłem iś ć p o d wiatr p ach n ący d y mem.
W ciąg u k ilk u min u t b y łem w Kwas zy .
Zaled wie k ilk a k ro k ó w d zieliło mn ie o d n ajb liżs zeg o b arak u . Zd ezo rien to wan y ,
zmęczo n y , wciąż p ełen n iep o k o ju , zn alazłem matk ę czek ającą p rzy o k n ie we łzach .
– Dzięk i Bo g u , żeś wró cił cało . – Ob jęła mn ie i n ag le, jak p o d cięta, o p ad ła ciężk o
n a łó żk o .
Uk lęk n ąłem p rzed n ią.
– M y ś lałem, że to k o n iec… – wy s zep tałem. Nie mo g łem ju ż p o ws trzy mać łez i jak
mały ch ło p iec łk ałem jak iś czas , z twarzą wtu lo n ą w matczy n y p o d o łek .
Nie wiem, k ied y zas n ąłem. Ob u d ziłem s ię, n a wp ó ł ro zeb ran y , n a łó żk u ro d zicó w.
M ama s ied ziała n a jeg o b rzeg u z k u b k iem p s eu d o h erb aty w ręk u . Gd y p atrzy łem
w twarz o jca – czy żb y też miał łzy w o czach ? – wró ciły d o mn ie s ło wa: „… zn ajd zies z
g d zieś d o m… s k ąd p ro mień ś wiatła… zza u ch y lo n y ch p ad a d rzwi… ”.
I p rzy p o mn iałem s o b ie n ag le, że p o ch o d ziły o n e z jed n eg o z o p o wiad ań o jca
z czas ó w p ierws zej wo jn y ś wiato wej, s ły s zan eg o d awn o , w d zieciń s twie. Warian t:
„Pu k aj, a b ęd zie ci o two rzo n e”. O tak ! Będ ę p u k ał. Nie d am za wy g ran ą… Nig d y …
Sp o jrzałem n a zatro s k an e twarze ro d zicó w.
– Więcej n ie wracam z las u s am – p o wied ziałem s tan o wczo . Ko n iec. Kro p k a. –
Lep iej b y ć ży wy m d o ro s ły m i p raco wać p ełn ą liczb ę g o d zin , n iż b y ć zamarzn ięty m
n a ś mierć „d zieck iem”. – Ty m razem s tan ęło n a mo im.
Bry g ad y leś n e d o b rn ęły teg o wieczo ru d o Kwas zy z wielk im o p ó źn ien iem.
Ws zy s cy w k o ń cu d o tarli d o d o mu , ch o ć n iek tó rzy d o p iero p o p ó łn o cy .
Nas tęp n eg o ran k a p o s zed łem jak zwy k le d o las u , zd ecy d o wan y p raco wać tak
d łu g o jak ws zy s cy . Ale s y tu acja u leg ła zmian ie: czło wiek , k tó reg o zas tęp o wałem,
wy leczy ł s ię i mó g ł wró cić d o p racy .
Po s zu k ałem Wo łk o wa.
– Wiem – p o wied ział. – M am n o wą p racę, w s am raz d la cieb ie. Zo s tan ies z
b ry g ad zis tą. Ch o d ź, p o k ażę ci – d o d ał z d ziwn y m u ś miech em, k tó reg o n ie mo g łem
ro zs zy fro wać.
Czy żb y ze mn ie k p ił? J ak ą b ry g ad ę mi s zy k o wał? W les ie b ry g ad zis tą b y ł zaws ze
zwalszczik, czy li d rwal. M o że p o trafiłb y m ś ciąć d rzewo , d o ś ć s ię n ap atrzy łem, ale
wątp iłem, żeb y mn ie, b ez d o ś wiad czen ia, ch ciał awan s o wać n a d rwala. Wo łk o w
zatrzy mał s ię w p as ie wy ręb u zaled wie d wie min u ty d ro g i o d p as a M ietk a. Cztery
o s o b y , d wó ch mężczy zn w fu trzan y ch czap ach i d wie k o b iety w ch u s tach n a g ło wach ,
s ied ziały wo k ó ł p ło n ąceg o s to s u g ałęzi, ty łem d o n as .
– To was z n o wy zwalszczik – p o wied ział Wo łk o w i z tajemn iczy m u ś miech em zn ik ł
międ zy d rzewami.
To b y ło p o d ejrzan e. Uś miech Wo łk o wa n ie wró ży ł n ic d o b reg o . Sp o jrzałem n a
„mo ją” b ry g ad ę. Z d wó ch mężczy zn s ied zący ch p rzy o g n is k u jed n y m b y ł p an Ro mer,
o jciec Heli, d ru g im p an Was s erman , o jciec M ietk a. Ob aj ch y b a p o d p ięćd zies iątk ę.
Z k o b iet jed n a b y ła żo n ą mo jeg o s tareg o zn ajo meg o , wo źn icy Ro zen a, a d ru g ą, An ię,
zn ałem ty lk o z wid zen ia. Tajemn ica s ię ro związała: wied ziałem ju ż, d laczeg o n ik t n ie
ch ciał b y ć tu d rwalem an i b ry g ad zis tą. Stary Was s erman , n is k i, k ręp y i s iln y , b y ł
p o rząd k o wy m b ry g ad y i ch ciał s ię zab rać d o p racy , a n ie tracić czas n a p ró żn e
g ad an ie. Ojciec Heli b y ł s zczu p ły , n erwo wy , rzad k o s ię g o wid ziało b ez p ap iero s a
w u s tach . Za to ro b o ta n ie p aliła mu s ię w ręk ach . J ak o p rawn ik z zawo d u lu b ił, jak
g o s łu ch an o . M ó wił d u żo , ciek awie, z ty p o wą s wad ą wy trawn eg o ad wo k ata. Na
wy k o n y wan ie p o wierzo n ej mu fu n k cji razkriażowszczika zo s tawało mu więc n iewiele
czas u , a jak razkriażowszczik n ie n ad ążał za d rwalem, to p o rząd k o wy n ie miał co ro b ić.
Ten s tan rzeczy p o wo d o wał s cy s je i zn aczn ie o b n iżał zaro b k i b ry g ad y . Nic
d ziwn eg o , że ich b ry g ad zis ta p o s tarał s ię s zu k ać s zczęś cia g d zie in d ziej.
Z p an iami też mi s ię n ie p o wio d ło . Ro zen o wa b y ła o ty ła, len iwa, wu lg arn a
i częs to zach o wy wała s ię jak p rzy s ło wio wa p rzek u p k a zza Żelazn ej Bramy . Praco wać
jej s ię n ie ch ciało , ch waliła s ię zres ztą, że mąż zarab ia d o s y ć n a n ich o b o je. An k a
cierp iała n a md ło ś ci i częs to źle s ię czu ła. Nie wied zieliś my jes zcze wted y , że b y ła
w ciąży .
I to ja miałem tch n ąć w tę b ry g ad ę d u ch a s o cjalis ty czn ej ws p ó łp racy ! Nic
d ziwn eg o , że zaws ze s u ro wy Wo łk o w miał zab awę. Z wy jątk iem An k i, k tó ra k u memu
zak ło p o tan iu mó wiła d o mn ie p er „p an ie Stefan ie”, d la p o zo s tały ch czło n k ó w
b ry g ad y b y łem s mark aczem b ez au to ry tetu . Nig d y n ie u d ało mi s ię p o b u d zić ich d o
wzlo tu i zaws ze tk wiliś my n a o s tatn im miejs cu n a liś cie wy d ajn o ś ci i zaro b k ó w.
Ścin an ie d rzew to ciężk a, tru d n a i częs to n ieb ezp ieczn a p raca. W teo rii
i z o b s erwacji wied ziałem mn iej więcej, co n ależy ro b ić, ale p rak ty k i n ie miałem.
M o im men to rem zo s tał o jciec M ietk a. J ak o n as z s ąs iad ch y b a o b iecał ro d zico m s ię
mn ą zająć. Ale i jeg o d o ś wiad czen ie w d zied zin ie d rwals twa b y ło o g ran iczo n e. We
d wó jk ę d awaliś my s o b ie jak o ś rad ę: ja to p o rem i łu czk o wą p iłą, a o n g łó wn ie
d o b ry mi rad ami.
Us taliliś my zas ad y . Wars twa ś n ieg u miała p rzes zło metr, więc żeb y s ię d o s tać d o
p n ia, trzeb a b y ło n ajp ierw ś n ieg o d g arn ąć ło p atą. Nas tęp n ie zd ecy d o wać, n a k tó rą
s tro n ę ch ce s ię zwalić d rzewo , to p o rem p o d ciąć p ień z tejże s tro n y i d o p iero wted y
zab rać s ię d o p iło wan ia. Słu ży ła d o teg o łu czk o wa, czy li ramo wa p iła. Piło wać trzeb a
b y ło n is k o , b o wed łu g p rzep is ó w n ie wo ln o b y ło zo s tawić p ień k a wy żs zeg o n iż
trzy d zieś ci cen ty metró w. I tak p raco wałem więk s zo ś ć d n ia ze zg ięty mi p lecami,
w p rzy s iad zie, u d ami o b ejmu jąc lo d o waty p ień . Po k ilk u min u tach p iło wan ia n awet
n ajg ru b s ze d rzewo zaczy n ało s k rzy p ieć. Trzeb a b y ło ro zp o zn ać k ry ty czn y mo men t,
k ied y p o s zerzająca s ię s zp ara i wzmag ający s ię d źwięk p ęk ająceg o d rewn a
n ak azy wały s zy b k o wy ciąg n ąć p iłę, o d s k o czy ć d o ty łu i zawo łać ś p iewn ie: Zielonaja
sama poszła… i p o ch wili: Idiet! Bieregis', czy li „Pad a! Strzeż s ię!”. Nieb ezp ieczeń s two
p o leg ało n a ty m, że ch o ć d rzewo n a o g ó ł p ad ało w wy zn aczo n y m k ieru n k u , to
czas em, ch y b a n a zło ś ć, jak b y p o d s k ak iwało i zmien iało k ieru n ek w s p o s ó b n ie d o
p rzewid zen ia. Wó wczas jak n ajs zy b ciej trzeb a s ię b y ło u s u n ąć z d ro g i.
Z tak imi ws p ó łp raco wn ik ami n ie mu s iałem s ię ś p ies zy ć, raczej czek ałem, aż in n i
wy k o n ają s wo je zad an ia, i n ie mo g łem p raco wać s zy b ciej n iż res zta b ry g ad y .
Pierws zy d zień p rzes zed ł b ez więk s zy ch wrażeń . Nato mias t d ru g i d zień o mało
n ie s k o ń czy ł s ię k atas tro fą. M o że d lateg o , że n ie o d p u k ałem w n iemalo wan e d rewn o ,
k tó reg o wo k ó ł n as n ie b rak o wało . Zag waran to wan ie s o b ie s zczęś cia b y ło ważn y m
elemen tem p racy w les ie. M o żn a s ię b y ło p o mo d lić alb o ch o ciaż p rzeżeg n ać.
Zab rałem s ię d o k o lejn eg o d rzewa. By ła to p ięk n a jo d ła, d o ro d n a, s trzelis ta, ale,
jak n a ro d zaj żeń s k i p rzy s tało , k ap ry ś n a. Najp ierw p o mo im n acięciu zazg rzy tała
g ło ś n o ze zło ś ci, a p o tem, o p ad ając p o wo li p rzez g ałęzie s ąs ied n ich d rzew,
ro zs k rzy p iała s ię p łaczliwie. I n ag le, g d y res zta włó k ien p u ś ciła, zes k o czy ła
z o s iero co n eg o p ień k a, s k ręciła w b o k i zatrzy mała s ię w p ó ł d ro g i, o p arta o in n ą
wy s o k ą jo d łę-s io s trę.
Cała b ry g ad a p rzy b ieg ła z p o mo cą. Wp arliś my razem b ark i w u p arte d rzewo .
Pch aliś my i p ch aliś my . „Raz, d wa, trzy . Razem, p an o wie!” I jes zcze raz… Bez s k u tk u .
Krn ąb rn a jo d ła an i d rg n ęła. Nie b y ło rad y . M u s iałem s ię zab rać d o ś cięcia d ru g ieg o
d rzewa, teg o , o k tó re s ię o p arła. W tej s y tu acji tru d n o b y ło p rzewid zieć, k tó re
p ó jd zie p ierws ze, k ied y u ciek ać i w k tó rą s tro n ę. Ze ś cięty m d rzewem n ad g ło wą,
z to p o rem w ręk ach i z d u s zą n a ramien iu , zab rałem s ię d o ro b o ty . Po p ierws zy ch
p aru u d erzen iach co ś zaczęło ch rzęś cić i trzas k ać w g ó rze.
To ty lk o g ałęzie s ię łamią… J es zcze n ie czas u ciek ać… Zacząłem p iło wać. Wtem
p iła s ię zacięła. Wy jąłem s talo wy k lin z k ies zen i, ws ad ziłem w s zp arę za p iłą,
u d erzy łem to p o rem. Trzas k i p ęk ająceg o d rewn a s ię wzmo g ły . Rzu ciłem s iek ierę
i o d s k o czy łem. Cis za, n ic. Zlan y zimn y m p o tem wró ciłem d o jo d ły . Piła s ied ziała
teraz lu źn o . Wy tężając s łu ch , zab rałem s ię zn ó w d o p iło wan ia. Przez d łu g i czas n ad
g ło wą p an o wała cis za. Nag le n iep rzep iło wan a jes zcze częś ć p n ia zach rzęś ciła
zło wro g o , a z g ó ry d o s zed ł trzas k łaman y ch g ałęzi. Nie czek ając, s k o k iem g o d n y m
o limp ijs k ieg o med alu , o d s k o czy łem z p iłą w ręk u . Zziajan y i zd y s zan y zap o mn iałem
o zielonaja sama poszła. Co zres ztą n ie b y ło p o trzeb n e, b o cała b ry g ad a i k ilk u k ib icó w
s tali w b ezp ieczn ej o d leg ło ś ci, o b s erwu jąc wid o wis k o . Ws zy s tk o d o b re, co s ię
d o b rze k o ń czy . Niemn iej zacząłem s ię b ać wy p ad k u . Z wy jątk iem o jca M ietk a n ie
mo g łem n a n ik o g o liczy ć.
Z czas em p rzes tałem s ię b ać las u . A mo że n au czy łem s ię ty lk o n ad s o b ą p an o wać.
W k ażd y m razie n ie żało wałem, k ied y p o d wó ch ty g o d n iach mo ja b ry g ad a zo s tała
ro związan a. Każd eg o p o s łali d o in n ej ro b o ty . M n ie wy p ad ła lo d o wa d ro g a.
Przez n as tęp n e mies iące z n o s talg ią ws p o min ałem p rawd ziwą p racę w les ie.
Z p ers p ek ty wy lo d o wej d ro g i ś cin an ie d rzew b y ło d ziecin n ą zab awą. I ro zg rzewało ,
czło wiek n ie zamien iał s ię w b ry łę lo d u .
 Ro zd ział 9

Na lodowej drodze

L o d o wa d ro g a w Kwas zy p o zo s tała n a zaws ze n ajg o rs zy m ws p o mn ien iem meg o

ży cia. Ok reś lić ją mo g ę ty lk o jak o czy ś ciec, b o n a p iek ło b y ło tam s tan o wczo za
zimn o .
W p ry mity wn y ch waru n k ach p ó łn o cn ej Ro s ji lo d o wa d ro g a b y ła p o my s ło wy m
ro związan iem p ro b lemu p rzewo żen ia p o cięty ch k łó d z g łęb i las u n ad rzek ę. Przez
n as tęp n e p ó ł wiek u n ie s p o tk ałem n ik o g o , k to b y k ied y k o lwiek s ły s zał o d ro d ze
zb u d o wan ej z lo d u , i tak też n ap is ałem w an g iels k im o ry g in ale. Do p iero k ied y The Ice
Road s ię u k azała, d o s tałem lis t o d czy teln ik a: „(… ) ja wiem, czy m b y ła lo d o wa d ro g a
(… ) n a n as zy m posiołku też tak ą mieliś my . (… )” Ok azało s ię, że jak o ch ło p iec n ieco
mło d s zy o d e mn ie czy teln ik zn alazł s ię w ty m s amy m czas ie ró wn ież w o k o licach
Arch an g iels k a.
Drewn o , g łó wn y p ro d u k t p ó łn o cn ej Ro s ji, jes t ciężk ie, n iep o ręczn e. Na d u że
o d leg ło ś ci tran s p o rt wo d n y jes t s to s u n k o wo łatwy i tan i, ale wielk ie k lo ce mu s zą
zo s tać n ajp ierw p rzewiezio n e z g łęb i las u d o n ajb liżs zej s p ławn ej rzek i. W k raju ,
g d zie d ro g i s ą rzad k o ś cią, a s ieć k o lejo wa jes t u b o g a, wcale n ie b y ło to łatwe.
Latem g łó wn y m ś ro d k iem tran s p o rtu w les ie b y ły wołokusze, czy li ro d zaj s ań ,
k tó ry ch p ło zy p rzech o d ziły z p rzo d u w d y s zle, a z ty łu b y ły p o łączo n e p o p rzeczk ą
o p ierającą s ię n a d wó ch p ó łmetro wy ch p o d p o rach o s ad zo n y ch w ty ch że p ło zach .
J ed en ład u n ek s k ład ał s ię z d wó ch , trzech , czas em czterech k lo có w. Gru b y k o n iec
k ażd eg o k lo ca trzeb a b y ło ręczn ie wy win d o wać n a p o p rzeczk ę, a p o tem ws zy s tk ie
razem p rzy mo co wać d o n iej łań cu ch em. Cien k ie k o ń ce k lo có w wlo k ły s ię z ty łu p o
ziemi. W d ro d ze k ażd y wy żs zy p ien iek , wy s tający k o rzeń , zwalo n e d rzewo czy g ru b a
g ałąź s tan o wiły p rzes zk o d ę. Wo źn ica częs to mu s iał p o d ważać i p rzen o s ić wołokusze
p o n ad n imi, czas ami mu s iał n awet ws zy s tk o ro zład o wać, o min ąć p rzes zk o d ę
i d o p iero zn ó w załad o wać. By ła to ciężk a p raca i d la k o n ia, i d la czło wiek a. Teg o
ro d zaju p rzed p o to p o wy s p rzęt n ie n ad awał s ię n a d u że o d leg ło ś ci, d lateg o latem
o b s zar wy ręb u mu s iał s ię zn ajd o wać b lis k o rzek i.
Wy d awało s ię lo g iczn e, że zimą ś n ieg u łatwi tran s p o rt. Nieraz o ty m
ro zmawialiś my z M ietk iem, ro zważaliś my mo żliwe s p o s o b y , ale o lo d o wej d ro d ze
u s ły s załem p o raz p ierws zy teg o wieczo ru , k ied y wracaliś my razem d o d o mu p o
ro zwiezien iu mo jej b ry g ad y .
– Wo łk o w b y ł d zis iaj wy jątk o wo ro zmo wn y – zaczął M ietek . – W czas ie o b iad u
ro zg ad ał s ię jak n ig d y . Ku p a lu d zi p rzy s zła g o s łu ch ać. M ó wił, że w p rzy s zły m
ty g o d n iu p rzen io s ą b ry g ad y d u żo d alej, w g łąb las u , i że lo d o wa d ro g a jes t ju ż
p rawie g o to wa. Lo d o wa d ro g a to mu s i b y ć jeg o s p ecjaln o ś ć, b o d ał n am n a ten temat
cały wy k ład . Gd y g ru b o ś ć ś n ieg u d o ch o d zi d o o k o ło metra, u g n iatają g o p o n o ć
n ajp ierw d rewn ian y m walcem, p rzeciąg ając g o tam i z p o wro tem. Po tem p u s zczają
s p ecjaln e s zero k ie s an ie, z lemies zami jak o d mały ch p łu g ó w p rzy mo co wan y mi d o
p łó z, i wy cin ają d wie ró wn o leg łe k o lein y . Nas tęp n ie p o lewa s ię je wo d ą, co zamien ia
k o lein y w d wa lo d em wy s łan e ro wk i, co ś jak b y s zy n y o d wró co n e d o g ó ry n o g ami,
ro zu mies z? Po n ich jed en k o ń mo że u ciąg n ąć p ięć czy s ześ ć metró w s ześ cien n y ch
d rewn a n araz. Uży wają d o teg o s p ecjaln y ch p o d wó jn y ch s ań , więc lu źn e k o ń ce n ie
mu s zą wlec s ię z ty łu jak n a wołokuszach. I p rzez całą zimę trzeb a tę d ro g ę n ieu s tan n ie
u trzy my wać, p o lewając ro wk i wo d ą.
– Ciek awe – zau waży łem – s k ąd o n i b io rą tę wo d ę. Przecież zimą ws zy s tk o jes t
zamarzn ięte.
Ran o o b u d ziłem s ię jes zcze p rzed p o b u d k ą.
– M am n ad zieję, że ty m razem d ad zą mi p racę w jak iejś p rzy zwo itej b ry g ad zie –
p o wied ziałem d o o jca.
Ojciec też właś n ie s k o ń czy ł ro b o tę w n o wy m b arak u i n ie wied ział, g d zie g o
p rzy d zielą. Nas zą ro zmo wę p rzerwało walen ie d o d rzwi. „Ws tawać… ws tawać”. W
o twarty ch d rzwiach s tał s am Wo łk o w.
– Ty, starik – zwró cił s ię d o o jca – p o p racu jes z teraz z s y n em. Zg ło ś cie s ię d o mn ie
p o d ru g iej s tro n ie rzek i. – Ws k azał p alcem o g ó ln y k ieru n ek i wy s zed ł.
– M am n ad zieję, że to b ęd zie lek k a p raca – p o wied ział o jciec – o d p o wied n ia d la
„s tarca” i n ieletn ieg o rek o n wales cen ta.
W s to łó wce s p o tk aliś my Ro meró w. Wo łk o w k azał Heli też zameld o wać s ię p o
d ru g iej s tro n ie rzek i.
Uftiu g a miała w Kwas zy 4 0 – 5 0 metró w s zero k o ś ci. Przes zliś my zamarzn iętą rzek ę
d o b rze ju ż wy d ep tan ą ś cieżk ą. Po o b u jej s tro n ach s p ad zis te zwały ś n ieg u s ięg ały mi
aż p o ramio n a. Przed n ami s zła g ru p a Ro s jan , jed en p ro wad ził k o n ia. Po d ru g iej
s tro n ie d rzewa b y ły wy rąb an e n a o d cin k u p aru s et metró w wzd łu ż b rzeg u . Kilk u
Ro s jan p rzy g o to wy wało g ru n t p o d n o we s terty ; wy ró wn y wali ś n ieg i u k ład ali
żerd zie p o d p ierws ze wars twy . Wo łk o wa n ig d zie n ie b y ło wid ać. Ojciec, Hela i ja
s tan ęliś my , n iep ewn i, co ro b ić, g d y Ro s jan in p ro wad zący k o n ia za u zd ę zawo łał:
„Ch o d źcie za mn ą!”.
Po s zliś my razem p as em n ad b rzeżn y m wy d ep tan y m p rzez s etk i s tó p i k o p y t. Na
k o ń cu o czy s zczo n eg o n ad b rzeża n atk n ęliś my s ię n a d ziwn e s an ie. Wy g ląd ały jak
s k rzy n ia n a p ło zach z p rzy czep io n y mi d y s zlami. Sama s k rzy n ia, n a wp ó ł zas y p an a
ś n ieg iem, miała ze d wa metry d łu g o ś ci, metr s zero k o ś ci i s ięg ała mi p o wy żej
ramien ia.
– To mu s i mieć co ś ws p ó ln eg o z lo d o wą d ro g ą – p o wied ziałem.
– O czy m ty mó wis z? – s p y tała Hela, ale n ie zd ąży łem s ię p o p is ać s wo ją n o wo
n ab y tą wied zą, g d y ż n as z Ro s jan in p rzy wiązał k o n ia d o d rzewa, zab rał s ię d o
zmiatan ia ś n ieg u ze s k rzy n i i g es tem zag n ał n as d o ro b o ty .
– Uważajcie! – k rzy k n ął. – Z ty łu wis zą wiad ra i n arzęd zia… Żeb y n ic mi tu n ie
zo s tało .
Śn ieg b y ł ś wieży , s y p k i, zab raliś my s ię d o o czy s zczan ia s k rzy n i ze ws zy s tk ich
s tro n s amy mi ręk ami. Ręk awice mi n awet n ie p rzemo k ły . Gd y s k o ń czy liś my ,
Ro s jan in ws k o czy ł d o s k rzy n i, ło p atą wy s y p ał ś n ieg ze ś ro d k a, p o czy m zab rał s ię
d o zap rzęg an ia k o n ia. Sk o rzy s tałem z k ró tk iej p rzerwy , żeb y d o k ład n ie o b ejrzeć
s k rzy n ię. By ła zro b io n a z g ru b y ch d es ek i wzmo cn io n a b las zan y mi p as ami.
Sied ziała n a d wó ch s zero k o ro zs tawio n y ch p ło zach . W ty ln ej ś cian ie, z jed n ej
i z d ru g iej s tro n y , zn ajd o wał s ię tu ż n ad p ło zami o twó r o ś red n icy k ciu k a, p rzy
k tó ry m wis iał n a h ak u k o łek tej s amej g ru b o ś ci. Po d k ażd y m o two rem
p rzy mo co wan y b y ł k awał b lach y w k s ztałcie wach larza. Wy żej n a tejże ś cian ie
wis iały wiad ra, k ilo f, d wie s iek iery , d wie ło p aty , ło m i n iewielk i o s malo n y k o cio łek .
– Id ziemy – rzu cił k ró tk o Ro s jan in .
Z n ab rzeżn eg o p as a p ro wad ził w las trak t d wu metro wej s zero k o ś ci. Tak jak
o p is y wał M ietek , ś ro d k iem trak tu b ieg ły d wie k o lein y . Pas u g n iecio n eg o ś n ieg u
międ zy n imi, n a metr s zero k i, p o zn aczo n y b y ł ś lad ami k o p y t. Brzeg i k o lein b y ły
p ro s te, jak b y ró wn o o b cięte n o żem. Każd a k o lein a b y ła n a d ło ń s zero k a i tak
g łęb o k a. Ro s jan in wp rawn y m ru ch em p ch n ął p ło zy s k rzy n i w k o lein y , u jął k o n ia za
u zd ę i p o wtó rzy ł: „Id ziemy ”. Ojciec ru s zy ł z n im i zag aił ro zmo wę, a Hela i ja
p o d ążaliś my za s k rzy n ią. Ub ity ś n ieg p o d n o g ami czu ło s ię jak as falt, d ziwn y , b iały ,
ś lis k i as falt.
– Skorieje, skorieje… – p o g o n ił Ro s jan in k o n ia, k tó ry p o s łu s zn ie p rzy ś p ies zy ł
k ro k u .
 Po k ilk u min u tach o jciec d o łączy ł d o n as .
– To jes t właś n ie lo d o wa d ro g a. M a jed en aś cie k ilo metró w d łu g o ś ci i ciąg n ie s ię
wzd łu ż s tru my k a, a ta s k rzy n ia to jes t cy s tern a n a wo d ę. On jes t n as zy m b ry g ad zis tą,
n azy wa s ię Alio s za, a my razem z n im mamy tę d ro g ę k o n s erwo wać… – Ojciec
zamy ś lił s ię. Po k ró tk iej p rzerwie d o d ał: – Alio s za n ie jes t zb y t ro zmo wn y . To
ws zy s tk o , co z n ieg o wy d o b y łem.
Ko ń , zach ęco n y d als zy mi Skorieje, skorieje…, tak teraz ru s zy ł, że mu s ieliś my b iec za
n im tru ch cik iem. Us iło wałem wy k o mb in o wać, co zn aczy k o n s erwacja d ro g i lo d o wej,
ale z n ik im n ie d zieliłem s ię mo imi my ś lami, ty m b ard ziej że ws zy s cy b y liś my ju ż
zd y s zan i i co raz tru d n iej b y ło ro zmawiać. By ło tak zimn o , że z n as zy ch u s t b u ch ały
g ęs te o b ło k i p ary , a g ło wy Alio s zy i k o n ia g in ęły we ws p ó ln ej ch mu rze.
Gło ś n e Stoj… o zn ajmiło n am wres zcie, że d o tarliś my d o k o ń ca d ro g i. Zro b iliś my
jed en aś cie k ilo metró w w d wie g o d zin y , więk s zo ś ć czas u tru ch tem. Wo łk o w ju ż n a
n as czek ał. W to warzy s twie k ilk u in n y ch Ro s jan s ied ział n a o ś n ieżo n y m k lo cu p rzy
o g n is k u . Do łączy liś my d o n ich . Ściąg n ąłem ręk awice, my ś ląc, że ro zg rzeję s o b ie ręce
p rzy o g n iu , ale n aty ch mias t mu s iałem wło ży ć je z p o wro tem. Wn ętrza d ło n i
ro zg rzały s ię tak s zy b k o , że mało ich n ie o p arzy łem, p o d czas g d y wierzch y zb ielały
i zmarzły aż d o b ó lu . Pierws za lek cja z lo d o wej d ro g i: w czas ie s y b ery js k iej zimy
n ig d y p o za d o mem n ie zd ejmu j ręk awic. Po p aru min u tach Wo łk o w d ał zn ak . Dawaj
naczinat', zaczy n ajmy . Alio s za ws tał, wziął k o n ia za u zd ę i s k in ął n a n as . Poszli,
ch o d źmy .
Lo d o wa d ro g a p ro wad ziła tu lek k o p o d g ó rę i k o ń czy ła s ię p ętlą n ad wąs k im
ro wem p ełn y m ś n ieg u . Czy żb y to b y ł s tru mień ? Stoj… Alio s za p u ś cił u zd ę, k o ń
s tan ął, o p u ś cił g ło wę i zaczął s k u b ać d ziewiczy ś n ieg . Un o s iła s ię n ad n im ch mu ra
p ary . Alio s za o b s zed ł cy s tern ę o d ty łu , wetk n ął k o łk i w o b a o two ry , zd jął ło p atę
i ło m i mru k n ął:
– Stiep an , weź tę d ru g ą ło p atę, k ilo f i o b a wiad ra i ch o d ź ze mn ą.
Ojcu i Heli k azał czek ać n a miejs cu .
Z n arzęd ziami w ręk u zs zed łem za n im k ilk a k ro k ó w p o p o ch y ły m b rzeg u , aż
zn aleźliś my s ię n a zamarzn ięty m i p o k ry ty m ś n ieg iem s tru my k u .
– Najp ierw mu s imy wy k u ć p rzeręb lę – p o wied ział Alio s za. – Patrz u ważn ie, b o
n ied łu g o b ęd zies z je s am wy rąb y wał.
Stru my k b y ł wąs k i i tu , p o d b ald ach imem g ałęzi, ś n ieg b y ł zaled wie n a p ó ł metra
g łęb o k i. Oczy ś ciws zy p o wierzch n ię, Alio s za zab rał s ię d o lo d u k ilo fem. Po k ilk u
u d erzen iach zaczął więk s ze k awały p o d ważać o s trzem k ilo fa, a ja p o mag ałem mu
ręk ami. Zb y t wielk ie ro zb ijał ło mem alb o tęp ą s tro n ą to p o ra, p o czy m zn ó w rąb ał
k ilo fem. Po k ilk u min u tach d o s tał s ię d o wo d y i zab rał s ię d o p o s zerzan ia p rzeręb li,
aż wres zcie o s iąg n ął p ó ł metra ś red n icy . Ló d miał tu mo że trzy d zieś ci cen ty metró w
g ru b o ś ci.
– To n ie tak źle – zau waży łem.
– Nie cies z s ię, zima jes zcze mło d a, to d o p iero lis to p ad – zg as ił mn ie Alio s za. –
Zres ztą s am s ię p rzek o n as z.
I rzeczy wiś cie, ju ż p arę ty g o d n i p ó źn iej ló d w p rzeręb lach zaczął p rzy ras tać
z n o cy n a n o c o p ó ł metra alb o i więcej. I co n o c mu s ieliś my n a n o wo wy k u wać
d wan aś cie p rzeręb li.
Alio s za u s tawił n as teraz rzęd em, mn ie p rzy cy s tern ie, n as tęp n ie Helę, a o jca
n ajb liżej p rzeręb li – two rzy liś my w ten s p o s ó b ro d zaj łań cu ch a. Sam zo s tał p rzy
s tru mien iu , zaczerp n ął wo d y i p o d ał wiad ro o jcu , o jciec Heli, a Hela mn ie. M o im
zad an iem b y ło o p rzeć k u b eł o b rzeg cy s tern y i wlać wo d ę d o ś ro d k a. Nib y to
n ietru d n e, ale n ap ełn ien ie cy s tern y wy mag ało o k o ło d wu s tu wiad er i p rzy k ażd ej
p rzeręb li trzeb a b y ło zaczy n ać n a n o wo . Najciężs ze b y ły d wie ro b o ty : n ap ełn ian ie
i o p ró żn ian ie wiad er i Alio s za s p rawied liwie p o d zielił je międ zy n as d wó ch .
Z p o czątk u cy s tern a p rzeciek ała jak rzes zo to , ale s zczelin y międ zy d es k ami s zy b k o
zamarzły i p rzes taliś my tracić wo d ę. Śn ieg p o d n o g ami też zamien ił s ię p rzy ty m
w ló d i zacząłem s ię ś lizg ać jak k aczk a n a zamarzn ięty m s tawie. Wiad ra o p ró żn iałem
ju ż zu p ełn ie au to maty czn ie, a całą u wag ę mu s iałem s k u p ić n a u trzy man iu
ró wn o wag i.
Kied y cy s tern a b y ła wres zcie p ełn a, zawies iliś my n arzęd zia n a h ak ach i b y liś my
g o to wi d o d als zej d ro g i. Alio s za s tan ął za cy s tern ą p rzy jed n ej z d wó ch zatk an y ch
k o łk ami d ziu r. M n ie k azał s tan ąć p rzy d ru g iej.
– Ró b to s amo , co ja – p o wied ział. – Poszo-o-oł… – k rzy k n ął n a k o n ia.
Ład u n ek b y ł ciężk i, waży ł ch y b a ze d wie to n y , ale z p o czątk u d ro g a s zła lek k o
w d ó ł.
– Wy jmij k o łek – zawo łał Alio s za i jed n y m mo cn y m p o ciąg n ięciem wy jął ten p o
s wo jej s tro n ie. Try s n ęła wo d a. Ch wy ciłem k o łek – an i d rg n ął. Przy marzł, p s iak rew!
Ud erzy łem mo cn o zamarzn iętą ręk awicą z jed n ej s tro n y , z d ru g iej. Zn ó w
p o ciąg n ąłem. Ko łek wy s zed ł, p o lała s ię wo d a. – Choroszyj parień. Zu ch ch ło p ak –
mru k n ął Alio s za i u ś miech n ął s ię. Do d ał mi o tu ch y .
Wo d a z d ziu ry lała s ię ró wn o miern ie i ś ciek ała p o b las zan y m wach larzu n a o b a
b rzeg i k o lein y . Blas zan y tró jk ąt zg ięty b y ł w tak i s p o s ó b , że więcej wo d y lało s ię n a
zewn ętrzn y n iż n a wewn ętrzn y b rzeg k o lein y . Do k ład n ie tak s amo d ziało s ię o d
s tro n y Alio s zy . Wo d a, s ięg ając k o lein y , mo men taln ie zamarzała. Po mn iej więcej
p iętn as tu min u tach cy s tern a b y ła p rawie p u s ta i zn ó w zatrzy maliś my s ię p rzy
s tru my k u . Trzeb a b y ło wy rąb ać n o wą p rzeręb lę, n ap ełn ić cy s tern ę, p o lewać k o lein y .
Aż d o n as tęp n ej p rzeręb li… i n as tęp n ej… i n as tęp n ej.
Ko ło p o łu d n ia zatrzy maliś my s ię n a o b iad . Brzo zo wej k o ry i s u ch y ch g ałęzi b y ło
aż n ad to i w p arę min u t n ied alek o n as zej d ro g i trzas k ał o g ień . Alio s za u s tawił
tró jn ó g z trzech g ałęzi, n ap ełn ił k o cio łek ś n ieg iem, k tó ry s zy b k o zmien ił s ię we
wrzątek . M iło b y ło p o czu ć ciep ło w b rzu ch u , p o p ijając g lin ias ty ch leb g o rący m
p ły n em.
Pierws zeg o d n ia p o laliś my całe jed en aś cie k ilo metró w lo d o wej d ro g i o d p ętli
n ad s tru my k iem aż d o rzek i, a p o tem jes zcze raz w p rzeciwn y m k ieru n k u . W s u mie
o d b y liś my całą d ro g ę cztery razy , p rzes zło czterd zieś ci k ilo metró w. Nig d y s ię n ie
d o wied ziałem, d laczeg o p ierws zeg o d n ia zaczęliś my o d p ętli, a n ie o d n ad b rzeża. Po
d n iu p racy , ju ż p o ciemk u , wró ciliś my d o Kwas zy .
Nazaju trz zaczęliś my o d n ad b rzeża. Każd ą p rzeręb lę trzeb a b y ło wy rąb ać o d
p o czątk u , b o p rzez n o c ló d n a n o wo n aró s ł. Ty m razem p rzes zliś my ty lk o
d wad zieś cia d wa k ilo metry , ale też n ap ełn iliś my d wad zieś cia cztery cy s tern y .
Dru g ieg o d n ia Alio s za b y ł ju ż z n ami za p an b rat i w czas ie o b iad u , zach ęco n y p rzez
o jca i Helę, ro zg ad ał s ię.
– Nas za lo d o wa d ro g a to wielk i wy n alazek . Bez n iej n ig d y b y ś my p lan u n ie
wy k o n ali. Szk o d a g ad ać! – mó wił. – Wid zieliś cie n a b rzeg u rzek i p o d wó jn e s an ie
p o łączo n e łań cu ch ami? Na n ich jed en k o ń p o ciąg n ie p ięć czy n awet s ześ ć metró w
d rzewa, czy li d zies ięć– – p iętn aś cie k lo có w, a n ie n ies zczęs n e d wa czy trzy jak n a
wołokuszach. I k o ń ce n ie wlo k ą s ię p o ziemi.
– Czy to zn aczy , że ru ch jes t jed n o k ieru n k o wy i że d ro g ę trzeb a p o lewać p o za
g o d zin ami p racy ? – s p y tał o jciec.
– Nies tety , in aczej n ie mo żn a – s twierd ził Alio s za. – Ty lk o w n o cy . Ciężk a
ro b o ta. I zimn a. Pamiętajcie wło ży ć n a s ieb ie ws zy s tk o , co macie.
Teg o n ie mu s iał p o wtarzać. W ciąg u d n ia termo metr ju ż rzad k o p o k azy wał więcej
n iż – 1 0 ° , n awet w p o łu d n ie. A co d o p iero w n o cy ? Ale p rzecież n ie b ęd ziemy
p raco wać co n o c. Na p ewn o b ęd ą d wie b ry g ad y n a zmian ę.
Przerwa o b iad o wa s ię s k o ń czy ła. Alio s za ws tał.
– Ch o d ź, Stiep an , zap rzęg n iemy k o n ia.
Sp o jrzałem w g ó rę. Nieb o b y ło b ezch mu rn e i z lek k a zamg lo n a tarcza s ło ń ca,
raczej p las terek cy try n y n iż p o marań czy , o s iąg n ęła zen it led wie n ad h o ry zo n tem. Na
Sy b irze n awet s ło ń ce n ie mo g ło b y ć g o rące – mó g łb y ś g o d o tk n ąć i ló d n a
ręk awiczce b y s ię n ie ro zto p ił!
Zd jąłem p u s ty ju ż wo rek p o o b ro k u z k o ń s k iej s zy i i zap rząg łem k o n ia d o
cy s tern y . Nap ełn iliś my ją i ru s zy liś my d o n as tęp n ej p rzeręb li. I tak aż d o p ó źn eg o
wieczo ru . Zaczęliś my n ab ierać wp rawy .
Nas tęp n eg o ran a n ik t n ie p o g n ał n as d o p racy , mieliś my d zień wo ln y p rzed
p ierws zą n o cn ą zmian ą. Wy ch o d ząc p o k o lacji ze s to łó wk i, rzu ciłem o k iem n a
termo metr. Po k azy wał – 1 5 ° .
J u ż p rzy p ierws zej p rzeręb li p rzó d mo jeg o s zk o ln eg o zimo weg o p alta s zy b k o
p o k ry ł s ię lo d em i zes zty wn iał. No g i, d o ty ch czas zmarzn ięte, zro b iły s ię n ag le
ciep łe. Ciep łe, ale tak ciężk ie, że tru d n o je b y ło o d erwać o d ziemi. Sp o jrzałem w d ó ł:
mo je wy s o k ie b rezen to we b u ty b y ły p o k ry te g ru b ą wars twą lo d u .
To b y ła d ru g a lek cja z lo d o wej d ro g i: ló d g rzeje. Es k imo s i d awn o to o d k ry li,
czy ż n ie b u d o wali d o mk ó w z lo d u ? Sp o jrzałem n a o jca i Helę. By li tak s amo p o k ry ci
lo d em o d s tó p d o g łó w. Tró jk a ry cerzy w lo d o wy ch zb ro jach …
M ech an iczn ie wlewałem wo d ę d o cy s tern y . Wiad ra s zy b k o zaczęły s ię ro b ić co raz
ciężs ze. Czy żb y m ju ż tak s ię zmęczy ł? Niemo żliwe, p rzecież to d o p iero d ru g a
p rzeręb la. Cy s tern a n ie p rzeciek ała, ws zy s tk ie s zp ary zamarzły n a mu r, p o win n a s ię
s zy b k o n ap ełn ić. Ty mczas em wlałem ju ż d o n iej ze s to d wad zieś cia wiad er, a wciąż
b y ła p rawie p u s ta. Co ś tu jes t n ie w p o rząd k u .
Sp o jrzałem n a Alio s zę i zag ad k a s ię wy jaś n iła. Stał n ad p rzeręb lą, ale zamias t
czerp ać wo d ę, o p u k iwał wiad ro p łazem k ilo fa. Nas tęp n ie p rzewró cił je d o g ó ry d n em
i zn ó w p o o b tłu k iwał. U n ó g zo s tała mu k u p k a lo d u . Nic d ziwn eg o , że wiad ra b y ły
ciężk ie, a wo d y b rały mało . Wziąłem to p o rek i p o s zed łem za jeg o p rzy k ład em.
– Zu ch ch ło p ak – p o ch walił mn ie Alio s za.
Wk ró tce cy s tern a b y ła p ełn a i zn ó w ru s zy liś my w d ro g ę. Ale p o k ilk u ch wilach
wo d a z o two ró w p rzes tała p ły n ąć mo cn y m s tru mien iem. Czy żb y zamarzła? Alio s za
właś n ie p rzety k ał o twó r d łu g im k ijem. Wid ać wied ział, czeg o s ię s p o d ziewać. J a
ty mczas em żad n eg o n arzęd zia n ie miałem. Ale p rzy d ziu rze wis iał k o łek . M u s iałem
s ię s ch y lić, żeb y g o ch wy cić, a lo d o wa zb ro ja u tru d n iała ru ch y . W k o ń cu g o
złap ałem i zacząłem n im wiercić w o two rze z mo jej s tro n y . Ko łek b y ł za k ró tk i,
s traciłem ró wn o wag ę, p o ś lizg n ąłem s ię i u p ad łem. Alio s za s ię ro ześ miał. M u s zę
zn aleźć s o b ie co ś d łu żs zeg o , też jak iś k ij, p o my ś lałem, ws tając. Ws tać ró wn ież n ie
b y ło łatwo w ty m lo d o wy m o k u ciu .
 Alio s za zn ó w s ię ro ześ miał, ale p o wtó rzy ł: „Zu ch ch ło p ak ”, więc wy b aczy łem mu
ten ś miech . Ob ejrzałem s ię. Ojciec i Hela s zli za n ami ś ro d k iem d ro g i; p o o b u jej
s tro n ach ś wieżo p o lan e k o lein y s k rzy ły s ię n o wą wars twą g ład k ieg o lo d u .
Po s u waliś my s ię p o wo li. Dro g a wio d ła p o ró wn y m, g d zien ieg d zie ty lk o
wzn o s zący m s ię n ieco lu b o p ad ający m teren ie. Bystrieje… bystrieje… – p o g an iał Alio s za
k o n ia p o d g ó rę alb o Tisze… tisze… – h amo wał g o z d ru g iej s tro n y .
– Ko lein y mu s zą b y ć p o d lan e ró wn o miern ie – tłu maczy ł mi p rzy ty m.
Po d zies ięciu min u tach cy s tern a b y ła p rawie p u s ta. Alio s za p o g n ał k o n ia, p o
zwy k ły m bystrieje d o d ając zach ętę: …twoju mat'!, i n as z ru mak p o b ieg ł tru ch tem. A my za
n im, u trzy mu jąc temp o i zo s tawiając za s o b ą k łęb y p ary . Sto-o-oj… – Alio s za zatrzy mał
k o n ia. By liś my p rzy n as tęp n ej p rzeręb li.
– Two ja k o lej – p o wied ział.
Du żo łatwiej b y ło p rzy g ląd ać s ię Alio s zy , n iż s amemu wy rąb ać zaro ś n iętą p rzez
n o c lo d em p rzeręb lę. Kilo f i in n e n arzęd zia wy ś lizg iwały mi s ię z rąk . Ob lo d zo n e
ręk awice zamarzły jak d wa h ak i w p o zy cji, w k tó rej d o ty ch czas trzy małem u ch wy t
wiad ra, i teraz n ie p as o wały d o ło mu i trzo n k a k ilo fa. J es zcze raz ch wy ciłem ło m,
wy ś lizg n ął mi s ię i s p ad ł p ro s to n a mó j p rawy b u t. Nic n ie p o czu łem. Sk o ru p a
lo d o wa n a b u cie n awet n ie p ęk ła.
Zab rałem s ię n a n o wo d o rąb an ia lo d u . Ro zg rzałem s ię o d wy s iłk u , ręce też
mu s iały s ię ro zg rzać, b o ló d n a ręk awicach n ieco zmięk ł i mo g łem ju ż u trzy mać
n arzęd zia w ręk ach . J es zcze jed n o u d erzen ie ło mem… i jes zcze raz… aż wres zcie
ch lu s n ęła wo d a.
– Daj mi wy ró wn ać – p o wied ział Alio s za.
Z wielk ą ch ęcią o d d ałem mu ło m.
Ta p rzeręb la b y ła d u żo b liżej d ro g i i jed n a o s o b a wy s tarczy ła d o p o d awan ia
wiad ra. Alio s za u s tawił o jca i Helę razem międ zy s o b ą i mn ą i n ap ełn iając wiad ra
s zy b ciej n iż zwy k le, p o d awał je n a zmian ę o jcu i Heli. W rezu ltacie n ie mo g łem za
n imi n ad ąży ć. Alio s za zwo ln ił i s p o jrzał n a mn ie z wy rzu tem. M u s iałem zmien ić
tak ty k ę i, p o d o b n ie jak Alio s za, ch wy tałem wiad ra raz jed n ą, raz d ru g ą ręk ą. Sto jąc
ty łem d o cy s tern y i n a zmian ę ch wy tając p o d awan e mi k u b ły , o p ró żn iałem je d o ty łu
p rzez ramię. Alio s za zn ó w mn ie p o ch walił.
Praco waliś my s zy b k o , raz ty lk o o d b ijając ló d z wiad er, wk ró tce więc ro b o ta b y ła
s k o ń czo n a i zn ó w ru s zy liś my d alej. Ty m razem ju ż w p ó ł d ro g i d o n as tęp n ej
p rzeręb li cy s tern a b y ła p u s ta. Alio s za zatk ał o twó r k o łk iem. Zro b iłem to s amo .
– Co teraz?
 – Po ło wę teg o o d cin k a p o laliś my – p o wied ział Alio s za. – A d ru g ą p o ło wę
p o lejemy w d ro d ze p o wro tn ej. – Zamy ś lił s ię. Po d n ió s ł n au s zn ik i czap k i i p o d rap ał
s ię w u ch o . – J u tro p rzeb ieg n iemy ten o d cin ek tru ch tem i jed n a cy s tern a wy s tarczy –
d o d ał. – Ale an i p ary z g ęb y . An i mru -mru … b o jak n as n ak ry ją…
Pewn a my ś l zaś witała mi w g ło wie. Z czas em mieliś my p o n o ć s ami p o lewać
lo d o wą d ro g ę. M o że b ęd zie mo żn a k o n ia tro ch ę p o g o n ić i jed n ą cy s tern ą p o lewać
d wa o d cin k i? Niezb y t u czciwe, ale co z teg o ?
Res zta n o cy p rzes zła s zy b k o . Przes tałem liczy ć p rzeręb le. Niek tó re b y ły b lis k o
d ro g i i zn ó w p raco waliś my n a cztery ręce. In n e tro ch ę d alej i o jciec z Helą u s tawiali
s ię zn ó w jak o g n iwa łań cu ch a. In n e b y ły jes zcze d alej o d d ro g i, łań cu ch b y ł
n iek o mp letn y , a o jciec i Hela mu s ieli tru ch tem b ieg ać z k ażd y m wiad rem. Alio s za
cały czas s p rawied liwie p rzezn aczał d o ciężs zy ch zad ań s ieb ie i mn ie. Ró żn ił s ię o d
więk s zo ś ci Ro s jan , b o n ie k lął p rzy k ażd ej o k azji. Czas em ty lk o k o n io wi d o s tawała
s ię wiązan k a, ale mo że o n b y in aczej n ie ro zu miał?
Więk s zo ś ć n o cy p raco waliś my p rzy ś wietle k s ięży ca, ale g d y ju ż d o ch o d ziliś my
d o Kwas zy , k s ięży c zak ry ły ciężk ie, ciemn e ch mu ry i zaczął s y p ać ś n ieg . Zmęczen i,
o b ciążen i lo d o wy mi zb ro jami, wracaliś my w milczen iu n o g a za n o g ą. By ło ju ż ran o ,
ale d o ś witu jes zcze d alek o . Lamp y n afto we ro zjaś n iały o k n a s to łó wk i. Leś n e
b ry g ad y k o ń czy ły ś n iad an ie i zb ierały s ię d o p racy . Zap ach n iała k as za. Po czu łem
g łó d .
Ale zan im mo g łem g o zas p o k o ić, mu s ieliś my iś ć d o s u s zarn i, n iewielk ieg o
b araczk u k o ło s to łó wk i. Po ś ro d k u b araczk u s tał d u ży , p rzy s ad zis ty , g lin ian y p iec
z ru rą k o min o wą ro zp alo n ą d o czerwo n o ś ci. Do o k o ła ś cian u mies zczo n e b y ły k o łk i,
n a k tó ry ch wis iało zaled wie k ilk a p alt i fu fajek . Fu fajk i, czy li wato wan e k u rtk i,
mu s iały b y ć włas n o ś cią Ro s jan , b o d la n as ten o d p o wied n i s y b ery js k i u b ió r b y ł
n ied o s tęp n y . Przy p iecu s tały ławk i, jed en k ąt p o k o ju zajmo wało k o ry to n a czterech
n o g ach z to czak iem d o o s trzen ia to p o ró w, a w d ru g im leżał s to s p o rąb an y ch d rew d o
p ieca. Op ró cz n as zej g ru p k i n ik o g o tam n ie b y ło .
Zacząłem o d ręk awic, ale b y ły tak s zty wn e, że n ie mo g łem ich zd jąć.
Sp o jrzałem n a Alio s zę. Ud erzy ł p arę razy ręk ą o ś cian ę, ló d s ię p o k ru s zy ł, s p ad ł
i ręk awica zes zła b ez tru d n o ś ci. Go ły mi ju ż ręk o ma u s iło wałem ro zp iąć p alto , ale
g u zik i b y ły zamu ro wan e w g ru b y m lo d zie.
– Po czek aj k ilk a min u t – p o rad ził Alio s za. – Zd ejmij p alto o d razu , jak ty lk o
g u zik i o d marzn ą. Nie czek aj za d łu g o , b o p rzemo k n ies z n a ws k ro ś .
I rzeczy wiś cie, ló d s zy b k o to p n iał. Ws zy s tk ieg o s ię trzeb a n au czy ć – g d y s ię jes t
n a Sy b irze, trzeb a ro b ić to , co Sy b iracy . Po wies iliś my o d marzające p alta n a k o łk ach
i p o b ieg liś my d o n as zeg o b arak u , k tó ry n a s zczęś cie b y ł b lis k o , tu ż p o d ru g iej
s tro n ie u licy .
Tak s k o ń czy ła s ię n as za p ierws za n o c n a lo d o wej d ro d ze.
Któ reg o ś ran k a, g d y zmęczen i i zes zty wn iali w n as zy ch lo d o wy ch zb ro jach
wró ciliś my d o Kwas zy , w d rzwiach s u s zarn i s tan ął Orło w, n aczeln ik posiołka. Przez
ch wilę s tał n ieru ch o mo , u n ió s łs zy ty lk o p rawe ramię. J eg o s talo we o czy
zatrzy my wały s ię p o k o lei n a twarzy o jca, mo jej i Heli.
– J es teś cie p rzy d zielen i d o b ard zo ważn ej p racy – zaczął. – I ju tro d o s tan iecie
cały wo ln y d zień . – Tu zamilk ł. Czy żb y czek ał n a o k las k i? I tak ju ż wied ziałem, co
n am p o wie.
Alio s za u p rzed ził n as p ierws zej n o cy . Nie wiem d laczeg o , ale zało ży liś my n a
p o czątk u , że d o k o n s erwacji lo d o wej d ro g i wy zn aczo n e b ęd ą d wie b ry g ad y p racu jące
n a zmian ę. Zas tan awialiś my s ię w czas ie o b iad u , k o g o wy zn aczą d o tej d ru g iej.
– Żad n e tak ie – wtrącił Alio s za. – J es t ty lk o n as za b ry g ad a i mu s imy p raco wać co
n o c p rzez całą zimę – tu zak lął s o czy ś cie, co zwy k le n ie n ależało d o jeg o rep ertu aru .
Po ch wili Orło w zn ó w p o d n ió s ł ręk ę. Czy o n i ws zy s cy mu s zą małp o wać Len in a,
mó wcę z ty s ięcy p o rtretó w?
– Lo d o wa d ro g a jes t g łó wn ą arterią Kwas zy – p o d jął s wo ją p ero rę – i jes t
u ży wan a d zień p o d n iu , p rzez całą zimę. Nawet jed en d zień p rzerwy to wrieditielstwo,
s ab o taż. – Tu zn ó w s ię zatrzy mał czy to d la efek tu , czy d la zaczerp n ięcia tch u . – Plan
p ięcio letn i mu s i zo s tać wy k o n an y . Nas za p artia i rząd teg o o d n as o czek u ją.
Po wierzamy wam u trzy man ie lo d o wej d ro g i w s tan ie n ieu s tan n ej g o to wo ś ci. I to jes t
teraz was zy m o b o wiązk iem. Pięcio letn i p lan mu s i zo s tać wy k o n an y ! – p o wtó rzy ł
z n acis k iem. Zn ó w s p o jrzał p o k o lei k ażd emu z n as w o czy . – Będ ziecie p raco wać co
n o c p rzez całą zimę – d o d ał, o d wró cił s ię i wy s zed ł, a Alio s za za n im.
A więc wy ro k zap ad ł. Czy żb y Alio s za p o wtó rzy ł mu n as zą ro zmo wę?
W ty m czas ie n as ze p alta p rzemo k ły , za d łu g o s taliś my w n ich w ciep ły m
miejs cu . M o ja lo d o wa zb ro ja zn ik ła, wilg o tn e zimn o p rzen ik n ęło mn ie n a ws k ro ś .
Po wies iliś my p alta n a k o łk ach i p rzeb ieg liś my o b lo d zo n ą u licą d o b arak u . Bu ty też
mi p rzemo k ły , więc mimo d wó ch p ar wełn ian y ch s k arp et, wars twy g azet i o n u c
międ zy n imi n o g i miałem lo d o wate. M arzy łem o ciep ły m łó żk u i k u b k u g o rącej
„h erb aty ”.
Dłu g ie i p o n u re n o ce n a lo d o wej d ro d ze d ały s ię n am we zn ak i. Przen ik liwy
a n ieu s tający mró z czas em wręcz o d b ierał ch ęć d o ży cia. Do p ó k i b y liś my w ru ch u ,
wars twa lo d u p o k ry wająca ręk awice, b u ty i p alta w p ewn y m s to p n iu ch ro n iła n as
p rzed zimn em. Wiad ra i cy s tern a tak s zy b k o p o k ry wały s ię lo d em, że trzeb a je b y ło
ciąg le o czy s zczać, co p o d wajało i p o trajało n as zą p racę. Pierekurki, czy li p rzerwy n a
p ap iero s a d la o jca i Alio s zy , d awały Heli i mn ie o k azję d o o d p o czy n k u , ale mró z
s zy b k o zmu s zał n as d o p o wro tu d o p racy .
M ó wio n o n am, że wed łu g p rzep is ó w leś n e b ry g ad y zwo ln io n e s ą o d p racy , k ied y
temp eratu ra ran o s p ad a p o n iżej – 3 5 ° . Kilk ak ro tn ie w ciąg u n as zej zimy n a Sy b irze
Orło w o g ło s ił z teg o p o wo d u d zień wo ln y o d p racy . Ale d la n as to n iczeg o n ie
zmien iało , my n o c p rzy temp eratu rze p o n iżej – 4 0 ° ju ż p rzep raco waliś my .
I tak co wieczó r, zaraz p o wczes n y m p o s iłk u w p rawie że p u s tej s to łó wce,
wracaliś my d o b arak u , ab y s ię u b rać w n ajciep lejs ze rzeczy . Ws zy s tk ie n as ze s wetry ,
k o s zu le, mary n ark i p rzek ład aliś my wars twami g azet d la d o d atk o wej izo lacji.
Wy ch o d ziliś my z d o mu w zu p ełn ej ciemn o ś ci, p rzech o d ziliś my zamarzn iętą rzek ę
i s p o ty k aliś my Alio s zę z k o n iem n a d ru g im b rzeg u . Po d ro d ze mijaliś my leś n e
b ry g ad y wracające d o d o mu . Pierws zy m n as zy m zad an iem b y ło zap rzęg n ięcie k o n ia
i o d lo d zen ie cy s tern y i wiad er. Nas tęp n ie Alio s za alb o ja zab ieraliś my s ię d o
p rzerąb an ia lo d u n aro s łeg o p rzez d zień w n ajb liżs zej p rzeręb li. Po tem n ap ełn ian ie
cy s tern y , o d lad zan ie wiad er, p rzeczy s zczan ie o two ró w, p o lewan ie d ro g i d o
n as tęp n eg o p rzy s tan k u – to ws zy s tk o s tało s ię ru ty n ą. A p rzeręb li b y ło d wan aś cie.
I tak n o c w n o c.
J ed n ej n o cy , jak n a k o men d ę, zas ty g liś my w b ezru ch u . Ro zg wieżd żo n e n ieb o
ro zb ły s ło n ag le s reb rn y m ś wiatłem d zies iątk ó w p ło mien i, mien iący ch s ię p as ó w
o g n ia. Plamy ś wiatła n erwo wo mig o tały , tu s ię k u rczy ły , tam n ag le ro s ły , zmien iały
miejs ce, ś cig ając s ię z p ęd zący mi p o n ieb ie o b ło k ami.
– Zo rza p o larn a – ro zleg ł s ię d o n o ś n y s zep t Alio s zy . – Pięk n a, n o n ie?
Ale p o p aru min u tach s reb rn e p ło mien ie, jak s ztu czn e o g n ie n a ch o in ce, zaczęły
b led n ąć, g as n ąć, p o wo li zn ik ać jed en p o d ru g im.
Niezwy k łe wid o wis k o trwało ws zy s tk ieg o d zies ięć min u t. Zmarzn ięci p o ty m
n ieró b s twie wró ciliś my d o ro b o ty .
Dn i wo ln e o d p racy zd arzały s ię w Kwas zy , ale b ard zo rzad k o . Na p rzy mu s o wy ch
mas ó wk ach w ś wietlicy zeb ran i ro b o tn icy „o ch o czo i p rzez ak lamację p o s tan awiali
p raco wać n as tęp n e cztery n ied ziele d la d o b ra o jczy zn y … w celu wy k o n an ia
p ięcio letn ieg o p lan u … ”. Po czterech ty g o d n iach , n a n as tęp n y m zeb ran iu , o fiaro wali
n a o łtarzu n ien as y co n eg o Plan u n as tęp n e cztery n ied ziele… i n as tęp n e… Za k ażd y m
razem n a tak im zeb ran iu Orło w alb o Wo łk o w s tawiali o ficjaln y wn io s ek – a k tó ż b y
ś miał g ło s o wać przeciw? Has ło : „Pięcio letn i p lan mu s i zo s tać wy k o n an y ” n ab rało
mo cy jed en as teg o p rzy k azan ia, ch o ciaż k ilk a z p ierwo tn y ch d zies ięciu mo g ło u lec
zawies zen iu .
W rezu ltacie o d p o czy waliś my 7 lis to p ad a, czy li w ro czn icę rewo lu cji. M ieliś my
wo ln y d zień n a No wy Ro k 1 9 4 1 . I raz w marcu zd arzy ła s ię jes zcze jed n a wo ln a
n ied ziela.
W d ru g im ty g o d n iu n as zej p racy n a lo d o wej d ro d ze p ewn ej n o cy zaczął p ró s zy ć
ś n ieg . To n ie b y ła n o win a. Ale p o d k o n iec n o cy ro zp ętała s ię p rawd ziwa ś n ieży ca.
Zad o wo len i, że ju ż zro b iliś my s wo je, ru s zy liś my w d ro g ę d o d o mu jak d ru ży n a
b ałwan ó w. Wró ciliś my d o Kwas zy i jak zwy k le z s u s zarn i p o b ieg liś my d o b arak u .
Nie mo g łem s ię d o czek ać, aż b ęd ę mó g ł p aś ć n a łó żk o . Po ch ło n ąłem p ajd ę ch leb a,
p o p iłem „h erb atą”. Zas n ąłem mo men taln ie. Po min u cie – tak mi s ię wy d awało –
o b u d ziło mn ie walen ie d o d rzwi. Stał w n ich Wo łk o w.
– Wład y s ław M ich ajło wicz, Stiep an u s zk a, ws tawajcie. Lo d o wą d ro g ę trzeb a
zamieś ć. Sp ad ł d u ży ś n ieg .
M ama p ró b o wała o p o n o wać:
– Przecież o n i d o p iero wró cili p o całej n o cy . Są zmęczen i…
Nic n ie p o mo g ło . Plan p ięcio letn i mu s iał b y ć zrealizo wan y …
Zmiatać ś n ieg z k o lein d ro g i lo d o wej b y ło łatwiej, n iż ją p o lewać. Ale jed n o zaraz
p o d ru g im – to ju ż p rzes ad a! Gd y s k o ń czy liś my , b y liś my n a n o g ach s zes n aś cie
g o d zin , z d wu g o d zin n ą p rzerwą. Po p rzed n iej n o cy p rzes zliś my jed en aś cie
k ilo metró w i d ru g ie ty le, wracając d o d o mu . W ciąg u d n ia p o wtó rzy liś my ten mars z,
z teg o częś ć p ierws zy ch jed en as tu k ilo metró w p rzes zed łem ty łem… mach ając mio tłą.
Dwo je z n as u s u wało ś n ieg s p o międ zy k o lein . J ed n o s zło p arę k ro k ó w za d ru g im,
o d p y ch ając d rewn ian ą ło p atą ś n ieg p rzez k o lein ę w jed n ą s tro n ę, a d ru g ie w d ru g ą.
Dru g a p ara wy miatała ś n ieg z k o lein mio tłami z b rzo zo wy ch ró zg , tak s amo n a o b ie
s tro n y . Oczy s zczan ie ś ro d k a d ro g i ło p atą b y ło łatwe. Wy miatan ie ś n ieg u z k o lein
i wy b ieran ie g o ty m s amy m ru ch em z zewn ętrzn y ch ich b rzeg ó w wy mag ało
zręczn o ś ci. Alio s za jak zaws ze b y ł ek s p ertem. Id ąc ty łem, p raco wał s p rawn ie
i s zy b k o . Naś lad u jąc g o , też s zy b k o zacząłem d awać s o b ie rad ę. Hela też s ię n au czy ła.
Ale o jcu n ie s zło . Tru d n o mu b y ło iś ć ty łem. M u s iałem mu o d czas u d o czas u
p o mag ać, żeb y n ie zo s tał zb y t d alek o za n ami. Tam, n a lo d o wej d ro d ze, n au czy łem
s ię ro ztaczać o p iek ę n ad o jcem.
Po n o cy i p o d n iu p racy d o s taliś my wo ln ą n o c i o b iecan o n am wo ln y d zień .
Ch y b a że s p ad n ie ś n ieg … Więc Wo łk o w zn ó w ran o walił d o d rzwi. „Wład y s ław
M ich ajło wicz… Stiep an u s zk a… ws tawajcie!” Na s zczęś cie n o cn a ś n ieży ca
p o zb awiająca n as s n u zd arzała s ię n ie częś ciej n iż d wa lu b trzy razy w mies iącu ,
a wó wczas ju ż wied zieliś my , czeg o o czek iwać.
J ed n a n o c n a d ro d ze lo d o wej u tk wiła w mej p amięci n a zaws ze. M ó j o jciec b y ł
czło wiek iem łag o d n eg o u s p o s o b ien ia, s p o k o jn y m, u p rzejmy m, ży czliwy m d la lu d zi.
Nig d y s ię n ie s k arży ł. Nig d y n ie k lął. Nig d y n ie s ły s załem z jeg o u s t ch o ćb y tak
n awet wzg lęd n ie łag o d n y ch p rzek leń s tw, jak „p s iak rew” czy „ch o lera”.
W lu ty m, u s zczy tu zimy , mró z b y ł wy jątk o wo o s try , d o jmu jący , s p o tęg o wan y
p rzez lo d o waty p ó łn o cn y wiatr wiejący ch y b a z s ameg o b ieg u n a. Po d k o n iec n o cy
o jciec s ię załamał, zęb y s zczęk ały mu z zimn a, n ie mó g ł s ię ru s zy ć. Alio s za i ja
wzięliś my g o p o d ręce i p o s tawili n a p rzed n im, z lek k a p o d n ies io n y m k o ń cu p ło zy ,
tu ż za ciep ły m zad em k o n ia. Szed łem o b o k , żeb y g o p o d trzy my wać ch o ć z jed n ej
s tro n y . M o je miejs ce p rzy k ran ie cy s tern y zajęła Hela.
Nag le u s ły s załem, że o jciec jak b y s zep ce d o s ieb ie. By u s ły s zeć lep iej,
o d ch y liłem n au s zn ik i. Ojciec p o wtarzał p o cich u : „… p s iak rew… ch o lera jas n a…
p s iak rew… n iech to d iab li wezmą… ”.
Gd y wres zcie d o tarliś my d o Kwas zy , s p o jrzeliś my n a termo metr n a ś cian ie
k an celarii – ws k azy wał temp eratu rę ju ż p o n iżej d o ln ej k res k i n a s k ali: – 4 0 ° .
Z k ilk o ma p rzerwami p raco waliś my n a d ro d ze lo d o wej p rzez całą zimę, aż d o
o d wilży p ó źn ą wio s n ą 1 9 4 1 ro k u . Z p o czątk u zaws ze z Alio s zą, ale z czas em co raz
częś ciej s ami, k ied y zamias t n ieg o p rzy d zielan o n am k tó reg o ś z zes łań có w. Tro ch ę
wted y o s zu k iwaliś my , g o n iąc k o n ia n ieco s zy b ciej, o p u s zczając jed n ą czy d wie
p rzeręb le. Zb y tn io n ie mo g liś my ry zy k o wać. Któ ry ś z wo źn icó w mó g ł zau waży ć
o b lo d zo n ą p rzeręb lę i d o n ieś ć wład zo m. Gro źb a o s k arżen ia o s ab o taż wis iała n am
zaws ze n ad g ło wą, a n as łu ch aliś my s ię d o ś ć o p rawd ziwy ch łag rach , o b o zach
k arn y ch , b y s ię n ie n arażać. Baliś my s ię więc wracać d o Kwas zy zb y t wcześ n ie, a s tać
b ez ru ch u n a mro zie s ię n ie d ało ; o g n is k a n ie mo żn a b y ło ro zp alać, b o w n o cy
b y ło b y je wid ać n a wiele k ilo metró w.
Po d k o n iec maja temp eratu ra zaczęła s ię p o tro ch u , ale wy raźn ie p o d n o s ić. Z d n ia
n a d zień co raz mn iej lo d u n aras tało w p rzeręb lach , łatwiej b y ło d o s tać s ię d o wo d y ,
aż wres zcie lo d o we k o lein y , p o d wó jn y k ręg o s łu p lo d o wej d ro g i, zaczęły p ęk ać.
Pewn ej p ó źn ej majo wej n o cy w czas ie p ięcio min u to wej pierekurki s ied zieliś my jak
zwy k le n a p n iach , Hela i ja n a jed n y m, o jciec i Alio s za n a d ru g im. Głęb o k o n ab rałem
p o wietrza.
– Wio s n ą p ach n ie – p o wied ziałem.
 Ojciec i Hela p o twierd zili, Alio s za zaś n ie wy raził żad n ej o p in ii. Ale o d p o czy wać
b y ło ju ż p rzy jemn iej n iż zwy k le. M o je p alto b y ło lek k o wilg o tn e, a n ie o b lo d zo n e,
i p o raz p ierws zy o d d łu g ieg o czas u p o czu łem, że jes t mi ciep ło , n ap rawd ę ciep ło .
Do ty ch czas mró z n ie p o zwo liłb y n am s ied zieć tak d łu żej n iż min u tę. Od d y ch ałem
g łęb o k o . Każd y wy d ech b y ł wciąż o b ło k iem p ary , ale p o wietrze, k tó re wd y ch ałem,
n ie zamrażało ju ż u s t i g ard ła, b y ło n awet p rzy jemn ie p ach n ące, wręcz aro maty czn e.
Zo rien to wałem s ię, że aro mat d aje p ap iero s o jca. Palił ty m razem n ie ś mierd zącą
mach o rk ę, ale p rawd ziweg o d o b reg o p ap iero s a, k azb ek a. Nied awn o d o s taliś my
p aczk ę o d cio ci Ró zi, s io s try matk i, k tó ra mies zk ała w Zap o ro żu . W p aczce b y ły
tak ie s k arb y , jak ry ż i mąk a, s ło ik mio d u , s ło ik to p io n eg o mas ła, k awał s ło n in y ,
p aczk a lan d ry n ek i k arto n k azb ek ó w. Ojciec, z p aczk ą k azb ek ó w w ręk u , częs to wał
Alio s zę.
– Bolszoje spasibo. – Alio s za wziął p ap iero s a i zaciąg n ął s ię g łęb o k o . – Czeg o ś
tak ieg o o d lat n ie p aliłem. – Twarz Alio s zy ro zjaś n iła s ię, wd y ch ał d y m z wy raźn ą
ro zk o s zą i u ś miech ał s ię d o n as p rzy jaźn ie. J u ż n ie jak o n as z n ad zo rca, ale p o p ro s tu
czło wiek . I n ag le s tał s ię p rzy s tęp n y i b ard ziej ro zmo wn y n iż zwy k le. – To n as za
o s tatn ia n o c n a lo d o wej d ro d ze – o zn ajmił. – J u tro leś n e b ry g ad y wró cą n a d ru g ą
s tro n ę Uftiu g i, n a letn ie połoski. A mn ie p o s y łają d o Pietrak o wa n a letn i k u rs d la
majs tró w. – Po ch wili jes zcze d o rzu cił: – Do b rze mi s ię z wami p raco wało .
– A co b ęd zie z n ami? – s p y tała Hela.
– Teg o to n ie wiem – o d p o wied ział Alio s za i zamilk ł.
Nie b y łem p ewien , czy n ap rawd ę n ie wie, czy , jak wielu Ro s jan , b o i s ię b y ć zb y t
s zczery z „wro g ami lu d u ”. Ale co d ziwn iejs ze, n as z mało mó wn y b ry g ad zis ta, wid ać
u d o b ru ch an y p rawd ziwy m p ap iero s em, w k o ń cu p o s tarał s ię o d p o wied zieć Heli.
Zaczął o d wy ś wiech tan eg o s lo g an u :
– Plan p ięcio letn i mu s i zo s tać wy k o n an y . – To ju ż mu s iał mieć we k rwi.
Nas tęp n ie k o n ty n u o wał n ieś miało : – Całe d rewn o mu s i d o trzeć d o p o rtu , d o
Arch an g iels k a… Ws zy s tk ich p o g o n ią d o s p ławu … s to is z n a s tercie i s p y ch as z d o
rzek i jed en k lo c za d ru g im, n ajs zy b ciej jak mo żes z. Uftiu g a n ies ie je d o Dźwin y
Pó łn o cn ej, a Dźwin a d o M o rza Białeg o … – Tu Alio s za u milk ł n a ch wilę
w zad u man iu i d o d ał: – A s tamtąd n as ze d rzewo id zie n a cały ś wiat… d alek o … za
mo rze… – Nag le ro ześ miał s ię n a g ło s . – Ale u ważajcie, jak b ęd ziecie n a s p ławie.
J ed en fałs zy wy k ro k … i jes teś w wo d zie. Sterty s ą ś lis k ie, a wo d a lo d o wata. Zab ija
mo men taln ie. Nik t n awet n ie s p ró b u je p rzy jś ć ci z p o mo cą. Ch wila n ieu wag i…
i k o n iec.
 Hela wtrąciła n ag le n i w p ięć, n i w d ziewięć:
– J a n ie p ły wam za d o b rze.
Alio s za n ie zwró cił n a n ią u wag i.
– Drewn a g o to weg o d o s p ławu jes t ju ż d o ś ć i n a p ap ierze ro czn y p lan jes t
wy k o n an y . To n ajważn iejs ze. To jes t to , co b io rą p o d u wag ę. A co s ię d zieje
z d rewn em p ó źn iej? Ile d o ciera d o Arch an g iels k a? To zu p ełn ie in n a p ara k alo s zy . –
I zap o mn iaws zy wid o czn ie, że ro zmawia z o b cy mi, z zes łań cami, ciąg n ął: – Nie
więcej n iż p o ło wa n as zeg o u ro b k u d o ch o d zi d o p o rtu , ale ty m s ię ju ż n ik t n ie
p rzejmu je. Plan Kwas zy jes t wy k o n an y . Cy fry s ię zg ad zają. Pap ier jes t cierp liwy ,
wy b acza. Ty lk o lu d zie n ie wy b aczają. – Alio s za ws tał, wg n ió tł malu tk i n ied o p ałek
o b cas em w res ztk i ś n ieg u i zaczął s ch o d zić d o p rzeręb li. Wtem zatrzy mał s ię
i zwró cił s ię d o o jca: – Na s p ław mamy zaled wie k ilk a d n i, tak d łu g o , jak rzek a
trzy ma s ię k o ry ta. Śn ieg i s zy b k o to p n ieją, rzek a wzb iera i ro zlewa s ię s zero k o , n a
całe wio rs ty , zab ierając ze s o b ą to , co n ies ie. Parę ty g o d n i p ó źn iej wo d y o p ad ają, ale
d u żo d rewn a zo s taje w les ie, k o łch o źn icy zb ierają n ajlep s ze k awałk i i z n ich b u d u ją
s o b ie ch lewy , k u rn ik i i p ło ty . Najcen n iejs ze k lo ce o zn aczo n e S i A1 2 rąb ią n a d rwa
d o p ieca. – Bez d als zy ch s łó w i ze zd wo jo n ą en erg ią Alio s za zab rał s ię d o
p o s zerzan ia p rzeręb li.
– To i n a n as czas – p o wied ział o jciec i wró ciliś my n a s wo je miejs ca.
Ale czy warto b y ło lo d o wą d ro g ę wciąż k o n s erwo wać? Ch y b a to ju ż zb ęd n y
wy s iłek . Nik t z n as tro jg a n ie p alił s ię d o p racy , a i Alio s zy en tu zjazm wy raźn ie
o s łab ł. Z cy s tern ą n ap ełn io n ą led wie d o p o ło wy ru s zy liś my tru ch tem n ap rzó d . Przy
n as tęp n ej p rzeręb li n awet Alio s za n ie p ró b o wał s ię zatrzy mać i jes zcze k ilk a
p rzeręb li o p u ś ciliś my p o d ro d ze. Do Kwas zy wró ciliś my wcześ n iej n iż zwy k le, k ied y
posiołek jes zcze s p ał. Nas tęp n y d zień mieliś my wo ln y , a wio s n a zad ała coup de grâce
lo d o wej d ro d ze n a włas n y s p o s ó b .

***

Dwa ty g o d n ie p ó źn iej, k ied y z Alio s zą i ze s tajen n y m g n ałem k o n ie z Kwas zy n a

letn ie k watery , p rzek raczaliś my trak t d ro g i lo d o wej k ilk a razy . By ła zu p ełn ie n ie d o
p o zn an ia: u b ity ś n ieg i lo d o we k o lein y zn ik ły b ez ś lad u , ś cieżk ę zaras tało ju ż
p o s zy cie; las u p o mn iał s ię o s wo ją włas n o ś ć.

***
 Praca n a lo d o wej d ro d ze b y ła ciężk a, n u d n a, wieczn ie marzliś my i rzad k o
wid zieliś my ś wiatło d zien n e. J ed y n y m p o cies zen iem b y ło to , że p raco wałem razem
z o jcem, n o i b ez wątp ien ia to , że b y łem z Helą.
Któ reg o ś ran k a czek aliś my w s u s zarn i, aż zaczn ie to p n ieć n as za lo d o wa zb ro ja,
k ied y n ag le zjawił s ię Wo łk o w.
– Stiep an – zaczął – mam d la cieb ie co ś s p ecjaln eg o n a n as tęp n y ch p arę d n i.
Do s tan ies z zas tęp s two – zwró cił s ię d o Alio s zy . – J u tro ran o , Stiep an , p rzy jd ź d o
mn ie d o k an celarii. Pu n k tu aln ie o s zó s tej.
By łem zb y t zmęczo n y , żeb y s o b ie n ad ty m łamać g ło wę, ale o jciec miał
wątp liwo ś ci. „Co ten Wo łk o w d la cieb ie wy my ś lił?” – zas tan awiał s ię, k ied y
b ieg liś my z s u s zarn i d o b arak u . Zaczął d zielić s ię tą my ś lą z matk ą, k ied y ja jak k lo c
zwaliłem s ię d o łó żk a. Ws taliś my jak zwy k le wieczo rem, zjed liś my k o lację, p o czy m
o jciec i Hela p o s zli n a lo d o wą d ro g ę, a ja miałem o k azję s p ęd zić cały wieczó r n a
czy tan iu . Ran o p o s zed łem d o k an celarii.
Pierws zy raz b y łem w ty m p rzy b y tk u b iu ro k racji. Wch o d ziło s ię d o n ieg o p o
k ilk u s ch o d k ach i p rzez n iewielk i g an eczek . W ś ro d k u b y ł k o ry tarz z d wo jg iem
d rzwi z k ażd ej s tro n y . Zap u k ałem d o d rzwi z n ap is em Mastiera, majs tro wie. Kilk u
mężczy zn zn an y ch mi z wid zen ia s ied ziało n a ławce za d łu g im s to łem zas łan y m
p ap ierami. Wo łk o w ws k azał mi miejs ce o b o k s ieb ie.
– J es teś całk iem b y s try m ch ło p cem – p o wied ział, p o d s u wając mi map ę z n ap is em
Liesopunkt Słoboda – Uczastok Kwasza. – Zap ewn iłem to warzy s za Orło wa, że p o trafis z
o d ró żn ić sudostroje i awiastroje o d in n y ch d rzew. Ch y b a tak jes t?
By łem d alek i o d p ewn o ś ci, n ig d y n ie p ró b o wałem, ale n a ws zelk i wy p ad ek
k iwn ąłem g ło wą. Po ty g o d n iach zn ak o wan ia k lo có w n a s tertach o rien to wałem s ię
p rzecież, że g ru b e i p ro s te k lo ce b ez s ęk ó w p rzezn aczo n e s ą d o b u d o wy o k rętó w
i s amo lo tó w. Z k o lei Wo łk o w k iwn ął g ło wą.
– Do b rze, mam d la cieb ie ro b o tę w ty m s ek to rze. – Ws k azał k ó łk o zazn aczo n e n a
map ie n a czerwo n o , p o czy m p rzes u n ął czarn y m p azn o k ciem wzd łu ż p rzery wan ej
lin ii. – Tu jes t d ro g a d o Pietrak o wa, k tó rą zn as z, a s ek to r jes t n a p rawo o d n iej.
Zazn aczy s z tam ws zy s tk ie właś ciwe d rzewa, latem b ęd zie s ię je wy cin ać. Poszli, ch o d ź
ze mn ą.
Zacząłem mieć wątp liwo ś ci. Co in n eg o s p rawio n y k lo c, a co in n eg o s to jące ży we
d rzewo . Czy ro zró żn ię te, o k tó re im ch o d zi? Nie d ałb y m g ło wy . Ale ws zy s tk o jes t
lep s ze o d lo d o wej d ro g i. I p raca w n o wej b ry g ad zie też p rzy n ies ie o d mian ę.
Poszli, p o wtó rzy ł Ro s jan in . Po p ro wad ził mn ie k o ry tarzem d o d rzwi z n ap is em
„Sk ład ”. Pó łk i zap ch an e b y ły n artami, to p o rami, p iłami, mło tami, ś wid rami i s to s ami
p ap ieró w, g łó wn ie map . Wo łk o w s ięg n ął p o p arę s zero k ich k ró tk ich n art i mło t
z wy b rzu s zo n ą literą „S” z jed n ej i „A” z d ru g iej s tro n y .
Nag le d o tarło d o mn ie, że n ie d o łączam d o żad n ej b ry g ad y , ty lk o mam iś ć s am
w n iezn an ą mi częś ć las u . Przes zed ł mn ie lek k i d res zcz. Aż… n ies p o d zian k a:
Wo łk o w o two rzy ł zamk n iętą n a k lu cz s zafk ę i wręczy ł mi p arę walo n ek , wy s o k ich
filco wy ch b u tó w. Każd y s zan u jący s ię Ro s jan in miał walo n k i jak o częś ć s weg o
zimo weg o s tro ju , ale d la n as p o zo s tawały ty lk o w s ferze marzeń .
– Ro b o ta zajmie ci k ilk a d n i, a k ied y s k o ń czy s z, zwró cis z mi ten cały s p rzęt.
Po d p is z tu taj… – Po d s u n ął mi d ru czek i ch emiczn y o łó wek .
Prawd ziwe walo n k i! Sięg ające k o lan b u ty zro b io n e z jed n eg o k awała g ru b eg o n a
p alec, b iałeg o , s zty wn eg o filcu . Po d p is ałb y m za n ie ws zy s tk o , n awet cy ro g raf n a
b y czej s k ó rze. Nares zcie b ęd ę miał ciep łe n o g i! Nawet wy o b razić s o b ie tru d n o .
I g azetą n ie trzeb a wy p y ch ać. Same wełn ian e s k arp etk i wy s tarczą.
Z mo im n o wy m ek wip u n k iem w ręk ach p o s zed łem za Wo łk o wem d o p u s teg o
p o k o ju majs tró w. Zn ó w u s iad ł za s to łem, a ja p rzy n im. Po d ał mi map ę, k artk ę
wy d ru k o wan y ch in s tru k cji i zab rał s ię d o tłu maczen ia s zczeg ó łó w meg o n o weg o
zad an ia. M iałem iś ć k ilk a k ilo metró w wzd łu ż rzek i d ro g ą d o Pietrak o wa, d o miejs ca,
g d zie k ilk a ś cieżek – p o k azał mi je n a map ie – o zn aczo n y ch k o lo ro wy mi zn ak ami n a
d rzewach p ro wad zi d o ró żn y ch częś ci s ek to ra las u p rzezn aczo n eg o d o wy ręb u .
Ob s zar o b ejmo wał o k o ło czterech k ilo metró w k wad rato wy ch . Każd eg o d n ia miałem
iś ć in n ą d ró żk ą i p o d ro d ze zazn aczać ws zy s tk ie s trzelis te, g ru b e d rzewa, k tó ry ch
g ałęzie zaczy n ały s ię wy s o k o o d ziemi.
– Ws zy s tk o jes t tu n ap is an e. – Dzio b n ął p alcem d ru k o wan ą k artk ę. – Przeczy taj
teraz i n ie zap o mn ij wziąć ze s o b ą.
Ob ład o wan y n o wy m s p rzętem wró ciłem d o b arak u . M atk a, u s ły s zaws zy o mo jej
n o wej p racy , zb lad ła, warg i jej zad rżały , ale ty lk o s zep n ęła: „Bąd ź o s tro żn y ,
Stefan k u . Nie mu s is z b y ć b o h aterem”. Wied ziała ju ż, że s tratą czas u b y ło b y s ię
s p rzeciwiać. Wło ży łem walo n k i i ru s zy łem d o ro b o ty . Do ch o d ziła d ziewiąta, b y ło
jes zcze całk iem ciemn o , ch o ć n ieb o b y ło czy s te. Zro zu miałem teraz, d laczeg o
Wo łk o w u p rzed ził mn ie, żeb y m n ie wy ru s zał zb y t wcześ n ie – p rzy tak im ś wietle
mo wy n ie b y ło o czy tan iu map y . Do b rze, że zn ałem ch o ć p o czątek d ro g i. Po za ty m
ś p ies zy łem s ię, ch ciałem wy p ró b o wać walo n k i i n arty . Szed łem d ro g ą d o Pietrak o wa,
p o międ zy ś cian ą las u p o p rawej a lo d em s k u tą rzek ą p o lewej s tro n ie, a ws zy s tk o
razem p o k ry te g ru b ą p ierzy n ą ś n ieg u . J ak że mi b y ło ciep ło w n o g i! Ciep ło i lek k o –
zu p ełn ie in aczej czu łem s ię w walo n k ach n iż w mo ich s tary ch b u tach o b ciążo n y ch
s k o ru p ą lo d u .
Wy jąłem map ę, ale wciąż b y ło za ciemn o i n ie mo g łem o d ró żn ić s zczeg ó łó w.
Ob ejrzałem s ię. Po Kwas zy an i ś lad u . Zn ik ły n awet k o min y z b u ch ający mi
p ło mien iami. Wracając z d ro g i lo d o wej, czek aliś my zaws ze n a ten p ierws zy zn ak , że
d o d o mu ju ż n ied alek o . Dró żk a, k tó rą s zed łem, mu s iała zak ręcić ró wn o leg le d o rzek i
i Kwas za u k ry ła s ię za wy n io s ło ś cią g ru n tu . Ch y b a ju ż tu taj p o win n y zacząć
o d ch o d zić w las zazn aczo n e d ró żk i. Zacząłem b ard ziej u ważn ie p atrzeć n a o ś n ieżo n e
p n ie d rzew wzd łu ż d ro g i. I rzeczy wiś cie, n a o d cin k u mo że d wu d zies tu k ro k ó w
zau waży łem k ilk a d rzew, z k tó ry ch p n i k to ś o d g arn ął ś n ieg , zrąb ał k awał k o ry
i wy malo wał b arwn e k rzy że. Każd a ś cieżk a, o zn aczo n a in n y m k o lo rem, b ieg ła p ro s to
w g ąs zcz. Ale wciąż b y ło zb y t ciemn o , żeb y ro zró żn ić b arwy . Nie miałem o d wag i
zap u s zczać s ię w ten mro czn y las . Lep iej p o czek ać, aż s ię ro zjaś n i. Po my s ł Wo łk o wa
n ie wy d awał mi s ię ju ż tak in teres u jący jak wted y , k ied y wy d awał mi s p rzęt.
Wilk i p rzecież n ie zimu ją… Przy p o mn iał mi s ię o b raz z k s iążk i s zk o ln ej, ch y b a
Gro ttg era: wilk i b ieg n ące p o ś n ieg u za s an iami. J ak o jed y n ą b ro ń miałem teraz
zao s trzo n e k ijk i n arciars k ie, to p ó r i mło t, n a watah ę wilk ó w ch y b a n ie wy s tarczy …
Zd ecy d o wałem czek ać ś witu . Us iad łem n a zwalo n y m p n iu i n ało ży łem n arty .
Sk ó rzan e p as k i p as o wały w s am raz n a walo n k i i d o b rze trzy mały s ię n o g i. To n ie
b y ły tak ie n arty , jak ie miałem w Otwo ck u . W k s ztałcie p o d o b n e d o ry b y , s łu ży ły d o
ch o d zen ia p o ś n ieg u . M iały o k o ło trzech czwarty ch metra d łu g o ś ci i p o ło wę teg o
s zero k o ś ci w ś ro d k u , z n o s k ami z lek k a zak ręco n y mi d o g ó ry . Zro b io n e b y ły
z wik lin o wej ramy , n a k tó rą n aciąg n ięto k ró licze fu tro , wło s em n a zewn ątrz. Wło s
s k iero wan y ws tecz zap o b ieg ał ześ lizg iwan iu s ię d o ty łu . Nig d y czeg o ś tak ieg o n ie
wid ziałem, ch y b a n awet n a o b razk u . Ale p o k ilk u k o zio łk ach w mięk k im ś n ieg u n a
s k raju las u zacząłem s ię b ard ziej s wo b o d n ie p o ru s zać.
Ty mczas em zaczęło s ię ro zjaś n iać i czy s te n ieb o zap o wiad ało s ło n eczn y d zień .
M iałem ty lk o cztery g o d zin y , aż zn ó w zap ad n ie n o c. Najwy żs zy czas zacząć p racę.
Z n as tan iem d n ia ro zwiały s ię mo je o b awy i zap o mn iałem n awet o g ło d n y ch wilk ach .
Ro b o ta b y ła n ad wy raz łatwa. Id ąc wy zn aczo n y m s zlak iem i ro zg ląd ając s ię n a
ws zy s tk ie s tro n y , n ietru d n o b y ło zn aleźć o d p o wied n ie p ro s te d rzewo . Za jed n y m
u d erzen iem to p o ra s ch o d ził k awał k o ry . J ed n o u d erzen ie mło ta i d rzewo ma
p rzezn aczen ie: n a o k ręty alb o n a s amo lo ty . J ak a miała b y ć międ zy ty m ró żn ica, n ie
miałem p o jęcia. Wo łk o w mi teg o n ie wy tłu maczy ł, a d ru k o wan a in s tru k cja w mo jej
k ies zen i też n ic n a temat n ie mó wiła. Wo b ec teg o wy s tu k iwałem litery S i A n a
zmian ę, a raczej jak p o p ad ło . Nawet jeś li n ie zazn aczę d o k ład n ie, to co ? Za s ab o taż
mn ie n ie p o s ad zą. Zres ztą wo jn a n ie b ęd zie trwała wieczn ie, wk ró tce s tąd
wy jed ziemy …
W p o łu d n ie u s iad łem n a p ierws zy m lep s zy m p ień k u i s p ałas zo wałem p ajd ę
ch leb a ze s ło n in ą p rzy s łan ą p rzez cio cię Ró zię. Po p iłem g arś cią ś n ieg u i wró ciłem d o
ro b o ty . Res zta d n ia min ęła s zy b k o . By ło tu cich o i s p o k o jn ie, cały wielk i las n ależał
d o mn ie. Drzewa s tały n ieru ch o mo , rzu cając d łu g ie cien ie n a o ś lep iającą b iel
ś n ieżn eg o p u ch u . Po d czy s ty m n ieb em ś n ieg is k rzy ł s ię tu zło tem, tam b łęk item.
Kied y cien ie jes zcze s ię wy d łu ży ły , n as tał czas iś ć d o d o mu . Zd ąży łem d o trzeć d o
Kwas zy p rzed zap ad n ięciem n o cy . Sp o d o b ała mi s ię ta p raca w p o jed y n k ę,
s zczeg ó ln ie w tak ład n y , s ło n eczn y d zień .
Ale jak mó wi p io s en k a, s zczęś cie trwa k ró tk o . Po p aru d n iach s amo tn ej p racy
wró ciłem n a lo d o wą d ro g ę. By łem wp rawd zie z o jcem i z Helą, ale zn ien awid ziłem tę
ro b o tę jes zcze b ard ziej n iż p rzed tem. A ciep łe filco we b u ty p o s zły z p o wro tem d o
s k ład u .
J es zcze k ilk a razy wy zn aczan o mn ie d o ro b ó t, k tó re zab ierały mn ie z lo d o wej
d ro g i, czas em n a d zień , czas em n a d wa, ale jed n a z ty ch p rac u tk wiła mi w p amięci.
Pewn eg o wieczo ru , k ied y g o to wi b y liś my iś ć ju ż d o p racy , k to ś d elik atn ie
zap u k ał d o d rzwi. Ch y b a jed en z n as zy ch zes łań có w. Ro s jan ie, n iezależn ie o d s wo jej
fu n k cji n a posiołku, alb o walili w d rzwi p ięś cią, alb o wy zb y ci „b u rżu azy jn y ch
p rzes ąd ó w” b ezceremo n ialn ie wch o d zili d o p o k o ju . Otwo rzy łem. W p ro g u s tał jed en
z ro s y js k ich g ry zip ió rk ó w. Zn ałem g o z wid zen ia. By ł n is k i, p ęk aty i ły s y jak
k o lan o . Włó ż mu g ru b e cy g aro w g ęb ę i p lik d o laró w w g arś ć, a mas z o b raz ty p o weg o
k ap italis ty p ro s to ze s tro n „Kro k o d iła”.
– Stiep an ie Wład y s ławo wiczu , d ziś mam d la cieb ie in n e zajęcie, d ro g a lo d o wa
o b ejd zie s ię b ez cieb ie – p o wied ział, p o d ając mi d u żą b rązo wą k o p ertę. – M as z ten
lis t zawieźć d o Pietrak o wa, d o N. Nie, n ie ju tro ran o , teraz. Weź ze s tajn i k o n ia
i ru s zaj w d ro g ę.
Zro b ił w ty ł zwro t i ty le g o b y ło wid ać. Zd ziwił mn ie s p o s o b em, w jak i s ię d o
mn ie zwracał. Nie mó wił d o mn ie p er Stiep an czy Stiep an u s zk a, jak ws zy s cy , ale
Stiep an Wład y s ławo wicz! Zu p ełn ie jak b y m b y ł d o ro s ły …
M atk a załamała ręce. Ojciec ws tał.
– Id ę d o Orło wa. J ak mo żn a p o s y łać ch ło p ca s ameg o n o cą p rzez las ? To id io ty zm!
Tak a p rzy g o d a! Nie mo g ę zap rzep aś cić tej o k azji, p o my ś lałem. By łem ju ż g o tó w,
ciep ło u b ran y d o p racy n a lo d o wej d ro d ze, więc cich aczem wy mk n ąłem s ię n a
k o ry tarz i b ieg iem d o s tajn i.
Lu b iłem p ęd zić wierzch em p rzez las , a tu tak a frajd a, jazd a aż d o Pietrak o wa!
Wk ró tce miałem s ię p rzek o n ać, że czterd zieś ci d wa k ilo metry n a o k lep to n ie zab awa,
ale k to mó g ł to wied zieć z g ó ry ?
Dimitri, posiołkowy s tajen n y , z k tó ry m ju ż b y łem w p rzy jaźn i, czek ał n a mn ie p rzed
s tajn ią.
– Ch ces z wziąć Żemcziu ży n ę? – s p y tał.
Nie zawah ałem s ię.
– O tak ! To mo ja u lu b io n a k lacz!
Dimitri ro ześ miał s ię. Żemcziu ży n a s tała ju ż g o to wa za d rzwiami s tajn i. Dimitri
lu b ił tak ie n ies p o d zian k i.
– Nad ajn ik rad io wy w k an celarii s zlag trafił – wy tłu maczy ł – a ten s u k in s y n ,
Orło w, k u rwa jeg o mać, mu s i co ty d zień p o s y łać rap o rty d o Pietrak o wa. Dziś s o b o ta
i jak g o n ie d o s tan ą d o ju tra ran a, to ty ch s k u rwy s y n ó w z NKWD ch o lera ro zn ies ie,
łach a z n ieg o zro b ią. Dlateg o tak mu s ię ś p ies zy . Dlaczeg o s ię d o cieb ie p rzy czep ił,
n ie wiem, b o to jed n eg o z n as p o win ien p o s łać… – Dimitri zak o ń czy ł wiązan k ą
p rzek leń s tw, ale d o An d ro p o wej b y ło mu d alek o . J ed n ak że n ie b y ło wątp liwo ś ci, że
NKWD n ie k o ch a. Nie wiem, jak mu s ię d o tąd u d ało u n ik n ąć o b o zu k arn eg o ; mo że
b y ł u s to s u n k o wan y ?
– J ak u s ły s zy s z wy cie wilk ó w, p o p u ś ć jej cu g li. On a jes t wy p o częta, s zy b k a,
wy ciąg n ie cię z matn i. Ale u ważaj, n ie o b u d ź czas em n ied źwied zia. – Tu s ię
ro ześ miał. – Brat żo n y b y ł u n as n ied awn o i mó wił, że w zak o lu rzek i k o ło
Pietrak o wa n ied źwied ziem ś mierd zi. Zimu je tam czy ch o lera wie co .
To mi s ię mn iej s p o d o b ało , ale p o k lep ałem Żemcziu ży n ę p o k ark u , ły p n ęła n a
mn ie o k iem, zarżała, a ja zap o mn iałem o ws zy s tk ich n o cn y ch s trach ach . Lo d em s k u ta
Uftiu g a s tan o wiła łatwą d ro g ę d o Pietrak o wa. Ty lk o d u reń mó g łb y zab łąd zić.
Pro s to ze s tajn i zjech ałem n a zamarzn iętą rzek ę. Żeb y n ie męczy ć k laczy ,
p u ś ciłem ją tru ch tem i u trzy my wała ten k ro k p rzez więk s zą częś ć d ro g i. No c b y ła
jas n a, b ezch mu rn a, n ieb o p ełn e g wiazd i k s ięży c w p ełn i. Oś n ieżo n e ś cian y las u
s tały wy n io ś le p o o b u b rzeg ach rzek i. Po wietrze n ieru ch o me, b y ło tak cich o , że n ie
d o ch o d ził mn ie n awet n ajlżejs zy s zeles t g ałęzi czy ło p o t s k rzy d eł. Tak że k o p y ta
k o ń s k ie led wo b y ło s ły ch ać n a ś n ieżn ej d ro d ze. Od czas u d o czas u jed y n ie d alek ie
p o h u k iwan ie s o wy czy p u ch acza p rzery wało cis zę. Zacząłem s ię n u d zić.
Kilk a ty g o d n i p rzed tem, my s zk u jąc z Helą w ś wietlicy , zn aleźliś my k arto n p ełen
k s iążek . Po k ry ty g ęs ty m k u rzem, s tał tak n ieru s zan y ch y b a o d lat. Całe to my
ro s y js k ich k las y k ó w, k tó ry ch n ik t tu n ie ch ciał. Przy s wo iliś my s o b ie Pu s zk in a
i Lermo n to wa, Go rk ieg o , Os tro ws k ieg o i Szo ło ch o wa. Zaws ze lu b iłem p o ezję
i wk ró tce zn ałem n a p amięć co n ajmn iej tu zin ro s y js k ich wiers zy . Nic d ziwn eg o , że
w ty m mo men cie p rzy s zed ł mi n a my ś l Miednyj Wsadnik, czy li Jeździec Miedziany. Zacząłem
recy to wać n a cały g ło s :

Na bieregu pustynnych wołn Na b rzeg u u b ezlu d n y ch wó d

Stojał on dum wielikich połn, Stał my ś li wielk ich p ełen mąż

I w dal gliadieł. W p rzes trzeń b ezmiern ą

Pried nim szyroko zwró cił wzro k . U jeg o s tó p

Rieka niesłas'… jak wielk i wąż p ły n ęła rzek a…

In n e wiers ze – n ie wied ziałem n awet, że zn am je n a p amięć – cis n ęły s ię n a u s ta

jed en za d ru g im, p o ls k ie, ro s y js k ie, łaciń s k ie. Czas mijał s zy b k o i g d y mó j rep ertu ar
s ię wy czerp ał, zacząłem ś p iewać, też n a całe g ard ło .
Żemcziu ży n a zas trzy g ła u s zami. Nie wied ziałem, czy w wy razie u zn an ia, czy też
u s ły s zała, że fałs zu ję.
W ty m miejs cu s zlak u b ity w ś n ieg u s k ręcał w p rawo i p rzek raczał cięciwą zak ręt
Uftiu g i, p o czy m zn ó w wracał n a zamarzn iętą rzek ę. A więc d wie trzecie d ro g i d o
Pietrak o wa mieliś my ju ż za s o b ą. Dało mi to imp u ls d o d als zy ch p o p is ó w, ale
Żemcziu ży n a p rzes tała s łu ch ać – czy żb y m aż tak fałs zo wał? Us zy s k u liła p o s o b ie,
p ars k ając, o g ląd ała s ię to w jed n ą, to w d ru g ą s tro n ę, wietrzy ła ch rap ami, aż n ag le,
jak zd zielo n a b iczem, ru s zy ła z k o p y ta i d alej g alo p em. Zamilk łem, zad rżałem,
Dimitri u p rzed zał mn ie o wilk ach …
Leżąc p łas k o , k u rczo wo trzy małem s ię s zy i k laczy . Wy tęży łem s łu ch – czy wilk i
wy ją? Szczek ają jak p s y ? Ale n ie s ły s załem n ic, las milczał. Po k ilk u min u tach
d zik ieg o g alo p u Żemcziu ży n a zwo ln iła i p rzes zła w k łu s a. Wciąż jes zcze
p o p ars k iwała i węs zy ła, ale w k o ń cu s ię u s p o k o iła. Wk ró tce p o tem n a b rzeg u rzek i
u k azały s ię ś wiatła. Do tarliś my d o Pietrak o wa.
Ub ity s zlak o p u ś cił tu k o ry to Uftiu g i i wy s zed ł n a b rzeg w ty m miejs cu ,
w k tó ry m latem s p ęd ziliś my o s tatn ią n o c p rzed wy mars zem d o Kwas zy . M u s iało b y ć
o k o ło p ó łn o cy i wy g ląd ało n a to , że całe mias teczk o p o g rążo n e jes t we ś n ie. Głó wn a
u lica b y ła ciemn a, jak wy marła, ty lk o z k ilk u o k ien p ad ało ś wiatło . Ale za to jak ie
mo cn e, rażące o czy ś wiatło . Prawd a, elek try czn o ś ć! Od p rzes zło s ześ ciu mies ięcy n ie
wid ziałem elek try czn ej żaró wk i.
Więk s zo ś ć d o mk ó w p rzy p o min ała b arak i w Kwas zy . Niek tó re więk s ze, in n e
mn iejs ze, ale ws zy s tk ie zb u d o wan e z o k rąg lak ó w. J ed en d o m b y ł p o k aźn iejs zy o d
in n y ch , ale b y ło w n im ciemn o . Zmęczo n y , s zty wn y i o b o lały , z tru d em zwlo k łem s ię
z k o n ia. Po tak d łu g im i ś cis ły m k o n tak cie z g rzb ietem k o ń s k im mo je u d a i p o ś lad k i
zas ty g ły w b o les n y m s k u rczu . Zmu s iłem s ię d o zro b ien ia p aru k ro k ó w. Kilk a
s ch o d k ó w p ro wad ziło n a g an ek k ry ty d as zk iem o p arty m n a d wó ch d rewn ian y ch
k o lu mien k ach . Przy wiązałem wo d ze d o żelazn eg o k ó łk a n a jed n ej z n ich i jak s tara
b ab a wd rap ałem s ię n a g an ek . Nap is n a d rzwiach g ło s ił: Sielskij Sowiet, czy li Rad a
Wiejs k a. Pch n ąłem d rzwi. Zamk n ięte. I co teraz?
Ro zejrzałem s ię. Tro ch ę d alej, p o d ru g iej s tro n ie u licy , b y ł o ś wietlo n y d łu g i
n is k i b arak . Świetlica? Sto łó wk a? Do ch o d ził zeń ch ó r wielu g ło s ó w, ś miech y ,
k rzy k i. Po ch wili h ałas u cich ł i k to ś zag rał n a h armo n ii. Głęb o k i męs k i g ło s
zain to n o wał tęs k n ą melo d ię. In n i d o łączy li.
Za żad n e s k arb y n ie d o s iad łb y m zn o wu k o n ia. Wziąłem wo d ze w ręk ę
i p o wlek liś my s ię w k ieru n k u o ś wietlo n eg o b arak u , zziajan a k lacz i ch ło p iec led wie
trzy mający s ię n a n o g ach .
Rzeczy wiś cie b y ła to s to łó wk a. Stały tam d łu g ie s to ły zas tawio n e b u telk ami,
talerzami, s zk lan k ami. Za n imi k u p a mężczy zn w ró żn y ch s tad iach u p o jen ia.
W p o wietrzu s in y m o d d y mu wis iał ciężk i zad u ch mach o rk i. Stan ąłem w d rzwiach .
Śp iew u cich ł. Sied zący b lis k o d rzwi en k awu d zis ta w ro zch ełs tan y m mu n d u rze
wark n ął:
– A ty czewo? Czeg o tu ch ces z?
– Przy wio złem lis t z Kwas zy . Nad ajn ik s ię zep s u ł. – Wy ciąg n ąłem z k ies zen i
b rązo wą k o p ertę.
– Aaa, n o to ch o d ź – mru k n ął.
Po s zed łem za n im wzd łu ż u licy , trzy mając k lacz za u zd ę. Urząd NKWD b y ł
jed n y m z ty ch n ieliczn y ch d o mó w, z k tó ry ch o k ien p ad ało ś wiatło . M ó j p rzewo d n ik
n ie zataczał s ię wp rawd zie, ale s zed ł b ard zo ch wiejn ie. Wch o d ząc p o s to p n iach n a
g an ek , o b aj ch wy taliś my s ię mo cn o p o ręczy , ale z całk iem in n y ch p o wo d ó w.
W b iu rze en k awu d zis ta s tan ął n a b aczn o ś ć, ch o ciaż p o d b ard zo d ziwn y m k ątem.
– To warzy s zu p o ru czn ik u , p o s łan iec z Kwas zy – zameld o wał.
Po d ałem lis t o ficero wi za b iu rk iem.
– Mołodiec, zu ch ch ło p iec. – A d o meg o p rzewo d n ik a: – Weź k o n ia d o s tajn i.
 Zo s taliś my we d wó ch . Po ru czn ik s p o jrzał n a mn ie i b ez s łó w zap ro wad ził d o
p o k o ik u za g ab in etem. W k ącie n a p o d ło d ze leżał s ien n ik . Zas n ąłem, zan im s ię
p o ło ży łem.
Ran o , k ied y s ię o b u d ziłem, za b iu rk iem u rzęd o wał in n y o ficer. Z p o zo s tały ch
p o k o i też d o ch o d ziły g ło s y . Więc to p rawd a, że NKWD n ig d y n ie ś p i…
– Kartk a d la cieb ie d o s to łó wk i. – Oficer wy ciąg n ął ręk ę z k witk iem. – M as z p ó ł
g o d zin y n a ś n iad an ie.
Gło d n y b y łem jak p ies , n a s zczęś cie ś n iad an ie d o s tałem k ró lews k ie: mis k ę
o ws ian k i, d wie g ru b e p ajd y ch leb a z mas łem i p o wid łami z p rawd ziwy ch ś liwek , a d o
teg o k awę z mlek iem w d u ży m b iały m emalio wan y m k u b k u . Ta o s tatn ia
p rzy p o min ała mi zb o żo wą k awę, k tó rą w Otwo ck u d o s tawały d zieci. M o że zg ło s ić s ię
n a o ch o tn ik a d o NKWD? Przy n ajmn iej jeś ć im d o b rze d ają. Aż s ię ro ześ miałem z tej
ab s u rd aln ej my ś li.
Wró ciłem d o b iu ra w o zn aczo n y m czas ie. Nad al b y ło ciemn o , co n ajmn iej jes zcze
d wie g o d zin y d o ś witu . Od p as a w d ó ł wciąż b y łem s zty wn y i o b o lały i ch o ć tak
lu b iłem k o n n ą jazd ę, n ie u ś miech ała mi s ię czterd zies to d wu k ilo metro wa p o d ró ż
wierzch em. Ale miałem n ies p o d zian k ę: p rzed d o mem s tały s an ie zap rzęg n ięte w p arę
k o n i, z Żemcziu ży n ą lu zem z b o k u . Wracać b ęd ę k o mfo rto wo . M iałem n awet
to warzy s za p o d ró ży . By ł n im J o s if Nik o łajewicz, rad io tech n ik , k tó ry miał
zrep ero wać posiołkowy n ad ajn ik . Z s ied zen iem n ak ry ty m k o cami i o k ry ci s k ó rą
n ied źwied zią jech aliś my b ard zo wy g o d n ie.
Dwu d zies to p aro letn i J o s if b y ł b ard zo ro zmo wn y i o p o wiad ał o s wo im ży ciu . By ł
k awalerem, ro d zice mies zk ali w Kras n o b o rs k u , p o rcie, g d zie Uftiu g a wp ad a d o
Dźwin y Pó łn o cn ej. Sk o ń czy ł k u rs rad io tech n ik i w Arch an g iels k u , wo b ec czeg o
u ważał s ię za b y wałeg o w s zero k im ś wiecie. By ł p atrio tą i czło n k iem k an d y d atem
p artii. Ro zp y ty wał mn ie o ży cie w p rzed wo jen n ej Wars zawie i w o g ó le o Po ls k ę. Ty le
że właś ciwie n ie s łu ch ał, co mó wiłem, b o b ieg ły w mark s izmie z g ó ry zn ał ws zy s tk ie
o d p o wied zi. Kied y ws p o mn iałem, że i czło n k o wie k las y ro b o tn iczej mo g li w Po ls ce
mieć n ie n ajg o rs ze ży cie, p ars k n ął jak Żemcziu ży n a. M u s iałem s ię zg o d zić, że jak o
s y n lek arza n ależałem d o wars twy u p rzy wilejo wan ej i n ie miałem wielk ieg o p o jęcia
o ży ciu in n y ch lu d zi.
– Zres ztą to ju ż n ieważn e – s twierd ził. – Sy s tem k ap italis ty czn y jes t p ełen
wewn ętrzn y ch s p rzeczn o ś ci i s iłą rzeczy wy ro k n a n ieg o zap ad ł. Nie ma n awet o czy m
mó wić – d o d ał. – Bo i tak wiemy , że wk ró tce rewo lu cja o g arn ie ś wiat.
W miejs cu , g d zie d ro g a ląd em p rzecin ała łu k rzek i, p o wied ziałem J o s ifo wi, jak to
Żemcziu ży n a wy ciąg n ęła n as o b o je z jak ieg o ś n ieb ezp ieczeń s twa.
– To n ie mo g ły b y ć wilk i – zawy ro k o wał. – Od lat n ie ma wilk ó w w tej o k o licy .
M u s ieliś cie o b u d zić n ied źwied zia. Do b rze, żeś miał rączą k o b y łę. Wy g ło d n iały
i ro zb u d zo n y n ied źwied ź jes t zły i mó g łb y d o g o n ić k o n ia, ale tak i d o b ry k o ń jak
twó j ma p rzewag ę.
M o że i lep iej, że to b y ł n ied źwied ź. Bo watas ze zg ło d n iały ch wilk ó w żad en k o ń
b y n ie s p ro s tał. Ale n ie p rzy zn ałem s ię, że to ja o b u d ziłem n ied źwied zia. Na d ru g i raz
p o h amu ję s wo je zap ęd y ak to rs k ie, p o my ś lałem.
Do Kwas zy zajech aliś my k o ło p o łu d n ia, ty m razem b ez p rzy g ó d . Ojciec s p ał p o
n o cy n a lo d o wej d ro d ze. M atk a o d etch n ęła z u lg ą, wid ząc, że wró ciłem cały i zd ro wy .
M n ie też zro b iło s ię ciep lej n a s ercu , g d y wró ciłem d o d o mu . Tak , Kwas za b y ła teraz
d o mem.
 Ro zd ział 1 0

