You are on page 1of 288

ljZjsf] e"uf]n–dxfb]z, dxf;fu/, w|'j, cIff+z, b]zfGt/, cGt/f{li6«o ltly /]vf, ;do, b"/L, kj{tz[+vnf, d?

e"ld, e"dSk, Hjfnfd'vL, gbL, lxdgbL,


tfn, lxdtfn, hnjfo', Jofkfl/s jfo', dg;'g cflb .
dxfb]z

k[YjLsf] aflx/L ;txdf hldgn] 9fs]sf] efunfO{ dxfb]z elgG5 . k[YjLsf] s'n If]qkmnsf] %! s/f]8 ju{ ls=ld= -!( s/f]8 &) nfv ju{
dfOn_ /x]sf] 5 . k[YjLsf] ;txsf] s'n If]qkmnsf] @(=@ k|ltzt e"efu hldg -dxfb]z_ n] cf]u6]sf] 5 . dxfb]zx?sf] s'n If]qkmn !$
s/f]8 ($ nfv %) xhf/ ju{ ls=ld= /x]sf] 5 . k[YjLdf /x]sf] ;Dk"0f{ hldgsf] efunfO{ & dxfb]zdf ljefhg ul/Psf] 5 . If]qkmnsf]
cfwf/df ;a}eGbf 7"nf]b]lv ;fgf];Dd dxfb]zx? qmdzM Plzof, clk|msf, pQ/ cd]l/sf, blIf0f cd]l/sf, cG6fs{l6sf, o"/f]k / ci6«]lnof
/x]sf 5g\ .
dxfb]zsf] If]qkmn, cjl:ylt / ljz]iftf
gfd If]qkmn cjl:ylt ljz]iftf
-j=ls=ld=_
!= Pl;of $,#(,((,))) !)° blIf0fb]lv &*° pQ/L cIff+z / @%° ;aeGbf 7'nf]] dxfb]z, ljljwtf / ljifdtfsf] dxfb]z, pTt/L uf]nfbw{df
(Asia) -k[YjLsf] s'n k"j{b]lv !&)° klZrd b]zfGt/lar cjl:yt, ltg lt/ jf6 dxf;fu/ / Ps lt/jf6 hldgn] 3]l/Psf],
48 e" – efusf] @(=$% km}lnPsf], ;a}eGbf cUnf] r'r'/f] ;u/dfyf -**$* ld= ÷ @()@* lkm6_ / ljZjs}
k|ltzt efu nDjfO{ (^)) ls=ld= / rf}8fO ;/b/ ;jf{lws xf]rf] :yfg 8]8 l; -–$@@ ld= ÷ !@(^ lkm6_ Oh/fon /
cf]u6]sf]_ *^)) ls=ld= hf] 8 g
{ sf lardf /x] s f] , ;a} eGbf 7' nf] b]z lrg / ;fgf] b]z dflNbE;
@= clk|msf @,(&,*%,))) - #&° pQ/b]lv #%° blIf0fL cIff+z / sfnf]÷cFWof/f] dxfb]z, ;a}eGbf 7'nf] b]z cNh]l/of / ;fgf] b]z ;];]N;,
(Africa) k[YjLsf] s'n @)° klZrdb]lv %)° k"jL{ b]zfGt/lar ljljwtfsf] dxfb]z, pRr ;d:ynLsf] dxfb]z,
54 e" efusf] @)=@% km}lnPsf]
k|ltzt efu nDjfO *))) ls=ld / rf}8fO &$$)
cf]u6]sf]_ ls=ld=
#= pQ/ cd]l/sf @,$#,@),))) !)° pQ/b]lv *)° pQ/L cIff+z / @)° gofF ;+;f/ (New World), t];|f] 7'nf] dxfb]z, ;a} eGbf 7'nf] b]z
(North -k[YjLsf] s'n klZrd b]zfGt/b]lv !^)° klZrd Sofgf8f / ;fgf] b]z ;]G6 ls6\; PG8 g]le;, klZrd uf]nfb{sf] dxfb]z
America) e" – efusf] !^=( b]zfGt/;Dd
23 k|ltzt efu nDjfO &@)) ls=ld
cf]u6]sf]_ / rf}8fO $*)) ls=ld=
$= blIf0f cd]l/sf !,&&,(*,%)) !@° pQ/L cIff+zb]lv %^° blIf0fL cIff+z ljZjsf] rf}yf] 7'nf]] dxfb]z, ;a} eGbf 7'nf] b]z a|flhn / ;fgf] ;'l/gfd
(Sourth -k[ Y jLsf] s' n e" – / #%° klZrdb]lv *)° klZrd
America) efusf] !!=& b]zfGt/;Dd nDjfO{ &$$@ ls=ld / rf}8fO
12 k|ltzt efu %@@! ls=ld=
cf]u6]sf]_
%= cG6fs{l6sf !,#),)),))) ^^° blIf0f cIff+zb]lv ()° blIf0fL dfgj a;f]af; gePsf] Psdfq dxfb]z, kfFrf} 7'nf] dxfb]z, lxdrfb/
(Antarctica) -k[YjLsf] s'n e"– cIff+z / !!$° k"jL{ (Ice sheet), ;a}eGbf lr;f] dxfb]z, (* k|ltzt lxpFn] 9flsPsf],
efusf] *=( k|ltzt b]zfGt/b]lv !%#° k"jL{ b]zfGt/;Dd sfG5f] dxfb]z
efu cf]u6]sf]_
^= o'/f]k !,)$,(*,))) #^° pQ/ cIff+zb]lv &!° pQ/L cIff+z / k|foåLkx¿sf] dxfb]z, ;a}eGbf a9L e"–kl/j]li7t b]z -!*_ ePsf]
(Europe) -k[YjLsf] s'n e"– @)° klZrd b]zfGt/b]lv ^%° klZrd dxfb]z, Pp6f klg d?e"ld gePsf] dxfb]z
50 efusf] & k| l tzt b] z fGt/;Dd nDjfO{ ^$)) ls=ld / rf}8fO
efu cf]u6]sf]_ $*)) ls=ld=
&= c:6]«lnof &^,*&,))) !)°blIfl0f cIff+zb]lv $)° blIf0f cIff+z ;a}eGbf ;fgf] dxfb]z, pTt/L uf]nfb{df km}lnPsf], ;a} eGbf 7'nf] b]z
(Australia) -k[YjLsf] s'n e"– / !!$° k"jL{ b]zfGt/b]lv !%#° k"jL{ ci6«]lnof / ;a}eGbf ;fgf] b]z gfp?
efusf] %=* k|ltzt b]zfGt/;Dd nDjfO{ #()) ls=ld / rf}8fO
efu cf]u6]sf]_ #!%) ls=ld=

dxfb]z;DaGwL ljljw ljj/0fx¿


dxfb]z e"kl/j]li7t /fi6«x¿ cUnf] lzv/ xf]rf] :yfg 7'nf] tfn
!@ j6f ;u/dfyf **$* ld=, :yfg–d[t;fu/ -Oh/fOn_ – $@( lrNsf -!! xhf/ ju{ ls= ld=, ef/t_
Plzof 7'nf]–û sfhls:tfg ;fgf]– g]kfn ld
cd]{lgof
clk|msf !^ j6f lslndGhf/f] %*(% n]s c;fn lha'6L leS6f]l/of -^**)) ju{ ls= ld=, ;];]N;_
7'nf] – rf8 ;fgf] tfGhflgof –!%^ ld=
– ?jf08f
pQ/ cd]l/sf 5}g\ d]lsGn] ÷ b]gfnL ^!($ 8]yEofnL –*% ld= ;'k]l/o/ -*@@)) ju{ ls= ld=, cd]l/sf /
cfnf:sf Sofgf8f_

1
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
blIf0f cd]l/sf @ j6f PsfGsfu'jf ^(^! ld=, Laguna del Carbon df/fsfOjf] -!#%)) ju{ ls= ld= e]g]h'Pnf_
af]lnleof / kf/Uj] ch{]lG6gf -105 m.

cG6fs{l6sf 5}g\ leG;]g d]l;km $*(@ a]G6n] Unfl;o/ 6«]Gh ef]:tf]s -!@%)) ju{ ls= ld= cG6fsfl6sf_
ld= –@%$ ld=
o'/f]k !* j6f Pna|'h %^## /l;of Sofl:kog ;fu/sf] t6 Sofl:kog -O/fg / ?;_
7'nf]– j]nf?; ;fgf] – @* ld=
–Eofl6sg l;6L
ci6«]lnof 5}gg\ sf]l:so':sf] @@@* cfO/f tfnsf] t6 –!% ld= cfO/f -(#^) ju{ ls= ld=, ci6«]lnof_
ld=
dxfb]zx¿sf l;dfgf / cGo ljZf]iftfx¿
dxfb]z l;dfgf ljz]iftf 7'nf]] ;fgf] b]z
Plzof  k"j{df k|zfGtdxf;fu/  ljifdtf / laljwtfsf] dxfb]z 7'nf] b]z–lrg
 klZrd–o'/f]kdxfb]z  ef}ule{s b[li6n] ;a}eGbf kl5Nnf] dxfb]z -?; o'/f]k / Pl;of b'a} dxfb]zdf
 pQ/df–;'d]? dxf;fu/  nfdf] gbL – ofGh] kg]{ ePsfn]_
 blIf0fdf– lxGbdxf;fu/  7'nf] d?e'dL – uf]jL ;fgf] b]z– dflNbE;
 Home of the man eg]/ lrlgg] roof of world –
kfld/ k7f/
 k"j{df nfn;fu/  pRr;d:ynLsf] dxfb]z 7'nf] b]z– cNh]l/of
clk|msf  klZrd–cfGb| dxf;fu/  e"–dWo/]vfn] laraf6 sf6]sf] dxfb]z ;fgf] b]z – ;];]N;
 pQ/df–e"–dWo;fu/  sfnf] ± cFWof/f] dxfb]z
 blIf0fdf–s'd]? dxf;fu/  ljZjs} 7'nf]] lx/fvfgL –lsDa/vfgf
 ljZjs} 7'nf]]e"ld–;xf/f *$ nfv x]S6/df !! j6f b]zdf
hgfj/x¿sf] cbe"t a;f]af; ePsf]
 Zoo of the world
pQ/ cd]l/sf  k"j{df–cfGb| dxf;fu/  klZrd uf]nf4{sf] dxfb]z 7'nf] b]z– Sofgf8f
 klZrdf–k|zfGt dxf;fu/  ;g\ !$(@ df :k]gsf lj|m:6f]km/ sf]nDa;n]] kQf nufPsf ;fgf] b]z–;]G6ls6\; P08 g]leh
 pQ/df–;'d]? dxf;fu/  ljZjs} ;a}eGbf 7'nf]] Hjfnd'vL–df}gfnf]af gofF;+;f/
 blIf0fdf –kgfdf gx/
blIf0f cd]l/sf  k"j{df–cfGb| dxf;fu/  cUnf] :yfgsf] tfn l6l6sfsf #*() ld prfOdf 7'nf] b]z – a|flhn
 klZrd–k|zfGtdxf;fu/  af]lnleofsf] nfkfh ljZjs} cUnf] :yfgsf] /fhwfgL ;fgf] b]z – ;'l/gfd
 pQ/df–cfGb| dxf;fu/  ljZjs} ;a}eGbf 7'nf]] kj{tdfnf Pl08h sf]nlDaof b]lv
 blIf0fdf s'd]? dxf;fu/ lrnL ;Dd
û blIf0fsf] zx/ k'G6fPl/gf; lrln
cG6fs{l6sf  s'd]?dxf;fu/n] 3]/]sf]  kl5Nnf] dxfb]z lsjLsf] dxfb]z dfgj a;f]af; gePsf]
ljZjsf] ()lxpF /x]sf]
 cG6fs{l6sdf 3';]sf ;d'Gb|x¿–/f]; / j]8]n lxdrfFb/
dxfb]z
o'/f]k  k"j{df –Plzof dxfb]z  d?e"ld gePsf] dxfb]z 7'nf] b]z –/l;of
 klZrdf cfGb|dxf;fu/  ljZjs} 7'nf] sf]0ffwf/L jg–6f]ouf /l;of ;fgf] b]z – Eofl6sgl;6L
 pQ/df ;d']? dxf;fu/  ljZjs} hf8f]x'g] 7fpF – j/vf]ofG:ofs –#$ l8u|L
 blIf0fdf–e"–dWo;fu/  ljZjs} 7'nf] tfn–Sofl:kog
 ;lj|mo Hjfnd'vL –dfp06 P6gf k|ofåLksf] klg k|foåLk
ci6«]lnof  k"j{df û–k|zfGt dxf;fu/  sª\uf?sf] dxfb]z 7'nf] b]z– ci6«]lnof
 klZrd–lxGbdxf;fu/  kftn s'jfsf] dxfb]z ;fgf] b]z – gfp?
 pQ/df–lxGbdxf;fu/  ;lj|mo Hjfnfd'vL –ufp? xf]o
 blIf0fdf– s'd]?dxf;fu/  nfdf] d'ufF kj{t– u|]6Aofl/o/ l/km{
 larqtfsf] dxfb]z
dxfb]z ;DaGwL cGo hfgsf/L
dxfb]z 7'nf gbLx¿ lxdgbL kj{tdfnf 3fF;] d}bfg d?e"ld
-ls=ld=_ -ls=ld=_
Plzof of~ h] l;ofr]g lxdfnog :6]K; uf]eL
clk|msf gfOn lslndGh/f] P6nf; ;fjgf jf e]N8 ;xf/f
pQ/ cd]l/sf ldl;l;lk ld;f}/L xjf{8 ckflnrog k|]o/L u|]8Jofl;g

2
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
b]lIf0f cd]l/sf cd]hg k]l/6f] df]l6gf] Pl08h &@)) ls=ld kDkfh ch{]lG6gf kf6f]{uf]lgog
cG6fs{l6sf cf]lgS; NofDa6{ -$))_ PN;jy{ k"/} lr;f]
o'/f]k ef]Nuf e6gfhf]s'n cfNk; :6]K; d?e"ld gePsf] dxfb]z
ci6«]lnof d/]8fln{ª\ x8{ cfONof08 u|]6l8efOl8ª /]Gh 8fpG; u|]6 leS6f]l/of
k|Zg M e"uf]nsf lktf eg]/ s;nfO{ lrlgG5 < pQ/ M O/]6:ygLh
k|Zg M e"uf]nnfO{ slt efudf ljefhg ul/Psf] 5 < pQ/ M @ efu -dfgj e"uf]n / k|fs[lts e"uf]n_
k|Zg M dfgj e"uf]nsf lktf s;nfO{ elgG5 < pQ/ Friedrich Ratzel
k|Zg M dfgj e"uf]nsf] ljsf; slxn] ePsf] dflgG5 < pQ/ M !( cf}+ ;tfAbL
k|Zg M dxfb]z eGgfn] s] a'lemG5 < pQ/ M k[YjLsf] ;txdf hn d08n jfx]s hdLgn] cf]u6]sf] e"efu
k|Zg M Pl;of / pQ/ cd]l/sfnfO{ s'g hn;+of]hsn] 5'6\ofPsf] 5 < pQ/ M a]l/ª
k|Zg M ljZjdf ;aeGbf a9L hf8f] x'g] 7fpF s'g xf] < pQ/ M evf}ofG:s -?;_, –#$ ;]lG6u|]8
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] tfn s'g xf] < pQ/ M ltlnrf] tfn -dgfª, g]kfn_,
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf ulxnf] tfn s'g xf] < pQ/ M a}sfn tfn, ;fOj]l/of
k|Zg M a}sfn tfnsf] ulx/fO{ slt /x]sf] 5 < pQ/ M !($) dL=
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf cUnf] / km/flsnf] k7f/ s'g xf] < pQ/ M ltAatsf] kfld/ k7f/, cfUnf] %))) dL / km/flsnf] @%,)),))) ju{ ls=
dL=
k|Zg M ;+;f/sf] 5fgf] (Roof of the World) eGgfn] s'g k7f/ nfO{ lrlgG5 < pQ/ M kfld/ k7f/
k|Zg M ljZjsf] ;a}eGbf ulx/f] uN5L s'g xf] < pQ/ M bfgf uN5L -DofUbL, g]kfn_
k|Zg M ljZjsf] ;j} eGbf ulx/f] uN5L bfgfsf] ulx/fO{ slt xf] < pQ/ M ^(^& dL6/
k|Zg M Pl;of / o'/f]k dxfb]zsf] l;dfgfdf /x]sf] kj{t s'g xf] < pQ/ M o'/fn kj{t
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf xf]rf] pkTosf s'g xf] < pQ/ M c?0f pkTosf -g]kfn_
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf a9L hg;+Vof ePsf] b]z s'g xf] < pQ/ M rLg -!#$&%^%)))_
k|Zg M ljZjsf] bf];|f] a9L hg;+Vof ePsf] b]z s'g xf] < pQ/ M ef/t -!@$!$(@)))_
k|Zg M ljZjdf ;a}eGbf a9L jiff{ x'g] 7fpF s'g xf] < pQ/ M r]/fk'~hL -ef/t_
k|Zg M 5fFof gb]lvg] gbL s'g xf] < pQ/ M hf]8{g gbL
k|Zg M g'lgnf] tfn / dflg; g8'Ag] eg]/ s'g tfnnfO{ lrlgG5 < pQ/ M d[t;fu/
k|Zg M ;+;f/s} ;a} eGbf 7"nf] tfn s'g xf] / sxfF kb{5 < pQ/ M Sof;ljog tfn, O/fg / ?;sf] ljrdf
k|Zg M Pl;of dxfb]ssf] ;a}eGbf nfdf] gbL s'g xf] < pQ/ M ofGh] gbL -rLg_
k|Zg M Pl;of dxfb]zsf] ;a} eGbf nfdf] gbL ofGh] sf] nDjfO{ slt xf]< pQ/ M ^#)) ls= dL=
k|Zg M ljZjsf] ;a}eGbf 7"nf] tfn s'g xf] < pQ/ M Sofl:kog tfn
k|Zg M ljZjsf] ;a} eGbf 7"nf] b]z s'g xf] < pQ/ M /l;of -!&),(*,@$@ ju{ ls= ld=_
k|Zg M ljZjsf] ;j} eGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] ;x/ s'g xf] < pQ/ M nf:;f, ltAat
k|Zg M Pl;of dxfb]zsf] ;a}eGbf 7"nf] b]z s'g xf] < pQ/ M rLg
k|Zg M ljZjdf ;j} eGbf a9L b]z ;+u l;dfgf hf]l8Psf] b]z s'g xf] < pQ/ M rLg -!# j6f b]z ;+u_
k|Zg M ljZjdf w]/} 6fk' ePsf] b]z s'g xf] < pQ/ M OG8f]g]l;of
k|Zg M Pl;ofdf slt j6f e'kl/j]li6s /fi6« 5g\ < pQ/ M !@ j6f
k|Zg M clk|msf dxfb]zsf] 3fF;] d}bfgnfO{ s'g gfdn] lrlgG5 < pQ/ M e]N8
k|Zg M ;a} o'usf] k|frLgtd\ Pjd\ gjLgtd\ ;f+:s[lts kfOg] Psdfq dxfb]z s'gnfO{ dflgG5 < pQ/ M clk|msf
k|Zg M ljljwfsf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO{ lrlgG5 < pQ/ M clk|msf dxfb]z
k|Zg M clk|msf dxfb]zdf slt j6f e"k]l/j]li6s /fi6«x? 5g\ < pQ/ M !^ j6f
k|Zg M clk|msf dxfb]zsf 7"nf / ;fgf e"kl/j]li6s /fi6«x? s'g s'g x'g\ < pQ/ M 7"nf] rf8{ / ;fgf] ?jfG8f
k|Zg M ljZjsf] ;a}eGbf nfdf] gbL s'g xf] < pQ/ M gfOn -^^() ls= ld=_, OlhK6
k|Zg M gfOn gbLsf] pb\ud:yn sxfF xf] < pQ/ M leS6f]l/of tfn
k|Zg M gfOn gbL slt b]zx? eP/ jUb5 < pQ/ M !! b]zx?
k|Zg M s'g dxfb]z nfO{ sfnf] cyf{t\ cFWof/f] dxfb]z klg eg]/ lrlgG5 < pQ/ M clk|msf dxfb]z
k||Zg M clk|msf dxfb]zsf] ;j} eGbf udL{ x'g] 7fFp lnljof xf] eg] hf8f] x'g] b]z s'g xf] < pQ/ M df]/:sf]
k|Zg M clk|msf dxfb]znfO{ lsg cFWof/f] dxfb]z egL lrlgG5 < pQ/ M sfnf hfltsf] afx'[Noftf
k|Zg M clk|msf dxfb]zsf] ;a}eGbf 7"nf] tfn s'g xf] < pQ/ M leS6f]l/of tfn
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf 7"nf] lx/f vfgL ePsf] 7fFp s'g xf] < pQ/ M lsAj/vfg -clk|msf_
k|Zg M ljZjsf] ;j} eGbf 7"nf] ;'g vfgL ePsf] 7fFp s'g xf] < pQ/ M hf]xfG;ju{ -clk|msf_
k|Zg M clk|msf dxfb]zdf hDdf slt b]z /x]sf 5g\ < pQ/ M %$ b]z
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]znfO{ s;n] kQf nufPsf x'g\ < pQ/ M lqm:6f]km/ sf]nDa;, ;g\ !$(@
3
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
k|Zg M …gofF ;+;f/Ú egL lrlgg] dxfb]z s'g xf] < pQ/ M pQ/ cd]l/sf
k|Zg M ljZjsf] ;j} eGbf a9L ;fd'Gb|Ls lsgf/ ePsf] d'n's s'g xf] < pQ/ M Sofg8f, nDjfO{ @$#&(! ls= ld=
k|Zg M s'g dxfb]znfO{ !))) klZrdL b];fGt/n] emG8} b'O{ efudf af8]sf] 5 < pQ/ M pQ/ cd]l/sf
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] gfd s;sf] gfdaf6 /flvPsf] xf] < pQ/ M cd]l/uf] lj:k'SsL
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] ;aeGbf cUnf] lzv/ s'g xf] < pQ/ M d]lsGn] -^,!($ ld6/_, cd]l/sf
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] ;aeGbf xf]rf] e"–efu s'g xf] < pQ/ M Soflnkmf]lg{ofsf] 8]y EofnL -cd]l/sf_
k|Zg M ljZjs} ;aeGbf 7"nf] tfhf kfgLsf] tfn ;'k]l/o/ tfn s'g dxfb]zdf k5{ < pQ/ M pQ/ cd]l/sf
k|Zg M ;'k]l/o/ tfnsf] If]qkmn slt /x]sf] 5 < pQ/ M *@@)) ju{ ls= ld=
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zdf kg]{ cGo k|d'v tfnx? s'gs'g x'g\ <
pQ/ M ;'k]l/o/ tfn, ldlrug tfn, Xo'/g tfn, O/L tfn, cf]G6]l/of] tfn cflb
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] ;a}eGbf nfdf] gbL s'g xf] < pQ/ M ldl;l;kL–ld;f}/L -^,@$) lsnf]ld6/_
k|Zg M ljZjsf] ;a}eGbf 7"nf] u'Dah s'g xf] < pQ/ M P:6«f]8f]d -pQ/ cd]l/sf_
k|Zg M pQ/ cd]l/sfsf] 3fF;] d}bfgnfO{ s] elgG5 < pQ/ M k|]o/L
k|Zg M pQ/ cd]l/sfsf % j6f tfnx? ;'k]l/o/, ldlrug, Xo'/g, O/L / cf]G6]l/ofsf] ;d"xnfO{ s] elgG5 < pQ/ M dxfg tfn (Great Lakes)
k|Zg M pQ/ cd]l/sf s'g pkgfdn] ;d]t lrlgg] ub{5 < pQ/ M klZrd uf]nf4{sf] dxfb]z
k|Zg M ljZjsf] ;a}egbf 7"nf] g];gn kfs{ s'g xf] < pQ/ M Sofg8fsf] p8 jkm]nf] g];gn kfs{
k|Zg M pQ/ cd]l/sfsf] ;a}eGbf ;lqmo Hjfnfd'vL :yn s'g xf] < pQ/ M dfpG6 ;fGtf dfl/of -Ujf6]dfnf_
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]z pQ/df km's]sf] 5 eg] blIf0fdf s:tf] cj:yfdf /x]sf] 5 <
pQ/ M ;fF3'l/Psf]
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] ;j} eGbf a9L 708f x'g] 7fFp s'g xf] < pQ/ M lu|gNof08
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] ;j} eGbf a9L udL{ x'g] 7fFp s'g xf] < pQ/ M 8]y EofNnL
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] ;j} eGbf nfdf] lxd gbL s'g xf] < pQ/ M a]l/Ë
k|Zg M pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] 7"nf] d?e"ld s'g xf] < pQ/ M u|]6 a]l;g
k|Zg M ljZjs} ;aeGbf cUnf] em/gf s'g xf] < pQ/ M PGh]n, blIf0f cd]l/sfsf] e]g]h'onf
k|Zg M PGh]n em/gfsf] prfO{ slt 5 < pQ/ M (&( ld=
k|Zg M blIf0f cd]l/sf dxfb]zsf] ;a} eGbf prfOdf /x]sf] tfn s'g xf] < pQ/ M l6l6sfsf -#*!) ld6/_, k]?
k|Zg M ljZjsf] ;a}eGbf 7"nf] gbL s'g xf] < pQ/ M cd]hg -blIf0f cd]l/sf_
k|Zg M ljZjs} ;aeGbf blIf0fdf kg]{ ;x/ s'g xf] < pQ/ M k'G6f Pl/gf; -lrnL_, blIf0f cd]l/sf
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] /fhwfgL ;x/ s'g xf] < pQ/ M af]lnleofsf] nfkfhf -blIf0f cd]l/sf_
k|Zg M k|foM jif{el/ g} lxpF hld/xg] dxfb]z s'g xf] < pQ/ M cG6fs{l6sf
k|Zg M cG6fs{l6sf dxfb]zdf ljZjsf] slt k|ltzt lxpF /x]sf] 5 < pQ/ M () k|ltzt
k|Zg M s'g dxfb]znfO{ …lxd rfb/ (Ice Shet)Ú pkgfdn] lrlgG5 < pQ/ M cG6fs{l6sf
k|Zg M dfgj a;f]af; gePsf] Ps dfq dxfb]z s'g xf] < pQ/ M cG6fs{l6sf
k|Zg M cG6fs{l6sf dxfb]zsf rf/ lsNnfx? s] s] x'g <
pQ/ M klZrddf – k|zfGt dxf;fu/
k"j{df – cfGw| dxf;fu/
pQ/df – Sof/]ljog ;fu/ tyf kfgfdf
blIf0fdf – 8]s
k|Zg M blIf0f w'jL{o jl/kl/ /x]sf] dxfb]z s'g xf] < pQ/ M cG6fs{l6sf
k|Zg M s'g dxf;fu/n] cG6fs{l6sf nfO{ rf/} lt/ 3]/]sf] 5 < pQ/ M s'd]? dxf;fu/
k|Zg M o"/f]kdf /x]sf] Oofg'a gbL slt j6f /fi6« eP/ aUb5<
pQ/ M & j6f -cli6«of, hd{gL, r]sf]:nf]eflsof, o'uf]:nfleof, a'nu]l/of, x+u]/L / ?dflgof_
k|Zg M tLglt/af6 kfgL / Psflt/af6 hldgn] 3]l/Psf] hldgnfO{ s] elgG5 < pQ/ M k|foåLk (Peninsula)
k|Zg M o"/f]k dxfb]zsf] pkgfd s] xf] < pQ/ M k|foåLkx?sf] klg k|foåLk
k|Zg M Pl;of / o"/f]k dxfb]znfO{ ;+o'Qm?kdf s] gfdn] lrlgG5 < pQ/ M o'/]l;of
k|Zg M o"/f]k dxfb]zsf] ;aeGbf cUnf] e"–efu s'g xf] < pQ/ M dfpG6 PNa'|h -%^## ld6/_, ?;
k|Zg M o"/f]k dxfb]zsf] ;aeGbf xf]rf] e"–efu s'g xf] < pQ/ M Sofl:kog ;d'b|L t6, ;d'Gb| ;txjf6 (@ lkm6
k|Zg M o"/f]k dxfb]zsf] ;a}eGbf 7"nf] /fi6« s'g xf] < pQ/ M /l;of -!&)&%@)) ju{ ls= ld=_
k|Zg M /l;of s'g s'g b'O{ dxfb]zdf kb{5g\ < pQ/ M o"/f]k / Pl;of
k|Zg M o"/f]k dxfb]zsf] ;a}eGbf ;fgf] /fi6« jf ljZjsf] ;j} eGbf ;fgf] /fi6« s'g xf] < pQ/ M Eofl6sg l;6L, )=$ ju{ ls= ld=
k|Zg M o"/f]k dxfb]zdf e"kl/j]li7t /fi6«x?sf] ;+Vof slt /x]sf] 5 < pQ/ M !*
k|Zg M o"/f]k dxfb]zsf] ;a}eGbf nfdf] gbL s'g xf] < pQ/ M ef]Nkf
4
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
k|Zg M b]zfGt/sf] lx;fan] o"/f]k dxfb]z klZrdL uf]nf4{df k5{ eg] cIff+zsf] lx;fan] of] dxfb]z s'g uf]nf4{df k5{ <
pQ/ M pQ/L uf]nf4{
k|Zg M o"/f]k dxfb]zsf] ;aeGbf nfdf] kj{t z[+vnf s'g xf] < pQ/ M cfNk; kj{t

dxf;fu/ (Ocean) ;d'Gb|


dxf;fu/ eGgfn] k[YjLsf ;txdf kfgLn] 9fs]sf] ljzfn hnd08nsf] efunfO{ a'lemG5 . k[YjLsf] ;txsf] s'n If]qkmnsf] &)=* k|ltzt
-nueu &! k|ltzt_ efu hnd08nn] 9fs]sf] 5 . k[YjLsf] s'n kfgLsf] efudWo] sl/j *( k|ltzt -**=(k|ltzt_ dxf;fu/n] 9fs]sf]
5 . dxf;fu/ / ;d'b|sf] ulx/fO gfKg k|of]u ul/g] oGqnfO{ km]bf]ld6/ elgG5 . k[YjLdf k|zfGt, cfGw|, lxGb, s'd]?, ;'d]? u/]/ kfF rj6f
dxf;fu/ 5g\ . dxf;fu/ cGt{ut ;d'Gb| / vf8L kb{5g\ . dxf;fu/nfO{ k[YjLsf] 7"nf] hnsf] ?k klg elgG5 . dxf;fu/ sf] ulx/fO{
km]bd PsfO{df gflkG5 . Ps km]bd j/fj/ ^ lkm6 jf !=* ld6/ x'G5 . dxf;fu/sf] ulx/fO{ k|b{zg ug]{ /]vfnfO{ lxK;f]u|flkms se{
(Hypsographic Curve) elgG5 . dxf;fu/sf] ;Dk"0f{ cWoog ug]{ zf:qnfO{ ;d'Gb| lj1fg elgG5 .

dxf;fu/x?sf] ljj/0f
dxf;fu/sf] If]qkmn j=ls=ld cf}ift ulx/f] efu kfgL cGo
gfd ulx/fO{
k|zfGt !^ s/f]8 %& nfv $#)) ld dfl/ofgf $%=$ –lqe"h cfsf/
dxf;fu/ 6]«]G –:k]gsf kml8{g]G6 d]ungn] kQf nufPsf 7'nf] / ulx/f] dxf;fu/
– zfGt / ;f}Do
cfGw| * s/f]8 @$ nfv #&)) ld k'6f]l/sf] @# –S cfsf/ Sof/]laog l; jfl0fHo / Ao:t dxf;fu/
dxf;fu/ l4k – /x:do t6 – a/d'{8f lqsf]0f
–pQ/L w|'a\ b]vL blIfl0f w|'a ;Dd km}lnPsf] dxf;fu/

lxGb & s/f]8 #% nfv #()) ld hfef6«]Gr @)=% – cw{a[tsf/


dxf;fu/ – dg;'gL dxfu/
– t]nkfOg] dxf;fu/
s'd]? @ s/f]8 $$ nfv @$)) ld û & – blIf0f–w|ljo dxf;fu/
dxf;fu/ – lr;f]kfgLsf] dxf;fu/
;'d]?dxf;fu/ ! s/f]8 %( nfv !##) ld df]nl4k $ –pQ/ w|ljo dxf;fu/
– g'lgnf]kfgLsf] dxf;fu/

ljZjsf !) 7"nf ;d'b|x? (Seas)


gfd If]qkmn -ju{lsnf]ld6/_ cf};t ulx/fO{ -ld6/df_
!= ;fpy rfOgf ;L @(,&$,^)) !@))
@= Sof/]laog ;L @&,%#,))) @$))
#= e"dWo ;fu/ @%,)#,))) !$*%
$= a]l/ª ;L @@,^*,!*) $))
%= d]lS;sf] vf8L !%,$@,(*% !%))
^= ;L ckm cf]vf]TG;s !%,@&,%&) *$)
&= k"jL{o rfOgf ;fu/ !@,$(,!%) !*)
*= x8\;g\ j] !@,#@,#)) !@)
(= ;L ckm hfkfg !),)&,%)) !#&)
!)= s[i0f ;fu/ $,^!,(*) !!)

5
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
dxTjk"0f{ k|Zgx?
k|Zg M kfgLn] 9fs]sf] ljzfn hnefu nfO{ s] elgG5 < pQ/ M dxf;fu/ –
k|Zg M k[YjLsf] slt k|ltzt efu / If]qkmn kfgLn] cf]u6]sf] 5 < pQ/ M &)=* k|ltzt -sl/a &! k|ltzt_, #^ s/f]8 !! nfv $( xhf/ ((( ju{
ls= ld=
k|Zg M kfgLsf] s"n efu dWo] slt efu dxf;fu/n] cf]u6]sf] 5 < pQ/ M **=( k|ltzt
k|Zg M ;aeGbf 7"nf] dxf;fu/ s'g xf] < pQ/ M k|zfGt dxf;fu/, !^ s/f]8 %& nfv ju{ lsnf]ld6/

k|Zg M k|zfGt dxf;fu/df ;fgf 7"nf u/L slt 6fk' tyf åLkx? /x]sf 5g\ < pQ/ M @) xhf/
k|Zg M k|zfGt dxf;fu/n] k[YjLsf] s'n hnd08nsf] slt k|ltzt efu cf]u6]sf] 5 < pQ/ M $%=% k|ltzt -sl/a $^ k|ltzt_
k|Zg M k|zfGt dxf;fu/sf] ;aeGbf ulx/f] efu s'g xf] < pQ/ M lkmlnlkG; glhssf] dfl/ofgf 6]«Gr, !)(!! ld6/
k|Zg M k[YjLsf] pQ/L uf]nfb{df hn / :yn j/fj/ 5g\ eg] blIf0fL uf]nfb{df hdLgsf] eGbf kfgLsf] efu slt u'0ff a9L 5 <
pQ/ M sl/j !% u'0ff
k|Zg M k[YjLsf] w/ftn v'lDrg] / km}lng] qmddf k|zfGt dxf;fu/ jif]{gL sltsf b/n] v'lDrFb} uPsf] cg'dfg 5 < pQ/ M ! OGr
k|Zg M k|zfGt dxf;fu/nfO{ Pacific egL gfds/0f ug]{ JolQm sf] x'g\ < pQ/ M kml8{g]G8 d]ung :k]lg; cg';Gwfgstf{
k|Zg M k|zfGt dxf;fu/sf] cfsf/ s:tf] /x]sf] 5 < pQ/ M lqe'h
k|Zg M dfOqmf]g]l;ofdf s'g s'g 6fk' x? kb{5g\ < pQ/ M Carolines, Marshals, Gilbert / Ellicel
k|Zg M d]n]g]l;ofdf s'g s'g 6fk'x? kb{5g\ < pQ/ M Salomons, New Hebrides / Fiji
k|Zg M kf]lng]l;ofdf s'g s'g 6fk'x? kb{5g\ M pQ/ M Line Islan, Cook Society / Taumotu
k|Zg M OG8f]g]l;ofdf s'g s'g 6fk'x? kb{5g\ < pQ/ M Sumatra, Java / Borneo

k|Zg M k|zfGt dxf;fu/sf rf/ lsNnfx? s] s] x'g < k|Zg M ljZjsf] bf];|f] 7"nf] dxf;fu/ s'g xf] <
pQ/ M cfGw| dxf;fu/, * s/f]8 @$ nfv j= ls= ld
k|Zg M k[YjLsf] w/ftn v'Drg] / km}ng] qmddf cfGw| dxf;fu/ k|To]s jif{ sltsf b/n] km}nb}5 < pQ/M Ps OGr
k|Zg M s'n hn;txsf] slt k|ltzt efu cfGw| dxf;fu/n] cf]u6]sf] 5 < pQ/ M @# k|ltzt
k|Zg M cfGw| dxf;fu/sf] cf};t ulx/fO{ slt 5 < pQ/ M #&)) ld6/ -!@,))) lkm6_
k|Zg M cfGw| dxf;fu/sf] clwstd ulx/fO{ slt 5 < pQ/ M (,@)) ld6/
k|Zg M cfGw| dxf;fusf] ;a} eGbf ulx/f] :yfg s'g xf] < pQ/ M Ko'6f]{l/sf] åLk (Puertorico Deep)
k|Zg M cfGw| dxf;fu/ (Atlantic Ocean) sf] gfds/0f s;n] u/]sf x'g\ < pQ/ M k|frLg u|Lsjf;L
k|Zg M cfGw| dxf;fu/sf k|d'v ;fxfos gbLx? s'g s'g x'g\ <
pQ/ M /fOg, ;]g]un, gfOh/, s+uf], ;]G6n/]g;, ldl;l;kL, cd]hg / cf]l/gf]sf]
k|Zg M kfgLn] 8'j]sf] sd ulx/f] ;fd'lGb|s d}bfgnfO{ s] elgG5 < pQ/ M dxfåLlko tVtf
k|Zg M lxGb dxf;fu/nfO{ s'g pkgfdn] lrlgG5 < pQ/ M Ocean of Monsoon
k|Zg M lxGb dxf;fu/df ldl;g] k|d'v gbLx? s'gs'g x'g\ <
pQ/ M d]sË, d]gfd, u+|uf, a|Xdk'q, O/fjbL, l;Gw, l6lu|h / o'k|m]6;
k|Zg M Ocean of Monsoon eg]/ lxGb dxf;fu/nfO{ lrlgG5 eg] lxGb dxf;fu/.sf] csf]{ pkgfd s'g xf] <
pQ/ M …t]nsf] dxf;fu/Ú
k|Zg M lxGb dxf;fu/ jf6 pTklt eP/ jxg] jfo' nfO{ s'g jfo' elgG5 < pQ/ M dg;'lg jfo'
k|Zg M If]qkmnsf lx;fan] rf}yf] 7"nf] dxf;fu/ s'g xf] < pQ/ M s'd]? dxf;fu/, @ s/f]8 $$ nfv j= ls=ld=
k|Zg M s'd]? dxf;fu/sf] cf};t ulx/fO slt /x]sf] 5 < pQ/ M @$)) ld6/ -&()) lkm6_
k|Zg M s'd]? dxf;fu/n] k[YjLsf] s'n hnd08nsf] slt k|ltzt efu cf]u6]sf] 5 < pQ/ M & k|ltzt
k|Zg M s'd]? dxf;fu/sf] cfsf/ s:tf] /x]sf] 5 < pQ/ M j[Qfsf/
k|Zg M s'd]? dxf;fu/ s'gs'g dxf;fu/ ;Fu hf]l8P/ /x]sf]] 5 <pQ/ M k|zfGt / cfGw| dxf;fu/
k|Zg M blIf0f w'|jLo dxf;fu/sf pkgfn] lrlgg] dxf;fu/ s'g xf] < pQ/ M s'd]? dxf;fu/
k|Zg M cG6fs{l6sf dxfb]zsf] jl/kl/ km}lnP/ /x]sf] dxf;fu/ s'g xf] < pQ/ M s'd]? dxf;fu/ –
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf 7"nf] ;fu/ s'g xf] < pQ/ M ;fpy rfOgf ;fu/, @(,&$,^)) ju{ ls= ld=
k|Zg M ;fpy rfOgf ;fu/sf] ulx/fO{ slt /x]sf] 5 < pQ/ M !@)) ld6/
k|Zg M ljZjsf] bf];|f] 7"nf] ;fu/ s'g xf] < pQ/ M Sof/]ljog ;fu/, @& nfv %# xhf/ ju{ lsnf]ld6/
k|Zg M Sof/]laog ;fu/sf] ulx/fO{ slt /x]sf] 5 < pQ/ M @$)) ld6/
k|Zg M ljZjsf] t];|f] 7"nf] ;fu/ s'g xf] < pQ/ M e"dWo;fu/, @% nfv # xhf/ ju{ ls= ld=
k|Zg M e"dWo;fu/sf] ulx/fO{ slt /x]sf] 5 < pQ/ M !$*% ld6/
6
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
k|Zg M ljZjsf] rf}yf] 7"nf] ;fu/ s'g xf] < pQ/ M d]lS;sf] vf8L, !%,$@,(*% ju{ ls= ld=
k|Zg M d]lS;sf] vf8Lsf] ulx/fO{ slt /xs]f] 5 < pQ/ M !%)) ld6/
k|Zg M ljZjsf] 5}6f}+ 7"nf] ;fu/ s'g xf] < pQ/ M ;L ckm cf]vf]T;s, !%,@&,%&) j=ls=ld=
k|Zg M ;L ckm cf]vf]T;ssf] ulx/fO{ slt /x]sf] 5 < pQ/ M *$) ld6/
k|Zg M ljZjsf] ;ftf}+ 7"nf] ;fu/ s'g xf] < pQ/ M k"jL{ rfOgf ;fu/, !@,$(,!%) ju{ ls= ld=
k|Zg M dxf;fu/sf] dWo efudf kj{t >]0fL h:t} km}lnPsf] efunfO{ s] elgG5 <
pQ/ M dWo dxf;ful/o >[ª\vnf jf dxf;ful/o 8fF8f
k|Zg M ;"o{sf] ls/0f ;d'Gb|sf] slt ulx/fO{ ;Dd k'Ub5 < pQ/ M ^)) lkm6
k|Zg M km/flsnf] w]/} If]q cf]u6]sf] ulx/f] dxf;ful/o vf8nnfO{ s] elgG5 < [pQ/ M vfFjf
k|Zg M hdLgsf] ;txdf h:t} dxf;fu/sf] lkwdfx'g] r§fgsf cUnf cUnf :ylno e"–efunfO{ s] elgG5 <
pQ/ M ;fd'lGb|s kj{t
k|Zg M cToflws g'lgnf] kgf ePsf ;fu/x? s'g s'g x'g\ < pQ/ M nfn ;fu/, /f]d ;fu/ / kmf/:sf] vf8L
k|Zg M ;d'Gb|sf] hndf cf}ift slt k|ltzt g"lgnf]kgf kfOG5 < pQ/ M #=% k|ltzt
k|Zg M ;j} eGbf j9L g"lgnf] kgf / sd g"lgnf] kgf slt cIff+zdf /x]sf ;d'Gb|df kfOG5 <
pQ/ M @) b]lv $) l8u|L cIff+zdf a9L / $) b]lv () l8u|L cIff+zdf sd
w|'|j (Polar)
k|Zg M k[YjLsf] s]Gb|af6 pQ/–blIf0f x'g] u/L lvlrPsf] sfNklgs /]vfsf] tNnf] ljGb'nfO{ s] gfdn] lrlgG5 <
pQ/ M blIf0fL w'|j (South Pole)
k|Zg M k[YjLsf] s]Gb|af6 pQ/–blIf0f x'g] u/L lvlrPsf] sfNklgs /]vfsf] dflyNnf] ljGb'nfO{ s] gfdn] lrlgG5 <
pQ/ M pQ/L w'|j (North Pole)
k|Zg M k[YjLsf] w'|jLo efu sf] agf]6 s:tf] /x]sf] 5 < pQ/ M w|'jLo efu s]xL y]lKrPsf]
k|Zg M k[YjLn] ;"o{nfO{ kl/qmdf ug]{ sfNklgs af6f]nfO{ s] elgG5 < pQ/ M sIf (Orbit)
k|Zg M k[YjLnfO{ cfˆgf] cIf jl/kl/ 3'Dg slt ;do nfU5 < pQ/ M @$ 306f
k|Zg M blIf0f w|'j kQf nufpg] JolQm sf] x'g\ < pQ/ M /f]N8 PdG8 ;]g, ;g\ !((!, gj]{
k|Zg M pQ/L w'|j kQf nufpg] JolQm sf] x'g\ < pQ/ M /a6{ k]/L, ;g\ !()(, cd]l/sf
cIff+z (Latitude)
e'dWo /]vfsf] pQ/ jf blIf0fdWo] s'g} 7fpFsf] b'/LnfO{ cIff+z elgG5 . cIff+z k[YjLsf] s]Gb|df ag]sf] Tof] sf]0f xf] hf] e"dWo/]vfsf] pQ/ jf blIf0fl:yt
s'g} :yfg jf laGb'sf] sf]l8o b'/L nfO{ hgfpF5 . k[YjLsf] cIf / e"dWo /]vf;Fu ;dfgfGt/ x'g] u/L k"j{–klZrd lbzfdf lvlrPsf] sfNklgs !*) cf]6f
/]vfnfO{ cfIff+z elgG5 . e"dWo /]vfsf] pQ/df () l8u|L ;Dd cIff+z x'G5 . hDdf !*) l8u|L cIff+z /]vfx? x'G5 .e"ddWo/]lvo cIff+s ;aeGbf
nfdf] /]vf xf] . ) l8u|L cIff+znfO{ e"dWo/]vf elgG5 . e"dWo/]vf 0° cIff+z /]vf xf] . e"dWo/]vfaf6 hlt–hlt pQ/ jf blIf0flt/ uOG5 cIff+z
/]vfx? pltplt ;fgf] x'Fb} hfG5g\ / w'j| df k'Ubf ljGb' dfq /xG5 .
cIff+zdf ( l8u|L a/fa/ ^) ldg]6 x'G5 eg] ! ldg]6 a/fa/ ^) ;]s]08 x'G5 . @#=% pQ/L cIff+znfO{ ss{6 /]vf elgG5 . @#=% blIf0fL cIff+znfO{
ds/ /]vf elgG5 . ^^=% blIf0fL /]vfnfO{ s'd]? j[Q elgG5 . ^^=%pQ/L /]vfnfO{ ;'d]? j[[Q elgG5 . k|To]s b'O{ cIff+z /]vf larsf] km/s b"/L !!!
ls=ld x'G5 . s'g} :yfgsf] jf:tljs b'/L cIf+z jf6 kQf nufpg ;lsG5 . cIff+z /]vfx? !÷! l8u|Lsf] km/sdf x'G5g\ . cIff+z l8u|L, ldg]6 /
;]s]08 PsfO{df gflkG5 .cIff+z /]vf k'0f{j[Qsf/ x'G5 . cIff+z /]vfsf] pkof]lutf nfO{ lgDgfg';f/ b]vfpg ;lsG5 M

