Ký (Tập 2)

ÐINH QUANG ANH THÁI
KÝ 2
NGƯỜI VIỆT BOOKS

KÝ 2
Tác giả: Ðinh Quang Anh Thái
Người Việt Books xuất bản lần thứ nhất tại Hoa Kỳ, 2018
Trình bày: Hướng Việt

Hình bìa: Huỳnh Ngọc Dân
ISBN: 978-1727247695
Copyright © 2018 Tác giả và Người Việt Books

14771 Moran St, Westminster, CA 92683
www.nguoi-viet.com
 Chào đời tại Hà Nội được 7 tháng thì mẹ ẵm vào Nam trong cuộc
di cư năm 1954.
 Theo chân bố làm công chức, sống tại Đà Lạt, Sài Gòn, Biên Hòa,
Mỹ Tho, Quảng Ngãi, Quảng Nam.
 Học xong trung học.
 Sau 1975, bị cộng sản bắt vì tham gia Măt Trận Dân Tộc Ti n Bộ,
in và ph bi n tờ báo mật Toàn Dân Vùng Dậy.
 Vượt biên năm 84, đ n đảo Galang-Indonsia. Sang Mỹ định cư
cuối năm 1984, ki m sống bằng các ngh đánh cá, cắ o, nhà in,
lau nhà, giao hàng, lái taxi.
 Là c một thời gian tại các trạ nạn Hồng Kông; lang thang
các nước Đ ng Âu và Nga khi khối cộng sả p đ năm 1989.
 Ha ươ lă ă rở lại đây, làm trong ngành truy n thông.
MỤC LỤC
Lời Giới Thiệu .................................................................................... 17

Tướng Trầ Độ: “Thá g gà ến hóa, ác luân hồ ” ........................ 21
Hà Sĩ Ph : “Bị Hán hóa là mất dân tộ ” ............................................ 49
Giọ Nước Mắ Người Phụ Nữ Bên Thắng Cuộc .................................. 85
Ha Đại Tá, Hai Chiến Tuyến, Một Tấm Lòng Chung........................ 111
Lê Phú Khải: “T đã phải sống vớ ‘ o đ ế ’ ấy cả đờ gườ ” ..... 135
Phỏng Vấn Dươ g Th Hươ g ......................................................... 159
“Cộng Sản Hà Nội là bọn ngửi rắm Bắc triều (Trung Quốc)” ....... 161
“T khó gà 30 há g Tư 75 ì hấy nề ă h đã
thua chế độ man rợ” ......................................................................... 171
“T ì đượ hâ lý ĩ h hằ g ro g đạo Phậ ” ....................... 181
“Xã hội chủ ghĩa là xã hội nhà thổ”.......................................... 193
“Cướp công của toàn dân tộc trong cuộc kháng chiến chống
Pháp là hà h độ g để á g, ơ ạ ghĩa ủa đảng cộng sả ” . 205
“Dâ ộ ì h đa g ị đảng cộng sản hãm hiếp” ....................... 213
“Vụ à á đẫm máu các cựu chiến binh nổi dậy tại Thái Bình
là lý do khiến tôi gọ lũ ầm quyền là dòi bọ” .................................. 223
“Chế độ cộng sản chỉ sống nhờ xác chế ” .................................... 233
“T đã hết cái phầ hè ro g o gười tôi rồ ” ................ 239
“T ơ ước ngày Việt Nam sẽ hoà oà ĩ h ệt quá khứ

và có một lá cờ mớ ” ......................................................................... 253
ơ at ............................................................................................. 263
L
ịch sử đấ ước mình a g hươ g hư g ù g
đặc biệ . Nó a g hươ g ì ằm ở gã a đường,
ơ á ường quốc tranh giành ả h hưởng, cuốn
một dân tộc vào vòng chinh chiế ươ g à à rấ đặc biệt
khi một dân tộc bị phân hóa bởi hai ý thức hệ đối chọi nhau,
gây ra cuộc nội chiế đẫm máu và thảm khố . Như g kh
chiế ra h đã ế g, hì lươ g â o gười ở cả hai
, đều lên tiếng. "... Sống bằ g lươ g â đối vớ á ghĩa
lớn của đấ ước nên rất thanh thả , kh g ó gì ướng bận
cả .." (Trầ Độ)
Đọc cuốn "Ký" của nhà áo Đ h Q a g A h Thá gh lại

một cách trung thự hâ g Trân Đ , Ha S Phu, Dương
Thu Hương, Lê Ph ha a Pham Qu Dương, tôi cũng có
cảm giác lịch sử dân tộc Việt hai lầ "đứt gãy": 1954 và
1975, vì chiế ra h, hư g ản chất vì một ý thức hệ. Khi ý
thức hệ đó hắng thế, nó muốn trở nên "thống trị" và kiểm
soát tất cả, nhân danh dân tộ , hư g ản chất của nó
không nộ hà í h hâ ă , à gược lại
“... ất cả chỉ còn lại sự dố rá lươ g đến lộng lẫy

‘h gl g’ à h !” ( Phú Khải).
10 | ÐINH QUANG ANH THÁI
“T là đảng viên bị khai trừ. Tôi bị khai trừ là phải. Nếu

không khai trừ tôi, có lúc tôi phải xin ra khỏ á đảng này.
Tôi không thể chấp nhận và thừa nhậ á đường lối nhiều
mâu thuẫn nửa vời, lằng nhằng, nặng chấ g áo đ ều, bảo
thủ, khó ho đấ ước phát triể . T ũ g kh g hể chấp
nhậ phươ g hứ lã h đạo của đả g. Đó là ộ phươ g
thứ độc tôn, toàn trị chuyên chế, phản dân chủ. Còn với chủ
ghĩa xã hội, tôi không hề chống. Tôi chỉ không tán thành
cái thứ chủ ghĩa xã hộ đã hất bại trên thế giớ à đã gâ
ghèo đó ở Việ Na .” (Trầ Độ).
“Nghĩ ra ột chủ ghĩa ao g ờ ũ g là á ậc thiên tài.

Thực hiện cái chủ ghĩa đó ao g ờ ũ g là hữ g gười
cuồ g í à hưởng thành quả của chủ ghĩa đó hì ao g ờ
ũ g là ọ lư a h.” (Lê Phú Khải) "
“... hươ g à g h ều thì sự mấ á à g đa ..."

(Hà Sĩ Ph )
Không một cá nhân hay thế lực nào có thể "vuốt thẳng"
lịch sử theo ý mình. Mộ hí h đảng, chỉ l đại diện cho
chính nó, không bao giờ có thể đại diện cho một dân tộc, một
ă hóa. Nhữ g gười cộng sản (thời kỳ đầu) nhìn vào
những bất công trong xã hộ ư ản, thuộ địa (thời kỳ đầu)
tin rằ g lý ưởng của họ có khả ă g g ải quyết những bất
công ấ ... hư g lươ g â o gười giúp họ nhìn ra
khoả g á h đầy mâu thuẫn giữa lý ưởng và thực tiễn.
K Ý 2 | 11
Qua tập " ý" à , gườ đọc có thể hình dung sự "tái nhận
thức" của nhữ g gười chân chính, họ đã ừng là những
gười cộng sả , hư g lý ưởng của họ là vì dân tộc, không
ì á hí h đảng mà họ đã ự nguyệ đứng vào.
“Chẳng ai có quyền phán xét công hay tội của họ. Đâ là

việc của lịch sử a a .”
 Nguyễn Thanh Bình, họa ĩ, Sài Gòn, Việt Nam

C
họn cách khắc hoạ hâ g q a phươ g á h đối
thoại trực diện: trò chuyện, phỏng vấn. Ký chân
dung, vớ á h đó khó để vung ú . Như g ó lẽ,
chọn cách này, bởi nhân vật của Đ h Q a g A h Thá kh g
chỉ là nhữ g ă ĩ hường thấy. Họ là a ? Đó là lớp hâ ĩ
đặc biệt, từ trong Cộng sản, sống cùng Cộng sản, rồi thoát
Cộng, từ Cộ g. Đối thoạ để khắc hoạ. N đọc trong những
hâ g đó, hấy cả hâ g gười viết. Thấy khát vọng
về một bộ hâ g khá đầ đủ hơ , ạm gọ là “ hững
gười thoát Cộ g”. ộ chân dung về lớp hâ ĩ đặc biệt,
những kẻ ĩ Cộng sả đã ước qua Cộng sản, từ Cộng.
 Trương Duy Nhất, hà áo độc lập, Đà Nẵng, VN

S
o với KÝ 1 tác giả từ g được sống cùng các nhân
vật của mình, thì KÝ 2 là sự dõi theo/phỏng vấn
các nhân vật từ xa- xa về khoả g á h địa lý lẫn
khoảng cách "chiến tuyến". Và tác giả đã ỗ lực lấp đầy
khoảng cách ấy bằng cái nhìn tỉnh táo về o gười - gười
Việt Nam - ù đa g đứng ở vị trí nào trong dòng chảy lịch sử.
Ý 2 đã góp phần vào công việc mà nhiều nhà báo trong
ướ hưa hể là được cho công chúng: thông tin/phản ánh
về những nhân vật bấ đồng chính kiến một cách thẳng thắn
à đa h ều.
 Thúy Hà, nhà báo, California, USA

T
rần Độ, Dương Thu Hương, Hà Sĩ Phu, Phạm Quế
Dương, Lê Phú Khải qua ngòi bút của Đinh Quang
Anh Thái chợt sống động, khác thường, ngồn ngộn
cá tính cùng những hoài bão đối với đất nước mà họ bỏ cả đời
theo đuổi.
Đinh Quang Anh Thái là nhà báo giỏi và tâm huyết với mục
tiêu đặt ra khi theo đuổi một chủ đề, một nhân vật. Anh chạy
đua với thời gian, kiên nhẫn đối với sự e dè, cẩn trọng của
những người chống chế độ đang sống trong nước, những người
mà khi tiếng nói của họ bật ra với thế giới bên ngoài có sức
mạnh của một đạo quân sự thật. Trần Độ, một công thần của
chế độ sẵn sàng từ bỏ tất cả để vạch mặt sự gian trá của những
kẻ mà ông từng gọi họ là “đồng chí”. Một trí thức lớn như Hà
Sĩ Phu cũng chọn Thái là người để chia sẻ những suy tư thầm
kín nhất của ông sau bao năm cật lực chống lại những giáo
điều, dối trá và tàn độc của chế độ Cộng Sản.
Dương Thu Hương, một “Con Sói Đơn Độc”, chấp nhận Đinh
Quang Anh Thái là nhà báo Việt Nam duy nhất ghi chép cuộc
đời đầy sóng gió bão bùng của bà để từ những bài viết đó
nhiều người hiểu bà hơn so với những câu chữ mà người ta
K Ý 2 | 15
thường nghe một chiều viết về người đàn bà có cá tính mạnh

mẽ và bị mang tiếng là “thô lỗ” này.
Thành công của Đinh Quang Anh Thái là những câu chuyện
phía sau các cuộc phỏng vấn. Sự thật về chế độ Cộng Sản do
những người đã trải nghiệm bằng chính cuộc sống của họ
trong “xã hội trại lính” này kể lại sẽ góp phần không nhỏ trong
bảo tàng lịch sử của đất nước qua một thời kỳ lầm than đen tối
nhất của Việt Nam.
 Mặc Lâm, nhà báo, Washington D.C, USA

K
há ớ “ ý I”, “ ý II” ủa Đ h Q a g A h Thá
ập r g á hâ ậ đượ á hã “phả
độ g”. Đó là hữ g “ hâ phậ rí hứ ro g hế
độ ộ g ả ho hấ ỗ ủ hụ ủa hữ g phậ gườ ị
g ồ g á oà rị ì x ố g ậ đấ đe ” – hư lờ ủa
ộ ro g hữ g hâ ậ ro g á h – g Phú hả . “ ý
II” kh g hỉ phá họa hâ g à ò đầ ắp ư l ệ á
hâ , đặ ệ á ộ phỏ g ấ “ex l e” ớ á h ế
rướ a hưa ừ g ghe ở ấ ứ đâ . Đọ “ ý II” kh g hỉ
là đọ à ế h ừ ú ưlệ gồ gộ ủa ộ hà áo
h ề k h gh ệ à g đã hép ớ ự ỉ ỉ ủa ộ
đ khắ g a ạ hâ g ằ g hữ. Đọ “ ý II” ò là đọ
đượ hữ g “ký â ” ừ g ị xóa ờ, gắ q ã g khỏ khú
a hờ đạ ấ r ộ â khấ â ộ l đầ ẫ
hữ g ở ễ ph lý à réo ghoe.
 Mạnh Kim, nhà báo, California, USA

Lời Giới Thiệu
ách của Đinh Quang Anh Thái, không giống như cách
S anh kể chuyện ngoài đời. Nếu có dịp ngồi với anh, nghe
chuyện từ anh là được “nghe” với cả cử chỉ, cả tiếng thở
dài, cả mỉa mai diễu cợt và cả nỗi căm căm, buồn nhân thế. Nhưng
đọc văn của anh thì có vẻ lạnh hơn. Anh viết như để lại. Viết như
chứng sử của đời mình và người. Đọc sách của anh, gấp lại, và rồi
chợt nghĩ miên man lúc nào không hay.
Trong các câu chuyện ghi lại, Đinh Quang Anh Thái giới thiệu
rõ tính cách của mình: một người cẩn trọng với chi tiết, e ngại
những gì mơ hồ dù đó là tình tiết dễ hấp dẫn. Do đó, đọc sách của
anh, sẽ khó tìm thấy được các đoạn văn bay bổng như “nghe nói
là”, “có lời đồn rằng”... Đinh Quang Anh Thái viết như một tập
wikileaks về những thứ mà người cùng thời không có cơ hội thấy,
không có dịp chạm đến như anh. Thản nhiên, thật và đôi khi tàn
nhẫn. Mọi con người anh mô tả, bằng những con chữ cân nhắc của
một nhà báo, nhưng cuối cùng là đọng lại bằng trái tim đau đáu
của một nhà văn.
Nói là lạnh lùng, nhưng len trong luống chữ, vẫn thấy những
mầm giận dữ của anh trồi lên trước những bất toàn khó tin, nơi quê
hương của mình, nơi dân tộc của mình đang phải gánh chịu quá
nhiều chương hồi kinh sợ của tư duy cộng sản.
Cộng sản, âm thanh của nó như tiếng gõ khô khốc ở cánh cửa
nhà ban đêm, mà chỉ có chính người chủ ngôi nhà đó mới hiểu
được cảm giác khủng bố, sự ớn lạnh và cả khinh bỉ của người nhận
chân. Tập sách mà quý vị cầm trên tay, là những ghi chép có đủ
những rung động thần kinh đó.
Năm 1985, Đinh Quang Anh Thái thoát được hai chữ cộng sản
trên đời thật của mình, nhưng anh đặt lại hai chữ đó trên bàn,
chiêm nghiệm nó với từng số phận con người, từng diễn biến, đi
qua lăng kính cộng sản và rồi chép lại bằng suy nghĩ của một
người chỉ còn chắt lọc sự ghét bỏ với cái ác, với âm mưu. Mọi điều
khác, anh nhìn thấy đó là thời cuộc, và con người là nạn nhân của
chính trị, của ảo tưởng và của cộng sản.
Và từ đó, vượt lên những giá trị khác biệt thù hằn hay định kiến,
Định Quang Anh Thái mở ra các câu chuyện từ số phận.
Nhà văn Joseph Conrad (1895-1923), viết trong cuốn Heart of

Darkness, rằng “thật mỉa mai, chúng ta luôn trung thành với những
cơn ác mộng mà chúng ta đã lựa chọn cho mình”. Những số phận
con người mà Đinh Quang Anh Thái mô tả như Hà Sĩ Phu, Trần
Độ, Lê Phú Khải, Phạm Quế Dương, Dương Thu Hương… đều là
những số phận cố vượt qua hiện thực huyền ảo của chủ nghĩa cộng
sản mà họ đã chọn.
K Ý 2 | 19
Tiếng mối sầm sập ăn cả ngôi nhà của Gabriel García Márquez
hay chiếc bàn ăn mỗi ngày run rẩy của Isabel Allende không còn là
thế giới dị thường của từng con người đi theo cộng sản - vì bản
thân tư duy cộng sản ở Việt Nam đã đủ để biến mọi thứ thành dị
thường với từng con người ấy - nhưng mỉa mai, là khi thoát ra
khỏi, họ vẫn một chân bị xích vào ngày hôm qua với nỗi đau của
bản thân, được phổ quát rộng đến chiều kích đủ mức để nhận ra, để
bật ra tiếng gào thét từ tâm cảm rằng nếu không có những đổi thay,
quê hương cũng méo mó, xiêu vẹo như chính cuộc đời họ vậy.
Đừng chờ đợi việc đọc những trang sách của Đinh Quang Anh
Thái, quý vị sẽ rơi nước mắt, dẫu đó là những chương rất buồn.
Thái không để cho người ta dừng ở đó. Đây không phải là những
điều để lấy thương tâm. Những câu chuyện của Thái nhắc rằng
những gì diễn ra ở Việt Nam, nước mắt thôi không đủ. Đau thôi
không đủ.
Như đã nói, gấp sách của Đinh Quang Anh Thái lại, bất giác
suy nghĩ miên man. Cây bút này như buộc người đọc phải như vậy.
Những con chữ trong đó nhắc chúng ta là người Việt, quê hương
chúng ta tên là điêu linh, dân tộc của chúng ta tên gọi rã rời.
Chúng ta là ai, chúng ta sẽ làm gì? Sách của Thái gửi những câu
hỏi đó, ngay khi bạn nhắm mắt lại.
 Tuấn Khanh
Nhà báo độc lập, Sài Gòn, Việt Nam
Tướng Trần Độ:
“Thá g gà ến hóa, ác luân hồ ”
K Ý 2 | 23
L
ần tiếp xú đầu tiên của tôi với ông Trầ Độ phải
q a r g ga ha a gười chứ không phải tự
h à g Độ trả lờ đ ện thoại mộ gười lạ
sống ở Mỹ. Nhấ là kh đó tôi là phóng viên Ban Việt Ngữ Đà
Á Châu Tự Do (RFA), đà phá ha h ị Cộng Sản Hà Nội quy
chụp là chống phá chế độ.
Đầ đ â h ện bắt nguồn từ việc ông Trầ Độ bị

đảng Cộng Sản khai trừ ngày Bốn tháng Giêng, 1999.
Ngay khi biết tin, tôi lập tức gọ đ ện thoại về hỏ hă

g à được ông xác nhậ à là đú g, hư g g kh g
đưa ra lời bình luận nào.
Một ngày sau, mới tờ mờ sáng ở Wa h g o DC, g á đốc

Ban Việt Ngữ RFA, Giáo sư Ng ễn Ngọ í h, đ ện thoại bảo
tôi tìm cách liên lạc với nhữ g gười quen ở Hà Nộ để tìm
hiểu nguồn tin nói rằng có mộ đạ á đảng viên Cộng Sản 50
ă đã rả thẻ đả g để phả đối việc ông Trầ Độ bị khai
trừ.
24 | Ð I N H Q U A N G A N H T H Á I
Qua cuộc nói chuyện bằ g đ ện thoại vớ Nhà ă Hoà g

Tiế , được biế gười trả thẻ đảng là cự Đại tá Phạm Quế
Dươ g, g Tổng biên tập Tạp Chí Lịch Sử Quân Sự thuộc
Viện Lịch Sử Quân Sự, Tổng Cục Chính Trị của Cộng Sản Việt
Nam.
(Từ trái sang phải) Nhà văn Nguyễn Hiếu, Nhà văn Hoàng Tiến, Nhà thơ
Trần Mạnh Hảo, Nhà thơ Bùi Minh Quố Hinh u Huy Cương gưi t gi )
Nói chuyện vớ Nhà ă Hoà g T ến, tôi hỏi ông, sau khi
viết những bài ủng hộ cự Tr g ướng Trầ Độ, tình trạng
an ninh của ông ra sao, Hoàng Tiến cho biết là bị công an
“ ă ó ” ận tình lắm, dù vậy, ông và những “a h e â
chủ khá ” l h ẩn bị tinh thần cho tình huống xấu nhất,
để nếu có việc gì xảy ra thì về mặt tâm lý, mọ gười không
thấy có gì hỗn loạn cả. Ông Hoàng Tiến còn tâm sự rằng,
K Ý 2 | 25
“phải chị đựng thôi, vì bao giờ ũ g hế, á gì ũ g phải trả

giá, nhất là dân chủ và tự do phải trả giá lớn chứ không phải
nhỏ. Thôi thì cứ làm cho hế á lươ g â ủa mình. Anh em
đề ghĩ hư hế, ì đâ là á ghĩa ả, á ghĩa lớn ấy mà.
Đấ ước mình không thể h a á ướ khá được. Bây giờ
cả thế giới sống tro g rào lư â hủ thì mình sống trong
cái ố đảo ao được. Làm sao cho quyề là gười, quyền
là â được hiể đú g hì lú đó khó a à o ép â đượ .”
Tôi hỏi ông có gặp Tướng Trầ Độ không, ông cho biết
ga a kh đảng Cộng Sản khai trừ ông Trần Độ, ông có
đế hă à hấ “ g Độ đã h ẩn bị hết cả rồ ,” ì g Độ
“ ống bằ g lươ g â đối vớ á ghĩa lớn của đấ ước nên
rất thanh thả , kh g ó gì ướng bận cả”.
Ông Hoàng Tiến cho tôi số đ ện thoại của ông Phạm Quế
Dươ g, ò ặn dò là tôi gọi về ngay, và cứ bảo do Hoàng
Tiến giới thiệu.
Tôi gọi về, sau vài phút dè dặ , g Dươ g đã hề hà nói

chuyện rất thân thiện. Ông gọi tôi là cậ à xư g ớ. Ông
bảo, g q e g á h hà h hư hế rồi, vả lại, ông
nói, vậy mới thân tình.
Hỏi tại sao ông trả thẻ đảng và trả luôn cả h â hươ g
Hồ Chí M h để phả đối việ g Độ bị khai trừ, g Dươ g
ười thoả á, ó g ă : “Ô g Độ từng là cấp chỉ huy
của tớ, và trong một phiên gác thời tớ mới vào bộ đội trong
cuộc chiến chố g Pháp, hí h g Độ đã đề nghị gác thay
cho tớ vì thấy tớ buồn ngủ quá. Từ đó, ớ kí h g Độ.
Như g r ất cả, tớ thấ g Độ rấ a h ũ g kh á ó
lên thực trạng hiện nay của đấ ước và dám nêu vấ đề dân
chủ vớ lã h đạo đảng. Cho nên khi nghe tin ông bị khai trừ,
tớ đến ngay nhà ông và bảo ông rằng, anh luôn luôn trong
trái tim em, bây giờ em ra trụ sở đả g để trả thẻ đảng viên
50 ă àh â hươ g Hồ Chí M h đâ . Tớ cho rằng sống
với nhau phả ó ì h ó ghĩa. Thế thôi, nhất là việ g Độ
ra h đấu cho dân chủ là đú g q á hứ ó gì a đâ .”
Tôi nói vớ g Dươ g là ó á h ào g úp phỏng vấn

đượ Tướ g Độ kh g, g Dươ g ảo “để tớ gọi ngay cho
anh ấy, chắ đượ h .”
Nh o h n Huy n v cưu Đ i t h m Qu Dương t i H N i năm 1996.

Hinh: Chân Huyền)
K Ý 2 | 27
Tương Tr n Đ Hinh o u H ng nh gưi t gi )
Tướ g Trầ Độ hậ là Tạ Ngọ Phá h, h ă 1923

ạ Thá ì h. Ga hập Đả g Cộ g Sả Đ g
Dươ g ă 1940, ừ g ị Pháp ắ à lã h á 15 ă ù.
C ố ă 1941, ừ hà ù Hỏa ò (Hà Nộ ), Trầ Độ ị đầ
lên Sơ a, ở ù ù g hờ g a ớ Ng ễ ươ g ằ g, Lê
Đứ Thọ, Xuân Thủy... Nă 1943, r đườ g Pháp g ả ù ừ

Sơ a ra C Đảo, Trầ Độ rố hoá để ra goà ếp ụ
hoạ độ g. Ô g ừ g g ữ hề hứ ụ q a rọ g ro g
đả g CSVN, à ă 1975, g là Phó Chính ủy và Phó í hư
Quân ủy “Quân Giải phóng Miề Na .”
Sa 1975, g g ữ hứ Trưở g a k Thứ rưở g ộ

Vă hóa à oạ ghị q ế ố 5, ủ g ố ế rì h ở
mở ă hóa ro g hờ kỳ Đổ Mớ . Ông ò là Phó Chủ
ị h Q ố hộ khóa VII à là ủ Tr g ươ g Đả g Cộ g
ả V ệ Na các khóa III, IV, V, VI (1960-1991).
Do ấ đồ g hí h k ế ớ ộ ố lã h đạo ao ấp khá
ủa Đả g Cộ g Sả V ệ Na , g ị kha rừ khỏ Đả g
ngày 4 tháng Giêng, 1999, sau 58 ă phụ ụ đả g.
***
Đã được ông Phạm Quế Dươ g g ới thiệu, thế mà việc

phỏng vấn vẫ kh g được!
Q a đ ện thoạ , rõ rà g g Độ có cởi mở hơ hứ không

dè dặ hư lầ rướ , hư g g ảo, cứ nói chuyện với nhau
h , đừng thâu âm làm gì, vì ông cần cân nhắ rước khi trả
lờ á đà phá ha h ước ngoài, nhấ là g đa g ốn
thuyết phục nhữ g đả g khá ò ro g đảng. Nói
chuyện vớ g Độ hơ ửa tiếng, hỏi ông rất nhiều vấ đề,
nhất là thắc mắc của : Ô g “ hố g đả g để cứ đảng hay
K Ý 2 | 29
chố g đả g để cứ â ”. Ô g ảo, đọc các bài viết của ông

thì tất rõ chứ đừ g để ông phải giải thích.
Cả ưởng của tôi thôi, chứ hưa hắ đã đú g là g Độ

vẫ ò lư l ến vớ đảng Cộng Sản, tổ chứ à g đã hết
mực gắn bó gần cả đờ gườ , ù ó đối xử tàn tệ với ông. Có
lẽ ó đú g hơ , là gq ến luyến với nhữ g đảng viên mà
trong các bài viết của ông, ông gọi họ là “ hữ g gười còn có
tấ lò g”.
Không hỏi trực tiếp đượ g Độ thì tôi hỏi nhữ g gười
khác về ông.
G áo ư ữ Phươ g ở Sài Gòn, từng là Ủy viên Tr g ươ g

của “Mặt Trận Dân Tộc Giải Phóng Miền Nam Việt Nam” à
a à đã ỏ đảng Cộng Sản, nhậ định rằ g, đấu tranh
ro g ước phải quyền biến lắm, chố g đả g để cứ đảng
hay chố g đả g để cứu dân, ranh giới của hai lập rường này
rấ khó phâ đị h, à ũ g hả ai nói huỵch toẹ ra đâ , a
muố đoá ao hì đoá . Tại sao ấy à, ông Lữ Phươ g g ải
hí h, “xã hội Cộng Sả ào ũ g hế, gườ a ghĩ ột
đằng nói một nẻo, nên cứ phải từ từ thì mới hiể được ai là
a , a là gười thế ào”.
Một nhậ định của ông Lữ Phươ g ề ông Trầ Độ trong

cuộc nói chuyện bằ g đ ện thoại khiến tôi chú ý nhiều, là
Trầ Độ dấ hâ ì lò g ước, chứ rì h độ hiểu biết
của g Độ về chủ ghĩa Má , heo g ữ Phươ g, “ ò

hời hợt lắ .” Ô g Phươ g ó g ă rằng: “Đối với chủ
ghĩa Má , g Độ chỉ là gười đứng ngoài ngõ nhìn vào
thôi, chứ hưa ướ hâ ào hà.” Cũ g heo lời ông
Phươ g, hữ g gườ hư g Độ ro g đảng chiế đa ố.
Trả lời câu hỏi của tôi về ả h hưởng việ g Độ bị khai trừ,
ông Lữ Phươ g ó , ứ nhìn vào số ướng lãnh vẫ đế hă
ông Độ thì biế là g Độ ò được nhiề gười yêu kính lắm.
Mà kh g r g gì q â độ đâ , g ữ Phươ g ảo, ă
nghệ ĩ ũ g h ề gười có cảm tình vớ g ướ g hà ă
à . Vì ă 1986, kh ò g ữ chứ Trưở g a Vă Hóa Vă
Nghệ Tr g Ươ g Đảng, ông Độ đượ á ă ghệ ĩ hoa
nghênh vớ â ó “ hâ â V ệt Nam không cần ai chọn
ó ă h hầ ho ì h. Nhâ â đủ h g h để
chọn lấ .” Cũ g ì â ó ấy, và vì chủ rươ g ởi mở đối với
sinh hoạ ă ghệ, g Độ bị mất chức. Một số gười cho
rằng, nếu không có Trầ Độ thì khó lòng có những tác phẩm
nói lên sự thật về cuộc sống Xã Hội Chủ Nghĩa ủa các tác
giả hư Dươ g Th Hươ g, ảo Ninh, Nguyễn Huy Thiệp,
Trần Mạnh Hảo, Phùng Gia Lộc và nhiề hà ă khá .
***
Tế ă 2000, ó ịp kiểm chứng lời ông Lữ Phươ g.
K Ý 2 | 31
Chiề Mù g Ha , o đ g á ho đà Á Châ Tự Do ở
Thái Lan, từ a gkok đ ện thoại về mừng tuổ g Độ.
Cuộc nói chuyện rất ngắ ì hà g đa g ó khá h, ếng
ười nói rất ồn. Ông bảo, một số thuộc cấp gà xưa ủa ông
đến chúc Tết, họ hiệ đa g ắ á ư đoà . T hỏi, họ
không sợ kh đế hă ộ gười bị khai trừ hay sao, ông
ó , ũ g ó gười sợ kh g á đế , hư g h ều anh em
vẫn giữ được tình cả ó rướ ó a . Ô g ó, để anh
nói chuyện với mộ ư rưởng hé. Sa đó g Độ g ao đ ện
thoại cho một vị giọng Bắc sệ , ười lớn bảo, anh Trầ Độ là
thủ rưở g ũ ủa chúng tôi và mãi mãi vẫn là thủ rưởng, dù
hoàn cả h ào hă g ữa. Ông tiếp, anh hỏ đa g ắ ư
đoà à hă g Độ hư ậy có sợ không ấy à, tôi chả sợ
gì cả: “Sống với nhau mà không giữ được lòng tử tế thì chẳng
ra làm sao cả!”
Trở lại việc tìm hiể â ư Trầ Độ qua nhữ g gười

q e hâ g Độ, gà 13 há g G g, 1999, đ ện thoại
hă g Hoà g M h Chí h, ựu Việ rưởng Viện Triết Học
Mác Lê và là nạn nhân nổi tiếng nhất của vụ á à đảng
Cộng Sản gọ là “Vụ Xét Lại Chố g Đả g.” Ô g Chí h ho
biết, hôm Mùng Bảy, tức là ba ngày sau khi ông Trầ Độ bị
khai trừ, g ó đến gặp g Độ. Ô g Chí h ó : “T hấy
anh ấy thanh thản, và hình hư a h ấy thấ đã được giải
phóng khỏi cái vòng kim cô. Nế hư kh g lầm thì anh
ấy thanh thoát và quyết tâm vữ g à g để phục vụ tổ quốc

à hâ â .”
Tư t i) H Nh t Vi t, h u ngo i ông Ho ng Minh hinh, t gi , ng

Ho ng Minh hinh Hinh hu t i n o Th ng u 2013 nhân ip ông
hinh ng My chưa b nh Hinh tư li u ĐQAT)
Tôi hỏi ông Chính là số gườ đồng ý với những bài viết
đò ự do dân chủ của g Độ ó đ g kh g, g Chí h ó ,
nhiều cán bộ cấp thứ trưởng nghỉ hư , h ề gười còn tại
chức mang cấp vụ rưở g, á ĩq a ấp tá, thậm chí cấp
ướng nữa, ũ g đồng tình với nhữ g đ ều triệ để o g Độ
nêu ra. Thế còn giớ lã h đạo Đảng thì sao, ông Chính nói
lã h đạo Đảng bị ở thế giữa gã a đường. Không phê phán
bài của Trầ Độ hì kh g được. Mà phê phán thì 30, 40 bài
chỉ rí h g Độ đă g r áo Nhâ Dâ ị gười ta chê là
K Ý 2 | 33
ưới tầm, nội dung yế . Mà q a đ ểm của Trầ Độ đề ra là

những vấ đề lớn nhất của đấ ước khiế lã h đạo cao nhất
của Đảng phải suy ngẫm. Thế lã h đạo mớ lo. o à để
yên thì sẽ có các bài khác ủng hộ Trầ Độ, à đã ó ột loạt
bài rồi. Vì thế nên mớ gă hặn, rồi dẫ đến khai trừ ông
Độ.
Tiến ĩ Nguyễn Th nh Gi ng “Ông T ần Độ thế nào thì cứ là ng Độ như

thế thì ông Độ sẽ đi vào lịch sử Hinh Nguy n Thang Giang gưi t gi )
Tiế ĩ Địa Vật Lý Nguyễ Tha h G a g ũ g ho h ều

nhậ định lý thú về Tướ g Độ. Cùng ngày nói chuyện với ông
Hoà g M h Chí h, được ông Giang cho biế q a đ ện
thoạ , là g đã đế hă à ó ớ g Độ rằng, ông nên

xem việc bị khai trừ là ì h hườ g, à “ g Trầ Độ thế nào
thì cứ là ông Trầ Độ hư hế hì g Độ sẽ đ ào lịch sử.”
Ông Giang còn cho biế là g đã ó ho g ớ lã h đạo Cộng
Sản Việt Nam biết là họ đừng làm thế (khai trừ g Độ),
chẳng có lợi gì cho họ, vì chỉ gây nhiều buồn phiền cho
nhữ g gười có thiện tâm, nhữ g gười sống có tình có
ghĩa ì a ũ g hấy việc Trầ Độ lên tiếng cho tự do dân
chủ là xứ g đá g là . Ô g G a g ảo, chẳng riêng ông Phạm
Quế Dươ g rả thẻ Đả g, à ò ó đảng viên khác tỏ sự ủng
hộ ông Trầ Độ, hư g g G a g kh gq a â lắ đến
vấ đề à , ì đấ ước hiện còn nhiều vấ đề khá đá g lo
hơ h ều, ông Trầ Độ chỉ là một trong những vấ đề nổi
cộm trong nhiều vấ đề khác phải lo lắ g. Đó là á ấ đề ai
ũ g ết rồi. Vụ Thái Bình, Uy Nỗ, những thứ ấ đều là vấn
đề cả chứ. Tôi hỏi ông Giang rằng trong tình huống hiện nay,
liệu Việt Nam có yếu tố Gorbachev không, có yếu tố
Ceaucescu không, có yếu tố Thiên An Môn không, ông trả lời:
“Chả cái gì rõ cả, hư g á gì ũ g ó, ũ g g ố g hư
gà h địa chất học, nhiều chỗ ưởng không có mỏ, hư g
nế h độ g đủ trí tuệ thì có khi nó bùng nổ thành cuộc
cách mạ g đại kỹ nghệ.” Ô g G a g ười sảng khoái nhận
đị h hư hế.
***
K Ý 2 | 35
Bản thân Trầ Độ, g ghĩ gì kh ị khai trừ khỏi cái tổ

chứ à g đã à h gần trọ đờ gườ để hy sinh và tận
tụy với nó?
á hư phả khá g à á ra g đá h á ủa g đề
ngày 22 tháng Bảy, 1999, gởi cho các cấp lã h đạo Đảng và
hà ước Cộng Sản Việt Nam cho thấy phầ ào â ư ủa
ông. Mộ đoạ ro g hư, g ế : “T là đảng viên bị khai
trừ. Tôi bị khai trừ là phải. Nếu không khai trừ tôi, có lúc tôi
phải xin ra khỏ á đảng này. Tôi không thể chấp nhận và
thừa nhậ á đường lối nhiều mâu thuẫn nửa vời, lằng
nhằng, nặng chấ g áo đ ều, bảo thủ, khó ho đấ ước phát
triể . T ũ g kh g hể chấp nhậ phươ g hứ lã h đạo
của đả g. Đó là ộ phươ g hứ độc tôn, toàn trị chuyên
chế, phản dân chủ. Còn với chủ ghĩa xã hội, tôi không hề
chống. Tôi chỉ không tán thành cái thứ chủ ghĩa xã hộ đã
thất bại trên thế giớ à đã gâ ghèo đó ở Việ Na .”
Như g ó lẽ rõ ràng và dứ khoá hơ ả là bố â hơ

ông Trầ Độ viế ro g ú ký “Một Cái Nhìn Trở Lạ ” ào
tháng Chín, 1988 khi ông vừa tròn 75 tuổi:
Nhữ g ơ xóa á ở r đời (lúc bắ đầu)

Ta phó thân ta vớ đất trời (dấn thân)
Á xóa đ , ha ằng cực thiện (thắng lợi)
Tháng ngày biến hóa, ác luân hồi (trở lại ác)
(*ghi chú: những chữ trong ngoặc là của chính ông Trần
Độ).
Đọc bố â hơ r , ôi có cả ưởng nghe thấy tiếng thở

dài, ray rứt của g Độ.
Trần Độ: “Dân tộc Việt Nam không nên lệ thuộc vào bất cứ chủ nghĩa
nào, học thuyết nào. Đảng Cộng Sản có quyền có học thuyết của mình,
nhưng không được bắt tất cả mọi người phải theo học thuyết đó. Vì mọi
người, nhất là người Việt Nam hiện nay đã đủ trình độ để nhận xét chân
lý và đạo lý.” (Hình: Vũ Hồng Ánh gửi tác giả)
K Ý 2 | 37
Mộ đoạn khác của cuốn bút ký, ông dàn trải rất rõ tâm sự
của ì h: “T ó hề á để chống. Tôi chống ă á . Đó
là thói quan liêu; tệ ha hũ g; thói lừa dố ư ẹo, thủ
đoạ để ư lợi và hạ gười; tệ ơ hội, nịnh hót; bệ h độc
đoá , h ếu Dân Chủ kh h hường nhân dân. Các ông có
những cái ấy thì tôi chống. Tôi thấy cái bộ máy cai trị Việt
Nam hiện nay là một bộ á đàn áp, bóp nghẹt, không muốn
nghe một tiế g ó ào.”
***
Cuối tháng 11, 2000, Tổng Thống Hoa Kỳ Bill Clinton

viế g hă V ệt Nam. Ngày Bốn há g 12, đ ện thoại xin
phỏng vấn ông Trầ Độ. Lầ à g đồ g ý ho hâ â để
phát thanh. Cuộc phỏng vấn xoay quanh nhiều vấ đề,
g ă ộ à đoạ hư a :
Đ h Q a g A h Thá : Tổng Thống Bill Clinton vừa viếng

hă Hà Nộ à đã rở về Washington. Ông nhậ đị h hư
thế nào về chuyến công du Việt Nam của nguyên thủ Hoa
Kỳ?
Trầ Độ: T đá h g á rất tốt chuyế đ ủa ông Clinton, vì

nó biểu hiện một xu thế chung của thế giới hiện nay là mọi
gườ đều mong muốn hòa bình và hòa giải. Việt Nam với Mỹ
rướ đâ ố là ha ướ đã đố địch với nhau trong một
cuộc chiến tranh ác liệt, thì nay lại có sự hă hỏi bình
hường quan hệ với nhau, thế là tốt lắ à đá g ừng lắm.

Tôi tin chắc chắn là qua cuộc quan hệ này, qua hiệp định
hươ g ại giữa Việt Nam và Mỹ, Việt Nam sẽ phát triển tốt
hơ . Thế cho nên tôi rất hoan nghênh chuyến viế g hă ủa
Tổng Thống Clinton.
Đinh Quang Anh Thái: Ngay sau khi Tổng Thống Clinton
rời Việt Nam, một vị ướng của Hà Nộ là Tr g Tướng Lê
Vă Dũ g, Tổ g ha ư rưởng kiêm Thứ rưởng Quốc
phò g đã ó ột bài xã luậ đă g r áo ủa Đảng, nói
rằng bộ đội của Đả g à hà ước Cộng Sản Việt Nam quyết
â đập tan mọi diễn biế hòa ì h rước khi chúng trở
thành sự thậ . Ô g ó ghĩ rằng lời phát biểu của Tướng Lê
Vă Dũ g phản ả h q a đ ểm của đảng Cộng Sản Việt Nam
à kh ó “ ễn biế hòa ì h” là ốn ám chỉ Hoa Kỳ
không?
Trầ Độ: T kh g đọ à đó. Í lâ a ũ g kh g

đọ áo Nhâ Dâ à áo Q â Độ Nhâ Dâ . Như g
ghe á đà hì ó ó đế à đó à hắc chắ g Vă
Dũ g phả ó l q a đ ểm của đảng Cộng Sản rồi. Quan
đ ểm của tôi thì khác. Tôi thấy bây giờ không có cái trò diễn
biế hòa ì h đâ . Chỉ nhữ g hà lã h đạo Cộng Sản Việt
Nam mớ ưở g ượng nhữ g á rò hư hế, à đặ ra hư
thế để hạn chế dân chủ ro g ước, chứ không có diễn biến
hòa ì h đâ .
K Ý 2 | 39
Đ h Q a g A h Thá : Tro g hững bài viết gầ đây của

g, gườ đọc nhận thấy rằng, càng ngày ông càng dứt
khoát và cả quyết dấ hâ ho lý ưở g đấu tranh cho dân
chủ - tự do của Việ Na . Đ ề à ó đú g kh g?
Trầ Độ: Nước Việt Nam mà không dân chủ thì không phát
triể được. Và tôi rất muố đất nước phát triển tố đẹp. Vì
vậy tôi cho rằng phải có dân chủ mới phát triể được. Còn
chế độ hiện nay là một chế độ không dân chủ và phản dân
chủ.
Đ h Q a g A h Thá : Trả lời một cuộc phỏng vấn của đà

truyền hình CNN, nguyên thủ Hoa Kỳ phát biểu rằng, tự do
và dân chủ tại Việt Nam là một tiến trình không thể đảo
gượ đượ . Ô g ghĩ ao ề lời phát biểu này?
Trầ Độ: T ũ g ho là hư hế. Bởi vì càng ngày, nhất

là giới trẻ, càng cần phải có dân chủ. Và tiến trình dân chủ
cứ diễ ra à kh g ưỡng lạ được.
Đ h Q a g A h Thá : C ộc chiến Việ Na đã hấm dứt

á h đâ 25 ă à đấ ước giờ phú à đa g phải gánh
chịu tình trạng tụt hậu về mọi lãnh vực, từ tinh thần, vật
chất lẫn nhân phẩm của gườ â . Ô g đã ừng giữ nhiều
chức vụ quan trọng của đảng Cộng Sản, thế thì nếu trong
mộ rường hợp ào đó, g gặp gỡ một vị ĩ q a a g
cùng cấp bậc vớ g ro g q â đội Việt Nam Cộng Hòa
hoặc là mộ gười sống trong chính thể miề Na rướ ă

1975, ông sẽ nói gì với nhữ g gườ đã ừ g đối nghịch
chiến tuyến với ông?
Trầ Độ: Nếu tôi có gặp, thì bây giờ tôi sẽ coi họ là một
gười Việt Nam và nói chuyệ ì h hường với nhau. Và họ
muốn nói chuyệ gì ũ g ẽ nói chuyện với họ hư hững
gười Việt Nam nói chuyện với nhau.
***
Một câu chuyện có liên quan xa gầ đến ông Trầ Độ:

“Cà h đào” ro g D h Độc Lập mà một số bài viết, một số
gười cho rằ g hí h g Độ từ ư g ề đe ào ếu
Tổng Thố g Ng Đì h D ệm trong dịp Tế ă 1963.
Cụ Cao Xuân Vỹ trả lời phỏng vấn của tác giả tại hòng vi m đài N R,
N m lifo ni , năm 2010 Hình T ần Triết)
Một lầ , được ngồi hầu chuyện cụ Cao Xuân Vỹ, nguyên

Tổng Ủ V Tha h N Đệ Nhất Cộ g Hòa ho đến thời
K Ý 2 | 41
để đảo há h ă 1963, h ệ “ à h đào” ra hỏi

cụ, cụ nói, chuyệ à h đào là ó hật và người biết rõ là
G áo ư T Thất Thiện, nguyên Bộ Trưởng Thông Tin thời
Tổng Thố g Ng Đì h D ệm.
Nhân một lầ đ Ca a a, đế hă á T Thất Thiện,

tôi hỏi bác chuyện này, bác cho biết, theo lời Cố Vấn Ngô
Đì h Nh , hì gườ đe à h đào ào D h Độc Lập là
Tướng Trầ Độ.
Gi o sư Tôn Th t Thi n (ng i gh salông) t i nhà Nhà áo Đỗ Quý Toàn ơ

Mont l- n t gi (đ râu, tay c m thu l ) Hinh tư li u ĐQAT)
Tôi gọ đ ện thoại về Hà Nội hỏi ông Trầ Độ, ông trả lời,
giọng lạnh tanh, vỏn vẹn chỉ vài chữ: “ à gì ó h ệ đó”.
Tôi gọi hỏi ông Hoàng Minh Chính, ông Chính bảo, “nếu
đú g hư gườ a ó , hì đâ là ột chuyệ l q a đến
ì h áo, a h Độ có làm hay không chỉ anh ấy biết. Vả lại,

trong tình thế bị bủa â hư h ện nay, dù có thật là thế thì
a h Độ ũ g phải trả lời thế.”
***
Những ngày ông Trầ Độ hấp hố g ường bệnh, tôi

hườ g đ ện thoại về Hà Nộ hă hỏi nhữ g gười bạn ông
để biết tình trạng của ông.
Sáng sớm ngày 9 tháng Tám, 2002 (giờ California), tức là

đã ào ổi tối tính theo giờ Hà Nộ , đ ện thoại về thì
được Tiế ĩ Ng ễn Thanh Giang báo cho biết ông Trầ Độ
vừa q a đời.
Ngày tang của ông, bộ máy cai trị ù g đủ mọi thủ đoạn
đ ệ để cốt hạ nhục ông. Mộ gườ ho hã hư T ế ĩ
Nguyễn Thanh Giang mà còn phải phẫn uất thố l : “Chú g
ó kh g ò là o gười nữa kh hú g ó đối xử với ông
Trầ Độ hư hế.”
Cách chế độ Hà Nộ đối xử tàn tệ vớ gười nằm xuố g đã

bị ông Trần Thắ g, o ra Tướng Trầ Độ ghi lại trong bài
viết “Có một đám tang… rất buồn” nhân kỷ niệ 15 ă
gà g Độ mất.
Ô g Trầ Thắ g gọ đá a g ố ì h là “ ộ đá a g
ồ ” ì đú g ộ gà a kh Tướ g Trầ Độ rú hơ hở
ố ù g hì “Vă Phò g Q ố Hộ họp ớ g a đì h à ề
K Ý 2 | 43
lễ a g ho g Độ. Cá ấ đề lễ a g, hỏa á g, đưa hà ố