Fortuna kołem się toczy

N ad ch o d ziła wio s n a. Pierws ze jej p o d mu ch y d o tarły d o n as d o p iero p o d k o n iec

maja. W n iek tó re d n i, k ied y s ło ń ce o d waży ło s ię ro zs u n ąć n ieco ch mu ry , b y ch o ć n a
k ró tk o rzu cić o k iem n a Kwas zę, temp eratu ra wzn o s iła s ię p o wy żej zera. J ak czło wiek ,
b u d ząc s ię ran o , p rzeciąg a ramio n a, tak d rzewa, d łu g o p rzy g n iecio n e p ierzy n ą
ś n ieg u , zaczy n ały p ro s to wać g ałęzie. Fan tas ty czn e b iałe czap y wień czące
wierzch o łk i jo d eł i ś wierk ó w z d n ia n a d zień zmien iały k s ztałt. Dach y b arak ó w,
p o k ry te ś n ieg iem n a wy s o k o ś ć p iętra, k u rczy ły s ię w o czach . Zwis ające z d ach ó w
s o p le, n ieraz g ru b o ś ci męs k ieg o u d a, k ap ały jak rząd n ies zczeln y ch k ran ó w
w p u b liczn ej łaźn i. Śn ieżn a lawin a czek ała ś miałk a p o d o k ap ami, g d zie zwały ś n ieg u
z ło s k o tem i zn ien ack a zs u wały s ię n a ziemię.
Nad ch o d ziła wio s n a.
W p o ch mu rn e d n i zima p ró b o wała p o n o wn ie zak ręcić ciek n ące k ran y . Nawet
w d n i s ło n eczn e ju ż wczes n y m p o p o łu d n iem k ro p le wo d y zamarzały n a k o n iu s zk ach
s o p li i mas y ś n ieg u zas ty g ały w b ezru ch u .
M o im b ard zo p ry watn y m s p rawd zian em d la p o g o d y b y ł fak t, że s ik an ie w les ie,
zamias t d awn eg o s to żk a lo d u , zo s tawiało teraz w ś n ieg u żó łtą d ziu rk ę.
Sp ad ające g arś cie ig ieł, k awałk ó w k o ry i in n y ch d rzewn y ch s zczątk ó w
zan ieczy s zczały d ziewiczy d o tąd ś n ieg , tak że wo d ę d o p icia i d o my cia trzeb a b y ło
czerp ać z p rzeręb li. Co raz cień s za, a tu i ó wd zie n awet p o k ry ta wo d ą i p o p ęk an a,
wars twa lo d u n a rzece n ie wzb u d zała zau fan ia. Rzek a, p rzez całą zimę p ewn y
i b ezp ieczn y , ch o ć zaś n ieżo n y g o ś cin iec, z d n ia n a d zień zamien iła s ię w zd rad liwą
p u łap k ę.
Pewn eg o czerwco weg o ran k a o b u d ził n as d ziwn y h u k . Kan o n ad a? Fajerwerk i?
Grzmo ty ? „Ló d p ęk a”, zawy ro k o wał o jciec.
Latem Uftiu g a, ch o ć s zero k a, n ie zas łu g u je n a mian o wielk iej rzek i. Pły n ie
p o wo li, o ciężale i trzy ma s ię k o ry ta. Zimą, s k u ta lo d em i p o k ry ta ś n ieg iem, zamiera.
Ale z n ad ejś ciem wio s n y en erg iczn ie łamie lo d o we o k u cie i wezb ran a p o b rzeg i,
wraca d o ży cia.
 Przez cały ran ek lo d o we mas y , g n an e wartk im p rąd em, p ęd ziły w k ieru n k u
Pietrak o wa. Tu wielk a k ra, wciąż p o k ry ta k u p ami ś n ieg u , n ag le p ęk a n a d wo je, o b ie
p o ło wy s tają d ęb a i g n ają z p rąd em jak d wa b iałe n ied źwied zie w ś mierteln y ch
zap as ach . Tam mn iejs ze k ry , n a metr czy d wa wy s o k ie, s p iętrzo n e jed n a n a d ru g iej,
mk n ą w d ó ł rzek i jak min iatu ro we g ó ry lo d o we.
By ł to jed en z n as zy ch n ieliczn y ch d n i wo ln y ch o d p racy i p o p o łu d n iu
p o s zed łem z Helą n a s p acer b rzeg iem rzek i. Po ran n y d ramat ju ż s ię s k o ń czy ł. Gó ry
lo d o we zn ik ły i ty lk o k ry ró żn ej wielk o ś ci s p ły wały d o M o rza Białeg o . Wezb ran a
Uftiu g a lad a ch wila g ro ziła zn ies ien iem s tert k lo có w – p ro d u k cji całej zimy ,
zg ro mad zo n y ch n a o p u s to s zały m teraz n ad b rzeżu p o d ru g iej s tro n ie rzek i.
Sp ław zaczął s ię ran o , k ied y k ra n a rzece zmn iejs zy ła s ię d o p o jed y n czy ch
p łató w. J ak mó wił Alio s za, b y ł to wy ś cig z czas em. Więk s zo ś ć mło d y ch i zd ro wy ch
mężczy zn zo s tała p o s łan a d o p racy n a s tertach . I jak Alio s za p rzewid ział, s p ław n ie
b y ł n awet w p o ło wie s k o ń czo n y , k ied y Uftiu g a, n ieś wiad o ma termin ó w
p rzewid zian y ch w p ięcio letn im p lan ie, wy s tąp iła z b rzeg ó w. Kwas za, p o ło żo n a n ieco
wy żej n iż p rzeciwn y b rzeg , n ie u cierp iała, ale p o tamtej s tro n ie co raz więk s ze p o łacie
las u b y ły zalan e. Na p o czątk u s p ławu d u ża częś ć k lo có w s p y ch an y ch d o wo d y
trafiała n a ś ro d ek rzek i i p ły n ęła d alej g łó wn y m n u rtem. Ale teraz co raz więcej
k lo có w s p ły wało w las . Wk ró tce p raca n a s tertach s tała s ię n iemo żliwa i p o wó d ź
s ama zab rała res ztę d rewn a. W ten s p o s ó b wiele n as zeg o wy s iłk u p o s zło n a marn e;
d u ża częś ć p ro d u k cji Kwas zy g n iła p o tem w g ąs zczu alb o ro zch o d ziła s ię p o
k o łch o zach jak o d rewn o n a o p ał czy materiał b u d o wlan y n a ch ału p y , ch lewy ,
wy ch o d k i.
Nie wiem, czy p rzy p ad k iem, czy celo wo , ale b ry g ad zie k o n s erwu jącej lo d o wą
d ro g ę p raca n a s tertach zo s tała o s zczęd zo n a. Nie wied zieliś my o ty m aż d o o s tatn iej
ch wili. Ran o jak zwy k le p o s zed łem z o jcem d o s to łó wk i. Czerwco wa n o c b y ła k ró tk a.
O s zó s tej ran o s ło ń ce s tało ju ż wy s o k o n ad h o ry zo n tem. Zajęliś my miejs ca
w k o lejce. Przech o d ziliś my k o ło s to łu posiołkowej s tars zy zn y , k ied y k u mo jemu
zd ziwien iu Orło w s k in ął n a mn ie ręk ą i p o k lep ał miejs ce n a ławce o b o k s ieb ie.
– Przy n ieś cie mu k as zy – rzu cił w s tro n ę o jca. – Słu ch aj, Stiep an – zaczął – mam
d la cieb ie ważn ą i o d p o wied zialn ą p racę – ciąg n ął s p o k o jn ie i p o wo li, jak to b y ło
w jeg o zwy czaju . Przerwał, a p o ch wili zaws ze p atrio ty czn ie n as tawio n y o rato r zaczął
o d frazes ó w o wy s iłk u k o n ieczn y m d la p artii, Związk u So wieck ieg o i d la Kwas zy .
Brzmiało to ws zy s tk o wzn io ś le, ale zag ad k o wo . Do k ąd , u lich a, mn ie teraz p o ś le?
Do b rze b y b y ło zo s tać n a posiołku. By le n ie d o p iło wan ia d es ek ! Na żarg o n p arty jn y
d awn o ju ż zo b o jętn iałem, więc czek ałem, aż Orło w p rzejd zie d o rzeczy . Nares zcie
s k o ń czy ł z p lan em i z u k o ch an y m wo d zem. A mn ie p rzy d zielił włas n ą b ry g ad ę,
k tó rej zad an iem b y ło wy cięcie zo n y p rzeciwp o żaro wej d o o k o ła Kwas zy .
– M u s is z zro zu mieć, jak wielk ie zau fan ie o k azu je ci p artia – d o d ał n a
zak o ń czen ie.
Dziwn a b y ła ta mo ja b ry g ad a. J ed y n y mi p ełn o s p rawn y mi jej czło n k ami b y ło
d wo je „n ieletn ich ”, czy li Hela i ja. Wk ró tce mieliś my s k o ń czy ć s zes n aś cie lat. Na
res ztę b ry g ad y s k ład ało s ię trzech „s tarcó w”: o jco wie mó j i Heli, p an Gru s zy ń s k i,
ws zy s cy p o wy żej p ięćd zies iątk i, a d o teg o jes zcze jed n a k armiąca matk a.
Pan Gru s zy ń s k i mies zk ał z żo n ą w d ru g iej p o ło wie n as zeg o b arak u .
Wars zawian in , z zawo d u in ży n ier, g d y g o p o zn aliś my , b y ł czło wiek iem o g ro mn ej
tu s zy . J u ż z d alek a rzu cał s ię w o czy jeg o wielk i b rzu ch . Po d czas mars zu
z Pietrak o wa d o Kwas zy zd awał s ię wy p rzed zać właś ciciela o d o b ry ch p arę k ro k ó w.
W Kwas zy in ży n ier Gru s zy ń s k i s ch u d ł i ch o ciaż wciąż n ie mó g ł p rzejś ć en face
międ zy d rzewami d ziewiczeg o las u , to n a o g ó ł mó g ł s ię p rzecis n ąć b o k iem.
Nied awn o o jciec i ja s p o tk aliś my g o w łaźn i. Nag o jeg o n ieg d y ś imp o n u jąca p o s tać
ro b iła żało s n e wrażen ie. M iał ze d wa metry wzro s tu , b ary jak u n ied źwied zia, ale
z ty łu ramio n i z p lecó w lu źn e fałd y s k ó ry zwis ały jak żag le w mo rs k iej cis zy .
Z p rzo d u fartu ch s k ó ry s ięg ał mu o d b rzu ch a aż d o p o ło wy u d a, zak ry wając g en italia.
Nie mo g łem o czu o d erwać o d tak d ziwn ej fig u ry . Ojciec zau waży ł mo je zd ziwien ie.
– Bied ak s tracił tłu s zcz p o d s k ó rn y – wy tłu maczy ł mi s zep tem. – Z wiek iem s k ó ra
traci elas ty czn o ś ć i wis i jak p u s ty wo rek . W cy wilizo wan y m k raju ch iru rg mó g łb y ją
u s u n ąć. Ale w ty m zab ity m d es k ami ś wiecie n ic n ie p o rad zis z. – Wzru s zy ł
ramio n ami.
W p rzeciwień s twie d o in ży n iera Gru s zy ń s k ieg o , k tó ry mimo wiek u i tru d n o ś ci
n atu ry an ato miczn ej s tarał s ię p raco wać, An ia n awet n ie p ró b o wała. M iała
d wu mies ięczn e d zieck o i k armiła je p iers ią. W g o d zin ach p racy n iemo wlęciem
o p iek o wała s ię b ab k a, ale co k ilk a g o d zin An ia, jak k ied y ś Żemcziu ży n a, b ieg ała d o
d o mu k armić małeg o alb o jej matk a p rzy n o s iła g o d o n as n a s k raj las u . Po międ zy
jed n y m a d ru g im k armien iem An ia n ie miała an i o ch o ty , an i en erg ii d o p racy .
Ro zu miałem jej s y tu ację, ale p o ciech y z n iej mieliś my n iewiele.
Nas i o jco wie d o ciężk iej p racy też s ię n ie n ad awali.
– Na miasnoj sup z tą b ry g ad ą n ie zaro b imy – o ś wiad czy łem Heli p ierws zeg o d n ia
p racy , id ąc d o s to łó wk i n a o b iad . – Nie n arzek am, b ro ń Bo że. Ty lk o s twierd zam fak t.
Od k ied y zacząłem p raco wać zaro b k o wo , wy n ag ro d zen ie s tało s ię d la mn ie ważn e.
Uważałem, że p o d k o n iec ty g o d n ia n ależy mi s ię co n ajmn iej jed en czerwo n iec, czy li
d zies ięć ru b li. Hela miała p o d ejś cie b ard ziej o p ty mis ty czn e.
– Nie martw s ię – p o wied ziała. – M ó j o jciec zaws ze wo lał g ad ać, n iż p raco wać,
a co d o p iero teraz, p rzy teg o ro d zaju p racy . Po za ty m n a razie ma d o ś ć fo rs y . Twó j też
n a p ewn o ma d o s y ć. In ży n ier Gru s zy ń s k i wciąż ma d u żo tłu s zczu w zap as ie, a An i
mąż i o jciec zaro b ią w les ie n a całą ro d zin ę. Nie p rzejmu j s ię. A jeś li n ie s k o ń czy my
tej zo n y p rzeciwp o żaro wej, też n ie b ęd zie n ies zczęś cia. Przecież i tak n ied łu g o s tąd
wy jed ziemy .
A jed n ak s ię p rzejmo wałem. Zb liżał s ię o k res s u s zy i zo n a p rzeciwp o żaro wa b y ła
Kwas zy n ap rawd ę p o trzeb n a. Nie p rzy zn ałem s ię Heli, że o d czas u b o mb ard o wan ia
w Otwo ck u mało co tak mn ie p rzerażało jak p ers p ek ty wa p o żaru . Pło mien ie p o żo g i
latami wracały d o mn ie w s n ach . W d o d atk u p o p rzed n ieg o lata, tu ż p o n as zy m
p rzy jeźd zie d o Kwas zy , mieliś my ju ż p ró b k ę p o żaru las u .
Zaczął s ię w p o łu d n ie b lis k o posiołka, ch y b a o d b ezmy ś ln ie rzu co n eg o
n ied o p ałk a. Od k ilk u ty g o d n i n ie p ad ał d es zcz, ws zy s tk o b y ło wy s ch n ięte, więc
p ło mien ie węd ro wały s zy b k o , p rzen o s ząc s ię z wierzch o łk a jed n eg o d rzewa n a
k o ro n ę d ru g ieg o , n ic s o b ie n ie ro b iąc z p rzerw międ zy n imi. Og ień ro zch o d ził s ię
tajemn iczo n awet p o d ziemią. „Id zie p o k o rzen iach ”, p o wied ziała mło d a Ro s jan k a,
wręczając mi k u b eł wo d y , żeb y m p o d ał g o d alej. By ł to o k res tak ieg o n as ilen ia p lag i
o wad ó w, że w les ie mo żn a b y ło p raco wać jed y n ie w n o cy , więc n a s zczęś cie ws zy s cy
mies zk ań cy Kwas zy b y li n a posiołku i wzięli u d ział w g as zen iu p o żaru . Posiołek o calał.
Ale n as tęp n y m razem mo g ło b y ć g o rzej.
Po d jed n y m wzg lęd em Hela miała rację. W n as zej b ry g ad zie zaro b ek b y ł ch y b a
n ajmn iej ważn y m czy n n ik iem. J ewg ien ij Iwan o wicz, zn an y jak o Żen ia, p rzy s zed ł d o
n as z k an celarii p o d k o n iec d n ia. Po p atrzy ł, zmierzy ł s zero k o ś ć i d łu g o ś ć
o czy s zczo n eg o p as a las u , co ś tam n ag ry zmo lił.
– Nik o g o z was d zis iaj n awet n a p o rcję szczi n ie b ęd zie s tać – p o wied ział ze
ś miech em. A k ap u ś n iak b y ł p rzecież n ajtań s zą p o zy cją w s to łó wk o wy m men u .
– To d o p iero p o czątek , n ie ro zk ręciliś my s ię jes zcze – o d p arłem. – Zo b aczy s z,
ju tro b ęd ziemy zamawiać i miasnoj sup, i k as zę.
– M am n ad zieję – p ry ch n ął.
J a n ie miałem jej za wiele.
Ale w d ro d ze d o d o mu wp ad łem n a p ewien p o my s ł i zd ecy d o wałem wp ro wad zić
g o w ży cie. Ws zy s tk o zależało o d teg o , w jak i s p o s ó b Żen ia o b liczał n as zą p łacę.
Zo n a p rzeciwp o żaro wa miała b iec o k o ło trzy d zies to metro wy m p as em d o o k o ła
całeg o posiołka, o d b rzeg u rzek i p o n iżej, d o jej b rzeg u p o wy żej Kwas zy . Nas zy m
zad an iem b y ło n ie ty lk o wy rąb ać cały d rzewo s tan , ale wy k arczo wać k o rzen ie, u s u n ąć
ws zy s tk ie k rzak i i p o s zy cie, zo s tawiając g o łą ziemię. Drzewa w p o b liżu posiołka b y ły
w więk s zo ś ci mło d e i łatwe d o u s u n ięcia, ale w s u mie p raca b y ła ciężk a, s zczeg ó ln ie
k arczo wan ie d ało s ię n am we zn ak i. Do b rze, że ch o ć o d czas u d o czas u , b ęd ąc
w d o b ry ch s to s u n k ach ze s tajen n y m, mo g łem wy b łag ać u n ieg o k o n ia d o p o mo cy .
Uzg o d n iłem mó j p lan z Helą. Nazaju trz p iln ie p rzy jrzeliś my s ię zap is k o m
i rach u n k o m Żen i. By ły b ard zo p ro s te: mu s iał o b liczy ć o czy s zczo n ą p rzez n as
p o wierzch n ię w metrach k wad rato wy ch . Trwało to d łu g o , b o z ary tmety k ą Żen ia b y ł
n ieco n a b ak ier i mn o żen ie d wu cy fro wy ch liczb wy mag ało o d n ieg o wiele p o tu
i wy s iłk u .
Sp rawd zić z g ru b s za cy frę, k tó rą Żen ia o trzy mał p ierws zeg o d n ia, n ie b y ło
tru d n o . Ok azało s ię, że p o my lił s ię w o b liczen iach n a n as zą n iek o rzy ś ć, ale b y ło ju ż
za p ó źn o , żeb y g o p o p rawić. Dru g ieg o d n ia n a o ch o tn ik a p o mo g łem Żen i
w mn o żen iu i n as z zaro b ek s ię p o d wo ił. Uczciwie. Sło wo h o n o ru . Bez żad n y ch
s ztu czek . Na trzeci d zień p o k azałem mu p ro s ts zy s p o s ó b mn o żen ia i w p o ró wn an iu
z p ierws zy m d n iem, z min imaln ą ty lk o „p o mo cą” z mo jej s tro n y , n as z zaro b ek s ię
p o tro ił. Ty m razem n aciąg n ęliś my wy n ik i, ale n ap rawd ę ty lk o tro ch ę. Po tem p o s zło
ju ż łatwo . Z jed n ej s tro n y n ab raliś my wp rawy i rzeczy wiś cie p raco waliś my s zy b ciej,
a z d ru g iej Żen ia zaczął p o miary i o b liczen ia zo s tawiać Heli i mn ie, co n iewątp liwie
p o p rawiło n as ze wy n ik i. Ojciec teg o n ie p o ch walał:
– Nie lu b ię n ieu czciwo ś ci, ale mo że w ty ch o k o liczn o ś ciach … trzeb a s ię in aczej
n a ws zy s tk o zap atry wać. M am ty lk o n ad zieję, że n ik t w k an celarii s ię n ie zo rien tu je.
Na p ewn o wied zą, jak a jes t p o wierzch n ia całej zo n y , i jak p rzy jd zie co d o czeg o ,
mo że ci to , Stefan k u , n ie u jś ć n a s u ch o .
– M o że tak , a mo że n ie – s p rzeciwił s ię p an Ro mer. – J eś li n awet co ś im zaś wita,
to p rzecież n ie b ęd ą mo g li s ię p rzy zn ać, że jed en z n ich p o zwo lił Stefan o wi o b liczać
włas n e zaro b k i. Zatu s zu ją. Przy jmą k ażd ą, n awet n ajb ard ziej wy g ó ro wan ą cy frę,
i jes zcze d o s tan ą med al za p rzek ro czen ie p lan u . Cały s y s tem jes t p rzecież
id io ty czn y . Ws zy s tk o p o leg a n a o s zu s twie. Na k ażd y m s zczeb lu .
M u s zę p rzy zn ać, że mo je p rzewid y wan ia n ie s ięg ały aż tak d alek o , ale trzy małem
języ k za zęb ami i b y łem wd zięczn y p an u Ro mero wi za in terwen cję. Ojciec
z d ezap ro b atą p o k ręcił g ło wą.
Dy s k u s ja ta o d b y ła s ię p ewn eg o wieczo ru , k ied y wracaliś my d o d o mu s k rajem
las u . By ł ś ro d ek czerwca, g rzało s ło ń ce i s zliś my z Helą, trzy mając s ię za ręce. Nawet
i tu ży cie mo że b y ć n ie n ajg o rs ze, p o my ś lałem. Hela też mu s iała b y ć w d o b ry m
n as tro ju , b o n ag le zaczęła ś p iewać g łęb o k im altem:

Piatilietka, piatilietka, piatilieto-o-o-czka-a-a

J a d o łączy łem:

Poslie etoj piatilietki budiet siemilieto-oo-czka-a-a

„o -o -o -czk aaa… ” – o d p o wied ziała ech em ciemn a ś cian a las u .

In ży n ier Gru s zy ń s k i d o d ał b as em:

Piatilietku wypołniali, choroszo pitalisia-a-a

Wsiu koninu perejeli, za sobak imalisia-a-a.1 3

Setk i tak ich k u p letó w, zwan y ch czastuszkami, o b ieg ało cały k raj. Niek tó re b y ły
n ib y zab awn e, ale k ry ły s mu tn ą p rawd ę, mając p rzy ty m n iezb y t zas zy fro wan e
p o lity czn e zn aczen ie. Niejed en z wy k o n awcó w zap łacił za ś miało ś ć więzien iem czy
wy wó zk ą. In n e b y ły b ard ziej n iewin n e, lecz p o p ro s tu n iep rzy zwo ite.
Nie p rzejmu jąc s ię s wy m „b lu źn iers twem”, ch ó rem zaś p iewaliś my jed en
z n as zy ch u lu b io n y ch k u p letó w:

Choroszo tomu żywiotsia u kogo odna noga-a-a

Sapogow jemu nie nużno i portianina odna-a-a.14

W k o ń cu p ierws zeg o ty g o d n ia wy rab ialiś my ju ż s to p ro cen t n o rmy . W k o ń cu

d ru g ieg o ty g o d n ia czek aliś my właś n ie w s to łó wce, k ied y Hela p o d s k o czy ła
z p o d n iecen ia, ws k azu jąc p alcem n a tab licę zas łu żo n y ch wis zącą k o ło jad ło s p is u .
Gó rn a p o ło wa tab licy , zaty tu ło wan a Stachanowcy, b y ła p u s ta, ale w d o ln ej p o ło wie p o d
n ag łó wk iem Udarniki (p rzo d o wn icy p racy ) wid n iało n ap is an e k red ą mo je z lek k a
p rzek ręco n e n azwis k o jak o b ry g ad zis ty i n ie b y ło ju ż wątp liwo ś ci, że
p rzek ro czy liś my n o rmę.
To b y ła n ies p o d zian k a, ale s ię zan iep o k o iłem. Czy n ie p rzeciąg n ęliś my s tru n y ?
Czy k to ś n ie zaczn ie d o ch o d zić, jak to s ię s tało ? M o że o jciec miał rację?
Ale mo je o b awy o k azały s ię p ło n n e. Żen ia ju ż k lep ał mn ie p o ramien iu : „Zu ch
ch ło p ak , Stiep an . Szk o d a, że to ju ż p rawie k o n iec tej ro b o ty . J es zcze ty d zień czy
d wa, a p o tem d o las u . Tam ju ż n ie tak łatwo , n ie s ame k rzak i i ziels k o , n o n ie?”.
Przez n as tęp n e d wa ty g o d n ie jak o ś u trzy maliś my n as z p o d n io s ły ty tu ł udarników
i zarab ialiś my więcej n iż n iejed n a leś n a b ry g ad a. J u ż n ig d y więcej w Kwas zy n ie
zaro b iłem ty le, co n a zo n ie p rzeciwp o żaro wej. Więc trzy maliś my języ k za zęb ami, my
b y liś my zad o wo len i z zaro b k u , a n as i wład cy mieli s aty s fak cję, że mo g li s ię
p o ch walić tak d o b rą s iłą ro b o czą z p rawd ziwy mi udarnikami n a czele. O ile mi
wiad o mo , n as za tajemn ica zo s tała p o g rzeb an a w k s ięg ach k an celarii i n ik t n a ty m n ie
u cierp iał.
M n iej więcej w ty m s amy m czas ie w ży ciu n as zej ro d zin y n as tąp iła wielk a
zmian a. W p o ło wie czerwca posiołkowy p u n k t s an itarn y , o b s łu g iwan y p rzez
s an itariu s zk ę, zo s tał p rzemian o wan y n a etat lek ars k i i o jciec zo s tał wy zn aczo n y n a
lek arza z u rzęd u . Nie b y ło to jeg o n ajwięk s ze zawo d o we o s iąg n ięcie, ale o ileż lep s ze
zajęcie n iż fizy czn a p raca. Nas tąp iło to n ieco zb y t p ó źn o , b o d o teg o czas u o jciec ju ż
n ab awił s ię ru p tu ry . Op ró cz teg o s k arży ł s ię n a b ó le w p iers iach , k tó re p rzy p is y wał
n ies trawn o ś ci. Teraz n ie mam wątp liwo ś ci, że b y ła to angina pectoris i że o jciec zd awał
s o b ie z teg o s p rawę, ale wid o czn ie n ie ch ciał wzb u d zać n as zeg o n iep o k o ju .
Zab rał s ię d o n o wej p racy z wielk im en tu zjazmem. Do jeg o o b o wiązk ó w n ależało
zap ewn ian ie o p iek i lek ars k iej ws zy s tk im mies zk ań co m Liesopunktu Sło b o d a,
w k tó reg o s k ład wch o d ziły Kwas za i Was iliewo , razem o k o ło o ś miu s et d u s z,
Po lak ó w i Ro s jan . Katia, n as za b y ła s an itariu s zk a, zo s tała p rzen ies io n a d o
Pietrak o wa, a my o b jęliś my p o n iej lo k al p rzy p rzy ch o d n i. Nares zcie mieliś my
p o k ó j n a n as tro je, cały włas n y p o k ó j!
Przy ch o d n ia zajmo wała p o ło wę małeg o b arak u p o ło żo n eg o n a s k raju las u , za
s tajn ią i za ro s y js k ą „d zieln icą”. Parę s to p n i p ro wad ziło n a mały g an ek z d as zk iem,
a z g an k u d rzwi o twierały s ię n a k o ry tarz-p o czek aln ię, w k tó ry m p o d ś cian ą s tała
jed n a ławk a. Z k o ry tarza d rzwi n a p rawo p ro wad ziły d o g ab in etu o jca, n a lewo d o
n as zeg o p o k o ju . Gab in et b y ł całk iem d u ży , jak ieś p ięć n a s ześ ć k ro k ó w, i zawierał
s tó ł, d wa k rzes ła, co ś w ro d zaju k o zetk i zb itej z d es ek i n iewielk ą o s zk lo n ą s zafk ę.
Nas z p o k ó j b y ł d u żo mn iejs zy . J eg o u meb lo wan ie s k ład ało s ię z żelazn eg o łó żk a,
jed n eg o k rzes ła i p o d s tawy n a mied n icę, z miejs cem p o d n ią n a d zb an z wo d ą. Tak a
„u my waln ia” b y ła s zczy tem k o mfo rtu . M o że k tó raś z ro s y js k ich ro d zin miała tak ie
wy p o s ażen ie, ale w żad n y m z p o ls k ich b arak ó w tak ich meb li n ie wid ziałem. M alu tk a
k u ch en k a z żelazn ą p ły tą w k o ń cu k o ry tarza, s łu żąca jak o b y d o s tery lizo wan ia
in s tru men tó w, s tan o wiła d o d atk o wy lu k s u s . M o g liś my p rzy p iek ać n a n iej g rzan k i
i g rzy b y .
 Zaczęliś my o d p rzy s u n ięcia łó żk a ro d zicó w d o jed n ej ś cian y , b y mó c ro zs tawić
mo je p o lo we wzd łu ż p rzeciwleg łej. Po międ zy łó żk ami zo s tało ty lk o p ó łmetro we
p rzejś cie o d d rzwi d o o k n a, is tn y p rzed ział k o lejo wy trzeciej k las y . Ty le że za o k n em
s tała n ieru ch o ma, n iezmien n a ś cian a las u . Nieraz, b ęd ąc s am w p o k o ju , s iad ałem n a
łó żk u p rzy o k n ie, zamy k ałem o czy i n ag le… za o k n em zn ik ał las … mó j p o ciąg
p ęd ził p rzez malo wn icze n izin y … tu wielk ie mias ta, tam ży zn e d o lin y . Przewijały s ię
p ełn e s tatk ó w rzek i, p rzęs ła żelazn y ch mo s tó w, p rzes u wały s ię p as ma n ieb o ty czn y ch
g ó r… ciu ch … ciu ch … ciu ch … s ap ała lo k o mo ty wa, ram-tam-tam… s tu k o tały k o ła
wag o n u , aż o g łu s zające w tu n elach .
Pewn eg o wieczo ru , p o g rążo n y w marzen iach , n ie u s ły s załem n awet, jak matk a
o two rzy ła d rzwi. Ty lk o łó żk o p rzy mn ie n ag le s ię u g ięło . Nie o twierając o czu ,
wied ziałem, że to mama o b o k mn ie u s iad ła. Ob jęła mn ie wo k ó ł ramio n .
– Nie p łacz, Stefan k u – s zep n ęła. Nie s p y tała o p rzy czy n ę.
– Nie p łaczę – o d s zep n ąłem. – Ty lk o mi s ię o czy p o cą.
W d zieciń s twie b y ł to n as z s zy fr, n as ze u mo wn e p o cies zen ie i s p rawa p res tiżo wa.
Sp o jrzałem p rzez o k n o . Zn ik ły o b razy , teraz b y ł tam ju ż ty lk o ciemn y las , a n ad
n im jas n e n ieb o b iałej n o cy . Sp o jrzeliś my s o b ie w o czy . M atk a s ię u ś miech n ęła.
Przy jrzałem s ię jej i n ag le, jak o b u ch em, u d erzy ła mn ie zmian a w jej wy g ląd zie.
Twarz jej s ch u d ła, zmalała. M ięk k ie d o tąd ry s y s tały s ię o s tre, k an cias te. Od k ry łem
zmars zczk i, k tó ry ch n ig d y d o tąd n ie wid ziałem. Zap łak aliś my razem, cich u tk o .
W d n iu n as zej p rzep ro wad zk i p o s zed łem d o p racy jak zwy k le. M o ja b ry g ad a, b ez
o jca, s k ład ała s ię ty lk o z n as p ięcio rg a. Ojciec i matk a ty mczas em p rzen ieś li n as ze
rzeczy n a n o wą k waterę. Ku n iewątp liwej u ld ze n as zy ch ws p ó łlo k ato ró w, k tó rzy
n ag le mieli g d zie s ię ru s zy ć.
Pierws za n o c w n o wy m mies zk an iu b y ła fataln a. Z p o czątk u n ie mo g łem zas n ąć,
a g d y w k o ń cu zap o mn iałem o ś wiecie, p rzy wró ciło mn ie d o ś wiad o mo ś ci o k ro p n e
s węd zen ie. Drap ałem s ię tu i tam, ale p o trzeb o wałb y m jes zcze k ilk u p ar rąk . Ro d zice
też n ie s p ali. Ojciec s ied ział n a b rzeg u łó żk a, d rap iąc s ię p o n o g ach .
M atk a p o s tawiła b ły s k awiczn ą d iag n o zę: „Plu s k wy !”.
Ws taliś my i z p rzerażen iem s p o jrzeliś my n a n as ze łó żk a – b y ły czarn e o d
p lu s k iew. Wielk ie, n iemrawe, n ap ęczn iałe n as zą k rwią, p o ru s zały s ię z wo ln a,
o ciężale, jak o k iem s ięg n ąć.
Pó źn iej, w czas ie n as zy ch p o d ró ży p o Związk u So wieck im, zg n iatan ie p lu s k iew
łażący ch p o n o g ach czy miażd żen ie ws zy międ zy p azn o k ciami s tało s ię czy n n o ś cią
au to maty czn ą, n iewartą zas tan o wien ia, ale wted y , p o raz p ierws zy , w n as zy m n o wy m
mies zk an iu b y łem wś ciek ły . J ak te n ęd zn e o wad y ś mią s s ać mo ją k rew?
Ws zy , p ch ły i p lu s k wy o d n iep amiętn y ch czas ó w d zieliły z lu d źmi k o n ty n en t
eu razjaty ck i. Ale w Po ls ce, o ile mi wiad o mo , p lu s k wy trzy mały s ię tan ich h o telik ó w
i d o mó w n o cleg o wy ch , p ch ły – b ezp ań s k ich p s ó w i k o tó w, a ws zy – n ajg o rs zy ch
n izin s p o łeczn y ch . Zn ałem te p as o ży ty z ilu s tracji w p o d ręczn ik u p rzy ro d y , ale
d o tąd n ie s p o tk ałem s ię z n imi o s o b iś cie. Związek So wieck i to b y ł jed n ak in n y
ś wiat. Na p ó źn iejs zy m etap ie, w p o ciąg ach , n a s tacjach , rzad k o b y waliś my
n iezaws zen i. Ale w Kwas zy , jak d o tąd , g łó wn ie s taran iem n as zy ch k o b iet, p o ls k ie
b arak i b y ły „czy s te”. Katia, p o k tó rej o b jęliś my p o k ó j, n ie b y ła aż tak s k ru p u latn a.
W o d ró żn ien iu o d ws zy p lu s k wy n ie s ą w zas ad zie n o s icielami ch o ró b , ale mimo
to ich s ąs ied ztwo jes t n ad er d o k u czliwe. Res ztę n o cy s p ęd ziliś my w mo rd erczej fu rii.
Ro d zice o k azali s ię wielk imi s p ecjalis tami w tej d zied zin ie. Do ś wiad czen ie n ab y te
w czas ie p ierws zej wo jn y ś wiato wej i rewo lu cji b o ls zewick iej teraz s ię p rzy d ało .
M atk a o b jęła k o men d ę. Kazała wp ierw wy n ieś ć łó żk a n a zewn ątrz i zd jąć p o ś ciel.
Biała n o c u łatwiała n am zad an ie. Z łó żk iem ro d zicó w b y ło s to s u n k o wo łatwo s ię
u p o rać. Wy s y p aliś my i s p aliliś my s ło mę z s ien n ik a, a ws y p ę i p o ś ciel s p arzy liś my
wrzątk iem. Złącza żelazn eg o łó żk a i in n e mo żliwe k ry jó wk i mama o p aliła d o k ład n ie
p ło mien iem ś wiecy . Z mo im s k ład an y m łó żk iem b y ło g o rzej. Rama i n o g i b y ły
d rewn ian e, a o b icie też łatwo p aln e. M o g liś my je ty lk o d o k ład n ie s p arzy ć wrzątk iem.
Po d o b n ie s p arzo n e k o łd ry i k o ce ro zwies iliś my n a d rzewach i res ztę n o cy
s p ęd ziliś my , trzep iąc je k ijami. Gd y s k o ń czy liś my , b y ła ju ż p o ra ś n iad an ia. Nawet
mama, k tó ra częs to z n ieg o rezy g n o wała, p o s zła z n ami d o s to łó wk i.
Głó wn y m p rzed mio tem ro zmo wy p rzy s to le b y ła n as za wo jn a z p lu s k wami. Ch ęć
p o mo cy czy Sch ad en freu d e?
– Teraz, s k o ro macie włas n y p o k ó j – d rażn iła mn ie Hela – có ż zn aczy p arę
p lu s k iew? – A p o ch wili s zep n ęła mi d o u ch a: – Czas em lep iej d zielić p o k ó j
z p lu s k wami n iż z ro d zin ą.
Sp o jrzałem n a n ią. Nie żarto wała.
In ży n ier Was s erman jak zwy k le p o d s zed ł d o s p rawy p rag maty czn ie.
– Nig d y s ię n ie p o zb ęd ziecie p lu s k iew, p ó k i n ie p o zaty k acie s zp ar w s u ficie
i w ś cian ach . Rad zę wam p o d s tawić mis eczk i z wo d ą p o d n o g i łó żek i o d s u n ąć je o d
ś cian y . Ale p lu s k wy s ą u p arte, b ęd ą s p ad ać n a was z s u fitu . Zres ztą d o p ó k i o b o k was
mies zk a Nin a czy in n i Ro s jan ie, s p rawa jes t b ezn ad ziejn a. Ich tak ie d ro b n e
n ied o g o d n o ś ci n ie o b ch o d zą. Od wiek ó w ży ją z ty m ro b actwem. – M ach n ął ręk ą.
Ojciec M ietk a miał rację. M imo n as zej to taln ej wo jn y p lu s k wy , w mn iejs zy ch czy
więk s zy ch ilo ś ciach , to warzy s zy ły n am p rzez res ztę p o b y tu w Kwas zy .
W d ru g iej p o ło wie n as zeg o b arak u mieś ciła s ię p o czta. Kiero wn ik iem posiołkowej
p o czty , jej k ad rą i lis to n o s zem w jed n ej o s o b ie b y ła Nin a. Nas za p o czmis trzy n i
mies zk ała n a p o czcie i jej łó żk o s tało za n as zą ś cian ą. Sąd ząc z p lo tek , Nin a n ie miała
zwy czaju n ik o g o z łó żk a wy rzu cać, co o d n o s iło s ię ch y b a i d o p lu s k iew. Tak ą ju ż
miała d o b rą n atu rę.
Któ reg o ś d n ia d o ś wiad czy łem jej joie de vivre n a s o b ie. Stało s ię to , zan im jes zcze
zo s taliś my jej s ąs iad ami. M ama p o s łała mn ie z lis tem n a p o cztę. Nas za p o czta b y ła
o twarta co d ru g i ran ek , zan im Nin a wy ru s zała z to rb ą lis tó w w d ro g ę d o Pietrak o wa.
Przes zło czterd zies to k ilo metro wy s p acer zajmo wał jej res ztę d n ia. Wracała z n o wo
n ap ełn io n ą to rb ą n as tęp n eg o d n ia p o d wieczó r.
Pch n ąłem d rzwi. Nik o g o in n eg o n a p o czcie n ie b y ło , a Nin a leżała jes zcze
w łó żk u . Sp o jrzała n a mn ie zalo tn ie, p rzeciąg n ęła s ię lu b ieżn ie i wy ciąg ając k u mn ie
ramio n a, zag ru ch ała: Stiepanuszka, a ty mienia pojebiosz siegodnia?
Nie, żeb y my ś l o s to s u n k u p łcio wy m n ig d y n ie p o s tała mi w g ło wie. Wp ro s t
p rzeciwn ie, miałem s zes n aś cie lat i tak ie fan tazje częs to b y ły wręcz n atrętn e.
Niemn iej jed n ak p ers p ek ty wa u traty cn o ty z Nin ą, n ie wiem d laczeg o , mn ie
p rzeraziła. W k ażd y m razie z b ijący m s ercem zawró ciłem i wciąż z lis tem w ręk u
p o p ęd ziłem z p o wro tem d o n as zeg o b arak u .
– Co to , Nin y ju ż n ie ma? – zd ziwiła s ię mama zajęta p is an iem n as tęp n eg o lis tu . –
M y ś lałam, że jes zcze ją złap ies z.
Gło s u wiązł mi w k rtan i, u s ta miałem s u ch e, s tałem w p ło mien iach . M u s iałem b y ć
czerwo n y jak b u rak . Po wo li jak ś limak ru s zy łem s ię, zwlek ając, zd jąłem czap k ę,
s zalik , b u ty i p alto . Od p in ałem g u zik i s zty wn y mi p alcami, z wo ln a, jed en p o d ru g im.
Kied y w k o ń cu wró cił mi g ło s , p o ło ży łem lis t n a s to le.
– Po czta b y ła jes zcze zamk n ięta – p o wied ziałem. – Nin a mu s iała wczo raj wró cić
p ó źn o z Pietrak o wa i wciąż ś p i.
M ama p o d n io s ła g ło wę, s p o jrzała n a mn ie ze zd ziwien iem, ale o n ic więcej n ie
p y tała. Przez d łu g i czas n ik o mu o tej s traco n ej o k azji n ie ws p o mn iałem, ale p o
latach , n ieraz p rzy k ielis zk u , mo im o p o wiad an iem b awiłem p rzy jació ł.
Po p amiętn ej p ierws zej n o cy s p ęd zo n ej w n o wy m mies zk an iu mama
wy p o wied ziała b ezlito s n ą wo jn ę p lu s k wo m. Po ś n iad an iu w s to łó wce o g ło s iła:
– Dzis iaj s p arzę wrzątk iem ws zy s tk ie ś cian y . Zap alo n eg o łu czy wa mo że lep iej n ie
u ży wać. Ale zu p ełn ie n ie wiem, co zro b ić z s u fitem – p rzy zn ała s ię.
Ścian y n as zeg o p o k o ju zb u d o wan e b y ły z s u ro wy ch o k rąg lak ó w. Szero k ie
i g łęb o k ie s zczelin y międ zy n imi zatk an e b y ły mch em, p o k ry te g lin ą i, jak res zta
p o mies zczen ia, p o b ielo n e, ale g lin a d awn o p o p ęk ała i ze s zczelin wy my k ały s ię
k o s my k i s u ch eg o jak s ło ma mch u . Bard zo łatwo b y ło b y p u ś cić b arak z d y mem.
Op ró cz in n eg o ro b actwa w s zczelin ach mies zk ały ro je n iewielk ich , jas n o b rązo wy ch
k aralu ch ó w. Pru s ak i g ro mad ziły s ię g łó wn ie w p o b liżu p ieca. Po n ieważ walk a z n imi
b y ła n ie d o wy g ran ia, a zarazem n ik o mu o n e właś ciwie n ie s zk o d ziły , n ależało
jed y n ie s ię d o n ich p rzy zwy czaić, jak i d o in n y ch ws p ó łlo k ato ró w. Nawias em
mó wiąc, p ru s ak i d o s k o n ale p ły wały . Nieraz tak i k aralu ch s p ad ał mi w s to łó wce
z s u fitu p ro s to d o zu p y . Pięk n y m k rau lem p o d p ły wał wted y d o b rzeg u talerza
i zan im zd ąży ło s ię zak ląć „p s iak rew”, zn ik ał w s zczelin ach s to łu . Nik o mu z n as n ie
o d b ierało to ap ety tu , a marn o wać zu p y p rzecież n ie b y ło mo żn a.
Plu s k wy to b y ło jed n ak co ś zu p ełn ie in n eg o . On e wy mag ały d ziałan ia.
Kied y wró ciłem z p racy p ierws zeg o d n ia ak cji p rzeciwp lu s k wo wej, ro d zice
właś n ie ro zwies zali k o c n ad s wo im łó żk iem.
– To p o to d awn iej b y ły b ald ach imy n ad łó żk ami! – wy k rzy k n ąłem.
– Tak , co fn ęliś my s ię w czas ie, p rawd a? – d o d ał o jciec, g d y p o mag ałem mu
p rzy mo co wać k ij mający p o d trzy mać d ru g i k o c n ad mo im łó żk iem.
I tak n as tęp n ej n o cy , z łó żk ami o d s u n ięty mi o d ś cian , z ich n o g ami w s ło ik ach
czy p u s zk ach wy p ełn io n y ch wo d ą, z b ald ach imami n ad g ło wą, s k u teczn ie
o d p arliś my n atarcie armii p lu s k iew, włączn ie z ich o d d ziałami s p ad o ch ro n o wy mi.
No we s tan o wis k o o jca n ie zmien iło mo jeg o s tatu s u n a posiołku. Kied y zo n a
p rzeciwp o żaro wa b y ła s k o ń czo n a, mo ja b ry g ad a p o s zła w ro zs y p k ę. Helę p rzy d zielili
d o jed n ej z leś n y ch b ry g ad sżygat' suczki, a ja o s iąg n ąłem s zczy t mo ich amb icji:
zo s tałem d rwalem.
Stało s ię to p rzy p ad k iem. Pewn eg o d n ia u s ły s załem, jak M ietek z g n iewem
u p o min ał o jca:
– Dzis iaj, tato , miałeś s zczęś cie. Ale co b ęd zie ju tro ? Po ju trze? Drwals two to ju ż
n ie jes t zajęcie d la cieb ie. Któ reg o ś d n ia n ie zd ąży s z u s k o czy ć w p o rę i b ęd zie
n ies zczęś cie. Zab ije cię alb o n a zaws ze o k aleczy . A p rzecież ch cemy wró cić d o
Pło ck a!
– Co s ię właś ciwie s tało ? – wtrącił s ię o jciec.
– O mało n ie d o s zło d o wy p ad k u – o d p o wied ział in ży n ier Was s erman . – O mały
wło s a b y ło b y p o mn ie. Właś n ie ś ciąłem d u że d rzewo , ale n ie o d s k o czy łem d o ś ć
d alek o i M ietek mu s iał wy ciąg ać mi k awał złaman ej g ałęzi z u d a. Ech , n ic tak ieg o . –
M ach n ął ręk ą. – Zag o i s ię.
 – Głu p s twa o jciec p lecies z – o b u rzy ł s ię M ietek . – Nie jes teś ju ż d o ś ć s zy b k i d o
szwałki. Sam o ty m wies z. – Zwró cił s ię d o mo jeg o o jca. – Niech mu p an d o k to r p o wie,
mo że p an a p o s łu ch a. Os tatn io k ilk a razy miał małe wy p ad k i. Nic p o ważn eg o , jak
d o tąd , to p rawd a. Ale k to wie, co b ęd zie d alej? Do b rze, że ty m razem p raco wałem n a
s ąs ied n im p as ie, zo b aczy łem, co s ię s tało , i s zy b k o p rzy b ieg łem. A o n leżał z u d em
n ad zian y m n a k o n iec g ałęzi jak n a ro żen . M u s iałem ją o d rąb ać p rzy p n iu i wy ciąg n ąć
z ran y .
– Zawracan ie g ło wy , s y n u . Ws zy s tk o w p o rząd k u . Nic ju ż n ie b o li, n awet p rzy
ch o d zen iu . J u tro id ę d o p racy , b ez g ad an ia.
M ietek n ie d ał za wy g ran ą.
– Do b rze, d o b rze, ale mu s is z zmien ić ro b o tę. Na p rzy k ład n a razkriażowkę. Ta s ama
p łaca za p racę i n ie tak n ieb ezp ieczn a jak swałka. Zach o wu j s ię, tato , jak d o ro s ły .
Przecież mu s imy wró cić d o Po ls k i.

***

Częs to mó wiliś my o p o wro cie d o d o mu . Atak Niemcó w n a Związek So wieck i 2 2

czerwca 1 9 4 1 ro k u p rzy o d ział b ezp o d s tawn ą n ad zieję w s zatę p rawd o p o d o b ień s twa.
Nares zcie d waj d y k tato rzy , Hitler i Stalin , s k o czy li s o b ie d o g ard eł. Lecz czy to
p rzek s ztałciło n as w s p rzy mierzeń có w? Czy wró g n iep rzy jaciela s taje s ię
p rzy jacielem? Dalej mieliś my wątp liwo ś ci.
Zaczęliś my jed n ak wierzy ć, że wy d o s tan iemy s ię z Kwas zy . Nie wied zieliś my
k ied y , n ie wied zieliś my jak , ale mu s iało to n as tąp ić.
Ok azało s ię p ó źn iej, że o p u s zczen ie Kwas zy , a n awet Związk u So wieck ieg o ,
a p o wró t d o Po ls k i to d wie ró żn e rzeczy . An i M ietek , an i jeg o o jciec n ig d y n ie
wró cili d o k raju . Wiele lat p o tem d o s zły mn ie wieś ci, że M ietek zg in ął p o d Len in o ,
walcząc w s zereg ach Dy wizji Ko ś ciu s zk o ws k iej, a jeg o o jciec u marł w M o s k wie,
g d zie d o ro b ił s ię majątk u , h an d lu jąc n a czarn y m ry n k u .

***

Wted y w s to łó wce zd ecy d o wałem s ię k u ć żelazo p ó k i g o rące.

– Za k ilk a d n i – zwró ciłem s ię d o s tars zeg o Was s erman a – s k o ń czy my zo n ę
p rzeciwp o żaro wą. Weźcie mn ie n a d rwala. Bry g ad zis tą n ie ch cę b y ć, n ap rawd ę. Pan
mó g łb y n im zo s tać i o b jąć razkriażowkę.
M ietek zap alił s ię d o meg o p ro jek tu :
 – Tak , tato , to d o b re wy jś cie. Po g ad am z Wo łk o wem. Weź d la mn ie k as zę, Stefan ,
d o b rze?
M ietek p o k lep ał mn ie p o ramien iu i p o d s zed ł d o Wo łk o wa s ied ząceg o p rzy s to le
posiołkowej ary s to k racji.
Ojciec M ietk a wciąż n ie ch ciał p o g o d zić s ię z lo s em.
– On my ś li, że jes tem s tarcem, a ja mam d o p iero p ięćd zies iąt jed en lat.
M ietek wró cił p o ch wili ro zp ro mien io n y . M ru g n ął d o mn ie.
– Wo łk o w n ie ma n ic p rzeciwk o temu . J ak ty lk o s k o ń czy s z z tą zo n ą, mas z
p rzejś ć d o b ry g ad y o jca jak o d rwal, a o jciec p o zo s tan ie b ry g ad zis tą
i razkriażowszczykiem. Ws zy s tk o załatwio n e.
Tak i b y ł p o czątek mo jej n o wej k ariery . M atk a n ie b y ła zach wy co n a, ale u d ało mi
s ię p rzek o n ać o jca, żeb y n ie in terwen io wał u Orło wa. Oficjaln ie b y łem ju ż d o ro s ły :
trzy ty g o d n ie temu s k o ń czy łem s zes n aś cie lat.
– Lep iej to zo s taw, tato . M o żes z s o b ie ty lk o zas zk o d zić, p o ś lą cię z p o wro tem d o
fizy czn ej p racy , a to b ęd zie k atas tro fa d la n as ws zy s tk ich .
Ten arg u men t zatrzy mał o jca w d rzwiach . Nau czy łem s ię o s tatn io , jak s tawiać n a
s wo im b ez k łó tn i, mo że rzeczy wiś cie wy d o ro ś lałem. A wied ziałem, że d la o jca p raca
w s wo im zawo d zie jes t b ard zo ważn a.
Ojciec b y ł d o b ry m lek arzem i zab rał s ię d o n o wej p racy ze zwy k łą u s ieb ie
s u mien n o ś cią. Przy jmo wał p acjen tó w w p rzy ch o d n i, ch o d ził n a wizy ty ,
p rzep ro wad zał in s p ek cję s k ład u ży wn o ś ci i s to łó wk i. Nach o d ził s ię p rzy ty m p o
Kwas zy , a d wa razy w ty g o d n iu o d b y wał k ilk u k ilo metro wy mars z d o Was iliewa.
W tamty ch waru n k ach lek arz u rzęd o wy łączy ł o b o wiązk i lek arza d o mo weg o , lek arza
p o wiato weg o , ak u s zerk i, d en ty s ty i całej k ad ry ty ch ws zy s tk ich u rzęd ó w.
Ojciec b y ł w zas ad zie p ed iatrą, ale jak o jed y n y med y k w o k o licy , p rzy
n ajb liżs zy m s zp italu w Kras n o b o rs k u o d leg ły m o o s iemd zies iąt k ilo metró w, s iłą
rzeczy mu s iał d awać s o b ie rad ę ze ws zy s tk imi p ro b lemami zd ro wo tn y mi, n awet
tak imi, z jak imi o d d awn a n ie miał d o czy n ien ia.
Przejęcie p rzy ch o d n i trwało n ie więcej n iż p ięć min u t. Całe jej wy p o s ażen ie
zn ajd o wało s ię w s zafce, a s k ład ało s ię z k ilk u p aczek waty , p aru b an d aży , b u tli
s k ażo n eg o s p iry tu s u , b u teleczk i jo d y n y o raz d wó ch s ło i, w jed n y m b y ł b izmu t
w p o s taci b rązo weg o p ro s zk u , a w d ru g im b iały p ro s zek as p iry n y . By ły też d wa
d rewn ian e p u d ełk a: w jed n y m zn aleźliś my s trzy k awk ę z ig łą, d wa s k alp ele
i p in cetk ę, a w d ru g im zes taw k les zczy d o wy ry wan ia zęb ó w. W tej s amej s zafce s tała
też wag a ap tek ars k a i p u d ełk o o d ważn ik ó w. Ob o k leżała ro lk a b rązo wej tap ety
w k wiatk i, k tó rej zas to s o wan ia w żad en s p o s ó b n ie mo g łem o d g ad n ąć. Co
n ajb ard ziej zd ziwiło o jca, to fak t, że b u telk a s p iry tu s u b y ła p rawie p ełn a. Każd y
p ły n ch o ć zb liżo n y d o alk o h o lu , jak s k ażo n y s p iry tu s , d en atu rat czy n awet wo d a
k o lo ń s k a, n ie mó wiąc ju ż o s amej wó d ce, d ziałał n a p rzeciętn eg o Ro s jan in a jak
mag n es .
Eteru an i żad n eg o in n eg o ś ro d k a zn ieczu lająceg o w Kwas zy n ie b y ło , więc tak ie
zab ieg i, jak p rzecin an ie wrzo d ó w, n as tawian ie złaman y ch k o ś ci, wy ry wan ie zęb ó w,
o d b y wały s ię n a ży wca. Prak ty k ę d en ty s ty czn ą zres ztą o jciec d zielił z Was ią,
posiołkowym k o walem. Po n ieważ leczen ie b o ląceg o zęb a w ty ch waru n k ach
s p ro wad zało s ię d o wy ry wan ia, Was ia jak o p o s iad acz cęg ó w i n ajs iln iejs zy czło wiek
w Kwas zy p rzy p u s zczaln ie wy rwał więcej zęb ó w n iż mó j o jciec i Katia, jeg o
p o p rzed n iczk a, razem wzięci.
W p o czątk ach wio s n y s am o mal n ie zo s tałem jeg o o fiarą. Ro zb o lał mn ie ząb , ale
b ęd ąc k ied y ś ś wiad k iem k o wals k iej meto d y leczen ia, wo lałem cierp ieć w tajemn icy .
Po zb y łem s ię w k o ń cu zep s u teg o zęb a, wy d łu b u jąc g o s amemu , k awałek p o k awałk u .
Wag a ap tek ars k a mn ie zain try g o wała i zao fiaro wałem o jcu s we u s łu g i jak o
„ap tek arz”. Przy o k azji o d k ry łem p rzezn aczen ie tajemn iczej ro lk i tap ety : s łu ży ła d o
p ak o wan ia p ro s zk ó w. Z p o czątk u p o d n ad zo rem o jca, a p o tem s am o d ważałem
o d p o wied n ią d awk ę b izmu tu czy as p iry n y i zawijałem w k wad rato wy k awałek tap ety ,
zd o b iąc ją o d p o wied n im n ap is em. Bizmu tem leczy ło s ię b ieg u n k ę, s ch o rzen ie
b ard zo ro zp o ws zech n io n e w Kwas zy , a ws zy s tk o in n e as p iry n ą.
Nie ws zy s cy mies zk ań cy Kwas zy i Was iliewa p rzy jęli o b jęcie p rzy ch o d n i p rzez
o jca z n ależy ty m en tu zjazmem. Nap rawd ę ch o rzy d o cen iali lep s zą o p iek ę, ale b y li
tacy , co s tracili p rzy wileje. Nawet M ietek k ied y ś mi s ię p o s k arży ł: „Z Katią b y ło
d u żo łatwiej. Na Bo że Naro d zen ie, p amiętas z mo że, n ie ch o d ziłem d o p racy p rzez
p arę d n i. Dwa mies iące temu też miałem k ilk a d n i zwo ln ien ia. A wies z, jak to
ro b iłem? Nie mó wiłem ci? Po p ro s tu s zed łem d o p rzy ch o d n i, s p u s zczałem p o rtk i
i s k arży łem s ię n a b ó l w p ach win ie. « To p ewn ie p rzep u k lin a» , mó wiłem. « Ch ces z
mn ie zb ad ać?» I w o b u wy p ad k ach Katia s p iek ła rak a, s zy b k o s ię o d wró ciła
i wy p is ała zwo ln ien ie. Z two im o jcem to n ie p rzejd zie, jak my ś lis z?”.
M ietek n ie b y ł jed y n y m ch o ry m z u ro jen ia. Za czas ó w Katii p an o wała p o n o ć
ep id emia p rzep u k lin y .
Katia, o s iemn as to letn ia d ziewczy n a, b y ła cich a i n ieś miała. Kwas za b y ła jej
p ierws zy m p o s teru n k iem p o u k o ń czen iu d wu mies ięczn eg o k u rs u p ielęg n iars k ieg o .
Od p o wied zialn a za zd ro wie k ilk u s et o s ó b , mu s iała d awać s o b ie rad ę n ie ty lk o
z u ro jo n y mi męs k imi p ro b lemami. Zimą 1 9 4 1 ro k u wy b u ch ła n a p rzy k ład d o ro czn a
ep id emia s zk arlaty n y wś ró d d zieci. Przed erą an ty b io ty k ó w s zk arlaty n a b y ła
p o ważn ą i n ierzad k o ś mierteln ą ch o ro b ą. Pewn eg o wieczo ru p o s zed łem z Helą d o
s ąs ied n ieg o b arak u o d wied zić J u lk ę. By ł to jed n o izb o wy b arak p rzed zielo n y n a
ro d zin n e „p o k o je” k o tarami z k o có w i p rześ cierad eł. Sied zieliś my we tró jk ę n a
łó żk u , p lo tk u jąc, g d y d o s zło mn ie zza k o tary p o ch lip y wan ie d zieck a. „To J ó zio ”,
p o wied ziała J u lk a. „M a s zk arlaty n ę. Wczo raj wieczo rem Nin a p rzy n io s ła
s zczep io n k ę z Pietrak o wa i Katia ma zaraz p rzy jś ć i zro b ić mu zas trzy k ”. Co ś mn ie
tk n ęło . Kied y ś czy tałem d u żo p o p u larn y ch k s iążek n a med y czn e tematy , o s tatn io
p rzy s łu ch iwałem s ię ro zmo wo m ro d zicó w o o b ecn ej ep id emii, ale n ig d y n ie
s ły s załem o s zczep io n k ach n a s zk arlaty n ę. Hela i J u lk a d alej p lo tk o wały b ez meg o
u d ziału , a mn ie ju ż in n e rzeczy ch o d ziły p o g ło wie. Kied y p rzy s zła p ielęg n iark a,
zap ro p o n o wałem jej p o mo c. Katia zn ała mn ie d o b rze, b o n ieraz p rzy ch o d ziła d o
n as zeg o p o k o ju zas ięg n ąć rad y o jca. „Po trzy maj”, d ała mi p u d ełk o i p o s zła
wy g o to wać s trzy k awk ę i ig łę. Sp o jrzałem n a ety k ietę: Skarlatinowyj toksin. Dla profilaktiki
skarlatina (s zk arlaty n o wa to k s y n a. Dla zap o b ieg an ia s zk arlaty n ie). Zan iep o k o iłem s ię.
Wied ziałem, że jes zcze p rzed wo jn ą p ró b o wan o p o d awać to k s y n ę d la wzb u d zen ia
o d p o rn o ś ci u zd ro weg o . Ale d awać ją d zieck u ju ż ch o remu n a s zk arlaty n ę… ? To n ie
ty lk o n ielo g iczn e, to b zd u ra. M o że je zab ić!
Katia wró ciła.
– M o że mu lep iej ws trzy k n ąć an ty to k s y n ę? – s p y tałem s zep tem. Ty mczas em n a
wid o k s trzy k awk i i ig ły J ó zio p rzes tał p o p łak iwać, a zaczął wrzes zczeć wn ieb o g ło s y .
Katia s ię zmies zała, zaczerwien iła.
– Ale ja n ie mam an ty to k s y n y – wy d u s iła wres zcie. – Nin a p rzy n io s ła to p u d ełk o
wczo raj z Pietrak o wa… in s tru k cji żad n ej n ie b y ło . Po wied zian o jej, że to zas trzy k n a
p o ws trzy man ie ep id emii.
Hela, u s ły s zaws zy n as zą ro zmo wę, p o b ieg ła w ty m czas ie d o n as zeg o b arak u
i właś n ie wracała z o jcem. Ojciec s p o jrzał n a p u d ełk o i g es tem p o p ro s ił Katię, b y
z n im wy s zła n a d wó r. Wró cili p o p aru min u tach . Katia s ch o wała s trzy k awk ę i ig łę d o
metalo weg o p u d ełk a, p aczk ę zas trzy k ó w d o k ies zen i, p o g łas k ała J ó zia p o g ło wie
i wy s zła. Zach ry p n ięty J ó zio o d etch n ął z u lg ą i p rzes tał k rzy czeć. Po p aru d n iach , p o
s amej as p iry n ie, g o rączk a mu s p ad ła i w k o ń cu wy zd ro wiał. Ws zy s tk o to s ię
wy d arzy ło , zan im o jciec o trzy mał p o s ad ę lek arza.
Kilk a d n i p rzed tem, wcześ n ie ran o , k ied y właś n ie k ład liś my s ię z o jcem s p ać p o
n o cy n a d ro d ze lo d o wej, wp ad ł d o n as zeg o p o k o ju Bo ry s o w z twarzą zalan ą łzami.
Bo ry s o w, posiołkowy milicjan t, d u mn y p o s iad acz jed y n ej w Kwas zy b ro n i p aln ej
w p o s taci s taro d awn ej s trzelb y , b y ł, jak n a milicjan ta, p o czciwy m czło wiek iem.
– Wład y s ławie M ich ajło wiczu , b łag am was , ratu jcie mo je d zieck o ! – Szlo ch ając,
Bo ry s o w, jak n a mużyka p rzy s tało , p ad ł p rzed o jcem n a k o lan a. – Nad ia u miera! –
wy k rztu s ił, d ławiąc s ię łzami.
Cztero letn ia Nad ia miała s zk arlaty n ę i w n o cy n as tąp iło p o g o rs zen ie.
– Go rąco z n iej b ije jak z p ieca. Wy mio tu je, k rzy czy , że ją g ło wa b o li, i wciąż s ię
za n ią trzy ma. Riadi Boga, n iech d o k to r p o mo że! Katia jes t z n ią, ale n ie wie, co ro b ić.
– Wiecie p rzecież – zaczął o jciec – że mn ie tu n ie wo ln o leczy ć lu d zi.
– Bo g iem s ię k ln ę, że n ik t n ie b ęd zie wied ział – b łag ał Bo ry s o w. – Ch o d źmy ,
ch o d źmy , w imię Bo g a!
– M o że mieć zap alen ie u ch a ś ro d k o weg o – p o wied ział o jciec p o p o ls k u ,
w języ k u , k tó reg o zaws ze u ży waliś my międ zy s o b ą. – A mo że to g u z mó zg u ? Lep iej
p ó jd ę. M am n ad zieję, że to n ie p u łap k a. – Zawah ał s ię.
– Łzy s ą s zczere – zau waży ła matk a, ale o jciec i tak ju ż wciąg ał b u ty .
– No to ch o d źmy .
Ojciec b ał s ię in terwen io wać b ezp o ś red n io , zan im u zy s k ał zatwierd zen ie
d y p lo mu . Co in n eg o u d zielan ie rad y Katii.
Wy s zli. Ojciec wró cił p o jak imś czas ie.
– To rzeczy wiś cie u ch o – p o wied ział. – M u s ieliś my n ak łu ć b ęb en ek . Zwy k łą
g ru b ą ig łą d o s zy cia. Dałem to zro b ić Katii, a ja ty lk o p ro wad ziłem jej ręk ę.
Wy ciek ło d u żo ro p y . – Sp o jrzał n a mn ie. – Wy jd zie z teg o – d o d ał.
Po k ilk u d n iach Nad ia b ieg ała ju ż p o Kwas zy , ale ilek ro ć s p o s trzeg ła o jca,
u ciek ała d o d o mu alb o k ry ła s ię w fałd ach matczy n ej s p ó d n icy .
Kilk a ty g o d n i p ó źn iej, wciąż jes zcze p rzed o b jęciem p rzez o jca p rzy ch o d n i,
czek aliś my właś n ie w s u s zarn i, aż o d marzn ą n am g u zik i, k ied y wp ad ła wzb u rzo n a
Katia.
– Szy b k o , d o k to rze, s zy b k o ! Bard zo p ro s zę! Ch ło p ca s tras zn ie u ch o b o li…
Krzy czy , wrzes zczy wn ieb o g ło s y ! Co ś tam s ię o k ro p n eg o s tało . Szy b k o ! Wy lew
mó zg o wy ?… Sama n ie wiem… Nie wiem, co ro b ić. Trep an ację czas zk i?…
Zaws ze s p o k o jn a i cich a Katia b y ła zu p ełn ie wy p ro wad zo n a z ró wn o wag i.
I rzeczy wiś cie, d o b ieg ł mn ie p rzen ik liwy k rzy k z b arak u p o d ru g iej s tro n ie
posiołkowej u licy . Ojciec ze zd wo jo n ą en erg ią zaczął zd ejmo wać o b lo d zo n e p alto . J a
też. Trep an acja czas zk i!!! Najs tars za ch iru rg iczn a o p eracja n a ś wiecie! Czło wiek
jas k in io wy tak wy g an iał złe d u ch y ! M u s zę to zo b aczy ć! Ojciec z Katią b ieg li ju ż
p rzez u licę. J a ru s zy łem za n imi. J es zcze ty lk o k rzy k n ąłem d o Heli: „Ch o d ź!”. Ale
o n a zb lad ła i p o k ręciła g ło wą, „Nie, n ie, id ź s am”.
Na ro zk o p an y m łó żk u leżał ch ło p iec i s k ręcał s ię z b ó lu . J eg o ru ch y b y ły tak
g wałto wn e, że n ie mo g łem g o n awet p o zn ać. M iał mo że d zies ięć czy jed en aś cie lat.
Co ch wilę z całej s iły walił s ię p ięś cią w p rawe u ch o , p o czy m jes zcze b ard ziej
p rzeraźliwy k rzy k wy d zierał mu s ię z g ard ła. Blad a jak ch u s ta, z twarzą zalan ą łzami,
p rzerażo n a s iwa k o b ieta – ch y b a b ab k a ch ło p ca – p ró b o wała trzy mać g o za ręk ę, ale
s ię wy ry wał, o d p y ch ał ją i zn ó w b ił s ię w u ch o .
– Pan ie d o k to rze, d zięk i Bo g u , że p an jes t. Katia n ie wied ziała, co ro b ić. On tak
k rzy czy o d p ó ł g o d zin y . Dwa lata temu lek arz mu s iał mu p rzeciąć b ęb en ek i o d teg o
czas u u ch o g o p o b o lewa. Ale n ig d y tak jak teraz. J ezu , M ario , J ó zefie ś więty ! Co
ro b ić? – Ko b ieta o tarła o czy wierzch em ręk i, p rzeżeg n ała s ię, zło ży ła ręce jak d o
mo d litwy . – Żeb y ty lk o p rzeży ł!
Ojciec p o ło ży ł ch ło p ca n a lewy m b o k u , a g d y Katia i b ab cia s tarały s ię g o
p rzy trzy mać, u s iło wał zajrzeć mu w u ch o p rzy ś wietle ś wiecy .
– Co ś tam s ię w ś ro d k u ru s za – s twierd ził p o ch wili. – M a p an i mo że tro ch ę
czy s teg o o leju ? – s p y tał b ab ci. – Na czy s tej ły żce, p ro s zę.
– Do s taliś my właś n ie p aczk ę, d zięk i Bo g u – o d p arła b ab cia, p u s zczając p acjen ta,
k tó ry zn ó w zaczął s ię wiercić. Po ch wili wró ciła z ły żeczk ą p ełn ą p ły n u . – Prawd ziwa
o liwa – d o d ała.
Ojciec p o trzy mał ły żeczk ę n ad p ło mien iem ś wiecy , s p ró b o wał p alcem.
– W s am raz. Trzy majcie g o . – I wlał o liwę d o u ch a. Ch ło p iec n aty ch mias t s ię
u s p o k o ił, p rzes tał k rzy czeć.
– Pu ś ćcie g o . – Ojciec p o d n ió s ł p acjen ta d o p o zy cji s ied zącej i p rzech y lił mu
g ło wę w p rawo . Oliwa wy p ły n ęła z u ch a, a z n ią… n iewielk i p ru s ak .
Cu d o wn e u leczen ie! Zap o mn iałem o trep an acji czas zk i. Do b rze, że n ie b y ła
p o trzeb n a.
Od teg o czas u min ęło p rawie s ześ ćd zies iąt lat. Z teg o czterd zieś ci
p rzep raco wałem jak o lek arz w s zp italach i n a włas n ej p rak ty ce. Wciąż miałem
n ad zieję o czaro wać o to czen ie zab ieg iem, k tó reg o b y łem wó wczas ś wiad k iem, ale
p o d o b n a o k azja n ig d y s ię n ie n ad arzy ła.
Czy żb y w k rajach k ap italis ty czn y ch k aralu ch y b y ły zb y t o p as łe, b y s ię d o s tać d o
u ch a?
 Ro zd ział 1 1

Początek końca

D o Kwas zy p rzy jech aliś my z in icjaty wy i n a k o s zt NKWD. Po d ró ż o b fito wała

w tru d n o ś ci, ale wy jazd z Kwas zy o k azał s ię p rzed s ięwzięciem jes zcze b ard ziej
s k o mp lik o wan y m.
W o d ciętej o d ś wiata Kwas zy jed y n y mi źró d łami in fo rmacji b y ły s tare g azety
i rad io . Właś ciwy o d b io rn ik , jak i n ad ajn ik zn ajd o wały s ię w k an celarii i ty lk o
miejs co wa wład za miała d o n ich d o s tęp . Res zcie mies zk ań có w jak o k o n tak t ze
ś wiatem s łu ży ł g ło ś n ik u mies zczo n y n a s łu p ie p rzy k an celarii; b y ł o n p o łączo n y
z o d b io rn ik iem i n ad awan y p ro g ram k iero wan y b y ł p rzez Orło wa i jeg o zau fan y ch .
To b y ła n o rma w Związk u So wieck im. Oś ro d k i p racy , fab ry k i czy k o łch o zy ,
wars ztaty , ws zy s tk ie o s ied la, ws ie, mias teczk a, miejs k ie p lace i s k wery ,
s k rzy żo wan ia u lic, k o mu n aln e s y p ialn ie, miejs ca mas o weg o ży wien ia, n awet
p ry watn e mies zk an ia zao p atrzo n e b y ły w g ło ś n ik i n ad ające wieczn ą, jed n o s tajn ą,
n u d n ą p ro p ag an d ę. Co g o rs za, n ie mo żn a ich b y ło wy łączy ć.
Po p ierws zy ch p aru d n iach w Kwas zy n au czy łem s ię s łu ch ać g ło ś n ik a wy b ió rczo .
Klas y czn a mu zy k a n ad awan a o d czas u d o czas u i n awet p atrio ty czn e p ieś n i i melo d ie
z filmó w u ro zmaicały g o d zin y b ezd u s zn ej g ad an in y . Niek o ń czące s ię s taty s ty k i n a
temat ilo ś ci mlek a wy p ro d u k o wan eg o p rzez p o s zczeg ó ln e p o wiaty Tatars k iej
Au to n o miczn ej Rep u b lik i lu b p ro cen to wy wzro s t (p ro cen t czeg o ?) p ro d u k cji węg la
w Do n b as ie. Wielo g o d zin n e s p rawo zd an ia z p o s ied zeń rad lo k aln y ch , reg io n aln y ch
i p ań s two wy ch , k o ń czące s ię zaws ze rezo lu cjami n a temat wielk o ś ci i mąd ro ś ci
„n as zeg o wo d za i n au czy ciela”, p o k tó ry ch n as tęp o wały d łu g ie o wacje. Nazwis k a
b o h aters k ich d o jarek p rzek raczający ch n o rmę lu b wzo ro wy ch u czn ió w s zk o ln y ch
d o n o s zący ch n a włas n y ch ro d zicó w.
Bard ziej in teres u jące b y ły n ato mias t p o p rawk i h is to rii. Bitwy , zn an e mi d o tąd
jak o ro s y js k ie, n awet jes zcze p rzed rewo lu cy jn e, k lęs k i o k azy wały s ię teraz ich
zwy cięs twami. Więk s zo ś ć o d k ry ć n au k o wy ch XVII i XVIII wiek u , o p is an y ch p rzez
zach o d n ich u czo n y ch , k tó ry ch n azwis k a zn ałem o d d zieck a, tu taj o k azy wała s ię
d ziełem n iejak ieg o M ich aiła Was iliewicza Ło mo n o s o wa, ro s y js k ieg o „Leo n ard a d a
Vin ci”. Bzd u ry teg o ro d zaju wy p ełn iały eter, p rzep latan e mo wami Len in a, u ry wk ami
d zieł Stalin a i p rzemó wien iami ro zmaity ch ap aratczy k ó w p arty jn y ch . W rezu ltacie
g ło ś n ik n a mas zcie p rzy k an celarii n ie cies zy ł s ię wielk im p o wo d zen iem an i wś ró d
Po lak ó w, an i n awet wś ró d Ro s jan .
Pewn eg o d n ia, w p o czątk ach lip ca 1 9 4 1 ro k u 1 5 , p rzech o d ziliś my o b o k
k an celarii w d ro d ze z zo n y p rzeciwp o żaro wej n a o b iad d o s to łó wk i g d y , o d ziwo ,
p o d g ło ś n ik iem zas taliś my g ru p ę lu d zi. Twarze p o ważn e, s k u p io n e, o g ó ln e
milczen ie n iep rzery wan e d rwin ami s k ło n iło n as d o zatrzy man ia s ię. Czy jaś mo wa?
Oś wiad czen ie? Z g ło ś n ik a d o b ieg ał g ło s męs k i, ale n ie melo d y jn y to n i literack i
języ k zawo d o weg o s p ik era. Gło s mó wcy b y ł zach ry p n ięty , mo n o to n n y , to n p o n u ry .
Na d o d atek marn y o d b ió r, trzas k i i d ziwn y ak cen t mó wcy u tru d n iały mi
zro zu mien ie. Nie ws zy s tk o załap ałem, a ch wilami g ło s zan ik ał.
– Kto to mó wi? – s p y tał p an Ro mer.
– Hers zt b an d y tó w we włas n ej o s o b ie – u ś wiad o mił n as jed en ze s łu ch aczy .
J ed n a z k o b iet s ię p rzeżeg n ała: „Sam an ty ch ry s t, Lu cy fer”, i s p lu n ęła
z o b rzy d zen iem.
– Nas z wielk i wó d z, n as ze s ło n eczk o – p o d jął p o p rzed n i in fo rmato r. – Ten
p lu g awy Gru zin Dżu g as zwili. Szk o d a, że g o n ie u to p ili p o u ro d zen iu … – d o d ał.
– Cich o … d ajcie s łu ch ać – wtrącili in n i.
M ó wca k o n ty n u o wał:
– … złamali u mo wę… u ro czy s ty trak tat p rzy jaźn i… zd rad zieck i n ap ad … –
W s ło wach s ły ch ać b y ło p rzed e ws zy s tk im s trach , ale i co ś jes zcze: jak b y s k arg ę n a
n ies p rawied liwo ś ć wy rząd zo n ą mu o s o b iś cie p rzez p rzy jaciela. Czy żb y to n ap rawd ę
Stalin mó wił? Nig d y jes zcze g o n ie s ły s załem.
A więc mimo u k ład u M o ło to w– Rib b en tro p Hitler n ap ad ł n a So wiety . Od p aru d n i
d o ch o d ziły n as p o g ło s k i o n iemieck o -s o wieck iej wo jn ie, ale b ez p o twierd zen ia.
Teraz wątp liwo ś ci s ię ro zwiały .
Wieczo rem s to łó wk a trzęs ła s ię o d d y s k u s ji. Głó wn y m tematem b y ł o czy wiś cie
n as z lo s : „Zwo ln ią n as . Lad a d zień , ch cą czy n ie ch cą, b ęd ą mu s ieli n as zwo ln ić”.
„Będ ziemy teraz p o trzeb n i”. „Zawracan ie g ło wy . Zap o mn ą o n as i ty le. Kto s ię tam
o n as zatro s zczy ?” „Niemcy wezmą M o s k wę p rzed Bo ży m Naro d zen iem”. „Do jd ą
n ajwy żej d o M iń s k a i zima ich zatrzy ma”. Lu d zie, p o d n iecen i, ro zg o rączk o wan i,
k rzy czeli, s p rzeczali s ię, walili p ięś cią w s tó ł, n iek tó rzy ju ż s k ak ali s o b ie d o o czu .
Ojciec n ie zab ierał g ło s u , aż k to ś zap y tał g o wp ro s t, co o ty m ws zy s tk im my ś li.
 – Po jęcia n ie mam, co o ty m s ąd zić – s twierd ził. – Tru d n o mieć tu jak ieś zd an ie.
M iał ab s o lu tn ą rację, w s y tu acji b y ło zb y t wiele n iewiad o my ch .
Po ch wili cis zy zab rał g ło s in ży n ier Was s erman :
– To d o ty czy n as ws zy s tk ich . M u s imy b y ć g o to wi d o wy jazd u . M u s imy s ię
zo rg an izo wać.
Zaraz o d ezwały s ię g ło s y s p rzeciwu : „Lep iej s ię s tąd n ie ru s zać. Niemcy n ig d y tu
n ie d o jd ą. Kwas za to n ajb ezp ieczn iejs ze miejs ce, żeb y p rzes ied zieć wo jn ę”. „Do b rze
mó wi!” „Święta p rawd a!”.
Sam ju ż n ie wied ziałem, co my ś leć. Z g ło wą p ełn ą zamętu p o s zed łem p ro s to d o
łó żk a i zap o mn iałem o ś wiecie.
Przez res ztę lip ca i cały s ierp ień n ic s ię w Kwas zy n ie zmien iło . Ran o s zliś my d o
p racy , jed liś my ch leb i k as zę, wracaliś my n a n o c d o ty ch s amy ch b arak ó w. Wo jn a
b y ła d alek o , a s tro n ica z Kwas zą wy p ad ła z atlas u . Tak s ię n am p rzy n ajmn iej
wy d awało .
J ed y n a zmian a p o leg ała n a ty m, że lu d zie co raz częś ciej zb ierali s ię wo k ó ł
d o ty ch czas ig n o ro wan eg o g ło ś n ik a. Zaws ze k to ś k o ło n ieg o s tał i czek ał n a k o lejn y
k o mu n ik at. Nazwy mias t wzięty ch p rzez Niemcó w b y ły p o d awan e z u s t d o u s t.
Oś wiad czen ia w ro d zaju : „Armia Czerwo n a zajmu je n o we p o zy cje o b ro n n e”,
„wy ró wn u je lin ię fro n tu ”, „s k raca lin ie zao p atrzen ia” alb o wres zcie: „p rzeg ru p o wu je
s ię w p rzy g o to wan iu d o o s tateczn eg o n atarcia” wy mag ały czy tan ia międ zy
wiers zami. Os o b iś cie n ie czu łem ś lad o wej lo jaln o ś ci wo b ec Związk u So wieck ieg o ,
ale Niemcó w s ię b ałem. J ak d o tąd n ie wied zieliś my n ic o o k ru cień s twach , k tó ry ch
s ię d o p u s zczali n a ziemiach o k u p o wan y ch , ale to , co wid ziałem we wrześ n iu 1 9 3 9
ro k u , zn ó w o d ży ło . Nie mo g łem s ię jed n ak o p rzeć u czu ciu Sch ad en freu d e, g d y
s ły s załem o p o rażk ach armii s o wieck iej, tej s amej, k tó ra wb iła n am n ó ż w p lecy
n iecałe d wa lata wcześ n iej, a teraz p o n o s iła k lęs k ę za k lęs k ą.
Najb ard ziej wy raźn ą zmian ą w Kwas zy s p o wo d o wan ą p rzez wo jn ę b y ła p u s ta
to rb a Nin y p rzy n o s zącej p o cztę z Pietrak o wa.
– Straciłam ju ż n ad zieję, że k ied y k o lwiek d o s tan iemy lis t o d J u rk a – zau waży ła
matk a p ewn eg o wieczo ru p o d ro d ze ze s to łó wk i d o d o mu .
Up rzy to mn iłem s o b ie n ag le, że n iemal zap o mn iałem o s tars zy m b racie. Stu d io wał
za g ran icą o d 1 9 3 6 ro k u i n ie mieliś my o d n ieg o żad n ej wiad o mo ś ci o d czas u
wy wiezien ia.
– Ch y b a mas z rację, mateczk o – zg o d ził s ię o jciec, o b ejmu jąc matk ę ramien iem. –
Teraz n a p ewn o zatrzy mu ją ws zy s tk ie lis ty zza g ran icy .
 – J ak o n s o b ie d aje rad ę b ez n as zej p o mo cy ? – martwiła s ię matk a. – Szczęś cie, że
ty jes teś z n ami – d o d ała, zwracając s ię d o mn ie.
– Przecież J u rek n a p ewn o jes t w wo js k u ! – zau waży łem. – J a b y m ju ż d awn o
ws tąp ił… – Tu , s p o jrzaws zy n a matk ę, u g ry złem s ię w języ k .
Ramio n a jej zad rżały , p o d n io s ła ch u s teczk ę d o o czu .
Zro b iło mi s ię g łu p io . Po czu cie win y , tk liwo ś ć, ws p ó łczu cie i mn ie d o p ro wad ziły
d o łez. Zaws ze wied ziałem, że J u rek b y ł u lu b ień cem matk i, ale p rzecież mn ie też b y ła
b ard zo b lis k a. Uś miech n ęła s ię s mu tn o : „To ty lk o o czy mi s ię p o cą… ”.
Żal ś cis n ął mi s erce. Twarz matk i zro b iła s ię tak a mała, zap ad n ięta, ry s y tak ie
k an cias te… M u s iałem p ewn ie zjad ać więcej n iż włas n ą rację ch leb a. M atk a wy d ała
mi s ię n ag le tak d ziwn ie malu tk a. Ojcu n ie s ięg ała n awet d o ramien ia, a ja b y łem ju ż
o d n iej wy żs zy o g ło wę. J ak o n a s ię zes tarzała! A miała zaled wie p ięćd zies iąt jed en
lat!
Ojciec s p o jrzał n a mn ie o s tro i zmien ił temat:
– Od Ad ama też n ic n ie b y ło , min ął p rzes zło ro k o d jeg o o s tatn ieg o lis tu . Co s ię
z n im d zieje? Kto wie, jak s o wieck ie wład ze o b ch o d zą s ię z p o ls k imi o ficerami? Na
p ewn o s ię z n imi n ie cack ają.
Ad am, s tars zy b rat o jca, b y ł w n iewo li s o wieck iej, w o b o zie jen ieck im g d zieś n a
Uk rain ie. Os tatn i lis t o d n ieg o d o s taliś my jes zcze w Piń s k u , tu ż p rzed wy wó zk ą.
Przez d łu żs zy czas d o s tawaliś my jes zcze n a posiołku lis ty z Piń s k a o d p an i
M arg u lis o wej, lis ty p rzez n ią p rzead res o wan e, lis ty i p aczk i o d mo ich k o leżan ek
s zk o ln y ch . Ale n ic o d s try ja Ad ama. A w Piń s k u teraz n a p ewn o g o s p o d aro wali
Niemcy .

***

Lis t o d s try ja Ad ama, k tó ry d o s taliś my w Piń s k u , b y ł rzeczy wiś cie o s tatn im d o

n as i p rzy p u s zczaln ie o s tatn im, k tó ry w o g ó le n ap is ał. J es zcze d łu g o p rzed atak iem
Niemcó w n a Związek So wieck i NKWD wy mo rd o wało ty s iące o ficeró w – jeń có w
wo jen n y ch , k tó rzy d o s tali s ię w ich ręce we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u . Stry j Ad am b y ł
jed n y m z ty ch , k tó ry ch zwło k i o d k ry to w Katy n iu w k wietn iu 1 9 4 3 ro k u . Zn alezio n o
ich z ręk o ma związan y mi z ty łu i ze ś lad ami s trzału w p o ty licę. Wciąż jes zcze ciark i
mn ie p rzech o d zą, g d y my ś lę o ich ś mierci.
Pewn eg o wieczo ru Nin a wró ciła z Pietrak o wa ju ż ty lk o z jed n y m lis tem w to rb ie.
By ł to o s tatn i lis t o d cio ci Ró zi, s io s try matk i. Nie zn ałem tej cio tk i, wied ziałem
o jej is tn ien iu i o ty m, że u ciek ła z cars k im o ficerem p o d czas p ierws zej wo jn y
ś wiato wej, wiele lat p rzed mo im u ro d zen iem, i wk ró tce p o tem o wd o wiała. By ła
d en ty s tk ą, mies zk ała n a Zap o ro żu i jej s y n , J u rij, b y ł p ilo tem my ś liwca w lo tn ictwie
s o wieck im.
Z teg o lis tu zo s tały mi w p amięci zd an ia: „… wo jn a zb liża s ię d o n as … b ęd ę
zmu s zo n a wy jech ać z Zap o ro ża… o d J u rija n ie miałam an i s ło wa o d p o czątk u
wo jn y … czy ży je?… Bo że, zmiłu j s ię… ”. Bied n a cio cia Ró zia jes t ju ż ch y b a
w tłu mie u ch o d źcó w, g d zieś n a d ro d ze, tak jak my b y liś my we wrześ n iu . Kwas za
wy d ała s ię n ag le cich ą p rzy s tan ią.

***

Któ reg o ś d n ia, p o d k o n iec s ierp n ia 1 9 4 1 ro k u , ru ty n a zo s tała n ieo czek iwan ie

p rzerwan a. Cztery czó łn a d o b iły d o b rzeg u w Kwas zy , p rzy wo żąc d wó ch o ficeró w
NKWD, k ilk u cy wiló w i p ełn ą łó d ź k arto n ó w. Ws zy s cy p rzy b y s ze wraz
z tajemn iczy mi p u d łami zn ik li w k an celarii. M y b y liś my p ełn i o czek iwań
i d o my s łó w. Wieczo rem w s to łó wce Wo łk o w wy p is ał n a tab licy o ś wiad czen ie:
J UTRO DZIEŃ WOLNY OD PRACY. GŁOWY RODZIN M AJ Ą SIĘ RANO
ZAM ELDOWAĆ W ŚWIETLICY.
W s to łó wce zawrzało . Ty ch p arę s łó w p o d s y ciło n as ze fan tazje. Na p ewn o czek a
n as n as tęp n a wy wó zk a d alej n a ws ch ó d … p rzy mu s o wa p raca w k o p aln iach …
w fab ry k ach … mężczy zn zmu s zą d o zg ło s zen ia s ię „n a o ch o tn ik a” d o s łu żb y
fro n to wej… Wid zieliś my p rzy s zło ś ć w n ajczarn iejs zy ch b arwach .
Wcześ n iej teg o d n ia k to ś u s ły s zał p rzez rad io wzmian k ę o „amn es tii d la
Po lak ó w”. Nie wied zieliś my , jak to ro zu mieć. On s ię ch y b a p rzes ły s zał alb o źle
zro zu miał. Czy mo żn a o b jąć amn es tią lu d zi b ez wy ro k ó w, ty ch , co n ig d y n ie b y li
w więzien iu an i n awet n ie s tan ęli p rzed s ąd em?
Sto łó wk ę zamk n ięto . By ła ciep ła s ierp n io wa n o c. J u ż n iezu p ełn ie b iała, ale wciąż
d o ś ć jas n a, n ieb ies k awo s zara. Nie wró ciliś my d o b arak ó w aż d o p ó łn o cy ,
a d y s k u s jo m n ie b y ło k o ń ca.
Nazaju trz ws zy s cy tro je d o łączy liś my d o tłu mu p rzed ś wietlicą. Do p ch ałem s ię
d o o k n a i zajrzałem d o ś ro d k a: p rzy b y s ze z Pietrak o wa i k ad ra posiołkowej k an celarii
u s tawiali k rzes ła wo k ó ł k ilk u s to łó w ro zs tawio n y ch w s ali.
Wró ciłem d o n as zej g ru p y . Ro d zice s tali ze s tary mi ws p ó łmies zk ań cami
i s ąs iad ami z b arak u . By li tam Ro mero wie, M ietek z o jcem i n awet Brzeziń s cy .
Po p rzed n ieg o d n ia Brzeziń s k i zo s tał b ezceremo n ialn ie wy k lu czo n y z k an celarii.
Przed d rzwi ś wietlicy wy s zed ł Orło w i p rzy p iął d o d rzwi ark u s z:

OBWIESZCZENIE
Rząd Sowiecki udzielił amnestii obywatelom polskim. Dokumenty amnestii będą wydawane
głowom rodzin jako paszporty rodzinne i będą służyć jako dokument uprawniający do
podróży do miejsca osiedlenia wybranego przez amnestionowanych.