-s_ s'g} :yfg e"dWo]/]vfaf6 pQ/ jf blIf0fkl§ s'g b"/Ldf k5{ egL kQf nufpg]
-v_ xfjfkfgLsf] cj:yf kQf nufpg
-u_ s'g} ;dodf s'g} lglZrt 7fpFsf] lbg / /ft kQf nufpg
k|Zg M @#=% l8u|L pQ/L cIff+znfO{ s] elgG5 < pQ/ M ss{6 /]vf
k|Zg M @#=% l8u|L blIf0fL cIff+znfO{ s] elgG5 < pQ/ M ds/ /]vf
k|Zg M ^^=% l8u|L pQ/L cIff+znfO{ s] elgG5< pQ/ M ;'d]? j[Q
k|Zg M ^^=% l8u|L blIf0fL cIff+znfO{ s] elgG5 < pQ/ M s'd]? j[Q
k|Zg M k[YjLsf] ;txsf] s'g} lglZrt :yfgaf6 k[YjLsf] Jof;sf] ;f] 7fpFsf] ljkl/t :yfgnfO{ s] elgG5 < pQ/ M k|ltnf]d
k|Zg M ljZj dfglrqdf ;a}eGbf a9L prfOdf ljljwtf s'g cIff+zLo If]qdf /x]sf] 5 <
pQ/ M @) l8u|L pQ/L cIff+z b]lv %) l8u|L pQ/L cIff+z ;Dd
b]zfGt/ (Longitude)
k|wfgdWofGg /]vfsf] k"j{ klZrd s'g} sf]l0fs b"/LnfO{ b]zffGt/ elgG5 . b]zfGt/ sfNklgs /]vf xf] . k|wfg dWofGg /]vf z"Go l8u|L b]zfGt/ dflgG5 .
a]nfotsf] lu|gljrnfO{ cfwf/ dfgL pQ/L w|'jb]lv blIf0fL w'|j;Dd lvlrPsf] sfNklgs /]vfnfO{ k|wfg dWofGg /]vf elgG5 . o;nfO{ ) l8u|L b]zfGt/
/]vf klg elgG5 .
! l8u|L b]zfGt/sf] km/sdf $ ldg]6 x'G5 . b]zfGt/ cw{j[Qsf/ x'G5 . !*) l8u|L b]zfGt/ /]vfnfO{ cGt/fli6«o ltly /]vf elgG5 . b]zfGt/ /]vfx? hDdf #^) j6f
x'G5g\ . ! l8u|L b]zfGt/ a/fa/ e"dWo /]vfdf b"/L !!!=!@ lsnf]ld6/ x'G5 eg] w'|jdf ) ls=ld x'G5 . b]zfGt/ /]vfx? cw{j[t cfsf/sf x'G5g\ . !*) l8u|L
7
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
b]zfGt/ /]vfnfO{ cGt/fli6«o ltly /]vf elgG5 . ;do k|To]s ! l8u|L b]zfGt/df $ ldg]6sf] km/s x'G5 . k|To]s !% l8u|L b]zfGt/df ! 306fsf] lx;fasf] ;do
km/s kb{5 . lu|gjLrsf] ;dofnfO{ cfwf/ dfg]/ cGt/fli6«o ;dosf] lgwf{/0f ;g\ !**$ df ul/Psf] xf] . j|mf]gf]ld6/n] lu|gjLrsf] ;donfO{ b]vfpF5 . ) l8u|L
n08gaf6 ck/fÅg # ah] k|zf/0f u/]sf] BBC sf] ;dfrf/ *^ l8u|L !% ldg]6 k"jL{ b]zfGt/df g]kfndf ck/fÅg * ah]/ $% ldg]6df ;'Gg ;lsG5 . g]kfnsf]
k|fdfl0fs ;do lj=;+= @)$@ j}zfv ! b]lv nfu' ePsf] xf] . g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do *^ l8u|L !% ldg]6 k"jL{ b]zfGt/ /]vfsf] cfwf/df sfod ul/Psf] 5 .
g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do *^ l8u|L !% ldg]6 b]zfGt/df uf}l/z+s/ lxdfnnfO{ cfwf/ dfg]/ lgwf{/ ul/Psf 5 . g]kfnsf] k|fdffl0fs ;do u|Lgljr ldg6fOd eGbf
% 306f $% ldg]6sf] km/s 5 .
cGt/f{li6«o ltly/]vf
ljZjsf] ltlyldlt 5'6ofpg] !*) l8u|L b]zfGt/nfO{ cGt/f{li6«o ltly/]vf elgG5 . k[YjLsf] b}lgs ult Pj+ k[YjL uf]nfsf/ x'gfn] !*)° b]zfGt/ /]vf
kf/ ugf{ ;fy ltly, ldlt / af/ km/s kg{ hfG5 . !*)° sf] b]zfGt/ /]vfnfO{ cGt/f{li6«o ltly /]vf elgG5 . cfs[ltsf] lx;fan] cGt/f{li6«o ltly
/]vf afªuf]l6ªuf] /x]sf] 5 . u|lgjLr b]lv cGt/f{li6«o ltly /]vf;Ddsf] ;do !@ 306f km/s 5 . !*) l8u|L k"jL{ b]zfGt/ / !*) l8u|L klZrd
b]zfGt/df @$ 306fsf] cGt/ x'G5 . ) l8u|L b]zfGt/ /]vfb]lv !*) l8u|L klZrdL b]vfGt/df !@ 306f ;dosf] km/s kb{5 . ) l8u|L b]zfGt/
/]vfb]lv k"jL{ b]zfGt/df !@ 306f ;dosf] km/s kb{5 .
dxTjk"0f{ k|Zgx?
k|Zg M '0' l8u|L b]zfGt/b]lv !*) l8u|L k"jL{ b]zfGt/sf] ;dodf !@ 306f / klZrd b]zfGt/sf] ;dodf !@ 306f ;dosf] cGt/ x'G5 . o;/L !*)°
k"jL{ b]zfGt/ / !*)° klZrd b]zfGt/df slt cGt/ x'g] ub{5 <
pQ/ M @$ 306f
k|Zg M cGt/f{li6«o ltly/]vf kf/ ugf{;fy slt ;dosf] km/s u0fgf x'G5 < pQ/ M @$ 306f
k|Zg M lu|gjLrb]lv klZrddf !*)° ;Dd slt 306f ;Dd ;do l9nf] x'G5 < pQ/ M !@ 306f ;Dd
k|Zg M !° b]zfGt/ a/fa/ slt ;do x'G5 < pQ/ M $ ldg]6
k|Zg M #^)° df slt ;dosf] km/s k5{ < pQ/ M @$ 306f
k|Zg M cGt/f{li6«o ltly/]vf af+uf]l6+uf] lsg x'g] ub{5 < pQ/ M Pp6} :yfg jf b]zleq ltly, ldlt, ;do / af/df Ps?ktf Nofpg
k|Zg M cGt/f{li6«o ltly/]vf cGt/f{li6«o ;dembf/Lsf] cfwf/df ;fdfGotofM ;d'b|L If]qdf slt l8u|Ldf lvlrPsf] 5 <
pQ/ M l;wf !*)° df
k|Zg M cGt/f{li6«o ltly/]vf eGbf klZrdtkm{ ofqf ubf{ s'g lx;lfan] ofqf to ug'{k5{ < pQ/ M ! lbg 36fP/
k|Zg M cGt/f{li6«o ltly/]vf eGbf k"j{tkm{ ofqf ubf{ s'g lx;fan] ofqf to ug'{k5{ < pQ/ M ! lbg a9fP/
;do (Time)
s'g}klg b]zfGt/sf] cfwf/df lx;fa u/]/ lgsflnPsf] ;donfO{ :yfgLo ;do elgG5 . Ps b]zfGt/sf] :yfgLo ;donfO{ Pp6f b]zel/ dflgG5 eg]
To;nfO{ k|dfl0fs ;do elgG5 . a]nfotsf] lu|gjLr -0° b]zfGt/ /]vf_ nfO{ cfwf/ dfgL cGt/f{li6«o k|fdfl0fs ;do lgwf{/0f ul/Psf] 5 . cGt/f{li6«o
ltly/]vf kf/ ugf{;fy @$ 306fsf] ;do km/s x'G5 . cGt/f{li6«o ltly/]vf afÍf]l6Íf] cfsf/sf] 5 . lj=;+= @)$@ j}zfv ! ut] uf}l/z+s / lxdfnnfO{
cfwf/ dfgL *^° !%’ k"jL{ b]zfGt/ /]vfsf cfwf/df g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do lgwf{/0f ul/Psf] xf] . h'g lu|gaLr ldg6fOdeGbf % 306f $% ldg]6
rnfv /x]sf] 5 . cGt/f{li6«o ltly /]vfeGbf k"j{tkm{ ofqf ubf{ ! lbg a9fP/ / klZrdtkm{ ofqf ubf{ ! lbg 36fP/ ofqf to ug'{kb{5 .

;fs{ /fi6«?sf] g]kfnL ;do;Fusf] km/s


/fi6«x? 306f ldg]6 /fi6«x? 306f÷ldg]6
ckmuflg:tfg – !=!% e'6fg ± )=!%
dflNbE; – )M$% >Ln+sf – )=!%
a+unfb]z ± )M!% ef/t – )=!%
kfls:tfg – )M$%
ljleGg /fi6«x?sf] g]kfnL ;do;Fusf] km/s
cd]l/sf –!#=$% /l;of –!=$%
a]nfot –%=$% ci6]«]lnof ±%=!%
hfkfg ±#=!% Sofg8f –!)=$%
rLg ±@=!% hd{gL –$=$%
k|mfG; –$=$% a|flhn &=$%
l;+ufk'/ ±@=!% kf]r'{un –%=$%
xªsª ±@=!% g]b/Nof08 –$=$%
stf/ –@=$% a]lNhod –$=$%
;fpbL c/a –!=$% :jL6\h/Nof08 –$=$%
dn]l;of ±@=!% ax/fOg –@=$%
blIf0f clk|msf –#=$% s'j]t –@=$%
blIf0f sf]l/of ±#=!% pQ/ sf]l/of ±#=!%
yfONof08 ±!=!% Oh/fon –#=$%
8
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
8]gdfs{ –$=$% gj]{ –$=$%
dxTjk"0f{ k|Zgx?
k|Zg M lu|gjLrsf] ;donfO{ cfwf/ dfgL cGt/f{li6«o ;dosf] lgwf{/0f slxn] ul/Psf] lyof] < pQ/ M ;g\ !**$
k|Zg M cGt/f{li6«o k|fdfl0fs ;do s'g 7fpFsf] ;donfO{ cfwf/ dfgL lgwf{/0f ul/Psf] 5 < pQ/ M a]nfotsf] lu|glar -0° b]zfGt/ /]vf_
k|Zg M lu|gljr ldg6fOd eGbf g]kfnsf] ;do slt l56f] /x]sf] 5 < pQ/ M % 306f $% ldg]6
k|Zg M g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do s'g :yfgnfO{ cfwf/ dfgL lgwf{/0f ul/Psf] 5 < pQ/ M uf}/Lz+s/ lxdfn
k|Zg M slt l8u|Lsf] b]zfGt/ /]vfsf cfwf/df g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do lgwf{/0f ul/Psf] xf] < pQ/ M *^ l8u|L !% ldg]6 k"jL{ b]zfGt/ /]vf
k|Zg M *^°!%' ldg]6 k"jL{ b]zfGt/ /]vfsf cfwf/df to ul/Psf] k|fdfl0fs ;do slxn]b]lv nfu" ePsf] xf] <
pQ/ M lj= ;+= @)$@ j}zfv !
k|Zg M lbgsf] 7Ls !@ ah] ;"o{ 7Ls dfly x'Fbf lgwf{/0f ul/g] ;do nfO{ s] elgG5 <
pQ/ M :yfgLo ;do
pQ/ M g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do ef/tsf] k|fdfl0fs ;doeGbf slt l56f] /x]sf] 5 <
pQ/ M – !% ldg]6
k|Zg M g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do cd]l/sfsf] k|fdfl0fs ;doeGbf slt l56f] /x]sf] 5 <
pQ/ M !) 306f $% ldg]6
k|Zg M g]kfnsf] k|fdfl0fs ;do hfkfgsf] k|fdfl0fs ;doeGbf slt l9nf] /x]sf] 5 <
pQ/ M # 306f !% ldg]6
b"/L (Distance)

s'g} b'O{ :yfg jf j:t'aLrsf] ;a}eGbf l;wf /]vfn] hf]8]sf] efunfO{ b'/L elgG5 . b'/LnfO{ nDjjt / lIflth u/L b'O{ efudf ljefhg ug{ ;lsG5 .
b'/LnfO{ d]l6«s k|0ffnLcg';f/ ;]lG6ld6/,ld6/, lsnf]ld6/ tyf lj|l6z k|0ffnLcg';f/ OGr, uh, dfOn cflb PsfOdf gflkG5 . e"dWo /]vLo If]qdf !!!
ls=ld= sf] b'/Ldf b]zfGt/ /]vf /x]sf x'G5g\ eg] w|'jdf Pp6} ljGb'df /x]sf x'G5g\ . !° ˜ !!! ls=ld= x'G5 eg] !’˜ !=*% ls=ld= b'/L x'G5 .
b"/Lsf] lgwf{/0f
Pp6} b]zfGt/ /]vfdf k/]sf s'g} 7fpFsf] cIff+z yfxf ePdf tL b'O{ 7fpFsf] b"/L lgDgfg';f/ kQf nufpg ;lsG5 M
s_ lbOPsf b'O{ :yfg Pp6} uf]nf4{df k/]df a9L cIff+zaf6 sd cIff+zsf] c+s 36fpg] . olb lbOPsf pQ/ / blIf0f uf]nf4{df kg]{ ePdf b'j}
cIff+zsf] c+s hf]8\g] .
v_ o;/L hf]8]/ jf 36fP/ cfPsf] c+snfO{ !!! n] u'0fg u/]df lsnf]ld6/df b"/L kQf nfU5 .
!° = !!! ls=ld=
!' = !=*% ls=ld=
dxTjk"0f{ k|Zgx?
k|Zg M s'g} b'O{ :yfg jf j:t'aLrsf] cfk;L cGt/nfO{ s] elgG5 <
pQ/ M b'/L
k|Zg M b"/LnfO{ slt lsld;n] JoQm ug{ ;lsG5 <
pQ/ M @ -nlDao b"/L / lIfltlho b"/L_
k|Zg M b'O{ a]Unf–a]Un} ;txdf /x]sf] :yfg jf j:t'sf] km/snfO{ s] elgG5 <
pQ/ M nDajt b"/L
k|Zg M s'g} j:t'sf] prfO jf ulx/fO{ s'g b"/Ldf dfkg ul/G5 <
pQ/ M nDajt b"/L -kj{tsf] prfO, ;d'b|sf] ulx/fO{ cflb_
k|Zg M Pp6} ;txdf /x]sf :yfg jf j:t'sf] aLrsf] km/snfO{ s] elgG5 <
pQ/ M lIflth b"/L
k|Zg M 6]k jf hlGh/af6 gfKg g;lsg] b"/LnfO{ s;/L dfkg ul/G5 <
pQ/ M sf]0fdf JoQm u/]/
k|Zg M 6]k af6 gfKbf d]l6«s k|0ffnLcg';f/ b"/LnfO{ s'g PsfOdf JoQm ul/G5 <
pQ/ M ;]lG6ld6/, ld6/, lsnf]ld6/ cflb
k|Zg M la|l6z k|0ffnLcg';f/ b"/LnfO{ s'g PsfOdf JoQm ul/G5 <
pQ/ M OGr, uh, dfOn cflb

9
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
ljZjsf k|d'v kj{tdfnf

kj{tdfnf dxfb]z b]z


lxGbs'z kj{t dfnf Plzof kfls:tft, ckmuflg:tfg
sf/fsf]/d kj{t dfnf Plzof ckmuflg:tfg, kfls:tfg
s'nzfg kj{t dfnf Plzof rLg
/sL kj{t dfnf pQ/ cd]l/sf USA, Sofg8f
cfNk; kj{t dfnf o'/f]k k|mfG;, :jLh/Nof08
Pl08h kj{t dfnf blIf0f cd]l/sf lrnL, ch]{lG6gf
P6n; kj{t dfnf clk|msf df]/Ssf]
kfdL/ kj{t dfnf Plzof tflhls:tfg, rLg
n2fv kj{t dfnf Plzof rLg, ef/t
ljZjsf k|d'v r'r'/fx?

gfd b]z prfO -ld6/_ kj{t >]0fL


!= ;u/dfyf g]kfn *,*$* lxdfno -v'Da'_
@= dfpG6 s] @ -u8\ljg cl:6g_ kfls:tfg *,^!! sf/fsf]/d
#= s~rgh+3f g]kfn %,^*^ lxdfno
$= Nxf]T;] g]kfn *,%!^ lxdfno
%= dsfn' g]kfn *,$^# lxdfno
^= rf]o' g]kfn *,@)! lxdfno
&= wf}nflu/L g]kfn *,!^# lxdfno
*= dgf:n' g]kfn *,!^# lxdfno
(= g+uf kj{t ef/t *,!@% lxdfno
!)= cGgk"0f{ g]kfn *,)^* sf/f]sf]/d
!!= uf;|]j'd k|yd *,)$& sf/fsf]/d
!@= a|f]8lks k|yd *,)$& sf/fsf]/fd
!#= uf;|]j'd låtLo *,)#$ sf/fsf]/d
!$= l;;f kfª\df *,)!# lxdfno

& dxfb]zsf & ;jf]{Rr lzv/x?

dxfb]z lzv/ prfO -ld6/_


!= Pl;of ;u/dfyf **$*
@= blIf0f cd]l/sf PsfGsfu'cf ^(^@
#= pQ/ cd]l/sf d]lsGn] ^!($
$= clk|msf lslndf~h/f] %*(%
%= cG6fs{l6sf leG;g Dofl;km $*(@
^= o'/f]k dfpG6 Pna|['h %^##
&= c:6]]«lnof sf]l:so':sf] @$$#

dxTjk"0f{ k|Zgx?
k|Zg M ljZjsf] ;jf{lws cUnf] kj{tdfnf s'g xf] < pQ/ M lxdfno kj{t
k|Zg M lxdfno kj{tdfnf s'g dxfb]zdf kb{5 < pQ/ M Pl;of
k|Zg M lxdfno kj{tdfnf s'g s'g b]zdf kb{5 < pQ/ M g]kfn, ef/t, rLg, e'6fg / kfls:tfg
k|Zg M ljZjsf] ;a}eGbf nfdf] kj{tdfnf s'g xf] < pQ/ M Pl08h kj{tdfnf
k|Zg M Pl08h kj{tdfnfsf] nDjfO slt /x]sf] 5 < pQ/ M &@)) ls= ld=
k|Zg M s'g kj{tdfnfnfO{ ;DkGg kj{tdfnf eg]/ lrlgG5 < pQ/ M Pl08h
k|Zg M ljZjdf ;jf{lws kmf]6f] lvlrPsf] / lrn]vgf ul/Psf] kxf8 s'g xf] < pQ/ M km'hL -hfkfg_
k|Zg M lxGb', af}4 / O:nfd wdf{jnDjLx?sf] cf:yfsf] s]Gb| dflgg] P8D; lks gfds kxf8 sxfF /x]sf] 5 < pQ/ M >Ln+sf
k|Zg M ;d'b|leqsf] pRr kj{tdfnf s'g xf] < pQ/ M sl8n]/f
10
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
d?e"ld
afn'j}jfn'jf ePsf], kfgL gePsf] ;'Vvf cg'j{/ e"dLnfO{ d?e"dL elgG5 . Pl;ofsf] ;j}eGbf 7"nf] d?e"dL uf]aL d?e"dL xf] eg] ljZjs} 7"nf] d?e"dL clk|msf
dxfb]zsf] ;xf/f d?e"dL xf] . d':tfª nfO{ g]kfnsf] d?e"dL eg]/ lrlgG5 .
dxTjk"0f{ k|Zgx?

k|ZgM d?e"ld s:tf] hdLgnfO{ elgG5 < pQ/ M kfgL gePsf] Hofb} ;'Vvf Pj+ cg'j{/ hdLg
k|Zg M jftfj/0fdf k/]sf] gsf/fTds c;/sf sf/0f df6f]sf] pj{/fzlQm Pj+ pTkfbsTjdf sdL cfpg] cj:yfnfO{ s] eg]/ lrlgG5 < pQ/ M
d?e"lds/0f
k|Zg M ;fdfGotof d?e"ldnfO{ slt efudf afl8Psf] 5 <pQ/ M @ -afn'jfofo'Qm d?e"ld / r§fgL d?e"ld_
k|Zg M g]kfnsf] d?e"ld eGgfn] s'g 7fpFnfO{ lrlgG5 < pQ/ M d':tfª
k|Zg M s'g xfjfkfgLnfO{ zLt d?e"ld tyf t];|f] w'|j{sf] xfjfkfgLsf] ?kdf lnOG5 < pQ/ M 6'G8«f xfjfkfgL
k|Zg M g]kfnsf] klZrdL efudf rNg] tftf] xfjf …n"Ú sxfFaf6 cfpF5 < pQ/ M ef/tsf] yf/ d?e"ldaf6
k|Zg M ljZjsf] ;aeGbf 7"nf] d?e"ld s'g xf] < pQ/ M clk|msfsf] ;xf/f d?e"ld
k|Zg M blIf0f cd]l/sfsf] ;a}eGbf 7"nf] d?e"ld s'g xf] < pQ/ M kf6f]uf]lgog d?e"ld
k|Zg M :k]gsf] /fhwfgL d]l8«8df d?e"ld Go"gs/0f;DaGwL ;Dd]ng slxn] ;DkGg eof] < pQ/ M ;]K6]Da/ #–$, @))&
k|Zg M g]kfnsf] d?e"ldsf] k|b]z eg]/ s'g nfO{ lrlgG5 < pQ/ M lxdfnL k|b]z
e"sDksf d'Vo b'O{ If]qx?

s_ k|zfGt dxf;fu/ jl/kl/sf df]8bf/ kj{t >]0fLx? M pQ/ / blIf0f cd]l/sfsf] klZrdkl§, /sL / PlG8h kj{t tyf Pl;osf] k"j{kl6, hfkfg,
lkmlnlkG;, OG8f]g]l;of, Go'lugL / Go'lhNofG8sf 6fk'x?
v_ Pl;ofsf] lxdfno kj{t >]0fL / o'/f]ksf] cfNk; kj{t >]0fL

ljZjsf !) 7"nf e'sDkx¿


:yfg ldlt -;g\ df_ /]S6/ :s]n
lrnL !(^) d] @@ (=%
cn:sf, cd]l/sf !(^$ dfr{ @* (=@
PlG6Pgf]s 6fk' !(%@ dfr{ ( (=!
;'dfqf, OG8f]g]l;of @))$ gf]e]Dj/ $ (=)
sfdr6sf, /l;of !(%@ gf]e]Dj/ $ (=)
tf]xf]s", hfkfg @)!! march 11 (=)
OSj]8/ !()^ hgj/L #! *=*
/]6 6fk' !()^ km]a|'j/L $ *=&
rLg / ef/t l;dgf !(%) cui6 !% *=^
sfdr6\sf, /l;of !(%) k|m]a|'j/L *=^
-gf]6M g]kfndf lj= ;+= !**) df &=* /]S6/ :s]n, lj= ;+= !(() df *=# /]S6/ :s]n / lj= ;+= @)$% df ^=% /]S6/ :s]nsf] e'sDk uPsf] lyof] ._
k|Zg M e"sDk eg]sf] s] xf] <
Hjfnfd'vL (Volcano)
e"ue{sf] tftf] kbfy{ x? k[YjLsf] ;tx tkm{ cfpg] ;DlGwt ;j} k|s[ofnfO{ Hjfnfd'vL elgG5 . Hjfnfd'lv k[YjLsf] cfGtl/s txdf /x]sf Uof;, nfef,
kbfy{ k[YjLsf] jflx/L w/ftndf cfP/ :ki6 ?kdf k|s6x'g] k|s[of xf] . k[YjLsf] lelq ;txdf ePsf r§fg, vlgh h:tf kbfy{ cToflws tfksf] sf/0f
klUnP/ t/n cj:yfdf /x]sf x'G5g h;nfO{ DofUdf elgG5 . Hjfnfd'lvsf k|sf/ x? o; k|sf/ 5g\ M
-s_ ;lqmo cyf{t hfu[t Hjfnfd'vL M kUn]sf] r§fg, Uof;, v/fgL, lznfv08 cflb kbfy{x? nuftf/ aflx/ lgl:s/xg] Hjfnfd'vL xf] . O6fnLsf] P6gf
/ xjfO 6fk'sf] df}gfcf]nf s:tf] k|s[ltsf Hjfnfd'vL o;sf pbfx/0f x'g .
-v_ d[t Hjfnfd'vL M s'g} a]nf lj:kmf]6g eP/ xfn aGb eO;s]sf] / kl5 lj:kmf]6g x'g] ;Defjgf gePsf] Hjfnfd'vL xf] . O/fgsf] sf]x ;'Ntfg /
Dofgdf/sf] kf]kf kj[t s'g k|s[ltsf Hjfnfd'vL o;sf pbfx/0f x'g\ .
-u_ ;'if'Kt Hjfnfd'vL M s'g} ;dodf rfn' x'g] / s'g} ;dodf aGbh /xg] Hjfnfd'vL xf] . O6fnLsf] lj;'leP; Hjfnfd'vL / sfsf6f]jf Hjfnfd'vL
o;sf pbfx/0f x'g\ .
tfn÷lxdftn
rf/}lt/af6 hldng] 3]l/Psf] kfgLsf] efu tfn (Lake) elgG5 . kfgLsf] k|s[ltcg';f/ tfnnfO{ :jR5 kfgLsf] tfn / g'lgnf] kfgLsf] tfn u/L b'O{
efudf ljefhg ul/Psf] 5 . tfnsf] lgdf{0f lgDgfg';f/ x'G5 M

11
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
s_ e"sDkaf6 aGg] tfnM e"sDk hfFbf ;txdf vfgN8f] k/L aGg] tfn .
v_ b/f/ j]zL tfnM e"sDksf sf/0f w/ftnsf] efu wl;P/ ;f] vf8ndf kfgL hDdf eO{ aGg] tfn .
u_ lxdfnL tfn M lxdgbLn] 7"nf 7"nf r§fg pKsfpFbf aGg] vfN8fx?v'N8Ldf kfgL hDdf eP/ aGg] tfn .
3_ lxdf]9 tfnM lxdgbLn] aufP/ NofPsf] lxdf]9n] gbLnfO{ /f]sL aGg hfg] tfn .
ª_ Hjfnfd'vL tfn M d[t Hjfnfd'vLsf] s]6/df jiff{sf] kfgL hDdf eO{ aFg] tfn .
r_ Hjfnfd'vL tfn M Hjfnfd'vL ljikmf]6g x'Fbf lg:sf] nfefn] gbLsf] kfgL y'lgP/ aGg] tfn .
5_ pktfn jf ;fgf tfn M ;d'b\sf] 5fnn] NofPsf] afn'jf emf/kft cflb vf8Lsf] ;fFu'/f] d'vdf y'lk|g hfFbf aGg] tfn jf pktfn
h_ aonh'/] tfn M d}bfgL cj:yfdf af9L cfPsf] a]nf gbLn] 3'dfp/f] dfu{nfO{ 5f]8]/ l;wf dfu{ agfO{ aUbf k'/fgf] dfu{df kfgL y'lgP/
lgdf{0f x'g] tfn .
em_ lqsf]0f tfn M b'O{ lxdgbL cfk;df ldNbhf gbLsf aLrfdf kfgL y'lgP/ aGg] tfn .
`_ 3f]ng tfn M r'g 9'+ufn] ag]sf] w/ftndf kfgLn] r'g nufP/ n}hfFbf leqL efu vf]qmf] eO{ dflysf] efu wl;P/ vf8n agL lgdf{0f x'g]
tfn .
ljZjsf % 7"nf tfnx?
gfd If]qkmn -ju{ lsnf]ld6/_ ulx/fO{ -ld6/df_
!= Sofl:kog -?;–O/fg_ #,($,@(( ($^
@= ;'k]l/og tfn -cd]l/sf–Sofg8f_ *@,@!$ $)^
#= leS6f]l/of tfn -tfGhflgof–ol'ufG8f_ ^(,$*% *@
$= p/fn tfn -?;_ ^^,$%& ^*
%= x'/f]g -cd]l/sf–Sofg8f_ %(,%(^ @@(
ljZjsf cUnf em/gfx?
em/gf prfO -ld6/_ :yfg
!= PGh]n (Angel) (&( blIf0f clk| m sf
@= 7'h]nf (Tugela) blIf0f clk|msf
#= So'gfg (Cuquenan) ^!) e]g]Hj]nf
$= ;'b/NofG8 (Sutherland) %*) Go'lhNofG8
%= tfsfsfjf (Takkakawa) %)# British Columbia
^= Ribbon $(! Soflnkmf]lg{of
&= Upper Yosemite $#^ Soflnkmf]lg{of
*= ufefgL{ (Gavarnie) $@@ k|mfG;
(= e]l6; kmf]; (Vertisfoss) #^^ gj]{
!)= lj8f]l6o;{ (Widows' Tears) #%& Soflnkmf]lg{of
!!= :6fpjfr (Staubbach) #)) :jL6\h/NofG8
!@= ldl8n Sof;s]8 (Middle cascade) !!& Soflnkmf]lg{of
!#= lsª P8jf8{ ci6d @%( ufogf
!$= h]/f]:kf @%# ef/t
!%= s}6f]/L @%! ufogf
!^= :sfOhL (Skykje) @%) gj]{
!&= sfnfDaf] (Kalambo) @!( tfGhflgof / hflDaofsf] ;Ldf If]qdf
k|Zg M ;do / jfo'sf] :jefjcg';f/ jfo'nfO{ slt efudf ljefhg ug]{ ul/Psf] kfOG5 <
pQ/ M $ - u|xsf jfo' jf :yfoL jfo' , cfjlws jfo' , cfsl:ds jfo' / :yfgLo jfo'
k|Zg M u|x?kL k[YjLsf ;txdf lgoldt?kn] lglZrt lbzf eO{ axg] jfo'nfO{ s] gfdn] lrGg] ul/Psf] x'G5 <
pQ/ M u|xsf jfo'
k|Zg M u|xsf jfo' afx|} dlxgf k|foM lgoldt?kn] axg] x'gfn] o;nfO{ csf]{ s] gfdn] k'sfl/G5 <
pQ/ M :yfoL jfo'
k|Zg M u|xsf jfo' slt lsl;dsf 5g\ <
pQ/ M # -jfl0fHo, klZrdL / w'|jLo jfo'_
k|Zg M cwf]{i0f pRr rfkk]6Laf6 e"dWo/]vLo Go"g rfkk]6Llt/ lgoldt?kn] axg] jfo'nfO{ s] gfdn] lrlgG5 <
pQ/ M jfl0fHo jfo'
k|Zg M jfl0fHo jfo' s'g lgodcg';f/ axG5 <
pQ/ M km]/nsf] lgod
12
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
k|Zg M ;fdfGotof Jofkfl/s jfo'sf] ult slt x'G5 <
pQ/ M k|lt306f !^ b]lv @$ ls= ld= ;Dd
k|Zg M jfl0fHo jfo' pQ/L uf]nf4{df pQ/ k"jL{ lbzfaf6 axG5 eg] blIf0fL uf]nf4{df s'g lbzfaf6 axG5 <
pQ/ M blIf0fk"jL{ lbzfaf6
k|Zg M jfl0fHo jfo' w/ftn glhs} eP/ 7G8f e"efuaf6 udL{ e"efult/ axg] x'gfn] o;sf] k|s[lt s:tf] x'G5 <
pQ/ M ;'Vvf
k|Zg M e"dWo/]vLo If]qaf6 tft]/ xn'sf eO{ dlfy p7]sf] xfjf nueu !%)) ld6/sf] prfOdf k'u]kl5 qmdzM ;]nfP/ z'is tyf ux|f}+ eP/ cwf]{i0f
pRr rfkk]6Ldf cf]n{g] jfo'nfO{ s] eg]/ lrlgG5 <
pQ/ M ljk/Lt jfl0fHo jfo'
k|Zg M ljk/Lt jfl0fHo jfo' pQ/L uf]nf4{df blIf0f klZrd lbzfaf6 axG5 eg] blIf0fL uf]nf4{df s'g lbzfaf6 axG5 <
pQ/ M pQ/klZrd
k|Zg M ljk/Lt jfl0fHo jfo' …jfl0fHo jfo'Ú eGbf lgDg tLg s'/fdf ljk/Lt :jefjsf] 5 M
pQ/ M
-s_ jfl0fHo jfo'sf] pN6f] lbzftkm{ axG5 .
-v_ jfl0fHo jfo'sf] dflyaf6 axG5 .
-u_ lgDg rfksf] If]qaf6 pRr rfksf] If]qtkm{ axG5 .

dg;'g (Monsoon)

k|Zg M Ct'cg';f/ axg] jfo'nfO{ s] elgG5


pQ/M df};dL jfo'
k|Zg M lu|id Ct'df ;d'b|af6 hldgtkm{ / lxpFb Ct'df hldgaf6 ;d'b|tkm{ axg] jfo' sf] gfd s] xf]<
pQ/ M dg;'gL jfo'
k|Zg M k[YjLdf dg;'gL jfo'sf] d'Vo If]q s'g s'g /x]sf] 5 <
pQ/ M Pl;ofsf] blIf0fk"jL{ efu -ef/t, a+unfb]z, >Ln+sf, kfls:tfg, g]kfn, DofGdf/, rLg, hfkfg cflb_
k|Zg M dg;'gL jfo' slt k|sf/sf x'G5g\ <
pQ/ M b'O{ -lu|idsfnLg dg;'g / zLtsfnLg dg;'g
k|Zg M jiff{ u/fpg] cfb| cyf{t\ jfikk"0f dg;'g s'g xf] <
pQ/ M u|LidsfnLg dg;'g
k|Zg M zLtsfnLg dg;'g s:tf] k|s[ltsf] /x]sf] x'G5 <
pQ/ M ;'Vvf
k|Zg M s'g k|sf/sf] jfo'sf] pTklQ / axg] lbzf hldg / kfgLsf] tfGg] / ;]nfpg] k|lqmof;Fu ;DalGwt 5 <
pQ/ M dg;'gL jfo'
k|Zg M lxpFbdf 708f / u|Lidf udL{ x'g' s'g hnjfo' s'g xf] <
pQ/ M dg;'gL hnjfo'
k|Zg M g]kfndf dg;'gL jfo' s'g hnIf]qaf6 ;'? x'G5 <
pQ/ M lxGb dxf;fu/, a+ufnsf] vf8L
k|Zg M g]kfndf dg;'gL jfo'sf] ;'?jft sxfFaf6 x'G5 <
pQ/ M k"jL{ g]kfn

k|Zg M g]kfndf dg;'gL jfo' k"j{df ;'? ePsf] slt ;do kl5 klZrddf k'Ub5 <
pQ/ M ! dlxgf
k|Zg M n]sfnL xfjfkfgL s'g If]qdf kfOG5 <
pQ/ M lelq lxdfndf
k|Zg M 6'G8«f xfjfkfgL s'g If]qdf kfOG5 <
pQ/ M d"Vo lxdfn
k|Zg M zLt d?e"ld s'g k|sf/sf] xfjfkfgL ePsf] If]qnfO{ elgG5 <
pQ/ M 6'G8«f xfjfkfgL
k|Zg M 708f ;dl;tf]i0f xfjfkfgL sfxfF kfOG5 <
pQ/ M dfxfef/tsf] pRr efu / lxdfnsf] tNnf] efu
k|Zg M Gofgf] ;dl;tf]i0f xfjfkfgL sfxfF kfO{G5 <
13
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
pQ/ M r'/]sf] dflyNnf] efu / dxfef/tsf] dWo efu
k|Zg M dg;'gL jfo' lxpFbdf s;/L jxG5 <
pQ/ M :yn dfu{ jf6 ;d'Gb| tkm{
k|Zg M ;d'Gb|L jfo' eg]sf] s] xf] <
pQ/ M ;d'Gb| jf6 hdLg lt/ jxg] jfFo'

ljZjsf] e"uf]n;DaGwL ljljw hfgsf/L


ljZjsf kfFr 7"nf] /fi6«x?
b]z If]qkmn -j=ls=ld=_ b]z If]qkmn -j=ls=ld=_
!= ?; !,&),&%,))) @= Sofg8f ((,&^,!*^
#= cd]l/sf (^,#!,$!* $= rLg (%,&@,())
%= a|flhn *%,$&,$)$

ljZjsf kfFr ;fgf d'n's -If]qkmn cfwf/df_

Eofl6sg l;6L )=$$ o'/f]k


df]gfsf] !=% o'/f]k
gfp? @!=#) blIf0f k|zfGt
6'efn' @$=)) blIf0f k|zfGt
;fg dfl/gf] ^@=)) o'/f]k

hg;+Vofsf cfwf/df !) 7"nf] /fi6«x?

qm=;+= b]z hg;+Vof


!= rLg ! ca{ ## s/f]8
@= ef/t ! ca{ @! s/f]8
#= cd]l/sf #! s/f]8
$= OG8f]g]l;of @$ s/f]8
%= a|flhn @) s/f]8
^= kfls:tfg !* s/f]8
&= a+unfb]z !% s/f]8
*= gfOh]l/of !% s/f]8
(= /l;of !# s/f]8
!)= hfkfg !@ s/f]8

dxfb]zsf cfwf/df ;aeGbf 7"nf / ;fgf b]z

dxfb]z 7"nf] ;fgf]


Pl;of rLg dflNbE;
o'/f]k ?; Eofl6sg l;6L
clk|msf ;'8fg ;];]N;
pQ/ cd]l/sf Sofg8f ;]G6 ls6\; PG8 g]lj;
blIf0f cd]l/sf a|flhn l6«lgbfb
c:6]«lnof c:6]«lnof gfp?
ljleGg b]z tyf zx/x?sf] kl/jlt{t gfd

k'/fgf]gfd gofF gfd k'/fgf] gfd gofF gfd


cljl;lgof Olyof]lkof k]lsª a]lhª
c+uf]/f c+sf/f k]qf]ub n]lggu|fb
ck/ef]N6f als{gfkmf;f] kmf]{;f tfOjfg
p|Q/L /f]8]l;of hflDjfo j':tf]NofG8 n];f]yf]
14
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Pln;] cfONofG8 6'efn' j]o'ofgNofG8 af]T:jfgf
s+uf] hfo/ la|l6; ufogf u'ofgf
sDk'lrof sAdf]l8of dnfof dn]l;of
lqml:6gf cf]:nf] d];f]kf]65fldof O/fs
sG:6]lG6kf]n O:tfDj'n jdf{ DofGdf/
uf]N8sf]:6 3fgf af6fleof hsftc{
8r ufogf ;'l/gfd /f]8]l;of lhDafaf]
8r O:6 OlG8h OG8f]g]l;of l;od yfONofG8
Dacca Dhak l;nf]g >Ln+sf
lgKkg hfkfg :k]lg; u'ogf OSj]6f]l/on u'ogf
Gof;fNofG8 dnfjL :6flngu|fn ef]Nuf]u|fb
tfGhflgofsf PG8 h+lhjf/ tfGhflgof :nf:j]/L x/f/]
blIf0f klZrd clk|msf gfldljof ;}uf]g xf]lr ldGx l;6L
bxf]dL j]lg xNofG8 g]b/NofG8
kl;{of O/fg

k|d'v ef}uf]lns pkgfdx?


