Η αρμενική κοινότητα της Κύπρου κατά την Αγγλοκρατία

(1878-1960)
Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας1

Περίληψη:
Το κείμενο αυτό ξεκινά με μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην παρουσία
των Αρμενίων της Κύπρου επί Βυζαντινής περιόδου, Φραγκοκρατίας, Ενετοκρα-
τίας και Τουρκοκρατίας. Στη συνέχεια, καταπιάνεται με τις διάφορες πτυχές της
αρμενοκυπριακής κοινότητας επί Αγγλοκρατίας (πληθυσμιακή σύνθεση και δη-
μογραφία, χώροι λατρείας, εκπαίδευσης και ανάπαυσης, εκκλησιαστικά ζητήματα,
κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά, αθλητικά και προσκοπικά σύνολα, Μέσα Μα-
ζικής Ενημέρωσης, μνημεία). Αναφέρονται οι διάφορες αφίξεις Αρμενίων προ-
σφύγων κατά και μετά τις χαμιτικές σφαγές, τη σφαγή των Αδάνων και την Αρ-
μενική Γενοκτονία, καθώς και η διαμόρφωση της κοινότητας τόσο χρονολογικά
όσο και ανά περιοχή μέχρι και τη λήξη της Αγγλοκρατίας. Προς το τέλος του κει-
μένου, γίνεται συνοπτική αναφορά στη συνταγματική αναγνώριση των Αρμενίων
ως «θρησκευτική ομάδα» της Κυπριακής Δημοκρατίας και τη σχετική εκπροσώ-
πησή τους στην Ελληνική Κοινοτική Συνέλευση (από το 1965 ο εκάστοτε Εκ-
πρόσωπος παρακάθεται στα έδρανα της Βουλής των Αντιπροσώπων). Είναι ση-
μαντική η εκτεταμένη τεκμηρίωση μέσα από μια επιλεγμένη σειρά περιεκτικών
πηγών στα Ελληνικά και τα Αγγλικά, ούτως ώστε οι διάφορες αναφορές να πα-
ραπέμπουν σε έργα που είναι γλωσσικά προσβάσιμα και για τους μη αρμενόφω-
νους.
Λέξεις κλειδιά: Ανατολική/Αρμενική Λεγεώνα, Αρμένιοι/Αρμενοκύπριοι, Αρ-
μενομονάστηρο, ΑΥΜΑ, Γενοκτονία, Μελκονιάν

Η πρώτη τεκμηριωμένη παρουσία Αρμενίων στην Κύπρο ανάγεται στο 578

μ.Χ., όταν ο Στρατηγός Μαυρίκιος ο Καππαδόκης μετέφερε εδώ το ⅓ (περίπου
3.350) των 10.090 Αρμενίων που είχε συλλάβει στην Αρζανήνη (Αγτζνίκ) της

1. ΒΑ (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών), ΜΑ (Πανεπιστήμιο Κύπρου), ερευ-

νητής-μελετητής, Εκπρόσωπος Τύπου του Εκπροσώπου των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώ-
πων, καθηγητής Αγγλικών στα Κρατικά Ινστιτούτα Επιμόρφωσης.
306 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

Κιλικίας.2 Κρίνοντας από τη στρατηγική τοποθεσία των αποικιών που ίδρυσαν,3

είναι πολύ πιθανό ότι υπηρέτησαν το Βυζάντιο ως μισθοφόροι στρατιώτες και
ακρίτες. Στους επόμενους αιώνες, περισσότεροι Αρμένιοι κατέφθασαν στο νησί
μας για εμπορικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς λόγους,4 ενώ το 973 ο Κα-
θόλικος (Πατριάρχης) Χατσίκ Α΄ ίδρυσε την Αρμενική Μητρόπολη στη Λευ-
κωσία.
Μετά την αγορά της Κύπρου από τον Γκυ ντε Λουζινιάν (1192), εγκαταστά-
θηκε σημαντικός αριθμός Αρμενίων και άλλων αστών, ευγενών, ιπποτών και πο-
λεμιστών από τη Δυτική Ευρώπη, την Κιλικία και το Λεβάντε,5 στους οποίους
παραχωρήθηκαν απλόχερα φέουδα, τίτλοι και προνόμια. Λόγω της εγγύτητάς
τους, των εμπορικών τους δεσμών και μιας σειράς βασιλικών και αριστοκρατικών
γάμων, σταδιακά τα Βασίλεια Κύπρου και Κιλικίας αλληλοσυνδέθηκαν αναπό-
σπαστα,6 ενώ χιλιάδες Κιλικιοαρμένιοι κατέφυγαν στο νησί μας, διαφεύγοντας
από τις μουσουλμανικές ορδές και επιθέσεις.7 Επί Φραγκοκρατίας και Ενετοκρα-
τίας (1192-1489-1570),8 υπήρχαν αρμένικες εκκλησίες και μονές στη Λευκωσία,

2. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community of Cyprus: 6th century AD to the present
day», Cyprus Today, 40, (1), 2002, σσ. 22-40, εδώ σ. 24· Susan Paul Pattie, Faith in History:
Armenians Rebuilding Community, Ουάσιγκτων, Π.Κ, Smithsonian Institution Press, 1997, σ. 33·
Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου: Η παρουσία τους στο νησί μέσα στους αιώνες, Λευ-
κωσία, ο Φιλελεύθερος, 2016, σ. 8· Vartan Tashdjian, The Armenians and the Armenian Community
of Cyprus, Λευκωσία, χ.ε., 2009, σ. 26· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία
και οι Θρησκευτικές Ομάδες, Λευκωσία, χ.ε., 2012, σ. 42.
3. Συγκεκριμένα, Αρμένιοι φαίνεται να ίδρυσαν τα χωριά Αρμενοχώρι, Αρμίνου, Κορνόκηπος,
Πατρίκι, Πλατάνι, Σπαθαρικό, ίσως και το Μούσερε. Θα πρέπει να εντάξουμε αυτή τη μετοικεσία
στο ευρύτερο πλαίσιο της στρατηγικής τοποθέτησης ετερόκλητων εθνοτικών ομάδων στα διάφορα
θέματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
4. Για περισσότερα, βλ. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σσ. 24-25·
Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 12-13· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η
Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 42.
5. Στους λαούς αυτούς συγκαταλέγονταν Μαρωνίτες, διάφοροι Λατίνοι (Αραγωνέζοι, Γενουά-
τες, Ενετοί, Καταλανοί, Λεβαντίνοι, Ναπολιτάνοι, Προβηγκιανοί, Τοσκανέζοι και Φλωρεντιανοί),
αλλά και Αθίγγανοι, Εβραίοι, Ιακωβίτες, Κόπτες, Νεστοριανοί και άλλοι.
6. Οι σχέσεις των δύο βασιλείων εκτείνονταν επίσης στο στρατιωτικό και εμπορικό τομέα, βλ.
Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σσ. 25-27 και Νίκος Κουρέας, «Οι δυ-
ναστικές και στρατιωτικές σχέσεις μεταξύ της Κύπρου και της Μικρής Αρμενίας κατά την περίο-
δο 1195-1375», Επιστημονική Επετηρίς της Κυπριακής Εταιρείας Ιστορικών Σπουδών, 3, 1997, σσ.
9-28.
7. Οι κυριότερες τέτοιες ήταν η Πτώση της Ιερουσαλήμ (1267), η Κατάκτηση της Άκρας (1291),
η επίθεση των Σαρακηνών (1322), οι επιθέσεις των Μαμελούκων (1335 και 1346) και η κατάκτηση
της Κιλικίας (1403 και 1421).
8. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 18, 81· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύ-
ρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 43.
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 307

την Αμμόχωστο, τη Χαλεύκα, το Σπαθαρικό, το Πλατάνι και τον Κορνόκηπο, η

δε Αρμενική ήταν μία από τις επίσημες γλώσσες.
Κατά την οσμανική κατάληψη της νήσου (1570-1571), στρατολογήθηκαν υπο-
χρεωτικά περίπου 40.000 Οθωμανοαρμένιοι τεχνουργοί. Αρκετοί απ’ όσους επέ-
ζησαν παρέμειναν στη Λευκωσία, όπου η Αρμενική Μητρόπολη αναγνωρίστηκε
ως Εθναρχία μέσω του θεσμού των μιλλέτ,9 ωστόσο έσβησε η παροικία της Αμ-
μοχώστου, αφού η πόλη κατέστη μουσουλμανικό γκέτο. Προικισμένοι με το δαι-
μόνιο της εργατικότητας, οι Αρμένιοι εξασκούσαν επικερδή επαγγέλματα. Εντού-
τοις, η δυσβάστακτη φορολογία και η σκληρή διοίκηση μείωσαν δραματικά τον
αριθμό τους, εξαναγκάζοντας πολλούς Χριστιανούς να γίνουν Λινοβάμβακοι10 ή
να ασπαστούν το Ισλάμ. Μικρή βελτίωση παρατηρήθηκε κατά την περίοδο του
Τανζιμάτ (1839-1876),11 με τη συμμετοχή του Αρμένιου Επισκόπου στο Διοικη-
τικό Συμβούλιο (Μετζλίς Ιταρέ) που συστάθηκε και την εργοδότηση ορισμένων
Αρμενίων στη δημόσια υπηρεσία, ενώ οι Αρμένιοι έμποροι επωφελήθηκαν από
το άνοιγμα της διώρυγας του Σουέζ το 1869.
*****
Τον Ιούλιο του 1878, ως αποτέλεσμα της μυστικής Συνθήκης της Κωνσταντι-
νούπολης, η Κύπρος πέρασε στα χέρια των Βρετανών, αρχικά ως προτεκτοράτο.
Η προοδευτική τους διοίκηση βελτίωσε σημαντικά την κατάσταση της μικρής,