Ws zy s cy czy tali raz, d ru g i raz, s tarając s ię zro zu mieć d o k ład n ie, w jak i s p o s ó b
zmien i to n as ze ży cie. Nas tąp iła ch wila cis zy , aż n ag le ws zy s cy zaczęli mó wić n araz.
Wres zcie tłu m ro zp ad ł s ię n a mn iejs ze g ru p y i Orło w, wciąż s to jący w d rzwiach ,
zo s tał zarzu co n y p y tan iami. Od p o wiad ał n a n ie s p o k o jn ie i z n amy s łem. Zap ad ła
cis za, ws zy s cy s łu ch aliś my u ważn ie. Tak , g ło wy ro d zin b ęd ą wzy wan e d o ś wietlicy
w p o rząd k u alfab ety czn y m. M iejs ce d o celo we mu s i b y ć wy p is an e n a d o k u men cie
i b ez n ieg o d o k u men t n ie b ęd zie ważn y . Ws zy s tk o to mu s i b y ć załatwio n e d zis iaj.
Bez d o k u men tu amn es tii n ie wo ln o n am o p u ś cić Kwas zy .
Po ws tało więc p y tan ie zas ad n icze: d o k ąd mamy jech ać? Kied y i jak s ię tam
d o s tan iemy , b y ło n a razie b ez zn aczen ia. Dy s k u s jo m o czy wiś cie n ie b y ło k o ń ca.
Ro d zin y , p rzy jaciele, zn ajo mi, rad zili s ię wzajemn ie, s p rzeczali, n azwy mias t
s o wieck ich , zn an y ch mo że ty lk o z h is to rii czy g eo g rafii, p o d awan e b y ły z u s t d o u s t.
Niek tó re miejs co wo ś ci b y ły ju ż zres ztą zajęte p rzez wo js k a n iemieck ie. Ale ZSRR to
wielk i k raj i d u żo g o jes zcze zo s tało . Po d o b n ej s y tu acji n ik t n ie p rzewid ział.
Ws zy s cy marzy liś my o wy jeźd zie z Kwas zy , ale n ik o mu s ię n awet n ie ś n iło , że
b ęd zie s ię p rzy ty m miało jak ik o lwiek wy b ó r.
Przy s łu ch iwałem s ię ro zmo wo m w n as zej g ru p ie. Nik t z d o ro s ły ch n ie wied ział,
co ro b ić, d o k ąd jech ać. Wziąłem Helę p o d ręk ę o d es zliś my p arę k ro k ó w n a b o k .
– M o ja matk a – s zep n ąłem jej d o u ch a – ma rację. M ó wi, że n a k o lejach i d ro g ach
b ęd zie tak i b ałag an , że wy b ó r miejs ca d o celo weg o o k aże s ię b ez zn aczen ia, ws zy s tk o
jed n o , co wy p is zą n a ty m d o k u men cie. Ale co my ś lis z n a p rzy k ład o As trach an iu ?
Pro s to n a p o łu d n ie, p rzes zło ty s iąc p ięćs et k ilo metró w s tąd .
– As trach ań ? Dlaczeg o właś n ie As trach ań ? Co ś g łu p io tak n i s tąd , n i zo wąd … –
rzu ciła Hela. Ale p o ch wili d o d ała: – Właś ciwie d laczeg o n ie? Brzmi tak s amo d o b rze
jak ws zy s tk o in n e. Zg o d a – rzek ła. – Niech b ęd zie As trach ań .
Wró ciliś my d o n as zej g ru p k i. Po ciąg n ąłem o jca za ręk aw:
– J a b y m p o d ał As trach ań alb o Tas zk en t – p o wied ziałem z całą p o wag ą.
 Zas k o czo n y o jciec s p o jrzał n a mn ie, n a Helę, zn ó w n a mn ie. Nag le ro ześ miał s ię
cich o .
– Kawio ru czy ch leb a wam s ię zach ciewa? Najlep iej o czy wiś cie razem, p rawd a?
Ojciec zn ał mn ie d o b rze, wied ział, że lu b ię k awio r. Przed wo jn ą b y wały s p ecjaln e
o k azje, k ied y p rzy wo ził o d b raci Pak u ls k ich k awio r, d u że b lad o czerwo n e k u leczk i,
wy o b rażałem s o b ie wted y , że to k awio r imp o rto wan y z eg zo ty czn eg o As trach an ia.
Ojciec wied ział ró wn ież, że o b o je n ied awn o czy taliś my p o wieś ć p o d ty tu łem Taszkient
– miasto chleba.
Zwró cił s ię d o matk i:
– Stefan i Hela ch cą jech ać d o As trach an ia alb o d o Tas zk en tu . Co o ty m my ś lis z,
Ces iu ?
– Ws zy s tk o jed n o , co ci wy p is zą – p o wtó rzy ła matk a. – Ws zęd zie b ęd zie p an o wał
ch ao s . Każd y p o ciąg jad ący n a p o łu d n ie czy n a ws ch ó d b ęd zie d o b ry . Lu d zie
n ajp ierw wep ch n ą s ię d o wag o n ó w, a d o p iero p o tem b ęd ą s ię zas tan awiać, d o k ąd ten
p o ciąg jed zie. Tak b y ło w czas ie rewo lu cji i n a p ewn o tak b ęd zie teraz. Co za ró żn ica,
n iech b ęd zie As trach ań .
W ciąg u k ilk u min u t zeb rał s ię wo k ó ł n as tłu m. Dlaczeg o d o As trach an ia?
Dlaczeg o d o Tas zk en tu ? Ojciec s tarał s ię u d zielić lo g iczn y ch o d p o wied zi, ale jeg o
s ło wa zg in ęły w p o wo d zi p y tań .
– J a p o d aję As trach ań – zak o ń czy ł o jciec d y s k u s ję, a o jciec Heli p o twierd ził tę
d ecy zję.
Z ch wilą, g d y d ecy zja zap ad ła, jak za d o tk n ięciem czaro d ziejs k iej ró żd żk i,
więk s zo ś ć p o ls k ich mies zk ań có w Kwas zy p o s p ies zy ła p o d ać As trach ań jak o s wo je
miejs ce d o celo we. Pres tiż Pana Doktora i Pana Mecenasa zro b ił s wo je.
Orło w wró cił d o ś wietlicy i zaczęło s ię u rzęd o wan ie. Ojca zawo łan o w p ierws zej
g ru p ie; w ro s y js k im alfab ecie litera W jes t trzecią z k o lei, p o A i B. Po ch wili
wy s zed ł z ark u s ik iem w ręk u . Po d ał g o mamie i mn ie: czarn o n a b iały m b y ło
n ap is an e: As trach ań , RSFSR.
Teg o s ameg o d n ia wieczo rem Alio s za zap u k ał d o n as zy ch d rzwi.
– Zdrastwujtie, Wład y s ławie M ich ajło wiczu – p o zd ro wił o jca. Od czas u , k ied y
o jciec zo s tał u rzęd o wy m lek arzem Kwas zy , man iery Ro s jan wy raźn ie s ię p o p rawiły
i ju ż n ie b y ł o n d la Alio s zy p o p ro s tu starikiem, jak k ied y ś n a lo d o wej d ro d ze. – Po tem
zwró cił s ię d o mn ie: – J u tro ran o p o mo żes z mn ie i s tajen n emu p o g n ać k o n ie n a
letn ie p as twis k a. Przy d a im s ię p rzed zimą n ab rać tro ch ę ciała.
Ojciec miał wątp liwo ś ci. Do k ąd ? Na jak d łu g o ? Dlaczeg o właś n ie Stefan ? Przecież
mamy n ied łu g o wy jeżd żać.
– Nie martwcie s ię, Wład y s ławie M ich ajło wiczu , Stiep an u s zk a b ęd zie p o d mo ją
o p iek ą. On s ię d o b rze trzy ma n a k o n iu . To n ied alek o , o b ró cimy w trzy d n i. Latem
k o n ie s ą mn iej p o trzeb n e i zaws ze g n amy je n a p as twis k o , g d zie zajmu je s ię n imi
p ara s taru ch ó w. On i tam mies zk ają, mają p ięk n y d o m.
– Ko n ie n ie b ęd ą p o trzeb n e? – s p y tała matk a. – Czy to zn aczy , że n ie b ęd zie
wy ręb u w Kwas zy ?
– Nap rawd ę to n ie wiem, co s ię d zieje – o d p arł Alio s za – ale tak i mam n ak az. –
I zwró cił s ię zn ó w d o mn ie: – Ob u d zę cię ran o p o d ro d ze d o s tajn i. Zap u k am w o k n o ,
d o b rze? M u s imy wcześ n ie wy ru s zy ć. – J u ż s ię o d wró cił i b y ł p rawie w d rzwiach ,
k ied y ciek awo ś ć wzięła g ó rę. Zatrzy mał s ię, zmars zczy ł czo ło . – Wy n a p ewn o wiecie,
Wład y s ławie M ich ajło wiczu . Dlaczeg o , u czo rta, wy ws zy s cy , Po lacy i Ży d zi, ch cecie
jech ać d o As trach an ia?
Ojciec o d p o wied ział n aty ch mias t:
– To p rzez k awio r. Tam g o ro b ią.
W o czach Alio s zy ciek awo ś ć u s tąp iła b ezg ran iczn emu zd ziwien iu .
– To k awio r ro b ią w As trach an iu ? – p o wtó rzy ł i aż s ię o b lizał. – Tę s p ecjaln ą
zak ąs k ę p o d wó d k ę d la naczalstwa ro b ią w As trach an iu ? – Ro ześ miał s ię. – Wid ziałem
k ied y ś k awio r, mo że n a o b razk u , ale n ig d y n ie p ró b o wałem. A ty k ied y ś jad łeś ? –
zwró cił s ię d o mn ie.
– O tak – p o wied ziałem. – Bard zo s maczn y . Nawet b ez wó d k i.
Alio s za zap u k ał w o k n o b ard zo wczes n y m ran k iem. Kwas za led wo b u d ziła s ię d o
ży cia, a s to łó wk a b y ła jes zcze zamk n ięta. Pamiętając d łu g ą jazd ę n a o k lep d o
Pietrak o wa, wziąłem ze s o b ą g ru b y k o c w ch arak terze s io d ła. Po mo g łem Alio s zy
i Dy mitro wi wy p ro wad zić k o n ie, jed n eg o p o d ru g im, n a wy g o n .
Nie b y ło międ zy n imi mo jej u lu b io n ej k laczy .
– Gd zie Żemcziu ży n a? – s p y tałem s tajen n eg o .
– Wy n ajęta d o k o łch o zu . Weź Du s zeń k ę – p o rad ził, p o k lep u jąc k as ztan k ę
g rzeb iącą n iecierp liwie k o p y tem.
Po g ład ziłem ją p o p y s k u .
– Będ ziemy ch y b a w zg o d zie?
Od p o wied ziała g ło ś n y m p ars k n ięciem.
Stajn ia zo s tała p u s ta i g łu ch a. Ru s zy liś my w d ro g ę, Dy mitr p ierws zy , za n im
s tad o trzy d zies tu k o n i, Alio s za i ja w arierg ard zie. Przes zliś my b ro d em rzek ę i p rzez
g o d zin ę jech aliś my trak tem s tarej lo d o wej d ro g i, aż s k ręciliś my w lewo , w las .
Ścieży n a b y ła wąs k a i p o s u waliś my s ię g ęs ieg o . Na k ażd ej p o lan ie k o n ie s zły
w ro zs y p k ę, lu b u jąc s ię b u jn ą i s o czy s tą trawą, i mu s ieliś my s p ęd zać je n a n o wo . Co
p ewien czas ś cieżk a wracała d o rzek i, g d zie zatrzy my waliś my s ię, b y zas p o k o ić
p rag n ien ie zwierząt i włas n e. Piliś my razem i p rawie w tej s amej p o zy cji, i k o n ie,
i lu d zie. Po mimo d erk i ju ż p ierws zeg o d n ia p o p o łu d n iu b y łem s zty wn y i o b o lały .
Nie wiem, czy to ja s tałem s ię b ard ziej k o ś cis ty , czy Du s zeń k a b y ła b ard ziej
wy ch u d zo n a n iż Żemcziu ży n a p arę mies ięcy p rzed tem, ale ta p o d ró ż d ała mi s ię
b ard ziej we zn ak i n iż n o cn a wy p rawa d o Pietrak o wa. A z k ró tk imi ty lk o
wy p o czy n k ami, b ard ziej d la k o n i n iż d la lu d zi, b y liś my w d ro d ze p rzez cały d zień ,
n o c i więk s zą częś ć n as tęp n eg o d n ia.
Dru g ieg o d n ia ran k iem zn ó w p rzes zliś my b ro d em rzek ę i wjech aliś my w las . Tu
d ro g a n ag le s ię zmien iła. Do tąd s zliś my alb o ś cieżk ą, alb o s zers zy m trak tem,
n ajwy żej n a d wa k o n ie. Ta d ro g a miała co n ajmn iej cztery czy p ięć metró w
s zero k o ś ci i b y ła częś cio wo wy ło żo n a d rewn em. Kied y ś k lo ce mu s iały b y ć cias n o
u ło żo n e jed en p rzy d ru g im w p o p rzek d ro g i, two rząc tward ą n awierzch n ię. Teraz
ws zy s tk o b y ło p o ro ś n ięte trawą i ziels k iem, a n a wp ó ł zg n iłe, p o łaman e k lo ce,
ś lis k ie o d p leś n i i mch u , s terczały p o d ró żn y mi k ątami, jak zap ałk i ro zs y p an e p rzez
zn u d zo n e i n ies fo rn e d zieck o . Raczej n ie u łatwiało to p o ru s zan ia s ię, d ro g a b y ła
zd rad zieck a, więc p o s u waliś my s ię g ęs ieg o , mo zo ln ie, ś cieżk ą p o międ zy n ią
a s k rajem las u .
– Co to za d ziwn a d ro g a? – s p y tałem s tajen n eg o . – Kto ją b u d o wał?
– Ku łak i z Samary . Po n o ć n ie ch cieli iś ć d o k o łch o zó w. W 1 9 2 8 ro k u ty s iącami
ich tu p rzy g n ali. Stary ch , k o b iety , d zieci. Na p iech o tę. Z to b o łk ami w ręk ach .
Nap raco wali s ię, i to jak ! Po b u d o wali s ię. Pięk n e d o my , n ie zwy k łe ch ału p y . Całe
mias to wy ro s ło . Nazwali je Gu s in o . Sam zo b aczy s z, ju ż n ied alek o , z d zies ięć
k ilo metró w. Po tem b o ls zewicy k azali im b u d o wać tę d ro g ę p rzez las , p rzez b ag n a.
Wielu p rzy ty m p o marło . Zo s tała ich mn iej n iż p o ło wa, jak im p rzy s zło p o latach
wró cić g d zieś tam, n a p o łu d n ie… – Tu p rzerwał. – Wot i nasza sudz'ba, tak i n as z
s o wieck i lo s … – d o d ał.
W ty m mo men cie d o łączy ł d o n as Alio s za i wark n ął:
– Stu l p y s k , k o b y larzu ! Wid zieliś cie g ó wn iarza, k rety n a! Trzy maj s ię k o ń s k iej
d u p y i s ied ź cich o ! Ch ces z n as ws zy s tk ich w łag rze zo b aczy ć?
Przez całą zimę n a lo d o wej d ro d ze n ie wid ziałem Alio s zy tak wś ciek łeg o . Ale ju ż
p rzed tem zwró ciłem u wag ę, że Alio s za zaws ze trak to wał Dy mitra z p o g ard ą: k o n iu ch ,
zró b to … k o n iu ch , zró b tamto … Nig d y n ie n azwał g o p o imien iu , Dy mitr, czy
ch o ciaż Dima, n ajczęś ciej u ży wał p o p ro s tu p rzezwis k a mająceg o związek z jak ąś
częś cią k o ń s k iej an ato mii lu b z k o ń s k imi o d ch o d ami. Alio s za b y ł majs trem
leś n ik iem, a Dy mitr s tajen n y m. Czy żb y ch o d ziło o ró żn ice w p o zy cji s p o łeczn ej?
W ty m „b ezk las o wy m” s p o łeczeń s twie… ?
Ku łacy , zamo żn i g o s p o d arze, n ie b y li en tu zjas tami k o lek ty wizacji ro ln ictwa
i s tali k o ś cią w g ard le s o wieck iemu s o cjalizmo wi. Stalin u zn ał ich za wro g ó w lu d u
i w latach d wu d zies ty ch milio n y k u łak ó w wraz z ro d zin ami zo s tały alb o zag ło d zo n e
n a ś mierć n a miejs cu , alb o wy wiezio n e n a Sy b ir.
W ty m mo men cie b y łem ju ż zres ztą zb y t zmęczo n y i s en n y , ab y o czy mk o lwiek
p o ważn ie my ś leć. Szty wn y i o b o lały o d p as a w d ó ł, led wo trzy małem s ię n a k o n iu .
Ob jąłem mo cn o s zy ję Du s zeń k i, żeb y n ie zs u n ąć s ię n a ziemię. J eś li s p ad n ę p o d
k o ń s k ie k o p y ta, n ik t n awet n ie zau waży , u żaliłem s ię n ad włas n y m lo s em.
M u s iałem w k o ń cu s ię zd rzemn ąć. Ob u d ziło mn ie d o n o ś n e i p rzeciąg łe: Stoj…
stojjj… Alio s za i Dy mitr zag an iali k o n ie b eze mn ie.
– J es teś my n a miejs cu ! – zawo łał Alio s za.
Wielk iej p o ciech y ze mn ie n ie mieli. Nawet z k o n ia zejś ć n ie mo g łem. Po n iżej
p as a b y łem jak s p araliżo wan y . Ro zejrzałem s ię d o o k o ła. Zatrzy maliś my s ię n a
s zero k iej, p ias zczy s tej u licy , międ zy d o mami p o o b u s tro n ach . Te d o my , p artero we
i zb u d o wan e z o k rąg lak ó w, wy g ląd ały in aczej n iż n as ze posiołkowe b arak i, jak b y
zas o b n iejs ze, i w d o d atk u k ażd y b y ł in n y . Do m, p rzed k tó ry m s taliś my , miał
malo wan e o k ien n ice i s k rzy n k i p o ln y ch k wiató w p o d o twarty mi o k n ami. In n e d o my
wy g ląd ały n a n iezamies zk an e, o k n a i d rzwi zamk n ięte n a mu r.
Dwie o s o b y wy s zły n am n a p o witan ie. Ko b ieta w o b fitej s p ó d n icy p o k o s tk i,
tęg a, wy s o k a, p rawd ziwa Ho rp y n a, a za n ią s zp ak o waty mężczy zn a, też d u ży ,
a s zero k i w b arach jak n ied źwied ź.
– Zdrastwujtie, p o witać, jak s ię macie… zdrastwuj, Aliosza… zdrastwuj, Dima. – Wy raźn ie
u cies zy li s ię n as zy m p rzy b y ciem. M ó wili ws zy s cy n araz, ś cis k ając s ię za ręce
i k lep iąc p o p lecach .
Aż wres zcie o k o o lb rzy mk i p ad ło n a mn ie
– A ten co za jed en ?
– Eto nasz Poliacziszka, Stiepan – p rzed s tawił mn ie Alio s za.
Nie s p o d o b ał mi s ię ten p o g ard liwy ep itet Poliacziszka, ale n ie miałem s iły
p ro tes to wać. Oczy mi s ię k leiły . Kied y je z wy s iłk iem o two rzy łem, wy s o k a k o b ieta
s tała p rzy mn ie.
 – Zmęczo n y , b ied aczek , led wie zip ie.
I n im s ię zo rien to wałem, zn alazłem s ię w jej o b jęciach . J ak n iemo wlę, p o d n io s ła
mn ie z k o n ia, p rzy tu liła d o p iers i, zan io s ła d o izb y i zło ży ła d elik atn ie jak
p o rcelan o wą lalk ę n a k u p ie b rązo wy ch s k ó r w k ącie. Sk ó ry cu ch n ęły . Nied źwied zie
fu tra, p o my ś lałem, ale o czy zn ó w mi s ię zamk n ęły . Po ch wili, g d y co ś tward eg o
s p o częło mi n a warg ach , o two rzy łem je zn ó w n a ch wilę. Nas za g o s p o d y n i k lęczała
s ch y lo n a n ad e mn ą. J ej s zero k a twarz b y ła u o s o b ien iem łag o d n o ś ci i d o b ro ci. Nie, to
n ie b y ła Ho rp y n a. Przy cis k ała mi d o u s t s zy jk ę b u telk i.
– Biedniaga, b ied aczek , led wo zip ie – p o wtó rzy ła. – Ły k n ij k ro p elk ę i ś p ij.
Przełk n ąłem raz, d wa. Go rzk ie, p arzące. Wó d k a? Nie, jak iś in n y alk o h o l, s k ażo n y
s p iry tu s , d en atu rat? Nag le ro zp o zn ałem s ło d k awy , md ły zap ach : to b y ła wo d a
k o lo ń s k a s o wieck iej firmy Teże!
Ob u d ziły mn ie g ło s y w p o k o ju . Brzęk s zk ła, k ilk ak ro tn ie wzn o s zo n e to as ty : Na
zdorowie!, p rzes u wan e talerze, o g ó ln e mlas k an ie. W o k n ie s ło ń ce s tało wy s o k o .
Po łu d n ie! Czy żb y m p rzes p ał res ztę wczo rajs zeg o d n ia, całą n o c i ran ek ?
Nag le w żo łąd k u p o czu łem p u s tk ę jes zcze więk s zą n iż zazwy czaj. Od wy jazd u
z Kwas zy zjad łem p ó ł b o ch en k a g lin ias teg o ch leb a i wy p iłem s p o ro wo d y z Uftiu g i,
ale o d p rzy jazd u n a miejs ce n ie miałem n ic w u s tach , o p ró cz d wó ch ły k ó w wo d y
k o lo ń s k iej. Zach ich o tałem n a s amo ws p o mn ien ie. M u s zę o ty m o p o wied zieć Heli.
– Nie ś p is z, Stiep an u s zk a? – zawo łała n as za g o s p o d y n i. – Dobryj dień! Ch o d ź d o
s to łu , s y n k u . Zjes z z n ami.
Teg o zap ro s zen ia n ie mu s iała p o wtarzać. Ws tałem i p o k ró tk iej wizy cie n a
p o d wó rk u b y łem g o tó w.
– Umy j ręce, ch ło p cze. – Ws k azała ławk ę p o d o k n em.
Na ławce s tała b iała emalio wan a mied n ica, d zb an wo d y i s p o d eczek z k awałk iem
ciemn o żó łteg o my d ła. Na k o łk u o b o k wis iał czy s ty b iały ręczn ik .
Umy łem ręce. Czeg o b y m n ie zro b ił, żeb y s ię d o rwać d o s to łu ! Po k lep ała miejs ce
n a ławie p rzy s o b ie.
– Grig o rij, n alej mu wó d k i, k ap k ę ty lk o .
Go s p o d arz p o s tawił p rzed e mn ą s zk lan eczk ę, s etk ę, ale n alał ty lk o p o ło wę. Na
ś ro d k u s to łu s tał d u ży b iały talerz z zak ąs k ami. Nie b y ł ju ż p ełn y , ale czeg o tam n ie
b y ło ! M ary n o wan e g rzy b y , k is zo n e o g ó rk i, p o k ro jo n a ceb u la p o lan a o lejem,
k awałk i s u s zo n ej ry b y , k ro mk i d o mo weg o ch leb a.
– Was ze zd ro wie, matk o – p o wied ziałem, jak p rzy s tało , i u n io s łem s zk lan k ę.
 An n a M ich ajło wn a u ś miech n ęła s ię i aż s ię zaru mien iła.
– I two je, i two je, s y n k u .
Res zta b ies iad n ik ó w wy ch y liła s zk lan k i d o d n a. Prawd ziwa wó d k a ty m razem, n ie
wo d a k o lo ń s k a. Ws zy s cy s ięg n ęli d o talerza n a ś ro d k u s to łu i ja też n ares zcie
mo g łem co ś b ard ziej k o n k retn eg o wło ży ć d o u s t. Ależ to b y ło d o b re!
– A ile ty mas z lat? – s p y tała.
– Sk o ń czy łem s zes n aś cie w czerwcu .
Zn ó w s ię u ś miech n ęła, p o k ręciła g ło wą i cmo k n ęła ze zd ziwien ia.
– To ty le, ile b y miał teraz n as z Pas zeń k a. – Przeżeg n ała s ię s zero k im
p rawo s ławn y m g es tem, o d p rawej d o lewej s tro n y .
Grig o rij n ap ełn ił s zk lan k i, mo ją zn ó w d o p o ło wy .
– J es zcze raz was ze zd ro wie, An n o M ich ajło wn a – wzn ió s ł to as t Alio s za, trącając
jej s zk lan eczk ę.
Zak ąs iliś my , p o p iliś my i An n a M ich ajło wn a p o s zła d o k u ch n i. Sięg ałem właś n ie
p o jes zcze jed n ą k ro mk ę ch leb a, k ied y wró ciła, n io s ąc w ręk ach p aru jący p ó łmis ek
z p ieczo n y m s zczu p ak iem. Ale czy mn ie też d ad zą? Nie miałem talerza.
– Grig o rij zło wił g o d ziś ran o , k ied y wy ws zy s cy jes zcze s p aliś cie. – Zn ó w
wy s zła i wró ciła z mis k ą jag lan ej k as zy , d ru g ą p ełn ą ch leb a i z talerzem d la mn ie.
Co za u czta, n iemal jak u Wierzy n k a! Od p rzes zło ro k u tak d o b rze n ie jad łem. By ł
n awet d es er, zwy k ła n amias tk a h erb aty , ale za to p iern ik z p rawd ziwy m mio d em!
Ku s iło mn ie, żeb y wziąć k awałek d la Heli. Ale ch y b a n ie wy p ad a.
Sk o ń czy liś my jeś ć i ws zy s tk im s ię g ło ś n o o d b iło . M n ie też. Co k raj, to o b y czaj,
a tu taj to n ależało d o bon ton. Kilk a min u t p o s ied zieliś my w milczen iu .
– Czas n a n as – s twierd ził Alio s za.
Wy s zliś my n a u licę. An n a M ich ajło wn a u s iad ła n a ławce p rzed d o mem,
wy g rzewając s ię n a s ło ń cu .
– Id ź p o k o n ie, Dima – zwró cił s ię Grig o rij Fied o ro wicz d o s tajen n eg o . – Do b rze
s ię s p as ły p rzez te s ześ ć ty g o d n i. Są n a zach o d n iej łące. A ty , Stiep an , ch o d ź s ię ze
mn ą p rzejś ć.
Po s zliś my u licą w s tro n ę las u i d o p iero wted y zau waży łem n iewielk i p ag ó rek ,
zaled wie wy ras tający p o n ad d rzewa, n a k tó reg o s zczy cie wzn o s ił s ię d u ży
p rawo s ławn y k rzy ż. Niezwy k ły wid o k w ty m b ezb o żn y m k raju .
Ulica s k o ń czy ła s ię n a s k raju las u i p o s zed łem za Grig o rijem ś cieżk ą lek k o
w g ó rę. Po p aru min u tach d o s zliś my d o s zczy tu p ag ó rk a, p o ro ś n ięteg o ś wieżą trawą
i k ęp k ami p o ln y ch k wiató w. Grig o rij p ad ł n a k o lan a p o d k rzy żem. Przeżeg n ał s ię
trzy k ro tn ie, p o wtarzając z cich a: „Gospodi pomiłuj, miej lito ś ć n ad n ami, Pan ie Bo że”.
Dłu g o jes zcze p o ru s zały s ię jeg o warg i, ale s ło wa ju ż d o mn ie n ie d o cierały .
Czek ałem cich o i w b ezru ch u .
Grig o rij p o d n ió s ł s ię z k o lan i o b aj s p o jrzeliś my n a o s ad ę leżącą u n as zy ch s tó p .
Gu s in o b y ło s p o ro więk s ze o d Kwas zy , ale mn iejs ze o d Pietrak o wa. Z u licami
u ło żo n y mi p o d k ątem p ro s ty m, p rzy p o min ało mi amery k ań s k ie mias ta zap amiętan e
z p o d ręczn ik a g eo g rafii. Ale w p rzeciwień s twie d o ty ch o s tatn ich mias teczk o b y ło
p u s te, wy marłe. Na u licach an i jed n eg o czło wiek a. Do my też p u s te i cich e.
Wy g ląd ały in aczej n iż te w Kwas zy czy n awet w Pietrak o wie, zb u d o wan e z więk s zy m
p o lo tem, b ard ziej o zd o b n e. Ws zy s tk ie miały g an k i z d as zk iem p rzed wejś cio wy mi
d rzwiami, d o n ich p ro wad ziły s ch o d k i z d rewn ian y mi b alu s trad ami, n a o k n ach
o zd o b n e o k ien n ice, a p o d n imi s k rzy n k i n a k wiaty . Ale d ach y wy raźn ie wy mag ały
rep eracji, a d u ża częś ć o k ien n ic i s k rzy n ek zwis ała wy k rzy wio n a p o d d ziwn y m
k ątem.
Sp o jrzałem n a Grig o rija Fied o ro wicza. Stał b ez ru ch u , zad u man y , twarz tward a,
jak wy ry ta w k amien iu , o czy n ieru ch o me, wp atrzo n e p rzed s ieb ie. Po ch wili
p o p atrzy ł n a mn ie, u ś miech n ął s ię i s ięg n ął p o fajk ę. Przez d łu żs zą ch wilę s tał tak ,
n ab ijając fajk ę mach o rk ą z k ap ciu ch a z k ró liczej s k ó rk i.
– Ch y b a wiele p y tań ch o d zi ci p o g ło wie, ale n ie b ęd zies z miał o d wag i mi ich
zad ać. Wiem, wiem, w d zis iejs zy ch czas ach lu d zie b o ją s ię n awet my ś leć, n ie ty lk o
mó wić. Ale d o b rze ci z o czu p atrzy , więc i tak ci p o wiem.
W 1 9 2 8 ro k u ze ws i w o k o licach Samary b o ls zewicy zeg n ali ty s iące ro d zin n a
s tację k o lejo wą, ws ad zili w b y d lęce wag o n y i p o wieźli tu , n a p ó łn o c. Ku łak ami n as
n azwali. Że my n ib y b o g aci, wy zy s k iwacze, wro g o wie lu d u . A my ty lk o ciężk ą p racą
włas n y ch rąk d o czeg o ś d o s zliś my . Przy wieźli n as d o Ko tłas u , a s tamtąd p o g n ali
p rzez las p iech o tą, jak b y d ło . Zo s tawili n as tu , n ic tu n ie b y ło , o t, mała p o lan a
w les ie. Tu b ęd ziecie ży li, p o wied zieli. Wy k arczo waliś my las , zb u d o waliś my Gu s in o .
Ziarn a n a zas iew n ie mieliś my . A zres ztą, co n a tej zmarzn iętej ziemi wy ro s ło ? –
Przerwał. Po ciąg n ął g as n ącą fajk ę mo cn o , raz, d ru g i, aż s ię zn ó w zatliła. – Więc
zo s taliś my d rwalami. Nawy k li d o ciężk iej p racy , h aro waliś my ciężk o . Kazali n am
zb u d o wać d ro g ę, wy ło ży ć ją k lo cami. Dzies ięć wio rs t, p rzez b ag n a. Wielu s ię
p o to p iło .
Przerwał. Z fajk ą w zęb ach ro zło ży ł ramio n a, jak b y ch ciał o b jąć całą o k o licę.
Po tem je s k rzy żo wał n a p iers iach , p rzy cis n ął, a z n imi i Gu s in o , i… lu d zi, k tó ry ch
ju ż n ie b y ło .
– Pierws za zima b y ła n ajg o rs za. Starzy i d zieci marli jak mu ch y . Od ra,
s zk arlaty n a, ty fu s . Zimn ica ch wy tała p iers i i u mierali. Setk ami. Ch o waliś my ich we
ws p ó ln y ch mo g iłach . A i te tru d n o b y ło wy k o p ać w tward ej ziemi. Ch o waliś my ich
n a ty m p ag ó rk u , ze ws zy s tk ich s tro n , tu … i tu … i tu … – Ws k azy wał ręk ą
n iewid zialn e g ro b y . – Krzy że p o s tawiliś my , p rawo s ławn e, k rzy że n as zej wiary . Ale
b o ls zewicy p rzy s zli, wy rwali k rzy że i s p alili. J ak p o s zli, to p o s tawiliś my ten wielk i
k rzy ż n a s zczy cie, p iln o waliś my g o d zień i n o c. Ty g o d n iami. Zn ó w p rzy s zli, ale ju ż
s ię n ie o d waży li…
Teraz ju ż n awet n ie wiem, g d zie leżą p o ch o wan i n as z Pas zeń k a i n as za Du n iczk a.
Pas zeń k a u marł p ierws zej zimy . W d zień Bo żeg o Naro d zen ia. M iał trzy latk a.
A maleń k a p o s zła za n im d wa ty g o d n ie p ó źn iej. Led wo ro k miała. Gospodi pomiłuj. –
Przeżeg n ał s ię. – Po wielu latach , jak ju ż n as zo s tała mn iej n iż p o ło wa, p o zwo lili
n am wró cić d o Samary , ty lk o wted y ju ż s ię n azy wała Ku jb y s zew. Ws zy s cy p o jech ali,
ale An n a M ich ajło wn a i ja zo s taliś my g ro b ó w p iln o wać. J es tem s tars zy o d An n y
M ich ajło wn y i k ied y Bó g wezwie mn ie d o s ieb ie, o n a mn ie p o ch o wa, ale k to jej
s p rawi p o g rzeb , k to s ię za jej d u s zę p o mo d li?… Gospodi pomiłuj – wes tch n ął g łęb o k o .
Z Gu s in a d o b ieg ły n as n iewy raźn e g ło s y . Alio s za i s tajen n y mach ali ręk ami, ale
s łó w p o d wiatr n ie b y ło s ły ch ać.
Zes zliś my . Dy mitr trzy mał za wo d ze d wa k o n ie. M ó j miał n a s zczęś cie
zao k rąg lo n e b o k i i p łas k i g rzb iet. J u ż miałem g o d o s iąś ć, k ied y An n a M ich ajło wn a
wy b ieg ła z d o mu z zawin iątk iem w ręk ach . By ł to d łu g i, s zero k i p as n ied źwied ziej
s k ó ry , zło żo n y we d wo je, wło s em d o ś ro d k a, z rzemien iami zwis ający mi z o b u
k o ń có w.
– To p o d twó j ty łek , Stefan ie. – I p o k azała mi, jak to s io d ło u ło ży ć i zap iąć p as y
p o d k o ń s k im b rzu ch em.
– Bard zo d zięk u ję – p o wied ziałem i p o ls k im zwy czajem cmo k n ąłem ją w ręk ę.
Uś miech n ęła s ię i u cało wała mn ie g ło ś n o w o b a p o liczk i.
Ru s zy liś my w d ro g ę. An n a M ich ajło wn a i jej mąż s tali i mach ali d o n as ręk ami.
Kilk a razy s ię o b racałem, ab y i im p o mach ać, aż wes zliś my w las i zn ik n ęli
p rzes ło n ięci d rzewami.
Przez lata wid ziałem w s n ach u ś miech n iętą twarz An n y M ich ajło wn y . W ty ch
d o b ry ch s n ach .
Dro g a p o wro tn a min ęła s zy b k o i b ez wrażeń . Nieo b arczen i s tad em k o n i
p o s u waliś my s ię s zy b k o , p rzes p aliś my jed n ą n o c n a p o lan ie w les ie i w p o łu d n ie
n as tęp n eg o d n ia zn aleźliś my s ię w Kwas zy . Nie wiem, czy mó j k o ń b y ł d o b rze
wy p as io n y , czy n ied źwied zia d erk a s p ełn iła s wo je zad an ie, ale ty m razem
zes k o czy łem b ez tru d n o ś ci.
Nie zau waży łem n awet w p ierws zej ch wili, że posiołek wy g ląd a jak o ś in aczej. O tej
p o rze d zieci b awiły b y s ię n a u licy czy n a s k raju las u w b erk a, w ch o wan eg o ,
w k o wb o jó w i In d ian , w żo łn ierzy , mo że w d rwali? Ko b iety i s tarzy d rep talib y d o
s k lep ik u , d o s to łó wk i, d o rzek i p o wo d ę. A tu ty mczas em p u s to i cich o , an i jed n eg o
zes łań ca, an i n awet Ro s jan in a.
Ob lałem s ię zimn y m p o tem. Ws zy s cy wy jech ali! Ale p rzecież ro d zice n ie
ru s zy lib y s ię b eze mn ie! A mo że n ik t s ię ich n ie p y tał, mo że p o g n ali ich p o d s trażą?
Ale g d zie s ię p o d ziali Ro s jan ie? Czy żb y i ich wy wieźli? Bałem s ię iś ć d o d o mu , że
n ik o g o tam n ie zn ajd ę. Po b ieg łem d o s to łó wk i, ale b y ła zamk n ięta. Lecz g d y
w p an ice zawró ciłem w s tro n ę d o mu , z wielk ą u lg ą zau waży łem mamę wy ch o d zącą
z las u z k o s zy k iem w ręk u . Po d b ieg łem d o n iej. Po s tawiła n a ziemi liś ćmi
wy ś ciełan y k o s zy k z g rzy b ami.
– Dzięk i Bo g u , żeś ju ż wró cił. – Uś cis n ęła mn ie. – Zmęczo n y jes teś . Ch y b aś
g ło d n y …
Ob jąłem ją zn ó w.
– To n ic, mateczk o , ale co s ię tu d zieje? Gd zie s ię ws zy s cy p o d ziali?
Po s zliś my w s tro n ę d o mu .
– Ws zy s cy s ą w les ie. Bu d u ją tratwy . Tatu ś też. Nie wró cą aż d o p ó źn eg o
wieczo ru . – Us ied liś my n a s to p n iach g an k u . – Op o wiem ci ws zy s tk o o d p o czątk u –
ciąg n ęła mama. – W d n iu tweg o wy jazd u p raca w les ie s tan ęła. Ran o Wo łk o w o g ło s ił
w s to łó wce: „Nie ma k o n i, więc n ie b ęd zie p racy ”. On i celo wo , mo że n am n a zło ś ć,
o d es łali te k o n ie. Po n o ć zap as y ży wn o ś ci s ię k o ń czą, więc ch cą s ię n as p o zb y ć jak
n ajs zy b ciej. M u s ieliś my s ię zo rg an izo wać, wy b raliś my Po ls k i Ko mitet. Tata jes t
w ty m k o mitecie. Rad zili cały d zień i aż d o p ó źn a w n o cy . Zd ecy d o wali, że jed y n y
s p o s ó b to zb u d o wać tratwy i zro b ić zap as y ży wn o ś ci n a d ro g ę. J u ż trzeci d zień
ws zy s cy p racu ją. Stars ze k o b iety zb ierają g rzy b y , jag o d y , co k o lwiek s ię n ad aje d o
zab ran ia, ale Wo łk o w ws p o mn iał, że ty ch y b a d zis iaj wró cis z, więc trzy małam s ię
b lis k o posiołka – p rzerwała, p o g łas k ała mn ie p o g ło wie i p o p o liczk u .
– A co b ęd zie z jed zen iem w ty m czas ie? – s p y tałem. – Wid zę, że s to łó wk a jes t
zamk n ięta.
– Tak , Orło w zab ro n ił s p rzed awan ia n am ży wn o ś ci. Nie d ał s ię p rzek o n ać, że ten
zak az jes t ab s u rd aln y . J ed y n e, co p o wtarza jak au to mat, to że k to n ie p racu je, ten n ie
je. Na ty m s ię k o ń czy ły ws zy s tk ie ro zmo wy . Do p ro wad ził d o teg o , że lu d zie s ię
wś ciek li i s iłą wd arli d o s to łó wk i. J an ek , wies z, ten n aczeln y k u ch arz, d o b rze s ię
s p is ał. Po ls cy p raco wn icy z n im n a czele zajęli s to łó wk ę, mag azy n i p iek arn ię.
Bo ry s o w g ro ził mu s trzelb ą. J an ek n awet n ie zwró cił u wag i, p o s tawił s ię. Teraz
s to łó wk a p o d jeg o zarząd em wy d aje p o s iłk i ty lk o raz d zien n ie, wieczo rem, i k ażd y ,
Po lak czy Ro s jan in , d o s taje o b iad b ezp łatn ie. J an ek twierd zi, że mamy d o ś ć k as zy n a
trzy alb o cztery ty g o d n ie. Op ró cz teg o d o s tajemy p ó ł b o ch en k a ch leb a d zien n ie n a
o s o b ę, też b ezp łatn ie. M ąk i jes t d o ś ć n a s ześ ć ty g o d n i. Ale k o n ieczn ie mu s imy s tąd
wy jech ać, zan im zap as y s ię s k o ń czą.
M ama zerwała s ię n ag le n a n o g i.
– J a tu g ad u -g ad u , a ty ś n a p ewn o g ło d n y i s p rag n io n y . Zaraz wró cę.
Ro zciąg n ąłem s ię w s ło ń cu n a trawie. Po my ś lałem o J an k u . Czy ja p o trafiłb y m
p o s tawić s ię Bo ry s o wo wi tak jak o n , g d y b y celo wan o d o mn ie ze s trzelb y ? Op ró cz
k u ch arzen ia J an ek b y ł ró wn ież posiołkowym fry zjerem. M o że wp rawa w u ży ciu b rzy twy
d o d ała mu an imu s zu …
Nag le s ię o b u d ziłem i u s iad łem, zu p ełn ie zd ezo rien to wan y . Sło ń ce s tało n is k o
n ad las em. Przez ch wilę n ie wied ziałem, g d zie jes tem. Na trawie o b o k mn ie s ied ział
o jciec.
– Wró ciłem wcześ n ie – p o wied ział. – In n i jes zcze p racu ją. Po my ś lałem, że ju ż
wró ciłeś . M ama ch ciała, żeb y m cię o b u d ził. Przy g o to wała d la cieb ie g rzan k ę i ry d ze
z ru s ztu , ale wy s ty g ły . Sp ałeś więk s zą częś ć p o p o łu d n ia.
Ry d ze n a g rzan ce, n awet zimn e, b y ły b ard zo d o b re i n ie zmarn o wałem an i
o k ru s zy n k i.
– M ama mó wiła ci ju ż o k o mitecie. Na s zczęś cie jak o ś s ię zo rg an izo waliś my ,
a o jciec Heli p rzewo d n iczy ł. Pierws zeg o d n ia d eb ato m n ie b y ło k o ń ca, a jak to
z n as zy mi b y wa, k ażd y miał s wo je zd an ie. Do p iero k o ło p ó łn o cy , jak ju ż ws zy s cy
b y li wy czerp an i, d o s zliś my d o p o ro zu mien ia. Więk s zo ś ć w k o ń cu zro zu miała, że
o tej p o rze ro k u wy d o s tać s ię z Kwas zy mo żn a jed y n ie rzek ą i że w ty m celu trzeb a
zb u d o wać tratwy . M u s imy p rzewieźć p rzes zło cztery s ta o s ó b , i to z cały m
d o b y tk iem. Nie mo żemy tu n ic zo s tawić, an i jed n eg o g arn k a, an i jed n ej s zp ilk i.
W Ro s ji, i to w czas ie wo jn y , ws zy s tk o ma s wo ją warto ś ć i w k o ń cu ws zy s tk o mo żn a
wy mien ić n a ży wn o ś ć.
– Ale czy k to ś wie, jak s ię b u d u je tratwy ? – s p y tałem. – Bez g wo źd zi? Bez lin ?
J ak s ię te b ale trzy mają k u p y ?
– M u s imy zb u d o wać d wad zieś cia, mo że n awet d wad zieś cia d wie tratwy . Sas za,
twó j p rzy jaciel o d p iły , p o k azał o jcu M ietk a, jak wiązać k lo ce s p lecio n y mi
wierzb o wy mi witk ami. Bard zo to p o my s ło we. Żad en in n y Ro s jan in n ie zao fero wał
p o mo cy . Bo ją s ię Orło wa, a o n ch y b a d o s tał ro zk az z g ó ry . Lo g ik i im zu p ełn ie
b rak u je. Z jed n ej s tro n y ch cą s ię n as p o zb y ć, a z d ru g iej u tru d n iają n am wy jazd n a
k ażd y m k ro k u .
– Sas zę ś wietn ie p amiętam. W zes zły m ro k u , jak z n im p iło wałem k lo ce n a d es k i,
wciąż wy my ś lał n a b o ls zewik ó w. Po mag a n am ch o ciażb y im n a zło ś ć.
Wy d o s tać p rzes zło cztery s ta o s ó b z Kwas zy , ze ws zy s tk imi b ag ażami, z p o ś cielą,
walizk ami, s k rzy n k ami i wo rk ami, o k azało s ię n ie b y le jak im p rzed s ięwzięciem.
Ko mitet miał rację: to p o g rafia teren u b y ła tak a, że rzek a b y ła n as zą jed y n ą d ro g ą n a
ś wiat, a tratwy jed y n y m d o s tęp n y m ś ro d k iem tran s p o rtu . Tru d n o b y ło p rzecież
p ch ać s ię z d o b y tk iem ś cieżk ami p rzez las . Łó d ek , a właś ciwie czó łen wy d rążo n y ch
z jed n eg o p n ia b y ło w Kwas zy ty lk o p ięć czy s ześ ć. Stan o wczo za mało n a
o s iemd zies ięcio k ilo metro wą p o d ró ż d la cztery s tu o s ó b . Uftiu g a wp ad ała d o Dźwin y
Pó łn o cn ej w Kras n o b o rs k u , a w tamtejs zy m p o rcie rzeczn y m zatrzy my wały s ię p o n o ć
s tatk i k u rs u jące międ zy Arch an g iels k iem a Ko tłas em, czy li n ajb liżs zą s tacją
k o lejo wą. Liczy liś my n a to , że w Kras n o b o rs k u u d a s ię n am d o s tać n a s tatek , b o
s tamtąd d o Ko tłas u b y ło ju ż w g ó rę rzek i, więc p o d ró ż tratwami b y łab y n iemo żliwa.
Te in fo rmacje u zy s k aliś my o d Ro s jan , k tó rzy p rzez p ierws zy ch p arę d n i p o
o g ło s zen iu n as zej amn es tii zach o wy wali s ię wciąż n o rmaln ie, aż wład ze ch y b a
zab ro n iły im b ratan ia s ię z n ami.
J ad ąc d o Kwas zy , s p ęd ziliś my ty d zień w zamk n ięty ch b y d lęcy ch wag o n ach ,
d zień w ciężaró wk ach jad ący ch wertep ami, a w k o ń cu w d łu g im mars zu z Pietrak o wa.
Zres ztą n ik t s ię n as n ie p y tał, n ik t n ie d ał n am wy b o ru . Ale teraz, k ied y b y liś my
p o zo s tawien i s ami s o b ie i mu s ieliś my ro związać p ro b lem wy d o s tan ia s ię z Kwas zy ,
tamta p o d ró ż wy d awała s ię d ziecin n ą zab awą, s p acerk iem s zk o ln ej wy cieczk i p rzez
Og ró d Sas k i.
Res zta d n ia min ęła s zy b k o . Nazaju trz jak zwy k le ws taliś my o ś wicie. Zaczęliś my
p racę w les ie wcześ n iej, p raco waliś my z d u żo więk s zy m zap ałem i d łu żej n iż
zazwy czaj; mężczy źn i ś cin ali d rzewa, k o b iety o czy s zczały p n ie, d zieci s k ład ały
g ałęzie n a s terty . Każd y p ień d zieliliś my n a s ześ cio metro we k lo ce. Co p ewien czas
p rzery waliś my wy rąb , żeb y wy n o s ić g o to we k lo ce n a b rzeg rzek i. Ko n i n ie mieliś my ,
b y ły n a „wak acjach ”, a ja s am p o mo g łem je tam zag n ać. Każd y k lo c trzeb a b y ło n ieś ć
w k ilk a o s ó b , n a ramio n ach , ceremo n ialn ie, jak tru mn ę. Szczeg ó ln ie g ru b e i ciężk ie
k lo ce wy n o s iliś my k ilk o ma p arami n a p o d ło żo n y ch k ijach . Na k ażd ą tratwę p o trzeb a
b y ło 2 0 –3 0 k lo có w, d o teg o jes zcze d wa cień s ze n a p o p rzeczk i, d wa n a wio s ła i d wa,
ro zg ałęzio n e jak litera Y, n a p o d s tawy d o wio s eł.
Po trzech d n iach wy tężo n ej p racy , d o k tó rej d o łączy łem trzecieg o d n ia, zaled wie
jed n a czwarta p o trzeb n eg o b u d u lca leżała n a b rzeg u rzek i.
Praco waliś my , p rawd ę p o wied ziaws zy , n ieleg aln ie; in aczej mó wiąc, k rad liś my
b u d u lec n ależący d o p ań s twa, a właś ciwie d o NKWD. Ale n ie mo żn a p o wied zieć, że
cierp ieliś my z p o wo d u wy rzu tó w s u mien ia. Zres ztą wład ze p rzes tały s ię n ami
in teres o wać. Ch cieli s ię n as p rzecież p o zb y ć, a my u łatwialiś my im to zad an ie.
A p o za ty m k raś ć d rewn o n a Sy b erii, to jak p rzy włas zczać s o b ie ziarn k a p ias k u n a
Sah arze.
Kied y wres zcie n ad b rzeg iem Uftiu g i zeb rało s ię d o ś ć b u d u lca, atmo s fera
w s to łó wce s tała s ię jak n aelek try zo wan a. Po k o lacji in ży n ier Was s erman p o d zielił
s ię z o b ecn y mi s wo ją n o wo n ab y tą wied zą.
– Bu d o wę tratwy zaczy n amy o d u ło żen ia k lo có w n a wy ró wn an ej ziemi, jak
n ajb liżej b rzeg u rzek i, ró wn o leg le i jak n ajś ciś lej jed en p rzy d ru g im, g ru b e i cien k ie
k o ń ce n a p rzemian . Po p rzeczk i k ład ziemy p o d k ątem p ro s ty m, n a wierzch , p o jed n ej
z k ażd ej s tro n y , mn iej więcej s ześ ć d ło n i o d s k raju tratwy . Nas tęp n ie s p latamy d wie
czy trzy witk i b rzo zo we w wien iec ś red n icy o k o ło p ięćd zies ięciu cen ty metró w
i łączy my n im k o ń ce d wó ch k lo có w, p o wied zmy k lo c n u mer jed en i k lo c n u mer d wa,
n a zewn ątrz p o p rzeczk i. Wien iec mu s i b y ć d o ś ć d u ży , b y o b jąć k o ń ce k lo có w
i zo s tawić lu z n a k o łek . Zao s trzo n y k o łek ws u wamy o d b rzeg u tratwy w lu źn ą częś ć
wień ca n ad p o p rzeczk ą, p rzek ręcamy g o w ten s p o s ó b – tu p an Was s erman s zy b k o
n ary s o wał n a tab licy n aro żn ik tratwy z k o ń cem p o p rzeczk i – i wb ijamy to p o rem p o d
p o p rzeczk ę, n aciąg ając wien iec i u ważając, b y n ie p u ś cił. Klo ce n u mer jed en i d wa s ą
teraz mo cn o p o łączo n e. Tak s amo p o s tęp u jemy z k lo cami n u mer d wa i trzy , trzy
i cztery ; i tak d alej, aż d o k o ń ca. In n i ro b ią to s amo z d ru g ieg o k o ń ca tratwy . Tak a
k o n s tru k cja, s o lid n ie wy k o n an a, jes t b ard zo mo cn a.
W d ro d ze mu s imy u trzy mać tratwę p o ś ro d k u rzek i. Do teg o s łu żą d wa wio s ła,
jed n o z p rzo d u , a d ru g ie z ty łu tratwy , u mies zczo n e n a p o d s tawach w k s ztałcie litery
Y. Wio s ła ro b imy z p ro s ty ch , g ład k ich żerd zi. Każd e wio s ło ma mieć o k o ło trzech –
czterech metró w d łu g o ś ci, a jeg o g ru b y k o n iec o cio s u jemy z o b u s tro n n a p łas k o , n a
o d cin k u p ięćd zies ięciu – s ześ ćd zies ięciu cen ty metró w. Na p o d s tawę wio s ła, d łu g o ś ci
o k o ło metra, wy b ieramy mo cn e mło d e d rzewk o z o d p o wied n im ro zwid len iem,
k tó reg o g ru b y k o n iec zao s trzamy n a p łas k o i wb ijamy p o międ zy d wa ś ro d k o we
k lo ce tratwy . Do d atk o wo p o d s tawę u macn iamy w miejs cu mały mi k o łk ami z o b u
s tro n i witk ami b rzo zo wy mi. M a to wy g ląd ać w ten s p o s ó b … – Tu n as z g łó wn y
in ży n ier d o d ał jes zcze d wa ry s u n k i n a tab licy .
Pan Gru s zy ń s k i, k o leg a p o fach u , wy raził ap ro b atę:
– To rzeczy wiś cie wy g ląd a s o lid n ie. Pro p o n u ję d o d ać jes zcze p alen is k o z g lin y .
Nie p o win n o b y ć tru d n o …
– Do b ra my ś l – d o rzu cił o jciec. – Ale czy zab ierzemy zap as p aliwa n a całą p o d ró ż,
czy b ęd ziemy mo g li je co d zień u zu p ełn iać?
– M iejs ca n a d u ży zap as n ie b ęd zie – zao p in io wał in n y czło n ek k o mitetu . – I tak
b ęd zie cias n o . Dwad zieś cia czy d wad zieś cia d wie o s o b y n a tratwę, b ag atela! A d o
teg o b ag aż, ży wn o ś ć, p alen is k o , d rewn o o p ało we n a jed en d zień … i tak led wo
wy s tarczy miejs ca.
Tu ro zmo wy u tk n ęły n a s zczeg ó łach p lan o wan ia zao p atrzen ia i s amej żeg lu g i.
Uważan o , że p o d ró ż d o Kras n o b o rs k a n ie p o win n a trwać więcej n iż cztery – p ięć d n i.
Praco wn icy s to łó wk i zo s tali zwo ln ien i o d d als zej p racy p rzy tratwach , b y zająć s ię
wy p iek iem ch leb a i p rzy g o to wan iem s u ch aró w n a d ro g ę. Gru p a k o b iet, wraz z mo ją
matk ą, d o s tała zad an ie zeb ran ia jak n ajwięk s zej ilo ś ci g rzy b ó w, jag ó d i jad aln y ch
liś ci, k tó re miały zo s tać ro zd zielo n e w p rzed d zień wy jazd u .
Wy n o s zen ie b u d u lca z las u zajęło n am jes zcze k ilk a d n i o d ś witu d o zmierzch u .
Na s zczęś cie d n i b y ły jes zcze całk iem d łu g ie. Nik t z n as n ie miał d o ś wiad czen ia
w b u d o wan iu tratwy , w o g ó le tratwę mało k to w ży ciu wid ział. Ale in ży n ier
Was s erman zab rał s ię d o ro b o ty , jak b y to b y ła jeg o s p ecjaln o ś ć. Uczy ł, d o zo ro wał,
s am p rzy k ład ał ręk i i s wo im en tu zjazmem d o d awał n am o tu ch y . Nies tety , res zta z n as
n ie s tan ęła n a wy s o k o ś ci zad an ia. Wieczo rem p ierws zeg o d n ia an i jed n a tratwa n ie
b y ła g o to wa. Uczy liś my s ię jed n ak n a włas n y ch b łęd ach i w k o ń cu , p o ty g o d n iu
ciężk iej p racy , d wad zieś cia d wie tratwy leżały n a b rzeg u Uftiu g i, k ażd a z g lin ian y m
p alen is k iem i z d wo ma wio s łami.
Ojciec M ietk a o k azał s ię d o s k o n ały m o rg an izato rem. J u ż p ierws zeg o d n ia, b ez
żad n y ch d y s k u s ji, g ło s o wań an i s p rzeciwó w, o b jął k o men d ę.
– Zad ziwiające – s twierd ził o jciec. – Po lacy n a o g ó ł mają więcej k an d y d ató w n a
wo d zó w n iż n a wo jo wn ik ó w, a tu facet s am o b jął d o wó d ztwo i ws zy s cy jes teś my mu
za to wd zięczn i.
Nas ze zb io ro we o s iąg n ięcie b y ło zres ztą n ap rawd ę g o d n e p o d ziwu . Praco wało n as
w s u mie o k o ło s tu p ełn o s p rawn y ch mężczy zn i o k o ło tu zin a k o b iet zd o ln y ch d o
ciężk iej p racy . J ed y n y m s u ro wcem b y ło to , czeg o mó g ł d o s tarczy ć las , a jak o
n arzęd zia mieliś my ty lk o p iły i to p o ry .
 Po g o d a n a s zczęś cie u trzy mała s ię s u ch a i ch ło d n a p rzez cały czas . Po ran n y s zro n
zn ik ał s zy b k o w p ro mien iach b lad eg o s ło ń ca. Orło w i jeg o k ad ra p o zb awili n as
wp rawd zie k o n i i jak iejk o lwiek p o mo cy , ale p o za ty m zo s tawili n as s amy m s o b ie.
Zres ztą wy g ląd ało n a to , że z Ro s jan jed y n ie Sas za zn a s ię n a tratwach i n a s p ły wie
w d ó ł rzek i. Pewn eg o wieczo ru w s to łó wce d o s iad ł s ię d o n as zeg o s to łu . Ojciec
p o częs to wał g o k azb ek iem.
– Co , Stiep an u s zk a, d o b rze s ię n am razem p raco wało – p o wied ział i zaciąg n ął s ię
wo n n y m d y mem z wid o czn ą ro zk o s zą. – Bard zo d zięk u ję. Tak i p ap iero s to n ie b y le
co ! Nieczęs to zd arza s ię tak a g ratk a. A wy macie u d an eg o s y n a, Wład y s ławie
M ich ajło wiczu . Praco wity i ch ętn y . Na s taro ś ć n iczeg o wam i was zej żo n ce n ie
zab rak n ie.
– M am n ad zieję – o d p o wied ział o jciec i zmien ił temat: – Bard zo n am
p o mo g liś cie rad ą i d o b ry m s ło wem.
– Ws zy s cy jes teś my wam wd zięczn i – d o d ał in ży n ier Was s erman z d ru g iej s tro n y
s to łu .
– Za k ilk a d n i – p o d jął o jciec – ru s zy my w d ro g ę. J ak wiecie, żad n eg o
d o ś wiad czen ia z tratwami n ie mamy . M o że macie d la n as jes zcze jak ieś rad y ,
p rzes tro g i? Ale mo że to wb rew n ak azo m wład z? Zro zu miemy . Zap ewn iam was , że my
n ap rawd ę n ie b y liś my n ig d y wro g ami lu d u . Wiecie s ami, jak to jes t.
– O wiem, wiem b ard zo d o b rze! Ale czeg o ja s ię mam w mo im wiek u b ać? M am
s ześ ćd zies iąt lat, n iewiele mi ju ż p o zo s tało n a ty m ś wiecie. – J ed n ak że o b ejrzał s ię
i zn iży ł g ło s . – Bo ls zewicy to s ą p rawd ziwi wro g o wie lu d u . Nie wy i n ie my . –
Zaciąg n ął s ię g łęb o k o aro maty czn y m d y mem i jes zcze raz rzu cił o k iem d o o k o ła. –
Słu ch ajcie u ważn ie. Za k ażd y m razem, jak s ię zatrzy macie n a n o c, zaraz d o b rze
p rzy wiążcie tratwę z o b u k o ń có w d o b rzeg u . Szn u rami czy p o łączo n y mi p as ami d o
mo cn y ch d rzew lu b d o wy s tający ch k o rzen i. Nie żału jcie p as ó w, lep iej s p o d n ie
trzy mać ręk ą, n iż s tracić tratwę. I p amiętajcie zaws ze n a n o c wy s tawić wartę.
– A p o co wartę, tu tak ie p u s tk o wie? – s p y tałem.
– Po d ro d ze, s zczeg ó ln ie k o ło Pietrak o wa i p ó źn iej, aż d o s ameg o Kras n o b o rs k a,
s ą ro zrzu co n e k o łch o zy i liesopunkty. Częs to n awet d o ś ć d alek o o d rzek i, ale ro zes zła
s ię wieś ć o was i was zy m d o b y tk u . Po ś ciel, ręczn ik i, u b ran ia, g arn k i, mis k i to
ws zy s tk o s ą s k arb y w ty m n ies zczęs n y m k raju . Nawet za p ien iąd ze ich n ie
d o s tan ies z. Bo ls zewicy zro b ili zło d ziei z n as ws zy s tk ich . Nie s p u s zczajcie an i n a
ch wilę o k a z was zeg o d o b ra, n awet g d y b rzeg i wy g ląd ają n a p u s te. J eś li p o zwo licie,
to wam całą tratwę z b ag ażami u k rad n ą. Zn ik n ie we mg le i ty le ją zo b aczy cie. Tak
s amo p ó źn iej u ważajcie n a k o lei, n a s tacjach , g d ziek o lwiek b ęd ziecie. Po jęcia n ie
macie, jak lu d zie wam zazd ro s zczą d o b y tk u .
Zd ziwiłem s ię. Tu tejs i n am zazd ro s zczą, czy to mo żliwe? Ale mo że rzeczy wiś cie
n awet w Kwas zy p o wo d ziło n am s ię lep iej n iż tu b y lco m? Nie mieliś my wp rawd zie
s y b ery js k iej o d zieży , fu fajek i walo n ek , ale in n y ch rzeczy mieliś my więcej. A teraz
my wy jeżd żamy , a o n i tu zo s tają n a zaws ze. Wy ru s zamy z n ad zieją, a o n i zo s tają tu
b ez żad n y ch wid o k ó w n a p rzy s zło ś ć.
– Do b ry p ap iero s . Nie jak n as za ś mierd ząca mach o rk a – d o d ał Sas za. – Nie
p aliłem tak ieg o o d lat. I jes zcze co ś wam p o wiem. Słu ch ajcie u ważn ie – p o wtó rzy ł –
to ważn e. Trzy majcie s ię cały czas ś ro d k a rzek i i wciąż miejcie s ię n a b aczn o ś ci. J ak
p rąd zaczn ie ś ciąg ać w b o k , w jed n ą czy w d ru g ą s tro n ę, ch wy tajcie wio s ła, p o d wó ch ,
i z całej s iły p ch ajcie tratwę n a ś ro d ek . In aczej wciąg n ie was w plieso.
– A co to jes t plieso? – zap y tał p an Was s erman .
– Rzek a p ły n ie łu k ami, k ręci to w jed n ą, to w d ru g ą s tro n ę. M iejs cami tak s ię
ro zlewa, że w łu k u ro b i s ię jak b y zato k a. J ak wciąg n ie wam tratwę w zato k ę, to
s tamtąd ws teczn y p rąd jej n ie wy p u ś ci. J ak raz zn ajd ziecie s ię p rzy b rzeg u , tratwą n ie
d a rad y wy p ły n ąć. Czó łn em czy łó d k ą tro ch ę łatwiej, ale tratwą n ic n ie zd ziałas z.
W zato ce g łęb o k o , d n o mu lis te, n ie s tan ies z, n ie o d ep ch n ies z, zres ztą zimn a wo d a cię
zaraz wy k o ń czy . – Zamy ś lił s ię. – M ó wią, że leszyj, leś n y d iab eł, mies zk a w pliesach…
ale ja w to n ie wierzę – d o d ał b ez więk s zeg o p rzek o n an ia.
Na n as tęp n ej n arad zie k o mitetu o jciec p rzek azał te rad y in n y m. Ko mitet zb ierał
s ię co wieczó r w s to łó wce p o k o lacji. Po s tan o wio n o tratwy p o n u mero wać i n u mery
wy p is an o wap n em n a wio s łach . Utwo rzy ły s ię g ru p y p o o s iemn aś cie– d wad zieś cia
d wie o s o b y n a tratwę i k ażd a z n ich wy b rała „k ap itan a”. Ko mitet o mawiał ró żn e
s p rawy d o p ó źn ej n o cy . Czy tratwy mają s ię trzy mać razem? W k o ń cu zd ecy d o wan o ,
że k ażd a g ru p a b ęd zie o d p o wiad ała za s ieb ie, k ażd a b ęd zie s o b ie wy b ierać czas
i miejs ce n a n o cleg , rad zić s o b ie z tru d n o ś ciami i d ecy d o wać, w jak i s p o s ó b d o s tan ie
s ię z Kras n o b o rs k a d o Ko tłas u .
 Rzek a Uftiu g a: z Kwas zy d o Kras n o b o rs k a

Nas za g ru p a, tratwa n u mer o s iem, s k ład ała s ię z o s iemn as tu o s ó b : n as tro je,

ro d zin a s ześ cio rg a Ro meró w, M ietek z o jcem, in ży n ier Gru s zy ń s k i z żo n ą, Żó łty ń s cy
z Hen ry k iem i małżeń s two , k tó ry ch n azwis k a n ie p amiętam. Na k ap itan a wy b raliś my
jed n o g ło ś n ie in ży n iera Was s erman a.
W p o ło wie wrześ n ia ws zy s tk o b y ło g o to we d o wy jazd u . Samo s p u s zczen ie tratw
n a wo d ę zajęło n am d o b ry ch k ilk a g o d zin , ale w k o ń cu ws zy s tk ie b ez p rzy g ó d
s p ławiliś my w d ó ł rzek i d o Kwas zy . Nas zą zajęliś my s ię we tró jk ę: Olek , M ietek i ja.
Na s zczęś cie n a o d cin k u p aru k ilo metró w p o wy żej Kwas zy , o d miejs ca b u d o wy d o
posiołka, Uftiu g a wiła s ię len iwie, żad en z zak rętó w n ie b y ł n ieb ezp ieczn y , więc wio s ła
p o trzeb n e b y ły ty lk o p o to , b y u trzy mać tratwę p o ś ro d k u rzek i i żeb y w Kwas zy
d o b ić d o b rzeg u w wy b ran y m miejs cu , p o d s amy m n as zy m b arak iem. Za rad ą Sas zy
p iln o waliś my tratw jak o k a w g ło wie, n awet zan im zo s tały załad o wan e.
Zap as y ży wn o ś ci: ch leb a, s u ch aró w, k as zy , g rzy b ó w i jag ó d zo s tały ro zd zielo n e
międ zy zało g i. Nie p ro s ząc o p o zwo len ie, zarek wiro waliś my p o d wa to p o ry i jed n ą
p iłę n a tratwę. Orło w z p o czątk u s ię s p rzeciwiał, ale s k o ń czy ło s ię n a ty m, że p an
Ro mer jak o p rzewo d n iczący Polskogo Sowieta i o jciec p o d p is ali k wit. Orło w mu s iał
ro zu mieć, że p o d ró ż p rzez s y b ery js k i las b ez s iek iery jes t n ie d o p o my ś len ia.
I tak o ś wicie d wad zieś cia d wie tratwy , o b ład o wan e lu d źmi, b ag ażem, zap as ami
ży wn o ś ci i d rewn a n a o p ał, ru s zy ły w d ro g ę, jed n a za d ru g ą, w k ró tk ich o d s tęp ach
czas u . Latem Uftiu g a, jak in n e s y b ery js k ie rzek i, p ły n ie p o wo li i len iwie. Po k ilk u
min u tach b ez tru d n o ś ci p ły n ęliś my g łó wn y m n u rtem.
Bez żalu zo s tawialiś my za s o b ą p u s ty b rzeg Kwas zy . Nik t n ie p rzy s zed ł n as
p o żeg n ać, ży czy ć n am s zczęś liwej p o d ró ży i p o my ś ln y ch wiatró w. Ro s jan ie co d o
jed n eg o zn ik n ęli w s wo ich b arak ach . Cztern aś cie mies ięcy p raco waliś my , częs to
razem, w ty m s amy m les ie, ży wiliś my s ię w tej s amej s to łó wce, ch o d ziliś my d o tej
s amej b an i, ale co ś ich zatrzy mało w d o mach . Nak az z g ó ry ? Ob awa? Zawiś ć?
Ale b rak p rzed s tawicieli wład z i ich p o d wład n y ch n ie o p ó źn ił n as zeg o o d jazd u
n awet n a ch wilę.
 Ro zd ział 1 2

Na tratwie

T ratwę, p ro d u k t s y b ery js k ieg o las u , łączy z s y b ery js k ą rzek ą, jak k o ch an k ó w,

in ty mn a więź. I jak k o ch an k o wie, n ie zaws ze p o zo s tają o n e w zg o d zie.
Lo s n am s p rzy jał. Z czas em s ię d o wied zieliś my , że z d wu d zies tu d wó ch tratw,
k tó re wy p ły n ęły z Kwas zy , ty lk o d ziewięć d o tarło d o Kras n o b o rs k a. Po zo s tałe miały
mn iej s zczęś cia, ch o ciaż ich p as ażero wie tak czy in aczej d o b rn ęli w k o ń cu d o celu .
Nas za p o d ró ż też o b fito wała w n ies p o d zian k i i w rezu ltacie zamias t p rzewid zian y ch
p ięciu d n i s p ęd ziliś my n a rzece o s iem i d o tarliś my d o u jś cia Uftiu g i zmarzn ięci
i zmęczen i. Tam, b ez n ajmn iejs zeg o żalu , p o rzu ciliś my tratwę p rzy b rzeg u .
Wy jeżd żaliś my z posiołka w d zień p o g o d n y , p o d n ieb em u s ian y m d ro b n y mi,
g ęs ty mi o b ło czk ami, jak d ziecięca s y p ialn ia p o zawziętej walce n a p o d u s zk i. Ran ek
b y ł ch ło d n y , p o wietrze o rzeźwiające, ch o ć n ieru ch o me, a p o wierzch n ia rzek i g ład k a
jak lu s tro , p rąd zaled wie wy czu waln y . Niemn iej ju ż w ciąg u p ierws zy ch k ilk u g o d zin
n as za flo ty lla ro zp ro s zy ła s ię tak , że ch cąc n ie ch cąc, res ztę d ro g i o d b y liś my
w s amo tn o ś ci, zd an i n a łas k ę i n iełas k ę Uftiu g i.
– Szy b k o ś ć p rąd u n a n ieu reg u lo wan ej rzece zmien ia s ię zależn ie o d s zero k o ś ci
i g łęb o k o ś ci k o ry ta – wy jaś n ił in ży n ier Was s erman , wy jątk o wo lak o n iczn ie jak n a
n ieg o .
Wio s ło wan ie n ależało d o mło d zieży , czy li d o M ietk a, Olk a, jeg o trzech s ió s tr
i d o mn ie. Wio s ło waliś my p arami, zmien iając s ię co d wie g o d zin y , ale n ie b y ła to
ciężk a p raca. Rzek a wiła s ię łag o d n y mi zak o lami międ zy b rzeg ami p o ro ś n ięty mi
las em i ch o ciaż wio s ła b y ły ciężk ie, trzeb a b y ło o p ero wać n imi ty lk o o d czas u d o
czas u , ab y u trzy mać tratwę n a ś ro d k u rzek i. J ak o k iem s ięg n ąć k raj b y ł p łas k i, las
d o ch o d ził d o s amej wo d y i ty lk o n a p rzy ląd k ach w zak o lach rzek i s k raj las u co fał
s ię n ieco , u s tęp u jąc miejs ca s en n y m łąk o m z res ztk ami letn iej trawy .
Lato s k o ń czy ło s ię ju ż p ierws zeg o wieczo ru . Zmro k zap ad ł s zy b k o i to warzy s zy ł
mu zimn y wiatr. Właś n ie s k o ń czy łem d wu g o d zin n ą s łu żb ę p rzy wio s łach i b y łem
g ło d n y jak p ies . Os tatn i n as z p o s iłek , w p o łu d n ie, s k ład ał s ię z k ro mk i ch leb a
p o p itej lo d o watą rzeczn ą wo d ą, a i o d n ieg o u p ły n ęło ju ż d o b ry ch k ilk a g o d zin .
M ro źn y wiatr zaczął d awać s ię n am we zn ak i. M ieliś my wp rawd zie p alen is k o i zap as
d rewn a, ale teg o p ierws zeg o wieczo ru p rzed s tawiciele s tars zeg o p o k o len ia
s p rzeciwili s ię ro zp alen iu o g n ia. „A co b ęd zie, jak tratwa s ię zajmie?” – b iad ali. Na
ś ro d k u rzek i? Co za b zd u ra! J u ż ws zy s cy d y g o tali z zimn a i b y ł n ajwy żs zy czas , ab y
zatrzy mać s ię n a n o c.
Zaled wie d o b iliś my d o b rzeg u , zaczął s y p ać ś n ieg . Nie b y ło g o wiele, d u że,
wilg o tn e p łatk i s zy b k o to p n iały , b y ł to jed n ak n iep o żąd an y zwias tu n zimy . By ł
d wu n as ty wrześ n ia – zima p rzy s zła wcześ n ie, n awet jak n a Sy b ir.
Nie mając lin , za rad ą Sas zy , za p o mo cą p o łączo n y ch p as k ó w o d s p o d n i
p rzy wiązaliś my tratwę z o b u k o ń có w d o g ru b y ch k o rzen i wy s tający ch z b rzeg u jak
k lamry . Ro zp aliliś my o g n is k o i w p arę min u t zap ach k as zy z g rzy b ami i s ło n in ą –
zawarto ś cią czy jejś p aczk i – wzmó g ł n as z ap ety t.
J es zcze p rzed zas p o k o jen iem g ło d u ś cięliś my k ilk a mło d y ch d rzewek n a s zk ielet
s załas u . Op arty o więk s ze d rzewa i p o k ry ty włas n y mi g ałęziami, d ał n am jak o tak ie
s ch ro n ien ie. Bu d u lca n ie b rak o wało i d alek o n ie trzeb a b y ło ch o d zić p o n ieg o . Po
k o lacji, zn ó w za rad ą Sas zy , zo rg an izo waliś my d wu g o d zin n e warty p arami, żeb y
p rzez całą n o c p iln o wać n as zeg o o b o zu .
O ś wicie ru s zy liś my w d ro g ę. Dru g i d zień p o d ró ży u p ły n ął ró wn ie s p o k o jn ie jak
p ierws zy . Do o k o ła n as b y ło p u s tk o wie, jed y n ie p o d p o wierzch n ią rzek i ro iło s ię o d
ry b n ajro zmaits zy ch g atu n k ó w i ro zmiaró w. Niek tó re u mieliś my ro zp o zn ać p rzez
p o d o b ień s two d o p o ls k ich ry b , ale więk s zo ś ci g atu n k ó w n ie zn aliś my .
To warzy s zy ły n am ró wn ież p tak i. Więk s ze, mn iejs ze, latały n is k o n ad wo d ą, czas em
mu s k ając jej p o wierzch n ię, n u rk u jąc i wy n u rzając s ię za ch wilę z ry b ą w d zio b ie.
In n e p tak i leciały wielk imi k lu czami wy s o k o n ad n as zy mi g ło wami n a p o łu d n ie.
„Pewn ie ch ciałab y ś b y ć jed n y m z n ich ?” – s p y tałem Helę o p artą o wio s ło z d ru g iej
s tro n y . Uś miech n ęła s ię ty lk o .
Ale o p ró cz ry b i p tak ó w wo k ó ł n as b y ła p u s tk a. An i ś lad u czło wiek a n a rzece, n a
jej b rzeg ach , an i ś lad u zwierzak a p rzy ch o d ząceg o d o wo d o p o ju .
J u ż d ru g ieg o d n ia, mimo s p rzeciwó w, p rzen ik liwe zimn o zmu s iło n as d o
u trzy my wan ia o g n ia w p alen is k u p rzez cały d zień . M u s ieliś my s ię jak o ś g rzać
i s u s zy ć wilg o tn e o k ry cia. Kilk a razy d zien n ie zatrzy my waliś my s ię, b y n arąb ać d rew
n a o p ał. Co wieczó r zab ezp ieczaliś my tratwę p rzy b rzeg u , ro zp alaliś my o g n is k o
i p o d czas g d y p an ie g o to wały k as zę, ju ż ty lk o z g rzy b ami, b o s ło n in a s k o ń czy ła s ię
p ierws zeg o d n ia, mężczy źn i zab ierali s ię d o b u d o wan ia s ch ro n ien ia.
Czwarteg o d n ia z s ameg o ran a min ęliś my Pietrak o wo . M ias teczk o jes zcze s p ało ,
ty lk o k ilk a p s ó w wy s zło n a b rzeg , ro zs zczek ało s ię i o d p ro wad ziło n as h ałaś liwie d o
k o ń ca zab u d o wań . W p o łu d n ie rzek a ro zlała s ię s zerzej n iż d o tąd , ale k ilk o ma
ru ch ami wio s eł trzy maliś my s ię wciąż ś ro d k o weg o n u rtu . Tak min ął k o lejn y d zień .
Aż p ewn eg o p o p o łu d n ia, g d y s ło ń ce właś n ie p rzeb iło s ię p rzez ch mu ry , n ag le,
b ez o s trzeżen ia, tratwa o b ró ciła s ię o 1 8 0 s to p n i. W p ewn ej ch wili Hela i ja s taliś my
p rzy wio ś le z p rzo d u tratwy , a M ietek i M ila z ty łu , a w n as tęp n ej my zn aleźliś my s ię
z ty łu , a o n i z p rzo d u . J ak to s ię s tało ? Zag ap iliś my s ię czy co , u lich a? Uftiu g a miała
tu co n ajmn iej k ilo metr s zero k o ś ci, ale p rąd s p y ch ał n as wy raźn ie w zato k ę p rzy
p rawy m b rzeg u .
– Całą s iłą! – k rzy k n ąłem. – Hela, całą s iłą!
Przy ło ży liś my s ię d o wio s eł jak n ig d y d o tąd . Z p rzo d u M ietek i M ila tak s amo .
M ó j k rzy k o b u d ził ws zy s tk ich z p o p o łu d n io wej d rzemk i. Zro b iło s ię zamies zan ie, aż
wres zcie k ap itan o b jął k o men d ę.
– Ws zy s cy mężczy źn i d o wio s eł! – zawo łał. Prawy b rzeg p rzy b liżał s ię z k ażd ą
s ek u n d ą. Przy b rzeg u s tały ju ż d wie czy trzy tratwy , a ich p as ażero wie d awali n am
jak ieś zn ak i, mach ali ręk ami, ale ch o ć s łó w n ie b y ło s ły ch ać, ich g es ty b y ły
jed n o zn aczn e: n ie zb liżajcie s ię d o b rzeg u !
– Plieso! Wir! Całą s iłą! – zag rzmiał p an Was s erman . – Ws teczn y p rąd ! Całą s iłą! –
p o wtó rzy ł. – Szy b ciej! Szy b ciej! Raz! Dwa! Raz! Dwa!
Z k ażd y m ru ch em wio s ła b y ły ciężs ze, b y łem zlan y p o tem, ale p rąd wciąż zn o s ił
n as w zato k ę.
– Nie d amy rad y – p o wied ziałem zrezy g n o wan y . – Zaraz n as wciąg n ie.
Hela s p o jrzała n a mn ie ze zło ś cią.
A wtem, n iezn aczn ie, p o wo li, p o tem co raz wy raźn iej zd rad liwy b rzeg zaczął s ię
o d s u wać, zo s tawać z ty łu … Po k o n aliś my rzek ę!
Do b ieg ły n as o d leg łe o k rzy k i, a p o s tacie n a b rzeg u malały z k ażd ą ch wilą,
zamien iły s ię w ro zmy te s y lwetk i, zn ik ły n am z o czu . By liś my zn ó w n a ś ro d k u , p o za
n ieb ezp ieczeń s twem. Od d aliś my wio s ła in n y m i b ez s ił zwaliliś my s ię n a ś ro d ek
tratwy jak mło d e s zczen ięta. Zn alazłem s ię n a d n ie teg o k łęb o wis k a, d zięk u jąc
zimn y m i mo k ry m b elk o m tratwy , że n as n ie zawio d ły .
To b y ła d la n as n au czk a. Rzek a jes t zd rad liwa. Nie wo ln o s p u s zczać z n iej o k a.
Kto ś mu s i zaws ze czu wać, alb o n as z k ap itan , alb o jeg o zas tęp ca. Najmn iejs za zmian a
w k o n fig u racji b rzeg u z tej czy z tamtej s tro n y wy mag a u wag i i p racy wio s eł. Ty lk o
trzy mając s ię ś ro d k a rzek i, mieliś my s zan s ę u n ik n ąć p o d o b n y ch p u łap ek .
Nas za zd wo jo n a czu jn o ś ć d ała rezu ltaty i n as tęp n e d wa d n i min ęły b ez więk s zy ch
wrażeń . An emiczn e s ło ń ce rzad k o wy ch y lało s ię zza ch mu r. Po p łas k im teren ie rzek a
ro zlewała s ię co raz s zerzej i n a o b u b rzeg ach , g o d zin ami, mo n o to n n ie, ciąg n ął s ię
las . An i p ag ó rk a, an i lu d zk ieg o o s ied la, an i d alek ieg o d y mu , n a k tó ry m o k o
mo g ło b y s p o cząć ch o ć n a ch wilę. Ty lk o raz czy d wa min ęliś my g ru p k ę b arak ó w n a
b rzeg u , o s ied la p o d o b n e d o Kwas zy , p ewn ie też zalu d n io n e p rzez mies zk ań có w n ie
z włas n eg o wy b o ru . A n a rzece wciąż b y ło cich o , p u s to i n ad al b y liś my s ami.
– To d ziwn e – s twierd ził in ży n ier Was s erman – że o p ró cz ty ch lu d zi w plieso n ie
wid zieliś my p o d ro d ze an i jed n ej tratwy z Kwas zy . Sp o tk amy ch y b a k o g o ś z n as zy ch
w Kras n o b o rs k u alb o n a s tatk u d o Ko tłas u .
– J ak częs to p ły wa ten s tatek ? – s p y tał o jciec.
– Raz n a ty d zień – o d p arł mecen as Ro mer. – Tak mi w k ażd y m razie mó wił
Wo łk o w. Ale p rawd ę p o wied ziaws zy , n ik t w Kwas zy n ie wied ział. J es tem
p rzek o n an y , że w p o rcie b ęd zie n o rmaln y ro s y js k i ro zk ład jazd y : d ziś , ju tro ,
p o ju trze… – d o d ał ze wzg ard ą.
– M u s imy s ię p rzy g o to wać n a k ilk a d n i n ieró b s twa – zak o ń czy ł n as z k ap itan .
– Nie n a d łu g o , mam n ad zieję – wtrąciła mama. – Kas zy i ch leb a mamy mo że n a
d wa d n i, a i to z led wo ś cią.
– Przecież w Kras n o b o rs k u mu s zą b y ć jak ieś s k lep y – o p ty mis ty czn ie wtrąciła
matk a Heli – a targ to ju ż n a p ewn o .
Ós meg o d n ia o d wy jazd u z Kwas zy , p rzed p o łu d n iem, rzek a ro zlała s ię
wy jątk o wo s zero k o , n a więcej n iż k ilo metr. Zb liżaliś my s ię d o Kras n o b o rs k a.
Sk o ń czy ła s ię też g ład k a p o wierzch n ia s p ławn ej rzek i. J ak o k iem s ięg n ąć wy n u rzały
s ię z wo d y wb ite w d n o p ale, n iek tó re p ro s te, in n e p o ch y lo n e z p rąd em, jes zcze in n e
p o łączo n e d łu g imi, zard zewiały mi łań cu ch ami alb o g ru b y mi b elk ami s k u ty mi
żelazn y mi k lamrami.
Kap itan o b jął k o men d ę:
– Delik atn ie… w lewo . Raz… d wa… raz… d wa… Teraz p ro s to … p ro s to … – Alb o
n ag le: – M o cn o w p rawo ! Pro s to …
Każd ą k o men d ę p o d k reś lał s zero k imi ru ch ami ramio n .
– Wy mach u je jak n ieo p ierzo n e p is k lę s k rzy d łami – s zep n ąłem d o Heli.
Ro ześ miała s ię.
– To s ą zap o ry d o s p ławu – s twierd ził k ap itan . – Po d o b n e b y ły n a Wiś le, k o ło
Gd ań s k a. Są p o trzeb n e, k ied y …
Wtem tratwa u d erzy ła o co ś , zad rg ała i s ło wa u więzły mu w g ard le. Tratwa
p rzech y liła s ię lek k o z jed n ej s tro n y , o k ręciła d o o k o ła włas n ej o s i, p o d n io s ła s ię
jak b y n a fali, zn ó w s ię zatrzęs ła i s k ręciła. J es zcze ch wilę temu p ły n ęliś my z p rąd em,
aż tu n ag le p rąd mijał n as z o b u s tro n , zo s tawiając n as n a miejs cu . Nies p o d ziewan ie,
p o wo lu tk u , tratwa o b ró ciła s ię o 1 8 0 s to p n i, a my ws zy s cy s p o jrzeliś my n a s ieb ie
o s łu p iali. Wio s ła wy n u rzy ły s ię z wo d y i b ezu ży teczn ie leżały n a ło ży s k ach . Prąd y
i wiry k rąży ły i ro zb ijały s ię n a mn iejs ze n u rty wo k ó ł tratwy . Straciłem o rien tację.
Sto imy w miejs cu ? Pły n iemy ? J eżeli tak , to w k tó rą s tro n ę?
Ps iak rew! Utk n ęliś my ! Ojciec M ietk a s tał n ieru ch o mo , z o twarty mi u s tami, jak
ry b a wy ciąg n ięta z wo d y . Hela zach ich o tała. Bab y !!! To s y tu acja n ie d o ś miech u .
Ro zejrzałem s ię wo k ó ł. Utk n ęliś my n a ś ro d k u wielk iej rzek i, d alek o o d b rzeg u , n ie
mając n ad ziei n a p o mo c. Nas z k ap itan s tał ciąg le n ieru ch o mo jak s łu p s o li, ch o ć u s ta
miał ju ż zamk n ięte i ty lk o g rd y k a ch o d ziła mu d o g ó ry i w d ó ł.
– M u s iałem p rzeg ap ić jak iś zan u rzo n y s łu p – wy zn ał ze s k ru ch ą. – Nie
zau waży łem. Bard zo mi p rzy k ro , to mo ja win a. – Stał tak jes zcze p rzez ch wilę, aż
n ag le ws tąp iło w n ieg o ży cie. – Utk n ęliś my n a p alu – s twierd ził. – Sąd ząc p o
k ieru n k u , w jak im p rąd n as o b ró cił, ten s łu p mu s i b y ć g d zieś w ty m miejs cu . –
Ws k azał n a ró g tratwy , k tó ry d o p iero co b y ł z p rzo d u p o lewej s tro n ie, a teraz zn alazł
s ię z ty łu . – Do ro b o ty ! – k rzy k n ął i zaczął zd ejmo wać s weter.
– Co p an ro b i? – zap y tał o jciec.
– Sk o czę tam. – Po k azał n ies zczęs n y ró g tratwy . – Zo b aczę, co s ię d zieje. In aczej
n ie d a s ię teg o załatwić, a to mo ja o d p o wied zialn o ś ć. Trzeb a b ęd zie d źwig n ąć tratwę
n ad ten p rzek lęty s łu p . M u s zę s p ró b o wać…
– Daj p an s p o k ó j! – p rzerwał mu o jciec. – J ak trzeb a, to trzeb a, ale to n ie ro b o ta
d la p an a an i d la mn ie, mu s imy zo s tawić ją mło d zieży . Stefan , M ietek , Olek ,
ro zb ierajcie s ię!
In ży n ier zawah ał s ię i n iep ewn y m ru ch em wciąg n ął s weter z p o wro tem. Wres zcie
s ię o p an o wał.
– Ws zy s cy d o ro b o ty ! – zawo łał. – M u s imy o d ciąży ć ty ł tratwy . Po trzeb n a też
b ęd zie b u telk a wó d k i. Kto ma, p ro s zę p rzy g o to wać. Tak że ręczn ik i i k o ce. Niech p an
p o d s y ci o g ień w p alen is k u – zwró cił s ię d o in ży n iera Gru s zy ń s k ieg o .
Praca zawrzała. J ed n i p rzen o s ili to b o ły i walizy n a p rzó d tratwy . In n i razem
z Gru s zy ń s k im p o d s y cali g as n ący o g ień , d mu ch ając n a n ieg o i wach lu jąc. Ko b iety
g rzeb ały w b ag ażu , wy ciąg ając ręczn ik i i k o ce. Pan i Ro mero wa triu mfaln ie
wy czaro wała b u telk ę wó d k i. Tratwa zn ó w zad rg ała i s ię zatrzęs ła.
– Po wo li! Sp o k o jn ie! – o s trzeg ł k ap itan . – Tratwy n ie p rzewró cicie, ale b ag aże
mo g ą s ię zs u n ąć.
M ietek p ierws zy ro zeb rał s ię d o k ales o n ó w, d ał n u rk a i zn ik ł p o d tratwą. Po
min u cie wg ramo lił s ię z p o wro tem n a tratwę, d y g o cąc p rzeraźliwie. By ł s in y i zęb y
mu s zczęk ały . Zawin ięty w ciep ły ręczn ik i k o c u s iad ł p rzy o g n is k u . Po ciąg n ął ły k
z b u telk i, lecz wciąż d y g o tał.
– Tak jak mó wiłeś , o jcze. Utk n ęliś my n a s łu p ie z n ieró wn o o d łaman y m k o ń cem.
Pró b o wałem tratwę zep ch n ąć alb o p o d n ieś ć, ale g łęb o k o tu , n ie s ięg n ies z d n a, n ie ma
s ię o co o p rzeć. Trzeb a jes zcze raz s p ró b o wać, jak n ie d a rad y , to trzeb a b ęd zie
s p iło wać czu b ek . – Zn ó w zatrzęs ły n im d res zcze.
Olek s p o jrzał n a mn ie, ja n a n ieg o . Przy s zła n as za k o lej.
– Sp ró b u jmy p o d ep rzeć tratwę razem. Ch o d ź – p o wied ział. – Owiń my s ię wo k ó ł
s łu p a ręk ami i n o g ami – zap ro p o n o wałem – a p lecami s p ró b u jmy d źwig n ąć tratwę.
Ty jes teś wy żs zy , to ja d am n u rk a p ierws zy i złap ię s łu p jak n ajwy żej p o d tratwą.
Two je n o g i p o win n y w s am raz wy p aś ć p o n iżej mo ich .
Olek s ię zg o d ził. Ws k o czy łem d o wo d y . Lo d o wata! Ob jąłem p al ręk o ma i n o g ami,
ale b y ł za cien k i i za ś lis k i. Po ch wili d o łączy ł Olek . Zwarł ramio n a wo k ó ł s łu p a, ale
i mn ie ró wn ież miał w s wy m u ś cis k u . Całe p o wietrze ze mn ie wy cis n ął. Przed o czy ma
b ąb elk i u n o s iły mi s ię z u s t. Nie mo g łem zg iąć s ię n a ty le, żeb y p o d n ieś ć tratwę
g rzb ietem, więc p ch ałem g ło wą. Olek tak s amo . Pró b o waliś my razem. J es zcze raz.
Tratwa an i d rg n ęła… Brak mi p o wietrza. Więcej n ie mo g ę! Od ep ch n ąłem s ię o d
s łu p a, wy s k o czy łem n a p o wierzch n ię jak k o rek z b u telk i s zamp an a i zaczerp n ąłem
p o wietrza. M o cn e ręce wy ciąg n ęły mn ie n a p o k ład , a Olk a za mn ą. Kto ś o k ry ł mn ie
ciep ły m ręczn ik iem, k to ś p rzy tk n ął mi b u telk ę d o u s t. Wó d k a p aliła mi u s ta, ale fala
ciep ła ro zes zła s ię p o cały m ciele. Leżałem z zamk n ięty mi o czami. Ch o ciaż ch wilk a
wy tch n ien ia. Zaraz zn ó w trzeb a b ęd zie s k ak ać. M iałem s trach a…
Sp ró b o waliś my p o n o wn ie, ty m razem we tró jk ę: M ietek , Olek i ja. Przek lęta
tratwa an i d rg n ęła… Nie d amy rad y … Trzeb a jak o ś in aczej.
Gd y d y g o taliś my ro zło żen i wo k ó ł p alen is k a, s tars i zab rali s ię d o rad zen ia.
Wied ziałem ju ż, że b ęd ziemy mu s ieli ten p al p rzep iło wać… p o d wo d ą… p o d
lo d o watą wo d ą! Och , żeb y m miał z p ięćd zies iąt lat, k to ś in n y mu s iałb y s k ak ać d o
wo d y . Ps iak rew!
Narad a s ię s k o ń czy ła.
– Nie ma in n eg o s p o s o b u , trzeb a ten p ień p rzep iło wać – p o twierd ził mo je
n ajg o rs ze p rzy p u s zczen ia p an Was s erman . – Z tratwy n ie s ięg n iemy , s łu p jes t za
d alek o o d jej b rzeg u . Będ ziecie mu s ieli n u rk o wać p o k o lei. M ietek , ty p ierws zy . – To
mó wiąc, p o d ał s y n o wi łu czk o wą p iłę. – Natn ij d o ś ć g łęb o k o , żeb y zo s tawić p iłę
w n acięciu . J ak ci n ie wy jd zie, wracaj z p iłą, p amiętaj, że mamy ty lk o jed n ą. Olek
id zie n as tęp n y .
Co b y m teraz d ał za czap k ę n iewid k ę! Żeb y m mó g ł s ię s k u rczy ć tak , żeb y n ik t
mn ie n ie zau waży ł, żeb y o mn ie zap o mn ieli. Ale n ic z teg o .
– Po Olk u Stefan , a p o tem zn ó w M ietek – wy d awał d y s p o zy cje n as z k ap itan . –
Po trzeb n e mi k ilk a p as k ó w o d s p o d n i. – Tu zd jął włas n y i o p as ał n im talię s y n a.
Nas tęp n ie wziął wy jątk o wej d łu g o ś ci p as ek in ży n iera Gru s zy ń s k ieg o , p rzeciąg n ął
g o p o d p as k iem n a b rzu ch u M ietk a, zap iął i trzy mał wo ln y k o n iec w ręk u . – Będ ę
liczy ł d o s ześ ćd zies ięciu – p o wied ział, u d erzając d ło n ią w tratwę – raz, d wa… i jak
p o ciąg n ę… – s zarp n ął za k o n iec p as k a – n aty ch mias t wy łaź. J as n e? J ak b ęd zies z
miał d o ś ć wcześ n iej, to też wracaj. Wy ciąg n iemy cię. Ro zu mies z? – p o wtó rzy ł.
M ietek zs u n ął s ię d o wo d y . Wró cił p o min u cie b ez p iły . Zro b ił n acięcie d o ś ć
g łęb o k ie, b y ją zo s tawić. Do b rze. Nas tęp n y b y ł Olek . Do d iab ła, n ie czas teraz n a
s trach y . Olek wró cił, ja s ię zs u n ąłem. Wo d a n ic a n ic ciep lejs za. Ścis k a k latk ę
p iers io wą jak k les zczami.
Nie wiem, ile razy zd o łałem p o ciąg n ąć p iłą tam i z p o wro tem. Gd y p o czu łem
s zarp n ięcie p as a, p iła zn ik ła ju ż w całej s wej s zero k o ś ci, jak ieś cztery czy p ięć
cen ty metró w. Zmarzn ięty , wy g ramo liłem s ię n a tratwę. Sied zieliś my w tró jk ę wo k ó ł
o g n is k a, aż d o n as tęp n ej ru n d y : wp ierw M ietek , p o tem Olek , wres zcie ja.
I tak raz za razem. Przy ch o d zi two ja k o lej, zs u was z s ię p o d wo d ę, ciąg n ies z p iłę
tam i z p o wro tem, ty le razy , ile zd o łas z, zan im k latk a p iers io wa ci p ęk n ie. Wy łazis z.
Kto ś n ak ry wa cię ciep ły m ręczn ik iem. Po ciąg as z z b u telk i. I mas z n ad zieję, że to b y ł
o s tatn i raz.
Ale n ie ma tak d o b rze! Led wie p rzes tajes z d y g o tać z zimn a i s zczęk ać zęb ami,
led wie o g arn ie cię p rzy jemn a fala ciep ła, zn ó w jes t two ja k o lej. M as z n a k o ń cu
języ k a: „M am d o ś ć. Nie id ę… ”, ale zacis k as z zęb y , p o ły k as z te s ło wa i zs u was z s ię
d o wo d y . Wciąż tak s amo zimn a. J u ż s ię n awet n ie b o is z, p o p ro s tu mas z d o ś ć…
zu p ełn ie d o ś ć.
Nie p amiętam, p o ilu ru n d ach s łu p p ęk ł i u wo ln io n a tratwa ru s zy ła z p rąd em.
Rach u n ek mu s iał s ię ro zp ły n ąć w wó d ce. Ob u d ziłem s ię z g ło wą n a p o d o łk u mamy ,
a Hela trzy mała mn ie za ręk ę. Olek leżał z d ru g iej s tro n y o g n is k a z g ło wą n a
k o lan ach matk i. M ietek s tał ju ż u b ran y , z p ajd ą ch leb a w jed n y m i z k u b k iem
n amias tk i h erb aty w d ru g im ręk u . Po czu łem g łó d . Hela p u ś ciła mo ją ręk ę i p o d ała mi
p o s iłek .
 Nas i o jco wie s tali teraz p rzy wio s łach , ale n ie mieli wiele ro b o ty . Tratwa p ły n ęła
ś ro d k iem s zero k ieg o u jś cia rzek i. Nie b y ło ju ż s łu p ó w an i żad n y ch in n y ch p u łap ek .
Co za u lg a!
Pó źn y m p o p o łu d n iem p rąd zn ió s ł n as p o wo li n a d u żo więk s zy o b s zar wo d n y :
d o tarliś my d o Dźwin y Pó łn o cn ej. Po k ilk u min u tach n a lewy m b rzeg u p o k azały s ię
d o my i b u d y n k i p o rto we Kras n o b o rs k a.
Sp ęd ziliś my jes zcze jed n ą n o c n a b rzeg u w s załas ie ze ś wieżo ś cięty ch g ałęzi.
Ran k iem o jciec i mecen as Ro mer ru s zy li n ad b rzeżn ą ś cieżk ą n a zwiad y d o p o rtu .
Wró cili k o ło p o łu d n ia. Czek aliś my n a n ich z o b iad em p rzy rząd zo n y m z res ztek
n as zy ch zap as ó w k as zy i s u ch aró w. Ch leb s k o ń czy ł s ię ju ż p o p rzed n ieg o wieczo ru .
– Statk u z Arch an g iels k a s p o d ziewają s ię ju tro – o zn ajmił o jciec. – Ch y b a
n ajlep iej s p ęd zić jes zcze jed n ą n o c tu taj.
Ojciec Heli zło ży ł s p rawo zd an ie:
– Stras zn a d ziu ra! An i h o telu , an i żad n eg o o twarteg o s k lep u , n ie ma p o co s ię tam
p ch ać. Żeb y wejś ć d o p o rtu , mu s ieliś my d ać w łap ę s trażn ik o wi. Po tem zn o wu w łap ę
k o men d an to wi p o rtu , zan im n am p o wied ział, że s tatek b ęd zie ju tro . Wziął n a
d o d atek d ru g ą łap ó wk ę, żeb y „p rzy g o to wać” k ap itan a s tatk u . Wiele ju ż w n as zej
łap o wn iczej p u li n ie zo s tało , mu s imy zn ó w d o ło ży ć. Co za k raj!
– Nic s ię n ie zmien iło – zau waży ł p an Was s erman . – Za cara b y ło tak s amo .
Ws zy s cy b rali i b ez wziatki an i ru s z. Nie pomażesz, nie pojedziesz. Najważn iejs ze, żeb y n am
wy s tarczy ło g o tó wk i.
Pan Ro mer p o k iwał g ło wą.
– W d zis iejs zy ch czas ach ws zy s tk o im jed n o , mo że b y ć g o tó wk a, mo że b y ć to war.
– W tak im razie ju tro ran o p o p ły n iemy jes zcze k awałek w d ó ł rzek i, aż d o p o rtu ,
i tam s ię ro zład u jemy – zd ecy d o wał n as z k ap itan .
– Nie, tak s ię n ie d a – zao p o n o wał o jciec. – M amy wejś ć d o p o rtu p iech o tą,
mały mi g ru p k ami, z b ag ażem, u d ając zwy k ły ch p as ażeró w. Tak i jes t waru n ek .
Ko men d an t p an iczn ie s ię b o i o włas n ą s k ó rę. Każd y tu d y g o ce p rzed NKWD.
Res zta d n ia u p ły n ęła n a miły m n ieró b s twie. Czy taliś my , g raliś my w s zach y ,
w k arty . Hela d o b rze g rała w b ry d ża. To mu s iało b y ć d zied ziczn e. J ej o jciec b y ł
zap alo n y m g raczem, k o ch ał h azard . Hela mi mó wiła, że w n o c p o ś lu b n ą p rzeg rał
w p o k era p o s ag żo n y . „Ale ty b y ś tak n ie zro b ił?” – s p y tała ze ś miech em. „O n ie,
zu p ełn ie co in n eg o miałb y m w g ło wie” – zap ewn iłem ją, czu jąc, jak s ię czerwien ię.
„Po czek aj, to zo b aczy s z”, d o d ałem, „ale n ajp ierw s ię s tąd wy d o s tań my ”.
 Nazaju trz o ś wicie p rzep ak o waliś my man atk i i zwaliliś my je w d u ży s to s n a
b rzeg u . Tratwę, p rzy wiązan ą d o d rzewa, zo s tawiliś my b ez żalu , a z n ią n iep o trzeb n e
ju ż n am to p o ry i p iłę. Przecież w Kras n o b o rs k u zaczy n a s ię cy wilizacja! Ale d o p o rtu
b y ł jes zcze p rzes zło k ilo metr i wied zieliś my , że n ie zd o łamy p rzen ieś ć ws zy s tk ich
b ag aży za jed n y m razem.
– Pro p o n u ję, żeb y d wie p an ie zo s tały n a s traży , a p o zo s tali zab io rą ty le, ile
u n io s ą – p o wied ział in ży n ier Was s erman . – W p o rcie zo s tawimy zn ó w d wie p an ie
p rzy rzeczach i wró cimy p o res ztę. Po win n iś my o b ró cić w g o d zin ę.
Pro jek t zo s tał p rzy jęty . Na b rzeg u zo s tała mama z Ritą Żó łty ń s k ą, a res zta g ru p y ,
n ib y wielb łąd y , ru s zy ła w d ro g ę, wp ierw ś cieżk ą n ad b rzeżn ą, p o tem p rzez las d o
p o rtu . U wejś cia p rzek u p io n y s trażn ik p o zn ał s wo ich d o b ro czy ń có w i n as wp u ś cił.
Ko men d an t p o rtu też n as p o witał i zap ro wad ził d o p u s tej s zo p y . Zło ży liś my w n iej
rzeczy , n ap iliś my s ię k ip iątk u i ru s zy liś my z p o wro tem. M atk a Heli i p an i
Gru s zy ń s k a zo s tały p rzy b ag ażach . Statek właś n ie wp ły wał d o p o rtu , g d y w k o ń cu
wró ciliś my z res ztą rzeczy . Statek ro zład o wan o i k o men d an t p rzy b ieg ł p o d awcó w
łap ó wek . Przy g o to wan y p rzez n ieg o k ap itan s tatk u łas k awie p rzy jął s wo ją częś ć
i b ez d als zej zwło k i k azał n am s ię załad o wać, s am we włas n ej o s o b ie czek ając n a n as
p rzy b u rcie. Szero k im g es tem ws k azał n am cały p o k ład : „M o żecie s ię ro zło ży ć, g d zie
ch cecie. To zres ztą ty lk o jed n a n o c. Ran o b ęd ziemy w Ko tłas ie, a s tamtąd mo żecie
jech ać p o ciąg iem d o k ąd d u s za zap rag n ie”.
Pierws zy p o wiew wo ln o ś ci? J ak że in aczej to b rzmiało o d p o witan ia: Zdies' żyt'
budietie.
Po czu ws zy zn ó w p o k ład s tatk u p o d n o g ami, o jciec M ietk a raz jes zcze o b jął
k o men d ę.
– J ak ru s zy my , n a d zio b ie b ęd zie b ard zo wietrzn ie. Lep iej ro złó żmy s ię n a ru fie.
Zn aleźliś my tam d o ś ć miejs ca n a b ag aże p o ś ro d k u i n as ze leg o wis k a
wian u s zk iem d o o k o ła. Go d zin ę zajęło n am ro zciąg n ięcie imp ro wizo wan eg o d ach u
z p lan d ek i i k o có w i b y liś my g o to wi d o n o cy .
Parę min u t p ó źn iej s y ren a zawy ła żało ś n ie i ru s zy liś my w s zero k i ś wiat. Zb liżał
s ię k o n iec wrześ n ia 1 9 4 1 ro k u . Płatk i ś n ieg u tań czy ły wo k ó ł n as w s k ąp y ch
p ro mien iach latarn i. Staliś my z Helą p rzy b u rcie, p atrząc n a s zy b k o o d d alające s ię
mg lis te ś wiatła Kras n o b o rs k a, aż jed n o p o d ru g im u to n ęły w ciemn o ś ciach
b ezg wiezd n ej i b ezk s ięży co wej n o cy . Ob jąłem Helę. Przy s zło ś ć b y ła tak czarn a jak ta
n o c. J ed n o ty lk o b y ło p ewn e: że b ęd ziemy walczy ć o n ią razem. Ro zmawialiś my
jes zcze d łu g o , aż p an i Ro mero wa zawo łała: „Helu , ch o d ź s p ać, id ziemy ws zy s cy d o
łó żk a!”. W p rzen o ś n i, ma s ię ro zu mieć. Stałem jes zcze s am p rzez d łu żs zą ch wilę, aż
i mn ie o g arn ęła s en n o ś ć.
Od wy jazd u z Kwas zy p o d czas n o cleg ó w w s załas ach u k ład aliś my s ię zaws ze
d o o k o ła s wy ch rzeczy . J a miałem u s talo n e miejs ce p o międ zy o jcem a Helą. By liś my
wted y jes zcze n iewin n i, wp ro s t d ziecin n ie n aiwn i, ale n awet teraz, p rzes zło p ó ł wiek u
p o ty ch wy d arzen iach , jes tem wd zięczn y ws zy s tk im czwo rg u ro d zico m, że mimo
ó wczes n y ch o b y czajó w n ie s p rzeciwiali s ię n as zej b lis k o ś ci, k tó ra o b o jg u n am
p o mo g ła p rzetrwać.
Ran o o b u d ziłem s ię w Ko tłas ie. Na ś n iad an ie zo s tało n am p o jed n y m s u ch arze,
k tó ry p o p iliś my k ip iątk iem. Tak o s tateczn ie s k o ń czy ły s ię n as ze zap as y ży wn o ś ci.
– Pamiętam ro s y js k ie s tacje k o lejo we jes zcze z o k res u rewo lu cji – ws p o mn iał
mecen as Ro mer. – J ed en wielk i ch ao s .
– M o że b o ls zewicy zd ziałali co ś o d teg o czas u ? – wtrącił o jciec, wieczn y
o p ty mis ta. – M ieli p rzecież d wad zieś cia lat.
Pan Gru s zy ń s k i był s cep ty czn ie n as tawio n y do p o d ró ży k o lejo wy ch
w So wietach .
– By łem w M o s k wie z mis ją h an d lo wą w 1 9 3 2 ro k u . Na o ficjaln y ch rząd o wy ch
p ap ierach . Z M o s k wy p o jech aliś my d o Go rk ieg o i d o in n y ch mias t p rzemy s ło wy ch .
Og ro mn e o d leg ło ś ci. Po d ró żo waliś my p ierws zą k las ą, ma s ię ro zu mieć, ty m, co o n i
n azy wają mięk k ą k las ą, b o ma p lu s zo we s ied zen ia. W p rzed ziałach s ami czło n k o wie
p artii, wy żs i u rzęd n icy , k o mis arze. Zn acie ten ty p . Ale w p o zo s tały ch wag o n ach
zwy k li o b y watele, n o i, jak tu ws zęd zie, mo tło ch . Gn ieźd zili s ię n a tward y ch ,
d rewn ian y ch ławk ach , s tali w p rzejś ciach , p o k o ry tarzach , k rzy czeli, cu ch n ęli.
Ko mfo rto wo to n ie wy g ląd ało . M o żn a wy trzy mać, ale ch y b a n ie n a d łu g o . – Zamy ś lił
s ię. – A teraz to my jes teś my mo tło ch em – d o d ał.
M atk a zn alazła jed n o p rak ty czn e p o cies zen ie:
– W d rewn ian y ch s ied zen iach ws zy s ię n ie trzy mają.
– Stacje b y ły ws zęd zie zatło czo n e lu d źmi czek ający mi n a p o ciąg – k o n ty n u o wał
p an Gru s zy ń s k i. – Wy g ląd ało n a to , że całe ro d zin y k o czu ją d n iami i n o cami
w p o czek aln iach , k o ry tarzach . Ws zęd zie d zik ie tłu my …
Kied y wres zcie d o tarliś my d o s tacji w Ko tłas ie, b y ła mo cn o zatło czo n a, ale
mn iej, n iż s ię o b awialiś my . Bu d y n ek b y ł d u ży i p rzed g łó wn y m wejś ciem g ip s o wy
Len in i Stalin s p o czy wali n a ławce. Biały n ieg d y ś p o mn ik b y ł teraz p o k ry ty b ru d em,
ś lad ami d awn y ch d es zczó w i n iezliczo n y mi p tas imi wizy tó wk ami. W p o czek aln i
tłu my lu d zi zajmo wały ławk i i wy p ełn iały p rzejś cia międ zy n imi. Więcej lu d zi
s ied ziało w k o ry tarzach , n a to b o łach , n a p o d ło d ze, g d zie p o p ad ło . Ro zb ry k an e
d zieci z h ałas em b awiły s ię w ch o wan eg o . Stars i p o ro zrzu can i p o ławk ach
i k amien n ej p o d ło d ze, jak d o jrzałe g ru s zk i w zap u s zczo n y m s ad zie, g ło ś n o ch rap ali.
Ale zap ach n iemy teg o tłu mu , k armio n eg o k ap u ś n iak iem i czarn y m ch leb em, wcale
n ie p rzy p o min ał o g ro d o wej wo n i.
Czy o n i ws zy s cy rzeczy wiś cie czek ają n a p o ciąg ? Czy p o p ro s tu tu mies zk ają? Na
n iek tó re z k o czu jący ch ro d zin s k ład ały s ię d wa, czas em n awet trzy p o k o len ia.
Niek tó rzy b y li n awet całk iem p rzy zwo icie u b ran i w fu fajk i, w wato wan e s p o d n ie.
Niek tó rzy mieli n a n o g ach walo n k i, ch o ć n ie b y ło jes zcze zimy .
– M u s imy d o n ich d o łączy ć? – s p y tałem o jca. – M u s imy zo s tać tu n a s tacji?
– Nie wiem – p rzy zn ał s ię o jciec. – Trzeb a b ęd zie to p rzemy ś leć. – I zwró cił s ię d o
in ży n iera Was s erman a.
Ale tu , n a s tały m ląd zie, n as z k ap itan s tracił n ag le in icjaty wę, ab d y k o wał, s tał,
zag u b io n y , p atrząc to n a o jca, to n a mecen as a Ro mera, czek ając, aż o n i wy d ad zą
ro zk azy . Po s zy b k iej n arad zie ws zy s cy d o s zli w k o ń cu d o jed y n eg o mo żliweg o
wn io s k u : mu s imy złap ać jak ik o lwiek p o ciąg jad ący n a p o łu d n ie. Raz jes zcze o jciec
i p an Ro mer zo s tali wy d eleg o wan i d o zas ięg n ięcia języ k a i wręczen ia k o n ieczn y ch
łap ó wek . Po d łu żs zy ch p o s zu k iwan iach u d ało s ię n am wres zcie zająć d o p iero co
o p u s zczo n y k ątek p o czek aln i, zwaliliś my tam n as ze b ag aże i p rzy g o to waliś my s ię
n a d łu g ie czek an ie.
– Piln u jcie rzeczy – p o wied ział n a o d ch o d n y m o jciec Heli. – Nie s p u s zczajcie
z n ich o k a an i n a ch wilę.
A mó j d o rzu cił:
– Złó żcie ws zy s tk o p o ś ro d k u i p o ro zs iad ajcie s ię d o o k o ła. Bez rzeczy n a
wy mian ę d alek o n ie zajed ziemy .
I o b aj zn ik n ęli w tłu mie.
Nie miało więk s zeg o s en s u , żeb y ś my ws zy s cy tak s ied zieli wp atrzen i w b ag aż,
zwłas zcza że g łó d zaczął n am ju ż d o k u czać. M ietek i ja p o s tan o wiliś my czeg o ś
p o s zu k ać: b u fetu s tacy jn eg o , s k lep u , s trag an u , n iech że ch o ciaż b ęd zie czarn y ry n ek .
Ob es zliś my calu s ień k ą s tację. Zajrzeliś my w k ażd y k ąt. Bez rezu ltatu . Kipiatok? Pro s zę
b ard zo , ile k to ch ce, n awet k o lejk a d o k ran u n iewielk a. Ale co ś d o jed zen ia? Szk o d a
g ad ać! Pęp ek mo że ci p rzy ro s n ąć d o k rzy ża. Nic, an i k ru s zy n k i ch leb a, za żad n e
p ien iąd ze!
Ale n ie ws zy s cy b y li w tak iej b ied zie. Tu k to ś wg ry zał s ię w p ajd ę ch leb a, tam
k to ś wk ład ał d o u s t k awał s ło n in y . M u s ieli s k ąd ś to wziąć, mo że p rzy wieźli ze s o b ą.
Wy s zliś my w k o ń cu ze s tacji n a u licę. Nies p o d zian k a: za ro g iem jes t p iek arn ia, d o
n iej k o lejk a, n ie tak a n awet wielk a, p ięćd zies iąt czy s ześ ćd zies iąt o s ó b . Stajemy n a
k o ń cu . Prawie w tej s amej ch wili s taje za n ami mło d a k o b ieta w k o lo ro wej k wiecis tej
ch u s tce n a g ło wie. Przy jemn a b u zia, całk iem ład n a.
– Wy krajnij? Wy o s tatn i? – p y ta n as .
– Da – mó wi M ietek , a d o mn ie s zep cze p o p o ls k u : – Ład n a b ab k a, co ? – M ietek
zaws ze miał o k o n a d ziewczy n y .
– Wy nie Ruskije? – p y ta n as za p rzy g o d n a zn ajo ma.
– Nie, jes teś my Po lak ami – o d p o wiad amy ch ó rem.
– Tak i ja p o my ś lała – mó wi łaman ą p o ls zczy zn ą i s zero k i u ś miech o p ro mien ia
jej twarz. – M ó j dieduszka był Poliak, wy g n an iec z Polszi. – I p rzech o d zi zn ó w n a ro s y js k i:
– Za cara n a Sy b ir g o zes łali. J ak b y łam mała, to mi mó wił, g d zie g o wzięli, ale
zap o mn iałam n azwy . – Zamilk ła. – A k artk i n a ch leb macie?
M ó j Bo że! Kartk i n a ch leb . Nie wp ad ło n am to n awet d o g ło wy . W Kwas zy ch leb
b y ł racjo n o wan y , ale n ie b y ło k artek , ws zy s cy s ię zn ali i s k lep ik arz wied ział, k o mu
s p rzed ał. Nik t n as n ie o s trzeg ł, że tu , w s zero k im ś wiecie, b ez k artek marn ie zg in ies z.
Sk ąd s ię je b ierze? Nas za n o wa zn ajo ma s p o s trzeg ła n as zą k o n s tern ację.
– Nic n ie s zk o d zi – mó wi. – J a wejd ę p ierws za, a wy tu p o czek ajcie.
W ty m czas ie k o lejk a p rzed n ami s zy b k o malała, ch o ć za n ami ro s ła jak n a
d ro żd żach . Sto o s ó b ? Sto p ięćd zies iąt? M ietek k o n ty n u u je k o n wers ację z n as zą
n o wą zn ajo mą, o n to u mie, zaws ze d aje s o b ie rad ę z lu d źmi, s zczeg ó ln ie k o b ietami.
Zazd ro s zczę mu tej łatwo ś ci.
– Nazy wam s ię Zo fia An to n o wn a. Dziad ek wo łał n a mn ie Zo s ia – o p o wiad a n as za
s ąs iad k a. – Czas ami jes zcze o jciec n azy wa mn ie tak p o p o ls k u . – Wid ać, że ch ce co ś
p o wied zieć, ale d o ch o d zimy właś n ie d o d rzwi p iek arn i, więc s zep cze ty lk o d o n as : –
Po czek ajcie.
Od ch o d zimy n a b o k i czek amy . Trwa to d o ś ć d łu g o . W k o ń cu k o b ieta wy ch o d zi.
– J es zcze d ru g a k o lejk a b y ła d o lad y – mó wi. W awośce, s zn u rk o wej to rb ie, ma
cztery b o ch en k i ch leb a. Cztery b o ch n y , b iały ch leb ! Zap o mn iałem ju ż d awn o , jak
wy g ląd a b iały ch leb . – Ch o d źcie ze mn ą – s zep cze. Id ziemy za n ią d łu g ą u licą.
Zatrzy mu je s ię p rzed jed n ą z k latek s ch o d o wy ch k ilk u p iętro weg o b lo k u . – Dwa
b o ch en k i n am d ziś wy s tarczą – mó wi. – Ojciec jes t ch o ry i d u żo n ie je. Od wczo raj
też co ś zo s tało . Dałab y m wam więcej, ale d zieci p rzy ch o d zą ze s zk o ły wy g ło d n iałe.
J ed z n a zd ro wie – mó wi p o p o ls k u i wraca n a ro s y js k i: – Tak mi d ziad ek zaws ze
mó wił. Ale to ws zy s tk o , co p amiętam.
 M ietek ch ce jej zap łacić.
– J a n ie h an d lu ję n a czarn y m ry n k u – mó wi Zo fia An to n o wn a i ch ich o cze.
Śmiejemy s ię razem z n ią. Od mawia p rzy jęcia p ien ięd zy . Nie ch ce n awet wziąć ty ch
d wó ch ru b li, k tó re zap łaciła. – Dziad ek b y s ię w g ro b ie p rzewró cił – o b u rza s ię. –
Nig d y b y mi n ie wy b aczy ł – k o ń czy d y s k u s ję.
M ieliś my ju ż o d ch o d zić, k ied y n ag le p rzez twarz Zo fii p rzemk n ął cień s mu tk u .
Przeżeg n ała s ię p o k ato lick u .
– Pietia, mó j mąż, jes t n a fro n cie. Niech g o Bó g ma w s wej o p iece. – Przeżeg n ała
s ię raz jes zcze i twarz jej ro zjaś n iła s ię n a n o wo . – Zap ro s iłab y m was d o s ieb ie, ale
mamy ty lk o jed en p o k ó j, a o jciec leży w łó żk u , k as zle i p lu je k rwią. Wio s n ą wró cił
z Ko ły my , p o o ś miu latach . Z g ru źlicą.
Od zy s k ałem g ło s .
– Bard zo p an i d zięk u jemy , ale mu s imy g n ać n a s tację, b o p o zo s tali g o to wi
o d jech ać b ez n as .
Ru s zy liś my z p o wro tem. Zawo łała jes zcze n a p o żeg n an ie: „Ży czę wam s zczęś cia,
ch ło p cy ” i zn ik ła w d rzwiach k latk i s ch o d o wej.
– Są jed n ak d o b rzy lu d zie n a ś wiecie – p o wied ział M ietek . – Sami n iewiele mają,
a i ty m s ię p o d zielą.
Zas tan awiałem s ię, jak ja b y m s ię zach o wał wy s tawio n y n a p ró b ę.
Bieg iem wró ciliś my n a s tację. Ojciec i p an Ro mer zd awali właś n ie s p rawę ze
s wo jej ek s p ed y cji. Najb liżs zy p o ciąg n a p o łu d n ie, d o Go rk ieg o , o czek iwan y b y ł
teg o wieczo ru . Przek u p io n y n aczeln ik s tacji o b iecał zarezerwo wać d wa p rzed ziały
d la n as . Co za lu k s u s ! Ale k to wie, czeg o n ap rawd ę mo żn a s ię s p o d ziewać? Czy tak a
rezerwacja ma zn aczen ie, czy o n wziął p ien iąd ze i zo s tawi n as n a lo d zie? A jak
zareag u je tłu m in n y ch czek ający ch ? Ro zk ład u jazd y an i żad n ej map y o czy wiś cie n ie
zn aleźliś my n a s tacji, ale s p rawd ziłem w mo im s zk o ln y m atlas ie, że d o Go rk ieg o jes t
o k o ło 5 0 0 k ilo metró w. Przez n o c p o win n iś my d o jech ać.
Aż tu n ag le miła – d la o d mian y – n ies p o d zian k a. Hela i Olek wró cili z włas n ej
wy p rawy , n io s ąc wiad ro zu p y . W d ru g im ręk u Olek p rzy n ió s ł p ap iero wą to rb ę.
– Bu łk i! – wy k rzy k n ął z triu mfem. – Od k ry liś my s to łó wk ę k o lejarzy
i zarząd zający też wziął w łap ę – zaś miał s ię.
Ch leb Zo s i zo s tawiliś my n a ś n iad an ie.
– Po win n am p ó jś ć d o tej d o b rej d ziewczy n y – p o wied ziała mama – i o s o b iś cie jej
p o d zięk o wać. Zo fia An to n o wn a, p o wiad as z? J ak ty lk o zjemy , to mn ie d o n iej,
Stefan k u , zap ro wad zis z i zan io s ę jej jak iś p rezen cik . M ó wis z, że jej o jciec jes t ch o ry
i leży w łó żk u . M o że p rzy d a s ię jej ręczn ik , mo że p rześ cierad ło ? – M atk a zaczęła
s zu k ać w jed n y m z n as zy ch to b o łó w.
J a n ie b y łem p ewien .
– Do m i k latk ę s ch o d o wą zn ajd ę b ez tru d n o ś ci, ale to b ard zo d u ży b u d y n ek , a my
n ie zn amy n u meru mies zk an ia an i n azwis k a…
– Po za ty m k o n tak t z cu d zo ziemcami mo że im ty lk o zas zk o d zić. Lep iej n ie
ry zy k o wać… – d o d ał o jciec.
M is k i i ły żk i zaws ze mieliś my w p o g o to wiu . Bu łk i b y ły ś wieżu tk ie, k ru ch e,
a zu p a g ęs ta, p ełn a k ap u s ty , k arto fli i n awet k awałk ó w mięs a. Wk ró tce zo s tało p o
n ich ty lk o ws p o mn ien ie.
Po u czcie o jciec u jął mn ie za ramię.
– M amy jes zcze d wie g o d zin y , a mo że i więcej d o p rzy jazd u p o ciąg u . Nie żeb y
mo żn a n a to liczy ć, ale n a p ewn o wy s tarczy n am czas u , żeb y s ię p rzed tem tro ch ę
p rzejś ć.
Zain try g o wan y wy s zed łem za o jcem ze s tacji n a u licę.
– Ch ciałem p o wied zieć ci co ś o o jcu Heli – zaczął n iep ewn y m g ło s em. – M am
wątp liwo ś ci co d o jeg o rzeteln o ś ci i wiary g o d n o ś ci, a czas em n awet co d o jeg o
zd ro weg o ro zs ąd k u , i wy d aje mi s ię, że p o win ien eś o ty m wied zieć.
– Hela mó wiła mi tro ch ę n a ten temat. Ale co s ię s tało , ch ciał cię jak o ś o s zu k ać?
Ojciec zas tan awiał s ię p rzez d łu żs zą ch wilę.
– Nie ch cę, żeb y ś mn ie źle zro zu miał – wy d u s ił wres zcie. – I mama, i ja b ard zo
p o lu b iliś my Helę, ale my ś lę, że p o win ien eś wied zieć, że mamy wątp liwo ś ci co d o jej
o jca.
– Nie wątp ię, że s ama Hela b y je p o twierd ziła. Ale co o n tak ieg o zro b ił?
Ojciec p rzez ch wilę zn ó w s zed ł w milczen iu .
– Nie mó w z n ik im n a ten temat – p o d jął p o ch wili. – Nie trzeb a d o p ro wad zać d o
n ies n as ek . On teraz wie, że ja wiem, i b ęd zie, mam n ad zieję, u ważał. – Ojciec
zatrzy mał s ię i zap alił p ap iero s a. – J ak wies z, p o s zliś my razem p rzek u p ić n aczeln ik a
s tacji. Przy s amej tran s ak cji p o my ś lałem, że lep iej zo s tawić ich s am n a s am. M o że to
n ie b y ło ro zs ąd n e, ale im mn iej ś wiad k ó w, ty m lep iej. Po ch wili Ro mer wró cił.
„Zażąd ał trzy s tu ru b li, s to d la s ieb ie i p o s to d la k ażd eg o z d wó ch wtajemn iczo n y ch
p raco wn ik ó w”, p o wied ział. Ale k ied y p o d ro d ze d o k o lejars k iej s to łó wk i Ro mer
p o s zed ł d o u b ik acji, jed en z ty ch p raco wn ik ó w p o d s zed ł d o mn ie. „Dzięk u ję
b ard zo ”, p o wied ział, „p ięćd zies iąt ru b li to p ó ł mies ięczn ej p en s ji”.
Z p o czątk u my ś lałem, że to n aczeln ik s tacji wy łu d ził o d n as więcej fo rs y w ten
s p o s ó b , n ie b y łab y to n o win a. Ale g d y p o s zliś my d alej i p o d zieliłem s ię z o jcem
Heli mo im p o d ejrzen iem, p rzerwał mi i p rzy zn ał s ię, że to o n s am b y ł za to
o d p o wied zialn y . Co d ziwn iejs ze, n ie wy d awał s ię n awet zaws ty d zo n y . Bo to p rzecież
n ie b y ła p o my łk a. – Przez ch wilę s zliś my d alej w milczen iu . – M o że u waża, że jak o
p rawn ik o wi n ależy mu s ię h o n o rariu m. Ale n ie wiem, czy mo żn a u fać tak iemu
p rawn ik o wi, n ap rawd ę n ie wiem… – zas tan awiał s ię n a g ło s o jciec. – W k ażd y m razie
d ało mi to d o my ś len ia. Ale p amiętaj, ab y n ic n ik o mu n ie mó wić. Czas ju ż wracać n a
s tację. W k ażd y m razie o n jes t ab s o lu tn y m s p ecem o d d awan ia łap ó wek . Nie
mó g łb y m s ię z n im ró wn ać. Ale lep iej, żeb y zaws ze k to ś z n im b y ł.
Wró ciliś my w s amą p o rę. W k łęb ach d y mu i p ary p o ciąg właś n ie wtaczał s ię n a
s tację. Zatrzy mał s ię ch y b a tu , w Ko tłas ie, b o b y ł całk iem p u s ty i o k azało s ię, że miał
ru s zy ć w d ro g ę o d wie g o d zin y wcześ n iej, n iż n am p o wied zian o . W k ażd y m razie
łap ó wk a p o d ziałała n ad s p o d ziewan ie d o b rze. J ed en z wtajemn iczo n y ch k o lejarzy
p rzy s zed ł p o n as p rzed o ficjaln y m o twarciem d rzwi n a p ero n i zap ro wad ził n as
b o czn y m wejś ciem d o zarezerwo wan eg o wag o n u . Tam czek ały n a n as d wa p u s te
p rzed ziały . „Zap ełn ijcie b ag ażem ws zy s tk ie p ó łk i i k ażd y k awałek p o d ło g i, p o d
ławk ami i międ zy n imi, żeb y n ik t in n y wam s ię n ie wcis n ął”, u p rzed ził n as i p o s zed ł.
Os trzeżen ie b y ło zres ztą zb y teczn e. Nas za g ru p a zmieś ciła s ię wp rawd zie w d wó ch
p rzed ziałach , ale b ag aży b y ło więcej n iż miejs ca. W k o ń cu częś ć n as zy ch p ak u n k ó w
mu s iała zo s tać n a k o ry tarzu , a z n imi n a s traży Hela, M ietek i ja. Po zo s tałe p rzed ziały
zarezerwo wan eg o wag o n u też s ię wk ró tce zap ełn iły .
Nag le o twarto d rzwi n a p ero n . Tłu m rzu cił s ię n ap rzó d , s ztu rmu jąc p o ciąg . W ty m
k łęb o wis k u lu d zie p ch ali s ię jed en p rzez d ru g ieg o , p rzewracali s ię, p o d n o s ili s ię,
o d p y ch ali in n y ch . M o rze lu d zi, a p o rząd k u żad n eg o . J ak jed en p o ciąg p o mieś ci tak ą
mas ę? Ale co d ziwn e, p o wo li, p o tro ch u p ero n zaczął s ię o p ró żn iać. Wy wies zk a
„Zarezerwo wan y ” n a n as zy m wag o n ie n ic n ie p o mo g ła, n as z wag o n też wch ło n ął
o g ro mn ą liczb ę o s ó b . J u ż i w k o ry tarzu s zp ilk i b y n ie wetk n ął.
– Czy to mo żliwe, żeb y ten cały tłu m z p o czek aln i zmieś cił s ię w jed n y m
p o ciąg u ? – s p y tałem.
– Nie wid ziałeś ? – o d p arł M ietek s ied zący o b o k mn ie n a walizce. – Wp u ś cili
ty lk o częś ć, a res zcie zatrzas n ęli d rzwi p rzed n o s em. Będ ą czek ali n a n as tęp n y
p o ciąg . M o że p rzy jd zie ju tro , p o ju trze, za ty d zień – d o d ał p o ro s y js k u ze ś miech em.
A wró ciws zy n a p o ls k i: – Bied n y , n ies zczęs n y , o s zu k an y lu d . I p o co im b y ła ta
rewo lu cja?
Ścis k n a k o ry tarzu , zad u ch i h ałas n ie zap o wiad ały tak k o mfo rto wej p o d ró ży , n a
jak ą mieliś my n ad zieję. Pięćs et k ilo metró w! J ak o ś wy trzy mamy . M y we tró jk ę
s ied zieliś my n ad al n a b ag ażach . Hela ro zło ży ła s ię, n a wp ó ł s ied ząc, n a wo rk u
z p o ś cielą o b o k mn ie, z g ło wą i ramien iem n a mo ich k o lan ach ; ju ż s p ała.
Parę s zarp n ięć, k łęb y d y mu za o k n em… ru s zamy . M ietek z d ru g iej s tro n y też ju ż
ś p i, z g ło wą o p artą n a mo im ramien iu . Lep iej s ię n ie ru s zać. Ależ o n ch rap ie!
Hałas n a k o ry tarzu u cich ł, a mo że ro zp ły n ął s ię w ry tmiczn y m s tu k o cie k ó ł.
Nawet s mró d s tał s ię mn iej d o k u czliwy alb o też p o p ro s tu p rzy zwy czaiłem s ię d o
n ieg o . Najp ierw, p o d ciężarem g ło wy Heli, zd rętwiało mi lewe u d o . Wk ró tce p rawe
ramię p o s zło za jeg o p rzy k ład em, p rzy ciś n ięte g ło wą M ietk a. Ale w k o ń cu zas n ąłem
i ja i z tej cało n o cn ej p o d ró ży n ic więcej n ie p amiętam.
 Ro zd ział 1 3

Statkiem po Wołdze

P o ciąg , d o k tó reg o załad o waliś my s ię w Ko tłas ie, jech ał d o M o s k wy , ale my

wy s ied liś my w Go rk im. W Związk u So wieck im n awet s o wieck i o b y watel mu s iał mieć
s p ecjaln ą p rzep u s tk ę n a o d wied zen ie s to licy s weg o k raju ; my o czy wiś cie tak o wej
n ie mieliś my .
Wcześ n ie ran o , s ap iąc i d y s ząc, p o ciąg wto czy ł s ię n a s tację. Otwo rzy łem o k n o ,
p o wiało ch ło d n y m, rześ k im p o wietrzem. Z p o ciąg u wy s y p ał s ię tłu m p as ażeró w,
a my wraz z n im, cała g ru p a z tratwy , d o p ch aliś my s ię d o b u d y n k u s tacy jn eg o .
Go rk i to d u ży węzeł k o lejo wy . Stację o k u p o wała tu n ies amo wita mas a lu d zi,
mu s iało tam b y ć co n ajmn iej p ięć o s ó b n a metr k wad rato wy . W p o ró wn an iu z ty m
s tacja w Ko tłas ie wy d awała s ię teraz n iemal p u s ta. Bru d i ś mieci n ie u p rzy jemn iały
wid o k u , a s mró d n ie p o zwalał o d d y ch ać.
Lu d zie k o czo wali ws zęd zie, p o s alach , w k o ry tarzach , w res tau racji, w b iu rach ,
n awet w k lo zetach . On i tu ch y b a zap u ś cili k o rzen ie.
Nas z zes p ó ł z tratwy mu s iał s ię ro zd zielić n a g ru p k i ro d zin n e; o zn alezien iu
miejs ca razem n a o s iemn aś cie o s ó b n awet n ie mo g ło b y ć mo wy . Ro d zice i ja
s taliś my tak p rzez d łu żs zy czas , n ie wied ząc, co ro b ić, d o k ąd s ię o b ró cić, g d zie
zn aleźć n ajmn iejs zy ch o ćb y k ącik . Aż matk a zawo łała: „Patrzcie, tam k to ś o d ch o d zi,
zro b i s ię miejs ce” i zo s tawiając o jca z n as zy m d o b y tk iem, zaczęła s ię p rzep y ch ać
w k ieru n k u p o b lis k iej k o lu mn y . J a p ch ałem s ię za n ią z d wo ma p ak u n k ami w ręk u
i rzeczy wiś cie – o d ch o d ząca p ara z d ziećmi o s wo b o d ziła k awałek b eto n o wej p o d ło g i
p o międ zy ś cian ą a n a d wa k ro k i o d n iej o d leg łą k o lu mn ą.
Zo s tawiws zy p ak i p rzy matce, wró ciłem d o o jca p o jes zcze k ilk a s ztu k b ag ażu .
Ob ró ciłem tak k ilk a razy , aż w k o ń cu p rzen ieś liś my z o jcem res ztę p ak u n k ó w
i zap ełn iliś my miejs ce zarek wiro wan e p rzez matk ę. Tak ą s amą meto d ę s to s o waliś my
p rzed tem i p ó źn iej p o d czas ws zy s tk ich n as zy ch p o d ró ży .
Zmęczen i cało n o cn ą jazd ą ro zs ied liś my s ię n a walizach w milczen iu . I co d alej?
M atk a s ied ziała, o p u ś ciws zy g ło wę, o czy miała zamk n ięte, ale ch y b a n ie s p ała.
Ojciec s ied ział o p arty o ś cian ę, o b ejmu jąc matk ę ramien iem. Patrzy ł g d zieś
w p rzes trzeń , zamy ś lo n y , s k amien iały , zrezy g n o wan y . I to ma b y ć wo ln o ś ć
g waran to wan a n am p rzez amn es tię?
Nie mo g łem wy trzy mać tak ieg o b ezczy n n eg o s ied zen ia.
– Co teraz ro b imy ? – zap y tałem g ło ś n o , b y p rzek rzy czeć zg iełk p an u jący n a
s tacji. Ale o d p o wied zi n ie b y ło . Zas n ęli? Nie, o jciec miał o czy s zero k o o twarte. –
Tato , ś p is z? Co b ęd zie d alej? – p o wtó rzy łem. Wied ziałem, że n a mo je p y tan ie n ie ma
p ro s tej o d p o wied zi. Ojciec p o wo li zwró cił k u mn ie o czy .
– Nie wiem, s y n k u , n ie wiem – o d p o wied ział g ło s em p ełn y m s mu tk u .
M atk a n ag le wró ciła d o ży cia.
– Wies z, wies z, b ard zo d o b rze wies z – o d ezwała s ię w n ag ły m p rzy p ły wie
s tan o wczo ś ci. – Id ź wp ierw, Stefan k u , i p o s zu k aj k ip iątk u . Nap ijemy s ię h erb aty
z cu k rem i zjemy p o k awałk u ch leb a. J es t ju ż p ó źn o , a o p u s ty m żo łąd k u tru d n o s ię
my ś li.
Z czajn ik iem w ręk u zacząłem p rzep y ch ać s ię p rzez tłu m w p o s zu k iwan iu k ran u
z k ip iątk iem, k lo zetu i, z n ad zieją w s ercu , b u fetu . Ro zg ląd ałem s ię, g d zie jes t
k o lejk a, b o k o lejk a w ty m k raju b y ła n ajlep s zy m ws k aźn ik iem. Pierws zą k o lejk ę, d o
u b ik acji, zn alazłem s zy b k o . Nie b y ła n awet d łu g a. A o b o k s tała d ru g a, d o k ran u
z wrzącą wo d ą. Ale k o lejk i d o b u fetu n ie zn alazłem. Nic d ziwn eg o , b o b u fetu n ie
b y ło . Wy p iliś my p s eu d o h erb atę z p rawd ziwy m cu k rem. M ama d ziwn y m s p o s o b em
zaws ze p o trafiła zn aleźć jes zcze jed en k awałek cu k ru . Zeb rała g d zieś cały wo reczek
n ieró wn o p o rąb an y ch k o s tek . Do k o ń czy liś my res ztę b iałeg o ch leb a Zo fii
An to n o wn y . I rzeczy wiś cie p o mo g ło .
– M as z rację, mateczk o – o ży wił s ię o jciec – p atrzen iem w s u fit n iczeg o s ię n ie
załatwi. – Ws tał. – Pó jd ę s ię ro zejrzeć, a ty p o s zu k aj Heli, jeś li ch ces z, ale n ie
zo s tawiaj mamy s amej zb y t d łu g o , raczej p rzy p ro wad ź Helę tu taj.
– Id ź, id ź – d o d ała mama. – Dam s o b ie rad ę. Ro mero wie s ą tam, k o ło d rzwi. –
Ws k azała p alcem d ru g ą s tro n ę s ali. – Wid ziałam, jak tam zn aleźli miejs ce w ty m
s amy m czas ie, co i my . M ecen as o wa mach n ęła d o mn ie ręk ą.
Zn alazłem ws zy s tk ie trzy s io s try ś p iące, o p arte o ś cian ę i wzajemn ie o s ieb ie.
– Weź ją n a s p acer – p o wied ziała matk a Heli. – Gło wa ją b o lała, ś wieże p o wietrze
d o b rze jej zro b i. – I p o trząs n ęła Helę za ramię.
Zn alezien ie ś wieżeg o p o wietrza b y ło n iemo żliwe. Plac p rzed s tacją b y ł
zatło czo n y jes zcze b ard ziej n iż b u d y n ek s tacy jn y . Zap ch an e też b y ły ws zy s tk ie
o d ch o d zące o d eń u lice. Zielo n y s k werek p o ś ro d k u p rzy p o min ał raczej b iwak n iż
o g ró d w cen tru m mias ta.
 Świeże p o wietrze? Lep iej n ie p y tać. Wiatr p o wiał ak u rat o d s tro n y zieleń ca
i wo d ząc o k iem za źró d łem, zau waży łem p ó ło b n ażo n e p o s tacie p rzy k u cn ięte
w k rzak ach . Tak p u b liczn ie? Nie ch ciało mi s ię wierzy ć. Ale to b y ł d o p iero p o czątek .
J es zcze wted y n ie wied ziałem, że u trata g o d n o ś ci o s o b is tej jes t p ierws zy m k ro k iem
n a d ro d ze d o p o n iżen ia.
– Ch o d źmy s tąd – wziąłem Helę p o d ręk ę.
J es zcze w d ro d ze n a Sy b ir s taraliś my s ię zach o wać res ztk i g o d n o ś ci, wies zając
k o c d o o k o ła p ry mity wn ej to alety . Wted y n ie p rzy s zło mi n awet d o g ło wy , że
wk ró tce i my s ię s to czy my .
Szliś my w milczen iu , b ez celu , s k ręcając to w jed n ą u licę, to w d ru g ą. By ło n am
s mu tn o . Szliś my w tło k u , w b ru d zie u lic n iezamiatan y ch o d mies ięcy , w s mro d zie
lu d zk ieg o mro wia. Lu d zie k o czo wali n a ch o d n ik ach , n awet n a jezd n i. Do b rze, że ru ch
k o ło wy b y ł min imaln y . Czas em ty lk o p rzejech ał s amo ch ó d o s o b o wy lu b
ciężaró wk a, p rzeto czy ła s ię fu rman k a. Nie b y ło tu czeg o s zu k ać. Po s zliś my
z p o wro tem n a s tację i p rzy s ied liś my s ię d o mamy . Ojciec wk ró tce ró wn ież wró cił,
ale b ez żad n y ch n o win . Nie p rzy n ió s ł n awet p lo tek . A p lo tk i b y ły ważn y m źró d łem
in fo rmacji, n amias tk ą g azet. W g azetach i tak trzeb a b y ło czy tać międ zy wiers zami,
ab y zn aleźć ziarn k a p rawd y . Z ws zech o b ecn y ch g ło ś n ik ó w p ły n ęły s ame k łams twa.
A z p lo tek mo żn a ch o ciaż b y ło wy ciąg n ąć włas n e wn io s k i.
– Ro zk ład u jazd y o czy wiś cie n ig d zie n ie ma – zd awał s p rawę o jciec. – Nik t n ie
wie, k ied y b ęd zie n as tęp n y p o ciąg n a p o łu d n ie. Oczek u ją p o ciąg ó w d ziś wieczó r,
ju tro ran o , ale alb o lo k aln y ch , alb o d o M o s k wy , alb o n a ws ch ó d d o Kazan ia i n a
p ó łn o c d o Ko tłas u . M o że p o jed ziemy d o Wład y wo s to k u , ju tro ma s ię tu p o n o ć
zatrzy mać tran s s y b ery js k i p o ciąg ? – zażarto wał, ale n ik t s ię n ie ro ześ miał. – Py tałem
k o lejarzy o p o ciąg d o As trach an ia alb o ch o ciaż w tamty m k ieru n k u , ale n ik t o tak im
n ie s ły s zał. M o że b ęd zie w p rzy s zły m ty g o d n iu … to b y ła jed y n a o d p o wied ź.
Na s tacji w Go rk im s p ęd ziliś my k ilk a d n i i n o cy , s zy b k o tracąc rach u b ę czas u .
Sami zap u ś ciliś my k o rzen ie p o międ zy filarem p o d trzy mu jący m s u fit a ś cian ą.
Po p ijaliś my g o rącą h erb atę. Wy p ełn ialiś my czas s tan iem w k o lejk ach : p o zu p ę, p o
wrzącą wo d ę, d o k lo zetu . Któ reg o ś d n ia o jciec zd o łał g d zieś k u p ić b o ch en ek ch leb a
i k o s teczk ę mas ła. In n eg o d n ia ja zd o b y łem k ilk a b u łek n a czarn y m ry n k u . Przy
in n ej o k azji matk a wró ciła, n io s ąc triu mfaln ie b o ch en ek ch leb a i wian ek k iełb as y ,
i mieliś my u cztę. M o że n ie jes t tak źle… Zad ziwiające, jak p ełn y żo łąd ek wp ły wa n a
ś wiato p o g ląd .
Pewn eg o d n ia mama wró ciła z wy p rawy d o to alety .
 – Wy o b raźcie s o b ie – p o wied ziała – że ch ciałam o two rzy ć to reb k ę, a o n a ju ż b y ła
o twarta. W ś ro d k u złap ałam jak ąś d ro b n ą rączk ę. Patrzę, a to mały Tatarczu k ,
wy ch u d zo n y , mo że s ześ cio - czy s ied mio letn i. Ciocia, nie sierdities', n ie g n iewaj s ię,
cio ciu , p o wied ział ro zb rajająco i ty le g o wid ziałam. Ale u ciek ł z n iczy m.
W p o s zu k iwan iu ś wieżeg o p o wietrza u d awaliś my s ię z Helą n a co raz d als ze
wy p rawy u licami mias ta. Ru ch p ies zy ws zęd zie b y ł d u ży , ale im d alej o d s tacji, ty m
mn iej lu d zi b iwak o wało n a ch o d n ik ach .
Ws zęd zie p ełn o b y ło mężczy zn w mu n d u rach : milicjan ci, żo łn ierze,
en k awu d ziś ci i jes zcze in n i, k tó ry ch mu n d u ró w n ie zn ałem. Któ reg o ś p o p o łu d n ia
zn aleźliś my s ię w ład n y m, d o b rze u trzy man y m, czy s ty m p ark u , b y ł tam n awet b u fet
w k io s k u . I to o twarty ! Nies tety , jed y n y m arty k u łem w s p rzed aży b y ły p es tk i.
J ed liś my je z ro żk ó w zwin iętej g azety . A k ied y wró ciliś my d o teg o s ameg o p ark u
n as tęp n eg o d n ia, s tracił ju ż s wą d ziewiczą czy s to ś ć; ś cieżk i i trawn ik i n iemal
zn ik n ęły p o d łu p in ami p es tek . Ale d o k io s k u zn ó w s tała k o lejk a. Do b ry to b y ł zn ak ,
więc d o łączy liś my . Ty m razem s p rzed awali p o s zk lan ce k efiru i p o b u łce n a g ło wę.
Lep s ze o d p es tek . Czeg o mo żn a s ię s p o d ziewać ju tro ?
Aż wres zcie k tó reg o ś wieczo ru o jciec wró cił z k o lejn ej wy p rawy p o p lo tk i
s p ręży s ty m k ro k iem i z u ś miech em n a twarzy . J u ż z d alek a wid ać b y ło , że n ies ie
d o b re n o win y .
– Sp o tk ałem Po lak ó w – p o wied ział – d wó ch facetó w, s tras zn ie o b d arty ch , ale
wid ać, że in telig en tn i lu d zie. Po częs to wałem ich mach o rk ą. Po wied zieli, że s ą
w d ro d ze d o Tatis zczewa k o ło Sarato wa, g d zie jes t p o n o ć cen tru m o rg an izacy jn e
n as zeg o wo js k a. Nie b y li p ewn i, czy d o wo d zi n im Szy s zk o -Bo h u s z czy Bo ru ta-
Sp iech o wicz. Pamiętas z Bo ru tę, mateczk o ?
– Teg o , co d o wo d ził w Cies zy n ie? – s p y tała matk a.
– Tak , b y ł mo im d o wó d cą p u łk u . Na g en erała awan s o wał ju ż w latach
d wu d zies ty ch . M o że b ęd zie mn ie p amiętał.
Ojciec s p ęd ził w wo js k u o s iem lat. Po s k o ń czen iu med y cy n y w M o s k wie s łu ży ł
o d 1 9 1 4 ro k u w cars k iej armii, a p o rewo lu cji w wo js k u p o ls k im. W czas ie wo jn y
b o ls zewick iej b y ł lek arzem 4 . Pu łk u Strzelcó w Po d h alań s k ich . Po wo jn ie p u łk
s tacjo n o wał w Cies zy n ie, ro d zice tam mies zk ali i tam u ro d ził s ię J u rek .
– Ch y b a mn ie p amięta – p o wtó rzy ł o jciec. – Sarato w leży n ad Wo łg ą, ty s iąc
k ilo metró w s tąd n a p o łu d n ie, a As trach ań jes zcze ty s iąc k ilo metró w d alej. Po d o b n o
k u rs u ją s tatk i d o Sarato wa i d o As trach an ia. Ci d waj mó wili, że warto s p ró b o wać
d o s tać s ię n a s tatek . J u tro ran o p ó jd ę d o p o rtu , żeb y s ię ro zejrzeć.
 Do wied ziałem s ię też, że Was s erman o wie, o jciec i s y n , i Żó łty ń s cy p o jech ali d ziś
ran o d o M o s k wy , a Gru s zy ń s k i z żo n ą i in n i, k tó rzy b y li z n ami n a tratwie, zn ik n ęli
b ez p o żeg n an ia. Ro mero wie wciąż czek ają n a p o ciąg d o As trach an ia.
O ty m wied ziałem ju ż o d Heli.
Ran o o jciec wy b rał s ię d o p o rtu rzeczn eg o i wró cił ro zp ro mien io n y z b iletami
w ręk u . Nie d o Sarato wa, lecz d o As trach an ia, mias ta wy mien io n eg o w n as zy m
d o k u men cie amn es ty jn y m.
– Po d o b n o Sarato w jes t tak p rzep ełn io n y u ch o d źcami, że za żad n e s k arb y n ie
mo żn a d o s tać p o mies zczen ia. M u s iałb y m p o jech ać d o Tatis zczewa, mo że n a d zień
czy d wa, ale n ie mó g łb y m was p rzecież zo s tawić s amy ch n a s tacji w Sarato wie, g d zie
p o d o b n o jes t d u żo g o rzej n iż tu taj, jeżeli to mo żliwe. Zarezerwo wałem więc d wie
k aju ty d o As trach an ia. Wy d ałem majątek , ale p rzecież n ależy s ię n am tro ch ę lu k s u s u .
– Ojciec wzru s zy ł ramio n ami i zwró cił s ię d o mn ie: – Ro zmawiałem z mecen as em
Ro merem o was . Pro p o n o wałem, że zab ierzemy Helę z n ami, ale k ateg o ry czn ie
o d mó wił. Zres ztą d o b rze g o ro zu miem, n a jeg o miejs cu zro b iłb y m to s amo .
Ro złączo n e ro d zin y mo g ą s ię ju ż n ig d y n ie o d n aleźć. Ale o b iecał, że zro b i ws zy s tk o ,
co mo że, żeb y też d o jech ać d o As trach an ia. Tam p o s tara s ię n as zn aleźć. Statek ru s za
w d ro g ę d ziś wieczó r. Do p o rtu jes t d alek o i mu s imy zn aleźć jak iś ś ro d ek lo k o mo cji.
– A co b ęd zie w As trach an iu ? – s p y tała mama.
– Zn ajd ziemy h o tel, wy w n im zo s tan iecie, a ja p o jad ę z p o wro tem d o Sarato wa
i s tamtąd d o Tatis zczewa. M am mo ją k s iążeczk ę o ficers k ą, więc n ie b ęd zie tru d n o ś ci
ze ws tąp ien iem d o wo js k a. Po d o b n o s tan zd ro wo tn y w o b o zie jes t o k ro p n y ,
a lek arzy b rak u je. W o g ó le b rak u je o ficeró w. Oczek iwali p o wro tu ty s ięcy z o b o zó w
jen ieck ich i rzeczy wiś cie, lu d zie wracają mas o wo , ale g łó wn ie s zereg o wcy i tro ch ę
p o d o ficeró w. – Ojciec zamilk ł n a d łu żs zą ch wilę, a p o tem d o d ał: – Są p o g ło s k i, że
b o ls zewicy wy s łali o ficeró w n a Ziemię Fran cis zk a J ó zefa n a M o rzu Biały m i że n ie
wró cą s tamtąd p rzed wio s n ą. M o że i Ad am tam jes t?
J ak ty lk o załatwię p o wró t d o wo js k a i d o s tan ę p ap iery , to alb o p o jad ę, alb o p o ś lę
p o was d o As trach an ia. Na p ewn o b ęd ą k watery d la ro d zin o ficers k ich . A ty ,
mateczk o , b ęd zies z mo g ła ro zejrzeć s ię za p racą w s zp italn y m lab o rato riu m.
J ak wielu in n y ch d o ś wiad czo n y ch o ficeró w, włączając g en erałó w, o jciec my ś lał
k ateg o riami p o p rzed n iej wo jn y : wzg lęd n ie s tała lin ia fro n tu , ro d zin y o ficers k ie
g d zieś n a b lis k ich ty łach , o rd y n an s a p o s y ła s ię p o żo n ę.
Res zta d n ia min ęła s zy b k o . Hela wied ziała ju ż o n as zy m wy jeźd zie.
Po żeg n aliś my s ię ze łzami w o czach i z b ó lem w s ercu , ale miałem d ziwn ą p ewn o ś ć,
że w As trach an iu s ię o d n ajd ziemy . Zafas cy n o wan y czek ającą n as p o d ró żą Wo łg ą,
d wa ty s iące k ilo metró w jed n ą z n ajwięk s zy ch rzek ś wiata, ch o d ziłem jak we ś n ie. Nie
ch ciałem n awet my ś leć, że mo że ju ż więcej n ie zo b aczę Heli. Do p iero wieczo rem, n a
s tatk u , p o d u s zk a p rzemo k ła mi o d łez.
Ty mczas em o jciec zn alazł wo źn icę z fu rman k ą, załad o waliś my rzeczy
i p o jech aliś my d o p o rtu . Przy cu mo wan y d o n ad b rzeża s tał d u ży , b iały , lś n iący
czy s to ś cią, p rawd ziwy s tatek p as ażers k i. Zwał s ię ŁOM ONOSOW.
Tak s k o ń czy ł s ię n as z p o b y t w mieś cie Go rk i, właś ciwie n awet n ie w mieś cie, ale
n a s tacji k o lejo wej. Stare to i h is to ry czn e mias to , k tó re z czas em wró ciło d o s wej
d awn ej n azwy Niżn y No wo g ró d , n a p ewn o b y ło ciek awe, p ełn e zab y tk ó w i g o d n e
zwied zen ia, ale w mo jej p amięci zo s tała ty lk o ta n ies zczęs n a lu d zk a mas a s tło czo n a
n a b ru d n y m d wo rcu . Gorki zn aczy p o ro s y js k u „g o rzk i” i ten s mak mi p o n im
p o zo s tał.