Empire City Go"of]s{
Sj]s/ l;6L (Quaker City) lkmnf8]lNkmof -cd]l/sf_
sFuf?sf] e"ld c:6]«lnof
uugr'DaL ;x/ Go'sf]s{ -cd]l/sf_
s]ssf] b]z :s6NofG8
cd/ ;lxbx?sf] ;x/ /f]d
u'nfjL ;x/ hok'/ -ef/t_
cFWof/f] dxfb]z clk|msf
cl/]ljog ;fu/sL dxf/fgL sf]lrg -ef/t_
cfF;'sf] 9f]sf aj]n d08j -h]?;]nd_
Oltxf;sf] jQL (Lamp of History) o'gfg -lu|;_
O+uNofG8sf] au}+rf s]G6 -a]nfot_
pQ/sf] e]lg; :6sxf]d -:jL8]g_
u]6 j] ckm OlG8of d'DaO{
Hof]ltsf] 6fk' ax/fOg
b/jf/x?sf] ;x/ sf]nsftf
blIf0fsf] la|6]g Go'lhNofG8
gfOn gbLsf] e"dL ld>
lgnlu/Lsf] /fgL s'Gg'/
Never Land pQ/ cd]l/sfsf] t[0fe"ld
kGgfsf] åLk cfo/NofG8
kljq e"ld h]?;]nd, Kofn]l:6g
kfFr gbLsf] e"ld kGhfj
Great White Way a|fG8j] -Go'of]s{, cd]l/sf_
r§fgsf] ;x/ (Granite city) cjfl8{g -:s6NofG8_
r6\ofªsf] b]z e'6fg
rfFbLsf] ;x/ clHno;{
5fofFbf/ ?vsf] b]z Sofg8f
k'8\sf] b]z g]b/NofG8
k"j{sf] u|]6 la|6]g hfkfg
k"j{sf] e]lg; sf]lrg, ef/t
k[YjLsf] dfgjLo e"dWo/]vf lxdfno
kmnk"mnsf] ju}+rf e"dWo;fu/Lo If]q
k"mnsf] ;x/ ˆnf]/]G; -O6fnL_
15
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
o'/f]ksf] lj/fdL 6sL{
of]uLsf] /fHo sf]l/of
/+uLg skf; pAhfpg] b]z ?;
;"gf}nf pmg ePsf] b]z c:6]«lnof
n8fs'x?sf] b]z g]kfn
Nofªsf] 6fk' hlGhjf/
NofG8 ckm uf]N8g kmfOj/ kfls:tfg
a+ufnsf] b'Mv bfdf]b/ gbL
ahf/x?sf] ;x/ (City of market) sfo/f]
alh{t ;x/ Nxf;f
jfOG8L l;6L (Windy city) lzsfuf] -cd]l/sf_
a+ufnsf] b'Mv bfdf]b/ gbL
ljxf/sf] b'Mv sf]zL gbL
ljZjsf] lrgLsf] efF8f] So'jf
An' dfpG6]; lgnlu/L -ef/t_
ef/tsf] au}+rf a]+unf]/
ef/tsf] d]Gr]:6/ d'DaO{
e"dWo ;fu/sf] ;fFrf] lha|fN6/
dlGb/x?sf] ;x/ sf7df8f}+
dWo/ftdf ;"of]{bo x'g] b]z gj]{
df]tLsf] 6fk' ax/fOg
df]6/sf/x?sf] ;x/ 8]6«fo6 -cd]l/sf_
o'/f]ksf] sf/vfgf a]lNhod
o'/f]ksf] v]nd}bfg :jL6\h/NofG8
;"of]{bosf] b]z hfkfg
;]tf] ;x/ a]nu|]8
;+;f/sf] 5fgf kfld/sf] ufF7f]
:j0f{ dlGb/sf] gu/ cd]t ;x/ -ef/t_
xhf/f}+ xfQLx?sf] b]z nfcf];
;]tf] xfQLsf] b]z yfONof08
xs'{n;sf] :tDe lha|fN6/
x]ol/ª kf]G8 (Hearing pond) P6\nflG6s dxf;fu/
City of Dreaming Spires c:;kmf]8{ (U.K.)
;+;f/sf] PSnf] 6fk' l6«:6fg 8] s'Ggf
;"of{:tsf] b]z u|]6 la|6]g
;w}+ j;Gt Ct' x'g] ;x/ Sj6f] -OGj]8/, b= cd]l/sf_
;d'b|sf] gbL uNkm l:6«d
;ft 6fk'x?sf] ;x/ /f]d
;ft 6fk'x?sf] gu/ d'DaO{
l;+ud/d/sf] b]z O6fnL
l;l6 ckm uf]N8g u]6 ;fgk|mflG;:sf]
;'Gb/ ejgx?sf] gu/ jfl;+u6g l8= ;L=

ljZjsf e"kl/j]li7t /fi6«x? -$* j6f_


Pl;of
b]z If]qkmn -j=ls=ld_ b]z If]qkmn -j=ls=ld=_
!= ch/j}hfg *^,^)) &= tflhls:tfg !,$#,!))
@= ckmuflg:tfg ^,$&,%)) *= t's{lg:tfg $,**,!))
#= cfd]{lgof @(*)) (= g]kfn !,$&,!*!
$= pHj]ls:tfg $,$&,$)) !)= e'6fg $^,%))

16
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
%= sfhls:tfg @&,!&,#)) != d+uf]lnof !^,^%,)))
^= lslu{:tfg !,(*,%)) !@= nfcf]; @,#^,*))
o'/f]k
b]z If]qkmn -j=ls=ld_ b]z If]qkmn -j=ls=ld=_
!= cl:6«of *#,*%* @= PG8f]/f $%#
#= r]s u0ftgq &*,*^$ $= a]nf?; @,)&,^))
%= Eofl6sg l;6L )=$$ ^= d];]8f]lgof @%,&!#
&= df]G6]g]u|f] !#,*!@ *= df]gfsf] !=%
(= df]N8f]ef ##,&)) !)= nSh]Dju{ @%*^
(= lnR6]G:6fOg !%& !@= ;lj{of **,#%*
!#= sf];f]ef] !),()* !$= ;fgdfl/gf] ^@
!%= :nf]efs u0ftGq $(,)#% !^= :j6L6\h/NofG8 $(,!@(

blIf0f cd]l/sf
b]z If]qkmn -ju{ lsnf]ld6/_
!= kf/fu'o] $,)^,&%#
@= af]lnleof !),(*,%*!

s]xL cGt/f{li6«o ;Ldf/]vfx? (Monsoon)

24 Parallel kfls:tfgåf/f dfu ul/Psf] ef/tåf/f c:jLs[t ;Ldf/]vf .


38 Parallel pQ/ blIf0f sf]l/ofaLrsf] ;Ldf/]vf .
49 Parallel Sofg8f / ;+= /f= cd]l/sfaLrsf] ;Ldf/]vf .
d]lhg6 nfOg bf];|f] ljZjo'4sf] a]nf hd{gsf] cfqmd0faf6 /Iff ug{ k|mfG;n] :j6\h/NofG8b]lv a]lNhod;Dd agfPsf]
lsNnf
c8{/ lg;L nfOg bf];f] ljZjo'4ljh]tf ldq zlQmx?n] kf]NofG8 / k"jL{ hd{gLaLr agfPsf] ;Ldf/]vf .
l;hk|m]8 nfOg hd{gLåf/f lgld{t hd{gL / k|mfG;aLrsf] ;Ldf/]vf .
d]g/]xd nfOg ?; / lkmGNofG8aLrsf] ;Ldf/]vf .
d[To' /]vf cd]l/sf / lnljofaLr ljjfb k/]sf] cGt/f{li6«o hn;Ldf /]vf
d]s df]xg nfOg la|l6; k|ltlglw Sir Mc Mohan åf/f ;g\ !@(($ df rLg–ef/taLr lgwf{/0f ul/Psf] &)) dLn
nfdf] ;Ldf/]vf
8\o'/]g8 nfOg df]l6e/ 8\o'/]G8åf/f ;g\ !*(^ df ef/t / ckmuflg:tfgaLr lgwf{/0f ul/Psf] ;Ldf/]vf
lxG8]gju{ nfOg ;g\ !(!& df hd{gL / kf]NofG8aLr lgwf{/0f ul/Psf] ;Ldf/]vf .
/]8lSnkm nfOg Sir Red Clief åf/f ;g\ !($& df ef/t / kfls:tfgaLr lgwf{l/t ;Ldf/]vf
17 Parallel pQ/ / blIf0f leotgfdaLrsf] ;Ldf/]vf, tL b]zaLr PsLs/0f eO;s]sfn] xfn o;sf] cl:tTj 5}g .
o'/]l;of o'/f]k / Pl;ofnfo{ 5'6\ofpg] Ps kxf8 / gbL .

ljZjsf] ;aeGbf 7"nf], ;fgf], cUnf], nfdf], ulx/f], w]/} cflb .

ljZjsf] ;aeGbf 7"nf]

rnlrq :6'l8of] o'lge;{n :6'l8of] -n; PGhN;, cd]l/sf_


6fk' lu|gNofG8 -8]gdfs{_
6fk' ;d'bfo OG8f]g]l;of
hg;+Vof ePsf] b]z rLg
hgfj/ gLnf] Xj]n
hxfhL gx/ XjfO6 jflN6s gx/ -?;_

17
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Hjfnfd'vL df}gfnf]jf
h'jf3/ (Casino) l/hf]6;{ OG6/g];gn Sofl;gf] -P6\nflG6s l;6L, cd]l/sf_
c:ktfn lknlu|d :6]6 xl:k6n -Go'of]s{, cd]l/sf_
sf/ agfpg] sDkgL 6f]of]6f -hfkfg_
vf8L d]lS;sf] vf8L
306f The Great Bell of Moskow (196 tons)
38L lauj]g -nG8g_
u|x j[x:klt
rr{ ;]G6lk6;{sf] jfl;lnsf -Eofl6sg l;6L_
rnlrt ejg /]l8of] l;6L Do'lhs xn -cd]l/sf_
tfn Sofl:kog ;L=
tfhf kfgLsf] tfn ;'k]l/o/ tfn
t]n If]q ua/ lkmN8 -;fpbL c/a_
t]n k|sf]wg s]Gb| wfjgs]Gb| -;fpbL c/a_
gbL cd]hg
gx/ :j]h
kvf{n u|]6jfn ckm gfOgf -^@)) dfOn_
kfgLhxfh SjLg Plnhfj]y
k':tsfno nfOj|]/L ckm sf+u|]; -cd]l/sf_
k|zf;sLo ejg k]G6fug -cd]l/sf_
k|hftflGqs b]z ef/t
k+IfL cl:6«r
k|foåLk c/]ljof
km'6an d}bfg /ªg]8f] d] 8] :6]l8od -pQ/sf]l/of_
afFw Go"g sfg]{lnof 6]lnGh -cd]l/sf_
jfo';]jf P/f]ˆnf]6 -?;_
j}1flgs ejg hf]g ckm s]g]8L :k]; ;]G6/ -cd]l/sf_
d'våLk ;'Gb/jg -ef/t_
/+uzfnf :6«f]xfd :6]l8od -r]sf]:nf]eflsof_
/fhb"tfjf; ckmuflg:tfgdf /x]sf] cd]l/sL /fhb"tfjf;
/fhk|;fb a|'gfO ;'Ntfgsf] !&** sf]7f ePsf] /fhdxn
/fi6« ?;
/fli6«o lgs'~h p8 jkm]nf] /f=lg= Sofg8f
/]n j] :6];g u|fG8 ;]G6«n 6ld{gn -Go'of]s{, cd]l/sf_
jg ?;sf] sf]0fwf/L jg
ljdfg:yn ls+u cAb'n clhh cGt/f{li6«o ljdfg:yn -;fpbL_
ljdfg agfpg] sDkgL cd]l/sfsf] jf]Oª sDkgL
af}4 dlGb/ OG8f]g]k;ofsf] af/f]a'b'/
Joj:yflksf rLgsf] /fli6«o hgsfFu|];
dlGb/ Pª\s/ef6 -sDaf]l8of_
d?e"ld ;xf/f -clk|msf_
dxfsfJo dxfef/t
dxfåLk Pl;of

18
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
dxf;fu/ k|zfGt
dl:hb dfnljof -O/fs_
ljZjljBfnosf] ejg d:sf] ljZjljBfno -?;_
ljB't u[x sl/af -hflDjof_
kfs{ g];gn kfs{ ckm gy{ Oi6g{ -lu|gNof08_
;d'b| ;fpy rfOgf ;L
;d'b|L aGb/ufx kf]6{ ckm Gofof]s{
;}lgs u0ftGq rLgsf] d'lQm ;]gf
:yn hLj xfQL
:s'n ;fpy KjfOG6 xfO:s'n -sf]nsftf, ef/t_
xL/f #,!)^ Sof/]6sf] s'lngfg lx/f -a]nfot_

ljZjsf] ;aeGbf ;fgf]


pku|x Leda -sl/a !% lsnf]ld6/ Jof; ePsf]_
?v 6'G8«f ?v -lu|gNofG8_
k':ts hd{gLsf] k':tsfnodf /x]sf]
;k{ ad{ :g]s -cd]l/sf_
dxfåLk c:6]«lnof
:jtGq /fHo Eofl6sg l;6L -)=$$ ju{ lsnf]ld6/_
r/f aL xldªj8{, So'jflt/ kfOg] @=@$ OGr nfdf]
l;Ssf hfjf d'b|f -/fhf hok|sfz dNnsf] kfnfdf ag]sf])
ljZjdf ;aeGbf cUnf]
;aeGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] /]nj] 6f+u'nf /]nj] :6];g -%,)^* ld6/sf] prfOdf lgld{t_, rLg
:6];g
;aeGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] xjfO afª\bf Po/kf]6{ -ltAat, rLg_
c8\8f
;aeGbf cUnf] xf]6n l;+ufk'/sf] j]i6 Og :6fdkmf]8{, @@^=! ld6/ cUnf]
cUnf] :yfgdf /x]sf] xf]6n Pe/]:6 Eo" -g]kfn_, !@,&!# lkm6 cUnf]
cUnf] :yfgdf /x]sf] ;x/ Nxf;f ltAat
af}4 :t'k n'lDagLsf] af}4 :t'k -!)%=$ lkm6_
cUnf] d"lt{ db/Nof08 -cd]l/sf_, *)=#) ld6/
afFw s|'u/ afFw -?;_, #)) ld6/ cUnf]
;aeGbf cUnf] ejg a'h{ vflnkmf, b'aO{ -!^) tnfd'Qm*@* ld6/ cyf{t @&!^ lkm6
prfO ePsf]
;aeGbf cUnf] hgfj/ lh/fkm
;aeGbf cUnf] :Yffgdf /x]sf] jfnfd'vL ch]{lG6hfsf] cfGtf]kmf]nf -^$%) ld6/_
;aeGbf cUnf] em/gf PGh]n -e]g]Hj]nf_
;aeGbf cUnf] 6fj/ 6f]/]G6f] -Sog8f_ sf] d]6«f] ;]G6/df l:yt ;L= Pg\= 6fj/
;aeGbf cUnf] :yfgaf6 6]lnlehg ;u/dfyf -**$* ld6/_ af6 g]kfn, hfkfg, rLg ;+o'Qm cleofg
k|zf;g bnn] ;g\ !(** sf] dO{ % sf lbg ;j{k|uyd 6]lnlehgåf/f
ul/Psf] k|ToIf k|;f/0f
;aeGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] tfn ltlnrf]tfn, $(!@ ld6/ -dgfª, g]kfn_
;aeGbf cUnf] 6fj/ 6f]/G6f] -Sofg8f_ sf] d]6«] ;]G6/df l:Yt ;L= Pg\= 6fj/
kxf8sf] >]0fL lxdfno kj{t >]0fL
kxf8sf] r'r'/f ;u/dfyf, **$* ld6/ -g]kfn_

19
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
;aeGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] /fhhwfgL nfkfh -af]lnleof)
ljZjdf ;aeGbf nfdf]
afFw ofls/]tf PkfOk afFw, &@ lsnf]ld6/ -ch]{lG6gf_
/]ndfu{ 6«fG;, ;fOj]l/og /]n nfOg ($#* lsnf]ld6/ -;f]leot ;ª\3sf]
df:sf]b]lv gvf]b\sf;Dd uPsf]_
/]n j] Kn]6kmd{ ef/tsf] klZrd j+ufnl:Yt v8\sk'/ Kn]6kmd{
/fhdfu{ -;8s dfu{_ Pan-American Highway, @$,!$) lsnf]ld6/ -cd]l/sfsf]
cnf:sf, lrnLsf] ;glG6ofuf], ch]{lG6ghfsf] Jo'g;{cfo;{ x'Fb}
a|flhnsf] /fhwfgL a|fl;lnofdf ;dfKt x'g] ._
l;+rfO gx/ sf/f s'D;sfO (Karakumsky), *%) lsnf]ld6/ nfdf]
;8sL ;'?ª gj]{sf] nf8{n (Laerdal) ;'?ª, @$=% lsnf]ld6/ nfdf]
k'n bfofª, s'zª, u|f08la|h -rLg_, !^$=* lsnf]ld6/
gbL gfOn -^(() lsnf]ld6/_
gx/ ef]Unf aflN6s gx/ -@#)) lsnf]ld6/_
kvf{n u|]6jfn, ^@)) dfON -rLg_
kj{t z[+vnf b PlG8h -cd]l/sf_
k|f0fL Ribbon Worm h;nfO{ Bootlace Worm klg elgG5 .
pQ/L ;d'b|lt/ kfOg] !*) lkm6;Dd nfdf]

k'/fgf] efiff rLgLof


k'/fgf] cIf/ ) -z"Go_
k'/fgf] ;+u|xfno PZdf]lnog Do'god -a]nfot_
k'/fgf] v]n kf]nf]
k'/fgf] wft' tfdf
k'/fgf] d"lt{ k]+r b] Ph bf]bf]{g -k|mfG;_
l56f] bf}8g] hgfj/ lrt'jf
l56f] p8\g] ljdfg ;'k/;f]lgs sgs8{
Jo:t aGb/ufx /f]6/8\ofd o'/f]kf]6{, g]b/Nof08
Jo:t ljdfg:Yn xf6{sf]6{ HofS;g OG6/g];gn Po/kf]6{, cd]l/sf
k'/fgf] wd{ lxGb"

ljZjdf ;aeGbf a9L÷w/}


dtbftf ePsf] b]z ef/t
afFRg] k|f0fL s5'jf -#)) jif{;Dd_
h+un ePsf] b]z a|flhn
hn;|f]t ePsf] b]z a|flhn
k|b"lift ;x/ d]lS;sf] l;6L
uLt /]s8{ ug]{ df]xDdb /kmL -ef/t_
;fOn rNg] b]z rLg
;fOsn rNg] ;x/ hank'/ -ef/t_
afFRg] ls/f SjLg 6df{O6\;
;'g kfOg] b]z blIf0f clk|msf
lrof pTkfbg ug]{ b]z a+unfb]z
s]/f pTkfbg ug]{ b]z ci6]«lnof
skmL pTkfbg ug]{ b]z a|flhn
20
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
uf]ne]+8f pTkfbg ug]{ b]z O6fnL
k|of]u ul/g] t/sf/L Kofh
;fOsn rNg] b]z rLg
rn]sf] gf6s b dfp; 6«ofk
 wdf{jnDaL lqmlZrog
 ljZjdf htftt} kfOg] k+IfL eFu]/f
j[Iff/f]k0f ug]{ b]z rLg
k|fs[lts /a/ pTkfbg ug]{ b]z yfONofG8
;"tL{ pTkfbg ug]{ b]z rLg
cfn' pTkfbg ug]{ b]z hd{gL
hf8f] x'g] 7fpF evf]{of+S; -?;_
vlr{nf] ;x/ 6f]lsof] -hfkfg_
wfg pTkfbg ug]{ b]z rLg
kfgL kg]{ 7fpF r]/fk'~hL
;DaGw ljR5]b ug]{ b]z cd]l/sf
6fk' ePsf] b]z OG8f]g]l;of
e'sDk hfg] b]z hfkfg
hg;+Vof ePsf] b]z rLg

21
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
g]kfnsf] ef}uf]lns kl/ro
ef}uf]lns cjl:ylt
 ;d'b|b]lvsf] b'/L — s/La !!@& ls=ld=
 s'g s'g b]zsf] lardf — ef/t / rLg
 If]qkmn — !,$&,!*! ju{ ls=ld= cyf{t %^,*@& ju{ dfOn
 k"j{–klZrd nDafO — **% ls=ld=
 pQ/ blIf0f rf}8fO — ;/b/ !(# ls=ld= -clwstd M @$! / Go'gtd !$% ls=ld=_
 cIff+z — @^ l8u|L @@ ldg]6b]lv #) l8u|L @& ldg]6 pQ/
 b]zfGt/ — *) l8u|L $ ldg]6b]lv ** l8u|L !@ ldg]6 k"jL{
 ljZjsf] s"n e"efusf] slt k|ltzt — )=)# k|ltzt
 Pl;ofsf] slt k|ltzt If]qkmn — )=# k|ltzt
 g]kfn / rLgaLr l;df lgwf{/0f — ;g\ !(^! cS6f]a/ % -la/]Gb| / lnp ;fprL4f/f x:tfIf/_

g]kfnsf] k|dfl0fs ;do


 cfwf/ dflgPsf] lxdfn — uf}/Lz+s/, bf]nvf -*^ l8u|L !% ldg]6 k"jL{ b]zfGt/ /]vf_
 u|LgaLr dfgs ;doeGbf slt l56f] — % 306f $% ldg]6
 nfu' — lj=;+= @)$@ ;fn j}zfv !

ef}uf]lns ljefhg
w/ftnLo :j¿ksf] cfwf/df g]kfnsf] ljefhg
lxdfnL k|b]z kxf8L k|b]z t/fO{ k|b]z
If]qkmn @! k|ltzt ^@ k|ltzt !& k|ltzt
-g]=vf=;+= @)&%_
prfO ;d'b| ;txaf6 %* ld b]lv ^)) ^)! b]lv #))) #))! b]lv **$*
rf}8fO @% b]lv %) *) b]lv !@* @% b]lv #)
lhNnf @! #% @!
hg;+Vof (=(* #(=&% %)=@^
pkljefhg # -d'Vo, leqL / l;dfGt_ r'/], dxfef/t / dWo e'ld t/fO{, efj/ / leqL dw];
d'Vo k]zf kz'kfng / h8La'6L kz'kfng s[lif / Jofkf/
;a}eGbf 7"nf] lhNnf 8f]Nkf -&**( ju{ ls=ld=_ DofUbL s}nfnL
;a}eGbf ;fgf] lhNnf afh'/f eQmk'/ k;f{
:yfgLo tx !^# #!$ @&^

:yfgLo ;/sf/ ;+rfng P]g cg';f/ g]kfnsf] ljefhg


 juL{s/0f ul/Psf] — lj=;= @)&$ c;f]h @(
 slt k|sf/df juL{s/0f — % efudf
 lxdfn — @)
 kxf8 — @(
 t/fO{ — !*
 leqL dw];df —&
 sf7df8f}F pkTosf —#
 lj=;= @)&$ efb|| @% sf] lg0f{ofg';f/ uf]vf{, /fd]5fk, wflbª / k"jL{ ?s'dnfO lxdfnL lhNnf sfod
 DofUbL lxdfnL lhNnf sfod @)&% kmfu'g !( ut] ePsf] xf] Tof] ;Fu} lxdfnL lhNnfs]f ;+Vof @! k''u]sf] 5 .

lxdfnL k|b]z
 prfO — ;d'b| ;txb]lv ##)! b]lv **$* ld6/;Dd
 ljefhg — # - d'Vo lxdfnL If]q, leqL lxdfnL If]q,l;dfGt lxdfnL If]q_
 pkTosfx¿ — k'/fª\u, x'Dnf, d'u', nfªu', a"9L vf]6fª, s]¿ª, Gofgd, /f]ª\u;f/, v'Da', sdf{

22
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 kfOg] hnjfo'' — z'is hnjfo'
 km}nfj6— ltAatsf] ;dfgfGt/ lsgf/L If]qb]lv sl/a !#) lsnf]ld6/ pQ/;Dd

kxf8L k|b]z
 prfO — ;d'Gb| ;txb]lv sl/a ^)) ld6/b]lv pQ/df #,))) ld6/;Dd
 If]qkmn — ^@ k|ltzt
 rf}8fO{ — *) lsnf]ld6/b]lv !@* lsnf]ld6/
 lhNnf — #^ cf]6f lhNnf
 d'Vo k]zf — s[lif / kz'kfng /x]s]f

g]kfnsf kj{tz[+vnf
 lxdfn cf/f]x0f v'nf — ;g\ !($(
 cf/f]x0f ul/Psf] klxnf] lxdfn — cGgk''0f{ -;g\ !(%)_, k|m]Gr bn
 ;a}eGbf xf]rf] lxd/]vf —M uf]vf{sf] ?kgfnf, $%)) ld=
 df5fk''R5] lxdfn cf/f]x0fdf k|ltaGw — lj=;= @)@) kmfu'g %
 xfn cf/f]x0fsf nflu v'nf ul/Psf lxdfnsf] ;+Vof — $!% j6f
 klxnf] kj{tf/f]xL — s/lj/ a'9fyf]sL
 ;u/dfyf cf/f]x0f k|yd JolQm — P8d08 lxnf/L / t]lGhË gf]u]{ z]kf{
 ;u/dfyfsf] klxnf] cf/f]x0f ldlt — ;g\ !(%# d] @(
 ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ k|yd dlxnf— h'Gsf] tfj]O, ;g\ !(&% d] !^
 ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ k|yd g]kfnL dlxnf— kf;fª Nxfd' z]kf{, @)%) a}zfv !)
 ;u/dfyf s'g ufFpkflnsfdf kb{5 — v''Da'' kf;fªNxfd'', ;f]n'v'Da''
 g]kfndf lxdz[+vnfx? — @*
 ;a}eGbf cUnf] kj{t >]0fL — lxdfno
 ljZjsf * xhf/ eGbf cUnf !$ j6} lxdfn cf/f]x0f ug]{ klxnf] g]kfnL — ;~ho kl08t
 ;a}eGbf kl5 cf/f]x0f v''Nnf ul/Psf] lxdfn — h''un
 h''un lxdfn cf/f]x0f v''Nnf slxn] — lj=;= @)&% r}q !$
 h''un lxdfnsf] klxnf]k6s ;kmn cf/f]x0f — lj=;= @)&% r}q @^
prfO
lxdlzv/ lxdz[ª\vnf k|b]z lhNnf
-ld6/_
;u/dfyf *,*$* v'Da' 1 ;f]n'v'Da'
s+rgh+uf *,%*^ s~rghª\3f 1 tfKn]h'ª
Nxf]T;] *,%!^ v'Da'÷dxfnª\u'/ 1 ;f]n'v'Da'
dsfn' *,$^# s'Des0f{ 1 ;ª\v'jf;ef
rf]cf]o' *,@)! v'Da'÷dxfnª\u'/ 1 ;f]n'v'Da'
wf}nflu/L *,!^& wf}nflu/L 4 DofUbL÷d':tfª
dgf:n' *,!^# u0f]z 4 uf]/vf
cGgk"0f{ *,)(! cGgk"0f{ 4 sf:sL
g]kfnsf] hn;|f]taf/] hfgsf/L
 hn;|f]tsf b[li6n] ljZjsf] bf];|f] b]z — g]kfn
 g]kfndf ;fgf 7"nf ul/ slt gbLgfnf /x]sf — ^)))
 g]kfndf ljZjsf] s'n hn;|f]tsf] slt k|ltzt kfgL /x]sf] 5 < — @=@& k|ltzt
 g]kfnsf glbgfnfx?sf] ljB't pTkfbg Ifdtf slt 5 — *# xhf/ d]ufjf6
23
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 g]kfndf !! lsnf]ld6/ eGbf nfdf gbLgfnfx? — ! xhf/
 g]kfndf !^) lsnf]ld6/ eGbf nfdf gbLgfnfx? — sl/a !))
 g]kfnsf gbLx?sf] hne08f/ Ifdtf — @ nfv @ xhf/ ldlnog So''las ld6/
 pb\ud :ynsf cfwf/df g]kfnsf gbLx?sf] ljefhg — #
 klxnf] :t/sf gbLx? — sf]zL, u08sL / s0ff{nL
 g]kfndf /x]sf klxnf] :t/sf gbLx? sltj6f — @@
 bf];|f] :t/sf gbLx? — d]rL, sGsfO, sdnf, jfUdtL, /fKtL, ltgfp
 t];|f] :t/sf gbLx? — d}gfjtL, aqmfxf, xlb{gfy, ltnfj], dg':df/f /
l;l;{of
 ;Ktsf]zL gbL s'g 7fpFdf k''u]kl5 t/fOdf k|j]z ub{5 — ;'g;/Ls]f rt/f
 g]kfnsf tLg gbLx? s'g gbLdf uP/ ldNb5g\ — u+uf
 g]kfnsf] k|lt jif{ slt df6f] au]/ hfG5 —@$ s/f]8 3gld6/
 gbLsf cfwf/df gfdfs/0f ul/Psf c~rnx? — !)
 t/fOdf k''u]kl5 afUdtL gbLn] s'g s'g lhNnfs]f l;dfgf sfo{ ub{5 — /f}tx6 / ;nf{xL
 ef]6df d'n ePsf gbLx? — ^ -c?0f, tfdfsf]zL, ;'gsf]zL, tdf]/, s0f{fnL / lqz'nL_

gbLsf] cfwf/df g]kfnsf] ljefhg


sf]zL u08sL s0ff{nL
If]q k"j{df s+rgh+ª\3f b]lv k"j{df nfd6fª b]lv klZrddf k"j{df wf}nflu/L b]lv klZrddf Jof;
klZrddf nfd6fª lxdfn;Dd wf}nflu/L ;Dd lxdfn;Dd
nDafO ls=ld &@) ##* %)&
;xfos gbLx? ;'gsf]zL, b'wsf]zL, tfdfsf]zL, sfnLu08sL, a'9Lu08sL, dfbL, 7"nf] e]'/L, ;fgf] e]/L, x'Dnf s0f{fnL,
OGb|fjnL, lnv', c?0f / tdf]/ d:of{ª\bL, b/f}bL, ;]tL / lqz'nL d''u' s0ff{nL, ;]tL, a'9Lu+uf / tLnf
hnk|jfx Ifdtf So' ld !%^$ !&!# !#!^
k|lt ;]s]G8
ljB't pTkfbg Ifdtf - @@))) @!))) #@)))
d]ufjf6_
l;+rfO Ifdtf ^) xhf/ ju{ ls=ld #* xhf/ ju{ ls=ld $@ xhf/ ju{ ls=ld
lrgf/L g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] g]kfnsf] ;a}eGbf ulx/f] g]kfnsf] ;a}eGbf nfdf]
;a}eGbf 7"nf] ;xfos c?0f sflnu08sL x''Dnf s0ff{nL
gbL
;a}eGbf ;fgf] ;xfos lnv'' dfbL ltnf
gbL
gfdfs/0f s'lzs uf08j k~r]Zj/L
ef/tdf k'u]kl5sf] gfd bfdf]b/ u08s 3fF3/f

gbLsf pb\ud:ynx?
gbL pb\ud:yn gbL pb\ud:yn
s0f{fnL ltAat sGsfO{ dxfef/t kj{t
sfnLu08sL d':tfª n]v sdnf l;Gw'nL u9L
lemd|'s uf}d'vL c?0f ltAat
7"nf] e]/L d's'6 lxdfn jf0fu+uf r'/]8fF8f
b/f}bL a'4 lxdfn d''u' s0ff{nL nb\bfv lxdfn
d:of{ª\bL bfdf]b/ lxdfn dxfsnL clk
d]rL nfnL vs{ lnv'' /f]Njflnª
lji0f''dtL ;kg lty{ a'9L u08sL u0f]z lxdfn
;''gsf]zL ltAat lqz'nL ltAat
24
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
;]tL ;}kfn ;fgf] e]/L wf}nflu/L lxdfn
;]tLu08sL cGgk"0f{ lxdfn a'9' L u+uf hub''Nnf tfn
OGb|fjtL h''un afUdtL afU4f/ -g]=vf=;+= @)&%
dfbL cGgk''0f{ x''Dnf s0ff{nL ltAat

g]kfnsf gbLx?sf] kf}/fl0fs gfd


g]kfnL gfd kf}/fl0fs gfd g]kfnL gfd kf}/fl0fs gfd
c?0f dxfk|ef r]k] rDkfjtL
d:of{ª\bL lztk|ef s0f{fnL k~r]Zj/L
lnv' x]du+uf
;''gsf]zL z''e>jf lemd?s wdf{jtL
OGb|fjtL ;TojflxgL b'wsf]zL eb|fjtL
dfbL df08jL lqz'nL wd{wf/f
tfbL ;''o{jtL ss'dtL sd{gfzf
wf]jLvf]nf ?b|dtL tdf]/ b'vMwL
/fKtL clr/fjtL wf]jLvf]nf ?b|dtL
sfnLu08sL s[i0fu08sL b/f}bL ljZjwf/f
a'9Lu08sL ozf]w/f dgf]x/f dl0fdtL
;]tLu08sL z'Snu+uf

ef/tdf k''u]kl5 ljleGg gbLsf] gfd


gbLsf] gfd ef/tdf k''u]kl5sf] gfd gbLs]f gfd ef/tdf k''u]kl5sf] gfd
sf]zL bfdf]b/ s0ff{nL 3fF3/f -g]=vf=;+=@)&%_
sGsfO ljl/+u dxfsfnL zf/bf
d]rL dxfgGbf aaO{ ;/o''

g]kfnsf] xfjfkfgL af/] hfgsf/L


 xfjfkfgLsf] cfwf/df g]kfnsf] ljefhg — % k|sf/df
 g]kfnsf] xfjfkfgLdf k|efj kfg]{ tTjx?
 prfO, cIff+z, ;fd'lb|s b'/L, kj{tsf] pkl:ylt, jfo'sf] :jefj, hldgsf] 9fn
 hnjfo'' If]q — cNkfOg / cfif{l6s
pi0f dg;'gL Gofgf] ;dlztf]i0f 708f ;dlztf]i0f n]sfnL 6''08«f
prfO !@)) !@))—@!)) @!))—##)) ##))—%))) %))) dfly
kfOg] :yfg t/fO, efj/ / b'g r'/] / dxfef/t dxfef/t dxfef/t eGbf dfly lxdfnL
clwstd $@ #% @) !% )
tfkqmd
If]q e}/xjf, g]kfnu+h sf7df8f}F, kf]v/f ssgL, d''lQmgfy —
jiff{ ldld @)) !&% !)) #) )

e"ld÷df6f]
g]kfndf pknAw df6f]sf k|sf/
-s_ kfuf] df6f]
 cy{ — t/fO{ k|b]z / a];Ldf kfOGf] gbLn] y'kf/]sf] df6f] / afn'jfdf s'lxPsf] emf/kft
 kfOg] tTj — r'g, km:kmf]/; / kf]6f;
 s'g v]tLsf] nflu pko''Qm — gub]afnL / s[lif sfo{sf] nflu pQd
-v_ anf}6] kTyl/nf] df6f]

25
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 kfOg] If]q — efa/ k|b]z, leqL dw]z / r'/]kxf8
 kfOg] kbfy{ — afn'jf, sGs8, kTy/
 s'g} klg v]tLsf nflu cg''ko''Qm df6f] — anf}6] kTyl/nf] df6f]
 df6f]sf] pj{/f zlQm klg clt sd x'G5 .
-u_ /ftf] km';|f]df6f]
 kfOg] If]q — dxfef/tsf 7f8f eL/x¿df 6'lqmPsf r§fg
 kfOg] vlgh tTj — r"g, gfO6«f]hg / kmf]:kmf]/;
 s'g v]tLsf] nflu pko''Qm — kmnkm'n
-3_ tn}of df6f]
 pkTosfsf tfn ;'s]/ ag]sf] df6f] — tn}of df6f]
 s] s] ldn]/ ag]sf] — k|z:t ;8]sf emf/kft ldn]sf]
 /+u — sfnf]
 s'g v]tLsf] nflu pko''Qm — s[lif sfo{
-ª_ lxdfnL df6f]
 lxdgbLn] y'kf/]sf] df6f], afn'jf, sË8, kTy/ cflb ldn]/ ag]sf] df6f] — lxdfnL df6f]
 vf;u/L g]kfnsf] leqL / pRr lxdfnL If]qsf] km]bLdf o; lsl;dsf] df6f] kfOG5 .
 xfjfkfgL 708f / z'is x'g] tyf df6f]sf] ulx/fO Pj+ h}ljs kbfy{ sd x'g] x'bfF pj{/f zlQm Go"g x'G5 .
 of]df6f]df ds}, hf}, cfn', kmfk/h:tf afnLdfq nufOG5 .
cGo
jg
 ;g\ !((* sf] ;j]{If0f cg';f/ jg If]q — #(=^ k|ltzt
 xfn jgsf] If]q — $$=^ k|ltzt
 g]kfnsf] t/fO{ If]qsf] jg k|lt jif{ slt k|ltztn] ljgf; x'Fb} uPsf] — !=# k|ltzt
 ljZjsf] jg:kltsf] slt k|ltzt g]kfndf — !=)@ k|ltzt

jgsf k|sf/x?
-s_ pi0fk|b]zLo ;bfaxf/ hª\un
 If]q — t/fO{, efj/, b'g, r'/]kj{t
 prfO — !,@)) ld6/;Dd
 ¿vx¿ s:tf — cUnf, df]6f, alnof / ;Fw} xl/of
 rf/sf]z] emf8L sxfF kfOg] — lrtjg /fli6«o lgs'~h
 kfOg] jg:klt — ;fn, l;;f}F, vo/, l;dn
 kfOg] hLjhGt' — xfQL, u}8f, af3, efn', d[u
-v_ ;dlztf]i0f ktem/ hª\un
 If]q — r'/]sf] dflyNnf] efu / dxfef/tsf] tNnf] efu
 prfO — g]kfndf !,@)) ld= b]lv @,!)) ld=
 ?vx? s:tf — cUnf / df]6f, s8f / g/d hft
 jg:klt — v;|]sf] jg, ef]h kq, vf]6] ;Nnf
 of] jg pi0fk|b]zLo ;bfaxf/ jgeGbf sd u'0f:t/sf] dflgG5 .
-Uf_ ;dzLtf]i0f ;bfaxf/ sf]0fwf/L hª\un (Coniferous Forest)
 dxfef/t kj{tsf] dflyNnf] efu / lxdfn kj{tsf] tNnf] efu
 prfO M @,!)! ld6/b]lv #,#)) ld6/
 jif{} el/ lr;f] x'g] / lxdkft e}/xg]x'Fbf ¿v / ¿vsf kftx¿ sf]0fh:t} r'Rrf] k/]sf x'G5g\ .
 jg:klt M tfln; kq, b]jbf/
26
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
-3_ n]sfnL jg:klt jf 3f;]d}bfg
 #,#)) ld6/b]lv %,))) ld6/;Dd
 plQ;, n]s lkkn, w'kL ;Nnf -n]p w'kL_
-ª_ zLt d¿e"ldsf] jg:klt
 %,))) ld6/sf] prfOeGbf dfly lxFp kg]{x'Fbf oxfF jg:kltx¿ pld|g g;Sg] ePsfn] lxpFg c8\g] le/fnf] 7fFpdf sfO{ / n]p dfq
kfOG5g\ . pld|g / x's{g g;Sg] o:tf] 7fFpdf pd|]sf n]p / em\ofpnfO{ 6'08«f jg:klt jf zLt d¿e"ldsf] jg:klt elgG5 .

g]kfnsf /fli6«o lgs'Gh, jGohGt'cf/If, lzsf/ cf/If, ;+/If0fIf]q tyf g]kfndf ;+/lIft hLjhGt'x¿
/fli6«o lgs'~h
/fli6«o lgs'~h :yfkgf -lj=;=_ If]qkmn ju{ ls=ld cjl:yt lhNnf
lrtjg 2030 952.64 lrtjg, dsjfgk'/, gjnk/f;L, k;f{
;u/dfyf 2032 1148 ;f]n'v'Da
alb{of 2032 968 alb{of
nfª6fª 2032 1710 /;'jf, l;Gw'kfNrf]s / g'jfsf]6
/f/f 2032 106 h'Dnf / d''u'
kmf]S;'G8f] 2040 3555 8f]Nkf / d''u'
vKt8 2042 225 8f6L, aemfª, afh'/f / c5fd
dsfn' j?0f 2049 1500 ;+v'jf;ef / ;f]n'v'Da'
lzjk'/L gfufh''{g 2058 159 sf7df8f}F, g'jfsf]6 / l;Gw''kfNrf]s
afFs] 2067 550 afFs]
k;f{ 2074 637.37 k;f{
z'SnfkmfF6f 2073 305 s+rgk'/

g]kfnsf jGohGt' cf/Ifx?


jGohGt' cf/If :yfkgf lj=;= If]qkmn -j=ls=ld_ cjl:yt lhNnf D'fVo kfOg] hgfj/
sf]zL 6Kk' @)#@ !&% ;'g;/L b'n{e cgf{
9f]/kf6g lzsf/ cf/If @)$$ !#@% afUn'ª, DofUbL, ?s'd gfp/, lgnf] e]8f

 /If0f If]q
;+
;+/If0f If]qsf] gfd :yfkgf -lj=;=_ If]qkmn -ju{ ls=ld_ cjl:yt lhNnf
cGgk"0f{ 2049 7629 ndh'ª, dgfª, d':tfª, DofUbL, sf:sL
s+rgh+3f 2054 2035 tfKn]h'ª
dgf:n'' 2055 1663 ndh'ª, uf]vf{
s[i0f;f/ 2065 16.95 alb{of
clkgfDkf 2066 1903 bfr'{nf
 uf}/Lz+s/ 2066 2179 /fd]5fk, b]fnvf / l;Gw'kfNrf]s
Gf]kfndf slt k|sf/sf cf}iflwo u0f / ;''uGwo'Qm jg:kltx?sf] klxrfg ePsf] 5 — &%)
 ljZj;Dkbf ;"rLs[t ePsf g]kfnsf /fli6«o lgs'~h M ;u/dfyf / lrtjg
 /fli6«o ;+/If0f lbj; slxn] dgfOG5 M x/]s jif{ c;f]h & ut]
 g]kfndf &# k|hfltsf :tgwf/L, !!# k|hfltsf r/f, @( k|hfltsf ;l/;[k, @ k|hfltsf peor/, # k|hfltsf k'tnL / $!& k|hfltsf
jg:klt ;fOl6; ;"rLdf ;"rLs[t 5g\ .
 g]kfnsf] ;aeGbf 7"nf] /fli6«o lgs''~h M z] kmf]S;'G8f], #%%% ju{ ls=ld
 g]kfnsf] ;aeGbf ;fgf] /fli6«o lgs''~h M /f/f
 cGgk"0f{ ;+/If0f If]qsf] Joj:yfkg M /fli6«o k|s[lt ;+/If0f sf]ifn]
 xfn ljZjdf k|rngdf /x]s]f s'v'/fsf] j+zf0f''ut ;|f]t s'g r/fnfO{ dflgG5 M n''Or]
 g]kfndf bL3{sfnLg jg ljsf; u'?of]hgf ;"? — ;g\ !(*(
 g]kfndf jg hfFr c8\8fsf] :yfkgf — lj=;= !((!
 g]kfndf lj=;=@)@) df jg If]qn] 9fs]]sf] e'efu $% k|ltzt lyof] eg] lj=;= @)#% df $) k|ltzt lyof] .
 g]kfnsf jgnfO % efudf juL{s/0f ul/Psf] 5 M -;fd'bflos, sj'lnotL, wfld{s, lghL, ;+/lIft
27
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 g]kfndf ;fd'bflos jg sfo{qmd ;'? — lj=;= @)#%
 g]kfns]f lghL jgnfO /fli6«os/0f slxn] ul/of] — lj=;=@)!#
 t/fO{s]f h+unfnfO s] elgG5 — emf]/f
 n]ssf] h+unfnfO s] elG5 — kfn
 /ftf] u'F/f;nfO s] elgG5 — nfnLu'F/f;
 ;]tf] u'F/f;nfO s] elgG5 — lrdfn
 slxNo} kft gemg]{ jg:klt — vh'/
 hGt'x? h:t} lx8\g ;Sg] lj?jf — d]gu|f]j

tfn, s'08 / kf]v/Lx¿


ltlnrf] tfn
 cjl:yt lhNnf — dgfª
 ;d'Gb| ;txb]lvsf] prfO — $,(!( ld6/
 s'g lxdfnsf] sfvdf — kmfSr] lxdfnsf]
 ljZjsf] ;a}eGbf cUnf] :yfgdf cjl:yt — ltlnrf]
 nDafO — sl/a $ ls=ld=
 rf}8fO — !=@ ls=ld=
 ulx/fO — sl/a @)) ld6/
 pkgfdx? — ltl/–rf]jf ty ltlnhf]
 pQ/lt/ /x]s]f lxdfn — lgnlu/L
 blIf0ftkm{ /x]s]f lxdfn — cGgk"0f{ lxdfn

kmf]S;'08f]tfn
 cjl:yt lhNnf — 8f]Nkf
 ;d'b| ;txb]lvsf] prfO — #^!# ld=
 s'g lxdfnsf] sfvdf — sflGh/f]jf
 nDafO — sl/a $=*@ ls=ld=
 rf}8fO — !=^! ls=ld= /x]sf]
 ulx/fO — ^%) ld6/
 :yfgLo gfd — l/Udf]
 s'g cfsf/sf] — Y cfsf/sf]
 g]kfnsf] ;a}eGbf ulx/f] tfn — kmf]S;''G8f]
 ;'nLu9 vf]nf — sl/a !&^ ld6/sf] em/gf