9. Ο θεσμός των μιλλέτ (millet) αφορούσε τις αναγνωρισμένες μη μουσουλμανικές μονοθεϊ-

στικές θρησκευτικές κοινότητες, παρέχοντάς τους καθεστώς αυτονομίας, με τους ηγέτες του κάθε
μιλλετιού να αναλαμβάνουν τη συλλογή φόρων, να ρυθμίζουν την εκπαίδευση, καθώς επίσης και
να επιλύουν νομικά και θρησκευτικά ζητήματα των μελών τους.
10. Οι Λινοβάμβακοι ασπάζονταν φαινομενικά το Ισλάμ, για να γλυτώσουν από την επαχθή φο-
ρολογία και την κοινωνική καταπίεση. Διατηρούσαν την Ελληνική γλώσσα, εμφανίζονταν εξωτερικά
ως Μουσουλμάνοι - τηρώντας την περιτομή, το φέσι, τη μαντίλα και άλλα μωαμεθανικά έθιμα -,
ωστόσο κρυφά τελούσαν Λειτουργίες, τιμούσαν τις εικόνες, κρατούσαν χριστιανικά έθιμα και έφε-
ραν δύο ονόματα, ένα χριστιανικό και ένα μουσουλμανικό. Μεγάλος αριθμός Λινοβαμβάκων ζούσε
στην Τηλλυρία, τη Λουρουτζίνα, τα Κοκκινοχώρια, την Καρπασία και την ημιορεινή Λεμεσό. Υπο-
λογίζεται ότι στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας αριθμούσαν 10.000 με 15.000, μερικοί από
τους οποίους επέστρεψαν στο Χριστιανισμό μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Ωστόσο, οι πλείστοι
τελικά απορροφήθηκαν από την τουρκοκυπριακή κοινότητα, σε μεγάλο βαθμό χάρη στην κοντό-
φθαλμη στάση της Εκκλησίας της Κύπρου.
11. Η περίοδος του Τανζιμάτ (Tanzimât, Αναδιοργάνωση) ξεκίνησε με το σουλτανικό διάταγμα
του Χάττ-ι Σερίφ του Γκιουλχανέ (Gülhane Hatt-ı Şerif-î, 1839), με σκοπό τον εκσυγχρονισμό του
στρατού και της κοινωνίας, ως απάντηση στις πιέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Το διάταγμα υπο-
σχόταν την κατάργηση του φόρου καλλιέργειας, τη μεταρρύθμιση της στρατιωτικής θητείας και
μεγαλύτερη ισότητα στην αντιμετώπιση των μη μουσουλμανικών θρησκευμάτων. Ωστόσο, οι πρό-
νοιές του δεν άρχισαν να εφαρμόζονται παρά μετά την έκδοση του Χάττ-ι Χουμαγιούν (Hatt-ı
Hümayun, 1856), το οποίο αποδεχόταν την εσωτερική και διοικητική αυτονομία των αναγνωρισμέ-
νων χριστιανικών δογμάτων.
308 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

αλλά ευημερούσας, αρμενοκυπριακής κοινότητας. Γνωστοί για τις γλωσσικές

τους δεξιότητες, αρκετοί Αρμένιοι κατέφθασαν στην Κύπρο και συμβλήθηκαν
στα κονσουλάτα και τη δημόσια υπηρεσία, όπως ο Απισογόμ Ουτιτζιάν12 - ο επί-
σημος κρατικός μεταφραστής και διερμηνέας για τα Οθωμανικά Τουρκικά κατά
την περίοδο 1878-1919.
Το 1877 οι Αρμένιοι της Κύπρου ήσαν 152 ψυχές,13 ενώ το 1881 αριθμούσαν
201 άτομα.14 Τα ⅔ ζούσαν στην πρωτεύουσα, όπου βρίσκονταν η Μητρόπολη
(1783-1789), ο καθεδρικός ναός της Παναγίας (1308-1310) και το Εθνικό Αρμε-
νικό Σχολείο (1870) - όλα στο σύμπλεγμα15 της οδού Βικτωρίας - , το «Αρμένικο
Ξενοδοχείο»,16 καθώς και το κοιμητήριο,17 έξω από τα τείχη. Επιπλέον, στην
τουρκοκρατούμενη σήμερα Χαλεύκα, η Μονή του Αγίου Μακαρίου18 (γνωστή

12. Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη το 1853, κατέφθασε στην Κύπρο σχεδόν αμέσως μετά
την έλευση των Βρετανών. Διορίστηκε ως μεταφραστής κρατικών εγγράφων στις 21 Αυγούστου
1878 και, στη συνέχεια, υπηρέτησε και ως επίσημος διερμηνέας του Νομοθετικού Συμβουλίου,
μέχρι την αφυπηρέτησή του την 1η Απριλίου 1919. Απεβίωσε το 1929 στη Λευκωσία. Είναι σημα-
ντικό να σημειώσουμε ότι, μέχρι τη σταδιακή θέσπιση βρετανικής νομοθεσίας, η υπάρχουσα νομο-
θεσία ήταν γραμμένη στα Οθωμανικά Τουρκικά, βλ. Kevork K. Keshishian, «The Armenian
Community…», σ. 30· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 30-33·
Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 111.
13. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σσ. 29-30· Αναστασία Σιακαλλή,
Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 152.
14. Ενώ η απογραφή (σσ. 35-40) αναφέρει 174 άτομα που ανήκαν στην Αρμενική Εκκλησία
και 196 αρμενόφωνους, ο αριθμός 201 προκύπτει από το συνδυασμό τους, μέθοδος που ακολουθή-
θηκε και για τις επόμενες απογραφές. Η διαφορά που προκύπτει μάλλον αφορά τους Αρμενοκαθο-
λικούς και τους Αρμένιους Προτεστάντες, καθώς επίσης και τους Αρμένιους που πιθανώς ήσαν
μέλη της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας ή Λινοβάμβακοι.
15. Περισσότερες πληροφορίες για τα οικοδομήματα που βρίσκονταν εντός του συμπλέγμα-
τος στα Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 106-107, 109, 115, 118-119, 310-311·
Vartan Tashdjian, The Armenians…, σσ. 30-31, 48· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη
εκπαίδευση στην Κύπρο», Χρονικό, 188, 6 Νοεμβρίου, 2011, σσ. 3-22, εδώ σ. 7· Αλέξανδρος-Μι-
χαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας στην Κύπρο», Χρονικό, 45, 6 Ιανουαρίου, 2019, σσ.
3-22. εδώ σ. 6-8.
16. Το «Αρμένικο Ξενοδοχείο», το οποίο αργότερα ονομαζόταν «Ξενοδοχείο Σουλτανιάν»,
ιδρύθηκε περί το 1875 από τη ντόπια Χεγινέ Μαγκαριάν, η οποία στη συνέχεια παντρεύτηκε τον
Κεβόρκ Σουλτανιάν από την Τοκάτη. Ήταν το πρώτο ξενοδοχείο της Λευκωσίας (σε αντιδιαστολή
με τα διάφορα χάνια). Μεταξύ 1906-1920 εδώ συναντιόταν η μασονική στοά St. George’s Lodge,
ενώ εδώ διέμεναν διάφοροι διάσημοι φιλοξενούμενοι. Έκλεισε τις πόρτες του γύρω στο 1925, βλ.
Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 245-246.
17. Για περισσότερα, βλ. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 291· Vartan
Tashdjian, The Armenians…, σ. 34· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…,
σ. 51.
18. Για περισσότερα, βλ. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ.103-105· Vartan
Tashdjian, The Armenians…, σσ. 29-30· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λα-
τρείας…», σσ. 10-13.
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 309

ως Αρμενομονάστηρο) κατείχε μια τεράστια έκταση περίπου 10.000 σκαλών ή

1.340 εκταρίων, με χιλιάδες ελαιόδεντρα και χαρουπόδεντρα.
Ενώ το 1891 καταγράφηκαν 291 Αρμένιοι,19 το 1901 έφθαναν τους 553.20
Στην αριθμητική αυτή αύξηση πιθανώς συντέλεσε η επιστροφή στο Χριστιανισμό
μερικών Λινοβαμβάκων Αρμενίων,21 παρόλον ότι ο μεγαλύτερος παράγοντας
ήταν οι περίπου 1.000 πρόσφυγες των χαμιτικών σφαγών (1894-1896),22 εκ των
οποίων τελικά παρέμειναν μόνο 100, λόγω της κακής κατάστασης της τοπικής
οικονομίας.
Το 1886 ο ιερέας ντερ Χοβαννές Σιαχινιάν ανακαίνισε το Δημοτικό Σχολείο
και το ονόμασε Αρρεναγωγείο Βαρτανάντς,23 εις μνήμην του ιδρυτή του, Αρχι-
μανδρίτη Βαρτάν Μαμιγκονιάν. Το 1892 ανεγέρθηκε το παρεκκλήσι του Αγίου
Παύλου24 στο κοιμητήριο, βάσει της διαθήκης του διερμηνέα/μεταφραστή Μπο-
γός (Παύλου) Οτατζιάν. Το 1897 η Μητρόπολη ίδρυσε το Πτωχοκομείο,25 ενώ
μεταξύ 1900-1905 οι αδελφές Ρακέλ και Ωσαννά Σαρκισιάν λειτουργούσαν ένα
ιδιωτικό νηπιαγωγείο.26
Στη Λάρνακα,27 η Αμερικανίδα Προτεστάντισσα Susan Fluhart λειτουργούσε
μεταξύ 1896-1899 ένα μικρό εκπαιδευτήριο για τα Αρμενάκια προσφυγόπουλα,
ενώ μεταξύ 1900-1908 ο Νσιαν Γκεχαζιάν λειτουργούσε ένα μικρό αρμένικο σχο-