***

Łomonosow n ależał d o in n eg o ś wiata, n ie d o Związk u So wieck ieg o , k tó ry zn aliś my .

Nas ze s ąs iad u jące ze s o b ą k aju ty n a p o k ład zie miały d u że b u laje, g ru b e d y wan y
i u meb lo wan ie s k ład ające s ię z b rązo wy ch s k ó rzan y ch tap czan ó w, b iu rek
i wy g o d n y ch k rzes eł. Bag aże p rzy wiezio n o n am n a wó zk u i trag arze, n ie b o jąc s ię
u traty „g o d n o ś ci ro b o tn ik a”, wzięli n ap iwk i b ez zmru żen ia o k a.
Po mo g łem ro d zico m ro zs o rto wać b ag aż i mama, wid ząc mo ją n iecierp liwo ś ć,
p o s łała mn ie, żeb y m zwied ził s tatek . „Zn ajd ź p rzy o k azji res tau rację czy b u fet”,
d o d ała. Z k aju ty wy ch o d ziło s ię n a wy ło żo n y d y wan em k o ry tarz, p o k tó reg o o b u
s tro n ach zn ajd o wały s ię wy p o lero wan e d rzwi k aju t, k ilk a z n ich o p atrzo n e
mo s iężn y mi tab liczk ami z n azwis k iem i ran g ą o ficera. Na k o ń cu k o ry tarza, n a ru fie,
b y ła d u ża s ala d la p alący ch , z g łęb o k imi fo telami, s to lik ami p ełn y mi p o p ieln iczek ,
z mo s iężn y mi s p lu waczk ami w k ątach . Ale b u fetu czy res tau racji an i ś lad u .
Zs zed łem s ch o d ami n a n iżs ze p iętro . Tak i s am k o ry tarz z k aju tami p o o b u
s tro n ach . Szk lan e d rzwi n a o b u k o ń cach . Po s zed łem w lewo , w k ieru n k u d zio b u .
Pch n ąłem d rzwi i zn alazłem s ię n a taras ie o b s erwacy jn y m tu ż p o d mo s tk iem
k ap itań s k im. Przemierzy łem k o ry tarz w p rzeciwn y m k ieru n k u . Stan ąłem p rzed
s zk lan y mi d rzwiami, n a k tó ry ch – miła n ies p o d zian k a! – zło ty mi literami n ap is
g ło s ił Restoran. M o g łem g o p o cało wać! Lek k o p ch n ąłem d rzwi – zamk n ięte. Go d zin y
o twarcia? J ad ło s p is ? Nie ma n ic: tajemn ica p ań s two wa.
Nag le co ś mn ie tk n ęło : g d zie s ą in n i p as ażero wie? J ak d o tąd n ie s p o tk ałem
n ik o g o . Tu i tam k ręcili s ię czło n k o wie zało g i, ale p as ażeró w an i ś lad u . To mn ie
zan iep o k o iło . Z jed n ej s tro n y Łomonosow b y ł w n as zy m d o ty ch czas o wy m
d o ś wiad czen iu p ierws zy m ś ro d k iem tran s p o rtu w Związk u Rad zieck im, n a k tó ry
mo żn a b y ło k u p ić b ilety b ez k o lejk i i b ez łap ó wk i, k tó ry n ie b y ł ab s u rd aln ie
p rzeład o wan y , za to b y ł zad b an y . Ko ry tarze p ach n iały czy s to ś cią i n awet to alety n ie
zatru wały p o wietrza. Ale z d ru g iej s tro n y , czy mieliś my p rawo d o p o d ró żo wan ia
tak im s tatk iem? M o że b y ł zarezerwo wan y d la czło n k ó w p artii lu b d la u rzęd n ik ó w ze
s p ecjaln y mi p rzep u s tk ami. M o że o jcu s p rzed ali b ilety p rzez p o my łk ę i p rzy
p ierws zej k o n tro li wy s ad zą n as g d zieś w s tep ie?
Wy s zed łem n a p o k ład i s tan ąłem p rzy b alu s trad zie, n ied alek o p o mo s tu , p o
k tó ry m zało g a wn o s iła n a p o k ład p ak i i s k rzy n ie ró żn y ch ro zmiaró w i k s ztałtó w.
Kiero wał ty m mło d y o ficer o s k o ś n y ch o czach Tatara i d zio b atej twarzy .
– Pięk n y s tatek – zag aiłem.
– Nic d ziwn eg o – o d p o wied ział, wy raźn ie zad o wo lo n y z p o ch wały . – Sp ecjaln ie
zb u d o wan y w n iemieck ich s to czn iach p rzed p ierws zą wo jn ą d la cara M ik o łaja. Statek
wy cieczk o wy d la d wo ru .
– A g d zie s ą p as ażero wie? – d ałem u p u s t mo im wątp liwo ś cio m. – Nas jes t ty lk o
tro je. A p rzecież n ied łu g o ru s zamy ? – M iałem jes zcze wiele p y tań n a k o ń cu języ k a:
jak d łu g o p ły n ie s ię d o As trach an ia? Gd zie zatrzy mu jemy s ię p o d ro d ze? Czy
o two rzą res tau rację? Kied y ? Ale n au czy łem s ię n ie zad awać zb y t wielu p y tań , n a o g ó ł
wzb u d zały n ieu fn o ś ć.
M ło d y o ficer b y ł ro zmo wn y , n ie czek ał n a p y tan ia.
– Ru s zy my , jak ty lk o s k o ń czy my ład o wać. Du żo ju ż n ie zo s tało . A p as ażero wie?
Tu p ewn ie n ik t więcej n ie ws iąd zie. Ty lk o p ak i. Bilety s ą d ro g ie i lu d zie wo lą jech ać
p o ciąg iem. W d zis iejs zy ch czas ach ty lk o u rzęd n icy w o ficjaln y ch mis jach p ły n ą
z n ami, b o o n i n ie p łacą. M o że w Sarato wie k to ś d o łączy wam d o to warzy s twa. –
Uś miech n ął s ię miło – ale wątp ię. Za to w Kazan iu czek ają ju ż n a n as s etk i p as ażeró w,
n ies tety , s ami mężczy źn i, a s zk o d a. W d o d atk u p as ażero wie b ez b iletó w, zo b aczy cie
s ami! – Zn ó w s ię ro ześ miał. – M u s zę wracać d o ro b o ty . Izwinitie, wy b aczcie! –
Zas alu to wał i o d s zed ł.
Sy mp aty czn y facet, mó wi d o mn ie p rzez wy, jak d o d o ro s łeg o .
Czas wracać d o k aju ty – mo że matk a zn alazła co ś d o jed zen ia? M iała p rzecież
w tej d zied zin ie n ieb y wałe zd o ln o ś ci. A mo że o two rzy li res tau rację? M o że ch o ciaż
wy wies ili jak ieś zawiad o mien ie? Ale d rzwi res tau racji wciąż b y ły zamk n ięte.
Wy wies zk i żad n ej n ie b y ło . Do b rze, że matk a p rzez ten czas n ie p ró żn o wała.
Zas ięg n ęła języ k a, zn alazła k ran z wrzącą wo d ą.
– Właś n ie miałam zamiar cię p o s zu k ać – p o wied ziała. – Res tau racja b ęd zie d ziś
zamk n ięta p rzez cały d zień , ale ju tro p rzy p u s zczaln ie wy d ad zą p o s iłek d la
p as ażeró w. A jeś li n ie ju tro , to p o ju trze. Zjemy teraz res ztę ch leb a z h erb atą, a p o tem
wy zejd źcie ze s tatk u i zró b cie zak u p y . J armark jes t p o n o ć b ard zo b lis k o .
Biu rk o w k aju cie ro d zicó w z łatwo ś cią zas tąp iło n am s tó ł. Po p o s iłk u b y liś my
g o to wi d o wy jś cia. M ło d y Tatar wciąż p iln o wał załad u n k u .
– Zdrastwujtie, p o ru czn ik u – p o zd ro wił g o o jciec. – Zd ąży my jes zcze zejś ć n a ląd ,
żeb y p o s zu k ać czeg o ś d o jed zen ia n a d ro g ę? A mo że p ó źn iej res tau racja zo s tan ie
o twarta?
– Tak , macie jes zcze d o ś ć czas u – o d p o wied ział. – Co n ajmn iej g o d zin ę, a targ
jes t tu ż za ro g iem. – Ws k azał zak ręt u licy p o d ru g iej s tro n ie o g ro d zen ia. – Ale
p o g ad ajcie p rzed tem ze s trażn ik iem, żeb y was p o zn ał i wp u ś cił z p o wro tem. – Po
ch wili d o rzu cił: – Co d o res tau racji, to n ie jes tem p ewien , n a was zy m miejs cu n ie
liczy łb y m n a n ią. Nib y mają wy d awać co n ajmn iej jed en p o s iłek d zien n ie. Na o g ó ł
g o tu ją alb o s zy n k ę z s o czewicą, alb o s o czewicę z s zy n k ą, co k to wo li. – Ro ześ miał
s ię o d u ch a d o u ch a. – Ale to w teo rii. Wątp ię, żeb y b y ła o twarta p rzed Kazan iem,
czy li ju tro wieczo rem. Lep iej k u p cie jed zen ia n a d wa d n i.
Za ro g iem zn aleźliś my ty p o wy ro s y js k i targ , wiejs k ie p ro d u k ty ro zło żo n e n a
rach ity czn y ch tab o retach , k u lawy ch s to lik ach czy p o p ro s tu n a ch u s tach
ro zp o s tarty ch n a ziemi. Ku p iliś my ch leb , s ło n in ę i k ilk a ceb u l. J ak zaws ze, cen y
wielo k ro tn ie p rzewy żs zały o ficjaln e, s k lep o we. Z ty m że w s k lep ach alb o n ic n ie
b y ło , alb o s tały d o n ich o g ro mn e k o lejk i. W d o d atk u n ie mieliś my n awet k artek n a
ch leb . A tu , n a jarmark u , o k o liczn i k o łch o źn icy s p rzed awali włas n e p ro d u k ty
i mo g li żąd ać tak ich cen , jak ie k lien ci, n iemający wy jś cia, g o to wi b y li zap łacić.
Wracając z targ u , min ęliś my co ś , co wy g ląd ało n a s k lep s p o ży wczy . Sp o jrzałem
n a witry n ę i s erce mi zab iło . Leżały tam o g ro mn e s zy n k i, k ręg i wy jątk o wo ró żo wej
k iełb as y , p o łcie b iałej jak ś n ieg s ło n in y . Ojciec s p o jrzał n a mn ie i wid ząc mó j
en tu zjazm, ro ześ miał s ię:
– Nie cies z s ię, s y n u , to ty lk o g ip s o we mak iety .
Wró ciliś my n a s tatek . Właś n ie s k o ń czy li ład o wan ie, mas zy n y p u s zczo n o ju ż
w ru ch i p o k ład d y g o tał p o d n o g ami. Ru s zy liś my w d ro g ę.
Zo s tawiws zy zak u p y w k aju cie, wy s zliś my n a taras o b s erwacy jn y . Nawet tu taj,
b lis k o źró d eł, Wo łg a ro zlewała s ię s zero k o , d u żo s zerzej n iż Wis ła p o d Wars zawą czy
Dźwin a Pó łn o cn a w Kras n o b o rs k u . Ale n a b rzeg ach o k o n ie miało n a czy m s p o cząć.
Od ch wili, g d y zo s tawiliś my za s o b ą d y miące fab ry czn e k o min y Go rk ieg o , wid o k
z o b u s tro n n ie zmien ił s ię ch y b a wiele o d czas u , k ied y Iwan Gro źn y wy ru s zał n a
Kazań : p łas k ie b rzeg i, las y , u b o g ie ws ie, zap u s zczo n e mias teczk a z cerk wiami
o ceb u las ty ch k o p u łach i zn ó w las y , p o la, łąk i, a n a n ich n ieliczn e s tad k a b y d ła
i k o n i.
Na d ru g i d zień ran o wid o k p o zo s tał n iezmien io n y . Nato mias t w p o łu d n ie
o two rzy ła s ię res tau racja i p o d an o n am, jak p rzewid ział mó j zn ajo my Tatar,
g o to wan ą s zy n k ę z s o czewicą. Op ró cz n as i k ilk u o ficeró w z zało g i, s ied zący ch p rzy
d ru g im k o ń cu d łu g ieg o s to łu , n ik o g o więcej n ie b y ło . Za to p o s iłek p amiętam n ie
mn iej d o k ład n ie n iż jeg o cen ę – 1 6 ru b li za p o rcję. Du żo więcej n iż d zien n a p łaca
lek arza. Ale o jciec zaws ze miał g es t. Namó wił mn ie – b ez wielk ich tru d n o ś ci – n a
d ru g ą p o rcję. Sam mn ie p o u czał jes zcze w d zieciń s twie: „Pamiętaj, Stefan k u ,
p ien iąd ze s ą p o to , żeb y je wy d awać”. M iał ś więtą rację, z czas em wiele wy d arzeń
w mo im ży ciu p o twierd ziło tę zas ad ę.
Po p o łu d n iu rzek a s tała s ię jes zcze s zers za i o b a b rzeg i zlały s ię z wid n o k ręg iem.
Od tej ch wili b rzeg ó w ju ż więcej n ie wid zieliś my , jed y n ie d o p ły wając d o p o rtu , alb o
d u żo p ó źn iej, w o g ro mn ej d elcie Wo łg i.
Res tau racja p o zo s tała zamk n ięta p rzez res ztę d n ia. Wid o czn ie mó j ap ety t
wy czerp ał jej zap as y .
Ran o o b u d ził mn ie n ies p o d ziewan y d źwięk wielu g ło s ó w, d o n o ś n e ro zmo wy
n awet tu ż p o d mo im b u lajem, z k tó ry ch n ie ro zu miałem an i s ło wa. Ro zs u n ąłem
zas ło n y . Statek s tał w p o rcie. Po k ład b y ł zatło czo n y lu d źmi. Sami mężczy źn i
o s k o ś n y ch o czach – Tatarzy . Na p ewn o jes teś my w Kazan iu , s to licy Tatars k iej
Rep u b lik i, i to o ty ch p as ażerach mó wił mi d zio b aty o ficer. Szy b k o s ię u my łem,
u b rałem i p o s zed łem d o k aju ty ro d zicó w. Ojciec s tał p rzy o twarty m b u laju
i ro zmawiał z k ilk o ma mło d y mi lu d źmi. M ó wili łaman y m ro s y js k im.
– Rek ru ci – o zn ajmił o jciec.
Ub o g o wy g ląd ali ci p rzy s zli żo łn ierze w s tarej, zn o s zo n ej o d zieży , ale k ażd y
d zierży ł p o d p ach ą o k rąg ły b o ch en ch leb a, wielk o ś ci co n ajmn iej k o ła o d wo zu .
Ojciec o b ró cił s ię d o matk i.
– Czas n a h an d el?
M atk a s k in ęła g ło wą. Ojciec wró cił d o b u laja.
Zo rien to wałem s ię n ag le, że z zewn ątrz d o b ieg ają i in n e d źwięk i, zawo d zen ie, jęk i
ro zp aczy , żalu , lamen t. Gło ś n y p łacz, jak zawo d o wy ch p łaczek n a p o g rzeb ie.
Złap aws zy p ajd ę ch leb a, wy b ieg łem n a p o k ład . Z tru d n o ś cią d o p ch ałem s ię p rzez
tłu m d o b u rty . Nad b rzeże wy p ełn io n e b y ło s zczeln ie tłu mem k o b iet, d zieci i s tarcó w.
J ed n i mach ają ch u s tami, in n i, n a k o lan ach , wzn o s zą ręce d o n ieb a, ws zy s cy o cierają
o czy . Zn ó w g ło ś n y p łacz, n iezro zu miałe s ło wa p o żeg n an ia, d ziwn e ś p iewn e
zawo d zen ie.
Stałem zafas cy n o wan y tą o b cą mi s cen ą, tak in n ą, a jed n ak tak zro zu miałą i tak
b ard zo s mu tn ą.

***

M atk a o p o wiad ała mi p o tem, że w czas ie p ierws zej wo jn y ś wiato wej wiele razy
wid y wała p o d o b n e s cen y . Ch ło p k i o d p rawiały s wy ch mężó w i s y n ó w d o wo js k a
ś p iewn y m lamen tem: „Oj… o d latu je mó j g o łąb eczek … aaa… p o leci w o b ce s tro n y …
n ig d y g o ju ż więcej n ie u tu lę… w ciemn ą mo g iłę, z d ala o d d o mu , zło żą meg o
s o k o lik a… aaa… wierzb a mu ty lk o zap łacze n ad g ro b em… aaa… ”.
– Częs to miały wted y rację, teraz p ewn ie też ją mają. – A p o ch wili d o d ała: –
Wo jn a n ajmo cn iej d o ty k a k o b iety i d zieci.
Nie ro zu miałem teg o – p rzecież to mężczy źn i s ą mięs em armatn im, o n i id ą
walczy ć i g in ą…

***

Stałem p rzy b u rcie p rzez d łu żs zą ch wilę, ale g łó d zmu s ił mn ie d o p o wro tu d o

k aju ty . M ama zn ajd zie p ewn ie jes zcze k awałek ch leb a, mo że n awet z h erb atą czy
ch o ćb y k ip iątk iem.
Tłu m n a p o k ład zie b y ł tak g ęs ty , że b ez u ży cia ło k ci b y m s ię n ie p rzep ch ał.
W p rzeciwień s twie d o ro d zin n a b rzeg u rek ru ci n a p o k ład zie s tali cich o , jak b y
zd rętwieli, o d czas u d o czas u ap aty czn ie ty lk o o d mach iwali matk o m i żo n o m.
Ale co s ię d zieje p o d b u lajem n as zej k aju ty ? Rek ru ci p ch ają s ię jed en p rzez
d ru g ieg o , n awet s am b u laj ju ż led wo wid ać, walczą międ zy s o b ą, żeb y s ię d o ń
d o p ch ać. Og arn ia mn ie n iep o k ó j. Z całej s iły p u s zczam ło k cie w ru ch , ale i tak led wo
s ię p o s u wam. Ścis k , że k ro k u n ie mo g ę zro b ić. Zmien iam tak ty k ę, p rzep y ch am s ię
b o k iem, lewy ło k ieć z p rzo d u , p rześ lizg u ję s ię jak węg o rz międ zy Tatarami
w k ieru n k u k aju ty ro d zicó w. Aż n ag le s p o s trzeg am międ zy o g o lo n y mi g ło wami
twarz o jca. Uś miech n ięty , mru g a d o mn ie raz, d wa… więc ws zy s tk o w p o rząd k u .
Wres zcie d o b ijam s ię d o b u laja i zatrzy mu je mn ie n ieo czek iwan y wid o k . Ojciec s to i
w b u laju , a p rzed n im n a p arap ecie, jak n a lad zie, leżą ro zło żo n e k awałk i cu k ru .
Han d el wy mien n y id zie n a całeg o . Kawałk i cu k ru zamien iają n a k awałk i ch leb a
wy cięte z wielk ich b o ch n ó w. M atk a s to i za o jcem, o d b iera o d n ieg o ch leb , s k ład a n a
tap czan ie. Sk ąd o n i wzięli ten cu k ier? Wciąż jes zcze p ięć czy s ześ ć k awałk ó w leży n a
p arap ecie i czek a n a wy mian ę. Klien tó w n ie b rak u je, p ch ają s ię d o b u laja, ch leb a
p o win n o n am wy s tarczy ć n a res ztę p o d ró ży .
Cu k ier, k tó ry m h an d lo wał o jciec, to n ie b y ły reg u larn e małe k o s tk i, jak ie p rzed
wo jn ą p o d awan o d o k awy i h erb aty ; b y ły to d o ś ć d u że, n iek s ztałtn e o d łamk i g łó w
cu k ru . Gło wa tak a waży ła k ilk a k ilo g ramó w i p rzed s p rzed an iem ro zb ijało s ię ją
mło tk iem.
J ak to s ię s tało , że ten zap as cu k ru u s zed ł mo jej u wag i? M atk a mu s iała g o
s ch o wać n a czarn ą g o d zin ę. A mo że ch o wała g o p rzed e mn ą? Zaws ty d ziłem s ię
i wró ciłem z p o wro tem d o b u rty .
Zn ó w ru ch n a p o k ład zie, ws zy s cy p ch ają s ię d o b u rty . Nic d ziwn eg o , ju ż o d
jak ieg o ś czas u s tatek p o d n o g ami d y g o ce, p u s zczo n o w ru ch mas zy n y . Pły n iemy …
Lamen ty z n ad b rzeża n as ilają s ię, o d b ijają ech em o d d o mó w o taczający ch p rzy s tań
i wracają d o n as wy s o k im, n iearty k u ło wan y m, p rzen ik liwy m to n em. Przy b u rcie
rek ru ci n ie s ą ju ż tak ap aty czn i jak p rzed tem, reag u ją n a o d g ło s y z b rzeg u , jed n i
p łaczą, in n i wo łają i ch o ć n ie ro zu miem an i s ło wa, b rzmi to jak o b ietn ice,
p o cies zen ia. Ty lk o n iek tó rzy s to ją cich o , n ieru ch o mo , twarze mając s k amien iałe.
Sąd ząc p o g ład k ich twarzach , n iezn ający ch jes zcze b rzy twy , więk s zo ś ć ty ch
ch ło p có w b y ła n iewiele s tars za o d e mn ie, mo że mieli p o s ied emn aś cie, o s iemn aś cie
lat. Ale czy Tatarzy w o g ó le s ię g o lą? Bo ja zacząłem w wiek u lat trzy n as tu . Nie
zazd ro ś ciłem im, że mu s zą iś ć n a wo jn ę. Sy tu acja wy g ląd ała p o n u ro , Armia Czerwo n a
wciąż s ię co fała. A ja co fan ia s ię, u cieczk i miałem d o ś ć we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u . M y ś l
o p ó jś ciu n a fro n t b ard ziej mn ie p rzerażała, n iż n ęciła. Zg ło s zę s ię wp rawd zie n a
o ch o tn ik a, ale n ie wezmą mn ie p rzed u p ły wem ro k u . I to b ęd zie p o ls k ie wo js k o ! M y
s ię ju ż więcej co fać n ie b ęd ziemy !
We wciąż n as ilający m s ię zg iełk u p rzecis k ałem s ię p o wo li d o b alu s trad y . Trap
ju ż o d ciąg n ięto i p rzes trzeń międ zy b u rtą a n ad b rzeżem s zy b k o ro s ła. Po k ilk u
min u tach lamen t z b rzeg u s ię o d d alił, a i tłu m n a p o k ład zie p rzy cich ł. Szy b k o
zb liżaliś my s ię d o ś ro d k o weg o n u rtu rzek i. Wk ró tce b rzeg Wo łg i s tał s ię ty lk o lin ią
n a h o ry zo n cie, aż zn ik n ął, zlaws zy s ię z n ieb em.
Wró ciłem d o k aju ty . Zd awało mi s ię, że zn alazłem s ię w p iek arn i, tak mo cn y
zap ach p an o wał w k ab in ie. Na tap czan ie leżała p iramid a s itk o weg o ch leb a. Po ch wili
trzy małem w ręk u k u b ek g o rącej h erb aty i wielk ą p ajd ę z ch ru p iącą s k ó rk ą.
Prawd ziwy , ś wieży , wiejs k i ch leb . Nawet k awałek cu k ru zn alazł s ię i d la n as , więc
p iliś my h erb atę n a prikusku, czy li s ącząc ją p rzez k awałek cu k ru trzy man y w u s tach .
Wid o czn ie matk a u zn ała, że czarn a g o d zin a n ad es zła.
Po zo s tałe d n i p o d ró ży n ie b y ły p o d żad n y m wzg lęd em p amiętn e. Statek p ły n ął
ś ro d k iem rzek i, czas em ty lk o zb liżał s ię d o jed n eg o lu b d ru g ieg o b rzeg u i n a
h o ry zo n cie p o k azy wała s ię o d leg ła wieś czy mias teczk o . Zatrzy my waliś my s ię
jed y n ie w więk s zy ch p o rtach : w Sarato wie, Ku jb y s zewie, Stalin g rad zie. W jed n y m
z n ich , ch y b a w Stalin g rad zie, wy s ied li Tatarzy i s tatek zn ó w o p u s to s zał.
O zwied zan iu mias t n ie b y ło mo wy . Baliś my s ię, że n ie wp u s zczą n as z p o wro tem d o
p o rtu alb o że s ię zg u b imy . Nie wiad o mo też b y ło z g ó ry , jak d łu g o p o trwa ład o wan ie
i k ied y s tatek ru s zy w d ro g ę. Zres ztą mias ta n ad wo łżań s k ie wid zian e ze s tatk u n ie
wy g ląd ały zb y t zach ęcająco , s zare, p o n u re, p rzy tło czo n e o g ro mn y mi
mu n icy p aln y mi b u d y n k ami w s talin o ws k im s ty lu i o d rap an y mi b eto n o wy mi
b lo k ami mies zk an io wy mi. Któ reg o ś p o p o łu d n ia wy s zed łem z o jcem n a s p acer p o
p o k ład zie. Rzek a zwęziła s ię tak , że wid ać b y ło wy raźn ie o b a b rzeg i i co p arę
k ilo metró w o d ch o d ziły o d n o g i to z jed n ej, to z d ru g iej s tro n y – wp ły n ęliś my
w d eltę Wo łg i. Ok o lica wy d awała s ię g ęś ciej zalu d n io n a n iż d o ty ch czas . Pły n ęliś my
d eltą jes zcze całą n o c i s p o rą częś ć n as tęp n eg o ran k a, zan im s tatek wp ły n ął d o p o rtu
w As trach an iu .
Lecz có ż za ro zczaro wan ie n as czek ało ! Wieże i k o p u ły mias ta wid o czn e b y ły
w o d d ali, ale n am k azan o s ię wy ład o wać i n ie p u s zczo n o n as d alej n iż d o p o rto weg o
p ark u . J u ż p rzy trap ie czek ała milicja, k tó rej p ełn o b y ło n a cały m n ad b rzeżu . Dłu g o
p rzeg ląd ali n as ze d o k u men ty , k ręcili n ad n imi g ło wami. Zab ro n ić n am wy jś cia
w As trach an iu n ie mo g li – p rzecież „As trach ań ” jak o miejs ce d o celo we b y ł wy raźn ie
wy p is an y w d o k u men cie p o d ró ży i u ś więco n y o k rąg łą p ieczęcią.
Ok rąg ła p ieczęć b y ła ś więty m s y mb o lem ro s y js k iej b iu ro k racji czy to za cara, czy
za So wietó w. Bez o k rąg łej p ieczęci n a d o k u men cie n ie b y ło mo wy o p o d ró żo wan iu ,
b ez o k rąg łej p ieczęci n a k artk ach ży wn o ś cio wy ch n ic n ie mo żn a b y ło k u p ić, b ez
o k rąg łej p ieczęci n a d o k u men cie to żs amo ś ci o ficjaln ie n ie is tn iałeś i n ie wątp ię, że
b ez o k rąg łej p ieczęci n a ś wiad ectwie zg o n u n ie b y ło mo wy o p o g rzeb ie; o ficjaln ie
o s iąg n ąłeś n ieś mierteln o ś ć.
I tak milicjan ci n ie mo g li n ie wy p u ś cić n as ze s tatk u , ale mo g li o g ran iczy ć n as ze
ru ch y , co też o d razu zro b ili. Po zwo lili n am zamies zk ać w p o rto wy m p ark u . Kied y ś
mu s iał to b y ć całk iem ład n y p ark , z trawn ik ami, k lo mb ami, ławk ami, p o d iu m d la
o rk ies try , ch o ciaż b rak o wało k io s k u z k awio rem. Brak k awio ru n ie b y ł n ies tety
jed y n y m man k amen tem as trach ań s k ieg o p ark u .
Zap as y tatars k ieg o ch leb a s k o ń czy ły s ię d zień p rzed zejś ciem ze s tatk u ; a tu taj
o k u p ien iu , zn alezien iu czy ch o ćb y zwęd zen iu czeg o ś d o jed zen ia w o g ó le n ie b y ło
mo wy . Nie b y ło n awet k ran u z k ip iątk iem; co g o rs za, n ie b y ło tak że zimn ej wo d y ,
z wy jątk iem tej z rzek i, zan ieczy s zczo n ej ro p ą n afto wą.
O d ach u n ad g ło wą n ie mo g liś my n awet marzy ć. J ed y n y d as zek k ry ł p o d iu m d la
o rk ies try , k tó re b y ło ju ż zajęte i o to czo n e g ęs tą lu d zk ą mas ą.
Ty s iące u ch o d źcó w k o czo wały w p ark u as trach ań s k ieg o p o rtu .
 Ro zd ział 1 4

Tam i z powrotem

T ru d n o to b y ło p rzewid zieć, ale p o jech aliś my w zły m k ieru n k u . As trach ań jak o

miejs ce d o celo we o k azał s ię wy b o rem jak z p o n u reg o żartu .
Park p o rtu , o g ro d zo n y i ze s trzeżo n y mi b ramami zamk n ięty mi n a cztery s p u s ty ,
ciąg n ął s ię d wu s tu metro wy m p as em n a o d cin k u n iecałeg o k ilo metra, p o międ zy
jed n ą z o d n ó g Wo łg i a mias tem, k tó reg o s tare wieże wid o czn e b y ły z d alek a. M o rza
n ie b y ło wid ać. W s zk o ln y m atlas ie, k tó ry s tu d io wałem w Kwas zy , wy g ląd ało to
całk iem in aczej. As trach ań miał b y ć p o rtem i n ie wp ad ło mi n awet d o g ło wy , że jes t
to p o rt rzeczn y i że d o M o rza Kas p ijs k ieg o jes t jes zcze co n ajmn iej s to k ilo metró w.
Nik t mn ie n ie win ił, ale czu łem s ię o d p o wied zialn y za tak n iemąd ry wy b ó r, mimo że
n ik t n ie mó g ł p rzewid zieć o b ecn ej s y tu acji i że o s tateczn a d ecy zja n ależała d o o jca.
Patrząc n a p ark z b rzeg u rzek i, wid ziało s ię p rzed e ws zy s tk im b ezb arwn y , ch o ć
g warn y tłu m. Ze ws zy s tk ich s tro n d o b ieg ały g ło s y mó wiące w n ajro zmaits zy ch
języ k ach ; u ry wk i ro zmó w tu p o ro s y js k u , tam p o p o ls k u , ży d o ws k u , ru mu ń s k u ,
n awet p o n iemieck u . Prawd ziwa wieża Bab el.
Sp rawd ziws zy n as z d o k u men t, milicjan ci p o zwo lili n am wy ład o wać s ię wraz
z n as zy m d o b y tk iem i tak s taliś my n a b rzeg u we tró jk ę, zag u b ien i, n ie wied ząc, co
d alej ro b ić, g d zie s ię o b ró cić.
Nag le u s ły s załem ten g łęb o k i, n iezap o mn ian y , z lek k a o ch ry p ły g ło s : „Stefan !
Stefan !” i n ie miałem wątp liwo ś ci, d o k o g o n ależał. Wy b u ch rad o s n eg o ś miech u
i p o n o wn e: „Stefan ! Stefan ! Ch o d źcie tu taj! Do łączcie d o n as !”.
M ó j Bo że! Hela? Hela! Tu , w ty m p ark u ! Ty d zień temu ro zs taliś my s ię w Go rk im
i wp rawd zie mieliś my s ię o d n aleźć w As trach an iu , ale w g łęb i s erca b ałem s ię, że
ro zs taliś my s ię n a zaws ze. A teraz Hela s tała n a ławce w p ark u as trach ań s k ieg o p o rtu
i ś miejąc s ię, wy mach iwała ręk o ma n ad g ło wą.
Zan im o p rzy to mn iałem, b y liś my o to czen i p rzez p rzy jació ł: Helę, Olk a, M ag d ę
i M ilę, M ietk a i jeg o o jca. Po mo g li n am p rzen ieś ć b ag aże i p o ch wili zn ó w b y liś my
razem z p rawie ws zy s tk imi p as ażerami tratwy . Stło czen i n a d wó ch ławk ach i k awałk u
trawn ik a, ś cis n ęli s ię jes zcze tro ch ę i zro b ili d la n as miejs ce. M ecen as Ro mer
zrefero wał wy d arzen ia p o p rzed n ieg o ty g o d n ia.
Ro mero wie, Was s erman o wie i Gru s zy ń s cy p rzy jech ali d o As trach an ia z ró żn y ch
mias t, w ró żn e d n i, in n y mi p o ciąg ami w ciąg u p o p rzed n ieg o ty g o d n ia, ale n ik o g o d o
mias ta n ie wp u s zczo n o . J u ż n a s tacji k o lejo wej, n iezależn ie o d n aro d o wo ś ci
i p o s iad an y ch d o k u men tó w, milicja ład o wała ws zy s tk ich u ch o d źcó w n a ciężaró wk i
i wy wo ziła d o p ark u w p o rcie, k tó ry , zamk n ięty i o b s tawio n y s trażą, s tał s ię czy mś
w ro d zaju o b o zu k o n cen tracy jn eg o . Kilk u mło d y m lu d zio m u d ało s ię w n o cy
p rzeleźć p rzez p ło t i zak raś ć s ię d o mias ta, ale ju ż p o p aru g o d zin ach zo s tali p rzez
milicję o d s tawien i z p o wro tem. Z wy ży wien iem b y ło trag iczn ie; w p ark u d o s tęp u d o
ży wn o ś ci n ie b y ło , o s tatn ia d o s tawa ch leb a o d b y ła s ię d wa d n i temu , res ztk i
s k o ń czy ły s ię d ziś ran o . Z włas n y ch p rzy wiezio n y ch zap as ó w n ic ju ż n ie zo s tało . Ci,
k tó rzy zazn ali k ilk u g o d zin s wo b o d y , mó wili, że ży wn o ś ci w mieś cie jes t p ełn o , b ez
k o lejek i n awet b ez k artek , w s k lep ach , w res tau racjach , n a ry n k u . Ale co z teg o ,
k ied y d o mias ta n ik o g o n ie wp u s zczan o ?
Ro zmo wy o jed zen iu p rzy p o mn iały mi, że i o d n as zeg o o s tatn ieg o p o s iłk u
u p ły n ęło s p o ro czas u . Ob awiałem s ię, że zap as k azań s k ieg o ch leb a s k o ń czy ł s ię ju ż
p o p rzed n ieg o wieczo ru . Ale matk a, zaws ze p rzy g o to wan a n a czarn ą g o d zin ę, s ięg n ęła
d o jed n ej z n as zy ch p ak i wy d o b y ła k ilk a g ru b y ch , k lin o k s ztałtn y ch p ajd . Ch leb b y ł
ju ż tward y , czers twy , n ie tak jak w Kazan iu ś wieżu tk i, z ch ru p iącą s k ó rk ą. M atk a
z tru d em p rzełamała wielk ie k awały i jak b y cu d em n ak armiła całą g ru p ę trzy n as tu
osób.
– Nawet z wo d ą jes t b ezn ad ziejn ie – k o n ty n u o wał p an Ro mer. – J es t w p ark u
k ilk a k ran ó w, ale o d cięli wo d ę, a g łó wn eg o zawo ru n ie mo żemy zn aleźć. Wo d a
z rzek i n ie n ad aje s ię d o p icia, ś mierd zi ro p ą, p rzeg o to wać jej też n ie ma n a czy m.
– Zło ży liś cie jak ieś zażalen ie d o wład z? – s p y tał o jciec.
– Tak , o czy wiś cie – o d p arł in ży n ier Was s erman . – Ro zmawiałem z s ierżan tem,
d o wó d cą s traży . Po wied ział mi, żeb y n ie martwić s ię o wo d ę, b o n iewątp liwie d es zcz
b ęd zie p ad ał, a ch leb p rzy wio zą teg o ż wieczo ru . To b y ło d wa d n i temu . – Wzru s zy ł
ramio n ami.
– Ty lk o jed n a z jeg o p rzep o wied n i s ię s p rawd ziła – p o d jął M ietek . – Des zcz
rzeczy wiś cie s p ad ł tej n o cy i wo d y mieliś my aż w n ad miarze. Nik t o k a n ie zmru ży ł,
lało całą n o c i b ez żad n eg o s ch ro n ien ia p rzemo k liś my d o o s tatn iej n itk i. Zd o łaliś my
n ap ełn ić ws zy s tk ie n aczy n ia wo d ą, ale to b y ło p rzed wczo raj i ten zap as też s ię ju ż
k o ń czy . O my ciu n ie ma mo wy . J es teś my tak b ru d n i, że p ewn ie cu ch n iemy … Nie
wiem, co lep s ze: zd y ch ać z p rag n ien ia czy mieć n ad zieję n a d es zcz i zap łacić za to
całk o wity m p rzemo czen iem i n iep rzes p an ą n o cą… – Tu p rzerwał mu d alek i g rzmo t
g d zieś o d s tro n y mo rza.
Od wró ciłem g ło wę. Po czy s ty m b łęk icie n ieb a, d alek o n a ws ch o d zie, k ilk a
ch mu rek węd ro wało p o wo li n is k o n ad h o ry zo n tem u d alek ieg o b rzeg u rzek i.
Po wierzch n ia wo d y , zmars zczo n a p o d mu ch em wiatru , zamig o tała zło tem s ło ń ca
zach o d ząceg o za wieże s tareg o mias ta. Wielk ie p lamy ro p y mien iły s ię ws zy s tk imi
k o lo rami tęczy , ciąg n ąc s ię o d p rzy s tan i i g in ąc w malo wan ej zło tem wo d n ej d ali.
Zmro k zap ad ł wcześ n ie, w p ark u n ie b y ło ś wiateł, tłu m s to p n io wo u cich ł i g war
ro zmó w zas tąp iły d źwięk i n o cy . Ro zło ży liś my leg o wis k a, g d zie k to mó g ł. M ieliś my
d o d y s p o zy cji ty lk o d wie ławk i, n a jed n ej s p ała p an i Ro mero wa, a d ru g ą in ży n ier
Was s erman , jak zwy k le ry cers k i, o d s tąp ił matce. Res zta g ru p y , jak i o g ro mn a
więk s zo ś ć mies zk ań có w p ark u zleg ła n a trawn ik ach i ś cieżk ach , cias n o u p ch an i jak
s ard y n k i w p u s zce.
Hela i ja zn aleźliś my d o s y ć miejs ca, b y p o ło ży ć s ię o b o k s ieb ie, g ło wa d o g ło wy ,
ch o ć, ma s ię ro zu mieć, p o d o d d zieln y mi k o łd rami. Nik t n ie zao p o n o wał, n as i ro d zice
mu s ieli s ię ju ż p rzy zwy czaić d o teg o , że ch cemy b y ć razem. Ro zmawialiś my s zep tem
d o p ó źn ej n o cy .
No c b y ła ciep ła. As trach ań leży n a tej s amej s zero k o ś ci g eo g raficzn ej co
p o łu d n io wa Fran cja i jes ień led wie tu d o tarła. Zaczął mi d o k u czać g łó d , u s ta
wy s ch ły mi n a p iep rz i tru d n o b y ło mó wić. Ale to Hela zak o ń czy ła n as ze
p o g ad u s zk i: „J eś ć mi s ię ch ce i u s ta mi wy s ch ły , id ę s p ać, d o b ran o c”.
Ciemn e n ieb o mig o tało milio n em g wiazd . Wielk a Nied źwied zica… Gwiazd a
Po larn a… o czy zaczęły mi s ię zamy k ać…
Ob u d ził mn ie n ag ły ch łó d . Nieb o b y ło czarn e jak s mo ła, g wiazd y zn ik ły . Po
wło s ach i twarzy s p ły wała mi wo d a, w p ó łś n ie o d ru ch o wo o b lizałem warg i. J u ż
zu p ełn ie ro zb u d zo n y , u s iad łem, zło ży łem d ło n ie, b y ch wy tać w n ie s tru g i d es zczu .
J ak d o b rze zas p o k o ić p rag n ien ie! „Helu ! Helu ! Ob u d ź s ię! Pad a!” Us iad ła, zło ży ła
d ło n ie i też p iła. Ro zejrzałem s ię. J ak o k iem s ięg n ąć, k o b iety , mężczy źn i, d zieci
s ied zieli, wy ciąg ając ręce, ch łep cąc cu d em im d aro wan ą wo d ę.
Wo d a z n ieb a! A czy p o n iej b ęd zie man n a?
Bły s k awica, zaraz p o tem g rzmo t. Dru g i. Trzeci. Bu rza! Co raz b liżej, a z n ią
k as k ad y wo d y . Bły s k awice jed n a za d ru g ą g o n ią s ię p o n ieb ie, o ś wietlając
p rzed ziwn y s p ek tak l: tłu m lu d zi ze zło żo n y mi ręk ami u n ies io n y mi d o n ieb a, jak
zg ro mad zen ie wiern y ch n a p rzed ziwn y ch mo d łach .
Zas p o k o iws zy p rag n ien ie, zas p an y , z lek k a o p rzy to mn iały , tłu m o ży ł. Po jawiły
s ię s zk lan k i i k u b k i d o n aty ch mias to weg o u ży tk u ; wiad ra, d zb an y i mied n ice n a
zap as y d ro g o cen n eg o p ły n u . Niek tó rzy łap ali wo d ę w czap k i i k ap elu s ze, in n i
p o d n o s ili g ło wy i o twierali u s ta. W p arę s ek u n d p o ś ciel i u b ran ia p rzemo k ły n a
ws k ro ś . Żwirem wy s y p an a ś cieżk a zamien iła s ię w p o to k . Ale zeb raliś my d o ś ć wo d y
ch o ciaż n a p arę d n i.
J ed n a z p rzep o wied n i s ierżan ta s p ełn iła s ię ju ż p o raz d ru g i, ale ch leb a wciąż n ie
b y ło , an i teg o d n ia, an i n as tęp n eg o … I tak , o p u s ty ch b rzu ch ach , s p ęd ziliś my
w as trach ań s k im p ark u jes zcze cztery d n i. Nieb o b y ło n am łas k awe, ale ty lk o
częś cio wo : d es zcz p ad ał reg u larn ie i wo d y mieliś my d o ś ć, ale man n y an i ziarn k a.
Dru g ieg o d n ia g ło d ó wk i matk a d ała mi d wa o s tatn ie k awałk i cu k ru s ch o wan e n a
n ajczarn iejs zą z g o d zin , k tó ra ju ż n ad es zła. Po d zieliłem s ię n imi z Helą. Lizaliś my je
p o tro s zk u , z n amas zczen iem. Po czy m g ło d o waliś my jak ws zy s cy in n i.
Niewiele p amiętam z ty ch czterech jało wy ch d n i, n awet u czu cia g ło d u , jed y n ie
p rzed ziwn ą cis zę, k tó ra zap an o wała w zatło czo n y m p ark u .
I u tk wiła mi w p amięci d u ża ży d o ws k a ro d zin a z Bes arab ii, rezy d u jąca
n ap rzeciwk o n as , n a trawn ik u , p o d ru g iej s tro n ie ś cieżk i. By ło tam k ilk o ro d zieci
w ró żn y m wiek u ; p ierws zeg o d n ia g ło ś n o p łak ały , p o tem ju ż ty lk o p o ch lip y wały
z cich a, k wiliły żało ś n ie, aż u s p o k ajały s ię, k o ły s an e d o s n u p rzez jed n ą z k o b iet.
J ed y n y m s zczęś liwy m czło n k iem ro d zin y b y ło n iemo wlę, reg u larn ie k armio n e
p iers ią p rzez ład n ą, mło d ą k o b ietę o d łu g ich , k ru czo czarn y ch wło s ach .
Zafas cy n o wała mn ie in ty mn o ś ć teg o ak tu . Po k ażd y m p o s iłk u d zieck o , p rzy tu lo n e
d o matk i, p rawie n aty ch mias t zas y p iało . W p ewn y m mo men cie matk a p o ch wy ciła
mo je s p o jrzen ie i zaws ty d zo n y zap ło n iłem s ię aż p o czu b ek g ło wy . Uś miech n ęła s ię
i o d wró ciła wzro k . Hela s ię ro ześ miała. Ale o d d ru g ieg o czy trzecieg o d n ia n iemo wlę
k wiliło co raz częś ciej, tu ż p o n ak armien iu , wid o czn ie i mlek o matk i s ię s k o ń czy ło .
Straciłem p o czu cie czas u . To zas y p iałem i d rzemałem, to s ię b u d ziłem, ty lk o p o
to , żeb y zn ó w zas n ąć. In n i d o o k o ła też alb o s p ali, alb o s ied zieli zd rętwiali,
ap aty czn i. Któ reg o ś d n ia o b u d ziłem s ię, rzu ciłem o k iem w s tro n ę s ąs iad ó w –
malu tk ie d zieck o zn ik ło . Z n ajg o rs zy m p rzeczu ciem o b u d ziłem Helę i ws k azałem jej
wzro k iem o s amo tn io n ą, czarn o wło s ą matk ę. Hela ws tała b ez s ło wa, lawiru jąc międ zy
ro zwalo n y mi n a trawn ik u ciałami, i p rzek ro czy ws zy ś cieżk ę, ju ż p o ch wili b y ła
z matk ą. Po czy m o d wró ciła s ię d o mn ie i o b ie p o mach ały d o mn ie z u ś miech em.
– Z mały m ws zy s tk o w p o rząd k u – p o wied ziała p o p o wro cie Hela. – Bab cia g o
k armi. Tam. – Ws k azała p alcem g ru p ę ro zło żo n ą tro ch ę d alej. – Bab ci d zieck o , wu jek
naszego malca – w ty m miejs cu o n a s ię zaczerwien iła – u marło p arę d n i temu i b ab cia
wciąż ma d o ś ć p o k armu .
Piąteg o d n ia n ien atu raln a cis za w p ark u n ag le s ię s k o ń czy ła. J u ż z s ameg o ran a
o b u d ził mn ie g war g ło s ó w. Park o ży ł, jeg o mies zk ań cy b y li w ru ch u . Wielu ciąg n ęło
d o s trzeżo n ej b ramy wejś cio wej i p rzed n ią zeb rała s ię ju ż s p o ra g ro mad a. Lu d zie
wzajemn ie co ś s o b ie p o k azy wali, o czy mś mó wili. Czy żb y p rzy wiezio n o ch leb ?
A mo że zu p ę?
Ws tałem i zak ręciło mi s ię w g ło wie. Zacis n ąłem zęb y , zro b iłem p arę k ro k ó w
i o d zy s k ałem ró wn o wag ę. Ojciec i mecen as Ro mer s zli ju ż w k ieru n k u b ramy , więc
d o łączy łem d o n ich . Na p lacy k u p rzy b ramie s tał d łu g i s tó ł i d wó ch milicjan tó w
z k arab in ami n a ramio n ach u s tawiało za n im k rzes ła. Dwó ch in n y ch , trzy mając
k arab in y z b ag n etami p rzed s o b ą, n ie d o p u s zczało tłu mu b liżej b ramy . Pan Ro mer
zag ad n ął jed n eg o z n ich , ale n ie d o s tał o d p o wied zi. Ojciec s p ró b o wał z d ru g im, ale
z tak im s amy m s k u tk iem. Stracili s łu ch ? Zan iemó wili?
Do my s ły i p o g ło s k i k u rs o wały n erwo wo we ws zy s tk ich języ k ach : o two rzą p ark
i wy p u s zczą n as n a wo ln o ś ć… wy wio zą n as Bó g wie g d zie, p ewn ie z p o wro tem n a
Sy b ir… ws zy s tk ich mężczy zn wezmą d o wo js k a… Przes tałem s łu ch ać, i tak n ik t n ic
n ie wied ział.
J ed y n ie o jciec Heli zach o wał zd ro wy ro zs ąd ek .
– Najp ierw n as zmięk czy li tą g ło d ó wk ą, celo wo , a teraz n ie b ęd ą s ię z n ami
cack ali. Nic d o b reg o z teg o n ie wy jd zie. Zo b aczy cie, d o wieczo ra n ik t tu n ie zo s tan ie.
M ilicja alb o NKWD ws zy s tk ich s tąd wy wiezie. – I rzeczy wiś cie, b ard zo s ię n ie
p o my lił. Led wie s k o ń czy ł mó wić, g d y k o lu mn a o twarty ch ciężaró wek zajech ała
p rzed b ramę. Ale mijały g o d zin y , ciężaró wk i s tały , n ie zjawiło s ię an i NKWD, an i
żad n a in n a wład za. Zn ó w zap an o wała ap atia, lu d zie s ię ro zes zli. M y też wró ciliś my
d o n as zeg o b iwak u n a trawn ik u . Ojciec mach n ął ręk ą.
– Nie ma co s ię zas tan awiać. I tak wcześ n iej czy p ó źn iej n am p o wied zą. – Op arł
s ię o ławk ę i zamk n ął o czy .
– Święta racja. – Pan Ro mer p o s zed ł za jeg o p rzy k ład em.
Po jak imś czas ie h ałas p rzy b ramie zn ó w mn ie o b u d ził. Ty m razem zajech ały d wa
s amo ch o d y o s o b o we i wy ch o d ziło z n ich właś n ie k ilk u o ficeró w NKWD i p aru
cy wiló w. Po ch wili zjawiła s ię jes zcze jed n a ciężaró wk a z p ak ą zak ry tą p lan d ek ą.
Uch o d źcy zn ó w zaczęli s ię zb ierać. Do łączy liś my d o n ich .
No wo p rzy b y li zas ied li za s to łem, z wy jątk iem jed n eg o o ficera, k tó ry
wy mas zero wał p rzed s tó ł i zwró cił s ię d o tłu mu . Czek ając, p o d n ió s ł ręk ę, g war
u cich ł.
 – J ak ju ż ch y b a zro zu mieliś cie – ro zp o czął – w As trach an iu n ie ma d la was an i
p racy , an i mies zk ań . Nato mias t tam – zak reś lił ramien iem s zero k i łu k – p o trzeb n e s ą
ręce d o p racy . Ko łch o zy , wars ztaty , fab ry k i, czek ają n a was ! – Po d n ió s ł g ło s : –
Ob y watele! Pro wad zimy wo jn ę z fas zy s to ws k imi p s ami, n as i walczą n a fro n cie i g in ą,
mu s imy ws zy s cy walczy ć, jak mo żemy , a n as z u k o ch an y wó d z, to warzy s z Stalin ,
p o wied zie n as d o zwy cięs twa!
– Allah jes t wielk i, a M ah o met jes t J eg o p ro ro k iem – s zep n ąłem d o M ietk a. –
J es zcze jed en p rzek lęty wiec!
M ó wca p rzerwał, jak b y mu n ag le zab rak ło n atch n ien ia, i zaczął p o wo li
p rzech o d zić p rzed zeb ran y mi, zag ląd ając lu d zio m w o czy .
– Piep rzo n y g en erał p rzed fro n tem o d d ziału h o n o ro weg o czy co , u lich a! –
zamru czał M ietek p o d n o s em.
– Teraz b ęd zie wzy wał o ch o tn ik ó w… – d o d ał o jciec.
– To jes t p rzy n ęta – zao p in io wał in ży n ier Was s erman – a k ied y b ęd zie k n u t?
Oficer wró cił n a s wo je p o p rzed n ie miejs ce p rzed s to łem i zn ó w o b ró cił s ię twarzą
d o tłu mu .
– J es teś cie wo ln y mi o b y watelami – p rzemó wił jak n au czy ciel d o tęp y ch u czn ió w.
– M o żecie o czy wiś cie zo s tać tu , w p ark u . – Przerwał, czek ając, aż tłu m p rzetrawi tę
in fo rmację. W ty m mo men cie wró ciło mu n atch n ien ie: – Ale k to n ie p racu je, ten n ie
je! – wy k rzy k n ął n a cały g ło s .
Zn aliś my ju ż ten s tary , wy ś wiech tan y s lo g an .
Po d ramaty czn ej p rzerwie zn ó w ro zło ży ł ramio n a.
– Ojczy zn a was p o trzeb u je! Po trzeb u je was zy ch rąk , was zy ch g łó w, w ś mierteln ej
walce z fas zy s to ws k im n ajeźd źcą! Śmierć zap lu ty m k arło m k ap italizmu ! – d o rzu cił
jes zcze jed en o k lep an y s lo g an , jak b y g o właś n ie s am wy my ś lił. – Czek a n a was
p raca, a wraz z n ią b ęd ą mies zk an ia, b ęd zie wy ży wien ie, ws zy s tk o , czeg o wam
p o trzeb a.
Sk o ń czy ws zy p rzemó wien ie, jes zcze raz zlu s tro wał tłu m, o b s zed ł s tó ł i zajął
o s tatn ie wo ln e k rzes ło za n im. Po s wy ch wy s iłk ach k ras o mó wczy ch p rzes zed ł teraz
d o s p raw p rak ty czn y ch .
– Przy jech aliś my wam p o mó c. Gło wa ro d zin y zg ło s i s ię d o mn ie, p o d p is ze
d o k u men t i mo żecie ru s zy ć w d ro g ę… Ciężaró wk i czek ają, b y zawieźć was d o
wy b ran eg o miejs ca. – Ws k azał k o lu mn ę n a u licy . – Gło wy ro d zin o n azwis k ach o d
litery A d o G d o k o lejk i z tej s tro n y . – Po k azał k o n iec s to łu . – Ach tak , jes zcze jed n o
– d o d ał, jak b y s o b ie d o p iero teraz p rzy p o mn iał. – Po p o d p is an iu d o k u men tu g ło wa
ro d zin y mo że s ię zg ło s ić p o ch leb . – Ws k azał ciężaró wk ę, z k tó rej d wó ch
milicjan tó w ś ciąg ało właś n ie p lan d ek ę. – Bo ch en ek n a d o ro s łeg o i p o p ó ł b o ch en k a
n a d zieck o . Nawet n a n iemo wlę – rzu cił ws p an iało my ś ln ie.
– Timeo Danaos et dona ferentes1 6 – zau waży ł p o cich u p an Ro mer.
– J ak zwy k le o b iecan k i cacan k i, a g łu p iemu rad o ś ć – d o d ał o jciec. – Bó g wie, co
ro b ić. J ech ać d iab li wied zą d o k ąd ? Zo s tać tu , w ty ch waru n k ach ?
Nie ś p ies ząc s ię, wró ciliś my n a n as ze miejs ca. Wy b o ru właś ciwie n am n ie d ali.
Nas z p ierwo tn y p lan zak ład ał, że matk a i ja zatrzy mamy s ię w h o telu w As trach an iu ,
a o jciec p o jed zie d o wo js k a i p o n as p rzy ś le. Ale o h o telu n ie b y ło mo wy ,
Tatis zczewo leżało ty s iąc k ilo metró w n a p ó łn o c o d As trach an ia, w tu tejs zy m p ark u
g ło d zili n as celo wo , a to , żeb y ś my s ię teraz ro zs tali, matk a i ja jad ąc b ez o jca
w n iezn an e, zu p ełn ie n ie wch o d ziło w g rę. Ro złączo n e ro d zin y n ie mo g ły w ty ch
waru n k ach liczy ć n a to , że s ię k ied y k o lwiek o d n ajd ą.
M atk a p rzemó wiła p ierws za:
– Nie mamy tu p o co s ied zieć – s twierd ziła z p rzek o n an iem i ws zy s cy s ię
zg o d zili.
– Ale zg ło ś my s ię razem jak o jed n a g ru p a – zas trzeg ł in ży n ier Gru s zy ń s k i.
Nieg d y ś n ajg ru b s zy mies zk an iec Kwas zy , o b ecn ie zaś b ard ziej k s ztałtn y ,
Gru s zy ń s k i, d o ty ch czas p o g rążo n y w letarg u , n ag le o d ży ł, z wy s iłk iem p o d n ió s ł s ię
n a n o g i i d o d ał: – Pó jd ę p ierws zy , zo rien tu ję s ię w s y tu acji i p o s taram s ię co ś
załatwić.
Po s zed ł w k ieru n k u b ramy i d o łączy ł d o k ilk u o s o b o wej k o lejk i.
Po k ilk u n as tu min u tach b y ł ju ż z p o wro tem, trzy mając w jed n y m ręk u ark u s z
p ap ieru , a w d ru g im b o ch en ek b iałeg o ch leb a, k tó reg o ró g o b g ry zał z wy razem
b ezg ran iczn ej ro zk o s zy .
– Nie d ali mi wy b o ru – wo łał ju ż z d alek a. – M u s iałem p o d p is ać p ap ierek , że
jed ziemy ws zy s cy d o jak iejś Ko p an o wk i, d iab li wied zą, g d zie to jes t. Pły n ie s ię tam
s tatk iem to waro wy m. Po wied ziałem, że jes teś my jed n ą d u żą ro d zin ą, p o d p is ałem za
ws zy s tk ich , a teraz k ażd y mo że iś ć o s o b iś cie p o ch leb .
I tak n azaju trz, n ares zcie n ieg ło d n i, w wielo języ czn y m tłu mie liczący m o k o ło
d wu s tu o s ó b , załad o waliś my s ię n a mały s tatek , a właś ciwie b ark ę. Po cało d zien n ej
p o d ró ży w g ó rę Wo łg i, p o d n ieb em zas n u ty m o ło wian y mi ch mu rami,
wy ład o waliś my s ię wres zcie n a p rzy s tan i Ko p an o wk i. Zb liżała s ię b u rza, ale ty m
razem n aiwn ie wierzy liś my , że b ęd ziemy mieli d ach n ad g ło wą.
 Przy s tań Ko p an o wk i o g ran iczała s ię d o rach ity czn eg o , d rewn ian eg o mo lo
i zan ied b an ej s zo p y . J ed en z mary n arzy wy s k o czy ł n a mo lo i zan im jes zcze zd ąży ł
p rzy cu mo wać n as zą b ark ę, z s zo p y wy b ieg ł mężczy zn a w mu n d u rze, p rzy p u s zczaln ie
k o men d an t p o rtu . Za n im p o d ążała es k o rta w o s o b ie s tars zeg o , s iweg o s trażn ik a ze
s trzelb ą zwis ającą n a s zn u rk u z ramien ia. Wy s k o czy łem n a mo lo . W miarę jak ze
s tatk u wy n u rzał s ię ro s n ący tłu m mężczy zn , k o b iet i d zieci, wy raz zd ziwien ia n a
twarzy k o men d an ta p o rtu zmien ił s ię w k o n s tern ację. Przeczy tał d o k u men t wręczo n y
mu p rzez mary n arza, zacis n ął p ięś ci i twarz wy raźn ie p o b lad ła mu ze zło ś ci. Os tatn i
u ch o d źca wy ch y n ął właś n ie ze s tatk u , czło n ek zało g i s zy b k o o d cu mo wał, ws k o czy ł
n a p o k ład i wciąg n ął za s o b ą trap .
W Ko p an o wce n ik t n ie zo s tał p o wiad o mio n y o n as zy m p rzy jeźd zie.
– M ies zk an ia, p raca, ży wn o ś ć? Tu , u n as , w Ko p an o wce? – Ko men d an t p o rtu
wy b u ch n ął ś miech em. – A mo że raj też wam tu o b iecali? Ty lk o d u rn ie wierzą
o b ietn ico m NKWD! Dziś mo żecie p rzes p ać s ię tu , n a p rzy s tan i, a ju tro ran o
zo b aczy my .
Od wró cił s ię n a p ięcie, żeb y wró cić d o s wo jej s zo p y , ale o to czo n y zwarty m
tłu mem, ch cąc n ie ch cąc, mu s iał s ię zatrzy mać. Przy s tań , jeg o k ró les two , b y ła b ard zo
s k ro mn a, o g ran iczała s ię d o o g ro d zo n eg o i wy b ru k o wan eg o k awałk a n ad b rzeża, n a
k tó ry m, o p ró cz tu zin a ręczn y ch wó zk ó w u s tawio n y ch w rzęd zie, n ic in n eg o n ie b y ło .
Ro zczaro wan ie, d als za n iep ewn o ś ć i p ers p ek ty wa jes zcze jed n ej g ło d n ej n o cy
p o d g o ły m n ieb em zmien iły n as tró j lu d zk iej g ro mad y . Po czątk o we p o mru k i
n iezad o wo len ia p rzes zły w n ied wu zn aczn e p o g ró żk i.
– Zajmijmy jeg o b iu ro ! – k rzy k n ął jed en z u ch o d źcó w, ws k azu jąc s zo p ę.
– Wiele p o ży tk u z teg o n ie b ęd zie – zao p o n o wał in n y .
– Nawet d zies ięć o s ó b s ię tam n ie zmieś ci, a p atrzcie, ilu n as tu jes t.
– Brać ich ! – wrzas n ął wy s o k i, ch u d y , lecz k rzep k i u ch o d źca. I zan im k o men d an t
p o rtu i warto wn ik zd ąży li s ię o b ejrzeć, ju ż trzy mał o b u za k o łn ierze, p o d n o s ząc ich ,
tak że led wo d o ty k ali n o g ami g ru n tu . Tłu m s ię o ży wił, wielu s ię zaś miało , in n i
d awali d o b re rad y .
– Do rzek i z n imi, zró b cie im k ąp iel!
– Uto p ić s u k in s y n ó w!
– Gó wn o i tak n a wierzch wy p ły n ie!
– Załatwmy to p o lu b o wn ie – zawo łała jed n a z k o b iet. – Po zwó lcie mu zad zwo n ić
d o to warzy s za Stalin a, o n mu wy d a in s tru k cje!
 Tłu m zary czał ze ś miech u .
– Najp ierw zn ajd źmy s k lep s p o ży wczy . Otwo rzy my g o s o b ie, k ażd y weźmie, ile
zd o ła!
Nies tety , jed y n a u lica p ro wad ząca z p o rtu b y ła p u s ta i o p u s zczo n a, żad n eg o
s k lep u w p o b liżu n ie b y ło .
Po g ró żk i i p rzek leń s twa rzu can e ze ws zy s tk ich s tro n zaczęły s ię teraz mies zać
z p łaczem d zieci, z lamen tem k o b iet. Gru p a u ch o d źcó w zmien iała s ię z min u ty n a
min u tę w g ro źn y mo tło ch . Niek tó rzy ciąg n ęli ju ż k o men d an ta p o rtu i warto wn ik a n a
b rzeg , g ro żąc im jed n o cześ n ie k as tracją, rzu cen iem s zczu p ak o m n a p o żarcie,
p o wies zen iem n a latarn i (to o s tatn ie n ależało d o n ajlep s zej rewo lu cy jn ej trad y cji,
ale latarn i w p o rcie n ie b y ło ), jeżeli k o men d an t n ie załatwi n am ws zy s tk im
n aty ch mias t d ach u n ad g ło wą i wy ży wien ia. Przerażo n y – n ie b ez p rzy czy n y –
a Bo g u d u ch a win n y czło wiek o b iecał zas p o k o ić ws zy s tk ie żąd an ia tłu mu . Po d
s trażą k ilk u b ard ziej b ezwzg lęd n y ch u ch o d źcó w p o b ieg ł d o b iu ra i ch wy cił za
telefo n . Po k ilk u min u tach s p rawa b y ła załatwio n a i warto wn ik d o s tał n ak az
zap ro wad zen ia n as n a n o c d o krasnogo ugołka, czy li ś wietlicy . „M n ó s two tam miejs ca,
s p ęd zicie n o c b ard zo wy g o d n ie. Do s tan iecie ch leb , zu p ę i wrzątek , ile d u s za
zap rag n ie”. Warto wn ik , k tó ry n a ten czas ro zs ąd n ie zas zy ł s ię w jak imś k ątk u , wy lazł
teraz z u k ry cia i s tan ął n a czele p o ch o d u .
„Ob iecan k i cacan k i”, zau waży ł k to ś p o p o ls k u , ale b y liś my ju ż tak zmęczen i
i g ło d n i, że p ers p ek ty wa ch leb a, zu p y i p rzes p an ia s ię p o d d ach em n a s u ch ej
p o d ło d ze p o k o n ała n as ze rewo lu cy jn e zap ęd y i ju ż b ez o p o ru p o s zliś my g ro mad ą
p u s ty mi u licami mias ta, jak d zieci za p rzewo d n ik iem g rający m n a zaczaro wan y m
flecie.
Ale Ko p an o wk a to n ie b y ł Hamelin ro d em z Ho lly wo o d u , lecz ro s y js k a
n ies zczęs n a, zap u s zczo n a mieś cin a. Do b rze, że ch o ć ś wietlica b y ła d u ża i b ez tru d u
p o mieś ciła n as zą g ru p ę d wu s tu o s ó b . Ro zło ży liś my s ię p o k o tem w k ilk u
ró wn o leg ły ch rzęd ach , i to n ie jak s ard y n k i, ale b ard ziej s ty lo wo , g ło wami w jed n ą
s tro n ę.
Częś ć o b ietn icy zo s tała s p ełn io n a, b o o d ziwo , czek ała ju ż n a n as ciężaró wk a
z ch leb em, p o p ó ł b o ch en k a n a g ło wę, d o s y ć n a k o lację. Zu p a s ię n ie
zmaterializo wała, ale k ran z k ip iątk iem b y ł czy n n y . Go rąca wo d a b ez o g ran iczeń , jak
zap ewn iał n as k o men d an t p o rtu . No c min ęła b ez d als zy ch wrażeń .
Gd y o b u d ziłem s ię ran o , mecen as Ro mer właś n ie wp ad ał zd y s zan y z u licy n a s alę.
– W k io s k u n a s k werze s p rzed ają ży wn o ś ć. Ale trzeb a mieć n aczy n ie. By le co , ab y
d u że! Raz-d wa, b o zb ierze s ię k o lejk a! – p o n ag lał żo n ę, k tó ra g o rączk o wo g rzeb ała
w p ace z n aczy n iami. Ojciec Heli złap ał n ajb liżs ze u ch o i p o ciąg n ął. W ręk u trzy mał
d u ży , b iały , emalio wan y n o cn ik , n ajwięk s zy , jak i w ży ciu wid ziałem. Pan i Ro mero wa
złap ała za b rzeg n aczy n ia.
– To p rzecież n o cn ik ! – zawo łała, p o twierd zając o czy wis ty fak t i ciąg n ąc
n aczy n ie w s wo ją s tro n ę.
– Nie s zk o d zi! M o że b y ć! – k rzy k n ął mąż, s zarp n ął i p rzy cis k ając cen n e n aczy n ie
d o p iers i, wy b ieg ł n a u licę.
– To n ap rawd ę n ie s zk o d zi – p o cies zała s amą s ieb ie matk a Heli. – Czy s ty ,
w o g ó le mało u ży wan y , a p rzed zap ak o wan iem d o b rze g o wy s zo ro wałam.
Ty mczas em matk a p o d ała mi wiad ro i zwitek b an k n o tó w.
– Szy b k o . Leć za mecen as em!
Stan ąłem w k o lejce. By ła ju ż d łu g a, ale p o n ieważ jed y n y m p ro d u k tem n a
s p rzed aż b y ł twaró g , a s p rzed awczy n i n ak ład ała g o s p rawn ie d u żą ch o ch lą, p o s u wała
s ię s zy b k o . W k wad ran s b y łem ju ż z p o wro tem z k u b łem p ełn y m twaro g u .
W k o lejce d o wied ziałem s ię, że g łó wn y m o b iek tem p rzemy s ło wy m w Ko p an o wce
i raison d’être mias teczk a jes t d u ża p rzetwó rn ia mlek a i, p o d czas k ied y jej g łó wn y
p ro d u k t, mas ło w p u s zk ach , p rzezn aczo n y b y ł d la wo js k a, p ro d u k ty u b o czn e, jak
maś lan k ę i twaró g , alb o s p rzed awan o w k io s k u , alb o u ży wan o jak o p as zy d la ś wiń
w o k o liczn y ch k o łch o zach . Za p ięć k ilo twaro g u zap łaciłem jed n eg o ru b la, czy li
mn iej więcej ty le, ile za d wa b o ch en k i n ajtań s zeg o ch leb a. Do wied ziałem s ię
ró wn ież, że w d ru g im k io s k u mo żn a d o s tać p o o ficjaln y ch cen ach i b ez k artek
wo ło we i wiep rzo we p o d ro b y : n ó żk i, flak i, wątro b ę, p łu ck a. Ale mama wzru s zy ła
ramio n ami.
– Na s u ro wo teg o jeś ć n ie mo żemy , a g o to wać n ie ma jak i g d zie.
Nie p o my ś lałem o ty m. W wars zaws k ich res tau racjach wp rawd zie częs to jad łem
b efs zty k p o tatars k u , ale s u ro wiec b y ł ch y b a in n y n iż tu tejs ze p o d ro b y . Tru d n o …
Nas tęp n e k ilk a d n i n ie zo s tawiło ś lad u w mej p amięci.
Sp ęd ziliś my je w tejże ś wietlicy , g łó wn ie leżąc n a p o d ło d ze, p o d jad ając twaró g ,
k tó ry z d o d atk iem s o li o k azał s ię n ie n ajg o rs zy , p o p ijając g o maś lan k ą i wrzątk iem.
Od czas u d o czas u k u p o waliś my d o teg o za g ru b e p ien iąd ze ch leb n a czarn y m ry n k u .
Ko p an o wk a b y ła lep s za n iż As trach ań , lecz zaled wie o k ilk a s to p n i n a n as zej s k ali.
Pracy jed n ak n ie b y ło an i w fab ry ce k o n s erw, an i w p rzetwó rn i mlek a, an i
w o k o liczn y ch k o łch o zach . To , co fu n k cjo n ariu s z NKWD mó wił w as trach ań s k im
p ark u , o k azało s ię s tek iem k łams tw, p o p ro s tu ch cieli s ię n as p o zb y ć z As trach an ia.
I to im s ię u d ało za cen ę fałs zy wy ch o b ietn ic i jed n ej ciężaró wk i b iałeg o ch leb a.
Ko p an o wk a b y ła jed n y m z ty ch n ieciek awy ch , s zary ch , zan ied b an y ch mias teczek ,
jak ich w ty m k raju b y ły ty s iące. Na s p acery n ie warto b y ło ch o d zić, u lice
mo n o to n n e, żad n ej ro ś lin n o ś ci, n ie b y ło n awet p ark u . Pó jś cie d o jed y n eg o
w Ko p an o wce k in a wy mag ało b y zb y t wiele wy s iłk u . Na zmian ę d rzemałem i czy tałem
p o raz n ie wiad o mo k tó ry Cichy Don, jed n ą z k s iążek , jak ie p rzy włas zczy łem s o b ie
w Kwas zy .
Pewn eg o wieczo ru , trzecieg o czy czwarteg o d n ia p o b y tu w Ko p an o wce, p o d czas
k o lejn eg o p o s iłk u s k ład ająceg o s ię z twaro g u i wrzątk u mama n ag le p o wzięła
d ecy zję:
– Do ś ć mam tej d ziu ry . M u s imy s ię s tąd wy d o s tać.
Ro mero wie jed li k o lację o b o k n as . M atk a Heli p o ch y liła s ię n ad jed n y m
z p ak u n k ó w, k tó ry o d d zielał walizk ę s łu żącą n am jak o s tó ł o d „s to łu ” Ro meró w.
– Nie ś miałam n ic mó wić, ale ma p an i ab s o lu tn ą rację. Czas s tąd wy jech ać.
Nazaju trz o jciec i mecen as Ro mer u d ali s ię n a zwiad y . Zn u d zo n y n ieró b s twem
p o b ieg łem za n imi. Pierws zy m celem b y ła s tacja k o lejo wa. W o d ró żn ien iu o d
Ko tłas u i Go rk ieg o mała s tacy jk a b y ła p u s ta, o p u s zczo n a. Po ch wili g ło ś n e
ch rap an ie p rzy wio d ło n as d o d rzwi z tab liczk ą „Naczeln ik s tacji” i d alej d o n is zy za
b iu rk iem, g d zie n a d rewn ian ej ławce ro zło ży ł s ię k o lejarz w mu n d u rze. Zb u d zo n y
n ag ły m p o jawien iem s ię d wó ch p an ó w w „mias to wy ch ” u b ran iach , zerwał s ię z ławk i
i s tan ął n a b aczn o ś ć. Nerwo wo p rzy g ład ził ro zczo ch ran e wło s y , d rżącą ręk ą zap iął
ro zch ełs tan y k o łn ierz i ro zp ro s to wał p o miętą b lu zę. M u s iał wziąć n as za n as łan y ch
z g ó ry in s p ek to ró w. Zu p ełn ie jak w Rewizorze Go g o la! Z tru d em p o ws trzy małem s ię o d
ś miech u . In fo rmacje, k tó ry ch n am u d zielił, b y ły wy czerp u jące: n ie, n ie wie, k ied y
n as tęp n y p o ciąg zatrzy ma s ię n a jeg o s tacji. Na p ewn o n ie d ziś i n ie ju tro . I ch y b a
n ie w ty m ty g o d n iu . Po ciąg i to waro we s tawały w Ko p an o wce p rawie co d zien n ie, ale
p as ażers k ie b ard zo rzad k o . Ek s p res As trach ań – Stalin g rad zatrzy my wał s ię ty lk o p o
to , ab y wy s ad zić alb o zab rać „b ard zo ważn e o s o b is to ś ci”, n ie zwy k ły ch o b y wateli,
d o d ał z lek ceważen iem. A d o to waro weg o p o ciąg u n ik o mu n ie wo ln o ws iad ać, p o d
żad n y m p o zo rem. Piln u jemy ! – d o rzu cił z n acis k iem.
Po d żad n y m p o zo rem? Brzmiało to zb y t s tan o wczo jak n a s o wieck ieg o
u rzęd n ik a. Czy żb y b y ł n iep rzek u p n y ? To s ię n ie zd arzało , to n iemo żliwe! To warzy s z
n aczeln ik s to jący n a b aczn o ś ć o b o k ławeczk i, n a k tó rej p rzes y p iał g o d zin y p racy ,
wy g ląd ał jak k ażd y in n y s o wieck i u rzęd n ik . Zab rzęczeć więc trzo s em? Po d ziała?
Zap an o wało milczen ie. Ojciec i mecen as Ro mer wy mien ili s p o jrzen ia. Naczeln ik
s tacji n ag le wes tch n ął g łęb o k o i o trząs n ął s ię jak p ies p o k ąp ieli. J ak b y s ię d o p iero
teraz o b u d ził. Zo rien to wał s ię, że mimo p rzy zwo ity ch u b rań p rzy b y s ze n ie s ą
n as łan y mi in s p ek to rami, a p o p ro s tu u ch o d źcami. Od p ręży ł s ię, o d zy s k ał p ewn o ś ć
s ieb ie, u s iad ł za b iu rk iem i g es tem ws k azał d wa k rzes ła p rzed n im. Zetk n ięcie s ię
p o ś lad k ó w to warzy s za n aczeln ik a z wy ś ciełan y m s ied zen iem k rzes ła miało s k u tek
wp ro s t d ramaty czn y : teraz u rzęd o wał i b y ł p an em s y tu acji. Nawet ro zp iął k o łn ierz
i b ru d n y s zary p o d k o s zu lek zn ó w u jrzał ś wiatło d zien n e.
Teraz wiemy , n a czy m s to imy , p o my ś lałem. Tak s amo mu s iał ro zu mo wać p an
Ro mer, b o w tej s amej ch wili p o ło ży ł n a b iu rk u d wa czerwo ń ce, b an k n o ty
d zies ięcio ru b lo we, ch o wając je częś cio wo p o d suszką. Sp o s ó b b y cia n aczeln ik a
zmien ił s ię jak za d o tk n ięciem czaro d ziejs k iej ró żd żk i. Up rzejmy , wy ro zu miały
u ś miech ro zjaś n ił mu o b licze i n ie tracąc czas u , u rzęd n ik p rzes zed ł d o s ed n a s p rawy .
„Do k ąd ch cecie jech ać? Ilu was jes t?” Ojciec p o k ró tce zap o zn ał g o z n as zą s y tu acją,
a o n s łu ch ał u ważn ie, to u n o s ząc b rwi ze zd ziwien ia, to k iwając g ło wą i wy rażając
zro zu mien ie p rzez cmo k an ie języ k iem.
– Najlep s zą d ro g ą jes t rzek a – zad ecy d o wał. – Pro d u k ty fab ry k i k o n s erw
i p rzetwó rn i mlek a wy p ły wają s tąd to waro wy mi s tatk ami, k tó re czas ami b io rą
p as ażeró w. Niek tó re mają n awet k aju ty . – Ty mczas em wy ciąg n ął ręk ę i zwin n y m
ru ch em p rzen ió s ł d wa czerwo ń ce d o k ies zen i. – Będ ziecie mu s ieli s ię d o g ad ać
z k o men d an tem p o rtu – ciąg n ął. – Id źcie tam teraz, a ja g o u p rzed zę. – Po d n ió s ł
s łu ch awk ę telefo n u . M ó wił p o ro s y js k u , ale b ard zo s zy b k o i z jak imś d ziwn y m
ak cen tem. A mo że to b y ł u k raiń s k i? Nie ws zy s tk o zro zu miałem.
Po s erd eczn y m p o żeg n an iu z u ś cis k ami rąk i k lep an iem p o p lecach – czeg o to n ie
ro b ią d wa czerwo ń ce? – ru s zy liś my d o n ad b rzeża. Ko men d an t p o rtu , ten s am,
k tó remu p arę d n i temu tłu m g ro ził s try czk iem, teraz, u p rzed zo n y p rzez n aczeln ik a
s tacji, s tał s ię u o s o b ien iem g rzeczn o ś ci. Pers p ek ty wa n ap ełn ien ia k ies zen i o b u d ziła
w n im n amiętn ą ch ęć u d zielen ia n am jak n ajwięk s zej p o mo cy . Db ając o n as zą
wy g o d ę, k azał warto wn ik o wi p rzy to czy ć jed en z ręczn y ch wó zk ó w, żeb y ś my mieli n a
czy m u s iąś ć. Wy ciąg n ął ręk ę z p aczk ą p ap iero s ó w.
W s u mie wy jazd z Ko p an o wk i o k azał s ię b ard zo k o s zto wn y . Op ró cz n aczeln ik a
s tacji i k o men d an ta p o rtu trzeb a b y ło p rzek u p ić s zy p ra s tatk u i warto wn ik ó w n a
s łu żb ie. Ale za to wy jech aliś my ju ż n a d ru g i d zień .
Przek u p ić s zy p ra n ie b y ło łatwo . Nie to , że n ie b rał łap ó wek , p ro b lem p o leg ał n a
czy mś in n y m. Wed łu g k o men d an ta p o rtu ten że s zy p er „ro b i ty le in teres ó w n a lewo ,
że p ien ięd zy ma w b ró d , ale jak iś ciek awy p o d aru n ek w d o wó d wd zięczn o ś ci za
p rzy s łu g ę, to o ws zem… ch ętn ie p rzy jmie. Ale d o g o d zić mu tru d n o , jes t b ard zo
wy b red n y ”.
Pro b lem łap ó wk i d la k ap itan a s tatk u s tał s ię więc p rzed mio tem ży wy ch d y s k u s ji
w n as zy m k ącie ś wietlicy . J ak zas p o k o ić jeg o wy g ó ro wan e wy mag an ia? M ieliś my
wciąż mo je mięk k ie, lu k s u s o we, s k ład an e łó żk o , k tó re ro d zice k u p ili jes zcze
w Piń s k u i k tó re n ieo d mien n ie b u d ziło p o d ziw Ro s jan jak o cu d k ap italis ty czn ej
tech n ik i. W Kwas zy d o b rze mi s łu ży ło , a teraz s tało s ię b iletem n a p rzejazd
d ziewięciu o s ó b z Ko p an o wk i d o Sarato wa.
I tak p o k o lejn ej n o cy p rzes p an ej w ś wietlicy p o żeg n aliś my s ię z n as zy mi
p rzy jació łmi, załad o waliś my d o b y tek n a d wa ręczn e wó zk i p o ży czo n e o d
k o men d an ta p o rtu i wraz z ro d zin ą Ro meró w p o mas zero waliś my d o p rzy s tan i. Nas z
s tatek p ły n ął d o Sarato wa, ale n as zy m celem b y ł o b ó z o rg an izacy jn y wo js k a
p o ls k ieg o w Tatis zczewie. Was s erman ó w i Gru s zy ń s k ich w ty m czas ie wo js k o n ie
in teres o wało i p o s tan o wili zo s tać w Ko p an o wce.
W p o rcie k o men d an t u d zielił n am g o ś cin y w s wo jej s zo p ie. Statek p rzy p ły n ął
w p o łu d n ie i g d y ty lk o s ię załad o waliś my , ru s zy ł w d ro g ę. Szy p er o s o b iś cie czy n ił
h o n o ry d o mu , u ś cis n ąws zy ręk ę k ażd emu p o k o lei.
– Nie mieliś my w p lan ie zatrzy my wać s ię w Ko p an o wce – p o wied ział
z u ś miech em – ale n ap rawd ę ch ciałem wam p o mó c wy d o s tać s ię z tej zak azan ej
d ziu ry . – Po ch wili d o rzu cił n o n s zalan ck o : – A czy mó g łb y m zo b aczy ć to s ły n n e
s k ład an e łó żk o ? – Prezen t p rzy p ad ł mu d o g u s tu i mo je łó żk o p o węd ro wało
n aty ch mias t d o k ap itań s k iej k aju ty .
Wb rew zap ewn ien io m n aczeln ik a s tacji w Ko p an o wce n as z s tatek n ie p o s iad ał
k aju t d la p as ażeró w i całe d wa d n i i d wie n o ce p o d ró ży d o Sarato wa s p ęd ziliś my n a
p o k ład zie, n a ru fie, ch ro n iąc s ię o d wiatru . Dn i b y ły wciąż s to s u n k o wo ciep łe, ale
n o cn y ch łó d d awał s ię n am we zn ak i.
Nazaju trz s tatek zatrzy mał s ię n a k ilk a g o d zin w Stalin g rad zie, mieś cie, k tó re
p ó źn iej u leg ło całk o witej zag ład zie w jed n ej z n ajważn iejs zy ch i n ajk rwaws zy ch
b itew d ru g iej wo jn y ś wiato wej. Po s zliś my p o s p acero wać p o mieś cie, n ie
w p o s zu k iwan iu wrażeń tu ry s ty czn y ch , ale – b ard ziej p ro zaiczn ie – s zu k ając czeg o ś
d o jed zen ia. Res tau racja? Sk lep s p o ży wczy ? Targ ? Nie b y liś my wy b red n i.
Z o g ó ln y ch wrażeń z mias ta zo s tały mi w p amięci jed y n ie ciężk ie, mo n u men taln e
b u d o wle o imp o n u jący ch marmu ro wy ch k o lu mn ach i tak ich że s zero k ich s to p n iach
wio d ący ch d o o zd o b n y ch wró t.
Zn aleźliś my wres zcie res tau rację. Ko lejk a u d rzwi, zn aczy , że o twarta! W s u mie,
wp ierw p rzed b u d y n k iem, a p o tem w ś ro d k u , s taliś my w tej k o lejce ze d wie g o d zin y .
M en u o g ran iczało s ię d o zap iek an k i z ziemn iak ó w, p o d awan ej w b iały ch ,
żaro o d p o rn y ch , n iewielk ich n aczy n iach , p o jed n ej p o rcji n a g ło wę. By łem jak
zwy k le g ło d n y i ws zy s tk o b y mi s mak o wało , a ta zap iek an k a b y ła n ap rawd ę d o b ra.
Bez wy s iłk u zjad łb y m d wie, a n awet trzy p o rcje. Zawiś ć mn ie o g arn ęła, g d y Hela
o d d ała p ó ł s wo jej p o rcji Olk o wi, mó wiąc: „J u ż s ię n ajad łam”. Co o n a? Ch o ra?
Czas b y ło wracać d o p o rtu . By ło b y k atas tro fą, g d y b y s tatek o d p ły n ął b ez n as
z cały m n as zy m d o b y tk iem. Szliś my s zy b k o b o czn y mi u licami. Tu taj mias to b y ło
całk iem in n e, b ru d n e, zan ied b an e, o ch o d n ik ach p ełn y ch d ziu r, z d rewn ian y mi,
o d rap an y mi d o mami, k tó re o d lat b ezs k u teczn ie czek ały n a remo n t.
Wtem mo je o k o , wrażliwe n a tak ie rzeczy , zatrzy mało s ię n a witry n ie p ełn ej
s zy n ek , k iełb as i s eró w. Pewn ie zn ó w g ip s o we mak iety , ale s p rawd zić n ie zas zk o d zi.
Trąciłem o jca:
– M o że co ś d o s tan iemy n a ju tro ?
Sk lep b y ł o twarty .
– Nie ma k o lejk i – s twierd ził o jciec. – Ch y b a p u s ty .
– Ch o d źmy zo b aczy ć – zap aliła s ię Hela i p o wtó rzy ła to jes zcze raz. A więc n ie
b y ła ch o ra! Zap iek an k i n ie zjad ła, a teraz jes t g ło d n a! Bab y !
Sk lep b y ł wielk i, ale p u s ty . Za lad ą s tały d wie s p rzed awczy n ie zajęte ro zmo wą,
n iezain teres o wan e k lien tami. Ojciec miał rację, n ie warto b y ło wch o d zić. W jed n y m
k ącie co ś jed n ak s tało n a p ó łk ach . Z ro zczaro wan iem o d k ry łem, że to wy ro b y
to aleto we, wo d a k o lo ń s k a Teże, p ro s zek d o zęb ó w, s ześ cian y b rązo weg o my d ła d o
p ran ia. Ojciec Heli my s zk o wał d alej, aż n ag le zawo łał z en tu zjazmem:
– Sp ó jrzcie! Krab y w p u s zk ach !
I rzeczy wiś cie, w k ącie s tała s terta n iewielk ich o k rąg ły ch p u s zek z ety k ietami
Czatka. W n as zy ch p ó źn iejs zy ch p o d ró żach p o Związk u So wieck im jes zcze n ieraz
n aty k aliś my s ię n a te k o n s erwy . By ł to warto ś cio wy p ro d u k t z Kamczatk i
p rzezn aczo n y ty lk o n a ek s p o rt, ale wo jn a p o ło ży ła k res ek s p o rto wi i k rab y rzu co n o
n a ry n ek wewn ętrzn y ; a jak o że b y ły zb y t d ro g ie d la o g ro mn ej więk s zo ś ci lu d zi,
p o zo s tawały częs to jed y n y m to warem w s k lep ach . Na s zczęś cie mieliś my jes zcze
p ien iąd ze i o p u ś ciliś my s k lep o b ład o wan i p u s zk ami. Za ro g iem n atk n ęliś my s ię n a
s trag an czarn o ry n k o wy ch lepioszek, p lack ó w zas tęp u jący ch ch leb , i mimo p o ś p iech u
d o k u p iliś my jes zcze k ilk a.
Do p o rtu wp ad liś my w o s tatn iej ch wili. Na s tatek wb ieg liś my zd y s zan i, ale
ch o ciaż raz n ieg ło d n i i z zap as em jed zen ia n a d ro g ę. Po k ład d y g o tał n am ju ż p o d
n o g ami.
– Niep o k o iłem s ię o was – p o wied ział s zy p er. – Nie wied ziałem, co s ię z wami
s tało , ale p rzecież n ie ru s zy łb y m b ez was – zak o ń czy ł d o b ro d u s zn ie.

***

Nas tęp n eg o p o p o łu d n ia wy ład o waliś my s ię w Sarato wie i z p o rtu d o s taliś my s ię

d o s tacji k o lejo wej. J ak mo żn a s ię b y ło s p o d ziewać, wielk i b u d y n ek s tacy jn y b y ł
p rzep ełn io n y . Tłu my o k u p o wały p rzes tro n n e s ale, k o ry tarze, u rzęd y i p lac p rzed
s tacją. W p lan ie mieliś my złap an ie p o ciąg u d o o d leg łeg o o zaled wie trzy d zieś ci
k ilo metró w Tatis zczewa i d o s tan ie s ię d o o b o zu wo js k o weg o . Wy d awało b y s ię, że
n ic p ro s ts zeg o : p rzy jed ziemy , o jciec ws tąp i d o wo js k a, p an Ro mer i Olek zg ło s zą s ię
n a o ch o tn ik a i zo s tan ą p rzy jęci z o twarty mi ramio n ami. Res zta u rząd zi s ię jak o ś
w s amy m Tatis zczewie.
W o czek iwan iu n a p o my ś ln e zak o ń czen ie p o d ró ży zn aleźliś my k awałek wo ln eg o
miejs ca n a p lacu p rzed s tacją, n ied alek o wejś cia, ro zs ied liś my s ię n a b ag ażach ,
a o jciec i mecen as Ro mer p o s zli s ię ro zejrzeć. Dłu g o ich n ie b y ło .
– Ch o d źmy s ię p rzejś ć – zap ro p o n o wała Hela.
M ag d a d o łączy ła i p o s zliś my wąs k ą u licą wzd łu ż lin ii k o lejo wej. Ulica b y ła jak
wy marła, an i lu d zi, an i ru ch u k o ło weg o . Do p ro wad ziła n as d o s k weru , g d zie p o d
d rzewami s tały d o ś ć liczn e ławk i. Ud erzy ło n as , że ws zy s tk ie b y ły zajęte p rzez g ru p y
d ziwn y ch o b d artu s ó w. Niek tó rzy s p ali ro zciąg n ięci n a ławk ach , in n i s ied zieli, cich o
ro zmawiając. J es zcze in n i leżeli n a trawn ik u d o o k o ła s k weru . By ło ich ch y b a
czterd zies tu czy p ięćd zies ięciu . Niek tó rzy b ro d aci, in n i p o p ro s tu n ieo g o len i,
ws zy s cy b ru d n i, zap u s zczen i, o d zież w s trzęp ach . No g i mieli o win ięte s zmatami,
g d zien ieg d zie ty lk o rzu cała s ię w o czy p ara ro zd ep tan y ch b u tó w. Tak a d u ża g ru p a
włó częg ó w? Śmierd ziało tu mach o rk ą i n iemy ty mi ciałami g o rzej n iż n a zatło czo n ej
s tacji.
Lu d zie w łach man ach n ie b y li n iczy m n o wy m n a u licach s o wieck ich mias t.
Ob u wie s k ład ające s ię z k ilk u s zmat i k awałk a s tarej o p o n y zas tęp u jącej zeló wk ę,
ws zy s tk o razem związan e s zn u rk iem, też n ie b y ło rzad k o ś cią. Ale ty lu włó częg ó w
n araz? A mo że to więźn io wie w d ro d ze d o o b o zu ? Ale g ło wy n ieo g o lo n e,
a u zb ro jo n ej s traży n ie wid ać. I k ażd y wied ział, że więźn io m w tran zy cie w czas ie
o d p o czy n k u k azan o k u cać, łatwiej ich b y ło w ten s p o s ó b p iln o wać; tak ie g ru p y
s p o ty k aliś my ju ż n ieraz. Nie, to n ie s ą więźn io wie, p o my ś lałem. Więc k im o n i s ą?
– M o że lep iej wró cimy ? – zas u g ero wałem mo im to warzy s zk o m. – Kto wie, co to
za jed n i.
W ty m mo men cie M ag d a, jak zaws ze imp u ls y wn a, p o d b ieg ła d o n ajb liżs zej
ławk i.
– To n as i! M ó wią p o p o ls k u ! – zawo łała.
Po d es zliś my b liżej.
– Niech p an ien k a s iad a. – Ws k azał ławk ę s iwo wło s y mężczy zn a, ro b iąc miejs ce
d la M ag d y .
– M o że lep iej n ie za b lis k o – zau waży ł jeg o s ąs iad – jes teś my zaws zen i.
– On i p ewn ie też – s twierd ził filo zo ficzn ie s iwy . – Czy p o ty m p rzek lęty m k raju
mo żn a p o d ró żo wać b ez to warzy s twa ws zy ?
Prawd ę p o wied ziaws zy , jak d o tąd u n ik n ęliś my p o ważn eg o zaws zen ia. Czas ami
p o jed y n cza wes z zawieru s zy ła s ię g d zieś w jak iejś fałd zie. Ot, tak a n iemrawo
p o ru s zająca s ię b iaława p lamk a. Nie p rzery wając n awet ro zmo wy , ro zg n iatało s ię ją
au to maty czn ie międ zy p azn o k ciami k ciu k ó w. Ale zaws zen i w p ełn y m teg o s ło wa
zn aczen iu jes zcze n ie b y liś my . Ale n ic n ie p o wied ziałem. Zro b ili d la n as miejs ce,
p rzy s ied liś my s ię.
– Sk ąd p an o wie jes teś cie? Co tu ro b icie? – s p y tała Hela.
– Zwo ln io n o n as z ró żn y ch o b o zó w n a Sy b irze – o d p arł s iwy . – Ws zy s cy z n as –
tu ws k azał i ty ch n a ławk ach , i ty ch ro zrzu co n y ch n a trawn ik u – zjech ali s ię tu
w ciąg u o s tatn ich k ilk u d n i. J es teś my w d ro d ze d o Tatis zczewa, d o wo js k a. Ale n ie
tak p ro s to tam s ię d o s tać. Po ciąg i s ą p rzep ełn io n e, lu d zie wis zą jak win o g ro n a
u d rzwi i o k ien , s ied zą n a b u fo rach . Zameld o waliś my s ię u p o ls k ieg o o ficera
łączn ik o weg o n a s tacji – mach n ął ręk ą z rezy g n acją – k tó ry k azał n am iś ć tu , n a
s k wer, i czek ać. Więc czek amy . Cierp liwie, teg o s ię ju ż n au czy liś my . J ak ie mamy
in n e wy jś cie? – Ro zejrzał s ię p o ws p ó łto warzy s zach .
Po k iwali g ło wami, p o tak n ęli p o cich u .
Nas z ro zmó wca, k tó reg o wiek tru d n o b y ło o d g ad n ąć, n a p ierws zy rzu t o k a ro b ił
wrażen ie tak ieg o s ameg o włó częg i jak i in n i, b ru d n y , ch o ć o g o lo n y , w łach man ach ,
ale wy raźn ie cies zy ł s ię s zacu n k iem. A n a n o g ach , co d ziwn e, miał b u ty , zd arte,
zn is zczo n e, ale p rawd ziwe, s k ó rzan e, wy s o k ie b u ty ! M ó wił języ k iem in telig en ta. To
ch y b a o ficer, p o my ś lałem z res p ek tem.
– Kilk u z n as d o s tało s ię n a p as ażers k i p o ciąg wczo raj – p o d jął p o k ró tk iej
p rzerwie. – In n i p o jech ali to waro wy m d ziś ran o .
Ro zejrzałem s ię p o o taczający ch n as p o s taciach , wy ch u d zo n y ch , zag ło d zo n y ch ,
o twarzach s zary ch , zap ad n ięty ch . J ed en z n ich , s ied zący p o d ru g iej s tro n ie o ficera,
wy g ląd ał n a jes zcze s tars zeg o o d n ieg o . Ze zwich rzo n ą czu p ry n ą k o lo ru s ło my
i z zan ied b an ą b ro d ą p rzety k an ą s iwizn ą, wy g ląd ał n a d zik u s a, mó g łb y i wzb u d zać
s trach , g d y b y n ie łag o d n e o czy , n ies k o ń czen ie s mu tn e, wp atrzo n e w d alek ą
p rzes trzeń .
M imo g rzejąceg o p o maco s zemu s ło ń ca, s zczeln ie o tu len i w s trzęp y
p o p lamio n y ch fu fajek , z ręk o ma s ch o wan y mi w ręk awach , ws zy s cy wy g ląd ali n a
zmarzn ięty ch . Na g ło wach n o s ili, co s ię d ało , n ajczęś ciej p o d arte, ty p o we ro s y js k ie
czap k i z n au s zn ik ami; o we zwis ające n au s zn ik i u p o d ab n iały ich d o s tad a
zab ied zo n y ch wy żłó w.
– Kied y ś cie o s tatn io jed li? – s p y tała Hela.
– Wczo raj wieczo rem d o s taliś my zu p ę – o d p o wied ział p an z b ro d ą. – Dwie Po lk i
w mu n d u rach p rzy wio zły k o cio ł d o b rej g ęs tej zu p y n a wó zk u . Ale jak d ziwn ie
wy g ląd ały , k o b iety w mu n d u rach , i to w s p o d n iach ! Nig d y czeg o ś tak ieg o n ie
wid ziałem. J ed n a p rzy wio zła d ziś ran o ch leb i k ip iątek . Świeży , b iały ch leb … b iały
ch leb – p o wtó rzy ł, k ręcąc g ło wą. – Cu d o m n ie ma k o ń ca…
Ale trzeb a b y ło wracać, trąciłem Helę ło k ciem.
– M y też jed ziemy d o Tatis zczewa – p o wied ziała. – Kto wie, mo że s ię tam
s p o tk amy ?
Wró ciliś my n a miejs ce n as zeg o b iwak u . Ob aj o jco wie ju ż tam b y li i p an Ro mer
właś n ie k o ń czy ł s p rawo zd an ie:
– Do s taliś my ty lk o d wa miejs ca n a mo s k iews k i p o ciąg ju tro ran o . Zatrzy mu je s ię
w Tatis zczewie. Więc p o jed ziemy ty lk o we d wó jk ę, d o k to r i ja, i wró cimy wieczo rem.
– J ak Bó g d a – d o rzu ciła p an i Ro mero wa.
– No to ch o d źmy ! – zawo łał Olek , łap iąc za walizk i.
– Do k ąd ? – s p y tałem zd ziwio n y . – M amy d o k ąd iś ć?
– Wy n ajęliś my h o telo wy p o k ó j n a n o c – ro ześ miał s ię p an Ro mer i p o k azał mi
k lu cz.
Ob ład o wan i b ag ażem ru s zy liś my za o jcem n a s tację, p rzez zatło czo n ą s alę
i ró wn ie zap ch an e k o ry tarze. Na k o ń cu wąs k ieg o k o ry tarza s tan ęliś my p rzed
d rzwiami z tab liczk ą „Biu ro n r 6 ” i o jciec o two rzy ł k lu czem d rzwi d o n iewielk ieg o
p o k o ju .
– Za p ięćd zies iąt ru b li jed en z u rzęd n ik ó w p rzek azał n am n a n o c s wo je k ró les two
– wy jaś n ił. – M am n ad zieję, że o k aże s ię warte ty ch p ien ięd zy .
 Tak b y ło . No c b y ła ch ło d n a i b ezg wiezd n a, ch mu rami zas n u te n ieb o g ro ziło
d es zczem. Po k o ik b y ł całk iem p rzy tu ln y . Ku rzu p o zb y liś my s ię łatwo , p o d ło g a b y ła
wzg lęd n ie czy s ta, p o wietrze n ies k o ń czen ie lep s ze n iż w p u b liczn y ch s alach
i p rawd o p o d o b ień s two zaws zen ia d u żo mn iejs ze.
Przes u n ęliś my b iu rk o i k rzes ła p o d ś cian ę i p rzes p aliś my n o c n a jes zcze jed n ej
tward ej p o d ło d ze. Ale co to b y ł za lu k s u s mieć cały p o k ó j d la d ziewięciu o s ó b ! Ran o
o b aj o jco wie p o jech ali d o Tatis zczewa.
– Ko b iety i d zieci p o zo s tawia s ię w czas ie wo jn y włas n emu lo s o wi – s twierd ziła
filo zo ficzn ie Hela.
Ale Tatis zczewo o k azało s ię k o lejn y m n iewy p ałem. Ob aj p an o wie wró cili
wieczo rem, p rzy n o s ząc to rb ę p o żąd an eg o czarn o ry n k o weg o ch leb a i mn iej p o żąd an e
wiad o mo ś ci. Waru n k i w p o ls k im o b o zie b y ły o k ro p n e. Żo łn ierze mies zk ali
w p rzep ełn io n y ch n amio tach . Brak o wało ws zy s tk ieg o : n amio tó w, k o có w,
mu n d u ró w, a p rzed e ws zy s tk im ży wn o ś ci. Do ty s ięcy lu d zi ju ż n a miejs cu co d zień
d o łączały s etk i n o wy ch .
– Na razie cały ten tłu m ro b i wrażen ie mo tło ch u – s twierd ził o jciec. – Czy b ęd zie
z n ich k ied y ś wo js k o ? Czy wed łu g s tarej ro s y js k iej trad y cji p o ś lą ich n a fro n t jak o
mięs o armatn ie?
Ojciec p rzerwał n a ch wilę, jak b y czek ając n a o d p o wied ź, aż wres zcie p o d jął:
– Wy g ląd ało n a to , że b ęd ziemy mu s ieli czek ać g o d zin ami ty lk o p o to , żeb y s ię
d o s tać d o u rzęd u rejes tracy jn eg o . Ko lejk a d o teg o n amio tu ciąg n ęła s ię
w n ies k o ń czo n o ś ć i mo wy n ie b y ło , żeb y ś my mo g li wró cić d o Sarato wa teg o s ameg o
d n ia. M ieliś my ju ż d ać za wy g ran ą, k ied y k to ś wy mien ił n azwis k o d o wó d cy ,
g en erała Bo ru ty -Sp iech o wicza. Zo s tało n am jes zcze s ześ ć g o d zin d o p o ciąg u d o
Sarato wa i p o s tan o wiliś my czek ać. Nap is ałem p arę s łó w n a s k rawk u p ap ieru
i p o p ro s iłem p rzech o d ząceg o o ficera, b y p rzek azał g o g en erało wi. Nie wied ziałem,
czy g en erał b ęd zie p amiętał mo je n azwis k o , p rzecież o d wo jn y b o ls zewick iej min ęło
p rzes zło d wad zieś cia lat. Po g o d zin ie p rzy s zed ł p o n as ad iu tan t g en erała.
Rzeczy wiś cie, p amiętał mn ie i zap ro s ił n as d o k as y n a o ficers k ieg o n a o b iad . Ch leb
i k as za, ale z d u żą ilo ś cią wó d k i.
Cierp ią n a b rak lek arzy i w o g ó le o ficeró w. Nik t n ie ro zu mie, d laczeg o
p o d o ficero wie i s zereg o wi wracają cały mi g ro mad ami, a o ficeró w b ard zo n iewielu .
Nie ma d o k ład n y ch d an y ch , ilu o ficeró w s łu żb y s tałej i rezerwis tó w Ro s jan ie wzięli
d o n iewo li we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u , ale n a p ewn o ty s iące. W ty m s etk i wo js k o wy ch
lek arzy , Ad ama międ zy n imi. – Ws p o mn iaws zy b rata, o jciec p rzerwał i s p o jrzał n a
mamę.
M ecen as Ro mer p o d jął relację:
– Waru n k i w o b o zie s ą n ie d o o p is an ia. M ało k to s ię p o ru s za, więk s zo ś ć, ch o ra
i wy czerp an a, leży p o n amio tach . Ci, k tó ry ch wid zieliś my , to ch o d zące s zk ielety
w s trzęp ach mu n d u ró w czy w in n y ch łach man ach . – Zan iemó wił. Prawn ik , k tó remu
zab rak ło s łó w?
Zap an o wała cis za, aż p o p aru min u tach o jciec zn ó w zaczął:
– W o b o zie s zaleją ws zy s tk ie zarazy : g ru źlica, ty fu s p lamis ty i b rzu s zn y ,
czerwo n k a. Racje ży wn o ś cio we s ą n iewy s tarczające. Śmierteln o ś ć jes t b ard zo
wy s o k a. Bo ją s ię n ad ch o d zącej zimy . Ku rza ś lep o ta, s zk o rb u t i in n e awitamin o zy s ą
n ag min n e, a p rep arató w witamin o wy ch n ie mo g ą d o s tać. Nawet o b iecan ej o d ws zaln i
wciąż jes zcze n ie ma.
Po o b ied zie g en erał zab rał mn ie d o s weg o n amio tu n a p o g awęd k ę w cztery o czy .
Po wied ział, że p lan u je p rzen ies ien ie całej armii, d o tąd ro zrzu co n ej p o k ilk u
o b o zach , d o Azji Śro d k o wej, p rzy p u s zczaln ie d o Uzb ek is tan u . Gen erał rad ził,
żeb y ś my zap o mn ieli o Tatis zczewie i p o s tarali s ię d o s tać w o k o lice Tas zk en tu .
Tas zk en t, mias to ch leb a, two ja altern aty wa. Ojciec s p o jrzał n a mn ie z u ś miech em.

***

Nawet wted y , p o d k o n iec ro k u 1 9 4 1 , k ied y p o d n ap o rem wo js k n iemieck ich

Armia Czerwo n a co fała s ię n a ws zy s tk ich fro n tach , wład ze s o wieck ie trak to wały
Po lak ó w n ie jak s o ju s zn ik ó w g o tu jący ch s ię d o walk i ze ws p ó ln y m wro g iem, ale jak
n iep ro s zo n y ch g o ś ci, k tó ry ch n ależy s ię p o zb y ć. Ten s to s u n ek wład z s o wieck ich
s tał s ię ważn y m czy n n ik iem w d ecy zji rząd u p o ls k ieg o w Lo n d y n ie, p o p artej p rzez
Ch u rch illa w czas ie jeg o ro zmó w ze Stalin em w M o s k wie, o p rzen ies ien iu p o ls k iej
armii p o d d o wó d ztwem g en erała An d ers a ze Związk u So wieck ieg o n a Blis k i Ws ch ó d .
Do p iero tam zag ło d zen i i s ch o ro wan i żo łn ierze o trzy mali mo żliwo ś ć d o jś cia d o s ił,
wy s zk o len ia i wres zcie wy k azan ia s wo jej warto ś ci b o jo wej n a wło s k im fro n cie.
Brak o ficeró w p o międ zy ty s iącami zg łas zający ch s ię d o o b o zó w wo js k o wy ch ,
tak ich jak Tatis zczewo , s tan o wił n iero związan ą zag ad k ę.
We wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u Armia Czerwo n a, ws p ó łp racu jąca wó wczas z Niemcami,
zag arn ęła s etk i ty s ięcy p o ls k ich jeń có w. Częś ć, g łó wn ie s zereg o wcy i tro ch ę
p o d o ficeró w, zo s tała zwo ln io n a, ale więk s zo ś ć d o s tała s ię d o o b o zó w jen ieck ich lu b
d o więzień . Po amn es tii zaczęli wracać p o d s ztan d ary , ale p o ls k ie wład ze n ie mo g ły
s ię d o liczy ć ty s ięcy o ficeró w.
Zap y tan ia, d o ch o d zen ia, d y p lo maty czn e zab ieg i wład z p o ls k ich w Związk u
So wieck im, jak ró wn ież rząd u b ry ty js k ieg o i p o ls k ieg o rząd u w Lo n d y n ie, n ie
o d n io s ły żad n eg o s k u tk u . Wład ze s o wieck ie p o wtarzały w k ó łk o tę s amą ś p iewk ę: że
ws zy s cy p o ls cy jeń cy , więźn io wie i p rzes ied leń cy zo s tali zwo ln ien i, a jeżeli n ie
zg łas zają s ię d o wo js k a, to d lateg o , że alb o n ie ch cą, alb o mają tru d n o ś ci
z p rzejazd em.
Ty s iące jeń có w o ficeró w p rzep ad ły jak k amień w wo d ę. Plo tk o m n ie b y ło k o ń ca.
Stras zn a p rawd a o zb ro d n i k aty ń s k iej wy s zła n a jaw p ó źn iej i s tała s ię p o wo d em
zerwan ia s to s u n k ó w d y p lo maty czn y ch p rzez rząd s o wieck i z p o ls k im rząd em
w Lo n d y n ie.
Wieś ć o Katy n iu , miejs cu mo rd u n a p o ls k ich o ficerach d o k o n an eg o p rzez NKWD
n a o s o b is ty ro zk az Stalin a, p o d p is an y jes zcze p rzez k ilk u in n y ch s o wieck ich
p rzy wó d có w, n a k ró tk o p rzed o s tała s ię d o wiad o mo ś ci p u b liczn ej, ale s zy b k o p o s zła
w zap o mn ien ie. Ko lejn a z wielu zb ro d n i wo jen n y ch … Z czas em o d k ry to i in n e
miejs ca k aźn i. Ro s jan ie p rzy zn ali s ię d o zb ro d n i d o p iero p o wielu latach .
Wś ró d o fiar zn alezio n y ch w g ro b ach k aty ń s k ich b y ł b rat o jca, s try j Ad am.
 Ro zd ział 1 5

Długa droga w nieznane

O d leg ło ś ć z Sarato wa d o Samark an d y w lin ii p ro s tej wy n o s i 2 3 0 0 k ilo metró w.