/f/f tfn
 cjl:yt lhNnf — d'u' lhNnf
 ;d''b| ;txb]lvsf] prfO — #@)) ld6/
 If]qkmn — !! ju{ lsnf] ld6/
 nDafO — %=@ ls=ld=
 rf}8fO — @=$ ls=ld=
 ulx/fO — !^& ld6/
 dx]Gb|tfn egL 3f]if0ff — lj=;= @)@) r}q !#
 o;af6 lg:s]sf] vf]nf — vTof8 v]fnf
 g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] tfn — /f/f tfn

R5f]/f]Nkf tfn
 cjl:yt lhNnf — bf]nvf lhNnf
 ;d'Gb| ;txb]lvsf] prfO — $,%*) ld6/
 nDafO — # ls=ld=

28
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 rf}8fO — )=% ls=ld=
 ulx/fO — !)) ld6/
 slt kfgL /x]s]f — sl/a * s/f]8 3gld6/

km]jf tfn
 cjl:yt lhNnf — sf:sL lhNnf
 aLrdf /x]sf] dlGb/ — tfn a/fxL
 nDafO — $=* ls=ld=
 rf}8fO — !=% ls=ld=
 ulx/fO — @$ ld= /x]sf]
 s'g s'g vf]nfx? ldl;P/ ag]s]f — xk{g vf]nf / d;L{ vf]nf
 jif]{gL slt If]qkmn k'l/b} uPsf] 5 — )=& ju{ lsnf]ld6/
 pkgfd — a}bfd tfn

g]kfnsf s]xL k|l;4 tfn, s'08 / kf]v/Lx¿


tfn, s'08, kf]v/L :yfg -lhNnf_
/f/f tfn, kfk s'08, C0fdf]If bx, 5fofgfy bx d'u'
km]jf tfn, ?kf, d}bL, a]ugf; sf:sL
z]–kmf]S;'08f] jf l/Ud tfn, hub'Nnf tfn 8f]Nkf
aL;xhf/L tfn, gGbefph" tfn, s;/f,u8'jf tfn, d''h'/f tfn, ;f]x|xhf/ lrtjg
u}8xjf tfn, nf};f, ;u|xjf, uh]8L ¿kGb]xL
hflv/f tfn, hubL;k'/ slknj:t'
3f]8f3f]8L tfn s}nfnL
a'na'n]tfn ;'v]{t
/fgL tfn, lemnldnf, ;fnuf}8L tfn s~rgk'/
lt/L5f]-ltlnrf] tfn dgfª
vKt8 tfn 8f]6L
uf];fO{s'08, ;''o{s'08, e}/js''08, ;/:jstL s''08 /;'jf
OGb|;/f]j/ dsjfgk'/
6f}bx, /fgLkf]v/L, gfubx sf7df8f}F
u+uf;fu/, wg''if;fu/, 1fgs'08, /fd;fu/, /Tg;fu/, cd[ts'08 wg'iff
dxf/fhf ;'GjifL{kf]v/L df]/ª
dfOlbof kf]v/L k;f{
;'df{;/f]j/ aemfª
k~rf;]tfn :ofª\hf, kj{t / sf:sL
lu/L bx, lji6 bx, z]v bx h'Dnf
;'gf bx 8f]Nkf
dfO{kf]v/L Onfd
lbdL kf]v/L, e't kf]v/L /fd]5fk
a'9}of tfn, eul/of tfn alb{of
ef]sf/L bx, 7fs'/afaf bx ;Kt/L
b'w s'08 cf]vn9'+uf
kfFry/ hf]/kf]v/L
af]gflbzf kf]v/L, glbjfg ;nf{xL
29
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
g]kfnsf k|d'v em/gfx?
Xoft'ª t]x|y'd
l6ktfnf, Onfd8fF8f tfKn]h'ª
kf]snL, /ftfdf6], lrv'{jf vf]nf cf]vn9''Ëf
cf]8f/L v]fnf, v'jf pbok'/
u'D5fyfn, tLgwfO{, e}/js'08 sfe|]
lbk|'ª vf]6fª
;x;|wf/f kj{t
zLtvf]nf, tLnv'jf c3f{vfFrL
5x/], a}s'07 kfNkf
k'/gwf/f bfª
?k;], p8fOg]f DofUbL
e]n5]bg, hf]/kfgL 8f]6L
k'mªk''mª g'jfsf]6
r]k]gbL dgfª
4f/Lvf]nf b}n]v
;]tLgbL aemfª
vx/]vf]nf, u+ufhd'gf wflbª
;'zª ;Kk'' kfFry/
;'lnu9 8f]Nkf
;'g;/ em/gf /f]Nkf
k~rfn em/gf -g]kfnsf] ;a}eGbf cUnf] #*! ld=_ sflnsf]6

g]kfnsf] vlgh
g]kfndf vlgh ;fwgsf ;DefJo If]q
vlgh kfOg] :yfg
kmnfd km"nrf]sL, 7f];], lrtjg, s'n]vfgL, e}F;], Ko"7fg, aemfª, 8f]6L, nAwL
tfdf tfdfvfgL, l;dfvfgL, s''n]vfgL, a4vf]nf, alGbk'/, afx|la;], dfkmf{
ce|s ef]hk'/, 8f]6L, r}gk'/, /;'jf, aemfª, Hofld/], uf];fO{s'08, ;''Gb/Lhn
r''g9''Ëf rf]ef/, e};], lrtjg, wgs''6f, kfNkf, dsjfgk'/, uf]bfj/L, ;''v]{t
;L;f u0f]zlxdfn, km"nrf]sL, dsjfgk'/, afUn''ª, uNsf]6, a}t8L, ltKnLª,
h:tf u0f]zlxdfn, km"nrf]sL, dfh]/ v]fnf, gfDkf
uGws lr;fkfgL, uf];fOs'08, a/fxIf]q
v/L l;Gw'kfNrf]s, vf]6fª, ef]hk'/
:n]6 aGbLk'/, afUdtL, n''lDagL, u08sL, hgsk'/
dfj{n uf]bfj/L, dxfef/t kj{t z[+vnf
u]? l;Gw''kfNrf]s, rf}tf/f
sf]Onf bfª, ;Nofg, rf}tf/f, lrtjg, dsjfgk'/, sf7df8f}F pkTosf
k]6«f]lnod sf]Onfaf;, g]kfnu+h, d'lQmgfy, b}n]v, Ko''7fg, bfª
UofF; t/fO{sf], d'':tfª / sf7df8f}F pkTosf
;''g ;''gsf]zL, a'9Lu08sL, sfnLu08sL, l/pvf]nf, a]l/ª, sf]zL gbL
rfFbL lr;fkfgL afUn''ª, km"nrf]sL
sf]afN6 kfNkf, u'NdL, c3f{vfFrL, wgs'6f
;f]8f ;Nofg, 8f]6L
l;w]g'g, jL/]g'g, lgcf]j]/; uf]/vf, 88]Nw'/f, hfh/sf]6
/ cGo kTy/
lgs]n vf]slnª, gfDkf, 6''ªyfª, ef]n]{
DofUg];fO6 bf]nvfsf] vl/9''Ëf, pbok'/, d'':tfªsf] g''gvfgL

30
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
g]kfnsf k|d'v 3fF6L tyf e~Hofªx?
gfd lhNnf
lemg;fª, 3fª\nf, rfa's, l6ktfnf, vfª\nf tfKn]h'ª
ef6e6]gL, /funf, kf]k6L, l5/grf]ef,pDas ;+v'jf;ef
e'mdf sf]bf/L l;Gw''kfNrf]s
gfª\kf ;f]n'v'Da''
kmfª\km''ªnf, rfªr''dL, 5f6fª, kr]{ Sofdf d':tfª
Uofnf, d}nf6 ;flrª, ofG8f]n, nfHo''ª, yfKn], nfs]{ uf]vf{
v''ª, d]ªnf, Hofªr], lk08', dfl/d, ofgfª, sfªsª, cf/l/d, ofnf 8f]Nkf
nf]n'ª, lrdfnf, nfKr], rfª\nf, ;k]{, of/L x''Dnf
5ofª\nf, l6+s/ bfr'{nf
p/fO{ aemfª
/;'jfu9L /;''jf
gfDhf d''u'

ljleGg lhNnfsf ljz]iftf÷cGo ef}uf]lns pkgfd


lxdfnkf/Lsf] lhNnf dgfª / d'':tfª
g]kfnsf] agf/; l/l8, kfNkf
emf]n'u+] k'nsf] lhNnf afUn''ª
skmL v]tLsf nflu k|l;4 lhNnf u'NdL
lrof v]tLsf nflu k|l;4 lhNnf Onfd
gofF g]kfn egL lrlgg] lhNnf afFs], alb{of, s}nfnL / s+rgk'/ -safa s}nfnL_
pQ/ lxdfnb]lv blIf0fdf dxfef/t;Dd km}lnPsf] wflbª
lhNnf
dflyNnf] ;u/dfyf cf]vn9''+uf, vf]6fª / ;f]n'v'Da''
dx]Gb| /fhdfu{n] g5''g] t/fO{sf] lhNnf k;f{
dx]Gb| /fhdfu{n] 5'g] kxf8L lhNnf c3f{vfFrL
;a}eGbf prfOdf /xs]f lhNnf ;b/d'sfd x'Dnfsf] l;ldsf]6
%@ kf]v/L %# tfnsf] lhNnf ?s''d
tLg nfns]f lhNnf /fd]5fk
g]kfnsf] d?e''ld d'':tfË
g]kfnsf] gS;f;Fu ldNbf]h'Nbf] cfs[lt ePsf] lhNnf afUn''Ë
;a}eGbf a9L ljdfg:yn ePsf] lhNnf ;f]n'v'Da''
tLglt/af6 gbLn] l;dfgf 5'6\ofPsf] lhNnf cf]vn9''+uf
Pu af:s]6 lrtjg
rLg / ef/t b'j}nfO 5'g] @ -bfr"{nf / tfKn]h'ª_
g]kfnsf] xfjfvf]/L hill station of nepal dxfef/t kj{t >]0fL
a/fa/ If]qkmn ePsf lhNnfx? tgx'F / /fd]5fk -!%$^ ju{ ls=ld=_ / 8f]6L / alb{of
-@)@% ju{ ls=ld=_ -/ft8f]a_
g]kfnsf] sfl:d/ h''Dnf
g]kfnsf] bflh{lnª h''Dnf
g]kfnsf] >Ln+sf sf]zL6Kk'', ;''g;/L
g]kfnsf] tfhdxn /fgLdxn, kfNkf
nfnLu''F/f;sf] 3/ ldNs] 8fF8f, Onfd
lzn'' lty{ uf];fOs''08
g]kfnsf] r]/fk''~hL sf:sLsf] n''Dn]
g]kfnsf] :jL6\h/Nof08 lh/L, bf]nvf
g]kfnsf] g}gLtfn lqj]0fLwfd, gjnk/f;L
g]kfnsf] afafwfd 6''6]Zj/, dxf]Q/L
g]kfnsf] kmf]sNof08 ;''Gb/ x/}Frf, df]/ª
g]kfnsf] dfp06 km''FhL dgf:n''
31
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
sf7df8f}Fsf] r]/fk''~hL uf]bfj/L
ef/t;Fu ldNbf]h'Nbf] cfs[lt ePsf] lhNnf ;+v'jf;ef
g]kfnsf] 9f]sf jL/u+h
() k|ltzt gbLn] l;dfgf 5''6\ofPsf] lhNnf s}nfnL
kxf8sL /fgL tyf gub]afnLsf] vfgL Onfd
cfk\mg} c~rn l;dfgf g5''g] lhNnf ndh''ª, eQmk'/ / g''jfsf]6
!@ j08fn, !* v08fnsf] lhNnf ;''v]{t
!@ j08, !* v08sf] lhNnf c5fd
%@ kf]v/L, %# tfnsf] lhNnf ?s''d
%@ s''6L, &@ s''08sf] zx/ hgsk''/
& tfnsf] lhNnf sf:sL
& s'08sf] lhNnf /;''jf
kf]v/Lsf] zx/ hgsk'/
tfn}tfns]f lhNnf sf:sL

g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf]


k|b]z s0ff{nL -@&(*$ ju{ ls=ld=_
tfn /f/f
gbL ;Ktsf]zL
b/af/ l;+xb/af/
9''Ëfsf] d''lt{ a'9flgns07
gu/f xgdfg 9f]sf cufl8sf]
306f xg'dfg 9f]sf cufl8sf]
dfgjlgld{t tfn OGb| ;/f]j/
/+uzfnf bz/y /+uzfnf
dlGb/ hfgsL dlGb/
l;+rfO afUdtL
lxdgbL nfd6fª
cf/If 9f]/kf6g -!#@% ju{ ls=ld_
/fli6«o lgs'~h kmf]S;''G8f] -#%%% ju{ ls=ld=_
lhNnf 8f]Nkf -&**( ju{ ls=ld_
k|b]z k|b]z g+= ^
dxfgu/kflnsf kf]v/f
pkdxfgu/kflnsf 3f]/fxL
hnljB't sfnLu08sL, !$$ d]=jf
u''kmf l;4 u''kmf
g]kfnsf] ;a}eGbf ;fgf]
lhNnf eQmk'/
k|b]z If]qkmncg';f/ k|b]z g+= @
d''lt{ ljZj?k
l;Ssf hfjf
lgs''~h /f/f

g]kfnsf ljleGg :yfg / ltgsf] k'/fgf] gfd


xfnsf] gfd k'/fgf] gfd xfnsf] gfd k'/fgf] gfd
rf]ef/ 8fF8f sR5kfnlu/L kf6g dlgun
:joDe' kb\ds07lu/L lj/f6gu/ uf]u|fxf
jflNdsL gu/ e};fnf]6g ;''v]{t uf]bfdrf}/
a'6an v:of}nL gu/sf]6 d08klu/L
cdn]vu+h leR5fvf]/L u08sL k|b]z du/ft

32
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
g]kfnsf] ;a}eGbf cUnf] tyf cUnf] :yfgdf /x]sf s]xL tYox?
 cUnf] :yfgdf /x]sf] xf]6n M xf]6n Pe/]i6 Eo''
 ;jf]{Rr :yfgdf /x]s]f em/gf M ;''lnu9 em/gf, #^!# ld=
 cUnf] :yfgdf wfgv]tL M lhpnf], h''Dnf
 cUnf] :yfgdf cfn''v]tL M r''ªs''ª, ;f]n'v'Da'' $$)) ld=
 cUnf] :yfgdf kfOg] km'n M :6]nl/of 8]s'Da]g
 cUnf} :yfgdf kfOg] Rofp M 6«oflkmgf g]kfn]lG;;
 cUnf] :yfgdf /x]s]f tfn M ltlnrf] tfn, $(!( ld=
 r''r'/f] M ;u/dfyf, **$* ld=
 dlGb/ M Goftkf]n dlGb/
 em/gf M k+rfn em/gf, sflnsf]6 #*! ld=
 :tDe M czf]s :tDe, n'lDagL
 k'n M s'':df an]jf k''n
 cUnf] :yfgdf /x]sf] /f=lgs''~h M ;u/dfyf
 cUnf] :yfgaf6 ;''? ePsf] gbL M c?0f
 cUnf] :yfgdf /x]s]f ;b/d''sfd M l;lds]f6, x''Dnf
 cUnf] :yfgdf /x]s]f ljdfg:yn M :ofªaf]r]
 cUnf] :yfgdf /x]s]f j:tL M 5fsf{ ef]6 / tf/fk ufFp
 cUnf] :yfgdf /x]sf] 3fF6L M k''jL{Wofr, ^%&! ld=

g]kfnsf] ;a}eGbf xf]rf] :yfg tyf xf]rf] :yfgdf /x]sf ef}uf]lns tYox?
 pkTosf M c?0f pkTosf
 uN5L M cGwuN5L
 lhNnf ;b/d'sfd M hn]Zj/

33
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
ङ्जिश्वको इङ्झतहास (History of the World)
 १.४ ङ्जिश्वको इङ्झतहास- म्माग्नाकार्ाा, औद्योङ्झगक क्राङ्ञतत, फ्रातसको याज्मक्राङ्ञतत, अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभ, रुसी/अक्र्ोफय क्राङ्ञतत, प्रथभ य
ङ्छद्रतीम ङ्जिश्वमङ्टद्ध तथा बायतीम स्िततरता सङ्ग्ग्राभ; घर्ना, कायण य ऩङ्चयणाभहरु
(History of the World - Magna Carta, Industrial revolution, French revolution, American war of independence, Russian revolution /
October revolution, First and Second World wars and Indian movement for independence; events, causes and effects.)
 Major Events of World's History
MAGNACARTA (म्माग्नाकार्ाा)
 Magna Carta Libertatum (the great charter of the liberties) ; (latin word)
 फेरामती जनताहरुको स्िततरताको प्रथभ भहाअङ्झधकायऩर/भानि अङ्झधकाय ङ्जिकासको प्राचीन दस्तािेज
 फेरामती नागङ्चयकको स्िततरताको प्रथभ फडाऩर (the great charter)
ङ्ट फीच बएको सॊ घर्ाको प्रङ्झतपर
 शङ्ञिको राङ्झग याजा य धभागरु
 स्र्े पेन फाङर्न (उच्च ऩादयी) य फोयोन बूङ्झभऩङ्झतहरुरे तमाय गये का
 भहाअङ्झधकाय ऩरभा हस्ताऺय गने फेरामती तत्कारीन याजा जोन (King John)
 हस्ताऺय - सन् १२१५ जङ्टन १५
 हस्ताऺय गङ्चयएको स्थान – Runnymede (यङ्झनभेड )-रण्डनफार् १९ भाइर दूयी
 फेरामती याजा य जनता फीचको आऩसी सभझदायीराई ङ्झनधााङ्चयत गये को
 याजा जोनराई म्माग्नाकार्ााभा हस्ताऺय गना फाध्म ऩाने - English Barons (बूङ्झभऩङ्झतहरु)
 म्माग्नाकार्ाा सॊ शोधनऩश्चात् कङ्जहरे पाइनर म्माग्नाकार्ााका रुऩभा प्रकाशभा आमो ? सन् १२२५ जङ्टन २५
 पाइनर म्माग्नाकार्ााभा हस्ताऺय गने याजा को हङ्टन ् ? - याजा हे नयी तृतीम
 म्माग्नाकार्ाा कङ्टन याजाको ऩाराभा सॊ शोधन बएको हो ? - याजा हेनयी तृतीम
 म्माग्नाकार्ााभा कङ्झत दपा ङ्झथए ? - ६३ दपा
 म्माग्नाकार्ााको कङ्टन धायारे प्रत्मेक व्मङ्ञिराई कानूनअनङ्टसाय नै दण्ड ङ्छदइनेछ बङ्ङे कङ्टयाको ग्माये तर्ी गये को ङ्झथमो? - धाया ३९
 म्माग्नाकार्ााको ४०औ ॊ धायाभा के उल्रे ख छ ? – हाभी (याजा) रे कसै राई ऩङ्झन अङ्झधकाय िा तमाम फेच्ने छै नौँ, तमाम प्रदान गनाभा ङ्जढराई
गने छै नौँ य तमाम ङ्छदन इतकाय ऩङ्झन गने छै नौँ ।

म्माग्नाकार्ााका दपाहरुभा उल्रेङ्ञखत केही व्मिस्थाहरु्


 दपा १: चचाको स्िामत्ता
 दपा २-८: Relief (स्िततरता), wardship य Marriage (ङ्जििाह)
 दपा १२ य १४: सॊ सदको स्िीकृङ्झतरे कय रगाउनङ्ट ऩने कङ्टया
 दपा १७-२२: हेनयी ङ्छद्रतीम (Henry II) रे शङ्टरुिात गये को नमाॉ तमामीक प्रणारी दपा १८ य १९: Possessory assizes सॉग सम्फङ्ञतधत
कङ्टया
 दपा २०: आधङ्टङ्झनक Jury (तमाम) सॉग ङ्झनकर्
 दपा २२ य २४: याजारे तमाम व्मिस्था सञ्चारन गनङ्टऩ
ा ने
 दपा २८, ३० य ३१: िैमङ्ञिक सम्ऩङ्ञत्तको प्रत्माबूङ्झत
 दपा ३४ य ३६: ङ्चयर् (Writ) सॉग सम्फतधी
 दपा ३५ य ४१: व्माऩाङ्चयक ऺेरसॉग सम्फङ्ञतधत
 दपा ३८: पौजदायी तमामसॉग सम्फङ्ञतधत
 दपा ३९: िैमङ्ञिक स्िततरतासॉग सम्फङ्ञतधत
 दपा ४०: स्िततर य ङ्झनष्ऩऺ तमामसॉग सम्फङ्ञतधत
 दपा ६१: कानङ्टन य अङ्झधकायको आधायस्तम्बको रुऩभा उल्रेङ्ञखत
 धाया ५४ भा के व्मिस्था छ ? "याजाका भतरीहरु य कभाचायीहरुरे कानङ्टन जाङ्ङङ्ट य भाङ्ङङ्टऩछा
 म्माग्नाकार्ाारे फेरामती जनताराई ङ्छदएका अङ्झधकायहरु के के हङ्टन ् ?
 सम्ऩङ्ञत्तको अङ्झधकाय, व्मङ्ञिगत स्िततरताको अङ्झधकाय, जथाबािी सजाम ङ्जिरुद्धको अङ्झधकाय,स्िततर य ङ्झनष्ऩऺ ऩूऩऺ
ा को अङ्झधकाय
 म्माग्नाकार्ााको भूर प्रङ्झत कङ्झतिर्ा सङ्टयङ्ञऺत यहेको छ ? चाय प्रङ्झत (ङ्झिङ्जर्श राइिे यीभा-2, Salisbury Cathedral भा-1 य Lincoln Cathedral
भा-1)

34
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
म्माग्नाकार्ााका भूख्म भूख्म प्रािधानहरु्
 जनताराई व्मङ्ञिगत स्िततरता एिभ् सम्ऩङ्ञत्तको अङ्झधकाय हङ्टने
 सॊ सदको स्िीकृङ्झत फेगय याजारे कङ्टनै प्रकायको कय रगाउॉन िा उठाउन नऩाउने
 याजारे सॊ सदको अङ्झधिेशन ङ्झनमङ्झभत फोराउनङ्ट ऩने
 ऐन ऩाङ्चयत गने अङ्झधकाय सॊ सदराई हङ्टने
 कानङ्टनरे तोकेबतदा फढी सजाम नगङ्चयने
 कानङ्टनको उङ्ञचत प्रकृमाङ्जिना व्मङ्ञिराई थङ्टनाभा याख्न य दे श ङ्झनकारा गना नऩाइने
 तमाम ङ्छदनभा ङ्जढराई एिभ् इतकाय नगङ्चयने
 भृत्मङ्टदण्डको सजाम नङ्छदइने
 ा को अङ्झधकाय जनतासॉग सङ्टयङ्ञऺत यहने
ऩूऩऺ

ऩङ्टनजाागयण (Renaissance/Reformation)
 ऩङ्टनजाागयणको अथा् पेङ्चय जाग्नङ्ट ।
 चौधौँ दे ङ्ञख सोह्रौँ शताब्दीसम्भ मङ्टयोङ्जऩमन फौङ्जद्धक ऺेरभा आएको जागयण
 ऩङ्चयितान् प्राचीन योभन य ग्रीक सभ्मता, सॉस्कृङ्झत य ऻानराई ऩङ्टनजॉङ्जित गयाएको, भध्ममङ्टगीन साभङ्ञतत व्मिस्था य चचाको अध्ॉ मायोरे गाॉजेको
साॉस्कृङ्झतक अधोगभनराई अतत्म, करा, ङ्जिऻान, साङ्जहत्म य मङ्टयोऩेरी बार्ाहरुको ङ्जिकास तथा सङ्टनौरो इङ्झतहासराई ऩङ्टनजॉिन ङ्छदएको
 शङ्टरुिात कङ्टन दे शफार्् इर्ारीफार् शङ्टरु बै मङ्टयोऩबय पैङ्झरएको
 ऩङ्टनजाागयण कारका भहान साङ्जहत्मकायहरु् दाॉते, ऩेर्ाका, फोक्काङ्झसमो, जोफ्रे, चौसय, ङ्जिङ्झरमभ सेक्सङ्जऩमय, फ्राङ्ञतसस िेकन आङ्छद
 ऩङ्टनजाागयण ल्माउने प्रभङ्टख तीन साङ्जहत्मकाय् दाॉते, ऩेट्राक य फोक्काङ्झसमो
 ऩङ्टनजाागयणका प्रथभ व्मङ्ञि बनी कसराई बङ्झनतछ ? दाॉते
 दाॉतेको जतभ कङ्जहरे बएको हो ? सन् १२६६, इर्ारी
 'ङ्झडबाइन कभेडी' कसरे रेखेका हङ्टन ् ? दाॉते
 ऩङ्टनजाागयण कारका िैऻाङ्झनकहरु् ङ्झनकोरस कऩङ्झनक
ा स, सय आइज्माक तमङ्टर्न, ङ्जिङ्झरमभ हािे, हेल्भोतर्, ग्माङ्झरङ्झरमो ग्माङ्झररी, गीरिर्ॊ,
स्र्े बन आदी
 ङ्ट (Crusaole), ऩूिॉम दशान य सॉस्कृङ्झतसॉग
ऩङ्टनजाागयणका कायणहरु् व्माऩाय ङ्जिस्ताय, भानिताको प्रचाय, ऩङ्ञण्डतऩथ (Scholoasticism), धभामद्ध
सम्ऩका आङ्छद
 "ङ्ञचर भङ्ञस्तष्कफार् फनाइतछ, हातफार् होइन ।" – भाइकर एतजेरो
 ङ्झरमोनादो दा ङ्झबतचीका ङ्जिश्व चङ्ञचत
ा भोनाङ्झरसा मसै अिङ्झधभा फनाएका
 ऩङ्टनजाागयणबतदा अङ्ञघ प्रचङ्झरत बार्ाहरु् योभन, ग्रीक य ल्माङ्जर्न बार्ा
 ऩङ्टनजाागयणऩङ्झछ प्रचङ्झरत बार्ाहरु् अॊ ग्रज
े ी, फ्रेतच, जभान, स्ऩेङ्झनश य इर्ाङ्झरन आङ्छद
 ऩङ्टनजाागयणको परस्िरुऩ बौगोङ्झरक खोजीका क्रभभा ऩत्ता रागेका दे शहरु् अभेङ्चयका, बायत, ङ्जपङ्झरङ्जऩतस आङ्छद
 ङ्जपङ्झरङ्जऩतस ऩत्ता रगाउने नाङ्झबक् भाजनर
 मङ्टयोऩफार् बायत आउने साभङ्टङ्छिक फार्ो ऩत्ता रगाउॉने नाङ्झबक् बास्को ङ्झड गाभा
 तमूपाउतडल्माण्ड ऩत्ता रगाउने् भेडोरेन
 ऩृथ्िी सूमक ॉ ै जराइएका िैऻाङ्झनक् ङ्झगहाङ्झडानो िन
ा ो िङ्चयऩङ्चय घङ्टम्छ बङ्ङे तका ऩेश गये को आयोऩभा ज्मूद ङ्ट ो
 सन् १७४८ भा प्रकाङ्ञशत द ङ्ञस्ऩङ्चयर् अप र नाभक ऩङ्टस्तकका रेखक् भतर्े स्यू
 "Man is born free but everywhere he is in chain." – रुसो
 "Nature is far better than civilization." - रुसो
 "The administration of the finances of France" ऩङ्टस्तकका रे खक् ज्माक नेकय

सन् १६८८ को गौयिभम क्राङ्ञतत्


 ङ्जिश्व इङ्झतहासभा ऩङ्टनजाागयणऩश्चात् १५औ ॊ शताब्दीऩङ्झछको सभमराई आधङ्टङ्झनक कार बङ्झनतछ ।
 गौयिभम क्राङ्ञतत फेरामतभा सन् १६८८ भा बएको ङ्झथमो ।
 तत्कारीन फेरामतका ङ्झनयॊ कङ्टश शासकङ्जिरुद्ध मो क्राङ्ञतत बएको ङ्झथमो ।
 गौयिभम क्राङ्ञततताका फेरामतका याजा जेम्स ङ्जद्धतीम ङ्झथए ।
35
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 याजा जेम्स स्र्ङ्ट आर्ा िॊ शका ङ्झथए ।
 स्र्ङ्ट आर्ा िॊश दै िी ङ्झसद्धाततभा आधाङ्चयत यही याज्म सञ्चारन गदाथे ।
 गौयिभम क्राङ्ञततभा ऩयाङ्ञजत बै याजा जेम्स बागेय फ्रातस गएका ङ्झथए ।
 उनी बागेऩङ्झछ फेरामती जनतारे हल्माण्डफार् उनका ज्िाईँ ङ्जिङ्झरमभ अप अये तज य छोयी भेयीराई फोराई याजायानी फनाए ।
 गौयिभम क्राङ्ञततको प्रभङ्टख उऩरङ्ञब्ध दस्तािेजका रुऩभा अङ्झधकायऩर (Bill of Rights) राई भाङ्झनतछ ।
गौयिभम क्राङ्ञततको परस्िरुऩ सॊ िैधाङ्झनक याजततरको स्थाऩना बई सॊ सदको सिोच्चता स्थाऩना बमो य फेरामतभा िैदेङ्ञशक ऩङ्चयितान बमो

औद्योङ्झगक क्राङ्ञतत (Industrial revolution)


सभाजको स्िरुऩ अथिा भाङ्झनसहरुको ङ्जिचायभा ऩूणा तथा भौङ्झरक ऩङ्चयितान ल्माउने घर्ना नै क्राङ्ञतत हो । मस्तै सकायात्भक ऩङ्चयितान
ल्माउने घर्ना फेरामतभा बएको ङ्झथमो । जसरे ङ्जिश्वबय ऩूयाना घये र ङ्ट ऩद्धङ्झतराई ङ्जिस्थाऩन गये य आधङ्टङ्झनक मङ्टगको शङ्टरुिात गयामो ।
औद्योङ्झगक क्राङ्ञतत फेरामतभा अठायौं शताब्दीको भध्मभा शङ्टरु बई उङ्ङाइसौं शताब्दीको भध्मसम्भभा ङ्जिकास बएको हो । ऩूयातन
ऩयम्ऩयागत सभाजराई आधङ्टङ्झनक मङ्टगभा प्रिेश गयाउॉने मो क्राङ्ञतत भानि इङ्झतहासकै सिोत्कृष्ट फौङ्जद्धकताको उऩज हो । भानिरे गये को
मस्तै खोजका कायण भानिरे नै भानिश्रभको सट्टाभा भेङ्झसनहरुको प्रमोग गयाई अत्मङ्झधक राब ङ्झरन सकेका छन् ।
 औद्योङ्झगक क्राङ्ञतत कङ्टन दे शफार् शङ्टरु बएको ङ्झथमो ? – फेरामत
ङ्ट ोस् । - सन् १७६० – १८४० को अिङ्झध (१८औ ॊ शताब्दीको भध्मदे ङ्ञख १९औ ॊ शताब्दीको भध्म)
 औद्योङ्झगक क्राङ्ञततको अिङ्झध रेख्नह
 औद्योङ्झगक क्राङ्ञततराई कङ्टन नाभरे सभेत ङ्ञचङ्झनतछ ? – माङ्ञतरक क्राङ्ञतत
 औद्योङ्झगक क्राङ्ञतत/माङ्ञतरक क्राङ्ञततको सङ्टरुिात कऩडा उत्ऩादनभा बमो ।
 मो क्राङ्ञततऩश्चात् ऩूॉजीऩङ्झत य भजदङ्टय िगाको उदम बमो ।
 मसअङ्ञघ सभाजभा साभतत, ऩादयी य सिासाधायण गयी तीन िगा ङ्झथए ।
 मस क्राङ्ञततऩश्चात् सभाजिादको उदम बमो ।
 पराभ ऩगारेय ङ्जिङ्झबङ्ङ आकृङ्झतभा ढाल्ने तङ्चयकाको आङ्जिष्काय हेनयी कार्ा यरे गये ।
 स-साना ढङ्टॊ गाराई च ङ्टनासॉग ङ्झभराएय ऩक्की गने तङ्चयका भेकडभरे ऩत्ता रगाए ।
 िार्य फ्रेभका आङ्जिष्कायक ङ्चयचडा आकायाइर्को उऩनाभ् आधङ्टङ्झनक फ्याक्ट्री ऩद्धङ्झतका ङ्जऩता
 अठायौं शताब्दीभा बएको औद्योङ्झगक ऩङ्चयितानराई औद्योङ्झगक क्राततीको सॊ ऻा ङ्छदने् इङ्झतहासकाय याथनधी
 औद्योङ्झगक क्राङ्ञततका कायणहरु्
- बौगोङ्झरक ङ्ञस्थङ्झत, याजनीङ्झतक ङ्ञस्थयता, याजकीम सॊ यऺण, िैऻाङ्झनकहरुको दे न, सस्ता भजदङ्टयहरु, कङ्टशर कारीगडहरु, कृङ्जर् क्राङ्ञतत, ङ्झिङ्जर्श
उऩङ्झनिेश आङ्छद
 औद्योङ्झगक क्राङ्ञततका ऩङ्चयणाभहरु्
- घये र ङ्ट उद्योगधतदाको अतत्म - आङ्झथक
ा उङ्ङङ्झत
- जनसॊ ख्मा िृङ्जद्ध - नमाॉ िगाको उदम
ॉ ीिादको ङ्जिस्ताय - भजदूयहरुका िगॉम सॊ गठनको स्थाऩना
- ऩूज
- सभाजिादको अिधायणा उत्ऩङ्ङ - साम्राज्मिादको ङ्जिस्ताय

औद्योङ्झगक क्राङ्ञततका भङ्टख्म भङ्टख्म उत्ऩादनहरु्


ङ्ञस्र्भ इङ्ञतजन – जेम्स िार्, सन् १७९६ (कतै १७६९ ऩङ्झन ऩाइतछ)
िार्य फ्रेभ – ङ्चयचाडा आकायाइर्
सेफ्र्ी ल्माम्ऩ – हम्फ्री डेबी, १८१५
ङ्ञस्ऩङ्झनङ जेनी – जेम्स हायङ्झग्रब्स, १७६४
फ्राइङ सर्र – जोन के, १७४३
ऩािय रङ्टभ – एडभण्ड कार्ायाइर्, १७८५
कर्न जीन –इरी ङ्जिट्नी, १७९३
ङ्झफजङ्टरी शङ्ञिको आङ्जिष्काय – फेतजाङ्झभन फ्र्माङ्ञङ्ग्रन
र्े ङ्झरग्रापको आङ्जिष्काय – भोसॉ
िामयरेस ऩद्धङ्झत (ये ङ्झडमो) – भाकोनी

36
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
फ्रातसको याज्मक्राङ्ञतत (French revolution)
 क्राङ्ञतत सभम् सन् १७८९
 कायण् तत्कारीन शासकहरुको जनङ्जियोधी, स्िेच्छाचायी, ङ्झनयॊ कङ्टश य भ्रष्ट नीङ्झत, आङ्झथक
ा ङ्जिश्रृङ्खरता, अथाभतरी क्रोनको गरत नीङ्झत, याजारे
आपूराई ईश्वय ठाङ्ङङ्ट (I am the State-भ नै याज्म हङ्टॉ), धाङ्झभक
ा स्िततरता नहङ्टन ङ्ट (तत्कारीन याजधभा-याथोङ्झरक), अत्माचायी चचा, केङ्ञतिकृत
शासन, सङ्टङ्जिधाप्राद्ऱ िगा (ऩादयी य कङ्टरीन) य सङ्टङ्जिधाङ्जिङ्जहन िगाभा सभाज फाॉङ्झडनङ्ट ।
 तत्कारीन याजा् रङ्टइ सौह्रौँ
 उऩनाभ/ङ्जिशेर्ता् फ्रातसको गृहमङ्टद्ध, फौङ्जद्धक क्राङ्ञतत, अठायौं शताब्दीको भहत्िऩूणा क्राङ्ञतत, ङ्जिचायको रडाइॉ
 ऩङ्चयणाभ् ङ्झनयॊ कङ्टश याजततरको अतत्म, भानिाङ्झधकायको घोर्णा, याङ्जष्डम बािनाको प्रचाय, धाङ्झभक
ा स्िततरता, सॊ ङ्जिधानको भस्मौदा तमाय,
सॊ सायबय प्रजाततरका आधायबूत ङ्झसद्धाततको शङ्टरुिात
ॊ ो ऩाराभा याजारे जनताराई ङ्जिना अङ्झबमोग ङ्झगयफ्ताय गना ऩाउॉने अङ्झधकाय् Letter de chachet
 रङ्टई १६औक
 तत्काङ्झरन फ्रातसको सॊ सदको नाभ् स्र्े र् जनयर (1187 सदस्मीम)
याज्मक्राङ्ञततताका फ्रातसको सॊ सदभा तीन हाउस ङ्झथए ।
ऩङ्जहरो हाउस (First state): ऩादयी - 308 सदस्मीम,
दोश्रो हाउस (Second state): कङ्टरीन िगा – 258 सदस्मीम,
तेश्रो हाउस (Third state): सिासाधायण जनता – 621 सदस्मीम
 फ्रातसको याज्मक्राङ्ञततताका त्महाॉ 390 जङ्झत कानङ्टन ङ्झथए
 'भ नै याज्म हङ्टॉ । (I am the state.)' रङ्टई चौधौँ
 'भेयो यगत फ्रातसको सभृङ्जद्धको कायण फनोस्, याज्म अभय यहोस् ।' रङ्टई सोह्रौँ (ङ्झनयॊ कङ्टश शासक)
 'भ्रष्ट चचाराई नष्ट गङ्चयदे उ ।'- बोल्र्े मय
 'भाङ्झनस स्िततर जतभतछ तय सिार साङ्ग्रोरे फाॉङ्झधतछ ।' – रुसो
 साभाङ्ञजक सम्झौता (Social contract) का रेखक - रुसो
 शङ्ञि ऩृथङ्जककयण ङ्झसद्धाततका प्रङ्झतऩादक – ङ्छददे यो
 ङ्जिश्वकोर् (Encyclopedia) का रेखक – ङ्छददे यो
 फ्रातसको याज्मक्राङ्ञततसॉग सम्फङ्ञतधत ङ्जिद्रानहरु: बोल्र्े मय, रुसो, ङ्छददे यो
 क्राङ्ञततअङ्ञघ ङ्जकसानहरुरे याज्मराई उब्जनीको ८०% सम्भ कय ङ्झतनङ्टऩ
ा थ्मो ।
 भृत्मङ्टदण्ड् रङ्टई सौह्रौँराई – १७९३ जनियी २१ भा ङ्ञजरेङ्जर्नरे कार्े य
 भृत्मङ्टदण्ड् उनकी भहायानी एतर्ोनेर्राई – १७९३ अक्र्ोफय १६ भा
 फ्रातसको याज्मक्राङ्ञततऩङ्झछ 'याज्मक्राङ्ञततका ऩूर' भाङ्झनने नेऩोङ्झरमन फोनाऩार्ा सत्ताभा आए
 नेऩोङ्झरमन फोनाऩार्ारे कानूनहरुको सॊ करन य ऩङ्चयभाजान गयी दे शबयी रागू हङ्टनेगयी एकैप्रकायको कानङ्टन ङ्झनकारेका ङ्झथए । जसराई
नेऩोङ्झरमन कोड बङ्झनतछ ।

अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभ (American war of independence)


 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभ के हो ? फेरामतको उऩङ्झनिेशफार् स्िततरता ऩाउनको राङ्झग अभेङ्चयकी नाङ्झगयकहरुरे गये को सॊ घर्ा िा मङ्टद्ध
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभ कङ्टन दे शफीचको मङ्टद्धफार् शङ्टरुिात गये का थए ? ग्रेर् ङ्झिर्े न य उत्तय अभेङ्चयकाका १३ िर्ा ङ्झिङ्जर्स कोरोनीहरुको
फीचको मङ्टद्धफार्
 उऩङ्झनिेश याज्महरुरे केको ङ्जियोधभा मङ्टद्धको शङ्टरुिात गये का ङ्झथए ? प्रङ्झतङ्झनङ्झधत्िङ्जिनाको ग्रेर् ङ्झिर्े नको सॊ सदको िैधताराई अस्िीकाय गदै
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभ अिङ्झध् १७७५ अङ्जप्रर १९ – १७८३ सेप्र्े म्फय ३
 स्िततरता सॊ ग्राभको कायण् फौङ्जद्धक जागयण, आङ्झथक
ा ङ्जिकास, ङ्झिङ्जर्स साम्राज्मको अत्माचाय
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभभा साथ ङ्छदने मङ्टयोऩेरी याष्डहरु् फ्रातस, हल्माण्ड, स्ऩेन
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभराई कङ्टन िगाको आतदोरन बनेय ङ्ञचङ्झनतछ ? भध्मभ िगाको
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभ स्िततरताको घोर्णाऩर जायी गये य शङ्टरु बएको
ङ्ट
 अभेङ्चयकीहरुरे स्िततरताको भाग गदै औऩचाङ्चयक रुऩभा कङ्जहरे सॊ मि याज्म अभेङ्चयका नाभको एक याज्मको घोर्णा गये ? सन् १७७६
जङ्टराई ४