19. Η απογραφή (σσ. 48, 60-62) αναφέρει 269 Αρμενορθόδοξους, 11 Αρμενοκαθολικούς και
216 αρμενόφωνους.
20. Η απογραφή (σσ. 52, 68-70) αναφέρει 491 Αρμενορθόδοξους, 26 Αρμενοκαθολικούς και
505 αρμενόφωνους.
21. Υπάρχουν μαρτυρίες για Αρμένιους Λινοβάμβακους στα χωριά Άγιος Ιάκωβος, Άγιος Χα-
ρίτων, Αρμενοχώρι, Άρτεμη, Κορνόκηπος, Μελούντα και Πλατάνι.
22. Μεταξύ 1894-1896, ο Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ διέταξε την εξόντωση περίπου
300.000 Αρμενίων. Συνολικά, περίπου 50.000 Αρμενόπαιδα έμειναν ορφανά, 100.000 Αρμένιοι
προσφυγοποιήθηκαν και 150.000 εξισλαμίστηκαν. Ως αποτέλεσμα των σφαγών, στο νησί μας κα-
τέφθασαν (κατά κύριο λόγο στη Λάρνακα και τη Λεμεσό) περίπου 1.000 Αρμένιοι πρόσφυγες, οι
πλείστοι από τις πόλεις Ντιγιαρμπακίρ (Ντικρανακέρτ), Αϊντάπ και Κιλίς. Αυτοί εγκαταστάθηκαν
κυρίως στη Λευκωσία και τη Λάρνακα, αν και μερικοί επέλεξαν την περιοχή της Μονής του Αγίου
Μακαρίου (Αρμενομονάστηρο).
23. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 115· Vartan Tashdjian, The Armenians...,
σ. 48· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 7.
24. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 84· Vartan Tashdjian, The Armenians...,
σ. 32· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σσ. 18, 20.
25. Αυτό ήταν αρχικά το αρχοντικό του Χατζή Συμεών Αγά της Κριμέας, γαμπρού του δραγο-
μάνου και διαπρεπούς εμπόρου, Σαρκίς Αγά (18ος/19ος αιώνας). Αμέσως μετά τις χαμιτικές σφαγές
χρησιμοποιήθηκε για να στεγάσει προσφυγικές οικογένειες, ενώ ύστερα από το Β΄ Παγκόσμιο Πό-
λεμο, στέγαζε κυρίως ηλικιωμένους Αρμένιους.
26. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 13.
27. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 13.
310 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

λείο, υπό την αιγίδα της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Αποστολής.28 Πα-

ράλληλα, το 1897 ο Καρέν Τουρενιάν ίδρυσε ένα βραχύβιο παράρτημα29 του κόμ-
ματος ΑΕΟ Τασνακτσουτιούν.30 Το 1897 ο Βαχάν Κιουρκτζιάν (γνωστός ως Πα-
γκουράν) ίδρυσε για τα ορφανά στη Λευκωσία το Εθνικό Εκπαιδευτήριο-Ορφα-
νοτροφείο,31 το οποίο συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1904· κατά τους καλοκαι-
ρινούς μήνες τα μαθήματα διεξάγονταν στο Αρμενομονάστηρο. Στο χώρο του μο-
ναστηριού λειτουργούσε μεταξύ 1897-1914 ένα μικρό αρμενικό σχολείο32 για τα
παιδιά των αρμένικων οικογενειών που διέμεναν στους κοντινούς οικισμούς της
Ατάλιας (Αττάλου) και του Άη Γιώρκη.
Η αυγή του 20ού αιώνα βρήκε την αρμενοκυπριακή κοινότητα αρκετά ενδυ-
ναμωμένη. Το 1901 ο Παγκουράν και οι μαθητές του κατασκεύασαν σε λόφο νο-
τιοανατολικά του Αρμενομονάστηρου το πρώτο αρμενικό μνημείο33 στην Κύπρο,
αφιερωμένο στον Αββά Μεχιτάρ της Σεβαστείας.34 Το 1902, στη Λευκωσία, ιδρύ-
θηκε ο «Σύλλογος Αρμενίων Αναγνωστών», που το 1922 μετονομάστηκε σε «Αρ-

28. Η παρουσία της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Αποστολής στην Κύπρο ανάγεται στο
1887. Το 1892 έκτισαν την πρώτη τους εκκλησία στη Λάρνακα, ενώ το 1908 ίδρυσαν την Αμερι-
κανική Ακαδημία. Στη Λευκωσία έκτισαν την πρώτη τους εκκλησία το 1907 και το 1922 ίδρυσαν
την Αμερικανική Ακαδημία, βλ. Hercules Panayiotides-Djaferis, “The Reformed Presbyterian
Mission in Cyprus: A History and Evaluation”, Αδημ. Μεταπτ. Εργασία, (Western Seminary, 1995),
σσ. 16-61· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 31.
29. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 176.
30. Η Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία (Τασνακτσουτιούν) ιδρύθηκε το 1890 στην Τιφλίδα
και είναι σοσιαλιστικό κόμμα, το οποίο ανέκαθεν πρέσβευε μιαν «ελεύθερη και ανεξάρτητη Αρμε-
νία». Όντας το μεγαλύτερο από τα τρία παραδοσιακά αρμενικά κόμματα, δραστηριοποιείται σε σω-
ρεία τομέων, μαζί με τις αδελφές οργανώσεις Αρμενικός Σύνδεσμος Μέριμνας (1910), Αρμενική
Γενική Αθλητική Ένωση Χομενετμέν (1918), Πανεθνικός Αρμενικός Μορφωτικός και Πολιτιστικός
Σύλλογος Χαμαζκαΐν (1928), Αρμενική Ομοσπονδία Νεολαίας (1933) και Αρμενική Εθνική Επι-
τροπή (1941).
31. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 33· Susan Paul Pattie, Faith in
History…, σσ. 55-56· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 41, 115-117· Vartan
Tashdjian, The Armenians…, σσ. 48-49· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαί-
δευση…», σσ. 13-15. Στο Ορφανοτροφείο λειτουργούσε και τυπογραφείο, στο οποίο εκδόθηκε και
το βιβλίο Νήσος Κύπρος του Παγκουράν (1903).
32. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 121· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,
«Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 13.
33. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 103, 117· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χα-
τζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σ. 11.
34. Ο Αββάς Μεχιτάρ της Σεβαστείας (1676-1749) υπήρξε μεγάλος Αρμένιος λόγιος και μονα-
χός, ο οποίος το 1695 επισκέφθηκε την Κύπρο. Το 1701 ίδρυσε το αρμενοκαθολικό Τάγμα των Με-
χιταριστών στην Κωνσταντινούπολη, το οποίο μετακινήθηκε το 1703 στη Μεθώνη της Πελοπον-
νήσου, μέχρι το 1717, όταν εγκαταστάθηκε πλέον μόνιμα στο νησί του Αγίου Λαζάρου στη Βενε-
τία.
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 311

μενική Λέσχη»,35 ενώ ο Αρχιμανδρίτης Πετρός Σαρατζιάν πρόσθεσε δεύτερο

όροφο στο σχολικό κτίριο και ίδρυσε το Παρθεναγωγείο Σουσανιάν.36
Το 1911 καταγράφηκαν 611 Αρμένιοι.37 Δύο χρόνια νωρίτερα, είχαν αφιχθεί
περίπου 2.000 πρόσφυγες38 της σφαγής των Αδάνων, κυρίως στη Λάρνακα, εκ
των οποίων οι πλείστοι επέστρεψαν εντός του έτους. Περίπου ένα μήνα μετά τη
σφαγή ξεβράζονταν στις βόρειες ακτές της Κύπρου διαμελισμένα και κακοποιη-
μένα πτώματα39 Αρμενίων…
Το 1909 η Ρεβέκκα Κομιτασιάν ίδρυσε το αρμενικό σχολείο40 της Λάρνακας·
σύντομα, ο Επίσκοπος Αδάνων Μουσιέγ Σεροπιάν εξασφάλισε χρηματοδότηση
από το AGBU41 και έτσι κτίστηκε το Εθνικό Σχολείο Μουσεγιάν. Την ίδια χρονιά,
δίπλα από το σχολείο άρχισε το κτίσιμο της εκκλησίας του Αγίου Στεφάνου,42 η
οποία ολοκληρώθηκε το 1913 και θεωρείται το πρώτο μνημείο παγκοσμίως για
τις αρμενικές σφαγές. Το 1912 και το 1913 ιδρύθηκαν παραρτήματα του AGBU43
στη Λάρνακα και τη Λευκωσία, αντίστοιχα, ενώ το 1917 προστέθηκε δεύτερο δω-