ềq … đượ hố g hấ . ờ đ ế ủa a ổ hứ lễ a g,
à lờ ả ơ ủa g a đì h ẽ đượ oạ rướ à đưa ha
hố g hấ .”
Như g kh ộ gườ Hù g, Phó a lễ a g a g ớ

hà ho g Thắ g xe lờ đ ế , ro g đó ó ộ đoạ
khoả g hụ ò g g Thắ g ầ ỏ ì ó “kh g hí h
hợp à rá đạo lý ghĩa ử ghĩa ậ ủa g à a.” Và ù
g Thắ g đã ầ , ả háp lờ a đ ế ẫ ò lạ hơ
ộ ò g “kh g hí h hợp” à g Thắ g hấ q ế đò ỏ,
hư g hâ ậ Hù g ó : “ ộ Chí h Trị, a í Thư ho
ý k ế là kh g ỏ, hư g ạ lễ a g ẽ đọ rấ hỏ hoặ ạ
ắ ă g â …”
Trướ há độ à ủa a Hù g, g Thắ g ó , “ ù á
g, hư g ế xả ra h ệ gì g a đì h kh g hị rá h
h ệ ”.
Ngày 14 há g Tá , 2002, là a g lễ Tướ g Trầ Độ.
Ô g Trầ Thắ g ế, “ ả hậ đầ là ấ đề a
ninh: Kh ghể ao g a , ộ độ , gườ đứ g hỉ rỏ…
rấ đ g. Cả hậ ếp heo là: h g khí rấ ă g hẳ g
hư ó gì đó hố g đố ha . Cả hậ ữa là: Tạ ao ệ
kể oá ò g hoa a g, ă g a g, á ứ rướ g… lạ
gh gặ đế ậ ? Nh ề ò g hoa phả ha ă g a g
hoặ ửa â hữ, hề ứ rướ g ị h g ữ…” Và r

ộ ấ ả g lớ gắ r ườ g, gườ a reo ò g hữ “ ễ
tang ông Trầ Độ” phủ kí ò g hữ “V ù g hươ g ế …”
lâ a ẫ hườ g hấ ro g á ổ a g lễ khá .
Rồ á đoà , á hó , á á hâ lầ lượ ào ế g.
ă g a g hầ hế kh g ó hữ “ ù g hươ g ế ” hoặ
“Tr g ướ g Trầ Độ”. “Nhữ g gườ đ ế g a g rướ g
heo hoặ g ấ ro g gườ . h ớ gầ q a à họ g ươ g
l hoặ phủ l áo q a . Cả phò g a g lễ phă g phắ ,
kh g khí ă g hẳ g ầ . h á ụ đ khỏ , ó ị ó ớ
ấ ậ lí h gì đó. Ha ậ lí h hạ l , h ấ ứ
rướ g, ộ lạ à é ào gó phò g.”
ú ắ đầ lễ r đệ , ộ gườ ó ặ ạ hỗ là g
ư Trọ g Vă kể ro g à ế “Đá a g ướ g Trầ Độ”:
“Bản nhạc Hồn tử ĩ a g l . Hơ ộ gà o gườ đứng
im mặc niệ ướng Trầ Độ. Ô g Vũ Mão, há h ă phòng
Quốc Hộ , ơ g Trầ Độ từng là phó chủ tị h, l đọ đ ếu
ă . G ọng ông hùng hồn ngợi ca công lao của g Độ đối với
đấ ước, dân tộ . Như g đến kế hú đ ế ă g ọng ông tự
ư g ụ â lượng, rồi nói tiếc rằ g, ‘ ố đờ đồ g hí đã
phạm những sai lầ ...’ Cả khán phòng im lặng sững sờ vì
‘ ghĩa ử là ghĩa ậ ’ heo r ền thống dân tộc Việ xưa
nay, vậy mà mộ g đại diện cho Quốc Hội lại cố tình bất
chấp...”
K Ý 2 | 45
Theo lờ kể ủa g Trầ Thắ g, á h hà h xử ủa g Vũ

Mão kh ế “hộ rườ g lặ g, ó ế g ho, ế g khó ấ ứ
ứ lớ ầ .T l đọ lờ ả ơ .T đọ ả oạ ẵ đã
đưa a lễ a g ệ . Gầ ề ố , hì h ả h gườ lí h é
ấ ứ rướ g ào gó phò g à hề h ế đa lò g
khá là ghẹ g ọ g. Vẫ ầ ờgấ hư đa g đọ ộ
g ó ẵ , ó o, hậ , rõ: ‘…g a đì h à ò g họ
hú g kh g hấp hậ à đế ă à …’ ( ủa g Vũ
Mão).
“ ập ứ ế g hì ro g ế g ỗ a , ế gh a g
ủa ọ gườ ự a g lễ. ú đó kh g ả hậ hế
không khí ủa ổ lễ, ố gắ g là rò ổ phậ ủa
ì h, hư g ro g ọ hứ hư ỡ ụ . Thậ kh g gờ
phả ha ga ộ đá a g… rấ ồ hư ậ .”
***
Ông Trầ Độ q a đờ , để lại sự hươ g ếc cho nhiều

gườ , à đồng thờ ũ g để lại nhiều tranh cãi cho những
gười khác.
Cựu Thiế ướng Việt Nam Cộng Hòa, ông Trầ Vă Nhựt,
ghe g Độ mất, nói vớ kh đế hà hă gở
Quậ Ca , Cal for a, “ g Độ mấ đ là ột thiệt hại cho
pho g rào đấu tranh dân chủ tại Việ Na .”
Vớ gười viết bài này, Trầ Độ là gười trung thực và can

đảm.
Trung thự , ì á đeo đ ổ đ ề g ho là đú g. ú

Cộng Sả đú g, g heo Cộng Sả . Ca đảm, vì lúc nhận ra
Cộng Sản không có khả ă g xâ ự g đấ ướ à độc tài,
ông dám chống lại chế độ trong lú đa g đượ hưởng nhiều
quyền lợi.
Ông Trầ Độ thuộc lớp gười từng mang tâm niệ “phục
vụ hâ â , đầy tớ nhân dân, thậm chí hiếu vớ â .”
Như g hâ â à Tướng Trầ Độ từng phục vụ đã ị
guồng máy của đảng Cộng Sản bóc lộ , hè ép. Tro g hư
phản khá g đề ngày 22 tháng Bảy, 1999, ông Trầ Độ viết
rằ g: “Cá g ẫn hô uố g ước nhớ nguồ . Như g á g
có lúc nào tự cảm thấ ì h là đầy tớ nhân dân hay không?
Cá g đối xử vớ hâ â hư hế à? Cá g đã hống lại
hâ â . Ta ó ước ta nghèo, đó là ự thậ . Như g hỏi
ai nghèo? Tôi thấy rằng chỉ ó â là ghèo. Cò hà ước
và các quan cai trị không nghèo. Các quan có ô tô, phòng
khách, máy lạnh, biệt thự, khách sạ . Đảng bây giờ là đảng
gì? Đảng của a ? Đả g đa g là gì ó lợi cho dân và đảng
đa g là gì hạ ho â ?”
Những câu hỏ đớ đa ủa Tướng Trầ Độ ũ g là hững

thắc mắc của rất nhiề gườ đa g ị cai trị bằng những
chính sách hà khắc của chế độ.
K Ý 2 | 47
Nhà ă , đạo diễn Trầ Vă Thủ , ro g ph “Ch ện Tử

Tế,” đã gậm ngùi nói rằng, “kh hưa ó hí h q ền trong
tay, thì nhân vật của ă ghệ chủ yếu là nhữ g gười
nghèo khổ: một bác phu xe, một bé bán báo, mộ é đ ở, một
bà mẹ nghèo, một tiế g rao đ . Ngà a , kh q ền hành
đã ề một mối, thì nhữ g gười nghèo khổ, bất hạnh trong
ă ghệ bỗ g ư g ến mấ . Y hư đồng bào của chúng ta
bây giờ rất xa lạ với sự nghèo khổ, hoặc giả nhữ g gười
nghèo khổ đã hạy sang thế giới bên kia cả rồ ”. Trầ Vă
Thủy kết luậ , “ă ở vớ ha hư ậy thì không những
kh g được tử tế à ò đáng sợ.”
Ông Trầ Độ phẫn nộ với cỗ máy cai trị. Và ông chấp nhận
cái giá phải trả.
Đảng Cộng Sản không có quyền phán xét công hay tội của
ông Trầ Độ. Đâ là ệc làm của lịch sử a a . Như g
ngay lúc ông còn sống và ngay khi ông vừa lìa đờ , đã ó rất
nhiề gườ hươ g ếc ông.
Hà Sĩ Phu:
“Bị Hán hóa là mất dân tộc”
N
gày 10 tháng Sáu, ă 2018, hàng chục ngàn
đồng bào tại nhiều thành phố Việt Nam xuống
đường biểu tình chố g “Dự Luậ Đặc Khu Kinh
Tế”.
Dự luật dự trù sẽ được Quốc Hội Cộng Sản Hà Nộ đưa ra

biểu quyế gà 15 Thá g Sá , ho h ướn thời hạn 99
ă a kh ự Vâ Đồn, Bắc Vân Phong và Phú Quốc.
Hầu hế á ơ ể ì h đều diễn ra ôn hòa, ngoại trừ

Phan Rí. Lự lượng Cả h Sá Cơ Độ g, được mệ h a h ‘Q ả
Đấ Thép’ ủa Bộ Công An Việt Nam, thúc thủ rướ gười
biểu tình chống dự luậ đặ kh à đã ến thành bạo động
tại Phan Thiết, Phan Rí Cửa, Bình Thuận.
Hình ảnh trên các mạng xã hội cho thấy lự lượng Cảnh
Sá Cơ Động bỏ áo giáp, nón sắ , leo ường chạy khỏi trụ sở
Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Bình Thuận. Họ được nhữ g gười
biể ì h đối xử tử tế, thậ hí ó gười dân còn cúi xuống
đưa lư g ho ả h á leo l ượ ường ra ngoài.
Ngày 15 Tháng Sáu, từ Đà ạ , Hà Sĩ Ph gửi email cho kẻ

viết bài này:
“Đ h Q a g A h Thá hâ ến,
Trướ hế ho ì h x lỗ ì đã hồ â hậ rễ. Chắ

Thá kh g hể hì h g ì h rạ g ủa ì h a kh hị
ấ. à xã ì h ấ là ự k ệ đa hươ g hấ đờ
ì h. Chị hị đự g ấ hụ ă để ho ì h là
ghĩa ụ ủa ộ a h rí hứ , hưa đề đáp đượ gì hì à
ấ đã ra đ ! Ngà ào ì h ũ g khó . hổ hế, hươ g
à g hề hì ự ấ á à g đa . Mì h rơ rọ ộ ì h
ớ ệ h ậ , phả ự lo l ệ đủ ọ hứ. Đồ g hờ đú g lú
xã hộ đa g xả ra hề ế độ g, ì h kh g hể
á h rờ khỏ ì h hì h h gấ .
Hà ĩ hu và vợ Đặng Thị Thanh Biên tại ăn nhà ở Đà Lạt. Bà Biên tạ thế

ngày 13 tháng Mười, 2017 Hình Hà ĩ hu gửi tác giả)
KÝ 2 | 53
Thá hỏ đấ ướ ì h â g ờ ra ao, o ớ á h đâ
hơ 20 ă , kh ì h rả lờ phỏ g ấ ủa Thá lầ đầ
ă 1995, ì h hấ , a hơ 20 ă , ì h hì h xã hộ
đã ó hữ g ế h ể đá g khí h lệ ố gườ â hủ
pho g x ấ h ệ hề h , ố gườ â q a â đế ậ
ệ h đấ ướ ũ g hề h , đặ ệ là rướ họa ắ
h ộ ; xã hộ gà à g phơ à ự hố á à kh g ổ
đị h, há độ ị â gà à g ké h ệ q ả, hí h á h độ
à gà à g lộ ệ … Nhữ g ộ ể ì h í h ớ o ố
ră gà gườ ha ựh 10-6-2018 là h hứ g ho
ự ế rể đó. Như g đó ớ là ự ế đổ ề ƯỢNG,
hưa đủ để hà h ế đổ ề CHẤT.
Theo ì h, hự rạ g đấ ướ hú g a h ệ a , o hể
hế ó 3 í h hấ là ph khoa họ , độ à à ố rá, xã
hộ kh g hể phá r ể , ha hũ g, á h ắ , ha hóa oà
ệ , ị ồ é ề ẩ g ơ ế độ g. Mà đã xả
ra ế độ g rồ , đ ể hì h là hữ g ộ ể ì hh 10
Thá g Sá . Như g đấ ớ là đố ộ , hưa q a rọ g ằ g
đố goạ ( ạ ắ h ộ ớ ). Thoá Tr g ớ là h ầ
ấp h ế hà g đầ , hư g ố thoá Tr g phả thoát
Cộ g. Ngườ g ữ hế độ CSVN kh g hỉ là ĐCSVN à hủ
ế là ĐCS Tr g Q ố !”
***
Hà Sĩ Phu 1995
Nă 1989, lú khối Cộng Sả Đ gÂ à“ á ủa vô

sản thế giớ ” là X rã ra hư “ ơ g ội gặp ưa”, hà
hơ h ộc nhóm Nhân Chủ Học Xã rao khắp bạ è: “A
ì được tác giả bài viết DẮT TAY NHAU ĐI DƯỚI TẤM BIỂN
CHỈ ĐƯỜNG CỦA TRÍ TUỆ, tôi tặ g 1,000 đ la.”
Không ai kiế được.
“Nhâ Chủ” là ừ đã được nhà cách mạng Thái Dịch Lý

Đ g A ù g đầ ào ă 1939, lú g khoảng 19
tuổi, khi ông sáng lập à là í Thư Trưởng Duy Dân Cách
Mạ g Đảng. Nhân Chủ Họ Xã là ơ q a lư rữ tài liệu,
nghiên cứu và huấn luyện của Duy Dân.
Sa ă 1954, ừ Bắ ư ào Na , hà á h ạng Thái

ă g Ngh ếp tục công việc của Nhân Chủ Học Xã.
Nă 1985, á a h Trị h Đì h Thắng, Thanh Hùng,

Hoàng Khởi Phong, Nguyễ Vă Cườ g, ư Ngọc Thọ,
Hoà g Chí h Nghĩa ( ), Ng ễ Võ Th Hươ g à kẻ viết
bài này cùng nhau phục hoạt Nhân Chủ Học Xã tại Mỹ. Trong
nhóm, ba anh Trị h Đì h Thắng, Thanh Hùng và Nguyễn
Vă Cường là cán bộ Duy Dân; những anh em còn lại là
những kẻ lư o g ù g hí hướng tìm lại với nhau.
Tro g hó , là gườ “ ệ g ó , a là .” A h
đá h á , ỏ dấu tiếng Việt bằng tay và giao cho tôi in
KÝ 2 | 55
những cuố “Đạo Trường Ngâ ”, ập hơ ủa ý Đ g A; “Tự

Phá ” ủa Phan Bộ Châ ; “Thư Q ốc Nộ ” ập bài nhậ định
về tình hình Việt Nam của tác giả ẩ a h được chuyển bí
mật từ ro g ước ra cho chúng tôi (sau này mới biế gười
chấp ú là a h Đoà V ết Hoạ ); à “Thơ Trí h” ủa Lê Bi.
Cũ g ào hờ đ ểm anh em chúng tôi nỗ lực tìm xem ai là

tác giả DẮT TAY NHAU ĐI DƯỚI TẤM BIỂN CHỈ ĐƯỜNG CỦA
TRÍ TUỆ, áo Ngườ Dâ ra đời, với cùng nhân sự của Nhân
Chủ Học Xã và thêm các anh Nhật Tiến, Hoàng Mạnh Hùng,
Lê Thiện Tùng, Mai Vă H ền, Phạm Gia Hòa, Nguyễ Vă
Trung, Tống Nhiệm, Trần Thế Kiệt, Lã Hoàng Trung.
Nỗ lự , hư g hú g ẫ kh g ì được tác giả DẮT

TAY NHAU ĐI DƯỚI TẤM BIỂN CHỈ ĐƯỜNG CỦA TRÍ TUỆ.
Mãi sau này mới biết tác giả bài viết có bút hiệ là Hà Sĩ
Phu.
Và a ũ g ưở g “Hà Sĩ Ph ” là … ĩ ph ắc Hà.
Như g kh g phải.
Lầ đầu tiên tiếp xú q a đ ện thoại và trả lời cuộc phỏng

vấn ngày Bốn há g 12, 1995, phá ha h r đà VNCR
106.3 FM tại California, Hoa Kỳ, Hà Sĩ Ph ó ớ : “ út
hiệu của đã từng bị đưa ra hảo luậ . Ô g Đào D Tù g
kh đ ó h ện mọ ơ đã áo ộc rằ g, ‘ ó gườ xư g
là ĩ ph ắ Hà đò ạy chúng ta về Mác-Lê N !’ Rồi khi tôi
bị Bộ Nội Vụ gọ để thẩm vấn, thì Thiế Tướng Quan Phòng

có hỏ ‘lấ á hư hế a h đị h ó ý gì?’ Ý g ốn
ó ù g á đó để làm khở độ g, kí h động cái tinh
thầ ĩ ph k ườ g ro g ướ hă g? T rả lời là lối
hiể đó là o đò hỏi của thực tế. Người ta hiểu thế là vì
trong thực tế ó đặt ra vấ đề rõ hư ậy. Và nếu tên tôi có
đáp ứng nhu cầ đó hì kh g phả đối gì cả. Thực sự ra
kh đặ đó hì họ Hà, chữ Hà đó là ộ Nhâ đứng chứ
không phải là bộ Thủ . Nhâ đứng và chữ Khả ó ý ghĩa là
‘ hế ào?’ ‘là a ?’ ‘là ao?’ - hì Hà Sĩ Ph đặ ghĩa
là ‘ hế ào là ĩ ph ?’ ‘a đá g là ĩ ph ?’ ‘ ha là gì ó ĩ
ph ?’ - tứ là a đó phả đá h ột dấu hỏi. Tôi không có ý
khẳ g định mình xứ g đá g là ộ gườ ĩ ph ủa Bắc Hà
đâ .”
Ông giả hí h h , kh đặ ú a h ho ì h là Hà Sĩ
Phu, ông muốn tỏ những thao thứ , ră rở về tình trạng tụt
hậu mọi mặt của Việt Nam và muốn tự nhắc mình về bổn
phận và ý thức của gườ ĩ ph đối vớ o gườ à đất
ước Việt Nam.
***
Hà Sĩ Ph , hật là Nguyễn Xuân Tụ, h ă 1940 tại

Bắc Ninh, Phó Tiế Sĩ Sinh Học tại Viện Hàn Lâm Khoa Học
Tiệp Khắc. Về ướ , Hà Sĩ Ph g á ại Viện Khoa Học
Việt Nam. Từ ă 1988, Hà Sĩ Ph đã g kha hống lại
KÝ 2 | 57
chủ ghĩa à ự cai trị độc tài của Cộng Sản Việt Nam.
Nhữ g à Hà Sĩ Ph ế hư “Thằng Bờ ,” “ ện Chứng và
Ngụy Biện trong công cuộ đổi mớ ”; đặc biệ là à “Dắt tay
ha đ ưới tấm biển chỉ đường của trí tuệ” à “Ch a Ta Ý
Thức Hệ” ạo ra nhiều tiếng vang lớ , ro g ũ g hư goà
ước.
Hà ĩ hu “Thoát T ung mới là nhu cầu cấp thiết hàng đầu, nhưng muốn
thoát Trung phải thoát Cộng Người giữ chế độ CSVN không chỉ là Đ N
mà chủ yếu là Đ T ung Quố !
Tro g à “Ch a Ta Ý Thức Hệ” g ết: “ h g phả hư

Cộng Sả hường nói rằng chủ ghĩa l l đú g, hỉ có
o gười thi hành sai mà ý thức hệ Cộng Sản sai từ ă ản.
Phải từ bỏ ý thức hệ đó hì ới xây dự g đượ đấ ướ .”
***
Một số đoạn trong bài phỏng vấ ă 1995:
Đ h Q a g A h Thá : Tro g ột bài của ông, ông viết

rằng, dẫ ò đ ều kiệ à ha đ ều kiện khác, vai trò lịch
sử của trào lư Cộng Sản vẫ được mãi mãi ghi nhận. Và một
đoạn khác ông nói, cùng vớ gười hiệp ĩ ấy (ý ông ám chỉ
gười Cộng Sả ) hâ â a đã ó hững ngày số g đẹp
thanh khiế hư hần tiên. Chúng tôi xin hỏi, ông ghi nhận
những chuyệ đó ở thờ đ ểm nào? Ông cho ví dụ được
kh g? à Dươ g Th Hươ g hì đã ó ộ g a đoạn gọ đó
là một thứ h đường, về sau bà chua chát nhìn nhậ đó là
mộ “ h đườ g ù.” Cò ề phần ông, khi viế hư ậy,
ông muốn dùng uẩn ngữ để gửi tín hiệ ho gườ đọc hay
thực tâm g ghĩ hư ậy?
Hà Sĩ Ph : Những quá trình chuyển hóa hết sức là phức

tạp. Đầu tiên là có sự xâm nhập và ký sinh của một thứ lý
thuyết giai cấp cự đoa ảo ưởng phi khoa học, tức là cái dở.
Như g ó ký h ào ro g pho g rào â ộc. Và nó biến
thành cái của dân tộ , a g h g đ ệp giải phóng của dân
tộ . Đâ là ự chuyể hóa đầu tiên. Lúc kháng chiến chống
Pháp xong, lúc ấy cuộc sống còn nghèo, và cả đó ữa, cuộc
thanh trừng giai cấp đã ló ra ở chỗ này, chỗ khá . Như g
nhìn chung thì phải nhìn nhận rằ g ro g g a đoạn ngắn
KÝ 2 | 59
ngủi ấy, xã hộ ò ha h ì h, ì h gười còn trung hậu và

xét trong số đ g, â lý hồ hở ưởng là có thật.
Về sau, do tính chất ảo ưởng cự đoa à ph khoa học

của các học thuyế đó, ho ó hoá hóa, là ất yếu tố
tố a đầu, và biến những cái của dân tộc thành cái phi dân
tộc và cản trở dân tộc. Thế rồi lạ đế g a đoạ khá hư
hiệ a . Như g phải nhận rằng ngay trong tâm trạng bị vùi
mình trong cái xấ hư hế, thì một số các hạt nhân tinh hoa
của dân tộc vẫn tồn tại chứ không mấ đ . Và ro g đ ều kiện
hư ở ước ta là mộ đả g đã ắ độc quyề lã h đạo thì
những hạt nhân bị vùi trong cái khối không tốt, chính họ chứ
không phải ai khác, có khả ă g ất ngờ tách ra, châm ngòi
cho những cuộ đổ đời dân tộc một lần nữa để thanh toán
cái xấu một cách hòa bình.
T ghĩ hận thức thực tiễ ũ g hư ề phươ g pháp,

tức là có cái phần gọ là á h lượ , đều cầ là rõ đ ều này
và thực tế ở thế giớ , ũ g hư hực tế ở ro g ướ a ũ g
dần dầ xá đị h đ ều này. Thực tế, hiện nay nhữ g gười
bảo thủ ở ước ta sợ nhất khả ă g h ển hóa trong nội bộ
của những nhân tố tố đó. Cho họ ũ g đề phòng kỹ
lưỡng nhất cái khả ă g à . Chỉ r g đ ều ấ h , ũ g
cho thấy rằng nhận thức này, tức là nhận thức về yếu tố tích
cực của phong trào Cộng Sản trong quá khứ không hề là một
ư ưởng cả lươ g. Trá lại chính nó là một nhận thức mang
xung lực mạnh mẽ nhất. Còn lố ghĩ ó í h á h phâ

tuyế , đơ g ản, một chiều, thì thoạt nghe có thể thấy là
mạnh mẽ, có thể làm thỏa mãn một nhận thức chủ quan nào
đấ , hư g ó kh g phả á h đú g á kịch phức tạp của
dân tộ , à o đó ó ó í khả ă g á động vào hiện thực.
Mộ hà ă Cộng Sả đã ó là “ hế hệ chúng tôi ở tuổi

20 mà không theo Cộng Sản thì không có tim, hư g à ở
tuổi 50 mà còn theo Cộng Sản thì lạ kh g ó ó .” Đấy,
nhận thứ ó lò g ò g hư ậ , đâ ó hể lấy hiện tạ để
làm chuẩ , để quy kết quá khứ hoặc là lấy quá khứ làm
chuẩ để bênh vực hiện tại một cách suy diễ á ó được.
Đ h Q a g A h Thá : Thưa g, a ă 1975, ro g

một lần nói chuyện vớ g Vũ S h H , ột trí thức Công
G áo à ũ g là â ú ủa Tạp hí Đứng Dậy, ông Hiên bảo
tôi rằng, khi chọ há độ ở lạ để cộng tác với chế độ Cộng
Sản thì việc chọ đó là ộ “hà h rì h ắt buộc của trí
thứ .” Ô g H ó hư hế a kh đã ỉnh ngộ rồi. Câu tôi
muố được hỏi ông, là liệ gười trí thức có phải chọn cái
“hà h rì h ắt buộ ” hư gH ó ha kh g? ởi vì
theo chỗ tôi biết, có nhiề gười ở lứa tuổ 20 đã á g ốt
để thấy rằng phong trào Cộng Sản thực chất của nó không có
gì tố đẹp cả và nó chỉ đưa đấ ước hoặc tập thể o gười
bị sự chọn lựa tớ o đườ g đe ố h ; hư ậy không
KÝ 2 | 61
nhất thiết sự chọn lựa của lứa tuổ 20 heo o đường Cộng
Sản là phổ quát cho tất cả mọ gườ . Ô g ghĩ ao?
Hà Sĩ Ph : Ý k ến của g Thá ó lý. Vì heo ghĩ, ự

chọn lựa đó là ột sự chọn lựa của o , ro g đ ều kiện
là khối óc phát triể hưa ớ . Cá đó, ó hể nói là tình trạng
DÂN TRÍ còn thấp. Và rất nhiề gười trí thức mà ở trong
một xã hộ h g kh g đầ đủ, thì cái trí tuệ phát triển
hưa ớ . T ghĩ là ù g ro g g a đoạ đó rất nhiề ước
ă h a hạm với lý thuyết Cộng Sả , hư g họ không
đ heo, họ ó hư g ì rí ệ của họ đã phá r ển cao
hơ để họ không phả ướ q a g a đoạ đó nữa.
Cho nên, thực ra, nế ó đâ là ự chọn lựa tất yếu, thì

đó là ự chọn lựa tất yếu của nhữ g gười trí thứ hư g à
trí tuệ phát triể hưa ới. Nế đủ trí tuệ hì đã ó hể tránh
được [sự chọn lựa đó] rồi.
Đ h Quang Anh Thái: Trở lại một câu mà lúc nãy chúng
tôi vừa mới trích dẫn trong bài viết của g, là “ ù g ới
gười hiệp ĩ ấy nhân dân ta có những ngày số g đẹp hư
thầ ,” hì kh ế hư ậ , g ó ghĩ rằ g g đã xú
phạ đến vong linh hàng triệu nạ hâ đã ló đường cho
chủ ghĩa à â g ờ hí h g, g ũ g đa g hống lại
không?
Hà Sĩ Ph : ú ã ó ó là â ộc mình trải qua một

quá trình vậ động hết sức phức tạp của lịch sử. Cho nên cái
lố ư phâ ế đơ g ản chia thành hai gói: Một gói
trắng, mộ gó đe , ột gói phải, một gói trái, một gói chính,
một gói tà; rồi trắng là trắng hết ngay từ đầ , đe là đe hết
ngay từ đầu; thì thực sự ra nó không phả á h đú g hực
tiễn. Không phả ì à a h đố địch, mà về sau là cứ khen
bất cứ cái gì của tôi là xúc phạm tới anh; bởi vì trong tôi có
á đú g, á a . Và ro g , đâ phải là cá nhân tôi, còn cả
tập đoà ủa ó gười thế này, thế kia. Bởi vậy khi mà
khẳ g định có những ngày số g đẹp, xin hiể hư hế này,
á đẹp đó là á đẹp không trần tục, không phả là á đẹp
thực tế. Cá đẹp thần tiên làm sao tồn tại trên trần gian
đượ ? Cá đẹp đó được nẩ h ro g đ ều kiệ đơ g ản, còn
nghèo khó, còn ảo ưởng, chứ khi tiếp xúc với cuộc sống thực
tiễn thì nó bị đẩy lui. Vì đó là á đẹp mong manh của giai
đoạ hưa phá r ển. Thứ đến là có cái tốt lẫn cái ngộ nhận
của dân tộc. Thế hư g kh khẳ g định mặt mà ta còn có thể
coi là tích cự đó hì kh g hề có ý là phủ định những mầm
mống sai lầ đã ó ga ừ đầu.
Như đã ó lú đầ , ro g lú đa ố có một sự hồ hởi

hư hế, thì một cuộc thanh trừng giai cấp có thể đã ổ ra ở
một chỗ ào đó hư g ó hưa h phối tình hình tâm lý
chung của cả ước. Vậy giữa á a à á đú g, g ữa mặt
KÝ 2 | 63
tích cực và tội lỗi, nó xen kẽ cùng một lúc, cho nên khẳng
định vấ đề ở chỗ à , kh g ó ghĩa là phủ định một vấn
đề ở chỗ khá . T ghĩ rằng, trong tình hình phức tạp đó,
khi khẳ g định mặt tố ro g đó ó ếu tố dân tộc tham gia,
tôi không hề ó ý định phủ định các tội lỗi mà một bộ phận
hay chính các thế lực ấy gây ra ở chỗ khá . T ghĩ là ha
á đó kh g ó gì â h ẫn nhau.
***
Hà Sĩ Ph là ột trí thức sinh ra, lớn lên, chứng nghiệm

Xã hội Chủ ghĩa Cộng sản bằng chính bản thân mình.
Không thù hận, không báng bổ, ông từ tốn, lột trần bản chất
của cái chủ ghĩa đa g ị nhân loại vất vào thùng rác của
lịch sử.
Tro g ướ , Hà Sĩ Ph ră rở hư hế. Ở hải ngoại, nhà

hơ , ột cự ĩ q a V ệt Nam Cộ g Hòa, ũ g ră rở
kh đặt bút viế à hơ ỨC TƯỜNG BÁ LINH CÓ THẬT trong
bối cả h gười dân cả khố Đ gÂ à X đứng lên lật
đổ các chế độ Cộng Sản cai trị nhữ g đấ ước này.
Bứ ường Bá Linh có thật

Rất thật
Như g kh ỡ, nó vỡ hư ơ
Rấ ơ
28 ă lõa lồ trên mặ đất
Mất hôm qua hay tự bao giờ.
Đừng gởi về Việt Nam bất cứ viên gạch nào

của bứ ường Bá Linh
Nó có thể làm tủi cả dòng sông Bến Hải
Đừ g để lịch sử phải khóc
dù thời gian không thể q a đầu lại
Và mỗ gười Việt Nam sẽ biết thêm
cái giá thống nhấ ước mình.
Có nhữ g gườ đập phá bứ ường

bằng tất cả niềm vui
Mà không kinh ngạc
Cũ g hẳng ai thấ đ ều gì mất mát
Để chúng ta hiể đó hỉ là chuyệ ì h hường
h o gười bắ đầ đứng lên
đò q ền sống thật
Ngay cả những giấ ơ ũ g ó hể ướ ra đường
Mọ l ră gà gọn nến
Những ngọn nến lung linh
Cả ướ Đức phải thức
ước tớ ươ g la
Và trời sao cúi thấp
Chen lấn vớ gười
T ũ g hức
Nhữ g ơ g ó ùa h 1989 là rộ rà g ướ Đức
Và tôi vội vàng dấ đ ước mắt
Những giọ ước mắt nuố gược ruột gan
KÝ 2 | 65
Tôi ngoài Việ Na goà ướ Đức

Nhữ g ơ g ó rộn ràng thổi ngoài Việt Nam
Gió ngoài Việt Nam
Rất ngoài Việt Nam.

Quá thật
ao h ă ới có lần nhìn gầ ướ Đức
Nhìn từ á úa á đục
Trong tay những kẻ vô danh
Cũ g ao hơ ết bao tầm nhìn trí tuệ
Khi thế giới chuyể ì h hì ó đổ
Gạ h đá ũ g
Khi nhân loại tung lên những nụ ười
Một khoảng trời sao không thể ngủ
Khi nhữ g o gười khám phá ra
quyền số g ì h hường
Thở ì h hường
Nó ì h hường
Đ lạ ì h hường
Nướ Đức không thể ngủ
Có những góc cạnh không thể ngủ
Những bản tin trên màn ảnh nhỏ
hư hững ngọ đè kh g hể ngủ
Tôi không thể ngủ
Khi những ngọ đè ẫn mọc ngoài Việt Nam
Chiếu sâu vào quá khứ
Tra tấn Việt Nam.
28 ă q á à ho hững kẻ đợi chờ

28 ă à 42 â ố quá ngắn
để che giấu cho một thờ đại
Hãy giữ những phần còn lại
Giữ mãi
Như hững bứ ượng thời Trung cổ
Làm di tích
cho cả loà gười.
Đừ g, đừng nói với Việt Nam bất cứ một tin tức gì

về bứ ường Bá Linh
Nó có thể là Trườ g Sơ ù gl ứ ưởi
Những bà mẹ không thấ xá đà o
Những oan hồn
không chiều dài chiều cao chứa nổi.
Hãy cứ để nó sần sùi

Ôi những tảng gạch vô tri vô giác
Đã hà h ão rạng của những niềm vui
Vừa tự vỡ.
28 ă ộn tròn
28 ă kh g gẩng mặt
h g à hơ g ến Hải
Không cao hơ Trườ g Sơ
KÝ 2 | 67
Hạ h phú ho ướ Đức
Đã ạ ao gườ ước qua ô nhục
Mà không phải hận thù
bạo lực
Và dạy tôi phải nuốt những giọ ước mắt
Giữa những niềm vui.
Nướ Đức ở quá xa
Mưa há g 11 q á xa
Tôi không ở gầ đượ được khóc
Hạ h phú ho ướ Đức
Đã ạy chúng tôi chiến thắng cao cả nhất
Là trận chiến không tố á xươ g
Và tất cả được số g ì h hường
Hạnh phúc cho những bông hoa
Có thể chuyền tay cho bất cứ ai xa lạ
Những bông hoa may mắ hơ há ạn hoa
Trong chốc lát bỗng nhiên thành cột mốc
Đón sự thật ùa ra.

Nó có thật tự bao giờ?
T m post cart đ nh d u Ng y Th ng Nh t Nươc Đư t gi gưi ho o

Ngươi Dân.
KÝ 2 | 69
Ngày mùng Nă tháng 12, ă 1995, đú g ha gà a

khi trả lời phỏng vấn của đà VNCR, g Hà Sĩ Ph ị bắt tại
Hà Nội.
Nh t i thư H i Phu (phải) v Nh văn u Huy Cương Hinh u Huy

Cương gưi t gi ).
Thu ut u Nh văn u Huy ương

Phó g hường trú Robert Tampler tại Hà Nội của

hãng thông AFP gọ đ ện thoại hỏi tôi, có phải vì bài phỏng
vấ à Hà Sĩ Ph ị bắ kh g? T ó, kh g ghĩ đó là
nguyên nhân khiế Hà Sĩ Ph ị bắt.
Sáu ngày sau, sáng ngày 12 tháng 12, một bản tin khá dài
đá h đ ừ Hà Nội, của hãng thông tấn quốc tế AFP, ường
thuật vụ Hà Sĩ Ph ị Cộng Sản Hà Nội bắt.
Mở đầu, bản tin AFP viế : “Hà Sĩ Ph ị công an ở Hà Nội
bắt giữ, r đường trở về thành phố Hồ Chí Minh vào ngày
mùng 5 tháng 12, một ngày sau khi mộ đà phá ha h ở hải
ngoạ phá đ ộc phỏng vấ ro g đó g k gọi chính
phủ Mỹ khoan hãy cho Hà Nội quy chế tối huệ quố .”
Phóng viên Robert Tampler của AFP từ Hà Nội gọ đ ện
thoại tớ đà VNCR để kiểm chứng về bài phỏng vấn và hỏi về
lý do của vụ bắt bớ này. Tôi trả lờ , à AFP ường thuật trong
bản tin là VNCR kh g ghĩ rằng việc phát thanh bài phỏng
vấn đã đưa ới việc Hà Nội bắt giữ g Hà Sĩ Ph . T h ,
bả AFP kh g ường thuậ đầy đủ luận cứ của VNCR:
VNCR đã phỏng vấn nhiể gười ở ro g ước, chứ không chỉ
ó Hà Sĩ Ph . Trướ g, VNCR đã phỏng vấn ông Nguyễn
Hộ, mộ đảng viên Cộng Sản từng giữ nhiều chức vụ quan
trọ g ro g đả g à hà ước Việt Nam Cộng Sản. Sau ông,
VNCR phỏng vấn Nhà ă T Dao ảo Cự, tác giả cuốn
truyệ “Nửa Đời Nhìn Lạ ”, ro g đó g ỏ ra hối hậ đã
theo Cộng Sản.
Về phần phân tích, bả AFP đưa ra ự kiện gầ đâ Hà
Nội tiến hành nhiểu cuộc xử án và bắt bớ những thành phần
chố g đố ro g ước, cho thấy Cộng Sản Hà Nội thực sự e
ngại sự chố g đối này có thể trở thành phong trào, từ đó gâ
nguy hại cho chế độ.
KÝ 2 | 71
Sau khi bản tin của AFP đá h đi khắp ơ r hế giới,

ha ơ q a ra h đấu cho nhân quyền là Amnesty
International, trụ sở tại London, Anh Quốc, và Human Rights
Watch/Asia, trụ sở tạ Wa h g o DC, đã l lạc với VNCR
để hỏi thêm chi tiết nội vụ và xin kẻ viết bài này bản ký chú
cuộc phỏng vấ Hà Sĩ Ph .
Human Rights Wa h/A a a đó ho ết, Hà Sĩ Ph ị
bắt vào hồi 2 giờ chiều ngày mùng Nă tháng 12 nhân khi
g hă ếng thân nhân ở Hà Nội. Ngày mùng 6 và mùng
7 tháng 12, công an lục soát nhà ông ở Đà Lạt, tị h h hơ
ba ngàn trang bản thảo và tài liệ , ro g đó ó ột bài viết
của g Võ Vă ệt gửi Bộ Chính Trị đảng Cộng Sản Việt
Nam bàn về chiế lược chuẩn bị ho Đại Hội 8 của đảng này.
Nhà áo H Đức, trong cuốn Bên Thắng Cuộc, viết về vụ
bắt Hà Sĩ Ph : “Ngà 5-12-1995, g Hà Sĩ Ph , á g ả của
nhiều bài chính luận sắc sảo được truyề đọc ở thờ đ ểm ấy,
đa g đ xe đạp r đường phố Hà Nội thì bị ha gườ đ xe
á hè gã. Ô g Hà Sĩ Ph k o: ‘Ă ướp! Ă ướp!’
Lập tức công an xuất hiện. Thay vì bắ ‘ ướp’, g a đã
đưa Hà Sĩ Ph ề đồn, khám túi xách, phát hiện bản sao
hép hư gửi Bộ Chính Trị ngày 9-8-1995 của g Võ Vă
Kiệ . Hà Sĩ Ph kha à l ệu này ông lấy từ ông Nguyễn Kiến
Giang; ông Giang khai lấy từ ông Lê Hồng Hà, một cán bộ lão
thành, từ g là há h Vă phò g ộ C g a à rướ đó,
từ g là g á đố rườ g Đào ạo ĩ q a g a 500. a
gườ ó l q a đến tài liệ à đã ị bắt ngày 6-12-
1996.”
Ngày 22 tháng Tám, ă 1996, òa án Hà Nội xử ông Lê
Hồ g Hà ha ă ù, Hà Sĩ Ph ộ ă ù à Ng ễn Kiến
Giang 15 tháng tù treo.
***
Hà Sĩ Ph được thả ra khỏi tù ngày Nă tháng 12, ă

1996, sau mộ ă ị giam giữ vì tội bị chế độ quy chụp là
“ ó hà h phá á à l ệu bí mật của hà ướ .”
Thờ g a g Hà Sĩ Ph ằm tù, hườ g x đ ện

thoại về Việt Nam hỏ hă ì h rạng sức khỏe của ông qua
“Nhó Đà ạ ” gồm Nhà thơ ù M h Q ốc, Nhà vă T
Dao Bảo Cự và Nhà vă Hoà g T ến, Nhà thơ Hoà g Cươ g,
Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang ở Hà Nội.
Nh t i thư H i hu t i) v Nh o Lê hu h i, hinh hu t i Đ L t
năm 200 Hinh: Lê hu h i gưi t gi )
Khoảng hai tuầ rướ kh g được thả, Nhà áo Như

Pho g Vă T ến bảo tôi, có cách nào gợi ý với những anh
KÝ 2 | 73
em dân chủ ro g ước tổ chức đế đó Hà Sĩ Ph ga ổng

trại giam không. Ông Tiến bảo, hà h độ g à đã ừ g được
nhữ g gườ đấu tranh tạ á ước Cộng Sả Đ g Â áp
dụ g. “Có á ụng mạ h đối với quầ hú g,” g T ến bảo
tôi thế.
Như Pho g Vă Tế là “ hà áo ủa các nhà báo,”

theo cách gọi của nhà bình luận Ngô Nhân Dụng. Ông Tiến,
tôi gọi bằ g “ ậu Tiế ,” à ậ xe hư o ủa cậu. Lúc
Hà Sĩ Ph ị bắt, hai cậu cháu chúng tôi ở cùng một mái nhà
ro g ă o l ho e ại Quận Cam, California. Vì vậy,
những lần tôi tiếp xúc bằ g đ ện thoại với các nhân vậ đấu
tranh dân chủ tại Việt Nam, cậu luôn góp ý với tôi về nội
dung các cuộc phỏng vấn. Vì cậ là h g a hà g đầu
trong lãnh vự “Cộng Sản họ ” hờ rước 1975 ở Sài Gòn,
nên cậu biế khá ường tậ gười và việc của xã hội miền
Bắc.
Phỏng vấn Nhà ă Hoà g T ến, ông bảo, Hà Sĩ Ph là

gườ heo đ ổ “ ghĩa lớ ” ủa dân tộ , à đã là ì
“ ghĩa lớ ” hì phải chấp nhận hy sinh thôi. Ông nói thêm,
chính bả hâ ũ g ó ột thờ đắm chủ ghĩa Cộng
Sả , hư g a hấy “ á á ” ủa nó, ông dứt khoát từ bỏ, và
bây giờ ông trở hà h gườ đạo Phật tại gia. Và ông tin có
nhân có quả, “Hà Sĩ Ph ấ hâ ì ghĩa lớn, sẽ không
có vấ đề gì đâ .”
Ý do cậu Tiến gợ , là “ ổ chứ đó Hà Sĩ Ph ở cổng trại

g a ,” ó rao đổi với ông Hoàng Tiến và Nhà vă T
Dao Bảo Cự.
Ngà Hà Sĩ Ph ra ù, ga rước cổng trại giam Thanh