37
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 स्िततरता सङ्ग्ग्राभका कभाण्डय् जजा िाङ्झसङ्ग्र्न (१७८३ भा उनी नै स्िततर अभेङ्चयकाका प्रथभ याष्डऩङ्झत फने)
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभको नाया् भृत्मङ्ट दे उ िा स्िततरता
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभभा भहत्िऩूणा मोगदान ङ्छदने ङ्जिद्रानहरु् स्माभङ्टएर एडम्स, जोन एडम्स य थोभस ऩेन
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभका क्रभभा अखफाय, रेख आङ्छद भापात् जागयण ल्माउने भूख्म व्मङ्ञि को ङ्झथए ? स्माभङ्टअर एडम्स
 ङ्जििोहीहरुराई गोप्मरुऩभा हातहङ्झतमाय य यासन कसरे उऩरब्ध गयाएका ङ्झथए ? फ्रातसका याजा रङ्टई सोह्रौँ
 सॊ ग्राभ अिङ्झधबय ङ्जिपयको भहाभायीका कायण १३०००० बतदा फढीको भृत्मङ्ट बएको ङ्झथमो बने कङ्झत अभेङ्चयकी ङ्जििोहीहरुको भृत्मङ्ट बएको
ङ्झथमो ? २५००० जना (तीभध्मे रडाईँका क्रभभा ८००० को भृत्मङ्ट बएको)
 अभेङ्चयकी स्िततरताका फखत ङ्झिर्े नका प्रधानभतरी को ङ्झथए ? जजा ग्रेनङ्झबरी
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभका क्रभभा ङ्झिर्े नरे ८० ङ्झभङ्झरमन ऩाउण्ड खचा गर्मो बने फ्रातसरे कङ्झत ? ५६ ङ्झभङ्झरमन ऩाउण्ड (फ्रातसको मसै
खचाका कायण फ्रातसको याज्मक्राङ्ञतत हङ्टन भद्दत गर्मो)
 अभेङ्चयकी स्िततरता सॊ ग्राभका क्रभभा अभेङ्चयकारे कङ्झत खचा गर्मो ? १५१ ङ्झभङ्झरमन डरय
 अभेङ्चयकी स्िततरताको घोर्णाऩर तमाय गने सङ्झभङ्झतका अध्मऺता् थोभस जेपयसन
 मङ्टद्धभा फेरामत ऩयाङ्ञजत बएऩङ्झछ सन् १७८३ भा कङ्टन सङ्ञतध बएको ङ्झथमो ? बसाामरको सतधी
 बसााइरको सतधी कङ्टन ठाउॉभा बएको ङ्झथमो ? फ्रातस
 अभेङ्चयकी स्िततरताको घोर्णाभा कङ्झतजना व्मङ्ञिरे हस्ताऺय गये का ङ्झथए ? ५६ जना
 स्िततर अभेङ्चयकाका दङ्टई सदनात्भक सॊ सदको व्मिस्था् प्रङ्झतङ्झनध सबा य ङ्झसनेर्
 अभेङ्चयकाभा प्रथभ सॊ ङ्जिधान कङ्जहरे ऩाङ्चयत बमो ? सन् १७८८ जङ्टन २१
 अभेङ्चयकाभा सॊ घीम सॊ ङ्जिधान कङ्जहरे रागू बमो ? सन् १७८९ भाचा ४
 अभेङ्चयकाको याजधानी िाङ्झसङ्ग्र्न ङ्झडसी नाभाकयण् स्िततरता मङ्टद्धका कभाण्डय एिभ् प्रथभ याष्डऩङ्झत जजा िाङ्झसङ्ग्र्नको नाउॉफार् गङ्चयएको
 स्िततर अभेङ्चयकाका प्रथभ याष्डऩङ्झत जजा िाङ्झसङ्ग्र्न कङ्जहरे याष्डऩङ्झत फने ? १७८९ अङ्जप्रर ३०

रुसी/अक्र्ोफय क्राङ्ञतत (Russian /October revolution)


ङ्जिऩङ्ङ तथा सिाहाया िगाहरुरे सन् १९१७ अक्र्ोफय/नोबेम्फयभा रुसी जायशाहीका ङ्जिरुद्ध दङ्टई सभूह क्रभश् िोल्सेङ्झबक य भोतसेङ्झबकहरुद्राया
आतदोरन गङ्चयएको ङ्झथमो । भोतसेङ्झबकहरुद्राया उदाय प्रजाताङ्ञतरक व्मिस्था सङ्टथाऩना गयाइएकोभा िोल्सेङ्झबकहरुरे हङ्झतमाय उठाई सो
व्मिस्थाराई हत्माई सिाहाया िगाको अङ्झधनामकत्िभा ङ्जिश्वभा ऩङ्जहरो ऩल्र् कम्मङ्टङ्झनस्र् शासक व्मिस्था स्थाऩना गये । जङ्टन घर्ना कारा
भाक्साको कल्ऩनाका आधाभा ङ्जकसान य भजदङ्टय िगाको सयकाय ङ्झनभााण बमो । सभाजिादी धायणा अनङ्टरुऩ सफै सम्ऩङ्ञत्त याङ्जष्डमकयण गयी
भानिद्राया भानिकै शोर्ण गने ऩङ्चयऩार्ीको अतत्मको घोर्णा गङ्चयमो । उि क्राङ्ञतत ङ्जिश्व इङ्झत हासभा नमाॉ सभ्मताको सङ्टरुिात गयी
ङ्जिश्वव्माऩी प्रबाि ऩानाभा सपर बएको ङ्झथमो । जङ्टन दङ्टबााग्मिस ७४ िर्ासम्भ भार ङ्जर्यो । मही साम्मिादी ङ्जिचायरे ङ्जर्केको क्राङ्ञततराई
रुसी क्राङ्ञतत बङ्झनतछ ।
 अक्र्ोफय क्राङ्ञततराई के ऩङ्झन बङ्झनतछ ? िोल्सेङ्झबक िा यातो क्राङ्ञतत
 रुसी क्राङ्ञतत कङ्टन शासकको सभमभा बएको ङ्झथमो ? ङ्झनकोरस ङ्जद्धतीम
 ङ्झनकोरस ङ्जद्धतीमरे कङ्जहरे याङ्ञजनाभा गये ? सन् १७१७ भाचा १५ (मसै ङ्छदनफार् रुसभा जाय शासनको अतत्म)
8 March – 8 November 1917 [O.S. 23 February – 26 October
 जाय शासक ङ्जिरुद्ध सन् १९०५ स्थाङ्जऩत ङ्जिधानसबाको नाभ के ङ्झथमो ? डङ्टभा (Duma)
 रुसी क्राङ्ञततको नेतत्ृ ि कसरे गये का ङ्झथए ? िोल्सेङ्झबकहरुरे
 िोल्सेङ्झबकहरुरे ङ्जितर्य प्मारेस १ ङ्छदन कब्जा गये का ङ्झथए
 िोल्सेङ्झबक क्राङ्ञततको नेतत्ृ ि कसरे गये का ङ्झथए ? ङ्झब.आई. रेङ्झनन
 क्राङ्ञततऩश्चात् ङ्झनभााण बएको सयकायको नेतत्ृ ि कसरे गये ? ङ्झब.आई. रेङ्झनन
 िोल्सेङ्झबकहरुरे नमाॉ सॊ ङ्जिधानको घोर्णा कङ्जहरे गये ? सन् १९१८
 स्र्ाङ्झरन रुसी कम्मङ्टङ्झनष्ट ऩार्ॊको भहासङ्ञचि कङ्जहरे बए ? सन् १९२२
 रेङ्झननको भृत्मङ्ट कङ्जहरे बमो ? सन् १९२४ (स्र्ाङ्झरन सत्ताभा गएको)
 सॊ सायको ऩङ्जहरो आिङ्झधक मोजना भाङ्झनने रुसको प्रथभ ऩञ्चिर्ॉम मोजनाराई के बङ्झनतछ ? ऩाऩङ्झतरे का (सन् १९२८-१९३३)
 अभेङ्चयकारे िोल्सेङ्झबकहरुरे कब्जा गये को यङ्झसमन सयकायराई कङ्जहरेसम्भ भातमता ङ्छदएन ? सन् १९३३ (सत्ता ङ्जपताा गयाउॉन अभेङ्चयका य
ऩङ्ञश्चभा याष्डहरुरे आक्रभण सभेत गये का ङ्झथए ।)
 ये ड र्े यय (Red Terror) बनेय कङ्टख्मात काण्डभा कङ्झतजनाराई एकैऩर्क पाॉसी ङ्छदइएको ङ्झथमो ? १३००० जना
38
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
ङ्ट यी-भाचा भङ्जहनाभा बएको प्रथभ चयणको रुसी क्राङ्ञततको नेतत्ृ ि कसर गये का ङ्झथए ? भोतसेङ्झबकहरुरे
 सन् १९१७ पेिअ
 सन् १९१७ अक्र्ोफय-नोबेम्फय भङ्जहनाभा बएको रुसी क्राङ्ञततको नेतत्ृ ि कसरे गये का ङ्झथए ? िोल्सेङ्झबकहरुरे
 रुसी क्राङ्ञततको ऩङ्चयणाभस्िरुऩ ङ्जिश्वभा कङ्टन िादको प्रङ्झतऩादन बमो ? साम्मिाद
 रुसका जाय शासकहरुको नाया के ङ्झथमो ? एक याज, एक चचा य एक रुस

िोल्सेङ्झबकहरुरे सत्ता कब्जा गये ऩङ्झछ तत्कार गये का केही व्मिस्था्


 सम्ऩूणा व्मङ्ञिगत सम्ऩङ्ञत्त कब्जागयी सफैराई सभानङ्टऩाङ्झतक ऩङ्टनङ्जित
ा यण
 सफै फैं कहरु याङ्जष्डमकयण गङ्चयए
 व्मङ्ञिगत फैं क खाताहरु कब्जा गङ्चयए
 चचाको फैं क खाता रगामतको सम्ऩङ्ञत्त कब्जा गङ्चयमो
 उद्योगहरुको ङ्झनमतरण सोङ्झबमतहरुराई ङ्छदइमो
 भजदूयहरुको ज्मारा मङ्टद्धताकाको बतदा फढी तम गङ्चयमो य काभ गने घॊर्ा कभ (८ घॊर्ा)

प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्ध (First world war)


 28 July 1914 – 11 November 1918(4 years, 3 months and 2 weeks)
 Result:- Allied victory, Establishment of the League of Nations, End of German, Russian, Ottoman, and Austro-Hungarian empires
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्ध कङ्जहरे कसयी शङ्टरु बमो ? सन् १९१४ जङ्टराई २8 भा अङ्जष्डमाका सम्रार् फ्रातज जोसेपद्राया सङ्जिम
ा ाभाङ्झथ आक्रभण गने
घोर्णा गये य
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धताका अङ्जष्डमाका याजकङ्टभाय को ङ्झथए ? आकाड्यङ्टक पङ्झडन
ा ातड
 याजकङ्टभाय पङ्झडन
ा ातडकी ऩत्नीको नाभ के ङ्झथमो ? सोपी चोर्े क
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धको कायण कसको हत्माराई भाङ्झनतछ ? अङ्जष्डमाका याजकङ्टभाय य उनकी ऩत्नीको सङ्जिम
ा ाभा बएको हत्माका कायण (सन् १९१४
जङ्टन २८)
 याजकङ्टभाय य उनकी ऩत्नीको हत्मा कसरे गये का ङ्झथए ? ब्ल्माक ह्याण्ड नाभक गङ्टद्ऱ सॉस्थाका ग्राङ्झबरो ङ्जप्रङ्ञतसऩ नाभक ङ्जिद्याथॉरे
 प्रथभ ङ्जिश्व मङ्टद्धको आधाय मङ्टद्धको रुऩभा कङ्टन मङ्टद्धराई ङ्झरइतछ ? िाल्कान प्रामङ्जद्धऩ मङ्टद्ध (सन् १९१२-१९१३)
 रुसद्राया आफ्नो सेनाराई सङ्जिम
ा ाको यऺा गने आदे श् १९१४ जङ्टराई २९
 जभानीद्राया रुसका सम्रार् जाय ङ्झनकोरस ङ्जद्धतीमराई आफ्नो सेना ङ्जपताा फोराउन दफाफ् १९१४ जङ्टराई ३०
 जभानीद्राया रुस ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१४ अगष्ट १
 जभानीद्राया फ्रातस ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१४ अगष्ट ३
 फेरामतद्राया जभानी ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१४ अगष्ट ४
 फेरामत य फ्रातसद्राया अङ्जष्डमा य हॊ गेयी ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१४ अगष्ट १२
 इर्ारीद्राया अङ्जष्डमा ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१५ भे २४
 फेरामतद्राया फङ्टल्गेङ्चयमा ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१५ अक्र्ोफय १५
 योभाङ्झनमाद्राया अङ्जष्डमा ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१६ अगष्ट २७
 इर्ारीद्राया जभानी ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१६ अगष्ट २८
 अभेङ्चयकाद्राया जभानी ङ्जिरुद्ध मङ्टद्धको घोर्णा् १९१७ अङ्जप्रर ६
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धका दङ्टई ऩऺहरु कङ्टन कङ्टन हङ्टन ् ?
 सेतट्रर ऩािय तपाका दे शहरु् जभानी, अष्डो-हॊ गेयी, र्की, फङ्टल्गेङ्चयमा् ४ दे श
 एराइज ऩािय तपाका दे शहरु् फेरामत, रुस, फ्रातस, इर्ारी, अभेङ्चयका, जाऩान, योभाङ्झनमा, सङ्जिम
ा ा, फेङ्ञल्जमभ, ग्रीस, ऩोचग ङ्टा र, भोतर्े नेग्रो
 प्रथभ ङ्जिश्व मङ्टद्धभा कङ्टन ऩऺका याष्ड ऩयाङ्ञजत बए ? सेतट्रर ऩािय
 जभान सेनाको कारो ङ्छदन् १९१८ अगष्ट ७ (कतै १९१८ नोबेम्फय ९ ऩङ्झन उल्रेख) सफैबतदा धेयै ऺङ्झत ऩङ्टगेको
 जभान सम्रार् कैजय ङ्जिरीमभ ङ्जद्धतीम हल्माण्ड ऩरामन् १९१८ नोबेम्फय ९
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धको अतत्म गना ऩेङ्चयसभा शाङ्ञतत सम्भेरन् १९१८ नोबेम्फय ११
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धको सभमभा जभानीका याजा को ङ्झथए ? कैजय ङ्जिङ्झरमभ ङ्जद्धतीम
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धभा कङ्झत सै ङ्झनक ऩङ्चयचारन बएका ङ्झथए ? ६ कयोड ५० राख
 प्रथभ ङ्जिश्व मङ्टद्धऩङ्जद्ध ङ्जिश्वको शङ्ञिशारी याष्ड कङ्टन फतमो ? अभेङ्चयका

39
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 प्रथभ ङ्जिश्व मङ्टद्ध कङ्झत अिङ्झधसम्भ चल्मो ? ४ िर्ा ३ भङ्जहना ११ ङ्छदन (१५६१ ङ्छदन)
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धका क्रभभा ङ्जिश्व प्रबूत्ि िा सिानाश (World power or downfall) को नीङ्झत ङ्झरने को ङ्झथए ? जभानीका सम्रार् कैजय ङ्जिङ्झरमभ
ङ्जद्धतीम
 र्की साम्राज्म अततगात ऩने ग्रीस, फङ्टल्गेङ्चयमा, सङ्जिम
ा ा, भेसोडोङ्झनमाराई के बङ्झनतथ्मो ? अर्ोभन अम्ऩाएय (Ottoman empire)
 ा सम्भेरनरे फोङ्ञस्नमा य हजागोङ्झबनाराई कङ्टन दे श अततगात याङ्ञखङ्छदएको ङ्झथमो ? अङ्जष्डमा-हॊ गेयी
सन् १८७८ भा बएको फङ्झरन
 जभानी एकीकयणको राङ्झग बएको कङ्टन मङ्टद्धभा जभानीरे फ्रातसराई ऩयाङ्ञजत गये को ङ्झथमो ? सन् १८७१ को मङ्टद्धभा
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धको सभमभा नेऩारका प्रधानभतरी को ङ्झथए ? चति शभशेय
 े हरुराई सहमोग गना चति शभशेयरे कङ्झत पौज ऩठाएका ङ्झथए ? फफय शभशेयको नेतत्ृ िभा ७५०० जना
प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धभा अॊ ग्रज
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धभा नेऩाररे अॊ ग्रज
े राई कङ्झत नगद सहमोग गये को ङ्झथमो ? १० राख ऩाउण्ड
 ङ्जिश्व मङ्टद्धभा सहमोग गये फाऩत नेऩार सयकयारे ङ्झिङ्जर्श बायत सयकायफार् प्रङ्झतिर्ा कङ्झत रुऩैमाॉ नगद सहमोग ऩाउॉने बमो ? १० राख रुऩैमाॉ
प्रङ्झतिर्ा
 े सयकायफार् प्राद्ऱ सम्भाङ्झनत ऩद कङ्टन हो ? ङ्झबक्र्ोङ्चयमा क्रस (VC)
ङ्जिश्वमङ्टद्धभा िीयता प्रदशान गये फाऩत नेऩारी पौजरे अॊ ग्रज
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धभा ङ्झबक्र्ोङ्चयमा क्रसरे सम्भाङ्झनत नेऩारी सै ङ्झनक को हङ्टन ् ? कूरिीय थाऩा य कणाफहादङ्टय यानाभगय
 "भ भेया सेनाराई ङ्जिश्वका जङ्टनसङ्टकै सेनासॉग रड्न ऩठाउॉन सक्छङ्ट तय गोखाारी सै ङ्झनकको नाभ सङ्टङ्ङासाथ भेयो भङ्टर्ङ्ट थकातछ ।" कसको बनाई
हो ? जभान सम्रार् कैजय ङ्जिङ्झरमभ ङ्जद्धतीम
 बसे ल्स सतधी अनङ्टसाय याष्डसॊ घको प्रशासन अततगात याङ्ञखएका ठाउॉहरु कङ्टन कङ्टन ङ्झथए ? साय ऺेर य डाङ्ञतजङ ऺेर
 बसे ल्स सतधी अनङ्टसाय ङ्झरथङ्टआङ्झनमाराई कङ्टन सहय ङ्छदने ङ्झनणाम गङ्चयएको हो ? भेभरको सहय
 बसे ल्स सतधी अनङ्टसाय जभानीरे कङ्झत मङ्टद्धऩोत याख्न ऩाउॉथ्मो ? फढीभा ६
 बसे ल्स सतधी अनङ्टसाय जभानीरे सायको कोइरा उत्ऩादन ऺेर कङ्झत िर्ाका राङ्झग फ्रातसराई ङ्छदनङ्टऩने बमो ? १५ िर्ा
प्रथभ ङ्जिश्व मङ्टद्धऩश्चात् सम्ऩङ्ङ बसे ल्स/बसााइर सतधी्
बसे ल्स/बसााइरको सतधी् १९१९ जङ्टन २८ (मसै सतधीफार् २० िर्ासम्भ मङ्टद्ध नगने बनी तोङ्जकएको)
बसे ल्स सतधीफार् जभानीरे आफ्नो कङ्झत बूबाग य जनता गङ्टभाएको ङ्झथमो ? १३% बूबाग य कङ्चयफ ६५ राख जनता
बसे ल्स सतधी अनङ्टसाय फ्रातसरे ङ्जपताा ऩाएका ठाउॉहरु कङ्टन कङ्टन हङ्टन ् ? एल्सेस य रोये न
बसे ल्स सतधी अनङ्टसाय डेनभाकारे प्राद्ऱ गये को ठाउॉ कङ्टन हो ? उत्तयी स्रेसिी
बसे ल्स सतधी अनङ्टसाय ऩोल्माण्डरे प्राद्ऱ गये का ठाउॉहरु कङ्टन कङ्टन हङ्टन ् ? ऩोङ्झरस कोङ्चयडोय ऩोसेन, ऩङ्ञश्चभी ऩङ्झसम
ा ा य अऩय ङ्झसरेङ्झसमा

प्रथभ ङ्जिश्व मङ्टद्धका कायणहरु्


 सन् १८९२ भा रुस य फ्रातसफीच बएको द्रैध सतधी
 गङ्टर्ितदी - सै तमिाद
 शस्त्र अस्त्रको िृङ्जद्ध - उग्र याष्डिादको बािना य सभाचाय
 आङ्झथक
ा साम्राज्मिाद
 कैजय ङ्जिङ्झरमभ ङ्जद्धतीमरे जसयी ऩङ्झन जभानीराई सिाशङ्ञिभान याष्ड फनाउन चाहेय ङ्जिश्वप्रबूत्ि िा सिानाशको नीङ्झत अिरम्फन गनङ्टा
 िारकन प्रामङ्जद्धऩका जनताहरु र्कीफार् स्िततर हङ्टन चाहनङ्ट
 जभानीरे ङ्ञजतेका एरसेस य रोये न दङ्टई प्राततहरुराई ङ्जपताा ङ्झरने फ्रातसको चाहना

प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धका ऩङ्चयणाभहरु्


 याष्डसॊ घ (League of Nation) को स्थाऩना
 श्रङ्झभक शङ्ञिभा ङ्जिकास - ङ्जिश्वभा आङ्झथक
ा सॊ कर्
 औद्योङ्झगक आधायशीरा नष्ट - अभेङ्चयका भहाशङ्ञि याष्डको रुऩभा उदम
 ङ्झरग अप नेशन सम्फतधी जानकायी्
 League of Nations को स्थाऩना सन् १९१९ जङ्टन २८ भा बमो
 League of Nations को ऩङ्जहरो फैठक १० जनियी १९२० भा फसेको
 चार्ायभा हस्ताऺय गने दे श् ४४ िर्ा
 मस चार्ायभा हस्ताऺय नगये को दे श् अभेङ्चयका
 मसको स्थाऩनाभा ङ्जिशेर् सहमोग ऩङ्टर्माउने व्मङ्ञि ङ्जिरो ो ङ्जिल्सन हङ्टन,् (सन् १९१९ को नोफेर शाङ्ञतत ऩङ्टयस्काय प्राद्ऱ)
40
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
ङ्जद्धतीम ङ्जिश्वमङ्टद्ध (Second world war)
प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्ध सभाद्ऱ बएको ठीक २१ िर्ाऩङ्झछ सन् १९३९ सेप्र्े म्फय १ भा दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्ध शङ्टरु बमो । ङ्जिश्वभा शाङ्ञतत य सङ्टयऺा कामभ
गना गङ्छठत ङ्जिश्व सॉस्था याष्डसॊ घ (League of Nation) असपर बएऩङ्झछ भानि सभ्मताको इङ्झतहासभा सफैबतदा बमानक तथा ङ्जिनासकायी मङ्टद्ध
बमो । मस मङ्टद्धभा अभेङ्चयकारे जाऩानको ङ्जहयोङ्झसभा य नागासाकीभा अणङ्ट फभ प्रहाय गयी दङ्टिै सहय ध्िस्त फनामो । मसयी १९३९
सेप्र्े म्फय १ भा जभानीरे ऩोल्माण्डभाङ्झथ आक्रभण गयी शङ्टरु बएको दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्ध सन् १९४५ से प्र्े म्फय २ भा जाऩानरे आत्भसभऩणा
गये ऩङ्झछ सभाद्ऱ बमो ।
 दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्धका दङ्टई ऩऺहरु कङ्टन कङ्टन हङ्टन ् ?
ऩऺ १ : जभान, इर्ारी, जाऩान (ट्रीऩर एरातस/Triple alliance)
ऩऺ २ : फेरामत, रुस, फ्रातस (ट्रीऩर एतर्े तर्/Triple entente)
 दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्धका २ शङ्ञि सभूहहरु कङ्टन कङ्टन हङ्टन ् ?
Allied Power : रुस, अभेङ्चयका, फेरामत, फ्रातस, चीन, यानडा, ऩोल्माण्ड आङ्छद
Axis Power : जभानी, जाऩान, इर्ारी, हॊ गेयी, योभाङ्झनमा, फङ्टल्गेङ्चयमा

दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्धका कायण्


 जभानीरे बसे ल्सको सङ्ञतधफार् बएको अऩभानको फदरा ङ्झरन खोज्नङ्ट
 ङ्जहर्रयको उदम य सै तमिाद
 रुस य चीनभा उदम बैयहेको साम्मिादराई योक्न जभानी य जाऩान उद्दत यहनङ्ट
 चीनको अङ्झधकाॊश बू–बागभा जाऩानरे साम्राज्मिाद ङ्जिस्ताय गनङ्टा
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धको कायणफार् उङ्ञब्जएको ङ्जिश्वव्माऩी आथॉक सॊ कर्
 ङ्झरग अप नेसतस (याष्ड सॊ घ) को असपरता

दोश्रो ङ्जिश्वमङ्टद्धको ऩङ्चयणाभ्


 जभानी नयाम्रोसॉग ऩयाङ्ञजत बै ऩूि ा य ऩङ्ञश्चभ जभानीभा ङ्जिबाङ्ञजत बमो
 जाऩानरे ङ्जिश्वशाङ्ञतत प्रकृमाभा साभेर हङ्टने प्रङ्झतिद्धता जनामो
 ङ्जिश्वभा भहाशङ्ञि याष्ड अभेङ्चयका य रुस फने
ङ्ट याष्ड सॊ घ (UNO) को स्थाऩना बमो
 सॊ मि
 शीतमङ्टद्ध (Cold war) को शङ्टरुिात बमो

दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्धका कायण्


 जभानीरे बसे ल्सको सङ्ञतधफार् बएको अऩभानको फदरा ङ्झरन खोज्नङ्ट
 ङ्जहर्रयको उदम य सै तमिाद
 रुस य चीनभा उदम बैयहेको साम्मिादराई योक्न जभानी य जाऩान उद्दत यहनङ्ट
 चीनको अङ्झधकाॊश बू–बागभा जाऩानरे साम्राज्मिाद ङ्जिस्ताय गनङ्टा
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्धको कायणफार् उङ्ञब्जएको ङ्जिश्वव्माऩी आथॉक सॊ कर्
 ङ्झरग अप नेसतस (याष्ड सॊ घ) को असपरता

दोश्रो ङ्जिश्वमङ्टद्धको ऩङ्चयणाभ्


 जभानी नयाम्रोसॉग ऩयाङ्ञजत बै ऩूि ा य ऩङ्ञश्चभ जभानीभा ङ्जिबाङ्ञजत बमो
 जाऩानरे ङ्जिश्वशाङ्ञतत प्रकृमाभा साभेर हङ्टने प्रङ्झतिद्धता जनामो
 ङ्जिश्वभा भहाशङ्ञि याष्ड अभेङ्चयका य रुस फने
ङ्ट याष्ड सॊ घ (UNO) को स्थाऩना बमो
 सॊ मि
 शीतमङ्टद्ध (Cold war) को शङ्टरुिात बमो
 दोश्रो ङ्जिश्वमङ्टद्ध कङ्झत अिङ्झधसम्भ चरेको ङ्झथमो ? ६ िर्ा १ ङ्छदन
 दोश्रो ङ्जिश्वमङ्टद्धको शङ्टरु कङ्टन घर्नाफार् बएको हो ? जभानीरे ऩोल्माण्डभा से प्र्े म्फय १ य इङ्ग्ल्माण्डरे ऩोल्माण्डको ऩऺभा जभानीभा सेप्र्े म्फय
३ भा आक्रभण गये ऩङ्झछ
41
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 अभेङ्चयकारे १९४५ अगष्ट ६ भा जाऩानको ङ्जहयोङ्झसभाभा खसारे को फभको नाभ के हो ? Little Boy
 अभेङ्चयकारे १९४५ अगष्ट ९ भा जाऩानको नागासाकीभा खसारेको फभको नाभ के हो ? Fat Man
 जाऩानरे आत्भ सभऩाण् १९४५ सेप्र्े म्फय २ (ङ्झफहान ९ फजे भेशोडी मङ्टद्धऩोतभा दस्तािेजभा हस्ताऺय)
 ऩूिॉ मङ्टयोऩ य चीनभा साम्मिादी शासनको शङ्टरुिात दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्धरे गर्मो ।
 जभानीका ङ्जहर्रय य इर्ारीका भङ्टसोङ्झरनीराई दोश्रो ङ्जिश्वमङ्टद्धका खरनामक बनी ङ्ञचङ्झनतछ ।
 ङ्जहर्रयको जतभ अङ्जष्डमाभा बएको हो बने उनी जभान सेनाभा बङ्झता बएका ङ्झथए ।
 'Mein Kamf' (भेयो सॊ घर्ा) नाभक चङ्ञचत
ा आत्भकथा ङ्जहर्रयरे रेखेका ङ्झथए ।
 प्रथभ ङ्जिश्वमङ्टद्ध सङ्जकएको २१ िर्ाऩङ्झछ दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्ध बएको हो ।
 दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्धभा सहमोग गये फाऩत फेरामतरे १० नेऩारी सै ङ्झनकराई ङ्झबक्र्ोङ्चयमा क्रस य ७ जनाराई ङ्झभङ्झरर्यी क्रस प्रदान गये को ङ्झथमो ।
 दोश्रो ङ्जिश्व मङ्टद्धभा गोयखारी पौजरे फहादङ्टयीका साथ मङ्टद्ध गये का स्थानहरु् साइप्रस, ग्रीस, ङ्झसङ्चयमा, रेिनान, प्मारेस्र्ाइन, इयाक, ङ्झसॊगाऩङ्टय,
भरामा, फभाा आङ्छद
 जाऩानरे ऩरा हािायभा कङ्जहरे आक्रभण गर्मो ? – १९४१ ङ्झडसेम्फय ७
 ङ्छद्रतीम ङ्जिश्वमङ्टद्धभा इर्ारीरे कङ्जहरे आत्भसभाऩण ग¥मो ?८ सेप्र्े म्िय १९४३
 ङ्छद्रतीम ङ्जिश्वमङ्टद्धभा जभानीरे कङ्जहरे आत्भसभऩाण ग¥मो ? ७ भे १९४५
 ङ्छद्रतीम ङ्जिश्वमङ्टद्धको सभाद्ऱी कङ्टन घर्नाफार् बएको हो ? जाऩानरे आत्भसभाऩण गये ऩङ्झछ
 जभानीभा ङ्जहर्रय कङ्जहरे सत्ताभा आए ? सन् १९३३
 दोस्रो ङ्जिश्वमङ्टद्ध कायण ङ्जिबाङ्ञजत जभानी कङ्जहरे एकीकृत बमो ? सन् १९९०
 ङ्छद्रतीम ङ्जिश्वमङ्टद्धभा सिाप्रथभ कसरे आत्भसभऩाण गये को ङ्झथमो ? इर्ारीरे
 “साना य ङ्झनिार याष्डरे मो सॊ सायभा यहने कङ्टनै अङ्झधकाय छै न” मो बनाई कसको हो ? भङ्टसोङ्झरनी
 आफ्नो जीिनकार बय कारो रङ्टगा भार रगाउने व्मङ्ञि को हङ्टन ् ?भङ्टसोङ्झरनी
 फेरामती सेनाको सिोच्च सम्भानराई के बङ्झनतछ ? ङ्झबक्र्ोङ्चयमा क्रस
 हारसम्भ कङ्झतजना नेऩारी सै ङ्झनकरे VC प्राद्ऱ गये का छन् ? १३ जना

दोश्रो ङ्जिश्वमङ्टद्धभा ङ्झबक्र्ोङ्चयमा क्रस ऩाउने नेऩारीहरु


1. Gaje Ghale
2. Lal Bdr. Thapa
3. Tul Bdr. Pun
4. Netra Bdr. Thapa
5. Sher Bdr. Thapa
6. Agansingh Rai
7. Thaman Gurung
8. Ganju Lama
9. Lachhiman Gurung
10. Bhanbhagta Gurung
Rambahadur Limbu got VC for Indonesia-Malaysia Confrontation
 ङ्छद्रतीम ङ्जिश्वमङ्टद्धताका नेऩारभा जङ्टद्ध शभशेय प्रधानभतरी ङ्झथए । उनरे एकयाज य िह्मशभशेयको नेतत्ृ िभा गोखाारी पौज िेरामतराई
सघाउन ऩठाएको ङ्झथए ।

बायतीम स्िततरता सॊ ग्राभ (Indian movement for independence)


बायत य दङ्ञऺण एङ्झसमाफार् फेरामती उऩङ्झनिेशको अतत्मका राङ्झग थाङ्झरएका थङ्टप्रै याङ्जष्डम तथा ऺेरीम शाङ्ञततऩूणा एिभ् सै तम दशानभा आधाङ्चयत
अङ्झबमानराई बायतीम स्िततरता सॊ ग्राभ बङ्झनतछ । मो सॊ ग्राभ भहात्भा गातधीको नेतत्ृ िभा बएको बायत छोडो आतदोरन (Quit India
ङ्ट का रुऩभा यहेको छ ।
Movement) फार् सन् १९४७ भा सपरता प्राद्ऱ गये ऩङ्झछ बायत स्िाधीन/स्िततर भङ्टरक
 सन् १६०८ भा इष्ट इङ्ञण्डमा कम्ऩनीरे व्माऩाय व्मिसामका राङ्झग ऩङ्जहरो अॊ ग्रज
े ऩानीजहाज बायतको गङ्टजयातभा ल्माएको ङ्झथमो ।
 फॊ गारका अॊ ग्रज
े राई व्माऩाय गने सङ्टङ्जिधा प्रदान् सन् १६३४
 सन् १६१२ दे ङ्ञख सन् १७५७ सम्भ फेरामती साम्राज्म अततगात इष्ट इङ्ञतडमा कम्ऩनीरे बायतभा शासन गर्मो ।
 सन् १६१२ दे ङ्ञख सन् १९४७ सम्भ फेरामतको उऩङ्झनिेशका रुऩभा बायतभा फेरामतरे शासन गर्मो ।
 बायतीम स्िततरता सॊ ग्राभका ३ मङ्टगहरु् (अङ्झत भहत्िऩूण)ा
 उदायिादी मङ्टग् सन् १८८५ दे ङ्ञख सन् १९०५

42
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 उग्रिादी मङ्टग् सन् १९०६ दे ङ्ञख सन् १९१८
 गातधी मङ्टग् सन् १९१९ दे ङ्ञख सन् १९४७
 बायतभा फेरामती उऩङ्झनिेशफार् भङ्टि गनाका राङ्झग बएको आतदोरन नै बायतीम स्िततरता सॊ ग्राभ हो ।
 बायतभा फेरामती साम्राज्म अततगात इष्ट इङ्ञण्डमा कम्ऩनीरे गये को शासन अिङ्झध् सन् १६१२ दे ङ्ञख सन् १७५७ सम्भ (जम्भा १४५ िर्ा)
 फेरामतरे बायतको रगबग सम्ऩूणा बू-बागभा औऩङ्झनिेङ्ञशक स्थाऩना् सन् १८४०
 ङ्झिङ्जर्श इङ्ञण्डमा कम्ऩनी ङ्जिरुद्ध असपर ङ्जििोह् सन् १८५७ (बायतीम स्िततरताको प्रथभ सॊ ग्राभ)
 बायतभा ङ्झसऩाही ङ्जििोह् सन् १८५७
 शॊकय घोर्रे नेशनर सोसाइर्ीको स्थाऩना् सन् १८७०
 बायतीम स्िततरता आतदोरनका एक प्रभङ्टख याजनैङ्झतक एिभ् आध्माङ्ञत्भक नेता् भहात्भा गातधी
 अङ्जहॊसािादी आतदोरनका नेताहरु् भहात्भा गातधी, चतिशेखय आजाद, सयदाय बगत ङ्झसॊह, सङ्टखदे ि याजगङ्टरु, नेताजी सङ्टिासचति फोस आदी
 बायतीम काॊग्रस
े को स्थाऩना् सन् १८८५ ङ्झडसेम्फय २८
 गातधी दङ्ञऺण अङ्जफ्रकाफार् बायत फस्नको राङ्झग पकेका् सन् १९१५ जनियी ९ चम्ऩायन य खेडा सत्माग्रह् सन् १९१८
 जाङ्झरमािारा िाग हत्माकाण्ड् सन् १९१९
 Home Rule Movement को सञ्चारन कसरे गये का हङ्टन ् ? फार गॊगाधय ङ्झतरक (सन् १९१६)
 भहात्भा गातधीरे ङ्ञखरापत आतदोरनको घोर्णा् सन् १९१९
 भहात्भा गातधीरे असहमोग आतदोरन सञ्चारन् सन् १९२०
 भोहनदास कयभचतद गातधीराई भहात्भा गातधी बङ्ङ थाङ्झरएको् सन् १९२० (असहमोग आतदोरनऩङ्झछ)
 सङ्जिनम अिऻा आतदोरन् सन् १९३०
 नङ्टन कयङ्जिरुद्ध दाण्डी भाचा् सन् १९४१
 बायत छोड आतदोरन घोर्णा् १९४२ जङ्टराई १४
 बायतको शासन बायतीमराई सङ्टम्ऩने ङ्झिङ्जर्श बायत प्रधानभतरी क्रेभेतर् एर्रीको घोर्णा् सन् १९४७ जनियी २०
 "Division will be on my dead body." भहात्भा गातधी
 ऩाङ्जकस्तान स्िततर याष्डको रुऩभा घोर्णा् १९४७ अगष्ट १४ याती ११:५७
 स्िततर ऩाङ्जकस्तानका प्रथभ प्रधानभतरी् ङ्झरमाकर अरी खाॉ
 स्िततर ऩाङ्जकस्तानका प्रथभ गबनाय् भोहम्भद अरी ङ्ञजङ्ङा
 बायत स्िततर याष्डको रुऩभा घोर्णा् १९४७ अगष्ट १५ याती१२:०२
 स्िततर बायतका प्रथभ प्रधानभतरी् जिाहयरार नेहरु
 स्िततर बायतका प्रथभ याष्डऩङ्झत् डा. याजेति प्रसाद
 बायत स्िततर हङ्टॉदा ५६५ याज्मभा ङ्जिबाङ्ञजत ङ्झथमो ।
 स-साना याज्महरुराई एकङ्झरत गने ङ्ञजम्भेिायी् सयदाय बाइ ऩर्े र
 बायतका र्ङ्ट ङ्जक्रएका याज्मराई एकीकृत गना ङ्झरइएको नीङ्झत् भखभरी ऩतजाभा पराभे भङ्टठ्ठी (Iron fist in a valvet)
 है दयािाद बायतभा ङ्जिरम् सन् १९५६
 कश्भीय बायतभा एकीकयण गने ङ्ञजम्भेिायी् जिाहयरार नेहरु
 कश्भीय याज्म बायतभा एकीकयण बएको घोर्णा् १९४७ अक्र्ोफय २७ (ऩाङ्जकस्तानरे घोर्णा स्िीकाय गये को छै न)
 बायतभा ङ्झिङ्जर्श सयकाय ङ्जिरुद्ध सॊ गठीत सै ङ्झनक ङ्जििोहको शङ्टरुिात् फॊ गार
ङ्ट रुऩभा ङ्छदइएको नाभ् रार-फार-ऩार (रारयाजऩत याई, फारगॊगाधय ङ्झतरक, ङ्जिङ्जऩन
 बायतीम स्िततरता सॊ ग्राभका ३ हस्तीहरुराई सॊ मि
चतद ऩार)
 'स्ियाज (Self-government) भेयो जतभङ्झसद्ध अङ्झधकाय हो य भ त्मो प्राद्ऱ गये यै छोड्् ।' फारगॊगाधाय ङ्झतरक
 बायतीम स्िततरता सॊ ग्राभका फखत थङ्टङ्झनएका फतदीहरुराई छङ्ट र्ाउॉन बएको सतधी् गातधी-अिॉन सतधी
 गातधी-अिॉन सतधी् सन् १९३१ भाचा ५
 बायतका अङ्ञततभ ङ्झिङ्जर्श गबनाय तथा स्िततर बायतका प्रथभ गबनाय् रङ्टइस भाउतर्िेर्न
 भाउतर्िेर्नऩङ्झछ बायतका गबनाय जनयर् चक्रितॉ याजगोऩारचायी (सन् १९४८)
 नमाॉ सॊ ङ्जिधानभापात् बायतराई गणततरात्भक याष्ड घोर्णा् २६ जनियी १९५०
 बनााकङ्टरय प्रेस एक्र् ऩाङ्चयत गयी सभाचायऩरभा सेतसय रगाउॉने अॊ गेयेज शासक् रडा ङ्झरट्टन

43
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 बायतीम आतदोरनराई ङ्झसङ्झथर फनाउॉने उद्देश्मरे ल्माएको भोये रे ङ्झभतर्ो सङ्टधाय मोजना रागू् सन् १९०९
 फेरामती कऩडा उद्योगराई धयाशामी फनाउॉने उद्देश्मरे भहात्भा गातधीरे चखाा आतदोरन शङ्टरु् सन् १९२०

अतम केही ऐङ्झतहाङ्झसक घर्नाहरु्


 इङ्ञजप्र्भा याजा पेयोह प्रथभको शासनकार् इ.ऩङ्ट. ५०००
 इङ्ञजप्र्भा ङ्जऩयाभीडहरुको ङ्झनभााण् इ.ऩङ्ट. ३०००
 ङ्झसतधङ्ट घाॉर्ीको सभ्मता् इ.ऩङ्ट. ३०००
 ङ्ञचङ्झनमाॉ सभ्मताको ङ्जिकास् इ.ऩङ्ट. २५००
 याजा डेङ्झफडरे जेरुसेरभराई इजयामरको याजधानी फनाएको् इ.ऩङ्ट. १०००
 रङ्टङ्ञम्फनीभा गौतभ फङ्टद्धको जतभ् इ.ऩङ्ट. ५६७
 जैन धभाका सॉस्थाऩक भहािीय जैनको भृत्मङ्ट् इ.ऩङ्ट. ५२७
 योभनहरुरे याजाराई हर्ाई गणततरको स्थाऩना गये का् इ.ऩङ्ट. ४०९
 प्रेर्ो य एङ्चयस्र्ोर्रको मङ्टग् इ.ऩङ्ट. ३६०
 चीनभा ग्रेर्िारको ङ्झनभााण कामा ऩूया् इ.ऩङ्ट. २१२
 चीनभा कागजको आङ्जिष्काय् इ.ऩङ्ट. १०५
 ङ्जिक्रभ सम्फतको आयम्ब् इ.ऩङ्ट. ५८
 ङ्ञजसस क्राइस्र्को जतभ् इ.ऩङ्ट. ४
 ङ्ञजसस क्राइस्र्राई भृत्मङ्टदण्ड् सन् २९
 ऩैगम्फय भहम्भदको जतभ् सन् ५६९
 भोहम्भद गजनीरे बायतभा ऩङ्जहरोऩल्र् आक्रभण् सन् १००१
 भोहम्भद गजनीद्राया सोभनाथ भङ्ञतदय ङ्जिनाश् सन् १०२५
 अक्सपोडा ङ्जिद्यारम य ऩेङ्चयस ङ्जिश्वङ्जिद्यारम स्थाऩना् सन् १२००
 ङ्छदल्रीको याजगद्दीभा प्रथभ भङ्जहरा भङ्टगर शासक यङ्ञजमा सङ्टल्तानको याज्मायोहण् सन् १२३६
 फेरामतभा भोडेर ऩाङ्झरामाभेतर्को स्थाऩना् सन् १२४२
 सिाप्रथभ स्िणाभूिा/असपी प्रचरन् सन् १३४४
 छाप्ने भेङ्झसनको ङ्ञचनभा आङ्जिष्काय् सन् १४५०
 ङ्ञशख गङ्टरु नानको जतभ् सन् १४६९
 ङ्जक्रष्टोपय कोरम्फसद्राया अभेङ्चयका ऩत्ता रगाइएको् सन् १४९२
 स्ऩेनका नाङ्जिक भेगरनद्राया ऩानीजहाजफार् ङ्जिश्वभ्रभण् सन् १५२२
 ऩाङ्जकस्तानको ङ्झसतध प्राततभा याजा अकफयको जतभ् सन् १५४२
 बायतीम सम्रार् अकफयको भृत्मङ्ट् १६०५)
 ऩोल्माण्डका नऺरशास्त्री ङ्झनकोरस कऩङ्झनक
ा सरे ऩृथ्िीरे सूमक
ा ो ऩङ्चयक्रभा गछा बङ्ङे अिधायणा प्रस्तङ्टत् सन् १५४३
 ङ्जिङ्झरमभ शेक्सङ्जऩमयको जतभ् सन् १५६४ (भृत्मङ्ट् सन् १६१६)
 बायतका भहायाणा प्रताऩको भृत्मङ्ट् सन् १५९७.
 फेरामतभा फतदी प्रत्मऺीकयण कानङ्टन ऩाङ्चयत् सन् १६७९
 अभेङ्चयकाभा फोस्र्न र्ी ऩार्ॊ काण्ड् सन् १७७३
 फ्रातसभा भेङ्जट्रक नाऩतौर प्रणारी सङ्टरु् सन् १७९३
 फेरामतभा भहाभायी, ङ्झबक्र्ोङ्चयमाको याज्मायोहण् सन् १८३८
 ङ्जिश्वकङ्जि यङ्जितिनाथ र्ै गोयको जतभ् सन् १८६१
 अभेङ्चयकाभा दास प्रथा उतभूरन् सन् १८६३
 अिाहभ ङ्झरॊकनको हत्मा् सन् १८६५
 इर्ारीका िैऻाङ्झनक गङ्टङ्ञग्रल्भो भाकोनी (G. Marcony) द्राया िामयरेसको खोजी् सन् १८९६
 नोफेर ऩङ्टयस्काय स्थाऩना् सन् १९०१
 बायतभा भङ्टङ्ञस्रभ ङ्झरगको स्थाऩना् सन् १९०६