35. Το 1908 εγκαταστάθηκε σε χώρο στο πλάι της εκκλησίας, τον οποίο είχε δωρίσει στη Μη-
τρόπολη η Χανεμί Εραμιάν. Susan Paul Pattie, Faith in History…, σσ. 73-74· Αναστασία Σιακαλλή,
Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 159, 177-178· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σσ. 42, 46· Karnig
M. Tourian, My Memoirs, Nicosia, n.p., 1999, σ. 82· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί
χώροι λατρείας…», σ. 8.
36. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 87, 115· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 48· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 7.
37. Η απογραφή (σσ. 58, 71-73) αναφέρει 549 Αρμενορθόδοξους, 9 Αρμενοκαθολικούς και 551
αρμενόφωνους.
38. Susan Paul Pattie, Faith in History …, σσ. 58-59· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της
Κύπρου…, σσ. 42, 90· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η σφαγή των Αδάνων και η Κύπρος»,
Αρμενικά, 84, Ιαν.-Μάρ. 2015, σ. 52.
39. Υπάρχουν πληροφορίες για ξεβρασμένα πτώματα στις ακτές της επαρχίας Κερύνειας (Λά-
πηθος, Άγιος Επίκτητος, Άγιος Αμβρόσιος) και τη χερσόνησο της Καρπασίας, βλ. Αναστασία Σια-
καλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 42-44· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η σφαγή των
Αδάνων…», σ. 52.
40. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 118· Vartan Tashdjian, The Armenians…,
σ. 50· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 10.
41. To AGBU (Armenian General Benevolent Union-Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας)
ιδρύθηκε το 1906 στο Κάιρο με σκοπό να βοηθήσει το αρμενικό έθνος πνευματικά, οικονομικά και
ηθικά. Σήμερα είναι η μεγαλύτερη μη κερδοσκοπική αρμένικη οργάνωση στον κόσμο.
42. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 32· Susan Paul Pattie, Faith in
History …, σ. 61· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 90-92· Vartan Tashdjian,
The Armenians…, σσ. 33-34· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…»,
σσ. 15-17.
43. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων και η Κύπρος
(1915-1940)», Αρμενικά, 84, Ιαν.-Μάρ. 2015, σσ. 90-93, εδώ σ. 91· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρ-
μένιοι της Κύπρου…, σ. 177· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 42.
312 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

μάτιο44 για το αρμένικο σχολείο της Λάρνακας, ύστερα από δωρεά της δεσποι-
νίδας Χανεμί Εραμιάν.
Το 1921 καταγράφηκαν 1.573 Αρμένιοι,45 ενώ το 1931 αριθμούσαν 3.617
άτομα.46 Οι Αρμενορθόδοξοι, οι οποίοι και αποτελούσαν τη μεγάλη πλειοψηφία
του αρμενοκυπριακού πληθυσμού (76% το 1921 και 93% το 1931), από το 1924
υπάγονται47 πνευματικά στο Καθολικάτο (Πατριαρχείο) του Μεγάλου Οίκου της
Κιλικίας.
Η φιλόξενη Κύπρος μας είχε ανοίξει απλόχερα τις αγκάλες της για να υποδε-
χθεί περίπου 9.000 κατατρεγμένους πρόσφυγες της Αρμενικής Γενοκτονίας από
τη Μικρά Ασία, τη Δυτική Αρμενία και την Κιλικία, οι οποίοι κατέφθασαν σε όλα
της τα λιμάνια, κυρίως αυτό της Λάρνακας.48
Γιατί όμως στην Κύπρο; Για κάποιους ήταν καθαρή τύχη, αφού μέχρι εδώ
έφταναν τα χρήματα που είχαν για το βαπόρι· μερικοί την επέλεξαν λόγω της εγ-
γύτητάς της με την Κιλικία, με την απατηλή ελπίδα ότι κάποτε θα επέστρεφαν,
ενώ άλλοι την προτίμησαν εξαιτίας της ασφάλειας και της τάξης που πρόσφερε η
βρετανική διοίκηση. Μολονότι οι πλείστοι έκαμαν τελικά διευθετήσεις για να
εγκατασταθούν αλλού, περίπου 1.300 παρέμειναν και έκαμαν την Κύπρο νέα τους
πατρίδα.
Εργατικοί, καλλιεργημένοι και φιλοπρόοδοι, έδωσαν μια νέα πνοή στην παλιά
κοινότητα των ντεγατσί (ντόπιοι Αρμένιοι) και δεν άργησαν να ορθοποδήσουν και
να καθιερωθούν ως άνθρωποι των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών,
δεινοί έμποροι, ικανοί επιχειρηματίες, αξεπέραστοι τεχνίτες, πρωτοπόροι επαγ-
γελματίες, ευσυνείδητοι δημόσιοι υπάλληλοι,49 πειθαρχημένοι αστυνομικοί κτλ.

44. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 172· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,

«Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 10.
45. Η απογραφή (σσ. 53, 64-66) αναφέρει 1.197 Αρμενορθόδοξους και 1.503 αρμενόφωνους.
46. Η απογραφή (σσ. 52-53, 70-73) αναφέρει 3.377 Αρμενορθόδοξους και 3.307 αρμενόφω-
νους.
47. Προηγουμένως, υπαγόταν εναλλάξ στο Αρμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης
[1877-1888, 1897-1898 και 1908-1921 (de facto), de jure μέχρι το 1924] και το Αρμενικό Πατριαρ-
χείο της Ιερουσαλήμ (1888-1897 και 1898-1908), βλ. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύ-
πρου…, σ. 108· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σσ. 4-5. Για τη
διοικητική οργάνωση της Μητρόπολης, βλ. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι
λατρείας…», σσ. 5-6.
48. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 31· Susan Paul Pattie, Faith in
History …, σσ. 59-61· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 63-64, 153· Αλέξαν-
δρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 90. Η πλειοψηφία των προσφύγων
προερχόταν κυρίως από τα Άδανα, τη Σελεύκεια, την Καισάρεια, το Χατζίν και το Αϊντάπ.
49. Σε σχέση με τον αριθμό των Αρμενίων στην Κύπρο, η συμμετοχή τους στη δημόσια υπη-
ρεσία ήταν δυσανάλογα μεγάλη, όντας πολύγλωσσοι και επιμελείς. Ορισμένοι από αυτούς ανήλ-
θαν σε πολύ υψηλές θέσεις: εκτός από τον προαναφερθέντα Απισογόμ Ουτιτζιάν (1878-1919), άλλοι
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 313

Έφεραν νέες ή/και βελτίωσαν ήδη υπάρχουσες τέχνες,50 εισήγαγαν δε διάφορα

δημοφιλή γλυκά και εδέσματα στην κυπριακή κουζίνα.51
Κάποιοι υπηρέτησαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ως ημιονοδηγοί και μετα-
φραστές, ενώ άλλοι συμμετείχαν στην Αρμενική Λεγεώνα,52 μια βοηθητική μο-
νάδα του Γαλλικού Στρατού που σχηματίστηκε και εκπαιδεύτηκε στη Μοναρκά
της Καρπασίας μεταξύ 1916-1918.
Οι περισσότεροι πρόσφυγες κατευθύνθηκαν στη Λευκωσία, όπου στον Αρμε-
νομαχαλλά ζούσε μια καλά οργανωμένη αρμενική κοινότητα. Το 1921, με πρω-
τοβουλία του Μητροπολίτη Πετρός Σαρατζιάν, ιδρύθηκε η εκκλησιαστική χορω-
δία «Σουρπ Αστβατζατζίν»,53 υπό το μεγάλο μουσουργό Βαχάν Μπετελιάν,54 τα
δε υφιστάμενα σχολεία αντικατέστησε το μεικτό Εθνικό Σχολείο Μελικιάν, χάρη
στη διαθήκη που εκλιπόντος γαιοκτήμονα Αρτίν Μπέη Μελικιάν. Λόγω των αυ-

υψηλόβαθμοι Αρμένιοι στην αποικιακή δημόσια υπηρεσία ήσαν, χρονολογικά, ο Κασπάρ Αμιρα-
γιάν [Αρχιδιερμηνέας και Αρχιπρωτοκολλητής στο Ανώτατο Δικαστήριο (1878-1905), και Βοηθός
Δικηγόρος του Στέμματος (1907-1924)], ο Μικαέλ Κασιλιάν και ο Χραντ Ουτιτζιάν (Αρχιμε-
ταφραστές Τουρκικών, 1919-1927 και 1927-1930, αντίστοιχα), ο Βαχράμ Λεβονιάν [Γενικός
Επιθεωρητής Τμήματος Υδάτων, Υδατοπρομήθειας και Άρδευσης (1939-1952), και Διευθυντής του
Συμβουλίου Υδατοπρομήθειας Λευκωσίας (1951-1960)], ο Αράμ Κεβορκιάν [Γενικός Διευθυντής
του Ταχυδρομείου (1947-1950)] και ο Γερβάντ Νικογοσιάν [Επιθεωρητής του Ταχυδρομείου
(1954-1960)].
50. Οι Αρμένιοι ήσαν οι πρώτοι κατασκευαστές καθισμάτων και χτενών, κλειδαράδες, μηχανι-
κοί, ταπετσάρηδες, τσιγκογράφοι, σφραγιδοποιοί και ωρολογάδες, ενώ βελτίωσαν την τέχνη του
τσαγκάρη και του φωτογράφου, εισήγαγαν δε τον κινηματογράφο.
51. Οι Αρμένιοι έφεραν τον αρμένικο παστουρμά, το γύρο, τις κούπες, τα λαχματζιούν, τους
λοκμάδες, τον μπακλαβά, τα παγάκια, τις πόμπες και τα παστά χρυσόμηλα στην κυπριακή κουζί-
να, βλ. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 277· Karnig M. Tourian, My Memoirs...,
σ. 5.
52. Γνωστή αρχικά ως Λεγεώνα της Ανατολής (Légion d’Orient), αποτελείτο από περισσότε-
ρους από 4.000 εθελοντές από ολόκληρη την Αρμενική Διασπορά. Αφού σημείωσε την περίφημη
Νίκη του Αραρά (19/09/1918), η Λεγεώνα μεταφέρθηκε στην Κιλικία, στην οποία παρέμεινε μέχρι
τη διάλυσή της το Σεπτέμβριο του 1920, βλ. Susan Paul Pattie, The Armenian Legionnaires: Sacrifice
and Betrayal in World War I, Λονδίνο, I. B. Tauris, 2018, σσ. 43-59, Αναστασία Σιακαλλή, Οι
Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 49-57, Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σσ. 2-3 και Αλέξανδρος-Μι-
χαήλ Χατζηλύρας, «Η Ανατολική/Αρμενική Λεγεώνα και η Κύπρος», Χρονικό, 21 Απριλίου, 2019,
σσ. 8-20.
53. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 87-88, 218· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χα-
τζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 92. Η χορωδία αυτή είναι η παλαιότερη τετράφωνη
χορωδία στην Κύπρο.
54. Ο Βαχάν Μπετελιάν (1894-1990) από τα Άδανα αξίζει ιδιαίτερης μνείας, αφού δίδαξε
μουσική και βιολί σε μέλη όλων των κοινοτήτων του νησιού, σε ωδεία, στο Μελικιάν-Ουζουνιάν,
το Μελκονιάν, την Αγγλική Σχολή, το Τουρκικό Λύκειο και στο σπίτι του, θεωρείται δε ο «πατέ-
ρας» της κλασσικής μουσικής στην Κύπρο, βλ. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου...,
σσ. 217-219.
314 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