No wo czes n y m o d rzu to wcem cztery czy p ięć g o d zin lo tu . Ko leją o d leg ło ś ć ta
zwięk s za s ię d o o k o ło 4 0 0 0 k ilo metró w. W wag o n ie to waro wy m n as za p o d ró ż trwała
s ześ ć ty g o d n i.
Załad o waliś my s ię n a p o ciąg w Sarato wie, wied ząc jed y n ie, że jed zie o n n a
p o łu d n io wy ws ch ó d , ale d o k ąd ? M ieliś my n ad zieję, że d o Tas zk en tu .
Sy tu acja n a s tacji w Sarato wie b y ła p o wtó rk ą teg o , co b y ło n as zy m u d ziałem n a
ws zy s tk ich wielk ich s tacjach k o lejo wy ch . Gd y ty lk o p o ciąg wjeżd żał n a s tację, s etk i
lu d zi s ztu rmo wały g o n a całej d łu g o ś ci, p ch ając s ię, o d p y ch ając in n y ch , n ierzad k o
ich tratu jąc, u ży wając b ag ażu jak taran ó w. Walczo n o o k ażd e miejs ce. Czas u b y ło
mało , b o p o ciąg i zatrzy my wały s ię zaled wie n a k ilk a min u t, żeb y załad o wać węg iel
i zatan k o wać lo k o mo ty wę wo d ą z zawies zo n ej n ad to rem ru ry . Gd y p o ciąg ru s zał,
więk s zo ś ć n ied o s zły ch p as ażeró w zo s tawała n a p latfo rmie. Ale n awet g d y ju ż
n ab ierał p ręd k o ś ci, ci ju ż w wag o n ach p ró b o wali wciąg ać d o ś ro d k a p rzy jació ł czy
k rewn y ch , a in n i wy s k ak iwali, b o zo s tawili b lis k ich n a p ero n ie.
I tak d an tejs k ie s cen y to warzy s zy ły n ad ejś ciu k ażd eg o p o ciąg u , p as ażers k ieg o
czy to waro weg o , jad ąceg o n a p o łu d n ie lu b n a ws ch ó d . Wieczn y g war ty s ięcy g ło s ó w
n a s tacjach p o tęg o wał s ię w g ło ś n e k rzy k i, jęk i, p rzek leń s twa. J es zcze d łu g o p o
o d jeźd zie p o ciąg u k łęb iło s ię n a p ero n ie, g d y lu d zie czek ający n a n as tęp n ą s zan s ę
p rzep y ch ali s ię d o p rzo d u . Co p ewien czas , jak n a p iek ło p rzy s tało , cały ten o b raz
zn ik ał w k łęb ach d u s zącej p ary , g ry ząceg o d y mu i s ad zy , n a k ró tk o n eu tralizu jąc
wy ziewy n ied o my teg o i s p o co n eg o tłu mu .
W Sarato wie, ru ch liwy m węźle k o lejo wy m, teg o ro d zaju s cen y p o wtarzały s ię
k ilk a razy n a g o d zin ę.
Wielo języ czn y tłu m u ch o d źcó w s k ład ał s ię z Po lak ó w, Biało ru s in ó w, Ro s jan ,
Uk raiń có w, Ru mu n ó w, Litwin ó w i wielu Ży d ó w u ciek ający ch p rzed s zy b k o
p o s tęp u jący m n ajeźd źcą, p o p rzed zan y m wciąż n iep o twierd zo n y mi p o g ło s k ami
o n iemieck ich o k ru cień s twach . Nik t w ty m czas ie n ie wy o b rażał s o b ie o g ro mu
b es tials twa i s ło wo Ho lo k au s t w ty m o d n ies ien iu wes zło d o u ży tk u d o p iero wiele lat
p ó źn iej. W p ierws zej fazie n iemieck o -s o wieck iej wo jn y d u ża częś ć mies zk ań có w
ziem zag arn ięty ch p rzez wro g a, s zczeg ó ln ie Uk raiń có w, u ważała n ajeźd źcę za
wy zwo liciela i witała g o z o twarty mi ramio n ami w n ad ziei u zy s k an ia n iep o d leg ło ś ci.
Na p ero n ie s arato ws k iej s tacji s p ęd ziliś my cały d zień . Po tro ch u , k ro k za
k ro k iem, d o tarliś my w k o ń cu d o to ró w. M ecen as Ro mer i o jciec zd ecy d o wali n ie
ro zd zielać n as zy ch ro d zin i tak czy in aczej d o s tać s ię d o teg o s ameg o p o ciąg u .
No c zap ad ła s zy b k o , zro b iło s ię ciemn o i jed en fałs zy wy k ro k mó g ł s ię s k o ń czy ć
k atas tro fą. Tłu m p rzerzed ził s ię n ieco , częś ć o d jech ała, in n i, zmęczen i czek an iem n a
s to jąco , d ali za wy g ran ą i wró cili p o s zu k ać wo ln eg o k ącik a n a s tacji. Gwar p o wo li
u cich ł. By łem zmęczo n y , a Hela, o p arłs zy s ię o mn ie, zd rzemn ęła s ię n a s to jąco .
W g o n itwie my ś li, w n ad ziei, w ro zterce, zacząłem s ię w p ewn ej ch wili mo d lić. In
petto, w d u s zy . Nie wied ząc n awet jak i d o k o g o … Bo że… s p raw, żeb y n as tęp n y
p o ciąg zatrzy mał s ię z d rzwiami tu ż p rzed n ami… Co d ziwn e, mo ja mo d litwa zo s tała
wy s łu ch an a; min u tę p ó źn iej d łu g i to waro wy p o ciąg wto czy ł s ię n a s tację
i ro zs u wan e d rzwi jed n eg o z wag o n ó w, s zero k o o twarte, s tan ęły wp ro s t p rzed n ami.
Nie mo g łem u wierzy ć włas n y m o czo m, że ch o ciaż raz zn aleźliś my s ię we właś ciwy m
miejs cu o właś ciwej p o rze! Sk rzy żo wan y mi ramio n ami zab ary k ad o waliś my wejś cie
d o „n as zeg o wag o n u ”. Wy p u ś ciliś my wy ch o d zący ch p as ażeró w, p o czy m
wrzu ciliś my n as z d o b y tek i wzajemn ie s ię ciąg n ąc i p o d s ad zając, wg ramo liliś my s ię
d o ś ro d k a. J es zcze k ilk a o s ó b wep ch n ęło s ię za n ami. Ojciec p o d trzy my wał matk ę,
a ja n ie p u s zczałem jeg o ręk awa. W tło k u zg u b iłem n a ch wilę Helę, ale jej o jciec
p iln o wał s wo jej trzó d k i i n ik o g o n ie zab rak ło .
Wag o n , w k tó ry m s ię zn aleźliś my , n ie ró żn ił s ię n iczy m o d teg o , w k tó ry m
s p ęd ziliś my p rzes zło ty d zień w d ro d ze n a Sy b ir. Ty le ty lk o że zn aleźliś my s ię w n im
z włas n ej wo li, d rzwi n ie b y ły zary g lo wan e i zn aliś my mn iej więcej k ieru n ek n as zej
jazd y . Tak ie s ame d rzwi z jed n ej i d ru g iej s tro n y , tak ie s ame d wie p ó łk i p rzy
ś cian ach , tak a s ama „in s talacja s an itarn a” w p o s taci p o ch y łeg o k o ry tk a z d wó ch
d es eczek .
Teraz b y liś my jed n ak „wo ln y mi o b y watelami”, a n ie p o ten cjaln ą s iłą ro b o czą,
i n ik o mu n ie zależało n a ty m, żeb y zap ewn ić n am ch o ćb y min imaln e wy ży wien ie. To
zad an ie n ależało d o n as s amy ch . Dru g i p ro b lem n ie d ał d łu g o n a s ieb ie czek ać: g d y
ty lk o ro zło ży liś my s ię n a p ó łk ach , o b lazły n as ro je ws zy i zaczęliś my s ię ws zy s cy
n ag le d rap ać. J ak d o tąd , zd o łaliś my u n ik n ąć tej p lag i. Przez całą d ro g ę d o Kwas zy ,
w s amej Kwas zy i w d o ty ch czas o wej p o d ró ży z Sy b iru p o trafiliś my u trzy mać
wzg lęd n ą czy s to ś ć o s o b is tą. Teraz to s ię s k o ń czy ło . To b y ł n as z p ierws zy k ro k n a
d ro d ze d o u p o d len ia.
Więk s zą częś ć p aźd ziern ik a i p o ło wę lis to p ad a s p ęd ziliś my w ty m n ies zczęs n y m
wag o n ie. M imo co d zien n y ch tro s k , mimo ró żn y ch n ies p o d zian ek p o d ró ż b y ła
n u d n a, jed n o s tajn a, ciąg n ęła s ię w n ies k o ń czo n o ś ć. Czas em p o ciąg s tawał raz za
razem, ch o ć n ig d y n ie wied zieliś my n a jak d łu g o , czy n a min u ty , czy n a g o d zin y .
Kied y in d ziej s tu k o tał, trząs ł s ię w p o ś p iech u cały d zień b ez p rzerwy . Tak jak
w d ro d ze n a Sy b ir, n ie zatrzy my wał s ię w mias tach . Lin ia b y ła jed n o to ro wa
i s tawaliś my n a o g ó ł n a ro zjazd ach , b y p rzep u ś cić in n y p o ciąg , p as ażers k i czy
to waro wy , w jed n ą lu b w d ru g ą s tro n ę.
Zd arzało s ię, że p o ciąg s tał cały mi g o d zin ami w p u s ty m s tep ie, zatrzy man y p rzez
o p u s zczo n e ramię s emafo ra. Step b y ł jak wy marły , an i ś lad u czło wiek a czy
zwierzęcia, n awet d rzewa, n a k tó ry m mo żn a b y o p rzeć o k o . Czas em n ie b y ło też
s emafo ra. Lo k o mo ty wę o b s łu g iwało d wó ch k o lejarzy , mas zy n is ta i jeg o p o mo cn ik .
Ok azja d o zag ad an ia ich zd arzała s ię rzad k o , zres ztą d o ro zmó w n ie b y li ch ętn i, zn ali
s wó j u s tró j i wo leli n ie zad awać s ię z tak wątp liwy m elemen tem jak u ch o d źcy .
Zało g a zmien iała s ię n a o g ó ł n a mały ch s tacy jk ach , k ied y p o ciąg b rał węg iel i wo d ę.
Czas ami zmien iała s ię lo k o mo ty wa. Kilk ak ro tn ie zało g a o d ch o d ziła w p u s ty s tep ,
b ez s ło wa wy tłu maczen ia. Po jak imś czas ie zjawiali s ię ich n as tęp cy , wy łan iając s ię
ze s tep u jak fatamo rg an a n a p u s ty n i.
Nazwy mijan y ch s tacji p o twierd zały n as z o g ó ln y k ieru n ek . Najp ierw jech aliś my
p rzez d łu żs zy czas n a ws ch ó d . Dru g ieg o d n ia p o o p u s zczen iu Sarato wa
p rzejech aliś my mo s t n a rzece Ural: zn aleźliś my s ię w Azji!
M o je ws p o mn ien ia z tej d łu g iej p o d ró ży s ą jak s er s zwajcars k i – p ełn e d ziu r.
Niek tó re wy d arzen ia u trwaliły s ię w p amięci n a zaws ze, a całe d n i zn ik ły
b ezp o wro tn ie. Pamięć lu d zk a jes t k ap ry ś n a, wy b ió rcza i tru d n o n a n iej p o leg ać.
Wag o n to waro wy , p rzez s ześ ć ty g o d n i n as z d o m, b y ł jed n y m z ty s ięcy , k tó re
p rzemierzały ws zerz i wzd łu ż Związek So wieck i. Tak ie s k ład y wo ziły to wary , czas em
b y d ło lu b k o n ie, ale w więk s zo ś ci wy p ad k ó w lu d zi. Stara wo js k o wa fo rmu ła
wy p is an a n a ś cian ie k ażd eg o wag o n u g ło s iła: Sorok czełowiek, ili wosiem łoszadiej, czy li
czterd zieś ci o s ó b alb o o s iem k o n i.
Licząc d zieci, n iek tó re całk iem małe, b y ła n as w wag o n ie ró wn a czterd zies tk a.
Nas ze d wie ro d zin y , w s u mie d ziewięć o s ó b , zajmo wały całą ty ln ą g ó rn ą p ó łk ę.
J ed n y m z n iezap o mn ian y ch wrażeń z tej p o d ró ży b y ł to warzy s zący n am b ru d
i zaś miecen ie n a to rach i n a s amy ch s tacjach k o lejo wy ch . Czy żb y n ig d y n ie b y ły
zamiatan e? Łu p in y p es tek , g ry zio n y ch i wy p lu wan y ch p rzez ws zy s tk ich , zd awało b y
s ię, s o wieck ich o b y wateli, k ry ły g ru b ą wars twą p o d ło g i, p ero n y i n io s ły s ię
z wiatrem p o o k o licy . Us tęp y s tacy jn e b y ły n ie d o o p is an ia, b ru d n e, ś mierd zące,
p o d ło g i i ś cian y p o k ry te wars twami cu ch n ącej b rązo wej mas y . Nawet s ame to ry , wraz
z ró wn o leg ły mi p as ami ziemi z o b u s tro n , zamien iły s ię w wielk ie k lo zety , n ad
k tó ry mi jed y n ie d es zcz o d czas u d o czas u s ię lito wał. Na ro zjazd ach i s zczeg ó ln ie n a
b o czn icach k ażd y k ro k wy mag ał u wag i.
Po wó d b y ł o czy wis ty . Lu d zie s p ęd zali d n i i ty g o d n ie, p o d ró żu jąc p o ciąg ami
p o zb awio n y mi u rząd zeń s an itarn y ch , z wy jątk iem d ziu ry w p o d ło d ze.
Przy zwy czailiś my s ię d o o p ró żn ian ia p ęch erza za imp ro wizo wan ą k o tarą, ale
z wy p ró żn ien iem k ażd y s tarał s ię czek ać d o p o s to ju . Na s tacjach p ierws za k o lejk a
u s tawiała s ię d o u b ik acji. Ci, k tó rzy n ie mo g li ju ż d łu g o czek ać, s zu k ali wątp liwej
o s ło n y k rzak ó w czy d rzew. Z czas em co raz rzad ziej s tawaliś my n a s tacjach , a g o ły
s tep n ie d awał żad n ej o s ło n y . Wielu s zu k ało wątp liweg o o d o s o b n ien ia p o d s amy m
wag o n em, ale wied zieliś my ju ż, że p o ciąg mo że ru s zy ć w k ażd ej ch wili b ez
o s trzeżen ia; b ły s k awiczn a reak cja b y ła k o n ieczn a i n ieraz wid ziałem p as ażeró w
wy s k ak u jący ch s p o d k ó ł ze s p o d n iami u k o lan . Uczu cie ws ty d u tajało jak ś n ieg n a
wio s n ę, wk ró tce i p o n im n ie zo s tał ś lad . To b y ło n as tęp n e u p o d len ie.
Częs te zab u rzen ia trawien n e, n ag min n e w Związk u So wieck im, p o tęg o wały n as ze
p ro b lemy ; b ieg u n k a s tała s ię ep id emią. Ale w tej p o d ró ży s p o ś ró d czterech jeźd źcó w
Ap o k alip s y to warzy s zy ło n am g łó wn ie d wó ch : Głó d i Wo jn a, ch o ć ta o s tatn ia
p o ś red n io lu b z p ewn eg o o d d alen ia. Po ważn a Zaraza i Śmierć n ie ciąg n ęły s ię za
n as zy m p o ciąg iem, ch o ć czy h ały n a k ażd y m zak ręcie. Ojca d o ch o ry ch n ie wzy wan o
częs to , lecz wś ró d ty lu p as ażeró w mu s ieli b y ć i in n i lek arze.
„Będ ąc ciąg le w ru ch u , n ie zd ążamy ro zwin ąć o d p o rn o ś ci n a jed n e mik ro b y , g d y
ju ż atak u ją n as in n e”, tłu maczy ł o jciec. Nawet wrzątek z k ran ó w s tacy jn y ch n ie b y ł
p o d o b n o b ezp ieczn y , lecz p rzeg o to wać g o i tak n ie b y ło jak i g d zie.
Lepioszki i k rab o we k o n s erwy k u p io n e w Sarato wie s k o ń czy ły s ię p o d wó ch d n iach
i n awet „s p iżarn ia” matk i o p u s to s zała. Trzecieg o ran k a n a jak iejś s tacji zd o b y liś my
k ilk a wiad er k ip iątk u , mieliś my więc co p ić, ale to b y ło ws zy s tk o . An i k ru s zy n k i
ch leb a. Ro zciąg n ąłem s ię n a mo im miejs cu p o d „o k n em” i n awet czy tać mi s ię n ie
ch ciało ; p rzy s łu ch iwałem s ię ty lk o k is zk o m, jak zn o wu g rały mi mars za.
Po cies załem s ię as trach ań s k im d o ś wiad czen iem, że n ajg o rs ze s ą p ierws ze d wa d n i
g ło d o wan ia, a p o tem czło wiek s ię p rzy zwy czaja. Ale s n y i marzen ia p ełn e b y ły
g ru b y ch k ro mek ch leb a z mas łem, p las tró w s zy n k i, k rążk ó w k iełb as y . J ajeczn ica
z b u łk ą w mo ich d rzemk ach wciąż wracała.
W p aźd ziern ik u wieczó r zap ad a wcześ n ie. Zas n ąłem, ro zciąg n ięty n a mo im
miejs cu , p o międ zy o jcem a ś cian ą wag o n u . Ob u d ziła mn ie zmian a ry tmu k ó ł. Po ciąg
wy raźn ie zwaln iał. Un io s łem s ię i wy jrzałem p rzez „o k n o ” – d ziu rę n ad g ło wą.
J ech aliś my teraz p ro s to n a p o łu d n ie, mo je o k ien k o wy ch o d ziło n a ws ch ó d ,
s p o d ziewałem s ię więc u jrzeć p u s ty s tep w p ro mien iach ws ch o d ząceg o s ło ń ca.
Ale n ie! Ok n o wy p ełn iły d ach y d o mó w, s łu p y teleg raficzn e…
Po d n io s łem g ło wę i ramio n a, o p ierając s ię n a ło k ciach . Gło wy wy s tawić n ie b y ło
mo żn a, ale w tej p o zy cji wid ziałem ch o ć tro ch ę więcej ś wiata. Po ciąg zwaln iał,
h amo wał, aż w k o ń cu b u ch n ął p arą i s tan ął.
Zatrzy maliś my s ię, co d ziwn e, n ie w s zczery m p o lu , n ie n a b o czn icy , n ie n a
zag u b io n ej w s tep ie s tacy jce, ale wzd łu ż s zero k ieg o p ero n u p rzed d u ży m
b u d y n k iem, n a k tó ry m czarn e litery g ło s iły : AKTIUBIŃSK.
Nag le o two rzy ły s ię d rzwi b u d y n k u s tacji i d wo je lu d zi w mu n d u rach wy to czy ło
n a p ero n ręczn y wó zek p ełen ch leb a. Dawn o n ie wid ziałem tak iej g ó ry ch leb a i n ie
mo g łem o d erwać o d n iej o czu . Co za p ięk n y wid o k ! Ciek awe, d la jak ich
s zczęś liwcó w jes t p rzezn aczo n y ?
M o ja ciek awo ś ć ro s ła. Wid o k ch leb a mn ie p o d n iecał, ale mu n d u ry żo łn ierzy
wzb u d ziły mo je zain teres o wan ie, b o b y ły in n e n iż te, k tó re d o ty ch czas wid ziałem.
To n ie b y li k o lejarze an i żo łn ierze Armii Czerwo n ej. Nie milicja i n ie NKWD. M ilicja
k o lejo wa? Też n ie. M u n d u ry n iezu p ełn ie jed n o lite, u jed n eg o s p o d n ie s ą w in n y m
o d cien iu n iż b lu za. Ale co to ?… ch wileczk ę… o rzełk i n a fu rażerk ach !
A teraz jes zcze jed en p an w mu n d u rze wk ro czy ł n a p ero n . Prężn y , eleg an ck i, mó j
Bo że, ro g aty wk a z o rzełk iem! Dwie g wiazd k i! Po ru czn ik , p o ls k i p o ru czn ik !
– Zaczn ijcie ro zd zielać p o b o ch en k u n a g ło wę, d la k ażd eg o . – Tak i p ięk n y ro zk az
i wy d an y p o p o ls k u ! To n ap rawd ę n ie s en i n ie p o my łk a!
Po trząs n ąłem o jca za ramię.
– Po b u d k a! – zawo łałem g ło ś n o . – Ch leb ro zd ają! Po ls cy żo łn ierze!
Gwałto wn ie o b u d zo n y o jciec u s iad ł. Olek o twierał ju ż s zero k o d rzwi wag o n u .
Wó zek s tał tu ż p rzy n as . „Ile o s ó b ?” „Czterd zieś ci”. W n as tęp n y m mo men cie, g ło ś n o
licząc, Olek p rzek azy wał b o ch en k i w wy ciąg n ięte ze ws zy s tk ich s tro n ręce. Dwó ch
in n y ch żo łn ierzy wy p ch n ęło n a p ero n n o wy wó zek z wielk im b ły s zczący m
p o jemn ik iem, n a k tó ry m ro s y js k i n ap is g ło s ił Kofie. Kawa zb o żo wa, ale s ło d k a,
g o rąca, d o s zczęś cia n ic mi ju ż n ie b rak o wało …
W n as zy m wag o n ie b y li g łó wn ie Po lacy , ale n aro d o wo ś ć wid o czn ie n ie miała
zn aczen ia. Ch leb d o s tali i p as ażero wie s ąs ied n ieg o wag o n u , g łó wn ie Uk raiń cy
i Ru mu n i. W ty m czas ie p o k azało s ię n a p ero n ie jes zcze k ilk a wó zk ó w z ch leb em
i k awą, p o p y ch an y ch p rzez cy wiló w.
To Ak tiu b iń s k jes t mias tem ch leb a, p o my ś lałem. Ob y ty lk o Tas zk en t n as n ie
zawió d ł.
Po ciąg wciąż s tał n a s tacji. Po ru czn ik i d waj żo łn ierze, u k o ń czy ws zy s wo je
zad an ie, ro zes zli s ię p o p ero n ie, ro zmawiając z p as ażerami. Eleg an ck i o ficer s tan ął
p rzy n as zy m wag o n ie. Rzu caliś my p y tan ia jed en p rzez d ru g ieg o , b ez ład u i s k ład u .
Aż Olek zawo łał:
– Ch wileczk ę. Bąd źcie cich o ! Pan ie p o ru czn ik u , czy jes t w ty m mieś cie o b ó z
wo js k o wy ? Czy mo żemy s ię zaciąg n ąć?
– Nies tety – o d p o wied ział o ficer. – W o k o licy Ak tiu b iń s k a n ie ma żad n eg o
p o ls k ieg o o b o zu , mamy ty lk o małą jed n o s tk ę n a s tacji. Nas zy m zad an iem jes t was
n ak armić i u p ewn ić s ię, że p o jed ziecie d alej. Całe wo js k o p o ls k ie ma b y ć
p rzerzu co n e d o Azji Śro d k o wej w celu reo rg an izacji. Was z p o ciąg jed zie d o
Tas zk en tu i tam d o wiecie s ię o s tan ie rzeczy . – Stu k n ął o b cas ami, zas alu to wał
i p rzes zed ł d o n as tęp n eg o wag o n u .
Po ciąg ru s zy ł jak zwy k le b ez o s trzeżen ia. Z p ełn y mi b rzu ch ami i w d o b ry ch
h u mo rach my , mło d zi, ro zs ied liś my s ię n a p o d ło d ze w o twarty ch n a o ś cież d rzwiach ,
d y n d ając n o g ami w p o wietrzu , czu jąc wiatr wiejący n am w twarze. Sp o n tan iczn ie
zaczęliś my ś p iewać. Hela zain to n o wała jed n ą p io s en k ę, p o tem d ru g ą. Po lacy
w in n y ch wag o n ach d o łączy li i tak ro zś p iewan y p o ciąg mk n ął d alej n a p o łu d n ie.
Nies tety , n ie s p o tk aliś my ju ż więcej p o ls k ich jed n o s tek p o d ro d ze i ak tiu b iń s k i
ch leb mu s iał n am wy s tarczy ć n a d łu żs zy czas . Cy wilizo wan y ś wiat z wag o n ami
res tau racy jn y mi, b u fetami s tacy jn y mi i wó zk ami p ełn y mi k an ap ek i cias tek n a
p ero n ach wró cił zn ó w ty lk o w mo jej wy o b raźn i. Po Ak tiu b iń s k u zatrzy my waliś my
s ię ju ż w p u s ty m s tep ie i to warzy s zami p o d ró ży b y ły n am jed y n ie g łó d , b ru d ,
p rag n ien ie i ws zy .
Nazwy s tacji s tawały s ię z d n ia n a d zień co raz b ard ziej eg zo ty czn e, jak
ws p o mn ien ia z d awn y ch lek cji lu b n a wp ó ł zap o mn ian y ch p o wieś ci h is to ry czn y ch :
Arals k , Ky zy ł Ord a, J an y -Ku rg an , Tu rk ies tan , Timu r. M ijaliś my s tacje
o n ieg o ś cin n y ch n azwach , jak Go ło d n aja Stiep ' i Su ch aja Bezwo d n aja. Od czas u d o
czas u p o ciąg s tawał n a małej s tacy jce czy b o czn icy w p o b liżu ws i czy o s ad y .
Ko b iety i d zieci z k o s zy k ami w ręk ach zb ierały s ię wo k ó ł p o ciąg u , zach walając
lo k aln e p ro d u k ty : d y n ie, p es tk i, lepioszki (o k rąg łe p lack i z mąk i, g ru b e n a d wa p alce
i o ś red n icy o k o ło trzy d zies tu cen ty metró w), katik, czy li tu tejs zy jo g u rt, czerwo n e
i b iałe ceb u le, łag o d n e w s mak u , d o b re n a k awałk u p lack a, a d alej n a p o łu d n iu
ś wieże s ło d k ie melo n y , arb u zy , s u s zo n e mo rele, p as k i s u s zo n eg o melo n a. Kurdiuk,
tłu s ty o g o n lo k aln eg o g atu n k u b aran a, jes zcze jed en lo k aln y p rzy s mak , n ie n ad awał
s ię d o jed zen ia n a s u ro wo , a g o to wać n ie mieliś my jak .
Im b ard ziej zag łęb ialiś my s ię w Azję, ty m b ard ziej ry s y twarzy tu b y lcó w s tawały
s ię mo n g o ls k ie, języ k zaś b y ł d la n as zu p ełn ie n iezro zu miały . Ro s y js k i zn ali ty lk o
n a ty le, b y wy mien iać cen y p ro d u k tó w i zawzięcie s ię targ o wać. Po ciąg i p ełn e
wy g ło d n iały ch p as ażeró w n ie b y ły d la n ich n o win ą i n a k ażd y m k ro k u
wy k o rzy s ty wali n as n iemiło s iern ie.
I tak zn ó w zd o b y wan ie ży wn o ś ci i wo d y s tało s ię n as zą g łó wn ą tro s k ą
i p o d s tawo wy m zad an iem d n ia. M ło d zież b y ła g o to wa d o s k o k u , g d y ty lk o p o ciąg
zaczy n ał zwaln iać; zan im jes zcze s tan ął, łap aliś my wiad ra, d zb an y , co k to miał,
i b ieg liś my d o k ran u z k ip iątk iem, b y je n ap ełn ić. Przy s tan k i n a s emafo rach i n a
o p u s zczo n y ch b o czn icach n ie d awały n am p o la d o p o p is u . Nieco lep s ze b y ły ju ż
p o s to je, n a k tó ry ch lo k o mo ty wa n ab ierała wo d y ; u ś miech n ąws zy s ię d o mas zy n is ty ,
mo żn a b y ło n ap ełn ić k ilk a k u b łó w.
Na s tacjach trzeb a b y ło b y ć p rzy g o to wan y m n a ws zy s tk o . Nig d y n ie
wied zieliś my , n a jak d łu g o p o ciąg s ię zatrzy ma: n a min u tę? k wad ran s ? g o d zin ę?
Zd arzało s ię, że p o ciąg zwaln iał p rzed s tacją i wy d awało s ię, że s taje, a o n rap to wn ie
p rzy ś p ies zał, ro b iąc n a zło ś ć ty m, co zb y t s zy b k o wy s k o czy li z wiad rami w ręk ach .
M u s ieli ws k ak iwać w b ieg u z p o wro tem d o wag o n ó w p rzy ak o mp an iamen cie
k rzy k ó w i p rzek leń s tw. A g d y rzeczy wiś cie p o ciąg s tawał n a d łu żej, rzu caliś my s ię
mas o wo n a p o s zu k iwan ie k ran u z k ip iątk iem. Do b ra zap rawa d o o limp ijs k ich
b ieg ó w. Ko lejk a d o k ran u ro s ła w o k amg n ien iu .
Czek ając w o g o n k u , trzeb a b y ło mieć ws zy s tk ie zmy s ły w p o g o to wiu . Na
p ierws zy zn ak , s y k p ary , s zarp n ięcie wag o n ó w, s tu k n ięcie k ó ł, łap ało s ię wiad ro ,
p u s te alb o p ełn e, i z s zy b k o ś cią ch arta b ieg ło z p o wro tem d o p o ciąg u . Ci, co n ie
zd ąży li d o b iec d o s weg o wag o n u , b y li wciąg an i p rzez p o mo cn e ręce d o in n eg o , ale
trag ed ią b y ło zo s tać s amemu n a p ero n ie. Na s p o tk an ie b lis k ich n ie mo żn a ju ż b y ło
liczy ć, mo żn a b y ło zo s tać b ez ro d zin y , b ez rzeczy , b ez p ien ięd zy – jeżeli n ie wy ro k
ś mierci, to co ś b ard zo mu b lis k ieg o . Związek So wieck i to k raj o g ro mn y i n ik t n ie
miał żad n eg o ws p ó ln eg o ad res u . Niejed n a ro d zin a s traciła tak s y n a czy có rk ę.
O mały wło s ten lo s s p o tk ałb y i mn ie n a jak iejś zap ad łej s tacji, k tó rej n azwy
n awet n ie zn ałem. Po ciąg zaczął zwaln iać, zo b aczy łem b u d y n ek s tacy jn y . Z wiad rem
w ręk u s tan ąłem w d rzwiach , g o tó w d o s k o k u . Sy k p ary jed en … d ru g i… Sk o czy łem
n a p ero n , zan im p o ciąg s tan ął. Ze ws zy s tk ich wag o n ó w lu d zie s k ak ali z n aczy n iami
w ręk ach . Nas z wag o n b y ł w ś ro d k u s k ład u , p o d czas g d y k o lejk a d o k ran u zb ierała
s ię ju ż n a k o ń cu p ero n u , n ap rzeciwk o lo k o mo ty wy . Gd y d o n iej d o b ieg łem, s tało
p rzed e mn ą d wan aś cie czy trzy n aś cie o s ó b . Og ląd ałem s ię n a p o ciąg co ch wilę,
wiad ra n ap ełn iały s ię s zy b k o , aż w p ewn ej ch wili s tru mień wo d y zaczął s łab n ąć,
ciu rk ać k ro p la za k ro p lą. Sto jący za mn ą zaczęli s zy b k o wracać d o p o ciąg u –
czy żb y m co ś p rzeg ap ił? Ale p rzed e mn ą ty lk o d wie o s o b y , ty lk o d wa wiad ra.
Ob ejrzałem s ię zn o wu . Po ciąg wciąż s tał, n ie s y czał, n ie g wizd ał, ale zo b aczy łem, że
o jciec w d rzwiach wag o n u zamach ał d o mn ie g wałto wn ie. Ale p rzed e mn ą b y ła ju ż
ty lk o jed n a d ziewczy n a, jed n o wiad ro . Teraz i o n a o d b ieg ła, n awet g o n ie
n ap ełn iws zy . Zo s tałem s am p rzy k ran ie, k o lejk a zn ik ła.
J ak wo ln o ciek n ie ta wo d a! Ps iak rew! Przes tęp u ję z n o g i n a n o g ę. No g i s ame mi
ch o d zą, ale w miejs cu . Ciek n ie jak s taremu d ziad o wi z n o s a. Nag le s y k p ary ,
u d erzen ie b u fo ró w. Od jeżd żają b eze mn ie! Przerażen ie mn ie o g arn ia. J es zcze jed n a
s ek u n d a… d ru g a… „Po trzeb n y n am kipiatok” – p o wtarzam d o s ieb ie n a g ło s . Umiem
b iec s zy b k o ! Nawet z k u b łem g o rącej wo d y . Zd ążę! Nie o d ry wam o czu o d p o ciąg u .
Nas z wag o n p o d jeżd ża! J ed n o s zarp n ięcie… d ru g ie… p o ciąg p rzy ś p ies za! Zak ręcam
k u rek i z n iep ełn y m wiad rem b ieg n ę… b ieg n ę…
Nas z wag o n p rzejech ał, jes t za d alek o . Nie d o g o n ię! Każd y wag o n b ęd zie d o b ry .
Po ty k am s ię! Dro g o cen n a wo d a p ry s k a n a ws zy s tk ie s tro n y . Ślizg am s ię n a mo k ry ch
p ły tach p ero n u i lecę w d ó ł… ale n ie u p ad am… z o s tatn ieg o wag o n u wy ciąg ają s ię
ręce… łap ię ręk ę… p ro s tu ję s ię… n as tęp n e s zarp n ięcie p o ciąg u wy ry wa mi p o mo cn ą
d ło ń .
Bez n amy s łu , z n a wp ó ł p u s ty m wiad rem w p rawej ręce, lewą ch wy tam metalo wą
k lamrę n ad b u fo rem o s tatn ieg o wag o n u i o s tatk iem s ił s k aczę, trzy mając s ię k lamry ,
s iad am b o k iem n a b u fo rze. Po ciąg n ab iera s zy b k o ś ci, zaczy n a s ię trząś ć i mu s zę
trzy mać s ię mo cn o , b y n ie s p aś ć. Bu fo r jes t ś lis k i. Lewy p rzeg u b mn ie b o li. Sied zę
b ezp ieczn ie, ale n iezb y t wy g o d n ie. Nad g ło wą w ś cian ie wag o n u k ilk a metalo wy ch
k lamr two rzy d rab in ę. Na d ach ? Ob o k wy s taje h ak . Trzy mając wiad ro zawies zo n e n a
k ciu k u p rawej ręk i, łap ię p alcami k lamrę i lewą ręk ą zawies zam wiad ro n a h ak u . Nie
wy ch o d zi mi to . Wo d a p ry s k a n a ws zy s tk ie s tro n y . Na mn ie też. Na s zczęś cie n ie jes t
ju ż g o rąca. Przen o s zę rączk ę wiad ra z p o wro tem n a p rawy k ciu k i lewą ręk ą trzy mam
s ię h ak a.
Krzy czę g ło ś n o : „J es tem w p o ciąg u ! Nie zo s tałem n a s tacji!” p o p o ls k u i p o
ro s y js k u , ale w s tu k o cie k ó ł led wo mo g ę u s ły s zeć włas n y g ło s . M u s zę p rzecież d ać
zn ać ro d zico m, że n ie zo s tałem. I Heli. Pu s zczam h ak i walę p ięś cią w ś cian ę wag o n u .
Walę ło k ciem… g ło wą… Nie ma o d p o wied zi.
Ile k ilo metró w d o n as tęp n eg o p o s to ju ? Dzies ięć? Sto ? J u ż n ie wiem, co ro b ić. Nie
u ś miech a mi s ię d łu g a jazd a n a b u fo rze. Ale n ie mam wy b o ru . Wd rap ać s ię n a d ach
i s k ak ać z wag o n u n a wag o n ? Nib y Gary Co o p er w filmie o Dzik im Zach o d zie? To
d o b re w Ho lly wo o d . Ale tu ? Po b las zan y m d ach u ? Na p ewn o ś lis k i. A co zro b ić
z wiad rem? J u ż p rawie p u s te, ale s amo wiad ro jes t d ro g o cen n e. Wy leci mi z ręk i i co
wted y ?
Og arn ia mn ie zmęczen ie. Nie wo ln o zas n ąć! Przen o s zę wiad ro n a h ak , wo ln ą ręk ą
o d p in am p as ek i p rzy p as u ję s ię d o k lamry w ś cian ie. Tak jes t b ezp ieczn iej.
M u s iałem s ię zd rzemn ąć, b o n ag le s ię b u d zę, u p rzy tamn iam s o b ie, g d zie jes tem,
i zn ó w o g arn ia mn ie trwo g a. Żeb y s ię u s p o k o ić, zaczy n am recy to wać z d awn a mi
zn an e wiers ze. Hałas jes t tak i, że mu s zę k rzy czeć, b y s am s ieb ie s ły s zeć.
J ak d o wied ziałem s ię p ó źn iej, mo je walen ie w ś cian ę n ie n a wiele s ię zd ało .
Pas ażero wie o s tatn ieg o wag o n u my ś leli, że co ś s ię w ś cian ie p o lu zo wało . Nie wiem,
jak d łu g o trwała mo ja p o d ró ż n a b u fo rze, ale wy g o d y p ry mity wn eg o wag o n u b y ły
teraz mo im marzen iem. J ak a to ro zk o s z ro zło ży ć s ię n a p ó łce, mó c u s iąś ć n a jej
b rzeg u alb o w d rzwiach n a p o d ło d ze, b lis k o Heli.
W k o ń cu p o ciąg zatrzy mał s ię n a ro zjeźd zie. M o ja p rzy g o d a zaczęła s ię
w p o łu d n ie, a s k o ń czy ła ciemn y m wieczo rem. Zmęczo n y i zes zty wn iały , d y g o tałem
z zimn a, mimo że u b ran ie d awn o ju ż n a mn ie wy s ch ło . Ch ciałem p o b iec d o n as zeg o
wag o n u w ś ro d k u s k ład u , ale k u ś ty k ając, led wo s ię d o n ieg o d o wlo k łem.
Zas tałem matk ę we łzach . Helę też. Ojciec b y ł zd ru zg o tan y .
– Przeg ap iłeś g wizd ek – p o wied ział.
Nie ro zu miałem, jak to s ię s tało .
Na b rzeg u p ó łk i o b o k matk i, mo d ląc s ię, s ied ziała jed n a z p ań . Ob ejmu jąc matk ę
jed n ą ręk ą, p alcami d ru g iej p rzes u wała ró żan iec. M o że ta mo d litwa p o mo g ła.
Niczeg o ju ż n ie b y łem p ewn y .
Ws zy s cy zeb rali s ię wo k ó ł, d o ty k ali mn ie, jak b y ch cieli s ię u p ewn ić, że jes tem
cały . Każd y p o k o lei cało wał mn ie w jed en p o liczek i w d ru g i. M atk a p rzy cis n ęła
mo ją g ło wę d o p iers i. Hela trzy mała mn ie za ręk ę. Ży cie w wag o n ie p o wo li wró ciło
d o n o rmy . M ama d ała mi k awał p lack a z jo g u rtem. Po tem Hela p o częs to wała mn ie
p as k iem s u ch eg o melo n a. Ży ć n ie u mierać! Nak ry ty k ilk o ma k o cami p o ch wili
s p ałem jak zab ity i o b u d ziłem s ię d o p iero ran o .
 Nas za d łu g a p o d ró ż d o Uzb ek is tan u o b fito wała w n ajro zmaits ze in cy d en ty , ale
jazd a n a b u fo rze p o zo s tała mo im n ajp rzy k rzejs zy m ws p o mn ien iem.
Pewn eg o ran k a p o ciąg s tan ął n a b o czn icy w s tep ie i mas zy n is ta wraz z p alaczem
p o s zli w ś wiat wzd łu ż to ru . Ich n ieo b ecn o ś ć s ię p rzed łu żała i co raz więcej p as ażeró w
ro zes zło s ię, żeb y ro zp ro s to wać n o g i, n a ws zelk i wy p ad ek b lis k o p o ciąg u . Czas
p rzy jś cia n o wej zało g i i o d jazd u b y ł jak zwy k le n ie d o p rzewid zen ia. Go d zin y
mijały i n ik t s ię n ie zjawiał. Po łu d n ie p rzy s zło i min ęło . Dalek o n a ws ch o d zie p łas k i
s tep zlewał s ię z h o ry zo n tem zn aczo n y m p ag ó rk ami, n a k tó ry ch s ied ziały n is k ie
ch mu rk i, a n ad n imi łań cu ch wy s o k ich g ó r mien ił s ię b rązem i zło tem zach o d ząceg o
s ło ń ca. Wzd łu ż p o ciąg u d zieci, k o rzy s tając z n ies p o d ziewan ej s wo b o d y , b ieg ały jak
zwario wan e, b awiąc s ię w b erk a, w ch o wan eg o . Ze ws zy s tk ich s tro n d o ch o d ziły
wes o łe k rzy k i i g ło ś n y ś miech . Lu d zie o d d alali s ię co raz b ard ziej o d p o ciąg u .
Niek tó rzy p rzes tali s ię n awet n a n ieg o o g ląd ać. Zn u d zen i s p acero wan iem tam
i z p o wro tem wzd łu ż to ru , Hela, M ag d a, Olek i ja też ru s zy liś my p rzed s ieb ie.
Niezb y t d alek o o d n as ciąg n ął s ię p as k rzak ó w.
– Tam ch y b a p ły n ie rzek a – s twierd ziła Hela. – Kto p ierws zy ? – rzu ciła wy zwan ie
i ru s zy ła b ieg iem.
M y za n ią. M iała rację. Kęp y wy s o k iej trawy , k rzak ó w i n is k ich d rzewek zn aczy ły
tu b rzeg d o ś ć s zero k iej rzek i. Ciemn a, czerwo n awa wo d a p ły n ęła wartk o międ zy
s tro my mi, ch o ć n iewy s o k imi b rzeg ami.
– Sp o ra rzek a. Z d zies ięć metró w d o d ru g ieg o b rzeg u . I wy g ląd a n a g łęb o k ą –
rzek ł Olek . – Ciek aw jes tem, jak s ię n azy wa.
– Stefan n a p ewn o wie – p o wied ziała Hela z p rzek o n an iem. – Ciąg le s tu d iu je ten
s wó j atlas .
Kp i ze mn ie? – p o my ś lałem. Niech jej b ęd zie. No i co z teg o , że s ię czas em
p o p is u ję. Po k azałem Heli języ k . Ro ześ miała s ię.
– J a n ap rawd ę…
– Do b rze, d o b rze – p o wied ziałem. – M u s zę p o my ś leć. Nap atrzy łem s ię ty ch map .
O ile p amiętam, to n a wy s o k o ś ci J ezio ra Arals k ieg o lin ia k o lejo wa s k ręca lek k o n a
ws ch ó d i p ro wad zi b rzeg iem Sy r-d arii. Te g ó ry n a ws ch ó d o d n as – ws k azałem
p o s trzęp io n ą lin ię o d leg ły ch s zczy tó w n a h o ry zo n cie – to ch y b a p as mo Karatau ,
n ajb ard ziej p ó łn o cn a o d n o g a Pamiru , Dach u Świata, two rząceg o zach o d n i k ran iec
Himalajó w. Kilk a d u ży ch d o p ły wó w Sy r-d arii tam ma źró d ła… – Niech to d iab li,
zn ó w im ro b ię wy k ład ! Ug ry złem s ię w języ k i p o czu łem, że s ię czerwien ię.
– Gad aj d alej, Stefan – zach ęcił Olek . By ł z n as n ajs tars zy , p rzek ro czy ł ju ż ch y b a
d wu d zies tk ę. – Do b rze wied zieć, d o k ąd n as zag n ało , ch o ciaż w p rzy b liżen iu .
M o że rzeczy wiś cie n ie k p ią ze mn ie, p o my ś lałem i b rn ąłem d alej.
– Nie jes tem p ewien , ale ta rzek a to ch y b a d o p ły w Sy r-d arii, jed n ej
z n ajwięk s zy ch rzek Azji Śro d k o wej, n azwa p o tu reck u zn aczy Pó łn o cn a Rzek a.
Staro ży tn i Grecy n azy wali ją J ax artes . Alek s an d er Wielk i d o tarł d o n iej w czas ie
wy p rawy n a Pers ję i g d zieś w tej o k o licy zawró cił n a p o łu d n io wy ws ch ó d
w k ieru n k u In d ii – s k o ń czy łem wy k ład i zn ó w s ię zaws ty d ziłem.
Sp acero waliś my ju ż jak iś czas tam i z p o wro tem wzd łu ż rzek i. Ty mczas em b rzeg
zap ełn ił s ię p as ażerami p o ciąg u . Lu d zie p rali b ielizn ę, my li s ię, s zo ro wali n aczy n ia.
Na p ły ciźn ie p rzy b rzeg u g ro mad a n ag ich d zieci ro b iła wiele h ałas u , o ch lap u jąc s ię
wzajemn ie z wy raźn ą ro zk o s zą. Kilk a k o b iet zab rało s ię d o n ap ełn ian ia b u telek
i d zb an ó w. „Id źcie lep iej ch o ć k awałek w g ó rę rzek i, k to wie, co tu zło wicie”, zawo łał
k to ś i wy b u ch n ął ś miech em. Ko b iety p o s łu s zn ie o d es zły d alej p o d p rąd i zaczęły o d
p o czątk u .
– Wy k ąp ię s ię – zd ecy d o wał Olek . – M u s imy ju ż n ieźle ś mierd zieć p o ty ch p aru
ty g o d n iach , ch o ć n awet s ami teg o n ie czu jemy . Ale o d ejd źmy o d tłu mu .
Po b ieg liś my w g ó rę rzek i, d alek o o d in n y ch . Po p aru min u tach zn aleźliś my s ię za
zak o lem, g d zie p as mo ro ś lin n o ś ci o d ch o d ziło n ieco o d b rzeg u , zo s tawiając
p o ro ś n ięty trawą p rzy ląd ek . By liś my s ami. Ro zeb raliś my s ię. Uczu cie ws ty d u
wy p aro wało ju ż d awn o g d zieś p o d ro d ze. Wo d a b y ła zb y t zimn a, żeb y d łu żej
p o p ły wać, ale p rzez jak iś czas b aras zk o waliś my p rzy b rzeg u jak d zieci. Wy s zed łs zy
n a ch łó d lis to p ad o weg o p o p o łu d n ia, n ie mieliś my s ię czy m wy trzeć.
– Olek ! – zawo łała M ag d a. – M as z zap ałk i? Ro zp almy o g n is k o !
J ej b rat b y ł jed y n y m p alaczem międ zy n ami – k ied y miał co p alić –
i rzeczy wiś cie, miał w k ies zen i s p o d n i d wie zap ałk i, p ieczo ło wicie zawin ięte
w ru b lo wy b an k n o t wraz z k awałk iem p u d ełk a, żeb y b y ło je o co p o trzeć.
Zeb raliś my g arś cie zżó łk łej trawy i k ilk a s u ch y ch g ałązek . Olek z wielk im
zap ałem zab rał s ię d o ś cin an ia s cy zo ry k iem g ru b ej g ałęzi n ajb liżs zeg o d rzewk a.
J ak o ś mu to n ie s zło . Wy jąłem s cy zo ry k .
– M o że mó j o s trzejs zy ? – Nic z teg o . Nig d y n ie s p o tk ałem s ię z tak tward y m
d rzewem. Gru b a k o ra u s tąp iła, ale res zty s cy zo ry k n awet n ie zad ras n ął. – Dziwn e
d rzewo – zawo łałem – jak b y ś żelazo k rajał!
Olek s p ró b o wał o b iema ręk ami o d łamać mn iejs zą g ałąź, ale zd o łał zaled wie lek k o
ją n ag iąć.
– To ch y b a s ak s au ł – p o wied ział. – W Kwas zy , k ied y mró z d o b rze ch wy cił,
p ró b o wałem zrąb ać d rzewo i s iek iera o d s k o czy ła o d p n ia jak p iłk a. Wo łk o w ak u rat
p rzech o d ził o b o k i p o s k arży łem s ię, że s iek iera jes t d o n iczeg o . „To n ie s iek iera,
d rzewo p rzemarzn ięte jes t n a ws k ro ś . Ale żeb y ś wied ział, s ak s au ł jes t d u żo
tward s zy ”, p o cies zy ł mn ie wted y .
Nas ze o g n is k o z trawy i g ałązek n ie d awało wiele ciep ła. Zaczęło s ię ś ciemn iać
i b rzeg rzek i o p u s to s zał. Z u b ran iami n a mo k ry ch ciałach i zmarzn ięci wró ciliś my
b ieg iem d o p o ciąg u .
Lo k o mo ty wa wciąż s tała zimn a, ciemn a i o p u s zczo n a.
No c zap ad ła, ch ło d n a, b ezk s ięży co wa. Step b y ł ciemn y i cich y . Z wy jątk iem k ilk u
wag o n ó w, w k tó ry ch s zczęś liwcy mieli ś wiece, p o ciąg to n ął w ciemn o ś ciach . M ałe
g ru p k i zeb rały s ię p rzed o ś wietlo n y mi wag o n ami. Kto ś zaczął ś p iewać. In n i
zawtó ro wali, a p o ch wili n o we g ło s y p o d jęły p ieś n i w in n y ch języ k ach , n a in n e
melo d ie, k ilk a k o n k u ru jący ch ch ó ró w. Ch ó raln a wieża Bab el. Po tro ch u jed n i p o
d ru g ich d awali za wy g ran ą, z wy jątk iem jed n eg o ch ó ru w s ąs ied n im wag o n ie.
Uk raiń s k ie p ieś n i, tęs k n e, zawo d zące, p rzy ciąg ały co raz więcej s łu ch aczy
z s ąs ied n ich wag o n ó w. Głęb o k i b ary to n in to n o wał k ażd ą z n ich , a ch ó r, to męs k ich ,
to k o b iecy ch g ło s ó w, p o d ch wy ty wał melo d ię. Słu ch aliś my d o p ó źn ej n o cy .
Ran o p o ciąg wciąż s tał i p o zało d ze n ie b y ło an i ś lad u . M in ął jes zcze jed en d zień .
Czy żb y zu p ełn ie o n as zap o mn ieli? Czy żb y ś my b y li aż tak zb ęd n i?
Kilk a ty g o d n i p rzed tem, jes zcze w Sarato wie, ro zes zły s ię p o g ło s k i n a temat
zag in io n y ch p o ls k ich jeń có w wo jen n y ch . M ó wio n o , że NKWD p u ś ciło ich ,
g ło d n y ch , w d ziu rawy ch b ark ach , n a Ocean Lo d o waty , zo s tawiając ich tam s amy m
s o b ie. M o że tu taj wład ze p o zb y wają s ię n iep o trzeb n y ch lu d zi, lisznich ludiej
w p arty jn y m żarg o n ie, zo s tawiając ich w p u s ty m s tep ie?
Przerwa w p o d ró ży , w d n iu wczo rajs zy m b ęd ąca jes zcze miły m u ro zmaicen iem,
teraz zaczęła n as ws zy s tk ich d en erwo wać. Niewielk ie zap as y ży wn o ś ci s ię k o ń czy ły ,
a tu taj, z d ala o d cy wilizacji, n ie b y ło mo wy o ich u zu p ełn ien iu . Nag le s y tu acja
zaczęła wy g ląd ać b ezn ad ziejn ie, lu d zie ch o d zili zrezy g n o wan i i p o s ęp n i. M ło d s i
p as ażero wie p o s zli jes zcze p o ch lap ać s ię w rzece, ale zab awa s traciła u ro k . Ab y
zap o b iec g ło d ó wce, p ró b o waliś my ło wić ry b y , ale g o łe ręce i s tare czap k i n ie
zas tąp iły s iatk i an i węd k i. Nas tąp iła n o c.
Ran o p as ażero wie zwo łali k o mitet, p o jed n y m d eleg acie z k ażd eg o wag o n u . Nas
rep rezen to wał mecen as Ro mer.
Wró cił z zeb ran ia w to warzy s twie d eleg ata in n eg o p o ls k ieg o wag o n u .
– Zeb ran ie b y ło całk iem ro zs ąd n e – p o wied ział. – Więk s zo ś ć k o mitetu s tan o wią
Uk raiń cy i Ro s jan ie. Zn ają ten s y s tem lep iej o d n as i tru d n o b y ło co ś zarzu cić ich
ro zu mo wan iu . Najwięcej d o p o wied zen ia miał jed en z Uk raiń có w, czło n ek p artii,
p ro fes o r mark s izmu i len in izmu n a u n iwers y tecie w Ch ark o wie. Bó g raczy wied zieć,
jak s ię tu zn alazł międ zy n ami jak o zwy k ły u ch o d źca. Kró tk o mó wiąc, p ro p o zy cja
jes t tak a: s ześ ć o s ó b , w ty m i p an , d o k to rze – to mó wiąc, s p o jrzał n a o jca – ma
ws k o czy ć d o n as tęp n eg o mijająceg o n as p as ażers k ieg o p o ciąg u jad ąceg o n a
p o łu d n ie, wy s iąś ć n a n as tęp n ej s tacji, czy li w Czern ak u , i wy s łać teleg ram d o
Stalin a. Pro fes o r p rzeczy tał zred ag o wan y p rzez s ieb ie tek s t teleg ramu i k o mitet
p rzy jął g o b ez p o p rawek . Żarg o n p arty jn y w n ajczy s ts zej fo rmie.
– M u s zę p rzy zn ać, że d la mn ie to b rzmiało jak k p in a – d o d ał d ru g i p o ls k i d eleg at
– ale ws zy s cy u ważali, że ma rację, zg o d zili s ię, że to n ajlep s zy s p o s ó b , więc n ie
miałem o d wag i s ię z n imi s p rzeczać. Zres ztą… k to wie… ? To k raj z tak p o n u reg o
żartu , że mo że tu trzeb a in aczej my ś leć… Więc mam n ad zieję, że o n i wied zą, co
ro b ią. – Ro zejrzał s ię p o twarzach s łu ch aczy . – Ciek awe – d o d ał, p atrząc n a o jca – że
to warzy s z p ro fes o r n ie p o jed zie z wami. J ak n a d o b reg o k o mu n is tę p rzy s tało , p o s y ła
in n y ch .
– Tak , to ty p o we – o d ezwała s ię matk a – ale d laczeg o Wład ek ma jech ać? Nie jes t
n awet w k o mitecie. Po trafis z ws k o czy ć d o jad ąceg o p o ciąg u ? – s p y tała o jca
z n iep o k o jem w g ło s ie.
Ale jak s ię wk ró tce o k azało , to b y ła n ajłatwiejs za częś ć całeg o p rzed s ięwzięcia.
M ijające n as p o ciąg i, to waro we i p as ażers k ie, b ard zo zwaln iały n a ro zjeźd zie, więc
ws k o czen ie n a s to p ień n ie wy mag ało wielk iej s p rawn o ś ci.
I tak s ześ ciu wy b ran y ch , wś ró d n ich o jciec, czek ało w g o to wo ś ci. Na ich
p rzy wó d cę k o mitet wy zn aczy ł b arczy s teg o Uk raiń ca imien iem Pas za. Pas za b y ł
z zawo d u n au czy cielem, ale z mo cn y m k ark iem, p o tężn y mi b icep s ami
i s p łas zczo n y m n o s em wy g ląd ał b ard ziej n a b o k s era.
M in ęło k ilk a g o d zin , aż wres zcie zap ch an y p as ażers k i p o ciąg wto czy ł s ię p o wo li
n a mijan k ę. Cała s zó s tk a ws k o czy ła b ez tru d n o ś ci.
Nam p o zo s tało ty lk o czek ać. Przech ad zaliś my s ię wzd łu ż rzek i, g raliś my
w b ry d ża, w s zach y . M in ęło n as k ilk a p o ciąg ó w jad ący ch n a p ó łn o c, ale n ik t z n ich
n ie wy s iad ał. J es zcze jed en p ięk n y d zień d o b ieg ał k o ń ca, g d y n ag le k to ś zawo łał:
– Po ciąg jed zie, jak iś b ard zo k ró tk i.
– Nie, n ie, to s ama lo k o mo ty wa!
– M o że to p o n as ?
No win ę p rzek azy wan o w ró żn y ch języ k ach o d wag o n u d o wag o n u .
 Zmierzch zap ad ał s zy b k o , ale w p u s ty m s tep ie k ażd y ru ch wid ać z d alek a. Na
p o łu d n ie o d n as , g d zie lin ia k o lejo wa zataczała łu k , k ró tk a czarn a g ąs ien ica p ełzła
p o zak ręcie, zo s tawiając za s o b ą p o wiewn y o g o n . J ej s y lwetk a to zary s o wy wała s ię
o s tro n a tle ciemn iejąceg o n ieb a, to zn ik ała w ch mu rze p ary i d y mu . Wres zcie
z g ąs ien icy zmien iła s ię w lo k o mo ty wę z d o czep io n ą węg lark ą. A teraz mo żn a b y ło
ro zró żn ić n awet s y lwetk i lu d zi s ied zący ch n a g ó rze węg la.
Sp rawo zd an ie o jca b y ło p ro s te, miejs cami d o s ło wn ie cy to wał ro zmo wy .
– Z p o czątk u n aczeln ik s tacji w Czern ak u n ie miał zamiaru n awet z n ami
ro zmawiać. Ale my b y liś my zd ecy d o wan i, b ez wy jś cia, d o teg o mieliś my p lan ak cji;
b ard zo s k u teczn e p o łączen ie.
Pas za p o s łał trzech z n as d o u rzęd u teleg rafis ty , a s am wep ch n ął s ię n a s iłę d o
b iu ra n aczeln ik a, za n im Olek i ja. Ok azało s ię, że o n as p o p ro s tu zap o mn ian o . Kto ś
g d zieś w ich h ierarch ii zd ecy d o wał, że n as z p o ciąg jes t p u s ty i wo b ec teg o n ie ma
p ierws zeń s twa, mo że czek ać n a b o czn icy . Naczeln ik s am n ie wied ział, d laczeg o
zało g a lo k o mo ty wy o p u ś ciła p o ciąg . M o że mies zk ają tam w o k o licy , s twierd ził p o
n amy ś le, i p o s zli s o b ie d o d o mu .
To warzy s z n aczeln ik u zn ał ro zmo wę za s k o ń czo n ą i ju ż miał wy jś ć z p o k o ju ,
k ied y Pas za ws tał, p rzek ręcił k lu cz w d rzwiach i s ch o wał g o d o k ies zen i. Trzech z n as
jes t w tej ch wili w b iu rze teleg rafis ty , p o wied ział, i właś n ie wy s y łają teleg ram d o
to warzy s za Stalin a. Na p ewn o zain teres u je g o b u rd el n a two jej s tacji i o p is zemy mu
ws zy s tk ie s zczeg ó ły . Tak a n a p rzy k ład d ro b n o s tk a, tu Pas za p o d n ió s ł g ło s , że p u s ty
s k ład to waro wy s to i ju ż p rzes zło d wa d n i w s tep ie! Kied y p o win ien p rzewo zić n a
fro n t wo js k o , czo łg i, amu n icję! To tak ieg o wy s iłk u o czek u je o d cieb ie o jczy zn a?
Staliś my k ilk a k ro k ó w o d b iu rk a, k ied y Pas za s k o czy ł n ag le n ap rzó d , trzas n ął
p ięś cią w b lat i n ach y lił s ię twarzą w twarz n ad p rzerażo n y m u rzęd n ik iem. Ty wrieditiel,
s ab o taży s ta, wró g ! – k rzy k n ął, p o p ierając s we s ło wa wiązan k ą s o czy s ty ch
p rzek leń s tw. J u ż w M o s k wie b ęd ą wied zieli, co z to b ą zro b ić, zas y czał, waląc zn ó w
p ięś cią w s tó ł. M y w p artii zn amy s ię n a tak ich jak ty ! Nie o b u d zis z s ię ju tro we
włas n y m łó żk u ! Nie! Moskwa slioz nie słuszajet, two je łzy M o s k wy n ie wzru s zą!
To b y ł ś wietn y p rzy k ład – k o n ty n u o wał o jciec – jak d ziała s y s tem o p arty n a
terro rze i d en u n cjacji. – Przerwał n a ch wilę. – Szk o d a, że n ie mo g liś cie zo b aczy ć
wy razu twarzy n aczeln ik a s tacji! A Pas za zag rał s wo ją ro lę n iezło mn eg o czło n k a
p artii b ez zarzu tu .
I p o d ziałało n aty ch mias t. Ws zy s tk o s ię załatwi! Nie wy s y łajcie teleg ramu !
Po ws trzy majcie tamty ch ! – b łag ał n aczeln ik s tacji. Gd y b y n ie s ied ział za b iu rk iem,
to p ewn ie p ad łb y n a k o lan a. Zamias t teg o złap ał s łu ch awk ę telefo n u .
Pas za mó wił ju ż teraz s p o k o jn ie. Po lecił Olk o wi p ó jś ć d o u rzęd u teleg raficzn eg o ,
żeb y n ib y zo b aczy ł, czy mo żn a jes zcze zatrzy mać teleg ram, ale zn o wu zamk n ął za
n im d rzwi, k lu cz zab rał i u s iad ł n a b iu rk u . M n ie ws k azał g es tem jed y n e w p o k o ju
k rzes ło p rzed b iu rk iem. Nie mu s ieliś my d łu g o czek ać. Naczeln ik o d ło ży ł tu b ę. M am
d la was zało g ę i d o d atk o wą lo k o mo ty wę, zawo łał z wy raźn ą u lg ą.
Będ zie za g o d zin ę. Pas za p rzy jął tę g ałązk ę p o k o ju z p o b łażliwy m u ś miech em.
Po czek amy tu z to b ą n a lo k o mo ty wę i ja o s tatn i s ię załad u ję. Czek amy ju ż ty le czas u
n a b o czn icy , jes zcze jed n a g o d zin a n ie ma zn aczen ia. Zres ztą to b ie to n ie
p rzes zk o d zi, n ie wy g ląd as z n a zap raco wan eg o . I n a ty m s ię s k o ń czy ło .
Nag łe s zarp n ięcie p rzek azan e z jed n eg o wag o n u d o d ru g ieg o p o twierd ziło , że
n o wa zało g a zab rała s ię d o p racy . Przeciąg ły ś wis t zwo łał p as ażeró w i ru s zy liś my
d alej w ś wiat.
Niewiele mam ws p o mn ień z res zty p o d ró ży . Przejech aliś my Czern ak , p o n u rą małą
mieś cin ę, miejs ce h ero iczn eg o s tarcia Pas zy z n aczeln ik iem s tacji. Nas tęp n ie
Tu rk ies tan , d u żo więk s ze mias to . Ran o p rzejech aliś my wo ln o p rzez Timu r, mias to
o imien iu n as tęp cy Dży n g is -ch an a. Lis to p ad o we n o ce b y ły ch ło d n e, ale im d alej
p o s u waliś my s ię n a p o łu d n ie, ty m d n i ro b iły s ię ciep lejs ze. Krajo b raz z czas em też
s ię zmien iał. Sk o ń czy ł s ię s tep i p rzecin aliś my teraz ży zn y , g ęs to zalu d n io n y k raj,
p o la u p rawn e, s ad y , p lan tacje b awełn y , ws zy s tk o p o cięte w s zach o wn icę k an ałami
n awad n iający mi. Z wy ży wien iem n ie b y ło tru d n o ś ci. Na p rzy s tan k ach czek ali ju ż
lo k aln i k o łch o źn icy , ro zk ład ając p ło d y s wy ch o g ro d ó w i p ó l. Nie o czek iwali n awet
h an d lu wy mien n eg o , ru b le b rali ch ętn ie.
Pewn eg o ran k a p rzecięliś my p ery ferie d u żeg o mias ta. Sąd ząc z map y w mo im
atlas ie, p o win ien to b y ć Tas zk en t, mias to ch leb a, n as ze d o celo we miejs ce. Ale p o ciąg
n ie ty lk o s ię n ie zatrzy mał, p rzeciwn ie, p rzy ś p ies zy ł i d o p iero za mias tem zwo ln ił d o
n o rmaln ej s zy b k o ś ci. Wk ró tce zaczął s ię p iąć p o d g ó rę. J ech aliś my p rzez s p o k o jn e,
u ro d zajn e d o lin y , g d zie s ad y p o ras tały zb o cza wzg ó rz, a tło s tan o wiły o d leg łe,
wy s o k ie, p o k ry te ś n ieg iem g ó ry . Wres zcie lin ia k o lejo wa s k ręciła n a zach ó d
i n as tęp n eg o d n ia min ęliś my Samark an d ę. J ak zwy k le to ry o mijały mias to i ty lk o
z d alek a wid ać b y ło zn is zczo n e mu ry o b ro n n e i b ramy z res ztk ą n ieb ies k iej b arwy n a
wieżach . Niezb y t imp o n u jące jak n a s ły n n e mias to p o to mk ó w Dży n g is -ch an a.
I tak min ął jes zcze jed en d zień . Wy g ląd ało n a to , że zb liżamy s ię d o celu
p o d ró ży . J u ż d alej n ie mo g li n as wieźć. Sąd ząc z atlas u , zb liżaliś my s ię d o
p o łu d n io wej g ran icy Związk u So wieck ieg o , d o Afg an is tan u b y ło ju ż ty lk o 2 0 0
k ilo metró w. Po ciąg jech ał p o wo li, jak b y s zu k ając o d p o wied n ieg o p rzy s tan k u .
W k o ń cu s tan ął, co d ziwn e, n ie n a p u s ty m ro zjeźd zie, ale n a k o ń cu b o czn icy .
Do o k o ła b y ła łąk a, a n ied alek o wid ać b y ło b u d o wle mias ta. Kilk a o s ó b , milicjan tó w
i cy wiln y ch , p o d n io s ło s ię z trawy i p o d es zło d o p o ciąg u . Czy żb y n as o czek iwali?
– Zdrastwujtie, witajcie, witajcie w Czirak czi – p o wtarzali, p rzech o d ząc wzd łu ż
p o ciąg u . – Ws zy s cy wy s iad ają. Ko n iec p o d ró ży !
Ro zład o wan ie zajęło res ztę d n ia. Wieczo rem zajech ały k u ch n ie p o lo we z zu p ą
i z ch leb em. I to b ez żad n y ch o g ran iczeń !
No c b y ła całk iem ciep ła i p rzy jemn ie b y ło o p u ś cić cu ch n ący wag o n i p rzes p ać
s ię p o d g o ły m n ieb em.
Czy żb y is to tn ie to b y ł k o n iec p o d ró ży ? Czy zn aleźliś my s ię w mlek iem
i mio d em p ły n ący m k raju ?
 Ro zd ział 1 6

Przystanek Czirakczi

B u jn a łąk a w Czirak czi d ała n am mięk s ze i milej p ach n ące p o s łan ie n iż tward e
d es k i wag o n o wej p ó łk i. I w d o d atk u n ami n ie trzęs ło i n ie s tu k ało .
Gd y s ię o b u d ziłem, p an o wała cis za. No c mu s iała b y ć ciep ła, b o zrzu ciłem z s ieb ie
k o łd rę. Pełn ą p iers ią wd y ch ałem aro mat łąk i p o k ry tej p o ran n ą ro s ą. Tak in n e b y ło
d zis iejs ze p rzeb u d zen ie n iż w ciąg u o s tatn ich s ześ ciu ty g o d n i, w zad u ch u
zatło czo n eg o , h ałaś liweg o wag o n u …
Szaro n ieb ies k ie n ieb o p o wo li n ab ierało k o lo ru o d ws ch o d ząceg o s ło ń ca.
Sp ó źn io n e g wiazd y mig o tały jes zcze n a zach o d zie, aż w k o ń cu g as ły jed n a p o
d ru g iej, jak d awn e latarn ie miejs k ie g as zo n e z n ad ejś ciem ś witu .
Zaled wie s ło ń ce wzes zło n ad łaman ą lin ię g ó rs k ich s zczy tó w, a ju ż zas y p ało
d o lin ę g arś ciami n ieu ch wy tn eg o zło ta. Czy mu s zę b u d zić s ię d o ży cia?
Przy mk n ąłem o czy , ale ws ch ó d s ło ń ca ro zlał mi s ię czerwien ią p o d p o wiek ami,
o twierając je b ez u d ziału mo jej wo li.
Ob o k mn ie Hela p rzeciąg n ęła s ię i u s iad ła.
– Po p atrz – s zep n ąłem – ś wit.
Nic n ie mó wiąc, wy ciąg n ęła d o mn ie ręk ę i w milczen iu , ze s p lecio n y mi ręk ami,
s y ciliś my s ię wid o k iem ro d ząceg o s ię d n ia. Szy b k o , zb y t s zy b k o s ło ń ce wy s zło zza
g ó r i mag ia ś witu ro zp ły n ęła s ię w feerii b arw.
Łąk a b u d ziła s ię d o ży cia. Ku ch n ia p o lo wa p rzy wio zła k awę i ś wieży ch leb .
Do d aws zy d o teg o res ztk i s u s zo n y ch o wo có w k u p io n y ch p o d ro d ze, ś n iad an ie
mieliś my iś cie k ró lews k ie.
Przez ten czas zajech ało n a łąk ę k ilk a s amo ch o d ó w o s o b o wy ch i n iewielk a
k o lu mn a ciężaró wek . Kiero wcy i p as ażero wie ro zs ied li s ię n a trawie i też zab rali s ię
d o ch leb a i k awy . M y ty mczas em s p ak o waliś my p o ś ciel i czek aliś my n a ro zwó j
wy p ad k ó w. Ale p rzez jak iś czas n ic s ię n ie d ziało . Co d alej? Czy mu s imy o p u ś cić tę
p ięk n ą łąk ę?
Ojciec s ied ział tu ż o b o k n a trawie.
– Po k aż mi ten twó j atlas – p o wied ział.
 Zn alazłem map ę Uzb ek is tan u .
– Nie wid zę tu Czirak czi, ale p o win n o b y ć g d zieś w tej o k o licy . – Ws k azał p alcem
rejo n n a p o łu d n ie o d Samark an d y . – Wczo raj ty ju ż s p ałeś – ciąg n ął o jciec – k ied y
p rzy s iad ł s ię d o n as k o men d an t milicji, k ap itan , p ó ł-Ro s jan in . Ży czliwy
i ro zmo wn y . Po wied ział, że mo żemy zo s tać tu n a s tałe, że ws zy s cy zn ajd ą p racę. Że
więk s zo ś ć mężczy zn i częś ć k o b iet p o s zła d o wo js k a i w rezu ltacie b rak u je s iły
ro b o czej. – Ojciec s ię zamy ś lił. – Daj mi jes zcze raz s p o jrzeć n a map ę – p o wtó rzy ł,
s ch y lając s ię n ad atlas em. – Nie, n ie, ty g o p o trzy maj, wid zę s tąd d o b rze. J es teś my
więc jak ieś s ied emd zies iąt k ilo metró w n a p o łu d n io wy zach ó d o d Samark an d y …
tak … d o ch iń s k iej g ran icy jes t ch y b a z s ześ ćs et k ilo metró w. Ale to jes t Sin k ian g ,
n ajd zik s za częś ć Ch in … – Ojciec wy raźn ie my ś lał n a g ło s . – Cu d zo ziemiec d alek o
b y tam n ie zajech ał. Pers ja… też d alek o … Afg an is tan jes t d u żo b liżej… d wieś cie
k ilo metró w?… – Sy p ały s ię eg zo ty czn e n azwy , a o jciec wciąż s tu d io wał map ę.
– Przed rzemy s ię p rzez g ran icę? Kied y ? – s zep n ąłem p o d n ieco n y . – M o g lib y ś my
wy n ająć p rzewo d n ik ó w z wielb łąd ami… – J u ż wid ziałem n as zmierzający ch p rzez
p u s ty n ię, p rzez g ó ry , z k arawan ą wielb łąd ó w. A mo że n a jak u ? M o ja fan tazja n ie
zn ała g ran ic.
– To n ie tak ie p ro s te – wtrącił o jciec Heli. Nawet n ie zau waży łem, jak s ię d o n as
p rzy s iad ł. – Dłu g o wczo raj n ie mo g łem zas n ąć i jak ws zy s cy p o s zliś cie s p ać,
d o łączy łem d o Ro s jan p rzy o g n is k u . Pro fes o r z Ch ark o wa, wiecie, ten o d k o mitetu ,
też tam b y ł. Tematem ro zmo wy b y li basmaczi. Po n o ć tu taj i wzd łu ż afg ań s k iej g ran icy
ro i s ię o d n ich .
Ojciec s p o jrzał p y tająco n a mecen as a.
– Basmaczi? Co to za jed n i?
– Uzb ecy , mah o metań s cy p arty zan ci – o d p arł mecen as Ro mer. – Do n ied awn a ta
o k o lica b y ła teren em ciąg ły ch p o ws tań i n awet w latach trzy d zies ty ch n ie zo s tała
s p acy fik o wan a. Basmaczi to alb o p atrio ci, alb o b an d y ci, zależn ie o d p u n k tu wid zen ia.
Uzb ecy n ig d y n ie p o g o d zili s ię z o b cy m p an o wan iem, an i za cars k ich czas ó w, an i za
So wietó w. Teraz jes t wzg lęd n ie s p o k o jn ie, ale b an d y ciąg le k ry ją s ię p o g ó rach .
I s zmu g iel p o n o ć o d ch o d zi n a całeg o .
J ed en z Ro s jan d o b rze zn a tu tejs ze s to s u n k i. M ies zk ał w Bu ch arze p rzez d wa lata,
d o n ied awn a wy k ład ał w jak imś in s ty tu cie. M ó wił, że basmaczi p rzemy cają też lu d zi
d o Afg an is tan u , ale że u fać im n ie mo żn a, ch y b a że n ie ma s ię n ic d o s tracen ia.
Z ró wn y m p o wo d zen iem mo żes z zawierzy ć ży cie s tad u g ło d n y ch wilk ó w, to jeg o
s ło wa. Częs to s ły s zał o tak ich p o d ró żn ik ach , k tó rzy ty m n ib y p rzewo d n ik o m s ło n o
zap łacili, a k tó ry ch p o tem zn alezio n o g o ły ch , o b rab o wan y ch , z p o d erżn ięty mi
g ard łami.
– To s ą fak ty czy o ficjaln a p ro p ag an d a? – s p y tał o jciec.
– Kto to mo że wied zieć? W k ażd y m razie p o ty m, co u s ły s załem, n ie p u ś ciłb y m
s ię n a tak ą es k ap ad ę. Szczeg ó ln ie z ro d zin ą i z cały m n as zy m d o b y tk iem… Nie
trzeb a k u s ić lich a, to d o b ra zas ad a. Gd y b y m b y ł s am, to co in n eg o . Ch o ciaż i wted y
mo g lib y mn ie zad źg ać za s ame b u ty i s p o d n ie. A z ro d zin ą… n a p ewn o n ie mo żn a
ry zy k o wać.
– Szk o d a, jes zcze jed n ą mrzo n k ę s zlag trafił – p o wied ział o jciec. – Szk o d a –
p o wtó rzy ł – wiele b y m d ał za to , żeb y s ię s tąd wy d o s tać.
– A k to n ie? – p o twierd ził mecen as – ale trzeb a b y ć s zaleń cem, żeb y s ię
zd ecy d o wać n a co ś tak ieg o .
Nag ły ru ch zak o ń czy ł ro zmo wę. J es zcze jed n a k o lu mn a s amo ch o d ó w
i ciężaró wek zajech ała n a łąk ę. Wy s y p ało s ię z n ich k ilk u milicjan tó w i g ro mad a
cy wiló w. Po k azały s ię k rzes ła, s k ład an e s to lik i, n aręcza p ap ieró w. No wo p rzy b y li
ro zs ied li s ię p rzy s to lik ach , p o d wó ch i trzech . Oficer milicji p o d n ió s ł meg afo n d o
u s t.
– Uwag a! Uwag a! Gło wy ro d zin u s tawią s ię w k o lejk ę wed łu g alfab etu , A d o E
tu taj. – Ws k azał p ierws zy s to lik . – Ż d o K tam. – I tak ro zd y s p o n o wał cały alfab et.
Ojciec, z literą W b ęd ącą n a p o czątk u ro s y js k ieg o alfab etu , s tan ął w k o lejce d o
p ierws zeg o s to lik a, a ja o b o k n ieg o . Nie czek aliś my d łu g o . Za s to łem s ied ziało
d wó ch Uzb ek ó w i jed en Ro s jan in . Zaczęło s ię n o rmaln e u rzęd o wan ie: n azwis k o ,
imię, imię o jca, d ata i miejs ce u ro d zen ia, o jca, matk i, mo je. Sły s ząc, że o jciec jes t
z zawo d u lek arzem, a matk a b ak terio lo g iem, milczący d o tąd Ro s jan in n ag le s ię
o ży wił i wy k rzy k n ął:
– W s amą p o rę p rzy jech aliś cie, o b y watelu ! M amy tu n o wy s zp ital, ale d wó ch
lek arzy zab rali d o wo js k a i mo ja żo n a zo s tała s ama n a p lacó wce. Led wie d aje s o b ie
rad ę. – Ws tał. – Ch o d źcie ze mn ą, Wład y s ławie M ich ajło wiczu .
Po d es zliś my razem d o in n eg o s to lik a, g d zie mło d a Ro s jan k a wy p is y wała
d o k u men ty d la p ary u ch o d źcó w.
– Galin a Fio d o ro wn a – p o czy m p rzed s tawił o jca – jes t d y rek to rem ad min is tracji
n as zeg o s zp itala i b ęd zie b ard zo zad o wo lo n a, że n o wy lek arz d o łączy d o jej zes p o łu .
Sp o jrzałem n a o jca. Dawn o n ie wid ziałem n a jeg o twarzy tak s zero k ieg o
u ś miech u . I jak tu n ie wierzy ć w cu d a?
Cen ą teg o s zczęś liweg o o b ro tu s p rawy b y ło ro zs tan ie z Helą. Ro mero wie p rzy jęli
p racę w k o łch o zie o d leg ły m o d wad zieś cia k ilo metró w o d Czirak czi. Po cies załem
s ię, że to p rzecież n iezb y t d alek o . Zn ajd zie s ię jak iś au to b u s i alb o ja d o n iej p o jad ę,
alb o o n a p rzy jed zie o d czas u d o czas u d o mias ta. A jak n ie, to p ó jd ę n a p iech o tę. Co
to jes t d wad zieś cia k ilo metró w?
Ale jak iś d ziwn y ch łó d zap an o wał międ zy n ami teg o d n ia. Nie wiem d laczeg o , ale
n as ze p o żeg n an ie b y ło zu p ełn ie in n e n iż wted y w Go rk im. A mo że mi s ię ty lk o tak
zd awało ? M o że mieliś my n a g ło wie za d u żo n o wy ch p ro b lemó w?
W p o łu d n ie wraz z k ilk o ma ro d zin ami zwerb o wan y mi n a in n e p o s ad y w s zp italu
załad o waliś my s ię n a jed n ą z czek ający ch ciężaró wek . Galin a Fio d o ro wn a u s iad ła
p rzy k iero wcy . Przejech aliś my to r k o lejo wy i p o k ró tk iej jeźd zie p rzez mało g o d n e
u wag i mias teczk o ciężaró wk a s tan ęła p rzed s zp italem.
Szp ital mieś cił s ię w n o wy m, d wu p iętro wy m, b iały m b u d y n k u . Ch o ć s am
b u d y n ek b y ł d o ś ć s k ro mn y , wejś cie, w s talin o ws k im s ty lu , miał mo n u men taln e.
A n ad n im, n ieco n a p rawo , zwró co n y ty łem d o s zp itala, g ó ro wał o g ro mn y p o mn ik
Stalin a. Po mn ik b y ł wy raźn ie n o wiu s ień k i, wciąż jes zcze ś n ieżn o b iały . Ten Stalin
b y ł in n y n iż p o mn ik i d o ty ch czas s p o ty k an e p o d ro d ze. By ł n iewątp liwie d u żo
więk s zy i Wielk i Wó d z s tał z p rawą ręk ę u n ies io n ą w g eś cie mó wcy . Ale miał jed n ą
wad ę: z lewej s tro n y k latk i p iers io wej i b rzu ch a wid n iała wielk a d ziu ra. Tak ie
mas o wo p ro d u k o wan e p o mn ik i s k ład ały s ię z p o s zczeg ó ln y ch elemen tó w, k tó re,
o d d zieln ie p ak o wan e, p rzes y łan o z fab ry k i n a miejs ce. J ed n a p ak a mu s iała zag in ąć
w d ro d ze. A mo że trafiła p o d zły ad res i s to i g d zieś w in n y m mieś cie s ama n a co k o le?
Szp ital w Czirak czi p rezen to wał s ię p o czątk o wo d u żo lep iej n iż n iejed en ze
s tary ch s zp itali, k tó re wid ziałem w Po ls ce. Kilk u p raco wn ik ó w, Ro s jan i Uzb ek ó w,
wy s zło n as p rzy witać, mili i u czy n n i, p o mo g li n am s ię ro zład o wać. Galin a
Fio d o ro wn a zn ik n ęła w d rzwiach s zp itala, a p o k ilk u min u tach wró ciła z p an ią
w b iały m fartu ch u , ze s teto s k o p em n a s zy i.
– To jes t Wiera Nik o łajewn a, n as z n aczeln y lek arz – p rzed s tawiła ją n am.
Przerwała i zmars zczy ws zy b rwi, zwró ciła s ię d o o jca: – Ale p rzecież wy , Wład y s ławie
M ich ajło wiczu , macie d u żo więk s ze d o ś wiad czen ie i p o win n iś cie p rzejąć tę fu n k cję.
Po mó wię z cen tralą w Samark an d zie.
– Ależ n ie – p o ś p ies zy ł o jciec, p o d ając ręk ę Wierze. – Pro s zę teg o n ie ro b ić. J a
wo lę p racę czy s to k lin iczn ą. Nie zn am s ię n a p ap ierk o wej ro b o cie, a w s p rawach
k lin iczn y ch zaws ze ch ętn ie s łu żę rad ą.
Twarz Wiery , p rzed ch wilą n ap iętą, ro zjaś n ił s zczery u ś miech . Pers p ek ty wa u traty
s tan o wis k a n aczeln eg o lek arza i związan ej z ty m wy żs zej p en s ji n a p ewn o ją
zan iep o k o iła.
Wiera u ś cis n ęła ręk ę matce i mn ie.
– Pro s zę ze mn ą, p o k ażę wam was z p o k ó j.
Po p y ch ając wó zek z n as zy m d o b y tk iem, p o s zed łem za Wierą i ro d zicami.
Przes zed łs zy wes ty b u l, wes zliś my d o k o ry tarza z s zereg iem o s zk lo n y ch d rzwi
z jed n ej i d ru g iej s tro n y . Zajrzałem p rzez jed n e, d ru g ie – d u że i czy s te s ale s zp italn e,
ale o d ziwo , n ie b y ło w n ich meb li. Szp ital b ez łó żek ?
Zatrzy małem s ię n ieco d łu żej p rzy jed n y ch d rzwiach . Sien n ik i i s ło mian e maty
ro zrzu co n e b y ły b ezład n ie p o p o d ło d ze, ale zaled wie n a k ilk u z n ich leżeli ch o rzy .
Dwo je miało p rzy zwo itą p o ś ciel, b iałe p rześ cierad ła, p o d u s zk i, b iałe k o ce. In n i leżeli
b ez p rześ cierad eł, p rzy k ry ci s zary mi, zmięty mi k o cami, s p o d k tó ry ch wy s tawał
n iech lu jn y s ien n ik . A mo że w Uzb ek is tan ie n ie u ży wa s ię łó żek ? J ed y n e, co
zn aliś my z teg o k raju , to s tacje k o lejo we. Czy tałem g d zieś d awn o , że Ch iń czy cy ,
a mo że to b y li J ap o ń czy cy , mają zwy czaj s y p iać n a matach i łó żek n ie zn ają. M o że
więc Uzb ecy tak s amo ? M iałem p y tan ie n a k o ń cu języ k a, k ied y Wiera s ama
zas p o k o iła mo ją ciek awo ś ć.
– Wciąż czek amy n a łó żk a – p o wied ziała. – Szp ital jes t o twarty o d d wó ch lat, ale
meb li jes zcze n ie d o s tarczy li. Ty lk o w s alach d la d zieci i zas trzeżo n ej mamy łó żk a.
Zas trzeżo n ej? Dla k o g o ? Ojciec s p o jrzał n a mn ie, u n ió s ł ręk ę i mru g n ął.
Po s łu s zn ie u g ry złem s ię w języ k .
Wiera s zero k o o two rzy ła o s tatn ie d rzwi p o p rawej s tro n ie k o ry tarza.
– To b ęd zie was z p o k ó j, Czes ławo Zach ariewn a – zwró ciła s ię d o matk i.
Wep ch n ąłem wó zek d o ś ro d k a. Co za k o n tras t z Kwas zą, cały d u ży p o k ó j d la n as
tro jg a! Nie p o jed y n cza izb a d la trzech ro d zin i n ie tak i p rzed ział k o lejo wy jak p rzy
p rzy ch o d n i. Ty lk o jed n a ró żn ica: w Kwas zy b y ło jak o tak ie u meb lo wan ie, żelazn e
łó żk a, s tó ł i k rzes ło . Tu taj p o k ó j b y ł p u ś ciu tk i, n a cemen to wej p o d ło d ze leżało
jed y n ie k ilk a mat.
Ob ie p an ie p o ważn ie s ię n ad czy mś n arad zały i w k o ń cu Wiera zap ewn iła mamę:
„Zaraz je p rzy ś lę”. Dało mi to o k azję ro zejrzeć s ię p o n o wej k waterze. Tu ż za o k n em
zn ajd u jący m s ię n ap rzeciw d rzwi wejś cio wy ch ro s ło d rzewo , ch y b a mig d ało we.
Ścian a z p rawej s tro n y wy b rzu s zała s ię w ś ro d k u n a całą wy s o k o ś ć, p ewn ie k o min ,
ale an i p iecy k a, an i k u ch en k i n ie b y ło . W lewej ś cian ie p o d wó jn e o s zk lo n e d rzwi
wy ch o d ziły n a o g ró d . Nas z włas n y o g ró d ? Pu ś ciłem wó zek z b ag ażem i wy b ieg łem
n a d wó r. By ło ciep łe lis to p ad o we p o p o łu d n ie. Du ży , lecz zan ied b an y o g ró d ciąg n ął
s ię wzd łu ż ty ln ej ś cian y s zp italn eg o b u d y n k u . Op ró cz n as zy ch o twierał s ię n ań
s zereg in n y ch d rzwi, więc n ie b y ło to n as ze p ry watn e k ró les two . Ro s ło tam ziels k o
i wy s o k a trawa, g d zien ieg d zie k ęp k i n a wp ó ł zwięd ły ch p o ln y ch k wiató w u d erzały
p lamą k o lo ru . Przed n iek tó ry mi d rzwiami s tały s k leco n e z k ilk u ceg ieł małe p iecy k i
z res ztk ami p o p io łu .
Zawo łan y p rzez matk ę wró ciłem d o p o k o ju .
– I n a o g ró d p rzy jd zie czas . Ale n ajp ierw mu s imy p o zb y ć s ię ws zy , i to , mam
n ad zieję, n a d o b re. Pry s zn ice s ą o b o k , trzecie d rzwi n a p rawo o d k o ry tarza. – A więc
to b y ło tematem n arad mamy z Wierą. – Wy d waj id źcie p ierws i. Bru d n ą o d zież
włó żcie d o wo rk ó w – d o d ała, wręczając n am czy s te p id żamy i d wa b rązo we p łó cien n e
wo rk i. Na p o d ło d ze leżało ju ż k ilk a n ap ełn io n y ch i zawiązan y ch wo ró w. – To jes t
p o ś ciel d o o d ws zen ia. Przy g o to waliś my ją, k ied y s p acero wałeś p o o g ro d zie.
– Przep ras zam, ch ciałem s ię ty lk o ro zejrzeć… – zacząłem s ię tłu maczy ć.
– Do b rze, d o b rze. – Uś miech n ęła s ię mama. – I n a zb ad an ie teren u zn ajd zie s ię
czas . Gd y wró cicie, ja p ó jd ę s ię u my ć. Kto ś zaws ze mu s i b y ć w p o k o ju . Na razie n ie
zn amy ty ch lu d zi, n ie wiemy , czy mo żn a im u fać.
Pu s ta, czy s ta łazien k a p ach n iała k arb o lem. Wo d a aż p arzy ła. Nas z p ierws zy
p ry s zn ic o d ty g o d n i! Szo ro wałem s ię, tarłem, my d liłem, aż p ian a leciała n a
ws zy s tk ie s tro n y . Co za ro zk o s z! Ojciec też ciężk o p raco wał, a o d s k ro b an ia i g o rącej
wo d y zro b ił s ię cały czerwo n y jak rak . J ak d o b rze b ęd zie, k ied y s k o ń czy s ię
s węd zen ie… W p o ciąg u ws zy b y ły ju ż rzeczą n iemal n atu raln ą. Ro zg n iatając je
międ zy p azn o k ciami, mo rd o waliś my je ty s iącami b ez lito ś ci, ale n a ich miejs ce
p rzy ch o d ziły milio n y . Nawet mó wić n a ten temat n am s ię zn u d ziło , n ie s traciłem
jed n ak n ad ziei, że wró cę k ied y ś d o n o rmaln eg o ży cia b ez ws zy , b ez ciąg łeg o
d rap an ia s ię p o d p ach ami, w p ach win ach i p o g ło wie.
Pro mien iejąc czy s to ś cią, w ś wieży ch p id żamach , wró ciliś my d o p o k o ju . Czek ała
ju ż n a n as ro zp ak o wan a o d zież. M atk a n ares zcie miała o k azję wy jąć czy s te rzeczy ,
k tó re trzy mała o d d zieln ie w p aczce n ieru s zan ej o d wy jazd u z Kwas zy . Zaws ze
wierzy ła, że s k o ń czy s ię p o d ró ż w b ied zie i w b ru d zie, że wró cimy d o n o rmaln eg o
ży cia b ez p as o ży tó w.
Ch y b a p ierws zy raz w ży ciu ś wiad o mie cies zy łem s ię czy s to ś cią ciała, ś wieżo ś cią
b ielizn y . J ak to ch ło p cy w mo im wiek u , p rzed wo jn ą k ąp ałem s ię ty lk o wted y , k ied y
mi k azan o . Wo d a b y ła d o b ra d o p ły wan ia, ale my ć s ię czy n awet czes ać to b y ła s trata
czas u , jak aś d ziwn a o b s es ja d o ro s ły ch .
Teraz z włas n ej wo li wło ży łem mo je s zarawo zielo n e p u mp y , k tó re – an i razu
n ien o s zo n e – p rzeży ły Kwas zę i całą p o d ró ż. Nawet wciąż p as o wały , n ie u ro s łem
wiele p rzez ten czas . Wło ży łem d o n ich k u p io n ą w Piń s k u b iałą ro s y js k ą rubaszkę
o b o czn y m zap ięciu , h afto wan ą z p rzo d u n a czerwo n o .
– Całk iem p rzy s to jn y z cieb ie ch ło p ak , Stefan k u – s twierd ziła mama,
o b ejrzaws zy mn ie ze ws zy s tk ich s tro n . – Pamiętaj tak s ię u b rać, k ied y p ó jd zies z
o d wied zić Helę – d o d ała, wy ch o d ząc d o łazien k i.
Zaru mien iłem s ię i zwiałem d o o g ro d u .
Po p o wro cie matk i, ciąg n ąc wó zek ze s p iętrzo n y mi wo rk ami, p o s zed łem za o jcem
d o o d ws zaln i n a d ru g i k o n iec s zp itala.
– Zn ó w trzeb a k o mu ś d ać w łap ę – zau waży ł o jciec. – Po s zu k ajmy k iero wn ik a. To
ch y b a wy s tarczy – d o d ał, wy jmu jąc z p o rtfela d wa czerwo ń ce. – Dwad zieś cia ru b li to
aż n ad to …
W Związk u So wieck im o d ws zaln ia b y ła jed n y m z n ajważn iejs zy ch zak ład ó w
u ży teczn o ś ci p u b liczn ej. Każd e mias to p o s iad ało tak i zak ład , a w Czirak czi
zn ajd o wał s ię o n n a teren ie s zp itala. Na o g ó ł o d ws zawian ie o d b y wało s ię mas o wo ,
g ru p ami, p o k ilk ad zies iąt o s ó b n araz. Zaczy n ało s ię o d o g ó ln ej ro zb ieraln i, g d zie
całą o d zież o d d awało s ię p raco wn ik o wi; o n w zamian wręczał o b rzy d liwy g ęs ty p ły n
d o my cia o wło s io n y ch częś ci ciała i k awałeczek k arb o lo weg o my d ła d o res zty .
Nas tęp n ie, w s tro ju Ad ama, p rzech o d ziło s ię d o s ali z p ry s zn icami, a p o k ąp ieli
d o s tawało s ię p rzy wy jś ciu s wo je czy s te, rzek o mo o d ws zo n e rzeczy .
To b y ła teo ria, ale w Związk u So wieck im międ zy teo rią a rzeczy wis to ś cią częs to
ziała p rzep aś ć.
W k o tłach o d ws zaln i p alo n o węg lem. Ale jak b y wało ze ws zy s tk imi p o żąd an y mi
to warami, węg iel z zak ład u s zy b k o p rzech o d ził n a czarn y ry n ek , k ies zen ie p ers o n elu
p ęczn iały , a ciś n ien ie i temp eratu ra w k o mo rach d ezy n fek cy jn y ch o d ws zaln i
s p ad ały . Ws zy i g n id y , zamias t g in ąć marn ie, ro zmn ażały s ię w id ealn y ch d la s ieb ie
waru n k ach . Każd y wied ział, czy m g ro zi o d d an ie o d zieży d o o d ws zaln i. Częs to p rzed
o d ws zaln iami p o k wit, k tó ry b y ł p o trzeb n y d o k u p n a b iletu k o lejo weg o , u s tawiały
s ię g ru p y d zieci, k tó re za p arę ru b li p rzech o d ziły ten p ro ces w zas tęp s twie.
I tak p o d wu mies ięczn ej p o d ró ży zad o mo wiliś my s ię we włas n y m p o k o ju
w Czirak czi. Z b rak u meb li n ie mo g liś my s ię ro zp ak o wać, ży liś my n a walizk ach .
– M o że u d a n am s ię k u p ić ch o ciaż p arę p ó łek , mo że s tó ł i k ilk a k rzes eł? –
ro zważała mama. – M o że n a targ u , a mo że jes t tu jak iś s k lep ?
– Na p ewn o – ś miał s ię o jciec. – Sp ecjaln y o d d ział b raci J ab łk o ws k ich n a
Czirak czi. Właś ciwie d laczeg o n ie Harro d s alb o Galerie Lafay ette? – Dawn o n ie
wid ziałem o jca w tak d o b ry m h u mo rze.
 – Co ś tu mu s i b y ć – o d p arła mama. – Przecież Czirak czi jes t s to licą rejo n u , to tak
jak u n as s taro s two , p rawd a? Ale marzen ia marzen iami, a n a razie n ie mamy co jeś ć,
więc lep iej wy b ierzcie s ię d o mias ta i p o s zu k ajcie targ u lu b s k lep u . M o że b y ć b raci
Pak u ls k ich alb o À la Fo u rch ette, n ie jes tem wy b red n a – d o d ała, ś miejąc s ię.
Wars zaws k i b ar-res tau racja À la Fo u rch ette zn ajd o wał s ię b lis k o Dwo rca
Głó wn eg o i czas em, w d ro d ze n a p o ciąg , wp ad aliś my tam n a d o s k o n ałe k an ap k i
z ró żn eg o ro d zaju s mak o ły k ami. Po o s tatn ich k ilk u mies iącach b ez p o wo d ó w d o
rad o ś ci, jak d o b rze b y ło s ły s zeć zn ó w ś miech , wid zieć ro d zicó w o ro zjaś n io n y ch
twarzach .
– Ale mó wiąc p o ważn ie – ciąg n ęła mama – Wiera p o wied ziała, że mo g ę g o to wać
w s zp italn ej k u ch n i d la p raco wn ik ó w, ale ws p o mn iała, że p an u je tam ś cis k i że mo że
p rzy jemn iej mieć włas n y p iecy k w o g ro d zie. Tam n ik t n am n ie b ęd zie w g arn k i
zag ląd ał. Trzeb a g o s o b ie s amemu zb u d o wać, Wiera o b iecała p o ży czy ć n am s wó j
zap as o wy ru s zt, d o p ó k i n ie zd o b ęd ziemy włas n eg o .
Zao fiaro wałem s ię zo s tać w d o mu i zab rać d o b u d o wy k u ch en k i, wo b ec czeg o
ro d zice p o s zli razem n a zak u p y .
Najp ierw p rzy jrzałem s ię p iecy k o m s ąs iad ó w. Ws zy s tk ie b y ły n a tę s amą mo d łę:
trzy ś cian k i n a wy s o k o ś ć k o lan , zb u d o wan e z k amien i i p o łaman y ch ceg ieł
s p o jo n y ch g lin ą. W ś ro d k u cztery p io n o wo u s tawio n e całe ceg ły p o d trzy my wały
ru s zt. Przy k u ch en ce n as zy ch n ajb liżs zy ch s ąs iad ó w leżała k u p k a b rązo wy ch
p lack ó w. Nig d y p rzed tem tak ich n ie wid ziałem i n ie wied ziałem, d o czeg o mo g ą
s łu ży ć, czy żb y d o k o n s tru k cji p iecy k a? Stałem tak p rzez ch wilę, zas tan awiając s ię
n ad ich p rzezn aczen iem, d rap iąc s ię p o g ło wie – w p rzen o ś n i, ma s ię ro zu mieć, b o ju ż
b y ła czy s ta – g d y u s ły s załem za s o b ą jak iś d źwięk . Ob ejrzałem s ię. Z s ąs ied n ich
d rzwi wy s zła mała d ziewczy n k a.
– Wy nawierno Stiep an Wład y s ławo wicz? – s p y tała.
M iała ch y b a n ie więcej n iż p ięć czy s ześ ć lat, jas n o n ieb ies k ie o czy i wło s y
k o lo ru s ło my s p lecio n e w d wa wark o cze zd o b n e we ws tążk i p o d k o lo r o czu .
M o g łab y u ch o d zić za d ziewczy n k ę z p o ls k iej ws i. Ale b y ła tak a p o ważn a. Dzieci
i mło d zież n ie mó wiły n a o g ó ł d o s ieb ie po otczestwie, czy li u ży wając o ficjaln eg o
zwro tu z imien iem o jca.
– Da – o d p o wied ziałem – ale p o p o ls k u mó wi s ię Stefan , n ie Stiep an . A k im ty
jes teś ?
– M o ja mama jes t n aczeln y m lek arzem s zp itala – o d p o wied ziała wy n io ś le,
u n o s ząc b rwi. Wy g ląd ało to zab awn ie u tak małej o s ó b k i, ale zaraz s ię u ś miech n ęła
i wy ciąg n ęła d o mn ie ręk ę. – Nazy wam s ię Zin a, Zin ajd a Wład imiro wn a, ale mo żes z
mi mó wić p o p ro s tu Zin a. – To mó wiąc, s ięg n ęła za d rzwi i wy ciąg n ęła p aczu s zk ę
zawin iętą w g azetę. – M ama k azała ci to d ać. – Po d ała mi żelazn y ru s zt. – Ale to n ie
n a zaws ze, p amiętaj, to ty lk o p o ży czk a.
Wziąłem ru s zt i s o len n ie o b iecałem zwro t.
– To ju ż mo g ę b u d o wać k u ch en k ę – zd ecy d o wałem, wy ty czając miejs ce k o ło
n as zy ch d rzwi.
– J a ci p o mo g ę! – zawo łała rad o ś n ie Zin a. – Po zwó l mi! Pro s zę! Pro s zę! – Aż
p o d s k ak iwała z p o d n iecen ia. – J a wiem jak , mam d o ś wiad czen ie, p o mo g łam mo jemu
tacie zb u d o wać n as zą, zo b aczy s z, ty lk o p o zwó l mi p o mó c!
I tak zaczęła s ię mo ja p rzy jaźń z Zin ą. Szk o d a, że n ie mo g ła trwać d łu żej.
– Sk o ro jes teś tak a mąd ra – p o k azałem k u p k ę p lack ó w p rzy k u ch en ce s ąs iad ó w –
to p o wied z mi, co to za bliny?
– To n ie b lin y – wy b u ch n ęła ś miech em Zin a. – Głu p tas jes teś ! To jes t kiziak. Blin y
s ą z mąk i, a kiziak jes t z k u p k i, z wielb łąd ziej k u p k i. Nie p ró b u j ich jeś ć! – Śmiała s ię
d o ro zp u k u . – A n a czy m g o to waliś cie w Po ls ce? Nie mieliś cie n awet kiziaku?
Niemo żliwe!
Rzeczy wiś cie, b y łem w tej d zied zin ie ig n o ran tem. W p rzeciwień s twie d o Sy b iru ,
w Azji Śro d k o wej o d rzewo b y ło tru d n o , a węg iel b y ł d ro g i i n iełatwy d o zd o b y cia.
Od wieczn y m zwy czajem tu b y lcy mies zali wielb łąd zie łajn o ze s ło mą, fo rmo wali tę
mies zan k ę w p łas k ie ceg iełk i lu b w o k rąg łe p lack i i, wy s u s zo n e n a s ło ń cu , u ży wali
jak o d o mo we p aliwo . I to b y ł właś n ie kiziak. Nieraz wid ziałem tak ie s u s zące s ię p lack i
p rzy lep io n e d o g lin ian y ch ś cian i p ło tó w, ale d o ty ch czas n ig d y n ie zas tan awiałem
s ię n ad ich zas to s o wan iem.
Zin a rzeczy wiś cie zn ała s ię n a rzeczy . Najp ierw wziąws zy mn ie za ręk ę,
zap ro wad ziła mn ie p o b u d u lec, czy li g lin ę, k amien ie i p o łaman e ceg ły , w zaro ś n ięty
k ąt o g ro d u , g d zie mu s ian o zrzu cać g ru z w czas ie b u d o wy s zp itala. Po tem p rzy n io s ła
wiad ro z wo d ą i s p rawn ie wy mies zała g lin ę d o o d p o wied n iej k o n s y s ten cji. Kied y
ro d zice wró cili z zak u p ó w, k u ch en k a b y ła s k o ń czo n a, jed y n ie g lin a jes zcze n ie
całk iem wy s ch ła.
Ro d zice d u mn i b y li ze s wy ch zd o b y czy , k tó re p rzy tas zczy li w d wó ch s iatk o wy ch
to rb ach . W jed n ej b y ło s ześ ć d u ży ch lepioszek, k ilk a ro d zajó w s u s zo n y ch o wo có w,
czerwo n e i b iałe ceb u le, cały kurdiuk, czy li tłu s ty b aran i o g o n , i n o wy żelazn y ru s zt.
Dru g a to rb a p ełn a b y ła kiziaku.
Na p ierws zy o b iad w Czirak czi zjed liś my lepioszki z ceb u lą s mażo n ą w b aran im
tłu s zczu . Uzb eck a ceb u la, d elik atn a w s mak u , n ad awała s ię d o jed zen ia n awet n a
s u ro wo . I tak wk ró tce u ło ży ły s ię n as ze p o s iłk i: n a ś n iad an ie jed liś my p o k awałk u
lepioszki i s u ch e o wo ce, n a o b iad tak że lepioszkę z s u ro wą ceb u lą, a n a k o lację p o d o b n y
warian t z ty ch s amy ch s k ład n ik ó w alb o co ś lep s zeg o , jeś li s ię n ad arzy ła o k azja.
Czas ami k u p o waliś my n a ry n k u katik, żó łtawy , p rzy p iek an y jo g u rt z b rązo wą s k ó rk ą,
lo k aln y p rzy s mak .
Ojciec miał n ares zcie s aty s fak cję z p racy . Pacjen ci, g łó wn ie k o b iety z d ziećmi,
s łab o mó wiły p o ro s y js k u , ale b y ły u p rzejme i wd zięczn e za p o mo c, co o k azy wały ,
p rzy n o s ząc d o k to ro wi lo k aln e p ro d u k ty : ta p arę jaj, in n a s ło ik mio d u , to p lack i
z mak iem i mio d em, to g o mu łk ę s era, k o s tk ę mas ła, czas em n awet k awał b aran in y
alb o k u rę. Nie g ło d o waliś my w Czirak czi, n awet p rzy b y ło n am n a wad ze.
Któ reg o ś d n ia o jciec ws p o mn iał:
– Czas p o my ś leć o s zk o le, Stefan k u . W mieś cie jes t diesiatilietka. M ó g łb y ś s ię
zap is ać w n o wy m ro k u , p o feriach .
Sam ju ż s ię n ad ty m zas tan awiałem. Nu d ziłem s ię, n ie mając n ic d o ro b o ty , a mó j
ro s y js k i p o p rawił s ię n a ty le, że n ie miałem żad n y ch o b aw. M iałem czas em k ło p o ty
z ak cen to wan iem s łó w, ale mó wiłem i p is ałem całk iem p ły n n ie i, p o mijając ju ż
p rzed mio ty ś cis łe, zn ałem d o ś ć d o b rze ro s y js k ą g eo g rafię i literatu rę, b y n ie
p o zo s tać w ty le za k las ą. Z h is to rią, s fałs zo wan ą p rzez wład ze, mo g ło b y ć g o rzej.
Ty mczas em Zin a zo s tała mo ją n au czy cielk ą. Ro zmawialiś my d u żo i Zin a mn ie
p o p rawiała. Czy tałem jej n a g ło s b ajk i ro s y js k ie i Lafo n tain e’a w ro s y js k im
tłu maczen iu . Niek tó re z n ich zn ałem n a p amięć w o ry g in ale i Zin a p o wtarzała za mn ą
fran cu s k ie s ło wa. Lu b iła, g d y jej czy tałem Pu s zk in a, s zczeg ó ln ie Opowiadanie o rybaku
i złotej rybce, Rusłana i Ludmiłę, Historię Stieńki Razina, d o k tó rej ś p iewaliś my razem Wołga,
Wołga, mat' rodnaja. Z Lermo n to wa lu b iła Mcyri, Demona… Grałem też z n ią w warcab y ,
w b itk i, zacząłem u czy ć ją s zach ó w.
J ed y n ie matk a n ie ch waliła s o b ie ży cia w Czirak czi. Bard zo b y ła ro zczaro wan a, że
n ie mo g ła zn aleźć p racy . Pierws zeg o d n ia, węd ru jąc p o s zp italu , o d k ry łem d rzwi
z n ap is em ŁABORATORIA. Drzwi n ie b y ły zamk n ięte, ale n ic d ziwn eg o , b o p o k ó j
b y ł p u s ty . W k ącie wis iał zlew… i to ws zy s tk o , żad n eg o s p rzętu , żad n y ch
materiałó w.
Kied y p o wied ziałem o ty m matce, n ie b y ła to d la n iej n o win a.
– Wiem, wiem, ro zmawiałam z Wierą. M u s i zwerb o wać p ers o n el, zan im zaczn ą
in s talo wać ap aratu rę. Dziwn a k o lejn o ś ć. Ale có ż mo żn a zro b ić… co k raj, to
o b y czaj… M o że z czas em… – d o d ała.
 Ale to czas u właś n ie zab rak ło .
Pierws zy g ro m z jas n eg o n ieb a u d erzy ł d wa czy trzy ty g o d n ie p o n as zy m
p rzy b y ciu .
Pewn eg o d n ia, wczes n y m p o p o łu d n iem, p ró b o wałem ro zp alić o g ień p o d n as zą
o g ro d o wą k u ch en k ą, k tó ra b ard ziej d y miła, n iż g rzała, k ied y matk a wy ch y liła s ię
z p o k o ju .
– Nie wch o d ź d o ś ro d k a, aż cię zawo łam – p o wied ziała i zamk n ęła d rzwi.
Co s ię s tało ? Przy tk n ąłem n o s d o s zy b y . Ojciec wró cił wcześ n ie, właś n ie
p rzeb ierał s ię w s zlafro k , wy g ląd ał n a b ard zo zatro s k an eg o . Zn ałem ten wy raz twarzy
o jca jes zcze z Otwo ck a. W czas ie wak acji wo ziłem g o czas em b ry czk ą n a wizy ty .
Niek ied y , wy ch o d ząc z d o mu p acjen ta, o jciec s tawał k ilk a k ro k ó w o d b ry czk i
i p o d n o s ił d ło ń . To b y ł zn ak : p acjen t ma s zk arlaty n ę (lu b in n ą p o ważn ą ch o ro b ę
zak aźn ą), wracaj d o d o mu s am n a p iech o tę. Zro zu miałem, że teraz s tało s ię to s amo .
M ama o two rzy ła d rzwi.
– Tatu ś p o s zed ł p o d p ry s zn ic. Wy b u ch ła s zk arlaty n a. Tro je d zieci ju ż leży n a
s ali. – Po ch wili d o d ała: – Zin a jes t jed n ą z n ich , jes t b ard zo ch o ra.
Zin a u marła trzy d n i p ó źn iej. Przez o s tatn i ro k n ie p łak ałem wiele, ale ty m razem
i p o tem w czas ie p o g rzeb u zas zy łem s ię w zaro ś n ięty m k ącie o g ro d u i łzy s p ły wały
mi p o p o liczk ach . Ch ętn ie u k ry łb y m twarz w s p ó d n icy matk i… ale w mo im wiek u ?
Sty p a p o p o g rzeb ie Zin y trwała trzy d n i. Wó d k a lała s ię litrami. Ro d zice b y li
zap ro s zen i, ale o jciec, ch o ć miał o p o ry , p o s zed ł w k o ń cu s am. Ale n ie mó g ł
Ro s jan o m d o trzy mać k ro k u , d ru g ieg o d n ia wieczo rem wró cił zu p ełn ie s tru ty .
– To n ie d la mn ie – p rzy zn ał s ię. – Te ilo ś ci wó d k i, s amo g o n u , s k ażo n eg o
s p iry tu s u … o d s amy ch o p aró w g ło wa b o li. – Przes p ał n o c i p ó ł d n ia, a d o p iero p o
n as tęp n ej n o cy b y ł zd o ln y d o p racy .
Ży cie wró ciło d o n o rmy , ale tęs k n iłem za mo ją małą p rzy jació łk ą. Po lu b iłem to
d zieck o , tak ie b y s tre, mo że p rzed wcześ n ie d o jrzałe. Stara maleń k a, n azy wała ją
mama. Bo leś n ie o d czu łem jej s tratę, p o czu łem s ię o s amo tn io n y .
M y ś lałem d o ś ć częs to o o d wied zen iu Heli, ale jak o ś n ig d y s ię n a to n ie
zd o b y łem. Do k o łch o zu mo żn a b y ło d o trzeć jed y n ie n a p iech o tę, d wad zieś cia
k ilo metró w w jed n ą s tro n ę. J es zcze mies iąc temu n ie wah ałb y m s ię an i ch wili, n awet
b ieg łb y m całą d ro g ę. A teraz? Nap is ałem d o Heli, ale o d p o wied zi n ie o trzy małem.
J u ż wted y , n a łące k o ło s tacji, międ zy n as wk rad ł s ię ch łó d , jak aś n iep ewn o ś ć.
W Go rk im o jciec, wid ząc, jak ciężk o n am s ię ro zs tać, ws p o mn iał n awet
o małżeń s twie, o b iecu jąc, że zap ewn i n am u trzy man ie, aż s tan iemy n a włas n y ch
n o g ach , aż s k o ń czy my u n iwers y tet. M atk a miała d u żo więk s ze wątp liwo ś ci, a o jciec
Heli n ie ch ciał n awet o ty m s ły s zeć. Hela n ie ży wiła en tu zjazmu d la tak p o ważn eg o
k ro k u , ja ch y b a też n ie. W wiek u lat s zes n as tu n ie d o jrzeliś my jes zcze d o
małżeń s twa.
Nas tęp n y g ro m s p ad ł n a n as k ilk a ty g o d n i p o ś mierci Zin y .
Siad aliś my właś n ie d o k o lacji, k ied y k to ś zap u k ał d o d rzwi. Otwo rzy łem, n a
p ro g u s tał milicjan t, k tó reg o częs to wid y wałem w s zp italu . Po d ał mi jak iś d ru czek .
Przek azałem g o o jcu . Wid n iała n a n im o k rąg ła p ieczęć i n ap is : PRIKAZ.
– Bard zo mi p rzy k ro , Wład y s ławie M ich ajło wiczu – p o wied ział milicjan t,
p rzes tęp u jąc z n o g i n a n o g ę – b ard zo żału ję… n ap rawd ę… ale… – I wy s zed ł.
Sp o jrzałem n a o jca. Zb lad ł i b ez s ło wa p o d ał k artk ę matce. M atk a zaczęła czy tać
n a g ło s , ale z tru d em mo g ła g o z s ieb ie wy d o b y ć, b o led wie ją s ły s załem. Do tarły d o
mn ie p o jed y n cze s ło wa: p o s zerzy ć… s trefa p o g ran iczn a… p rzes ied lić…
n iep rawo my ś ln i… Warg i mamie d rżały , k ied y p o d ała mi d o k u men t.
– I co teraz? Uwzięli s ię n a n as , miejs ca n ie d ad zą n am zag rzać… – Gło ś n iej,
z wy raźn ą zło ś cią, d o d ała: – Niech ich ws zy s tk ich s zlag trafi! Najg o rzej jak czło wiek
jes t b ezs iln y !
Sed n em ro zk azu b y ło to , że rząd p o s tan o wił p o s zerzy ć s trefę afg ań s k ieg o
p o g ran icza i Czirak czi zn alazło s ię w tej zo n ie. W związk u z ty m ws zy s cy u ch o d źcy
jak o „n iep ewn y elemen t” zo s tają p rzes ied len i i w ty m celu mają s ię s tawić ze s wy m
d o b y tk iem n azaju trz o g o d zin ie ó s mej ran o n a s tacji k o lejo wej.
Ud erzy ło to n as jak o b u ch em w g ło wę. Ojciec p ierws zy d o s zed ł d o s ieb ie.
– Nie wiem jak wy – p o wied ział – ale ja jes tem g ło d n y . Daj n am co ś zjeś ć,
mateczk o . A p o tem p ó jd ę p o g ad ać z Wierą.
– Id ź, id ź – p o wied ziała mama – ale n ie licz n a to , że o n a ch o ć p alcem k iwn ie.
O s ieb ie b ęd zie s ię b ała. Przek lęci b o ls zewicy ! Żeb y ich ws zy s tk ich s zlag trafił, żeb y
ich ch o lera g n ała o d M iń s k a d o Wład y wo s to k u ! Zab ierzmy s ię lep iej d o p ak o wan ia.
Nig d y jes zcze n ie wid ziałem matk i tak wś ciek łej. Cis n ęła talerze z lepioszką
i s mażo n ą ceb u lą, aż p o d s k o czy ły n a s to le. „Ps iak rew, p s iak rew… ” – p o wtarzała.
Ojciec p o s zed ł d o n aczeln ej lek ark i, a matk a i ja zab raliś my s ię d o p ak o wan ia.
J u ż w p ó ł g o d zin y b y liś my g o to wi.
– M o że i lep iej, że ży liś my n a walizk ach , teraz mamy mn iej ro b o ty – u s iło wałem
p o cies zy ć matk ę, ale n awet mn ie n ie u s ły s zała. J u ż b y ła s p o k o jn a, lecz my ś lami
g d zieś w in n y m ś wiecie.
 – Wiera n ic n ie mo że zro b ić – p o wied ziała w k o ń cu . – Nawet g d y b y mo g ła, to b y
n ie p ró b o wała. Nie win ię jej. W ty m p rzek lęty m k raju k ażd y s ię trzęs ie o s ieb ie
i mu s i my ś leć o s wo jej ro d zin ie. A mo że n awet p o żeg n a n as z u lg ą. Wcale b y m s ię
n ie zd ziwiła. Zaws ze s ię b ała, że s tars zeń s two o jca mo że zag rażać jej s tan o wis k u .
M o że n awet d o n io s ła n a n as ? Ale ch y b a n ie. To p rzecież o g ó ln y n ak az.
M atk a p rzerwała. Zmien iła temat.
– Sp o tk amy zn ajo my ch n a s tacji. Ro mero wie p ewn ie tam b ęd ą. I Hela – d o d ała,
p atrząc n a mn ie p y tająco . – Ale to ju ż n ie to s amo , co ? Tak b y wa. – Uś miech n ęła s ię.
– Nie martw s ię, s y n eczk u , b ęd ą in n e…
Zaczerwien iłem s ię, ale p o wró t o jca u rato wał mn ie o d zak ło p o tan ia.
– M iałaś rację, mateczk o – p o wied ział. – Ob o je b y li w p o k o ju , Wiera i jej mąż.
Nib y s ię zd ziwili, k ied y im zd ałem relację, i u d awali, że n ic n ie wied zą. Nie wiem jak
o n a, ale o n n a p ewn o b y ł p o in fo rmo wan y . Z miejs ca wy recy to wał s zereg ważk ich
p o wo d ó w teg o n ak azu : walk a z wro g iem n a ś mierć i ży cie… o jczy zn a… n iep o żąd an y
elemen t… i tak d alej. J ak mas zy n a p o wtarzał s ame s lo g an y , a z ty m n ie mo żn a
d y s k u to wać. Nie czek ałem k o ń ca. Wy s zed łem.
Kto ś n ieś miało zap u k ał d o d rzwi. W p ro g u s tała Wiera.
– M o g ę wejś ć? – s p y tała jak b y zażen o wan a.
M ama ws k azała k rzes ło .
– Siad ajcie. Nap ijcie s ię z n ami h erb aty , p rawd ziwa, g ru ziń s k a, d o s tałam wczo raj
n a czarn y m ry n k u .
– Przy s złam p rzep ro s ić za męża – rzek ła. – On jes t w k o mitecie p arty jn y m
s zp itala i n ie mo że mó wić in aczej. M y tu mu s imy jak o ś ży ć, ro zu miecie ch y b a,
Wład y s ławie M ich ajło wiczu ? M ó j b rat jes t k o n s u lem w Kab u lu i jeg o też n ie
mo żemy n arażać. Zag ran iczn a p lacó wk a to n ie b y le co ! Ro zu miecie, p rawd a? –
Po wtó rzy ła. – On n as czas em o d wied za, ale o ży ciu za g ran icą o p o wiad a mi ty lk o , jak
jes teś my we d wó jk ę. Nie ty lk o w o b ecn o ś ci męża, ale i p rzy n as zy ch ro d zicach b o i
s ię mó wić, b o n as z o jciec też jes t czło n k iem p artii. Tak tu ju ż jes t… – Przerwała,
jak b y jej n ag le s łó w zab rak ło . Po ch wili zwró ciła s ię d o o jca: – Szczerze żału ję, że
mu s icie wy jech ać, Wład y s ławie M ich ajło wiczu . Nie wiem, czy zd ajecie s o b ie s p rawę,
jak wielk ą d la mn ie p o mo cą jes t… b y ła – p o p rawiła s ię – was za o b ecn o ś ć tu taj.
I was za też, Czes ławo Zach ariewn a. We tró jk ę s two rzy lib y ś my tu taj wzo ro wy s zp ital.
Do p iero wczo raj s ię d o wied ziałam, że wład ze n ares zcie p o s tan o wiły wy p o s aży ć
n as ze lab o rato riu m. A teraz ws zy s tk o n a n ic! Ok ro p n e czas y … A ty , Stiep an u s zk a,
b y łeś tak i d o b ry d la mo jej Zin o czk i, jak s tars zy b rat… o n a cię p o k o ch ała. –
Po ło ży ła ręk ę n a mo jej d ło n i.
M ó wiła n ap rawd ę o d s erca, b o p rzecież n ie mu s iała p rzy ch o d zić s ię z n ami
p o żeg n ać. Nie mo g liś my n awet teg o o czek iwać. J ak o „n iep ewn y elemen t” s taliś my
s ię au to maty czn ie p arias ami, tręd o waty mi, n ależało n as u n ik ać. Każd y k o n tak t
z n ami mó g ł jej zas zk o d zić.
– Ch o d źmy d zis iaj wcześ n ie s p ać – zd ecy d o wała mama p o wy jś ciu Wiery . –
Będ ziemy mu s ieli ws tać o ś wicie.
Ale d łu g o n ie mo g łem zas n ąć. Gn ęb iła mn ie my ś l o jes zcze jed n ej p o d ró ży
w b y d lęcy m wag o n ie, n ie wiad o mo d o k ąd , zn o wu w n iezn an e. Do k ąd n as wy wio zą,
z p o wro tem n a p ó łn o c? Za Ural? Na Dalek i Ws ch ó d ? W ty m o g ro mn y m k raju jes t ty le
n iep o żąd an y ch mo żliwo ś ci…
Ale p rzy n ajmn iej ty m razem n ik t n ie ło mo tał w d rzwi p o p ó łn o cy . By liś my
wp rawd zie „n iep ewn y m elemen tem”, ale wciąż „wo ln y mi” o b y watelami. Wczes n y m
ran k iem o p u ś ciliś my s zp ital, n ie w es k o rcie milicji, ale k o mfo rto wo , s p ecjaln ą
ciężaró wk ą p rzy s łan ą p rzez Wierę Nik o łajewn ą.
 Ro zd ział 1 7