44
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 एडोल्प ङ्जहर्रय जभानीका चातसरय् सन् १९३३
 नाथङ्टयाभ गोड्सेद्राया भहात्भा गातधीको हत्मा् सन् १९४८
 िाङडङ्टङ सम्भेरन् १९५५
 रुसी अततयीऺमारी मङ्टयी गागङ्चयनद्राया अततङ्चयऺ मारा, हिाइ दङ्टघर् ङ्ट
ा नाभा सॊ मि याष्डसॊ घका भहासङ्ञचि ड्याग ह्याभयशोल्डको भृत्मङ्ट् सन्
१९६२
 जोन एप केनेडी अभेङ्चयकाको याष्डऩङ्झत य हत्मा् सन् १९६०-१९६३
 ऩङ्जहरो र्े स्र्ट्यङ्टि फेफी रङ्टइस िाउन (फेरामतभा) य दोश्रो र्े स्र्ट्यङ्टि फेफी दूगााको (बायतभा) जतभ् सन् १९७८
 इङ्ञतदया गातधीको हत्मा, याजीि गातधी बायतका प्रधानभतरी, ङ्जिश्वको सफैबतदा ठू रो औद्योङ्झगक दङ्टघर्
ा ना (बोऩार ग्माॉस काण्ड): सन् १८८४
 भदय र्े येसाको ङ्झनधन् सन् १९९७ सेप्र्े म्फय ५
 अभेङ्चयकाको िल्डा ट्रेड सेतर्यभा आतॊ ककायी आक्रभण् सन् २००१ से प्र्े म्फय ११
 श्रीरॊ काभा २५ िर्े राभो गृहय्द्द्ध सभाद्ऱ् सन् २००९
 बेनेजएङ्ट राका याष्डऩङ्झत ह्यूगो चािेजको भृत्मङ्ट् २०१३ भाचा ५
 'आइयन रेडी' को उऩनाभरे चङ्ञचत
ा फेरामती प्रधानभतरी भागायेर् थ्माचयको ङ्झनधन् २०१३ अङ्जप्रर ८
 मङ्टयोऩेरी मङ्टङ्झनमन (EU) को २८औ ॊ सदस्म् क्रोएङ्ञशमा, २०१३ जङ्टराई १
ङ्ट याष्डसॊ घको सङ्टयऺा ऩङ्चयर्दको सदस्मता साउदी अयफद्राया अस्िीकाय (अस्िीकाय गनेभा प्रथभ भङ्टरक
 सॊ मि ङ्ट ): २०१३ अक्र्ोफय १८
 नोफेर ऩङ्टयस्कायफार् सभेत सम्भाङ्झनत दङ्ञऺण अङ्जफ्रकाका याष्डऩङ्झत नेल्सन भण्डेराको ङ्झनधन् २०१३ ङ्झडसेम्फय ५
 ङ्ञचङ्झनमा अततङ्चयऺमान चाङ्गे-३ सन् १९७६ ऩङ्झछ चतिधयातरभा सहज अितयण गने ऩङ्जहरो मान् २०१३ ङ्झडसेम्फय ७
 राङ्ञत्बमारे आङ्झधकाङ्चयक रुऩभा मङ्टयो भङ्टिा अॊ ङ्झगकाय गने ङ्झनणाम गयी मङ्टयोजोनको १८औ ॊ सदस्म् २०१४ जनियी १
 ऩङ्ञश्चभ अङ्जफ्रकाभा इफोरा योगको भहाबायी् २०१४ पेिअ
ङ्ट यी
ङ्ट
 सॊ मि याष्डसॊ घ साधायणसबारे ङ्चयजोरङ्टसन ६८/२६२ ऩाङ्चयत गदै जनभतसॊ ग्रहको ऩङ्चयणाभ अस्िीकाय गदै क्राइङ्झभमा मङ्टक्रेनकै अततयााङ्जष्डम
सीभाङ्झबर यहेको ङ्झनणाम् २०१४ भाचा २७ (जनभत सॊ ग्रह २०१४ भाचा १६ भा)
 अभेङ्चयकी सेनाद्राया इयाकभा ISIS ङ्जििोहीङ्जिरुद्ध आक्रभण शङ्टरु् २०१४ अगष्ट ८
 'ङ्झभसाइर म्मान' का उऩनाभरे ङ्ञचङ्झनने बायतका ऩूि ा याष्डऩङ्झत एङ्जऩजे अब्दङ्टर कराभको ङ्झनधन् २०१५ सेप्र्े म्फय

45
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
नेऩारको इङ्झतहास

ङ्ट
नेऩार एक प्राचीन भङ्टरक
 प्राचीन बूङ्झभको रूऩभा िणान = अथिा ऩङ्चयङ्ञशष्ट, याभामण, भहाबायत आङ्छद
 कयीफ १३ कयोड िर्ाअगाङ्झड = फनेका ऩिात शृङ्खराहरू य उऩत्मकाहरू
 याभाङ्जऩथेकस भानिको अिशेर् = फङ्टर्िरऺेरभा एक कयोड िर्ाबतदा अगाङ्झडदे ङ्ञख नै नेऩारभा भानिको फसोफास सङ्टरू बइसकेको तथ्म
 भहाबायत िनऩिाभा = नेऩारराई ङ्जिर्म (ङ्ञजल्रा) को रूऩभा िणान
 जैन ग्रतथ आिश्मक सूर = नेऩारको फाये भा उल्रेख
 कौङ्जर्ल्मको अथाशास्त्र (ई.ऩू. चौथो शताब्दी) = नेऩारको फाये भा उल्रेख
 ङ्जि.सॊ . ५६९ को ङ्जर्स्र्ङ्ट ङ अङ्झबरेख = ऩङ्जहरोऩर्क नेऩार शब्दको उल्रेख
 नेऩारराई सत्ममङ्टगभा सत्मिती, रेतामङ्टगभा तऩोिन य द्राऩयमङ्टगभा भङ्टङ्ञिसोऩान बङ्झनतथ्मो ।

नेऩार नाभाकयणको बार्ागत आधाय


 ङ्जकयाॉती बार्ा : ‘ने’ - ‘भध्म’ य ‘ऩा’ - ‘देश’
 ङ्झतब्फती बार्ा : ‘ने’ - घय य ‘ऩार’ - ऊन
 नेिायी बार्ा : ‘ने’ -‘भध्म’ य ‘ऩा’ - ‘देश’
 ङ्झरम्फू बार्ा : नेऩारको अथा सभतर बूङ्झभ बङ्ङे हङ्टतछ ।
 रेप्चा बार्ा : ‘ने’ - ऩङ्जिर य ‘ऩार’ - गङ्टपा हङ्टतछ ।
 सॊ स्कृत बार्ा : नीऩ् (ऩिातऩाद)+ आर(स्थान) = नेऩार । ‘नीऩ्’ - अशोक िृऺ
 ताभाङ बार्ा : ‘ने’ - स्तन हो । ऩृथ्िीको स्तनस्िरूऩ ऩिातफार् ऩाङ्झरत ऩिात
 नेऩारका ताभाङहरूरे ऩङ्झन तीथाराई ‘ने’ बतदछन् । राभा धभाग्रतथभा ‘ने’ को अथा ऩङ्जिर स्थानको रूऩभा रगाइतछ । खोर्ाङभा ‘नेऩा’
गाउॉ छ ।

नेऩार नाभाकयणको जाङ्झतगत आधाय


 ‘न’े नाभको ऋङ्जर्रे जनताको रारन ऩारन गये कोरे = नेऩार
 दङ्ञऺण बायतको केयरा ऺेरभा फस्ने भारफाय जाङ्झत नेिाय, ङ्झसम्रौयनगढका सॊ स्थाऩक नातमदे िको साथ महाॉ आएका ङ्झथए । ङ्जमनीहरूको
आगभनऩश्चात् महाॉको नाभ नेऩार यहन गमो ।
 नेऩारका प्राचीन शासक गोऩारिॊशीहरूराई “ङ्झनऩ” बङ्झनतथ्मो । उनीहरूको आरम (घय) राई नेऩार बङ्झनमो । ‘नीऩ’ शब्दको उल्रे ख
िैङ्छदक ग्रतथभा य ऩाङ्ञणनीको अष्टाध्माङ्जमभा सभेत बएको ऩाइतछ ।
 बोर्भा नेऩारराई िाप्रो बङ्झनतथ्मो बने ङ्ञचङ्झनमा मारीरे ङ्झन–ऩो–रो बङ्ङे गथे ।

नेऩार उऩत्मकाको उत्ऩङ्ञत्त


 प्राचीन सभमभा काठभाडौँ उऩत्मका घना जङ्गररे ढाङ्जकएको ङ्झथमो य मसको फीच बागभा सयोियभा नागहरूको ङ्झनिास बएकारे मसराइा
नागदह बङ्झनतथ्मो । महाॉ फेराफखतभा ङ्जिङ्झबङ्ङ तऩस्िीहरू आउने गदाथे
ा ाको ङ्छदन नागदहको फीचभा कभरपूरको फीज योऩे ।
 ङ्जिऩश्वी फङ्टद्ध : नेऩार आउने प्रथभ फङ्टद्ध सत्ममङ्टगभा नै महाॉ आई चै र शङ्टक्र ऩूङ्ञणभ
 ङ्ञशखी फङ्टद्ध : ङ्जिऩश्वी फङ्टद्धरे योऩेको फीजफार् स्िमम्बू बगिानको आगभनको खिय सङ्टनेय अरूणऩङ्टयका ङ्ञशखी फङ्टद्ध महाॉ आएय फसेको
ऩिातराई ध्मानोच्ि ऩिात बङ्झनतछ ।
 ङ्जिश्वबू फङ्टद्ध : ङ्जमनी रेतामङ्टगभा महाॉ फसेको ऩहाड पूरोच्च नाभरे प्रङ्झसद्ध बमो ।
 भञ्जङ्टश्री फोङ्झधसत्ि: चीनफार् भञ्जङ्टश्री आई कर्ङ्ट िार नाभक स्थानभा उऩत्मकाको ऩानी जाने फार्ो फनाई स्िमम्बूदेङ्ञख गङ्टह्येश्वयीसम्भको एक
ङ्जिशार सहयको ङ्झनभााण गयाए ।
 क्रकङ्टच्छतद फङ्टद्ध : ङ्जमनको प्राथाना सङ्टनेय गङ्टह्येश्वयीरे ङ्ञशिऩङ्टयीफार् फाग्भती ऩैदा गङ्चयन् । ङ्जमनरे नेऩारका याजा धभाकाय ङ्झन्सततान बएकारे
उनीऩङ्झछ धभाऩारराई महाॉको याजा फनाए य उनकै िॊशज सङ्टधतिारे रेतामङ्टगको अततसम्भ नेऩार उऩत्मकाभा शासन गये । उनी
सीताको स्िमॊियभा जनकऩङ्टय जाॉदा जनकका बाइ कङ्टशध्िजद्राया भाङ्चयएको कथा िॊशािरीभा िङ्ञणत
ा छ । द्राऩयमङ्टगको अततङ्झतय गौड
दे शका याजा प्रचण्डदे ि स्िमम्बू य गङ्टह्येश्वयीको दशानाथा नेऩार आएको य प्रचण्डदे िका छोया शङ्ञिदे िरे महाॉ आफ्नो ङ्झनमतरण कामभ
गये ।

46
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
गोऩारिॊशी शासकहरु
 नेऩारका प्रथभ याजाहरू गोऩारिॊशी य शासनकेति भातातीथाभा ङ्झथमो ।
 गोऩार बङ्ङारे गाईऩारक सभङ्टदाम बङ्ङे फङ्टङ्ञझतछ ।
 र्े कङ्ट दोबानभा तऩस्मा गयी फस्ने ‘न’े भङ्टनीरे गोऩारिॊशका ब ङ्टिभान (बूङ्झभगङ्टद्ऱ) राई याजा फनाए । जो नेऩारका प्रथभ याजा हङ्टन ।
 गोऩारिॊशी 8 जना शासकहरू (बूङ्झभगङ्टद्ऱ/ब ङ्टिभान, जमगङ्टद्ऱ, धभागद्ऱ
ङ्ट , हर्ागद्ऱ
ङ्ट , बीभगङ्टद्ऱ, भङ्ञणगङ्टद्ऱ, ङ्जिष्णङ्टगद्ऱ
ङ्ट य जीनगङ्टद्ऱ/मऺगङ्टद्ऱ) रे कयीफ
५०५ िर्ा ३ भङ्जहना नेऩारको शासन गये । (521 फर्ा ऩङ्झन उल्रेख)
 गोऩारिॊशका अङ्ञततभ याजा मऺगङ्टद्ऱ ।

भङ्जहर्ऩारिॊशी याजाहरु
 गोऩारिॊशका मऺ गङ्टद्ऱराई मङ्टद्धभा ऩयाङ्ञजत गयी भङ्जहर्ऩारहरूरे नेऩारको शासनभा ङ्झनमतरण कामभ गये ।
 बैसी ऩाल्नेराई भङ्जहर्ऩार/आङ्झबय बङ्झनतथ्मो ।
 मस िॊशका प्रथभ याजा ियङ्झसॊह हङ्टन ् ।
 मस िॊशका अङ्ञततभ याजा ब ङ्टिन ङ्झसॉह हङ्टन ् । ङ्जमनराई ङ्जकयाॉती याजा मरम्फयरे ऩयाङ्ञजत गयी ङ्जकयाॉतकार शङ्टरु बएको ।
ङ्ट नङ्झसॊहरे क्रभश् ४९ िर्ा, ७१ िर्ा २ भङ्जहना य ४१ िर्ा गयी
 गोऩारिॊशािरीअनङ्टसाय मस िॊशका तीन शासकहरू ियङ्झसॊह, जमङ्झसॊह य बि
जम्भा १६१ िर्ा २ भङ्जहना शासन गये का ङ्झथए । (१११ फर्ा ऩङ्झन उल्रेख)

ङ्जकयाॉतिॊशी याजाहरु
 आङ्झबयिॊ शका अङ्ञततभ याजा ब ङ्टिनङ्झसॊहराई मङ्टद्धभा ऩयाङ्ञजत गयी ङ्जकयातिॊ शी याजा मरङ्टङ िा मरम्फयरे शासनभा ङ्झनमतरण कामभ गये का
ङ्झथए ।
 द्राऩयमङ्टगको अतत्म िा कङ्झरमङ्टगको प्रायम्बङ्झतय छै ठौं शताब्दीभा घर्े को
 ऐङ्झतहाङ्झसक घर्नाक्रभको सङ्टरूिात ङ्जकयाती याजाहरूफार्ै बएको भाङ्झनतछ
 २९ ऩङ्टस्ताका ३२ याजाहरूरे ५०० िर्ा जङ्झत शासन चराएको
 मरम्फय : ङ्जकयात याज्मका सॊ स्थाऩक जसरे ब ङ्टिनङ्झसॊहराई हयाएका
 हङ्टभङ्झत : छै ठौँ ङ्जकयाती याजा, भहाबायतको मङ्टद्धकारसॉग सम्फङ्ञतधत
 ङ्ञजतेदास्ती : सातौं ङ्जकयाॉती याजा, गौतभ फङ्टद्ध काठभाडौँ आएको सभम
 स्थङ्टॊको : चौधौँ ङ्जकयाॉती याजा, भौमा सम्रार् अशोक नेऩार आएको सभम
 गस्ती: अङ्ञततभ ङ्जकयाॉती याजा गस्तीराई ऩयास्त गयी ङ्झरच्छिी शासन शङ्टरु

ङ्झरच्छङ्जिकार
 बायतको िैशारीका स्िाभीहरू अथाात ् सूमि
ा ॊशी ऺेरीमहरू (ङ्झरच्छङ्जि) रे ङ्जकयात याजा ‘गङ्ञस्त’ राई ङ्ञजतेय कङ्चयफ 800 फर्ा शासन गये ,
 अमोध्माका सूमि
ा ॊशी याजा दशयथका आठौं ऩङ्टस्ता हङ्टन ङ्झरच्छङ्जि
 स्िततर ङ्झरच्छङ्जि याज्म स्थाऩना गना ईस्िी सॊित् २५० को आसऩासङ्झतय सपर
ङ्ट भाङ्झनएको ।
 नेऩारको इङ्झतहासभा स्िणामग
ङ्ट ो अङ्झबरेख हो जसभा
 ङ्झरच्छङ्जि शासनकारअततगात पेरा ऩये को ऩङ्जहरो प्रभाङ्ञणत अङ्झबरेख याजा भानदे िको सन् ४६४ को चाॉगक
भानदे िबतदाअगाङ्झडका तीन ऩङ्टस्ताको ङ्जिियण ङ्छदइएको छ ।

ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन याजाहरु
 सङ्टऩष्ङ्ट ऩ : ङ्झरच्छङ्जििॊशका ऩङ्जहरो याजा (जमदे ि प्रथभ) , िणा व्मिस्था कामभ, ऩशङ्टऩङ्झतको दे िर फनाउने, त्मसभा छाना हाल्ने, सहयराई
सङ्टतदय फनाउने, याज्मभा भमाादा कामभ गने तथा तमामऩूिक
ा साया प्रजाहरूको ऩारना गने, ऩशङ्टऩङ्झत भङ्ञतदयभा सङ्टनको छाना साथै गजङ्टयसभेत
थप्ने काभ गये का ।
 भानदे ि : ४१ िर्ा (ङ्जि.सॊ . ५२१–५६२) सम्भ शासन गये का
 प्रथभ याजदयफाय भानगृह बिनको ङ्झनभााण, ‘श्री भानाॉक’ य ‘श्री बोङ्झगनी’ अङ्जित नेऩारको प्रथभ भङ्टिा ङ्झनष्काशन, प्रथभ प्रभाङ्ञणत भहायाजा,
ङ्ट ायामणको भङ्ञतदय, गोकणाभा भानि िस्ती िसाउने, सिाप्रथभ ङ्ञशरारेखको स्थाऩना गने, नाग य िासङ्टकीको ऩूजाको चरन चराउने,
चाॉगन
फाफङ्ट धभादेफ य छोया भङ्जहदे ि
 ङ्जमनको याज्म ऩूिभ
ा ा कोशी, ऩङ्ञश्चभभा गण्डकी (कारीगण्डकीऩायी भल्रऩङ्टयी) य उत्तयभा ङ्जहभारमसम्भ पैङ्झरएको ङ्झथमो । मसयी ङ्जिक्रभको
छै र्ौँ शताब्दीदे ङ्ञख नेऩारको प्राभाङ्ञणत इङ्झतहास प्रायम्ब बएको ऩाइतछ ।
47
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 प्रचण्डदे ि: ऩशङ्टऩङ्झतनाथको स्थाऩना, शाततीश्री उऩनाभ, स्िम्ब ङ्ट छोऩी चै त्म ङ्झनभााण
 जमदे ि ङ्छद्रतीम : जमदे ि ङ्छद्रतीम (ई.सॊ . ७१३–७२३), कङ्जियाजाका अङ्झतङ्चयि ‘ऩयचक्रकाभ’ (अकााको दे श ङ्ञजत्ने अङ्झबरार्ा) जस्तो उऩनाभरे
ङ्जिबूङ्जर्त ङ्झथए । उनको कङ्जिता ऩशङ्टऩङ्झत ङ्ञशरारेखभा अङ्जित छ । अङ्ञततभ ङ्झरच्छङ्जि याजा ।
ङ्ट भाा :
 अॊशि
ॉ याजकङ्टभायी बृकङ्टर्ीको ङ्जििाह गयाएका,
 शासनकार (ङ्जि.सॊ .662-678), कैराशकङ्टर् बिनको ङ्झनभााण, ङ्झतब्फती याजा स्रोङचङगम्ऩोसग
ृ ीत’ उऩाङ्झध धायण, ‘शब्द ङ्जिद्या’ का यचनाकाय,
सिाप्रथभ ‘भहायाजाङ्झधयाज’ उऩाङ्झधप्राद्ऱ, ङ्जिङ्झधित् मङ्टियाज घोर्णा गने चरन, ‘ऩशङ्टऩङ्झतऩादानङ्टगह
फारकको सारनार काट्ने चरन, ऩशङ्टऩङ्झतराई याजभातमता ङ्छदने, ङ्जहतदङ्ट य फौद्ध दङ्टिै धभा भाङ्ङे याजा, फरम्फङ्टभा भानििस्ती फसाएका, िैंश्रिण
भङ्टिा ङ्झनष्काशन, फङ्जहङ्झनको नाभ बोङ्झगनी, भहासाभततको ऩदिी ङ्ञशिदे ि प्रथभरे ङ्छदएका, त्मसफेरा बायतका सम्रार् हर्ाफधान ङ्झथए, फोङ्झधसत्िको
अिताय भाङ्झनने, ङ्जि.सॊ . ६७८ ङ्झतय उनको भृत्मङ्ट बमो । ङ्जमनीऩङ्झछ उदमदे ि याजा बएका ।
 नये तिदे ि:
 शासन (ङ्जि.सॊ .702-736), ‘ऩयभ बट्टायक’ को प्रङ्झसङ्जद्ध ऩाएका, बिाङ्झधिास याजदयफाय फनाएका, यातो भङ्ञच्छतिनाथको यथमाराको चरन,
झ्यारभा फङ्टट्टा याख्ने चरन, ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन आकाशको ऩूणच
ा ति बनी ङ्ञचङ्झनने, ऩण य ऩङ्टयाण नाभक भङ्टिा चराएका, बोर्े जाराको चरन
चराएका, आसनभा ङ्झसॊहको आकृङ्झत बएकोरे ङ्झसॊहसासन प्रचङ्झरत बएको, द्रैध शासनको अतत्म गयाएका (शङ्टरु फसततदे िफार्)
 ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन याजाहरु
;'k'ik, hob]j k|yd, xl/bQ jdf{, j[ifb]j, z+s/b]j, wd{b]j, dfgb]j k|yd, dlxb]j, ;Gtb]j, a;Gtb]j, pbob]j, dfgb]j låtLo, lzjb]j k|yd, c+z'jdf{, g/]Gb|b]j, hob]j låtLo, lzjb]j
låtLo, hob]j t[tLo

ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन ङ्जिशेर्ताहरु
 साभाङ्ञजक ङ्जिशेर्ता
 चाय िणा अठाय जातको प्रथा यहेको  ङ्ञचरकरा, िास्तङ्टकरा य भूतॉकराको ङ्जिकास
 ङ्जऩतृप्रधान सभाज बएको  गोमङ्टद्ध, भल्रमङ्टद्ध तथा जाहाहरुको प्रचरन
 फारङ्जििाह, फहङ्टङ्जििाह, अततयजातीम ङ्जििाह य सती प्रथाको  ङ्जहतदङ्ट दशानभा आधाङ्चयत साभाङ्ञजक शासन
प्रचरन
 आङ्झथक
ा ङ्जिशेर्ता
 कृङ्जर्, ऩशङ्टऩारन, व्माऩाय प्रभङ्टख ऩेशा  प्रभङ्टख उद्योग: भार्ा, धातङ्ट तथा ताभाका बाॉडा फनाउने, फेतफाॉस
 ङ्झतब्फत य बायतसॉग व्माऩाय सञ्चारन य गरैँ चा
 याडी ऩाखी, उन, गरै चा, ताभाको बाॉडा, जङ्झडफङ्टर्ी नेऩारफार्  आङ्झथक
ा स्रोतको रुऩभा: ङ्झरकय
ङ्झनकासी  याजऩङ्चयिाय, धाङ्झभक
ा सॊ स्था य जनताको बूङ्झभ व्मिस्था
 धाङ्झभक
ा ङ्जिशेर्ता
 फैष्णि, शैि य फौद्ध धभाभागॉहरु यहेको, शॊकयाचामा नेऩार आएका,
 गोमङ्टद्ध, भल्रमङ्टद्धको ऩिा प्रचरन
 याजनीङ्झतक ङ्जिशेर्ता
 याजततरात्भक व्मिस्था
 याजा सिेसिाा हङ्टने य भतरीको काभ याजाराई गोप्म रुऩभा सल्राह ङ्छदने
 केतिराई ङ्झनमङ्ञतरत य साभततद्राया शाङ्झसत दङ्टई बागभा फाॉङ्झडएको
 शासन सञ्चारन गना दे शराई ङ्जिङ्झबङ्ङ प्रशासङ्झनक इकाईभा ङ्जिबाजन गङ्चयएको, जस्तै: ग्राभ- सानो गाउॉ, तर- ङ्जिकङ्झसत ग्राभ िस्ती, िङ्ग –
व्माऩाङ्चयक केति, ङ्जिर्म – ङ्ञजल्राङ्ञस्थत प्रशासङ्झनक इकाई
 तमाम व्मिस्था
 तमाम सम्ऩादन धभाशास्त्र, नीङ्झतशास्त्र य भनङ्टस्भृङ्झतभा आधाङ्चयत
 तमाम सम्ऩादनका राङ्झग कङ्टथेय, भाप्चोक, ङ्झरॉग्िर, शङ्टल्री / शोल्र जस्ता ङ्झनकाम
 ससाना झगडा ङ्झभराउने ऩाञ्चारीको व्मिस्था
 ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन दण्डहरु:- िाकदण्ड- हप्काउने, ङ्झधकदण्ड- फेइज्जत गने, धनदण्ड- जङ्चयिाना गने य फधदण्ड- अॊ ग छे दन िा भृत्मूदण्ड
ङ्छदने

48
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन कामाारमहरु:
 कङ्टथेय: याजस्ि सॊ करन गने, भारऩोत उठाउने, बूङ्झभसम्फतधी भङ्टद्दा हेने
 भाप्चोक: ङ्जििाह, ऩङ्टनङ्जिि
ा ाह तथा सम्फतधङ्जिच्छे द सम्फतधी काभ गने
 ङ्झरॉग्िर: मातामात, कङ्टरो य खानेऩानी सम्फतधी काभ गने
 शङ्टल्री िा सोल्र: ऩञ्च अऩयाध (चोयी, जायी, ज्मान, याजिोह य ऩयस्त्रीगभन) सम्फतधी भङ्टद्दा हेने य दण्ड सजाम गने
 फजाय अड्डा: बतसाय सम्फतधी कामा गने
 अततयासन: तमाङ्जमक ङ्झनणाम ङ्छदनको राङ्झग याजा सङ्जहतको इजरास
 ऩयभासन: ऩञ्चअऩयाध सम्फतधी भङ्टद्दा हेने अङ्झधकाय बएको अड्डा
 ऩाञ्चारी: गाउॉको भङ्टद्दा भाङ्झभरा हेने य ङ्जिकास ङ्झनभााणको कामा गने
 बट्टाङ्झधकयण: जात य धभाको ये खदे ख गने
 ङ्जिङ्जष्ट: झाया सम्फतधी काभ गने िा श्रभको फतदोफस्त गने

ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन कयहरु:
 बाग: कृङ्जर् उत्ऩादनभा रगाउने कय  सङ्टकय कय: सङ्टॉगयङ्ट भा रगाउने कय
 बोग: ऩशङ्टऩारनभा रगाउने कय  ङ्झसॉकय: काठको साभाग्रीभा रगाउने कय
 कय: िाङ्ञणज्मभा रगाउने कय  भल्रकय: बैँ सीभा रगाउने कय
 तैरकय: तेरभा रगाउने कय  आऩण कय: ऩसरभा रगाउने कय
 चै रकय: कऩडाभा रगाउने कय  भल्रमङ्टद्ध य गोमङ्टद्ध कय: भनोयञ्जनभा रगाउने कय

ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन ऩञ्चखत
 प्रभाण अनङ्टसाय प्राण दण्ड ङ्छदने
 गाराभा डाभी जतभकैद गने
 तल्रो जातभा झाने
 जात ऩङ्झतत गयाउने
 र्ङ्ट प्ऩी सभेत भङ्टडेय जात ऩङ्झतत गयी याज्मफार् ङ्झनष्काङ्ञशत गने

ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन ऩदाङ्झधकायीहरु
 भहासिादण्डनामक: प्रधानतमामाधीश  प्रसादाङ्झधकृत: कामाारम प्रभङ्टख
 सिादण्डनामक: तमामाधीश  दूतक: शाही घोर्णाको प्रचाय गने
 भहाफराध्मऺ: प्रधान सेनाऩङ्झत  बट्टायक: याजाको ङ्झनजी सङ्ञचि
 फराध्मऺ: सेनाऩङ्झत  ङ्जऩठाध्मऺ: याजगद्धी ङ्झनयीऺण गने भङ्टख्म व्मङ्ञि
 बट्टनामक: सेनाध्मऺ  भहाप्रङ्झतहाय: याजगद्दी सम्फतधी कामा गने भङ्टख्म व्मङ्ञि
 बट्: ङ्झसऩाही  प्रङ्झतहाय: द्राये
 गौङ्ञल्भक: सेना नामक  शोङ्ञल्रक: ङ्ञजल्राभा बतसाय शङ्टल्क उठाउने व्मङ्ञि
 अभात्म: भतरी

ङ्झरच्छङ्जिकाङ्झरन य अतमकङ्टयाहरु
 ङ्झरच्छङ्जि कङ्टरकेतङ्टको ऩदिी धायण गने याजा – ङ्ञशिदे ि प्रथभ
 ङ्ञशरारेखभा “स्िङ्ञस्त नेऩारेभ्म” (नेऩारको कल्माण होस्) रेख्ने – फसततदे ि
 ङ्जकतॉऩङ्टयको स्थाऩना – ङ्ञशिदे ि तृतीम
 नेऩार सॊ ित् चराउन् – याघिदे ि ङ्जि.स.936 भा
 गोदाियीको १२ फर्ा भेरा चराउने - ङ्झनङ्झभर्
 ठकङ्टयीिॊशका प्रथभ याजा – बाष्कय दे ि
 हङ्चयतताया बनेय ङ्ञचङ्झनने – बृकङ्टर्ी
 बृकङ्टर्ीरे ङ्झतब्फत जाॉदा आपूसॉग रगेको ङ्झबऺङ्ट – ङ्ञशरभञ्जङ्ट
 अयङ्झनकोको जतभ – ङ्जि.स.1300
49
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 ८० जना कराकायको नेतत्ृ ि गये य अयङ्झनको ङ्ञचन गएका – ङ्जि.स.1317
 अयङ्झनको चीन गएका फेरा त्महाॉका शासक – कङ्टब्रा खाॉ
 अयङ्झनकोरे प्रमोगभा ल्माएको प्मागोडा शैरी – क्िान ल्मू नाइप, नासथङ्ट
 अयङ्झनकको फाफङ्टको नाभ – फरदे ि
ङ्ट भाा
 गङ्टद्ऱ सॊ ित् चराउने – अॊ शि
 ङ्झरच्छङ्जिकारभा व्माऩाङ्चयक नेताराई – साथािाह य साधायण व्माऩायीराई - िङ्ञणक

ऩूिभ
ा ध्म कार
 जमदे ि ङ्छद्रतीमको शासनकारऩङ्झछ उनका उत्तयाङ्झधकायीको रूऩभा यहेका (अङ्झबरेखभा उत्तयाङ्झधकायी बनी ङ्जकङ्जर्एका) ङ्जिजमदे िको शासन
ऩङ्झन नेऩारभा ङ्झनङ्ञश्चत रूऩरे चरेको बने ऩाइतछ ।
 ङ्जिजमदे िऩङ्झछका शासकहरूफाये भा सिासाधयणद्राया याङ्ञखएका अङ्झबरेख, हस्तङ्झरङ्ञखत ग्रतथ, िॊशािरीअनङ्टसाय गङ्टणकाभदे ि, भानदे ि तृतीम,
फरीयाज, फरदे ि, भानदे ि चतङ्टथा (८७७ ई.) का साथै याघिदे ि (ई.स.८७९) याजा बएको ऩाइतछ
 भल्रकार बतदा केही अङ्ञघको शासन कारराई ऩूि ा भध्मकार बङ्झनतछ ।

ङ्झसम्रौनगढको कणाार्क याज्म


 ङ्झसभयाको िनभा यहे को गढरूऩको फस्ती बएकारे ‘ङ्झसभया–िनगढ’ बङ्झनएको
 ङ्झसम्रौनगढ ियऩयको सम्ऩूणा ऺेर त्मसफेरा ङ्झतयहङ्टतको नाभरे प्रङ्झसद्ध
 ‘डोमयाज्म’ बनेय ङ्ञचङ्झनने
 ऩङ्ञश्चभको खस याज्मको स्थाऩना बएताका नै दङ्ञऺण य ऩूिॉ तयाई बेक सभेर्ेय कणाार्किॊशको डोम (ङ्झतयहङ्टते याज्म खडा बएको ऩाइतछ

 ङ्झतयहङ्टतभा स्थाङ्जऩत कणाार्क याज्म नातमदे िरे ङ्जि.स. ११५४ (ई.स.१०९७) भा स्थाऩना गये का ङ्झथए । मो स्िततर याज्मको अङ्ञस्तत्ि
कयीफ २२९ िर्ा जङ्झत यह्यो य ई.स. १३२६ भा ङ्जिघर्न हङ्टन गमो ।
 शासन गने प्रभङ्टख शासकहरू ऩङ्जहरो नातमदे ि य अङ्ञततभ हङ्चयङ्झसॊहदे ि ङ्झथए

कणाारी प्रदे शको खस भल्र याज्म


 ऩूिभ
ा ा नङ्टिाकोर्, ऩङ्ञश्चभभा केदाय, उत्तयभा ङ्झतब्फत, दङ्ञऺणभा तयाई बू–खण्डसम्भ ङ्जिस्ताङ्चयत
 खस भल्र याज्मको द्राय कैरारी कञ्चनऩङ्टयको भल्रिाय
 खस याज्मको याजधानी = ङ्झसतजा
 ङ्झतब्फतको खाडी प्रदे शका नागयाजरे स्िततर खस याज्म स्थाऩना गये का
 मो सभम १२ औ ॊ शताब्दीङ्झतय (ई.स.११५०) बएको अनङ्टभान छ ।
 मस याज्मका शासकहरूभा नागयाज, क्राचल्र, अशोक चल्र, ङ्ञजताङ्चय भल्र, ङ्चयऩङ्ट भल्र, आङ्छदत्म भल्र, ऩङ्टण्म भल्र य ऩृथ्िी भल्र आङ्छद
यहेको ऩाइतछ
 मो याज्मको अङ्ञस्तत्ि कयीफ २२६ िर्ा जङ्झत यह्यो । खस याज्मको कणाारीको भल्ल्कारीन दे िर ऩतनऩङ्झछ सङ्टदूय ऩङ्ञश्चभभा फझाङ, डोर्ी,
जाजयकोर्जस्ता फाइसी याज्म जतभेका हङ्टन ् ।
 भध्मकारभा ङ्झनक्कै शङ्ञिशारी याज्म । नेऩारी बार्ाको उत्ऩङ्ञत्त जसराई ‘खसकङ्टया’ िा ‘ङ्झसॊजारी बार्ा’ सभेत बङ्ङे गङ्चयतछ ।
 खस भल्र याज्मको ङ्जिघर्नऩङ्झछ फाइसे य चौफीसे याज्महरूभा सभेत मसै बार्ाराई व्माऩक प्रमोगभा ल्माइमो । फाइसे य चौफीसे
याज्महरूभा याज्म बार्ाका रूऩभा मसै बार्ारे स्थान ऩामो य ङ्जिशार नेऩारको एकीकयणऩङ्झछ नेऩारको याष्ड बार्ा फङ्ङ ऩङ्टग्मो ।
 फाइसे याज्म = Achham Bajhang Bajura Bilaspur Bimkot Bogtan Dailekh Dang Darna Doti Dullu Jahari Jajarkot Jumla Khumri
Malneta Raskot Rolpa Rukum Salyan Sanni Thalar
 चौफीसे याज्म = Argha, Bhirkot, Dhur, Dhurkot, Galkot, Garayukot, Gorkha, Gulmi, Isma, Kaski, Khanchi, Lamjung, Musikot,
Mustang, Nuwakot, Palpa, Paiyu, Parbat, Pyuthan, Rising, Satkot, Syangja, Tanahu, Udayapur

50
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
कङ्जऩरिस्तङ्टको शाय शाङ्झसत याज्म
 कङ्जऩरिस्तङ्ट ङ्ञजल्राको ङ्झतरौयाकोर् कङ्जऩरिस्तङ्टको याजधानी ङ्झथमो ।
 प्राचीन गणयाज्महरूभध्मे शायहरूको मो याज्म ङ्जिशेर् उल्रेखनीम ङ्झथमो, ङ्जकनबने क्रकङ्टछतद, कनकभङ्टङ्झन, ङ्झसद्धाथा गौतभरगामतका
फङ्टद्धहरूको जतभ मही स्थानभा बएको ङ्झथमो ।
 रङ्टङ्ञम्फनीको अशोक स्तम्ब बायतीम गणयाज्महरूको शासन व्मिस्थाअनङ्टरूऩ नै ङ्झथमो ।
 फङ्टद्धको जतभदाताका सङ्टद्धोधन कामाकायी सबाका भङ्टख्म व्मङ्ञि ङ्झथए
 कङ्जऩरिस्तङ्ट याज्मको ङ्झछभेकभा ऩने कोशर याज्मका याजाङ्जिरूद्धको आक्रभणभा ऩये य कङ्जऩरिस्तङ्ट याज्मको ऩतन हङ्टन ऩङ्टग्मो ।

भध्मकार
 ङ्जि.स. ९३६ भा ‘नऩ
े ार सॊ ित्’ सङ्टरू बएऩङ्झछ नेऩारको इङ्झतहासभा ‘भध्मकार’ प्रायम्ब बएको भाङ्झनएको छ ।
ङ्ट ङ्ञघसम्भको
 ङ्जि.स ९३६ दे ङ्ञख नेऩारको एकीकयण बएको अिङ्झध १८२५ सम्भ य ङ्झरच्छङ्जिकारको सभाङ्झद्ऱऩङ्झछ य भल्रको ऩतन हङ्टनअ
कङ्चयफ ९०० िर्ा राभो सभमराई नेऩारको इङ्झतहासभा भध्मकार बङ्झनतछ ।
 िास्तिभा भध्मकार बङ्ङारे नेऩारको सतदबाभा ‘भल्रकार’ को रूऩभा अध्ममन गने प्रचरन छ ।
 मस कारका केही शताब्दीसम्भ नेऩार ऩङ्जहराको ङ्झरच्छङ्जि याज्मजरै ङ्जिशार यहे को तय ऩङ्झछ क्रभश् ठाउॉठाउॉभा साना स्िततर याज्महरू
फनेका दे ङ्ञखतछन् ।
 फीच–फीचभा एकीकयणको ऩङ्टन् प्रमास य ङ्जिस्ताय ऩङ्झन बएको ङ्झथमो । तसथा भध्मकारीन नेऩारको बौगोङ्झरक ङ्ञस्थङ्झत कङ्जहरे एकीकृत,
कङ्जहरे ङ्जिखङ्ञण्डत, कङ्जहरे ङ्जिस्ताङ्चयत य कङ्जहरे सिङ्टङ्ञचत बएको ऩाइतछ ।

भल्रिॊशको शासनकार
 तेह्रौँ शताब्दीभा नेऩार उऩत्मकाभा भल्रहरूको शासन व्मिस्था कामभ
 मस िॊशका ऩङ्जहरो शासक = अङ्चयभल्र (ङ्जि.सॊ .1258-73)
 सङ्टरूभा गण्डकी ऺेर य ऩङ्झछ उऩत्मकाभा फसोफास गये को ऩाइतछ ।
 बायतको कङ्टशीनगय य त्मसको छे उछाउ भूर बएका भल्रहरू शयणाथॉहरूका रूऩभा नेऩारको गण्डकी ऺेरभा आएका ङ्झथए ।
 केतिभा ङ्झरच्छङ्जि शासन कभजोय हङ्टन थारेऩङ्झछ भल्रहरूको केतिभा शासन गने आकाऺाॊ फढ्यो ।

भल्रकाङ्झरन याजारुका कृङ्झतहरु


 अबम भल्र: अङ्चयदे िका छोया, ऩशङ्टऩङ्झतभा भहास्नान गयाउने, ब ङ्टकम्ऩभा ऩयी भने याजा,
 जमङ्ञस्थङ्झत भल्र:
 याजल्रदे िीसॉग ङ्जििाह गये का य ज्िाॉईको रुऩभा याजा बएका,
 4 जात 36 फणाभा ङ्जिबाजन,
 याजघयानाको दाहसॊ स्कायको िेराभा ङ्छदऩक याग फजाउन शङ्टरु,
 कनाार् िॊशका व्राह्मणराई ऩञ्चगौड य ऩञ्चिङ्जिडभा ङ्जिबाजन,
 ङ्जििाहऩङ्झछ भङ्जहराको थय ऩङ्टरुर्को थयभा फदल्ने चरन,
 भानि तमामशास्त्रका रेखक,
 जमफागेश्वयीको भङ्ञतदय तथा रि य कङ्टशको भङ्ञतदय फनाएका,
 साभाङ्ञजक सङ्टधाय गने याजा बनेय ङ्ञचङ्झनएका, ऩेसागत हकङ्जहतको सॊ यऺण, जग्गाराई अब्फर, दोमभ, ङ्झसभ य चाहाय गयी ४ बागभा
ङ्जिबाजन; घय, जङ्झभन फेचङ्जिखन गना य फतधक याख्न ऩङ्झन ऩाइने व्मिस्था;
 भाना, ऩाथी, ढक तयाजङ्टभा सङ्टधाय; चायिणा छत्तीस जातको साभाङ्ञजक व्मिस्था, जातीम ऩेसा य ऩङ्जहयनको व्मिस्था;
 गोऩार याजिॊ शािरीको यचना, भानि तमामशास्त्रका रेखक,
 आङ्झथक
ा दण्डको शङ्टरुिात,
 तङ्ञल्सङ्ग य भोहीको चरन,
 मऺ भल्र: (1485-1538)
 दत्तारम भङ्ञतदय, मऺश्वय भङ्ञतदय, रङ्झरतऩङ्टयको बीभनाथ भङ्ञतदय स्थाऩना,
 उऩत्मकाका याज्म ङ्जिबाजन गने याजा, नेऩार भण्डरेश्वय उऩाङ्झध धायण,
 ऩशङ्टऩङ्झतभा बट्ट ऩङ्टजायी याखेका, मभरेश्वय/भण्डरे श्वयका नाभरे ङ्ञचङ्झनने,