ξανόμενων αναγκών χώρου, το 1938 κτίστηκε δίπλα του το Εθνικό Σχολείο Ου-
ζουνιάν, ύστερα από δωρεά του ζεύγους Ντικράν και Τουμά Ουζουνιάν· εφεξής,
λειτούργησαν ως ενιαία σχολική μονάδα,55 με την ονομασία Εθνικό Σχολείο Με-
λικιάν-Ουζουνιάν.56 Επιπλέον, το 1932 ανεγέρθηκε δίπλα από το Ουζουνιάν το
Μνημείο της Γενοκτονίας,57 το δεύτερο αρχαιότερο τους είδους του στον κόσμο,
χάρη στην πρωτοβουλία του Αρχιεπισκόπου Πετρός Σαρατζιάν.
Από το 1927 ο μουχτάρης (κοινοτάρχης)58 της ενορίας Καραμάν Ζατέ59 είναι
Αρμένιος. Έξω από τα τείχη, το 1931, λόγω υγειονομικών ανησυχιών, σταμάτησε
η λειτουργία του υφιστάμενου κοιμητηρίου και ιδρύθηκε νέο κοιμητήριο60 στα
δυτικά του Αγίου Δομετίου, στο χώρο του οποίου κτίστηκε το 1938 το παρεκκλήσι
της Αγίας Αναστάσεως,61 χάρη στη δωρεά του ταπητέμπορα Χαρουτιούν (Ανα-
στάσιου) Μποχτζαλιάν.
Στον κοινωνικό τομέα,62 ιδρύθηκε η «Ένωση Αρμενίδων» (1916), οι ομάδες
ποδοσφαίρου και προσκόπων του «Χομενετμέν» (1927-1928 και 1925-1930, αντί-
στοιχα), το 12ο Σύστημα Προσκόπων Κύπρου (1936-1947) και η ποδοσφαιρική
ομάδα «Καϊτζάκ», η οποία μεταξύ 1930-1931 έλαμψε και έσβησε σαν αστραπή,
αφού ανακηρύχθηκε πρώτη κυπελλούχος Κύπρου. Εκδίδονταν, επίσης, οι εφη-

55. Τα σχολεία αυτά διέθεταν φιλαρμονική (1926-1941), το 4ο Σύστημα Προσκόπων Κύπρου

(1937-1963) και την 8η Ομάδα Οδηγών Κύπρου (1949-1963). Και τα τέσσερα (4) δημόσια αρμένικα
σχολεία ήσαν υπόλογα στη Σχολική Εφορεία Αρμενικών Σχολείων, τα μέλη της οποίας διόριζε από
το 1920 ο εκάστοτε Ύπατος Αρμοστής/Κυβερνήτης.
56. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 32· Susan Paul Pattie, Faith in
History …, σ. 58· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 118-119, 159, 322· Vartan
Tashdjian, The Armenians…, σ. 49· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση...»,
σσ. 7-8.
57. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 69-70· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζη-
λύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 91· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η
Ανατολική/Αρμενική Λεγεώνα…», σ. 21. Φτιαγμένο από κονίαμα, ήταν ανεπίσημα αφιερωμένο και
στους ήρωες της μάχης του Αραρά.
58. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 200· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,
Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 85.
59. Μαζί με την ενορία Αράπ Αχμέτ Πασιά, η ενορία αυτή συνιστούσε τον Αρμενομαχαλλά της
Λευκωσίας, στον οποίο κατοικούσε η πλειοψηφία των Αρμενοκυπρίων της πρωτεύουσας, βλ. Susan
Paul Pattie, Faith in History…, σσ. 56-58, 65 και Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου...,
σσ. 157-160.
60. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 291· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,
Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 51.
61. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 94· Vartan Tashdjian, The Armenians...,
σ. 32· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σ. 20.
62. Susan Paul Pattie, Faith in History…, σσ. 73, 100-101· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι
της Κύπρου…, σσ. 177-182· Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σσ. 23, 77-79· Αλέξανδρος-Μιχαήλ
Χατζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 91.
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 315

μερίδες63 Αζάτ Κιπραχάι (1922-1923), Οβασίς (1928-1930) και η σχολική εφημε-

ριδούλα Νσούιλ (1936-1938).
Το 1934 ιδρύθηκε η «Ένωση Αρμενίων Νέων (AYMA)»,64 η οποία έκτοτε
αποτελεί το επίκεντρο της κοινωνικής, αθλητικής και πολιτιστικής ζωής της αρ-
μενοκυπριακής κοινότητας· από το 1938 είχε αδελφή οργάνωση την «Ένωση Αρ-
μενίδων Κιλικίας», η οποία το 1949 έλαβε την ονομασία «Πολιτιστικός Σύλλογος
Χαμαζκαΐν».65 Η ΑΥΜΑ διέθετε από το 1935 τη γνωστή ανά το παγκύπριο ποδο-
σφαιρική της ομάδα,66 η οποία εγγράφηκε στην ΚΟΠ το 1945.
Τέλος, χάρη στη γενναιόδωρη δωρεά των καπνέμπορων αδελφών Κρικόρ και
Καραμπέτ Μελκονιάν, μεταξύ 1924-1926 κτίστηκε στην Αγλαντζιά το Εκπαιδευ-
τικό Ινστιτούτο Μελκονιάν,67 για να στεγάσει και να μορφώσει ορφανά αρμενό-
παιδα, τα οποία φύτεψαν το άλσος68 μπροστά από τη σχολή εις μνήμην των σφα-
γιασθέντων συγγενών τους. Ένα μοναδικό και απαράμιλλο επίτευγμα, το Μελ-
κονιάν υπήρξε φάρος ελπίδας και πολιτισμού για τον απανταχού αρμενισμό και
την αρμενοφωνία και ταυτόχρονα πρεσβευτής της Κύπρου στην οικουμένη. Έχο-
ντας ξεκινήσει ως ορφανοτροφείο (1926-1940), εξελίχθηκε σε παγκοσμίου φήμης
δευτεροβάθμια σχολή (1934-2005) με οικοτροφείο, εξαιρετικά πλούσια βιβλιο-
θήκη, άρτια εξοπλισμένα εργαστήρια, διοργάνωνε δε πληθώρα εκδηλώσεων69 και
εξέδιδε το περιοδικό Άυκ (1937-1940, 1948-1956, 1959-1964, 1970-1982,
1993-2006).

63. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 220· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,

«Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 92.
64. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 182, 203-204· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σσ. 44-45· Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σσ. 82-83.
65. Vartan Tashdjian, The Armenians…, σσ. 44-45· Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σ. 83·
Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 92.
66. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 182-183, 203· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 44· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 118.
67. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σσ. 32-33· Susan Paul Pattie, Faith
in History…, σσ. 75-77· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 128-129· Vartan
Tashdjian, The Armenians…, σσ. 52-53· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Εκπαιδευτικό Ινστι-
τούτο Μελκονιάν: Ένα νησί μέσα σε ένα νησί», Χρονικό, 38, 18 Νοεμβρίου, 2018, σσ. 7-9.
68. Το άλσος αυτό έχει ιδιαίτερη συναισθηματική αξία, αφού φυτεύτηκε από τα πρώτα ορφανά,
εις μνήμην των σφαγιασθέντων συγγενών τους: κάθε κυπαρίσσι είναι σαν ένας σταυρός για μια οι-
κογένεια που χάθηκε στη Γενοκτονία. Πουθενά αλλού στον κόσμο δεν τιμάται με αυτό τον τρόπο
η μνήμην των Αρμενίων μαρτύρων, ούτε στην Αρμενία.
69. Το Μελκονιάν διέθετε χορωδία, ορχήστρα, χορευτικό σχήμα και θίασο, ομάδες ποδοσφαί-
ρου, καλαθόσφαιρας και πετόσφαιρας, το ιστορικό 7ο Σύστημα Προσκόπων Κύπρου (1932-2007)
και την 9η Ομάδα Οδηγών Κύπρου (1950-2005), ενώ για μια περίοδο διέθετε επίσης τυπογραφείο,
ηλεκτροπαραγωγικό σταθμό, νοσοκομείο και φάρμα ανατροφής ζώων.
316 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