X â , đó Hà Sĩ Ph gồm: Bà Thanh Biên (vợ Hà Sĩ Ph ),
g đồ Nghệ An Tú Sót với mộ â đối chữ Nho, gười bạn
Hữu Tiến từ Hải Phòng, và mấ gười ruột thịt trong gia
đì h. “Phá đoà ” đó hẳ g Hà Sĩ Ph ề quê Thuận Thành-
Bắc Ninh, nghỉ một ngày rồ đ á a ào Sà Gò , rồi hôm
a đ á a l Đà ạt, tránh không dừng lại ở Hà Nội vì
để giữ an toàn.
***
Ngày 11 tháng Bảy, ă 1995, Tổng Thống Bill Clinton

tuyên bố chính thức bình hường hóa quan hệ ngoại giao
với Cộng Sản Việt Nam.
Trước tin hai kẻ cựu thù Washington và Hà Nội bắt tay

nhau chấm dứt nhữ g ă há g à đố đầu thù nghịch,
nhiề gười cho rằng, thế là lại thêm một lần nữa, Mỹ hà hơ
tiếp sức cho chế độ độc tài toàn trị để tập đoà lã h đạo củng
cố quyền lực của ó; hư g ũ g h ề gười cho rằ g đâ
là ơ hội tố để có thể phá động rộng lớn tinh thầ đấu
ra h đò â hủ.
KÝ 2 | 75
Hà Sĩ Ph hậ định ra sao về vấ đề này? Ông nói,

trong cuộc phỏng vấn do tác giả thực hiện ngay sau khi có
quan hệ bang giao Washington - Hà Nội:
a) Nế đối với mộ đố ượ g g áo đ ều cứng ngắc, phi lý,

phi quy luậ hư rướ đâ hì á h hóa g ải rất là dễ. Bởi vì
nó phi thực tế, phi quy luật. Cho nên bây giờ cứ ì h hường
hóa mọ đ ề đưa ó rở về với xã hộ h g hường, với quy
luật là nó tự bộc lộ cái tính phi lý và tự tan rã.
b) Như g h ệ a đố ượng ấ đã hức tỉnh, biết triệ để
lợi dụng các quy luật, lợi dụng thế hượng phong của gười
đã ắm quyền lực và tận dụng thực trạ g â rí để thực
hiệ ý định của mình, thì việc hóa giải nó không dễ dàng
chút nào. Vì thế cho nên việ ì h hường hóa với thế giới,
đặc biệ là ì h hường hóa toàn diện với Hoa Kỳ không hẳn
là đơ g ản.
T ghĩ ệ ì h hường hóa là mộ á à đấu mà mọi
đấu thủ cuố ù g đều phải trở về đấ , đều phải chọ á đó,
không thể ào khá được. Cá đấu thủ đều phải trở về đó để
đấ , hư g á à đấu ấy không phải thuận lợi riêng cho ai.
Tạ à đấu ấy, mọi cuộ đấu ấy sẽ bắ đầu, còn việc thắng
thua vẫn còn ở phía rước. Bởi tự á à đấu ấy nó không
quật ngã ai cả, à ũ g kh g phải là nó dành sẵn huy
hươ g à g ho a . Cho , ệ ì h hường hóa tự nó
hưa a g ộ ý ghĩa [ h ận lợi] cho bên này, hay bên kia.
Vấ đề là tạo nên thực lực, vậ động cho phong trào dân chủ
mà thôi.
Thứ nữa, riêng về phía gười Mỹ, chúng tôi không có ảo
ưởng về chuyện này nhiều lắm. Nếu ở ro g ước có một
pho g rào đấu tranh giữa dân chủ và phi dân chủ mạnh mẽ,
thì ghĩ rằ g á há độ của Mỹ rất rõ, tức là ủng hộ phía

dân chủ. Như g ếu tình hình của ta quá bê bết chẳng hạn,
hì ghĩ á hà ư ản nói chung và Mỹ ó r g ũ g
không dại gì chuốc lấy việ đươ g đầu vớ hà ước Cộng
Sản làm gì.
Có gười lạ ò ì h hư hế này: Mộ a h ư ả ước
ngoài muốn vào khai thác tận dụ g á đ ều kiện sinh lợi ở
á ước khác thì nó cần một chính phủ để ủng hộ nó. Thế là
có khi làm việc với một chính phủ Cộng Sả độc tài lại hay
hơ ởi vì, chính phủ Cộng Sả đã h phối toàn bộ quần
chúng rồi, nắ được chính phủ đó ức là dân chúng chẳng
còn gì có thể gây trở ngại cho họ nữa. Bởi vậy họ muố đà
áp bóc lột, nếu dân có biểu tình [phả đối], thì lập tức chính
phủ ấ đã đứ g ra đà áp rồi. Còn nếu mà phong trào trong
ướ hưa ó gì, hì hưa hẳn Mỹ và Cộng Sả đố địch với
ha đâ . Có kh họ lại hợp tác với nhau rất là ngon lành
ũ g . Vì hế, việ ì h hường hóa tự ó hưa đe lại
sức mạnh gì quyế đị h hư g à phải công nhận nó là cái
à đấu rất là thuận lợi cho dân chủ.
***
Trong nhiề ă , ột số các tổ chứ gười Việt tỵ nạn
Cộng Sản tại hải ngoại liên tụ ra h đấ để chế độ Hà Nội
phải bỏ đ ều 4 Hiế Pháp (q định vai trò cai trị độc tôn của
Đảng) và tiến tới một cuộc bầu cử có quốc tế g á á để
gười dân dùng lá phiếu quyế định thể chế chính trị của Việt
Nam.
Tôi nêu vấ đề này vớ Hà Sĩ Ph .
KÝ 2 | 77
“Về vấ đề này tôi thấy không nên nhậ định tình hình
theo cảm tính, theo nguyện vọng [của mình], mà phải theo
đú g á hực tế đa g ó. Nếu ở tình trạ g hư h ện nay, dẫu
có một cuộc bầu cử hoàn toàn tự o, ga đến cả có quốc tế
gá á hă g ữa, hì đảng Cộng Sản vẫn có nhiều khả
ă g hắng phiếu, vì bố lý o hư hế này:
1) Người dân chỉ đò hỏi nhữ g ha đổi nếu thấy không
thể nào số g hư ũ được nữa. Ví dụ: Mộ đứa trẻ khi nó
thấ á g ường của nó chật hẹp quá, nó mới nhảy xuố g đất
nằ . Cò lú đứa trẻ chỉ mới biế ò h , hì được nhảy từ
cái a g á g ường, không gian của á g ườ g đối với nó
hư hế đã là đủ rồi. Bởi vậ , rướ đâ ó ự o ép rất là triệt
để, bây giờ nới ra một tí tẹo, đối vớ â rí h g hường
gười ta thấ hư hế là tạ đủ rồ . Như ậy, nhu cầu gọi là
phá cái giới hạ đó, để đến một không gian dân chủ tố hơ ,
thì hiện nay mới có ở thành thị và một số trí thức tiên tiến
thôi.
2) Đối với số đ g â ư ở các vùng nông thôn, ở miền
ú , hì gười dân ở đó hưa ết cái gì tồn tại ở r đời,
goà đảng Cộng Sản Việt Nam. Cho nên, ở các thành phố
lớn, tình hình mới có thể đảo gược. Còn khi tự do bầu cử thì
ở nông thôn họ hưa hắc biết cái mớ là á gì đâ .
3) Số g q á lâ ro g đ ều kiện dân chủ giả, â a đã ó
thói q e o hường lá phiếu, không biết phải thực hiện
quyền dân chủ bằng lá phiếu của mình. Cho nên họ o đâ
là một thủ tục rất là hình thứ , đ là ho q a h ện. Bao
h ă a ầu cho ai mà chả thế? Cho nên bây giờ nếu
kh g được chuẩn bị, cứ thế mà tổ chức bầu cử, thì chả có
cái trách nhiệm cân nhắc kỹ trong chuyện lựa chọn lá phiếu.
4) Tôi thấy cái thực tế o đảng Cộng Sản [tạo nên] trong
nhữ g ă ừa rồ đã kh ến cho không có một tổ chức nào,
không một nhân tài xã hộ ào được phép nẩy nở, bên ngoài
vòng tay của đảng. Hiệ a ũ g kh g ó đối tượng nào
đượ phơ à ra ro g ướ để gười ta kén chọ . Như ậy,
nếu cứ giữ nguyên trạ g hư hế à để mà bầu cử thì dù có
dân chủ ũ g hưa ó r ển vọng gì là tố đẹp.”
***
Tháng Bảy, ă 1995, Hà Sĩ Phu nhậ đị h hư hế về
mối quan hệ Washington và Hà Nội.
Tháng Sáu ă 2018, trong email gử ho , Hà Sĩ Ph
viế : “Nhậ định của ì h ă 1995 đến nay vẫ đú g: Nếu
tiế hà h rư g ầu dân ý hoặc tổ chức bầu cử tự do ngay
bây giờ hì ĐCS ẫn có thể dùng những thủ đoạ để giành
phần thắng vì số dân thờ ơ ới vận mệ h đấ ước vẫn chiếm
số đ g hơ , à h ề gười (kể cả cán bộ, đảng viên có chút
tỉnh ngộ), vẫn bị tiêm nhiễm bởi những luậ đ ệ lâ đời của
CS, nhất là từ thầ ượng ảo HCM! Như g đ ều này mới là
quan trọng: Nế để cho xã hội có một quá trình chuẩn bị
sinh hoạt dân chủ thì tình hình sẽ khác hẳn. Thí dụ: Nế để
mộ ă [ ho ọ gười dân] có sinh hoạt dân chủ thật thì
lúc ấy tình hình bầu cử ha rư g ầu dân ý có thể đảo
gược.
KÝ 2 | 79
Nă 2009, trong cuộc phỏng vấ đă g r áo Người Việt

xuất bản tại California, kẻ viết bài này nêu câu hỏi với ông
Hà Sĩ Ph : Đảng Cộng Sản Việt Nam hiện sợ gì nhất, ông nói:
“Nhữ g hà lã h đạo Việt Nam lo sợ rước sự đồng thuận

và liên kết của các tầng lớp trí thức và nhân dân, lo sợ rước
sự xuất hiện của các tổ chức, thậ hí á đả g phá …
hư g go lại vẫn chỉ nằm trong hai nỗi lo sợ lớn mà thôi:
Lo sợ làn sóng dân chủ và lo sợ làn sóng chống Trung Quốc.
Hai mối lo ấy bắt nguồn từ hai vấn nạ ă ản nhất của

xã hội Việt Nam hiện nay là không dân chủ à kh g độc
lập. Muốn có dân chủ phải chống lề thói toàn trị. Muốn có
độc lập phải chống nạn Bắc thuộ đa g h ệ hì h.”
Đa ố đồng bào mình có nhìn thấ “ha ỗi lo sợ” ấy của

đảng Cộng Sản không?
“Ha ặt trậ đấu tranh hiện nay của nhân dân có hai kẻ
hù đều là giặc: Giặc NỘI XÂM và giặc NGOẠI XÂM. Hai giặc
à đa g l kết với nhau và sử dụ g hâ â ha ước
hòng củng cố quyền lực và làm giàu.
Như đã ó h ều lần, Chủ ghĩa Cộng sản ngự trị được

ở Việt Nam là do ký sinh vào Chủ ghĩa Y ước, hút sinh
lực từ lò g ước của hâ â . Trướ đâ hề gườ đã
ghĩ rằ g đấ ước sẽ dần dần thoát khỏi chủ ghĩa ảo ưởng
phi khoa học ấy bằ g o đường Dân chủ hoá à Đổi mới
toàn diệ . Nghĩ hế ũ g đú g hư g hưa hật trúng. Ngày

càng rõ rằng chủ ghĩa ấ đã ào ằ g đường nào sẽ phải ra
bằ g đường ấ : Đã ượ đườ g g à h độc lập để vào thì sẽ
bị rào lư g à h độc lập bảo vệ dân tộc trục xuấ , ‘ ễ đưa’
ra. Sự có mặt của chủ ghĩa Tr g Hoa r đất ước này
phả hă g là o rờ đất xui khiế đế hư ột nhân tố tiền
đị h để hoà hà h ho xo g g đoạn tống xuất có tính
lịch sử ấy? Hoặc là dân Việt Nam sẽ có cả độc lập và dân chủ
trong sáng hoặc là mất trắng cả hai. Những lờ “ a h ạc
cuố ”, “ ỷ lệ ă ă ă h a” h g hư lời sấm vậy, báo
hiệu mọ đ ề đều có thể xả ra.”
Thưa g, ha ộ “rướ ” hủ ghĩa à “ ễ ” hủ ghĩa

ấy có gì khác nhau?
“Đã ị nạn ngoại xâm (dù kiể ũ ha k ểu hiệ đại) thì

hâ â đều mất quyền làm chủ đấ ước và đều gọi tắt là
mấ ướ . Như g hời thuộc Pháp ta chỉ mấ ướ hư g
không mất dân tộc, vì Pháp không có khả ă g đồng hoá dân
tộc Việt Nam. Một khi dân tộ ò hì lò g ước vẫn còn,
và còn khả ă g khá g h ế để giành lạ ướ . Như g gà
nay, nếu mấ ước thì e sẽ mất luôn cả dân tộ í h! Chưa
cần chứng minh bằ g á h đ â ào lý l ận, vào giáo lý
Khổng Mạ h à ă hóa Tr g Hoa. Chỉ cầ ưở g ượng
hàng vạn (biế đâ ẽ không hàng triệ ) gười Tàu tràn vào,
lú đầu là chiếm chỗ lao động rồi ở lại, mỗi chàng lấy một,
KÝ 2 | 81
hai hoặ a gười vợ Việt Nam bất cứ già trẻ miễn có thể
h đẻ (hiệ ượ g à đã xảy ra rồi). Rất nhiều phụ nữ Việt
Na đa g ghèo đó , lấy Tàu tại chỗ chẳ g hơ phải sang
làm nô lệ tình dục ở tậ Đà oa , Na Hà , Ca p h a…
ư? Nhữ g đứa trẻ sinh ra sẽ là Tàu hay là Việt, có lòng yêu
ước nữa kh g, ướ Tà ha ước Việt?
Bị Hán hoá là mất dân tộc. Mất dân tộ hì đa đớ hơ

mấ ước vì không bao giờ tìm lạ đượ đấ ước nữa mà
ĩ h ễn trở thành quận huyện! Suốt bốn ghì ă lịch sử
Việ Na , gười Tàu không thực hiệ đượ đ ều này, vì khi
xưa ò h ếu một chủ ghĩa “Q ốc tế Vô sả Đạ đồ g” để
tiếp tay cho những kẻ thống trị (mà Mác vẫ ưởng là mình
tiếp tay cho dân nghèo), cái chủ ghĩa g úp gười nọ chiếm
của ngườ k a, ước nọ chiếm của ước kia cứ ngọt sớt, nó có
tài biến sự chiế đoạt thành sự tự nguyện hiến dâng, nó cứ
nhân danh mộ gườ ào đó là hư rằng sẽ chiế lĩ h
đượ gười ấ , h í h đượ gười ấy. Không có chủ ghĩa
Má hì gười Trung Hoa làm ao ký được 16 chữ à g để ùa
một cái tiến vào tận gan ruột Tây Nguyên giữa ước Việt
Na ?”
Theo nhậ định của ông, não trạng của giớ lã h đạo hiện
nay tại Hà Nội ra sao mà họ lạ để Trung Quốc hành xử ngày
à g ga g gược với Việt Nam, im lặ g để “ à lạ” ắt giữ,
gă hặ gư â V ệ Na đá h á ro g ù g ển thuộc
chủ quyền của tổ quốc chúng ta?
“Mặc dù biết sự tha hoá của quái ác quyền lự ( ghĩa là

khi có quyền lự gười ta có thể biến chất thành một cái gì
hoà oà khá , ũ g ó ậy), như g kh g
rằng tất cả nhữ g gười cầm quyền có thể đồng thuận một
á h a rá rước mộ g ơ q á lớn mà lạ q á ơ đẳng
hư ậy. Nhấ định trong thâm tâm một số gười có sự giằng
xé, nhấ định trong nội bộ phải có sự phân liệt ý kiế . Như g
tại sao cuố ù g ‘ o à ’ ẫn cứ một chiều lao tới không
thể dừng?
Chỉ có thể giải thích rằng yếu tố ngoại lai quá mạnh. Kẻ đã
yếu bao giờ ũ g phả lo xa, hư g hà ước Việt Nam toàn
đ ước cờ muộn màng, luôn ấ rĩ ảo ưởng nên bị lừa rất
sớ . “Hù h g kh đã a ơ ũ g hè ” h ống chi một chú
a à g gơ gá đã ị con báo nhả l lư g?
Đ ều nguy hiểm là tình thế đã ộn, khó gỡ lạ đa g ị

đẩ ho ă g ốc, dồn dập, cấp tập, cốt tạo ra sự đã rồ , để
tình thế không thể đảo gượ ! Đã à á hì phải tàn ác cấp
tập ngay từ đầ , để a đó ẽ nới ra mộ hú để tỏ lòng
nhân ái, ấy là mẹo Machiavel. Thế ướ hư ậy chỉ có nhân
dân mớ là ha đổ đượ . Nhâ â hư ị ướ g à , hư
gười khổng lồ vẫn bị giam lỏng, có thả vị ướ g ‘ ạ địch
hâ ’ à ra mới cứ đượ ướ .”
KÝ 2 | 83
Trước tình hình Trung Quốc ngày càng tỏ dấu hiệu bá

quyền với Việ Na , đồ g ào ì h ro g à goà ước có
thể là được gì?
“Theo h ển ý, chúng ta cần làm cho mọ gười Việt Nam

tỉnh giấ để nhận ra tình huống rất bấ hường của dân tộc
ì h rước nạn nội xâm và ngoạ xâ đa g ráo r ết câu kết,
đa g ó g ơ rở hà h “ ự đã rồ ”. ịch sử không cho
thoát mộ a , kh g hâ hước cho ai ngủ gật hay giả vờ
ngủ gật, hoặc thế này, hoặc thế k a đều phải trả g á rước
lươ g â à rước lịch sử.
Chỉ có nhân dân mới cứ đượ ước. Cần phát triển một xã
hội dân sự ường tráng mớ phá h được sinh lực của dân.
Cần dẹp mọi tị hiềm, mọ hù oá ũ để hướng vào vận

mệ h đấ ướ , kh gh h được một chút niềm riêng thì
đừ g ó h đ ều đạ ghĩa?”
***
Hà Sĩ Phu: “Chủ nghĩa Cộng sản đã vào Việt Nam bằng con đường
lén lút; nó lẩn vào công cuộc chống Pháp của toàn dân chứ không
qua sự nhận thức của trí tuệ. Bây giờ, giới lãnh đạo Hà Nội nếu khôn
ngoan thì nên chính thức làm lễ tiễn cái chủ nghĩa này ra khỏi đất
nước. Nếu không, đến một lúc nào dân tộc không còn chịu đựng được
nữa thì cuộc nổi dậy sẽ đánh đuổi nó (Chủ nghĩa Cộng sản) như một
tên ăn cắp.”
Giọt Nước Mắt Người Phụ
Nữ Bên Thắng Cuộc
D
ươ g Th Hươ g ự nhậ ì h là “ gười rừ g”,
“ ụ hà q ră g đe , ắ oé ”.
Báo chí Pháp thì gọ Dươ g Th Hươ g là

“Co Só Đơ Độ ”.
Dương Thu Hương t n áo há xuất bản tại Paris

Cò lã h đạo Cộng Sản Việt Nam thì chử à là “ o đĩ

chố g đả g”.
Gọi bằng gì thì gọ , Dươ g Th Hươ g vẫn là chính mình:

Bản chất chân quê không hội nhập vào thế giới mạng
Internet, bỗ ã, đốp há , đơ độc, và trên hết, ngay thẳng,
hết mực với mục tiêu nhắm tớ là ra h đấu cho mộ ước
Việt Nam dân chủ, tự do, thoát khỏi cái chế độ hiện nay mà
bà gọi là “ hỉ sống bằng xác chết, không có bất cứ giá trị gì.”
Dương Thu Hương tại ăn nhà ở i Hình ĐQ T)
***
S h ă 1948, lớn lên tại miền Bắ ào đú g g a đoạn

Cộng Sản Hà Nội tung toàn lực nhất quyết bằng mọi giá phải
KÝ 2 | 89
đạ được tham vọ g “g ải phóng miền Nam thoát khỏi sự

kềm kẹp của Mỹ-Ngụ ” ( ).
Như lời bà kể, cùng vớ hơ 100 ạn ngang lứa tuổ , à đã

cắ á x ào Na “đá h Mỹ cứ ướ ”.
Những trải nghiệm trong chiến tranh, cùng những chua

chát của Thá g Tư 1975 đã là hất liệu cho các tác phẩm sau
này của à, hư “Nhữ g Th Đườ g Mù”, “ a ờ Ảo
Vọ g”, “ hả Hoà M ”, “Đỉnh Cao Chói Lọ ”, “No Ma ’
a ” (ấn bản Anh ngữ) được dịch sang Pháp ngữ là “Terre
De O l ”…
***
T đọ Dươ g Th Hươ g, hững bài viết và các tác

phẩm, ngay sau thời kỳ do tình thế o ép, giớ lã h đạo Hà
Nộ ă 1986 ộc phải chấp nhậ “đổi mớ ” k h ế à “ ở
ró ” ă gh .
Thời kỳ ấ , Dươ g Th Hươ g là ột trong nhữ g gười

cầ ú a đả “ ước qua lời nguyề ”, g à h lại quyền suy
ghĩ ằ g á đầu của chính mình với những bài phát biểu,
bài viết; và nhất là với tác phẩ “Nhữ g Th Đườ g Mù.”
Riêng tôi, với cuố “ hả Hoà M ,” Dươ g Th Hươ g

mới thực sự chỉ thẳng vào mặt cuộc chiế ã a đã hủy
hoại toàn thể dân tộc ra sao.
Chỉ biế Dươ g Th Hươ g q a á phẩm, mãi tới khoảng

giữa há g Tư 1997, lầ đầu tiên tôi mới có dịp – q a đ ện
thoại - nói chuyện vớ “Co Só Đơ Độ .”
Lúc bấy giờ, Ban Việt Ngữ Đà Á Châ Tự Do vừa chính

thức phát thanh về Việ Na được hai tháng.
Muốn phỏng vấ Dươ g Th Hươ g hư g a g â

trạng cầu may thôi, chứ kh g ghĩ à ẽ trả lờ phó g
a một đài phát thanh do Quốc Hội Mỹ tài trợ; và nhất là
báo Công An ở ro g ước vừa có bài chửi thậm tệ G á Đốc
Ban Việt Ngữ, Giáo sư Ng ễn Ngọ í h, là “ á loa ên
truyền của Mỹ ro g â ư ễn biế hòa ì h.” à áo
còn mô tả kẻ viế à à là “ gựa o há đá, h g hă g,
ă phả ã g í h.”
Vậy mà thậ a ! Ch g đ ện thoại reng tiếng thứ hai,

đầu giây bên kia, giọng phụ nữ “a đấ ?”
Nghe cách nói trống không, giọng lạ h a h, hơ hủ.

Bằng ngôn ngữ lễ phép, chừng mự à ũ g ẵn sàng cúp
máy ngay nếu cuộ đối thoạ kh g đ đế đâ , ự giới
thiệu tên tuổi, nghề nghiệp; tứ là “kha áo lý lịch trích
ga g.”
Lại may nữa! Tác giả “ hả Hoà M ”, giọng xem ra bớt

lạnh, hỏ , “ hế ông cầ gì?” T ó o g được phỏng vấn bà
về gà 30 Thá g Tư 1975. à ảo, nói chuyện thế này là
KÝ 2 | 91
hơ lâ rồ đấy nhé; cứ từ từ đã, lú ào ó ịp lạ rao đổi

xe g là gười thế ào đã hé.
p vài ngày sau đo, hôm nào tôi cũng gọi về Hà Nội,
chỉ loanh quanh chuyện thời tiết cỏ cây và tò mò về vùng đất
của 36 phố phường. Dương Thu Hương có vẻ bớt xa lạ hơn,
bỏ công nói về Hà Nội, nhất là sau khi nghe tôi nói rằng tôi
nằ ro g long mẹ ư ào Na ă 54 không biết tí
gì về đất Bắc.
Và cuối cùng là cuộc phỏng vấn.
***
Dấu mốc quan trọ g là ha đổi hẳn cuộ đờ Dươ g Th

Hươ g là hờ đ ể đoà q â ủa “ hắng cuộ ” ào Sà
Gò rưa gà 30 Thá g Tư 1975.
Trả lời phỏng vấn bằ g đ ện thoạ , Dươ g Th Hươ g kể:

“Ngà 30 há g Tư ă 1975 đã là ột ngả rẽ ro g đời tôi.
h đội quân chiến thắng vào Sài Gòn, trong khi tấ a mọi
ngườ ro g oan quân chúng tôi đều hớn hở cười thì tôi ngồi
bên lề đường khóc. Vì tôi thấy tuổi xuân của đã h h
một cách uổng phí. Tôi không choáng ngợp vì nhà cao cửa
rộng của miền Nam, mà vì tác phẩm của tất cả á hà ă
miề Na đề được xuất bản trong một chế độ tự do; tất cả
các tác giả à hưa ao g ờ biế đều có tác phẩm bày
trong các hiệu sách, ngay trên vỉa hè; à đầy rẫ á phươ g
tiệ h g hư TV, ra o, a e e. Nhữ g phươ g ệ đó

đối vớ gười miền Bắc là những giấ ơ. Ở miền Bắc, tất cả
mọ áo đà , á h ở đề o hà ước quản lý. Dân chúng chỉ
đượ ghe đà Hà Nội mà thôi; và chỉ có những cán bộ được
ưởng lắm mớ đượ ghe đà Sơ Mao, ứ là đà phá
thanh Trung Quốc. Còn toàn bộ dân chúng chỉ được nghe loa
phóng thanh tập thể; ó ghĩa là hỉ được nghe một tiếng
nói. Vào Nam tôi mới hiểu rằng, chế độ ngoài Bắc là chế độ
man rợ vì nó chọc mù mắ o gười, bịt lỗ a o gười.
Tro g kh đó ở miề Na gười ta có thể nghe bất cứ thứ đà
nào, Pháp, Anh, Mỹ...nế gười ta muốn. Ðó mới là chế độ
của nề ă h. Và hật chua chát khi nề ă h đã
thua chế độ man rợ.”
Trong suốt cuộc phỏng vấ à hơ ửa tiế g, Dươ g Th

Hươ g h ều lần dùng cách nói bỗ ã, “ hé đ h hặt sắ ,”
thậ hí đ kh h ụ để đả kích chế độ cầm quyền.
Hỏi, lố ó hư hế liệu có gặp phản ứng không thuận tai

đối vớ gườ ghe, Dươ g Th Hươ g lại càng “đa h” hơ ,
ó “ hẳng việc gì tôi phải kiêng dùng những danh từ mà
nhiề gười cho là thô bỉ, hư là ‘ỉa vào mặt kẻ cầm quyề ’,
ì đó là á h ó h ần của gười Việ ră g đe ắt toét; là
ngôn ngữ đí h xá ủa gười nông dân khi họ muốn biểu lộ
há độ khinh bỉ và bất chấp. T hà h độ g hư hế là có dự
KÝ 2 | 93
tính chứ không phải ngẫu hứng. Tôi rất ghét những thứ ngôn
ngữ nhờ nhờ nhạt nhạ .”
Dươ g Th Hươ g rở hà h “Co Só Đơ Độ ” ga g ữa

bầ đà ủa ì h ũ g “ hẳng oan ứ gì.” Cá í h ga g
ngạ h hư hế, bất chấp và không ngần ngại phang thẳng
vào mặt nhữ g gườ à à ho là “g ả dối, hèn hạ”, hì
phả là gười hiểu bà lắm mới dám tới gần, kết thân.
Đ ển hình cách nói vỗ vào mặ gười ta của Dươ g Th

Hươ g là hững lời bà mạ á lã h đạo Hà Nội.
Cũng nă 1997, hả Phiêu lên làm Tổ g í Thư Đảng

Cộng Sản Việt Nam và bị đồ g ào ro g ước gọ là “ ổng bí
hư đậu vớ ,” ừ Washington DC, tôi gọ đ ện thoại về Hà Nội
hỏ Dươ g Th Hươ g, rằng cả ghĩ ủa bà ra sao về ông
Ph , à “pha g” ga : “Ô g Thá đã ó ao g ờ thấy âm hộ
của con ngựa g à hưa? Đấy, mặt thằng Lê Khả Phiêu thế
đấ , ó hă heo hư â hộ con ngựa g à”.
Chưa hế ! Nă 2000, kh Tổng Thống Mỹ ll Cl o đến

hă Hà Nội, bà trả lời phỏng vấn của kẻ viế à q a đ ện
thoạ : “Clinton là biể ượng của một nền dân chủ, là một
chân trời khác, một cuộc số g khá à gườ a ao ướ .” Và
à ười sảng khoái, thuật lại câu của hàng xóm láng giềng
hà à:“Sao à xấu hổ thế! tổng thống của chúng nó, của
dân Mỹ đứng cạnh mấ g lã h đạo của mình, mặt nó thì
sáng ngời ngời, còn mặt mấ g lã h đạo của mình sao mà

tố ă hế. Mặt Tổ g í Thư hả Ph đã ửa nhan
sắ hư g r g ũ g kh g đẹp cho lắm. Cho nên dân
chúng bảo xấu hổ q á. Cò á h đà g hì họ rú lên, ối
giờ ơ ! Cá thằ g Cl o ó đẹp g a q á! Mì h ũ g ò
nó nữa là đà à. Cho ộ ră o ó hì ũ g phải
h .” ( ười to tiếng).
Rồ “ gười rừ g” ó ếp, “ ây ngươi hàng xóm nhà tôi

xem thằng Lê Khả Ph là lã h đạo của họ thì các ông bà ấy
xấu hổ nhục nhã; chứ còn tôi thì tôi thấ ì h hường; vì từ
lâ đã o ấy thằ g lã h đạo chúng nó chẳng ra cái gì,
cho nên tôi chả việc gì phải nhục hộ hú g ó.”
“Mụ hà q ră g đe ắ oé ” ò kể, “một nhà báo Mỹ
phỏng vấn tôi và hỏ ghĩ hư hế nào về quan hệ của tôi
với chế độ, tôi nói thẳng rằng, chế độ Hà Nộ là đam ngươi
ngửi rắm bọn Bắc Triều Trung Quốc”.
***
Trung tuần Thá g Ha ă 2005, do lời mời của nhà xuất

bản Sabine Wespieser É e r, Dươ g Th Hươ g đến Paris
ra mắt tác phẩ đã được in bằng Anh ngữ, cuố “No Ma ’
La ”, được dịch sang Pháp ngữ là “Terre De O l ”.
Trướ kh đ ào gà ối cùng của ă Ất Dậu, trong

lúc mọ gười chuẩn bị đó g ao hừa Bính Tuấ , Dươ g Th
KÝ 2 | 95
Hươ g kí đáo xá h a l đ ra ph rườ g; à rước khi rời

nhà, bà nhắn tin cho tôi, rằ g kh à đã l được máy bay ở
Hà Nội, sẽ ó gười báo cho tôi biế để â là à đã đ
hoá à ũ g để tôi thu xếp qua Pháp gặp bà.
Dương Thu Hương và tá giả tại một quán ăn Hy Lạp ở i Hình ĐQ T)
Một tuần lễ sau, tôi có mặt tạ Par à gườ đó ại

sân bay Charles de Gaulle là anh Nguyễn Gia Kiểng.
Suốt một tuầ a g hă Dươ g Th Hươ g, ở nhà

anh Kiể g, ơ hội họp hường xuyên của các thành viên Tập
Hợp Dân Chủ Đa Ng , ổ chức chính trị mà anh Kiểng là
một trong nhữ g gười sáng lập à lã h đạo.
Mỗi sáng, từ nhà anh Kiểng ở thành phố Lognes, ngoại ô

Par , đ xe đ ện vào Michèle Manceaux thuộc Quận Ba
gặp và phỏng vấ Dươ g Th Hươ g. A h ểng rất tế nhị,
thấy tôi không cho biết mụ đích lần sang Paris này, nên anh
ũ g kh g hỏi. Tôi không nói với anh Kiểng chỉ ì đã a
kết vớ Dươ g Th Hươ g là g ữ kín sự có mặt của bà tại
Kinh Thành Ánh Sáng.
Buổ á g đầ đ ì g hà hờ Michèle Manceaux,

1 Impasse Saint-Cla e, heo hư lờ Dươ g Th Hươ g hỉ
dẫ , ưa nhìn thấy cây thánh giá trên nóc nhà thờ, thì ngay
bên cạnh là một hẻm nhỏ có một quán cà phê bày ghế ra
goà h đú g á h “Par .” Một phụ nữ Á Châu, duy nhất,
ngồ rướ l à ph đa g ố khó : Co Só Đơ Độ Dươ g
Th Hươ g.
***
Câu chuyện xoay quanh chuyế đ đầy bất trắc chực chờ
kh Dươ g Th Hươ g rời Hà Nội. Bà nói, bọn nó mà biết lịch
bay thì bằng mọ á h h ng sẽ chặ . “Như g â g ờ thì
ngồ đâ rồ .”
Một chi tiết vẫn còn gây ấ ượng trong tôi về cung cách
ư xử của Co Só Đơ Độc.
Ta h a ph Phap b khoi do cô hâ an vưa đăt xu ng

trươc măt tôi, Dương Thu Hươ g o ga , h đa cât công
KÝ 2 | 97
qua thă , o h ph ăn u ng, tô ra, n u không đ g h

“ h cu goi v ngay, khô g pho g â phong vi g h t.”
ú ước lên cầ ha g ă phò g à ở trọ, kh g để ý

cửa ra vào vừa đượ ơ lại, nên quẹt cánh tay chiếc áo da
đe ào kh g ửa. Một vệ ơ rắng dính vào, chạy dài
theo tay chiếc áo do Nhà áo Như Pho g Vă T ến mua ở
London làm quà tặ g á h đó 6 ă . Thấy thế, à Hươ g
bảo, để a đền chú chiếc áo khác, chứ a đờ đ h bị
hư chiếc áo đẹp.
Dĩ h ừ chối.
***
ý o ào lã h đạo Hà Nội chử à là “ o đĩ hống

đả g?”
Ngồi cạnh cửa sổ ă hộ lầu hai của bà ở Quận 5 Paris, tôi

nêu câu hỏ r . Dươ g Th Hươ g ười, kể lạ : “Tro g à
diễ ă đọc ở Đại Hộ Nhà Vă ă 1989, ó rằng
đảng cộng sản phải biế ơ hâ â . ở ì xưa a họ chỉ
nói nhân dân phải biế ơ đảng thôi. Trong bài diễ ă đó,
tôi phân tích rằng, cả một dân tộ đã đổ xươ g á để
kháng chiến chống Pháp và những gì dân tộ đạ được là do
truyền thống chống ngoại xâm của dân tộ hư g đảng cộng
sả đã ướp tất cả g đó à hậ ơ là g ủa đảng. Họ
còn dạy dỗ quần chúng là phải biế ơ đảng. Tôi nói thẳng
rằ g hà h độ g hư hế vừa đểu cáng vừa ơ ạ ghĩa

và tự cao tự đại. Những kẻ hư hế không xứ g đá g để lãnh
đạo dân tộ .”
Phát biểu tạ Đại Hộ Nhà Vă hì à ó hế, hư g ó

bao giờ bà bốp chát kiể hư hế với giớ lã h đạo chóp bu
của chế độ, Dươ g Th Hươ g ười nửa miệ g, ó , “ ợ gì
chúng nó, tôi từng chử ‘ỉa vào mặ đả g’”.
Quay lại câu tôi hỏi tại sao bà bị chử là “ o đĩ hống

đả g,” Dươ g Th Hươ g (h ha cười) kể, “nă 1998, ro g
một hội nghị của trí thức Hà Nộ , ó đọc bài diễ ă ới
tựa đề là Nhân Cách Trí Thức. Tại hội nghị đó, g Ng ễn
Vă h (Tổ g í hư đảng cộng sản lúc bấy giờ) tỏ ra vô
ù g đắc ý với nội dung bài diễ ă ủa . Ô g a đã
tôi thắm thiết và xin bài diễ ă ủa . Sa đó, ào g ờ
giả lao, gườ hư ký ủa ông ta tìm tôi và chuyể đề nghị
của ông Linh muốn tặng tôi mộ ă hà h ẩn dành
cho cấp bộ rưở g. Ngườ hư ký à ò đề nghị tôi tạm im
lặ g để ho đảng tự cải sửa. Tôi trả lời rằng, tất cả những
việc tôi làm là vì dân tộc chứ không phải vì bản thân tôi; và
kh g gà ó hư g ũ g ó ộ ă hà đủ để ở. Tôi
còn nói vớ g hư ký ủa ông Linh rằng, hiện giờ đa g ó
hai vạn giáo viên tiểu học ở Hà Nộ kh g ó hà để ở, cho
nên nế hà ướ ó ý định thì nên phân phối nhà cho hai
vạ gườ đó.”
KÝ 2 | 99
Có bao giờ bà mặ đối mặt với ông Nguyễ Vă h,

hỏ ? “Có ột lần ông Linh muốn gặp , hư g ừ chối.
Tôi còn nhớ, Nhà hơ G a g Na lú đó ò ống, chuyển lời
của ông Nguyễ Vă h ờ ă ơ ới vợ chồng ông
Linh và cô con gái của ông Linh. Giang Nam còn bảo là ông
Linh nói rằ g, ù ao hă g ữa hì ũ g là gười mà
hà ước này yêu mế ì đã ì h g ện chống Mỹ và
chố g Tà , à đó là đ ều chứng minh tôi là gười hết sức hy
h để bảo vệ tổ quốc. Tôi trả lời thẳng thừng rằ g, đã
đấu tranh cho tự do dân chủ, tôi chỉ ngồi trên cỏ thôi, nên tôi
kh g hơ ới vua quan.
Dương Thu Hương tại bàn viết ở Hà Nội. (Hình: DTH gửi cho tác giả)
“T ghĩ rằng những lời phát biể đó ủa tôi khiến ông

Linh phật lòng. Về phươ g ện cá nhân thì hẳn là ông ấy
phải phậ lò g, à a đó hì g ấy bị sức ép của cánh bảo
thủ, nên ông ấy quay ngoắt lạ à g a đá h ào á hà
ă à g ấy từng khuyến khích họ đừng uốn cong ngòi
bút. Với cá nhân tôi thì ông ta mắ g là ‘ o đĩ hống
đả g’. ú đó ó ới một ông trong ban tổ chứ đảng
rằng, nế là đĩ hì a ho á đả g à ; hư g ì
kh g đá h đĩ được cho nên tất cả mọ ă g lực của đều
dồn vào việc ỉa vào mặ đảng. Họ đã hử hư ậy thì từ
giờ trở đ ọi sự đề rõ rà g, kh g ò o đường thứ ba
nữa. Nghĩa là ấ hâ đến cùng trong mụ đấu
tranh cho dân chủ.
Nhâ Dươ g Th Hươ g kể việc Nguyễ Vă h ốn

tặ g à ă hà, kẻ viết bài này lại nhớ â ó để đời của
Th ĩ Hữu Loan, tác giả à hơ ất hủ “Mà Tí Hoa S ”.
Theo lơi Thi sĩ Hà Thượng Nhân k vơ ke vi a ay, ông

Hữu Loan vào Sài Gòn sau 1975 thăm người bạ ũ Hà
Thượng Nhân và kể ho gười bạ xư g h “ à tao chi tớ”
từ thuở thiếu thời với mình, rằ g đảng Cộng Sản muốn tặng
g ă hà để g đừng chố g đảng nữa, ông trả lời, “ ôi
không có thì giờ là hà ì đa g ậ là gườ ”. Hữu Loan
còn khẳ g đị h há độ sống của g, “ ả đời là thanh gỗ
KÝ 2 | 101
vuông chành chạ h, ươ g q ế kh g để gườ a đẽo tròn

lă đ đâ hì lă .”
Tác giả “Mà Tí Hoa S ” đã phải trả giá cho cách sống
hư “ â ù g rướ ão” ủa mình: Bị chế độ bỏ ù, a đó
bị giam lỏng tại nhà ở Nga Sơ , Thanh Hóa và kiếm sống
bằng những chuyến xe kĩ kị đá à hững mớ bánh chui
nhủi của vợ.
Dươ g Th Hươ g, hững lờ đa h hép đá h hẳng vào

đả g hư hế khiến bà bị bắ ào Thá g Tư ă 1991 à
được thả khỏi nhà tù nhỏ gà 20 há g 11 ù g ă .
***
Phả hă g Dươ g Th Hươ g ắt máu tình nguyện vào

Na “đá h Mỹ” ì ốn phục vụ đảng Cộng Sản, tôi hỏi câu
đó à ị tác giả “ hả Hoà M ” đáp rả bằng giọng khinh
bạc, rằ g “ g Thá lầm rồ ,” à ó , “ ă 1968 ào ền
tuyến là vì tôi tuân thủ truyền thống cứ ước của dân tộc
Việt Nam chứ không phả ì đảng cộng sản. Tôi còn nhớ lúc
xảy ra chiến dịch Cải Cách Ruộ g Đấ , ga rước cửa nhà tôi
là mộ gười bị chết treo, và lúc 8 tuổ , đã phả đ heo
á đoà họ h để chứng kiến các cuộ đấu tố địa chủ. Sau
lư g hà , ga đường xe hỏa, mộ gười khác bị là địa
chủ nên tự tử bằ g á h đặt cổ ào đường ray cho xe lửa cán
chết. Thật khủng khiếp. Lúc 8 tuổi, buổ á g kh đ ưới rau,
tôi thấy cảnh nhữ g gười chế hư hế à đ ề đó là

cùng khủng khiếp. Cho nên tôi nhắc lại, tôi chiế đấu hoàn
oà kh g ì á đảng gây ra cuộc cải cách ruộ g đấ hâm
đẫm máu người dân như thế”.
Chuyế hă Dươ g Th Hươ g ă 2005, ó h ều

thì giờ mặ đối mặt trò chuyện với bà, nhất là nói về những
vấ đề l q a đế o gườ à đất ước Việt Nam.
Về nhữ g ă há g ị cuốn vào cuộ à á , Dươ g Th

Hươ g ho ế , “đến tận bây giờ, cuộc chiến vẫn ám ảnh tôi.
Lúc tôi tình nguyện vào Nam, số học sinh của cả bốn lớp 10
của rường chúng tôi vào chiế rường khoả g 120 gười,
vậy mà chỉ 2 gười may mắn sống sót, là tôi và mộ gười
nữa. Tôi thì bị o là đ ếc tai bên phả ; gười còn lại là cậu
ươ g hì ị cụt một tay và trở nên ngớ ngẩn. Tất cả những
bạn khác của tôi không ai số g ó . h đ ì ộ của
những bạ đã hết, tôi mới biết, trong những trậ đá h à
bộ đội miền Bắ h a, hì gười ta xóa sạch dấu vết và tên
tuổi liệ ĩ kh g được ghi lại. Họ giải thích rằng dân tộc ta
là dân tộc anh hùng phải chiến thắ g q â hù, hư g rận
à hưa hắng vì vậy không thể kiểm kê các liệ ĩ được.
Cho hà g ră gười chế ướ đá hồ, ướ đá ực mà
hoà oà kh ga ì đượ g í h.”
KÝ 2 | 103
Đa g ó h ện, nhiề lú , Dươ g Th Hươ g r ào

lặng, tôi có cả ưởng những bóng ma của cuộc chiế đa g
quay về ám ảnh bà.
Dươ g Th Hương nhắ đ hắc lại nhiều lầ ước mong về

một bàn thờ chung cho nhữ g gười của cả hai miề đã ằm
xuống. Bà nói, bất cứ lúc nào bà thắp hươ g r à hờ
Phậ , à ũ g khấn nguyện cho vong linh của Bộ Đội miền
Bắc và Quân Nhân miề Na , ì “đó là hững người con
chung của Tổ Quố .”
Tôi nói với bà về ghĩ ủa đối với những nỗi oan

nghiệt của cuộc chiến. Theo tôi, chỉ một thiểu số của dân tộc
là đã ự nguyệ đứ g ưới lá cờ của Đảng Cộng Sả , ò đa
số đồng bào hai miền không ai muốn lao vào cuộc chiến khốc
liệ đó. Đồng bào miền Nam thì buộc phải chống lại và chặn
đứng tham vọng của giớ lã h đạo Hà Nội muốn biến miền
Nam thành một xã hội trại lính kiểu miền Bắc. Còn ruột thịt
ka ĩ ến 17 thì vì bị ư g ứt thông tin, bị tuyên
truyền nhồi sọ ( hư Dươ g Th Hươ g) ắ á ă hề,
quyế “g ải phóng miề Na .”
Nghịch lý và oan khiên là, tôi nói với bà, nế Dươ g Th

Hươ g h ro g Na à ư hư , hì Dươ g Th
Hươ g đã đứ g ro g hà g gũ q â â ền Nam bảo vệ
ù g đất tự do non trẻ à . Và gược lại, nế g a đì h
không chạ hoá ă 1954 à a ắn sống sót ngày tàn
cuộc chiế hì ũ g là ột bộ độ ro g đoà q â ến

ào Sà Gò Thá g Tư 1975.
***
Vì bị đ ếc nặ g Dươ g Th Hươ g phải nói rất to thì

mớ ghe được giọ g ì h. Đ ạ h à r đường phố Paris,
à ó hư q á kh ến nhiề gười chung quanh nhìn bà khó
chịu.
Ngồi tại một quán cà phê gần Tháp Eiffel, bà nói, mắt long
lên sòng sọ : “Chế độ hiện nay chỉ sống bằng xác chết thôi.
Nó không có giá trị gì trong thờ đại này cả. Nhữ g gười
lã h đạo chế độ hoà oà ă g à ha hũ g.”
Miên man câu chuyện, tôi hỏ Dươ g Th Hươ g, à ự

nhậ là “kẻ làm giặc” ngay trong lòng chế độ, vậy các con bà
thiệt thòi ra sao?
“T đã ó rất rõ với các con tôi, rằng con đường ‘làm

giặc’ là phải chịu tất cả mọi khổ đa ; ho ất cả mọi
gườ ro g g a đì h, ghĩa là ố tôi, mẹ tôi, anh em tôi và
con cái, nếu ai muốn thì tôi sẵn sàng viết giấy với tòa án là
không có quan hệ với tôi nữa để tránh cho họ khỏi bị di lụy.
Còn nếu nhữ g gười muốn tiếp tụ đứng với tôi thì phải
chấp nhận khổ đa , h a h ệt và không bao giờ được nói với
tôi một lời can thiệp vào việc tôi làm. Bởi vì tôi biết chắc
chắn cộng sản sẽ dùng nhữ g gười thân thuộ để gây sức
KÝ 2 | 105
ép. Nhiề rường hợp đã xả ra đối với nhữ g gườ đấu

tranh dân chủ tại Việt Nam. Vợ con, anh em của họ bị công
an áp lực phải khuyên can họ kh g đượ đấu tranh nên một
số gườ đà h ỏ cuộc. Bả hâ đã lườ g rướ đ ề đó
nên tôi tuyên bố sòng phẳng rằng, cả tuổi xuân của tôi, tôi
đã h h để nuôi con rồi, nên bây giờ tôi an tâm lao vào
cuộc chiến chống lại bọ ường quyền. Tôi bảo các con tôi có
thể về sống với bố của chúng hay với mộ gười mẹ khác.
Còn nếu chọn sống với tôi thì phải chấp nhận khổ đa , ì
chắc chắn chúng sẽ không có chỗ đứng trong chế độ này. Hai
o đứa ào ũ g ha ằ g đại họ hư g ẫn không có
việc làm. Con trai lớn của tôi phải sống bằng tất cả mọi việc,
từ bồ à ho đến gác cổ g…. à â g ờ đ q a ph h
cho mộ hã g ư. Chá gá hì á ơ .”
Tôi gặp cô con gái lớn của Dươ g Th Hươ g kh há

hă ẹ ở Paris; hỏi, các cháu có ủng hộ lý ưởng của mẹ
không, cô con nói, giọ g ũ g a g hơ hướ g “ gười rừ g”
giống mẹ: “Th hú đừng nhắc chuyệ đ khù g ấy làm
gì.”
Cò Dươ g Th Hươ g ó , “đối với chúng nó, tôi là một

gườ đ . Như g ầ ao hă g ữa hì ũ g là ì h ẹ
con, nhấ là đã g ao hẹn là nếu chấp nhận tôi thì không
đượ a gă ệc tôi làm, nếu can thiệp thì tôi sẽ cắ đứt
ngay tức khắ , hà h ra hú g ó đà h hấp nhậ h .”
“Thế còn tình cả đ lứa, g a đì h ủa à?”
Cười, thoáng chút buồ : “T là gười hoàn toàn thất bại

và bất hạnh trong cuộc số g đ lứa. Như g ũ g ự cảm
thấy hạ h phú ì đã ự tiêu diệt tuổ ha h x â để nuôi
o rưởng thành. Con cái tôi không phả ươ g hải
goà đường. Trong khi bố nó có thể đ k ế à a gười vợ
khác. Tôi không cần một xu của g a để nuôi con, dù tôi
‘làm giặc’ và chịu nhiều hậu quả. Đấ là đ ều hạnh phúc.
Nếu không tôi sẽ bị lươ g â ắn rứt. Tôi còn một hạnh
phúc nữa là đã rả được tất cả những món nợ cho những
gười bạ đã hết trong chiến tranh. Ít nhất là bằng tác
phẩm và những bài viế để vạch trần tội ác của một cuộc
chiến phi lý. Tôi cảm thấy hạnh phúc trong sự bất hạnh của
mình. Tôi nghĩ rằng số phậ đã họ để trở thành một
o gườ hư ậ .”
“T phí ổi trẻ trong chiế ra h để rồ a đó ị chế độ