Bliskie nieznane

Z ajech aliś my n a s tację k o lejo wą w Czirak czi jak o jed n i z p ierws zy ch . Ciężaró wk a
s tan ęła n a tej s amej łące, n a k tó rej wy ład o waliś my s ię z p o ciąg u zaled wie s ześ ć
ty g o d n i temu . W ciąg u d n ia p o tro ch u zjeżd żali s ię lu d zie z in n y ch miejs co wo ś ci.
Po d wieczó r n a łące b y ł ju ż cały tłu m. Częś ć wy g n ań có w zn aliś my z p o p rzed n iej
d łu g iej p o d ró ży , ale więk s zo ś ć s tan o wili o b cy lu d zie. J ak zwy k le zlep ek
n aro d o wo ś ci.
Z u s t d o u s t ro zch o d ziła s ię p o g ło s k a, że p o ciąg ma b y ć p o d s tawio n y o ó s mej
ran o … alb o mo że o d wu n as tej w p o łu d n ie… alb o … k to to mo że wied zieć? Wład ze
n as n ie in fo rmu ją. Ch y b a s ame n ie wied zą.
Zap ad ła ju ż p rawie n o c, g d y n ad jech ał k o n ty n g en t z k o łch o zu , w ty m Hela
z ro d zin ą i jes zcze k ilk a o s ó b zn an y ch n am z p o p rzed n iej p o d ró ży . Razem z n imi
ro zb iliś my o b ó z jak z filmu o Dzik im Zach o d zie: b ag aże u ło żo n e w s to s n a ś ro d k u ,
a d o o k o ła, zamias t k ry ty ch wo zó w, n as ze p o s łan ia. Heli i mn ie u d ało s ię u mieś cić
p o s łan ia o b o k s ieb ie. Ty le mieliś my s o b ie d o o p o wied zen ia, ty le p y tań cis n ęło s ię
n a u s ta. Ro zmawialiś my d łu g o w n o c, ale n iezad an e p y tan ia p o zo s tały b ez
o d p o wied zi.
W k o łch o zie ży cie b y ło zn o ś n e, o p o wiad ała Hela. M ieli p o k ó j d la s ieb ie, a że b y ł
u ro d zaj, jed zen ia n ie b rak o wało . Ojciec p raco wał w k an celarii, a matk a w s k ład zie.
Hela wraz z ro d zeń s twem p raco wała w p o lu . Praca, zu p ełn ie in n a n iż w Kwas zy , też
n ie b y ła lek k a, częs to trzeb a b y ło s tać p o k o s tk i w b ło cie. Zaczęli s ię ju ż n awet
p rzy zwy czajać, k ied y p rzy s zed ł n ak az wy jazd u .
Zas n ąłem wres zcie, wciąż n ie zad aws zy p y tan ia, k tó re miałem n a k o ń cu języ k a.
Nag le p o czu łem, że k to ś p o trząs a mn ie za ramię. „Dru g a g o d zin a”, u s ły s załem męs k i
g ło s , „teraz k o lej two ja i Olk a”. Trzy maliś my wartę p arami, p iln u jąc d o b y tk u n as zej
g ru p y , zmien iając s ię co d wie g o d zin y . Na łące, s k ąp an ej w b las k u k s ięży ca i milio n a
g wiazd , p an o wała cis za; czas em k to ś ty lk o wes tch n ął g łęb o k o , k to ś zach rap ał,
zap łak ało d zieck o . Dwie g o d zin y ciąg n ęły s ię w n ies k o ń czo n o ś ć. Nad es zła wres zcie
czwarta, czas n a zmian ę warty , k o lej n a n as zy ch o jcó w. A k ied y zn ó w s ię o b u d ziłem,
o jciec, k tó reg o p o s łan ie b y ło w n o g ach mo jeg o , właś n ie s zed ł s p ać. Szó s ta, ran ek .
Zaczęło mi s ię ro b ić zimn o , n aciąg n ąłem k o c n a g ło wę i w p ó łś n ie wy ciąg n ąłem
n o g ę, ab y s ię u p ewn ić, że mo je b u ty s ą n a s wo im miejs cu , u s tó p p o s łan ia. No g a
n atrafiła n a p u s tk ę, s en zn ik ł z p o wiek . Gd zie s ą mo je b u ty ? Serce zamarło mi
w p iers i, ręce s zu k ały n ies p o k o jn ie d o o k o ła p o s łan ia. Tak ich zaws ze p iln o wałem!
Przez całą n o c o d czas u d o czas u wy s u wałem n o g ę, d o ty k ając ich , u p ewn iając s ię, że
s to ją tam, g d zie p o win n y . A teraz ich n ie ma! Zn ik ły ! Uk rad li mi b u ty !
J ak to s ię mo g ło s tać? Stałem n a warcie z Olk iem o d d ru g iej d o czwartej i miałem
je wted y n a n o g ach . O czwartej o jciec i s tary Ro mer o b jęli wartę, ja s ię ro zeb rałem,
zd jąłem b u ty i p o s tawiłem w n o g ach p o s łan ia, o d s tro n y b ag aży . J ak iś łajd ak mu s iał
s ięg n ąć p rzeze mn ie i u k raś ć mi b u ty , mo je p ięk n e wy s o k ie b u ty ! Prawie s ię
ro zp łak ałem.
Te b u ty n ie b y ły zn ó w tak ie p ięk n e. Nie p o d s zy te, n ie b ard zo n awet ciep łe. By ły
za d u że, co w Kwas zy zo s tawiało miejs ce n a wełn ian e s k arp ety , o n u ce i wars twy
g azety . M iały ch o lewy z czarn eg o b rezen tu , p rzy s zwy z mato wej s k ó ry i g u mo we
p o d es zwy .
Dalek o im b y ło d o p o ls k ich o ficerek , ale b y ły to jed y n e tak wy s o k ie, ch o ć
częś cio wo s k ó rzan e b u ty w Kwas zy i b y łem z n ich b ard zo d u mn y . I b y ły n ie d o
zas tąp ien ia. A co n ajważn iejs ze, d o s tałem je w n ag ro d ę za d o b rą p racę. „Do s tałem” to
mo że n iewłaś ciwe s ło wo , b o n ag ro d a p o leg ała n a ty m, że p o zwo lo n o mi je k u p ić
w posiołkowym s k lep ie.
Wło ży łem je, b o g d y wy jeżd żaliś my z Czirak czi, b y ło zimn o i mo k ro . A i łatwiej
b y ło je mieć n a n o g ach , n iż d o ło ży ć d o p ełn y ch to b o łó w. A teraz zn ik n ęły ! Kto ś
mu s iał je u k raś ć w czas ie, k ied y o jciec i p an Ro mer trzy mali wartę. Nie mo g łem w to
u wierzy ć. Zmartwię o jca, g d y mu p o wiem, że n ie u ważał, że ch y b a s ię zag ad ał. Ale czy
mo g ę mu wy b aczy ć? Wy k lu czo n e!
O ś n ie n ie b y ło ju ż mo wy . Nag le, jak wid mo , z p o ran n ej mg ły wy n u rzy ł s ię d łu g i
rząd to waro wy ch wag o n ó w i p o wo li wto czy ł n a n as zą b o czn icę. Sło ń ce n ie wzes zło
jes zcze zza g ó r, ale ws ch o d n ia częś ć n ieb a, o p arta o zy g zak s zczy tó w, jaś n iała
z min u ty n a min u tę. Ks ięży c zn ik ł i g wiazd y g as ły jed n a p o d ru g iej. Łąk a b u d ziła s ię
d o ży cia. Lu d zie zb ierali p o s łan ia, zwo ły wali d zieci, p ak o wali to b o ły , tu k to ś co ś
k o mu ś p ers wad o wał, tam k to ś n a k o g o ś k rzy czał. J ak zwy k le. Ws zy s tk o
w p o ś p iech u , w zd en erwo wan iu .
– Co o n i s ię tak ś p ies zą? – zwró ciłem s ię d o leżącej o b o k Heli. – Po ciąg b ez n as
i tak n ie o d jed zie.
 – A d laczeg o tłu m zaws ze s k ład a s ię z id io tó w? – o d p o wied ziała mi p y tan iem n a
p y tan ie.
W k o lejn y m b y d lęcy m wag o n ie zad o mo wiliś my s ię s zy b k o , jak n a wy trawn y ch
p o d ró żn ik ó w p rzy s tało . Razem z Ro merami zajęliś my g ó rn ą ty ln ą p ó łk ę, tę
z wid o k iem n a k ieru n ek jazd y . Uło ży łem s ię n a mo im s tały m miejs cu , p rzy
zak rato wan y m o two rze p ełn iący m fu n k cję o k n a. Pó ł leżąc, p ó ł s ied ząc, z g ło wą
o p artą o d rewn ian ą ś cian ę wag o n u , lu b iłem p atrzeć p rzez o k n o , czu ć wiatr n a twarzy ,
n awet g d y b y ł p ełen k u rzu i s ad zy . Ale n a razie wid o k s ię n ie zmien iał, p o ciąg s tał
i an i d rg n ął, ch o ć mijała g o d zin a za g o d zin ą. Zamk n ąłem o czy .
M iałem ju ż teg o d o s y ć. Czy tak a ma b y ć res zta meg o ży cia? Wy jazd y , p rzy jazd y .
Częś ciej p o żeg n an ia n iż p rzy witan ia. Bez wy b o ru , b ez ład u i s k ład u . Bó g wie d o k ąd ,
d laczeg o , p o co ? Czy ju ż zaws ze mam b y ć p io n k iem n a s zach o wn icy , p rzes u wan y m
n iezn an ą ręk ą? Przes zło ś ci miałem n iewiele, teraźn iejs zo ś ć b y ła p o n u ra.
A p rzy s zło ś ć? Lep iej n ie my ś leć.
Nawet czy tać mi s ię n ie ch ciało . Wciąż te s ame p arę k s iążek , o k ład k i
wy ś wiech tan e. Ro zmó w d o o k o ła s tarałem s ię n ie s łu ch ać. Ws zy s tk o p ró żn e g ad an ie,
w k ó łk o to s amo . Przewid y wan ia, p rzy p u s zczen ia, b ezp o d s tawn e d y s k u s je, jed n a
wielk a b zd u ra. Nik t n ic n ie wie, n ie ro zu mie, n iczeg o s ię n ie n au czy ł.
Alb o to wieczn e g ad an ie o jed zen iu . „Na b ig o s k ap u s tę trzeb a k ro ić cien k o …
i trzy ro d zaje k iełb as y … ”, „A p amiętas z ry b k ę p o ży d o ws k u Po d Bach u s em?”,
„Najlep s zeg o tatara d o s tałeś w Bris to lu … ś wieżu tk i, p alce lizać… ”, „W czwartek
zaws ze b y ły flak i… ju ż w ś ro d ę d o u s t s zła ś lin k a… ”
Zatk ałem u s zy p alcami, ale d u rn e g lęd zen ie trwało d alej. Nic ju ż n ie miało s en s u .
Hela s ied ziała n a n ajd als zy m k o ń cu p ó łk i, p rzy d ru g im o k n ie. M ilczała. Po g rążo n a
we włas n y m ś wiecie, ju ż całk iem in n y m o d mo jeg o ?
M u s zę d o czeg o ś s ię zab rać, b o zwariu ję. Zn aleźć p o d ręczn ik i? Ale p o co ? Do ś ć
ju ż miałem ch emii, b io lo g ii, matematy k i, fizy k i. Wciąż te s ame k s iążk i, wielo k ro tn ie
ro związy wan e zad an ia n ie p rzed s tawiały żad n ej tru d n o ś ci. Zres ztą, jak i b y ł w ty m
cel? M atu ra, u n iwers y tet, med y cy n a… mrzo n k i, mrzo n k i! M am ju ż s zes n aś cie lat,
s tary b y k . Przez res ztę ży cia b ęd ę n ieu k iem, ig n o ran tem, ćwierćin telig en tem
o d u ży ch as p iracjach .
A co ja mo g ę o fiaro wać Heli? Do m? Dzieci? Zap ewn io n y b y t? Pu s ty ś miech ! Ale
n ie b y ło mi d o ś miech u . M o że i lep iej, że p rzes taliś my mó wić o p rzy s zło ś ci, o n as zej
ws p ó ln ej p rzy s zło ś ci. Ch y b a o b o je u n ik aliś my teg o tematu .
Ps iak rew, czy żb y m tracił ro zu m? Ileż mo żn a tak b iad ać n ad włas n y m lo s em?
Trzeb a wziąć s ię w g arś ć!
Gwałto wn e s zarp n ięcia, jed n o … d ru g ie… p rzerwały mo je czarn e my ś li.
Otwo rzy łem o czy . J ed ziemy . Rząd d rzew n a s k raju łąk i zamig o tał w p ro mien iach
zach o d ząceg o s ło ń ca. Cały d zień s taliś my n a tej n ies zczęs n ej b o czn icy . Gó rs k ie
łań cu ch y , jed en k ry jący s ię za d ru g im, mien iły s ię zło tem n a tle g ran atu
ciemn iejąceg o n ieb a. Po ciąg jech ał n a p ó łn o c, w k ieru n k u Samark an d y . M in ęliś my
ją wczes n ą n o cą i s k ręciliś my n a ws ch ó d , ch y b a w k ieru n k u Tas zk en tu , zn ó w
jech aliś my w n iezn an e, ale ch o ć n a razie tą s amą d ro g ą, k tó rą p rzy b y liś my d o
Czirak czi.
Nap rzeciwk o mn ie, n a p rzed n iej g ó rn ej p ó łce, rezy d o wał J ó zek . Zawarliś my
zn ajo mo ś ć. J ó zek miał p rawie o s iemn aś cie lat i p o d ró żo wał z matk ą i mło d s zy m
b ratem. Przed wo jn ą mies zk ali w Baran o wiczach . J eg o o jciec, in ży n ier n a p ań s two wej
p o s ad zie, zo s tał ares zto wan y wk ró tce p o s o wieck iej in wazji we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u .
W k wietn iu 1 9 4 0 ro k u , p arę mies ięcy p rzed n ami, J ó zek z matk ą i b ratem też zn alazł
s ię w o k o licy Arch an g iels k a. Od o jca d o ty ch czas n ie mieli żad n y ch wieś ci, n ie
wied zieli n awet, czy ży je. J ó zek też p raco wał w les ie, ale o lo d o wej d ro d ze n ie
s ły s zał. A teraz marzy ł o ws tąp ien iu d o wo js k a.
Ty m razem n as za p o d ró ż n ie trwała d łu g o . J u ż p o p o łu d n iu trzecieg o d n ia p o
wy jeźd zie z Czirak czi p o ciąg s tan ął n a b o czn icy . By ło ch ło d n o i mo k ro , w p o wietrzu
wis iał k ap u ś n iaczek . Hela, Olek , J ó zek i ja s ied zieliś my – w tej właś n ie k o lejn o ś ci –
w o twarty ch d rzwiach wag o n u . Czy żb y Hela mn ie u n ik ała? Kilk u milicjan tó w,
z k arab in ami zwis ający mi z ramio n , b ieg ło p arami wzd łu ż p o ciąg u , waląc w ś cian y
i wo łając: „Wy s iad ać, raz-d wa, ws zy s cy wy s iad ać”. Ty m razem b ez żad n eg o pożałujsta.
Czy żb y ś my ju ż s tracili s tatu s wo ln y ch o b y wateli?
Gó ry n a ws ch o d zie b y ły d u żo b liżs ze i wy raźn ie p o k ry te ś n ieg iem. Dwó ch
milicjan tó w zatrzy mało s ię p rzy n as zy m wag o n ie.
– Gd zie my właś ciwie jes teś my ? – s p y tał Olek . – J ak s ię to miejs ce n azy wa? –
Ws k azał k ilk a b arak ó w n ied alek o to ru .
– J ak p rzy jd zie czas , to s ię d o wiecie – o d b u rk n ął milicjan t.
– Nie nado, Żen ia, n ie trzeb a – zg an ił g o d ru g i s ierżan t. – Oni nie zakliuczonnyje, oni
grażdanie, to n ie s ą więźn io wie, to o b y watele. – Uś miech n ął s ię d o n as , s zczeg ó ln ie d o
Heli. – M o żn a im o d p o wiad ać n a p y tan ia. Zn ajd u jecie s ię w So wieck iej Rep u b lice
Kazach s tan u – zaczął in fo rmo wać b ard ziej o ficjaln ie. – Tamto mias to – ws k azał
p alcem zary s y d o mó w n a h o ry zo n cie – to Ken tau . – Zak reś lił ramien iem wielk ie
p ó łk o le. – Zdies' żyt' budietie – d o d ał i o b aj p o s zli d alej.
 – To s ły s zeliś my ju ż n ieraz – zau waży łem. – Ch y b a p rzez s en to p o wtarzają.
– M amy mies zk ać tu , w ty ch s zo p ach ? – zap y tał Olek . – Nawet n a o d leg ło ś ć
ś mierd zą b y d łem. To ru d ery . Dziu ry w ś cian ach . Zało żę s ię, że d ach y p rzeciek ają.
Ale i ty m razem n ie mieliś my wy b o ru . Trzeb a s ię b y ło ro zład o wać. Wzd łu ż to ru
leżały ju ż k u p y b ag aży , lu d zie b ieg ali tam i z p o wro tem, d arli s ię jed en n a d ru g ieg o ,
k łó cili s ię zajad le o tak ą czy in n ą ru d erę. Nas zej g ru p ie u d ało s ię w k o ń cu zająć jak ąś
n iewielk ą s zo p ę, n a ty le małą, b y n ie d zielić jej z o b cy mi. Cien k ie, miejs cami wp ro s t
ażu ro we ś cian k i z d es ek led wie trzy mały s ię k u p y i n ie zap ewn iały o s ło n y p rzed
zimn y m wiatrem wiejący m o d zaś n ieżo n y ch g ó r. Szy b y w o k n ach b y ły p o wy b ijan e.
Olek miał rację: d ach p rześ wiecał w wielu miejs cach , k awały n ieb a wid ać b y ło
w d ziu rach wielk o ś ci g ło wy . Po d ło g a z u b itej ziemi p o k ry ta b y ła k awałk ami
zg n iły ch mat, p ęk ami b ru d n ej s ło my , o d łamk ami s zk ła, o wczy mi b o b k ami. W k ącie
leżał p rzewró co n y b las zan y p iecy k z wy s tający m k awałem ru ry . Dru g a jej częś ć
zwis ała lu źn o z d ach u .
– Najp ierw mu s imy d o p ro wad zić b arak d o p o rząd k u – o b jął k o men d ę p an Ro mer.
– M amy tu p o n o ć czek ać n a d als zy tran s p o rt. Tak mi p o wied ział s ierżan t. Ale k to
wie, k ied y s ię zn ajd zie? J u tro … ? p o ju trze? Bałag an jak zwy k le.
– Po d jed n y m wzg lęd em mamy s zczęś cie – zab rała g ło s matk a. – Os tatn imi
lo k ato rami b y ły tu o wce, a n ie lu d zie. Owce ch o ciaż ws zy p o s o b ie n ie zo s tawiają.
Res ztę d n ia s p ęd ziliś my , p rzy g o to wu jąc s ię d o n o cy . Ko b iety zab rały s ię d o
zamiatan ia p o d ło g i i d ró żk i p ro wad zącej d o d rzwi. Szczęś liwie k to ś miał w b ag ażu
p aczu s zk ę g wo źd zi i mężczy źn i wzięli s ię d o łatan ia ś cian , u s tawian ia p iecy k a,
zaty k an ia d ziu r w o k n ach k awałk ami d es ek i s zy b , k tó re ro zrzu co n e leżały d o o k o ła.
Olek , J ó zek i ja wd rap aliś my s ię n a d ach i s taraliś my s ię p o zaty k ać d ziu ry czy m
p o p ad ło : g arś ciami ziels k a, liś ci, k awałk ami d es ek p o d awan y mi n am p rzez Helę,
M ilę i M ag d ę.
Wres zcie s k o ń czy liś my . Wzg lęd n ie czy s ta, u p o rząd k o wan a ch ału p a wy g ląd ała
ju ż lep iej i ro zp alo n y p iecy k o b iecy wał tro ch ę ciep ła. Zmęczen i, w wilg o tn y ch
u b ran iach , właś n ie ro zs ied liś my s ię n a p o d ło d ze wo k ó ł p iecy k a, k ied y Heli wp ad ł
d o g ło wy n o wy p o my s ł.
– M u s imy n a n o c ro zp ak o wać p o ś ciel. Nie lep iej zro b ić to teraz, p ó k i jes t jes zcze
tro ch ę ś wiatła, i p u s ty mi wo rk ami u s zczeln ić d ach ? J ak s ię ro zp ad a, to te trawk i
i g ałązk i, co ś cie tam ws ad zili, n ie wy s tarczą.
M o że miała rację. Wo rk i o d p o ś cieli b y ły b rezen to we, ch o ć częś cio wo
n iep rzemak aln e. Ale k o mu ch ciało s ię zaczy n ać o d p o czątk u ? Drap ać s ię zn ó w n a
mo k ry , ś lis k i d ach , w d es zczu , n a zimn ie, p o d zas n u ty m ch mu rami n ieb em?
Pró b o waliś my s ię wy k ręcić:
– Kto ś u k rad n ie wo rk i i co wted y ?
Ale n as p rzeg ło s o wan o . We tró jk ę b ez en tu zjazmu wleźliś my z p o wro tem n a d ach
i zamo co waliś my wo rk i.
– Ko n iec, więcej n ie wy ch o d zę – p o wied ziałem s tan o wczo .
Zjed liś my p o k awałk u lepioszki z zimn ą g o to wan ą wo d ą i ju ż b y ł czas iś ć s p ać.
M iejs ca b y ło d o ś ć i zro b iłem s o b ie p o s łan ie w k ącie, d alek o o d Heli i o d ro d zicó w.
By łem zły i ch ciałem b y ć s am.
W n o cy zro b iło s ię zimn o i p rzes tał p ad ać d es zcz. Wo rk i n a d ach u o k azały s ię
n iep o trzeb n e, ale ch o ciaż n ik t ich n ie u k rad ł.
Ran o b ity m trak tem międ zy b arak i zajech ało k ilk a s amo ch o d ó w. Wy s y p ała s ię
z n ich g ru p a milicjan tó w i cy wiló w. Z zes zy tami i ch emiczn y mi o łó wk ami w ręk ach
ro zes zli s ię p arami p o b arak ach , p o czy n ając o d d ru g ieg o k o ń ca o s ied la. Do p iero
o k o ło p o łu d n ia d o s zli d o n as i wy wo łali n as n a zewn ątrz. Przed b arak iem s tało
d wó ch Kazach ó w, cy wil i milicjan t. Śn iad zi, o s zero k ich , ty p o wo mo n g o ls k ich
twarzach , s k o ś n y ch o czach . Gło s zab rał cy wil. M ó wił p o ro s y js k u zu p ełn ie p ły n n ie.
Przed s tawił s ię jak o p rzewo d n iczący k o łch o zu Ky zy ł Dy ch an , czy li Czerwo n y
Ko g u t.
– Po trzeb n e n am ręce d o p racy . A p o mies zczen ia s ą d la was g o to we – o b iecy wał
z s zero k im u ś miech em. Po tem cierp liwie o d p o wiad ał n a n as ze p y tan ia. Tak , d la
ws zy s tk ich b ęd zie p raca. Dla s tary ch w k an celarii i w s k ład ach , a d la in n y ch w p o lu
i w wars ztatach . Nawet d la d zieci ro b o ta s ię zn ajd zie. – Nies tety , n ie mamy d la was
p racy w was zy m zawo d zie – o d p o wied ział n a p y tan ie o jca. – M amy w k o łch o zie
p ielęg n iark ę, ale n ie mamy etatu d la lek arza. – Zas tan o wił s ię. – M o że z czas em d a s ię
co ś załatwić. Zo b aczy my . – Przy n ajmn iej b rzmiało to s zczerze.
M ilicjan t milczał p rzez cały czas . Przewo d n iczący k o łch o zu zaczął teraz zad awać
p y tan ia k ażd emu p o k o lei, a milicjan t ro b ił w zes zy cie n as zą ewid en cję: imię,
n azwis k o , otczestwo, czy li imię o jca, d ata i miejs ce u ro d zen ia, n azwis k o p an ień s k ie
matk i, b ab k i itp ., itd . Biu ro k racja w p ełn y m ro zk wicie. Ob s erwo wałem milicjan ta. Co
ch wilę wk ład ał zao s trzo n y k o n iec ch emiczn eg o o łó wk a d o u s t, raz z jed n ej, raz
z d ru g iej s tro n y . Z k ącik ó w u s t s p ły wały mu p o b ro d zie fio leto we p as ma ś lin y .
Kied y zap is ał k ilk a k artek , warg i i p o d b ró d ek miał ju ż zu p ełn ie fio leto wo s in e.
I tak cała n as za g ru p a, o k o ło trzy d zies tu o s ó b , zap is ała s ię d o p racy w k o łch o zie
Czerwo n y Ko g u t.
 – J u tro p rzy ś lę d wie ciężaró wk i, d o łączy d o was jes zcze d wan aś cie o s ó b
z s ąs ied n ieg o b arak u . Ky zy ł Dy ch an leży zaraz p o d ru g iej s tro n ie g ó r. – Ws k azał n a
ws ch ó d . – Dwie g o d zin y jazd y . Do swidania. – I wy s zed ł, a milicjan t o fio leto wej
twarzy za n im.
Pas mo g ó rs k ie d zielące n as o d celu b y ło całk iem b lis k o i zaś n ieżo n e s zczy ty
majes taty czn ie k ró lo wały n ad n as zą d o lin ą.
– To te g ó ry mu s imy p rzek ro czy ć? – s p y tała Hela g ło s em p ełn y m n iep o k o ju .
– M am n ad zieję, że n ie – p o wied ziałem. – Wid ać je p rzecież s tąd d o b rze, n ie mo g ą
b y ć d alej n iż d wa, trzy k ilo metry o d n as , a wy g ląd a n a to , że za s tro mo jes t n a d ro g ę.
Sp rawd załem w atlas ie, co to za g ó ry , i jed y n e w tej o k o licy jes t p as mo Karatau ,
o d n o g a Tien -s zan u . Sięg ają d wó ch ty s ięcy metró w, p rawie ty le co Tatry . M y ś lę, że
d ro g a o b ch o d zi je b o k iem, o d p ó łn o cy czy p ó łn o cn eg o zach o d u .
Nie p o ciąg ała mn ie p ers p ek ty wa jazd y ciężaró wk ą p rzez s tro me zaś n ieżo n e g ó ry .
Nawet n ie wp ad ło mi d o g ło wy , że mo że b y ć jes zcze g o rzej.
Po p o łu d n iu ch mu ry s ię p rzerzed ziły , p o k azały s ię s k rawk i n ieb ies k ieg o n ieb a
i n awet s ło ń ce p ró b o wało s ię p rzed rzeć. Zro b iło s ię ciep ło i więk s zo ś ć mies zk ań có w
b arak ó w wy leg ła n a p o wietrze. Zaczęły s ię zn ó w p rzewid y wan ia i ro zmo wy , g łó wn ie
n a temat n as zej „s zczęś liwej p rzy s zło ś ci” p o d ru g iej s tro n ie g ó r. Włas n y m u s zo m
n ie wierzy łem. Czerwo n y Ko g u t zd awał s ię zmien iać w ziemię o b iecan ą, w b ezp ieczn ą
p rzy s tań n a czas wo jn y . Czy o n i zg łu p ieli, zmien ili s ię w s tad o b aran ó w?
– M o że n ie trzeb a tracić n ad ziei – zwró ciłem s ię d o Heli – ale w żad n e o b ietn ice
ju ż n ie wierzę.
– M as z rację, ja… też n ie – zg o d ziła s ię ze mn ą.
Dziwn e, ws zy s tk o s tan ęło n a g ło wie: s tars i zro b ili s ię łatwo wiern i, a my , mło d zi,
p atrzy liś my n a ś wiat co raz b ard ziej cy n iczn ie. Hela wzięła mn ie za ręk ę.
– Ch o d źmy s ię p rzejś ć.

***

Kamien is ta ś cieżk a, d o ś ć s zero k a, b y iś ć ramię w ramię, p ro wad ziła w g ó rę, d alej

o d tłu mu i cu ch n ący ch b arak ó w. Po k ilk u min u tach zn aleźliś my s ię n a p o g ó rzu ,
międ zy co raz więk s zy mi łach ami i zas p ami ś n ieg u . W s ło ń cu b y ło wciąż ciep ło .
Dró żk a s ię zwęziła, ale s zliś my wciąż o b o k s ieb ie ze s p lecio n y mi ramio n ami, cies ząc
s ię wzajemn ą b lis k o ś cią. Co ś z d awn eg o ciep ła międ zy n ami wró ciło . I zn ó w
ro zu mieliś my s ię w p ó ł zd an ia, a n awet i b ez s łó w. Ale mó wiliś my o ty m, co jes t i co
b y ło , u n ik aliś my my ś li o p rzy s zło ś ci. I wiele n iezad an y ch p y tań p o zo s tało b ez
o d p o wied zi.
Zn aleźliś my s ło n eczn y zak ątek zas ło n ięty o d wiatru . Du ży g ład k i k amień
p o s łu ży ł n am za ławk ę, u s ied liś my n a n im, p lecami d o g ó r. U n as zy ch s tó p leżała
d o lin a p rzecięta to rem k o lejo wy m, z g ru p ą s zo p i s y lwetk ami lu d zi b łąd zący mi
wś ró d n ich b ez celu .
– Wciąż ch y b a o k łamu ją s ię o b ietn icami ró żo wej p rzy s zło ś ci – zawy ro k o wała
Hela.
Tu taj n a s zczęś cie p an o wała ab s o lu tn a cis za, a zimn y wiatr o d g ó r n ie d o p u s zczał
feto ru z d o lin y . Tu , w g ó rze, wd y ch aliś my zap ach jes ien n ej mg iełk i, więd n ącej
ro ś lin n o ś ci, s ch n ący ch g ó rs k ich k wiató w i zió ł.
Gd y o s tatn i u rzęd o wy s amo ch ó d o p u ś cił d o lin ę, a s ło ń ce zn ik ło za ławą ch mu r,
ru s zy liś my w d ro g ę p o wro tn ą.
Nie mo g łem p rzewid zieć, że b y ł to o s tatn i raz, k ied y b y liś my razem, s ami, b lis cy
s o b ie.
Ciężaró wk i z ró żn y ch k o łch o zó w zaczęły p o d jeżd żać n azaju trz. Do lin a p o wo li s ię
wy lu d n iała. Przy s zed ł wieczó r, a wo zó w z Czerwo n eg o Ko g u ta wciąż n ie b y ło . Nie
zjawiły s ię i n as tęp n eg o d n ia. No cą zo s taliś my w d o lin ie ju ż ty lk o my i g ru p a
en tu zjas tó w Czerwo n eg o Ko g u ta w s ąs ied n im b arak u . Zap as y ży wn o ś ci s ię
k o ń czy ły . Na s zczęś cie d ziałała p o mp a i mieliś my wo d ę d o p icia. Go to waliś my ją n a
p iecy k u , ale zap as o p ału s zy b k o s ię k u rczy ł.
– Tam g o n ie b rak n ie – p o wied ział Ro s jan in z d ru g iej s zo p y , ws k azu jąc s tep
w k ieru n k u , z k tó reg o p rzy jech aliś my . J u ż z o k n a p o ciąg u zau waży łem wielk ie k u le
s p lątan ej ro ś lin n o ś ci g o n io n e wiatrem p o s tep ie. Nie p rzy s zło mi d o g ło wy , że
mo żn a z n ich zro b ić u ży tek . – Ty lk o zb ierać je trzeb a o s tro żn ie. Nie b ez p rzy czy n y
n azy wają s ię koliuczki. Kłu ją, i to jak .
Nad s zed ł n as tęp n y ran ek , a ciężaró wek z Ky zy ł Dy ch an a an i wid u , an i s ły ch u .
Op ał s ię s k o ń czy ł. Trzeb a b y ło iś ć w s tep p o koliuczki.
Ależ k łu ły ! Ku le tań czące n a wietrze p o s tep ie s k ład ały s ię z s u ch y ch ło d y g
i g ałęzi jak ieg o ś k rzak a. Po ro ś n ięte k o lcami d wu – trzy cen ty metro wej d łu g o ś ci
g ałęzie i ło d y g i b y ły d o ś ć g iętk ie, ale n ie d awały s ię łamać. Zak ry ws zy p lecy i s zy je
k o cami, w n ajg ru b s zy ch ręk awicach i czap k ach , p o s zliś my w s tep p o lo wać n a g n an e
wiatrem koliuczki. Po ws tawały i ro s ły w n as zy ch o czach z n iczeg o . Samo tn a zerwan a
wiatrem g ałąź s p ląty wała s ię z in n ą i z jes zcze jed n ą, i z n as tęp n ą, aż u fo rmo wan a
w k s ztałtn ą k u lę g n ała z wiatrem, ro s n ąc p o d ro d ze w n iewiary g o d n y m temp ie.
W ciąg u p aru min u t miała metr i więcej ś red n icy . Po s łu s zn e n ag ły m p o d mu ch o m
wiatru te ab s trak cy jn e rzeźb y , jak p rzejrzy s te wid ma, p ęd ziły to w tamtą, to w tę
s tro n ę, g o n iły s ię, wp ad ały n a s ieb ie, to traciły g ałązk i, to zn ó w o b ras tały w in n e.
Po mag aliś my jed en d ru g iemu je łap ać, u trzy mać i ład o wać p o d wie– trzy n a p lecy .
Ko lcami trzy mały s ię k o ca i jed n a d ru g iej. By ły lek k ie, ale d u że i trzeb a b y ło je
n ieś ć zg ięty m wp ó ł, n ie z p o wo d u ciężaru , ale ich s p iętrzo n ej wy s o k o ś ci. Gd y
s p ró b o wałeś s ię wy p ro s to wać, wlo k ły s ię za to b ą p o s tep ie n iczy m o g o n
p reh is to ry czn eg o g ad a. Olek i J ó zek o b ład o wali mn ie p ierws zą p o rcją koliuczek.
Zro b iłem k ilk a k ro k ó w, k ied y p o d mu ch wiatru p rzewró cił mn ie n a b o k . Załad o wan y
o d n o wa, ru s zy łem w d ro g ę, ale d o b arak u d o n io s łem ty lk o p o ło wę ład u n k u . In n y m
n ie p o s zło d u żo lep iej. Ale mieliś my o p ał, ch o ć n ies tety n ie n a d łu g o . Koliuczki p aliły
s ię jak s ło ma. Pierws za p rzy n ies io n a p rzez n as p o rcja s p ło n ęła, zan im jes zcze
p o zb y liś my s ię k o lcó w z ręk awic, czap ek , p alt, twarzy i s zy i. J es zcze k ilk a razy
s zliś my w s tep . M imo to o b a zamies zk an e b arak i wieczo rem b y ły ciemn e i zimn e.
– M am d o ś ć – p rzy zn ała Hela. – Zwario wać tu mo żn a.
Tru d n o s ię b y ło z n ią n ie zg o d zić.
– Co b ęd zie, jak ju tro p o n as n ie p rzy jad ą? Umrzemy tu z g ło d u .
Rzeczy wiś cie, p o my ś lałem, ale trzy małem języ k za zęb ami.
Ro b iło s ię co raz zimn iej. Ch cąc n ie ch cąc, p o s zliś my wcześ n ie s p ać.
Ran o , k ied y n a ś n iad an ie p iliś my zimn ą wo d ę, zb y t ap aty czn i n awet n a ro zmo wy ,
d o b ieg ły n as d alek ie g ło s y . Wy s zliś my z Olk iem p rzed b arak , a d o o s ied la
wch o d ziło właś n ie s tad o o s łó w i ich p o g an iacze. Za n imi wlo k ły s ię ciężaró wk a
i s amo ch ó d o s o b o wy . Cała k arawan a zatrzy mała s ię p rzy n as zej s zo p ie. Ws zy s cy b y li
Kazach ami: p o g an iacze, k iero wca ciężaró wk i i d waj milicjan ci, p as ażero wie
s amo ch o d u . Zaczęli d łu żs zą ro zmo wę międ zy s o b ą w n iezro zu miały m d la n as języ k u .
Przerwało im ry czen ie o s ła. Kto teg o d źwięk u n ie s ły s zał, n ie mo że s o b ie
wy o b razić jeg o d o n o ś n o ś ci i p rzeraźliweg o b rak u h armo n ii. Po p ierws zy ch p aru
ch rap liwy ch wd ech ach , jak s zo ro wan ie tu zin a tęp y ch n o ży p o s zk le, n as tąp ił
p rzeciąg ły , p rzery wan y , ró wn ie ch rap liwy i g ło ś n y wy d ech . By ło to jak rżen ie k o n ia,
ś miech h ien y i k wik zarzy n an eg o p ro s iak a. Po ch wili d o łączy ły p o zo s tałe o s ły .
Ko s zmarn y ch ó r trwał k ilk a min u t, aż wres zcie p y s k i zn alazły in n e zajęcie, s k u b iąc
k ęp k i trawy i ziels k a p o o b u s tro n ach d ro g i.
J ed en z milicjan tó w, ten s am s ierżan t, k tó ry k ilk a d n i wcześ n iej p o witał n as
w Kazach s tan ie, zwró cił s ię p o ro s y js k u d o mies zk ań có w b arak ó w:
– J ak wid zicie, p rzy b y ł p o was tran s p o rt z Ky zy ł Dy ch an a, o s ły p o d b ag aże
i ciężaró wk a d la s tary ch , k o b iet i d zieci. A wy – ws k azał Olk a, J ó zk a i mn ie –
p ó jd ziecie z k arawan ą o s łó w p rzez g ó ry .
Zab rzmiało to d la mn ie jak wy ro k . Przy jrzałem s ię b liżej n as zy m p rzewo d n ik o m.
By ło ich trzech , ch ło p o d ch ło p a mo cn iejs zy , wy s o cy , s zero cy w b arach , a p rzez
o b s zern e k o żu ch y i wielk ie b aran ie czap y wy d awali s ię jes zcze p o tężn iejs i. Za p as em
u k ażd eg o tk wił d łu g i k in d żał. Olek , n ajwy żs zy z n as trzech , miał ch y b a 1 8 0
cen ty metró w wzro s tu , ale s ięg ał Kazach o m led wie d o ramien ia. J a b y łem z n as
n ajs zers zy w b arach , ale p rzy n ich wy g ląd ałem jak d zieck o . J ó zek b y ł ch u d erlawy
i n iżs zy o d e mn ie. Ciark i mn ie p rzes zły n a my ś l o ty m, co n as czek a.
Ojciec n ig d y n a to n ie p o zwo li! Nie ma mo wy ! Nas , trzech ch ło p có w, d o
p iln o wan ia b ag aży trzy d zies tu o s ó b ? Te to b o ły i walizy to p rzecież ws zy s tk o , co
n am zo s tało . J ak my to o b ro n imy ? J ak s o b ie d amy rad ę z trzema… b an d y tami? Bo że
n imi b y li, n ie miałem wątp liwo ś ci. Czy p rzemierzy liś my tak i k awał ś wiata, żeb y n am
tu g ard ła p o d erżn ęli? Przecież n ic im n ie s tało n a p rzes zk o d zie – ty m p o to mk o m
Dży n g is -ch an a! Oczy ma wy o b raźn i wid ziałem ju ż trzy tru p y p o rzu co n e g d zieś p rzy
g ó rs k iej ś cieżce, zo s tawio n e n a p o żarcie s zak alo m, s ęp o m czy in n y m tu tejs zy m
zjad aczo m p ad lin y , i k arawan ę id ącą d alej b ez n as . Przecież d la ty ch zb ó jó w n as ze
b ag aże p rzed s tawiały majątek !
Szk o d a mi s ię zro b iło i Olk a, i meg o n o weg o p rzy jaciela J ó zk a, a n ajb ard ziej
s ameg o s ieb ie.
Zn ó w s p o jrzałem n a o jca. On n ie mo że n a to p o zwo lić. Łap ó wk a w ty m k raju
ws zy s tk o załatwia. Wid ziałem, że b y ł zan iep o k o jo n y . Zwró cił s ię d o s ierżan ta:
– Ch o d źmy d o ś ro d k a, p o mó wimy .
Dwa czerwo ń ce p o win n y załatwić s p rawę, p o my ś lałem. Ale n ie!
– Nie ma o czy m mó wić, o b y watelu . Tak ie s ą ro zp o rząd zen ia i to ws zy s tk o . Teraz
o s ły i lu d zie mu s zą wy p o cząć. Wy ru s zy cie za d wie g o d zin y . – By ł wy raźn ie zły , czy
to d lateg o , że o jciec ch ciał mu d ać łap ó wk ę, czy d lateg o , że z jak ieg o ś p o wo d u n ie
mó g ł jej wziąć. J u ż ws iad ał d o s amo ch o d u , g d y s ię o d wró cił i d o d ał ju ż mn iej o s tro :
– Po win n iś cie b y ć mi wd zięczn i. Zlito wałem s ię n ad wami i zn alazłem wam
ciężaró wk ę. In aczej ws zy s cy b y ś cie s zli p rzez g ó ry . Nie martwcie s ię, ch ło p cy
d o łączą d o was w Szarap ch an ie, p o d ru g iej s tro n ie. Ru s zaj – zawo łał n a k iero wcę.
Przep ak o wan ie rzeczy i załad o wan ie to b o łó w n a trzy d zieś ci o s łó w zajęło n am
d o b re d wie g o d zin y . Po żeg n ałem s ię z ro d zicami, z Helą i, p ewien , że ich n ig d y
więcej n ie zo b aczę, u cało wałem s ię n awet z p an ią Ro mero wą.
Ru s zy liś my p o d g ó rę tą s amą ś cieżk ą, p o k tó rej p arę d n i temu s p acero wałem
z Helą. Os ły s zły p arami i ro zciąg n ięta k arawan a p ięła s ię p o wo li co raz wy żej. Sześ ć
o s łó w s zło lu zem, b ez ład u n k u , i wk ró tce n as i p rzewo d n icy ich d o s ied li i g es tem
ws k azali n am p o zo s tałe trzy . Zn ó w jazd a n a o k lep , ale trzeb a p rzy zn ać, że n as ze
o b ecn e wierzch o wce miały d u żo p ełn iejs ze k s ztałty n iż p rzep raco wan e k o n ie
w Kwas zy .
Zimą n o c zap ad a wcześ n ie, s zczeg ó ln ie w g ó rach i p o d n ieb em zas n u ty m ciężk imi
ch mu rami. Zaczął p ró s zy ć ś n ieg , z p o czątk u d elik atn ie, p o tem s tawał s ię co raz
g ęs ts zy . Gwałto wn y p o d mu ch zimn eg o wiatru cis n ął n am ś n ieg iem p ro s to w twarz.
Zes zty wn iały i p rzemarzn ięty n a k o ś ć, zs iad łem z o s ła i mas zero wałem o b o k . Teraz
ro zg rzały mi s ię n o g i, za to zmarzłem n a ws k ro ś i zatęs k n iłem za ciep ły m o ś lim
g rzb ietem. Wg ramo liłem s ię n a mo jeg o k łap o u ch a ty lk o p o to , żeb y zaraz zejś ć
z n ieg o i zn o wu ro zg rzać s o b ie n o g i.
W ty m czas ie wiatr n ab rał mo cy . Uwięzio n y w g łęb o k ich wąwo zach rwał s ię,
wy jąc, w g ó rę. Na b ard ziej o d s ło n ięty ch o d cin k ach p ró b o wał zep ch n ąć z p ó łk i
s k aln ej i mn ie, i o s ła w p rzep aś ć, a w wąs k ich p rzejś ciach zak rad ał s ię o d ty łu
i n ag ły m p o d mu ch em s tarał s ię rzu cić mn ie n a k o lan a. Alb o zn ien ack a z ch rap liwy m
wy ciem cis k ał mi w twarz tu man ś n ieg u . Przy lg n ąłem d o o s ła, o b jąws zy g o za s zy ję.
Nie miał n ic p rzeciwk o temu .
Ścieżk a p ięła s ię wciąż w g ó rę międ zy zwałami ś n ieg u s p iętrzo n y mi z o b u s tro n .
Przen ik liwy , s p o tęg o wan y wiatrem mró z d o k u czał b ard ziej n iż w Kwas zy . Gło d n y
i s p rag n io n y , wziąłem w g arś ć ś n ieg i wy ch łep tałem g o z ręk awicy jak p ies wo d ę
z k ału ży . M atk a d ała mi n a d ro g ę ćwierć lepioszki zawin iętej w ch u s tk ę. Nie mo g łem
zd jąć ręk awic ze zmarzn ięty ch , zes zty wn iały ch rąk . Po k ilk u d aremn y ch p ró b ach
u d ało mi s ię wy ciąg n ąć zawin iątk o z k ies zen i, ale ro zs u p łać g o n ie mo g łem. J ak
s zczu r wy g ry złem d ziu rę w ch u s tce i wy d o s taws zy zamarzn ięty k ąs ek , mu s iałem
ro zto p ić g o w u s tach , zan im d ał s ię ro zg ry źć.

***

Dro b n e wy d arzen ie trzy d zieś ci lat p ó źn iej p rzy p o mn iało mi ten ep izo d . By liś my
n a wak acjach w Och ry d zie, w M aced o n ii. Pewn eg o wieczo ru , p o d czas k o lacji n a
taras ie, ws k o czy ł n a n as z s to lik wielk i k o n ik p o ln y . J ak zah ip n o ty zo wan y , zas ty g ł
w b ezru ch u . Delik atn ie p ch n ąłem g o n a czy s tą ch u s teczk ę i wziąws zy ją za cztery
ro g i, wy trząs n ąłem – tak mi s ię zd awało – w k wiato wy k lo mb . Zad o wo lo n y
z d o b reg o u czy n k u , o d ło ży łem ch u s teczk ę n a miejs ce.
Gd y ran o wy jąłem ch u s tk ę z k ies zen i, zn alazłem w n iej k o n ik a p o ln eg o . By ł
wciąż n ieru ch o my , ale ju ż n ieży wy . W ch u s tce b y ła d u ża, n ieró wn a d ziu ra.
Nies zczęs n y k o n ik u s iło wał wy g ry źć s o b ie d ro g ę n a wo ln o ś ć. Ta n ieu d an a p ró b a
u cieczk i i martwy o wad w p rzeg ry zio n ej ch u s tce wracały d o mn ie p rzez lata w s n ach .

***

By łem n ielu d zk o zmęczo n y . Ws zy s cy trzej, Olek , J ó zek i ja, p ró b o waliś my

d o trzy mać k ro k u k arawan ie, ale b y ło n am co raz tru d n iej i zo s tawaliś my w ty le.
Szliś my p rawie cały czas p o d wiatr i wielk ie p łaty ś n ieg u zalep iały n am o czy .
Nares zcie d ro g a p rzes tała s ię p iąć p o d g ó rę. M u s ieliś my d o jś ć d o s io d ła p rzełęczy .
– M am d o ś ć, n ie mam s iły iś ć d alej – p o wied ział Olek . – Wid zę, że wy też. J ak
ty m Kazach o m p o wied zieć, że mu s imy o d p o cząć w jak imś miejs cu o s ło n ięty m o d
wiatru ? Przed ch wilą min ęliś my d o b re miejs ce, jak b y wejś cie d o jas k in i – ciąg n ął
Olek . – Z led wo ś cią ich d o g n ałem i s tarałem s ię wy tłu maczy ć temu n ajwięk s zemu , co
g o n azy wają Izataj, ale o n n awet n a mn ie n ie s p o jrzał i ty lk o wzru s zy ł ramio n ami.
On i ch y b a w o g ó le p o ro s y js k u n ie ro zu mieją, to zb ó je.
– J a też – p o d jął J ó zek . – Pró b o wałem g es tami p rzek azać in n emu z n ich , że
mu s imy o d p o cząć, u s iąś ć ch o ć n a ch wilę. J es tem p ewien , że d o my ś lił s ię, o co mi
ch o d zi, ale u d awał, że n ie ro zu mie.
Nag le mn ie o lś n iło .
– Wiecie, o n i b io rą n as za Ro s jan , a Ro s jan p rzecież n ien awid zą!
Olek s ię o ży wił.
– M as z rację, ale jak im d ać d o zro zu mien ia, że n ie jes teś my Ro s jan ami? M u s imy
s p ró b o wać, trzeb a ich d o g o n ić – zd ecy d o wał i p rzy ś p ies zy ł k ro k u .
Nie p rzy s zło n am to łatwo , ale res ztk ami s ił d o g n aliś my k arawan ę. Nas i
p rzewo d n icy s p o jrzeli n a n as s p o d e łb a, mru k n ęli co ś międ zy s o b ą. Kin d żały za
p as ami zd awały s ię d łu żs ze i o s trzejs ze.
– Ty – Izataj. – Olek o d ważn ie p rzy tk n ął p alec d o to rs u d o mn ieman eg o h ers zta.
Nas tęp n ie ws k azał n a s ieb ie. – J a – Alek s an d er. – Po wtó rzy ł to k ilk a razy .
Zain teres o wan ie o d malo wało s ię n a twarzy Izataja.
– Is k an d er. Sas za? – Kary k atu ra u ś miech u wy k rzy wiła mu twarz.
Zro zu miał! Sas za to p rzecież ro s y js k ie zd ro b n ien ie o d Alek s an d ra. Do b ry
p o czątek !
Olek zn ó w ws k azał p alcem s ieb ie.
– Is k an d er – n ie Ru s k i. – Po tem p o k azał n a mn ie i n a J ó zk a. – Nie Ru s k i, n ie
Ru s k i – p o wtó rzy ł to jes zcze raz, ws k azu jąc p alcem k ażd eg o z n as p o k o lei.
Ob s erwo wałem wy raz twarzy Izataja. Przeb ły s k zro zu mien ia?
Zn ó w min ęła ch wila. Aż n ag le s zero k ą twarz Izataja ro zjaś n ił p rawd ziwy u ś miech .
Zalał n as p o to k iem n iezro zu miały ch s łó w. Po d n ies io n ą ręk ą zatrzy mał k arawan ę.
Do łączy li d o ń d waj p o zo s tali Kazach o wie i n as tąp iła d łu g a wy mian a zd ań . Nie d o
zro zu mien ia. Zarzu cili n as s etk ą p y tań , k ażd e zd an ie z wy raźn y m zn ak iem zap y tan ia
n a k o ń cu – ale o co n as p y tali? Co ch cieli wied zieć?
Nas tró j n iewątp liwie s ię zmien ił, o co n ajmn iej s to o s iemd zies iąt s to p n i. Każd e
n as ze s ło wo witali ro zb rajający m ś miech em, a my ś mialiś my s ię razem z n imi, ch o ć
s ami n ie wied zieliś my z czeg o . Zaczęli n as p o k lep y wać p o p lecach . Nawet ich n o że
jak b y s ię s k u rczy ły i wy g ląd ały mn iej g ro źn ie. Nag le o lś n iło mn ie p o raz wtó ry .
– On i ch cą wied zieć, co ś my za jed n i!
Ale jak im to wy tłu maczy ć? Pró b o waliś my n a ró żn e s p o s o b y . Sło wa Po ls za,
p o ls k i o k azały s ię im o b ce. Po ls k a, Po lo g n e, Po len , Po lan d , Po lo n ia też im n ic n ie
mó wiły . Nazwy in n y ch k rajó w, jak Fran cja, Niemcy , Wielk a Bry tan ia, Stan y
Zjed n o czo n e, we ws zy s tk ich zn an y ch n am języ k ach , też d o n ich n ie d o cierały ,
a ty lk o in try g o wały . Utk n ęliś my .
Na mo men t zaleg ła cis za. Olk a n atch n ęło .
– Lech is tan – p o wied ział. Ty lk o to jed n o s ło wo . Po ch wili, ws k azu jąc p alcem n a
s ieb ie, n a J ó zk a i n a mn ie, d o d ał: – Lech is tan i, Lech is tan i, Lech is tan i.
Izataj p o wtó rzy ł jak ech o :
– Lech is tan i… ? – Ob racał n o we s ło wo w u s tach , jak b y je s mak o wał. – Lech is tan i,
Lech is tan . – A jeg o to warzy s ze za n im.
Nag le co ś w ich mó zg ach d rg n ęło . Któ ry ś p o jął p ierws zy . Nas tąp iła o ży wio n a
d y s k u s ja. Po d awali s o b ie n o we s ło wo jak p iłk ę n a tren in g u . Rezu ltaty zro zu mien ia
i n o wo zawartej p rzy jaźn i n ie k azały n a s ieb ie d łu g o czek ać. Uś miech o m n ie b y ło
k o ń ca. Zaczęła s ię ży wa, ch o ć jed n o s tro n n a ro zmo wa, p o łączo n a z k iwan iem
g ło wami, ze ś cis k an iem rąk , k lep an iem p o p lecach . Wciąż n ic n ie ro zu miałem, ale
jak o ś b y ło mi raźn iej n a d u s zy .
Kazach o wie s ą p o to mk ami Tataró w, a Lech is tan zn aczy p o tatars k u i p o tu reck u
Po ls k a. To s ło wo p rzetrwało w p amięci lu d ó w ś ro d k o wej Azji, k tó ry ch
p rap rap rad ziad o wie n ajeżd żali n ieraz n as z k raj. Karawan a zn ó w ru s zy ła w d ro g ę i p o
k ilk u min u tach zn aleźliś my s ię w d u ży m, s k leco n y m z d es ek s ch ro n is k u p o d
s k aln y m o k ap em, z o g ro d zen iem d la zwierząt o b o k . Sp o d o k ap u s zero k ie wejś cie
p ro wad ziło d o wielk iej p ieczary . Czy ten p rzy s tan ek b y ł w p lan ie, czy b y ł
n as tęp s twem n as zej n o wo zawartej p rzy jaźn i, n ig d y s ię n ie d o wiem. Gro ta
zao p atrzo n a b y ła w o p ał w p o s taci s terty kiziaku i s u ch y ch d rewien ek n a ro zp ałk ę.
Ży wn o ś ć też mu s iała b y ć n a s k ład zie, b o wn et s ied zieliś my wo k ó ł o g n is k a, żu jąc
lepioszki i zap ijając je k u my s em. W k o cio łk u n ad o g n iem g o to wała s ię zu p a
z łazan k ami. Ro zmo wa, n ajp ierw u ry wan a, o ży wiała s ię z k ażd y m ły k iem k u my s u .
Ok azało s ię, że n as i p rzewo d n icy mó wią s zczątk o wy m, łaman y m ro s y js k im i mo żn a
s ię z n imi jak o tak o d o g ad ać. Ro zg rzan y , s y ty , z lek k a p ijan y i zawin ięty w cu ch n ące
b aran ie s k ó ry , zas n ąłem w mg n ien iu o k a. I n awet n ie ś n iły mi s ię d łu g ie n o że,
p o d erżn ięte g ard ła an i mo i b ied n i ro d zice b iad ający n ad ciałem s y n a, zo s tawio n y m
s ęp o m n a g ó rs k iej p rzełęczy .
Ob u d ziłem s ię w s amą p o rę n a ś n iad an ie s k ład ające s ię z lepioszek i mlek a
o d ziwn y m s mak u : o wcze? k o zie? o ś le? – n ie p y tałem. Dzień b y ł s zary , p o ch mu rn y ,
ale b ez ś n ieg u . Wk ró tce ś cieżk a zaczęła s ch o d zić w d o lin ę. W p ó ł d ro g i Izataj
ws k azał g ru p k ę b arak ó w i lep ian ek n a s k rzy żo wan iu .
– Szarap ch an a – rzu cił.
W g o d zin ę b y liś my n a miejs cu .
Po s zliś my p ro s to d o p o d łu żn eg o , n is k ieg o b u d y n k u z k amien ia i g lin y .
– Czajchana, zajazd , h erb aciarn ia – wy jaś n ił Izataj.
Hela i jej s io s try czek ały ju ż p rzed d rzwiami, wid ziały n as s ch o d zący ch z g ó r. Po
ch wili zb ieg li s ię in n i. Ob ejmo wan y p o k o lei p rzez mamę, o jca, Helę i p an ią Ro mer,
b y łem zn ó w wś ró d s wo ich .
 Ro zd ział 1 8

Nieprzewidziane konsekwencje

S zarap ch an a b y ła małą o s ad ą n a s k rzy żo wan iu d ró g . Nig d y s ię zres ztą n ie

d o wied ziałem, czy n azwa Szarap ch an a o d n o s iła s ię d o d o lin y , d o o s ad y czy ty lk o d o
s ameg o s k rzy żo wan ia. Wio s n ą cała d o lin a mo g ła wy g ląd ać malo wn iczo , ale
w g ru d n iu wid o k b y ł n iezach ęcający . Szara i b ło tn is ta, łaciata p lamami b ru d n eg o
ś n ieg u i k ęp ami s zaro zielo n y ch k rzak ó w, ro zp o ś cierała s ię z p ó łn o cy n a p o łu d n ie
międ zy łań cu ch ami o ś n ieżo n y ch g ó r. Śro d k iem wiła s ię czarn a lin ia s zo s y . Gd zieś
p o ś ro d k u d o lin y s zo s ę p rzecin ał b ity trak t wio d ący ze ws ch o d u n a zach ó d i to n a
ty m właś n ie ro zd ro żu p rzy cu p n ęła o s ad a.
Tu zin lep ian ek s to jący ch b ezład n ie wo k ó ł h erb aciarn i n ie zas łu g iwał n a mian o
ws i czy mias teczk a. Zamies zk iwało je k ilk a k azach s k ich ro d zin . Ro s y js k ieg o n ik t
z n ich n ie zn ał, więc p rzez p arę d n i, ch cąc n ie ch cąc, b y liś my zd an i n a włas n e
to warzy s two , n ie licząc rzad k ich p o g awęd ek ze s p rag n io n y m h erb aty i k o n tak tu
z lu d źmi ro s y js k im k iero wcą ciężaró wk i.
Czajchana, mies zcząca s ię w d łu g im b arak u wzd łu ż d ro g i, b y ła s ercem o s ad y i jej
raison d’être. Po s erd eczn y m p rzy witan iu wes zliś my ws zy s cy d o ś ro d k a i zas ied liś my
za s to łem. M atk i p o d es zły d o lad y , s k ąd p rzy n io s ły talerz p o cięty ch n a tró jk ąty
lepioszek, s tertę k awałk ó w s era, a d o teg o czark i zielo n ej h erb aty . „Owczy s er, b ard zo
d o b ry ”, zach walała lo k aln y p rzy s mak mama. Czark i b y ły zad ziwiająco eleg an ck ie:
z b iałej cien k iej p o rcelan y , z wąs k im n ieb ies k im o b ramo wan iem, z d elik atn y m
n ieb ies k o -czerwo n y m d es en iem w ś ro d k u i n a zewn ątrz.
Nie p rzery wając jed zen ia, o p is y waliś my wy d arzen ia o s tatn iej d o b y ,
o d p o wiad aliś my n a n iek o ń czące s ię p y tan ia. Nie tracąc czas u , ro zg ląd ałem s ię też p o
s ali. Pro s to k ątn a, p rzes tro n n a, trzy d zieś ci k ro k ó w n a d zies ięć, zajmo wała cały
b u d y n ek . Po ś ro d k u ś cian y zn ajd o wały s ię d rzwi o d s tro n y s zo s y ; p o o b u ich b o k ach
b y ły o k n a, s k ąd jed y n e ś wiatło p ad ało n a s alę. Wzd łu ż ś lep ej ś cian y p o p rzeciwn ej
s tro n ie ciąg n ęło s ię p o d wy żs zen ie ze s tertą s zary ch i b rązo wy ch k o có w.
– Po co ta s cen a? – s p y tałem cich o s ied zącą o b o k matk ę. – Teatr, tu , n a ty m
p u s tk o wiu ?
 M atk a s ię ro ześ miała.
– Nie, n ie, to jes t s y p ialn ia. Sp aliś my tam p o k o tem zes złej n o cy , cała n as za
g ru p a, trzy d zieś ci o s ó b . Czajchana to właś ciwie zajazd p rzy d ro żn y . Liczą p ięć ru b li za
n o c o d o s o b y . No cu ją tu częs to k iero wcy ciężaró wek , ale o s tatn iej n o cy n a s zczęś cie
n ik o g o o b ceg o n ie b y ło . Kied y p rzy jech aliś my , n a ty m p o d iu m leżały d y wan y
i k ilimy ; n awet ład n e, k o lo ro we, n ies tety b ru d n e i zaws zo n e. Na n as zą p ro ś b ę je
zab rali, a my wy s zo ro waliś my d es k i my d łem k arb o lo wy m, zan im ro zło ży liś my n as zą
p o ś ciel. Stąd ten zap ach . Dziś ran o , zan im p rzy s zliś cie, k ilk u k iero wcó w zatrzy mało
s ię n a ś n iad an ie. Tu taj właś n ie jes t jad aln ia – d o d ała, ws k azu jąc k ilk a s to łó w
i k rzes eł s to jący ch międ zy n ami a lad ą.
Śro d ek lad y , a właś ciwie d łu g ieg o s to łu u s tawio n eg o w p o p rzek k o ń ca s ali,
zajmo wały s p iętrzo n e talerze i rząd p o rcelan o wy ch czarek . Za lad ą, w trzcin o wy m
fo telu , s ied ział s tary Kazach z d łu g ą, rzad k ą, s p iczas tą b ro d ą. W ręk ach trzy mał
g azetę i p o ch ło n ięty czy tan iem n ie zwró cił n awet u wag i n a n as ze wejś cie. M iał n a
s o b ie d łu g i czarn y k aftan i czarn ą ws ch o d n ią czap eczk ę z b iały m h aftem, b ard ziej n iż
s k ro mn ą w p o ró wn an iu z k o lo ro wy mi tiubetejkami Uzb ek ó w. Otwó r w ś cian ie za jeg o
k rzes łem k ry ła zas ło n a z p as k ó w s k ó ry .
– Za n ią jes t k u ch n ia – p o wied ziała matk a. – Ku ch en k a jes t n iewiele więk s za o d
tej, k tó rą zb u d o wałeś z Zin ą w Czirak czi. J ed n o , co tu mają, to n iewy czerp an e zap as y
zielo n ej h erb aty , jak zres ztą n a h erb aciarn ię p rzy s tało . J es t całk iem n iezła, n awet b ez
cu k ru .
Ży cie w Szarap ch an ie n ie zmien iło s ię o d wiek ó w. J ed y n ą zd o b y czą
cy wilizacy jn ą b y ła p o mp a z d łu g ą metalo wą rączk ą, s to jąca n a ty łach b u d y n k u . Ran o
u s tawiała s ię d o n iej k o lejk a d zieci z k u b łami i d zb an ami. Nieco d alej s tał wy ch o d ek
zarezerwo wan y d la g o ś ci czajchany.
Ko czo wn iczeg o ży cia mieliś my ju ż ws zy s cy p o d ziu rk i w n o s ie, marzy liś my
o ty m, b y o s iąś ć g d zieś wres zcie n a s tałe, n awet jeżeli ty m miejs cem miałb y b y ć
k o łch o z Ky zy ł Dy ch an . Ale d n i mijały , a z k o łch o zu n ie n ad ch o d ziły wieś ci.
Z zeb ran y ch o d s zo feró w in fo rmacji wy n ik ało , że o d Czerwo n eg o Ko g u ta d zieliło
n as mn iej n iż d wad zieś cia k ilo metró w, ale d o s tać s ię tam mo żn a b y ło jed y n ie b ity m
trak tem, k tó ry s zy b k o p rzech o d ził w wąs k ą, k amien is tą ś cieżk ę n ad ającą s ię ty lk o
d la p ies zy ch i d la arb, czy li n ied u ży ch , wy s o k ich wo zó w o d wó ch wielk ich k o lach ,
ciąg n io n y ch p rzez o s ły lu b mu ły .
Nas tęp n ej n o cy mu s ieliś my s ię ś cieś n ić, ab y zro b ić miejs ce d la ro s y js k ieg o
k iero wcy ciężaró wk i i jeg o to warzy s zk i. Nie mielib y ś my n ic p rzeciwk o temu , g d y b y
n ie p amiątk a, k tó rą n am zo s tawili; zn ó w g ry zły n as ws zy , a w ty ch waru n k ach n ic n a
to n ie mo g liś my p o rad zić. Niep rzes p an e n o ce i d n i s p ęd zan e w b ezczy n n o ś ci,
w o czek iwan iu n ie wiad o mo n a co , n ie wp ły wały d o b rze n a n as z h u mo r. Wik t
s k ład ający s ię z zielo n ej h erb aty i z lepioszek, o k ras zo n y ch n iek ied y k awałk iem s era,
też g o n ie p o p rawiał. Staliś my s ię zn ó w ap aty czn i i ro zd rażn ien i.
Hela i ja, czas em jes zcze k to ś z mło d zieży , p ró b o waliś my ch o d zić n a s p acery
w p o d g ó rs k iej o k o licy , ale n a o g ó ł p rzery wał je u lewn y d es zcz. By ło co raz zimn iej,
teraz ju ż i w d zień , i w n o cy . Kied y n ie lało , to alb o mży ło , alb o mg ła, g ęs ta jak
ro zp y lo n y talk , wis iała w p o wietrzu .
Pró b o wałem zn ó w zb liży ć s ię d o Heli, o n a też wy raźn ie s ię s tarała, ale co ś s ię
międ zy n ami p o p s u ło . Os p ali, p rzy g n ęb ien i, p rzewrażliwien i, p ró b o waliś my
o d n aleźć d awn ą in ty mn o ś ć, ale jak o ś s ię n ie k leiło . A n ie mo g liś my p rzewid zieć, że
ju ż wk ró tce ro zejd ą s ię n as ze d ro g i, że n ie s p o tk amy s ię p rzez p rzes zło trzy d zieś ci
lat.
I tak weg eto waliś my w Szarap ch an ie d zień p o d n iu . M in ął jed en ty d zień ,
zaczy n ał s ię n as tęp n y , k tó reg o ś ran k a o b u d ziłem s ię z g o rączk ą i b ó lem g ło wy .
Bo lało mn ie też p rawe u ch o , co raz b ard ziej, z min u ty n a min u tę. Go rączk a s zy b k o
ro s ła.
Z res zty teg o d n ia n ie p amiętam wiele. Lu k i w p amięci wy p ełn ili p ó źn iej ro d zice.
Po n o ć b red ziłem. Ch wilami s ię b u d ziłem i jak p rzez mg łę zd awałem s o b ie s p rawę
z teg o , co s ię d zieje d o k o ła. Raz p o raz matk a i Hela k ład ły mi ch ło d n e k o mp res y n a
czo ło . Op rzy to mn iałem n a ch wilę, ale n ie miałem s iły o two rzy ć o czu . To zn ó w k to ś
trzy mał mn ie za ręk ę. M ama? Gd zieś z d alek a d o ch o d ziły mn ie s ło wa o jca: „… n ie ma
wątp liwo ś ci… two ją ig łę d o cero wan ia… ” – Tu g ło s mu jak b y zad rżał. Gło s matk i:
„… mo żn a… wy g o to wać… n ie jes t d o ś ć o s tra… in n e… za małe”. I zn ó w o jciec: „…
tęp a ig ła… b ęd zie b o lało … czy m n ao s trzy ć… p o s zu k am k amien ia. M u s zę wy p u ś cić
ro p ę… b ez zwło k i… p rzek łu ć b ęb en ek … p s iak rew, ch o lera! Nawet g łu p iej as p iry n y
n ie ma… ”.
To o mn ie mó wią! Zro zu miałem: mam zap alen ie u ch a ś ro d k o weg o . Ojciec zaws ze
n o s ił n a wizy ty k o mp let in s tru men tó w, międ zy n imi s p ecjaln y wąziu tk i o s try n o ży k
d o n acin an ia b ęb en k a. Kied y ś mi tłu maczy ł, że g d y ro p a zb iera s ię w u ch u
ś ro d k o wy m, ciś n ien ie w n im ro ś n ie i alb o b ęb en ek p ęk a, alb o ro p a p rzed o s taje s ię
g łęb iej i p o wo d u je wrzó d mó zg u . Żeb y temu zap o b iec, n acin a s ię
b ęb en ek i wy p u s zcza ro p ę.
W ty m mo men cie wy o b raziłem s o b ie tęp ą ig łę wb ijan ą w mo je b o lące u ch o .
Wy rwałem ręk ę, zas ło n iłem u ch o i k rzy k n ąłem: „Nie! Nie!”.
Ojciec wy b ieg ł n a zewn ątrz.
Kied y o d zy s k ałem p rzy to mn o ś ć, czu łem, że g d zieś mn ie n io s ą. Gło wę miałem n a
p iers i o jca, k tó ry p o d trzy my wał mn ie za ramio n a, za jed n ą n o g ę trzy mała mn ie Hela,
a Olek za d ru g ą. M atk a s zła o b o k z k o cem w ręk u . Pad ał d es zcz. Niewielk a ciężaró wk a
z b rezen to wy m d ach em s tała p rzed d rzwiami. M ama ro zp o s tarła k o c n a p o d ło d ze,
o jciec mn ie n a n im p o ło ży ł. M ama mn ie p o cało wała: „Tatu ś weźmie cię d o s zp itala,
ws zy s tk o b ęd zie d o b rze, ju tro wró cicie”. Hela też p o cało wała mn ie n a p o żeg n an ie.
Ojciec u s iad ł p rzy mn ie. Kto ś zatrzas n ął k lap ę ciężaró wk i. Po ch wili ru s zy liś my .
Kied y zn ó w o p rzy to mn iałem, p o d ło g a p o d e mn ą d y g o tała, p o d s k ak iwała.
Zaś witało mi: jed ziemy d o k ąd ś ciężaró wk ą. Do tk n ąłem p o liczk a, b y ł mo k ry , co ś
ciek ło p o n im i p o s zy i. Dziwn y zap ach . Czy to d ach p rzeciek a? Zg n iłe liś cie n a
d ach u tak p ach n ą? Ale u ch o mn ie n ie b o li! Us iad łem. Oj, mo ja g ło wa!
Ojciec mu s iał s ię zd rzemn ąć, o p arty p lecami o k ab in ę k iero wcy . Otwo rzy ł o czy .
– Co , Stefan k u ? Co s ię s tało ?
– Uch o p rzes tało mn ie b o leć – p o wied ziałem. – Co ś ciek n ie mi p o twarzy , ch y b a
d ziu ra jes t w d ach u .
Ojciec p rzy s u n ął s ię b liżej, s p o jrzał n a mn ie b ad awczo , p o ło ży ł mi ręk ę n a czo le.
– Go rączk a s p ad ła – s twierd ził i o b ró cił s ię, b y zajrzeć mi w u ch o . – Dzięk i Bo g u ,
b ęb en ek p ęk ł. Ws zy s tk o b ęd zie d o b rze. Dzięk i Bo g u – p o wtó rzy ł i u ś miech n ął s ię
z u lg ą.
Ciężaró wk a wciąż s k ak ała n a wy b o jach .
– To właś n ie o d ty ch g wałto wn y ch ru ch ó w p ęk ł ci b ęb en ek – wy jaś n ił o jciec. –
Teraz ju ż, s y n k u , u ch o s ię s zy b k o zag o i. – Wy jął czy s tą ch u s teczk ę z k ies zen i
i d elik atn ie wy tarł mi twarz, u ch o i mo k rą ręk ę.
Przes u n ąłem s ię n a ty ł ciężaró wk i i wy jrzałem s p o d p lan d ek i. Ro b iło s ię ciemn o
i p ad ał d es zcz. J ech aliś my wo ln o s łab o o ś wietlo n ą u licą, p o o b u s tro n ach ciąg n ęły
s ię jed n o p iętro we d o my z o ś wietlo n y mi o k n ami. Elek try czn o ś ć!
– Gd zie jes teś my ? Co s ię d zieje? Gło wa mn ie jes zcze tro ch ę b o li.
– M as z, p rzy łó ż d o u ch a. – Ojciec p o d ał mi ś wieżą ch u s teczk ę. – Przy s u ń s ię d o
mn ie i p o łó ż s ię.
Po ło ży łem s ię z g ło wą n a jeg o k o lan ach .
– Po s tan o wiłem zab rać cię d o s zp itala w Czy mk en cie. M ieliś my s zczęś cie,
p ierws za ciężaró wk a jad ąca n a p o łu d n ie zatrzy mała s ię. Po wied ziałem k iero wcy ,
n azy wa s ię M is za, o co ch o d zi. Od razu wy s iad ł, b ez s ło wa o p u ś cił k lap ę
i p o wied ział, żeb y cię p rzy n ieś ć. Nawet o p ien iąd zach n ie ws p o mn iał. Po rząd n y
ch ło p , Ro s jan in . To b y ło ze trzy g o d zin y temu . Po win ien em mu p o wied zieć, co s ię
d zieje. – Ojciec u d erzy ł trzy razy w ś cian ę k ab in y k iero wcy . – To n as z s y g n ał
u mo wn y .
Ciężaró wk a zwo ln iła i s tan ęła. Kiero wca s ię wy ch y lił.
– Co , ch ło p iec u marł? – zap y tał.
– Nie, sława Bogu – o d p o wied ział o jciec. – Ws zy s tk o w p o rząd k u . Wrzó d p ęk ł
i ro p a wy leciała z u ch a. Nie mu s imy iś ć d o s zp itala.
M is za p rzes zed ł d o ty łu i u s iad ł p rzy n as . Po wied ział, że mu s i jech ać d o s k ład ó w
k o lejo wy ch n a d ru g im k o ń cu mias ta. Ale mó g łb y zo s tawić n as n a n o c u s io s try .
– J ej mąż jes t w wo js k u , a o n a, u ło mn a, n ie mo że p raco wać. Z teg o , co mąż
p rzy s y ła, wy ży ć tru d n o . Za d wa czerwo ń ce ch ętn ie o d s tąp i wam p o k ó j. Sama p rześ p i
s ię w k u ch n i, a ja zo s tan ę w s k ład ach . Zn ajd zie s ię d la was i zu p a z ch leb em. Każd y
n a ty m s k o rzy s ta – zak o ń czy ł.
Ojciec wręczy ł M is zy zwitek ru b li.
– Nie trzeb a – p o wied ział, ale s ch o wał d o k ies zen i. Po s ied ział z n ami jes zcze
k ilk a min u t, wy p alił p ap iero s a. M ó wił, że o czek u je wezwan ia d o wo js k a. – Lad a
d zień p rzy jd zie – p o wied ział. – J ak o d ro czen ie s ię s k o ń czy , ch o ć n ib y mo ja ro b o ta
zap ewn ia o d ro czen ie, ale k to w to wierzy ? – d o d ał, wy s k ak u jąc n a d ro g ę.
Po d als zy ch d zies ięciu min u tach jazd y p o d ziu rach i wy b o jach M is za zatrzy mał
s ię p rzed jed n y m z d o mó w i zap u k aws zy , wy mien ił k ilk a zd ań z k o b ietą, k tó ra
o two rzy ła d rzwi. Ch wilę p ó źn iej s ied zieliś my p rzy k u ch en n y m s to le, p o p ijając
h erb atę i ch ru p iąc lepioszki. Zn ó w n a b rak ap ety tu n ie mo g łem n arzek ać. Katia, n as za
g o s p o d y n i, p o k u ś ty k ała d o p o k o ju p o ś cielić n as ze łó żk o .
– Zu p a b ęd zie p ó źn iej – u s p o k o iła n as , wró ciws zy d o k u ch n i. – Nie p rzejmu jcie
s ię ws zami, Wład y s ławie M ich ajło wiczu – zap ewn iła o jca. – Do b rze wiem, jak to jes t
w d ro d ze. J u tro zab io rę p o ś ciel d o o d ws zaln i. Nie martwcie s ię, d am s o b ie rad ę, to
n ied alek o .
W p o ró wn an iu z n as zy mi k waterami w ciąg u o s tatn ich o s iemn as tu mies ięcy ,
n awet z d u ży m, ale p u s ty m p o k o jem w s zp italu w Czirak czi, p o k ó j Katii b y ł iś cie
k ró lews k i. Z s u fitu zwis ała elek try czn a lamp a, i to z ab ażu rem! Z ro zp alo n eg o
k o min k a b u ch ał o g ień . Po d jed n ą ś cian ą s tało żelazn e małżeń s k ie ło że n ak ry te
p s tro k atą k o łd rą. Niewielk i s to lik , d wa k rzes ła, d wa trzcin o we fo tele i wielk a s zafa
u zu p ełn iały u meb lo wan ie. W k ącie – s zczy t lu k s u s u – s tała u my waln ia z mis k ą,
a p rzy n iej d zb an g o rącej i k u b eł zimn ej wo d y . Czy s ty b iały ręczn ik wis iał n a
k rześ le, a w mis eczce leżał k awałek my d ła.
– Niezwy k łe – zawy ro k o wał o jciec. – Cały p o k ó j z k u ch n ią n a jed n ą o s o b ę. M u s i
mieć zn ajo mo ś ci.
Drzwi zamk n ęły s ię za n as zą g o s p o d y n ią i zo s taliś my s ami. Ro zeb raliś my s ię
p rzed k o min k iem i p rzez n as tęp n e p ó ł g o d zin y to czy liś my wo jn ę z ws zami,
zd ejmu jąc je z s ieb ie i z u b rań i cis k ając w o g ień . Umy ci, u b ran i, wró ciliś my d o
k u ch n i, g d zie czek ała n a n as Katia z g arn k iem g o rącej zu p y i b o ch n em ch leb a. Sy ci
i o d ś wieżen i, p o s zliś my s p ać. Nic mn ie ju ż n ie b o lało .
Ran o , id ąc za ws k azó wk ami Katii, zn aleźliś my s zero k ą, wy s ad zan ą d rzewami
u licę Szp italn ą i p rzy n iej s am s zp ital, p o d o b n y d o teg o w Czirak czi, ch o ć n ieco
mn iejs zy . Brak o wało jed y n ie p o mn ik a Stalin a, mu s iał s tać g d zie in d ziej. M iła mło d a
lek ark a wy czy ś ciła mi u ch o . „Teraz ju ż s ię s zy b k o zag o i”, p o wied ziała, a n a ws zelk i
wy p ad ek d ała mi k ilk a o p łatk ó w z as p iry n ą zawin ięty ch – o czy wiś cie – w k awałek
tap ety .
Po wy jś ciu ze s zp itala p o s zliś my u licą Szp italn ą w p rzeciwn y m k ieru n k u
i zn aleźliś my s ię w n iewielk im p ark u p ełn y m lu d zi. Ob s ied li ws zy s tk ie ławk i
i wy jąws zy zap as y , zajad ali z zap ałem. Wy s zli d o p ark u n a p rzerwę o b iad o wą; tak jak
n a cały m ś wiecie, p o my ś lałem i p o czu łem g łó d .
Czy mk en t, s to lica p o łu d n io wo k azach s k iej obłasti, czy li o b wo d u ,miał o k o ło 8 0
ty s ięcy mies zk ań có w; d awn o n ie b y liś my w tak d u ży m mieś cie. Z p ark u wy s zliś my
n a in n ą ru ch liwą, wy s ad zan ą d rzewami u licę.
– Tato – zawo łałem. – Zo b acz! Tam n a ro g u jes t k awiarn ia! Wid zis z?
– Wid zę, wid zę – rzek ł o jciec. – Od wczo rajs zeg o wieczo ru n ic n ie jad łeś , mas z
p rawo b y ć g ło d n y . M o żemy zary zy k o wać, k artek żad n y ch n ie mamy , ale ch o d ź,
zo b aczy my .
Kawiarn ia s k ład ała s ię z d wó ch s al, o b u p ełn y ch p o b rzeg i. Włas n y m o czo m n ie
wierzy łem: wy ś ciełan e k rzes ła, czy s te s to ły , n a n ich s zk lan k i h erb aty n a
s p o d eczk ach . Na p o rcelan o wy ch talerzy k ach ap ety czn e b u łeczk i z ro d zy n k ami. Na
in n y ch s tały mis eczk i zu p y i leżały k awałk i ch leb a. „Po p atrz, tato , p o p atrz”,
p o wtarzałem w k ó łk o .
Na miejs ca n ie czek aliś my d łu żej n iż p iętn aś cie min u t. Po d es zła k eln erk a,
o k artk i n awet n ie s p y tała. Zu p a b y ła wy ś mien ita, jarzy n o wa z mięs em i k arto flami,
d o teg o k ro mk a b iałeg o ch leb a. Nies tety , ty lk o p o jed n ej p o rcji n a o s o b ę. Herb ata,
wp rawd zie erzac, ale za to z cu k rem. Bu łk a z ro d zy n k ami s k rzy ła s ię k ry s ztałk ami
cu k ru . Zjad łem s wo ją i p o ło wę b u łk i o jca. Twierd ził, że ju ż s ię n ajad ł.
Dawn o n ie b y łem w tak cy wilizo wan y m lo k alu i, n ajed zo n y , z ciek awo ś cią s ię
ro zg ląd ałem. Niek tó rzy g o ś cie ro zs ied li s ię zu p ełn ie p o eu ro p ejs k u , czy tając g azety
u mo co wan e n a d łu g ich rzeźb io n y ch ręk o jeś ciach . Ta s ala, o ś cian ach wy ło żo n y ch
wy tłaczan ą tap etą k o lo ru b o rd o weg o z k remo wy m d es en iem, ś miało mo g ła u jś ć za
k awiarn ię w Wars zawie.
Zeg ar n a ś cian ie ws k azy wał d ru g ą, p o ra o b iad o wa min ęła. Lu d zie zaczęli ws tawać
o d s to lik ó w i wy ch o d zić.
Nag le w k ącie s ali u wag ę mą p rzy ciąg n ęła jak b y zn ajo ma twarz. Przy s to lik u
s ied ziała s amo tn ie mło d a k o b ieta. M o g łem s ię zało ży ć, że ju ż ją k ied y ś wid ziałem…
Ale g d zie i k ied y ? Ty le o s ó b s p o ty k aliś my w p o d ró ży …
On a też mu s iała mn ie zau waży ć, b o k ilk ak ro tn ie wracała wzro k iem w n as zą
s tro n ę. Ojciec s ied ział ty łem d o n iej i n ie wid zieli s ię wzajemn ie. J ej zn ajo ma twarz
n ie d awała mi s p o k o ju . Gd zie ją wid ziałem? Kied y ? M o że jes zcze w Otwo ck u ? Ale o d
teg o czas u tak s ię zmien iliś my . Sam tro ch ę u ro s łem i n iewątp liwie s ch u d łem. Ko g o
o n a mi p rzy p o min a?
Nag le mn ie o lś n iło : Halin a Kach an ó wn a! Ko leżan k a z g imn azju m, s tars za o d wie
k las y . Có rk a właś ciciela s k ład u ap teczn eg o p rzy u licy Ko ś cieln ej, g d zie
k u p o waliś my my d ło , k remy , p as tę d o zęb ó w.
Zerwałem s ię z k rzes ła. Ojciec, n ieś wiad o m mo ich mo ty wó w, ws k azał mi k ieru n ek
d o to alety . Wy d u s iłem ty lk o : „Halin a Kach an ó wn a” i p o d b ieg łem d o jej s to lik a.
W ty m mo men cie o n a też mu s iała mn ie p o zn ać, b o ws tała, wy ciąg n ęła d o mn ie ręce
i p y tająco zawo łała: „Stefan ?” – o b jęła i p o cało wała mn ie w o b a p o liczk i. Sp o tk ać
k o leżan k ę s zk o ln ą z Otwo ck a w o d leg ły m mieś cie w Azji Śro d k o wej to n ie b y le co .
M ó wiąc jed n o p rzez d ru g ie, wró ciliś my d o n as zeg o s to lik a. Ojciec ws tał i wy raz
zd ziwien ia n a jeg o twarzy p rzes zed ł w n ied o wierzan ie:
– Kach an ó wn a? – s p y tał. By ł p rzecież n as zy m lek arzem s zk o ln y m i zn ał
ws zy s tk ich u czn ió w, ch o ciażb y z wid zen ia.
Ko leje lo s u Halin y n ie ró żn iły s ię wiele o d n as zeg o . Wy ru s zy ła z Otwo ck a s ama
we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u , zo s tawiając ro d zicó w w d o mu . Od teg o czas u żad n y ch wieś ci
o d n ich n ie miała. Wy wiezio n a n a Sy b ir, p raco wała w les ie i p o amn es tii, tak jak my ,
p o jech ała n a p o łu d n ie. W Czy mk en cie zn alazła s ię p rzy p ad k iem i teraz p raco wała
jak o s ek retark a.
Nas tęp n a jej wy p o wied ź rad y k aln ie zmien iła n as z lo s .
– Pracu ję w Po ls k iej Deleg atu rze – k o n ty n u o wała Halin a.
 Ojciec s ię zain teres o wał i n ad s tawił u ch a.
– Po ls k a Deleg atu ra? Co to właś ciwie zn aczy ?
– To o d d ział n as zej amb as ad y w M o s k wie, ale M o s k wa jes t zag ro żo n a i amb as ad ę
n ied awn o ewak u o wan o d o Ku jb y s zewa, wie p an d o k to r, n ad Wo łg ą. W cały m k raju
jes t teraz ty lu p o ls k ich u ch o d źcó w p o trzeb u jący ch o p iek i, tu , w Kazach s tan ie, s ą ich
całe mas y , że amb as ad a o two rzy ła Deleg atu ry , jak b y k o n s u larn e p lacó wk i, w ró żn y ch
mias tach , i ja p racu ję w tak im o d d ziale w Czy mk en cie. Nas za Deleg atu ra o b ejmu je
cały p o łu d n io wy Kazach s tan , ale n ik t n ie mo że s ię d o liczy ć, ilu w ty m rejo n ie jes t
Po lak ó w. Wielu zjech ało z p ó łn o cy , z ty ch s tras zn y ch o b o zó w i k o p aln i w Wo rk u cie,
n a Ko ły mie. J es t b ard zo d u żo ch o ry ch , n ied o ży wio n y ch . W p o ró wn an iu z ty mi
k ato rżn iczy mi o b o zami my mieliś my wzg lęd n e s zczęś cie z n as zy m
„d o k s ztałcen iem” n a posiołkach.
– Tak , to p rawd a – p o twierd ził o jciec. – Lek arzy p ewn ie też macie w Deleg atu rze.
Ale jes zcze jed en mo że b y s ię p rzy d ał?
– Właś n ie to ch ciałam p o wied zieć. Nie, n ie mamy an i lek arza, an i n awet
p ielęg n iark i. Więk s zo ś ć ws tąp iła d o wo js k a jes zcze n a p ó łn o cy . W cały m
p o łu d n io wy m Kazach s tan ie n ie zn aleźliś my an i jed n eg o p o ls k ieg o lek arza. A czy
p an d o k to r… ?
Py tan ie zawis ło w p ró żn i, ale n ie n a d łu g o . Wierzy ć s ię wp ro s t n ie ch ciało , że
mo g ą is tn ieć tak ie mo żliwo ś ci. Niecałą g o d zin ę p o tem o jciec s p o tk ał s ię
z p ro fes o rem Ko ś ciałk o ws k im, d eleg atem amb as ad y w Czy mk en cie. Ks iążeczk a
o ficers k a, k tó rą zaws ze miał p rzy s o b ie, u to ro wała o jcu d ro g ę i o d razu zo s tał
mian o wan y lek arzem Deleg atu ry z p en s ją 1 0 0 0 ru b li mies ięczn ie, czy li p rzes zło d wa
razy więcej, n iż wy n o s iła p en s ja lek arza w Związk u So wieck im. Szczęś cie, że g d y n as
wy wo zili z Piń s k a, p an i M arg u lis o wa zd ąży ła u rato wać tę k s iążeczk ę i s ch o wan e
p ien iąd ze.
I tak n ies p o d ziewan y u ś miech lo s u zmien ił n as ze p lan y . Ojciec miał s ię s tawić
w p racy ju ż n a d ru g i d zień , więc mu s iałem wró cić s am d o Szarap ch an y p o matk ę.
Katia ch ętn ie zg o d ziła s ię wy n ająć n am p o k ó j jes zcze n a d wie n o ce, p ien iąd ze
b y ły jej p o trzeb n e. Po rad ziła mi też, g d zie n ajlep iej złap ać o k azję d o Szarap ch an y ,
więc n as tęp n eg o d n ia ran o wy ru s zy łem w d ro g ę. Ty m razem jech ałem k o mfo rto wo
w k ab in ie k iero wcy . Tę ciężk o o b ład o wan ą ciężaró wk ę p ro wad ziła miła i ro zmo wn a
Ro s jan k a, Nas tia. M imo d ziu rawej s zo s y jech ała iś cie p o k awalers k u , p aląc p rzy ty m
mach o rk o we s k ręty , jed n eg o p o d ru g im. Po d wó ch g o d zin ach k ark o ło mn ej jazd y
s tan ęliś my w Szarap ch an ie.
 Drzwi czajchany b y ły o twarte, ale o p ró cz s tareg o Kazach a, jak zwy k le z n o s em
w g azecie, n ik o g o tam n ie b y ło . Zn ik n ęła cała n as za g ru p a, lu d zie i b ag aże. Stareg o
Kazach a n ie b y ło co p y tać, i tak b y n ie zro zu miał, a n awet n a mn ie n ie s p o jrzał.
Wy b ieg łem z p o wro tem n a s zo s ę. Nas tia właś n ie d o d awała g azu , żeb y ru s zy ć
w d als zą d ro g ę. Wy b ieg łem p rzed mas zy n ę, mach ając ręk o ma. Op u ś ciła o k n o .
– Co s ię d zieje?
– M atk i ju ż tu n ie ma. Nik o g o n ie ma, a z tu tejs zy ch n ik t n ie zn a s ło wa p o
ro s y js k u . – Z n as zej ro zmo wy p o d ro d ze wied ziałem, że Nas tia wy ro s ła
w Kazach s tan ie i zn ała języ k .
Zg as iła s iln ik , wy s k o czy ła n a d ro g ę.
– Stary mó wi, że d ziś ran o p rzy jech ały p o n ich arby i że s ą ju ż ch y b a b lis k o teg o
k o łch o zu , jak mu tam… Ky zy ł Dy ch an a? To n ie d alej n iż o s iemn aś cie k ilo metró w.
By łem w k ro p ce. Zmierzch zap ad ał wcześ n ie i n ie u ś miech ał mi s ię d łu g i mars z
p o ciemk u . Sp ęd ziłem n o c w czajchanie, n a d y wan ach i z k o cami g o s p o d arza.
Z wiad o my m n iemiły m s k u tk iem.
Ru s zy łem w d ro g ę wcześ n ie ran o , b ity m trak tem, o d k tó reg o częs to o d ch o d ziły
n ieró żn iące s ię wiele o d n ieg o ś cieżk i raz w jed n ą, raz w d ru g ą s tro n ę, i mu s iałem
u ważać, żeb y n ie zab łąd zić. Ży wej d u s zy n ie s p o tk ałem p o d ro d ze.
M as zero wałem tak p rzez k ilk a g o d zin w k ieru n k u g ó r, k tó re wciąż s ię d ziwn ie
o d d alały . Des zcz p rzes tał p ad ać jes zcze p o p rzed n ieg o d n ia, ziemia wy s ch ła i k ażd y
p o d mu ch wiatru p o d n o s ił tu man y k u rzu . Z p o czątk u d ro g a p ro wad ziła lek k o w g ó rę,
n ieg o ś cin n a, p u s ty n n a, u s ian a g łazami i u s y p is k ami k amien i. Po tem co raz b ard ziej
s tro mo wiła s ię międ zy g łazami wielk o ś ci d o mó w, p o d n awis ami s k aln y mi, b ieg ła
g rzb ietami wzg ó rz p o ro s ły ch k rzak ami, międ zy k ęp ami k arło waty ch d rzew.
Po p ięciu g o d zin ach mars zu w p o łu d n ie d o tarłem wres zcie d o Czerwo n eg o
Ko g u ta. Zn alazłem matk ę w jed n o p o k o jo wej lep ian ce Ro meró w.
– Co s ię s tało z o jcem? – zan iep o k o iła s ię, wid ząc mn ie s ameg o . Us p o k o jo n a,
p rzy g arn ęła mn ie d o s ieb ie n a d łu żs zą ch wilę.
Hela p rzy witała mn ie ciep ło , jak też jej ro d zice i ro d zeń s two . Staliś my s ię p rzez te
lata jed n ą d u żą ro d zin ą, a teraz zn ó w p rzy ch o d ziło n am s ię ro zs tać.
Ale p o d ek s cy to wan y p ers p ek ty wą p rzen ies ien ia s ię d o d u żeg o mias ta, n ie
my ś lałem n awet o ty m, n ie żało wałem tak ieg o o b ro tu s p rawy .
Zaled wie d wa d n i min ęły o d ch wili, k ied y o p u ś ciliś my Szarap ch an ę w d ro d ze d o
s zp itala, ale ty le s ię p rzez ten czas zd arzy ło , że z k ażd eg o mo men tu mu s iałem zd ać
d o k ład n e s p rawo zd an ie. Py tan o o n o we p o ls k ie u rzęd y , o o g ó ln ą s y tu ację
p o lity czn ą. Ojciec Heli, zazd ro s n y o n o wy s tatu s o jca, p o wtarzał k ilk a razy : „Po
jak ie lich o wy b rałem p rawo ? Z ró wn y m p o wo d zen iem mo g łem p rzecież iś ć n a
med y cy n ę”. On , lek arzem? Nie, mo im zd an iem d u żo b ard ziej n ad awał s ię n a
ad wo k ata.
M atk a, ju ż s p o k o jn a i jak zwy k le p rak ty czn a, raz jes zcze zab rała s ię d o
p ak o wan ia. A n a mn ie s p ad ło załatwien ie tran s p o rtu z p o wro tem d o Szarap ch an y ,
s k ąd mo żn a b y ło liczy ć n a p rzejeżd żającą ciężaró wk ę. Z k ilk o ma czerwo ń cami
w k ies zen i p o s zed łem d o k an celarii k o łch o zu . Przewo d n iczący , ten s am, k tó ry n as
p o czątk o wo zwerb o wał, ch ętn ie p o s zed ł mi n a ręk ę. Szczerze u cies zy ł s ię
wiad o mo ś cią, że o jciec zn alazł p racę w s wo im zawo d zie. Zan im zd ąży łem g o
p o p ro s ić, s am zap ro p o n o wał n am arbę.
– Bąd źcie g o to wi ju tro o ś wicie, p rzy ś lę p o was Dżu d żajewa, zawiezie was d o
Szarap ch an y – p o wied ział. Po czy m s p o jrzał n a mn ie p o ważn ie i d o d ał: – Daj mu d wa
czerwo ń ce, zas łu ży n a to . Ale an i ru b la mn iej i an i ru b la więcej. – M ru g n ął d o mn ie
i u ś miech n ął s ię.
M atk a i ja s p ęd ziliś my n o c n a s ło mian y ch matach w p o k o ju Ro meró w.
Dżu d żajew z arbą rzeczy wiś cie zjawił s ię o ś wicie. Załad o waliś my b ag aż,
u ś cis n ęliś my s ię n a p o żeg n an ie i p o d rep taliś my za wo zem, o g ląd ając s ię, mach ając
ręk ą, aż Hela, jej ro d zin a i Czerwo n y Ko g u t zn ik n ęli za g rzb ietem p ag ó rk a.
Nas tęp n y raz s p o tk ałem Helę d o p iero w 1 9 7 0 ro k u . M iałem czterd zieś ci p ięć lat.
 Ro zd ział 1 9