Αρκετοί πρόσφυγες παρέμειναν στη Λάρνακα, όπου το 1923 - με συνεισφορά

της Φιλομορφωτικής Ένωσης Αδάνων και της Μητρόπολης - κτίστηκε μεγαλύ-
τερο σχολικό κτίριο,70 ενώ επίσης λειτούργησε το αρμενικό κοιμητήριο της πόλης
του Ζήνωνα. Υπήρχαν, επίσης, κάποια ιδιωτικά σχολεία (1916-1918 και 1921-
1936)71 και δύο προσκοπικές ομάδες [«Χομενετμέν»: 1920-1922 και 11ο ΣΠΚ
(του σχολείου): 1927-1930 και 1938-1959].72 Παράλληλα, ιδρύθηκε ο «Σύνδε-
σμος Αρμενοφωνίας» (1923-1929), ο «Σύνδεσμος Αρμενίων Βιβλιοφίλων» (1923-
1931) και η «Ένωση Αρμενίδων» (1925-1931), που το 1931 συγκρότησαν την
«Αρμενική Λέσχη»,73 ενώ εκδίδονταν οι εφημερίδες74 Κρασέρ (1923-1925), Αράξ
(1924-1929) και Λουσαρπί (1925-1929).
Μερικοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Λεμεσό, στην οποία - με πρωτοβου-
λία του Αρχιεπισκόπου Σαρατζιάν - ιδρύθηκε αρμένικο σχολείο (1928)·75 επι-
πλέον, συστάθηκαν η «Ένωση Αρμενίδων Κυριών» (1934-1951) και παράρτημα
του AGBU (1936),76 ενώ - ύστερα από έρανο και θεατρικές παραστάσεις - κτί-
στηκε η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου77 μεταξύ 1939-1940.

70. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 32· Susan Paul Pattie, Faith in
History …, σ. 61· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 118-119· Vartan Tashdjian,
The Armenians…, σ. 50· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η αρμένικη εκπαίδευση…, σ. 10. Το
1926 προστέθηκε δεύτερος όροφος, ύστερα από δωρεά του ευεργέτη Καραμπέτ Μελκονιάν. Μέχρι
το 1933 υπαγόταν στο Μελικιάν-Ουζουνιάν, ενώ μεταξύ 1933-1961 είχε δικό του Διευθυντή.
71. Επρόκειτο για σχολεία υπό την Αμερικανική Ακαδημία Λάρνακας (1916-1918), την εκκλη-
σία Terra Santa (1921-1923), τα μικρά ιδιωτικά εκπαιδευτήρια των Χαρουτιούν Καλαϊτζιάν, Βερκίν
Απατζιάν και της Προτεστάντισσας Σατενίκ Ντερντεριάν (1922-1923), νηπιαγωγείο υπό την αιγίδα
της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Αποστολής (1923-1929) και Δημοτικό Σχολείο στην Αμε-
ρικανική Ακαδημία Λάρνακας (1923-1936), βλ. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…,
σ. 122· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 103.
72. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 178-179· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χα-
τζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 91.
73. Susan Paul Pattie, Faith in History…, σ. 79· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…,
σ. 178· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 43· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η Γενοκτονία
των Αρμενίων…», σ. 91.
74. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 220· Vartan Tashdjian, The Armenians...,
σ. 41· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 91.
75. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 88, 119· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 51· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 11. Το σχο-
λείο υπαγόταν στο Μελικιάν-Ουζουνιάν. Από το 1940, πλέον τα μαθήματα γίνονταν στο χώρο της
εκκλησίας.
76. Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 43· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η Γενοκτονία
των Αρμενίων…», σ. 91.
77. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 32· Αναστασία Σιακαλλή, Οι
Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 94-95· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 34· Αλέξανδρος-Μιχαήλ
Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σσ. 17-18. Από το 1940, πλέον τα μαθήματα γίνονταν
στο χώρο της εκκλησίας.
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 317

Κάποιοι πρόσφυγες κατέληξαν στην Αμμόχωστο, όπου χάρη στην οικονομική

συνεισφορά της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Αποστολής άνοιξε αρμένικο
σχολείο78 το 1927, ενώ το 1936 το Τμήμα Αρχαιοτήτων τους παραχώρησε τη με-
σαιωνική εκκλησία79 της Παναγίας του Καντσβώρ (1346), ύστερα από ενέργειες
του Αρχιεπισκόπου Σαρατζιάν· όντας αλειτούργητη για τέσσερις (4) και πλέον
αιώνες, η αναγκαία αναστήλωσή της πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1937-1944, χάρη
σε εισφορές από το ποίμνιο και το γαιοκτήμονα Στεπάν Εραμιάν.
Ορισμένοι πρόσφυγες δημιούργησαν μια μικρή παροικία στον Αμίαντο, όπου
μεταξύ 1928-1939 και 1942-1948 λειτουργούσε αρμένικο σχολείο80 υπό την αι-
γίδα της Tunnel Asbestos Cement Ltd. Μικρά αρμενικά σχολεία λειτούργησαν
ακόμα στον Πρόδρομο (1938-1942) και το Μαυροβούνι (1939-1942),81 το δεύ-
τερο υπό την αιγίδα της Κυπριακής Μεταλλευτικής Εταιρείας.
Τέλος, ελάχιστοι πρόσφυγες κατοίκησαν πέριξ του Αρμενομονάστηρου, το
οποίο χρησιμοποιόταν ως κατασκηνωτικός χώρος και θέρετρο. Το 1931 το υφι-
στάμενο πέτρινο μνημείο προς τιμή του Αββά Μεχιτάρ αντικατέστησε οβελίσκος
από κονίαμα, ενώ το 1933 διαμορφώθηκε πλατεία και κατασκευάστηκε αναμνη-
στική πέτρινη στήλη82 προς τιμή της επίσκεψης του Καθόλικου (Πατριάρχη)
Σαχάκ Β΄. Επιπλέον, στο γειτονικό οικισμό της Αττάλου λειτουργούσε μικρό αρ-
μενικό σχολείο (1910-1922).83
*****
Το 1935 καταγράφηκαν 3.819 Αρμένιοι στην Κύπρο.84 Κατά τη διάρκεια του
Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ορισμένοι Αρμενοκύπριοι συμμετείχαν85 στην Κυ-
πριακή Εθελοντική Δύναμη και το Κυπριακό Σύνταγμα· επιπλέον - λόγω της προ-

78. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 119· Vartan Tashdjian, The Armenians…,
σ. 51· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 11. Το σχολείο υπαγόταν
στο Μελικιάν-Ουζουνιάν.
79. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 32· Αναστασία Σιακαλλή, Οι
Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 94· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 33· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χα-
τζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σσ. 13-15.
80. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 122· Vartan Tashdjian, The Armenians...,
σ. 51· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 13.
81. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 122· Vartan Tashdjian, The Armenians...,
σ. 51· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 103.
82. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 104· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,
«Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σσ. 11-12.
83. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 13.
84. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 152.
85. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 184-185· Karnig M. Tourian, My
Memoirs…, σ. 38· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 45.
318 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

ληπτικής εκκένωσης - μεταξύ 1941-1942 λειτούργησαν διάφορα μικρά αρμένικα

σχολεία86 στον Αγρό, την Αναφωτία, τα Λεύκαρα, την Ορμήδεια, τον Πεδουλά,
τα Περβόλια, τον Πρόδρομο και τη Σκουριώτισσα.
Το 1944 ιδρύθηκε στη Λευκωσία ο δραστήριος «Σύνδεσμος Φίλων της Αρμε-
νίας»87 από ομάδα υποστηρικτών του κινήματος του νερκάγτ για «επαναπατρι-
σμό»88 στη Σοβιετική Αρμενία· γρήγορα άνοιξε παραρτήματα στη Λάρνακα, τη
Λεμεσό και την Αμμόχωστο. Γνωστό και ως Παρεγκαμάτς, μέχρι το κλείσιμό του
(1951) διέθετε89 τις ομάδες ποδοσφαίρου και πετόσφαιρας «Νορ Καϊτζάκ», χορω-
δία, μπάντα και θίασο, ενώ επίσης εξέδιδε την εφημερίδα Νορ Αράξ (1945-1948).
Το 1947 το Παρεγκαμάτς συνέστησε την «Αρμενοκυπριακή Επιτροπή Επα-
ναπατρισμού»· αγνοώντας την αντίσταση από το κόμμα Τασνακτσουτιούν και
την αποικιακή κυβέρνηση, πέραν των 2.000 Αρμενοκυπρίων εγγράφηκαν90 για
να μεταναστεύσουν στην Αρμενία. Παρά τον τεράστιο ενθουσιασμό των εγγρα-
φέντων, τελικά οι σοβιετικές αρχές προτίμησαν Αρμένιους από φτωχότερες χώρες
της Μέσης Ανατολής και των Βαλκανίων, έτσι η Επιτροπή διέκοψε το έργο της
τον επόμενο χρόνο. Αντί δε να επιστραφούν, οι συνδρομές που είχαν μαζευτεί για
την «πατρίδα» κατέληξαν τελικά στις τζέπες των «πατριωτών» διοργανωτών…
Η Αρμενική Λέσχη Λευκωσίας είχε τις ποδοσφαιρικές ομάδες91 «Αραράτ»
(1938-1940) και «Καϊτζάκ» (1943-1944 & 1957-1963)], η Αρμενική Λέσχη Λάρ-
νακας είχε μια βραχύβια ομάδα χόκεϋ (1945-1947), η δε ΑΥΜΑ διέθετε92 ομάδα

86. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 122· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,

«Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 13.
87. Susan Paul Pattie, Faith in History…, σσ. 95-96· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύ-
πρου…, σσ. 183-184, 190-191, 220-221· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 45· Karnig M.
Tourian, My Memoirs…, σ. 83.
88. Το νερκάγτ ήταν ένα παναρμενικό κίνημα μετανάστευσης Αρμενίων της Διασποράς προς τη
Σοβιετική Αρμενία, στο πλαίσιο μιας συντονισμένης προσπάθειας της Αρμενικής ΣΣΔ και της Εκ-
κλησίας της Αρμενίας να ενισχύσουν τις αξιώσεις τους επί των εδαφών της ιστορικής Αρμενίας,
κάνοντας έκκληση στα πατριωτικά αισθήματα των Αρμενίων της Διασποράς. Σε συνεργασία με το
AGBU και το κόμμα Ραμγκαβάρ, γινόταν μαζική προπαγάνδα, ξεσηκώνοντας μια θύελλα ενθου-
σιασμού στις αρμενικές κοινότητες της Διασποράς και δημιουργώντας υψηλές προσδοκίες για την
εγκατάστασή τους στην «πατρίδα», την οποία αντιλαμβάνονταν ως τον «τελικό τους προορισμό».
Εκ των υστέρων, θα μπορούσε να θεωρηθεί σοβιετική μανούβρα της εποχής του Ψυχρού Πολέμου.
Τα κυριότερα κύματα του νερκάγτ έλαβαν χώρα μεταξύ 1921-1936, 1946-1949 και 1962-1982.
89. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 220-221· Karnig M. Tourian, My
Memoirs…, σ. 83· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 55.
90. Susan Paul Pattie, Faith in History …, σ. 96· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύ-
πρου…, σσ. 190-191.
91. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 183-184· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χα-
τζηλύρας, «Η Γενοκτονία των Αρμενίων…», σ. 91.
92. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 99, 183-184, 203-204· Vartan
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 319

χόκεϋ (1945-1960), την εκκλησιαστική χορωδία «Κομιτάς» (1946-1948), καθώς

επίσης και την ποδοσφαιρική της ομάδα (1935-2011), η οποία διαγωνιζόταν στην
α΄ κατηγορία (1947-1956 και 1960-1962).
Ύστερα από τις αναγκαίες επιδιορθώσεις, η παροικία της Αμμοχώστου χρησι-
μοποιούσε από το 1945 τη μεσαιωνική εκκλησία της Παναγίας του Καντσβώρ
(1346)· μετά από πυρκαγιά που κακόβουλα έθεσαν σε αυτή Τουρκοκύπριοι εξ-
τρεμιστές το Μάρτιο του 1957 και χάρη στην παραχώρηση της Ιεράς Αρχιεπισκο-
πής Κύπρου, τα μέλη της εκκλησιάζονταν πλέον στην παλιά εκκλησία της Αγίας
Παρασκευής στα Κάτω Βαρώσια, ενώ για μεγάλες τελετές χρησιμοποιόταν η εκ-
κλησία του Αγίου Ιωάννη.93 Τέλος, το 1949 ιδρύθηκε το τοπικό παράρτημα94 του
AGBU.
Η απογραφή του 1946 κατέγραψε95 3.962 Αρμένιους, οι οποίοι αυξήθηκαν96
σε 4.549 το 1956. Μεταξύ 1947-1949 είχαν καταφύγει εδώ κάποιοι Παλαιστινο-
αρμένιοι πρόσφυγες, όπως έκαμαν και κάποιοι Αιγυπτιοαρμένιοι λόγω της κρίσης
του Σουέζ (1956-1957)· ορισμένοι από αυτούς παρέμειναν97 στην Κύπρο.
Στο μεταξύ, το 1947 οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί απέκτησαν δική τους εκκλησία98
στην εντός των τειχών Λευκωσία, χάρη στην οικονομική συνεισφορά της Μεταρ-
ρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Αποστολής και των πιστών, ενώ την ίδια χρονιά
επανασυστάθηκε παράρτημα99 του κόμματος ΑΕΟ Τασνακτσουτιούν στην
Κύπρο· το 1956 συστάθηκε μικρότερου εκτοπίσματος παράρτημα100 του κόμμα-
τος Ραμγκαβάρ.101

Tashdjian, The Armenians…, σ. 44· Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σ. 79· Αλέξανδρος-Μιχαήλ

Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 118.
93. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 96· Vartan Tashdjian, The Armenians...,
σ. 33· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σ. 14.
94. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 202.
95. Η απογραφή (Tables, σσ. 22-24, Report, σσ. 11, 90) αναφέρει 3.686 Αρμενορθόδοξους και
3.678 αρμενόφωνους, συνδυάζοντας τους οποίους (Tables, σ. 71) εξάγεται ο αριθμός 3.962.
96. Η καταγραφή (σσ. 16, 38-41) κατέγραψε 4.549 Αρμένιους.
97. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 34· Susan Paul Pattie, Faith in
History…, σσ. 89, 127· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 28· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,
Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 45.
98. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 32· Αναστασία Σιακαλλή, Οι
Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 95-96· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 38· Αλέξανδρος-Μιχαήλ
Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σσ. 20-21.
99. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 176· Karnig M. Tourian, My Memoirs…,
σ. 85.
100. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 176-177· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 43.
101. Το Αρμενικό Δημοκρατικό Φιλελεύθερο κόμμα Ραμγκαβάρ ιδρύθηκε το 1921 στην Κων-
σταντινούπολη, ως μετεξέλιξη των κομμάτων Αρμενακάν (1885), Φιλελεύθερο Κόμμα Αναμορφω-
320 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

Το 1950 κτίστηκε το νέο κτίριο της προδημοτικής102 στη θέση του παρθενα-
γωγείου Σουσανιάν στη Λευκωσία, χρησιμοποιώντας έσοδα από διάφορες εκδη-
λώσεις, το δε 1951 - με δαπάνες της Μητρόπολης - ανεγέρθηκε δίπλα από την
εκκλησία του Αγίου Γεωργίου το αρχικό κτίριο του Αρμενικού Σχολείου
Λεμεσού,103 το οποίο επεκτάθηκε το 1954.
Το 1953 άρχισε να μεταδίδεται η αρμένικη ραδιοφωνική εκπομπή104 από την
Κυπριακή Ραδιοφωνική Υπηρεσία (Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου από το 1960),
ενώ το 1954 άνοιξε τις πόρτες του στο χώρο του Μελκονιάν το Μουσείο Τέχνης
Ουτιτζιάν,105 δωρεά του Αρμενοκύπριου συλλέκτη Βαχράμ Ουτιτζιάν. Η πλούσια
συλλογή ήταν ανοικτή για το κοινό κάθε Κυριακή και λειτουργούσε μέχρι το
1964. Επίσης στο χώρο του Ινστιτούτου κατασκευάστηκε μεταξύ 1954-1956 το
καλλιμάρμαρο μαυσωλείο106 των ευεργετών αδελφών Μελκονιάν.
Το 1955 ιδρύθηκαν γυναικεία βοηθητικά σώματα107 στα τέσσερα παραρτή-
ματα του AGBU, ενώ το 1958 το AGBU Λευκωσίας απέκτησε ιδιόκτητο οί-
κημα108 στην οδό Βικτωρίας, χάρη στη δωρεά του Μοβσές Σουλτανιάν.
Το 1959 αποτέλεσε κομβικό έτος: στη Λευκωσία η ΑΥΜΑ σχημάτισε το 77ο
ΣΠΚ,109 υπό τον αρχιπρόσκοπο Χακόπ Παλαμουτιάν· στη Λάρνακα ιδρύθηκε η
«Νέα Αρμενική Λέσχη»110 από υποστηρικτές του AGBU που μέχρι τότε ήσαν
μέλη της υφιστάμενης Αρμενικής Λέσχης Λάρνακας· τέλος, στη Λεμεσό το το-

μένων Χεντσακιάν (1896) και Συνταγματικό Κόμμα Ραμγκαβάρ (1908). Κατά την εποχή του Ψυ-
χρού Πολέμου στήριζε τη Σοβιετική Αρμενία και τον «επαναπατρισμό» των Αρμενίων της Διασπο-
ράς, ενώ ανέκαθεν είχε έντονη συνεργασία με το AGBU.
102. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 126· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας,
«Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 8.
103. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 32· Αναστασία Σιακαλλή, Οι
Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 120· Vartan Tashdjian, The Armenians…, σ. 59· Αλέξανδρος-Μιχαήλ
Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σ. 8.
104. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 235-236· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σσ. 40-41· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 120.
105. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 222-223· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 39· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν…»,
σ. 12.
106. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 129-130· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 33· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν…»,
σ. 17.
107. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 202.
108. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 159-160, 246· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 42.
109. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 193, 204· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 45· Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σ. 79.
110. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 184.
H AΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑ (1878-1960) 321

πικό παράρτημα του AGBU στεγάστηκε σε μια προκατασκευασμένη αίθουσα111

που τοποθετήθηκε πίσω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Χάρη στη φροντίδα του Δημάρχου Λεμεσού, Κώστα Παρτασίδη, στις αρχές
του 1960 κατασκευάστηκε το περιτείχισμα του κοιμητηρίου και πλέον επιτράπηκε
η χρήση του ως χώρος ταφής.112 Τέλος, να σημειώσουμε ότι την περίοδο αυτή
κυκλοφορούσαν113 το περιοδικό Αρτσακάνκ (Λάρνακα, 1952-1956 και 1958-
1959) και η εφημερίδα Χεναράν (Λευκωσία, 1959-1962).
Εντούτοις, μεταξύ 1956-1960 περίπου 900 Αρμενοκύπριοι είχαν μεταναστεύ-
σει λόγω της αβεβαιότητας που προκάλεσε ο απελευθερωτικός αγώνας της
114