51
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 ज्मोती भल्रका छोया,
 यत्न भल्र: ताभाको भङ्टिा प्रचरन; सद्ऱङ्जर् ा य अष्टभातृकाका भूङ्झता
 भङ्जहति भल्र: (1617-1631)
ङ्ट ङ्ञजक भहेतिे श्वय भहादे ि भङ्ञतदय ङ्झनभााण, श्वेत ङ्जिनामक जाराको चरन, प्रजा भदाा छाक
 चाॉदीको भोहोय (भहेति भल्री) चराएका, तरे जन
छाड्ने याजा,
 रक्ष्भीनयङ्झसॊह भल्र:
 काष्ठभण्डऩ ङ्झनभााण
 नङ्टिाकोर् बैयिी भङ्ञतदयभा ऩाॉचिर्ा सङ्टनका गजङ्टय चढाएका, भखनको ङ्ञशिारम स्थाऩना,,
 भल्र याज्मको ङ्जिबाजन
 काठभाडौँ उऩत्मकाका अङ्ञततभ भल्र याजा मऺ भल्र भल्रको शासनकारऩङ्झछ नेऩार उऩत्मका काङ्ञततऩङ्टय, ऩार्न य बादगाउॉका रूऩभा
ङ्जिबाङ्ञजत बए ।
 काङ्ञततऩङ्टयका भल्र याजाहरू: - १) यत्न भल्र २) सूम ा भल्र ३) अभय भल्र ४) भहेति भल्र ५) ङ्ञशिङ्झसॊह भल्र ६) रक्ष्भीनयङ्झसॊह
भल्र ७) प्रताऩ भल्र ८) नृऩेति भल्र ९) ऩाङ्झथि
ा ेति भल्र १०) बूऩारेति भल्र ११) बाष्कय भल्र १२) जमज्जम भल्र १३)
जमप्रकाश भल्र
 ऩार्नका भल्र याजाहरू :- १) यण भल्र २) ङ्जिष्णङ्ट भल्र ३) नयङ्झसॊह भल्र, ऩङ्टयतदयङ्झसॊह भल्र, उद्धिङ्झसॊह भल्र ४) हङ्चयहयङ्झसॊह भल्र ५)
ङ्झसङ्जद्धनयङ्झसॊह भल्र ६) श्रीङ्झनिास भल्र ७) मोगनये ति भल्र ८) रोकप्रकाश भल्र ९) इति भल्र १०) भहीति भल्र ११) िीयनयङ्झसॊह
भल्र १२) ऋङ्जद्धनयङ्झसॊह भल्र १३) बाष्कय भल्र १४) मोगप्रकाश भल्र १५) ङ्जिष्णङ्ट भल्र १६) याज्मप्रकाश भल्र १७) ङ्जिश्वङ्ञजत
भल्र १८) जमप्रकाश भल्र १९) यणङ्ञजत भल्र २०) तेजनयङ्झसॊह भल्र
 बादगाउॉका भल्र याजाहरू :- १) याम भल्र २) सङ्टिणा भल्र ३) प्राण भल्र ४) ङ्जिश्व भल्र ५) जगज्मोङ्झता भल्र ६) नये ति भल्र ७)
जगतप्रकाश भल्र ८) ङ्ञजताङ्झभर भल्र ९) बूऩतीति भल्र १०) यणङ्ञजत भल्र
 प्रताऩ भल्र: (1698-1731)
 फाफङ्ट रक्ष्भीनयङ्झसॉह भल्रराई कैद गयी याजा बएका,
 बण्डायखार फगैँचाको ङ्झनभााण,
 यानीऩोखयी(ङ्जिष्णङ्टऩोखयी) को ङ्झनभााण,
 भोहनचोक, सङ्टतदयी चोक, नासरचोक, हनङ्टभानढोका,
 दयफायऺेरभा ङ्जिश्वरूऩको सङ्टनौरो भूङ्झता स्थाऩना,
 हनङ्टभानढोका फाङ्जहय २ ओर्ा हनङ्टभानका भूङ्झता स्थाऩना,
 नासरचोकभा नृङ्झसॊहको भूङ्झता स्थाऩना,
 गङ्टहेश्वयी, दङ्ञऺणकारीको स्थाऩना, ऩशङ्टऩङ्झतभा कोङ्जर्ङ्झरङ्ग स्थाऩना,
 नाभ अगाङ्झड कङ्जितिको उऩाङ्झध,
 कङ्टचङ्जिहायफार् डोरा ङ्ञझकाइ ङ्जििाह गये का,
 15 बार्ाका ऻाता,
 ङ्जमनको ऩारादे ङ्ञख याजऩङ्चयिायरे फङ्टढाङ्झनरकण्ठको दशान गना छाडेका,
 ताङ्ञतरक ङ्जिङ्झधद्राया कारबैयिराई हसाउने याजा,
 सेतो भङ्ञच्छतिनाथको यथमाराको चरन,
 जमप्रकाश भल्र: (1792-1825)
 फाराजङ्टको २१ धाया ङ्झनभााण, गोकणे श्वयको भङ्ञतदय ङ्झनभााण
 कङ्टभायीचोक स्थाऩना,
 कङ्टभायीको यथमारा, घोडे जाराको चरन,
 ङ्जिश्वकै सानो भङ्टिा जािा ङ्झनष्काशन,
 सङ्टनको भङ्टिा य असपी प्रमोगभा ल्माएका,,
 ङ्झसङ्जद्ध नयङ्झसॊह भल्र : 1657 दे ङ्ञख शासन
 ऩार्नको कृष्ण भङ्ञतदय ङ्झनभााण,
ा नाच य नयङ्झसॉह नृत्मको चरन,
 काङ्झतक

52
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 गोयखासॉग व्माऩाङ्चयक सम्फतध,
 बण्डायखारको धाया ऩोखयी ङ्झनभााण,
 याजगद्दी त्मागेय (श्रीङ्झनिास भल्रराई सङ्टम्ऩी) काशी तपा गएका (1717भा) य त्मही ीँ भृत्मू बएको (1732),
 याजङ्जर् ा भहायाज बङ्झनने,
 गभॉभा ऩञ्चाग्नी य जाडोभा ढङ्टॉ गाभा फसी तऩस्मा गने,
 जगज्मोङ्झत भल्र :
 बिऩङ्टयभा ङ्जिस्केर् जारा सङ्टरू गये का, हयगौयी ङ्जििाह, कङ्टतजङ्जिहायी नार्क, सॊ गीचतद तथा श्लोकसाय सॊ ग्रहका रेखक
 बूऩङ्झतति भल्र:
 बिऩङ्टय दयफाय ऺेरका कराकृङ्झत, ५५ झ्यारे दयफाय, भारती चोक ङ्झनभााण, तमातऩोर, उग्रचण्डदे िी, बैयिको भङ्ञतदय ङ्झनभााण, ।
 रक्ष्भीनयङ्झसॉह भल्र: धोङ्झफको हातको ऩानी चराउने याजा, फौराहा याजा
 मोगनये ति भल्र्
 फहादङ्टय सेनाराई च ङ्टडभणी ऩदक ङ्छदने याजा, हारसम्भ जीङ्जित यहेको भाङ्झनने याजा, याजकाज छाडी चाॉग ङ्ट गएका, ङ्जमङ्झन भये ऩङ्झछ (1762 भा)
31 यानी सती गएका, तभाखङ्टभा ङ्जिर् ङ्झभराई भाङ्चयएका याजा,
ॉ ा ङ्ञझङ्जकएको
 याज्म प्रकाश भल्र् ऩार्नका ६ प्रधानद्राया दङ्टिै आख
 नये ति भल्र: आफ्नो भङ्टिाभा आफ्नो यानीको नाभ अङ्जित गने याजा
 भल्रकाङ्झरन याजारुका कृङ्झतहरु
 जगतप्रकाश भल्र: आपूराई गतधिा ङ्जिद्या गङ्टरु भाङ्ङे,
 ङ्जिश्वजीत भल्र: ऩयस्त्रीसॉग अनङ्टङ्ञचत सम्फतध याखेको आयोऩभा तरेजभ
ङ्ट ा काङ्जर्ने
 ङ्ञजताङ्झभर भल्र: आफ्नो नाभको अगाडी सङ्टभङ्झत रेख्ने
 यणजीत भल्र: झ्यारभा यॊ गीन ङ्झससा हाल्ने
 गङ्टणकाभदे ि : ङ्जि.सॊ .1241 दे ङ्ञख १८
 उभाभहेश्वयको भूङ्झता स्थाऩना, ऩशङ्टऩङ्झतनाथ भङ्ञतदय ऩङ्चयसयभा यहे को इशानेश्वय भङ्ञतदयभा ताभाको छाना, सत्तर तथा सङ्टतधाया फनाएका,
 काष्ठभण्डऩ, भरूसत्तर य भरूङ्जहर्ी ङ्झनभााण, कङ्टभायी ऩङ्टजाको चरन,
 काङ्ञततऩङ्टयभा भानि िस्ती फसाएका कायण आधङ्टङ्झनक काठभाडौँका ङ्झनभााता (१ राख खचा गयाएका),
 इतिजारा, राखेजारा, कृष्णजारा, ङ्जहरेजारा, श्रृङ्गबेयी जाराको चरन, रक्ष्भीकाभदे ि अको नाभ, बिकारी भङ्ञतदयको स्थाऩना,

भल्रकाङ्झरन ऩदहरु
 चौताङ्चयमा: प्रधानभतरी  जोशी: ज्मोङ्झतर्
 अभात्म: भतरी  साभतत: प्रशासक
 ऩयभान: बायदाय  काजी: बायदाय
 भङ्टङ्ञखमा: गाउॉको प्रशासक  उभयाि: भगय सै ङ्झनकहरुको ङ्झनमङ्टङ्ञि गने व्मङ्ञि
 ङ्ञजम्िार: प्रशासकीम कभाचायी  ऩञ्च थकारी: ऩञ्चहरुको भङ्टख्म व्मङ्ञि

भल्रकाङ्झरन तमाङ्जमक ङ्झनकाम


 कोङ्जर्ङ्झरङ्ग: दे िानी य पौजदायी भङ्टद्दा हेने य ऩङ्टनयािेदन गने
 इर्ाचऩरी: पौजदायी भङ्टद्दा हेने तमाङ्जमक ङ्झनकाम
 ऩञ्च कचहयी/ऩञ्च सभङ्टच्चम: गाउॉर्ोरको शासन व्मिस्था हेन ा

गोयखा याज्मको स्थाऩना


 ङ्झरगङ्झरगे बङ्ङे ठाॉउभा प्रत्मेक िर्ा ङ्जिजमादशभीको ङ्छदन दौडभा प्रथभ हङ्टनेराई याजा फनाउने प्रचरन ङ्झथमो । त्मस उत्सिराई हेन ा
उऩङ्ञस्थत बएको फेरा िव्म शाहरे अप्रत्माङ्ञशत रूऩभा आक्रभण गयी त्महाॉ आफ्नो प्रब ङ्टत्ि कामभ गये । ङ्झरगङ्झरगभाङ्झथ ङ्जिजम हाङ्झसर
गये रगतै गोयखाभा आक्रभण गये , तय हानङ्टऩ
ा र्मो ।
 िव्मशाहका सै ङ्झनकहरू थाऩा, ब ङ्टर्ार, भास्के, यानाहरूसभेतरे गोयखाका याजाको दयफायराई घेयी आक्रभण गये । िव्म शाहको हातफार्
खड्का याजारे िीयगङ्झत प्राद्ऱ गये ।
 मसप्रकाय ङ्जि.स.१६१६ बाि २५ भा िव्म शाह गोयखाका याजा बए ।

53
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
ऩृथ्िीनायामण शाहऩूिक
ा ा याजाहरू
१ िव्म शाह १६१६–१६२७ २ ऩङ्टयतदय शाह १६२७–१६६२
३ छर शाह १६६२–१६६३ ४ याभ शाह १६६३–१६९०
५ डम्फय शाह १६९०–१७०२ ६ कृष्ण शाह १७०२–१७१८
७ रूि शाह १७१८–१७३० ८ ऩृथ्िीऩङ्झत शाह १७३०–१७७३
९ नयबूऩार शाह १७७३–१७९९

ऩृथ्िीनायामण शाह य नेऩार एकीकयण अङ्झबमान


 नङ्टिाकोर्भाङ्झथ आक्रभण य ङ्जिजम: ऩङ्जहरो ऩर्क 1800 भा आक्रभण, दोश्रो ऩर्क ङ्जि.सॊ .1801 भा ङ्जिजम, फेरकोर्भाङ्झथ ऩङ्झन ङ्जिजम,
ङ्जि.सॊ . 1810 भा धङ्टङ्झरखेर, खड्ऩङ्ट, चौकोर्, ऩनौती, फनेऩा, नारा, साॉगा आङ्छद सात गाउॉभा ङ्जिजम, ङ्जि.सॊ .1810 भै ङ्जिनामङ्टद्ध पङ्जऩङ्ग

गोखााको अधीनभा
 ङ्झसर्हानचोक गढीको मङ्टद्ध: ङ्जि.सॊ . 1802 भा ङ्जिजम
 ङ्जि.सॊ .१८१२ भा नारदङ्टभ, दहचोक, भहादे ि ऩोखयी ङ्जिजम,
 भकिानऩङ्टय ङ्जिजम: ङ्जि.स.१८१९ बाि ९ गते याती ङ्जिजम
ा यङ्ट भाङ्झथ ङ्जिजम: ङ्जि.सॊ .1814 भा कीङ्झतऩ
 कीङ्झतऩ ा यङ्ट भाङ्झथ हभरा (कारङ्ट ऩाण्डे) िीयगङ्झत प्राद्ऱ गये , ङ्जि.स. १८२१ आङ्ञश्वन ४ गते सूयप्रताऩ
शाहको नेतत्ृ िभा गोखाारी पौजरे कीङ्झतऩ
ा यङ्ट भाङ्झथ दोश्रो ऩर्क आक्रभण गर्मो । ङ्जि.स. १८२२ चै र ३ गते गोखाारे तेश्रो ऩर्क अचानक
ा यङ्ट भाङ्झथ ङ्जिजम
आक्रभण गयी कीङ्झतऩ
 काङ्ञततऩूयभाथी ङ्जिजम: ङ्जि.स. १८२५ बािशङ्टक्र चतङ्टदाशी (इतिजारा) का ङ्छदन बीभसेन स्थान, र्ङ्टॉ डीखेर य नयदे िी गयी तीनङ्झतयफार्
आक्रभण गयी ङ्जिजम
 रङ्झरतऩङ्टय ङ्जिजम: ङ्जि.सॊ 1825 भै रङ्झरतऩङ्टयभाङ्झथ कब्जा
 बिऩङ्टय ङ्जिजम: ङ्जि.स.१८२६ काङ्झतक
ा शङ्टक्र द्रादशीका ङ्छदन ङ्जिजम

नेऩारका शाहिॊशीम याजाहरु


 १ ऩृथ्िीनायामण शाह १७९९–१८३१
 २ प्रताऩङ्झसॊह शाह १८३१–१८३४
 ३ यणफहादङ्टय शाह १८३४–१८५५
 ४ गीिााणमङ्टद्ध शाह १८५५–१८७३
 ५ याजेति ङ्जिक्रभ शाह १८७३–१९०४
 ६ सङ्टयेति ङ्जिक्रभ शाह १९०४–१९३८
 ७ मङ्टियाज रैरोय िीय ङ्जिक्रभ शाह याजकङ्टभाय हङ्टदैं नै भृत्मङ्ट
 ८ ऩृथ्िी िीय ङ्जिक्रभ शाह १९३८–१९६८
 ९ ङ्झरब ङ्टिन िीय ङ्जिक्रभ शाहदे ि १९६८–२०११
 १० भहेति िीय ङ्जिक्रभ शाहदे ि २०११–२०२८
 ११ िीये ति िीय ङ्जिक्रभ शाहदे ि २०२८–२०५८
 १२ दीऩेति िीय ङ्जिक्रभ शाहदे ि ३ ङ्छदन अचेत अिस्थाभा नै
 १३ ऻानेति िीय ङ्जिक्रभ शाहदे ि २०५८-२-२२ दे ङ्ञख २०६५-2-15

ॉ शाह् इति जाराभा ङ्झरङ्गो गड्ने चरन, छोर्ो सभम याज्म गने याजा (२ फर्ा ९ भङ्जहना), ङ्छदऩेति ङ्जि सॊ १८३२ भा खासा
 प्रताऩङ्झसह
सतधी
 याजेतिरक्ष्भी् प्रताऩङ्झसॉहकी यानी जसरे नाफारक याजा यणफहादङ्टय शाहको नाभभा नामफी बइ ८ फर्ा शासन चराएकी
 फहादङ्टय शाह् याजेतिरक्ष्भीको भृत्मूऩङ्झछ ९ फर्ा नामफी शासन, ऩङ्ञश्चभभा अल्भोडा कङ्टभाउ य गढिारसम्भ ङ्झसभाना ङ्जिस्ताय, याज्मकोर्
दङ्टरुऩमोगको आयोऩभा फतदी य त्मही ीँ भृत्मू
 यणफहादङ्टय शाह् स्िाभी भहायाज, शासन छाडी काशी गएका, स्िाभी ङ्झनगङ्टण
ा ानतद, बाइ शेयफहादङ्टय शाह द्राया हत्मा,
 ङ्झगिााणमङ्टद्ध ङ्जिक्रभ शाह् सफैबतदा सानो उभेयभा १ फर्ा ६ भङ्जहनाभै याजा
 याजेति ङ्जिक्रभ शाह् १९०४ - १९३८ सम्भ फतदी बै भृत्मू
ॉ फहादङ्टय ङ्झथए ।
 सङ्टयेतिङ्जिक्रभ शाह् ङ्जमनको अॊ गयऺक जग
 मङ्टियाज रैरोय िीय ङ्जिक्रभ शाह् ङ्जिर् खङ्टिाई मङ्टियाज हङ्टॉदै भाङ्चयएका,
 ऩृथ्िी िीयङ्जिक्रभ शाह् ६ फर्ाभा याजा, ३८ य ४२ सारको ऩिा
 ङ्झरब ङ्टिन िीयङ्जिक्रभ शाहदे ि् सफैबतदा राभो शासन गने (४३ फर्ा), ऩङ्जहरो ऩर्क मङ्टयोऩ ऩङ्टग्ने याजा, २०११ पागङ्टन ३० भा भृत्मू, नेऩारभा
प्रजाततर ल्माउनका राङ्झग २००७ सार काङ्झतक
ा भा सऩङ्चयिाय ङ्छदल्री गएका (ऻानेतिराई छाडेय जसराई याणाहरुरे याजा फनाएका ङ्झथए)
 भहेति िीयङ्जिक्रभ शाहदे ि् ङ्जिसॊ १९७७ भा जतभ २०११ चै र १ भा याजा, सफैबतदा फढी उभेयभा याजा हङ्टने (ऻानेति), ऩञ्चामती व्मिस्था
२०१७ ऩौर् २२ गते रागङ्ट गयाएका, २०२८ भाघ १७ भा ङ्ञचतिनको ङ्छदमारो फॊ गरा होर्रभा यहस्मभम भृत्मू , आधङ्टङ्झनक ऩययाष्ड
ङ्झसद्दाततका प्रङ्झतऩादक
 ङ्जिये ति िीयङ्जिक्रभ शाहदे ि् २००२ ऩौर् १४ भा जतभ, २०३१ पागङ्टन १२ भा शङ्टबयाज्माङ्झबर्ेक (नेऩारराई शाङ्ञततऺेर प्रस्ताि १३
गते), २०५८ जेठ १९ गते याजदयफाय हत्माकाण्डभा भृत्मू
 ङ्छदऩेति िीयङ्जिक्रभ शाह दे ि् २०५८ जेठ १९ दे ङ्ञख २२ सम्भ जम्भा ५३ घण्र्ा याजा बएका
 ऻानेति िीयङ्जिक्रभ शाहदे ि् २००४ असाय २३ भा जतभ, जी शाहरे ऩङ्चयङ्ञचत, २ ऩर्क याजा हङ्टने व्मङ्ञि, ऩङ्झछल्रो ऩर्क २०५८ जेड
२२ दे ङ्ञख याजा, २०६५।२।२९ भा नायामणङ्जहर्ी छाडेका
 रमी शासन् ङ्जिसॊ १८५६ भा यानीको भृत्मूऩङ्झछ शोकाकङ्टर बएका यणफहादङ्टय शाहरे दे िऩार्नफार्, नामफीको रुऩभा याजयाजेश्वयीरे
ीँ ार् शासन गये को कायण रमी शासन बङ्झनएको ।
काठभाडौँफार् य दाभोदय ऩाण्डे रे याजा ङ्झगिााणमङ्टद्धराई नङ्टिाकोर् रङ्झग त्महीफ
 फासठ्ठीहयण् १८६२ भा िाह्मणहरुको ङ्जितााहयण य दे िीदे िताको गङ्टठीराई याज्मरे हयण गये को ताकी सोको आम्दानीरे गोखाारी पौजको
सङ्टदृढीकयण होस् ।
 नेऩार य ङ्झतब्फतफीच ऩङ्जहरो मङ्टद्ध् ङ्जिसॊ १८४८-१८४९
 ङ्झबभसेन थाऩा् १८६३ दे ङ्ञख १८९४ सम्भ भङ्टङ्ञख्तमायी बै शासन, धयहया, सङ्टतधायाको ङ्झनभााण, याहदानीको शङ्टरुिात १८६३ फार्ै , सङ्टगौरी
सतधी, ङ्जऩडादामी भृत्मू , हारऩङ्झन र्ाउको फेरामतको म्मूङ्ञजमभभा यहेको
ॉ फहादङ्टय याणा् १८७४ भा जतभ, १८९७ भा जग
 जग ॉ री हात्ती सभातेऩङ्झछ मङ्टियाज सङ्टयेनिको अॊ गयऺक बै दयफाय ङ्झछये का, कोत ऩिा-
ङ्ट ी ऐन
बण्डायखार ऩिा- अरौ ऩिाका नाइके िा ङ्जिजेता, १९१३ श्रािण ५ भा कास्की य रभजङ्टङ्गका श्री ३ बएका, मङ्टयोऩ घङ्टभेका, भङ्टरक
१९१० भा ल्माएका, सतीप्रथा य फारङ्जििाहभा अॊ कङ्टश रगाएका, कौशर अड्डाको स्थाऩना, कभाण्डयी ङ्जकताफ खाना, तोऩ खाना, भङ्टरक
ङ्ट ी
ङ्ट ागी सतधी् ङ्जिसॊ १९११ भा बायतसॉग, थाऩाथरी सतधी् १९१२ चै र ३ (१८५५ भाचा
अड्डा, धभा कचहयी, सयाप खानाको स्थाऩना, सङ्टऩद
२४) भा, अॉग्रज
े ी ङ्ञशऺा ङ्झबत्र्माएका, ङ्झगद्देप्रस
े शङ्टरु
 यणोङ्छद्रऩ ङ्झसॉह् तेजायथ अड्डाको स्थाऩना, ऩञ्चाङ्ग ऩारोको प्रकाशन, ४२ सारको ऩिाभा भाङ्चयएका
 िीयशभशेय् धीयशभशेयका छोया, १९४२ भा प्रधानभतरी, जफया रेख्न शङ्टरु, ङ्जिदे शी फैँ कभा यकभ जम्भा गना शङ्टरु, सफबतदा शोर्क,
घण्र्ाघय, िीय अस्ऩतार, नायामणङ्जहर्ी याजदयफाय, रार दयफाय,सेतो दयफाय, गोयखा दङ्ञऺणफाहङ्टको स्थाऩना, िीय ऩङ्टस्तकाराम
 दे िशभशेय् ११४ ङ्छदनभार प्रधानभतरी बएका, चतिशभशेयरे ऩदच्मूत गयी धनकङ्टर्ाभा ङ्झनिाासनभा ऩठाएका, धनकङ्टर्े भहायाज बङ्झनने,
कामाारम सभम १०-५ फनाएका, जनगङ्टनासाको राङ्झग रेर्य फक्सको व्मिस्था, गोयखाऩर प्रकाशन शङ्टरु (१९५८), ५७ िर्ा स्कूरको
स्थाऩना
 चतिशभशेय् १९६२ भा ङ्झसॉहदयफाय ङ्झनभााण, १९६८ भा अभारी प्रथाको खाये ज, १९६८ भा पङ्जऩङ्ग
ा भा ङ्जिद्यङ्टत उत्ऩादन, १९६९ भा
गोयखा बार्ा प्रकाङ्ञशनी सङ्झभङ्झत, १९७० भा उऩत्मकाभा र्े ङ्झरपोनको शङ्टरुिात, १९७७ भा सतीप्रथाको उतभूरन, १९७८ भा ङ्झरचति
करेजको स्थाऩना, १९८० भा His Majesty रेख्न शङ्टरु, १९८१ भा दासत्ि भोचन, १९८२ भा सै ङ्झनक अस्ऩतार ङ्झनभााण, ङ्जिजङ्टरी फङ्ञत्त,
योऩिे, नेऩारको नक्सा ङ्झनभााण, श्री ५ राई ३१ तोऩको सराभी, खड्ग ङ्झनशान अड्डाको स्थाऩना, याणाहरुराई A,B,C िगाभा ङ्जिबाजन,
यक्सौरदे ङ्ञख अभरेखगञ्जसम्भ ये र सेिा, बीभसेना थाऩा नबएको बए नेऩार उङ्जहरे ङ्जहड्थ्मो बङ्ङे व्मङ्ञि
 बीभशभशेय् शङ्झनफाय ङ्जिदा ङ्छदने चरन, उखडा जाॉच कङ्झभसन, चखाा ऩिा १९८७ भा तङ्टरसी भेमयभाथी आयोऩ रगाइएको, १९८७ भै
राइिे यी ऩिाको घर्ना जसको ऩोर याभचति अङ्झधकायीरे रगाएका कायण रक्ष्भीप्रसाद दे िकोर्ा रगामतराई जयीिाना गङ्चयएको
 फसततशभशेय ऩिा् फसततशभशेय य मऻशभशेराई याजगद्दी तािे र्ड्यतरभा १२ फर्ा नजयफतद याङ्ञखएको
 प्रचण्ड गोयखा ऩिा् १९८८ भा उभेश ङ्जिक्रभ साह रगामतरे प्रचण्ड गोखाा स्थाऩना गयी याणाहरुराई डाइनाभाइर्रे सखाऩ ऩाने मोजना
रक्ष्भणप्रसादफार् ऩोर खङ्टरे ऩङ्झछ असपर
 जङ्टद्धशभशेय् जङ्टद्ध म्माच फ्याक्ट्री, नेऩार फैँ क ङ्झरङ्झभर्े डको स्थाऩना , नोर् ङ्झनष्काशन, ङ्जियार्नगय जङ्टर् ङ्झभर, ङ्जियार्नगय य िीयगॊज कर्न
ङ्झभर, नेऩार सािङ्टन कायखाना जस्ता २१ िर्ा ङ्झरङ्झभर्े ड खोरेका, ङ्ञचङ्झडमाखानाको स्थाऩना, गोखाा य गोखाारीका सट्टा नेऩार य नेऩारी
शब्दको प्रचाय प्रसाय, भकिानऩङ्टय य र्ोखाभा ऺमयोग अस्ऩतार केति, आभा फाफङ्ट भदाा १३ ङ्छदनबतदा फढी ङ्जक्रमा फस्नङ्ट नऩने,
कभाचायीराई ऩेतसन ङ्छदने व्मिस्था, ङ्ञचङ्छठभा ङ्जर्कर् र्ास्ने,
 ऩद्मशभशेय् २००२ दे ङ्ञख २००४ सम्भ प्रधानभतरी बएका, ऩङ्जहरो सॊ ङ्जिधान फनाएका, भ याष्डको नोकय हङ्टॉ बङ्ङे, सिासाधायणराई
ङ्जिजङ्टरीको व्मिस्था, ये ङ्झडमो सेर् याख्ने छङ्ट र्, ऩद्मोदम हाइस्कूर, कतमा भाङ्जि, गोयखाऩर हद्ऱाको ३ चोर्ी प्रकाशन
 भकै ऩिा् १९७७ भा, भकैको खेतीक रेखक सङ्टब्फ कृष्णरार
 नेऩारका काण्ड य ऩिाहरु
 कोत ऩिा: गगनङ्झसॉहको हत्माया ऩत्ता रगाउने क्रभभा ङ्जि.स.1903 आङ्ञश्वन 2 गते 400 जना बतदा फढी बायदायहरुको हत्मा बएको
ऩिा । सिाप्रथभ भाङ्चयनेभा अङ्झबभान ङ्झसॉ फस्नेत ङ्झथए । जॊ गफहादङ्टयका बाईहरुरे अतम ङ्जियोङ्झध बायदाहरुराई भायी जहानीमा याणा
शासनको जग फसारेको ऩिा हो मो ।
ा 12, सिाप्रथभ भाङ्चयनेभा ङ्जियध्िज िस्नेत (अङ्झबभान ङ्झसॉ फस्नेतको छोया), फस्नेत ऩिाको नाभरे
 बण्डायखार ऩिा: ङ्जि.सॊ .1903 काङ्झतक
ङ्ञचङ्झनने ।
 अरौ ऩिा: ङ्जि.सॊ . 1904 श्रािणभा ङ्झनिााङ्झसत याजा याजेति य जॊगफहादङ्टय फीच बएको, मसऩङ्झछ याजेतिराई याजफतदीको रुऩभा दयिायभा
कैद ।
 प्रचण्ड गोखाा ऩिा: ङ्जि.सॊ .1988 भा याणा शासन ङ्जिरुद्धको सॊ स्थाको रुऩभा प्रचण्ड गोखाा नाभक सॊ स्थाको स्थाऩना,
 जमतङ्ट सॊ स्कृतभ: ङ्जि.सॊ .2004 सारभा बएको बाङ्जर्क आतदोरन
 38 सारको ऩिा: प्रधानभतरी यणोङ्छद्रऩको हत्मा गनाका राङ्झग बएको असपर मोजना जसका प्रभङ्टख ङ्झडजाइनय नये ति ङ्जिक्रभ शाह ।
 42 सारको ऩिा: यणोङ्छद्रऩ ङ्झसॉहको हत्मा बएको ऩिा । धीयशभशेय य उनका 17 बाई छोयाभा सत्ता आएको ।
 हिाइजहाज अऩहयण: 2030।2।25 भा रु.30 राख बारु कब्जा, ऩङ्जहरो

िॊश / याज्म ऩङ्जहरो याजा अङ्ञततभ याजा

गोऩार िॊश ब ङ्टिभान मऺगङ्टद्ऱ

आङ्झबय िॊ श िय ङ्झसॉह ब ङ्टिन ङ्झसॉह

ङ्जकयाॉत िॊ श मरम्फय गस्ती

सोभ िॊश ङ्झनङ्झभर् बाष्कय दे ि/िभाा

सूम ा िॊश बूभी िभाा ङ्जिजमकाभ दे ि

ठकङ्टयी िॊश बाष्कय शॊकय दे ि

कणाार् िॊश नातमदे ि हङ्चयङ्झसॉह दे ि

ङ्झरच्छङ्जि िॊश जमदे ि प्रथभ/सङ्टऩष्ङ्ट र् जमदे ि ङ्छद्रतीम/ जमकाभ

भकिानऩङ्टयका ङ्छदग्ितधन सेन


गोयखाका ऩृथ्िी नायामण शाह

काठभाडौँका यण भल्र जमप्रकाश भल्र

रङ्झरतऩङ्टयका यत्न भल्र तेजनयङ्झसॉह भल्र

बिऩङ्टय याम भल्र यणङ्ञजत भल्र

चौदण्डी कणासेन

नेपालको इततहासमा कसलाई के भतनन्छ ?


राजमाता राजेन्रलक्ष्मी
खररदार बाजे बाबुराम आचायय
मण्डलेश्वर यक्षमल्ल
फिस्टे महाराज चन्रशम्शेर
नेपालेश्वर श्री तनवास मल्ल
शीरध्वज राजा जनक
न्याय गने राजा रामशाह
सामातजक सुधार गने राजा जयतस्थतत मल्ल
गन्धवय तवधा पारङ्गत जगतप्रकाश मल्ल
राष्ट्रतपता श्री ५ तिभुवन
कलाबहादुर माथवरससह थापा
शातन्त श्री प्रचण्डदेव
खररदार बा कृ ष्णप्रसाद कोइराला
रुन्चे महाराज श्री ३ पद्यमशम्शेर
नेपालको सुकरात नयराज पन्त
धुतय पञ्च नवराज सुवेदी
ित्तेबहादुर शाह बहादुर शाह
नेपालको शाहजााँहा खड्गशम्शेर
कतवन्र प्रताप मल्ल
बुलेट महाराज श्री ५ िैलोक्य
स्वामी महाराज रणबहादुर
राजर्षष महाराज श्री ३ जुद्ध
तवमान पतण्डत अच्यूतानन्द
एतशयाका तारा गौतम बुद्ध
राष्ट्र तनमायता पृथ्वीनारायण शाह
बौलाहा राजा लक्ष्मीकरससह मल्ल
जनताका कम्युतनष्ट पुष्पलाल
धनकु टे राजा देवशम्शेर
हररत तारा भृकुटी
तवद्या पारङ्गत, सुतमत तजतातमि मल्ल
तसमतसमे राजा तशवससह मल्ल
अभागी राजा जयप्रकाश मल्ल
सन्काहा राजा श्री ५ सुरेन्र
तजउाँ दो सतहद टंकप्रसाद आचायय
लौह पुरुष गणेशमान ससह
नेपालको तलयोजादो दा तभन्ची÷बलबाहु अरतनको
नेपालको दोस्रो गौतम बुद्ध जयपृथ्वी ससह
हालसम्मका जीतवत राजा योगनरे न्र मल्ल
नेपालका कला क्षेिका माईकल एन्जेलो बेखराज
ित्यबहादुर शाह बहादुर शाह
पञ्चायतको मलामी मररचमान ससह
अयोग्य राजा श्री ५ राजेन्र

ङ्झतहाङ्झसक ङ्झतङ्झथङ्झभङ्झतहरु
ऐङ्झतहाङ्झसक घर्नाक्रभ ङ्झभङ्झत/सभम
ङ्जिऩश्वी फङ्टद्धको नेऩार आगभन सत्ममङ्टग
भञ्जङ्टश्रीरे दहको रुऩभा यहे को काठभाडौँ उऩत्मकाको ऩानी कार्ी रेतामङ्टग
फगाएय फस्ती फसाएको
नेऩारका प्रथभ याजा धभााकय रेतामङ्टग
छै र्ौँ ङ्जकयाती याजा हङ्टभती भहाबायतको मङ्टद्धकार
गौतभ फङ्टद्धको नेऩार आगभन सातौँ ङ्जकयाती याजा ङ्ञजतेदास्तीका ऩाराभा
सम्रार् अशोकको नेऩारआगभन चौधौँ ङ्जकयाती याजा स्थूॊ कका ऩाराभा
ङ्झरच्छङ्जि िॊशको उदम रगबग सन् ११०
प्रथभ ङ्झरच्छङ्जि याजा जमदे िको शासनकार ईशाको सङ्टरुङ्झतय
िसततदे िको याज्मायोहण ङ्जि.स. ५६३
भानदे िको शासनकार शाके सॊ ित् ३८६ दे ङ्ञख ४१३
ङ्ट भााको उदम
अॊ शि ङ्जि.स.६६२
नगयाजद्राया खस याज्मको स्थाऩना ई.११५०
खस साम्राज्मका क्राचल्रको याज्मयोहण ङ्जि.स. १२६४
खस याजा ङ्ञजतायी भल्रद्राया काठभाडौँ उऩत्मका आक्रभण ङ्जि.स. १३४४ ऩङ्टस, १३४५ पागङ्टन, १३४६ पागङ्टन
आङ्छदत्म भल्रद्राया उऩत्मका आक्रभण ङ्जि.स.१३८४
नातमदे ि ङ्झतयहङ्टतभा (ङ्झसम्रौनगढ) कणाार्क याज्मको स्थाऩना ङ्जि.स.११५४
ङ्झसम्रौनगढका अङ्ञततभ याजा हङ्चयङ्झसॊहदे िभाङ्झथ ङ्छदल्रीका भङ्टसरभान ङ्जि.स.१३८१
फादशाह गमासङ्टङ्छद्दन तङ्टगरकद्राया आक्रभण कणाार्क याज्म ध्िस्त
भल्रकारको उदम ङ्जि.स.१२५७
प्रथभ भल्र याजा अङ्चयभल्रको याज्मकार ङ्जि.स.१२५७ –१२७४
यत्नभल्रको याज्मकार ङ्जि.स.१५४१–१५७७
गोखााका याजा याभ शाहको याज्मकार ङ्जि.स.१६६३–१६९०
प्रताऩ भल्रको याज्मकार ङ्जि.स.१६९८–१७३१
भहेति भल्रको याज्मायोहण ङ्जि.स.१६१७
ङ्झसङ्जद्धनयङ्झसॊह भल्रद्राया ऩार्नको कृष्णभङ्ञतदयको स्थाऩना ङ्जि.स. १६९३
बूऩतेति भल्रको याज्मकार ङ्जि.स. १७५३–१७७९
मऺभल्रको याज्मकार ङ्जि.स.१४२८–१५३९
जमङ्ञस्थङ्झत भल्रको याज्मयोहण ङ्जि.स.१३८०
फॊ गारका शासक सभङ्टसङ्छङ्ट द्दन इङ्झरमासद्राया नेऩारभाङ्झथ आक्रभण ङ्जि.स.१४०६
िव्मशाहद्राया गोयखा याज्मको स्थाऩना ङ्जि.स.१६१६
ऩृथ्िीनायामण शाहद्राया नङ्टिाकोर्भाङ्झथ ऩङ्जहरो आक्रभण ङ्जि.स.१८००
ऩृथ्िीनायामण शाहद्राया नङ्टिाकोर्भाङ्झथ दोस्रो आक्रभण तथा ङ्जिजम ङ्जि.स.१८०१
ा यङ्ट भाङ्झथ ऩङ्जहरो आक्रभण
कीङ्झतऩ ङ्जि.स.१८१४ जेठ १९
भकिानऩङ्टयभाङ्झथ ङ्जिजम ङ्जि.स.१८१९ बाि ९
फॊ गारका निाफ ङ्झभयकाङ्झसभद्राया गङ्टयङ्झगन खाॉको नेतत्ृ िभा ऩठाइका सन् १७६३ जनियी ३०
सेनाभाङ्झथ गोयखारीको ङ्जिजम
ा यङ्ट भाङ्झथ दोस्रो आक्रभण
कीङ्झतऩ ङ्जि.स.१८२१ असोज ४
ा यङ्ट भाङ्झथ तेस्रो आक्रभण तथा ङ्जिजम
कीङ्झतऩ ङ्जि.स.१८२२ चै त ३
जमप्रकाश भल्रको सहमोगका राङ्झग ङ्जकनरकको नेतत्ृ िभा ऩठाएको ङ्जि.स.१८२४
अङ्ग्ग्रेज पौजभाङ्झथ गोयखारी आक्रभण तथा ङ्जिजम
काठभाडौँ ङ्जिजम ङ्जि.स.१८२५ बािशङ्टक्र यङ्जििाय (इतिजारा) का ङ्छदन
रङ्झरतऩङ्टय ङ्जिजम ङ्जि.स.१८२५
बिऩङ्टय ङ्जिजम ङ्जि.स.१८२६ काङ्झतक
ा शङ्टक्रद्रादशी
ऩृथ्िीनायामण शाहको ङ्झनधन ङ्जि.स.१८३१
नेऩार य ङ्झतब्फतफीच व्माऩाङ्चयक सङ्ञतध सन् १७७५ सेप्र्े म्फय
नेऩार य गढिारफीचको शाङ्ञतत सम्झौता सन् १७९१
नेऩार ङ्झतब्फतफीच ऩङ्जहरो मङ्टद्ध सन् १७८८–१७८९
नेऩार ङ्झतब्फतफीच केरुङ सङ्ञतध सन् १७८९ जङ्टन २
नेऩार य इस्र् इङ्ञतडमा कम्ऩनीफीच व्माऩाङ्चयक सङ्ञतध ङ्जि.स. १८४९ िैशाख ३
गोयखाऩर प्रकाशन ङ्जि.सॊ . १९५८
फासठ्ठीहयण िा ङ्झफतााहयण ङ्जि.स. १८६२
नेऩार–अङ्गे्यज मङ्टद्ध सन् १८१४–१८१६
सङ्टगौरी सङ्ञतध ङ्जि.स. १८७२ ऩङ्टस(३ भाचा १८१६)
बण्डायखार ऩिा सन् १८४६ अक्र्ङ्ट फय ३१, (१९०३ काङ्झतक
ा १५)
नेऩार–ङ्झतब्फतफीच दोस्रो मङ्टद्ध सन् १८५५–१८५६
कोतऩिा ङ्जि.स. १९०३ असोज २ गते
अरौ ऩिा ङ्जि.स.१९०४ िैशाख
जङ्गफहादङ्टयराई श्री ३ को उऩाङ्झध ङ्जि.स.१९१३ श्रािण
यणोङ्छद्रऩ ङ्झसॊहको हत्मा ङ्जि.स.१९४२
ङ्ट ी ऐन
नेऩारको ऩङ्जहरो भङ्टरक ङ्जि.स.२०१०
सती प्रथा उतभूरन ङ्जि.स.१९२०
भकै ऩिा ङ्जि.स.१९७७
दास प्रथा उतभूरन ङ्जि.स.१९८०
आमा प्रचायभा प्रङ्झतफतध ङ्जि.स.१९३०
राइिे यी ऩिा ङ्जि.स. १९८७
प्रचण्ड गोयखा ऩिा ङ्जि.स.१९८८
नेऩार प्रजाऩङ्चयर्द्को स्थाऩना ङ्जि.स.१९९३ जेठ २०
अङ्ञखर बायतीम नेऩारी काङ्ग्ग्रेसको स्थाऩना ङ्जि.स.२००२ भाघ १२
नेऩारी प्रजाततर काङ्ग्ग्रेसको स्थाऩना सन् १९४९
जेगिनी सम्भेरन ङ्जि.स.२००४ जेठ
प्रथभ भजदङ्टय हड्तार ङ्जि.स.२००३ पागङ्टन ११
जमतङ्ट सॊ स्कृतभ् याणाशासनङ्जिरुद्ध सत्माग्रह ङ्जि.स.२००४ िैशाख १
नेऩारको िैधाङ्झनक कानङ्टन घोर्णा ङ्जि.सॊ . २००४ भाघ १३
नेऩार प्रजा ऩञ्चामत ङ्जि.स.२००५ आङ्ञश्वन
नेऩार कम्मङ्टङ्झनस्र् ऩार्ॊको स्थाऩना ङ्जि.स.२००६ बाि ३०
नेऩार–बायत भैरी सङ्ञतध ङ्जि.स.२००७ श्रािण
प्रजाततरको घोर्णा ङ्जि.स.२००७ पागङ्टन ७
नेऩारको अततङ्चयभ शासन ङ्जिधान ङ्जि.स.२००७ पागङ्टन ७
ऩङ्जहरो आभङ्झनिााचन ङ्जि.स.२०१५
ऩञ्चामती व्मिस्थाको स्थाऩना ङ्जि.स. २०१७ ऩङ्टस १
नेऩारको सॊ ङ्जिधान, २०१९ घोर्णा ङ्जि.सॊ . २०१९ ऩङ्टस १
गाउॉपका अङ्झबमान ङ्जि.स. २०२८
शाङ्ञतत ऺेर प्रस्ताि ङ्जि.स.२०३१ पागङ्टन १३
जनभत सङ्ग्ग्रहको घोर्णा ङ्जि.स.२०३६ जेठ १०
जनभत सङ्ग्ग्रह ङ्जि.सॊ . २०३७ िैशाख २०
सत्माग्रह ङ्जि.स.२०४२
ङ्ट िाभभोचााको गठन
सॊ मि ङ्जि.स.२०४६ भाघ २
फहङ्टदरीम व्मिस्थाको ऩङ्टनफाहारी ङ्जि.स.२०४६ चै र २६
नेऩार अङ्झधयाज्मको सॊ ङ्जिधान, २०४७ ङ्जि.स. २०४७ काङ्ञत्र्तक २३
नेकऩा (एभारे को स्थाऩना ङ्जि.स.२०४७ ऩङ्टस २२
प्रजाततर ऩङ्टनफ
ा हारीऩङ्झछको ऩङ्जहरो आभङ्झनिााचन ङ्जि.स.२०४८ िैशाख २९
भध्मािङ्झध ङ्झनिााचन ङ्जि.स.२०५१ काङ्ञत्र्तक २९
नेकऩा भाओिादीद्राया सशस्त्र ङ्जििोह सङ्टरु ङ्जि.स.२०५२ पागङ्टन २
आभङ्झनिााचन २०५६ ङ्जि.स.२०५६ िैशाख २ य ३
याजदयफाय हत्माकाण्ड ङ्जि.स.२०५८ जेठ १९
याजा ऻानेतिफार् शाही घोर्णा ङ्जि.स.२०६१ भाघ १९
नेऩार सयकाय य भाओिादीफीच ङ्जिस्तृत शाङ्ञतत सम्झौताभा हस्ताऺय ङ्जि.स. २०६३ भॊ ङ्झसय ५
नेऩारको अततङ्चयभ सॊ ङ्जिधान, २०६३ जायी ङ्जि.सॊ . २०६३ भाघ १
नेऩारभा ऐङ्झतहाङ्झसक सॊ ङ्जिधान सबाको ङ्झनिााचन ङ्जि.स. २०६४ चै र २८
सॊ ङ्जिधानसबाको ऩङ्जहरो फैठक/गणततरको घोर्णा शाहिॊशीम ङ्जि.स. २०६५ जेठ १५
याजततरको अतत्म
याजा ऻानेतिफार् नायामणङ्जहर्ी दयफाय छाडेको ङ्जि.सॊ . २०६५ जेठ २९
याष्डऩङ्झत य उऩयाष्डऩङ्झतको ङ्झनिााचन सम्ऩङ्ङ ङ्जि.स. २०६५ साउन ६
गणततर नेऩारका प्रथभ याष्डऩङ्झत डा.याभियण मादिको सऩथ ग्रहण ङ्जि.सॊ . २०६५ साउन ८
ने.क.ऩा. भाओिादीका नेता ऩङ्टष्ऩकभर दाहार (प्रचण्ड)को अध्मऺताभा ङ्जि.स. २०६५ बाि
ऩङ्जहरो गणताङ्ञतरक सयकाय गठन
सॊ ङ्जिधानसबाको ङ्जिघर्न ङ्जि.सॊ . २०६९ जेठ १४
अततङ्चयभ च ङ्टनािी भङ्ञतरऩङ्चयर्द्को गठन २०६९ चै र १

नेऩारभा कसरे के फनाए ?