Czymkent – miasto zastrzeżone

W Czy mk en cie n atrafiliś my n a n o wą d la n as b iu ro k raty czn ą p rzes zk o d ę. Sto lica

p o łu d n io weg o Kazach s tan u b y ła tak zwan y m mias tem zas trzeżo n y m d ru g iej
k ateg o rii, g d zie ws zy s cy , n awet rd zen n i o b y watele ZSRR, mu s ieli mieć s p ecjaln e
zezwo len ie n a p o b y t.
M atk a i ja p rzy jech aliś my d o Czy mk en tu d zień p ó źn iej, n iż s ię n as o jciec
s p o d ziewał, d ając mu ty m p o wó d d o zd en erwo wan ia. Sp ęd ziliś my jes zcze jed n ą n o c
u Katii, ro d zice w jej małżeń s k im łó żk u , ja n a p o d ło d ze. Ran o o jciec p o s zed ł d o
p racy , a matk a i ja ru s zy liś my s zu k ać mies zk an ia. Id ąc za rad ą Katii, zaczęliś my o d
Uju k u , u b o g iej d zieln icy p o ło żo n ej międ zy mias tem a s tacją k o lejo wą.
W Związk u So wieck im mias ta i s tacje k o lejo we wzięły jak b y ze s o b ą ro zwó d ;
b y ły p o ło żo n e d o ś ć d alek o o d s ieb ie i częs to o d d zielo n e p u s ty m, zan ied b an y m
teren em.
– Bo ls zewicy o d zied ziczy li ten p ro b lem – wy jaś n ił o jciec. – Za cars k ich czas ó w
p rzed s ięb io rcy b u d u jący k o leje d o rab iali s ię w ten s p o s ó b . Po p ro s tu zarab iali
d o d atk o wo n a tran s p o rcie o d s tacji d o cen tru m i n a s p rzed aży n ieu ży tk ó w p o międ zy
mias tem i s tacją, g d zie z czas em, mimo zan ied b an ia, wy ras tały wars ztaty , s k ład y ,
d o mk i ro b o tn icze.
Po s zliś my więc w k ieru n k u s tacji. Ulica zmien iła s ię p o ch wili w s zero k ą ś cieżk ę
wijącą s ię międ zy g lin ian k ami, n as y p ami i d o łami ze s to jącą zielo n ą wo d ą.
Drewn ian y m mo s tk iem p rzek ro czy liś my len iwie p ły n ący , b ru d n y , p ły tk i s tru my k .
Zaraz za mo s tk iem ś cieżk a p rzes zła w s zers zy u b ity s zlak , a p o p aru min u tach
zn aleźliś my s ię w lab iry n cie n ieb ru k o wan y ch u liczek i lep ian ek z n iewielk imi
o g ró d k ami. Lep ian k i tu liły s ię d o g lin ian y ch mu rk ó w i częs to tru d n o b y ło
p o wied zieć, g d zie k o ń czy s ię mu rek , a zaczy n a ch ata. Tu i ó wd zie ro s ło d rzewk o , p arę
k ęp ek trawy , wy s ep k a ch was tó w – i to b y ł właś n ie Uju k . Dzieln ica wy g ląd ała
d o k ład n ie tak , jak Katia n am o p is ała.
– Zn aleźć p o k ó j w s amy m Czy mk en cie to tru d n a s p rawa, ale zaczn ijcie o d Uju k u
– p o rad ziła. – Tam jes t d u żo łatwiej. Po p ro s tu zap y tajcie p ierws zą n ap o tk an ą
Ro s jan k ę.
Co o k azało s ię n ie tak ie p ro s te. Ulice b y ły p u s te, d rzwi lep ian ek zamk n ięte.
Staliś my p rzez d łu g ą ch wilę n a jak imś ro g u , n iep ewn i, g d zie i k o g o s zu k ać. Nag le
d rzwi jed n ej z n aro żn y ch lep ian ek o two rzy ły s ię i wy s zła z n ich ty p o wa ro s y js k a
b ab u s zk a, z k o s zy k iem w jed n y m ręk u , z las k ą w d ru g im, z k wiecis tą ch u s tą n a
g ło wie. M atk a zag ad n ęła ją.
– Is to tn ie – o d p o wied ziała s taru s zk a. – Wiem, że J ewd o k ia Nik o łajewn a ma
p o k ó j d o wy n ajęcia. Id źcie tęd y d o n as tęp n eg o ro g u , tam s k ręcicie w p rawo … –
p rzerwała. – Nie, n ie traficie, lep iej p ó jd ę z wami. – Ru s zy ły p rzo d em, Ro s jan k a
z mamą, a ja za n imi. – J ewd o k ia Nik o łajewn a to mo ja k u ma – zaczęła b ab u s zk a. –
M ies zk a z d wo ma s y n ami. M ąż zg in ął n a fro n cie, a mo że d o s tał s ię d o n iewo li. Kto to
mo że wied zieć? W k ażd y m razie wiem, że J ewd o k ia ma p o k ó j d o wy n ajęcia. A n a jak
d łu g o wam p o trzeb n y ?
– Nie jes tem p ewn a – o d rzek ła mama. – M o że n a p arę mies ięcy .
– To d o b rze, p rzy s łu żę s ię i wam, i J ewd o k ii, b ied aczce. Zab ili, n ie zab ili, tak czy
o wak , męża s traciła. A teraz zab ierają Gris zę, jej mło d s zeg o ch ło p ca. Szes n aś cie ma
lat ws zy s tk ieg o , d zieciak jes zcze. Nib y że d o FZO1 7 g o b io rą, mó wią, że to jak aś
s zk o ła. Ale k to ich tam wie, ch ło p ca zab io rą, a p o tem s zu k aj wiatru w p o lu . Czy to im
mo żn a wierzy ć? Py tam s ię was , czy mo żn a? J ak a tam s zk o ła, n a wo jn ę g o p o ś lą i ju ż
gołubczika więcej n ie zo b aczy my . Zaws ze n am, b ied n y m lu d zio m, wiatr w o czy wieje.
Tak b y ło i zaws ze b ęd zie. Kied y ś car b atiu s zk a b rał ch ło p có w w s o łd aty . Pó źn iej ich
p o wy b ijali w tej ich n iej rewo lu cji. Teraz n ib y co in n eg o , a p o p rawd zie to s amo –
ciąg n ęła tak p rzez k ilk a min u t, aż n ag le zmien iła to n . – O, ale Wo ło d ia, jej s tars zy , to
b ard zo d o b ry s y n . Ho , h o ! A jak i u czo n y … Co za g ło wa! On elek try k . Pracu je
w elek tro wn i. J eg o ch y b a n ie ru s zą. Nie zo s tan ie J ewd o k ia Nik o łajewn a s ama, ty lk o
ze s wo im iszakiem – trajk o tała d alej jak k atary n k a.
Zan im d o s zliś my d o celu , wied zieliś my ju ż, że Wo ło d ia ma d wad zieś cia p ięć lat,
że jes t k awalerem i n ad zo rcą n o cn ej zmian y w elek tro wn i. Że iszak to p o k azach s k u
o s io ł. Że J ewd o k ii p o trzeb n e s ą p ien iąd ze, b o jak d o tąd żad n ej ren ty p o mężu n ie
d o s taje.
– M o że o n i ży je, ale lep iej, żeb y g o zab ili – s twierd ziła filo zo ficzn ie. – Bo jak
p o p ad ł w n iewo lę, to an i k o p iejk i J ewd o k ia n ie zo b aczy . Bied aczk a.
Zatrzy maliś my s ię p rzed d rewn ian ą fu rtk ą i wciąż k ręcąc g ło wą n ad n ied o lą
s wo jej k u my , n as za p rzewo d n iczk a zap u k ała g ło ś n o raz i d ru g i. W o d p o wied zi
zary czał o s io ł, d o n o ś n ie i p rzejmu jąco . Ch wilę p o tem o two rzy ły s ię d rzwi lep ian k i
i b ab u s zk a, n iemal b liźn iaczk a n as zej p rzewo d n iczk i, p rzy d rep tała d o fu rtk i.
Otwierając ją, o b ejrzała s ię p rzez ramię.
– Cich aj, cich aj, mó j gołubczik… – rzu ciła za s ieb ie i o s io ł zamilk ł.
– Po wied ziałam ty m tu taj, że mas z p o k ó j d o wy n ajęcia – p rzed s tawiła n as n as za
p rzewo d n iczk a.
– A mam, mam, p rawd a, miłosti prosim, p ro s zę d o ś ro d k a. – J ewd o k ia o two rzy ła
fu rtk ę n a całą s zero k o ś ć. M ałe p o d wó reczk o o taczał g lin ian y mu rek . W k ącie z lewej
s tro n y , o p ierając s ię o n ieg o , s tała lep ian k a z o twarty mi d rzwiami. Z małej
d o b u d ó wk i w p rawy m ro g u p o d wó rk a d o b ieg ało g ło ś n e s tąp an ie o s ła. – Cich o ,
cich o , malu tk i – rzu ciła w jeg o s tro n ę J ewd o k ia i h ałas u s tał.
Przez malu tk ą s io n k ę wes zliś my d o k u ch n i wąs k iej a d łu g iej; n a jej k o ń cu b y ło
o k n o , a n iewielk i p iecy k k u ch en n y s tał p o d lewą ś cian ą.
– Ten p o k ó j mo g ę wam wy n ająć – p o wied ziała g o s p o d y n i, o twierając d rzwi
n ap rzeciwk o k u ch en k i. – J a z Wo ło d ią p rzen io s ę s ię d o k u ch n i – wy jaś n iła
p rzy jació łce – a Gris za ju tro jed zie d o Dżamb u łu . – Tu zwró ciła s ię d o mamy : – J u tro
mo żecie s ię wp ro wad zić.
Po k ó j był s p o ry , o p o b ielo n y ch ś cian ach , z d wo ma mały mi o k n ami
wy ch o d zący mi n a u licę. Na p rawo o d d rzwi s to jące wzd łu ż ś cian y p o d wó jn e łó żk o
zas łan e b y ło p ik o wan ą k o łd rą zs zy tą z ró żn o b arwn y ch k awałk ó w, a d ru g ie,
p o jed y n cze, n ak ry te k o cem, s tało wzd łu ż ś cian y o d s tro n y k u ch n i. Umeb lo wan ie
u zu p ełn iał k wad rato wy s to lik , d wa k rzes ła i u my waln ia z b iałą emalio wan ą mis k ą
i d zb an em n a wo d ę. W s am raz d la n as .
Po d o k n em n a s to łeczk u s tało d u że, czarn e n aczy n ie z d wo ma u ch wy tami,
w k s ztałcie an ty czn ej g reck iej amfo ry . Wid ząc mo je zd ziwien ie, matk a wy jaś n iła:
– To czugun, s ag an . Żeliwn e n aczy n ie n a wo d ę. U n as n a ws iach też tak ie b y wały .
Po d czas g d y matk a o mawiała z g o s p o d y n ią s zczeg ó ły wy n ajmu , wy s zed łem n a
p o d wó rk o . Ob o k s tajn i p o d p ło tem s tała d rewn ian a wy g ó d k a. Pch n ąłem d rzwi.
Zap ach n iezb y t miły , ale czy s to . Wid ziałem d u żo g o rs ze. Wen ty lację zap ewn iało
s erd u s zk o wy cięte w d rzwiach i s zero k ie s zczelin y międ zy d es k ami ś cian .
Po g ład ziłem ręk ą czy s to wy s zo ro wan e s ied zen ie, g ład k ie, b ez d rzazg ! A n a k awałk u
s zn u rk a n a g wo źd ziu wis iał p lik ró wn o p o cięty ch k awałk ó w g azety . Do b rze
zag o s p o d aro wan e d o mo s two .
Nas tęp n ą wizy tę zło ży łem o s łu w s ąs iad u jącej s tajen ce. Po g ład ziłem g o p o s zy i
i n o zd rzach , miał miłe u s p o s o b ien ie, n ie p ró b o wał n awet u g ry źć mn ie w ręk ę, jak s ię
z in n y mi o s łami zd arzało .
 W trzecim k ącie p o d wó rk a ro s ło k arło wate d rzewk o . J ak iś ro d zaj ak acji, s ąd ząc
p o k ilk u p o zo s tały ch liś ciach . W k ącie międ zy lep ian k ą a mu rk iem, n a wp ó ł zak ry ta
o twarty mi d rzwiami lep ian k i, mieś ciła s ię p o mp a z d łu g ą rączk ą, a o b o k n a h ak ach
w ś cian ie b ły s zczały ś wieżo wy s zo ro wan ą b lach ą d wa wiad ra. Ws zy s tk o czy s te
i d o p rawd y d o b rze zag o s p o d aro wan e.
I tak p o jes zcze jed n ej n o cy s p ęd zo n ej w s y p ialn i Katii z p o mo cą jej zn ajo meg o
wo źn icy załad o waliś my n as z d o b y tek n a arbę ciąg n io n ą p rzez wy p as io n eg o mu ła
i ru s zy liś my d o Uju k u . Ścieżk a p rzez n ieu ży tk i b y ła ty lk o n a ty le s zero k a, b y
p o mieś cić arbę, a s k leco n y mo s tek n ad s tru my k iem wy trzy mał, co d ziwn e, ciężar
całej n as zej k arawan y .
– J es t i d o b ra d ro g a n a s tację – tłu maczy ł s ię wo źn ica – ale b ard zo o k rężn a.
J ewd o k ia s tała p rzed d o mem, wn ieś liś my rzeczy , o jciec p o s zed ł d o p racy , a mama
i ja zab raliś my s ię d o u rząd zan ia k o lejn eg o mies zk an ia. Zas łaliś my łó żk a n as zą
p o ś cielą. Starałem s ię p rzeciąg n ąć s zn u rek o d g wo źd zia w fu try n ie o k n a d o ś cian y
w ramie p o k o ju , ab y n am s łu ży ł za s zafę. Ale w g lin ian ej ś cian ie g wó źd ź n ie ch ciał
s ię trzy mać. J ewd o k ia p rzy n io s ła mi d rewn ian y k o łek .
– Kied y wb ijes z, u mo cn ij g o g lin ą i k amy k ami, jak g lin a wy s ch n ie, b ęd zie
d o b rze s ied ział. Glin ę i k amien ie zn ajd zies z w d o łk u p o d p ło tem. Zaws ze mamy
zap as n a ws zelk i wy p ad ek . J ak ziemia s ię czas em zatrzęs ie i n aro b i s zk o d y , to trzeb a
ś cian ę czy p ło t zrep ero wać.
Trzęs ien ie ziemi! J ak d o tąd wid ziałem je ty lk o w k in ie. Ale mo żemy s ię o b ejś ć,
d o ś ć ju ż p rzez o s tatn ie lata mieliś my n ies p o d zian ek !
Ale n ie o b es zliś my s ię, n awet d łu g o n ie mu s ieliś my czek ać. Na s zczęś cie n ie b y ło
s iln e, łatwo b y ło n awet n ie zau waży ć.
Kilk a d n i p o n as zej p rzep ro wad zce n a Uju k ro zb o lało mn ie g ard ło i miałem
tro ch ę g o rączk i. M atk a zo s tawiła mn ie w łó żk u i s ama p o s zła n a zak u p y . Leżałem
i czy tałem k s iążk ę. W p ewn ej ch wili łó żk o zak o ły s ało s ię z lek k a. Przes tało .
Czy żb y m majaczy ł? Zn ó w s ię zatrzęs ło . Us iad łem. Żaró wk a zwis ająca z s u fitu b u jała
s ię lek k o , jak małe d zieck o n a h u ś tawce. Wo d a w s ag an ie ch lu p n ęła, jak b y k to ś
p rzech y lił n aczy n ie. Po d s zed łem d o o k n a. Pad ał d es zcz, ale p o za ty m n ic s ię n ie
d ziało . I to b y ło całe trzęs ien ie ziemi? Wracałem ju ż d o łó żk a i d o k s iążk i, k ied y
u jrzałem s zp arę w ś cian ie. Gło wę b y m d ał, że jej p rzed tem n ie b y ło . Ciąg n ęła s ię o d
s u fitu aż d o p o d ło g i, p o s zerzała s ię w o czach , wo d a zaczęła s ię p rzez n ią s ączy ć, a p o
ch wili d o łączy ły d o n iej n o we s zczelin y . Żaró wk a p rzes tała s ię k o ły s ać, ale wo d a
w s ag an ie wciąż s ię k o ły s ała. I to b y ło ws zy s tk o .
 Tak s ię s k o ń czy ło mo je p ierws ze trzęs ien ie ziemi. Nazaju trz p o mo g łem Wo ło d ii
zalep ić s zp ary w ś cian ach i w p ło cie p aty k ami, g lin ą i k amy k ami z zap as u w d o łk u .
Nas tęp n y m zad an iem b y ło zaleg alizo wan ie n as zeg o p o b y tu w Czy mk en cie.
Każd y o b y watel Związk u So wieck ieg o miał jak o b y p rawo zamies zk ać g d ziek o lwiek
w k raju , meld u jąc s ię o czy wiś cie milicji, ale w p rak ty ce to „ws zęd zie” o g ran iczało
s ię d o miejs ca wy mien io n eg o w d o wo d zie o s o b is ty m zwan y m tu taj p as zp o rtem.
Każd a zmian a miejs ca zamies zk an ia związan a b y ła z tru d n o ś ciami. Po zwo len ie n a
o s ied len ie s ię w mias tach zas trzeżo n y ch p ierws zej k ateg o rii, czy li w M o s k wie,
Kijo wie i Len in g rad zie, b y ło p rawie n ie d o zd o b y cia. Nawet n iek tó re
z p ro win cjo n aln y ch s to lic, jak właś n ie Czy mk en t, b y ły s k las y fik o wan e jak o mias ta
zas trzeżo n e d ru g iej k ateg o rii i ab y w n ich zamies zk ać, o b y watel s o wieck i mu s iał
mieć s zczeg ó ln e p o wo d y , a cu d zo ziemiec mu s iał o trzy mać wid na żytielstwo dla
inostrancew, czy li s p ecjaln e p o zwo len ie.
Do teg o d o k u men tu wy mag an o s zes n as tu p as zp o rto wy ch fo to g rafii n a o s o b ę,
więc p ewn eg o d n ia matk a i ja s p o tk aliś my s ię z o jcem w cen tru m mias ta, g d zie
zn aleźliś my fo to g raficzn ą k o o p eraty wę. Wy p ełn ien ie k o n ieczn y ch fo rmu larzy zajęło
n am cały wieczó r. Na k ażd ą o s o b ę cztery s tro n ice d o wy p is an ia, w s u mie n ie mn iej
n iż s to p y tań ! Z wy p ełn io n y mi fo rmu larzami i z p aczk ą fo to g rafii w ręk u wy b rałem
s ię ran o d o cen traln eg o u rzęd u milicji n a o b wó d p o łu d n io weg o Kazach s tan u .
Nie lu b ię p o licji, milicji an i temu p o d o b n y ch u rzęd ó w. Nad al, a s tu k n ął mi ju ż
ó s my k rzy ży k , s amo wejś cie d o b u d y n k u wład z b ezp ieczeń s twa p u b liczn eg o
p rzy ś p ies za mi p u ls . Czy wciąż to warzy s zy mi wid mo w mu n d u rze NKWD?
M ilicjan t w h o lu b y ł s to s u n k o wo u p rzejmy , wy p y tał mn ie d o k ład n ie o ro d zaj
s p rawy , p rzejrzał fo rmu larze, p rzeliczy ł fo to g rafie. Wres zcie zap is ał n azwis k o
w k s iążce, o b ró cił ją w mo ją s tro n ę i k azał p o d p is ać. „Po czek ajcie”, ws k azał mi
ławk ę. M ó wił d o mn ie w d ru g iej o s o b ie liczb y mn o g iej, jak d o d o ro s łeg o , ale to
mn ie n ie u s p o k o iło . Sied ziałem wp atrzo n y w p o d ło g ę. Kciu k ami k ręciłem mły n k a.
Czek ałem i czek ałem, aż w k o ń cu in n y milicjan t k iwn ął n a mn ie ręk ą i zap ro wad ził
d łu g im, ciemn y m k o ry tarzem d o jed n eg o z g ab in etó w.
Oficer za b iu rk iem n ie o d erwał o czu o d ro zło żo n y ch p rzed n im p ap ieró w. M iał n a
s o b ie n ieb ies k i mu n d u r milicji z trzema czerwo n y mi tró jk ątami n a k o łn ierzu . Ch y b a
k ap itan . Stałem tak p rzed b iu rk iem z min u tę, aż wres zcie p o d n ió s ł g ło wę.
– Pro s zę s iad ać. – Ws k azał p ió rem k rzes ło i d alej co ś g ry zmo lił.
Ro zejrzałem s ię d o o k o ła. To b y ła mo ja p ierws za wizy ta w b u d y n k u s o wieck iej
milicji. Gab in et b y ł d u ży , o b rązo wy ch ś cian ach i p o d ło d ze p o k ry tej
wy p o lero wan y m, b rązo wy m lin o leu m. Pach n iał p as tą d o p o d ło g i i ty to n iem. Nic
d ziwn eg o . J u ż teraz, o tak wczes n ej p o rze, p o p ieln iczk a n a b iu rk u p ełn a b y ła
n ied o p ałk ó w. I to n ie b y le jak ich s k rętó w mach o rk i, ale p rawd ziwy ch p ap iero s ó w
z u s tn ik ami. Przy d rzwiach s tała n ieo d zo wn a s p lu waczk a, mo s iężn a, a n ie p o s p o lita,
b iała i emalio wan a. Dru g a s tała o b o k b iu rk a. Przy p u s zczaln ie d o p ry watn eg o u ży tk u .
Kilk a s zafek n a k arto tek i i n is k i s to lik z d wo ma fo telami u zu p ełn iały u meb lo wan ie.
Wres zcie o ficer p rzes tał p is ać i zwró cił n a mn ie u wag ę. Wied ział ju ż wid o czn ie,
o co ch o d zi, b o p o ws trzy mał mo je wy jaś n ien ia p o d n ies ien iem ręk i i zab rał s ię d o
p rzeg ląd an ia n as zy ch fo rmu larzy .
– A więc… was z o jciec p racu je w p o ls k iej Deleg atu rze… – zmars zczy ł czo ło ,
p o s zp erał w p ap ierach . – Sp rawa p ro s ta. Ty lk o fo rmaln o ś ć.
Niemn iej s p rawd ził d o k ład n ie k ażd y fo rmu larz, wo d ząc o łó wk iem p o k ażd ej
lin ijce. Po tem p rzejrzał jed n ą p o d ru g iej ws zy s tk ie s zes n aś cie mo ich fo to g rafii,
p o ró wn u jąc k ażd ą p o k o lei z twarzą p eten ta p rzed b iu rk iem. Zajęło mu to zn ó w k ilk a
min u t. Będ zie ch y b a ch ciał zlu s tro wać ro d zicó w o s o b iś cie, p o my ś lałem. Ale n ie. Ich
fo to g rafiami zain teres o wał s ię ty lk o p o b ieżn ie.
– To s ą was i ro d zice – s twierd ził b ez zap y tan ia w g ło s ie. Po d n ió s ł g ło wę. – To
ty lk o fo rmaln o ś ć – p o wtó rzy ł i o d s u n ął d o k u men ty n a b o k . – Sek retark a s ię ty m
zajmie, a my ty mczas em n ap ijemy s ię k awy . – Ws tał. – Pożałujsta, gospodin Wajdienfield. –
Ws k azał jed en z fo teli.
Nie wierzy łem włas n y m u s zo m. Zwró cił s ię d o mn ie p er gospodin, p an , i wy mó wił
mo je n azwis k o b ard zo s taran n ie i ch o ć z ro s y js k a, to b ez b łęd u ! Us iad łem we
ws k azan y m fo telu . On zajął d ru g i.
Po raz p ierws zy w ty m k raju u s ły s załem zwro t gospodin. M u s zę p o wtó rzy ć to
ro d zico m. Samo s ło wo wy s zło ju ż p rzecież w ty m k raju z u ży cia. Nieraz n am
mó wio n o , że panow u nas niet, p an ó w u n as n ie ma. Czło n k a p artii zwało s ię
to warzy s zem, a d o in n y ch zwracan o s ię p er o b y watelu . A ja teraz o ficjaln ie u zn an y za
cu d zo ziemca s tałem s ię gospodinem! Nik t mi n ie u wierzy !
To warzy s z k ap itan p o częs to wał mn ie p ap iero s em. Kazb ek , d o b ry g atu n ek . M o że
wziąć d la o jca? Ale n ie wy p ad a, noblesse oblige.
– Dzięk u ję, n ie p alę.
Do g ab in etu wes zła s iwo wło s a n iewias ta. To warzy s z k ap itan ws k azał p lik
fo rmu larzy i fo to g rafii n a b iu rk u .
– Pro s zę s ię zająć ty mi d o k u men tami, a gospodin Wajdienfield p o czek a tu ze mn ą.
I p rzy ś lijcie n am k awy .
 Po czy m n as tąp iła ro zmo wa, a raczej k ap itań s k i mo n o lo g . O tak , o n częs to miewa
d o czy n ien ia z cu d zo ziemcami. Nawet całk iem ich lu b i. „Do b rze wy ch o wan i, kulturnyje
liudi”. Ok azało s ię, że mó j ro zmó wca p raco wał k ied y ś n a p lacó wce d y p lo maty czn ej
w Teh eran ie. „Co to za mias to ! Zad ziwiające, s k lep y o twarte d o p ó źn ej n o cy , zaws ze
p ełn e to waró w. Ws zy s tk o mo żn a d o s tać: ży wn o ś ć, p ap iero s y , my d ło , s to s y ch ałwy .
Bez k o lejek . Nie mu s i s ię n awet ro b ić zap as ó w. Żad n y ch b rak ó w. Pap ier to aleto wy ?
Pro s zę b ard zo , skolko ugodno, ile s ię ch ce. W zwy k ły ch s k lep ach ! Otwarty ch d la
ws zy s tk ich . Dla lu d zi z u licy ! A te res tau racje… b efs zty k i, s zas zły k i, zamo rs k ie
win a… ” Przerwał, wy p u s zczając w zad u mie k łęb y d y mu . Przez k ilk a ch wil b y ł g d zieś
d alek o … w b o g aty m Teh eran ie?
Przy s zed ł d o s ieb ie i s p o jrzał mi w o czy .
– Op o wied zcie mi o Wars zawie. Czy u was też tak b y ło ? Czy zwy k li lu d zie mo g li
ży ć p rzy zwo icie?
Nie b ard zo wied ziałem, jak mu o d p o wied zieć. Przed wo jen n ą Wars zawę zn ałem
n ieźle, ale jeg o n ie zn ałem i n ie wied ziałem, d laczeg o mn ie wy p y tu je. Czy mo żn a
u fać milicjan to wi, i to n iewątp liwie czło n k o wi p artii? Wp rawd zie o ży ciu
wars zaws k ieg o ro b o tn ik a miałem d o ś ć mg lis te p o jęcie, ale g d y b y ten Ro s jan in n ie
n o s ił mu n d u ru , mo że o p is ałb y m mu ży cie wars zawiak ó w w n ajb ard ziej ró żo wy ch
k o lo rach , jak to ro b ili ws zy s cy u ch o d źcy . Lep iej n ie ry zy k o wać.
Przy n ies io n o k awę, p rawd ziwą aro maty czn ą k awę, z mlek iem, cu k rem,
z talerzy k iem h erb atn ik ó w, co d ało mi czas d o n amy s łu . Zab rałem s ię d o s to jący ch
p rzed e mn ą s mak o ły k ó w. Po wo lu tk u , ro zk o s zu jąc s ię k ażd y m ły k iem p rawd ziwej,
d awn o n iewid zian ej k awy …
– Nam n ie b y ło źle – s twierd ziłem wres zcie. – Należeliś my d o in telig en cji
p racu jącej. – To p rzecież i tak ju ż wied ział. – Ch o d ziłem d o s zk o ły . Lu b iłem s ię
u czy ć. – Zas tan awiałem s ię, jak zmien ić temat. Ale o n miał ju ż ch y b a d o ś ć czy też
zan iech ał p rzes łu ch an ia.
– M o że jes zcze jed en h erb atn ik ? Was ze p ap iery ju ż ch y b a g o to we. – Ws tał
i u s iad ł za b iu rk iem. Zaczął u rzęd o wać i zap o mn iał o mn ie. I d o b rze. M o że n ap rawd ę
in teres o wała g o p rzed wo jen n a Wars zawa, mo że wraz z Teh eran em b y ła p rzed mio tem
jeg o marzeń , ale mając d o czy n ien ia z s o wieck im milicjan tem, lep iej b y ło trzy mać
języ k za zęb ami.
Po k ilk u min u tach wró ciła s ek retark a z g o to wy mi d o k u men tami. Kap itan je
p rzejrzał, p o d p is ał, p o d ał mi i wró cił d o s wo jej ro b o ty . Nie p o d n o s ząc n awet g ło wy ,
mru k n ął co ś w o d p o wied zi n a mo je p o żeg n an ie. Ko n iec au d ien cji. Czy żb y to b y ł ten
s am czło wiek , k tó ry k ilk a min u t temu p ił ze mn ą k awę i marzy ł o zag ran icy ?
M ies zk aliś my n a Uju k u u J ewd o k ii i Wo ło d ii o k o ło czterech mies ięcy . M ło d s zy
s y n , Gris za, wy jech ał w d n iu n as zej p rzep ro wad zk i. Z o czami p ełn y mi łez J ewd o k ia
tu liła ch ło p ca p rzez d łu żs zy czas . „Riadi Boga, n a miło ś ć b o s k ą”, n ap o mn iał ją
Wo ło d ia, „o n jed zie ty lk o d o Dżamb u łu , s to k ilo metró w, d o s zk o ły ”. W k o ń cu d ała
za wy g ran ą. Dro b n y , ch u d y , z d rewn ian ą walizeczk ą w ręk u , w p alto cik u , z k tó reg o
d awn o wy ró s ł, z min ą s k azań ca id ąceg o n a s zafo t, Gris za o g ląd ał s ię, mach ając ręk ą,
aż zn ik ł n am z o czu za ro g iem u licy .
Wy n ająws zy n am jed y n y p o k ó j w lep ian ce, J ewd o k ia ze s tars zy m s y n em
p rzen io s ła s ię d o k u ch n i, w k tó rej s p ali n a s ien n ik u n a zmian ę: matk a w n o cy ,
a Wo ło d ia w d zień p o n o cn ej p racy w elek tro wn i. Zas tan awiałem s ię, co b ęd zie
w n ied zielę, ale o k azało s ię, że Wo ło d ia p racu je s ied em d n i w ty g o d n iu , a w d zień
wo ln y o d p racy „n a o ch o tn ik a”.
– Nie martw s ię o n ich – p o cies zała mn ie mama. – Pien iąd ze s ą im p o trzeb n e.
Wo ło d ia d o b rze zarab ia, ale to im n ie wy s tarcza. W d o d atk u J ewd o k ia d ała Gris zy
s p o rą s u mę i o b iecała p o s y łać mu jak ąś ty g o d n ió wk ę. Po wied ziała mi, że Wo ło d ia
jes t b ard zo d o b ry m s y n em i b ratem, ale n ie zarab ia d o s y ć d la ws zy s tk ich , a o n a n ie
d o s taje an i ren ty , an i zas iłk u . Nie martw s ię, s y n k u – p o wtó rzy ła. – Nie ro b imy im
k rzy wd y . On i s ami p o s tan o wili wy n ająć ten p o k ó j.
Wk ró tce p ro b lemy mies zk an io we J ewd o k ii jes zcze s ię s k o mp lik o wały . Parę
ty g o d n i p o n as zjech ała d o Czy mk en tu p an i Kemp iń s k a z d zies ięcio letn ią Zo s ią.
M ając o d p o wied n ie k walifik acje, d o s tała p racę w Deleg atu rze. J ak wiele Po lek
wy wiezio n y ch w g łąb Ro s ji, p an i Kemp iń s k a n ie miała żad n y ch wieś ci o d męża
ares zto wan eg o zaraz p o wk ro czen iu Armii Czerwo n ej we wrześ n iu 1 9 3 9 . Z p o czątk u
matk a z có rk ą mies zk ały k ątem u jak ich ś s taru s zk ó w. Pewn eg o d n ia p an i Kemp iń s k a
p o p ro s iła o jca, b y s p y tał J ewd o k ię, czy mo że zn a k o g o ś , k to ma p o k ó j d o wy n ajęcia.
W rezu ltacie matk a z có rk ą wp ro wad ziły s ię n azaju trz d o k u ch n i, J ewd o k ia
z Wo ło d ią p rzen ieś li s ię d o s tajn i, a o s io ł zo s tał wy g n an y n a p o d wó rk o , g d zie
p o ry k iwał p rzy wiązan y d o d rzewa.
Wk ró tce ży cie w Czy mk en cie zaczęło s ię to czy ć włas n y m ry tmem. Ojciec s zed ł
ran o d o p racy ; s p acer d o cen tru m zajmo wał mu o k o ło p ó ł g o d zin y . M atk a i ja,
zro b iws zy p o rząd ek w p o k o ju , wy ru s zaliś my n a zak u p y . Staliś my w k o lejk ach p o
ch leb i in n e p ro d u k ty racjo n o wan e, p o czy m s zliś my n a n ajb liżs zy n iewielk i targ
k o ło s tacji k o lejo wej. Tak jak w Czirak czi, ży wiliś my s ię g łó wn ie lepioszkami, ceb u lą,
b aran im tłu s zczem, s u s zo n y mi o wo cami. Czas ami, rzad k o , trafiły s ię jajk a, k u ra czy
k awałek b aran in y . Cen y n a targ u b y ły b ard zo wy s o k ie. M ama k u p iła k ied y ś b u rak a
cu k ro weg o i o d k ry ła, że u g o to wan y i p o k ro jo n y n a k awałk i mo że z p o wo d zen iem
zas tąp ić cu k ierek .
J ak n a s o wieck ie waru n k i, o jciec zarab iał w Deleg atu rze b ard zo d o b rze, ale p raca
n ie d awała mu s aty s fak cji. Więk s zo ś ć czas u mu s iał s p ęd zać n a s p rawach
ad min is tracy jn y ch , n a u żeran iu s ię z wład zami s o wieck imi o lek ars twa i p rep araty
witamin o we, n a b ezn ad ziejn y ch s taran iach o s p ecjaln e racje ży wn o ś cio we d la lu d zi
s ch o ro wan y ch i wy cień czo n y ch . Przep aś ć p o międ zy p o trzeb ami a mo żliwo ś ciami
b y ła wieczn y m źró d łem fru s tracji. Do jeg o o b o wiązk ó w n ależało ró wn ież leczen ie
p raco wn ik ó w Deleg atu ry i Po lak ó w w Czy mk en cie o raz o p iek a n ad p o ls k imi
u ch o d źcami ro zrzu co n y mi p o mias tach , ws iach i k o łch o zach p o łu d n io weg o
Kazach s tan u ; to o s tatn ie wy mag ało ciąg ły ch wy jazd ó w. Po d ró żo wał alb o
s amo ch o d em wy p ro s zo n y m u wład z s o wieck ich , co b y ło s to s u n k o wo b ezp ieczn e,
alb o p o ciąg iem, co n arażało g o n a złap an ie ty fu s u p lamis teg o .
Ży wn o ś ć n a czarn y m ry n k u i n a targ u k o s zto wała majątek . Ku p o wan ie p o
o ficjaln y ch cen ach w s k lep ach w mieś cie wy mag ało g o d zin s p ęd zo n y ch w k o lejk ach ,
a n ierzad k o o d ch o d ziło s ię z p u s ty mi ręk ami. Pewn eg o wieczo ru ro zes zła s ię p o
Uju k u wieś ć, że n azaju trz w jed n ej z p iek arn i w cen tru m b ęd ą s p rzed awać ch leb b ez
k artek . „Ko lejk a zaczn ie s ię u s tawiać ju ż d ziś wieczo rem”, p o in fo rmo wała matk ę
n as za g o s p o d y n i. Tak iej o k azji n ie mo żn a b y ło p rzep u ś cić. Kied y wy ch o d ziłem
z d o mu p o k o lacji, o jciec ze s mu tk iem p o k iwał g ło wą. M atk a p ró b o wała mn ie
zatrzy mać. „Nie id ź, d amy s o b ie rad ę”. Po s zed łem, wied ziałem, że ch leb jes t n am
p o trzeb n y . Gd y d o s zed łem d o p iek arn i, k o lejk a ciąg n ęła s ię aż za ró g u licy . Ze
d wieś cie o s ó b , a mo że więcej. W lu ty m n o ce b y ły mro źn e i wieczo rem temp eratu ra
zaczęła s zy b k o s p ad ać. Wtu liłem s ię w mo je zimo we p alto o d s zk o ln eg o mu n d u rk a,
k tó re tak d o b rze s łu ży ło mi w Kwas zy . Ob cy s o b ie lu d zie, Ro s jan ie i Kazach o wie,
mężczy źn i i k o b iety , s tarzy i mło d zi, ro zs ied li s ię g ru p ami n a ch o d n ik u wzd łu ż
jezd n i, d la ciep ła tu ląc s ię jed n i d o d ru g ich , wy mien iając n ajn o ws ze in fo rmacje n a
temat zao p atrzen ia.
– Wy o s tatn i? J a za wami – s p y tała mn ie mło d a Kazas zk a ch wilę p o ty m, jak ja
zad ałem to s amo ry tu aln e p y tan ie ch ło p cu p rzed e mn ą. Ko lejk a ro s ła s zy b k o .
„Wło s y mi n a d ło n i wy ro s n ą, jak n ap iek ą d o ś ć ch leb a n a tę całą k o lejk ę. Po ło wę
tej d o d atk o wej mąk i i tak ju ż ro zk rad li, k to wie, ile b o ch en k ó w zo s tało d la n as ”.
„Czek ać, n ie czek ać?” – wtrącił k o b iecy g ło s . „Tro ch ę o s ó b ro zejd zie s ię p rzez n o c”,
d o d ał jak iś o p ty mis ta. Więk s zo ś ć jed n ak zo s tała w k o lejce. Z p o czątk u wy mien iali
d o wcip y i p lo tk i, p o d trzy mu jąc s ię wzajemn ie n a d u ch u , aż w k o ń cu zaczęli
zas y p iać, n awet p o ch rap y wać n a s ied ząco . Sp ęd ziłem n o c wciś n ięty międ zy d wie
b ab u s zk i zak u tan e w wielk ie ch u s ty , b y ło mi więc ch o ciaż mięk k o i ciep ło . Ich cich a
ro zmo wa o mężach w wo js k u n ie p rzes zk o d ziła mi zas n ąć.
Ob u d ził mn ie ran o ru ch i g war. Lu d zie ws tawali, p rzeciąg ali s ię, p o p rawiali
o d zież, ch o d zili n a s tro n ę w o k o liczn e k rzak i. M ężczy źn i w jed n ą, k o b iety w d ru g ą.
W k o ń cu k o lejk a ru s zy ła. Po ru s zała s ię całk iem s zy b k o . O ó s mej ju ż ty lk o ze
d wad zieś cia k ro k ó w d zieliło mn ie o d d rzwi p iek arn i. Ko b ieta wy ch o d ząca ze s k lep u
z d u ży m b o ch n em razo weg o ch leb a p o in fo rmo wała n as : „Dają b o ch en ek n a g ło wę.
Zo s tało n ie więcej n iż p ięćd zies iąt. Res zta mo że iś ć d o d o mu ”. Szy b k o p o liczy łem
g ło wy p rzed e mn ą. Ok o ło p ięćd zies ięciu , ale n ie b y łem p ewn y . Po s tan o wiłem czek ać.
Wres zcie d o s tałem s ię d o s k lep u . Przed e mn ą ty lk o s ześ ć o s ó b . A n a p ó łce s ied em
b o ch en k ó w. Ak u rat d la mn ie wy s tarczy . Co za s zczęś cie!
Sto ję ju ż p rzed o s tatn i, g d y d o s k lep u wch o d zi k o b ieta, d u mn ie jak s ztan d ar
n io s ąc p rzed s o b ą wielk i b rzu ch . Ciężarn a czy wy p ch an a p o d u s zk ą? Na p ewn o n ie
b y ło jej w k o lejce. Ek s p ed ien tk a wo ła ją d o p rzo d u i wręcza jej o s tatn i b o ch en ek .
M ó j ch leb , mó j b o ch en ek ! Kln ąc p o d n o s em, wy ch o d zę wś ciek ły z p u s ty mi ręk ami.
Po całej n o cy w k o lejce!
Kilk a d n i p ó źn iej o jciec wró cił d o d o mu w to warzy s twie ch ło p ca w mo im wiek u .
Na imię mu b y ło Felek , p rzy jech ał n ied awn o d o Czy mk en tu i s zy b k o trafił d o
Deleg atu ry . Przed s ięb io rczy i in telig en tn y , s zy b k o zaczął wy ś wiad czać d ro b n e
p rzy s łu g i p raco wn ik o m u rzęd u i p o zwo lo n o mu s p ać w jak imś k ącie n a p o d ło d ze.
J u ż p o ty g o d n iu o k azał s ię tak n iezb ęd n y m czło n k iem p ers o n elu , że d o s tał p o s ad ę
ch ło p ca n a p o s y łk i i s am zn alazł s o b ie mies zk an ie.
Ok azało s ię, że Felek ma zu p ełn ie wy jątk o wą zd o ln o ś ć d awan ia łap ó wek
i załatwian ia w ten s p o s ó b k ażd ej s p rawy . Czy to b y ło zd o b y cie taś my d o mas zy n y
d o p is an ia, k rzes ła czy b iu rk a, p aczk i k alk i, b u telk i n ajlep s zej wó d k i czy co ś
b ard ziej s k o mp lik o wan eg o , jak k u p n o b iletu k o lejo weg o , załatwien ie o ficjaln eg o
s amo ch o d u z k iero wcą, p o s tawien ie o ficjaln ej p ieczęci n a d o k u men cie, o trzy man ie
to waru d o s tęp n eg o ty lk o w zakrytych ławkach, s k lep ach zarezerwo wan y ch d la NKWD
i czło n k ó w p artii, n ic n ie s p rawiało Felk o wi tru d n o ś ci. Wziąws zy o d k as jera
p ien iąd ze, a ze s k ład u Deleg atu ry p arę s k arp etek , k rawat czy in n y d ro b iazg z d aró w
amery k ań s k ich , n ie b y ło rzeczy , k tó rej b y n ie załatwił, n awet w wy p ad k ach , k ied y
o ficjaln i p rzed s tawiciele Deleg atu ry ju ż d awn o zrezy g n o wali i załamali ręce.
Felek zo s tał u n as n a k o lację i n a n o c n a p o d ło d ze. Po s zed łem z n im wieczo rem
n a s p acer, o p o wied zieliś my n as ze h is to rie. J eg o o jcem b y ł p o ls k i Ży d , a matk ą
Ro s jan k a. M atk a ich o p u ś ciła, g d y b y ł mały m d zieck iem, i wró ciła d o Len in g rad u ,
zo s tawiając g o z o jcem. Zu p ełn ie jej n ie p amiętał. Wo jn a zas tała Felk a z o jcem n a
ws ch o d zie Po ls k i i, tak jak my , zo s tali wy wiezien i n a Sy b ir. Pis ali d o matk i d o
Len in g rad u , ale n a lis ty n ie d o s tali o d p o wied zi. Ojca p rzy g n io tło d rzewo w les ie
i Felek zo s tał s am. Po amn es tii, jak ty lu z n as , zd ecy d o wał s ię jech ać n a p o łu d n ie
i p rzy p ad k iem zn alazł s ię w Czy mk en cie.
Zo s taliś my p rzy jació łmi. Wk ró tce d o łączy ł d o n as Witek Win n ick i,
s zes n as to letn i s y n ch iru rg a z Wiln a. Do k to r Win n ick i b łag ał o jak ąk o lwiek ,
n ajmarn iejs zą ch o ć p o s ad ę w Deleg atu rze i za ws tawien n ictwem o jca zo s tał
mian o wan y jeg o zas tęp cą.
Staliś my s ię n iero złączn i jak trzej mu s zk ietero wie. Zwied zaliś my Czy mk en t,
o d k ry waliś my jeg o zak ątk i. W cen tru m mias ta u lice b y ły wy s ad zan e d rzewami,
czy s te, ru ch liwe i s zero k ie. Na ich czy s to ś ć s k ład ało s ię k ilk a czy n n ik ó w. Przed e
ws zy s tk im k ażd y p rzed mio t miał s wo ją warto ś ć. Przy d ep tan e n ied o p ałk i zn ajd o wały
amato ró w wś ró d o b d arty ch włó częg ó w, jak ich mn ó s two k ręciło s ię p o mieś cie.
Dzieci zb ierały n ied o p ałk i g łó wn ie n a s p rzed aż ty to n iu , ale też i n a włas n y u ży tek .
Każd y k awałek p ap ieru mó g ł s ię n a co ś p rzy d ać. Każd y o g ry zek jab łk a miał jes zcze
tro ch ę s o k u d o wy s s an ia, z k ażd ej s tarej p u s zk i p o k o n s erwie mo żn a b y ło zro b ić
n o we n aczy n ie. W ty m k raju n ic s ię n ie marn o wało . To b y ł recy k lin g we właś ciwy m
teg o s ło wa zn aczen iu , d u żo wcześ n iej s to s o wan y , n im w b o g aty ch k rajach zaczął b y ć
mo d n y . Op ró cz teg o o b y watele Związk u So wieck ieg o b ard zo lu b ili wzajemn ie s ię
s tro fo wać: „Nie rzu ca s ię ś mieci n a u licę, p o d n ieś cie ten p ap ierek . Niekulturno! Nie
p lu je s ię w mieś cie! Niekulturno”.
Każd y u ważał s ię za men to ra, n au czy ciela, n ad zo rcę in n y ch . Ob cy lu d zie
zatrzy my wali s ię wzajemn ie n a u licy : J ak ju ż zab ieras z p s a n a s p acer, to b ieg n ij,
zamias t tak wo ln o ch o d zić!”, „Co wy n o s icie walo n k i w tak ą p o g o d ę, s ch o wajcie je
n a zimę!”, „Co ty g o tak p u b liczn ie o b ejmu jes z, k u rwa jes teś czy co ?”.
W cen tru m b y ło więc czy s to , p ark i b y ły d o b rze u trzy man e, d o my we wzg lęd n ie
n iezły m s tan ie. Przed mieś cia wy g ląd ały zu p ełn ie in aczej. Żad n a zieleń n ie o ży wiała
p o n u rej mo n o to n ii wąs k ich u liczek o zan ied b an y ch ch o d n ik ach i jezd n iach . Ścian y
d o mó w o d lat n ie wid ziały ty n k u . Dals ze p rzed mieś cia, jak Uju k , s k ład ały s ię
z s amy ch lep ian ek , u lice b y ły zimą b ło tn is te, a latem s p o wite k łęb ami k u rzu .
No wy m zjawis k iem d la n as b y ły tru p y leżące n a u licach . Tru d n o s ię b y ło d o teg o
wid o k u p rzy zwy czaić. Zwło k i, ch y b a g łó wn ie włó częg ó w, częs to leżały p rzez cały
d zień w ty m miejs cu , w k tó ry m n ies zczęś n ik ó w s p o tk ała ś mierć. W ry n s zto k u . Na
s k raju ch o d n ik a. Op arte o d rzewo . Lu d zie u mierali z g ło d u i wy cień czen ia. Na s k u tek
ch o ró b , n ajczęś ciej ty fu s u p lamis teg o . Zres ztą ś mierć n a u licach n ie b y ła jed y n y m
wid o my m zn ak iem n ęd zy . W Związk u So wieck im w teo rii n ie b y ło żeb rak ó w, n ie
is tn iały p ro s ty tu tk i, ale ży cie co d zien n e n ie miało n ic ws p ó ln eg o z p arty jn ą teo rią.
Każd eg o d n ia wid y wało s ię żeb rak ó w n a d n ie n ęd zy , p ro s ty tu tk i s p rzed awały s ię za
b o ch en ek ch leb a, b u telk ę wó d k i. Stały m mies zk ań cem u licy b y ł b ezd o mn y o b y watel
s o wieck i w łach man ach , b ru d n y , zaws zo n y , częs to p ijan y . J ed y n y m jeg o
p o cies zen iem b y ła wó d k a alb o i s amo g o n , wo d a k o lo ń s k a, d en atu rat, terp en ty n a,
ws zy s tk o , czy m mo żn a zalać ro b ak a.
Sty czeń i więk s za częś ć lu teg o 1 9 4 2 ro k u min ęły b ez więk s zy ch zd arzeń .
Po mag ałem matce, d u żo czy tałem. Ro zmo wy o s zk o le jak o ś u cich ły . M o że d lateg o ,
że tru d n o b y ło p o g o d zić n as ze k o czo wn icze ży cie z reg u larn ą n au k ą, a mo że
w związk u z cich ą n ad zieją n a s zy b k ie wy d o s tan ie s ię ze Związk u So wieck ieg o .
Uczy łem s ię więc g łó wn ie s am, z mo ich s tary ch p o d ręczn ik ó w. Nie mo g łem ju ż
zn aleźć zad an ia, k tó reg o b y m jes zcze n ie ro związał, wiele razy i n a ró żn e s p o s o b y .
Wielo k ro tn ie p rzewerto wan e p o d ręczn ik i h is to rii i literatu ry ro zp ad ały s ię w ręk ach .
Dzies iątk i d at h is to ry czn y ch zn ałem n a p amięć. Wciąż n a n o wo czy tałem Pu s zk in a
i Lermo n to wa, To łs to ja i Do s to jews k ieg o . Sp o ro wiers zy u tk wiło mi w p amięci.
Niek tó re tłu maczy łem n a p o ls k i. Z o jcem u czy łem s ię łacin y , z matk ą fran cu s k ieg o .
Po d k o n iec lu teg o o jciec wró cił d o d o mu z s erią n o wy ch p o g ło s ek . Wieś ci
o lo s ie p o ls k ich u ch o d źcó w w Związk u So wieck im d o tarły p o n o ć d o Stan ó w
Zjed n o czo n y ch , amery k ań s k ie d ary b y ły ju ż w d ro d ze i d o Czy mk en tu miały d o jś ć
lad a d zień . Co raz częś ciej mó wiło s ię też o ewak u acji armii p o ls k iej wraz z ro d zin ami
z ZSRR d o Pers ji.
Sp rawa d aró w amery k ań s k ich mo g łab y łatwo wy p ełn ić o d d zieln y ro zd ział,
a mo że i cały to m. Sk ład ały s ię n a n ie o d zież, n a o g ó ł u ży wan a, ale częs to jak n o wa,
o b u wie, k o n s erwy i in n e p ro d u k ty ży wn o ś cio we. Przy ch o d ziły w d u ży ch s k rzy n iach .
Co n as ws zy s tk ich b ard zo d ziwiło , to ro zb ieżn o ś ć p o międ zy ich wielk o ś cią a s k ąp ą
zawarto ś cią. Sp rawa wy jaś n iła s ię d o p iero p o p ewn y m czas ie. Ok azało s ię, że
mag azy n ier Deleg atu ry i k ilk u jeg o k u mp li zn aleźli s p ry tn y s p o s ó b n a wzb o g acen ie
s ię k o s ztem in n y ch . Gd y s k rzy n ie z d arami d o cierały d o s k ład u Deleg atu ry , s zajk a
o s zu s tó w p rzewracała je d o g ó ry d n em, wy jmo wała n ajlep s zy to war n a h an d el,
i zamk n ąws zy je i p rzewró ciws zy n a właś ciwą s tro n ę, o d d awała d o ws p ó ln eg o
u ży tk u . Lis t zawarto ś ci n ie mo żn a s ię b y ło d o s zu k ać, co zwalało s ię n a „s o wieck ich
zło d ziei”. Nas tęp n eg o d n ia s k rzy n ie o twieran o w o b ecn o ś ci k o mis ji i s k rzętn ie
n o to wan o ich zawarto ś ć d o p o d ziału międ zy zab ied zo n y mi u ch o d źcami n a o b s zarze
p o d o p iek ą Deleg atu ry . Tajemn ica n a wp ó ł p u s ty ch s k rzy ń zo s tała ro związan a
d o p iero k ilk a ty g o d n i p o n as zy m wy jeźd zie z Czy mk en tu , n ie wiem więc, jak a k ara
s p o tk ała cwan iak ó w b o g acący ch s ię k o s ztem b y ły ch zes łań có w. M am n ad zieję, że
zn aleźli s ię z p o wro tem n a Sy b erii. I p raco wali n a lo d o wej d ro d ze.
W rezu ltacie ty lk o mała częś ć d aró w trafiała d o rąk zab ied zo n y ch p o ls k ich
u ch o d źcó w. Po mijając mafię w s k ład zie, p rzed e ws zy s tk im o b ło wili s ię s ami
p raco wn icy Deleg atu ry , ich p rzy jaciele i zn ajo mi. Ojciec u ważał, że n ie ma d o d aró w
p ierws zeń s twa, n ie p ro s ił więc o n ic d la s ieb ie. M atk a d o s tała letn ią s u k ien k ę o co
n ajmn iej cztery ro zmiary za d u żą, a ja s tałem s ię d u mn y m właś cicielem
n ieb ies k awo s zareg o tren czu . Ten n iemal n o wy g ab ard y n o wy p łas zcz wo js k o weg o
k ro ju z n aramien n ik ami leżał n a mn ie jak u lał. A w jed n ej z jeg o k ies zen i zn alazłem
n o wiu tk ą mied zian ą mo n etę – amery k ań s k ieg o cen ta. Do s zed łem d o wn io s k u , że
k to ś wło ży ł g o tam n a s zczęś cie, i jeżeli miał b y ć amu letem, s p ełn ił s wo je zad an ie.
Najlep s zy m teg o d o wo d em jes t ten p amiętn ik .
Któ reg o ś d n ia z Felk iem i Witk iem wy b raliś my s ię d o k in a. Dla k awału
p rzy p iąłem d o k lap y b ły s zczący p ien iążek n a k awałk u k o lo ro wej ws tążk i – wy g ląd ał
p rawie jak min iatu ro wy o rd er. Kas jerk a s p o jrzała n a mn ie i d ała mi b ilet za d armo .
– Wzięła cię za s o ju s zn iczeg o lo tn ik a – s twierd ził Witek . – I to w d o d atk u
o d zn aczo n eg o . Czy tałem w „Prawd zie”, że d o Bak u p rzy jech ali ju ż au s tralijs cy
lo tn icy , k tó rzy mają b rać u d ział w o b ro n ie k au k as k ich p ó l n afto wy ch i rafin erii. To
mo żliwe, mimo że w „Prawd zie” o p is an e.
Do ś ć częs to ch o d ziliś my d o k in a. Ten wieczó r u tk wił mi w p amięci n ie ty lk o
p rzez mó j „med al”, ale i d lateg o , że wy ś wietlali Ich stu i ona jedna, amery k ań s k i film
z Dean n ą Du rb in . Na s o wieck ich ek ran ach rzad k o p o jawiały s ię filmy zag ran iczn e,
i to ty lk o g d y wład ze u zn ały , że mają zn aczen ie p ro p ag an d o we. Z filmó w
h o lly wo o d zk ich wy ś wietlan o właś n ie Ich stu i ona jedna i Dzisiejsze czasy z Ch arliem
Ch ap lin em, ch y b a d lateg o że o b a p o k azy wały ży cie b ezro b o tn y ch i wy zy s k
ro b o tn ik a w k ap italis ty czn y m k raju . Pro p ag an d a n ie zaws ze jed n ak o s iąg ała s wó j
cel. Teg o wieczo ru k in o b y ło p ełn e. Wid zo wie p atrzy li, jak b o h ater filmu ,
b ezro b o tn y mu zy k , wraca d o d o mu zmartwio n y , b o zn ó w n ie zn alazł p racy , i id zie d o
s wo jej d o b rze wy p o s ażo n ej k u ch n i, g d zie wy jmu je z lo d ó wk i k awał p ieczo n ej k u ry .
Przez k in o p rzes zed ł s zmer: „Smotritie, kuricu je, p atrzcie, o n je k u rę!”. Szmer n aras tał
z s ek u n d y n a s ek u n d ę, aż w k o ń cu cała wid o wn ia k rzy czała jed n y m g ło s em: „On je
k u rę! J e k u rę! J e k u rę!”. Ku rę, to n ajb ard ziej o d ś więtn e d la s o wieck ieg o o b y watela
d an ie, tu , n a ich o czach , w k ap italis ty czn y ch Stan ach Zjed n o czo n y ch jad ł
b ezro b o tn y ! Co ś s ię n ie zg ad zało … wy zy s k w s ło wach p artii wy g ląd ał in aczej.
Wy ch o d ząc z k in a, w h o lu zo b aczy łem s wo je o d b icie w d u ży m lu s trze. Po d
n o wy m p łas zczem n o s iłem s tary g ran ato wy mu n d u rek s zk o ln y z wąs k ą
jas n o n ieb ies k ą lamó wk ą n a s p o d n iach . Na g ło wie miałem s zk o ln ą g ran ato wą czap k ę
z d as zk iem, z n ieb ies k ą o b wó d k ą i z o rzełk iem, k tó reg o p rzy p iąłem zamias t k ag an k a
o ś wiaty , o d zn ak i s zk o ln ej. M ó j „med al” w k lap ie wy g ląd ał jak p rawd ziwy . Lu d zie
s ię za mn ą o g ląd ali. Od k ry łem czar mu n d u ru .
Bard zo mi s ię ten „mu n d u r” p rzy d ał. Przez res ztę n as zeg o p o b y tu w Czy mk en cie
n ie p łaciliś my za b ilety d o k in a i wch o d ziliś my b ez k o lejk i. Nawet w s k lep ach n ieraz
u d ało s ię n am k u p ić mas ło , s er, cu k ier, wian ek k iełb as y czy in n y rary tas b ez k o lejk i
i p o o ficjaln y ch cen ach . Nie wiem, jak n azwać to n as ze zach o wan ie, fan faro n ad ą,
zu ch o wato ś cią czy p o p ro s tu b ezczeln o ś cią. A mo że w tamty ch waru n k ach mo żn a b y
je n azwać n ie in aczej jak ty lk o ch ęcią p rzeży cia.
Pewn eg o d n ia o d k ry łem n iezn an ą mi d o tąd k s ięg arn ię i s zp eran ie p o jej p ó łk ach
d o p ro wad ziło d o awan tu ry z s y n em n as zej g o s p o d y n i, Wo ło d ią. Ws zy s tk o zaczęło
s ię o d teg o , że n ie miałem ju ż co czy tać. Ks iążk i, k tó re w s wo im czas ie
p rzy włas zczy łem s o b ie w ś wietlicy w Kwas zy , czy tałem ju ż wiele razy . W miejs k iej
b ib lio tece zn alazłem tro ch ę więcej ro s y js k iej literatu ry , k ilk a tłu maczeń Dick en s a
(k tó ry , wed łu g p rzed mó w, o p is y wał waru n k i we ws p ó łczes n ej An g lii), J ack a
Lo n d o n a i in n y ch s taran n ie wy b ran y ch au to ró w zag ran iczn y ch . Szp erając
w k s ięg arn iach , mo żn a b y ło czas em n atrafić n a co ś ciek aweg o .
W n o wo o d k ry tej k s ięg arn i p ó łk i aż s ię u g in ały o d k s iążek , ale n iewiele z n ich
wzb u d zało mo je zain teres o wan ie. Zebrane dzieła Stalin a, tak o weż Len in a, Kapitał
M ark s a, Zagadnienia stalinizmu, Zagadnienia leninizmu, Krótka historia partii, cała ta
o b o wiązk o wa lek tu ra d la k an d y d ató w i czło n k ó w p artii n ie p o b u d zała mo jej
wy o b raźn i. Z n u d ó w zacząłem p rzeg ląd ać n awet b ro s zu ry p o lity czn e i w ręce wp ad ła
mi b ro s zu rk a z fo to g rafiami i ry s u n k ami, g d zie p ierws zą s tro n ę zd o b iła fo to g rafia
Stalin a w całej jeg o o k azało ś ci. M iałem ju ż o d ło ży ć k s iążeczk ę n a p ó łk ę, k ied y
zwró ciłem u wag ę n a wy jątk o wą mięk k o ś ć p ap ieru . Wielk a zaleta w p ewn y ch
s y tu acjach . Ro zmiar k artek też b y ł w s am raz. Pro p ag an d o wa b ro s zu rk a k o s zto wała
mn iej n iż g azeta. Ku p iłem ją. W d o mu ro zd zieliłem s tro n y , n awlo k łem n a s zn u rek
i p o wies iłem tam, g d zie trzeb a. Ot, s zczy p ta zło ś liwo ś ci.
Traf ch ciał, że fo to g rafię Stalin a zn alazł Wo ło d ia. J ak b u rza wp ad ł d o n as zeg o
p o k o ju .
– Ch cecie, żeb y n as ws zy s tk ich ares zto wali? Wy s łali n a Sy b ir? Po s tawili p o d
ś cian ą i ro zs trzelali? Ro zu mu n ie macie? – Zwy k le s p o k o jn y i u p rzejmy Wo ło d ia n ie
p an o wał n ad s o b ą, b y ł czerwo n y n a twarzy i aż d y g o tał ze zd en erwo wan ia. Nie
wied ział, k to d o p u ś cił s ię tak iej o b razy majes tatu , ale mu s iał to b y ć k to ś z n as .
Sp o jrzał n a matk ę, p o tem n a mn ie. Ojciec właś n ie wró cił z p racy i s iad aliś my d o
k o lacji.
– Wo ło d ia! – p o wied ział – u s p o k ó j s ię, s iąd ź razem z n ami, p o wied z, o co ch o d zi.
Przy zn ałem s ię d o win y i d o s tałem b u rę. Ojciec wy tk n ął mi g łu p o tę mo jeg o
u czy n k u . M u s iałem s ię zg o d zić, że b y ł to d ziecin n y , n aiwn y fig iel, k tó ry mó g ł mieć
b ard zo p rzy k re k o n s ek wen cje. Nie p ró b o wałem więcej mś cić s ię n a Stalin ie w tak i
s p o s ó b , jak k o lwiek b y ło to k u s zące i ch o ć n ajb ard ziej mięk k i b y ł p ap ier.
Wró ciliś my d o g azet, s taran n ie u n ik ając fo to g rafii wo d zó w i zo s tawiając co d zien n ie
jed n ą s tro n ę d la Wo ło d ii n a jeg o mach o rk o we s k ręty .
Wo ło d ia s zy b k o s ię u s p o k o ił i mi p rzeb aczy ł. Ale wy ch o wan y w terro rze ch y b a
n awet w d u ch u s ię n ie u ś miał.
M ijały d n i i ty g o d n ie. W marcu p ro fes o r Ko ś ciałk o ws k i, n as z d eleg at, wró cił
z k o lejn ej p o d ró ży d o amb as ad y w Ku jb y s zewie i p rzy wió zł n am n o wiu teń k ie
p o ls k ie p as zp o rty . Pięk n e, o p rawn e w g ran ato we p łó tn o , ze zło ty m o rłem n a o k ład ce.
Oficjaln e p o twierd zen ie n as zej p o ls k iej to żs amo ś ci p o d n io s ło n as n a d u ch u .
Nied łu g o p o tem o jciec d o s tał wezwan ie d o Kwatery Głó wn ej Armii w J an g i-J u lu ,
n iewielk iej mieś cin ie w p o b liżu Tas zk en tu , ze s to k ilo metró w n a p o łu d n ie o d
Czy mk en tu . Po jech ał ran o i wró cił wieczo rem. Op ró cz s wej p racy w Deleg atu rze miał
jes zcze b y ć czło n k iem o b jazd o wej k o mis ji p o b o ro wej. Zimo wa ep id emia ty fu s u
p lamis teg o wciąż s zalała i k ażd a p o d ró ż k o leją g ro ziła zarażen iem s ię. W 1 9 4 2 ro k u ,
p rzed an ty b io ty k ami, ś mierteln o ś ć n a s k u tek ty fu s u p lamis teg o s ięg ała 5 0 – 6 0
p ro cen t.
Ojciec wró cił z p ierws zej wy p rawy z k o mis ją p o b o ro wą zd ró w, ale p rzy g n ęb io n y .
W Dżamb u le, w p o ciąg u , n atk n ął s ię p rzy p ad k iem n a J u rk a M ak o ws k ieg o , b ratan k a
mamy . Starał s ię g o n amó wić, ab y wró cił z n im d o Czy mk en tu i zo s tał z n ami, ale mu
s ię n ie u d ało . J u rek miał o s iemn aś cie lat. Do wy b u ch u wo jn y mies zk ał z ro d zicami
w Ło d zi i n ie p amiętam, żeb y m g o k ied y k o lwiek s p o tk ał. Zawieru ch a wo jen n a też
rzu ciła g o n a Sy b ir, a p o amn es tii d o Azji Śro d k o wej. Teraz h an d lo wał n a czarn y m
ry n k u . Zajęcie w Związk u So wieck im zy s k o wn e, ale n ieb ezp ieczn e. J ech ał właś n ie n a
p ó łn o c d o cen traln ej Ro s ji, wio ząc ze s o b ą wo rek p iep rzu , k tó ry w tamtej o k o licy
b y ł n a wag ę zło ta. J u rek n arażał w p o d ró żach n ie ty lk o zd ro wie, ale jak o s p ek u lan t
u ważan y b y ł za p rzes tęp cę i g ro ziło mu więzien ie lu b łag ier. Nig d y ju ż n ie
s ły s zeliś my o jeg o d als zy ch lo s ach i n ie p rzy p u s zczam, b y p rzeży ł wo jn ę. Tak zwan i
„s p ek u lan ci” s p ełn iali zres ztą w ZSRR, k raju o p rak ty czn ie n ieis tn iejący m s y s temie
ro zp ro wad zan ia to waró w, b ard zo p o ży teczn ą fu n k cję, jak o tak o zas p o k ajając
p o trzeb y lu d n o ś ci.
Z n as tęp n ej tu ry z k o mis ją p o b o ro wą o jciec wró cił w jes zcze g o rs zy m n as tro ju .
Ro zs tro ił g o s p o s ó b s elek cji, k tó ry s to s o wała k o mis ja. Przed wo jn ą o k o ło 3 0
p ro cen t lu d n o ś ci Po ls k i zaliczało s ię d o mn iejs zo ś ci n aro d o wy ch . Na Kres ach , czy li
w częś ci zag arn iętej p rzez ZSRR, ten o d s etek b y ł jes zcze więk s zy . Rep rezen tan t
Wo jen o k o matu , czy li s o wieck ich wład z wo js k o wy ch , z u rzęd u zas iad ający
w k o mis ji, o d mawiał u zn an ia Ży d ó w, Uk raiń có w i Biało ru s in ó w zamies zk ały ch
d awn iej n a tak zwan ej Zach o d n iej Biało ru s i i Uk rain ie, za p o ls k ich o b y wateli.
Sp rzeciwiał s ię p rzy jęciu d o wo js k a p o ls k ieg o lu d zi o n azwis k u , wy g ląd zie lu b
wy mo wie s u g eru jący ch p rzy n ależn o ś ć d o ty ch że mn iejs zo ś ci. Po ls cy czło n k o wie
k o mis ji zaciek le walczy li o k ażd eg o Uk raiń ca i Biało ru s in a, ale ch ętn ie g o d zili s ię
n a o d rzu cen ie Ży d ó w, n awet ty ch p o ch o d zący ch ze ś ro d k o wej i zach o d n iej Po ls k i.
– M iałem s wo je wy ty czn e – o p o wiad ał n am o jciec – ale d o ty czy ły wy łączn ie
s tan u zd ro wia p o b o ro wy ch i n ie mo g łem d o p ro s ić s ię, żeb y u d o s tęp n io n o mi in n e
d o k u men ty z in s tru k cjami d la czło n k ó w k o mis ji. W mo im p o jęciu to b ezp rawie
wy n ik ające z an ty s emity zmu Po lak ó w. Ch y b a że mieli ro zk az z g ó ry . To b y ich d o
p ewn eg o s to p n ia u s p rawied liwiało … ale tak i ro zk az b y łb y n iezg o d n y z k o n s ty tu cją
i cała ta h is to ria wy g ląd ałab y jes zcze g o rzej… s am n ie wiem, co ty m my ś leć.
O ile mi wiad o mo , ta s p rawa n ig d y n ie zo s tała wy jaś n io n a.
W p o czątk ach marca o jciec wró cił z k o lejn ej tu ry z k o mis ją jes zcze b ard ziej
zmęczo n y n iż p o p rzed n io . Parę d n i p ó źn iej o b u d ził s ię z s iln y m b ó lem g ło wy
i z g o rączk ą. Ty fu s !
Cały mó j ś wiat s tan ął n a g ło wie. Zas tęp ca o jca, d o k to r Win n ick i, n ie miał
wątp liwo ś ci i załatwił p rzy jęcie o jca d o s zp itala k o lejo weg o , p o d o b n o n ajlep s zeg o
w Czy mk en cie. Ord y n ato rem o d d ziału b y ł d o k to r Go ld rin g , ru mu ń s k i Ży d , też
u ciek in ier, k tó reg o o jciec k ied y ś p o zn ał. Szp ital k o lejo wy b y ł n ieźle wy p o s ażo n y ,
miał o d d ział rad io lo g iczn y i lab o rato riu m p ato lo g iczn e, ale b y ł, jak zres ztą
ws zy s tk ie s zp itale, p rzep ełn io n y ; częs to d wó ch p acjen tó w mu s iało d zielić jed n o
łó żk o . Ws u n ąws zy n aczeln ej s io s trze łap ó wk ę, mama u zy s k ała d la o jca o d d zieln e
łó żk o za p rzep ierzen iem, p rawie że p o k o ik . Op iek i p ielęg n iars k iej n ad ch o ry mi
właś ciwie n ie b y ło . Przek u p io n a s io s tra raz czy d wa zajrzała d o o jca i n a ty m s ię
s k o ń czy ło . M atk a zo s tała więc w s zp italu , ab y o p iek o wać s ię o jcem. Sp ała zwin ięta
w k łęb ek w n o g ach łó żk a. Nik t n ie o p o n o wał, to b y ło ch y b a p rzy jęte. Do k to r
Go ld rin g p rzy ch o d ził d o o jca k ilk a razy d zien n ie, ale jeg o in terwen cja o g ran iczała
s ię s iłą rzeczy d o d o b reg o s ło wa.
Z wy ży wien iem b y ło tru d n o . Na k o ry tarzu b y ł k ran z wrzącą wo d ą, ale k armien ie
ch o ry ch n ie n ależało d o s zp itala, lecz d o o b o wiązk ó w ro d zin y .
Po mag ałem matce w o p iece n ad o jcem, jak mo g łem, ale więk s zo ś ć czas u
zajmo wała mi p o g o ń za zao p atrzen iem. Ob ch o d ziłem targ i, s tałem g o d zin ami
w k o lejk ach , ale żad n e z ty ch zajęć n ie u ś mierzało meg o n iep o k o ju , n ie o d g an iało
czarn y ch my ś li.
Dn i s tały s ię n iezn o ś n ie d łu g ie, a n o ce n awet d łu żs ze. Ojciec s łab ł z d n ia n a
d zień , twarz mu s ię d ziwn ie wy d łu ży ła, p o liczk i zap ad ły . Po mag ając matce
p rzewracać o jca z b o k u n a b o k , o d n o s iłem wrażen ie, że z d n ia n a d zień s ię k u rczy ,
s taje s ię co raz lżejs zy . Ran o b u d ziłem s ię z d rżącą n ad zieją, że o jciec jes zcze ży je. Po
d ro d ze d o s zp itala b łag ałem n ie wiem k o g o , mo d liłem s ię, ch o ć teg o n ie u miałem,
żeb y g o zo b aczy ć ży weg o . Wieczo rem, wracając n a Uju k , n ie mo g łem o p ęd zić s ię o d
my ś li, że mo że wid ziałem g o o s tatn i raz… Nie mo g łem s o b ie wy o b razić ży cia b ez
o jca.
Gd y matk a wy ch o d ziła z p o k o ik u , o jciec p atrzy ł mi w o czy , res ztk ą s ił ś cis k ał
mn ie za ręk ę i s zep tał: „Op iek u j s ię mamą, Stefan k u … n ie zap o min aj o mateczce… ”,
d ło ń o p ad ała n a p o ś ciel i, wy czerp an y wy s iłk iem, zamy k ał o czy .
Pewn eg o ran k a, n a p o czątk u d ru g ieg o ty g o d n ia ch o ro b y , o jciec mn ie n ie p o zn ał,
ch o ć o czy miał o twarte i wy d awało s ię, że p atrzy n a mn ie. M atce d rżały warg i.
– Od wczo rajs zeg o wieczo ru co jak iś czas tak s ię zap ad a.
Us iad łem n a b rzeg u łó żk a. Sied ziałem tak , zd awało b y s ię, b ez k o ń ca. Oczy o jca
o twierały s ię, zamy k ały , n ic n ie wid ząc… Us ta z tru d em łap ały p o wietrze.
M atk a ch wy ciła d zb an ek ze s to łeczk a p rzy łó żk u . By ł p ełn y .
– Pó jd ę p o k ip iątek … – p o wied ziała i p o s zła p o wo d ę, k tó rej n ik t n ie
p o trzeb o wał.
Gd y ty lk o d rzwi s ię za n ią zamk n ęły , o jciec o two rzy ł o czy i p o s zu k ał mo jej ręk i.
– To k o n iec… – wy d u s ił z tru d em. – Płu ca… n ie wy trzy mają. – Ścis n ął mi ręk ę
tro ch ę mo cn iej. – … Ko ś ciałk o ws k i… p o mo że… do J an g i-J u lu . Zn ajd zies z
g en erała… Bo ru tę… d o Pers ji.
M atk a wes zła d o p o k o ju . Oczy miała czerwo n e. Ojciec zamilk ł.
 – Do k to r Go ld rin g p ro s i cię d o g ab in etu , Stefan k u – p o wied ziała. – Nie mó wił,
o co mu ch o d zi.
– Twó j o jciec ma o b u s tro n n e zap alen ie p łu c, to częs ta k o mp lik acja p rzy ty fu s ie –
p rzy witał mn ie d o k to r Go ld rin g . – J ed y n y m ratu n k iem jes t s u lfo n amid , n o wy
p rep arat p rzeciwb ak tery jn y . W żad en s p o s ó b n ie mo g ę g o d o s tać. To o s tatn ia s zan s a,
b ez teg o n ie ma n ad ziei. Ojciec jes t wy cień czo n y i s erce ma o s łab io n e. Ty lk o
s u lfo n amid mo że g o jes zcze u rato wać – p o wtó rzy ł. – J ed y n ie n a czarn y m ry n k u
mo żes z g o zn aleźć. – Ws tał, p o d s zed ł d o d rzwi, o two rzy ł je s zy b k im ru ch em
i wy jrzał. Nik t n ie p o d s łu ch iwał. Wró cił za b iu rk o . – Zró b , co mo żes z. Po trzeb n e jes t
p ięćd zies iąt s ześ ć tab letek , ty g o d n io wa k u racja. Zap łacis z majątek , ale matk a
p o wied ziała, że mo że d acie rad ę. Sp ró b u j p o d ty m ad res em. – Po d ał mi k awałek
p ap ieru . – Ale p o d żad n y m p o zo rem n ie ws p o min aj mo jeg o n azwis k a.
Sp o jrzałem n a k artk ę: u lica M ajak o ws k ieg o . Po jęcia n ie miałem, g d zie jej s zu k ać.
– Ko ło s tacji k o lejo wej – p o d s u n ął d o k to r Go ld rin g . – Leć tam teraz. Ku p też
zas trzy k i k amfo ry n a wzmo cn ien ie s erca. – Pró b o wał s ię u ś miech n ąć i o d p rawił mn ie
g es tem ręk i. – Id ź ju ż lep iej, id ź.
Zn alazłem u licę M ajak o ws k ieg o , u licę wars ztató w, s k ład ó w, n awet n ied alek o o d
n as zej lep ian k i. Po d p o d an y m n u merem mieś cił s ię wars ztat k rawieck i. Zajrzałem
p rzez o k n o . Tu ż p o d n im s tał s tó ł, a za n im s iwo wło s a k o b ieta, z n o s em n ad
k awałk iem ciemn eg o materiału , s zy b k o p o ru s zała ig łą. W g łęb i p o k o ju p rzy d ru g im
s to le s tars zy mężczy zn a p ras o wał s taro mo d n y m żelazk iem. Nie s p o d ziewałem s ię, że
d o k to r s k ieru je mn ie d o ap tek i, ale wars ztat k rawieck i… ? Sp o jrzałem jes zcze raz n a
k artk ę. Ad res s ię zg ad zał. Nazwis k o b rzmiało p o o rmiań s k u . Krawiec za s to łem n ie
wy g ląd ał an i jak Ro s jan in , an i jak Kazach . M ó g łb y b y ć Ormian in em.
Uch y liłem d rzwi.
– Wejd źcie, p ro s zę – p o wied ział czy s ty m ro s y js k im ak cen tem. – M acie co ś d o
rep eracji? Bo n o we s p o d n ie s zy jemy ty lk o z was zeg o materiału .
– Ob y watel Ark an ad ian ? – s p y tałem.
Kiwn ął g ło wą i o d s tawił żelazk o n a p ły tę k u ch en n ą w k ącie p o k o ju .
– Tak … a jak i macie in teres ?
– Po wied zian o mi, że mo g ę p rzez was d o s tać lek ars twa. Czy to p rawd a?
– M o że p rawd a, a mo że n iep rawd a. Zależy .
Sp o jrzałem n a k o b ietę s ied zącą p o d o k n em, wciąż wp atrzo n ą w materiał.
– M o żecie mó wić, to mo ja żo n a. On a s ły s zy ty lk o to , co trzeb a – p o wied ział
Ark an ad ian , lu s tru jąc mn ie o d s tó p d o g łó w, jak b y ch ciał wziąć miarę n a u b ran ie.
Przy s tąp iłem d o s p rawy .
– M ó j o jciec jes t w s zp italu . M a o b u s tro n n e zap alen ie p łu c i…
– J a n ie d o k to r, to n ie mo ja s p rawa – p rzerwał mi. – Po wied zcie, co wam
p o trzeb n e, to ws zy s tk o , co mu s zę wied zieć. Pro s te? Prawd a?
Zn ó w s p o jrzałem n a k o b ietę p o d o k n em. Uś miech n ęła s ię ze ws p ó łczu ciem
i z lek k a k iwn ęła g ło wą, jak b y ch ciała p o wied zieć: „W p o rząd k u , ch ło p cze, p o wied z
mu ”.
Zeb rałem s ię n a o d wag ę.
– Po trzeb u ję p ięćd zies iąt s ześ ć tab letek s u lfo n amid u i p u d ełk o zas trzy k ó w
k amfo ry . Do b rze zap łacę…
– No p ewn ie, że zap łacis z – p rzerwał mi. – Bez p ien ięd zy mo żes z d o mn ie n ie
p rzy ch o d zić. Su lfo n amid k o s ztu je p ięćs et ru b li za tab letk ę. Pięćd zies iąt s ześ ć
tab letek to d wad zieś cia o s iem ty s ięcy ru b li. Bez targ ó w. M o g ę je mieć d ziś
wieczo rem. Kamfo ra? Nie wiem, co to jes t. Zap is z. – Dał mi k awałek p ap ieru . – M o że
d o rzu cę g ratis , jeś li mo żn a d o s tać.
Serce p o d es zło mi d o g ard ła. M iałem ty lk o 2 0 0 0 ru b li w k ies zen i. Gd zie ja zn ajd ę
tak ie p ien iąd ze? Zap as y o jca wy raźn ie s to p n iały o d wy jazd u z Piń s k a. To , co zo s tało ,
trzy mał s ch o wan e za s zu flad ą w n as zy m s to le. Wy ch o d ząc z d o mu , p rzeliczy łem: 2 0
ty s ięcy . Wy d awało mi s ię, że to majątek . Id ąc tu , n ie wied ziałem, czeg o s ię
s p o d ziewać. Wziąłem d wa ty s iące i n aiwn ie my ś lałem, że to aż n ad to .
Ark an ad ian mu s iał p rzejrzeć mo je my ś li.
– Częs to i p ięcio d n io we leczen ie wy s tarczy , to b y b y ło czterd zieś ci tab letek za
d wad zieś cia ty s ięcy . Teraz d aj mi zad atek , ty s iąc ru b li wy s tarczy . A res ztę wieczo rem.
– Wy ciąg n ął ręk ę.
Od wró ciłem s ię, s ięg n ąłem d o wewn ętrzn ej k ies zen i mary n ark i zap iętej n a
ag rafk ę, wy ciąg n ąłem p lik b an k n o tó w i o d liczy łem s to czerwo ń có w.
– Przy jd ź p o lek ars two o d ziewiątej. Z p ien ięd zmi.
Szed łem do d o mu jak o d u rzo n y . M iałem s ied em g o d zin na zd o b y cie
d o d atk o wy ch p ien ięd zy . Co ro b ić? Do k ąd iś ć? Kto mo że mi p o mó c? Py tan ia k rąży ły
mi p o g ło wie, o czy łzawiły , wy cierałem je co ch wilę ręk awem. W n as zej izb ie
J ewd o k ia zaczęła co ś mó wić, ale ty lk o k iwn ąłem g ło wą, wb ieg łem d o n as zeg o
p o k o ju i rzu ciłem s ię n a łó żk o . Nag le p o czu łem wielk i g łó d , n ie jad łem n ic o d
wczes n eg o ran k a. Złap ałem k awałek lepioszki, n ap iłem s ię wo d y z s ag an u . Przetarłem
twarz wilg o tn y m ręczn ik iem. M u s zę p o my ś leć… mu s zę zn aleźć wy jś cie… Nik t
z n as zy ch p rzy jació ł czy zn ajo my ch n ie miał g ro s za n a zb y ciu . Ch y b a ty lk o p ó jś ć d o
d eleg ata. Go tó w b y łem b łag ać, p aś ć n a k o lan a…
Nag le co ś mi zaczęło ś witać w g ło wie. Kilk a ty g o d n i temu zach o ro wał zas tęp ca
d eleg ata, p an Talarek , b y ły d ziałacz związk o wy ze Lwo wa. Czy też n a ty fu s p lamis ty ?
Nie b y łem p ewn y , mo że n a in n ą ch o ro b ę zak aźn ą. Ojciec s tarał s ię d o s tać jak ieś
tab letk i. Na in fek cję, więc ch y b a też s u lfo n amid . Nie d o s tał i Talarek u marł.
– Wielk a s zk o d a – mó wił wted y o jciec. – Ro zmawiałem z d y rek to rem…
s p o d ziewał s ię, że lad a ch wila d o s tarczą… ale d la b ied ak a ju ż za p ó źn o .
Ojciec ro zmawiał z d y rek to rem… ale jak im d y rek to rem? Ch y b a jak iejś o ficjaln ej
in s ty tu cji. Na jak i lek czek ał ten d y rek to r? M o że mó g łb y mi p o mó c?
Nag le… g d zieś z zak amark ó w mó zg u wy p ły n ęło s ło wo : Gławaptekuprawlenie,
Cen traln y Zarząd Ap tek . Nawet zn ałem ten b u d y n ek , n ied alek o Deleg atu ry .
Wied ziałem ju ż, co mu s zę zro b ić – d o trzeć d o teg o d y rek to ra. Ale jak p rzejś ć
k o n tro lę u d rzwi?
Ub rałem s ię w mó j mu n d u r g imn azjaln y i w amery k ań s k i p łas zcz, wło ży łem
czap k ę z d as zk iem i o rzełk iem. Wy jąłem res ztę p ien ięd zy ze s ch o wk a, ch wy ciłem
d o k u men t u p rawn iający d o zamies zk an ia w Czy mk en cie, wy b ieg łem n a u licę jak
wariat i p ęd em p u ś ciłem s ię d o mias ta. Plan y , jak o min ąć cerb era, jak d o s tać s ię d o
d y rek to ra, co mu p o wied zieć, p rzemy k ały mi b ły s k awicami p o g ło wie.
W p o rtiern i g o rliwie u rzęd o wał s iwo wło s y Ro s jan in w mu n d u rze.
– J es tem tu z ramien ia Po ls k iej Deleg atu ry w Czy mk en cie – imp ro wizo wałem b ez
zas tan o wien ia. – Lek arz Deleg atu ry jes t ch o ry i mu s zę n aty ch mias t p o mó wić
z d y rek to rem Gławaptekuprawlenia – b rn ąłem d alej.
Po rtier s p o jrzał n a mn ie p o d ejrzliwie.
– Do k u men ty . – Wy ciąg n ął ręk ę.
Po d ałem mu p rawo p o b y tu . Przez d łu żs zą ch wilę s tu d io wał mo ją fo to g rafię,
p rzy jrzał s ię o k rąg łej p ieczęci. Oficjaln e p o twierd zen ie mo jej to żs amo ś ci mu s iało
p o d ziałać. Zmars zczy ł czo ło . W k o ń cu b ez s ło wa zn ik ł za d rzwiami.
Kied y wró cił, n ie miał ju ż mo jeg o d o k u men tu w ręk u . Po s zed łem za n im d o
in n eg o p o k o ju . Ws k azał mi k rzes ło p rzed b iu rk iem. Po ch wili in n y mi d rzwiami
ws zed ł n iewy s o k i, ły s y jeg o mo ś ć i zas iad ł za b iu rk iem. Zd jął z n o s a zło te b in o k le
i k racias tą ch u s tą zaczął je p ieczo ło wicie p rzecierać. Wło ży ws zy je z p o wro tem,
zab rał s ię d o s tu d io wan ia mo jeg o d o k u men tu leżąceg o p rzed n im n a b iu rk u .
– Gospodin Wajdienfield – p rzeczy tał n a g ło s . – Czy m mo g ę s łu ży ć? M am wrażen ie, że
s k ąd ś zn am was ze n azwis k o .
Czy żb y to b y ło o s trzeżen ie? Nie wy g ląd ał g ro źn ie. Po s tan o wiłem mó wić p rawd ę.
– Tak , mó j o jciec, lek arz Deleg atu ry , k ilk a ty g o d n i temu b y ł u was . Starał s ię
o k u rację s u lfo n amid u d la zas tęp cy d eleg ata. Teraz p rzy s zła k o lej n a o jca. Złap ał
ty fu s i ma o b u s tro n n e zap alen ie p łu c. – Oczy wezb rały mi łzami. Starałem s ię n ie
mru g ać, żeb y n ie s p ły n ęły n a p o liczk i. Urzęd n ik s p o jrzał n a mn ie ze ws p ó łczu ciem.
– Ojciec mó wił, że s p o d ziewaliś cie s ię, to warzy s zu d y rek to rze, o trzy mać to lek ars two
w n ajb liżs zej p rzy s zło ś ci, ale d la p an a Talark a o k azało s ię za p ó źn o … u marł.
– Zo b aczy my , co s ię d a zro b ić – rzek ł k ró tk o , ws tał i wy s zed ł.
Zo s tałem s am w mały m g ab in ecie. J a, b iu rk o i d wa k rzes ła. Do b ieg ły mn ie
o d g ło s y ro zmo wy , g ło s męs k i i k o b iecy . Po tem k to ś ro zmawiał p rzez telefo n .
Nad s tawiłem u s zu , ale n ie d o s ły s załem. Do p o k o ju wes zła b ez s ło wa k o b ieta,
p o s tawiła n a b iu rk u tacę z d wiema s zk lan k ami h erb aty , talerzy k iem cy try n y
w p las terk ach i k o s tk ami cu k ru . Ro zmo wa telefo n iczn a s ię s k o ń czy ła i d y rek to r
wró cił n a s wo je miejs ce.
– Nap rawd ę mi p rzy k ro , że was z o jciec jes t tak ciężk o ch o ry . Tak i miły czło wiek .
Lek arze s ą zaws ze p o trzeb n i, a s zczeg ó ln ie teraz. Pożałujsta. – Wziął s zk lan k ę h erb aty
i p o d s u n ął mi d ru g ą. Wło ży ł k awałek cu k ru d o u s t, p o p ił h erb atą i zaczął g ło ś n o
ced zić p ły n p rzez cu k ier.
Czy załatwi lek ars two ? Wy s tarczy mi p ien ięd zy ? M u s i p rzecież k o s zto wać mn iej
n iż n a czarn y m ry n k u .
Piłem h erb atę, k ied y d o p o k o ju wes zła k o b ieta w b iały m fartu ch u .
– Was ze zamó wien ie, to warzy s zu d y rek to rze. – Po ło ży ła n a b iu rk u p aczu s zk ę
zawin iętą w b rązo wy p ap ier.
– Dzięk u ję, a czy p amiętaliś cie o k amfo rze?
– Tak jes t, to warzy s zu d y rek to rze. J ed n o o p ak o wan ie, d wan aś cie amp u łek .
– Ży czę o jcu s zy b k ieg o p o wro tu d o zd ro wia. – Dy rek to r wręczy ł mi p aczk ę
lek ars tw. M ó g łb y m g o u ś cis n ąć z rad o ś ci. Po d zięk o wałem. Zacząłem ws tawać. – Ależ,
p ro s zę, s k o ń czcie h erb atę, d o b rze wam zro b i.
Sp o jrzałem n a p u d ełk a w mo im ręk u i włas n y m o czo m n ie mo g łem u wierzy ć. Na
wierzch u leżał rach u n ek : 6 ru b li 4 0 k o p iejek . Po ło ży łem czerwo ń ca. Ko b ieta
w b iały m fartu ch u p rzy n io s ła mi res ztę.
Nie d o wiary . Tam 2 8 ty s ięcy , a tu 6 ru b li. Po d zięk o wałem to warzy s zo wi
d y rek to ro wi jes zcze raz. Po d zięk o wałem to warzy s zce w b iały m fartu ch u i b ieg iem
ru s zy łem d o s zp itala. Na ty s iąc ru b li zo s tawio n y ch Ormian in o wi mach n ąłem ręk ą.
Do k to r Go ld rin g n ie s trzęp ił języ k a.
– W s amą p o rę – p o wied ział i n a ty m s k o ń czy ł.
Nas tęp n eg o ran a b y ło ju ż wid ać p o p rawę w s tan ie o jca. Zu p ełn ie p rzy to mn y ,
p o zn ał mn ie o d razu . Lżej o d d y ch ał. Przes p ał więk s zo ś ć d n ia, a wieczo rem s ię d o
mn ie u ś miech n ął. Ch ciał co ś zjeś ć.
Ze zd wo jo n ą en erg ią zab rałem s ię d o s zu k an ia ży wn o ś ci, teg o , co o jciec lu b ił.
Przez zn ajo my ch zn alazłem k o n tak t w p iek arn i i zo rg an izo wałem reg u larn ą d o s tawę
ś wieży ch b u łek i ch leb a. Do wied ziałem s ię, że b rat J ewd o k ii jes t mag azy n ierem
w p o d miejs k im k o łch o zie, i p o s zed łem d wad zieś cia k ilo metró w z n im p o mó wić.
Ko s zto wało to g ru b e p ien iąd ze, ale w rezu ltacie d wa razy w ty g o d n iu d o s tarczał mi
k o s tk ę mas ła i mis k ę twaro żk u . Ojciec lu b ił o wo ce, ale g d zie tu zn aleźć ś wieże o wo ce
n a p rzed wio ś n iu w Czy mk en cie? J ewd o k ia s k iero wała mn ie n a ry n ek p o d ru g iej
s tro n ie mias ta. Ale i tam n ic n ie zn alazłem. J u ż miałem o d ch o d zić, k ied y zau waży łem
n a s trag an ie d wa d u że czerwo n e jab łk a. Is tn y cu d ! Bab a żąd ała p o 1 5 ru b li za jab łk o .
Wziąłem o b a. Zap łaciłem trzy czerwo ń ce, p rawie jed n ą d zies iątą mies ięczn ej p en s ji
s o wieck ieg o lek arza. Ek s trawag an cja? Nie zas tan awiałem s ię. Ojciec lu b ił jab łk a.
Lu d zie p o mag ali, jak mo g li. Pan i Kemp iń s k a miała zn ajo meg o w ap tece
i wy p ro s iła p rep arat witamin o wy d la o jca. Do k to r Go ld rin g d o s tał p rep arat żelaza n a
czarn y m ry n k u . Ojciec s zy b k o o d zy s k iwał s iły i w k o ń cu marca wró cił d o d o mu .
Sp ęd zał co raz mn iej czas u w łó żk u , ch o d ził n a s p acery i wk ró tce zajął s ię p ap ierami
p rzy s y łan y mi z Deleg atu ry .
Nie cies zy liś my s ię d łu g o , k ied y p rzy s zła k o lej n a mn ie. J ak iś ty d zień p o
p o wro cie o jca ze s zp itala d o s tałem g o rączk i i b ó lu g ło wy . Ojciec zb ad ał mn ie.
– Nap rawd ę n ie wiem – s twierd ził. – Nie jes tem jes zcze p ewien s ieb ie. Nie mo g ę
p o s tawić d iag n o zy .
M atk a p o s zła n a s tację k o lejo wą i zatelefo n o wała d o Deleg atu ry . Po p o łu d n iu
p rzy s zed ł d o k to r Win n ick i, n ie ws zed ł n awet d o p o k o ju , rzu cił n a mn ie o k iem p rzez
n a wp ó ł o twarte d rzwi.
– Ty fu s – o ś wiad czy ł. – Nie ma wątp liwo ś ci. Do s zp itala.
Po p o łu d n iu p rzy jech ała arba i zab rała mn ie d o s zp itala k o lejo weg o , g d zie
wp ierw p o s łan o mn ie d o o d ws zaln i, a wk ró tce p o tem n a d ziecięcą s alę ty fu s o wą. Sala
b y ła p o malo wan a n a b iało . W d wu d zies tu zad ziwiająco czy s ty ch b iały ch łó żk ach
leżały p rzeważn ie małe d zieci, p o d wo je czy tro je w jed n y m, ale s tars za mło d zież
miała n ajczęś ciej łó żk o ty lk o d la s ieb ie. J a zaliczałem s ię d o ty ch s zczęś liwcó w.
Op iek ę ro ztaczała n ad n ami s io s tra, Kazas zk a, o macierzy ń s k im wy g ląd zie, i d wie
mło d s ze p ielęg n iark i, Kazas zk a i Ro s jan k a. Z p o czątk u n a b rak wrażeń n ie mo g łem
n arzek ać. Wo k ó ł mn ie ciąg le co ś s ię d ziało . Zjawiali s ię n o wi p acjen ci, zab ieran o
ty ch , k tó rzy n ie p rzeży li. M ło d a lek ark a w czep k u , ze s teto s k o p em w k ies zen i
b iałeg o fartu ch a, k ręciła s ię międ zy łó żk ami. Tu zb ad ała p acjen ta, tam ju ż ty lk o
p o k iwała g ło wą. Wk ró tce p o tem jed n a z p ielęg n iarek wy n o s iła mn iejs ze lu b więk s ze
zawin iątk o . Wizy ty k rewn y ch b y ły n ied o zwo lo n e.
Pierws zeg o d n ia n ie ch ciało mi s ię jeś ć; d o b rze, b o n ic d o jed zen ia n ie b y ło . Na
d ru g i d zień jed n ak o b u d ziłem s ię g ło d n y . Us iad łem i miałem n ies p o d zian k ę. Na
s to łeczk u p rzy mo im łó żk u s tała s zk lan k a h erb aty i d wie b iałe b u łk i… z mas łem!
Bu łk i b y ły ś wieże i ch ru p iące, h erb ata, erzac o czy wiś cie, ale z cu k rem! Uwin ąłem s ię
ze ś n iad an iem w min u tę. Wciąż miałem ap ety t. Ro zejrzałem s ię p o s ali. Przy k ażd y m
łó żk u leżały b u łk i i s tały s zk lan k i h erb aty . Po d wó jn e p o rcje p rzy łó żk ach
z d wo jg iem d zieci. Sio s tra i p ielęg n iark i p o mag ały d ziecio m p ić, ale więk s zo ś ć
b u łek p o zo s tała n ietk n ięta.
Sio s tra p o d es zła d o mn ie. Po ło ży ła mi ręk ę n a czo le. Ws trząs n ęła termo metr.
– Włó ż p o d p ach ę. Przy jd ę za d zies ięć min u t.
Po ło ży łem s ię. Nic mn ie n ie b o lało . Sio s tra wró ciła, s p rawd ziła temp eratu rę.
– Trzy d zieś ci s ześ ć i s ześ ć. Nic ci n ie jes t, ale d o d o mu n ie mo żes z iś ć,
o b o wiązu je k waran tan n a.
Nie zmartwiłem s ię s p ecjaln ie, b o w d an ej ch wili mo je my ś l b y ły g d zie in d ziej.
Przy s ąs ied n im łó żk u s tało n ietk n ięte ś n iad an ie, a n ie wy g ląd ało n a to , żeb y p acjen t
mó g ł z n ieg o s k o rzy s tać.
– M o żes z zjeś ć – p o wied ziała s io s tra i n ak ry ła twarz ch ło p ca p rześ cierad łem.
Nas tęp n e d n i u p ły wały ju ż mo n o to n n ie. Bu łk i z mas łem i h erb atę d awali n am
d wa razy d zien n ie. Go d zin ę p o ich p o d an iu wzg lęd n ie zd ro wi p acjen ci d zielili
międ zy s ieb ie p o zo s tawio n e jed zen ie. By ło n as tak ich czterech czy p ięciu
i w rezu ltacie o d ży wialiś my s ię d o b rze.
Dru g ieg o d n ia o k o ło p o łu d n ia zb ad ała mn ie n as za lek ark a.
– Nie wiem, co ci b y ło , ale w k ażd y m razie n ie b y ł to ty fu s – u zn ała. – Ale wies z
p rzecież, że k waran tan n a trwa d wa ty g o d n ie i p rzez ten czas mu s is z u n as zo s tać.
Po mó wię z two ją matk ą.
I tak p rzeleżałem d wa ty g o d n ie n a ty fu s o wej s ali. Pacjen ci s zy b k o s ię zmien iali.
J ed n i u mierali, in n i wracali d o zd ro wia, p rzy ch o d zili n o wi. Ro zlen iwiłem s ię n a
całeg o . By łem n ajed zo n y . M atk a p rzy ch o d ziła co d zień p o d o k n o , b o n a s alę n ik o g o
n ie wp u s zczan o . Przek azy wała mi czas em jak iś s mak o ły k p rzez jed n ą z p ielęg n iarek ,
ale p o za jed zen iem n ic n ie wo ln o b y ło p rzy n o s ić. Pewn eg o d n ia wy jrzałem p rzez
o k n o ; o b o je ro d zice mach ali d o mn ie ręk ami. Ojciec wy g ląd ał wciąż mizern ie
i ch o d ził o las ce.
Czas wló k ł s ię wo ln o . Dn i i n o ce p o d o b n e b y ły d o s ieb ie jak k ro p le wo d y .
Sp ałem z n u d ó w cały mi g o d zin ami. Przy zwy czaiłem s ię d o d o b ieg ający ch zews ząd
jęk ó w, p łaczu d zieci, k as zlu . Dwa razy d zien n ie d o ch o d ził jes zcze k lek o t wó zk a
z b u łk ami i h erb atą. Od czas u d o czas u jed n a z p ielęg n iarek p rzy ch o d ziła u b rać
o zd ro wień ca, lek k ieg o teraz jak p ió rk o , a zb y t s łab eg o , b y iś ć o włas n y ch s iłach .
Wy n o s iła g o więc n a ręk ach i wręczała k o mu ś n a k o ry tarzu . Częs to w czek ające ręce
o d d awan o ty lk o s zty wn e zawin iątk o w p rześ cierad le. A czas ami w k o ry tarzu n ik t n ie
czek ał.
W d ru g im ty g o d n iu n ie wied ziałem ju ż, co ze s o b ą ro b ić. Ileż mo żn a s p ać?
Sio s tra zlito wała s ię n ad e mn ą
– Wiem, że s ię n u d zis z – s twierd ziła i p rzy n io s ła mi k s iążk ę. – M am jes zcze
k ilk a, jeś li b ęd zies z ch ciał.
Zew krwi Lo n d o n a zn ałem d o b rze, ale ch ętn ie p rzeczy tałem jes zcze raz. Sio s tra
miała za p rzep ierzen iem małą b ib lio teczk ę, w s am raz d la tak ich p s eu d o p acjen tó w
jak ja. Sied zieć n ie b y ło g d zie, s p ęd ziłem więc res ztę k waran tan n y w łó żk u , czy tając
i zajad ając b u łk i z mas łem. Uty łem n awet n a ty m reżimie.
Wres zcie wró ciłem d o n o rmaln eg o ży cia, a n ied łu g o p o tem, p o d k o n iec k wietn ia,
o jciec wró cił d o p racy w Deleg atu rze. Przez cały ten czas n ik o mu z n as n ie p rzy s zło
d o g ło wy , że czło wiek , k tó ry d u żo o jcu zawd zięczał, teraz k o p ał p o d n im d o łk i, i to
ju ż o d d łu żs zeg o czas u .
 Ro zd ział 2 0

Pożegnanie – bez żalu

M y ś lę, że o p atrzn o ś ć czu wała n a n ami p rzez te tru d n e lata wo jn y . Nie zn am

lep s zeg o s ło wa, ch o ć o p atrzn o ś ć d la mn ie to jak b y p rzezn aczen ie. Ty le ty lk o że n ie
jes tem p ewien , czy wierzę w teg o , k to n am te rzeczy p rzezn acza…
No we p ro b lemy zaczęły s ię p o d k o n iec k wietn ia 1 9 4 2 ro k u . Ojciec n ie wró cił
jes zcze całk iem d o s ieb ie p o ty fu s ie i łatwo tracił ró wn o wag ę. Pewn eg o d n ia,
p amiętam, że b y ła to ś ro d a, p rzy s zed ł wieczo rem z Deleg atu ry b ard zo zd en erwo wan y .
Led wo p rzek ro czy ł p ró g p o k o ju , k ied y d rżący mi warg ami o ś wiad czy ł:
– M u s imy wy jech ać z Czy mk en tu .
Nie mó g ł n as b ard ziej zas k o czy ć. O tak iej mo żliwo ś ci n ie b y ło d o tąd mo wy .
M ieliś my tu ju ż p rzecież s wo ją n is zę.
Sied liś my d o k o lacji.
– Otwiera s ię n o wy o d d ział Deleg atu ry w Ky zy ł Ord zie – k o n ty n u o wał o jciec –
i mam tam zo rg an izo wać rejo n o wą s łu żb ę s an itarn ą. To zo s tało p o s tan o wio n e
w czas ie mo jej ch o ro b y . Zas tęp o wał mn ie wó wczas Win n ick i, s p o d o b ało mu s ię mo je
miejs ce i ma je teraz o b jąć n a s tałe. Ko ś ciałk o ws k i jes t p rzy zwo ity m czło wiek iem,
ale zb y t p o d atn y m n a wp ły wy . Pró b o wał mn ie d zis iaj b rać p o d wło s . Że k o n ieczn e
jes t tam mo je d o ś wiad czen ie, że ty lk o ja d am s o b ie rad ę… – Ojciec p rzerwał. – Ale
p rzecież to jes t d eg rad acja. Tu , w Czy mk en cie, jes t cen trala i o b ejmu je ją Win n ick i.
Ko ś ciałk o ws k i mn ie zap ewn ił, że b ęd ę miał ab s o lu tn ie wo ln ą ręk ę, że n ie b ęd ę
p o d leg ał Win n ick iemu , że mo ja p en s ja p o zo s tan ie n iezmien io n a. Ale fak t jes t
fak tem: Win n ick i mn ie wy g ry zł.
Ojciec zamilk ł. Sp o jrzał wp ierw n a matk ę, p o tem n a mn ie. I u ś miech ając s ię,
d o d ał:
– Ale mam i lep s zą n o win ę. Kilk a ty g o d n i temu częś ć n as zeg o wo js k a wy jech ała
d o Pers ji. Z ro d zin ami. Ty m razem to fak t, a n ie p lo tk a. Ko ś ciałk o ws k i ro zmawiał
p rzez telefo n z amb as ad o rem Ko tem w Ku jb y s zewie i p o n o ć res zta armii ma b y ć
wk ró tce ewak u o wan a n a Blis k i Ws ch ó d . M ó wią, że w Irak u d o s zło d o arab s k ieg o
p o ws tan ia i ch y b a jes teś my An g lik o m p o trzeb n i d o o b ro n y in s talacji n afto wy ch . –
Ojciec p rzerwał n a ch wilę. – Otwierają s ię więc p rzed n ami ró żn e mo żliwo ś ci,
my ś lałem o n ich w d ro d ze d o d o mu . W tej ch wili n ie mamy wy b o ru , mu s imy jech ać
d o Ky zy ł Ord y . Ale n ie n a d łu g o , mam n ad zieję, b o jak ty lk o b ęd ę s ię czu ł n a s iłach ,
p o s taram s ię wró cić d o wo js k a. Ad iu tan t s zefa s łu żb y zd ro wia zap ewn ił mn ie, że n ie
b ęd zie z ty m tru d n o ś ci. Ch y b a n ie mas z, mateczk o , n ic p rzeciwk o temu . J u ż
n ap rawd ę czu ję s ię lep iej. A n a razie mu s imy zab rać s ię d o p ak o wan ia. Felek ma n am
p rzy n ieś ć b ilety , lad a d zień b ęd ziemy wy jeżd żać.
– To jas n e, że Win n ick i o d s ameg o p o czątk u d o łk i p o d to b ą k o p ał – p o wied ziała
matk a. – Od p ierws zej ch wili n ie czu łam d o n ieg o s y mp atii. Gd y ty lk o z two ją
p o mo cą s ię tu u rząd ził, ju ż p o p aru d n iach zaczął zad zierać n o s a. Że n ib y wielk i
ch iru rg z Wiln a… Zan ad to mu p o mag ałeś , b y łeś zb y t p rzy ch y ln y , jak zwy k le. Trzeb a
g o b y ło o d p o czątk u wy s łać d o jed n eg o z rejo n ó w. Wted y b y ci za k ażd ą p o s ad ę
d zięk o wał. A teraz jes t za p ó źn o .
Placó wk a męża zau fan ia w Ky zy ł Ord zie b y ła jed n ą z k ilk u p o d p o rząd k o wan y ch
Deleg atu rze w Czy mk en cie. Więk s zo ś ć z n ich n ie miała etatu lek arza. Ky zy ł Ord a,
ró wn ież mias to o b wo d o we i tej s amej wielk o ś ci co Czy mk en t, leżało n ad rzek ą Sy r-
d arią, n a zn an ej n am ju ż lin ii k o lejo wej M o s k wa– Tas zk en t, o k o ło 8 0 0 k ilo metró w
n a p ó łn o cn y zach ó d o d Czy mk en tu . Czek ała n as cało n o cn a p o d ró ż. M iałem n ad zieję,
że n ie b y d lęcy m wag o n em.
Wieczo rem s p ak o waliś my n as z d o b y tek , zo s tawiając ty lk o rzeczy p o trzeb n e n a
n as tęp n y d zień czy d wa. Nazaju trz, jak w k ażd y czwartek , wy b rałem s ię d o k in a, ale
an i Felek , an i Witek n ie zjawili s ię ty m razem. Wzru s zy łem ramio n ami, ich s trata.
Film, o czy wiś cie p ro p ag an d o wy , b y ł n ie n ajg o rs zy . Ostatni tabor, o ty m, jak d zięk i
ws zech mo cn ej p artii Cy g an ie p o rzu cili s wo je k o czo wn icze ży cie, n ie żeb y Cy g an ó w
k to ś p y tał o zd an ie.
W s o b o tę ran o p rzy s zed ł d o n as Felek , p rzy n o s ząc b ilety k o lejo we. By łem
właś n ie n a p o d wó rk u .
– M am d la was b ilety n a d ziś wieczó r – p o wied ział. – Nie mo g łem, n ies tety ,
d o s tać s lip in g u , ws zy s tk ie s ą zarezerwo wan e d la p as ażeró w z Ałma Aty . Szk o d a, że
wy jeżd żas z, p o żeg n aj o d e mn ie ro d zicó w. – J u ż s ię o b ró cił d o wy jś cia, ale
w o s tatn iej ch wili zmien ił zd an ie. – To ws zy s tk o ro b o ta Witk a s tareg o . Po d ła
k reatu ra. Czo rt z n im! M ó wią też, że z mag azy n ierem ws zed ł w k o n s zach ty – d o d ał
i p o s zed ł. J as n e, że teraz b ęd zie mu s iał s ię b ratać z Witk iem. Nie czu łem żalu d o
Felk a. M u s iał d b ać o s wo je in teres y .
Zetk n ąłem s ię z Felk iem d o b ry ch d wad zieś cia p ięć lat p ó źn iej. By ł wted y
wielk im b izn es men em w Stan ach Zjed n o czo n y ch . Do s zed ł d o g ru b y ch milio n ó w,
ch o ć p o d o b n o n ie zaws ze p ro s ty mi d ro g ami.
I tak w p ięk n y , ciep ły s o b o tn i wieczó r p o żeg n aliś my s ię z J ewd o k ią i Wo ło d ią,
z p an ią Kemp iń s k ą i Zo s ią i raz jes zcze ru s zy liś my w ś wiat. Zo s ia z matk ą p rzen io s ły
s ię teraz d o n as zeg o p o k o ju , J ewd o k ia z s y n em d o k u ch n i, a o s io ł z p o wro tem d o
s tajen k i. Niemn iej jed n ak zd awało mi s ię, że ws zy s cy s zczerze żału ją, że mu s imy
wy jeżd żać.
Z ty m s amy m wo źn icą, k tó ry p rzy wió zł n as n a Uju k , p o mas zero waliś my n a s tację
za załad o wan ą arbą. Ale jak żeż ta p o d ró ż d o Ky zy ł Ord y ró żn iła s ię o d n as zy ch
d o ty ch czas o wy ch p o d ró ży s o wieck imi k o lejami! Stacja b y ła jak zwy k le zatło czo n a,
ale ty m razem n ie czek aliś my g o d zin ami, d n iami n a p o ciąg . Nie ty lk o mieliś my
o p łaco n e p rzez Deleg atu rę b ilety , ale ró wn ież zarezerwo wan e miejs có wk i. I to
w d o d atk u w tak zwan ej „mięk k iej” k las ie, czy li o d p o wied n ik u p ierws zej. W ty m
„b ezk las o wy m s p o łeczeń s twie” n awet n a k o lejach k las y zo s tały p o zo rn ie zn ies io n e;
jed n ak że p leb s p o d ró żo wał n a tward y ch ławk ach alb o , jak teg o d o ś wiad czy liś my ,
w to waro wy ch wag o n ach . Po ciąg p rzy jech ał n a czas i n a p ero n wp u s zczo n o ty lk o
p as ażeró w z rezerwacjami. Do liczy łem s ię d wu n as tu , s amy ch mężczy zn . Ty m razem
n ie b y li to zab ied zen i u ch o d źcy , lecz o ficero wie w mu n d u rach , u rzęd n icy ze
s k ó rzan y mi teczk ami w ręk ach . Liczy łem n a to , że i ws zy w mięk k iej k las ie n ie
b ęd zie.
Gwizd ek , p o ciąg ru s zy ł. Ty m razem zn aliś my miejs ce p rzezn aczen ia, zn aliś my
n awet czas p rzy jazd u : wcześ n ie p o p o łu d n iu n as tęp n eg o d n ia.
– Po k ó j d la n as jes t ju ż wy n ajęty – p o wied ział o jciec. – I k to ś z tamtej p lacó wk i
ma n as o d eb rać ze s tacji z fu rman k ą.
Deleg at wy raźn ie zro b ił, co w jeg o mo cy , ch cąc n am zrek o mp en s o wać s traty .
Po d ró ż b y ła wy g o d n a, min ęła b ez więk s zy ch wrażeń . Na s tacji w Ky zy ł Ord zie
rzeczy wiś cie o czek iwał n as wy s łan n ik męża zau fan ia i wo źn ica z wo zem. Po k ró tk iej
jeźd zie wy ład o waliś my s ię p rzed jed n o p iętro wy m d o mem n a u licy Arals k iej. Ulica
b y ła wąs k a, ale za to wy s ad zan a d rzewami, a p o d k ażd y m d rzewem s ch ły n a s ło ń cu
p s ie wizy tó wk i. Nas z p o k ó j b y ł jed n y m z trzech n ależący ch d o lu k s u s o weg o , jak n a
s o wieck ie waru n k i, mies zk an ia n a p ierws zy m p iętrze; k u ch n ia, łazien k a i u b ik acja
b y ły ws p ó ln e. Po k ó j b y ł d u ży , o d wó ch o k n ach wy ch o d zący ch n a u licę,
a u meb lo wan ie s k ład ało s ię z p o d wó jn eg o łó żk a, wielk iej s zafy , s to łu i k ilk u
k rzes eł. Dla mn ie ro zło żo n o s ien n ik n a p o d ło d ze.
M ieliś my właś n ie zas iąś ć d o wieczo rn eg o p o s iłk u p rzy wiezio n eg o z Czy mk en tu ,
k ied y k to ś zap u k ał d o d rzwi. W p ro g u s tała wy s o k a, s zczu p ła p an i o s iwy ch wło s ach
u p ięty ch w k o k .
– Nazy wam s ię Tatian a Preo b rażen s k aja – p rzed s tawiła s ię. – M ies zk am z s y n em
w s ąs ied n im p o k o ju . – Po d ała ręk ę mamie, o jcu i mn ie. – Do wied ziałam s ię o d
wo źn icy , że p rzy jech aliś cie d ziś z Czy mk en tu . J es teś cie n a p ewn o zmęczen i. Pro s zę
d o n as n a k o lację. Ug o to wałam mn ó s two p ik an tn eg o ry żu , d o ś ć b ęd zie d la
ws zy s tk ich . I s ą cias tk a ry żo we d o h erb aty . Miłosti prosim. Nas ze d rzwi s ą n ap rzeciwk o ,
ty lk o p rzez k o ry tarz. Będ zie n am miło , mó j s y n , M ik o łaj Grig o riewicz, ró wn ież
ch ętn ie was p o zn a.
Z miejs ca p o lu b iłem p an ią Tatian ę. By ło w n iej co ś s zczeg ó ln ie s y mp aty czn eg o ,
w s amej p o wierzch o wn o ś ci i w zach o wan iu , a mó wiła tak p ięk n y m i literack im
ro s y js k im, jak ieg o d o tąd n ie s ły s zeliś my . Na n as ws zy s tk ich zro b iła wrażen ie. „To ta
jej ary s to k raty czn a p o s tawa i man iery ”, u zn ała mama.
I tak ro zp o częła s ię n as za p rzy jaźń z s ąs iad ami p o d ru g iej s tro n ie k o ry tarza.
Z p o czątk u Tatian a Alek s an d ro wn a i jej s y n M ik o łaj o d n o s ili s ię d o n as z rezerwą.
W ZSRR n ik t n ie u fał n ajb liżs zy m, a có ż d o p iero o b cy m. Nig d y s ię n ie wied ziało ,
k to k o mu d o n ies ie. O s p rawach o s o b is ty ch wo lało s ię n ie mó wić, a p o g ląd y
p o lity czn e i włas n a p rzes zło ś ć b y ły ab s o lu tn ie p o za n awias em. W rezu ltacie
p ierws zy wieczó r s p ęd zo n y z Preo b rażeń s k imi b y ł d o ś ć jało wy , jeżeli ch o d zi
o k o n wers ację, n ato mias t g as tro n o miczn ie s ięg n ął s zczy tu . Zd o b y liś my też ciek awą
in fo rmację, że w o k o licy Ky zy ł Ord y jes t aż n ad miar ry żu . Up rawę jeg o wp ro wad zili
tu Ko reań czy cy , k ilk a lat p rzed tem p rzy wiezien i d o teg o rejo n u z p o g ran icza. J es zcze
jed n o s talin o ws k ie p rzes ied len ie całeg o n aro d u ; z n as zeg o p u n k tu wid zen ia miało
o n o s wo ją d o b rą s tro n ę: ry żo we men u b y ło d o s k o n ałe, a to , że n ares zcie jak iś
p ro d u k t s p o ży wczy mo żn a zd o b y ć b ez walk i, też n as b ard zo p o cies zy ło .
W trzecim p o k o ju n a n as zy m p iętrze, w k o ń cu k o ry tarza, mies zk ała p ara tak cich a,
s zara i n ieciek awa, że b ez tru d n o ś ci mo żn a ich b y ło wy mazać z p amięci.
Tatian a Alek s an d ro wn a i jej s y n s p ęd zili wiele wieczo ró w w to warzy s twie mo ich
ro d zicó w i z czas em zaczęli n ab ierać więcej u fn o ś ci. A mo że d o s zli d o wn io s k u , że
n ie mają wiele d o s tracen ia. Tatian a Alek s an d ro wn a p o twierd ziła to n awet k tó reg o ś
d n ia. „Ży ję ty lk o d la M ik o łaja. J emu jes tem p o trzeb n a, ale mu s zę p rzy zn ać, że n ieraz
tru d n o mi s ię b y ło o p rzeć p o k u s ie s k o czen ia z n ajb liżs zej cerk iewn ej wieży ”.
M atk a miała rację, Preo b rażeń s k i to b y ło ary s to k raty czn e n azwis k o . M ąż Tatian y
b y ł k n iaziem i, jak wielu ary s to k rató w zo s tał zamo rd o wan y w czas ie b o ls zewick iej
rewo lu cji. Tatian a z d zies ięcio letn im s y n em u ciek ła z p ło n ąceg o d o mu i led wie u s zła
z ży ciem. Po rewo lu cji mies zk ali, b ied u jąc, w M o s k wie, aż k ilk a lat p rzed wy b u ch em
wo jn y M ik o łaj zo s tał s k iero wan y d o Ky zy ł Ord y n a s tan o wis k o wy k ład o wcy
matematy k i w In s ty tu cie Nau czy ciels k im.
Nas ze ży cie co d zien n e w Ky zy ł Ord zie s n u ło s ię tak mo n o to n n ie, że n ie warto g o
o p is y wać. Nawet zd o b y wan ie ży wn o ś ci n ie s tan o wiło s p ecjaln eg o k ło p o tu . Po
p ro s tu s tało s ię w k o lejk ach p o p ro d u k ty racjo n o wan e, ch leb , mas ło , cu k ier. M o jeg o
„mag iczn eg o mu n d u ru ” n ie u ży łem an i razu , b ez ws p ó łp racy k o leg ó w s tracił s wó j
czar. J arzy n y , o wo ce, jajk a itp . k u p o wało s ię n a targ u za g ru b e p ien iąd ze, ale jes zcze
z d zieciń s twa p amiętałem p o wied zen ie o jca: „Pien iąd ze, Stefan k u , s ą p o to , żeb y je
wy d awać”. Gd y b y n ie ro zs ąd ek matk i, b y łb y m g o tó w tę mak s y mę zb y t częs to
s to s o wać. Ry żu , jak ju ż u s ły s zeliś my p ierws zeg o wieczo ru , b y ło zaws ze p ełn o
w s k lep ach , p rawie b ez k o lejk i i n iemal za g ro s ze. Nieraz jad aliś my ry ż n a ś n iad an ie,
n a o b iad i n a k o lację. Wy o b rażałem s o b ie, że tak mu s zą ży ć Ch iń czy cy .
W czerwcu 1 9 4 2 ro k u zap is ałem s ię d o s zk o ły i p rzez k ilk a p o zo s tały ch ty g o d n i
ro k u s zk o ln eg o ch o d ziłem d o d ziewiątej k las y diesiatilietki. Niewiele p amiętam z teg o
k ró tk ieg o o k res u n au k i, z wy jątk iem jed n eg o ch arak tery s ty czn eg o in cy d en tu . J ak
ws zy s tk ie o ś ro d k i k s ztałcen ia w ZSRR, b y ła to s zk o ła k o ed u k acy jn a i ju ż w ciąg u
p ierws zy ch k ilk u d n i zap rzy jaźn iłem s ię z b liźn iak ami, Iren ą i Stas iem; z ty m
o s tatn im s ied ziałem w jed n ej ławce. Ich matk a u czy ła n as h is to rii, a o jciec wy k ład ał
fizy k ę w ty m s amy m In s ty tu cie Nau czy ciels k im, w k tó ry m p raco wał n as z s ąs iad
M ik o łaj.
Iren a i Staś n ie n a d armo n o s ili p o ls k ie imio n a. Ich d ziad ek b y ł Po lak iem,
zes łań cem z cars k ich czas ó w. Staś b y ł ak ty wn y m czło n k iem Ko ms o mo łu . W ty m
czas ie p rzerab ialiś my n a h is to rii wczes n y o k res p o rewo lu cy jn y , wo jn ę d o mo wą
i p rąd y rewo lu cy jn e w u p rzemy s ło wio n y ch k rajach k ap italis ty czn eg o ś wiata. By ła to
o s tatn ia lek cja p rzed wak acjami; p o d k o n iec n as za n au czy cielk a, matk a Iren y
i Stas ia, o d wró ciła s ię d o tab licy i d u ży mi literami zaczęła p is ać:

OBALENIE PAŃSTWA BURŻUAZYJ NEGO

I WPROWADZENIE NA J EGO M IEJ SCE DYKTATURY PROLETARIATU J EST
NIEM OŻLIWE

W ty m mo men cie zab rzmiał d zwo n ek . Ko n iec lek cji. Zaczął s ię n iezwy k ły jak n a
zd y s cy p lin o wan ą s o wieck ą s zk o łę ro zg ard ias z. Do ty ch czas k ażd a lek cja k o ń czy ła
s ię d o p iero wted y , k ied y n au czy ciel o p u ś cił k las ę, a d o teg o mo men tu s ied ziało s ię
cich o i s p o k o jn ie. Ale n ie ty m razem, mo że właś n ie d lateg o , że to b y ła o s tatn ia
lek cja h is to rii p rzed wak acjami. Ws zy s cy zerwali s ię z ławek , n awo łu jąc s ię, ś miejąc,
b ieg ając p o k las ie. Nau czy cielk a o d es zła o d tab licy , s p o jrzała n a n as , p o k iwała
g ło wą i wło ży ws zy k s iążk i p o d p ach ę, wy s zła z k las y b ez s ło wa.
Staś s ied ział o b o k mn ie, n ieru ch o my , z o czy ma wlep io n y mi w tab licę, jak b y
zah ip n o ty zo wan y wy p is an y mi n a n iej s ło wami. Przeczy tałem je jes zcze raz: Obalenie
państwa burżuazyjnego i wprowadzenie na jego miejsce dyktatury proletariatu jest niemożliwe… to
zd an ie jes t n iep ełn e… czeg o ś w n im b rak u je. Czy żb y to b y ła n ied o k o ń czo n a częś ć
s lo g an u ? Cy tat? Nik t w k las ie n ie zwracał ju ż u wag i n a tab licę. J ed y n ie Staś s ied ział
b lad y , cich y , jak zaczaro wan y .
Kto ś s tarł tab licę. Ws zy s cy zap o mn ieli o o s tatn iej lek cji, s k ład ali k s iążk i,
zb ierali s ię d o d o mu . Wracając, wciąż s ię zas tan awiałem n ad zn aczen iem ty ch k ilk u
s łó w. Wed łu g k o mu n is ty czn ej id eo lo g ii d y k tatu ra p ro letariatu b y ła n ieu n ik n io n y m
n as tęp s twem o b alen ia b u rżu azji, k ap italizmu i imp erializmu . Nie in teres o wałem s ię
ty mi teo riami, ale wy s tarczająco d u żo o b iło mi s ię o u s zy , żeb y zro zu mieć, że zd an ie
n ap is an e n a tab licy wy g ląd ało n a k o n trrewo lu cję.
Zain try g o wan y i zan iep o k o jo n y s p y tałem o jca. Zn ał ten cy tat. Za s wo ich
s tu d en ck ich czas ó w w M o s k wie o jciec b y ł p rzecież czło n k iem S-R, jed n ej
z rewo lu cy jn y ch p artii.
– To z Len in a – s twierd ził. – J u ż n ie p amiętam, g d zie i k ied y Len in p o wied ział, że
obalenie państwa burżuazyjnego i wprowadzenie na jego miejsce dyktatury proletariatu jest niemożliwe
bez krwawej rewolucji. Co ś w ty m s en s ie. Wid o czn ie n ie zd ąży ła n ap is ać cało ś ci, ale
jeżeli n ik t n ie zau waży ł, a zd an ie zo s tało s tarte, to ch y b a s p rawa jes t s k o ń czo n a –
d o d ał o jciec n iezb y t p ewn y m g ło s em.
Irk a i Staś zaws ze ch o d zili d o s zk o ły razem z matk ą. Nazaju trz s p o tk ałem ich , jak
zwy k le w p ó ł d ro g i, ale s amy ch . Po d b ieg łem d o n ich . Irk a miała o czy czerwo n e
i p o ciąg ała n o s em.
– Co s ię s tało ? – s p y tałem.
Irk a wy b u ch n ęła p łaczem.
– Du reń , łajd ak , ś win ia! – zawo łała.
Staś milczał. Ob jąłem ją ramien iem.
– Cich o , cich o , Irin o czk a – s tarałem s ię ją u s p o k o ić.
– Ares zto wali mamę – wy s zlo ch ała. – Przy s zli p o p ó łn o cy . To jeg o ro b o ta! –
Cis n ęła w Stas ia teczk ą. – Po d lec, p o s zed ł d o s ek retarza Ko ms o mo łu i o s k arży ł
mamę o b rak czu jn o ś ci. Po d lec! – p o wtó rzy ła. – M ó wi, że to jeg o o b y watels k i
o b o wiązek ! Krety n ! Ło tr! – Zab rak ło jej ep itetó w. Zn ó w zan io s ła s ię p łaczem. – Teraz
żału je. Ry ch ło w czas . Wielk a p o ciech a! Id io ta!
Zro zu miałem, co s ię s tało . Staś , czło n ek Ko ms o mo łu , zad en u n cjo wał włas n ą
matk ę, k tó ra tej s amej n o cy zo s tała ares zto wan a. Rzeczy wiś cie d u reń . Zach o wan ie n ie
d o p o jęcia. I co ? Dad zą mu teraz med al?
Od wró ciłem s ię o d Stas ia, n ie ch ciałem mieć z n im n ic d o czy n ien ia. By liś my ju ż
b lis k o s zk o ły .
– A ty , Iren k o , lep iej n ik o mu o ty m n ie mó w. M as z, wy trzy j o czy . – Po d ałem jej
mo ją ch u s teczk ę. – J ak s ię ro zn ies ie, to ty lk o mo że p o g o rs zy ć s p rawę. Twó j o jciec n a
p ewn o zn a lu d zi n a o d p o wied n ich s tan o wis k ach . Po g ad a, z k im trzeb a, wy p u s zczą
mamę. – Sam w to n ie wierzy łem, ale co miałem jej p o wied zieć?
Nie s p o tk ałem ju ż więcej an i Stas ia, an i Iren y . „Po jech ali d o Kazaliń s k a, d o
d ziad k ó w”, p o wied ział M ik o łaj, k tó ry b y ł k o leg ą ich o jca w In s ty tu cie
Nau czy ciels k im. Ale o lo s ie ich matk i n ic n ie wied ział, a n ie mó g ł s ię n arażać,
wy p y tu jąc o n ią.
M ik o łaj s tał s ię n as zy m g łó wn y m źró d łem miejs co wy ch in fo rmacji i p lo tek .
Wieczo rami o n i jeg o matk a g ry wali w b ry d ża z mo imi ro d zicami. Czas em ja
k tó reg o ś z n ich zas tęp o wałem. Niek ied y g rał ze mn ą w s zach y . Któ reg o ś wieczo ru , n a
p o czątk u letn ich wak acji, M ik o łaj wp ad ł d o n as wcześ n iej n iż zwy k le z o s trzeżen iem
d la mn ie:
– Przez n ajb liżs zy ch p arę ty g o d n i lep iej s ied ź w d o mu , Stefan ie. Lad a d zień
zaczy n ają s ię s ian o k o s y i p o n o ć b ęd ą łap ać lu d zi n a u licy i ro zs y łać p o k o łch o zach .
Lep iej n ie wy ch o d ź – p o wtó rzy ł – ch y b a że miałb y ś o ch o tę p o b aras zk o wać s o b ie
w s to g u s ian a… – d o d ał z u ś mies zk iem. – Ch o ć to warzy s two tam n iezb y t
wy k win tn e… – M ru g n ął p o ro zu miewawczo .
M ama b y ła p rzerażo n a.
– Za p ró g s ię z d o mu n ie ru s zy s z, s ły s zy s z?
– Ależ, mamo , n ie mam n ajmn iejs zej o ch o ty n a s ian o k o s y . Przecież lad a d zień
mo żemy s zy k o wać s ię n a wy jazd d o wo js k a i g d zie mn ie zn ajd ziecie w o b cy m
k o łch o zie? Nie u ś miech a mi s ię zo s tać s amemu w ty m k raju .
J u ż o d jak ieg o ś czas u o jciec p lan o wał wy jazd d o wo js k a d o J an g i-J u lu
i zn alazłs zy tam jak ieś miejs ce zamies zk an ia, p o s łać p o n as .
– Za ws zelk ą cen ę mu s imy d o s tać s ię n a n as tęp n y tran s p o rt d o Pers ji – p o wtarzał.
M ik o łaj wied ział, o czy m b y ła mo wa.
– A mo że i mn ie b y d o was zej armii p rzy jęli? – p y tał n ieraz n ib y żartem. – M ó j
Bo że, mó c wy jech ać za g ran icę, p o d ró żo wać, zo b aczy ć Pary ż, Lo n d y n , Niceę. Zn am to
ws zy s tk o z o p o wiad ań matk i. Ale p rzed wo jn ą s amo zło żen ie p o d an ia o p as zp o rt
zag ran iczn y g ro ziło wy wó zk ą n a Sy b ir. A teraz… s zk o d a g ad ać. Nas ze p o ch o d zen ie
s p o łeczn e to p iętn o , zamy k a n am ws zy s tk ie d ro g i. Pary ż, Lo n d y n … to ty lk o
marzen ie. Ale mó wię p o ważn ie, Stefan ie, b ąd ź o s tro żn y , n ie warto ry zy k o wać. Nie d aj
ci Bo że zo s tać tu s amemu n a s tałe. A właś n ie mło d zież b ęd ą łap ać. Za mło d y d o
wo js k a, d o s ian o k o s ó w w s am raz. Zo s tań ju tro w d o mu , a ja s ię p o p y tam –
zak o ń czy ł z tajemn iczą min ą.
Nas tęp n eg o wieczo ru M ik o łaj wręczy ł mi k artk ę z ad res em In s ty tu tu
Tech n iczn eg o .
– Id ź tam ju tro z s ameg o ran a – p o rad ził – i zap is z s ię n a wak acy jn y k u rs
mech an ik ó w s amo ch o d o wy ch . Do s tan ies z leg ity mację i n ie b ęd zies z n arażo n y . M o że
cię w d o d atk u czeg o ś p o ży teczn eg o n au czą, p ro wad zen ia s amo ch o d u n a p rzy k ład ?
M o że s ię k ied y ś p rzy d ać.
Nazaju trz s tan ąłem w k o lejce ch ło p có w i d ziewcząt w mo im wiek u i p o g o d zin ie,
ze s tu d en ck ą leg ity macją w k ies zen i, g o tó w b y łem s tawić czo ło p atro lo m milicji.
Zn ó w mo g łem s ię włó czy ć p o mieś cie, ch o ć n ie b ard zo b y ło p o co . Zres ztą tak s ię
zło ży ło , że n ie mu s iałem s ię an i razu leg ity mo wać, lecz s ły s załem, że s p o ro
mło d zieży p o jech ało , ch cąc n ie ch cąc, n a s ian o k o s y .
Ku rs mech an ik ó w s amo ch o d o wy ch zaczął s ię w p o n ied ziałek o ó s mej ran o .
Zaczęło s ię o d k ilk u wy k ład ó w n a temat d ziałan ia s iln ik a s p alin o weg o . Klas a b y ła
n a wp ó ł p u s ta. Czy żb y i in n i zap is ali s ię n a k u rs ty lk o p o to , żeb y s ię wy mig ać o d
s ian o k o s ó w, i n awet n ie k wap ili s ię n a lek cje? Wy k ład y zres ztą b y ły całk iem
ciek awe. M o je wiad o mo ś ci tech n iczn e b y ły b ard zo o g ran iczo n e, więc n au czy łem s ię
czeg o ś n o weg o . Po p o łu d n iu zajęcia p rak ty czn e o d b y wały s ię n a p o d wó rk u za
b u d y n k iem In s ty tu tu . Każd a g ru p a, cztery czy p ięć o s ó b , d o s tała s tary g aźn ik , k tó ry
mieliś my ro zeb rać n a częś ci. Nas tęp n eg o p o p o łu d n ia mieliś my g o zło ży ć.
I tak k ilk a d n i min ęło n a lek cjach ran o i zajęciach p rak ty czn y ch p o p o łu d n iu .
Po ran n e lek cje zaczęły s ię p o wtarzać, s tały s ię n u d n e. Po p o łu d n ia też n ie b y ły
lep s ze. J ed n eg o d n ia ro zb ieraliś my g aźn ik , n as tęp n eg o d n ia g o s k ład aliś my . Zaws ze
ten s am. Nawet n ie warto s ię b y ło zamien iać międ zy g ru p ami, b o k ażd a g ru p a miała
d o k ład n ie tak i s am mo d el. „Stary g aźn ik fo rd a”, s twierd ził Fio d o r, n ajs tars zy
ch ło p iec w n as zej g ru p ie, k tó ry p rzep raco wał p o p rzed n ie wak acje w M TS-ie – motorno-
traktornoj stancji – g d zieś n a ws i, a teraz p o trzeb n y mu b y ł d y p lo m mech an ik a
s amo ch o d o weg o , żeb y mó g ł zn aleźć p racę w mieś cie. Po p ierws zy m ty g o d n iu k ażd y
z n as p o trafił ro zeb rać i zło ży ć g aźn ik fo rd a z zamk n ięty mi o czami. Dla zab icia czas u
b awiliś my s ię w ro d zaj ciu ciu b ak i częś ciami ro zło żo n y mi n a p łach cie b rezen to wej
n a trawie. Fio d o r, s tary wy g a i jed y n y w n as zej g ru p ie p o s iad acz zeg ark a, mierzy ł, ile
czas u zajmie k ażd emu z n as zło żen ie g aźn ik a z zawiązan y mi o czami, p o d czas g d y
p o zo s tali czło n k o wie g ru p y p rzek ład ali częś ci z miejs ca n a miejs ce.
Ta zab awa p rzy p o mn iała mi s ię k ilk a lat p ó źn iej, g d y u czy łem s ię ro zk ład ać n a
częś ci i s k ład ać z p o wro tem, też z zamk n ięty mi o czami, n ajp ierw k arab in
wielo s trzało wy Th o mp s o n a, a p o tem, w p o d ch o rążó wce arty lerii p rzeciwlo tn iczej,
zamek 4 0 mm d ziała Bo fo rs a.
Fio d o r, zd ro b n iale Fied ia, n as z d o ś wiad czo n y mech an ik , miał o s iemn aś cie czy
d ziewiętn aś cie lat, b y ł s iln y jak k o ń , a u n ik n ął p o b o ru p rzez zn iek s ztałco n ą s to p ę.
Ro zg arn ięty i o b latan y , s zy b k o zy s k ał p o s łu ch i k ied y w p o ło wie d ru g ieg o
ty g o d n ia k u rs u zap ro p o n o wał, żeb y zamias t n u d zić s ię n a lek cjach , iś ć p o p ły wać
n ad rzek ę, d wó ch z n as d o łączy ło . Po g o d a s p rzy jała, a n a n au k ę b y ło za g o rąco .
Sp o tk aliś my s ię n a b rzeg u Sy r-d arii. Za p lażę w Ky zy ł Ord zie u ch o d ziła b ag n is ta
łąk a z ro zs ian y mi tu i ó wd zie k ęp k ami d rzew i n awet w tak u p aln y d zień p ach n iało tu
zg n ilizn ą. Do ś ć s tro my , ch o ć n iewy s o k i b rzeg p o d my wan y b y ł p rzez wo d ę
i s terczały z n ieg o k o rzen ie n ad b rzeżn y ch d rzew i k rzak ó w. Sch o d ząc d o rzek i, łatwo
b y ło s k ręcić n o g ę, więc p ro ś ciej b y ło s k ak ać p ro s to d o wo d y . W p o ws zed n i d zień
„p laża” b y ła p rawie p u s ta.
Sy r-d aria w ty m miejs cu , 6 0 0 k ilo metró w o d u jś cia w J ezio rze Arals k im,
ro zlewała s ię n a b lis k o 2 0 0 metró w. Lato b y ło s ło n eczn e, wo d a ciep ła, d o b rze s ię
p ły wało w len iwie p ły n ącej rzece. Co raz częś ciej więc zamias t d o In s ty tu tu
ch o d ziliś my n a wag ary . Czas em w d wó ch , czas em w trzech , a n iek ied y i więk s zą
g ru p ą. Od czas u d o czas u , d la p o rząd k u , p o k azy waliś my s ię w In s ty tu cie, ale i tak
n ik t n a n as zą n ieo b ecn o ś ć n ie zwracał u wag i. W d o mu n ic n ie mó wiłem, matk a mo g ła
s ię d en erwo wać.
Pły wan ie n ie b y ło ro zp o ws zech n io n y m s p o rtem w Ky zy ł Ord zie i mo i to warzy s ze
n ie mieli czy m s ię p o p is y wać. Kto p o trafił u trzy mać s ię n a p o wierzch n i, b y ł
p ły wak iem, a k to p o s u wał s ię n ap rzó d – mis trzem. Pły wali tak zwan y m s ty lem
k o zack im, p o leg ający m n a p rzes ad n y m wy mach iwan iu ręk ami. Ko led zy s zy b k o
o d k ry li, że p ły wając k rau lem lu b żab k ą, p rześ cig ałem ich zaws ze b ez wy s iłk u .
W rezu ltacie ju ż d ru g ieg o d n ia zo s tałem „k o n s u ltan tem”. Trzeb a p rzy zn ać, że u czy li
s ię s zy b k o i ju ż p o k ilk u d n iach mu s iałem s ię d o b rze n ap raco wać, żeb y im,
a s zczeg ó ln ie Fied ii, d o trzy mać p o la.
 Nas zy m u lu b io n y m miejs cem s tała s ię s p o ra k ęp a d rzew n ad s amy m b rzeg iem.
Nied alek o n as , p o d in n ą k ęp ą d rzew, zwy k ła s ię ro zk ład ać g ru p a mężczy zn . M u s ieli
s p ęd zać n ad rzek ą s p o ro czas u , b o częs to zas tawaliś my ich n a „p laży ”, p rzy ch o d ząc,
i zo s tawialiś my n a p o s teru n k u , g d y zb ieraliś my s ię d o d o mu . Od s ło wa d o s ło wa
zaczęliś my s ię zazn ajamiać, o n i p o d ch o d zili o b s erwo wać n as z tren in g lu b n as
d o p in g o wać, g d y u rząd zaliś my wy ś cig i n a d ru g i b rzeg rzek i. Dawaj, dawaj! Skorieje!
Dawaj, Stiopa!, czy li ja, alb o Fiedia! czy Pietia, czy k to k o lwiek b y ł w d an y m mo men cie
fawo ry tem.
Wk ró tce i n as zy ch n o wy ch k o leg ó w u czy łem żab k i, k rau la, n awet mo ty lk a. J ed en
z n ich , imien iem Bo ry s , o k azał s ię s zczeg ó ln ie p rzy jaciels k i, s wó j ch ło p . W my ś li
n azwałem g o Bo ry s em Go d u n o wem, mo że jeg o n is k i g ło s p rzy p o mn iał mi arię
s ły s zan ą k ied y ś w rad iu . Bo ry s b y ł n ajs tars zy w s wo jej g ru p ie i wy d awał s ię mieć
p o s łu ch u p o zo s tały ch . Nad wy raz ciek aws k i, wciąż mn ie o co ś wy p y ty wał. Sk ąd
jes tem, g d zie p racu ją i co ro b ią mo i ro d zice, jak s ię ży ło w p rzed wo jen n ej Po ls ce?
Czy jeźd ziliś my za g ran icę, czy mamy tam k rewn y ch , co ro b iłem n a Sy b irze? Sy b ir
g o s zczeg ó ln ie in teres o wał. Ot, wś cib s k i Ru s ek , p o my ś lałem i z p o czątk u d o ś ć
s zczerze o d p o wiad ałem n a jeg o p y tan ia.
Aż Fied ia, b ard ziej w ży ciu o b latan y , p o rad ził mi s zep tem:
– Bąd ź o s tro żn y , Stio p a, to s ą milicjan ci, z o b wo d o wej milicji.
– Sk ąd wies z?
Fied ia, n ic n ie mó wiąc, p o p atrzy ł n a k ęp ę d rzew, g d zie ro zs ied li s ię Bo ry s i jeg o
k o led zy . Z p o czątk u n ic s zczeg ó ln eg o n ie zau waży łem. Prawd a, ws zy s cy n o s ili
id en ty czn e n ieb ies k ie k ąp ieló wk i. Nas ze b y ły czarn e, b o jed y n ie tak ie mo żn a b y ło
k u p ić w mieś cie. Czy żb y ich s p o d en k i p o ch o d ziły ze s p ecjaln eg o s k lep u ? Czy to
miał n a my ś li Fied ia? Po k ręciłem g ło wą.
– Sp ó jrz n a d rzewo – s zep n ął Fied ia.
I rzeczy wiś cie, n a g ałęziach wis iały s zaro -n ieb ies k ie s p o d n ie i b lu zy , n a k tó re
d o tąd n ie zwró ciłem u wag i. Wzru s zy łem ramio n ami, p rzecież n ie mam co u k ry wać.
Ch o ciaż… ch o d zimy tu n a wag ary … Gro źb a s ian o k o s ó w zawis ła mi zn ó w n ad
g ło wą… ale co tam… Ws k o czy łem d o wo d y .
Ty g o d n ie s zy b k o mijały . W k o ń cu lip ca k u rs s ię s k o ń czy ł i zas ied liś my d o
eg zamin u . Teo rię zd ałem b ez tru d n o ś ci. Na p rak ty czn y m eg zamin ie mu s iałem – jak
s ię mo żn a d o my ś lać – ro zło ży ć, a p o tem zło ży ć ten s am s tary fo rd o ws k i g aźn ik .
Do s tałem mó j „d y p lo m”. Po d czas k u rs u n ie mieliś my an i jed n ej lek cji jazd y , więc
p o d ty m wzg lęd em p o zo s tawałem zielo n y . M o ja leg ity macja s tu d en ck a s traciła
ważn o ś ć, ale s ian o k o s y s ię s k o ń czy ły i u lice Ky zy ł Ord y p rzes tały być
n ieb ezp ieczn e.
M n iej więcej w ty m s amy m czas ie o jciec p o s tan o wił wró cić d o wo js k a i p o jech ał
d o J an g i-J u lu . Po zwo len ie n a k u p n o b iletu k o lejo weg o d o s tał b ez tru d n o ś ci.
Któ reg o ś d n ia, w p o czątk ach s ierp n ia, wracałem właś n ie z zak u p ó w, n io s ąc n as ze
zd o b y te w k o lejk ach racje ży wn o ś cio we, g d y w o k n ie zo b aczy łem o jca.
W o k amg n ien iu b y łem w d o mu , p rzes k ak u jąc p o trzy s to p n ie n araz. Ojciec
p rzy jech ał n o cn y m p o ciąg iem. W źle leżący m d relich o wy m mu n d u rze, z trzema
g wiazd k ami n a ramio n ach , z b aretk ą Krzy ża Waleczn y ch n a p iers i, wy g ląd ał zu p ełn ie
in aczej. Zap o mn iaws zy o mo im wiek u , s k o czy łem mu w ramio n a tak , że o mal o b aj
n ie zn aleźliś my s ię n a p o d ło d ze.
– Uważaj, o s tro żn ie, tata wciąż n ie jes t s iłaczem – wy b u ch n ęła ś miech em matk a.
Nas za n ajwięk s za waliza leżała o twarta n a łó żk u .
– J ed ziemy d o Pers ji? – s p y tałem i n ie czek ając n a o d p o wied ź, ch wy ciłem matk ę
wp ó ł i zatań czy łem z n ią p o lk ę p rzez całą d łu g o ś ć p o k o ju .
Teraz o jciec s ię ro ześ miał.
– Sp o k o jn ie, s p o k o jn ie… – M atk a u s iło wała p o wś ciąg n ąć mó j en tu zjazm.
– M ó wiąc p o ważn ie – zaczął o jciec – n ie zn am jes zcze s zczeg ó łó w, ale p rawie n a
p ewn o p o ciąg ro d zin wo js k o wy ch b ęd zie ru s zał z J an g i-J u lu d o Kras n o wo d s k a o 1 1
lu b 1 2 . M o że p o tem b ęd ą jes zcze in n e tran s p o rty , ale to n ie jes t p ewn e. Pierws zy
tran s p o rt mo że s ię o k azać o s tatn im. Ro s jan ie mo g ą w k ażd ej ch wili ws trzy mać
ewak u ację. J a mu s zę jes zcze d ziś wró cić d o J an g i-J u lu . Przep u s tk a k o ń czy mi s ię
ju tro i mam zarezerwo wan e miejs ce n a wieczo rn y p o ciąg d o Tas zk en tu . Ch ciałem
wy k u p ić b ilety d la was n a ten s am p o ciąg , ale b ez p o zwo leń n ie ch cieli mi ich
s p rzed ać. M u s imy s ię p o s tarać o p o zwo len ia d la was , a n ie mamy d u żo czas u . –
Sp o jrzał n a zeg arek . By ła ju ż d ru g a. – To n am d aje n ie więcej n iż p ięć g o d zin . –
Ojciec wy ciąg n ął p o rtfel z k ies zen i mu n d u ru i p rzeliczy ł czerwo ń ce. – Po win n o
wy s tarczy ć.
Szy b k o co ś p rzek ąs iliś my , p o p iliś my h erb atą.
– Ty id ź z tatą, a ja s k o ń czę p ak o wać – p o wied ziała mama. – Po ś ciel zo s tawię n a
wierzch u , a n u ż b ęd ziemy mu s ieli jes zcze jed n ą n o c tu zo s tać.
Ru s zy liś my w p o g o n i za p rzep u s tk ami. Czas u p ły wał, a my wy s iad y waliś my
w p o czek aln iach , to Rad y M iejs k iej, to Wo jen k o matu , to Sek retariatu Partii.
Urzęd n icy , p arty jn i i wo js k o wi, u rzęd o wali, wy s łu ch iwali o jca, ale o d p o wied ź b y ła
zaws ze ta s ama: NIET. M u n d u r o jca n ie ro b ił n a n ich wrażen ia. Nik t ręk i p o łap ó wk ę
n ie wy ciąg n ął.
– Gło wą mu ru n ie p rzeb ijes z – s twierd ził o jciec ze s mu tk iem. – Do s tali p ewn ie
ro zk az z g ó ry . Po lacy ze ws zy s tk ich s tro n s zu k ają d ro g i d o J an g i-J u lu . Ws zy s cy
ch cą zd ąży ć n a ewak u ację, a Ro s jan ie rzu cają k ło d y p o d n o g i, jak ty lk o mo g ą.
Sy tu acja wy g ląd ała b ezn ad ziejn ie. Us ied liś my n a ławce n a u licy . Właś n ie
zamy k an o n a n o c d rzwi wejś cio we d o Sek retariatu Partii. Do k ąd teraz? Ojciec b y ł
wy raźn ie ws trząś n ięty , zag u b io n y , jas n o ś ć u my s łu i zd o ln o ś ć p o d ejmo wan ia
s zy b k ich d ecy zji wciąż n ie wró ciły p o ch o ro b ie.
– Do k ąd teraz iś ć? Do k o g o jes zcze mo żn a s ię zwró cić? – p o wtarzał w k ó łk o . –
Przecież mu s zę jech ać. Zajmij s ię mamą, Stefan k u – p o wied ział tak jak wted y
w s zp italu , w Czy mk en cie. Ale wted y b y ł n a ło żu ś mierci.
Sp o jrzałem n a zeg arek o jca. By ła 1 9 .3 0 , ws zy s tk ie b iu ra b ęd ą zamk n ięte. Ale cień
my ś li k rąży ł mi p o g ło wie. Co mo że b y ć o twarte wieczo rem? NKWD i milicja, ci
d o p iero w n o cy n ap rawd ę p racu ją. Ale iś ć d o NKWD? Do jas k in i lwa? Przes ad a. Ale
n a milicji mo żn a b y s p ró b o wać. Najwy żej też n as wy p ro s zą.
– Tato , ch o d źmy n a milicję. – Wziąłem o jca p o d ramię. – Na p ewn o o twarta.
Ojciec s ię o p an o wał, ws tał, twarz mu s ię wy p o g o d ziła. M iejs k a milicja, za ro g iem,
b y ła n ie ty lk o o twarta, ale p ełn a lu d zi. J ed n i wch o d zili, in n i wy ch o d zili.
W mu n d u rach , w cy wilu , w łach man ach . Tu taj mu n d u r o jca ws k ó rał ty lk o ty le, że b ez
czek an ia zn aleźliś my s ię w p o k o ik u o ficera s łu żb o weg o . Wy s łu ch ał, p o k iwał g ło wą
ze ws p ó łczu ciem i p o wied ział… niet.
J a ju ż o d k ilk u min u t p rzes tałem s łu ch ać. Cały czas miałem wrażen ie, że
p o s zliś my p o d zły ad res , że n ie d o teg o b iu ra mieliś my trafić, n ie z ty m milicjan tem
ro zmawiać.
Ko g o ś miałem n a my ś li, ale k o g o ? I g d zie g o s zu k ać?
Nag le… ju ż wied ziałem. M u s zę zn aleźć Bo ry s a, mo jeg o Bo ry s a Go d u n o wa,
k tó reg o u czy łem p ły wać k rau lem. Fied ia ws p o mn iał, że Bo ry s p racu je w o b wo d o wej
milicji, n ie w miejs k iej. Ch y b a mn ie p o zn a. Tam b ęd zie p ewn ie jes zcze więcej
p eten tó w n iż tu taj, ale n ie mamy n ic d o s tracen ia.
Ojciec d ał ju ż za wy g ran ą, my ś lami b y ł g d zieś d alek o . Po ciąg n ąłem g o za ręk aw.
– Ch o d ź, tato . M am jes zcze co ś n a my ś li, warto s p ró b o wać. – Ojciec n ie
zareag o wał. – Ch o d ź, p o wiem ci, o co ch o d zi, ty lk o wy jd źmy s tąd .
Nie ch ciałem mó wić w ty m tłu mie o b cy ch . Do obłastnoj milicji b y ło ty lk o k ilk a
u lic. Po d ro d ze o p o wied ziałem o jcu o Bo ry s ie.
 – Też n ic z teg o n ie b ęd zie – p o wied ział – ale to n ący b rzy twy s ię ch wy ta…
Zap ad ał zmro k . Na zeg ark u o jca b y ła ó s ma. Ty lk o d wie g o d zin y d o o d jazd u
p o ciąg u . Po czu łem s ię n ag le p o d n ieco n y , miałem p rzeczu cie, że Bo ry s n am p o mo że.
Przy p u s zczaln ie całk iem n ieracjo n aln e. M o że Bo ry s i ch ciałb y p o mó c, ale czy b ęd zie
mó g ł? I czy w o g ó le g o zn ajd ę?
Niewielk i b u d y n ek milicji o b wo d o wej b y ł n ieo czek iwan ie cich y , wy g ląd ał n a
n iemal o p u s zczo n y , n a g an k u s tało ty lk o k ilk u mężczy zn w mu n d u rach . Stali tak p o
ciemk u , p aląc p ap iero s y , ich twarzy n ie b y ło wid ać. Na o jca i n a mn ie p ad ało ś wiatło
u liczn ej latarn i. Nag le u s ły s załem n ajmils zy mi w tej ch wili g ło s , g łęb o k i g ło s
Bo ry s a zn ad rzek i:
– Zdrastwuj, Stiopa.
Zacząłem refero wać mu n as zą s p rawę. Po d n ió s ł ręk ę.
– Nie, n ie tu taj, Stio p a. To ch y b a twó j o jciec? – Wy ciąg n ął ręk ę. – Ch o d źmy d o
ś ro d k a.
Pro wad ził n as d łu g im k o ry tarzem. Pewn ie d o s zefa, p o my ś lałem. Wes zliś my d o
d u żeg o p o k o ju z imp o n u jący m b iu rk iem zarzu co n y m s to s em p ap ieró w. Bo ry s
p rzes u n ął p ap iery , zap alił lamp ę n a b iu rk u i u s iad ł za n im.
Serce zab iło mi mo cn iej. M ó j p rzy jaciel zn ad rzek i, mó j u czeń , mó j Bo ry s
Go d u n o w u rzęd u je tu za ty m wielk im b iu rk iem… Do tąd wid y wałem g o ty lk o
w s p o d en k ach k ąp ielo wy ch , a teraz rzu ciłem o k iem n a k o łn ierz mu n d u ru – trzy
czerwo n e szpały, p u łk o wn ik milicji. Dech mi zap arło . Ojciec s ied ział teraz o p an o wan y ,
o d p o wiad ając s p o k o jn ie n a liczn e p y tan ia Bo ry s a. Na mn ie n ik t n ie zwracał u wag i.
Nieważn e, b y le d o s tać p rzep u s tk i. Ro zmo wa s ię ciąg n ęła, zacząłem s ię n iep o k o ić.
Po d s u n ąłem ręk aw o jca, b y s p o jrzeć n a jeg o zeg arek , d o ch o d ziła 8 .3 0 . Bo ry s to
zau waży ł.
– Nie martw s ię, Stio p a. Zd ąży cie. – Wy jął b lo czek z s zu flad y . – Pro s zę o was zą
p rzep u s tk ę i b ilet. – Wy ciąg n ął ręk ę. Przejrzał d o k u men ty o jca. – Imię żo n y ? Sy n a?
A, jeg o to zn am. – Wy p ełn ił d wa b lan k iety , p o d p is ał, o s temp lo wał. Po d ał o jcu d wie
p rzep u s tk i, p o d n ió s ł s łu ch awk ę telefo n u i p o wied ział k ilk a s łó w.
Ws zed ł s ierżan t i s tan ął n a b aczn o ś ć. Bo ry s tak s zy b k o d awał mu in s tru k cje, że
złap ałem led wie k ilk a p o jed y n czy ch s łó w: d wó ch lu d zi… ciężaró wk a… s tacja
k o lejo wa… biegom… Nie b y łem p ewien , czy to s en , czy jawa. Sierżan t wy k o n ał
p rzep is o wy w ty ł zwro t i zn ik ł. Bo ry s ws tał, p o d ał n am ręk ę.
– Ży czę wam ws zelk iej p o my ś ln o ś ci. – Uś miech n ął s ię. – Ale teraz ju ż s ię
p o ś p ies zcie. Ciężaró wk a b ęd zie czek ać p rzy wy jś ciu .
 Od tej ch wili ws zy s tk o p o s zło rzeczy wiś cie biegom. Czu łem s ię jak o d u rzo n y ,
jak b y m o g ląd ał film, w k tó ry m g rałem. Ciężaró wk a s tała p rzed d rzwiami, p rzy n iej
s ierżan t z d wo ma milicjan tami. Po d tak ą es k o rtą w k ilk a min u t b y liś my w d o mu .
M ilicjan ci p o s tawili k arab in y w k ącie p o k o ju i w p rzy ś p ies zo n y m temp ie
zap ak o wali res ztę n as zy ch rzeczy . Tatian a Alek s an d ro wn a i M ik o łaj p o żeg n ali s ię
z n ami s erd eczn ie. Na s tacji k o lejo wej n as za es k o rta, z s ierżan tem n a czele, to ro wała
n am d ro g ę. Przes zliś my p rzez cały tłu m, k tó ry o twierał s ię p rzed n ami jak wo d y
M o rza Czerwo n eg o p rzed M o jżes zem. W arierg ard zie jed en z milicjan tó w p ch ał
wó zek z n as zy m d o b y tk iem. Czek ał n a n as cztero o s o b o wy p rzed ział w n a wp ó ł
p u s ty m p u lman o ws k im wag o n ie s y p ialn y m, zarezerwo wan y p rzez Bo ry s a. Us łu żn y
k o n d u k to r p rzy n ió s ł n am tacę z k an ap k ami z mięs em i s erem. Zach ęco n y n ap iwk iem,
p rzy n ió s ł zaraz d ru g ą tacę, a n a n iej trzy s zk lan k i h erb aty z s amo wara n a k o ry tarzu ,
cu k ier i s p o d eczk i z k o n fitu rami tru s k awk o wy mi. Prawd ziwy high life, jak p rzed wo jn ą
mawiali ci, co u d awali, że zn ają an g iels k i.
Sp aliś my w ś wieżu tk iej b iałej p o ś cieli. Ran o d o s taliś my ś n iad an ie: p rawd ziwą
k awę, b u łk i, mas ło , jajk a n a mięk k o , mió d . Tak ieg o k o mfo rtu w p o d ró ży zazn ałem
d o p iero wiele lat p ó źn iej, ju ż n a Zach o d zie.
Wy ład o waliś my s ię w Tas zk en cie n a zatło czo n ej s tacji i n as ze u p rzy wilejo wan ie
s k o ń czy ło s ię tak s amo n ag le, jak s ię zaczęło . Ale o jciec miał tu zn ajo mo ś ci,
p rzy p ro wad ził d wó ch p o ls k ich żo łn ierzy , k tó rzy p o mo g li n am p rzen ieś ć s ię n a in n y
p ero n i d o in n eg o p o ciąg u . Po p ó łg o d zin n ej jeźd zie wy s ied liś my w J an g i-J u lu .
Załad o waliś my b ag aż n a arbę i p o mas zero waliś my za n ią d o mies zk an ia p ań s twa
Krak o ws k ich . Ojciec zap rzy jaźn ił s ię z ro d zin ą Krak o ws k ich w czas ie s weg o
p ierws zeg o p o b y tu w J an g i-J u lu . Umó wili s ię, że matk a i ja zamies zk amy u n ich aż
d o wy jazd u . Ojciec miał teg o d n ia wró cić d o o b o zu .
Dro g a ze s tacji p ro wad ziła p rzez d zieln icę lep ian ek p o d o b n ą d o Uju k u
w Czy mk en cie, p o mijając b awiące s ię w k u rzu u zb eck ie i ro s y js k ie d zieci, u lice b y ły
p u s te. Do s zliś my d o cen tru m, k tó re n a p ierws zy rzu t o k a n ie ró żn iło s ię n iczy m o d
in n y ch p o łu d n io wy ch mias t ro s y js k ich ; mo g ło b y ś miało s łu ży ć za d ek o rację s ztu k i
Czech o wa. J ed n o - i d wu p iętro we d o my , malo wan e w więk s zo ś ci n a b iało , k ry ły s ię
w cien iu s tary ch d rzew, k tó ry mi o b s ad zo n e b y ły u lice. Ale co ś s ię n ie zg ad zało
z czech o wo ws k im o b razem. Nie ty lk o d u ży ru ch k o ło wy i tłu my p rzech o d n ió w n a
u licach , ale i p rzewag a wś ró d n ich mężczy zn w n iezn an y ch mi mu n d u rach . J ed n i
mieli n a g ło wie fu rażerk i, in n i b erety , czas em czarn e, czas em k h ak i. Ojciec wy jaś n ił.
– To n as i żo łn ierze, wy fas o wali ju ż an g iels k ie mu n d u ry , battle dress. Przy s zły
właś n ie tu ż p rzed mo im wy jazd em d o Ky zy ł Ord y . To ju ż jes t wo js k o , n ie ci o b d arci
łag iern icy !
Ro d zin a Krak o ws k ich mies zk ała w cen tru m, w jed n y m z b iało o ty n k o wan y ch
d o mó w. Zas taliś my mies zk an ie p ełn e g o ś ci. Wied ziałem o d o jca, że p an Krak o ws k i,
p rzed wo jn ą właś ciciel p ap iern i w M ało p o ls ce, jes t b ard zo g o ś cin n y .
– Ich d o m jes t zaws ze p ełen – u p rzed ził n as o jciec. – Lu d zie s ch o d zą s ię n a
p lo tk i, a i p o częs tu n k iem n ie g ard zą.
Sąd ząc p o wielk o ś ci mies zk an ia, trzy p o k o je z k u ch n ią, n iewielk ą, ale d o
włas n eg o wy łączn eg o u ży tk u , i p o s u to zas tawio n y m s to le, Krak o ws cy n ależeli d o
p rawd ziwej p lu to k racji. Nawet tu taj, w ty m k raju n ęd zy , ży li n a wy s o k iej s to p ie,
p o d o b n o p o tro ch u s p ien iężając ro d zin n ą b iżu terię. Od czas ó w Otwo ck a n ie
wid ziałem tak eleg an ck o zas tawio n eg o s to łu . Na b iały m ad amas zk o wy m o b ru s ie s tał
mo s iężn y s amo war, a n a n im b rązo wy czajn iczek z es en cją. Po o b u k o ń cach s to łu
u s tawio n o p ełn iu tk ie cu k iern iczk i. Na p ó łmis k ach p iętrzy ły s ię k ro mk i ch leb a
s zczo d rze p o s maro wan e mas łem. Szereg i czy s ty ch s zk lan ek , s terty s p o d eczk ó w
i talerzy k ó w d o p ełn iały o b razu p rawd ziwej cy wilizacji.
Id ąc za p rzy k ład em in n y ch , n alałem s o b ie h erb aty , n ie s zczęd ziłem cu k ru
i u ło ży łem p iramid k ę ch leb a n a talerzu . Ho n o ry d o mu czy n iły p an i Krak o ws k a
i p u lch n a p an n a, jak s ię p o tem o k azało , jej có rk a. Zas p o k o iws zy p ierws zy g łó d ,
zacząłem s ię u ważn iej ro zg ląd ać i p rzy s łu ch iwać ro zmo wo m. Niek tó rzy g o ś cie
p rzy s zli ty lk o jak d o s to łó wk i i n ap ełn iws zy żo łąd k i, p o wo li zn ik ali. In n i zes zli s ię
g łó wn ie n a ro zmo wy , to czo n o więc d y s k u s je, p lo tk i s y p ały s ię jak z ręk awa.
Głó wn y m tematem b y ła o czy wiś cie ewak u acja d o Pers ji. Nik t n ie miał d o k ład n y ch
in fo rmacji i ws zy s tk o s p ro wad zało s ię d o p o g ło s ek . Nas tęp n y tran s p o rt ma o d ejś ć
ju tro … n ie, d o p iero w p rzy s zły m ty g o d n iu … n ie, za d wa ty g o d n ie… to b ęd zie
o s tatn i… ewak u acji w o g ó le n ie b ęd zie, rząd s o wieck i wy co fał zg o d ę… p o ls k ie
jed n o s tk i wo js k o we zo s tan ą ro zd zielo n e, ro zp ro wad zo n e p o jed n o s tk ach Armii
Czerwo n ej…
J ed en z o ficeró w, k ap itan , b y ł „ab s o lu tn ie p ewn y , s ły s zał to z jak n ajb ard ziej
wiary g o d n eg o źró d ła… ”, że n as tęp n y tran s p o rt o d jed zie za d wa d n i i że p o n im b ęd ą
jes zcze in n e. In n y u mu n d u ro wan y mężczy zn a, s zereg o wiec, d o k tó reg o zwracan o s ię
p er p an ie mecen as ie, n ie miał „żad n ej wątp liwo ś ci”, że p o n ajb liżs zy m tran s p o rcie
n as tąp i d łu g a p rzerwa. Nas z g o s p o d arz, p an Krak o ws k i, s zp ak o waty , p rzy s ad zis ty ,
z b in o k lami n a n o s ie, g ło ś n o wy rażał n iep o k ó j, że jes t za s tary , b y ws tąp ić d o
wo js k a, co b y ło d la całej ro d zin y ró wn o zn aczn e z wy ro k iem p o zo s tan ia w Ro s ji
So wieck iej.
– Go tó w jes tem – p o wtarzał – d ać w łap ę, ile trzeb a, ale k o mu ? Kto d ecy d u je?
Nas i czy Ro s jan ie? M o że jed n y m i d ru g im trzeb a p o s maro wać? Ale k o mu ? Oto jes t
p y tan ie.
Pad ło n azwis k o b ard zo wp ły wo wej o s o b y , k tó rą zn ał jed n ak ty lk o jed en z g o ś ci.
Przy p u s zczam, że wiele p o ls k ich ro d zin w J an g i-J u lu b y ło w p o d o b n ej s y tu acji, ale
mało k to miał zas o b y p an a Krak o ws k ieg o .
Zas p o k o iws zy g łó d i ciek awo ś ć, zap ro p o n o wałem o jcu s p acer.
– Tak – zg o d ził s ię. – Przy d a s ię tro ch ę ś wieżeg o p o wietrza.
Ch o d ziliś my p o u licach cen tru m J an g i-J u lu .
– Is tn e p o ls k ie mias to g arn izo n o we – s twierd ził o jciec.
I rzeczy wiś cie, g d ziek o lwiek s p o jrzeć, rzu cali s ię w o czy Po lacy w mu n d u rach ,
w ty ch n o wy ch battle dress. Na fu rażerk ach i b eretach b ły s zczały s reb rn e o rzełk i.
Do min u jący m języ k iem u licy b y ł teraz p o ls k i. I to n ie ty lk o wś ró d n o s zący ch
mu n d u ry . M atk i mó wiły z d ziećmi p o p o ls k u , s tars i lu d zie witali s ię tak wzajemn ie,
tru d n o b y ło u wierzy ć, że zn ajd o waliś my s ię w Uzb ek is tan ie.
– Czarn e b erety o zn aczają b ry g ad ę p an cern ą – o b jaś n iał o jciec. – A w k waterze
g łó wn ej mają n am wy d ać au s tralijs k ie k ap elu s ze o s zero k ich ro n d ach . M o że n awet
ju ż je p rzy wieźli. Ale b ęd ziecie mieli zab awę, jak mn ie zo b aczy cie n as tęp n y m razem.
Sk ręciliś my w b o czn ą u licę. Na ro g u s tały d wie p an ien k i b ard zo zajęte o ży wio n ą
ro zmo wą. Wy d awało mi s ię, że wy żs zą z n ich g d zieś ju ż s p o tk ałem. W wag o n ie? Na
s tacji k o lejo wej? Nie b y łem p ewien . Ale p rzy p o mn iało mi s ię, że miała n a imię Zu za,
że jej o jciec b y ł lek arzem. Tak , to ch y b a o n a, p amiętałem, że miała o p in ię b ard zo
wy g ad an ej i p lo tk ark i. On a też ch y b a mn ie p o zn ała, b o zaczęła k o leżan ce co ś s zep tać
n a u ch o , ws k azu jąc mn ie p alcem. Ob ie zach ich o tały . Dru g a d ziewczy n a s p o jrzała n a
mn ie; miała ciemn e wło s y o b cięte p o ch ło p ięcemu i ro ześ mian e p iwn e o czy .
W ciąg u n as tęp n y ch d wó ch d n i o g ó ln e n ap ięcie w J an g i-J u lu s ięg n ęło s zczy tu .
Po g ło s k o m n ie b y ło k o ń ca, jed n e p rzeczy ły d ru g im, w tej atmo s ferze n iep ewn o ś ci
czas d łu ży ł s ię w n ies k o ń czo n o ś ć. M iałem ju ż d o s y ć h is tery czn y ch ro zmó w
w mies zk an iu Krak o ws k ich i zab ijałem czas , włó cząc s ię p o mieś cie. Dru g ieg o d n ia
p o p o łu d n iu , w d ro d ze d o d o mu , s p o tk ałem o jca. M iał n a s o b ie n o wy battle dress i ó w
k ap elu s z o s zero k im ro n d zie. Po d b ieg łem. Ojciec u ś miech n ął s ię tak s zero k o , tak
b eztro s k o , że zro zu miałem. Wy jeżd żamy ! Nares zcie, n ares zcie s ię wy d o s tan iemy
z teg o p rzek lęteg o k raju !
Przez o s tatn ie d wa ty g o d n ie, o d p o wro tu d o wo js k a, o jciec b ard zo s ię p o p rawił.
Trzy mał s ię lep iej, ju ż p rawie p ro s to , p rzy b y ło mu n a wad ze, twarz mu s ię n awet
tro ch ę wy p ełn iła, ch o ć wciąż n ie mo g ła s ię u wo ln ić o d zmęczen ia. W mu n d u rze mó g ł
ju ż n awet u ch o d zić za wo jak a.
– Wy jeżd żamy ! M y ws zy s cy ! – zawo łał ju ż z d alek a. – Od d zieln ie, ale n a to n ie
ma rad y . J u tro ran o ro d zin y ład u ją s ię p ierws ze, a ja p o jad ę z wo js k iem n as tęp n y m
p o ciąg iem. Będ ą to p ewn ie zn ó w to waro we wag o n y , ale teraz to ju ż n ieważn e.
Bąd źcie n a s tacji wcześ n ie ran o . J es teś cie n a liś cie Kwatery Głó wn ej i macie s ię
ład o wać w p ierws zej g ru p ie. Nas za żan d armeria b ęd zie p iln o wać p o rząd k u
i s p rawd zać d o k u men ty wed łu g lis ty .
Zb liżaliś my s ię ju ż d o mies zk an ia Krak o ws k ich , k ied y o jciec s k o ń czy ł s wo je
s p rawo zd an ie. W mies zk an iu is tn y s ejmik , jak zwy k le. Sąd ząc p o h ałas ie i o g ó ln y m
p o d n iecen iu , wiad o mo ś ć o wy jeźd zie ju ż i tu d o tarła. Sameg o g o s p o d arza w d o mu
n ie b y ło , s zu k ał jes zcze w o s tatn iej ch wili właś ciweg o k o n tak tu .
– Nic n ie załatwi – k ró tk o s twierd ził wy s o k i p o ru czn ik żan d armerii. – M amy
b ard zo s zczeg ó ło we wy ty czn e i n a s tacji n ie ty lk o my , ale i NKWD b ęd zie s p rawd zać
lis ty wy jeżd żający ch . Nic n ie ws k ó ra. Nawet n a łap ó wk i za p ó źn o .
Ok azało s ię jed n ak , że p an p o ru czn ik n ie miał racji. Krak o ws k i zn alazł
w o s tatn iej ch wili właś ciwy k o n tak t, s ło n o mu s iał zap łacić, ale wy d o s tał s ię z całą
ro d zin ą d o Pers ji, a p o tem d o Pales ty n y . Ud ało mu s ię, b o p o n as zy m wy jeźd zie
jes zcze p o n ad milio n Po lak ó w zo s tało w ZSRR n a łas ce Stalin a. Niek tó rzy , międ zy
in n y mi Hela z ro d zin ą, zo s tali aż d o 1 9 4 6 ro k u i d o p iero p o wo jn ie wró cili d o k raju ,
wted y ju ż s k o mu n izo wan eg o .
Nas tęp n eg o d n ia z s ameg o ran a mama i ja zn aleźliś my s ię w ty s ięczn y m tłu mie n a
s tacji. Czek ał n a n as d łu g i s k ład tak d o b rze n am zn an y ch czerwo n y ch wag o n ó w. Ty le
że ty m razem b ez p ry czy . By ło n as ze czterd zieś ci o s ó b w wag o n ie, g łó wn ie k o b iety
i d zieci, p lu s k ilk u s tars zy ch p an ó w.
W wag o n ie b ez p ó łek p o d ró żo wało s ię jes zcze mn iej wy g o d n ie. Nie b y ło g d zie
s ię ro zs iąś ć, n ie wiad o mo b y ło , g d zie p o d ziać n o g i. Najlep s ze miejs ca b y ły
w d rzwiach wag o n u , g d zie mo żn a b y ło s ied zieć n a p o d ło d ze, wy mach u jąc n o g ami n a
zewn ątrz. Ko b iety z mały mi d ziećmi i s tars i lu d zie s ied zieli n a p ak ach i wo rk ach ,
o p arci o ś cian y . M ama u mo ś ciła s ię p rzy ś cian ie n a n as zy m wo rk u z p o ś cielą, a ja n a
razie d zieliłem n as zą d rewn ian ą walizę ze s tars zy m p an em. By ł wy s o k i, wy ch u d zo n y ,
n iemal s zk ielet, o twarzy zap ad n iętej, ze s p araliżo wan ą p rawą ręk ą, k tó ra s p o czy wała
mu b ezwład n ie n a k o lan ach .
Sło ń ce n ie s ięg n ęło jes zcze zen itu , jak ru s zy liś my w d ro g ę. Og ó ln e p o d n iecen ie
s zy b k o wy p aro wało w u p ale p o łu d n ia i o ży wio n e ro zmo wy p rzy cich ły . Celem n as zej
p o d ró ży b y ł Kras n o wo d s k , s o wieck i p o rt n a ws ch o d n im wy b rzeżu M o rza
Kas p ijs k ieg o . Tam p o n o ć czek ał n a n as s tatek , k tó ry m mieliś my p o p ły n ąć d o
n iewiad o meg o p ers k ieg o p o rtu . A co p o tem? To ju ż n ieis to tn e, b y le s ię wy d o s tać ze
Związk u So wieck ieg o !
Najp rzeró żn iejs ze my ś li, tak n ad zieja, jak i wątp liwo ś ci, tłu k ły mi s ię p o g ło wie.
Przed e ws zy s tk im p o s tan o wiłem ws tąp ić d o wo js k a, ale co ze s zk o łą? Zaws ze
p lan o wałem p ó jś ć w ś lad y o jca, n a med y cy n ę. Ale n a razie trzeb a b y ło o ty m
zap o mn ieć. Zd ecy d o wałem więc, że zap is zę s ię d o lo tn ictwa. Czy tałem w „Żo łn ierzu
Po ls k im”, że w An g lii p o s zu k u ją o ch o tn ik ó w. M o że o jciec p o mo że mi trafić d o k o g o
trzeb a. Z n as tan iem 1 9 4 3 ro k u , czy li za cztery mies iące, b ęd ę s ię ju ż zaliczał d o
właś ciweg o ro czn ik a, ch o ć d o p iero w czerwcu s k o ń czę o s iemn aś cie lat. Po win n i
mn ie p rzy jąć. Pro b lem mó g ł b y ć ze wzro k iem. By łem k ró tk o wid zem, ale n ie n a ty le,
b y n o s ić o k u lary . A p rzed k o mis ją mó g łb y m s ię n au czy ć tab licy n a p amięć. Do teg o
czas u matk a zn ajd zie p racę w s zp italu , u s amo d zieln i s ię, n ie b ęd ę jej p o trzeb n y .
I tak , ro zp lan o waws zy s wo je lo s y n a n as tęp n y ch p arę lat, zamk n ąłem o czy .
Niewiele p amiętam z tej o s tatn iej p o d ró ży w ZSRR. Dwa ty s iące k ilo metró w
d zieliło J an g i-J u l o d Kras n o wo d s k a i jech aliś my d zień , n o c i więk s zą częś ć
n as tęp n eg o d n ia. Raz jes zcze p rzes u wały s ię p rzed n as zy mi o czami d o lin y
Uzb ek is tan u , n ieb ies k ie wieże Samark an d y , b o k iem o b jech an a Bu ch ara, aż
wczes n y m ran k iem p o ciąg s tan ął n a k ró tk o n a b o czn icy w As zch ab ad zie, s to licy
Tu rk men is tan u . Stamtąd lin ia k o lejo wa p ro wad ziła p o międ zy g ó rami Ko p et-d ag p o
lewej i p u s ty n ią Kara-Ku m p o p rawej s tro n ie. Pu s ty n ia ciąg n ęła s ię n a p ó łn o c, jak
o k iem s ięg n ąć. Wid zian e z d rzwi wag o n u d ziwn ie p o fałd o wan e b ezd ro że n iemal
czarn y ch p ias k ó w z rzad k a ty lk o b y ło ro zjaś n io n e zielo n ą p lamą o azy .
– Kara kum p o tu reck u zn aczy „czarn e p ias k i” – o d ezwał s ię mó j s ąs iad , ws k azu jąc
miejs ce w atlas ie n a mo ich k o lan ach .
– Pan zn a tu reck i?
– Tak , tro ch ę. – Uś miech n ął s ię. – Nau czy łem s ię języ k a n a n as zej
d y p lo maty czn ej p lacó wce w An k arze. Przed wo jn ą, w mo im p o p rzed n im ży ciu .
J ed n o wy d arzen ie z tej p o d ró ży u tk wiło w mej p amięci. Gd zieś p o międ zy
As zch ab ad em a Kras n o wo d s k iem p o ciąg zatrzy mał s ię n a b o czn icy n a d łu żej n iż
zwy k le. Po mimo lek k ieg o wiatru wag o n n ag rzał s ię n ie d o wy trzy man ia. Po ls cy
żo łn ierze b ieg ali wzd łu ż to ru
– Nie wy ch o d zić z wag o n ó w. Ws zy s cy zo s tają n a s wo ich miejs cach .
 Co ś s ię mu s iało s tać.
M ło d y , eleg an ck i p o d p o ru czn ik wd rap ał s ię d o n as zeg o wag o n u , s tan ął
w ro zs u n ięty ch d rzwiach i z wy ciąg n ięty m p alcem g ło ś n o liczy ł p as ażeró w.
– Czterd zies tu d wó ch – o zn ajmił. Rzu cił o k iem n a lis tę. – Zg ad za s ię. – Zaczął
teraz wy wo ły wać k o lejn o n azwis k a. Ws zy s tk o s zło p o p o rząd k u : A… s k i, B… ck i,
C… icz. Same p rzy zwo ite p o ls k ie n azwis k a. Zazn aczał je n a d o k u men cie, k iwał
g ło wą. Aż d o s zed ł d o W. Waczek , d o b rze, Wad o wicz, o d fajk o wał. Wres zcie d o s zed ł
d o n as . W-a-j-d -e-n -f-e-l-d … z p rzes ad n ą tru d n o ś cią ced ził litera p o literze. – Co to
za n azwis k o ? – wy k rztu s ił wres zcie. – Nie jes t p rzecież p o ls k ie. Niemieck ie,
ży d o ws k ie? – Ok iem h is zp ań s k ieg o in k wizy to ra p rzes zy ł matk ę i mn ie. – Nie
jes teś cie Po lak ami, p o d s zy wacie s ię, n ie mo żecie d alej jech ać! – zawy ro k o wał
wres zcie. – J ak was NKWD zn ajd zie w ty m p o ciąg u … – n ied o p o wied zian a g ro źb a
zawis ła w p o wietrzu . Sp o jrzał n a mn ie. – Ty i ta s tara wy s iad acie n a n as tęp n ej s tacji.
Zro zu mian o ? – Od wró cił s ię d o p o d o ficera s to jąceg o n a zewn ątrz. – Przy p iln o wać.
M atk a s ied ziała cich o i n ieru ch o mo , jak b y jej mo wę o d eb rało . Sk u rczy ła s ię.
Sły s zała g o ch y b a. Czy żb y d ała za wy g ran ą? Czy ju ż tak zmęczo n a wy d arzen iami
o s tatn ich lat p rzes tała reag o wać? Ta zaws ze tak zarad n a, d zieln a i en erg iczn a k o b ieta
n ag le s traciła wo lę, b o p rzecież n o rmaln ie b ez tru d u d ałab y s o b ie rad ę z tak im
s zczen iak iem.
Nie miałem wy jś cia, mn ie p rzy p ad ło zarad zić s y tu acji.
– Pan s ię my li, p an ie p o ru czn ik u – p o wied ziałem, p o ws trzy mu jąc g n iew. – To n ie
jes t „ta s tara”, ale mo ja matk a. M ó j o jciec jes t lek arzem w Kwaterze Głó wn ej w J an g i-
J u lu . J es teś my ro d zin ą wo js k o wą i mamy p ełn e p rawo b y ć w ty m p o ciąg u .
– Tak ci s ię zd aje? Po czek aj, zo b aczy my . – Twarz wy k rzy wił mu s zy d erczy
g ry mas . – Zres ztą n ie mam zamiaru wch o d zić z to b ą w d y s k u s je… – Przeciąg ły g wizd
p rzerwał jeg o ty rad ę. Po ciąg s zarp n ął. – Na n as tęp n y m p o s to ju zameld u j s ię
w wag o n ie k o men d an ta p o ciąg u . Z d o k u men tami, jeś li w o g ó le jak ieś mas z. Pan
k ap itan z n iejed n y m tak im miał d o czy n ien ia! – Z p o g ard liwy m g es tem wy s k o czy ł
z wag o n u .
Nie miałem p o jęcia, k ied y b ęd zie n as tęp n y p rzy s tan ek . Us iad łem zn ó w n a walizce
i s tarałem s ię u p o rząd k o wać my ś li. Od czeg o zacząć? Na o jca n ie ma co liczy ć,
p ewn ie jes t ju ż w d ro d ze w in n y m p o ciąg u . Zg in iemy , jeżeli wy rzu cą n as g d zieś tu ,
n a p u s tk o wiu . J u ż n ig d y s ię s tąd n ie wy d o s tan iemy !
– Sp o k o jn ie, ch ło p cze. – Łag o d n y g ło s mo jeg o s ąs iad a wp ły n ął n a mn ie k o jąco .
– Sp o k o jn ie, s y n u – p o wtó rzy ł. Po k lep ał mn ie p o ręk u . – Zb ierz ws zy s tk ie was ze
p ap iery , jak ie ty lk o zn ajd zies z, n awet lis ty . Nie jes teś Po lak iem? J ak mo żn a mieć
wątp liwo ś ci? Ty lk o u s ta o twieras z, a Wars zawę s ły ch ać.
M ó wił ro zs ąd n ie. Przecież mieliś my d o k u men ty , k tó ry ch n ik t n ie mó g ł
zak wes tio n o wać: p o ls k ie p as zp o rty zag ran iczn e p rzy wiezio n e p rzez d eleg ata
Ko ś ciałk o wk ieg o z amb as ad y w Ku jb y s zewie. M ało k to tak ie miał.
M atk a wciąż s ię n ie o ck n ęła. Sied ziała n ad al s k u lo n a, p rzy cis k ając to reb k ę d o
p iers i o b iema ręk ami. M y ś lami b y ła w in n y m ś wiecie. Os tro żn ie wy jąłem to rb ę z jej
rąk , zn alazłem n as ze p as zp o rty .
– Pięk n e n o we p as zp o rty – zd ziwił s ię mó j s ąs iad . – Gd zie je d o s taliś cie?
Po wied ziałem mu o p racy o jca w Deleg atu rze.
– Ch ce p an zo b aczy ć? – Po d ałem mu p as zp o rt matk i. Otwo rzy ł. Sp o jrzałem mu
p rzez ramię: Nazwisko panieńskie… Makowska, czarn o n a b iały m. M as z, s u k in s y n u ,
n azwis k o n a … s k a, p o my ś lałem. Z p as zp o rtu wy p ad ła fo to g rafia. Po d n io s łem. J u rek ,
mó j b rat, w tro p ik aln y m mu n d u rze, w p as ie z k o alicy jk ą. Przy p o mn iałem s o b ie, ta
fo to g rafia p rzy s zła w jeg o o s tatn im liś cie, w s ierp n iu 1 9 3 9 ro k u . „Nie p rzy jad ę n a
wak acje w ty m ro k u ”, p is ał J u rek , „b o p ierws zeg o wrześ n ia ro zp o czn ie s ię wo jn a”.
Czy tając te s ło wa, o jciec s ię ro ześ miał. „Ależ mi p ro ro k !” J ed n ak J u rek miał rację.
Po jęcia n ie miałem, jak i o n mu n d u r n o s ił n a tej fo to g rafii, ale wy s tarczy , że wy g ląd a
imp o n u jąco . Wło ży łem fo to g rafię z p o wro tem d o p as zp o rtu matk i. Wy jąłem
z to reb k i s o wieck ie d o k u men ty amn es tii: polska obywatelka, też czarn o n a b iały m.
Po win n o wy s tarczy ć, n awet d la NKWD.
Z d o k u men tami w ręk u , ju ż b ard ziej p ewn y s ieb ie, czek ałem teraz p rzy s tan k u .
Po ciąg mk n ął d alej, a ja u k ład ałem s o b ie w g ło wie o d p o wied zi. By łem n ie ty lk o
ro zg o ry czo n y , b y łem zd en erwo wan y i wś ciek ły . Czy o n i n ap rawd ę mo g lib y n as
wy rzu cić z p o ciąg u ? Złap ałem s ię za g ło wę. ONI, my ś lę o n as zy ch , o p o ls k ich
o ficerach , jak o o nich? To n ie ja b y łem o b cy , to ten ważn iak w mu n d u rze
p o d p o ru czn ik a tak im mn ie mian o wał. I teraz n ik t p alcem n ie k iwn ie w n as zej
o b ro n ie!
Teg o ro d zaju k ło p o ty n ie b y ły d la mn ie n o win ą. Nas ze o b co b rzmiące n azwis k o
n ieraz zwracało u wag ę. W czas ie wo jn y z b o ls zewik ami w 1 9 2 0 ro k u , w k tó rej o jciec
i jeg o b rat, Ad am, b rali u d ział, zmien ili n iemieck ą p is o wn ię n as zeg o n azwis k a
z Weid en feld n a p o ls k ą Wajd en feld . Ale n iewiele to p o mo g ło .
Do p iero p o g o d zin ie p o ciąg zatrzy mał s ię n a b o czn icy .
– Id ź s am, Stefan k u , ja ju ż n ie mo g ę. – M atk a ze łzami w o czach u ś cis n ęła mo ją
ręk ę. – Sił mi ju ż n ie s tarcza.
 Od wró ciłem s ię d o meg o s ąs iad a.
– Bard zo p an a p ro s zę, b y zao p iek o wał s ię p an mo ją matk ą. Do meg o p o wro tu .
– Szy b k o wró cis z, s y n u , n ie martw s ię, g ło wa d o g ó ry ! Ws zy s tk o b ęd zie d o b rze,
Stefan k u – u ś miech n ął s ię. – Temu p o d p o ru czn ik o wi wo d a s o d o wa u d erzy ła d o
g ło wy , s am n ie wied ział, co g ad a. Ko men d an ta p o ciąg u s p o tk ałem w J an g i-J u lu .
Po rząd n y czło wiek , o ficer rezerwy . Nie martw s ię – p o wtó rzy ł.
– Dzięk u ję za d o b re s ło wo . Zo s tawiam matk ę w p an a ręk ach – d o d ałem.
Kiwn ął g ło wą i u ś cis n ął ręk ę matk i s wo ją zd ro wą ręk ą. Wy s k o czy łem z wag o n u .
Ko men d an ta p o ciąg u zn alazłem w p as ażers k im wag o n ie p ierws zej k las y . Przed
d rzwiami s tał mó j zn ajo my p o d p o ru czn ik .
– A, jes teś . – Kiwn ął g ło wą i g es tem k azał mi iś ć za s o b ą. Wp u ś cił mn ie d o
p rzed ziału . – To ten ch ło p ak o o b cy m n azwis k u , jak ju ż p an u k ap itan o wi
meld o wałem. J es t z jak ąś s taru ch ą. Twierd zi, że to jeg o matk a.
Kap itan o d p arł o b o jętn ie:
– Czy to mo żn a im wierzy ć, z n imi n ig d y n ie wiad o mo .
Zad y g o tałem z wś ciek ło ś ci. Aż mi wło s y d ęb a s tan ęły . Op an o wałem s ię z tru d em.
Sp o k o jn ie! Sp o k o jn ie! – p o wtarzałem s o b ie w d u ch u .
– M o żn a, mo żn a wierzy ć – wy ced ziłem p rzez zęb y , p o ws trzy mu jąc s ię o d
p o d n ies ien ia g ło s u , i rzu ciłem n a s to lik n as ze p as zp o rty .
Brwi k ap itan a s ię u n io s ły . Pas zp o rty zro b iły wrażen ie.
– Czy p an p rzejrzał te d o k u men ty , p o ru czn ik u ? – zwró cił s ię d o s weg o
p o d wład n eg o .
– Nie, p an ie k ap itan ie. Ta k o b ieta n ie p o k azała mi żad n y ch p ap ieró w – tłu maczy ł
s ię p o d p o ru czn ik .
– A d ał jej p an o k azję? – rzu ciłem n ieco p o d n ies io n y m g ło s em.
Twarz mło d eg o o ficera p rzy b rała k o lo r b u rak a, a o d p as zp o rtó w n ie o d ry wał o czu .
Kap itan zwró cił s ię zn ó w d o mn ie:
– Sk ąd je macie?
Wy tłu maczy łem. Do rzu cę jes zcze k ilk a n azwis k , p o my ś lałem.
– Amb as ad o r Ko t p rzy s łał n am je p rzez n as zeg o d eleg ata w Czy mk en cie,
p ro fes o ra Ko ś ciałk o ws k ieg o . Ojciec jes t teraz lek arzem k o mp an ii Kwatery Głó wn ej
g en erała An d ers a. – Sp o jrzałem n a g o ły mu n d u r k o men d an ta p o ciąg u i d o d ałem: –
J es t ró wn ież k ap itan em o d zn aczo n y m Krzy żem Waleczn y ch z wo jn y 1 9 2 0 ro k u .
Kap itan ws tał i p rzeg ląd ając p as zp o rt matk i, n atrafił n a fo to g rafię J u rk a.
 – A k to to jes t?
Zło ś ć mi ju ż p rzes zła. Sy tu acja zaczęła mn ie n awet b awić.
– To mó j s tars zy b rat, J erzy Wajd en feld – p o wied ziałem. „W-A-J -D-E-N-F-E-L-D –
wy s k an d o wałem. – Kap itan armii an g iels k iej w tajn ej mis ji n a Blis k im Ws ch o d zie. –
Pu ś ciłem wo d ze wy o b raźn i. Ale czy w ty m mu n d u rze, z k o alicy jk ą, J u rek mó g ł n ie
b y ć o ficerem? A p rzecież tro p ik aln y ch s zo rtó w n ie n o s iłb y w An g lii.
Kap itan n ie p y tał o n ic więcej.
– Czek ać tu n a mn ie – rzu cił s wemu p o d wład n emu . Po d p o ru czn ik s tu k n ął
o b cas ami i p rzy jął p o s tawę zas ad n iczą. – Po mó wimy , jak wró cę – d o d ał i zwró cił s ię
d o mn ie: – Zap ro wad ź mn ie d o matk i, ch ło p cze. Ch ciałb y m ją o s o b iś cie p rzep ro s ić.
Po d p o ru czn ik , d la o d mian y b lad y jak ś cian a, s tał n a b aczn o ś ć wy p rężo n y jak
s tru n a. M iałem s zczerą o ch o tę p o k azać mu języ k , ale d o s zed łem d o wn io s k u , że
noblesse oblige, n ie wy p ad a.
Po s zed łem z k o men d an tem p o ciąg u d o n as zeg o wag o n u . M atk a d alej s ied ziała n a
ty m s amy m miejs cu , ale wid o czn ie d o s zła ju ż d o s ieb ie, b o ro zmawiała z n as zy m
s ąs iad em. Oczy miała czerwo n e, ale s u ch e. Kap itan trzas n ął o b cas ami, zas alu to wał
i s zczerze p rzep ras zał za s weg o p o d wład n eg o . Po tem s ię tłu maczy ł.
– On jes zcze mło d y , n ied o ś wiad czo n y . A w J an g i-J u lu mieliś my o d p rawę
z o ficerami NKWD. Os trzeg ali n as , że w czas ie p o d ró ży b ęd ą d o raźn e k o n tro le.
Gro zili, że p ró b a wy wiezien ia ch o ćb y jed n eg o s o wieck ieg o o b y watela g ro zi
ws trzy man iem ewak u acji ws zy s tk ich ro d zin . A o n i u ważają n as zy ch Uk raiń có w,
Biało ru s in ó w i Ży d ó w za s o wieck ich o b y wateli. Co za b ezczeln o ś ć! Ale n ie mo żemy
n a to n ic p o rad zić.
– Tak , mo g ę to zro zu mieć – matk a p rzy jęła p rzep ro s in y . – Ty lk o że man iery teg o
mło d eg o czło wiek a p o zo s tawiały wiele d o ży czen ia. Nie s p o d ziewałab y m s ię tak ieg o
ch ams twa p o p o ls k im o ficerze.
– M a p an i ab s o lu tn ą rację. Zaraz z n im p o mó wię. A czy mó g łb y m p an ią i s y n a
zap ro s ić d o n as zeg o wag o n u ? M amy k ilk a p u s ty ch p rzed ziałó w, mięk k ie s ied zen ia.
– Nie, d zięk u ję – o d rzu ciła p ro p o zy cję. – J es teś my ju ż p rawie n a miejs cu . Lep iej
tu zo s tan iemy .
Kap itan p rzep ro s ił raz jes zcze, cmo k n ął mamę w ręk ę, s tu k n ął o b cas ami
i wy s k o czy ł z wag o n u . W s amą p o rę, b o p o ch wili ru s zy liś my w d ro g ę.
Atmo s fera w wag o n ie zmien iła s ię jak za d o tk n ięciem czaro d ziejs k iej ró żd żk i.
Gd y ty lk o u s iad łem n a d rewn ian ej walizce, mó j s ąs iad p o k lep ał mn ie p o ramien iu .
 – Zu ch ch ło p ak – p o wied ział. – Zd ałeś eg zamin . Nig d y n ie d awaj za wy g ran ą.
Tru d n o ś ci s ą p o to , żeb y je p o k o n y wać.
– M o rze! M amo , zo b acz, tam jes t mo rze! – k rzy k n ął n ag le jed en z ch ło p có w
s ied zący ch w o twarty ch d rzwiach wag o n u . Ws k azy wał p alcem w k ieru n k u jazd y .
Rzeczy wiś cie, n a h o ry zo n cie u k azała s ię s talo wa tafla wo d y . – M amo , mamo , to
n ap rawd ę jes t mo rze! – p o wtarzał p o d n ieco n y . – Pierws zy raz wid zę mo rze, tak ie jes t
p łas k ie!
Us iad łem n a p o d ło d ze w d rzwiach k o ło Wło d k a. Po k ilk u min u tach p o ciąg
zmien ił lek k o k ieru n ek i mo rze zn ik ło tak n ag le, jak s ię p o k azało . Wło d ek miał
ch y b a o k o ło d zies ięciu lat. J eg o matk a s ied ziała o b o k mo jej i tu liła zas mu co n ą
k ilk u n as to letn ią d ziewczy n k ę s ied zącą u jej s tó p n a p o d ło d ze. J u ż p rzed tem
zwró ciłem n a n ią u wag ę. M iała g ło wę o p atu lo n ą wielk ą k racias tą ch u s tą i łap iąc s ię
za n ią o d czas u d o czas u , wy b u ch ała g ło ś n y m p łaczem. M y ś lałem, że jes t ch o ra, że
cierp i n a b ó l g ło wy .
– Czemu two ja s io s tra tak p łacze? – s p y tałem Wło d k a. – Co jej d o leg a? Co ś
z g ło wą, a mo że z u ch em? Nied awn o s am miałem zap alen ie u ch a. Ch o lern ie b o li.
– Nie, n ie. – Wzru s zy ł ramio n ami. – W J an g i-J u lu o g o lili jej g ło wę. M ama ch ciała
jej o b ciąć wło s y n a k ró tk o , tak jak s o b ie, to b y jej n ie ru s zy li. Ale J an ce żal b y ło
wark o czy , więc jej g ło wę o g o lili n a zero i teraz b eczy . Głu p ia d ziewu ch a!
Rzeczy wiś cie, p rzed wy jazd em p rzeg ląd ali wło s y w b u d y n k u s tacy jn y m, ze
wzg lęd u n a ws zy i g n id y . Gd y co ś p o d ejrzewali, z miejs ca g o lili g ło wy i k o b ieto m,
i mężczy zn o m. J a n a s zczęś cie miałem wło s y o b cięte n a jeża. M ama też b y ła k ró tk o
o s trzy żo n a, więc n ie mieliś my tru d n o ś ci.
Wk ró tce p o tem p o ciąg zwo ln ił, d o jeżd żając d o n iewielk ieg o mias ta.
Nie zatrzy mu jąc s ię, p rzejech ał p rzez s tację z n ap is em Dżan g a, p o czy m s tan ął
w p u s ty m p o lu . By liś my p rzy zwy czajen i d o tak ich n ieo czek iwan y ch p o s to jó w.
Ale ty m razem p o ls cy żo łn ierze b ieg li wzd łu ż to ru .
– Wy s iad ać! Szy b k o ! Ws zy s cy wy s iad ają!
Wy s k o czy łem z wag o n u , ro zejrzałem s ię, g d zie jes t p o rt? Gd zie s tatek ? Żeb y
ch o ciaż mo rze tu b y ło ! Wło d ek wb ieg ł n a n iewielk i p ag ó rek i zawo łał:
– Stąd lep iej wid ać! M o rze jes t n ied alek o !
Do łączy łem d o n ieg o . Kilk a k ilo metró w o d n as ro zlewała s ię d u ża zato k a
o p o wierzch n i g ład k iej jak lu s tro . Przy b rzeg u s y lwetk i b u d y n k ó w, zary s y d źwig ó w.
Na red zie k ilk a s tatk ó w. Kras n o wo d s k ! Ok n o n a ś wiat!
 Wy ład o wan ie p o s zło s zy b k o . Żo łn ierze p o mag ali, p as ażero wie p o d awali s o b ie
wzajemn ie to b o ły . Nik o g o n ie trzeb a b y ło wy g an iać z wag o n ó w. Po ch wili g wizd ,
ś wis t i p u s ty p o ciąg ru s zy ł w k ieru n k u p o rtu . Zo s taliś my w s zczery m p o lu . Pu s tk a,
rzad k a trawa, k ilk a k rzak ó w, k ęp k a d rzew. Gru p k a p o ls k ich o ficeró w i p o d o ficeró w
zb liżała s ię d o n as wąs k ą ś cieżk ą o d s tro n y mias ta. Po d es zli d o to ru , k ażd eg o z n ich
o to czy ła g ru p a lu d zi. Po ś ró d n as s tan ął s tars zy s ierżan t i zaczął:
– W p o rcie czek a n a was s tatek . To n ied alek o , n ie więcej n iż trzy k ilo metry .
Nies tety , n ie mamy d la was tran s p o rtu , s ami mu s icie d o jś ć d o p o rtu .
– A co b ęd zie z b ag ażami – p ad ło p y tan ie.
– Każd y mu s i p rzen ieś ć włas n e rzeczy . To p o le mu s i zo s tać jak n ajs zy b ciej
o p ró żn io n e, b o za p ó ł g o d zin y p rzy jeżd ża n as tęp n y p o ciąg . Nic n a to n ie mo żemy
p o rad zić, to s ą in s tru k cje NKWD. Wró cić tu n ie b ęd ziecie mo g li, b o jak b y lu d zie
zaczęli wracać p o rzeczy , n as tąp iłb y zu p ełn y ch ao s .
Gro m z jas n eg o n ieb a. M amy tu zo s tawić więk s zo ś ć n as zeg o d o b y tk u ? Po ty m,
jak p rzewieźliś my g o ty s iące k ilo metró w, s trzeg liś my jak o k a w g ło wie, teraz,
u k res u d ro g i, k ażą n am więk s zo ś ć p o rzu cić? Dlaczeg o ? Gn iewn e g ło s y ro zleg ały s ię
ze ws zy s tk ich s tro n .
Sierżan t zn ó w s ię o d ezwał:
– Słu ch ajcie u ważn ie. To n ie żarty . Przed wejś ciem n a s tatek b ęd zie rewizja.
Przep ro wad zi ją NKWD. Nie wo ln o b rać ze s o b ą żad n y ch d o k u men tó w an i p ien ięd zy .
J ed en b an k n o t i cała ro d zin a zo s taje! J as n e? M o że n awet cały tran s p o rt. Nik t n ie ma
p rawa ry zy k o wać. Zaraz tu p rzy jd ą n as i żo łn ierze z wo rk ami. Przes zu k ajcie ws zy s tk ie
to rb y i k ies zen ie. Od d ajcie k ażd y g ro s z, k ażd y s k rawek p ap ieru . Nie p rzep u ś ćcie
n iczeg o , n ic n ie p ró b u jcie u k ry ć. Pamiętajcie, że g ro zi to zatrzy man iem ws zy s tk ich !
Nie wiem, czy jes zcze co ś mó wił, b o zag łu s zy ły g o g n iewn e g ło s y . Sierżan t n ie
czek ał n a d als ze reak cje, o d wró cił s ię, s zy b k im k ro k iem d o łączy ł d o s wo ich
k o mp an ó w i ws zy s cy ru s zy li w s tro n ę mias ta.
Lu d zie rzu cili s ię n a s wo je p ak i, to b o ły , walizy , jak s tad o s ęp ó w. Op ró żn iali
k u fry , wy s y p y wali zawarto ś ć wo rk ó w i to reb . Co b rać? Co zo s tawić? Co jes t
n ajb ard ziej cen n e? Co p o trzeb n e d o p rzeży cia? Wy b ó r b y ł tru d n y . Ile mo g ą u n ieś ć
wy czerp an e tu łaczk ą k o b iety , d zieci, s tarcy ? Eleg an ck ie walizy ze ś wiń s k iej s k ó ry ,
n awet p u s te, d u żo waży ły . Pry mity wn e, d rewn ian e, b y ły ró wn ie ciężk ie. Nas za waliza
z d y k ty , o lak iero wan ej p o wierzch n i n o s zącej s zramy d alek ich p o d ró ży , waży ła
ch y b a z to n ę. Op ró cz n iej mieliś my jes zcze trzy walizk i, wo rk i z p o ś cielą, p u d ła
p ełn e g o s p o d ars k ich n aczy ń , całą treś ć n as zeg o k o czo wn iczeg o ży cia. Do teg o mo je
k s iążk i, mó j n ieo d łączn y atlas …
– M o żemy ś miało ws zy s tk o zo s tawić – s twierd ziła ze s to ick im s p o k o jem matk a,
p rak ty czn a jak zwy k le. – Damy s o b ie rad ę. By le s ię s tąd wy d o s tać…
No wa g ru p a żo łn ierzy ro zes zła s ię p o p o lu p arami, z b rezen to wy mi wo rk ami
w ręk ach . M atk a o two rzy ła to rb ę, wrzu ciła d o wo rk a p aczk ę p ien ięd zy . Za n imi
p o s zły zaś wiad czen ia amn es ty jn e, p o zwo len ia p o b y tu w Czy mk en cie i n as ze
n o wiu tk ie p as zp o rty , z k tó ry ch b y liś my tak d u mn i. J ed y n ie fo to g rafię J u rk a matk a
ws u n ęła p o d częś cio wo o d p ru tą p o d s zewk ę to reb k i.
– By le s ię s tąd wy d o s tać – p o wtó rzy ła g ło ś n o . – Za ws zelk ą cen ę.
Przes zu k aliś my k ies zen ie. W mo ich zn alazło s ię k ilk a ru b li i te też p o s zły d o
wo rk a. Do o k o ła n as ws zy s cy g o rączk o wo ro b ili to s amo .
Wró ciliś my d o b ag ażu . Op ró żn iliś my n as ze cztery walizk i i s p ak o waliś my , co s ię
d ało , w d wie p o s zewk i n a k o łd ry . Związałem s zalik iem te d wa to b o ły . Ty mczas em
mama wp ak o wała ty lk o ty le d o d wó ch n ajmn iejs zy ch walizek , żeb y mó c je u n ieś ć.
Do jed n ej wło ży ła s wo ją to reb k ę, res ztk ę ch leb a i b u telk ę p rzeg o to wan ej wo d y . I tak
ru s zy liś my p rzed s ieb ie, mama z walizk ą w k ażd y m ręk u , a ja z d wo ma to b o łami
p rzewies zo n y mi n a s zalik u p rzez ramię, jed en n a p iers iach , d ru g i n a p lecach ,
i z p u s tą walizk ą w ręk u .
Za n ami zo s tało p o le zarzu co n e jak o k iem s ięg n ąć b ezp ań s k im ju ż teraz b ag ażem.
Pu s te i p ełn e walizk i, wo rk i, p u d ła, to rb y ws zelk ich k s ztałtó w i k o lo ró w,
p o ro zrzu can e b ez ład u i s k ład u , taras o wały d ro g ę i u tru d n iały p o ch ó d . Tu i ó wd zie
p ło n ęły s to s y . Ro zg o ry czen i tą o s tatn ią k rzy wd ą lu d zie wo leli s p alić res ztk i s weg o
u ch o d źczeg o d o b y tk u , n iż p o zwo lić, b y s ię d o s tał w o b ce ręce. Wielu z n as
p rzecen iło s we s iły ; p o d u s zk i, k o łd ry , u b ran ia u p ad ały in n y m p o d ró żn y m p o d n o g i
lu b b y ły d o rzu can e d o tlący ch s ię s to s ó w. Dziwn ie mu s iała wy g ląd ać ta k arawan a
lu d zi b ro d ząca międ zy p o rzu co n y m d o b y tk iem. J a s am, z to b o łem, p rzy p o min ałem
p ewn ie ciężarn eg o g arb u s a, in n i p rzy wo d zili n a my ś l wielb łąd y lu b d ro mad ery . To
b y ły n ajd łu żs ze trzy k ilo metry w mo im ży ciu . Wres zcie, zataczając s ię ze zmęczen ia,
d o b rn ęliś my d o p o rtu .
Przy mo lo czek ał n a n as s tatek to waro wy . Stary , zard zewiały , źle u trzy man y ,
o wy s zczerb io n y ch b arierk ach i łu s zczącej s ię farb ie. Nie wzb u d zał wielk ieg o
zau fan ia, miałem ty lk o n ad zieję, że jes t wo d o s zczeln y . Zaleg ła całk o wita cis za.
Lu d zie p o mag ali s o b ie wzajemn ie wch o d zić p o trap ie, s k u p ien i, zamy ś len i n ad
s wy m d als zy m tu łaczy m lo s em. Zap o wiad an a rewizja s ię n ie o d b y ła, n ie zjawiło s ię
żad n e NKWD, n ik t wład z s o wieck ich n ie rep rezen to wał. Zo s taliś my o s zu k an i, a – co
b ard ziej b o les n e – p rzez s wo ich . Po zb awio n o n as p ien ięd zy , d o k u men tó w, całeg o
d o b y tk u …
Ale w ty m mo men cie jed n o b y ło ważn e: wy d o s tać s ię s tąd , n awet n ag o !
Wiele lat p ó źn iej wy s zło n a jaw, że d o wó d ca p o ls k iej b azy w Kras n o wo d s k u ,
n iejak i p o d p u łk o wn ik Berlin g , p o ró żn ił s ię z g en erałem An d ers em i u s iło wał
s ab o to wać ewak u ację wo js k a i ro d zin z ZSRR. Po d o b n o właś n ie z jeg o ro zk azu
ro zład o wan o p o ciąg i w p o lu , mimo że lin ia k o lejo wa d o ch o d ziła d o s ameg o p o rtu ,
i zab ran o n am ws zy s tk o . Kto ś mu s iał n a ty m s k o rzy s tać.
Z czas em Berlin g o b jął d o wó d ztwo in n ej p o ls k iej armii w ZSRR, k tó ra jak o częś ć
Armii Czerwo n ej walczy ła n a ws ch o d n im fro n cie aż d o s ameg o Berlin a.
Ko s zmarn a p o d ró ż p rzez M o rze Kas p ijs k ie u tk wiła mi w p amięci.
Trzy s tu k ilo metro wy rejs zajął res ztę d n ia, n o c i częś ć n as tęp n eg o d n ia. Niewielk i
to waro wy s tatek b y ł n ie d o o p is an ia p rzeład o wan y k ilk o ma ty s iącami żo łn ierzy
i ro d zin wo js k o wy ch . Każd y cen ty metr p o k ład u , s ch o d ó w, p rzejś ć, n awet ło d zi
ratu n k o wy ch b y ł wy k o rzy s tan y . Ściś n ięci jak ś led zie w b eczce, n ie mo g liś my s ię
ru s zy ć, o p o ło żen iu s ię n ie b y ło mo wy ; n ie zaws ze n awet u mierający mieli ten
p rzy wilej, a w czas ie tej p o d ró ży jed en aś cie zwło k wrzu co n o d o mo rza. Bieg u n k a n ie
u p rzy jemn iała p o d ró ży ; d o jed y n y ch d wó ch k lo zetó w o b s łu g u jący ch ty s iące lu d zi
n ie mo żn a s ię b y ło d o p ch ać, k to mó g ł, p rzed zierał s ię d o b u rty i s tarał s ię załatwiać
p ro s to d o mo rza.
Szczęś liwy m trafem matk a i ja zn aleźliś my s ię z g ru p ą in n y ch n a wąs k im
p o mo ś cie p o międ zy n ad b u d o wą n a ru fie i d zio b em s tatk u . Res ztk ę n as zy ch rzeczy
zło ży liś my ws zy s cy n a k u p ę i ro zs ied liś my s ię w p o p rzek p rzejś cia, o p arci p lecami
o b alu s trad ę z jed n ej s tro n y , z n o g ami n a b arierce z d ru g iej s tro n y p o mo s tu .
Przech o d zący mary n arze mu s ieli s ię p rzecis k ać p rzez n as ze n o g i, n ie s zczęd ząc
p rzek leń s tw w n iezn an y m n am języ k u . Nie wiem, jak iej b y li n aro d o wo ś ci, twarze
mieli ś n iad e, ale ry s y n iemo n g o ls k ie. Ch y b a Tu rk men i. By łem zb y t zmęczo n y ,
g ło d n y i s p rag n io n y , b y s ię n ad ty m zas tan awiać.
Po p o łu d n io wy u p ał d ał s ię n am we zn ak i. Do b rze ch o ć, że mieliś my p o k ro mce
ch leb a i b u telk ę wo d y . Dzięk i n im p rzeży liś my tę k o s zmarn ą p o d ró ż b ez s zwan k u .
Przez cały czas k o n tro lo wałem k u rs s tatk u . Nik o mu ju ż n ie wierzy łem, d o ś ć
miałem n ies p o d zian ek . Po p o łu d n iu s ło ń ce mieliś my p o p rawej b u rcie, z lek k a d o
ty łu . Wieczo rem, wciąż z tej s amej s tro n y , s zy b k o zap ad ło za h o ry zo n t. Ran o
wy n u rzy ło s ię z wo d y w całej g lo rii p o lewej b u rcie b liżej ru fy . Statek rzeczy wiś cie
p ły n ął n a p o łu d n io wy ws ch ó d . Ty m razem n as n ie o s zu k an o .
 Ro b iło s ię co raz g o ręcej. Na p o k ład zie i n a n as zy m p o mo ś cie n ie b y ło mo wy
o zn alezien iu cien ia. M imo łag o d n y ch p o d mu ch ó w wiatru s ło ń ce w p o łu d n ie p iek ło
n iemiło s iern ie. M o rze, g ład k ie jak lu s trzan a tafla, raziło w o czy . Najmn iejs za fala n ie
łamała p o wierzch n i. Przeład o wan y s tatek s u n ął d ziwn ie lek k o i b ezs zeles tn ie, jak
zjawa p ełn a d u ch ó w. Sied ziałem b ez ru ch u , z g ło wą o p artą o wib ru jącą b alu s trad ę
p o mo s tu i wp atrzo n y w b łęk it n ieb a my ś lałem o zag ad k o wej p rzy s zło ś ci. Co d alej?
Kied y wró cimy d o d o mu ? Czy w o g ó le b ęd zie k ied y ś miejs ce, k tó re b ęd ziemy mo g li
n azwać d o mem? Czy zo b aczę jes zcze Otwo ck ? Otwo ck , k tó ry ro zp ły wał s ię we mg le
czas u . Nawet Kwas za zaczęła s ię ju ż zacierać. Po d zamk n ięty mi p o wiek ami tru d n o mi
b y ło n awet u jrzeć twarz Heli. A n ie miałem żad n y ch fo to g rafii, an i jej, an i Otwo ck a,
an i n ik o g o z mo ich p rzy jació ł. Czy żb y n awał wy d arzeń zaćmił tak n ied awn ą
p rzes zło ś ć?
Nie wiem, jak d łu g o d rzemałem. M ama trąciła mn ie w ramię.
– Wp ły wamy d o p o rtu .
Sło ń ce ju ż zach o d ziło . Czy p o właś ciwej s tro n ie? Ale to ju ż n ieważn e,
wy d o s taliś my s ię ze Związk u So wieck ieg o ! J es teś my w Pers ji, w Pah lawi!
Statek d u ch ó w wró cił d o ży cia. Zro b ił s ię ru ch i g war. Pas ażero wie n awo ły wali s ię
wzajemn ie, s zu k ali p rzy jació ł, zało g a p rzek rzy k iwała s ię z p raco wn ik ami p o rtu
i w tej n ag łej k ak o fo n ii zg u b iłem wątek mo ich my ś li.
J ak o wy trawn i k o czo wn icy s zy b k o zn ieś liś my ze s tatk u n as z p o zo s tały d o b y tek
n a s zero k ą p ias zczy s tą p lażę, k tó ra miała b y ć n as zy m n as tęp n y m „d o mem”.
Plaża ciąg n ęła s ię k ilo metrami. Na n iej jak o k iem s ięg n ąć u s tawio n o s załas y –
cien k ie p ale wb ite w p ias ek , n a g ó rze k ilk a p o p rzeczek , n a k tó ry ch s p o czy wały ,
s łu żąc jak o d ach , s ło mian e maty . Tak ież maty p o ło żo n e wp ro s t n a p ias k u s łu ży ły
jak o łó żk a. Pas ażero wie s tatk u ro zch o d zili s ię, jak p o p ad ło , d o s załas ó w. M atk a
s k iero wała s ię d o jed n eg o z n ich , ja z b ag ażem za n ią. By ło n as w n as zy m s załas ie
p ięćd zies iąt s ześ ć o s ó b , ś p iący ch p o k o tem, w d wó ch rzęd ach , g ło wami d o s ieb ie.
M aty p o d n ami i maty n ad n ami wzg lęd n ie d o b rze s p ełn iały s wo je zad an ie. Na
p ias k u b y ło mięk k o , a d ach z mat d o b rze ch ro n ił p rzed p arzący m s ierp n io wy m
s ło ń cem. Pó źn iej, g d y zaczęły s ię d es zcze, b y ło g o rzej…
Więk s zo ś ć o d zieży , k tó rą zd o łaliś my zab rać ze s o b ą, zo s tała n aty ch mias t s p alo n a
ze wzg lęd ó w s an itarn y ch . Ro zd an o n am d o ś ć d ziwn e s tro je: mężczy źn i wy fas o wali
p as ias te p id żamy , p rzy p o min ające s tró j więźn ió w Sin g -Sin g u , a k o b iety d łu g ie
n ieb ies k ie flan elo we majtk i, p erk alik o we s u k ien k i, jak d la d ziewcząt z s iero ciń ca,
i tak ież tró jk ątn e ch u s tk i n a g ło wę. Nieb ies k ie majtk i, w p o łączen iu z ch u s tk ami
zawiązan y mi n a p iers iach , s zy b k o zamien iły s ię w k o s tiu my k ąp ielo we i mło d zież
s p ęd zała więk s zo ś ć czas u , o d n ajd u jąc rad o ś ć ży cia n a p ias k u i w mo rzu .
Prawie d wa mies iące mies zk aliś my n a p laży w Pah lawi. M imo d ru cian eg o p ło tu
o d g rad zająceg o n as o d ś wiata n ares zcie czu liś my s ię wo ln i. Ob o zem ad min is tro wało
b ezp o ś red n io n as ze wo js k o , k tó remu d o rad zali i p o mag ali s p ecjaln ie p rzy s łan i
b ry ty js cy o ficero wie. J ed en z n ich n ap is ał p o wo jn ie p o wieś ć o Po lak ach
wy wiezio n y ch d o Ro s ji.
Każd y s załas wy b ierał s wo jeg o k o men d an ta, n as zy m zo s tała p an i Iren a
Go mb iń s k a. Ży cie b y ło b eztro s k ie, len iwe, n iemal n ad mo rs k i o b ó z wak acy jn y .
J ed zen ie p rzy n o s iliś my w wiad rach z o b o zo wej k u ch n i. Bez racjo n o wan ia, b ez
k artek , ile k to ch ciał. M ło d zież s zy b k o wracała d o s ieb ie, o d zy s k iwała n ie ty lk o s iły ,
ale i h u mo r, i en erg ię.
W n as zy m o b o zie więk s zo ś ć s tan o wiły k o b iety i d zieci, mężczy źn i b y li
w wo js k u , w in n y m o b o zie wzd łu ż tej s amej p laży . M o je p o s łan ie n a matach wy p ad ło
p o międ zy mamą a p an ią Go mb iń s k ą, k o men d an tk ą s załas u . Nas tęp n e za p an ią Iren ą
p o s łan ie n ależało d o jej có rk i, Dan u ty . Od razu ją p o zn ałem, to o n a, ze s wą ch ło p ięcą
fry zu rą i z ch o ch lik ami w o czach , s tała k ilk a d n i temu n a ro g u u licy w J an g i-J u lu ,
p lo tk u jąc z Zu zą.
W ro k u 1 9 9 8 , d o k ład n ie p ięćd zies iąt s ześ ć lat p o n as zy m s p o tk an iu n a p laży
w Pah lawi, Dan u ta i ja o b ch o d ziliś my zło te g o d y . Ale to ju ż zu p ełn ie in n a h is to ria.
 Epilog napisany przez Danutę

S tałam z Zu zą n a ro g u u licy w cen tru m J an g i-J u lu , k ied y ws k azała mi ch ło p ca

id ąceg o p o p rzeciwn ej s tro n ie jezd n i.
– J ak my ś lis z, ile o n ma lat? – s p y tała.
– O, jes t s tary , ma co n ajmn iej o s iemn aś cie czy d ziewiętn aś cie.
– Nie, o n ty lk o tak wy g ląd a, n ap rawd ę ma s zes n aś cie. M a n a imię Stefan .
Sp o jrzały ś my zn ó w n a n ieg o i zach ich o tały ś my . Sp o d o b ał mi s ię ten Stefan , jeg o
miły , ciep ły wy raz twarzy i en erg iczn y k ro k .
Wś ró d wy d arzeń n as tęp n y ch k ilk u d n i zap o mn iałam o p rzy g o d n y m s p o tk an iu .
Ścis k w p o ciąg u , mars z d o p o rtu , p rzeład o wan y s tatek mies zały s ię z rad o ś cią
z wy jazd u z ZSRR. Ale n iewiad o me s ą k o leje lo s u – n a s tatk u rzu cił n as w s ąs ied ztwo
Zu zy i jej matk i. Zu zie u s ta n ie zamy k ały s ię p rzez całą d ro g ę, a g d y s ch o d ziły ś my
d o p o rtu w Pah lawi, tak zman ip u lo wała matk ę s ło wami: „Zo b acz, tam jes t d o k to ro wa
Wajd en feld o wa z s y n em, ch o d źmy za n imi” – że o n e, a my za n imi, p o d ąży ły ś my d o
teg o s ameg o s załas u .
I tak zn alazłam s ię p o d s ło mian y m d ach em n a p ah lawijs k iej p laży
w to warzy s twie Zu zy , jej p rzy jació łk i Irk i i Stefan a. M atk i b y ły z n ami, a o jco wie
w wo js k u . Zu za i Irk a p rzy s tąp iły d o o b lężen ia Stefan a, p is ały d o n ieg o tajemn icze
liś cik i, wy k o rzy s tu jąc mn ie jak o lis to n o s za. Ale p o czta s zła ty lk o w jed n y m
k ieru n k u , Stefan s ię u ś miech ał i wzru s zał ramio n ami.
Na p laży w Pah lawi s p ęd ziliś my k ilk a b eztro s k ich ty g o d n i, s zczęś liwi, że
wy d o s taliś my s ię z Ro s ji, że mieliś my co jeś ć, że zn ó w mo g liś my s ię cies zy ć
mło d o ś cią. Bieg aliś my p o p ias k u , p ły waliś my w mo rzu , p łataliś my fig le i ś mialiś my
s ię d o ro zp u k u , n ie my ś ląc ju ż o zs y łce, o g ło d zie, o s traco n y ch latach .
Po k ilk u ty g o d n iach zaczęto p rzen o s ić cy wiln e ro d zin y d o o b o zó w p o d
Teh eran em. Przy jeżd żały wielk ie ciężaró wk i i au to b u s y , k tó re p o wąs k ich
s erp en ty n ach k ark o ło mn ie p ięły s ię p o d wielk ie g ó ry , ab y p o tem d łu g o zjeżd żać
w d ó ł d o s to licy Pers ji. Irk a, Zu za, ja i n as ze matk i miały ś my jech ać ty m s amy m
tran s p o rtem. Stefan zo s tawał jes zcze w Pah lawi, ale k ied y ws tał z n ami o p iątej ran o ,
żeb y n o s ić mój b ag aż, zro zu miałam, że to mn ie o d d ał s erce.
 Wk ró tce o d n aleźliś my s ię w Teh eran ie i s taliś my s ię n iero złączn i.
Ob iecy waliś my s o b ie s p ęd zić razem res ztę ży cia. Do ro ś li u ś miech ali s ię p o b łażliwie,
wzru s zali ramio n ami, całk iem p ewn i, że wk ró tce n am to p rzejd zie, tak jak o d ra czy
wietrzn a o s p a. Gd y ro zp o czął s ię ro k 1 9 4 3 , Stefan o s iąg n ął wiek p o b o ro wy i ws tąp ił
d o wo js k a. Nawet jak o ś wieżo u p ieczo n y rek ru t wy g ląd ał b o s k o w mu n d u rze! I tak ,
p ięćd zies iąt o s iem lat temu , ro zp o częła s ię n as za h is to ria.
W o wy ch wo jen n y ch czas ach n ie k iero waliś my włas n y m lo s em. Po ls k ie wo js k o
p rzen io s ło s ię d o Irak u . Stefan d o s tał p rzy d ział d o p u łk u arty lerii p rzeciwlo tn iczej,
jeg o o jciec b y ł w s łu żb ie s an itarn ej, a mó j o jczy m w b ro n i p an cern ej. Wraz z wielo ma
ro d zin ami wo js k o wy mi matk a i ja zo s tały ś my s k iero wan e d o Pales ty n y , g d zie
zamies zk ały ś my w mały m n ad mo rs k im h o telik u w Tel Awiwie. Tam ju ż o d p aru lat
is tn iała p o ls k a s zk o ła zało żo n a p rzez p an ią Helen ę Bary s zo wą d la wielk iej g ru p y
d zieci i mło d zieży , k tó rzy ró żn y mi d ro g ami zn aleźli s ię w Tel Awiwie. Zap is ałam s ię
d o n iej, a ws zy s cy u czn io wie, d o tąd p o zb awien i tak iej mo żliwo ś ci, g arn ęli s ię d o
n au k i jak ch y b a n ig d y p rzed tem.
Stefan b y ł n a s zk o len iu w Hab an iji, g d zie ćwiczen ia o d b y wały s ię
w n iewiary g o d n y m żarze p u s ty n i, ja zaś zn alazłam s ię z p o wro tem w ś wiecie
wy p raco wań , zad ań , k las ó wek i wy k ręcan ia s ię o d s iatk ó wk i, d o k tó rej n ig d y n ie
miałam zacięcia. Pis y waliś my d o s ieb ie lis ty co d zien n ie, wo js k o wy cen zo r p o d tą
lawin ą lis tó w mu s iał załamy wać ręce, aż wres zcie Stefan p rzy jech ał d o Pales ty n y , d o
p o d ch o rążó wk i w Ged erze. Do s tawał p rzep u s tk ę d o Tel Awiwu mn iej więcej raz n a
ty d zień , s p o ty k ał mn ie p o d s zk o łą i u p rzejmie n o s ił mi teczk ę.
Ale à la guerre comme à la guerre, p o d ch o rążó wk a s ię s k o ń czy ła i zamien iws zy b iało -
czerwo n e n as zy wk i elewa n a s reb rn e o b s zy cia b o mb ard iera p o d ch o rążeg o , Stefan
d o łączy ł d o s wo jej b aterii we Wło s zech . Zn ó w zo s tały n am ty lk o lis ty . Bateria
Stefan a b rała u d ział w walk ach p o d M o n te Cas s in o , p o tem b y ła w o b ro n ie
d o wó d ztwa Dru g ieg o Ko rp u s u , cały czas p o s u wając s ię n a p ó łn o c wzd łu ż wło s k ieg o
b u ta za co fający mi s ię wo js k ami n iemieck imi. Szk o d a, że n as ze lis ty , k ro n ik a
wy d arzeń h is to ry czn y ch i p amiętn ik n as zy ch u czu ć, zg in ęły w p o wo jen n y m
ro zg ard ias zu . Nie mieliś my s tałeg o miejs ca zamies zk an ia, a k ied y in n i
s p rzy mierzeń cy wracali z wo jn y d o d o mu , n am n ie b y ło to d an e i ży jąc n a walizk ach ,
k o czo waliś my jes zcze p rzez k ilk a lat.
W Tel Awiwie s p ęd ziłam d wa i p ó ł ro k u . A g d y d o s złam d o matu ry , matk a i ja
zg ło s iły ś my s ię jak o o ch o tn iczk i d o Po ls k ieg o Czerwo n eg o Krzy ża i wo js k o wy m
tran s p o rtem p o p ły n ęły ś my d o Brin d is i. Wy ląd o wały ś my 8 maja 1 9 4 5 ro k u – teg o ż
d n ia s k o ń czy ła s ię wo jn a! Zo s tały ś my s k iero wan e d o Cap u i, d o Oś ro d k a
Wy s zk o len ia Sap eró w, g d zie n as zy m zad an iem b y ło zo rg an izo wan ie k an ty n y
i ś wietlicy d la k ilk u ty s ięcy żo łn ierzy . Teraz, p o zło żen iu b ro n i p rzez Niemcó w,
złag o d n iał ry g o r wo js k o wy , łatwiej b y ło o p rzep u s tk i, mo g łam s ię częś ciej s p o ty k ać
ze Stefan em. Wk ró tce d o s tał o n s k iero wan ie n a k u rs matu raln y w M atin o , w s amy m
o b cas ie wło s k ieg o b u ta. J es ien ią 1 9 4 5 ro k u o b o je d o s taliś my u rlo p n a s tu d ia,
Stefan u zy s k ał miejs ce n a med y cy n ie w Bo lo n ii, a ja n a ty mże fak u ltecie w Rzy mie.
Ty mczas em h is to ria raz jes zcze g o rzk o n as zawio d ła. Przez ws zy s tk ie lata
tu łaczk i wciąż wracaliś my my ś lami d o Po ls k i, d o d o mu . M arzy liś my o Wars zawie,
o o d n alezien iu s tary ch k ątó w, d awn y ch p rzy jació ł, o p o wro cie d o tak n ag le
p rzerwan eg o ży cia. Ale z Wars zawy zo s tały g ru zy , wielu p rzy jació ł n ie d o czek ało
p o k o ju . Po trak tacie w J ałcie w Po ls ce zap an o wał s ierp i mło t, a p o tak n ied awn y ch
d o ś wiad czen iach n ie ch cieliś my wracać d o k raju . Z d wo jg a złeg o wo leliś my b y ć
b ezd o mn i.
W 1 9 4 6 ro k u s o ju s zn icze armie o k u p acy jn e zaczęły o p u s zczać Wło ch y . Po ls k i
Dru g i Ko rp u s , częś ć 8 . Armii Bry ty js k iej, zo s tał p rzen ies io n y d o Wielk iej Bry tan ii,
k raju d la n as o b ceg o , o b ard zo o d ręb n ej k u ltu rze i języ k u , k tó reg o d o p iero
n ied awn o zaczęliś my s ię u czy ć w s zk o le. Zn alazły ś my s ię z matk ą w o b o zie n a
p u s tk o wiach h rab s twa Staffo rd s h ire w ś ro d k o wej An g lii, g d zie wiatr wy ł d zień i n o c,
a d es zcz zag an iał n as z p o wro tem d o b las zan y ch b arak ó w p o ws zech n ie n azy wan y ch
b eczk ami ś miech u . Po wło s k im s ło ń cu b y ł to n iemały s zo k .
Starałam s ię o p rzy jęcie n a med y cy n ę, ch ciałam z czas em s p ecjalizo wać s ię
w p s y ch iatrii, ale jed y n y m rezu ltatem mo ich wy s iłk ó w b y ła k o lek cja o d mo wn y ch
o d p o wied zi. W k o ń cu ży czliwy p ro fes o r u n iwers y tetu w M an ch es terze p o rad ził mi
d ać za wy g ran ą: „Sy tu acja jes t teraz tak a, że n as i ch ło p cy mas o wo wracają z wo jn y .
J ak o k o b ieta, i to w d o d atk u cu d zo ziemk a, n ie ma p an i n ajmn iejs zej s zan s y d o s tać
s ię n a med y cy n ę”. Stefan , mimo że mężczy zn a i k o mb atan t, też miejs ca n a żad n y m
wy d ziale med y czn y m w An g lii, Szk o cji i Walii n ie zn alazł. Pierws zeń s two n ależało
s ię Bry ty jczy k o m.
I ch o ć n as tan ie p o k o ju o b u d ziło w n as n ad zieje, czek ało n as k o lejn e ro zs tan ie. J a
zap is ałam s ię n a k u rs fizy k o terap ii w Lo n d y n ie, s tu d ia u ważan e wó wczas za b ard ziej
o d p o wied n ie d la k o b iety n iż med y cy n a, p o d czas g d y Stefan zap is ał s ię n a d ru g i ro k
med y cy n y w Pary żu . Ale i jeg o n ad zieje o k azały s ię p ło n n e. Ob iecan e s ty p en d iu m
w Pary żu s ię n ie zmaterializo wało , a w d o d atk u o k azało s ię, że d y p lo m fran cu s k i n ie
d aje cu d zo ziemco wi p rawa p racy . Po s traco n y m ro k u w Pary żu Stefan wró cił d o
An g lii i w k o ń cu d o s tał s ię n a med y cy n ę w Du b lin ie, w Irlan d ii, g d zie wres zcie
o trzy mał d awn o o b iecan e s ty p en d iu m.
Sześ ć lat min ęło o d n as zeg o s p o tk an ia n a p ah lawijs k iej p laży . Do ś ć ju ż mieliś my
ro zs tań , czek an ia, p is an ia lis tó w i zd ecy d o waliś my s ię p o b rać.
Ślu b o d b y ł s ię 1 2 s ierp n ia 1 9 4 8 ro k u w Urzęd zie Stan u Cy wiln eg o
w Pad d in g to n , w jed n ej z d zieln ic Lo n d y n u . Po p o łu d n iu d o s to łu zas iad ło s ied em
o s ó b , o p ró cz n as mo ja matk a i o jczy m, mo ja k u zy n k a M u rk a ze s wy m n o wo
p o ś lu b io n y m mężem i jed n a z mo ich k o leżan ek . Racjo n o wan ie ży wn o ś ci w An g lii
b y ło s u ro ws ze p o wo jn ie n iż w jej trak cie i n awet z n ajmn iejs zy m p rzy jęciem b y ły
tru d n o ś ci, ale mo ja matk a p o wielk ich s taran iach try u mfaln ie p rzy n io s ła d o d o mu
k u rę i wes ele o d b y ło s ię w mały m wy n ajęty m mies zk an iu mo ich ro d zicó w. Wk ró tce
p o tem p rzen ieś liś my s ię d o Du b lin a.
Nies tety , ro d zico m Stefan a n ie b y ło d an e d zielić z n ami ty ch s zczęś liwy ch d n i.
J eg o o jciec, z s ercem o s łab io n y m p rzez ty fu s , s łu ży ł w s zp italu wo js k o wy m n ajp ierw
w Irak u , a p o tem w Eg ip cie, ale p o d ru g im atak u s erca mu s iał p rzejś ć w s tan
s p o czy n k u . M ies zk ał p rzez jak iś czas z żo n ą w Tel Awiwie, g d zie g o p o zn ałam
i p o lu b iłam, a wk ró tce p o tem o b jął k iero wn ictwo p o ls k iej p rzy ch o d n i
p rzeciwg ru źliczej w J ero zo limie. M atk a Stefan a p raco wała w k lin iczn y m
lab o rato riu m. J u rek , jeg o s tars zy b rat, p rzes łu ży ł wo jn ę w wo js k u an g iels k im, a p o
d emo b ilizacji zamies zk ał z ro d zicami. Z czas em o d n alazł i n awiązał k o res p o n d en cję
z Wan d ą, s wą p rzy jació łk ą z lat d ziecięcy ch i mło d zień czy ch , có rk ą p an i Stas i, k tó ra
zamies zk ała w ro d zin n y m d o mu Wajd en feld ó w w Otwo ck u . Od n o wiws zy d awn ą
miło ś ć, a n ie zazn aws zy n ig d y ży cia p o d jarzmem k o mu n izmu , J u rek p o s tan o wił
wró cić d o k raju ; k ilk a mies ięcy p ó źn iej o żen ił s ię z Wan d ą. Będ ąc czło wiek iem
n ad er s tan o wczy m, s iln y m i n ied ający m za wy g ran ą, J u rek zd o łał n amó wić ró wn ież
ro d zicó w, mimo ich o p o ró w, n a p o wró t d o d o mu . Nies tety , d łu g a i męcząca p o d ró ż
d ro g ą ląd o wą i mo rs k ą, wątp liwo ś ci co d o p o wziętej d ecy zji i zd en erwo wan ie
p ers p ek ty wą ży cia w czerwo n ej Po ls ce, ws zy s tk o to zło ży ło s ię n a trzeci atak s erca
d o k to ra. Umarł w d ro d ze, w s zp italu wo js k o wy m w Wen ecji. M atk a zro zp aczo n a,
a J u rek z ciężk im s ercem wró cili d o Otwo ck a.
Stefan i ja s p ęd ziliś my p ięć s zczęś liwy ch lat w Du b lin ie. W czerwcu 1 9 4 9 ro k u
s k o ń czy łam k u rs fizy k o terap ii, a we wrześ n iu teg o ż ro k u u ro d ziłam có rk ę, Alicję.
Stefan zy s k ał s o b ie ro d zaj s tu d en ck iej s ławy , p rzez p ięć lat s tu d ió w zb ierając
n ag ro d y i med ale we ws zy s tk ich p rzed mio tach . I tak w k o ń cu k ażd eg o ro k u
ak ad emick ieg o węd ro wał tam i z p o wro tem n a p o d iu m p o k o lejn y med al, wzb u d zając
ś miech i o k las k i wś ró d k o leg ó w.
Z d y p lo mami w k ies zen i wró ciliś my w lip cu 1 9 5 3 ro k u d o Lo n d y n u . Po d wó ch
latach p racy w s zp italu Stefan o two rzy ł włas n ą p rak ty k ę o g ó ln ą w lo n d y ń s k iej
d zieln icy Ken tis h To wn , w ramach p ań s two wej s łu żb y zd ro wia. Tam s zy b k o s tał s ię
wzięty m, o g ó ln ie lu b ian y m i p o ważan y m lek arzem. Nawet teraz, p ięć lat p o jeg o
p rzejś ciu n a emery tu rę, d awn i p acjen ci miło g o ws p o min ają i żału ją, że to n ie o n
p rzy jmu je teraz w jeg o d awn y m g ab in ecie.
Nares zcie lata tu łaczk i i s k ro mn eg o s tu d en ck ieg o ży cia w n ęd zn y ch wy n ajęty ch
p o k o jach s ię s k o ń czy ły . Os ied liś my we włas n y m d o mu , walizk i p o węd ro wały n a
s try ch . Os iąg n ęliś my wres zcie tak u p rag n io n e s tałe miejs ce zamies zk an ia, n as ze
ży cie n ab rało ciąg ło ś ci i s k wap liwie p rzejęliś my o d p o wied zialn o ś ć za włas n ą
p rzy s zło ś ć. Nas z n o wy k raj o k azał s ię ży czliwą maco ch ą, wro ś liś my w jeg o zwy czaje
i k u ltu rę, o p an o waliś my b o g aty języ k i b y liś my s zczęś liwi, że d an e n am b y ło ży ć
w d emo k racji, a n ie w cien iu n arzu co n ej id eo lo g ii i fałs zy wy ch s lo g an ó w. Po ro k u
1 9 5 6 , g d y ty lk o s tało s ię to mo żliwe, zaczęliś my o d wied zać Po ls k ę, s zu k ając s tary ch
k ątó w, d awn y ch p rzy jació ł i k rewn y ch , za k ażd y m razem z n o wą n ad zieją w s ercu , że
o d n ajd ziemy d awn ą o jczy zn ę. Ale p o d ciężk ą ręk ą n o wy ch wład có w b y ł to k raj in n y
o d ś wiata n as zeg o d zieciń s twa.
W d o mu zach o waliś my d awn ą k u ltu rę, n ig d y n ie p rzes taliś my mó wić ze s o b ą p o
p o ls k u i n awet p ierws zy m języ k iem n as zej có rk i, u ro d zo n ej za g ran icą, b y ł p o ls k i,
a n ie an g iels k i. Ale p o wró t p rzes tał b y ć b ran y p o d u wag ę.
M o ja k ariera zawo d o wa p rzeb ieg ała zmien n y mi k o lejami. Fizy k o terap ia n ie b y ła
mo im wy b ran y m zawo d em, ale p rzez k ilk a lat p raco wałam w In s ty tu cie Reh ab ilitacji
Po u razo wej. Pis y wałam ró wn ież felieto n y d o lo n d y ń s k ieg o „Dzien n ik a Po ls k ieg o ”
i zajęłam s ię n a ty le p o ważn ie fo to g rafik ą, że zo s tałam czło n k iem Ro y al
Ph o to g rap h ic So ciety . Przes zed łs zy n o we s zk o len ie, p raco wałam w lo n d y ń s k ich
p o rad n iach małżeń s k ich . Wres zcie p o u k o ń czen iu s tu d ió w p s y ch o lo g iczn y ch
i wielo letn im d als zy m k s ztałcen iu zo s tałam czło n k iem Bry ty js k ieg o Sto warzy s zen ia
Ps y ch o terap eu tó w. Otwo rzy łam włas n ą p rak ty k ę p s y ch o terap ii an ality czn ej, k tó rą
n ad al p ro wad zę.
Stefan b y ł p rzez o s tatn ich k ilk a lat p o g rążo n y w p is an iu The Ice Road. Celo wo p is ał
p o an g iels k u , ab y zap o zn ać czy teln ik a b ry ty js k ieg o z ro zd ziałem p o ls k iej h is to rii,
k tó ry w An g lii n ie ty lk o b y ł n iezn an y , ale p rzez wiele lat, ze wzg lęd ó w p o lity czn y ch ,
s p ecjaln ie wy mazan y . Ks iążk a zo s tała wy d an a w marcu 1 9 9 9 ro k u i cies zy ła s ię
d u ży m u zn an iem wś ró d czy teln ik ó w.
 Ob ecn ie, k ied y k o ń czy my tłu maczen ie ws p o mn ień Stefan a n a języ k p o ls k i,
u p ły n ęło p rzes zło p ięćd zies iąt o s iem lat o d n as zeg o s p o tk an ia n a p ers k iej p laży
i zb liżamy s ię d o p ięćd zies iątej d ru g iej ro czn icy n as zeg o ś lu b u 1 8 . Nas za có rk a
Alicja ma teraz p ięćd zies iąt lat i o d ro k u 1 9 7 5 mies zk a w Stan ach Zjed n o czo n y ch ,
w o k o licy Was zy n g to n u , ze s wo imi d o ras tający mi s y n ami, s ied emn as to letn im
Alek s an d rem i p iętn as to letn im J an em.

***

Na zak o ń czen ie o p is zę p o k ró tce zn an e n am d als ze d zieje in n y ch dramatis personae.

J u rek , b rat Stefan a, p o k ilk u letn im p o b y cie w k o mu n is ty czn ej Po ls ce p rzek o n ał
s ię, że jed n ak wo li zg n iły Zach ó d , i z n as zą p o mo cą p rzen ió s ł s ię z matk ą, żo n ą
Wan d ą, có rk ą J o an n ą i z s y n em Wan d y z p ierws zeg o małżeń s twa d o Lo n d y n u . M atk a,
d o ży ws zy p ó źn y ch lat s ied emd zies iąty ch , zmarła w Lo n d y n ie. J u rek z ro d zin ą
wy emig ro wali d o Afry k i Po łu d n io wej, g d zie J u rek u marł n a rak a, mając zaled wie
p ięćd zies iąt p ięć lat. Wan d a i J o an n a wró ciły d o Lo n d y n u , g d zie J o an n a p racu je jak o
d en ty s tk a.
Hela z mężem, p rawn ik iem, mies zk a w Niemczech . M a s y n a, có rk ę i p ięcio ro
wn u k ó w. Hela s p ęd ziła wiele lat, p o mag ając w p racy mężo wi i p ro wad ząc eleg an ck i
i g o ś cin n y d o m, a teraz cies zy s ię zas łu żo n y m o d p o czy n k iem i wo li n ie p amiętać
s ześ ciu lat s p ęd zo n y ch w Związk u So wieck im. Wid u jemy s ię o d czas u d o czas u .
Felek d o ro b ił s ię fo rtu n y w Stan ach Zjed n o czo n y ch , a Witek , z k tó ry m wiele lat
temu n awiązaliś my k ró tk i k o n tak t, p ro wad ził wó wczas tech n iczn o -n au k o we
wy d awn ictwo w Stan ach Zjed n o czo n y ch .
Przy jaciele z czas ó w n as zej wo jen n ej węd ró wk i ro zjech ali s ię p o ws zy s tk ich
k o n ty n en tach i cies zy my s ię, g d y u d aje s ię n am ich s p o tk ać. Ro s jan ie zaś , ci d o b rzy
i ci źli, ci, co n as więzili, i ci, co n am p o mag ali, jeżeli d o ży li p ó źn ej s taro ś ci, d alej
męczą s ię w s zarzy źn ie s wej p o n u rej o jczy zn y , n ib y ju ż in n ej, a wciąż ch y b a tak iej
s amej. A my d zięk u jemy Bo g u , że u s zliś my cało .
1 Zarys dziejów miasta Otwocka, Otwo ck 1 9 9 6 , s . 7 .
2 Nas z d o m ciąg le is tn ieje, ale zo s tał ro zb u d o wan y i o zn aczo n y jes t in n y m
n u merem, ch y b a 1 8 .
3 Zarys dziejów miasta Otwocka, s . 2 4 6 .
4 Tamże, s . 2 4 7 .
5 Zarys dziejów miasta Otwocka, s . 8 1 .
6 Zarys dziejów miasta Otwocka, s . 7 6 .
7 Kap itu lację p o d p is an o 2 8 wrześ n ia 1 9 3 9 r.
8 Pan i Stan is ława Hirs zo ws k a, wd o wa p o p ro fes o rze Ws zech n icy w Wars zawie,
właś cicielk a p en s jo n atu „Wan d a” p rzy u licy M o n iu s zk i w Otwo ck u .
9 Ko rp u s Ob ro n y Po g ran icza.
1 0 Głó d jes t n ajlep s zy m k u ch arzem.
1 1 Zn an y jak o GUŁag , czy li Gławnoje Uprawlenije Łagieriej.
1 2 Sudostroj i awiastroj – k lo ce p rzezn aczo n e d o b u d o wy o k rętó w i s amo lo tó w.
1 3 Pięcio latk a, p ięcio latk a, p ięcio late-e-e-czk a,
A p o tej p ięcio latce b ęd zie s ied mio late-e-e-czk a.
Pięcio latk ę wy p ełn iali, d o b rze s o b ie p o d jad ali,
Wn et s k o ń czy li k o n in ę i d o p s ó w s ię zab rali.
1 4 Do b rze temu , co ma jed n ą n o g ę,
J ed en b u t mu wy s tarczy i jed n a o n u ca.
1 5 M o wa Stalin a b y ła tran s mito wan a 3 lip ca.
1 6 „Bo ję s ię Grek ó w, n awet g d y p rzy n o s zą d ary ” (Eneida Werg iliu s za).
1 7 Fabriczno-zawodskoje obuczenie – s zk o ły p rzy g o to wu jące d o p racy w p rzemy ś le.
1 8 Pierws ze p o ls k ie wy d an ie Drogi lodowej u k azało s ię w 2 0 0 2 ro k u .
Stefan Way d en feld zmarł w ro k u 2 0 1 1 w Lo n d y n ie.
 Ty tu ł o ry g in ału : The Ice Road: An Epic Journey from the Stalinist Labor Camps to Freedom

Co p y rig h t © 1 9 9 9 Stefan Way d en feld © 2 0 0 5 , 2 0 1 0 Alice Fain tich

His to rical Ho rizo n an d Read in g Gro u p Gu id e, Co p y rig h t © 2 0 1 0 Aq u ila Po lo n ica
Ltd .
All rights reserved

Co p y rig h t © fo r th e Po lis h e-b o o k ed itio n b y REBIS Pu b lis h in g Ho u s e Ltd ., Po zn ań

2013

Co p y rig h t © 2 0 1 2 fo r th e Po lis h tran s latio n Alice Fain tich , s u cces s o r in in teres t to

Dr. Stefan an d Dan u ta Way d en feld

In fo rmacja o zab ezp ieczen iach

W celu o ch ro n y au to rs k ich p raw majątk o wy ch p rzed p rawn ie n ied o zwo lo n y m
u trwalan iem, zwielo k ro tn ian iem i ro zp o ws zech n ian iem k ażd y eg zemp larz k s iążk i
zo s tał cy fro wo zab ezp ieczo n y . Us u wan ie lu b zmian a zab ezp ieczeń s tan o wi
n aru s zen ie p rawa.

Red ak to r: Ag n ies zk a Ho rzo ws k a

Pro jek t i o p raco wan ie g raficzn e o k ład k i o raz ilu s tracja n a o k ład ce: Zb ig n iew
M ieln ik

Wy d an ie I e-b o o k
(o p raco wan e n a p o d s tawie wy d an ia k s iążk o weg o :
Droga lodowa, wy d . II p o p rawio n e, Po zn ań 2 0 1 3 )

ISBN 9 7 8 -8 3 -7 8 1 8 -2 0 9 -2

Do m Wy d awn iczy REBIS Sp . z o .o .

u l. Żmig ro d zk a 4 1 /4 9 , 6 0 -1 7 1 Po zn ań
tel. 6 1 -8 6 7 -4 7 -0 8 , 6 1 -8 6 7 -8 1 -4 0 ; fax 6 1 -8 6 7 -3 7 -7 4
e-mail: reb is @reb is .co m.p l
www.reb is .co m.p l

Plik o p raco wał i p rzy g o to wał Wo b lin k

wo b lin k .co m