ΕΟΚΑ (1955-1959), καθώς και της κακής κατάστασης της τοπικής οικονομίας:
οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο, ωστόσο άλλοι μετοί-
κησαν στον Καναδά, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία. Επιπλέον, ορισμένοι αποδή-
μησαν επειδή ένιωθαν ανησυχία λόγω της επικείμενης αποχώρησης των Βρετα-
νών, τους οποίους έβλεπαν ως προστάτες τους.
Παρόλον ότι οι Αρμενοκύπριοι πάντοτε ήσαν νομιμόφρονες και πιστοί στους
Βρετανούς, αναγνώριζαν πως οι Ελληνοκύπριοι είχαν δικαίωμα αυτοδιάθεσης,
γι’ αυτό και μερικοί βοήθησαν115 άμεσα ή έμμεσα τον αγώνα της ΕΟΚΑ.
Η απογραφή του 1960 θα κατέγραφε116 3.628 Αρμένιους, οι οποίοι - όπως και
οι Μαρωνίτες και οι Λατίνοι - θα αναγνωρίζονταν ως «θρησκευτική ομάδα» βάσει
του Άρθρου 2 § 3 του Συντάγματος της νεοσύστατης Κυπριακής Δημοκρατίας,
και με δημοψήφισμα117 θα επέλεγαν να ανήκουν στην ελληνοκυπριακή κοινότητα.

111. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 202· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 44· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Αρμενικοί χώροι λατρείας…», σ. 18.
112. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σσ. 291-292· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χα-
τζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 51. Το τεμάχιο είχε παραχωρηθεί το 1946 από την αποι-
κιακή κυβέρνηση, ωστόσο δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως χώρος ταφής, καθώς η φτωχή πα-
ροικία της Λεμεσού αδυνατούσε να το περιφράξει.
113. Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 221· Vartan Tashdjian, The
Armenians…, σ. 42· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 55.
114. Kevork K. Keshishian, «The Armenian Community…», σ. 34· Susan Paul Pattie, Faith in
History…, σσ. 104-110· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 191· Vartan Tashdjian,
The Armenians…, σ. 28· Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σσ. 86-87, 89-90· Αλέξανδρος-Μιχαήλ
Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 55.
115. Susan Paul Pattie, Faith in History…, σ. 35· Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύ-
πρου…, σσ. 189-190· Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σσ. 85-86· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζη-
λύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σ. 45.
116. Η απογραφή (Τόμος Ι, σσ. 8-26 και Τόμος ΙΙΙ, σσ. 11-12) αναφέρει 3.628 Αρμενοκύπριους,
εκ των οποίων οι 3.378 ήσαν Αρμενορθόδοξοι.
117. Το δημοψήφισμα διεξάχθηκε στις 13 Νοεμβρίου 1960, δηλαδή ύστερα από την ανακήρυξη
της Δημοκρατίας, ενώ οι εκλογές για τον Αρμένιο-μέλος της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης
πραγματοποιήθηκαν στις 5 Αυγούστου 1960 μεταξύ του Βαχράμ Λεβονιάν και του Μπερτζ Τιλ-
322 AΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

Δυνάμει του Άρθρου 109 του Συντάγματος, θα εκπροσωπούνταν στην Ελληνική

Κοινοτική Συνέλευση118 από τον Εκπρόσωπο Μπερτζ Τιλμπιάν.119
Η Ανεξαρτησία του 1960 βρήκε την αρμενοκυπριακή κοινότητα αρκετά εν-
σωματωμένη στον ευρύτερο ιστό της κυπριακής κοινωνίας, διατηρώντας ταυτό-
χρονα τα ιδιαίτερά της χαρακτηριστικά. Επιπλέον, ήταν ομογενοποιημένη μεν τα-
ξικά και γλωσσικά - αφού η αρμενοφωνία120 είχε γίνει πραγματικότητα και έφθινε
σταδιακά ο διαχωρισμός ντόπιων και προσφύγων - διχασμένη δε ιδεολογικά,121
ως προς τη στάση των μελών της έναντι στη σοβιετική Αρμενία, λόγω του Ψυχρού
Πολέμου, που είχε επηρεάσει και τη στάση μερίδας από αυτούς ως προς την Εκ-
κλησία…

μπιάν· επειδή ήταν αναμενόμενο πως οι τρεις μικρές χριστιανικές ομάδες θα επέλεγαν να ανήκουν
στην ομόθρησκη ελληνοκυπριακή κοινότητα, η a priori συμπερίληψή τους σε αυτήν έγινε δυνάμει
του Αποικιακού Νόμου 36/1959, βλ. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…,
σσ. 87-88, 114.
118. Οι δύο Κοινοτικές Συνελεύσεις, που δρούσαν ως ένα είδος Κάτω Βουλής, είχαν αρμοδιό-
τητα σε όλα τα θρησκευτικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά και άλλα κοινοτικής φύσης θέματα (Άρθρο
87 του Συντάγματος), βλ. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σσ. 40,
91-92.
119. Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, Η Κυπριακή Δημοκρατία…, σσ. 47, 92. Βάσει του Νόμου
12/1965 και της Απόφασης του Υπουργικού Συμβουλίου 4.907/29-07-1965, οι τρεις Εκπρόσωποι
των θρησκευτικών ομάδων μεταφέρθηκαν στα έδρανα της Βουλής των Αντιπροσώπων.
120. Μερικοί ντόπιοι Αρμενοκύπριοι και μερίδα των Κιλικιοαρμένιων προσφύγων ήσαν τουρ-
κόφωνοι (κυρίως όσοι προέρχονταν από τα Άδανα, το Αϊντάπ, την Καισάρεια, το Μαράς και την
Υοσγάτη)· μέχρι και τη δεκαετία του 1940, δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο οι γονείς να μαθαίνουν Αρ-
μένικα από τα παιδιά τους. Επίσης, τόσο στη Λευκωσία όσο και στη Λάρνακα διδάσκονταν Αρμέ-
νικα στις Αμερικανικές Ακαδημίες, ενώ στη Λευκωσία δίδασκαν εθελοντικά ο Επίσκοπος Γεβόντ
Τσεμπεγιάν και ο Διευθυντής του Μελικιάν-Ουζουνιάν, Καρμπίς Γεσσαγιάν, βλ. Susan Paul Pattie,
Faith in History…, σσ. 79, 84-85, 184-194, Αναστασία Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ.
121· Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας, «Η αρμένικη εκπαίδευση…», σσ. 5, 21-22.
121. Οι δύο κύριες παρατάξεις ήσαν αφενός μεν το κόμμα Τασνακτσουτιούν, οι συμπορευόμενες
του οργανώσεις (ΑΥΜΑ, Αρμενική Λέσχη Λάρνακας, Πολιτιστικός Σύλλογος Χαμαζκαΐν), και η
Αρμενική Εθναρχία Κύπρου, αφετέρου δε το AGBU, η Αρμενική Λέσχη Λευκωσίας και η Νέα Αρ-
μενική Λέσχη, το κόμμα Ραμγκαβάρ, το Μελκονιάν και ο Εκπρόσωπος. Η πρώτη παράταξη στήριζε
το Καθολικάτο (Πατριαρχείο) της Κιλικίας στο Αντηλιάς του Λιβάνου και το όραμα για μιαν ελεύ-
θερη και ανεξάρτητη Αρμενία, ενώ η δεύτερη υπεράσπιζε τη Σοβιετική Αρμενία και το Καθολικάτο
(Πατριαρχείο) του Ετσμιατζίν στην Αρμενία, ύστερα από το θάνατο του Καθόλικου (Πατριάρχη)
της Κιλικίας Καρεκίν Α' Χοβσεπιάν το 1952 και την επεισοδιακή εκλογή του Ζαρέχ Παγιασλιάν
στο θρόνο της Κιλικίας το 1956, βλ. Susan Paul Pattie, Faith in History…, σσ. 74, 93-96, Αναστασία
Σιακαλλή, Οι Αρμένιοι της Κύπρου…, σ. 184 και Karnig M. Tourian, My Memoirs…, σ. 87.
 Επίσκεψη τον Μάιο του 1954 του Σκωτσέζου Aρχηγού των Προσκόπων της Κοινοπολιτείας,
Λόρδου Ροουάλαν (Lord Rowallan) στο Αρμένικο Σχολείο Λάρνακας και στους μικρούς Αρμένιους
προσκόπους. Στην αυλή του σχολείου τον υποδέχονται ο Αρμένιος ιερέας ντερ Βαρτάν Αβακιάν
και ο Διευθυντής Σαρκίς Αβεντισιάν. Τον Σκωτσέζο επίσημο συνοδεύει ο Αρχηγός των Κυπρίων
Προσκόπων, Κώστας Αλκίδaς. (Αρχείο Ρουπέν Ναχαμπετιάν)
(Σωκράτης Τ. Αντωνιάδης, Λάρνακα, αναδρομές στο χθες, 2020, σ. 40)
Ακουαρέλα του R. M. Baddeley (1982), με θέμα την aρμενική εκκλησία
του Αγίου Στεφάνου και το παρακείμενο σχολείο.
(Αρχείο Μιχράν Μπογιατζιάν)
(Σωκράτης Τ. Αντωνιάδης, Λάρνακα, αναδρομές στο χθες, 2020, σ. 69)