đầ đọa vì ‘làm giặc’, bản thân thì không ai dám giao tiếp vì
sợ liên lụy; có bao giờ à hù ước và muố gx ?”
Cườ ũ : “Nế à hù ướ , g x hì đã
hù ước, buông xuôi từ lâu rồ .”
“ à ào hâ q ả?” “T hoà oà ào h ết
nhân quả. Tôi hoàn toàn tin vào kiếp sau. Tôi vẫn dạy con
tôi phải số g ho ó rước có sau. Nhiề gười muốn tôi phải
KÝ 2 | 107
thế này phải thế khác. Tôi trả lời rằng tôi không phải gì cả.
Tôi chỉ phải số g đú g ới những nguyên tắ đạo đức mà gia
đì h đã ạy tôi và những nguyên tắc mà tôi họ được ở
đạo Phậ . Cá o ũ g phải theo những nguyên tắ đạo
đứ đó. ất luận chúng ó là hườ g â ha gười lỗi lạc,
đối xử hư ha . T kh g ầu con cái tôi phải trở
hà h á ĩ, ế ĩ…T kh g ầ hư hế. Tôi chỉ duy
nhất yêu cầu các con tôi sống tử tế; à đối vớ đạo đức là
cố lõ .”
Dương Thu Hương và T ần Đĩnh, tá giả Đèn ù, tại Hà Nội. (Hình: Trần
Đĩnh gửi tác giả)
Că hộ Dươ g Th Hươ g ó à hờ Phật Thích Ca. Có lần

à ó , đạo Phậ g úp à đị h được tâm mình; rồ à đùa,
“a h Phật quả là đẹp giai thậ .” Trò h ện nhiều với bà thì
biết, vẫn không bỏ được cái lối tế áo “ gười rừ g” hứ thực

tâm hết mực thờ kí h Đức Thế Tôn.
Dươ g Th Hươ g ó g ắc số g đạo đức rạch ròi,

kh g khoa hượ g. Thă à ở Paris, xin phép biếu bà
chút quà, bà quát lên bảo, không nhận bất cứ vật chất nào
của bất cứ ai.
Dương Thu Hương, hình hụp tại Hà Nội. (Hình: DTH gửi cho tác giả)
Những bữa ơ ệm ở Paris, bà giành trả tiề à oi như

ra l h, “ â h ra ti n.”
KÝ 2 | 109
Đà h ó a hị h a “ ụ nhà quê mắ oé ,” á h
vẫn gọ h Hương mỗi khi điện thoạ hă hỏi.
Bốp chát, bỗ ã, kh g khoa hượ g là Dươ g Th

Hươ g.
Đạo đức cố lõ ũ g là Dươ g Th Hươ g.
Bây giờ “Co Só Đơ Độ ” đã ước vào tuổi 70, vậy mà

ngọn lửa đấu tranh cho mộ ươ g la V ệ Na ươ á g
vẫn ngùn ngụt cháy trong tim.
Hôm 10 ha g Sa , 2018, đ g ao trong nươc bi nh

khăp nơi ch ng Dư Luât Đăc Khu Kinh T a Qu c H Ha
N i săp đưa ra bi u quy ho phep “qu ga ng biên giơi
vơ hQ a gN h a Vi t Nam” thuê mươn thơ han 99
ă , Dươ g Th Hươ g la thư ngăn gưi tôi, nguyên văn:
“Từ ă 1986, kh lập hó đấ ra h ‘Vì Nước Việ ’,

chủ động cắ đứt mọi sợi dây liên lạc với mọ gười, kể cả
nhữ g gười chung huyết mạch. Vì nhiề lý o. Như g
không hiểu vì sao tôi lại chấp nhận giao du vớ h , tự tôi
ũ g kh g h ểu.
Nă 2005, h sang đây, nhất quyết đòi đến nhà phỏng

vấn, tôi đành chấp nhận dẫu rằng trên nguyên tắc, các cuộc
phỏng vấ đều phải thực hiện ở các quán cà phê. Công
việ xo g, h ngẩng đầu nhìn bàn thờ nhà tôi.
Thấy mắ hú hă hă ào pho ượng Phật, tôi bảo tôi

đã hờ bứ ượ g hơ 6 ă à a Phậ đã hập tâm tôi rồi.
Â ũ g là , ếu chú thích thì tôi tặng chú.
Thế là h chắp tay vái rồi ôm pho tượng xuống.
Chú đ rồi, tôi chợ ghĩ: Phả hă g a hấp nhận giao du

vớ o gười này vì ở một kiếp xa x ào đó ậ a đã ừng
là đồ g ươi cùng một mái chùa?
Bây giờ, là gười viế ă à đứng bên ngoài mọi

g áo, o Như a hư ột hiền triết, anh minh và từ
huệ, không ó í h á h hư á ị sáng lập tôn giáo khác.
Ngà 10 há g Sau vừa rồi, khi có ngươi nhắn tin cho tôi,
tôi gửi lại mộ lơi nhăn:
“T đã hờ ngày này từ hơ 30 ă q a.”
* “ Thắng Cuộ ” là ựa một cuốn sách của nhà báo

H Đức.
Hai Đại Tá,
Hai Chiến Tuyến,
Một Tấm Lòng Chung
P hạ
Hòa.
Phú Q ố là đạ á h g ự V ệ Na Cộ g
T ung y Phạm Phú Quố i n ki n Quố T ưởng Phan Khắc Sữu năm
1 Hinh: Internet)
P hạ
V ệ Na
Q ế Dươ g là đạ
Dâ Chủ Cộ g Hòa.
á ự ượ g Phò g h g
Ông h m Qu Dương t i H N i Hinh h m Qu Dương gưi t gi )
Cù g ấp ậ , ù g họ Phạ hư g kh g hề ó hú
q a hệ hâ ộ ào. Phạ Phú Q ố hào đờ ở Đà Nẵ g,
Phạ Q ế Dươ g h ra ở Hà Tâ . Mộ gườ h ộ Q ố
G a, ộ gườ Cộ g Sả .
Nă 1965, ro g ộ ph ụ oa h kí h ề ắ , á a
Phạ Phú Q ố ị phò g kh g ắ rơ , g ử ạ ạ Hà
Tĩ h.
Nă 1998, Phạ Q ế Dươ g góp a ớ hâ hâ Phạ

Phú Q ố ì kế à ả á g hà ố gườ q á ố ề h
ấ ạ q q á Q ả g Na .
KÝ 2 | 115
***
Nă 1962, kh ha r g ú ph g Phạ Phú Q ố à

Ng ễ Vă Cử é o D h Tổ g Thố g Ng Đì h D ệ ,
ớ l 6 ổ . Sa à kh lớ , đọ á h áo, ũ g
hỉ ế ụ đá h o hấ ạ, g Cử lá á a q a
Ca o a ị ạ , gQ ố ị phò g kh g ắ rơ á a
r g Sà Gò à ị ắ.
ú họ r g họ , à hề ạ đồ g lứa, rấ hí h
gh gao a khú gợ a Phạ Phú Q ố , à “H ề Sử
Ca Mộ Ngườ Ma g T Q ố ” o Phạ D á g á .
Mã đế ă 1978, lú ị ắ ga ở ha rạ T20 Pha

Đă g ư , T30 Chí Hòa, ớ ghe à ế h ề ụ é
o à q a lờ kể ủa ộ ố lã h đạo á đả g Q ố G a
hư Ng ễ T ế Hỷ, Thá ă g Ngh …
h ượ à đị h ư ạ Mỹ, đượ ghe h ề ụ

é o q a lờ kể ủa á g Vă Thá , Trị h Đì h
Thắ g, Đ h Thạ h í h, Hư g à Ch Tử ỳ.
Đại tá Phạm Phú Quốc
Phạ Phú Q ố h gà 29 há g Tá , 1935 ạ Q ả g

Na . Ô g g a hập kh g q â ào hờ đ ể đấ ướ ị
KÝ 2 | 117
ha đ ă 1954; ố gh ệp khóa ph g kh rụ đầ
ủa h g Q â V ệ Na Cộ g Hòa, ừ g hụ h ấ ạ
á rườ g đào ạo ph g ủa Pháp, gh ệp kh rụ ơ
A-1 Sk ra er ạ Hoa ỳ à khóa A r Gro Opera o
S hool ại Okinawa.
Ngày 27 tháng Hai, 1962, Trung úy Phạm Phú Quốc và

Trung úy Nguyễ Vă Cử é o D h Độc Lập nhằm triệt
hạ Tổng Thố g Ng Đì h D ệm. Máy bay ông Quốc bị súng
phòng không Hải quân ở bến Bạ h Đằng bắn trúng. Ông phải
đáp x ống sông Sài Gòn, bị bắt và bị giam cho tới sau cuộc
đảo chánh ngày 1 tháng 11, 1963, dẫn tới cái chết của Tổng
Thố g Ng Đì h D ệ à ào đệ Ng Đì h Nh . Ô g Q ốc
được lự lượ g đảo chính giải thoát khỏ hà lao à được
phụ hồ ấp ậ ũ ro g q â độ .
***
“H xảy ra vụ Phạm Phú Quố é o D h Độc Lập,

a h đa g ở Đà ạt, họ ă hứ nhất ban Triế , Đại Họ Sư
Phạm, Việ Đại Họ Đà ạt. Chiề h đó gồi với ông chú
ghe đà Sà Gò đọ D h Độc Lập bị thả o , gười chú
chợ ó , ‘kh g khéo g Q ốc nhà mình làm đó’ hì l ền
ghe đà ó Phạm Phú Quố ,” hà ă Phạm Phú Minh,
mộ gười anh họ của Phạm Phú Quốc, nhớ lại.
Hỏ a h M h, đ ều gì khiến ông chú của anh vừa nghe tin

ó é o đã ghĩ ga rằ g ‘kh g khéo g Q ốc nhà
ì h là đó’, a h M h ó , rong giòng họ Phạm Phú ở
Quảng Nam, có nhiề gườ là đảng viên nòng cốt của Việt
Nam Quố Dâ Đảng, mà Quố Dâ Đảng chống ông Diệm,
đề à a ũ g rõ, kh xảy ra vụ é o ,“ g hú
ghĩ rằng Phạm Phú Quốc có can dự hì ũ g ễ hiểu, vì theo
anh thì Quố hà h động có chủ ý chứ không phả hư ột số
gười cho rằng, Quốc nghe lờ ‘rủ r ’ ủa Nguyễ Vă Cử.”
A hM h ò ườ , ó “ ệ độ đá á rờ hư ậ đâ phải
trò giỡ hơ à ghe ‘rủ r ’”.
Ông Trần Hoàng “ ụ n m om Dinh Đ c L p đã được Quố D n Đảng tổ

chức và do ông Nguyễn ăn Lực, bố của Nguyễn ăn ử trực tiếp sắp xếp,
Cử và Quốc thực hiện Hinh tư li u u h m hu Minh)
KÝ 2 | 119
Anh Minh còn kể thêm bằng chứng nữa cho thấy vai trò
của Quố Dâ Đảng trong vụ é o : “A h ó g a h rể
là Trần Hoàng, gia nhập Quố Dâ Đảng từ rước 1945. Mùa
hè ă đó (1962) a h ề nghỉ Hè tại nhà chị Cả của anh ở
quậ ì h Sơ , ỉnh Quảng Ngãi thì nghe anh Trần Hoàng kể
lại, từ buổi sáng ngày 27 Tháng Hai, 1962, anh Hoàng và các
đồng chí Quố Dâ Đảng của a h Hoà g đều trực bên cạnh
radio mở đà Sà Gò để chờ tin... dội bom. Tức là vụ ném
o đã được Quố Dâ Đảng tổ chức và do ông Nguyễ Vă
Lực, bố của Nguyễ Vă Cử trực tiếp sắp xếp, Cử và Quốc
thực hiệ .”
Sau vụ ném bom, anh Minh cho biết, một số người họ

Phạm Phú bị chính quyền mờ “là ệ ”. Một ông bác của
anh sống tại làng ở Quảng Nam bị chính quyền quậ Đ ện
Bàn mờ . A h M h đa g họ Sư Phạm tạ Đà ạ được giấy
triệu tập xuống Tổng Nha Cảnh Sát Quốc Gia tại Sài Gòn, làm
việc hết một buổ . “Họ chỉ hỏi về sự liên hệ gia tộc với Quốc
h .”
Ra khỏi tù, sau cuộ đảo há h ă 1963, ộ ă a ,

Phạm Phú Quốc lập g a đì h. H đá ưới tại Sài Gòn, anh
Phạm Phú Minh có dự và trong lúc trò chuyện riêng với Phạm
Phú Quốc, anh hỏi tình hình sức khỏe sau mấ ă ù, g
Quố ười nói không sao cả: “ h ới bị bắt có bị tra tấn
đá h đập ha gà , hư g ì h ò rẻ, khỏe, không bị ảnh

hưởng gì nhiề .”
Vẫn theo lờ a h M h, gười phụ nữ sau này làm vợ ông

Quốc có cha bị bắt nhốt một chỗ với ông Quốc, do đ hă
nuôi cha mà quen ông Quốc và tình của ha gười chớm nở
trong hoàn cảnh ấy.
Cũ g hí h a h M h ó : “Mộ đ ều lạ là ông Diệm, tổng

thống mộ ước, mà lạ ‘ ghe gườ a ó ’ Q ốc bị rút móng
tay khi tra tấn, cảm thấ hươ g Q ốc quá sai nhân viê đ
hă Q ốc rồi về báo cáo cho ông. Không hề có chuyệ đó.
Vụ này cho thấ ha đ ều : 1. Ông Diệm bị chia quyền hành
rất nhiều. 2. Ông có cái tâm nhân từ, ù đối với Quốc là
gườ ư hại, ông vẫn thấ hươ g xó kh ghe Q ốc bị
cự hì h.”
***
Thời gian kẻ viết bài này bị giam ở trại tù T30 Chí Hòa
ă 1979, ở cùng phòng với ông bố là á ĩ
Nguyễn Tiến Hỷ, bí danh Phan Trâm, từng là nhân vật số hai
của Đả g Đại Việt, chỉ a Đả g Trưở g Trươ g Tử Anh;
từng là Tổ g Thư ý V ệt Nam Quố Dâ Đảng Thống Nhất
và nguyên Quốc Vụ ha h Đặc Trách Giáo Dục của Chính
Phủ Nguyễ Vă Th ệu.
KÝ 2 | 121
Về vụ é o D h Độc Lập, ông Nguyễn Tiến Hỷ nói

“ ột số gười nòng cố ro g đả g” ết chuyện này.
Một số nhân vật khác, chẳng hạ Vă Thá ( ứ “Thá

Trắ g,” từng trong nhóm cố vấ ho g Ng Đì h Nh à
a đó là ố vấn cho Thủ Tướng Nguyễn Cao Kỳ), Hư g à
Chu Tử Kỳ (lã h đạo Quố Dâ Đảng Chủ Lực), Trị h Đì h
Thắng (cán bộ D Dâ ), Đ h Thạch Bích (từng chiế đấu
trong chiế kh à Đe ưới quyền của Tướng Trình Minh
Thế), khi nói về vụ é o , ũ g ho hấy vai trò quan
trọng của ông Nguyễ Vă ực, Việt Nam Quố Dâ Đảng,
kh đề ra kế hoạch vụ ném bom và giao cho hai phi công
Phạm Phú Quốc và Nguyễ Vă Cử hà h động.
Đại tá Phạm Quế Dương
Rạng sáng ngày 05 Tháng Giêng 1999, tôi chuẩn bị lái xe

từ V rg a ào Wa h g o D.C đ là hì g á đốc Ban Việt
Ngữ Đà Á Châ Tự Do (RFA), Giáo sư Ng ễn Ngọc Bích,
đ ện thoại báo tin là vừa có mộ đạ á 50 ă đảng viên
Cộng Sản trả thẻ đả g để phả đối việ Tướng Trầ Độ bị
khai trừ.
Lập tức, tôi gọi về Hà Nội hỏ hă hà ă Hoà g T ến

à được ông cho biế gười trả thẻ đảng là cự Đại tá Phạm
Quế Dươ g.
Cuộc nói chuyện với ông Phạm Quế Dươ g hật thoải mái.
Sau vài phút dè dặ , g Dươ g đã hề hà gọi tôi là cậ , xư g
tớ. “Tớ q e g á h hà h hư hế rồ ,” g ảo xư g
hô vậy mới thân tình.
Ô g Phạ Q ế Dươ g h ă 1931, ạ Hà Tâ , ừ g

ha g a g ả phó g q â , là l lạ kh Hà Nộ . Từ
ă 1954 đế ă 1965, g g á ạ Tr g đoà 240,
Sư đoà 367. Từ ă 1970 đế ă 1980, g là Phó Chí h
ủ Tr g đoà 234, Sư đoà 365, Q â hủ g Phò g kh g
không quân.
Từ ă 1982 g g ữ hứ Tổ g ập Tạp hí ị h ử
Q â ự, h ộ V ệ ị h Sử Q â Sự, Tổ g Cụ Chí h Trị
ủa Cộ g Sả V ệ Na . Ô g ũ g ừ g ha g a lập Hộ
Nhâ Dâ G úp Nhà Nướ Chố g Tha Nhũ g à ó hữ g
à ế hỉ rí h ả H ệp Đị h Gớ à hế độ Hà Nộ
đã ắ đấ hượ g ể ho Tr gQ ố .
Qua nhiều lần trò chuyện bằ g đ ện thoại, tôi cả được

tấm lòng của ô g Dươ g đối vớ đấ ướ à o gười Việt
Na , à đặc biệt là tình cảm của g đối với nhữ g gười
từng một thờ đố đầu với nhau một mất một còn hai bên bờ
ĩ ến.
Đ ển hình là tấm lòng ông Phạm Quế Dươ g đối với ông
Phạm Phú Quốc.
KÝ 2 | 123
***
Giọng ấm, sa g, đ ển hình của đấ Ngà Nă Vă Vật,

cự đại tá Cộng Sản kể về việc ông góp tay tìm và bốc mộ đại
á gười Quố G a: “ ú a h Phạm Phú Quố đá h o ền
Bắc và bị bắn hạ ở Hà Tĩ h ă 1965, ì h phục vụ trong
đơ ị phòng không Hà Nội. Vụ đó động lắ , được dân
miền Bắc chú ý lắ ì ă 1962 ổi anh Quố đã ừng
được bộ máy ra rả tuyên truyền việc anh ấy bỏ o D h Độc
Lập.”
Hỏ , g Q ố rớ á a à ử ạ ă 1965, ao ã
ớ a à g ớ hú â để g úp ố ộ gQ ố , g
Dươ g ó , ộ hế gà à g leo ha g, gườ a hỉ ghĩ
ệ ố g ò , ã hề ă a gà ắ - Na hố g
hấ ă 1975, ụ a h Q ố ử ạ ớ óđề kệ h ậ
lợ đượ khơ lạ .
Cá à lệ ế ề “ph ụ ắ phạ ” ủa ph g Phạ

Phú Q ố ho ế : Ngà 19 há g Tư, 1965, Tr g á Phạ
Phú Q ố hỉ h ộ ph độ kh rụ oa h ạ rụ lộ g ao
h g á h 10 â ố phía Na hà h phố V h. Sa kh
hoà ấ ph ụ, r đườ g rở ề hì ph độ ủa Tr g á
Q ố đụ g phả ộ lự lượ g phò g kh g ủa ắ Vệ,
ú g ao xạ ắ l ữ ộ, ộ ph ơ rú g đạ phía đ
h ệ hạ hẹ. Tr g á Q ố q ế đị h ệ ổ ao xạ
phò g kh g à , ph ơ ủa Tr g á Q ố lao ào lửa đạ ,
ổ phò g kh g ị ệ hư g ph ơ ị rú g đạ , ố
cháy, lao x ố g đấ , Tr g á Phạ Phú Q ố ử ạ ạ Hà
Tĩ h. Ô g đượ h hă g đạ á ga a kh ịq ố o g
thân.
Sa à , heo lờ kể ủa g Phạ Q ế Dươ g, “đ ề k ệ

h ậ lợ ,” g úp g Dươ g góp a ì kế ộ phầ gườ
q á ố là ào ă 1990, kh g a ộ gQ ố ừ ề Na
ra Hà Tĩ h x hà ố g Q ố đưa ề q q á ở Đà Nẵ g.
Như g á ơq a ỉ h ủa hí h q ề h ệ , xã hỉ ó hể
xá hậ ro g ă ả là hà ố g Q ố đã đượ ỉ h độ
Hà Tĩ h à h ệ Thạ h Hà ấ ố , ro g kh ấ ố đề ó
q a à h ấ h đáo.
Mã ớ ă 1997, ù g hờ g a a V ệ Ngữ RFA ắ

đầ phá ha h ề V ệ Na , a l lạ g ò g họ Phạ
ro g ổ hứ UNESCO ủa H ệp Q ố hờ họ Phạ
goà ắ g úp đỡ, à g Phạ Q ế Dươ g đã ự g ệ
hậ ệ à .
Vệ ì kế ộ phầ ố Đạ á Phạ Phú Q ố , goà

ấ lò g ủa ự Đạ á Phạ Q ế Dươ g, phả kể đế g
rấ lớ ủa g Đỗ á H ệp, hà goạ ả ó ế g ở goà
ắ .
Trả lờ ộ ộ phỏ g ấ ủa gườ ế à à , g

Dươ g ho ế,“ a hế ra h, ế ao g a đì h ó ha, ó
KÝ 2 | 125
hồ g, ó o e là ộ độ ử rậ , ồ ả lạ , a ũ g
đổ x đ hờ á hà goạ ả g úp ớ h ọ g ố đượ
ắ xươ g à ủa gườ hâ ề ha g khó hờ phụ g.
A h Đỗ á H ệp rấ ó à ề lã h ự à đã g úp đượ
hề gườ .”
Nơi h n t c Đ i T h m hu Qu c trong nghĩa trang Cồn Cổ tỉnh Hà

Tĩnh Hinh h m Qu Dương gưi t gi )
Nó ề ệ ì ộ phầ Ph g Phạ Phú Q ố , g

Phạ Q ế Dươ g kể, heo ứ o á ơ q a xã, h ệ
ỉ h Hà Tĩ h g ấp hì ộ g Q ố ằ ro g ghĩa
ra g Cồ Cổ à ì hờ g a q á lâ ộ hấ lạ kh g
xá đị h đượ ơ h ấ ụ hể. Ngà 12 há g Nă ,
1998, “ ù g à hị ủa a h Phạ Phú Q ố đã 83 ổ
cùng cháu à a h Đỗ á H ệp đế ghĩa ra g Cồ Cổ. Nghĩa
ra g là ộ ù g đấ rộ g lồ lõ á ớ r ộ g ướ . Sa
ộ hồ ù g phươ g pháp goạ ả để ì k ế , a h H ệp
hỉ x ố g ộ hỗ đấ ằ g phẳ g, ảo ộ a h Q ố ở đâ .”
Câ h ệ g Dươ g kể ề ệ ì kế ộ gQ ố ,
đã ế hà h à ớ đầ đủ hì h ả h à đă g r Nhậ
áo Ngườ V ệ x ấ ả ạ Cal for a ă 1999. Ô g Phạ
Q ế Dươ g ũ g ế hà h à ớ ựa đề “Câ h ệ r
ì hà ố ố đạ á Phạ Phú Q ố " à phổ ế rộ g rã
tr á ạ g xã hộ .
Mộ đoạ ro g à ế ủa g Dươ g:
“Nga a kh a h H ệp hỉ a x ố g hỗ đấ a g à
ảo đó là ộa hQ ố ,a h ò ó , ố lí h ủa a h Q ố là
ố 0 gì đó rồ 4, ha ố ố ù g là 65 ha 56. Theo hó
q e gh ố h ệ a h H ệp ó ào ờ ar e e ì kh g
a g heo ổ a .
“Sa h 12 Thá g Nă 1998, khoả g ửa há g a

hậ đượ đ ệ hoạ ủa g a ộ a h Q ố hờ ì hộ ố
q â ủa a h Q ố . T hậ lờ hư g kh g ế ì ở
đâ . Mấ h a a g hư ệ áo Q â Độ Nhâ Dâ
(QĐND) hờ lụ ì ro g áo ũ. Tro g ố áo QĐND gà
22 Thá g Tư 1965 ả ệ á a a hQ ố ị ắ rơ , ế
ụ hể: Phạ Phú Q ố hứ g h hư ố 007. 455 ấp
gà 01 Thá g 12 ă 1964, ư lệ h đoà á a kh rụ
KÝ 2 | 127
ố 23, ư lệ h â a Hòa, q â hà r g á. Thậ kỳ

lạ! Th g ủa a h Đỗ á H ệp ề ố lí h ớ ố hứ g
h hư ủa a h Q ố gh ro g áo gầ g ố g ha đế
hế!
“Ngà 09 Thá g Mườ Â ị h ứ 27 Thá g 11 ă

1998, a h Đỗ á H ệp ậ kh g ào Hà Tĩ h đượ , hư g
a h đã hướ g ẫ ỉ ỉ ệ đào ì ộ. T hờ hà
ù gđ ớ há gá a h Q ố ào lo ệ à . Nhà ố
rấ hà h â ẵ lò g g úp đỡ hư ệ hà. Nga hề
ố h đó, ào xã Thạ h Tr g. Chú g x phép địa
phươ g à họ đã g ao ho độ phụ ụ ghĩa ra g lo ệ ố
ộ á g ớ h a .
“Sá g h a rờ ẫ ưa, phả là lề he ơ ố ộ.

Đào â gầ ửa hướ kh g hấ gì đã lo. Như g a ao
hỉ h à há xẻ g ữa là ộ ũ g ướ đe rồ hấ
ố hòa lẫ ro g đấ ù . Đú g hư địa phươ g ó ừ ă
1976, hà ố a hQ ố ờ h ể ừ ro g là g ra đâ , ố
để ro g ể gỗ à đã hơ 20 ă ể gỗ kh g ò hỉ ò
xươ g ố . Xươ g ố a h Q ố đượ ớ ì h đào, rửa
ạ h ằ g ướ hơ rồ đặ ào ể q á h. à o đế xe
khá đ g ù g hắp hươ g ế g Anh.”
Xương ốt Đ i T h m hu Qu c được rửa sạch bằng nướ thơm ồi đặt

vào tiểu quá h Hinh h m Qu Dương gưi t gi )
D n hung t i C n C kh n nguy n hương h n c Đ i T h m hu Qu

Hinh h m Qu Dương gưi t gi )
KÝ 2 | 129
Phạ Q ế Dươ g: “Nga hề h đó 28 Thá g 11 ă

1998, hà ố Ph g Phạ Phú Q ố đượ đưa ề q
q á , hùa Phướ â , hị rấ Hộ A , ỉ h Q ả g Na . Mộ
a h Phạ Phú Q ố đượ xâ ấ gh ra g ớ a đá
khắ hì h à ổ A h ù g hữ g hà g hữ đầ ghĩa
ì h ớ Ngườ đã kh ấ .”
Một tháng sau cuộc phỏng vấn, tôi nhậ đượ lá hư ủa

ông Phạm Quế Dươ g gửi từ Hà Nội, với hình ả h gà ưa
ông Phạm Quế Dươ g g úp g a đì h họ Phạm bốc mộ Phạm
Phú Quốc.
KÝ 2 | 131
Gọ đ ện thoại về hă à hỏi ông, tâm trạng của ông ra

sao lúc tìm thấy hài cố gười quá cố, g Dươ g ó , g ọng
hâ ì h, “ ì h ới anh Quố ũ g hư ới những anh em
khá , rướ k a đố đầu nhau, bây giờ là gười Việt với nhau
cả. à được gì mình cố hế lò g.”
Thêm một chi tiết nữa về nhữ g gười họ Phạm trong cuộc
chiến: Lúc viế à à , đế hă a h Phạm Phú Minh tại
ă o le ho e ủa a h r đường Bolsa ở Quận Cam,
California, anh chỉ tay lên bàn thờ và nói: “D ả h đó là
Phạm Phú Hiệp, anh ruột anh. Lúc Phạm Phú Quốc tử nạn ở
Hà Tĩ h hì Phạm Phú Hiệp là trung úy giảng dạy tạ rường
pháo binh ở Thái Nguyên. Chính toán phòng không học trò
của anh Hiệp bắn hạ Quố . Đá học trò này mang về rường
bộ đồ bay với đầ đủ giấy tờ của Quố để triển lãm tại
rường.
“ a gá h ệu liền gọi anh Phạm Phú Hiệp l , đưa ho

o ă ước quân nhân của Quốc và hỏi, cùng họ Phạm Phú,
cùng quê quán Quảng Nam, vậy có biết tên này không? Ông
anh của anh xem rồi trả lời, không biế gườ à , hư g
chắc là có bà con.
“Nă đó là ă 1965. Tro g ò g 10 ă , Phạm Phú

Hiệp không lên một bậc, vẫn ở cấp bậc trung úy. Sau 1975,
họ mới bắ đầ hă g hức cho anh Hiệp, và cho tớ ă ề
hư hì a h ấy có cấp bự r g á. A h q â đội của

Cộng Sản thật là chặt chẽ,”a h M h ó .
T i nh u Nh văn h m hu Minh Di nh trên n thơ l c T ung y

h m hu Hi , nh ho c Đ i T h m hu Qu c. Chính toán phòng không
học trò của ông Hiệp bắn hạ ông Quố Hinh Huynh Ngoc Dân)
Hỏi anh Minh, vì sao hai anh em Hiệp và Minh lạ “ gười

Nam kẻ Bắ ,” a h M h ó : “Đầ ă 1947 g a đì h a h đ
tả ư ào ù g phía Na ủa tỉnh Quảng Nam, tất cả anh
e đều tiếp tụ đ học tạ á rườ g địa phươ g. Nă 1949
thì anh Hiệp vào Quả g Ngã để họ rường trung học Lê
Khiế . Mùa hè ă 1952 a h ù g ộ gườ a h khá được
g a đì h ắp xếp về đ học ở Hộ A à Đà Nẵng thuộc vùng
quốc gia. Anh Hiệp ở lại tiếp tục học hết lớp Bảy của rường
Lê Khiế , a đó a h H ệp nhập gũ ă 1953 à ập kết ra
Bắ ă 1954.”
KÝ 2 | 133
Tiễn tôi ra cửa, giọng ngậm ngùi, anh Phạm Phú Minh nói:
“Ch ến tranh, anh em cùng giòng tộc, em bị lính của anh bắn
tử nạn, số phận của Quốc rắc rối thế đấy. Và trận chiến tranh
Nam Bắc ấy, ngẫm lạ , đú g là ột cuộc chiế ‘ ốt nhục
ươ g à ’”.
Lê Phú Khải:
“T đã phải sống vớ ‘ o đ ế ’ ấy
cả đờ gườ ”
C
ố Thá g G g 2016, ộ a h ạ ở Hà Nộ gử
e a l ho gớ hệ hà áo Phú hả , ớ
lờ â ầ “ Phú hả ó ộ á phẩ ga g
ầ ớ Thắ g C ộ , Đè Cù à kh g hể đượ ở
ro g ướ , ố g úp hả à phá hà h rộ g rã ở hả goạ
hé.”
“ Thắ g C ộ ” ủa H Đứ à “Đè Cù” ủa Trầ

Đĩ h đề o Ngườ V ệ ook x ấ ả . Cả ha ố đề
đượ h ề độ g ả ì đọ ố phá hà h rấ đá g kể.
T l lạ ề Hà Nộ , à a h ề lầ ó h ệ , á
phẩ “ ờ A Đ ế ” ủa Phú hả ra ắ độ g ả ào
Thá g Tư 2016.
***
Nhâ kỷ ệ rò ha ă “ ờ A Đ ế ,” há g Tư 2018,
ế hư hă à ộ ố â hỏ x ýkế á g ả.
Đ h Q a g A h Thá : ờ A Đ ế ra ắ độ g ả ạ hả
goạ á h đâ đú g ha ă , a đó ố á h đượ lậ
à phá hà h h ạ V ệ Na , g ó gh hậ phả ứ g
ủa độ g ả kh g?
Nh oL hu h i Hinh: Lê Phú Khải gưi t gi )
Phú hả : “ ờ A Đ ế đượ h ể ề V ệ Na , họ
lậ , á h (!) Vì hế, hậ đượ hề ú đệ hoạ
ủa hữ g gườ hưa q e ế ao g ờ! Họ đồ g ả ớ
á g ả, hậ hí ó gườ ò gử rà go q a đườ g ư
đệ ế . V !”
Đ h Q a g A h Thá : Số g ro g ướ , á h goà
ướ , g ó ằ ro g “ ầ gắ ” ủa a h?
Phú hả : “Số g ro g ướ , á h ướ goà ,

ghĩ là a h họ đọ , hấ là á hâ a h
KÝ 2 | 139
ă hóa. Đươ g h là ở ro g ‘ ầ gắ ’ ủa a h
rồ .”
Đ h Q a g A h Thá : Ô g ó ị g a hạ h hỏ kh g?
Nế ó, â rạ g g ra ao kh phả đố ệ ớ hữ g
ệ pháp đe ọa ủa g ồ g á đà áp?
Phú hả : “Ma ắ là kh g hấ a hỏ ha gì ả.
ạ đọ ro g ướ ũ g hề gườ hỏ : C g a đã gọ
g là ệ hưa? ệ ó ị ắ kh g? Tâ rạ g ủa
lú đó là rấ ì h hả . Vì gườ ầ ú rướ hế phả
rọ g ự hậ . Phả ó ũ g khí ó l ự hậ . T đã ó
hữ g ự hậ à ế , hữ g ghĩ hậ ủa ề đấ
ướ à ậ ệ h ủa â ộ . T rấ â đắ à ả ơ
a h e hà x ấ ả Ngườ V ệ đã kh g hữa ộ hữ,
kh g h ớ ộ â ào ro g ố hồ ký gầ 600
ra g ủa . Đặ ệ là hữ g đoạ a gợ hữ g
gườ Cộ g Sả lớp rướ hư g Ng ễ ươ g ằ g, a
g họ Võ: Võ Ng G áp, Võ Vă ệ , Võ V ế Tha h,
Tr g ướ g Phạ ệ…
“Nhữ g gườ Cộ g Sả kể r , họ họ lầ đườ g

(theo Marx- ) hư g họ là hữ g gườ ướ hâ
hà h, ó hâ á h, họ đượ hâ â ế . Đó là ự
hậ . T ghĩ rằ g, ga ảa he a h đọ ờ A Đế
ũ g hấ khá h q a , r g hự , kh g hề ó há độ
hằ họ á hâ .
Đ h Q a g A h Thá : Ng ễ Tấ Dũ g đã ị hạ ệ à đã
“hạ á h” a oà ; 10 ă ầ q ề ủa Ng ễ Tấ
Dũ g, ó hà h q ả ào đá g để g hắ ớ?
Phú hả : “Mườ ă r ề đạ ủa Ng ễ Tấ Dũ g
hì đấ ướ đã a hoa g hư gà a . Vì ộ á đã hố
rữa. Dũ g đã ậ đè xa h để ộ ầ â ọ gồ kí á
ấp ừ r x ố g ướ .”
Bi u tinh ch ng Trung C ng t i i Gon ng y 0 Th ng 12, 2012, L hu

h i đ i non. (Hinh: Lê Phú Khải gưi t gi )
Đ h Q a g A h Thá : Thá g Tư 2018, rò 43 ă Vệ

Na ịq ề ộ ố ướ hế độ oà rị Cộ g Sả , đấ
ướ à o gườ V ệ Na hệ a ro g ắ g ra ao?
KÝ 2 | 141
Phú hả : “Đấ ướ đã 43 ă hố g hấ , hư g
ướ ự a rị độ đoá ủa đả g Cộ g Sả hì a ũ g hấ
ả rồ . h g ó lờ ào ó hể ào hữa ho í h ‘ư ệ’
ủa Chủ Nghĩa Xã Hộ .
Nh o L hu h i o trăng, đưng giư ) t ong ng y đon Nh i Vi t

h ng o đo, c m hoa) ra khoi tu t i My Tho ng y 1 Th ng 12, năm
201 , u n năm i giam giư Hinh: Lê Phú Khải gưi t gi )
“ ể đảo đa g ấ ầ ào a Tr g Cộ g, đồ g ào đ
đá h á ro g ù g ể ủa ì h ị Tr g Cộ g đập phá,
ắ g ế … hì hí h q ề hỉ lặ g! Đa g hă ò ầ
ro g ù g ể ủa ì h, Tr g Cộ g ọa ộ â là rú l
ó rậ ự!
“T ừa đ V -Chă hủ đ ủa ào ề, a đồ g ề V ệ
Na ớ đổ đượ ộ đồ g íp ề ào! V ệ Na đa g ụ
hậ ga ả kh o ớ á ướ Đ g Na Á xung quanh
ì h. Ng hạ hấ là đạo đứ , ă hóa, hâ á h o
gườ x ố g ấp h hả . ậ l , hỉ hấ hữ g hằ g
hề úa a q a ồ g r à ả h hỏ ộ á h lố ị h
rơ rẽ . Ngườ a đa g ố ù g hữ g phươ g ệ r ề
h g đạ hú g để g â , đá h lừa lớp rẻ, để họ q đ
ỗ hụ ấ đấ , ấ ể , ạ ướp đấ la rà r ả
ướ …
Đ h Q a g A h Thá : Ô g đá h g á g Ng ễ Phú
Trọ g hư hế ào?
Phú hả : “Ô g Ng ễ Phú Trọ g đa g ‘đố lò’ hư g

ừa h g a hộ khẩ đế g hủ ướ g đề ha hũ g
hì ‘đố ’ a â g ờ!”
Đ h Q a g A h Thá : Theo g hì ó á h ào để g ả
q ế ấ ả hữ g ệ ạ đó ậ gố rễ?
Phú hả : “ h g ó o đườ g ào khá goà ả

á h hể hế, ở rộ g â hủ để a h â à g ữ ướ .”
Đ h Q a g A h Thá : Na – ắ Tr ề T ừa ắ a
ha hứa hẹ hấ ứ hù đị h à hướ g ớ ươ g la
hố g hấ ro g hòa ì h; r g gườ , gẫ đế a, g
ghĩ gì?
KÝ 2 | 143
Phú hả : “Ch ệ đa g ễ ra ở Tr ề T hì a
ũ g q a â . Và, đươ g h là ‘ r g gườ lạ gẫ
đế a’! Nh ề gườ , ro g đó ó , đặ â hỏ : Trướ kh
ha ề Na - ắ Tr ề T gặp ha , hú Ủ lạ q a Tà ,
ậ ó gì ẩ khú hă g? ế đâ …?”
***
Nhà áo Phú hả đã rả gh ệ à hì rõ ả hấ
ủa Chủ Nghĩa Cộ g Sả ừ rấ ớ . Nga lú ướ ào ổ
ha ươ , á g ả ờ A Đế đã hấ : “Nghĩ ra ột chủ
ghĩa ao g ờ ũ g là á ậc thiên tài. Thực hiện cái chủ
ghĩa đó ao g ờ ũ g là hữ g gười cuồ g í à hưởng
thành quả của chủ ghĩa đó hì ao giờ ũ g là ọ lư
a h.”
Phú hả rấ khá ớ ầ g lớp rí hứ Tâ Phươ g.

Ô g kh g ị r ào g ộ để ha ự ộ “l đồ g
ập hể” ủa g ớ rí hứ ro g pho g rào h ả la rộ g
ạ Â Châ à ga ả ạ Mỹ hờ hập 50.
Tầ g lớp ó họ Tâ Phươ g hờ ấ g ờ ự hào “phà là

rí hứ hì phả h ả.” Đ ể hì h là ha r ế g a Jea Pa l
Sa re gườ Pháp, er ra R el gườ A h à ữ à ử Mỹ
Ja e Fo a. Pho g rào h ả gưỡ g ọ g h ề a lã h
ụ Cộ g Sả r hế g ớ à xe X là “ á ” ộ
á h ạ g xã hộ ủa loà gườ .
Thậ hí ho ớ ã ă 1989 ạ hà h phố erge – Na

U , g ớ rí hứ , g ớ ầ ú à g áo ư đạ họ ẫ ò a
ụ g , Mao Trạ h Đ g, Hồ Chí M h à ga ả Pol
Pot, tên đồ ể ệ hủ g â ộ h er.
Đá gườ ắ hứ g “ Cộ g” à ò áo ợ ho
rằ g “ ổ đ ươ à kh g heo Cộng Sản là không có trái
.”
Ma ho đá đó, họ hỉ l ẩ q ẩ ở á đ hị xa hoa,
ố g rượ há , ă ò í ế để ơ ộ g xâ ự g “h n
đườ g Cộ g Sả ” hứ kh g ó, ù ộ gà , rả gh ệ
ằ g hí h ả hâ á hủ ghĩa là “ ă ệ h g hư”
à ủa hâ loạ .
Họ kh g ó á TRÍ ủa Ng ễ Chí Th ệ để ớ hậ ra
ộ ặ kh g ó í h gườ ủa Cộ g Sả , hư ro g hơ ủa
Ngụ Sĩ à ế:
“T ổ ha ươ ắ hì đời trẻ dại

Ngỡ cờ sao rực rỡ
Tô thắm màu xứ sở hươ g
Có ngờ đâ g áo g ở đã l đường
Hung bạo phá bờ kim cổ.”
Và họ ũ g kh g ó rí ệ hư Phú hả .
Vì Jea Pa l Sar re, er ra R el ha Ja e Fo a hỉ ỡ

cơ h ễ ộ g a kh “Đế q ố Ma q ỷ X ” à á
KÝ 2 | 145
hế độ Cộ g Sả Đ g Â a rã. Tro g kh Phú hả

ươ g q ế “kh g ầ rá để theo Cộng Sả ”, ù hư
g ự h ậ , ả g a đì h g là Cộ g Sả ò : “Mỗi khi họ Lê
Phú nhà tôi giỗ tết, tập hợp đ g đủ nội ngoại, dâu rể thì
hì đâ ũ g hấ Đảng viên. Có lẽ, chỉ có mấy cái cột nhà
và tôi là không phả Đả g à h !”
Hí hở kh g khí g a đì h hư hế, hư g Phú hả

h ề lầ ừ hố ào Đả g ì g hấ hế độ à g đa g
ố g là ộ hế độ độ à oà rị.
***
Phú hả rả gh ệ á xã hộ rạ lí h ở ề ắ
ga ừ kh ố h ào đạ họ . Ô g phá g á rấ ớ á
hủ ghĩa Má ớ q a để ga ấp đấ ra h ro g
ọ lĩ h ự ủa đờ ố g xã hộ .
Tro g lã h ự g áo ụ , Phú hả ó , hí h á q a
để ga ấp đấ ra h là hủ phạ đẻ ra á á h ể
h “ a rợ” à ó lạ hậ hơ ấ ả á hì h há xã hộ
ó ừ rướ đó. Vì Cộ g Sả hỉ lựa họ h đạ họ
ựa r h ẩ hà h phầ ga ấp, theo Lê Phú
hả , ó ả h ộ lớp gườ a kh ố gh ệp đa phầ
là hữ g kẻ ố á, g hấ , à “kẻ dốt nát xuất thân từ
thành phần bần cố nông nghèo khổ một khi có quyền thì chỉ
lo ha hũ g, ơ é à h .”
Tháng Bảy, 2018, khi xảy ra vụ hơ 300 à h ở ỉ h Hà

G a g đượ â gđể kh ế ư l ậ phẫ ộ, Phú hả
ế r ra g Fa e ook á hâ à “ à Về Cá Th g
g.”
Phú hả kể, hủa họ lớp 1, lớp 2,... ứ ỗ lầ đượ

hầ g áo k l ụ xóa ả g, hoặ a đ g ặ khă lau
ả g là g g ướ g ả gà h đó. “Thầ g áo hớ
ì h, gọ ì h... hao là h hạ h, kh g ướ g ao
đượ ”.
Ô g ò hớ lạ ó lầ đ ự đá ướ ộ gườ hị họ,
gặp hầ g áo ủa g đế ù g ự đá ướ , ù là đứa rẻ
ố í h ì h hú há , g ũ g rẽ đá đ g đế rướ
ặ hầ , khoa h a lễ phép hào: “Co hào hầ ạ!” à
g hã h ệ ù g ì rướ ặ ha họ, g đượ hầ
g áo xoa đầ .
Tình hây rò hờ Phú hả ớ lớ ó h g h g,

ao đẹp ườ g ấ . Thế ò hờ a ? Tá g ả “ ờ A Đ ế ”
xó xa k một lần ông ngồi quán cà phê trướ ộ rườ g đạ
họ , hí h a g ghe á h “ ư” gọ hầ g áo là
hằ g à , hằ g k a. Ph Khải đem câu chuyện này về
hỏi đứa con trai ông đang theo học một lớp đại học tại chức.
Nó giải thí h: “S h phả h g ề ho hầ g áo ỗ
lầ h ử, phả rủ hầ đ hậ ... ó xư g h hư hế đó
ố ạ!”
KÝ 2 | 147
Nề g áo ụ h ệ a ủa V ệ Na hì hoá đế độ
đá g ợ hư hế! Cò gà h Y hì ao? Theo gh hậ ủa
Phú hả , “ gà h ế ò à hẫ hơ ”.
Ô g kể, ạ Nă Că , Cà Ma , hâ â kéo đế đập phá,

đ ổ đá h á hầ h ố ở ệ h ệ ì đã ỏ ặ ộ ữ
ệ h hâ 16 ổ đượ hở đế ấp ứ , ù g a đì h ạ
hâ đã q ỳ x ố g lạ , a x á ậ “lươ g ” à ứ
hữa. “Cá ị‘ừ ẫ ’ à phả ó ề ộp đã hì ớ ra a
ứ độ! E gá đã hế rướ hề ệ h ệ , kh hâ â
phẫ ộ kéo ớ hì á ị ‘ hầ h ố hư ẹ h ề ’ à hố
hoả g ở ỏ hế áo rắ g r gườ để hạ rố hư hữ g
lũ h ộ ị rắ đ ổ !”
Cũ g heo lờ kể ủa Phú hả , ở ỉ h X, hầ h ố á
h ố ho ệ h hâ . Th ố ò đượ gh ề á ra để ệ h
hâ kh g ế đó là h ố gì, h ệ gì, ả x ấ ở đâ ... để
ệ h hâ kh g hể o đo đắ rẻ.
Trướ ệ ạ ả hầ g áo à hầ h ố đề lấ họ rò à
ệ h hâ là đố ượ g là ề , ấ ả đượ í h ra “lợ
q ề ”, lợ lộ , kh g ò á gì là h gl g ữa, Phú
hả kế l ậ : “Tấ ả hỉ ò lạ ự ố rá lươ g đế lộ g
lẫ ‘ h gl g’ à h !”
***
Cá hế độ Cộ g Sả lú ào ũ g h hào đấ ra h g a
ấp à ù g đấ ra h g a ấp là phươ g ệ để r ệ hạ
hữ g hà h phầ đe ọa ị hế ầ q ề độ ủa họ.
Về ấ đề à , Phú hả hậ đị h: Cũ g ì hủ rươ g
đấ ra h g a ấp, hế độ đã phá độ g h ế ị h Cả
Cá h R ộ g Đấ hằ “đào ậ gố , rố ậ rễ” hữ g
hà h phầ khá ủa xã hộ là “Trí, Phú, Địa, Hào, T g áo”
à hậ q ả là ả ră gà gườ hế oa kh ấ ro g ơ
“ a á ĩ ồ g” ủa Cộ g Sả ớ hữ g â hơ khẩ
hệ ủa Tố Hữ , “G ế , g ế ữa, à a kh g hú ghỉ…
Thờ Mao Chủ ị h, hờ Sí -ta-l ấ ệ .”
Phú hả đã ố g ro g á xã hộ rơ ào đ loạ đó
ga ạ q ợ ủa g kh g hứ g k ế ả h ộ phú
g ro g là g ừ g hứa hấp V ệ M h hoạ độ g, ị đấ
ố ro g ả á h r ộ g đấ , ị ứ g phẫ ấ q á
ho gọ ấ ả á o á ề hà, ồ ào ộ ồ g rồ ướ
xă g ự h , “ hữ g đứa trẻ chết đe h ò xá gười vợ
rươ g phồ g l hư o ò!”
Thâ phậ rí hứ ở đấ ướ ào Cộ g Sả a rị hì
hà h phầ ó họ ũ g hị hữ g a đắ g, hố g khổ
gố g ha . or Pa er ak, ă hào Nga đoạ g ả No el
Vă Chươ g ă 1958, ro g á phẩ lẫ lừ g “Do or
Zh ago” đã ả ỗ ủ hụ ủa hâ ậ hí h, á ĩ
KÝ 2 | 149
Zh ago, ị ga ắ ìă ắp à â gỗ đe ề ưở ấ
ho g a đì h ro g á lạ h ắ a ủa ùa Đ g ướ Nga.
V ệ Na , q a lờ kể ủa Phú hả , ro g ộ ph họp
rấ ă g o ộ rưở g C g a Trầ Q ố Hoà hủ rì, Giáo
sư á sĩ T Thấ Tù g, ì q á ợ, ồh ã ra hư ắ ,
rú khă a ro g ú la ặ kh ế hữ g gó ì hí h
( gườ ề Na gọ là ộ gọ ) hỏ rơ ra. Phú hả kể,
Bá ĩ Tù g ó hó q e ấ hữ g gó ì hí h hỏ ro g
gườ để ỗ kh ă phở lấ ra ộ gó ho ào . ổ họp
ó ặ ủa Tướ g ga Hữ Q a, hú r ộ á gả ờ
A Đ ế , ướ g Q a hấ Bá ĩ Tù g r q á, phả ú x ố g
hặ ù á gó ì hí h rồ để lạ ào ú Bá ĩ Tù g.
Nhữ g đoạ Phú hả ế ề hâ phậ rí hứ ro g

hế độ Cộ g Sả ho hấ ỗ ủ hụ ủa hữ g phậ
gườ ịg ồ g á oà rị ì x ố g ậ đấ đe . Như ộ
lầ g đế hă hà ă 50 ổ đả g Ng ễ hả rướ
kh g hả q a đờ ă 2008. Ng ễ hả ắ a ạ
ồ ã ó : “Nhà ă V ệt Nam bị a đứa nó khinh. Thứ
nhất là thằ g lã h đạo nó khinh. Thứ ha là độc giả nó
khinh. Và thứ a là đ ằm vắt tay lên trán mình lại tự
kh h ì h!”
Do là áo, Phú hả ó hề ơ hộ hứ g k ế q ề
ủa g ớ lã h đạo. Ô g ó “ D ẩn mắng mỏ gười khác
hư ắ g g a hâ đầy tớ.” Và hữ g a lã h đạo a
D ẩ hì ũ g “ á è ộ lứa”, Pha Vă hả hì ảo Trầ

Đứ ươ g rả lạ hữ g q ả đồ à g ươ g đã h ế
để là lla, ệ hự. Cò Trầ Đứ ươ g hì ắ g lạ Pha
Vă hả “ à hã ề bảo thằ g o à đừng giế gười
nữa rồi hãy bảo tao trả lại mấy quả đồ ”. Phú hả hậ
xé , họ ắ g hử ha ò hơ hà g , hà g á rồ lạ
khuyên nhau “ ì ự ổ đị h đấ ướ ”, “ ì ự nghiệp lớ ”,
gá lạ ọ h ệ , rồ lạ hỷ hả ớ ha , đâ lạ ào
đó!
R g á h ủa D ẩ đố ớ Võ Ng G áp hì Phú
hả ó rằ g, đó là lố đố xử “ ản gắn liền với vô
họ .” Ô g kể: “Sa h ến tranh biên giới với Trung Quốc
1979, tên Trọ g H Đ g ở Ủy ban Kiều vụ, Quốc vụ Viện
Trung Quốc, hàm ngang bộ rưởng, sang Việ Na để giải
quyết các vấ đề hậu chiế ra h hư ù h . . h xe ủa
Đạ ướng Võ Nguyên Giáp vừa đế ũ g là lú xe D ẩn
vừa tới, Lê Duẩn chỉ vào mặ ướ g G áp à ó hư q á : –
Cuộc họp không có anh! Võ Nguyên Giáp nói: – Vậy tôi về.
Thế là ông Giáp lủi thủi lên xe ra về.”
Có lầ Phú hả ù g á ký g ả khá ha ự ộ họp

áo ủa Phó hủ ướ g Ng ễ Mạ h Cầ ạ phò g ếp
khách VIP (khách q a rọ g hà g đầ ) ủa ph rườ g Tâ
Sơ Nhấ , g ậ ắ hấ ả h Ng ễ Mạ h Cầ ừa rả
lờ phỏ g ấ ủa Đà T ế g Nó V ệ Na , ừa hì a g
KÝ 2 | 151
phía q ầ á hà g phụ ụ khá h VIP, “ ơ Phươ g U

đa g hổ gườ l để lộ cả quần xi líp mầu hồng bên
ro g!” ú ề ơ q a , Phú hả ảo ớ lã h đạo ủa
g là g ẽ ế lạ g áo rì h hướ g ẫ phó g á h
“phỏ g ấ ”, rằ g “ ỗi khi mộ ơ q a áo hí ử phóng
đ phỏng vấn các VIP, thì nên cử nữ phóng viên xinh
đẹp, mặc váy ngắn, xi líp màu hồ g!”
Vì h ra ro g g a đì h Cộ g Sả ò , hú á , a h e ó
gườ l ớ hà g lã h đạo r g ao ấp ủa đả g, Phú
hả đượ ghe hữ g hậ xé ề hề hâ ậ hóp
ủa hế độ, hư lờ hú r ộ g là Tướ g ga Hữ
Qua:
 Thủ ướ g á q ề hơ 30 ă Phạ Vă
Đồ g: “Chủ quan, bố đồng, rất vô tích sự và chỉ làm hạ đất
ướ !”
 ộ rưở g C g a Trầ Q ố Hoà : “Q a l ặng,

dố á hư g ha khoe ẽ, ích kỷ và dối trá, thích cấp ưới
tâng bố ì h, ghé gười trung thực, đặc biệt là ghét trí
thức. Vợ Hoàn là mộ gườ ha la độ, á gì ơ được là
ơ.”
R g ớ Hồ Chí M h, ũ g g ố g hư ộ ố lớ â
ề ắ , kh g hể rõ hâ ướ g g Hồ, Phú
hả ro g á h ế ẫ ò lộ hú ì h ả kí h rọ g
nhân ậ à . Dù ậ , q a đoạ h ậ lạ hậ xé ủa G áo
ư Tạ Q a g ử , gườ đọ ũ g ó hể hấ đượ ả hậ
ủa Phú hả ề g Hồ: “Thờ đó, ro g h ề ă à,
hễ h ă ù h ốt nghiệp phổ h g ha h ào á rường
đại họ , đề h q a h đi quẩn lại vẫ là hơ Hồ Chí Minh
hoặ hơ Tố Hữu. Có lầ , xe đề h ào đại học, Bộ rưởng
Bộ đại học và Trung học Chuyên nghiệp Tạ Quang Bửu phán
mộ â : “Đâ là à h ế !”
Phú hả ó e T ế , là ệ ho ơ q a ầ
ụ h g ấp hự phẩ ho á ủ ộ Chí h Trị.
Có lầ T ế kể lạ , ào hờ g Trầ X â á h đưa ra lý
h ế đa g , ộ Chí h Trị lú đó h a rẽ à gh kỵ
ha lắ , đ họp a ũ g đượ ợ h ẩ ị ộ ha ướ
r g, để ro g ú , kh khá hì lé q a đ , ró ố g, ì họ
ợ ị đầ độ . Nga ả hâ ậ “hé ra lửa ửa ra khó ” là
Đứ Thọ ũ g ợ. Theo lờ T ế , ó lầ , kh ầ ụ ủa
Đứ Thọ đe ộ á hă g đã rá h á đế đổ hă
g ớ, ó ớ hú ầ ụ à , “ hủ rưởng của cậu tiết
kiệ q á, hă rá h lò ả bông thế này mới chị đe đổi.
Cậ a ười nói, tiết kiệm cái con tiều! Tố ào rướ lú đ
ngủ g a ũ g ắ óp á hă đến nửa tiế g đồng hồ, chỉ
sợ gườ a gà ì h hă ớ rá h ươ ra hư
thế.”
KÝ 2 | 153
Về hâ ậ Ng ễ Thị ì h, ừ g ộ hờ lã h đạo
ổ hứ goạ ủa Hà Nộ là “Mặ Trậ G ả Phó g M ề
Na ”, Phú hả ế ( heo lờ kể lạ ủa Nhà ă
Ng Ngọ ): Mộ h à ì h“rệ ập” ộ hó rí
hứ hơ 10 gườ lạ , đặ â hỏ , hú g a a ừ ao
g ờ? Mọ gườ đề ó a ừ ă 1951, kh đạ hộ lầ
hứ ha ủa Đả g lấ hủ ghĩa Má - à ư ưở g
Mao Trạ h Đ g là k hỉ a ho ọ đườ g lố hí h
á h ủa ì h. R g Ng Ngọ ó : “Sa ừ đại hội
To r.” ( ào ă 1920, kh ơq a ì h áo G ủa
X ho hà h lập đả g ộ g ả Pháp, á h ra ừ Đả g Xã
Hộ , Hồ Chí M h đượ ha g a ào Đả g Xã Hộ kh ấ
gả heo X để rồ g a hập pho g rào Cộ g Sả
Pháp ừ lú đó, ạ đạ hộ To r – hú hí h ủa gườ ế
bài này). “ à ì h kh g đồ g ý.” Vậy mà sang ngày hôm
sau bà Bình bảo Nguyên Ngọ : “Chị đã ghĩ ố đ
qua, Nguyên Ngọ ó đú g đấ !”
Q a hữ g rả gh ệ gườ hự , ệ hự ó r ,
Phú hả h a há kế l ậ : “Mộ đấ ướ đượ lã h đạo
bởi những o gườ hoa g ưởng và lố bị h hư hế hì đất
ước sẽ đ ề đâ ? Nhâ â ẽ sống thế ào? Cò đá rí
thức kia thì chỉ ngậm miệ g ă ề à h .”
Mộ lầ , Phú hả đ Mạ Tư hoa à gặp ộ rí hứ

Nga. Ô g à í o ,“ X ủa hú g là ộ á hế
hạ ắ ạ ò V ệ Na là ộ hế h ề hú g kh g
ế r ạ đ đâ !”
a ươ ă a kể ừ ộ rò h ệ đó, Phú hả
a đắ g kh ghe g Tổ g í hư đươ g q ề Ng ễ Phú
Trọ g ẫ k q ế á ỏ“a q ề phâ lập” để ảo ệ
hế độ độ đả g! Phú hả hậ đị h rằ g, hư ậ là
Đả g Cộ g Sả V ệ Na ẫ q ế độ r đầ ì h á ũ
à ả loà gườ ế ộ đã ứ ỏ: Cá ũ độ đả g! Tá g ả
ờ A Đế hậ đị h, “rõ rà g, á h ến hạ X đã
thoát cảnh mắc cạ , hư g á h ến hạm ấy do anh chàng
KGB Putin cầ lá hưa ết nó sẽ đ ề đâ . Cò o h ền
thúng Việ Na hì đa g r ạt vào một vùng sóng to gió
lớn. Chắc chắn nó sẽ bị lật úp nếu nhữ g gười trên con
thuyề hú g đó kh g á a đảm nhảy xuố g ướ ơ
vào bờ, mà cứ khư khư lấy con thuyề đó.”
Số g h ề , đ h ề , gặp gỡ h ề , Phú hả h ào
ố g kí h đờ ì h hề gó ạ h, gườ , ậ, ự kệ …
h g á g ổ, kh g lớ ế g kế á , kh g a gợ , g
ừ ố ả o gườ à đấ ướ V ệ Na q a á hq a
á h ế ủa ì h. Nhữ g ă a à , g ấ hâ ào
o đườ g đấ ra h Tự Do - Dâ Chủ, hâ hế ớ ộ
lớp gườ ớ , hữ g gườ đa g ớ ủa V ệ Na .
Nhớ ề ế Ga g - ộ o gườ q ế l ệ , ừ hỗ là
ộ í đồ goa đạo ủa Chủ ghĩa Má -Lênin và sùng bái
KÝ 2 | 155
X , đế hỗ ứ khoá ừ ỏ Chủ ghĩa Cộ g ả ị

ù ì ha ga hó “Xé ạ Chố g Đả g” - Phú hả
h ậ lờ ế G a g kể: “ ần cuố ù g Đức Thọ ào hă
tôi, ông ta nói, các cậu ha đề cao trí thức, phó tiến sỹ đ học
ước ngoài về thì tớ ho h 5 đồ g ào lươ g, hế thôi! Tôi
nhìn thẳng Thọ ó , xưa Đảng vô học vì phả đ đá h g ặc,
a Đảng có chính quyề à Đảng lại sùng bái sự vô học thì
kh g đượ ! Đức Thọ đứng lên ra về. Ít phút sau tay giám
thị trại giam vào hoảng hốt nói, kỳ này thủ rưở g ào là để
cho ông về, vậy là chết rồi! Ông làm thủ rưởng phật lòng,
vậy là tiếp tụ ù à !”
Và ế G a g kế l ậ : “Chú g a kh g ợ lạc hậu, mà

chỉ sợ nhất là lạc lõng giữa loài ngườ .”
Vớ Hà Sĩ Ph , ổ ế gq a à ế “Nắ Ta Nha Đ
Dướ Tấ ể Chỉ Đườ g Của Trí T ệ”, Phú hả hớ
có lầ Hà Sĩ Ph hậ đị h rằ g, kh hưa ó hí h q ề ,
gườ Cộ g Sả rướ hủ ghĩa Má ào ửa a , a ó
hí h q ề rồ lạ reo Má rướ ửa hà hư gườ a reo
đầ á hị hó, hì đó là há độ lấ oá áo â ! Rõ
ràng, Phú hả ế , “ hế độ độ đả g hư o ậ đơ
bào, nó có thể tồn tại từ thời hồng hoang của lịch sử đến
gà a , hư g hỉ tồn tại trong cống rãnh mà thôi. Muốn
gười, nó phải là con vậ đa ào.”
Nh oL hu h i t i) v Nh văn Nguyên Ngo Hinh: Lê Phú Khải)
Phú hả ò hắ lạ hữ g lầ rò h ệ ớ Dươ g
Th Hươ g, hà ă ữ đã ộ ì h kha hế ớ hế độ
Cộ g Sả à đượ áo hí Pháp a gợ là “Co Só Đơ Độ .”
Theo lờ Phú hả , ó lầ ga ạ ă hà ủa Dươ g Th
Hươ g ở Hà Nộ , à ó ớ Phú hả , rằ g “ ần có cách
mạ g để q é đ hữ g rá rưởi, và cần có tự o để q é đ
nhữ g rá rưởi mà một cuộc cách mạ g đã h ra! Chỉ tiếc
là, rá rưởi do cuộc cách mạmg vô sản nó sinh ra lại nhiều
hơ ả rá rưở à ó đị h q é đ !”
Tá g ả ờ A Đ ế ù đã h ộ lớp ổ “ hấ hập ổ la
h ” ẫ ì á h gầ gũ hữ g lớp rẻ h ộ hà g e , há
đa g ấ hâ đấ ra h ho Tự Do - Dâ Chủ. Q a hữ g
KÝ 2 | 157
lầ gặp gỡ, rò h ệ , g hậ ra đặ rư g ủa lớp gườ

rẻ à hư Thị C g Nhâ , Phạ Hồ g Sơ , H ỳ h Thụ
V … là họ q ế l ệ kh g hấp hậ Cộ g Sả , họ o Cộ g
Sả đồ g ghĩa ớ ố ă , a rá , lừa ố , à ạo, phả
ộ ố g, phả o gườ . Thế hệ ủa họ đã “ hỉ thẳng mặt
Đảng Cộng sả là q â á ướ .”
Đoạ ố á phẩ ờ A Đế , Phú hả â ự, g

ă a (2016) đã 72 ổ , ứ là đã ố g ả đờ ro g hế
độ Đả g rị. Ô g kh g ào Đả g ro g ộ hế độ Đả g rị
hì đươ g h o đườ g “ ế hâ ” là á rồ ! Ô g ó :
“T ý hứ rấ rõ đ ề à à hoà oà ằ g lò g, ẻ
ớ o đườ g ì h đã họ , là ộ gườ ự o goà
Đả g.”
Và hữ g ò g ố ủa ố á h, Phú hả ế:
“Sá g ớ gà 14/09/1985 đa g ở ế đò Cà Ma hờ đ
Nă Că hì ghe đổ ề . Mớ ố h rướ Đà T ế g
Nó V ệ Na ( ơ q a là ệ ) ò ó ‘ h g ó
h ệ đổ ề , đồ g ào đừ g ghe kẻ xấ g đổ
ề ’, ậ à á gh a hí h á đà ấ lạ h hào hâ
â đế á rạ để đổ ề . Mộ à g à lớ ổ gồ ù g
ghe ớ hỉ a l á loa đa g loa đổ ề ở r ờ,
hử , á đà à ó ó ó ò hơ o đ ế .”
Phú hả hấ ứ ố á h ằ g câu:
“Tôi đã phải sống với ‘con điếm’ ấy cả đời người!”

Phỏng Vấn
Dương Thu Hương
Đinh Qu ng nh Th i hong v n Dương Thu Hương t i Qu n 13 Paris,

th ng Bẩy, năm 2015.
“CS Hà Nội là bọn ngửi rắm Bắc triều”
(Paris Tháng Hai, 2005)
- Thưa à, đâ là lần thứ mấ à đến Pháp?
- Dươ g Th Hươ g: Đâ là lần thứ ha , a hơ 10 ă

bị cầm tù tại chỗ.
- Lầ đầu tiên là lúc nào ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Lầ đầ là ă 1994, rời Việt

Nam khoảng mùa Thu.
- Lầ đó, à đế ước Pháp với mụ đí h gì ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Lầ đó đ heo lời mời của Hội

Nhà Vă Pháp, à để gặp các nhà xuất bả đã á h ủa
tôi.
- Nếu tôi nhớ không lầm thì trong chuyế đ ă 1994,

chính phủ Pháp có nhã ý mời bà ở lại Pháp vớ ư á h ỵ nạn
chính trị, hư g à ừ chối. Bà có thể cho biết lý do tại sao?
- Dươ g Th Hươ g: ú đó hí h phủ Pháp mời tôi ở lại

vì chính chính phủ Pháp đã ứu tôi ra khỏi nhà tù. Tất cả
mọ gườ đều biết là khi tôi bị giam trong tù, phu nhân
Tổng thống Pháp, bà Danielle M era , đã ầu chính
phủ Việ Na để cho bà gặp , hư g hí h phủ Việt Nam
từ chối. Khi bà Danielle trở lạ Pháp, à đã ù g ổ chứ đấu
tranh cho tự do do bà sáng lập để tìm mọi cách giải phóng
. Nước Pháp lúc bấy giờ đã phải bỏ ra 95 triệu Franc và
giúp Việt Nam vay tiền của Nhân Hàng Thế Giớ để cứu tôi ra
khỏ hà ù. Đấy là một ân sủng mà tôi không thể quên
được. Tôi luôn luôn nhớ rằng cá nhân bà Danielle Mitterand
và nhân dân Pháp rất tử tế vớ .R g Đệ Nhất Phu Nhân
Mitterand, bà dặn dò tôi luôn luôn phải cẩn thậ đối với
nhữ g gườ lã h đạo Việt Nam; vì họ chỉ là những tù
rưởng; và trong chế độ của á ù rưởng thì họ không tôn
trọng luật pháp; và sinh mạng của tôi có thể bị đe ọa bất cứ
lúc nào. Cho nên khi tôi tớ Pháp ă 1994, hí h phủ Pháp
mời tôi ở lại vớ ư á h ư rú hí h rị. Như g ghĩ rằng
tất cả các bạ đã hết một cách oan uổng trong cuộc
chiế ra h để rồ đấ rơ ào a ột chế độ ường quyền ức
hiếp gười dân khiến nhân dân sợ hã . Đồng bào chúng ta có
thể ũ g ảm trong chiế ra h hư g ro g ộc sống bình
hường thì họ sợ hãi nhà cầm quyền và họ cam chịu một chế
độ độc tài. Trong chế độ độ à đó, ỗi sợ hãi nghiền nát con
KÝ 2 | 163
gười thành những con kiế . Cho , ghĩ rằng việc của
tôi không phải là ở lại Pháp, mà tôi phải trở về Việt Nam với
một việc duy nhấ , là “ỉa vào mặt bọn cầm quyề ” ( ).
Tác phẩm Những T ái Đồi Thuở T ước củ Dương Thu Hương, ấn bản tiếng
Pháp.
- Phả hă g o ự can thiệp của chính phủ Pháp nên nhà

cầm quyền Cộng Sản Việ Na đã k g è không dám có
nhữ g hà h động ám muội nhắm vào tính mạng của à, hư

họ đã ừng làm với nhiề gười dám chống lại họ?
- Dươ g Th Hươ g: Họ chẳng kiêng dè gì cả. Hai lần họ

đã ho g a ù g xe a á h á . Như g ì Trời có
mắt và nhờ ha gườ đà em của tôi nên tôi thoát chết.
Như g hất bại hai lầ kh g ó ghĩa là họ không dám ra
tay lần thứ ba. Về phía tôi, khi chọ o đường “là gặ ”
hì ũ g phải thủ thân kỹ càng. Tôi biết kẻ thù của tôi là
a à ũ g phải chuẩn bị nhữ g ũ khí í ật của để
khi chúng nó giế hì ũ g phải giết lại vài thằng.
Tôi còn mộ ũ khí khá o Trờ a , đó là ất cả mối quan

hệ của tôi với nhữ g gườ ước ngoài sống tại Hà Nộ , rước
hết là các sứ q á . Nă goá , kh đ a g Ý để nhận giải
ă hươ g Gr za e Ca o r, òa đại sứ Ý tại Hà Nộ đã phải
h độ g hâ để lấy lại hộ chiếu cho tôi, vì hộ chiếu bị
công an tịch thu khi tôi ở Pháp về ă 1994. Ngoà g đại
sứ Ý, gười tôi vô cùng cảm phục vì tính kiên nhẫn là anh
Anthonio. Chính anh ấ đã phả đố đầu với công an Việt
Nam trong mùa Hè nóng bức tại Hà Nộ để lấy lại hộ chiếu
của tôi. Phải nói rằng, khó có mộ gười xa lạ nào lại có thể
tận tụ đế hư hế khi làm một việc không nguy hiểm
hư g đầy bực dọc, vì anh ấy phải hết sức nhẫn nhịn trong
những lần tiếp xúc với công an. Còn nhiề gười khác nữa đã
hết sứ g úp đỡ tôi.
KÝ 2 | 165
- Trong những lần trả lời phỏng vấn của chúng tôi cách
đâ khoả g 3 ă , há độ của bà rấ ươ g q ết và ngôn
ngữ của bà rất mạnh bạo khi chỉ trích chế độ cộng sản. Thậm
chí bà dùng nhiều chữ rất bỗ bã. Nhiề gười thắc mắc là tại
sao bà có thể lên tiế g hư hế ngay tại Hà Nội mà không bị
guồng máy trấn áp của chế độ nghiền nát. Phả hă g à
được an toàn là vì sự chú tâm của ư l ận quốc tế, nhất là
của chính phủ Pháp đối với bà?
- Dươ g Th Hươ g: T ghĩ rằng chế độ ũ g hẳng tử

tế gì vớ ; à ũ g hẳng tử tế gì với họ. Cả ha đều
tìm mọ á h để tiêu diệt lẫ ha . T ho đó là ự sòng
phẳng, không có lôi thôi gì hết. Có lẽ mỗ o gười có một
số mạng riêng. Khi tôi bị bắt, không bao giờ ghĩ ẽ có
ngày ra khỏi tù. Bởi vì lúc ấ đâ ó ết bà Mitterand và
ũ g kh g ết lự lượng quốc tế lại có thể h động
nhiề đế hư ậ để can thiệp ho . Nga kh đ Pháp
lầ đầu tiê ă 1994 à rở về Việt Nam, chế độ đã ốn
chẹ đường về của . Như g lú đó ộ gười bạn của tôi
là ông Henry Kamn, một nhà báo Mỹ từ g đoạt giải Pulitzer
và có rất nhiều bạn bè, và nhiề hà ă Pháp đã ổ chức
một chiến dị h để đưa ề ước. Trướ kh ph ơ ề tới Nội
à,Gá đố ă phò g ủa hãng thông tấn Pháp AFP, ông
Ph l pe A ré, đã hờ hai tiế g đồng hồ tại sân bay. Ông ấy
kiên nhẫn chờ công an lục soát tất cả các túi hành lý của tôi
và cho tới khi thấy tôi lên xe về nhà thì ông ấy mới rời phi
rường về lạ ă phò g là ệc của ì h. T ghĩ rằ g đó
là duyên Trờ , là ơ a ó h ều bạn quốc tế có tấm
lòng tố hư hế. Sống trong lòng Hà Nội, tôi không dám rời
Hà Nội vì tôi biết chế độ có thể thủ tiêu tôi bất cứ lúc nào ở
các xó xỉnh ngoại ô. Còn ở ngay tại Hà Nội, tôi có quan hệ
với hầu hế á đại sứ làm việc ở đấy. Chuyế đ Pháp lần
à , đại sứ Mỹ đã ử mộ hâ đến gặp để tỏ mối
quan tâm về an ninh của .T ghĩ rằng tất cả các quan
hệ đó là ột lá chắ để bảo vệ tôi. Chế độ Hà Nội hiện nay
không thể nói phét mãi. Họ đó , họ cần tiền, họ bấu vào các
dịch vụ đầ ư ủa ướ goà . Do đó họ phải giả vờ tử tế với
tôi, chứ thực tế, tôi với họ là kẻ thù. Bản thân tôi thì tôi
không bao giờ hy vọng vào lòng tốt của những loạ gười
hư ậy.
- Chuyến sang Pháp lần này, mục tiêu của bà là gì ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Ch ế đ lầ à đơ g ản vì cuốn

sách của tôi là cuốn Terre Des Oublis, tựa tiếng Anh là No
Ma ’ a , o hà Sa e We p e er E e r x ất bản. Nhà
xuất bản mờ a g để làm việc với báo chí, vì vậy tôi chỉ
sang vì cuốn sách của tôi thôi. Cho nên tôi từ chối tất cả các
cuộc phỏng vấn của á đà áo ủa gười Việ hư đà C,
đà RFI. Thế hư g kh hận trả lời phỏng vấn của ông Thái,
KÝ 2 | 167
có lẽ vì ông và tôi có mối quan hệ ươ g đối lâu dài và quan

hệ đó kh g ó gì ồi tệ, nên tôi mớ đồng ý trả lời ông.
- Cá ơ à đã ho h ự phỏng vấn bà. Trở lại câu

bà nói rằng bà chọ o đường “là g ặ ”, à đị h ghĩa
“là g ặ ” là gì?
- Dươ g Th Hươ g: “là gặ ” ghĩa là hống lại kẻ

ường quyề . Ngà xưa, ội “là g ặ ” là bị chu di tam tộc.
Ngà a , hú g ó ũ g ốn giế a đờ hà . Như g
thời thế đã đổi thay nên họ kh g là được. Tôi “là g ặ ”,
ó ghĩa là đấu tranh cho tự do dân chủ, như g kh g
có tham vọng làm tổng thống, không có tham vọng làm lãnh
tụ mộ đảng phái chính trị nào, cho nên tôi không phải làm
vừa lòng bất kỳ gườ ào để kiếm phiế , để tranh thủ sự
hậu thuẫn. Cho nên tôi nói bất kỳ ngôn ngữ nào tôi thích, tôi
cho là chính xác. Cùng vớ á lưỡi gỗ ũa g ớ lã h đạo chế
độ, hì ũ g ó ột thứ ngôn ngữ khác rất là ngoại giao, rất
là lịch sự, hư g kh g hí h hững thứ ngôn ngữ đó. Thí
dụ ă goá , một nhà báo Mỹ phỏng vấn tôi và hỏ ghĩ
hư hế nào về quan hệ của tôi với chế độ, tôi nói thẳng
rằng, chế độ Hà Nội là bọn ngửi rắm bọn Bắc triều (Trung
Quốc). Ông nhà báo Mỹ này chắc là rất sững sờ vì không ngờ
mộ hà ă lạ ă ó h ụ hư ậ . Như g à g gữ
ấy là ngôn ngữ của gười dân Việt Nam, của nhữ g gười
nông dân Việt Nam, và tôi cho rằ g đó là g gữ vô cùng
hí h xá . T đố ông Thái có thể ì được một câu nào diễn

đạ đú g hực chất sự việc mà ngắn gọ hơ â hư ậy.
Bọn cầm quyền Hà Nội là bọn thích ngửi rắm bọn Bắc triều.
T đố ông Thái à đố quý vị ì được câu nào ngắ hơ . Đối
vớ , gười Việt Nam chỉ có một gia tài là ngôn ngữ, cho
nên tôi phải làm số g động lại ngôn ngữ của gười dân Việt
Nam với 90 phầ ră là g â . Vì hế tôi từ chối tất cả
mọi thứ ngôn ngữ lưỡi gỗ của cộng sản hay mọi thứ lưỡi gỗ
ngoạ g ao, lưỡi gỗ lịch sự nào khác. Tôi tìm cách ngắn nhất
để diễ đạ đú g ản chất của sự việc. Tôi nhắc lại, tôi là
gười tự o, kh g ư ầu gì, cho nên tôi không có nhu
cầu lấy lòng ai.
- Khi chọ o đường “là g ặ ”, bà có tiên liệu mọi hậu

quả xẩ đến cho bả hâ à à g a đì h à?
- Dươ g Th Hươ g: Tại sao lại không? Tôi sống trong

lòng mộ lũ ầm quyề hư hế mà sao tôi lại không hiểu
chúng nó. Ông nên nhớ là đối vớ o gườ , ó a đ ều quan
trọng nhấ à gười ta có thể bị tấ g. Đ ều thứ nhất là
tiề à . Đ ều thứ hai là danh vọ g. Và đ ều thứ ba là bản
thể. Về tiền tài thì khi tôi làm cuố ph “Thá h Đường Của
Nhữ g Người Tuyệt Vọ g”, hì đã ó ột cặp giả làm Việt
kiề a g đến nhà mẹ tôi một túi du lị h đầy nhữ g ó đ la
và nói rằ g, “ hú g là V ệt kiều ở California, nghe chị làm
làm cuốn phim thì chúng tôi muố đó g góp”. T rả lời
KÝ 2 | 169
rằng, làm phim ở Việt Nam là một việ đ rồ, và tôi chỉ có
thể đ rồ với tiền của chính bản thân tôi chứ tôi không thể
đ rồ bằng tiền của gườ khá . Sa đó ờ ha gười
đó ra khỏi cửa. Tôi chắc chắ đó là á ẫy của công an gài.
Cái bẫy thứ hai là quyền lự hì đối với tôi, quyền lực nó vô
ghĩa, ì đâ ó hí h là q a , là a ro g hế độ
bẩn thỉ hư hế. T là gười ở sạch, tôi không ngồi vào
những cái ghế bẩn thỉu. Và nếu tôi ngồi vào những ghế bẩn
thỉ đó hì ă 1986, ạ Đại hộ Nhà ă V ệt Nam, ông
Nguyễ Vă h (lú đó là Tổ g í hư đảng cộng sản) ôm
hôn tôi thắm thiế à đề nghị biếu nhà biếu cửa cho tôi thì
đã hận lời rồ . Như g đối với tôi, mọi việc tôi coi là phù
. Đ ều thứ ba quan trọng nhất là bản thể của o gười thì
o gười phả ó â ó ươ g hì ới mạnh khỏe được.
Nghĩa là đà g phải lấy vợ à đà à phải có chồng. Mà tôi
thì sau khi ly dị, tôi sống một mình. Cho nên tôi phải tự thiến
tôi bằ g á h đơ g ản nhất là uống thuốc diệt dục. Loại
thuố à Đ g ó ừ rất lâu rồi. Tóm lạ , đấy là ba biện
pháp để đề phòng tố đa hữ g â ư à gười ta có
thể gài bẫy tôi.
- Xã hội Việt Nam hiện nay, nhiề gườ kh g ò ghĩ

đế lý ưởng nữa mà chỉ biết chạy theo vật chất. Bản thân
bà, khi chọn lối số g hư hế, bà có cảm thấ đơ kh g?
- Dươ g Th Hươ g: Tất nhiên tôi cảm thấ đơ , hư g

đã q e ới sự đơ à kh g ó h ầu giao du, vì
hí h ghĩ ột mình.
“Tôi khóc ngày 30 tháng Tư 75 vì thấy nền
văn minh đã thua chế độ man rợ”
(Washington D.C, 2000)
- Nă 1968, kh àq ế đị h đ ào Na h ế đấu, hư
trong sách của bà nói là bà tham dự cùng các bạn cùng lứa
tuổ “xẻ Trườ g Sơ đá h Mỹ”, â ư ủa à lú đó hư hế
nào?
- Dươ g Th Hươ g: Tâ ư ủa lú đó hoà oà là

của mộ gười Việt cổ. Tôi liều thân cứ ước vì tôi quan
niệ đâ là ột cuộc chiến tranh chống quân xâ lược; và
chố g q â xâ lượ hì gười tử tế phải xông ra chiến
rường chứ không thể để mặ ho gười khác hy sinh; và
không thể ư ầu một cuộc sống yên ấ kh gười khác
lâm nguy.
- Không phải là theo tiếng gọi của đảng cộng sản Việt
Nam?
- Dươ g Th Hươ g: ( ười khẩ ) Ðó là á đ ều lầm lẫn

lớn nhất của á hà áo ướ goà ũ g hư ại Việt Nam
( ười). Tại vì nhữ g gười ấy có chịu lắ g ghe đâ . Cá g

ấ oà ghĩ heo k ểu các ông ấy thôi. Cứ hàm hồ chụp lên
đầ gườ khá ghĩ ủa mình.
- Bà có thể ó rõ hơ ?
- Dươ g Th Hươ g: T hả o đảng cộng sản Việt Nam

là cái gì cả. Ðối với mộ g a đì h hư g a đì h , ố tôi từng
là đạ độ rưởng Ðội Bá Vụ, phụ trách vấ đề liên lạc vô
tuyến và làm trực tiếp ưới quyền ông Võ Nguyên Giáp,
hư g ố tôi không bao giờ ào đảng vì bà của là địa chủ.
Bố tôi chịu nhiều bất công, vì ông cống hiến rất nhiều mà
chả được gì cả. Khi tôi lớ l hì kh g đượ h ào đại
học bởi vì lý lịch của bố à g a đì h kh g h ộc
thành phần cố á .T ào rường Lý Luận Nghiệp Vụ vì lúc
đó họ tuyể ă g kh ếu diễn kị h, há úa; à ào được
ì o ơ a ó ộ gười họ hàng làm thầy giáo của
rường. Tôi còn nhớ lúc xẩy ra chiến dịch Cải Cách Ruộng
Đấ , ga rước cửa nhà tôi là một người bị chết treo và lúc 8
tuổ , đã phả đ heo á đoà họ h để chứng kiến các
cuộ đấu tố địa chủ. Sa lư g hà , ga đường xe hỏa,
mộ gười khác bị là địa chủ nên tự tự bằ g á h đặt cổ
ào đường ray cho xe lửa cán chết. Thật khủng khiếp. Khi 8
tuổi, buổ á g kh đ ưới rau, tôi thấy cảnh nhữ g gười
chế hư hế à đ ề đó là ho ù g khủng khiếp.
Cho nên tôi nhắc lạ , ă 68 ào ền tuyến là vì tôi tuân
KÝ 2 | 173
thủ truyền thống cứ ước của dân tộc Việt Nam chứ không
ì đảng cộng sản.
- Theo chỗ tôi biết, bà lập g a đì h ro g g a đoạn chiến

tranh và hai con của bà sinh ra ngay tại tiền tuyế ; ó đú g
không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Vâ g, đú g hư ậy.
- Bà có thể cho biết hoàn cảnh sống của các con của bà tại
tiền tuyến khi cuộc chiến bắ đầu vào thờ đ ểm khốc liệt
ă 1968?
- Dươ g Th Hươ g: Chú g ố g hư hữ g gười

nông dân và tất cả mọ gườ đều chịu sự tàn phá của bom
đạn chiến tranh. Thứ ă hức uống vô cùng khan hiếm,
thậ hí ra ũ g kh g ó. Gạo ở bên kia sông, chỉ vì mấy
cân gạo có thể mất mạng, vì bom Mỹ ném liên tục. Mộ đ ều
nữa, ngay trong chiế ra h, ă - bẩ ră gười chết
hư g kh g ao g ờ tin tứ được loan báo. Vì tất cả đều
chấp nhận cái chế đươ g h . Và kh g hể loan tin vì suy
ghĩ lú bấy giờ ta là dân tộc anh hùng chiến thắng tất cả
mọi kẻ thù nên không thể cho biết sự tổn thất. Hai con tôi
sinh ra trong hoàn cả h hư ậy. Khi chúng nằm ở trong
hầ , ưới mặ á à ga g là ước và rắn bò lóp ngóp. Ðứa
con gái của tôi khi vừa được ba tháng, rắn ngủ ở ướ đí ủa
nó. Vì rắn tìm chỗ ấm mà! May mà sáng ra rắn tuồn xuống
ước chứ không cắ o é. Mà đấy là rắ độc. Cho nên mấy
ông dân chài sống chung quanh bảo rằ g o được thần
độ mạ g. T o gười có số thật. Bởi vì số g ưới bom
KÝ 2 | 175
đạ , đó khá , rắn rế hư ậ à ha đứa con tôi, dù không

đượ ươ a hắm thị hư o á hữ g gười sống trong
hoàn cả h ì h hườ g, hư g hú g ũ g kh g đến nỗi bị
què quặt.
- Khi lớn lên, các con của bà có bị ám ảnh bởi hồi ức lúc
sống trong chiế ra h o đạn không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Tro g h ến tranh chúng nó còn rất

nhỏ cho nên khi lớn lên ấ ượng về cuộc chiế ũ g ờ
nhạ . Như g kh hú g lớn lên thì chúng chịu một cuộc chiến
tranh khác còn tàn khố hơ ộc chiến thời 1968: Mẹ chúng
ó “là g ặ ”. Cho hú g ó ị nhiều thiệt thòi lắm.
- Các cháu bị thiệt thòi ra sao ạ?
- Dươ g Th Hươ g: T đã ó rất rõ với các con tôi, rằng

o đườ g “là g ặ ” là phải chịu tất cả mọi khổ đa ; ho
nên tất cả mọ gườ ro g g a đì h, ghĩa là bố tôi, mẹ tôi,
anh em tôi và con cái, nếu ai muốn thì tôi sẵn sàng viết giấy
với tòa án là không có quan hệ với tôi nữa để tránh cho họ
khỏi bị di lụy. Còn nếu nhữ g gười muốn tiếp tụ đứng với
tôi thì phải chấp nhận khổ đa , h a h ệt và không bao giờ
được nói với tôi một lời can thiệp vào việc tôi làm. Bởi vì tôi
biết chắc chắn cộng sản sẽ dùng nhữ g gười thân thuộ để
gây sức ép. Nhiề rường hợp đã xẩ ra đối với nhữ g gười
đấu tranh dân chủ tại Việt Nam. Vợ con, anh em của họ bị
công an áp lực phải khuyên can họ kh g đượ đấu tranh

nên một số gườ đà h ỏ cuộc. Bả hâ đã lườ g rước
đ ề đó ố sòng phẳng rằng, cả tuổi xuân của
, đã h h để nuôi con rồi, nên bây giờ tôi an tâm lao
vào cuộc chiến chống lại bọ ường quyền. Tôi bảo các con
tôi có thể về sống với bố của chúng hay với mộ gười mẹ
khác. Còn nếu chọn sống với tôi thì phải chấp nhận khổ đa ,
vì chắc chắn chúng sẽ không có chỗ đứng trong chế độ này.
Ha o đứa ào ũ g ha ằ g đại họ hư g ẫn không
có việc làm. Con trai lớn của tôi phải sống bằng tất cả mọi
việc, từ bồ à ho đến gác cổng. . .và bây giờ đ q a ph
thuê cho mộ hã g ư. Chá gá hì á ơ .
- Các cháu có chia sẻ lý ưởng của mẹ không?
- Dươ g Th Hươ g: h g! Ðối với chúng nó, tôi là một

gườ đ . Như g ầ ao hă g ữa hì ũ g là ì h ẹ
con, nhấ là đã g ao hẹn là nếu chấp nhận tôi thì không
đượ a gă ệc tôi làm, nếu can thiệp thì tôi sẽ cắ đứt
ngay tức khắ , hà h ra hú g ó đà h hấp nhận thôi.
- Từ một gười dấ hâ “xẻ Trườ g Sơ đá h Mỹ”, â

giờ bà trở thành mộ gườ “là g ặ ” ga ại Hà Nội; tại
sao vậ , hưa à?
- Dươ g Th Hươ g: T là gườ ước khi tôi tham

gia cuộc chiế ra h à đến tận bây giờ tôi vẫ là gười yêu
KÝ 2 | 177
ước. Vì thế tôi mớ “là g ặ ”. Ha hà h độ g đó ( ào ền

tuyế ă 68 à â g ờ “là g ặ ”) hống nhất với nhau.
- Tư ưở g “là g ặ ” ủa bà nhen nhúm từ lúc nào?
- Dươ g Th Hươ g: Từ ă 1969. ú đó, ếu tôi còn

chút ảo ưởng nào về chủ ghĩa ộng sả hì đã rở thành
đảng viên rồi. Họ mở rộng cánh cửa mờ ào đả g ơ à.
Như g ì được dạy dỗ trong mộ g a đì h lấ đạo đức làm
tiêu chuẩn cho nên tôi không thể xếp đứ g ào hà g gũ
với nhữ g gười mà tôi khinh bỉ. Ðơ g ả hư ậy thôi.
- Bà từng viết rằ g, gà 30 há g Tư ă 1975, kh á

phụ nữ khá ro g đoà q â ủa bà trầm trộ rước sự trù
phú vật chất của miền Nam thì bà ngồi khóc trên lề đường
Sài Gòn. Bà có thể nhắc lại tâm trạng của à lú đó?
- Dươ g Th Hươ g: ( hở dài) Ðiên rồ thì tôi có nhiều thứ

đ rồ. Khóc thì tôi có hai lần khóc.
Lần thứ nhấ kh đội quân chiến thắ g ào Sà Gò ă

1975, trong khi tất cả mọ gườ ro g đội quân chúng tôi
đều hớn hở ười thì tôi lại khóc. Vì tôi thấy tuổi xuân của tôi
đã h h ột cách uổng phí. Tôi không choáng ngợp vì nhà
cao cửa rộng của miền Nam, mà vì tác phẩm của tất cả các
hà ă ề Na đề được xuất bản trong một chế độ tự
do; tất cả các tác giả à hưa ao g ờ biế đều có tác
phẩm bầy trong các hiệu sách, ngay trên vỉa hè; à đầy rẫy
á phươ g ệ h g hư TV, ra o, a e e. Những

phươ g ệ đó đối vớ gười miền Bắc là những giấc ơ. Ở
miền Bắc, tất cả mọ áo đà , á h ở đề o hà ước quản
lý. Dân chúng chỉ đượ ghe đà Hà Nội mà thôi; và chỉ có
những cán bộ được ưởng lắm mớ đượ ghe đà Sơ
Mao, tứ là đà phá ha h Tr g Q ốc. Còn toàn bộ dân
chúng chỉ được nghe loa phóng thanh tập thể; ó ghĩa là hỉ
được nghe một tiếng nói. Vào Nam tôi mới hiểu rằng, chế độ
ngoài Bắc là chế độ man rợ vì nó chọc mù mắt o gười, bịt
lỗ a o gườ . Tro g kh đó ở miề Na gười ta có thể
nghe bất cứ thứ đà ào, Pháp, A h, Mỹ . . .nế gười ta
muốn. Ðó mới là chế độ của nề ă h. Và hật chua chát
khi nề ă h đã h a hế độ man rợ. Ðó là sự hàm hồ và
lầm lẫn của lịch sử. Ðó là bài họ đắt giá và nhầm lẫn lớn
nhất mà dân tộc Việt Nam phạm phải.
Lần thứ ha khó là ă 1984 kh đến Moskva. Tất

cả nhữ g gười Việ Na khá đế đấ đều hớn hở, sung
ướng. Riêng tôi thì nhục nhã không thể tả được. Vì khi ở
ro g ước, tôi vẫn có ấ ượng dân tộc mình là dân tộc anh
hùng và là một dân tộ ũ g ó được một cuộc sống xứng
đá g. Như g kh đến Moskva trong mộ phá đoà đ ện ảnh
trẻ thì tôi mới nhìn thấy ra rằ g, gười Việt Nam bị khinh bỉ.
Người Việ Na đầ đen chỉ xếp hà g ro g á đội quân dài
dặc các bà già Nga bụ g o để mua nồi áp xuấ , à là đ ện
KÝ 2 | 179
nhằm gởi về ước. Nhữ g gười bán hàng họ mắ g ho hư

là mắng khỉ ấy. Họ mắ g ũ g đú g ì gười mình khuân
hà g đống nồ , hà g đống sản phẩm của gườ a để tuồn về
ướ . h đứng ở khách sạn Peking nhìn xuố g đường, tôi
thấy nhữ g đoà đại biểu Việt Nam trong những bộ quần áo
complet gớm ghiế r g hư hữ g đà òđ ro g hà h
phố. Tôi hoàn toàn vỡ mộng và tôi khóc. Mộ hà ă Nga
mắng tôi. Anh ta bảo, “ gườ a đ Nga gườ a g ướng,
còn bà thì tại sao bà lạ khó hư ha hết vậy. Sao lại vớ
vẩn thế”. A h a kh g ết nỗ đa đớn của tôi khi thấy
thân phận của gười Việt Nam.
- Từ đó à lao ào ộ đấu tranh?
- Dươ g Th Hươ g: Ngà 30 há g Tư ă 1975 đã là

một ngã rẽ ro g đời tôi. Ðúng ra, ngã rẽ à đã ắ đầu từ
ă 1969 kh lầ đầu tiên tôi gặp nhữ g oá ù h gười
miền Nam ở Quả g ì h. ú đó là g á ở các binh
trạm và những tù binh lầ đầu tiên tôi gặp không phải là
gười Mỹ à hí h là gười Việ Na , ũ g đầ đe ắt
đe , ũ g lù à a à g ũ ẹ hư , à ó ếng Việt
Na hư . Cho ới hồ nghi rằng tất cả nhữ g đ ều
gườ a ó đâ là ộc chiến tranh chố g q â xâ lược thì
đó là láo oé . T h ì lú đó là h ến tranh và tất cả
đều lao vào một guồng máy và bị cỗ xe khổng lồ nó cuố đ .
Cho đế ă 75, ới thời gian (giọng ngậ gù , xú động),
tất cả mọi ngờ vự ro g đã hí ồ . Nă 75, h ểu

rằ g đâ là hờ đ ểm quyế định và là ngã rẽ dứt khoát trong
ư ưởng của mình.
“Tôi tìm được chân lý vĩnh hằng trong
đạo Phật”
(Paris, Tháng Hai, 2007)
- Trong nhiều lần trò chuyện vớ à, à ó đề cập đến số

phận, bà có tin vào tôn giáo không?
- Dươ g Th Hươ g: Tr phươ g ện một nhà ă hì

ghĩ rằng tất cả mọ hà ă đều phải cách xa tất cả các tôn
giáo. Bở ì gười ta có câu là niềm tin cự đoa ủa một
gười có thể biến họ thành một con thú dữ. Lịch sử thế giới
đã hứ g h đ ều này. Thí dụ những cuộc Thập Tự Chinh
của phương Tây thờ xa xưa à â g ờ là các cuộc nổi loạn
bạo động của nhữ g gười Hồi Giáo cự đoa kh ế gười ta
run sợ. Tôi muốn nhắc lại một sự kiệ là ào ùa Đ g ă
1994, lú đó đa g ở Pháp, một chiếc máy bay bị không
tặc, bị nhữ g gười Hồi Giáo cực đoa ướp. Trên chuyến bay
đó ừ Pháp đ Alger e ó ộ gườ là ro g Đại sứ quán
của hà ước cộng sản Việt Nam tạ Par . Ô g à đứng lên
nói với những tên không tặc rằng, các ông không có quyền
bắt tôi vì tôi là nhân viên ngoại giao, tôi không dây gì đến
chuyện tôn giáo của các ông. Bọn không tặc nói rằng, à
thằng này là trí thức, thằ g à heo đạo Phật, vậy thì phải
bắn chết nó. Lập tức chúng bắn chết ông này và vất xác ra
khỏi cửa máy bay. Bọn không tặ a đó ị cảnh sát Pháp
bắt. Vụ bắn giế đó ám ảnh tôi và khiến tôi ghê sợ những kẻ
theo tôn giáo mà cuồng tín bắn chết nhữ g gười khác tôn
giáo của chúng.
Thật là khủng khiếp.
Như g ì lý o r g ệt trong cuộ đời của tôi khiến tôi

rấ gưỡng mộ đạo Phậ . Như g heo đạo Phật theo cách
riêng của .T gưỡng mộ đạo Phật vớ đầ đủ những sự
ghĩ à hững sự nghiệm sinh của bản thân tôi.
Cũ g hư hữ g đồng bào ở miền Bắc, tôi rấ gưỡng mộ

không khí của chùa chiền, nếu không muốn nói là mê cái
không khí của chùa chiền. Vào những ngày mùa Thu hoặc
ùa Đ g kh g ưa ão, hùa h ề là ơ â hú g
hườ g đến, không những chỉ để ú g á , à ò đế để
ngoạn cảnh và giải phiền.
Thế hư g hực tế cho thấy tất cả chùa chiền ở miền Bắc

đề đã ị bộ phận A25 của g a gà ư g a xâ
chiếm. Và ở chùa Kim Liên gần phủ Tây Hồ, đã hì hấy
KÝ 2 | 183
một công an giả dạ g đối xử vớ à ư ụ ở đó ột cách

tàn nhẫn. Sự việc này khiến tôi không còn hứ g hú đ hùa
nữa.
Đối vớ , đạo Phật không chỉ là mộ g áo đơ h ần,

mà Phật giáo còn là một triết lý số g; à ì được chân lý
ĩ h hằng trong tôn giáo và triế lý đó.
- Bà bắ đầ ào đạo Phật từ lúc nào?
- Dươ g Th Hươ g: Có lẽ đó là ộ á kh đọc

tiểu sử của Phậ à Q a Â . Như được biết, Phật Bà
Quan Âm xuấ hâ là g húa ước Sở. Ngà là gười
h g h à x h đẹp. Như g à kh g họn lối sống của
á g húa khá , ghĩa là hụ độ g để vua cha gả cho các
ướng hoặc là cạnh tranh tài sắc vớ gười khác. Không
í ro g á g húa đã rở thành các bà hoàng và vô cùng
ác nghiệt lộng hành thao túng quyề ă g. Như g r g
g húa ước Sở thì lạ hí h đạo Phật, từ chối cuộc
sống sa hoa ở hoà g g à đã đế hùa để . Ngà đ đến
đâ hì V a ha a h ĩ đế đó g ết hế ư ã à đốt
chùa. Ngài di chuyển từ chùa này sang chùa kia thì lính của
triề đì h ếp tụ đ ổ heo đốt phá chùa chiề , ă đ ổi
Ngài với mụ đí h ép Ngà rở về cung. Theo truyền thuyết thì
Ngà đã ưỡi hổ đ ề phươ g Na à ạ hùa Hươ g. Có
lẽ à đã được Trờ hươ g – Phậ độ nên thoát khỏi mọi nguy
nan rình rập của binh lính triề đì h ũ g hư hổ beo thú dữ
để rồi cuố ù g đế đượ hùa Hươ g, là ộ ơ ù g
thanh tịch, chung quanh toàn rừng mai rừng trúc. Bà tu ở
đấy và chiêu nạp đượ ha đệ tử là Long Nữ Bồ Tát và Thiện
Nam Bồ Tát.
Lịch sử của à là ho r g động một cách sâu xa.

Bả hâ ũ g ị xâu xé giữa hai thế lực, hai sức mạnh
KÝ 2 | 185
đà áp. Một bên là lòng hiế đễ và một bên là ý nguyện

r g. Vì lú đó ố tôi bằng mọi giá bắt tôi phải ở lại với
gười chồ g ũ à phải tuân theo nếp sống của gườ đà à
trong chế độ phong kiến. Bố hường nói dù chồng tôi có
giế hì ũ g phải chịu, và nế g a đì h ó ộ đứa
con gái bỏ chồng thì vô cùng nhục nhã. Tôi biết sự ép buộc
ấy thật là lạc hậu và ngu ngố . Như g ì ố tôi cho
nên tôi sẵn lòng quỳ xuố g để bố tôi hài lòng. Vì tôi biết bố
là gười cổ, bố tôi quan niệ hư ậ à g hươ g o ,
ũ g hư ù g hươ g ố tôi.
Bài học của Phật Bà Quan Âm mà tôi họ được là gười ta

vẫn có thể bảo vệ o đường của mình mà không phụ lòng
hiế đễ. Cho nên tôi vẫn tiếp tụ đấu tranh bằng mọi cách
hư g gầ 10 ă a ớ l h đượ để rồi chọn con
đường “là g ặ ” heo o đường của tôi. Bây giờ thì bố tôi
không còn nữa, và tôi tin rằng ông cụ phải hiểu là tôi là
gười con hiế đễ, mặc dù tôi không theo ý ông cụ.
Đối với tôi, lịch sử của Phậ àQ a Â đã ứu rỗi linh

hồn của tôi.
- Theo thuyết nhân quả của đạo Phật thì muốn biết kiếp
rướ hú g a đã là gì hì hử xem kiếp à hú g a được
hưởng gì, và muốn biết kiếp a hú g a đượ hưởng gì thì
tự hỏi kiếp à hú g a là được những gì. Bà có tin vào
nhân quả không?
- Dươ g Th Hươ g: T hoà oà ào h ết nhân

quả. Tôi hoàn toàn tin vào kiếp sau. Tôi vẫn dậy con tôi phải
số g ho ó rước có sau. Nhiề gười yêu cầu tôi phải thế
này phải thế khác. Tôi trả lời rằng tôi không phải gì cả. Tôi
chỉ phải số g đú g ới những nguyên tắ đạo đức mà gia
đì h đã ạy tôi và những nguyên tắc mà tôi họ được ở
đạo Phậ . Cá o ũ g phải theo những nguyên tắ đạo
đứ đó. ất luậ hú g ó là hườ g â ha là gười lỗi lạc,
đối xử hư ha . T kh g ầu con cái tôi phải trở
hà h á ĩ, ế ĩ. . ., kh g ầ hư hế. Tôi chỉ
duy nhất yêu cầu các con tôi sống tử tế, à đối vớ đạo
đức là cốt lõi.
- Tin vào nhân quả, bà giả hí h hư hế nào về những

họa chung mà dân tộ ì h đã phải gánh chịu; và cái nghiệp
của từng cá nhân Việt Nam trong nhiều chụ ă ừa qua?
- Dươ g Th Hươ g: Dâ ộc chúng ta là một dân tộ đa

khổ, và mỗ gười phải làm hết sức mình nế gườ đó ó
lươ g â để rút ngắn lạ o đườ g đa khổ đó. ởi vì cuộc
chiến tranh chống Mỹ đối với tôi là cuộc chiến tranh ngu
xuẩn nhất trong lịch sử của gười Việt. Không có cuộc chiến
tranh nào ngu xuẩ hơ ộc chiế đó. Và ếu những thế hệ
gười Việt Nam mai sau mà muố rú được những bài học
của lịch sử thì họ phải biế ghĩ, ế đào ới và phải
dám nhìn vào sự thật. Sự thậ đó là â ộ hú g a đã ó
KÝ 2 | 187
lúc ngu dại, và vì là mộ ước nhỏ nên bị đưa đẩy giữa hai
thế lực; dân tộ hú g a đã ị kẹp giữa hai toa tầu lịch sử.
Đ ề đó ó ra hậ đa lò g. Như g đối với tôi, không còn
o đườ g ào khá goà o đường nhìn thẳng vào sự thật.
Khi một lần nhìn thẳng vào sự thật rồi thì chúng ta mới tự
cứ đượ . Và đó là đ ều trong kiếp sinh tồn ngắn ngủi của
tôi, tôi có thể là được tớ đâ hì là ớ đấy.
- Trở lại câu chuyện của chùa Kim Liên, trong một bài viết
của à, à ó đề cập đến mộ gười giả là , à gười
à đã ó hà h độ g à á đối với mộ ư à hâ ại
chùa. Bà có thể kể lại cho nghe thêm chi tiế được không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: T hườ g ha đ goạn cảnh chùa

và chỉ lẳng lặ g đ ộ ì h h . Chùa đó rất nhỏ, nằm
ro g lĩ h địa của xã Kim Li .Đ r đường xuống phủ Tây
Hồ, rẽ xuố g á h đồng lúa thì chùa Kim Liên nằm phía bên
phải. Lúc bấy giờ là á h đồ g lúa hư g â g ờ đã ến
thành những khu nhà ở. Ngôi chùa rất nhỏ à hường trò
chuyện vớ ư ụ. Sư ụ là gườ đ ừ lúc nhỏ, khoảng 5 –
6 tuổi. Cuộ đời bà cụ không giống nhữ g gười khác (tình ái
lỡ dở hoặc gặp những nỗi khổ đa ớ ào hùa đ ),
mà bà cụ là gườ đã ó ớ đạo Phật. Theo tôi thì cụ
là gười có chân duyên vớ đạo Phật ngay từ bé. Những lần
rướ đến chùa, tôi chỉ nhìn thấy mấ hà ư o ộng sả đội
lốt ở ưới chùa sau thôi. Bẵng một thời gian khoả g hơ ột
ă kh gl hùa, h đó l hùa hì hấ ư ụ nằm

ốm trên phản, bên tấm phản là ít thứ ă kh q éo lạ . Người
đà à khoảng tuổi tứ tuần mắt long sòng sọc thì rít lên rằng
sao mày không chế đ ho ao hờ. Mụ à là ư g ả và do
chính hệ thố g A25 đào ạo để trấn giữ tất cả các chùa chiền
à đ ổi tất cả á gười chân tu ra khỏi chùa.
Vì chế độ biết Phật giáo là một lự lượ g đấu tranh cho

dân chủ. T ghĩ rằ g, ro g pho g rào đấu tranh cho dân
chủ hiện nay tại Việt Nam, Phật giáo là một lự lượng lớn.
Cho nên nhữ g hà hâ hư g Thí h Th ện Minh mới
bị giam giữ cả chụ ă à hỉ mớ được thả khỏ ù ă
ngoái, và cụ Thích Quả g Độ mới bị quản thúc ngặt nghèo
đế hư ậy. Nế hư Phật giáo không là cái gì cả hì đảng
cộng sả kh g đến nỗi phải dùng nhiều biệ pháp để hă
dọa, kiểm soát và trấ áp hư ậy.
- Có cách nào Phật tử tại Việt Nam nhậ hâ được vai trò
của A25 trong công tác tổ chứ ư ã gỉa hư à ừng chứng
kiến?
- Dươ g Th Hươ g: h g phải mình tôi chứng kiến và

biết vai trò của A25. Nếu chỉ mình tôi biế hì đã kh g xẩy
ra cuộc biểu tình của dân chúng tạ hùa á g á h đâ à
ă đò đ ổ ư rở để đưa ư hật về hùa. Nă Tết xẩy
ra vụ biể ì h đó, g a đã ắt giữ hơ 100 gười. Thành
ra tôi tin rằng không phải chỉ mình tôi nhìn ra sự thật mà
KÝ 2 | 189
nhiề gườ đã hì ra ự thậ . Như g á ỗi sợ triền miên,

cái nỗi sợ bản thể của một dân tộc quen sợ hãi kẻ cầm quyền
đã hế ngự dân tộc chúng ta; và chính vì nỗi sợ đó à đảng
cộng sản, chế độ cộng sản mới tồn tại tới ngày nay. Nếu một
dân tộ a đả hơ , ột dân tộc ý thứ được quyền công
dân, ý thứ được quyền tự o hì á hà ước này sụp đổ tan
tành từ lâu rồi.
- à á h ào để đồ g ào hú g a ó được tinh thần

a đả đó?
- Dươ g Th Hươ g: (Cười thoải mái) Một trong những

cách là ông Thái và nhữ g gườ đồng nghiệp trong giới
truyề h g hư g phải kêu gọi mọ gười và những lực
lượ g đấu tranh cho dân chủ hú đẩy sự tiến bộ của xã hội
bằng cách phổ biến tin tức và kiến thứ ho đồng bào. Một
cách nữa hư g phải chờ đợi thời gian, bởi vì phải có thời
ga để một dân tộc quá nhiề đa khổ ngẩng mặt thì lúc
đấ gười ta mớ ghĩ đế đ ều khác. Một dân tộ q á đó
khổ thì khó có nhu cầu dân chủ được. Khi dân tộ khá o đủ
hì lú đó ới có ý thức về nhân phẩm, ý thức về quyền tự do
và từ đó xã hội dân chủ mới có thể hình thành.
- Cuộc Cách Mạ g Nh g đã xẩy ra ở Tiệp, rồi cách mạng ở

Nga, và gầ đâ là ộc Cách Mạng Mầu Da Cam tại Ukraine;
phả hă g á â ộ đó đủ no rồi nên họ mớ đứng dậy?
- Dươ g Th Hươ g: Những dân tộ đó hưa ao g ờ đó

khổ hư gười Việt Nam, và họ có một tầng lớp trí thức.
Tro g kh đó ở xã hội cộng sản Việt Nam và Trung Quố hưa
bao giờ có tầng lớp trí thức. Tất cả đều là viên chức trá hình.
Tất cả đề là gườ là h ho đả g à hà ước cộng sản.
Mà đã là h hì phải sợ chủ. Chủ nó trả tiề lươ g hì
phải nói theo lời của nó chứ là ao ó ư ưởng tự do, có lớp
gười tự do. Cho nên khi nào mộ đấ ướ hì h hà h được
một tầng lớp trí thức thực sự, ghĩa là hữ g o gười sống
độc lập với kẻ cầm quyền về mọi lãnh vực, từ kinh tế đến suy
ghĩ, hì lú đó hạt mầm dân chủ mới có thể nẩy nở được.
- à ghĩ gì về nhữ g gườ đa g đấu tranh cho dân chủ

tại Việ Na hư g Hoà g M h Chí h, g Ng ễ Đa
Quế, g Đoà V ết Hoạt, Phạm Hồ g Sơ , Ng ễ Vũ ì h,
Chí Q a g, Phươ g Na Đỗ Nam Hả . . .? Đó ó phải là
nhữ g gười trí thức không?
- Dươ g Th Hươ g: Đó là hững nhân cách trí thứ . Đấy

là nhữ g o gườ đặc biệ . Vì ó hâ á h hư ậy nên họ
phải chị ù đầy và bị đẩy ra khỏi xã hội. Họ à g a đì h họ
chị đựng tất cả đò hù ủa kẻ cầm quyề . Như g hững
nhân vật cá lẻ đó hưa đủ hình thành một tầng lớp trí thức.
Phải cần có thờ g a để số gườ ó hâ á h hư hế nhân
lên trở thành một tầng lớp. ú đó hì đấ ước mới có thể
ha đổ được.
KÝ 2 | 191
- Như ậy thời gian sẽ dài?
- Dươ g Th Hươ g: ( ặ lưỡi) Có lẽ.
- Lịch sử của dân tộ ào ũ g ó hữ g đột biến, những

ẩn số. à ó ghĩ là V ệt Nam không thoát khỏi tiền lệ đó
không?
- Dươ g Th Hươ g: T ũ g ầu Trời khấn Phật cho có

đột biế . Đột biến hay không là do Trời Phật quyế định, do
Chúa quyế định. Cho nên tôi chỉ có thể với tâm thành cầu
nguyện mà thôi. Chúng ta là nhữ g o gười có những giới
hạn của sinh tồn, giới hạn của khả ă g. Chú g a kh g
nên tham vọng quá. Mỗ gười có gắng làm hết sức mình
trong khoảng ngắn của sinh tồn. Thế là đủ rồi.
- Sa ao ă há g phí ổi trẻ trong cuộc chiến

tranh mà bà bảo là phi lý nhất trong lịch sử dân tộ ì h, để
rồ a đó ị chế độ đầ đọa ì “là g ặ ”, ản thân thì
không ai dám liên hệ vì sợ bị liên lụy, có bao giờ bà chùn
ước và muốn buông xuôi không?
- Dươ g Th Hươ g: ( ườ ũ ) Nế à hù ước,

gx hì đã hù ước, buông xuôi từ lâu rồi. Thế
hư g à â g ờ thì tôi sẽ buông vì hiệ đa g ó ột lớp
khá . T đã ó ớ Đỗ Nam Hải rằng, tôi già rồi nhá, bây giờ
đế lượt các chú cầm cờ. Vả lạ là gười nhà quê, tôi
không biết sử dụ g á phươ g ệ ă h kỹ thuật
o le pho e, or a e r ( o p er) hư á hú; à là

gười rừ g, kh á hú đá h ha ới cộng sản thì tôi ở
trong rừ g é ra à ú đá để hiệp đồng tác chiến, bây
giờ tôi già rồi, ngọn cờ thuộc về các chú.
“Xã hội chủ nghĩa là xã hội nhà thổ”
(Paris, 2007)
- Bà có thể kể lại diễn tiến lúc bà bị chế độ bắ g a ă

1991.
- Dươ g Th Hươ g: Họ bắ ào há g Tư ă 1991;

và họ thả ào gà 20 há g 11 ă đó.
- Lý do chính họ quy chụp bà là gì ạ?
- Dươ g Th Hươ g: ý o hí h hì ó ó ả một quá

rì h à . Nă 1998, ro g ột hội nghị của trí thức Hà Nội,
ó đọc bài diễ ă ới tựa đề là Nhân Cách Trí Thức. Tại
hội nghị đó, g Ng ễ Vă h (Tổ g í hư đảng cộng
sản lúc bấy giờ) tỏ ra ù g đắc ý với nội dung bài diễ ă
của . Ô g a đã h hắm thiết và xin bài diễ ă
của . Sa đó, ào g ờ giả lao, gườ hư ký ủa ông ta tìm
tôi và chuyể đề nghị của ông Linh tặng tôi mộ ă hà,
tiêu chuẩn dành cho cấp bộ rưở g. Ngườ hư ký à ò đề
nghị tôi tạm im lặ g để ho đảng tự cải sửa. Tôi trả lời rằng,
tất cả những việc tôi làm là vì dân tộc chứ không phải vì bản
hâ ; à kh ggà ó hư g ũ g ó ộ ă hà đủ
để ở. Tôi còn nói với ông hư ký ủa ông Linh rằng, hiện giờ
đa g ó ha ạn giáo viên tiểu học ở Hà Nộ kh g ó hà để
ở, cho nên nế hà ướ ó ý định thì nên phân phối nhà cho
hai vạ gườ đó.
Một lầ khá , hà hơ G a g Na lú đó ò ống chuyển

lời của ông Nguyễ Vă h mờ ă ơ ới vợ chồng
ông Linh và cô con gái của ông Linh. Giang Nam còn bảo là
ông Linh nói rằ g, ù ao hă g ữa hì ũ g là gười
à hà ước này yêu mế ì là gười tình nguyện chống
Mỹ và chống Tầ à đó là đ ều chứ g h là gười hết
sứ h h để bảo vệ tổ quốc. Tôi trả lời thẳng thừng rằng,
đã đấu tranh cho tự do dân chủ, tôi chỉ ngồi trên cỏ thôi,
kh g hơ ớ a q a . T ghĩ rằng những lời
phát biể đó ủa tôi khiến cho ông Linh phật lòng. Về
phươ g ện cá nhân thì hẳn là ông ấy phải phật lòng, và
a đó hì g ấy bị sức ép của cánh bảo thủ, nên ông ấy
quay ngoắt lạ à g a đá h ào á hà ă à g ấy
từng khuyến khích họ đừng uốn cong ngòi bút. Với cá nhân
tôi thì ông ta mắ g là “ o đĩ hố g đảng”. ú đó ó
với một ông trong ban tổ chứ đảng rằng, nế là đĩ hì
a ho á đả g à ; hư g ì kh g đá h đĩ được cho
nên tất cả mọ ă g lực của đều dồn vào việc ỉa vào mặt
KÝ 2 | 195
đảng. Họ đã hử hư ậy thì từ giờ trở đ ọi sự đều rõ

rà g, kh g ò o đường thứ ba nữa. Nghĩa là ấn thân
đến cùng trong mụ đấu tranh cho dân chủ.
Hinh bìa tác phẩm Những Thiên Đường Mù của

Dương Thu Hương xuất bản lần đầu tiên tại Mỹ,
sau khi bị tịch thu tại Việt Nam.
Sa đó ết một loạt bài chỉ trích cái Xã hội Chủ ghĩa

này là xã hội nhà thổ và là cái bả g reo đầu dê bán thịt chó;
thực chất của nó là sự ướp bóc của mộ độ gũ ầm quyền,
ướp bóc tài sản của quốc gia, tài sản của dân chúng và tàn
phá à g đấ đa ủa tổ quốc. Tất cả những sự ướp bóc
à à phá đó là hững cái giá mà thế hệ sau phải trả.
Vì lý o đó, ro g ộ q á rì h 2 ă , sự thù oán liên tục

chỉ ă g l g ữa tôi và chế độ. Và há g Tư ă 1991 hì họ
bắt tôi.
- Một ngày trong tù của Dươ g Th Hươ g hư hế nào ạ,

hưa à?
- Dươ g Th Hươ g: Một ngày trong tù, tôi phải trả lời hỏi
cung của công an. Ba thằng chọi một không chộ ũ g q è.
Tất nhiên là họ kh g đá h đập được tôi. Nói một cách công
bằng thì tôi chửi họ nhiề hơ là họ chử . Vì hư hế nên
thần kinh rấ ă g hẳng. Cho nên lúc vào tù thì tôi 53 cân
và lúc ra khỏi tù tôi chỉ còn 37 cân và tóc tôi bạc rất nhiều.
Thế hư g ẫ là gườ hà q à, hà q hâ đất
mắt toét cho nên tôi tin vào nhữ g phươ g á h ủa bọn nhà
quê, tôi tin vào thuốc của la g ă , ống thuốc Ta, tôi
tập ưỡng sinh, tôi tập thở nửa tiếng mỗi ngày, trừ những
gà ă g hẳng tinh thần quá thì tôi tôi mới không tập thở.
Nhờ vậy mà tôi có thể tiếp tục số g đế gà a để giúp con
KÝ 2 | 197
cháu tôi một phầ ào đó; ột phần rất ít ỏ à đồng thời

làm những việc tôi muốn.
- Khẩu phầ ă ống trong thời gian bà bị giam cầm ra

sao?
- Dươ g Th Hươ g: Thời của tôi bị giam khác với thời sau
à gười ta nịnh nọt tù nhân. Bây giờ bị bắt, tù chính trị
được nằ g ườ g đệm, có TV, có phòng vệ h đà g hoà g
àă ộ gà 50 ghì đồng. Còn thời tôi bị tù thì họ giam
tôi trong mộ á gó , ơ ừng g a g Ch Vă Tấn
(Thượ g ướng của q â đội cộng sản), mộ gà ă 3 ghì ,
vệ sinh là một nhà xí cổ lỗ sĩ ao hơ ộ hước mà lại
không có cửa nên buộc tôi phả đ đ ểu vào một cái bô
để ưới gầ g ườ g. Nước bị hạn chế nên tôi bị ghẻ. Đó là
lầ đầu tiên tôi hiểu thế nào là gãi ghẻ ( ười); tức là máu
càng chảy ra thì càng cảm thấ khoá rá ( ười).
Thế hư g à hí h á ậu lính gác trẻ thì họ lại dấu

diếm ném thuốc bôi ghẻ ho . ú ào ũ g ó ộ đội gác
canh chừ g . Như g phải thú nhận là trừ một cậu tên
là cậu Liên là cháu của Dươ g Th g ( ướng công an của chế
độ), còn tất cả các cậ khá đều rất tử tế với tôi. Các cậu ấy
tử tế một cách dấu diếm. Họ cho tôi thuốc ghẻ và quà một
cách lén lút. Tôi phải nói một cách công bằng rằng, những
gườ đó ị phân công nhiệm vụ giam giữ hư g họ rất tử
tế với tôi, và sau này, khi tôi ra khỏi tù, họ vẫn gặp tôi – tất
h là lé lú . T ũ g ó hẳng với các cậu ấy rằng, chị

không thù ghét gì các em cả; các em là nhữ g đứa trẻ, các em
sống trong chế độ, các em phải theo chế độ đó h .
Tôi cho rằng giữa o gười vớ o gười, một khi thù

hằ rơ x ố g hì gười ta sẽ đối với nhau một cách chân
tình.
- Thá độ tử tế của nhữ g gười công an trông coi trại

giam mà bà vừa nói, phải chă g đó là ự biểu lộ kí đáo ự
đồng tình, thán phục và chia sẻ lý ưởng dân chủ tự do mà
à đeo đ ổi?
- Dươ g Th Hươ g: Có hể. Bởi vì trong suốt thời gian bị

giam, tôi hoàn toàn không biết tí gì về tin tức bên ngoài,
chính các cậ g a đó ho iết Phu nhân Tổng thống
Danielle Mitterand sang Việt Nam. Và chính các cậu ấ đưa
tờ báo lót trôn cái nồ ơ đưa ào phò g g a ho . Tờ
áo đó đă g ộ đảo chính ở X đã hất bại. Ông
Thái nên nhớ là kh đảo chính xẩ ra, há độ của những
người hỏ g hoà oà khá . Trướ đó, họ nói thẳng
thừ g à độc ác rằng, tôi sẽ bị nghiề á hư ươ g ớt. Tức
là lú đó họ tin là chế độ cộng sản Liên Xô sẽ được tái lập.
Thế hư g hỉ ba ngày sau thôi, cuộ đảo chính muốn lập lại
chế độ cộng sản bị thất bại. Chính sự kiệ đó là ha đổi
hoà oà há độ của nhữ g gười hỏ g . T ghĩ
KÝ 2 | 199
rằng, nhờ biến cố bên Nga và với sự can thiệp của bà Danielle
Mitterand nên tôi mớ được thả khỏi tù.
Tôi còn nhớ, khi cuộ đảo chính bên Nga thất bại, thái độ
của nhóm hỏ g hoà oà ha đổi, mặt của họ tái
nhợt hẳ đ . ú đó ười khẩy vào mặt họ. Tôi bảo, chính
phủ của các ông luôn luôn ngu dố , hưa ao g ờ rú được bài
học của những sự ngu dốt, ngu dốt muôn thuở, ho hưa
h đã ội vàng đă g rù e g ểu sử của những thằ g đảo
chính. Bây giờ đảo chính thất bạ hì ă ó là ao ới
chính phủ hà gười ta. Tóm lại, các ông là cái bọn ngu dốt
mãn kiếp. Nghe tôi nói thế, cả a gười hỏi cung tôi im thin
thít không trả lời gì hết. Rõ ràng cuộ đảo chính thất bại
khiến họ nhụ hí hoà oà à ù g hoa g a g. Đó là
đ ều tôi thấy rất rõ trong nhà giam.
- à ó đượ g a đì h hă à ếp tế thứ ă , thuốc men

không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Tro g ố há g đầu tiên thì họ cấm

hư g đến tháng thứ ă hì họ cho tôi gặp g a đì h ở
mộ ơ á h hỗ giam giữ độ 10 cây số. Mỗi lầ hư hế
họ chở đ ằng xe Jeep bịt kín và có công an ngồi hai bên.
Tôi biế ơ đó là rụ sở chính của trại giam Thanh Liệt.
- à ó đượ đọc sách báo trong trại giam không?

- Dươ g Th Hươ g: h g. h ắt tôi, họ nói rằng, tôi

được quyề đe heo ột trong hai cuốn, hoặc là sách dạy
thuốc, hoặc cuốn từ đ ển, vì trong tù không có bất cứ loại
á h áo ào. Vì kh g ó ý đồ làm thầy thuố à lú đó
trong nhà có cuốn từ đ ển Pháp-Việ , đe ó ào ù
để tự học tiế g Pháp. Tro g g a đì h hì ẹ ó được
tiếng Pháp, còn bố tôi từng làm việ ưới một tầu buôn của
Pháp rước thời chiến tranh. Học tiếng Pháp trong tù, tất
nhiên là sau những giờ bị hỏi cung và những giờ bắt muỗi,
gãi ghẻ.
- Sau khi ra khỏi tù, nghề tay trái của bà là dịch sách
tiếng Pháp ra Việt ngữ?
- Dươ g Th Hươ g: Vâ g. T ị h á h áo hư ột thứ

công nhân cọ cầu tiêu hoặ hư gười làm gỗ làm gạch. Tiền
thu nhập rất cỏn o hư g ù ao ũ g h hắt vào cuộc
sống hàng ngày. Nhờ dị h á h ó ơ hội rèn luyện
tiếng Pháp, vì tôi tự học tiếng Pháp vào tuổ 50 khó khă
vô cùng.
- à là gười có nhan sắc, có trí tuệ và rất hóm hỉnh . . .
- Dươ g Th Hươ g: . . .( ười) À thế à!
- . . .Và từng tan vỡ g a đì h; h ện sống một mình tại Hà

Nội, bà có tránh khỏi bị cám dỗ không?
KÝ 2 | 201
- Dươ g Th Hươ g: ( hở à , ườ ) Nó ra đ ều này thì

nghe rất kỳ cụ . à gì ó đ ều gì cám dỗ đối với tôi. Chả có
gì cám dỗ đối với tôi cả. Cám dỗ lớn nhấ đối với tôi là những
ư ưở g à hườ g ghĩ. T hí h hất là ngồi uống
cà phê mộ ì h à rước mặt không có ai cả.
- Chắn hẳn phải có nhiề gười muố đến với bà?
- Dươ g Th Hươ g: Cũ g ó hể họ thậ à ũ g ó hể họ

giả vờ (tặ lưỡi). Cho là họ thậ lò g hì ũ g kh g
muố . Vì là gười “là g ặ ”, và trong nhữ g gười “là
giặ ” ở Việ Na hì là gười khạc nhổ nhiều nhất vào
mặt bọn cầm quyề . Nghĩa là là gười hoàn toàn tự do; tự
do vô chính phủ ( ười). Và tôi khá kiêu ngạo về cái tính vô
chính phủ của ì h. Do đó à hữ g gườ đà g ốn
đến với tôi thì họ kh g ó ơ hội tiếp xúc với tôi, vì tôi thấy
họ vớ kh g ươ g hợp. Và đã kh g ươ g hợp thì tốt
nhất là mời họ ra khỏi cửa rước khi vừa họ ước vào.
- Thế còn những thúc bách về phươ g ệ o gười, ý tôi

muốn nói về ơ hể?
- Dươ g Th Hươ g: Ô g q rằ g kh ước vào cuộc

chiế đấ à , đã ết ba thứ cám dỗ nhấ đối với con
gười là tiề o g, địa vị và bản thể. Bản thể đâ là đời sống
ì h hườ g đà g đà à. Để chiế đấu với kẻ thù thì tôi
phải hiểu rõ nó. Bản thân nhữ g gười cộng sản muốn tranh
chứ í hư h ộ, í hư ỉnh ủy, ủ r g ươ g đảng,

họ đã ù g o ồ gá để tiêu diệt lẫn nhau, thì huống hồ
gì đối với một kẻ mà họ xem là kẻ hù hư . Cho á h
tốt nhất là tôi phải tự thiế rướ để không bao giờ có
chuyện gì xẩ ra. Đã h ế đấu với kẻ thù thì phải có sách
lược và phả ó ũ khí. Nếu tôi chế hì hú g ó ũ g phải
chế ă ẩy thằng chứ không bao giờ tôi chết một mình.
Chắc chắ là hư ậ . Ô g ó đến sự cám dỗ đối vớ gười
đà à, ẫn còn ham thích may sắ để ho đỡ buồn chứ
tôi không có nhu cầu tìm kiế gười bạ đời, hình bóng
hà g ra ha đấng mày râu nào cả.
- Sống ở ngay Hà Nội mà hầ hư kh g g ao ới ai cả,

bà có cảm thấ độc không?
- Dươ g Th Hươ g: T rất thích hợp với nỗ độc của

mình. Tôi không cần nói chuyện vớ gười nào mà tôi không
thích và không trọng. Tôi chỉ làm việc với nhữ g gười làm
việc xuất bản sách báo liên quan trực tiếp đến tôi thôi. Ngoài
ra tôi thích sống một mình. Có lẽ đó là ố phận.
- Nhìn lại nhữ g ă há g q a, ề mặt tình cảm, bà

đá h g á hư hế nào?
- Dươ g Th Hươ g: Tì h ảm nào?
- Tình cả đ lứa, g a đì h?
- Dươ g Th Hươ g: (Cườ ) T là gười hoàn toàn thất bại

KÝ 2 | 203
và bất hạnh trong cuộc số g đ lứa. Như g ũ g ự cảm

thấy hạ h phú ì đã ự tiêu diệt tuổ ha h x â để nuôi
o rưởng thành. Con cái tôi không phả ươ g hải
goà đường. Trong khi bố nó có thể đ kiế à a gười vợ
khác. Tôi không cần một xu của g a để nuôi con, dù tôi
“là g ặ ” và chịu nhiều hậu quả. Đấ là đ ều hạnh phúc.
Nếu không tôi sẽ bị lươ g â ắn rứt. Tôi còn một hạnh
phúc nữa là đã rả được tất cả những món nợ cho những
gười bạ đã hết trong chiến tranh. Ít nhất là bằng tác
phẩm và những bài viế để vạch trần tội ác của một cuộc
chiến tranh phi lý. Tôi cảm thấy hạnh phúc trong sự bất
hạnh của ì h. T ghĩ rằng số phậ đã họ để trở
thành mộ o gườ hư ậy.
“Cướp công của toàn dân tộc trong cuộc
kháng chiến chống Pháp là hành động đểu
cáng, vô ơn bạc nghĩa của đảng cộng sản”
(Par , ă 2007)
- Tôi nhớ không lầ hì à ó đọc một bài diễ ă ạ Đại

hộ Nhà ă ào ă 1989, à ó hể ó lược nội dung bà
đã ó hững gì ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Tro g à ễ ă đọc ở Đại hội

Nhà ă ă 89, ó rằ g đảng cộng sản phải biế ơ
nhân dân. Bở ì xưa a họ chỉ nói nhân dân phải biế ơ
đảng thôi. Trong bài diễ ă đó, phâ í h rằng, cả một
dân tộ đã đổ xươ g á để kháng chiến chống Pháp và
những gì dân tộ đạ được là do truyền thống chống ngoại
xâm của dân tộ hư g đảng cộng sả đã ướp tất cả công
đó à hậ ơ là g ủa đảng. Họ còn dạy dỗ quần chúng
là phải biế ơ đả g. Hà h độ g đó ừa đểu cáng vừa ơ
bạ ghĩa à ự cao tự đại. Những kẻ hư hế không xứng
đá g để lã h đạo dân tộc. Bây giờ tôi không thể nhớ hết toàn
bộ bài diễ ă , hư g hữ g ý hí h là hư hế. Những nội
g đó ũ g được tôi khai triển trong những bài viế được
phát tán nửa công khai nửa bí mậ . Như g kh phá ểu
g kha rướ Đại Hộ Nhà Vă họ mới rắp tâm bức hại
tôi.
Dương Thu Hương nói chuyện với độc giả Mỹ tại New York năm 2007.
(Hình: ĐQAT)
- Tro g g a đoạn gọ là “ ở ró ă ghệ ĩ” ă 1986,

rồ à ă a hì hế độ “ ró lạ ”, â hú g ại Việt Nam
nói rằng, ă ghệ ĩ ó phải là con lợ đâ à gười ta
KÝ 2 | 207
muốn trói thì trói, muốn cởi thì cởi. Theo nhận xét của bà, có
thậ ă ghệ ĩ kh ếp hượ đến thế không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Theo hì ì hoà ảnh lịch sử, dân

tộc Việt Nam bị nô lệ quá lâu. Toàn bộ sức sống của dân tộc
dồn vào chống bọn phong kiến Trung Quốc trong một ngàn
ă , hố g Pháp hơ 100 ă , rồ a đó hống Nhật.
Như g a kh hống tất cả những kẻ ngoại xâm ấy thì dân
tộc lạ rơ ào ò g lệ của chính kẻ cầm quyền cộng sản.
Người Việt Na hưa ao g ờ có ý thức tự do, ý thức công
â . Người Việt Nam là nhữ g gười lính rấ ũ g ảm trong
chiế ra h hư g kh hả Hoà M đã ựng lên rồi thì họ
trở lại kiếp nô lệ và lần này làm nô lệ cho chính những kẻ da
à g ũ ẹ hư họ.
- Nói như à hì ươ g la V ệt Nam không mấy sáng sủa,

và vì nếu quả tình truyền thống của gười Việ Na hư
nhậ định của bà thì lấ gì để tin là dân tộc mình sẽ có ngày
thoát khỏi tình trạng hiện nay?
- Dươ g Th Hươ g: Chú g a ẫn có thể ưở g được

chứ. Vì o gười không phải là con lợn. Nếu là con lợn cứ bị
ró đ ró lại thì phải biết tự phấ đấ để là gười trong
ươ g la . Và đó là lý o kh ến nhữ g gườ hư hú g
dấ hâ đấu tranh cho sự sinh tồn của dân tộc, tiến bộ của
dân tộc và một nền dân chủ ươ g la . Chú g ưởng là
ro g ươ g la hú g a ẽ tự cở ró để sống một cuộ đời

xứ g đá g hư gười dân ở á ướ ă h r hế giới.
- Nhữ g ă gầ đâ , ố gười thoát khỏi sự sợ hãi ngày

càng nhiều. Bằng chứng là những vụ nổi dậy tại Thái Bình,
Uy Nỗ ă 1998, hững cuộc biểu tình của đồng bào ở vùng
Cao Nguyên, và mớ đâ hất là vài chục ngàn công nhân
đì h g ở Sà Gò à ì h Dươ g hống lại chính sách
lươ g ổng bất công. Những sự kiệ đó ho hấy không hẳn
dân tộc ì h ó ă í h kh ếp sợ hư à ó . à ghĩ ao ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Că í h đó ó rất lâu rồi chứ không

phải không có; và chúng ta phải nhìn nhậ đó là ột sự thật
đa lò g. Phải nhìn vào sự thật thì chúng ta mới có thể ước
qua vực thẳm. Tôi muốn nói rằng, muốn giải quyết tận gốc rễ
nỗ đa khổ thì phải một lần nhìn thẳng vào nỗ đa khổ.
Những sự kiện mà ông Thái vừa nêu lên cho thấy guồng máy
của nền dân chủ đã ắ đầu quay; vì trong hai ba thập kỷ
vừa q a, gười Việ Na đã được mở rộng tầm mắt nhìn
những dân tộ ă h r hế giới họ số g ra ao; gười
Việ đã ó hờ g a o á h để thấy rõ thân phận khổ đa
của ì h; hú g a đã đủ thờ g a để hiểu rằ g đá g lẽ
chúng ta phả được sống một cuộ đời xứ g đá g. T
rằng bánh xe dân chủ đã chuyể độ g, à đó là đ ều mà
nhữ g gườ đấu tranh dân chủ hư hú g o g ốn.
KÝ 2 | 209
- Tệ nạ ha hũ g h ệ đa g la rà ại Việt Nam.
Theo bà, liệu có diệ được quốc nạn này không?
- Dươ g Th Hươ g: T ghĩ rằ g, ha hũ g là ệ nạn

của tất cả các chính quyền chứ không chỉ có tại Việt Nam.
Như g đặc biệt tại các quốc gia chậm phát triển vớ rì h độ
dân trí thấp kém, thì kẻ cầm quyền dễ dàng lợi dụng sự khiếp
sợ và thiếu hiểu biết của â hú g để trục lợi một cách
khủng khiếp xươ g á ủa gười dân. Tại những xứ sở mà
gười dân thiếu hiểu biết về quyền lợi công dân của mình,
thiếu sáng suốt, và nhất là chế độ cầm quyền là chế độ
không dân chủ, thì tệ hũ g lạm trở nên khủng khiếp vô
ù g. Đó là hữ g gì đa g xẩy ra tại Việt Nam. Chúng ta chỉ
biết về những vụ ha hũ g ở Việt Nam khi những bè nhóm
ro g đảng cộng sả ă h a kh g đều nên mới xì tin ra
ngoài. Họ xì ra để nhằm giảm bớ ă phẫn của quần chúng
à đó hỉ là trò của á “ ồng Quảng Lạ ”, ủa các sân khấu
cả lươ g à h . Vấ đề tham hũ g ạ đấ ước chúng ta
là hậu quả của chế độ độ à , độc quyền, trong khi xã hội
không có mộ ơ hế đối trọ g ào để kiềm chế guồng máy
cầm quyền. Cho nên phả đấ ra h để có mộ ơ hế bầu cử
tự do với tối thiể là ha đả g, để đảng này giám sát việc làm
của đả g k a; đảng nọ phanh phui nhữ g hà h động khuất
tấ , đểu cáng, khốn nạn của đả g k a; hư hế thì mới giảm
bớ được tình trạ g hũ g lạ . Vì hũ g lạm là kẻ đồng
hành với những kẻ cầm quyền lực trong tay. Quyền lực là cái
thối tha; rất ít ngườ ó đầ đủ lươ g r à á g ố để giữ
ì h rước cám dỗ của quyền lực. Nghề chính trị giố g hư
nghề cổ xưa hất của nhân loại. Nói thẳ g ra, đó là ghề của
nhà chứa. Nghề đó h ế ó gười tránh khỏi sự dối trá, sự
đểu cáng, sự lừa lọc, sự phản bội lẫn nhau. Vì nghề đó ó
ho phép hư ậ à ó đò hỏ hư ậy. Trong chính trị,
gườ a ũ g hà h xử hư ậ để bảo vệ quyền lực; vì
quyền lực là giấ ơ k h khủng nhấ đối vớ o gười.
Quyền lực có sức cám dỗ hơ ả nhan sắc và tiền tài. Vì có
quyền lực thì sẽ ó được nhan sắc và tiền tài. Quyền lực rất
dễ ướ đ ủa o gười cái giá trị rấ o g a h là đạo
đức.
Tôi vẫ ghĩ là ần thiết phải có một chế độ đa đả g để

hạn chế tố đa ự tồi tệ của o gười khi họ nắm quyền lực
trong tay. Trong chế độ độ đả g độc tài, tất cả tội ác diễn ra
trong bóng tối. Vì thế tội ác tha hồ g hoà h à gười dân
không hề hay biết gì cả. Tha hũ g h ện nay sẽ là một
gánh nặng vô cùng lớn lao cho các thế hệ mai sau của Việt
Nam. Con cháu-chắt-chít của chúng ta sẽ phải gánh chịu
những hậu quả tồi tệ hiện nay.
T l ghĩ rằng, không có thể chế chính trị nào có khả

ă g ận diệt tệ nạ ha hũ g. Như g hể chế dân chủ có
khả ă g gă hặn và làm giả đ ệ nạn này.
KÝ 2 | 211
- Bà nói rằ g đ ào o đường chính trị thì người ta dễ sa

đà ào hữ g hà h a ã h; hư g á hể chế dân chủ
lành mạnh vẫn có khả ă g kềm hãm những kẻ hoạ đầu
chứ ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Tấ h hư hế. Và vì tin

hư hế nên nhữ g gười ở ro g ước mớ đấu tranh cho tự
do dân chủ. Nế kh g hì ao h gười bị ù đầy, bị
đà áp, ị mất mạ g để là gì ơ hứ? Tất cả những hy sinh
đó hỉ nhằ ư ầu một thể chế chính trị tố đẹp; ro g ơ
chế đó, gườ â đỡ bị áp bức, bóc lột và tình trạ g hũ g
lạm bị kềm hãm bớt.
- Tệ nạn ha hũ g ại Việ Na hì oà â đều biết.

Như g hẳng lẽ cứ nhẫn nhục mãi và nhắm mắ để cho các
chức quyền của đả g ă hưở g r đầ ì h hư hế sao?
- Dươ g Th Hươ g: Ô g phải nêu câu hỏ đó ớ đồng

bào mình chứ. Phầ , ro g đời sống hữu hạn của tôi, tôi
chỉ biết làm hết sứ ì h để chiế đấu chống lại sự hèn nhát
và sự sợ hãi. Tấ h ũ g ó lú ả lò g hư g ho
đến tận bây giờ, tôi vẫ ghĩ rằ g đ ề gì là đượ , đã
làm. Còn ngày nào dân tộc mình có bừng tỉnh hay không thì
bản thân từ g gười phải quyế đị h. T ghĩ rằng Trời
hươ g-Phậ độ thì sẽ ó gà đồng bào mình hiểu rằng
chúng ta cần phả ó được cuộc sống xứ g đá g ủa con
gười.
- Một số gườ , ro g đó ó ả nhữ g gười từng giữ vai

rò lã h đạo của nền dân chủ ở miề Na rướ ă 1975,
cho rằng, với mộ đấ ước và dân tộ hư V ệt Nam thì nhu
cầu dân chủ hưa ấp thiết lắm và có lẽ cần mộ đảng cầm
quyền cứng rắn, nếu không muố ó là độc tài thì mới trị
â đượ . à ghĩ ao ề á h ghĩ đó ạ?
- Dươ g Th Hươ g: ố ghĩ đó hão h ền. Tất cả lối

ghĩ đó hỉ nhằm hợp lý hóa những cuộc tàn sát cuối
cùng của lũ ó đối với bầy cừu.
“Dân tộc Việt Nam mình đang bị Cộng
Sản hãm hiếp”
(Paris, 2007)
- Chúng tôi có nghe nói nhiều về một hình thức sinh hoạt
của giới cầ ú ưới chế độ Xã hội Chủ ghĩa, là “Trại sáng
á ”. à ó ừng tham dự một tạ á g á ào hưa ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Từ mấy chụ ă a , á hà ă

Việt Nam trong chế độ Xã hội Chủ ghĩa đều là các viên chức
trá hình. Họ ă lươ g ủa hà ướ à ò đượ hưởng thêm
các khoản trợ cấp sáng tác. Lâu lâu, Hộ Nhà Vă hoặc Hội
Đ ện Ảnh, Hội Sân Khấu nhận một khoản trợ cấp của nhà
ướ để tổ chức những trạ á g á để á hà ă ha ự
hầu có thể hoàn tất những tác phẩm dở dang của họ. Tham
dự trạ á g á , á hà ă đượ ă go hơ ộ hú , đỡ
được cái sự mè nheo cấu xé của vợ o , đồng thời có dịp
ươ g đối thoải mái gặp gỡ ha để bàn chuyện nọ chuyện
k a, goà ra ũ g ò hú hì g ờ để các anh chị đú đởn.
Cho nên có rất nhiều cặp đươ g ha ại các trại sáng
tác, hậu quả là về nhà bỏ vợ bỏ chồ g. Đại loại sinh hoạt của
các trạ đó là hư hế. Đấy là sinh hoạt Xã hội Chủ ghĩa
kiểu trại lính. Thỉnh thoả g gười ta vỗ éo á ă ghệ ĩ,
g úp ă ghệ ĩ hoà hà h á phẩm à ũ g là hoạ động
tuyên truyền của chế độ. Hình thức sinh hoạ đó kh g ó
ro g á ước tự do.
- Về phươ g ện sáng tác thì hình thức sinh hoạ đó ó

đạt kết quả tích cự kh g, hưa à?
- Dươ g Th Hươ g: Đươ g h là í h ự hơ hứ. Ông

phải hiểu rằng, chúng tôi là nhữ g gười sống trong một xã
hội kiểu trại lính, cuộc sống vật chất và tinh thần rất là
nghẹt thở. Cho nên, trong những dịp di dự trại sáng tác
hườ g được tổ chức ở vùng núi, vùng biển hoặc ở ngoại ô, ít
nhấ , á hà ă đượ ă go hơ , đượ hư g ã hơ , ó
được một không gian rộng lớ hơ hữ g ă phò g ố ă
của họ. Cá hà ă ha ự trại sinh hoạt cảm thấy tạm xa
lá h được những lo toan cấu xé của cuộc sống hàng ngày. Do
đó ó h ều tác phẩm dang dở đã được hoàn tất trong trại
sáng tác.
- Trong những tác giả ở Việ Na , hú g ó đọc một số

tác phẩm của hà ă Ng ễn Minh Châu, bà có quen biết
vớ hà ă q â đội này không, và nếu có, bà có thể kể cho
nghe về ông Nguyễn Minh Châu.
KÝ 2 | 215
- Dươ g Th Hươ g: A h Châ là ột trong nhữ g gười

bạn vong niên của . A h Châ h ă 1930, a h hơ
nhiều tuổi. Chúng tôi có lần cùng dự một trại sáng tác ở Đại
Lãi, thuộ địa phận tỉ h Vĩ h Y ũ, á h Hà Nội khoảng 40
cây số. Trạ á g á đó o hà x ất bả Đồng tổ chức.
Tôi không còn nhớ rõ trại ấ được tổ chứ ă ào, à hỉ
nhớ khoảng thờ g a đó, đã ốn Hành Trình Thờ Thơ
Ấu là cuốn tiểu thuyết cho trẻ em và bán rất chạy.
Trong trạ á g á đó, a h Châ à ó đ ều kiện trò

chuyện nhiều với nhau, và do đó, h ểu tâm tình của lớp
đà a h ủa tôi. Anh Châu cùng vớ á a h hư Ng
Ngọc, Nguyễn Khải . v. v. thuộc lớp đà a h ủa tôi.
Cuộc gặp gỡ giữa a h Châ à đã á động tôi rất

nhiều, làm cho tôi chín chắ hơ kh q ế đị h đ heo
con đường “là g ặ ” của ì h. A h Châ hường nói với tôi
rằng, thế hệ của anh là thế hệ hà ă ị khinh bỉ, bị đà áp.
Đảng nó không coi mình ra cái gì cả, a h ó hư hế. Anh
còn tâm sự rằ g, ì đã hó đ ộ q ã g đường dài và
không có cách nào thoát ra đượ , đà h a hịu. Tôi có
nói với anh rằ g, hơ phí lý, ì ại sao các các anh phải cam
chịu bọ lã h đạo. Tôi nói rằ g, đời tôi chỉ cam chịu một
gườ là g Dươ g Đì h Châ à h , ì g là ố tôi, là
gười cho tôi cuộc sống. Ngoài ra tôi chẳng cam chịu ai cả.
Khi bố tôi bắt tôi làm những việc vô lý, tôi vẫn làm, vì tôi yêu
bố tôi và tôi phải chấp nhậ , à ì g đẻ ra tôi. Chứ còn cam

chịu những thằ g lã h đạo thì rất là vô lý. Nghe tôi nói thế,
anh Châu bảo, cô không phả là gười của xã hội này, cô
không thể sống với xã hộ à được, hoặc là cô sẽ bị gười ta
nghiền nát, hoặc cô sẽ đế được với tự do.
Khi chúng tôi ngồi bên bờ hồ Đạ ã , a h Châ g ơ a

chỉ á đảo ó đ g h rú hường sống ở đó, a h ảo,
hoặc là cô chết hoặc là cô sẽ đế đượ á đảo đó, ò hú g
tôi thì không bao giờ đế đượ ơ đó, ì hú g đã g à rồi
à hú g đà h a hịu nhữ g gì à gườ a ư xử với
chúng tôi. Tôi hỏi anh Châu rằng, trong kiếp sống phải cam
KÝ 2 | 217
chị hư hế, á a h ó ghĩ gì kh g? Anh Châu trả lời

rằng, cuốn sách của anh in lần thứ bẩy là cuốn Dấu Chân
Người Lính là cuốn bán rất chạ à được rất nhiều giải
hưởng lớn, và anh cho biế , a gà 30 há g Tư ă
1975, a h ó đ Q ảng Trị và một số ơ khá , à kh h ểu
được sự thật về sự tàn khốc của chiến tranh, thì anh vô cùng
hối hận. Anh bảo, a h ghĩ rằ g a h đã x o gườ a đ
vào chỗ chết. Tôi chắc rằ g a h Châ đã h ểu những cái chết
đó kh g hư hú g lầ ưởng là những cái chết vinh
quang, mà thực chất là những hy sinh cho một cuộc chiến
tranh mù quáng, cuộc chiế ra h a g í h á h định mệnh
của một dân tộc nhỏ bé bị hai thế lực xui khiến; và nỗi chua
chát ấy khiến anh Châu cảm thấy rất ân hậ ìx o gười
ta vào chỗ chết.
Hôm ấy, khi quay về chỗ nghỉ, tôi hỏi anh Châu mối quan
hệ giữa a h à đảng cộng sả hư hế nào? Anh Châu trả lời
rằng, hãy về đọc lại truyện ngắn Chiếc Thuyề Ngoà hơ hì
sẽ hiểu anh. Lúc ấy, anh Châu có trong tay cuốn truyệ đó à
a h ho ượn.
Tố h đó, đọc một mạch hết cuốn Chiếc Thuyền

Ngoà hơ à hấy nội dung cuố á h đầy tính cách biểu
ượng. Truyện nói về mộ g a đì h â hà , gười chồng
gà ào ũ g ố g rượ à đá h ợ. Hành vi bạo lực này
lập đ lập lạ hư ột thứ nghi lễ của đời số g hường nhật
của hai vợ chồng dân chài. Câu chuyện gợi cho tôi một câu
chuyệ đã đọc lâu lắm rồi của tác giả gười Nga Maxim
Gorky. Truyện nói về mộ gười thợ giầ gà ào ũ g đấm
đá ợ thâm tím mặ à hư g ổi tối lại khóc lóc lạy lục
xin lỗ để rồ a đó lạ ă ằm với vợ. Như g gà h a
lạ hượng cẳng chân hạ cẳng tay với vợ. Maxim Gorky cho
nhân vậ đó g a hồng phát biểu rằng, tôi biế hà h động
đá h ợ hư hế là rất khốn nạ hư g kh g hể chừa
được, vì cuộc sống của tôi quá buồn thảm, và tôi không thể
bóp cổ hoặ đá h ha ớ khá h hà g đượ ì là hư hế
sẽ mất miế g ă ; ũ g kh g hể đá h ả h á được vì
sẽ bị ngồ ù; ũ g kh g hể đá h ha ới hàng xóm
bởi vì tôi sẽ bị họ đá h ho ố đò ; ho ối cùng tôi chỉ
còn biế đá h ợ, ì đó là á h hấ để giải tỏa tâm lý.
Trong truyện Chiếc Thuyề Ngoà hơ , gười vợ tâm sự

rằng, tôi biết chồng tôi là thằ g độ á , để á g, hư g ì
cuộc số g l hđ h a đâ a đó r ển rất cầ gười
đà g hèo lá o h ền, cầ gười g lưới, cầ gười
đá h á, ầ gười kiế đồng tiề , ho đà h phải
cam chị hà h động tàn bạo của chồ g. h gười con lớn
của hai vợ chồ g rưởng thành, chứng kiến cảnh bố đá h ẹ,
thằng con muố ù g á hèo đá h ố, thì chính bà mẹ
gă ấm cậu con và khuyên con phải chấp nhận cuộc sống
hiện tại.
KÝ 2 | 219
- Bà nói gì với ông Nguyễ h Châ a kh à đọc xong

Chiếc Thuyề Ngoà hơ ?
- Dươ g Th Hươ g: Gặp a h Châ , ườ rũ à hỏi anh

rằ g, hì h hư ro g r ện Chiếc Thuyề Ngoà hơ , gười
chồ g là đảng cộng sả , ò gười vợ là dân tộc Việt Nam, có
đú g hế không? Anh Châu bảo, đú g đấy. Dân tộ đã heo
đảng trong cuộc chiến tranh chố g Pháp à ì đó là ộc
chiến giải phóng dân tộ a đó â ộc phải chị để
đảng ức hiếp, đá h đập và hà đạp mà không dám bật mình
lên; bở ìâ ghĩa ủa cuộc kháng chiế ũ g ựa hư ộc
sống bí bứ l hđ h r ển cả nên dù bị chồ g đá h đập
ã a , gười vợ ũ g phải cắ ră g hịu. Tóm lạ , đó là ối
quan hệ hoà oà kh g ì h hường.
- Khi ông Nguyễn Minh Châu cho rằng dân tộc Việt Nam
heo đảng cộng sản trong cuộc kháng chiến chống Pháp, phải
hă g ì hà ă à đứng ở vì thế của mộ đảng viên nên
ghĩ hư hế; chứ thực tế lịch sử cho thấy, cuộc kháng chiến
là của toàn dân và cộng sả đã ướp g để rồ áp đặt một
chế độ độc tài trên giòng sống của dân tộ . à ghĩ ao ề
nhậ định này?
- Dươ g Th Hươ g: T hoà oà đồng ý với nhậ định

đó. Chí h ì hận thứ hư ậy nên tôi mớ đọc bài tham
luận trong Hộ Nhà Vă ới nộ g là đảng cộng sản phải
biế ơ hâ â hứ nhân dân không phải biế ơ đảng,
hư hững khẩu hiệu tuyên truyền của đảng. Chính vì bài

tham luậ đó à rở thành kẻ thù số một của chế độ.
Ông Thái nên nhớ rằng, mộ hà ă hư g Ng ễn

Minh Châu mà còn nhút nhát, sợ hã đến thế thì rõ ràng là
dân tộ ì h đa g ị đảng cộng sản hãm hiếp. Người ta nói
dân tộc nào thì chính phủ đó. Nếu dân tộ ì h khá hơ ,
tỉ h áo hơ , á g ố hơ , á phẫn nộ thì chế độ cộng
sản không thể tồn tạ đượ đến ngày nay.
- Không chỉ nhữ g gườ hư g Ng ễn Minh Châu, mà

ngay cả Nguyễn Tuân, một trong nhữ g hà ă lớn của Việt
Nam, mà còn phải thốt lên rằng, sở ĩ g ố g ó ưới chế
độ cộng sản vì ông biết sợ. Chế độ toàn trị, chế độ trại lính nó
gây ra nỗi khiếp sợ đế hư hế ro g lò g gườ â , hư g
dù sao ông Nguyễn Minh Châu cuố ù g ũ g á ầy tỏ,
dù chọn cách biể ượ g hư ốn Chiếc Thuyề Ngoà hơ .
Theo nhậ định của à hì ro g hà g gũ hữ g gười cầm
bút tại Việt Nam, số gườ hư Ng ễn Minh Châu có nhiều
không?
- Dươ g Th Hươ g: T phải thú thật là tôi rất ít giao du

với nhữ g gườ đồng nghiệp; nhất là vì thân phận “là
giặ ” của mình nên tôi hoàn toàn cách ly với họ, nên tôi
kh g rõ ó ao h gườ hư a h Châ . R g rường
hợp a h Châ , đoan chắc rằng anh Nguyễn Minh Châu là
gười tử tế. Anh ấ là gười tử tế khi anh thú nhận tất cả sự
KÝ 2 | 221
sợ hãi của anh ấ đối vớ đảng cộng sản; và anh ấ là gười

ó lươ g â ới ân hận vì sự nhầm lẫn của a h đối với
đả g. T ghĩ rằ g o gườ a ũ g có nhầm lẫ , hư g
quan trọng là phải biết nhìn ra sự lầm lẫn của mình và phải
nói lên lỗi lầm một cách sòng phẳ g. A h Châ đã hì ra lỗi
lầm của mình và anh ấ hươ g hữ g gườ đã hế . Đó là
lò g hâ đạo của mộ hà ă đối vớ đồng bào của mình;
và là tiếng nói của lươ g â đối với trách nhiệm của một
gười cầ ú . Như g ó ộ đ ều anh Châu không làm
được, là anh ấy không dám công khai nói với mọ gười mà
chỉ nói vào tai tôi. Sự hè há đó hấp nhậ được, vì hầu
hư ất cả mọ gười phải hèn nhá để tồn tại trong chế độ
trạ lí h hư ậy (giọng buồn).
- Dườ g hư à kh g kề đượ xú động khi nói về

những câu chuyệ à rao đổi vớ hà ă Ng ễn Minh
Châu. Phả hă g hồi ức của chiến tranh vẫn còn ám ảnh bà?
- Dươ g Th Hươ g: T hưa đủ già để quên hết mọi việc.

Cho đến tận bây giờ, cuộc chiến vẫn ám ảnh tôi. Tôi muốn
nói với ông rằng, lúc tôi tình nguyện vào Nam, số học sinh
của cả bốn lớp 10 của rường chúng tôi vào chiế rường
khoả g 120 gười, vậy mà chỉ 2 gười may mắn sống sót, là
tôi và mộ gười nữa. Tôi thì bị o là đ ếc tai bên phải,
gười còn lại là cậ ươ g hì ị cụt mộ a đồng thời trở
nên ngớ ngẩn. Tất cả những bạn khác của tôi không ai sống
ó. h đ ì ộ của những bạ đã hết, tôi mới biết,

trong những trậ đá h mà bộ đội miền Bắ h a, hì gười ta
xóa sạch dấu vết và tên tuổi liệ ĩ kh g được ghi lại. Họ
giải thích rằng dân tộc ta là dân tộc anh hùng phải chiến
thắ g q â hù, hư g rậ à hưa hắng cho nên không
thể kiểm kê các liệ ĩ được. Cho nên hàng ră gười chết
ướ đá hồ, ướ đá ự à hoà oà kh ga ì được
tung tích.
Nỗi ám ảnh của chiế ra h đè ặng tâm hồn tôi mấy chục
ă a à ho đến tận bây giờ vẫn còn. Khi nhắc lại những
câu chuyện của anh Nguyễn Minh Châu, tôi không thể nào
được. Vì tôi sinh ra trong một dân tộ hư ậy, trong một
cuộc chiế hư ậy, với những nỗi giả trá trùm lên những
đa đớn, mất mát. Tôi mong muốn một dân tộc Việt Nam
đượ g ướng, hạnh phúc; chứ không phải là một dân tộc
cứ bị gườ a khí h động lò g a h hù g để rồi hàng chục
triệ gười bị chết oan khuấ . Đối với tôi, vinh quang cá
nhân hay vinh quang dân tộ đều hão huyề hư ha .
“Vụ tàn sát đẫm máu các cựu chiến binh
nổi dậy tại Thái Bình là lý do khiến tôi gọi
lũ cầm quyền là dòi bọ”
(Paris, 2007)
- Trong thời gian vài tháng qua, nhiều cuộ đì h g ủa

g hâ đã ù g ổ ở một số tỉnh miền Nam Việt Nam
nhằm chống lạ hí h á h đối xử bất công của giới chủ nhân
gười ngoại quố . Đó ó phải là dấu hiệu cho thấ đồng bào
mình bắ đầ ước qua nỗi sợ hãi?
- Dươ g Th Hươ g: T ghĩ rằ g đó là ấu hiệu tốt của

dân tộ . Cá hà ước này nó luôn luôn nói rằng chủ ghĩa
Mác dựa trên giai cấp g hâ , hư g đó là lối lừa bịp rẻ
tiền nhất, ngu xuẩn nhất. Bởi vì Việ Na là gì ó độ gũ
cô g hâ đủ để trở thành một giai cấp hư Má ó . Hơ
thế nữa, chủ ghĩa Má là ột thứ ảo ưởng lớn nhất và một
nửa nhân loạ đã phải trả g á ho ó. Cho á đảng cộng
sản Việt Nam thực chấ ũ g hỉ là đảng của đá há h ổng

ường hào ác bá.
Bây giờ, những công nhân nổ l hư ậ ó ghĩa là â

tộc Việ Na đa g phá r ển nên công nhân bắ đầu ý thức
được quyền lợi của ì h. Đó là hững mầm mống, những bài
tập để hướng tới một nền dân chủ. Công nhân bây giờ không
ò đảng cộng sản và họ ý thứ được rằ g, đảng cộng sản
chỉ là đảng của một bọn lừa bịp và bóc lột liên kết chặt chẽ
vớ á hà đầ ư ướ goà để làm tiề r xươ g á
của công nhân.
T ghĩ rằng các cuộ đì h g là ấu hiệ đá g ừng.

Vì xưa a đấ ước chúng ta là của nhữ g gười nông dân
hâ đất mắt toét cúi rạp lư g x ố g à kh ào đó khổ quá
thì chỉ có thể “là g ặ ” được thôi, chứ họ hưa ế đấu
ra h, hưa ết những quyền lợ đá g hẽ họ đượ hưởng,
hưa ế đến một cuộc sống xứ g đá g. Người Việ Na xưa
nay mới chỉ tồn tại thôi chứ hưa ao g ờ ó được cuộc sống
xứ g đá g. T ho rằng những cuộ đì h g là hững bài
tập đầu tiên của nền dân chủ, những bài tập đầu tiên của
một dân tộc bắ đầu biế đấu tranh cho quyền sống của
mình, và thế hệ bây giờ nhìn rõ hơ ề quyền lợi của mình so
với lớp cha ông của họ.
- Lý do nào các cuộ đì h g hỉ giới hạn ở miền Nam

à hưa hấy xẩy ra ở miền Bắ , hưa à?
KÝ 2 | 225
- Dươ g Th Hươ g: Ngoà ắ ũ g ó đấ , hư g kh g

nhiều lắm. Tôi có thể nêu thí dụ là những vụ tự thiêu ở ườn
hoa Ma X â Thưởng, những vụ biểu tình ở Quảng Ninh,
những vụ biểu tình ở Hư g Y ... Như g x ó ới ông
là cuộc biểu tình lớn nhất là cuộc biểu tình của nông dân
Thá ì h à a đó, hà ước Việ Na đã ến hành một vụ
Thiên An Môn trong bóng tối ở trong các trại giam, bằng cách
dùng bàn tay bọn tù hình sự tiêu diệt những cựu chiến binh
cầ đầu phong trào chố g đố đó. Sự việ à đã ừng
viết, từng tố cáo không phải một lần mà là nhiều lần.
Sở ĩ pho g rào đì h g ù g phá ở miền Nam, vì

miền Nam có nhiề hà á hơ ền Bắc, cho nên lực
lượng công nhân ở đó lớn mạ h hơ ền Bắc. Ngoài ra, một
yếu tố nữa, là những bài tập về dân chủ thì dân chúng miền
Na đã ừ g là ga ưới thời chính quyề ũ, ho họ
thành thụ hơ , o với dân miền Bắc. Cuộc sống là một sự
tập ượ , à gười miề Na đã ừng diễn tập sinh hoạt dân
chủ, nên bây giờ họ thực hành bài họ đó ột cách dễ hơ
gười miền Bắc. Nhữ g gười miền Bắc, trong lãnh vực diễn
tập dân chủ, họ hư hữ g gười thợ mới tập việc, mới chỉ là
phu trộn hồ thôi, chứ hưa ao g ờ làm thợ nề. Cần phải có
quá trình thì mới từ thợ phụ lên thợ há h đượ . Người miền
Na hì đã q e ớ ơ hế dân chủ. Nền dân chủ trong Nam
thờ rước, dù chập chữ g, hư g í hấ đã ạo cho dân
chúng biết khái niệm về dân chủ và những quyền sống của
gười dân.
Dương Thu Hương ký sách trong buổi nói chuyện với độc giả tại New
York năm 2007. Người tóc bạc là cố Giáo sư Nguyễn Ngọc Bích; đứng
cạnh, đeo mắt kiếng trắng là Nhà báo Gia Minh đài RFA. (Hình: ĐQAT)
- Bà vừa đề cập đến một vụ “ à á Th A M ại Việt

Na ” kh xẩy ra các cuộc chố g đối của nông dân ở Thái
Bình vào khoảng cuố ă 1997. Những tin tức về cuộc nổi
dậ đó, đồng bào chúng ta tại hải ngoại có biế đế , hư g
những vụ tiêu diệt trong bóng tối nhữ g gười cầ đầu cuộc
nổi dậy thì ngoài này không rõ lắm. Bà có thể thuật lạ được
không ạ?
KÝ 2 | 227
- Dươ g Th Hươ g: C ộ đấu tranh của nông dân Thái

Bình chố g ha hũ g, hống quan lại trong tỉnh xẩy ra
cuố ă 1997. ú xẩy ra cuộc nổi dậ đó, a h Trầ Độ và
đều bị công an giám sát một cách chặt chẽ, vì chúng tôi
quê quán ở Thái Bình nên bị nghi là có liên hệ với những
nhóm cựu chiến binh ở Thá ì h. Như g hật ra anh Trần
Độ và tôi không hề biết tí gì về cuộc nổi dậy. Mãi sau này
chúng tôi mới biết. Vì có một số gười lên Hà Nộ đ ì o
cái của họ và họ gặp chúng tôi.
Qua lời kể lại của nhữ g gười này, chúng tôi biế được
rằng, khi xẩy ra sự việc hàng chục ngàn nông dân Thái Bình
đứ g l đò lại những khoản tiền bị bọn quan lạ địa
phươ g ó lộ , hì lú đó á hà áo goại quốc từ Hà Nội
đổ về Thá ì h. C g a đã là đủ mọi biệ pháp để gă
chặn các nhà báo này. Biện pháp của công an là tiếp đó á
nhà báo rất tử tế, mời các nhà báo nghỉ lại khách sạn, mời
ă ống rồ đưa á gá x h đẹp ra để chiêu dụ những
anh chàng nào thích của lạ. . . à đó là kế hoãn binh của
công an. Kế hoãn binh nhằm mụ đí h a hời gian, một
tuần hai tuần ba tuần, các nhà báo ngoại quốc bắ đầu nản,
họ bỏ a g Ho gko g, a g a gkok để chờ ă ức ở
nhữ g đ ểm nóng khác trên thế giới.
Các nhà báo rời khỏi Việ Na , đó là ước thắng lợ đầu

tiên của nhà cầm quyền Việ Na . h á hà áo đ rồ , ư
luận thế giới, những ống kính của giới truyề h g đã hỉa
sang các góc khác của thế giới, Bosnia chẳng hạn, hay
Afghanistan . ., hì lú đó, hà ước ra lệnh bắt tất cả
nhữ g gười cầ đầu cuộc nổi dậy. Bởi vì mỗi một xã có một
à gười cầ đầu. Những vụ bắt giữ đó được tiến hành
trong bóng tối, không có lệnh lạc gì cả, chỉ có lệnh miệng
thôi. Lự lượng bắt giữ gườ đượ đ ều từ các tỉnh khác về
và số gười bị bắ l đến nhiều ngàn.
Nhữ g gười bị bắt bị đưa đến những trại giam nào thì
hí h g a đì h họ ũ g kh g ế đí h xá . G a đì h ộp
đơ k ện thì công an chỉ những trại tù rất khác nhau, thí dụ
họ g a o gười ta Quảng Ninh thì họ chỉ cho thân nhân
vào Nghệ An tìm, họ g a o gười ta ở Thanh Hóa thì họ
chỉ hâ hâ l Vĩ h Phú ì , họ g a o gười ta ở Vĩ h
Phú thì họ nói là giam ở tậ Đắc Lắ . . . Như hế ó ghĩa là
để cho nhữ g g â ghèo khó, g gơ kh g ết
đường biế xá, đ ì hâ hâ à lần là hết tiề đà h
phải bỏ cuộc.
Trong các nhà tù, thì chúng nó ra lệnh cho những thằng tù
muốn lập công với công an, là bọn tù hình sự, những thằng
tàn ác nhất, tìm cách gây sự với những nông dân và cựu
chiến binh cầ đầu cuộc nổi dậy; rồi bọn hình sự này thủ
tiêu những nạn nhân bằ g á h ù g đũa họ đó g ào a
lú gườ a đa g gủ. Nạn nhân chết ngay tức khắc, không
KÝ 2 | 229
thể kêu một tiếng nào cả. Chính thân nhân nhữ g gười chết
kể lại cho tôi nghe chuyệ đó.
Đó là ộc tàn sát trong bóng tối một cách cực kỳ hèn hạ,
cực kỳ khôn khéo, cực kỳ đểu cáng và chúng nó là nhữ g đao
phủ số một nên mớ ghĩ ra hì h hức thủ ã a hư
thế.
Mộ à ă a ụ thảm sát này, cha mẹ các nạn nhân từ

Thái Bình lên Hà Nội tập trung tại số 15 Trần Bình Trọng
(trụ sở Bộ Nội Vụ) để khiếu kiệ , hư g kh g ó gười nào
tiếp họ cả. Chú g ó kh g đà áp, kh g là gì ả. Chúng
nó cứ để họ đó lả ra, và chỉ cho mỗ gười một ổ bánh mì giá
1 nghìn Việt Nam (khoả g hưa ới 10 cent Mỹ k ), a đó
xúc họ l xe q â đội, chở họ đến nhữ g á h đồng rồi thả
họ ở đấ . Người dân phả đ ộ hoặc tìm cách thuê những
chiếc xe ở dọ đường để về nhà.
Chú g ó là hư hế khiế gười nông dân cạn hết tiền,

mỏi mệt kiệt sức và rốt cuộc khiếu kiện của họ không hề
được giải quyết. Cuối cùng, dân chúng chỉ còn biết giữ nỗi
ă hờn trong lòng thôi.
Tôi cho rằ g, đó là ụ Thiên An Môn kinh tởm nhấ à đó

là một trong những lý do khiến tôi gọ á lũ ầm quyền là
dòi bọ. Chúng nó dòi bọ về mặt nhân cách, chúng nó là rắn
độc, cực kỳ độc ác xảo quyệ . h hú g ó là hư hế,
hú g ó đã đẩ gười khác vào cái thế bấ g đối với

chúng nó. Sau vụ đà áp đó, ó ới anh Trầ Độ rằng,
nế rước vụ đó, ò hú gì ghĩ hú g ó là gười, thì
sau vụ à , ghĩ hú g ó hoà oà là ò ọ, hoàn toàn
là mộ lũ đao phủ kinh tởm nhất và không thể nào tôi nhân
hượng vớ hú g ó được.
- Đồng bào mình tại Việt Nam có nhiề gười biết về vụ

tàn sát mà bà vừa thuật lại không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: “Đồ g ào ro g ước tất nhiên biết

rõ vụ à á à hơ là gười Việt ở hải ngoạ . Như g à họ
sợ và nói chung họ chỉ có thể q a â đế gười khác được
mộ à gà ì gười ta phải kiếm sống nữa chứ. Họ phải
ghĩ đến nồ ơ , đế o á g a đì h họ nên họ đà h phải
im lặng.
- Nhiều tổ chứ đấu tranh cho nhân quyền trên thế giới
hằ g q a â đến tình trạng nhân phẩm của gười Việt
Nam bị hà đạp, thành ra nế ó được những bằng chứng và
hình ảnh cụ thể của vụ tàn sát, thì chắc chắn các tổ chức này
sẽ lên tiếng kết án nhà cầm quyền cộng sản Việt Nam. Có
cách nào chúng ta thu thập được những bằng chứng tội ác
của chế độ trong vụ à á đó?
- Dươ g Th Hươ g: Đ ề đó là ột chuyện ảo ưởng.

Chúng ta nên nhớ rằng, chế độ Hà Nội cực kỳ thông minh
KÝ 2 | 231
trong tất cả những cuộc giế gười trong bóng tối. Ông nên
nhớ rằng tất cả nhữ g gười trong chính quyền Hà Nộ đã
từng thú nhận rằng, nếu nhà tù Pháp ngày xưa à g ống
nhà tù cộng sản bây giờ thì không một chiế ĩ á h ạng
nào có thể số g ó đượ , kh g gười nào có thể hoá được
để làm cuộc Cách mạ g Thá g Tá . Đấy là một thực tế.
Không cứ gì hình ảnh vụ tàn sát Thái Bình, mà chỉ riêng

hình ảnh nông dân đố đồng mía ở Đà Nẵng, hình ảnh nông
dân chố g đối hợp tác hóa ở lục tỉnh miền Nam, hình ảnh
của những bộ đội sau cuộc chiến tranh bị nhốt tại trại giam
Tân Kỳ, tất cả những hình ảnh ấ đều bị chế độ ra lệnh tiêu
hủy.
Riêng hình ảnh trại giam Tân Kỳ, khi tôi làm cuốn phim
Thá h Đường Của Những Nỗi Tuyệt Vọ g, đến Tân Kỳ lần
thứ nhì là họ đã ọa ho gười giết hoặc hãm hiếp tôi trong
rừ g. ú đó, Ng ễ Vă h đã ra lệnh tiêu hủy những
hình ảnh của trại Tân Kỳ, thì làm sao bây giờ họ không tiêu
hủy những hình ảnh của những cựu chiến binh trong vụ nổi
dậy ở Thá ì h ă 1997.
Ai quay phim, chụp ảnh? Ai dám?
Khi tôi làm cuố ph Thá h Đường Của Những Nỗi Tuyệt
Vọng, tôi phải bỏ tiền túi của tôi ra mua những hình ả h đó
(chỉ có duy nhất một cuốn phi h ). Người dân quay trộm
và họ hy vọ g á ho gườ ướ goà hì đã a lại.

Như g a đó Ng ễ Vă h ra lệnh tịch thu và tiêu hủy
tất cả á hướ ph đó.
Cho nên, những hình ảnh vụ tàn sát nông dân và các cựu
chiến binh ở Thái Bình thì chỉ có Giời mớ q a được thôi. Tôi
vẫn hy vọng có Giời-Phật chứng thì mộ gà ào đó hững
thằ g đao phủ cộng sản Việt Nam ấy sẽ phải trả cái hậu quả
à hú g đã gâ ra.
“Chế độ cộng sản chỉ sống nhờ xác chết”
(California, 2000)
- Khi Tổng thống B ll Cl o đế hă V ệt Nam vào cuối

ă 2000, lã h đạo ước Mỹ trong mắt bà ra sao ạ?
- Dươ g Th Hươ g: “Thờ g a g ll Cl o đế hă

Việt Nam, thì cứ nửa tiếng một lần, công an lại kiểm tra xem
tôi có rời khỏi nhà tôi hay không. Họ kiểm soát bằng cách
réo đ ện thoại, và mỗi khi tôi cầm máy lên thì họ nói tổ g đà
kiểm tra. Ngay chân cầ ha g hà , lú ào ũ g ó a
công an ngồi tại mộ q á ướ để xem tôi có xuống cầu
ha g để tìm cách gặp g Cl o ha kh g ( ười). Vì thế
suốt thời gian ấy tôi không ra khỏi nhà.
Khi ông Clinton rời Hà Nộ hì lú đó ới có thể ra khỏi

nhà tôi. Nói chuyện với một số gười ở goà q á ước, nên
tôi mới biế đượ ư l ận của â hú g đá h g á hư hế
nào về chuyến viế g hă ủa ông Clinton.
- Tình cảm của gười dân Hà Nộ đối vớ g Cl o hư

thế ào, hưa à?
- Dươ g Th Hươ g: T kh g phả là gười làm chính trị

à ũ g kh g là ro g gà h áo hí kh g lư
â đến vấ đề chính trị trong chuyế đ ủa ông Clinton; tôi
chỉ ghi nhận một số phản ứng của gười dân.
Phản ứng thứ nhấ là r đường ông Bill Clinton từ sân

bay về tới trung tâm Hà Nội, tất cả thanh niên, dù không
đượ áo , đề ùa ra đườ g hào đó . Đ ều này cho thấy,
ngay cả những gã trai làng Việt Nam vẫn có khao khát được
nhìn mặt một tổng thống Mỹ. Vì ông Clinton là biể ượng
của một nền dân chủ, là một chân trời khác, một cuộc sống
khá à gườ a ao ước.
Phản ứng thứ hai là tất cả nhữ g gười tôi gặp đều nói với
tôi rằng, sao mà xấu hổ thế! Tổng thống của nó, của dân Mỹ
đứng cạnh mấ g lã h đạo của mình, mặt nó thì sáng ngời
ngời, còn mặt mấ g lã h đạo của mình sao mà tố ă
thế. Tôi nhớ không lầm lúc bấy giờ Tổ g í hư đảng cộng
sản là Lê Khả Phiêu thì phả . Ô g à đã ửa nhan sắc
hư g r g ũ g kh g đẹp cho lắm. Cho nên dân chúng
bảo xấu hổ q á ( ười thoải mái).
Nghe họ nói thế, tôi bảo, vì các ông tự đặt các ông là dân
chúng của mấy thằng ấy thì các ông xấu hổ nhục nhã; chứ
còn tôi thì tôi thấ ì h hường; vì từ lâ đã o hú g ó
chẳng ra cái gì, cho nên tôi chả việc gì phải nhục hộ chúng
nó.
KÝ 2 | 235
Phản ứng thứ ba của â hú g là đà g V ệt Nam họ

rú lên và bảo rằng, ối giờ ơ , á hằ g à ó đẹp giai quá!
Mì h ũ g ò ó ữa là đà à ( ười to tiếng, sảng
khoái). Cho nên mộ ră o ó hì ũ g phải thôi
( ười).
Tất cả những chuyện tôi ghi nhậ là hư hế.
- Trong một bài viết của à r 10 ă rước, bà nhận

định rằng, không có một nhân vật nào của Bộ chính trị đảng
cộng sản Việt Nam xứ g đá g đại diện cho nguyện vọng của
dân chúng; nhậ đị h đó ó ha đổi với thời gian không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: Tha ! ( ười khinh mạn). Chả sung

ướ g gì để mà nhậ đị h hư hế. Như g ho đến giờ phút
này, nhậ đị h đó ủa tôi vẫ hưa ha đổ . Đó là đ ều
không vui vẻ gì, ũ g kh g g ướng gì.
Hơ 10 ă rước, khi nhậ đị h hư hế, tôi vẫn mong

rằng mộ gà ào đó, hững khuôn mặ lã h đạo Việt Nam
sẽ ha đổ để â hú g đỡ nhụ hã. Như g à ho đến
tận bây giờ, đ ề đó hưa xẩy tới.
- Dạo gầ đâ , ở ro g ước, cuốn Hồ ký Đặng Thùy

Trâm, nội dung nói về cuộ đời của mộ á ĩ rẻ dấn thân
vào cuộc chiến và chết tứ ưởi, đượ hà ước ca ngợ hư
một tấ gươ g h h ủa cuộc chiế “ hống Mỹ cứ ướ ”.
Theo à hì lý o ào đảng cộng sản Việt Nam nỗ lực làm

sống lại hình ảnh của á ĩ Đặng Thùy Trâm?
- Dươ g Th Hươ g: ởi vì chế độ hiện nay là chế độ chỉ

sống bằng xác chết thôi. Nó không có giá trị gì trong thờ đại
này cả. Nhữ g gườ lã h đạo chế độ hoà oà ă g à
ha hũ g. Nhữ g gườ đạp xích lô, nhữ g gười sống
đầ đường xó chợ ũ g ế đ ề đó. Dâ ộc Việt Nam không
phả hoà oà ù lòa để không biế đ ề đó. Và để cho một
dân tộ hưa ó ột viễn ảnh nào tố đẹp của ươ g la q
đ hững nhọc nhằ ro g đời sống hiện tạ , hì o đường
cuối cùng của chế độ là phả đào hững xác chế l để tôn
tạo lại những giá trị ũ ới hy vọ g động viên lớp tuổi trẻ bây
giờ. T ghĩ rằ g, Đặ g Thù Trâ ũ g hư hú g hời
bấy giờ, chúng tôi là nhữ g gười sẵn sàng hy sinh mạng
sống của ì h để làm một cuộc chiến tranh giả phó g đất
ướ . Như g ế Đặng Thùy Trâm còn sống mà có danh dự
và tự trọng, thì bà ấ ũ g phải chọ o đường “là gặ ”
hư , hứ không thể khá được. Bởi vì chúng tôi chết
không phả để một số kẻ dòi bọ lên cầm quyền tha hồ đục
khoét dân chúng, cỡ đầ ưỡi cổ dân chúng. Chúng tôi tự
nguyện chế để xã hội Việt Nam có mộ ươ g la ử tế, trong
đó o gườ được sống một cách tử tế và có một cuộc sống
xứ g đá g.
KÝ 2 | 237
- Đọc tác phẩm Tiểu Thuyế V Đề của bà, khó ai tránh

khỏ xú động về những kinh nghiệ đớ đa , ất mát
trong chiến tranh mà bà giàn trải trong cuốn sách. Nhất là
câu chuyện mộ ĩ q a ộ đội miền Bắc từ chiế rường
miền Nam trở về, dừng chân tại một trạm giao liên và gặp
một nữ giao liên sống thui thủi một mình trong rừng với
nhữ g khá khao hươ g rấ o gườ . Mườ ă ro g
chiến trận, bà chứng kiến bao nhiêu chuyệ hươ g â hư
thế?
- Dươ g Th Hươ g: T kh g hể kể xiế được những câu

chuyện của những phụ nữ bị bỏ quên trong rừ g hư hế. Vì
nó nhiều quá. Rất nhiều. Nhữ g gười miền Nam không thể
hì h g được. Dân chúng miền Nam sống một cuộc sống,
ít nhất về mặt vật chấ , khá hơ h ều so với dân chúng
miền Bắc. Miền Nam không phải chị đựng những gian nan
hư ền Bắc.
h o gười sống trong những hoàn cảnh khác nhau thì

rất khó thông cảm nhau. Bao giờ ũ g ậy, giữa o gười có
những cái vực vô hình, phải cố gắng lắm, phả g à rí ưởng
ượng lắm, giàu lòng bao dung lắ , g à ì h hươ g lắm,
hì gười ta mớ hì h g được hoàn cảnh sống của gười
khác.
Tóm lại, tôi không thể mô tả hết những khổ đa ủa con

gười trong chiế ra h. Vì là đ ề đó ó ghĩa.
Thủ bút của Dương Thu Hương
“Tôi đã tiêu hết cái phần hèn trong con
người tôi rồi”
July.23.2002
- ẵ g ấ há g a , hú g kh gl lạ đượ ớ
à kh g rõ h hoạ ủa à h ệ a ra ao?
- Dươ g Th Hươ g: S h hoạ ủa ẫ hư ấ ă

a . Nghĩa là hư ừ ủa ẫ ịkể oá , ó hư họ ho
hậ , ó hư họ hặ lạ , đặ ệ là hữ g hư ờ ủa á
ổ hứ ă hóa q ố ế gở ho ẫ ị ga hặ lạ .
Cò đ ệ hoạ ủa hì l l ó gườ ghe rộ .
- ý o ào à hỉ rí h g ớ lã h đạo đả g CS ặ g ề hư
hế àđệ hoạ ủa à kh g ị ắ?
- Dươ g Th Hươ g: T ũ g kh ghể . T hỉ ế là

có g a đoạ họ ắ đ ệ hoạ ủa ớ ả ẩ há g rờ ,
ro g kh ẫ rả ề đ ệ hoạ ì h hườ g. Cứ ỗ lầ
hư hế hì họ lạ a á hú g hâ ư đ ệ đế ố
â lạ . T ó gọ rự ếp đế ổ g đà à ảo ớ ộ phậ
g a ở đấ là họ kh g hà h hạ á hú g hâ
lươ g hỉ ó ấ đồ g à ứ phả đế ửa đ ệ hoạ ho .

T ó ớ họ rằ g ố g ằ g đồ g ề lươ g h ệ ủa
hứ kh g hư o “ hằ g” Pha Vă hả ưỡ á a
đ Ho gko g đá h à ả 100 gà Mỹ k à hơ gá . T
ó rằ g ế ò ắ đệ hoạ ủa hì ẽ hử ừ
“ hằ g” Pha Vă hả đế “ hằ g” M h Hươ g. T
hắ đ hắ lạ á â hử g â ấ , ự h ộ
hờ g a đệ hoạ ủa lạ ghe đượ . Chắ là ì hà
ướ à họ ă ó lị h ự họ ợ hữ g gườ ă ó ỗ
ãkể hư ( ườ ả g khoá ).
- Nhữ g gườ đọ á h ủa à à ghe à ó hì ó hậ

xé là à rấ đáo để, hậ hí ó gườ ò ả ằ g g
gữ õ ã ì h â à ũ g a g í h á h hươ g ế
rằ g, à là ẫ gườ ặ đa g gâ đ đầ ho g ớ
lã h đạo Hà Nộ . Nhữ g hậ xé đó ó đú g phầ ào
kh g, hưa à?
- Dươ g Th Hươ g: T kh gq a rọ g g ừ ủa
gườ a hậ xé ề ì h. T q ả ì h là kh gq a â
đế ưl ậ goà . T ă ó õ ã ì h â heo k ể
ră g đe á ộp ủa g â hư hế ì há á lố ó
lị h ự ủa xã hộ à lắ rồ , ó g ả ố q á, ó là
hờ ở .
KÝ 2 | 241
Dương Thu Hương va chau ngoai Tho (Hình tư liệu ĐQAT)

- à ó ghĩ rằ g ế à ố g ro g ộ xã hộ khá ,
kh g phả hị đự g hữ g hướ g a ga ắ hư xã hộ
V ệ Na hệ a hì g gữ ủa à ẽ khá đ kh g?
- Dươ g Th Hươ g: Ngườ a đã ó rằ g ớ hữ “ ế ”

hì ó hể ỏ ra hà h phố Par ào ộ á ha . Như g à
ế h ra ạ ộ ướ ự o, ộ ướ đã phá r ể à
ó ề â hủ lâ đờ hì hắ là g gữ ủa phả
khá đ hứ.
- Nhữ g lầ phỏ g ấ rướ k a, gườ a hỉ ế ề

Dươ g Th Hươ g hà ă , Dươ g h Hươ g gườ ra h
đấ ho â hủ, lầ à , à ó hể ho ghe ề ộ ố g
ì h hườ g ủa à đượ kh g ạ?
- Dươ g Th Hươ g: C ộ ố g ủa hì rấ ì h
hườ g à hà há . T hệ a ố g hư ộ o h ộ
ở ro g lỗ. T rấ í ếp xú ớ gườ goà , kh ầ phả
là ệ ớ á hà áo à hầ hế là hà áo goạ q ố ,
hì ờ họ ra hữ g hỗ g ộ g hư hà hà g, q á
à ph , hứ kh g ếp a ạ hà, hậ hí ga ả gườ
hâ ũ g hế.
- à ó gạ gù g ho ế ề hồ g o ủa à?
- Dươ g Th Hươ g: Tôi hẳ g ó gì gạ gù g ả. T l

hâ hơ 20 ă a . Và đã ấ g á đứa o ro g
ộ h hâ ấ hạ h ì kh g hươ g gì a h
KÝ 2 | 243
hồ g ũ, lấ a h a ì a h kề ú g ào đầ à ọa
rằ g ế kh g lấ a h a hì hế rướ , a h a hế a .
T là ả phẩ ủa hế độ à là hế độ pho g k ế , ấ ứ
ệ gì xẩ ra ớ ộ gườ o gá hì ả xã hộ ẽ hử
gườ o gá đó h hứ kh g ao g ờ họ ì hể g
hâ hoặ ó ự g ằ g đố ớ gườ phụ ữ ấ . Xã hộ
này nó kh g đế độ hư xã hộ heo đạo Hồ là é đá hế
gườ phụ ữ goạ ì h ò hằ g đà g goạ ì h hì
kh g ị gì ả. Như g à xã hộ V ệ Na hờ o gá ,
hì ấ ứ gườ o gá ào ổ 19 hư ạo ấ à ị ắ
gặp đứ g goà đườ g ào ổ hề ố ớ o ra , hì
đ ề đó hỉ ó ghĩa là a là loạ ra gá à phả lấ gườ
o ra ấ . Vì ậ ế ị ắ hế hư lờ hă ọa
hì ố ẹ ẽ khố khổ ì gườ a ẽ ầ ĩl rằ g hắ
h ộ loạ đĩ hõa ớ ra g ỗ ấ .
Ngườ a ứ ảo rằ g là gườ ũ g ả . Thự ra hì

đã hế á phầ hè ro g o gườ rồ . T đã
ừ g ù g hè há ho ớ hể rằ g a kh
gườ a đã rả q a hữ g g a đoạ hè há hì gườ a
rở hà h ú ậ, gườ a ấ hế hạ h phú , ấ hế
hữ g á í h. T ổ ha h ủa đã hế phầ
đớ hè ủa rồ .
- à ó hể ó ề ha gườ o ủa à?
- Dươ g Th Hươ g: Ha o ủa , ộ há h ă
70, ộ há h ă 72. Cả ha đề ó ợ à ó hồ g ả
rồ . T kh g ó gì â hậ ro g ổ phậ ấ g á
o . Như g ù ậ , để ó q a hệ ẹ o ì h hườ g hư
hữ g gườ khá hì rấ khó ì ộ h hâ ủa rấ là
ấ hườ g. T lấ hồ g ì áp lự ướ ũ ú g ủa ộ
gườ h ế ă hóa, ù a h a rấ .
- Sa lầ đổ ỡ đó hì đờ ố g ì h ả ủa à ra ao?
- Dươ g Th Hươ g: Sa lầ đỗ ỡ đó ế là ì h g
ạ à rở ộ gườ ự kỳ kh h ghé đà g, hậ
hí đế ứ hề gườ ho rằ g là gườ đồ g í h
l ế á . Như g phả ó rấ ò g phẳ g rằ g ẫ là
đà à, kh g gườ ù g phá ao g ờ. T h
phả ó rằ g h hầ kh g ò ì h hườ g để đó
hậ ộ ì h . Cá h đâ gầ 10 ă , ó ộ
gườ Mỹ gố Áo. Như g hoà ả h rớ r là a h a đã ó
g a đì h. T k h hoả g ì hấ ì h rơ ào ộ ộ ì h
đạo đứ , phả ứ khoá ha a ớ a h a.
- Dườ g hư à kh g lạ q a lắ ề o gườ ?
- Dươ g Th Hươ g: T ừa lạ q a ừa q a ề on
gườ . T ừa rọ g à ừa kh h o gườ . Và ũ g ừa
rọ g ộ ố g ừa kh h ộ ố g.
KÝ 2 | 245
- h rở hà h ộ gườ hố g lạ hế độ à h ề lầ ự
hậ rằ g à là gườ là “g ặ ” ro g xã hộ , á o ủa
à ó ha ẻq a để đó ủa à kh ng?
- Dươ g Th Hươ g: h g. Cá o ò ho rằ g
đ ớ ừ hố o đườ g là q a để đ “là gặ ”
hư ậ . Như g ứ khoá là hỉ ó hể h h à
hườ g ọ hứ ệ gh ho á o , hứ kh g hể là
lệ ho hú g. T đã ộ lầ là lệ ho ự ợ hã rồ
kh g hể ếp ụ lệ ữa đượ . T kh g hể ì nuông
hề o á để đ heo o đườ g là q a , hấp hậ ộ
ố g ì h hườ g, g ướ g ro g xã hộ h ệ a .
- Thờ g a gầ đâ , ro g hữ g g rì h gh ứ à
rướ á ủa à, à ó ế h á phẩ ào ớ kh g?
- Dươ g Th Hươ g: Cũ g 2 ă rồ , a kh hoà ấ

ố ể h ế ố ù g là ố Vù g Ðấ h g Ngườ ,
đị h ghỉ gơ ộ hờ g a rồ ắ a ào q ể á h
ớ hư g lạ xả ra ộ ệ rấ gẫ h , là g Ðặ g
Vũ ệ gá đố r g â hữa ệ h â hầ ho ế
là Hộ Tâ Thầ Q ố Tế ó ầ hữ g hà â hầ
V ệ Na ế ộ à ha l ậ ề ì h rạ g â hầ ủa
hế V ệ Na a hế ra h. Ô g ệ hế ha
ầ ế ho g đề à gh ứ à , hư g ừ hố
ga ì hẳ g là hà â hầ họ à rấ ghé á lố
í h ào hữ g lã h ự h ủa gườ khá . h
kị h á g a ư Q a g Vũ ò ố g hì Vũ h ề lầ rủ
v ế kị h, ũ g ừ hố hẳ g hừ g. T ế ể h ế
ũ g đủ ệ hụ hơ rồ , kh g hí h ế kị h. Cũ g hư
kh ế ể h ế hì kh g ế r ệ gắ ữa.
Tó lạ heo q a ệ ủa , là ộ ghề hí h ò
hơ là hí , 10 ghề. T ừ hố hẳ g hừ g hư g g
ệ rấ k rì, g đề ghị h ề lầ ằ gđệ hoạ , q a
á ộ gặp gỡ, à ế hư ho . Ô g ảo rằ g, V ệ Na
óq á hề á ĩ â hầ à kh g gườ ào góp ộ
à ha l ậ ớ hộ â hầ hế g ớ hì xấ hổ q á, nên
g ă ỉ ế 20 ớ 30 ra g. Từ hố ã kh g đượ
ũ g ể g à phả hậ lờ . T ó ớ g rằ g,
xứ ở à ạo q á h ề h ệ ượ g lâ à g hư V ệ Na
ì h hì ũ g hả g ướ g gì. Ðấ ướ ì h hư ồ súp
e, â ì h hì đa đớ hế hó đ loạ , à â g ờ hì
rở hà h rườ g ho hữ g hà â hầ họ gh
ứ hì hú g a hả g ướ g gì đâ .
ú hậ lờ , hỉ ghĩ ì h ẽ ế ộ à ha l ậ ,
ộ à áo ha ộ à gì đó ỡ à hụ ra g. Như g a
kh đọ 10 gà ra g à l ệ , à lụ ì lạ ố ph ũ
q a ào ă 89 - 90 à g Ng ễ Vă h đã hủ ,
ớ hấ â hầ là ộ ấ đề k h khủ g, ì â hầ là
hệ ượ g ó rõ h ệ rạ g ủa xã hộ à ó là hà hử
KÝ 2 | 247
ể , là h ố là h ệ hì h g úp ho o gườ a hấ rấ
rõ rà g đờ ố g â lý ủa ộ â ộ .
T ghĩ lạ ă 89 kh đị h q a ố ph “Thá h
Đườ g Của Nhữ g Nỗ T ệ Vọ g” , rấ hú ý đế rạ
â hầ Tâ ỳ, đó là rạ hố hữ g gườ hế h a
hế ra h ị đ loạ , ị rầ ả . Tó lạ hữ g h ế
h ị ệ h â hầ đề hố ở rạ Tâ ỳ.
Thờ đó rấ í hà ă , hà áo hị khó ào đó. Có ộ

gườ rấ ó â đồ g độ ủa ì h là Vươ g Trọ g,
a h a là ộ hà hơ q â độ . T ẫ ó o gườ a ù
phả ố g ro g xã hộ khố ạ đế đâ hì ũ g kh g ì
hế à ạ kệ hâ â . T ghĩ a h Vươ g Trọ g là
gườ rấ hươ g hữ g gườ hế h â hầ , a h
ế ộ à phó g ự là “T ế g Cứ Của Trạ Tâ
ỳ”. Tấ h a h a ớ đ heo ha o đườ g khá
ha , là đườ g là q a à đườ g “là g ặ ”. Dù ậ ,
ghĩ o gườ ấ ũ g ó hờ rấ ó â ớ đồ g ào ủa
mình.
Ðế lầ đị h q a lạ Tâ ỳ q a ph hì gườ ó
quyề ở h ệ đó ó là đườ g ào rạ Tâ ỳ rấ là g
hể , ế ó “đứa ào” ho ộ úa ào đầ , ha là hã
h ếp hì họ kh g hị rá h h ệ .
Nghe ó hế, hể ga “đứa ào” đó là a . T là đà

à kh g để ho ụ ó là hụ đà h phả q a rở
ra, a đó ố ph “Thá h Đườ g Của Nhữ g Nỗ T ệ
Vọ g” ủa ị g Ng ễ Vă h h hủ . â g ờ kh
hậ lờ ế à ha l ậ ề ấ đề â hầ ở V ệ Na
hì hớ lạ rạ đó à g ấ ơ đ ệ ả h a g ở ủa ì h,
hư g ó h g hữ g hì h ả h hữ g đứa é, hữ g
ha h ì h hườ g rầ r ồ g hư ú ậ, gủ r
ề x ă g, ứ đá đầ ì h, rồ ă ố g ro g hữ g á
á ẩ hỉ , h a h l l á ả h . Ðó là hữ g
đứa rẻ 16, 17, 18 ổ , à ro g h ế ra h ó đứa ò ỏ
gạ h ào ro g ú ho ặ g â để đượ đ lí h. ú đó
gườ a phỉ h phờ hú g là hữ g a h hù g ứ ướ . Sa
hế ra h hì hú g rở hà h ệ h hoạ hư ậ . Nhữ g
hì h ả h đó rở lạ ớ q ế đị h ỏ ố ể
h ế ka à ế à ề ệ h â hầ , hư g kh g hể
ế ướ ạ g ha l ậ ì kh g hể ế gắ đượ , à
ẽ ế hà h ộ ố á h.
-Hệ a à đã ế đượ ao h phầ ră ố á h

đó rồ ?
- Dươ g Th Hươ g: Ðá g lẽ đã ế đượ à hươ g à

ă a phả hoà hà h hư g ì ị h g ả Pha H
Ðườ g ở Par ó rằ g để a h ị h ra ế g Pháp, ì hế
ho hoã lạ à để kéo à hờ g a , ấ há g a
KÝ 2 | 249
lạ đ gh ứ ộ ố rườ g hợp ệ h â hầ ạ
Vĩ h Phú, Hà Sơ ì h à ộ ốđể goạ hà h Hà Nộ .
T đã gặp rự ếp ộ ố hế ị â hầ hoặ ạ g
â hầ lâ à g heo k ể ệ h hoạ 100%, g ố g hư
ộ ố hế ữ hoặ ha h h ế à gặp ị đ ì
hấ ì h. Có ố khá ị ướ ạ g â hầ , khơ ậ hữ g
ơ đ ập hể o xã hộ gâ ra hư ừ g xẩ ra ro g ha
ướ lá g g ề g ủa hú g a là Tr gQ ố à a p h a.
Tro g xã hộ Tr g Q ố , g a đoạ xẩ ra ộ Cá h
Mạ g Vă Hóa ướ ự lã h đạo ủa Mao Trạ h Ð g- ộ
ro g hữ g đồ ể lớ hấ ủa loà gườ - ha h h ế
Tr g Q ố lú đó đã là hữ g hà h rấ ú ậ là
hã h ếp, ó ắ , ứa ổ, hà h hạ hữ g gườ khá . T
ho đó ũ g là hữ g rạ g há ủa ơ đ ập hể. Ðố ớ
hữ g ệ h đ à họ hườ g gh ứ hì ó là ộ
ã hế rườ g h g. T đa g ò ẫ ở ro g đó. Có
lẽ ũ g ị â hầ ì ị ẫ hập ào hế g ớ khá ,
kh g hể lao độ g hư ộ hà ă ế ể h ế ì h
hườ g, kh g hể ào rở hà h hà khoa họ à lơ lử g
ở g ữa ha ra h g ớ đó. C ố ù g phả ào o đườ g ò
ẫ ủa .
- Nế ự hì ề ì h hì à phá ể ề ì h hư hế
nào?
- Dươ g Th Hươ g: T kh g ó khả ă g ấ kh g

hể rả lờ â hỏ à đượ .
- h ế á h, ế ể h ế, ế ha l ậ , à o g
gườ đọ hì à hư hế ào?
- Dươ g Th Hươ g: T kh g ao g ờ để gườ a hì

hư hế ào à hỉ ố r ề đạ ghĩ ủa
đế họ. Nế hữ g ghĩ ấ đượ họ hưở g ứ g hì đ ề
ấ là oạ g ệ . G ữa hú g a, hữ g gườ V ệ
Na , đ ề q a rọ g hấ là ý ưở g ào đượ đá đ g
hấp hậ à hữ g ý ưở g ào ó hể g úp ộ g đồ g
gườ V ệ Na ó hể hậ lạ lị h ử rà h rọ , á g ố,
hí h xá à kh hì lạ , phâ í h hâ phậ ủa mình
rà h rọ á g ố hì lú đó hú g a ớ ó khả ă g
hướ g ớ hữ g ậ hề ớ.
- C ộ phỏ g ấ ằ gđệ hoạ à hắ hắ ó gườ

ghe lé , ớ hữ g gườ à à ó gì ố ó ớ họ
không?
- Dươ g Th Hươ g: Nhữ g gườ đó hì ẫ ó ớ

họ hằ g gà rằ g, họ hí h ghe hì ứ ệ ghe, ó hì
ứ ệ ó . Nế họ ghe à đầ họ ó ỡ ra đượ hì ố
ho họ ì họ ũ g là gườ V ệ Na . Nế khả ă g lệ à
ả ă g g ố ro g họ h ề q á hì ã ã họ ũ g
hỉ là phườ g g á áo ú ơ à h . Họ là hữ g kẻ hà h
KÝ 2 | 251
xử à kh g ó hú lươ g â , kh g hú khá ọ g ề
đờ ố g ả hâ à â ộ , hì đó là ố phậ ủa họ.
“Tôi mơ ước ngày Việt Nam sẽ hoàn toàn
vĩnh biệt quá khứ và có lá cờ mới”
(California, 2008)
- Theo chỗ tôi biết, một số nhà xuất bản của gười Việt tại
hải ngoại ấn hành những tác phẩm của bà mà không hề trả
tiền tác quyề ho à, à ghĩ gì ề vấ đề này?
- Dươ g Th Hươ g: T kh g hề ghĩ gì ề chuyện này.

Bở ì, heo , gười Việt mình là dân tộc nhỏ, và với một
dân tộ hược tiể hư hế hì ă hóa là đ ều xa xỉ. Cho
nên, nếu các nhà xuất bản cứ in bừa hì ũ g ho là đ ều
ì h hườ g. T ghĩ rằ g gười Việt mình cứ quen tính tùy
tiện với nhau, không lý gì tới luật pháp. Riêng bản thân tôi
thì tôi không muốn kiện tụng ai cả.
Không kiện cáo ai là là nguyên tắc của tôi.
Khi ký hợp đồng với nhà xuất bản Sabine Wespieser

Editeur, thì tôi nói vớ gười dịch tác phẩm của tôi là anh
Pha H Đường rằng, dân tộc mình là thiểu số nên nếu nhà
xuất bản nào bán tác quyền sòng phẳ g hì gười Việt Nam
không bao giờ đọc sách của tôi cả. Vì sách sẽ đắt và nhà xuất
bản sẽ bị lỗ, không số g đượ . Cho ó đề nghị, là
không bán tác quyề để giúp các nhà xuất bản Việt Nam,
hư g á hà x ất bản Việt Nam tại hải ngoại muốn in
cuốn sách của tôi thì phải có sự đồng ý của anh Phan Huy
Đườ g, ì a h Đường hiện giữ bản thảo. Còn các nhà xuất
bản ở ro g ước, nếu mộ gà ào đó ha đổi chế độ mà
muốn in sách của tôi thì phải hỏi ý kiến của tôi.
Trướ kh a g Pháp hì đã g ao á q ền sách của

tôi cho con gái tôi. Bở ì hì h hư á hà x ất bản trong
ướ ũ g ó ý đồ muốn in lại sách của . h g a đến
nhà tỏ hà h động dọa nạt con gái tôi thì tôi bảo con tôi, tao
sẽ đ ổi mày ra khỏi cửa tức khắc, nế hư ọn công an còn
muố á độ g hư hú g đã á động con cái nhữ g gười
ra h đấu dân chủ khác. Một số anh em trong phong trào
dân chủ đã hoá l ì ị công an gây sức ép vớ g a đì h họ.
C ga ũ g định dở rò đó ới con gái tôi. Tôi bảo con tôi
rằng, tao không nhiều chữ hư g ũ g ó ột ít chữ, cho
o á ro g hà kh g được phép can thiệp; chuyệ đó
đã ò g phẳng giao hẹn rồi.
Sa đó g a đổ phươ g á h, họ nói với con gái tôi

rằng, họ sẽ bảo các nhà xuất bản in lại sách của . Nghĩa là
KÝ 2 | 255
đa g ừ hí h á h ‘ â gậ ’ họ đổ a g hí h á h ‘ ủ cà
rố ’. Và ă goá hì hà x ất bản Phụ Nữ mờ đến và
xin tôi viết mộ lá hư ho phép họ in lại những truyện ngắn
của . T ghĩ rằng, mộ lú ào đó, họ in lại một số
truyện của tôi.
Dương Thu Hương va chau nôi Bông (Hình tư liệu ĐQAT)

- …Trở lại vấ đề tác quyền tại hải ngoạ , hưa à?
- Dươ g Th Hươ g: T ghĩ rằng nếu các nhà xuất bản

của gười Việt hải ngoại muốn in sách của á hà ă V ệt
Nam thì đó là ộ đ ều vinh dự và hạnh phúc cho những
gười viế . T là gười Việ Na à ũ g h ộ gười Mán,
gườ Mèo ro g ướ , ũ g ố đồng bào của tôi
đọc tiếng Mán, tiếng Mèo của ( ười).
- Một số gười yêu mến bà và quý trọ g há độ can đảm

của bà nên có nhã ý là sẵ à g đó g góp à há h để bà
ướn luậ ư r ố các nhà xuất bản in sách của bà mà
không trả tiền tác quyền cho bà, ý kiến của bà ra sao ạ?
- Dươ g Th Hươ g: X hưa rằng, thứ nhất, cả đời tôi tôi

chỉ úp tay xuống chứ chưa ao g ờ ngửa tay ra. Nếu sau này
mà ngửa a ra hì lú đó hắc tôi già sắp chết rồ à lú đó
con gái tôi có tiền thì may ra tôi mới ngửa tay ra xin con, chứ
ngay cả vớ o ra ũ g kh g hờ vả gì nó. Tôi
không thể nhận tiền của gười ngoài dù rấ đa ạ tấm lòng
tốt của nhữ g gười yêu mế . Đ ều thứ hai, kiện tụng thì
không bao giờ tôi làm. Tôi không kiện tụng ai bao giờ cả.
- Bà nói hiệ a hà ước cộng sản Việt Nam xem chừng

hư họ có vẻ muố ó hú ha đổi bằng cách tái xuất bản
những tác phẩm của bà; với hai tác phẩ “Th Đườ g Mù”
à” T ểu Thuyế V Đề” hì ao ạ?
KÝ 2 | 257
- Dươ g Th Hươ g: C ố “Th Đườ g Mù” được xuất

bả ào g a đoạn họ muố à kh g được. Cuốn
á h đó á q á hạy nên ông Nguyễ Vă h – Tổng bí
hư đảng cộng sản lúc bấy giờ – đã ra lệnh tị h h . ú đó,
chị Trần Thị Th Hươ g là g á đốc nhà xuất bản Phụ Nữ trả
lời rằng, khai trừ chị ấy ra khỏ đảng thì khai trừ, chứ sách
đã á hết rồi nên không thể là khá được. Tôi cho rằng,
chị Th Hươ g, í hất trong quyền hạn của chị ấ , đã ỏ thái
độ cứng rắn với giớ lã h đạo đảng.
Cuố “T ểu Thuyế V Đề” hì hắ là khó được tái bản. Vì

cuố đó ừa viết xong thì tôi bị bắ g a ào ù. Trước khi bị
bắt, họ đã hủy cuố ph “Thá h Đường Của Những Nỗi
Tuyệt Vọ g” o là đạo diễn. Ông Nguyễ Vă h ọa
rằng, bảo con này phải dừng ngay lại, nếu không thì tao
không cần bắ à ho đổ máu tức khắc. Lời dọa đó được ông
Linh nhắn qua ông Thanh An là Hội phó Hộ Đ ện Ảnh mà tôi
là hội viên.
- Sự kiện nhà ước muốn tái bản sách của bà, theo bà
đá h g á hì hực tâm của họ ra sao?
- Dươ g Th Hươ g: T ghĩ đâ là hí h á h ủa họ.

Như g í h đối với tôi. Khi họ dùng con ép mẹ, đ ổi con
gái tôi ra khỏ hà à a ă lề kh g đến nhà nó, mặc
dù tôi rất yêu con gái nó tứ là đứa cháu của . Như g kh
“là g ặ ”, đã khẳ g định rằng, nhữ g gười thân rất có
thể bị biế hà h ũ khí hống lạ ì h, đã ố

ly dị với tất cả nhữ g hà h ro g g a đì h rước khi tôi
ước vào con đường “là g ặ ”. Cho nên chúng nó muốn lợi
dụ g o á hư g kh g đượ . Co gá a đó ó
với công an rằng, vì công an mà con của ó kh g được gặp
bà ngoại. Công an biết rằng dùng con ép mẹ là kh g ă
nhằm gì với tôi, ì là gười phong kiến, trong nhà tôi, tôi
kh g ho phép lă g hă g lí hí đượ ”.
- à là rường hợp đặc biệ , ha hà ướ đa g ì á h

đổi chính sách vớ á hà ă khá ũ g đã ừng có những
tác phẩm chỉ trích chế độ?
- Dươ g Th Hươ g: Nó hậ là kh g đá h g á được

nhữ g rường hợp khác ra sao. Vì từ lâ đã ắ đứt mọi
quan hệ vớ á hà ă khá . T rất lấy làm tiế hư g đó
là o đường của số phận. Tôi chỉ biế kh hà ướ đổi thái
độ muốn in lại sách của tôi thì tôi rất gay gắt với các con tôi.
Tôi tin rằng nghề của họ là g á đ ệp nên họ phải biết rất rõ
hà h động của tôi nên họ nói với con gái tôi rằng, mẹ của cô
sẽ không bao giờ vì con và vì cháu mà nao núng. Họ tiếp tục
ép thì chỉ thiệt hại cho con cháu tôi thôi, và họ phải nhìn
nhậ há độ của họ là sai lầm.
- Là một phụ nữ, dù rấ a ườ g, hư g hẳn trong

nhữ g g â phú r g ư, hỉ mộ ì h đối diện với mình,
KÝ 2 | 259
tâm trạng của bà ra sao khi phả ó hà h độ g đa lò g hư

vậ đối với con cháu?
- Dươ g Th Hươ g: ( gập ngừng, giọng buồ ) Hà h động

dứ khoá đó ò đa lò g hơ ả cái chết của , hư g
phải chấp nhận. Tôi không có sự lựa chọn nào khác.
- à ó ghĩ là ộ lú ào đó o há ủa bà sẽ thông
cảm với mẹ, ho ù o đường “là g ặ ” của à đã phươ g
hại nhiề đến sinh hoạt xã hội của các con?
- Dươ g Th Hươ g: G ời-Phật sẽ quyế định việ đó. Nếu

à hú g ó ghĩ được thì tôi mừng, còn nếu chúng nó
kh g ghĩ được thì tôi chịu. Tôi xem cả ha hà h độ g đó
hư ha .
- Trong nhữ g lú r g ư, ó kh ào á o ủa bà biểu

lộ sự đồng tình vớ o đường “là g ặ ” của bà, hay ít nhất
ũ g ỏ ra sẵn sàng cam chịu tất cả mọ g á o hà h động
dấn thân của bà?
- Dươ g Th Hươ g: h g hể đò hỏ hú g ó hư hế
được. Vì tôi làm một việc thí mạ g hì là ao đò hỏi các
con hư hế được. Chỉ ó đ ều là tôi không cho phép
hú g ó ó ă g hỗn láo. Thí dụ thằng con trai tôi nói
rằng, mẹ là gườ đ .T ảo, ừ hì ao đ , à à phải
ước ra khỏi cửa, từ a kh g được gặp tao nữa. Mộ ă
liền tôi cấm nó gặp tôi và sa đó ó x lỗi mẹ. Tôi không thể
đò hỏi con cái tôi xả hâ hư được. Cha mẹ sinh con trời

sinh tính; mỗ gười có một số phậ ; là ao ghĩ g ống
ha được.
- Nhiề gười nghe những bài tôi phỏng vấn bà thì lo ngại
rằng, khi bà về lại Việt Nam mà nhỡ có chuyện gì xẩy ra cho
bà thì bà có sẵn sàng chấp nhậ đối diện với mọi tình huống
hay không; và nế hư ậy thì cá nhân tôi chịu trách nhiệm
một phần lớn và tôi sẽ ân hậ ù g. X ghe ghĩ
của bà về nỗi quan ngại này ạ?
- Dươ g Th Hươ g: (g ọ g hơ ẵng) Tại sao ông phải ân

hậ . T là gười quyế định về cuộ đờ à hưa ao g ờ
tôi ân hận về những việc tôi làm. Chuyế đ Pháp kỳ rước,
tôi quyế định về lại Việt Nam dù chế độ muố đẩy tôi ra
khỏi biên giới tổ quốc. Lúc bấy giờ, những bạn tôi trong giới
báo chí Pháp và Mỹ đã phải tổ chức một chiến dị h để gă
chặ ý đồ đó ủa nhà cầm quyền Hà Nộ hư hế độ Staline
đã ừng làm với một số hà ă Nga. T q ế định trở về vì
ghĩ rằ g đó là hà h động cần thiết. Vì sao? Vì lúc ấy sự
sợ hã ó đa g đè hết dí cả dân tộc Việt Nam. Cho nên tôi
phải trở về để góp phần phá tan tâm trạng sợ hã đó. Hà h
động của tôi là trấn áp lạ ường quyền. Cho nên tôi mới
dùng những danh từ mà nhiề gười cho là thô bỉ, hư là ỉa
vào mặt kẻ cầm quyền, nhổ vào mặt kẻ cầm quyền. Những
danh từ ấy là thuần của gười Việ ră g đe ắt toét, là
KÝ 2 | 261
ngôn ngữ đí h xá ủa gười nông dân khi họ muốn biểu lộ

há độ khinh bỉ và bất chấp. T hà h độ g hư hế là có dự
tính chứ không phải ngẫu hứng. Tôi rất ghét những thứ ngôn
ngữ nhờ nhờ nhạt nhạt.
Ông Thái không việc gì phải ân hận. Làm sao ông ân hận
được. Tôi là tôi và ông là ông. Tôi xin cả ơ g, hư g ý
ghĩ ủa g hơ ồ ườ . T là gười chủ động mọi quyết
định của . Co đường “là g ặ ” là do tôi tự chọn. Không
gười nào có thể á độ g đến tôi. Không ai có thể a gă
tôi. Không ai có thể xúi bẩ đượ . Vì lý o đó ớ đứng
r g à kh g đứ g ào hó ra h đấu dân chủ nào cả.
Tôi muố đứ g độc lập và chỉ l đới trong hoạ động với
nhữ g gườ đấu tranh khác. Vì thế ho gười ta mới gọi
là ‘Co Só Đơ Độ ’.
Tôi xin nói lại, số phận của tôi là do tôi quyế định.
- à ó đ ều gì muốn nói thêm không ạ?
- Dươ g Th Hươ g: T á ơ ất cả nhữ g a đã q a

â đến tôi và những ai có thể thông cảm với nhữ g đ ều tôi
ó . Và đ ề ghĩ rằng rất quan trọng vớ à hường
ám ảnh tôi từ rướ đến nay, là ngày nào tôi còn sống thì tôi
ò ghĩ đế đấ ước Việ Na . Vì h đẻ ở đấy, tổ tiên
tôi ở đấy, nhữ g gười thân thuộc của tôi ở đấy, cuộ đời của
được tạo dựng ở đấ . Cho ơ ướ đấ ước Việt
Nam mộ gà ào đó ẽ là mộ ước Việt Nam mớ , đất

ước Việt Nam của chúng ta sẽ tái sinh và lớn mạnh. Ngày
đó hú g a ẽ hoà oà ĩ h ệt quá khứ và chúng ta có
một lá cờ mới.
Tôi không hiểu tại sao tôi lại có nhiều cảm tình với ông
Thá để nhận trả lời phỏng vấn của g. Theo đạo Phậ hì đó
là ơ kh ến chúng ta gặp nhau và quý nhau.
ơi a t
X
ưa a , o gườ a ó h g hường quan tâm
đến cuộc sống của nhữ g gườ khá , đặc biệt là
của những cá nhân nổi tiếng.
Cho ro g áo hí, ă học, thể loạ ký “ hâ g

nhân vậ ” ha “ h ện bếp ú ”, “ h ện hậ rườ g”, đời
ư hâ ậ l l đượ ưa hí h. h g phải ngẫu nhiên
mà nhiều cuốn sách bán chạy hoặ đượ ì đọc ở Việt Nam
thuộc thể loại này, từ “Châ D g Và Đối Thoạ ” ủa thần
đồ g Th ĩ Trầ Đă g hoa, đế “Nhữ g Gươ g Mặ ”, “Cá
Bụ Châ A ” ủa Nhà ă T Hoà .
Vì vậy, có thể nói cuốn sách mới nhất của hà áo Đ h

Quang Anh Thá đã họ đú g hể loại rấ đượ độc giả, nhất
là độc giả Việ Na , ưa hí h. Tất nhiên, khi tác giả là một
gươ g ặt nổi tiếng trong giới truyền thông tiếng Việt hải
ngoại, cuốn sách chẳng thể ào “đượ ” ấp giấy phép xuất
bản tại Việ Na . Đổi lại, nó nhận thêm mộ đ ểm cộng, khi
mà các nhân vậ được khắc họa chân dung trong tập ký này
là nhữ g o gười rấ đặc biệt: Họ nổi tiế g, hư g là ổi
tiếng trong một thế giới rất khác vớ đời số g hường nhật
của đa ố dân Việt Nam – cộ g đồng nhữ g gười bấ đồng
chính kiế ha ó đú g hơ , hữ g gườ đấu tranh cho
dân chủ, tự do ở Việt Nam.
Đó là ột cộ g đồ g hoà oà kh g đượ hà ước

cộng sản Việ Na h n nhận – thì chẳng phả hà ước này
luôn nói rằng Việ Na kh g ó “ á gọi là bấ đồng chính
kiế ”, “ ù hâ lươ g â ” đó ao? T ổi, sự nghiệp, cuộc
đời của nhữ g gườ đấu tranh cho dân chủ, tự do chẳng bao
giờ đượ đề cập đế r á phươ g ện truyề h g đại
chúng quốc doanh, chỉ trừ trong các bài báo, các phóng sự
truyền hình bêu riếu họ. h á “ á phẩ áo hí” ấ được
đă g ả , phá ó g, h đo hí h la lúc chính quyề đa g ần
hạ nhục, làm mấ í gười hoạ động dân chủ-nhân
quyền, hoặ đa g ọ đườ g ư l ận cho các vụ đà áp, ắt
bớ và các phiên tòa xử tù họ.
Vậy nên phải nói rằng cuố Y của hà áo Đ h Q a g

Anh Thái thực sự là của hiếm. Nó là một trong vài cuốn sách
(có lẽ đếm hết trong một bàn tay) viết về nhữ g gươ g ặt
đấu tranh dân chủ ở Việt Nam. Nó tập hợp các bài phỏng vấn
và cảm nhận của tác giả về 5 nhân vậ đối kháng rất nổi
tiế g: Nhà Vă Dươ g Th Hươ g, Tr g Tướng Trầ Độ, Đại
KÝ 2 | 265
Tá Phạm Quế Dươ g, T ế Sĩ Hà Sĩ Ph à Nhà áo Phú

Khả . Cũ g ần nói rõ rằng, họ nổi tiếng trong cộ g đồ g đấu
tranh vì dân chủ-nhân quyền cho Việt Nam, nổi tiếng vớ ư
luận quốc tế ủng hộ dân chủ; ò đối vớ hà ước cộng sản
Việt Nam, họ là kẻ hù, là “g ặ ” ( hư á h Dươ g Th
Hươ g ự gọi mình).
Nhiều cuộc phỏng vấ đượ Đ h Q a g A h Thá ến

hà h q a đ ện thoại hoặ q a hư đ ện tử. Ngườ đọc có thể
thấy ngay rằng việc gặp gỡ, phỏng vấ hưng gương mặ đối
kháng chẳng dễ dàng chút nào; nhữ g ơ hội gặp trực tiếp,
quan sát, trò chuyện và cảm nhận trực tiếp, hiếm vô cùng và
nhìn chung là bất khả thi. Nói vậ để càng hiểu thêm sự quý
hiế à độ “độ ” ủa cuốn sách khi chọ đú g hể loại
phỏng vấn, khắc họa chân dung nhân vậ hư hế này.
Chỉ r g đề đó h ũ g đủ để coi cuốn sách là một

thành công của hà áo Đ h Q a g A h Thá .
Dày dặn kỹ thuật
Mộ đ ểm cộng nữa dành cho cuốn sách là ở kỹ thuật viết,

hay là kỹ thuật khắc họa chân dung nhân vật của tác giả.
Các cuố “ ú ký” ươ g ự của một số kh gí hà ă , hà
báo Việt Nam có lố a đá h ó g â hữ và dùng thật
nhiều tính từ để mô tả nhân vậ ( hườ g là heo hướng khen
ngợ , đá h g á ao, hồng). Như g á phẩm của Đ h
Quang Anh Thái không thế. Ô g hoà oà đứng ở vai trò

một nhà báo phỏng vấn nhân vậ , à để cho những phát
ngôn, những câu trả lời, nhữ g hà h động của nhân vật nói
lên tất cả về họ. Tác giả rất ít thể hiện sự đá h g á hủ quan
của mình, hay ít nhấ ũ g kh g ạo ho gườ đọc cảm
g á đa g ị áp đặ ghĩ ủa tác giả.
Ví dụ, về hà ă , “ gườ đà à là g ặ ” Dươ g Th

Hươ g, g h ật lại vài chi tiế , hư h ệ à ó “ h đa
cât công qua thă , o h ph ăn u ng, tôi ra, n u không
đ g h ‘ h cu goi v ga , kh g phong vâ phong
vi g h t’”, hoặ à đề nghị a đền ông một chiếc áo thay
cái áo khoác da bị í h ơ , “ hứ a đờ đ h bị hư h ếc áo
đẹp”. Ô g hỉ kể lại và dừng ở đó h , kh ng bình phẩm gì
h , để gườ đọc tự ngẫ ghĩ ếu thấy ấ ượ g. Đú g
nguyên tắ “kh g ả, mà chỉ ho xe ”.
Lối viế khá h q a đó ó hể không mớ đối với giới cầm

ú phươ g Tâ à độc giả ở phươ g Tâ . Như g ớ gười
viế à gườ đọc Việt Nam hì đó là k ểu viết mà phải là
gười dày dặn kỹ thuật mới thực hiệ đượ – ghĩa là phai
kiềm chế mình khỏi việ đá h ó g â hữ, sử dụng thật
nhiều tính từ để miêu tả à áp đặ l độc giả sự hình dung
của mình về nhân vật.
Đ h Q a g A h Thai chỉ có một lầ ghĩ á hâ

về r g ướng Trầ Độ: “Vớ gười viết bài này, Trầ Độ là
KÝ 2 | 267
gười trung thự à a đảm. Trung thự , ì á đeo đ ổi

đề g ho là đú g. ú Cộng Sả đú g, g heo Cộng
Sả . Ca đảm, vì lúc nhận ra Cộng Sản không có khả ă g
xây dự g đấ ướ à độc tài, ông dám chống lại chế độ
ro g lú đa g đượ hưởng nhiều quyền lợ ”.
Những mảnh lịch sử
Lồng trong những phỏng vấn nhân vật hay những dòng
nhân vật viết, là những mẩu chuyện lịch sử – lịch sử cuộ đời
mỗ o gười tranh đấu, lịch sử chính trị, và lịch sử phong
rào đấu tranh dân chủ ở Việ Na . “Chẳng có ai tẻ nhạt ở
r đời. Mỗi số phận chứa một phần lịch sử” ( hơ
Evtushenko, Bằng Việt dịch). Huống chi lạ ò là gườ đấu
tranh dân chủ – nhữ g gười mà chắc chắn cuộc số g đầy
bất trắc, biế động, khác biệt với thông lệ, và lại chẳng bao
giờ đượ áo hí “ hí h hố g” ó đến dù ở chừng mực nào
đó, họ là những nhân vật của cộ g đồng.
Đọc nhữ g gì Đ h Q a g A h Thá gh lại từ nhân vật, ta

hiểu những biế động chính trị ở X ó á động lớn
hư hế ào đến bộ máy công an trị ở Việ Na . à Dươ g
Th Hươ g kể: “ h đảo chính (ở X ă 1991) xảy ra,
há độ của nhữ g gười hỏ g hoà oà khá . Trước
đó, họ nói thẳng thừ g à độc ác rằng, tôi sẽ bị nghiền nát
hư ươ g ớt. Tứ là lú đó họ tin là chế độ cộng sản Liên Xô
sẽ được tái lập. Thế hư g hỉ ba ngày sau thôi, cuộ đảo

chính muốn lập lại chế độ cộng sản bị thất bạ . (…) há độ
của nhóm hỏ g hoà oà ha đổi, mặt của họ hoàn
toàn tái nhợt hẳ đ ”.
Qua lời kể của Dươ g Th Hươ g à Đ h Q a g A h

Thái ghi lại, ta biế đượ hà lã h đạo vố ha được ca tụng
hư “k ế rú ư ủa Đổi Mớ ” – Nguyễ Vă h – thật ra
đã ừng cay cú nữ hà ă ấ đồng chính kiế đến mức gọi
à là “ o đĩ hống đả g”. Trướ đó, g á ộ lã h đạo cao
nhất của đảng Cộng Sả à đã gạ tặ g hà ho Dươ g Th
Hươ g, hư g à ừ chối.
Ta biế được Lê Phú Khả “kh g ị trôi vào mông muộ để

tham dự cuộ “l đồng tập thể” ủa giới trí thức trong
phong trào thiên tả lan rộng tại Âu Châu và ngay cả tại Mỹ
thời thập niên 50. Tầng lớp có họ Tâ Phươ g hời bấy giờ
tự hào 'phàm là trí thức thì phải thiên tả.' Đ ển hình là hai
triế g a Jea Pa l Sa re gườ Pháp, er ra R el gười
Anh và nữ tài tử Mỹ Jane Fonda. Phong trào thiên tả gưỡng
vọng nhiều tay lãnh tụ Cộng Sản trên thế giới và xem Liên
Xô là 'cái nôi' cuộc cách mạng xã hội của loà gườ ”.
Ngoài những chi tiết lịch sử, độc giả ũ g được hiểu thêm
về ư ưở g ha đơ g ản là nhữ g ghĩ r g, độ đáo
của các nhà bấ đồng chính kiế hư T ế Sĩ Hà Sĩ Ph :
KÝ 2 | 269
“Chủ ghĩa Cộng sản ngự trị được ở Việt Nam là do ký

sinh vào Chủ ghĩa Y ước, hút sinh lực từ lò g ước
của hâ â . (…) Ngà à g rõ rằng chủ ghĩa ấ đã ào
bằ g đường nào sẽ phải ra bằ g đường ấ : đã ượ đường
g à h độc lập để vào thì sẽ bị rào lư g à h độc lập bảo vệ
dân tộc trục xuấ , ‘ ễ đưa’ ra”. (…) Hoặc là dân Việt Nam
sẽ có cả độc lập và dân chủ trong sáng hoặc là mất trắng cả
ha ”.
Ha là hư hà ă “là g ặ ” Dươ g Th Hươ g đã

thẳng thắ : “T ghĩ rằng chế độ ũ g hẳng tử tế gì với tôi;
à ũ g hẳng tử tế gì với họ. Cả ha đều tìm mọi
á h để tiêu diệt lẫ ha . T ho đó là ự sòng phẳng,
không có lôi thôi gì hế ”.
***
Độc giả, nế là gườ óq a â đến chính trị và mong

muốn mộ ươ g la ố đẹp cho Việt Nam, sẽ có thể tìm thấy
trong cuốn sách của Đ h Q a g A h Thá đâ đó hữ g ư
ưởng, nhữ g q a đ ểm của các nhà bấ đồng chính kiến, có
thể rất có giá trị để ho độc giả có thêm góc nhìn về chính trị
Việt Nam và khả ă g ha đổi. Mà nế đã họ đọc cuốn
sách này thì hẳ độc giả phả là gườ hư ậy rồi.
Tro g rường hợp q a â đến chính trị Việ Na hư g

chỉ muốn dừng ở đó à kh g o g đ xa hơ để nghiên cứu
ha hà h động, thì ít nhấ độc giả ũ g ó thể thấy trong

cuốn sách này một phần cuộ đời và tính cách của những
gươ g ặ đấu tranh vì dân chủ-nhân quyền cho Việt Nam.
Ở khía cạ h đó, ốn sách vẫn hữ í h hư hường.
Và nếu một mai Việt Nam dân chủ hóa, cuốn sách này
được xuất bả à lư hà h ì h hườ g ro g ước, ta có thể
tin rằ g ó ũ g ẽ thuộc hàng sách bán chạ , rước hết là
nhờ đề tài của nó: chân dung nhân vậ đối kháng.
Pham Đoan Trang, nhà báo độc lập
Hà Nội 0 Thang hin, 2018

Ký (Tập 2)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ký (Tập 2)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ký (Tập 2)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÐINH QUANG ANH THÁI

NGƯỜI VIỆT BOOKS

Trình bày: Hướng Việt

Copyright © 2018 Tác giả và Người Việt Books

Lời Giới Thiệu .................................................................................... 17

“T ì đượ hâ lý ĩ h hằ g ro g đạo Phậ ” ....................... 181

“Xã hội chủ ghĩa là xã hội nhà thổ”.......................................... 193

“Dâ ộ ì h đa g ị đảng cộng sản hãm hiếp” ....................... 213

“T đã hết cái phầ hè ro g o gười tôi rồ ” ................ 239

“T ơ ước ngày Việt Nam sẽ hoà oà ĩ h ệt quá khứ

Đọc cuốn "Ký" của nhà áo Đ h Q a g A h Thá gh lại

“... ất cả chỉ còn lại sự dố rá lươ g đến lộng lẫy

“T là đảng viên bị khai trừ. Tôi bị khai trừ là phải. Nếu

“Nghĩ ra ột chủ ghĩa ao g ờ ũ g là á ậc thiên tài.

“... hươ g à g h ều thì sự mấ á à g đa ..."

“Chẳng ai có quyền phán xét công hay tội của họ. Đâ là

 Nguyễn Thanh Bình, họa ĩ, Sài Gòn, Việt Nam

 Trương Duy Nhất, hà áo độc lập, Đà Nẵng, VN

 Thúy Hà, nhà báo, California, USA

thường nghe một chiều viết về người đàn bà có cá tính mạnh

 Mặc Lâm, nhà báo, Washington D.C, USA

 Mạnh Kim, nhà báo, California, USA

Nhà văn Joseph Conrad (1895-1923), viết trong cuốn Heart of

Đầ đ â h ện bắt nguồn từ việc ông Trầ Độ bị

Ngay khi biết tin, tôi lập tức gọ đ ện thoại về hỏ hă

Một ngày sau, mới tờ mờ sáng ở Wa h g o DC, g á đốc

Qua cuộc nói chuyện bằ g đ ện thoại vớ Nhà ă Hoà g

“phải chị đựng thôi, vì bao giờ ũ g hế, á gì ũ g phải trả

Tôi gọi về, sau vài phút dè dặ , g Dươ g đã hề hà nói

Tôi nói vớ g Dươ g là ó á h ào g úp phỏng vấn

Nh o h n Huy n v cưu Đ i t h m Qu Dương t i H N i năm 1996.

Tương Tr n Đ Hinh o u H ng nh gưi t gi )

Tướ g Trầ Độ hậ là Tạ Ngọ Phá h, h ă 1923

Đứ Thọ, Xuân Thủy... Nă 1943, r đườ g Pháp g ả ù ừ

Sa 1975, g g ữ hứ Trưở g a k Thứ rưở g ộ

Đã được ông Phạm Quế Dươ g g ới thiệu, thế mà việc

Q a đ ện thoạ , rõ rà g g Độ có cởi mở hơ hứ không

chố g đả g để cứ â ”. Ô g ảo, đọc các bài viết của ông

Cả ưởng của tôi thôi, chứ hưa hắ đã đú g là g Độ

G áo ư ữ Phươ g ở Sài Gòn, từng là Ủy viên Tr g ươ g

Một nhậ định của ông Lữ Phươ g ề ông Trầ Độ trong

của g Độ về chủ ghĩa Má , heo g ữ Phươ g, “ ò

Trở lại việc tìm hiể â ư Trầ Độ qua nhữ g gười

ấy thanh thoát và quyết tâm vữ g à g để phục vụ tổ quốc

Tư t i) H Nh t Vi t, h u ngo i ông Ho ng Minh hinh, t gi , ng

ưới tầm, nội dung yế . Mà q a đ ểm của Trầ Độ đề ra là

Tiến ĩ Nguyễn Th nh Gi ng “Ông T ần Độ thế nào thì cứ là ng Độ như

Tiế ĩ Địa Vật Lý Nguyễ Tha h G a g ũ g ho h ều

thoạ , là g đã đế hă à ó ớ g Độ rằng, ông nên

Bản thân Trầ Độ, g ghĩ gì kh ị khai trừ khỏi cái tổ

Như g ó lẽ rõ ràng và dứ khoá hơ ả là bố â hơ

Nhữ g ơ xóa á ở r đời (lúc bắ đầu)

Đọc bố â hơ r , ôi có cả ưởng nghe thấy tiếng thở

Cuối tháng 11, 2000, Tổng Thống Hoa Kỳ Bill Clinton

Đ h Q a g A h Thá : Tổng Thống Bill Clinton vừa viếng

Trầ Độ: T đá h g á rất tốt chuyế đ ủa ông Clinton, vì

hường quan hệ với nhau, thế là tốt lắ à đá g ừng lắm.

Trầ Độ: T kh g đọ à đó. Í lâ a ũ g kh g

Đ h Q a g A h Thá : Tro g hững bài viết gầ đây của