ऩशङ्टऩङ्झतनाथको भङ्ञतदय प्रचण्डदे ि
२१ गजङ्टय बएको ऩार्नको कृष्ण भङ्ञतदय ,ङ्झसङ्जद्धङ्झफनामकको स्थाऩना ङ्झसङ्जद्धनयङ्झसॊह भल्र (ङ्जि.सॊ . १६९३)
नङ्टिाकोर्को साततरे दयफाय य ङ्झतरङ्गा घय ऩृथ्िीनायामण शाह (ङ्जि.सॊ १८१७)
फसततऩङ्टयको नौ तरे दयफाय ऩृथ्िीनायामण शाह (ङ्जि.सॊ १८२९– ३०)
बिऩङ्टयको ऩचऩङ्ङे झ्यारे दयफाय,तमातऩोर दे िर बैयि भङ्ञतदय बूऩङ्झतति भल्र
काठभाडौंको यानी ऩोखयी प्रताऩ भल्र
यणभङ्टिेश्वय ,जगङ्ङाथ भङ्ञतदय यण फहादङ्टय शाह (ङ्जि.सॊ १८५३)
दत्तारेमको भङ्ञतदय मऺ भल्र (ङ्जि.सॊ १८८४)
कैराशकङ्टर् बिन ,आङ्छदनाथ भङ्ञतदय अॊ श ङ्ट िभाा (ङ्जि.सॊ ६५५)
फागदयफाय ,धयहया (बीभसेन स्तम्ब) बीभसेन थाऩा
असन केरर्ोरको ङ्झतरिा घय अङ्झबमान ङ्झसॊह फस्नेत
ङ्ट ायामणको भङ्ञतदय
भानगृह ,भानङ्जिहाय,चाॉगन याजा भानदे ि
काष्ठभाण्डऩ रक्ष्भीनयङ्झसॊह भल्रको सभमभा ङ्झफसेत नाभका
ब्माङ्ञिरे
बिाङ्झधिास नये ति दे ि
ऩङ्टस्तकारम,घण्र्ाघय िीयशम्शेय
ङ्झसॊह दयफाय ,ङ्झरचति करे ज चतिशम्शेय
ङ्झभङ्झरर्यी अस्ऩातार चतिशम्शेय
फाराजङ्टको एक्काइस धाया जमप्रकाश भल्र
फाराजङ्टको फाइसौँ धाया यण फहादङ्टय शाह
तरेज ङ्ट बिानीको भङ्ञतदय भहेति भल्र (ङ्जि.सॊ १६२०)
ऩशङ्टऩङ्झतको अगाङ्झडका ठू रो िसाहाको स्थाऩना जगतजङ्ग
अशोक स्तम्ब सम्रार् अशोक
ऩशङ्टऩङ्झतको दे िर सङ्टऩष्ऩ
काठभाडौं सहयको स्थाऩना गङ्टणकाभदे ि
रङ्झरतऩङ्टयको स्थाऩना िीय दे ि
बिऩङ्टयको स्थाऩना आनतद दे ि
दङ्ञऺणकारीको भङ्ञतदय ,ऩशङ्टऩङ्झत छे उको कोङ्जर्ङ्झरङ्ग हनङ्टभान ढोका प्रताऩ भल्र
रारदयफाय ,सेतो दयफाय
नायामणङ्जहर्ी दयफाय,िीय अस्ऩातार िीयशम्शेय
र्ङ्गार दयफाय बीभशम्शेय
जािराखेर दयफाय ग्मारयी फैठक जङ्टद्धशम्शेय
ङ्ञशतर ङ्झनिास कृष्णशम्शेय
फफयभहर फफयशम्शेय
ङ्ट ो ठू रो घण्र्ा
तरेजक यणफहादङ्टय शाह
हनङ्टभान ढोकाको सङ्टनको ढोका ङ्झगिााण मङ्टद्ध ङ्जिक्रभ शाह(ङ्जि.सॊ १८६८)
हनङ्टभान ढोका गद्दीको फठक चतिशम्शेय
फाग्भती ङ्जकनायको भहादे िको भङ्ञतदय जङ्गफहादङ्टय याणा
बिऩङ्टयको दङ्टई तरे ऩशङ्टऩङ्झतको भङ्ञतदय जमङ्ञजताङ्झभर भल्र
नक्सारको सततानेश्वय भहादे ि भङ्ञतदय शॊकयदे ि (नङ्टिाकोर् ठकङ्टयी याजा)
ऩशङ्टऩङ्झतनाथ नङ्ञजक रिकङ्टशको भूङ्झता जमङ्ञस्थङ्झत भल्र
कामाारम सभम १० –५ गने ,१२ फजे तोऩ ऩड्काउने दे िशम्शेय
कामाारम शङ्झनफाय ङ्जिदा ङ्छदने प्रचरन बीभशम्शेय
गोदाियीभा १२ िर्े भेरा चराउने ङ्झनङ्झभर्
बिऩङ्टयभा निदङ्टगाा फोडेभा भहारक्ष्भीको नाच सङ्टिणा भल्र
अऩयाङ्झधराई नगद दण्ड गने जङ्जमङ्ञ स्थङ्झत भल्र
अड्डा अदारतभा कोर्ा पी ङ्झरने जङ्टद्धशम्शेय
छाराको भङ्टिा चराउने ङ्झसङ्जद्धनयङ्झसॊह भल्र
ङ्जिताा ङ्छदने िीयशम्शेय
झ्यारभा फङ्टट्टा हाल्ने नये ति दे ि
झ्यारभा ऐना याख्ने यणङ्ञजत भल्र
ङ्झनजाभङ्झत कभाचायीराई ऩेतसन ङ्छदने जङ्टद्धशम्शेय
ङ्झभनबिन ङ्झभनशम्शेय
केशय भहर केशयशम्शेय
यानी ऩौिाको दयफाय खड्गशम्शेय
ऩाल्ऩाको दयफाय रुिशम्शेय
नौिाहार य हेभ िणा ङ्जिहाय बाष्कयदे ि िभाा
र्े कङ्ट नङ्ञजकको बीभ भङ्टिेश्वय भङ्ञतदय भाथियङ्झसॊह थाऩा
फज्रमोङ्झगनीको यथ मारा अभय भल्र
इतिजाराभा कङ्टभायीको यथ घङ्टभाउने जमप्रकश भल्र
ऩशङ्टऩङ्झतको ऩङ्टजायीभा बट्ट िाम्हण याख्ने मऺ भल्र
रङ्टभडी बिकारी नाच यत्न भल्र
निदङ्टगाा नाॉच सङ्टिणा भल्र
चाॉदतोडा प्रचरन बीभसेन थाऩा
चाॉदीको भोहय भहेति भल्र
सङ्टकी –भङ्टिा) ङ्ञशिदे ि तृङ्झतम
नाग य फासङ्टकीको ऩूजा गने भानदे ि
सम्मक ऩूजा ऩृथ्िीनायामण शाह
घोडे जारा जमप्रकाश भल्र
भानाऩाथी याभशाह
कागजी नोर् श्री ५ ङ्झरब ङ्टिन य जङ्टद्धशम्शेय
सङ्टनको असपी यणफहादङ्टय शाह
ताभाको ऩैसा यत्न भल्र
ऩशङ्टऩङ्झतभा भहास्नान गने अबम भल्र
ङ्जिस्केर् जारा जगतज्मोती भल्र

नेपालका के तह ऐततहातसक प्रचलन र ततनका प्रचलनकतायहरु


तवजय जािाको प्रचलन मानदेव
तहलेजािा, इन्रजािा, लाखे नाच, कृ ष्ण जािा, कु मारी पूजा गुणकामदेव
गाईजािा जगतप्रकाश मल्ल
१२ वषयमा मनाइने सम्यक पूजा पृथ्वीनारायण शाह
टोतपमा ब्याच लगाउने चन्रशम्शेर
रातो मतच्छन्रनाथको रथ यािा नरे न्रदेव
सेतोेे मतच्छन्रनाथको रथ यािा प्रताप मल्ल
इन्दं जािामा तलङ्गो गाड्ने चलन प्रतापससह शाह
नृससह अवतार नृत्य तसतद्धनरर्षसह मल्ल
बालकको सालनाल काट्ने अंशुवमाय

हारसम्भका नेऩारका प्रधानभतरीहरु


क्र.स नाभ सभमािङ्झध (ङ्जि.सॊ.)
१ ङ्झबभसेन थाऩा १८६३–१८९४
२ यङ्गनाथ ऩौडेर ८९४–१८९५
३ ऩङ्टष्कय शाह १८९५–१८९६
४ यणजङ्ग ऩाण्डे १८९६–१९००
५ भाथियङ्झसॊह थाऩा १९००–१९०२
६ पत्तेजङ्ग शाह १९०२–१९०३
७ जङ्गफहादङ्टय याणा १९०३–१९०६
८ फभफहादङ्टय याणा १९०६–१९०७
९ जङ्गफहादङ्टय याणा १९०७–१९३३
१० यणोद्दीऩ ङ्झसॊह १९३३–१९४२
११ िीयशभशेय ज.फ.या. १९४२–१९५७
१२ दे िशभशेय ज.फ.या. १९५७–१९५८
१३ चतिशभशेय ज.फ.या. १९५८– १९८६
१४ ङ्झबभशभशेय ज.फ.या १९८६–१९८९
१५ जङ्टद्रशभशेय ज.फ.या १९८९–२००२
१६ ऩद्यशभशेय ज.फ.या २००२–२००५
१७ भोहनशभशेय ज.फ.या २००५–२००८ कााङ्ञ ताक
१८ भातृकाप्रसाद कोइयारा २००८ भॊ ङ्झसय १–२००९ श्रािण २६
१९ भातृकाप्रसाद कोइयारा २०१० आर्ाढ २–२०११ पागङ्टन १९
२० र्ॊ कप्रसाद आचामा २०१२ भाघ १३–२०१४ आर्ाढ १४
२१ डा.के.आई.ङ्झसॊह २०१४ श्रािण ११–२०१४ काङ्ञत्र्तक २९
२२ ङ्जिश्वेश्वयप्रसाद कोइयारा २०१६ जेठ १३–२०१७ ऩौर् १
२३ डा. तङ्टरसी ङ्झगयी २०१९ चै त २०–२०२० ऩौर् ८
२४ डा. तङ्टरसी ङ्झगयी २०२० ऩौर् १४–२०२१ भाघ १३
२५ सूमफ
ा हादङ्टय थाऩा २०२१ भाघ १३–२०२२ भाघ ८
२६ सूमफ
ा हादङ्टय थाऩा २०२३ श्रािण १६–२०२५ चै त २५
२७ कीङ्झतङ्झा नङ्झध ङ्जिष्ट २०२५ चै त २५–२०३० श्रािण १
२८ नगेतिप्रसाद ङ्चयजार २०३० श्रािण १–२०३२ भॊ ङ्झसय १५
२९ डा. तङ्टरसी ङ्झगयी २०३२ भॊ ङ्झसय १५ – २०३४ बदौ २५
३० कीङ्झतङ्झा नङ्झध ङ्जिष्ट २०३४ बदौ २७– २०३६ जेठ १६
३१ सूमफ
ा हादङ्टय थाऩा २०३६ जेठ १६ –२०४० असाय २९
३२ रोकेतिफहादङ्टय चतद २०४० असाय २९– २०४२ चै त ७
३३ नगेतिप्रसाद ङ्चयजार २०४२ चै त ८ – २०४३ असाय ७
३४ भङ्चयचभानङ्झसॊह श्रे ष्ठ २०४३ असाय २–२०४६ चै त २४
३५ रोकेतिफहादङ्टय चतद २०४६ चै त २४–२०४७ िैशाख ६
३६ कृष्णप्रसाद बट्टयाई २०४७ िैशाख ६–२०४८ जेठ १५
३७ ङ्झगङ्चयजाप्रसाद कोइयारा २०४८ जेठ १५ – २०५१ भङ्झसॊय १३
३८ भनभोहन अङ्झधकायी २०५१ भङ्झसॊय १३ – २०५२ बदौ २५
३९ शेयफहादङ्टय दे उिा २०५२ बदौ २६–२०५३ पागङ्टन २६
४० रोकेतिफहादङ्टय चतद २०५३ पागङ्टन २७–२०५४ आङ्ञश्वन १८
४१ सूमफ
ा हादङ्टय थाऩा २०५४ आङ्ञश्वन २० – २०५४ चै त २८
४२ ङ्झगङ्चयजाप्रसाद कोइयारा २०५४ चै त ३०–२०५६
४३ कृष्णप्रसाद बट्टयाई २०५६ जेठ १३–२०५६ चै त ३
४४ ङ्झगङ्चयजाप्रसाद कोइयारा २०५६ चै त ५–२०५८ साउन ४
४५ शेयफहादङ्टय दे उिा २०५८/४/७ – २०५९/६/१८
४६ रोकेतिफहादङ्टय चतद २०५९ असोज २५–२०६०
४७ सूमफ
ा हादङ्टय थाऩा २०६०/१/२२–२०६१/१/२५
४८ शेयफहादङ्टय दे उिा २०६१/२/२०–२०६१/१०/१९
४९ ङ्झगङ्चयजाप्रसाद कोइयारा २०६३/१/१४–२०६५/४/३१
५० ऩङ्टष्ऩकभरदाहार (प्रचण्ड) २०६५/४/३१–२०६६/२/९
५१ भाधिकङ्टभाय नेऩार २०६६/३/११–२०६७/३/१७
५२ झरनाथ खनार २०६७ भाघ २०–२०६८ बदौ ११
५३ फाफङ्टयाभ बट्टयाई २०६८ बदौ १२–२०६९ पागङ्टन ३०
५४ ङ्ञखरयाज ये ग्भी २०६९ चै र १–२०७० भाघ २६
५५ सङ्टङ्ञशर कोइयारा २०७० भाघ २७-
56 खड्ग प्रसाद िरी
५७ ऩङ्टष्ऩकभर दाहार प्रचण्ड
६८ शेय फहादङ्टय दे उिा
नेऩारभा सिाप्रथभ
मङ्टयोऩ ऩङ्टग्ने याजा श्री ५ ङ्झरब ङ्टिन
अभेङ्चयका ऩङ्टग्ने याजा श्री ५ भहेति
याष्ड फैिका गबानय ङ्जहभारमशम्शेय ज.ि.या
ङ्झर.ङ्जि. ङ्जिधारमका कङ्टरऩङ्झत काङ्ञतत याज्मरऺभीदे िी शाह
ङ्झर.ङ्जि.ङ्जि को उऩकङ्टरऩङ्झत सङ्टिणाशम्शेय ज.ि.या.
अ.दू.ङ्झन.आ.का अध्मऺ अङ्झनरुिप्रसाद ङ्झसॊह
प्रभङ्टख ङ्झनिााचन आमङ्टि सङ्टयेतिफहादङ्टय फस्नेत
भहारेखा ऩयीऺक चतिफहादङ्टय थाऩा
रोकसेिा आमगको अध्मऺ अङ्झनरुिप्रसाद ङ्झसॊह
प्रधानभतरी बीभसेन थाऩा
एस.एर.सी. ऩास गने याणा प्रधानभतरी चतिशम्शेय
नेऩारी साङ्जहत्मभा ङ्जऩ.एच.ङ्झड गने फासङ्टदेि ङ्झरऩाठी
ङ्झर.ङ्जि. फार् ङ्जऩ.एच.ङ्झड गने भोहन झा
फजेर् प्रस्तङ्टत गने प्रधानभतरी भातृकाप्रसाद कोइयारा
दयफाय हाई स्क्रका प्रधान अध्माऩक ङ्झभष्टय याङ्झनङ
अभेङ्चयका जाने नागयीक ऩद्यभसङ्टतदय भल्र
फङ्ञग्ग चढ्ने बीभसेन थाऩा
फैि नेऩार फैि ङ्झरङ्झभर्े ड
भाङ्झसक ऩङ्झरका सङ्टधायसागय (ङ्जि.सॊ . १९५५)
ऩङ्झरका दै ङ्झनक आिाज
िैऻाङ्झनक गेहेतिशम्शेय
छाप्ने भेङ्झसन (ङ्झगद्दे प्रेस) ल्माउने जङ्गफहादङ्टय
सभाचायऩर गोयखाऩर (ङ्जि.सॊ . १९५८)
नेिायी बार्ाको ऩङ्झरका ऩासा
सॊ स्कृत बार्ाको ऩङ्झरका जमततङ्ट सॊ स्कृतभ्
ङ्जिदे शफार् प्रकाङ्ञशत नेऩारी ऩङ्झरका गोयखा बायत जीिन (फनायस)
ङ्झबक्र्ोङ्चयमा क्रस ऩाउने कङ्टरिीय थाऩा
जनङ्झनिााङ्ञचत प्रधानभतरी ङ्जि.ङ्जऩ. कोइयारा
इङ्ञतजङ्झनमय ऩद्यभसङ्टतदय भल्र
शम्शेय ज.फ.या उऩाङ्झध ऩाउने िीयशम्शेय ज.फ.या
शम्शेय उऩाङ्झध ऩाउने धीयजङ्ग शम्शेय
याणा उऩाङ्झध ऩाउने जङ्गफहादङ्टय कॉ ङ्ट िय
ङ्जपल्ड भासार ऩद ऩाउने रुिशम्शेय
भौङ्झरक आधङ्टङ्झनक उऩतमास रुऩभङ्झत (रुियाज ऩाण्डे)
ङ्ट याष्डसङ्घको राङ्झग स्थामी प्रङ्झतङ्झनङ्झध
सॊ मि ऋङ्जर्केश शाह
ङ्झरङ्जऩर्काचामा ऩास गने ङ्झबऺङ्ट कङ्टभाय कश्मऩ
ङ्जिदे शी फैिभा रुऩैमाॉ जम्भा गने श्री ३ िीयशम्शेय
िीयङ्जिक्रभ उऩाङ्झध ऩाउने याजा ङ्झगिााण मङ्टद्ध
His Highness ऩदिी ऩाउने केशयशम्शेय ज.ि.या
बायतको राङ्झग नेऩारी याजदङ्टत ङ्झसॊहशम्शेय ज.फ.या
सङ्जहद रखन थाऩा
काङ्ञज उऩाङ्झध ऩाउने कारङ्ट ऩाण्डे
सॊ ङ्जिधान िैधाङ्झनक कानङ्टन–२००४
सल्राहकाय सबाका सबाभङ्टख कृष्णप्रसाद बट्टयाई
नेऩारी चरङ्ञचर हङ्चयश चति
दङ्टयङ्जिन प्रमोग गने प्रताऩ भल्र
चश्भा रगाउने श्री ५ सङ्टयेति
घयभा ये ङ्झडमो याख्ने जङ्टद्धशम्शेय
भोर्य चढ्ने िीयशम्शेय ज.फ.या
ङ्जिश्व भ्रभण गने केशयशम्शेय ज.फ.या
नेऩार आउने ङ्जिदे शी याष्डऩङ्झत डा. याजेतिप्रसाद (बायत)
नेऩार आउने ङ्जिदे शी प्रधानभम्री जिाहयरार नेहरु(बायत)
मङ्टयोऩ भ्रभण गने ऩङ्जहरो प्रधानभतरी जङ्ग फहादङ्टय याणा
UNO को भहासबाराई सम्फोध गने ऩङ्जहरो नेऩारी च ङ्टडाप्रसाद
दङ्ञऺण धङ्ट्यिभा ऩङ्टग्ने ऩङ्जहरो नेऩारी यङ्जिति फस्नेत
अतर्ार्ाङ्जर्का ऩङ्टग्ने नेऩारी ब ङ्टिनङ्झसॊह ङ्जिश्वकभाा
िीय अस्ऩतारका डाक्र्य ङ्ट ी
डा. याजनी कातत गाॉगर
डाक्र्य ऩास गने गणेशरार भाश्के
गोयखाऩरका सम्ऩादक ऩङ्ञण्डत नयदे ि
साका सऩम्भेरनभा बाग ङ्झरने सयकाय प्रभङ्टख कृष्णप्रसाद बट्टयाई
कम्मङ्टङ्झनस्र् प्रधानभतरी भनभोहन अङ्झधकायी

ङ्जिङ्झबङ्ङ ऩिाभा ऩोर खोङ्झरङ्छदने व्मङ्ञिहरु


ङ्जिङ्झबङ्ङ ऩिाको ङ्झभङ्झत,सम्फङ्ञतधत ब्मङ्ञिहरु य ऩोर खोङ्झरङ्छदने व्मङ्ञिहरु
ऩिाहरु ऩिा बएको ङ्झभङ्झत ऩिासॊग सम्फङ्ञतधत ब्मङ्ञिहरु प्रधानभतरी ऩोर खोङ्झरङ्छदने ब्मङ्ञि

ङ्जि.सॊ . १९०३ असोज


कोतऩिा यानी याज्मरक्ष्भी जङ्गफहादङ्टय पत्तेजॊग

बण्डायखार ऩिा ङ्जि.सॊ . १९०३


यानी याज्मरक्ष्भी, जङ्गफहादङ्टय याण ङ्जिजमयाज ऩङ्ञण्डत
काङ्ञत्तक १२

प्रचण्ड गोखाा ङ्झफ सॊ १९८८ उभेशङ्झफक्रभ शाह,कद्ऱान खड्गभान ङ्झसॊह,यङ्गनाथ शभाा ङ्झबभ शम्शेय रक्ष्भण याजा

राइिे यी ऩिा ङ्जि.सॊ . १९८७ बीभशम्शेय रक्ष्भीप्रसाद दे िकोर्ा रगामत ङ्झबभ शम्शेय याभचति अङ्झधकायी

३८ सारको
ङ्जि.सॊ . १९३८ प्रधानभतरी यणोङ्छद्दऩ ङ्झसॊह नये ति ङ्जिक्रभ शाह यणोङ्छद्दऩ ङ्झसॊह उत्तयध्िज खिास
ऩिा

अरौ ऩिा ङ्जि.सॊ . १९०४ याजा याजेति जङ्गफहादङ्टय जॊगफहादङ्टय याणा

फसतत शम्शेय उभेशङ्जिक्रभ शाह, कद्ऱान खड्गभान ङ्झसॊह, भैना फहादङ्टय, ङ्झबभशम्शेय चतिशम्शेयका ज्िाइॉ रक्ष्भण
ङ्जि.सॊ . १९८८
ऩिा यङ्गनाथ शभाा आङ्छद याजा

प्रजा ऩङ्चयर्द् ङ्जि.सॊ . १९९३ जेठ र्ॊ कप्रसाद आचामा गॊगारार, धभाबि, शङ्टक्रयाज शास्त्री जङ्टद्ध शम्शेय याभजी जोशी य भङ्टयरीधय
२० य दशयथ चतद आङ्छद ऩङ्ञण्डत
स्थाऩना

श्री ३ याभहयी अङ्झधकायी य


भकैको खेती ङ्जि.सॊ . १९७७ श्री ३ चतिशम्शेय, सङ्टब्फा कृष्णरार अङ्झधकायी
चतिशम्शेय, बोजयाज जोशी

नेऩारभा सिाप्रथभ भङ्जहरा


नामिी बई शासन चराउने याजेतिरक्ष्भी शाह
भतरी द्राङ्चयकादे िी ठकङ्टयानी
याज्मको उत्तयाङ्झधकायी नामक दे िी
उऩप्रधानभतरी शैरजा आचामा
प्रङ्झतङ्झनङ्झध सबाको उऩसबाभङ्टख रीरा श्रे ष्ठ(सङ्टब्फा)
याजदू त ङ्जितदे श्वयी शाह (बायतको राङ्झग)
ङ्झर.ङ्जि.ङ्जि का कङ्टरऩङ्झत श्री ५ काङ्ञतत याज्मरक्ष्भीदे िी शाह
एस.एर.सी भा फोडा प्रथभ हङ्टने रङ्टना बट्ट
रोक सेिा आमोगको सदस्म उभा ऩाण्डे
तमामधीश शायदा श्रे ष्ठ
ग्रतथकाय ङ्झरऩङ्टया सङ्टतदयी
इङ्ञतजङ्झनमय काङ्ञततभल्र
गीत यङ्चयकडा गने भेरािा दे िी
ये ङ्झडमो नेऩारको प्रथभ गाङ्जमका कोइरी दे िी
प्रथभ नाङ्जमका ब ङ्टिन चतद
सिायी चारक भतछङ्ट या दे िी
ङ्झभस नेऩार रुिी याणा
चरङ्ञचर ङ्झनदे शक सङ्टङ्ञचता श्रे ष्ठ
ङ्जिभान चारक यऺा याणा
सगयभाथा आयोहण गने ऩासाङ ल्हाभङ्ट शेऩाा
भदन ऩङ्टयस्काय ऩाउने ऩाङ्चयजात
साझा ऩङ्टयस्काय ऩाउने फाङ्झनया ङ्झगयी
सङ्ञचि चतिकरा ङ्जकयण

सङ्टगौरी सङ्ञतध
नेऩार य अॊ ग्रज
े िीच सन् १८१४ नोबेम्फय १ भा बएको मङ्टद्ध ऩश्चात गङ्चयएको सङ्ञतधराई सङ्टगौरी सङ्ञतध बनेय ङ्ञचङ्झनतछ । शङ्टरुभा फङ्टर्िर
स्मूयाज(ङ्ञशियाज)ऺेर रगामतको ङ्जिर्मभा ङ्जििाद बै मङ्टद्धको शङ्टरुिात बएको । मो सङ्ञतध ऩश्चात नेऩारको दङ्टई ङ्झतहाइ बाग गङ्टभेको ।
नेऩारको तपाफार् सङ्ञतधभा हस्ताऺय गने याजगङ्टरु गजयाज ङ्झभश्र ङ्झथए बने उनरे २८ नोबेम्फय १८१५ भा हस्ताऺय गये का ङ्झथए ।
अॊ ग्रज
े को तपाफार् जनयर िाडशारे २ ङ्झडसेम्फय १८१५भा हस्ताऺय गये का ङ्झथए । मो सङ्ञतध ३ भाचा १८१६ दे ङ्ञख रागू बएको ङ्झथमो

g]kfnsf k|d'v wd{, hfthflt, efiffefifL, / ;+:s[lt g]kfnsf k|d'v rf8 kj{, hfqf, lbjz / dxf]T;jx¿
g]kfnsf k|yfx¿

bf; k|yf
 pRr ju{sf jf ;De|fGt ju{sf dflg;x¿sf] ;'ljwfsf nflu dflg;x¿nfO{ g} kz' nfO{ h:tf] sfo{ u/fpg] / kz'x¿sf] h:t} Ps JolQmaf6 csf]{
JolQmdf lsgj]r u/fpg] k|rngnfO{ g} bf; k|yf elgG5 .
 g]kfndf k|wfgdGqL rGb| zDz]/n] lj= ;+= !(*) dª\l;/ !$ ut] bf;Tj df]rgsf] 3f]]if0ff u/]sf lyP .
 bf; k|yfsf] pGd"ng lj=;+= !(*! df ePsf] lyof] . pgn] bf; bf;LnfO{ d'Qm ug]{ dflnsnfO{ d'Qm u/] jfkt Ps bf; j/fj/ ? &) If]ltk" tL{ lbg]
Joj:yf u/]sf lyP . kz'kltsf] u'7Ljf6 a]xf]l/Psf bf; bf;Lx¿nfO{ lzj eQm elgGYof] . kz'kltsf] u'7L af6 %!,&*# hgf bf; bf;LnfO{
kz'kltsf] u'7Laf6 /sd lbPsf] lyof] .
 bf;d'Qm ubf{ s"n Ifltk"tL{ jfktsf] /sd #^ nfv &) xhf/ /x]sf] lyof] .
b]psL k|yf
 g]kfnsf] ;'b'/ klZrdf~rn ljsf; If]qsf] 8f]6L / j}t8L lhNnflt/ cfÇgL h]7L 5f]/LnfO{ :yfgLo dlGb/ of b]jfnodf r9fpg] k|yfnfO{ b]psL k|yf
elgG5 .
 ;qf}F ztfAbL af6 b]psL k|yf ;'? ePsf] e]l6G5 eg] dfcf]jfbL åGå kZrft b]psL k|yf cGTo ePsf] kfOG5 .
 b]psL k|yfsf] k|rng ljz]ifu/L wfdL hftLx¿df /x]sf] lyof] .
 ljz]if u/L a}t8L lhNnfsf] d]nf}nL b]jLsf] dlGb/df b]psL r8fpg] k|rng 5 . b]psLn] ljjfx ug{ gx'g] t/ of}g;Dks{ /fVg x'g] ?9LjfbL k|yfn]
;+ul7t j]Zofno aGg uPsf] 5 .
 b]psLx¿jf6 hGdg] 5f]/Lx¿ b]psLs} ?kdf /xG5g eg] 5f]/fx¿ b]psf jf wfdL aGb5g\ . o:tf] k|yf xfn k|rngdf kfOb}g .
bfOhf] k|yf
 5f]/Lsf] laafx u/L a/ kIfnfO{ 5f]/L kIfsfn] laafxf u/L k7fpbf lbOg] rn crn ;DkltnfO{ bfO{hf] elgG5 . ;fdfGo tof bfOhf]df a/ kIfn] aw' kIfaf6
df]ndf]nfO{ u/]/ rn crn ;Dklt lng] ub{5g .
 g]kfndf bfO{hf] k|yf ljz]if u/L t/fO{{sf lhNnfx¿df j9L k|rngdf kfOG5 .

;tL k|yf
 >Ldfg\ sf] d[To' ePkl5 d[ts >Ldfg\ ;Fu} hLljt >LdtLn] Pp6} lrtfdf hn]/ k|f0f Tofu ug]{ k|yfnfO{ ;tL k|yf elgG5 .
 hª\uaxfb'/n] ;tL k|yfdf lj= ;+= !(!) df lgDg ;'wf/ u/]sf] kfOG5 M
o !^ jif{ eGbf d'lgsf] dlxnf ;tL hfgaf6 /f]s
o % jif{ d'lgsf 5f]/f5f]/L 5f]8]/ ;tL hfg gkfOg]
o ue{jtL dlxnf ;tL hfg gkfOg]
o ;tL hfg]n] ;/sf/L sd{rf/Lsf] /f]xj/df dfq} hfg kfpFg] .
 lj= ;+= !(&& c;f/ @% df rGb| zDz]/n] ;tL k|yfnfO{ ;bfsf nflu cGTo u/]sf lyP .
 /0faxfb'/ zfxsf] d[To'df /fgL /fh/fh]Zj/L ;lxt !% hgf /fgLx¿ ;tL uPsf lyP . /fh/fh]Zj/LnfO{ -pgL x]nDa'df lgjf{l;t lyOg_ ;tL hfg jfWo tTsflng
k|wfgdGqL led;]g yfkfn] u/]sf lyP .
 /fhf of]ug/]Gb| dNnsf] d[To' x'Fbf ;a}eGbf a9L #! hgf /fgLx¿ ;tL uPsf lyP .
 k|tfk dNnsf] d[To' x'Fbf ;d]t ( hgf /fgL / /Tg dNnsf] d[To' x'Fbf !) hgf /fgLx¿ ;tL uPsf] kfOG5 .

emf/f k|yf
 s'g}klg e"ldklt, ;De|fGt, ;/sf/L sd{r/Lx¿n] s;}nfO{ cfÇgf] sfd nufpbf cfÇg] sfd ub]{ jfkt s'g} klg k|sf/sf] kfl/>lds gbLOsg hj/h:tL sfd ug{
nufpg'nfO{ emf/f k|yf elgG5 .
 g]kfndf k|hftGqsf] :yfkgf, /fh /hf}6fsf] cGTo, z}lIfs ljsf; cflbn] ubf{ k|fo of] k|yf cGTo ePsf] 5 .
 emf/f k|yf ;Dat !!( sf] /fhf lzjb]j nugsf] clen]vdf rrf{ ePsf] kfOG5 .
 emf/f b'O{ lsl;dsf 5g\ M Pp6f JolStut lxtsf nflu / csf]{ /fHo ;]jfsf nflu .
 cfw'lgs sfndf /f0fsf eAo b/jf/x¿ lgdf{0f ug{ emf/f p7fPsf] kfOG5 .
sd}of k|yf
 cfÇgf] b}lgs hLjg ofkg ug]{ qmddf cfÇgf] hldg jf ;Dklt dflnsdf aGws u/L /fv]/ dflns ;Fu C0f lng] / ;f] C0f r'Qmf gx'Gh]n ;Dd dflnsdf sfd
u/L j:g] k|yfnfO{ sd}of k|yf elgG5 .
 lj= ;+= @)%& >fj0f @ ut] z]/axfb'/ b]pjfsf] cu'jfO{df sd}of k|yfsf] cGTo eof] .
 sd}of k|yfsf] cGTo ubf{ k|wfgdGqL lul/hfk|;fb sf]O/fnf x'g'x'GYof] .

afwL aflwgL k|yf


 ¿s'd, hfh/sf]6, ;Nofgsf /fhf /hf}6fx¿n] ef/taf6 NofPsf gt{sLx¿sf] ;d'xnfO{ jt{dfg ;dodf afwL aflwgL elgG5 . pgLx¿sf] d'Vo kj{
efb| ;ª\u|fGtL xf] h;nfO{ efF8] ;ª\u|fGtL klg xf] .
 zqf}F ;tfAbL lt/ ?s'd, hfh/sf]6 / ;Nofgsf /fhfx¿n] logLx¿nfO{ leœofPsf lyP . pgLx¿af6 hGd]sf k'?ifnfO{ afwL jf kft/ jf efF8 /
dlxnfnfO{ aflwgL elgGYof] .
 pgLx¿sf] d'Vo j;f]jf;sf] :yn hfh/sf]6sf] cf7lj;sf]6 xf] .
 k'?ifx¿ x'Ssf lrlnd df6fsf efF8f agfpg], xnf] h'jf agfpg], csf{sf] v]tdf sfd ug]{ h:tf sfd ub{5g\ eg] dlxnfx¿ gfr ufFg h:tf sfo{df
nfu]sf 5g\ .
sdn/L k|yf
 bfª, afFs], alb{of, s}nfnL / s~rgk'/ lhNnfdf j;f]jf; ug]{ yf¿ ;d'bfosf ul/j kl/jf/sf ^ jif{ k'/f ePsf 5f]/Lx¿nfO{ wgL kl/jf/sf
JolQx¿n] cfÇgf] 3/fo;L sfd u/fpgsfnflu lgDg kfl/>lds lbO{ jf sltko cj:yfdf kfl/>lds g} gbLO{ sfddf nufpg] k|yfnfO{ sdn/L k|yf
elgG5 .
 bfª lhNnfnfO{ ;a{k|yd sdn/L d'Qm lhNnf 3f]if0ff ul/Psf] lyof] .
 sdn/L b]lv ;+ljwfg ;efsf] ;ef;b ;Dd k'Ug] klxnf] sdn/L zfGtf rf}w/L x'g\ . pgn] sdn/Lb]lv ;ef;b ;Dd eGg] k':ts ;Dd k|sfzg
u/]sL l5g\ .
 sd/nL k|yfsf] cGTo lj=;+= @)&) ;fpg # ut] ePsf] xf] . o;sf] 3f]if0ff dGqLkl/ifbsf cWoIf lvn/fh /]UdLn] u/]sf lyP .
em'df / 9fjf k|yf
 g]kfnsf] d':tfª lhNnfdf j;f]jf; ug]{ z]kf{, nfdf hflt hf] af}4 wdf{nDaL ;d'bfodf /x]sf 5g\ .
 a}4 ;d'bfodf /x]sf hfltx¿n] dfOnL 5f]/LnfO{ em'dfsf ?kdf jf dfOnf] 5f]nfnfO{ 9fjf agfP/ u'Dafdf r8fpg] k|yfnfO{ em'df / 9fjf k|yf elgG5 .
 em'df jf 9fjf j:g]n] tLg jif{ tLg dlxgf tLg lbg u'Ktjf; j;fOG5 / u' Ktjf; ;lsPkl5 ljz]if pT;jsf ;fy u'Dafdf r9fOG5 .
 em'dfx¿n] nufpg] /ftf] /ªsf] klx/gnfO{ ;Gqfk elgG5 eg] em'df jf 9fjf x'Fbf skfn vf}/g] ;+:sf/nfO{ :of;fs{g elgG5 .

8+u'jf k|yf
 t/fO{{df /x]sf /fhj+zL hfltx¿df s'g} klg dlxnfn] cfÇgf] >Ldfg dl/;s]kl5 gftfgkg]{ k'¿ifnfO{ 3/df NofP/ nf]Ug] h:t} agfP/ /fVg] k|yfnfO{
8+u'jf k|yf elgG5 .
 o;/L law'jf;Fu a:g] dfG5] k|fo >LdtL d/]sf] jf cfly{s cj:yf sdhf]/ ePsf x'G5g\ .
 ljw'jfn] k/k'?ifnfO{ leœofpFbf /ftsf] ;dodf sfnf] sk8fn] 3'D6f]n] d'v 5f]k]/ leœofOG5 . o;/L 8+u'jf j:g] k'?ifsf] kl/jf/df cfly{s x}l;ot
gx'g'sf ;fy} ;dfhn] klg x]osf] b[li6n] x]b{5g\ .
 8+u'jf af6 hGd]sf aRrfx¿nfO{ c+z lbg] glbg] eGg] clwsf/ ;d]t ;DalGwt dlxnfdf lglxt /x]sf] x'G5 .
5fpk8L k|yf
 g]kfnsf] ;'b'/klZrfdf c~rn ljsf;If]q cGtu{tsf lhNnfx¿df dlxgfjf/L ePsL dlxnfn] 3/sf] cfFugdf 6]Sg gx'g], b'w bxL vfg gx'g], 3/
ldq a:g gx'g], c?nfO{ 5'g gx'g] cflb h:tf unt dfGotfsf cfwf/df /hZjnf ePsL dlxnfnfO{ uf]7df jf jflx/ em'k|f] jgfP/ /fVg] k|yfnfO{
5fpk8L k|yf elgG5 .
 of] k|yf ljz]ifu/L c5fd lhNnfdf /x]sf] kfOG5 .
 g]kfns} b}n]v / hfh/sf]6 lhNnfdf o;nfO{ 5'Og]6L k|yf klg elgG5 .
lthf{ k|yf
 /f0ffsfnLg ;dodf l;kfxL jf xflsdx¿nfO{ tnjsf] ?kdf lglZrt 7fFpsf] jfnL p7fO vfg'egL clwsf/ kq lbOg] k|yfnfO{ lthf{ k|yf elgG5 .
 clwsf/ kq >fj0f ;ª\u|fGtL / >Lk~rdLsf lbg c;g ahf/df laqmL ;d]t x'g] ub{y] .
afnL3/] k|yf
 g]kfnsf] ljz]ifu/L lxdfnL / kxf8L k|b]zdf n'uf l;nfO{ lbPjfkt Hofnfsf ?kdf gub gbLOsg lhlG; j:t' ljz]ifu/L cGg lbg] k|yfnfO{ afnL3/]
k|yf elgGYof] .
 ;dfhsf] cfw'lgsLs/0f;Fu} of] k|yf k|foM cGTo eO;s]sf] cj:yfdf 5 .
a]7L k|yf
 ufFpsf dxfhg, eb|, ;e|fGt ju{, hldgbf/ x¿sf] v]tdf ljz]if pT;j x;{a8fOsf;fy afhf ahfO{ wfg /f]Kg] rngnfO{ a]7L k|yf elgG5 .
 o; rngdf /f]kfFOdf ;l/s x'g] dflg;nfO{ kfl/>lds gbLO{ vfhf v'jfpg] dfq ul/G5 . of] k|yfdf ahfOg] afhf laafxdf k|of]u ul/g] k~r]afhf
h:t} x'G5g\ .
 of] k|yf g]kfnsf] ljz]ifu/L k"jL{ t/fO{{sf lhNnfx¿df kfOG5 .
3f]8f e]8f k|yf
 g]kfnsf] dWoklZrdfc~rn ljsf;If]q cGtu{t s0ff{nL c~rnsf] d'u' lhNnfdf of] k|yf a9L k|rngdf /x]sf] kfOG5 .
 of] k|yfdf ufpFsf b'O{ kIfsf lar n]gb]g, hf/L, s'6lk6, c+za08fcflb ljifodf laafb pTkGg ePdf :yflgo :t/df /x]sf eb|enfbdLn] b' a} kIfsf
JolQmx¿ lar emu8f ldnfpg] ub{5g\ .
 emu8f ldnfPkl5 dWo:tstf{nfO{ e]8f sf6]/ v'jfpg] / 3/ kms{bf 3f]8fdf r8fP/ k7fpg' kg]{ rngnfO{ wf]8f e]8f k|yf elgG5 .
afFwf k|yf
 o; k|yfdf ul/jx¿n] hLljsf] kfh{gsf lglDt ;fx' dfxfhg;Fu C0f lng] / C0f ltg{ g;s]kl5 cfÇgf ;Gtfgx¿nfO{ ;fx' dfxfhgx¿n] aGbsdf /fvL
sfdnufpg] k|yfnfO{ afFwf k|yf elgG5 .
 of] k|yf g]kfndf k[YjLgf/fo0f zfxn] g]kfn PsLs/0f ug'{eGbf cufl8;Dd a9L k|rngdf lyof] .
v'Nnf k|yf
 s0ff{nL c+rnsf] 8f]Nkf lhNnfsf] ;ld{ ufpsf o'jtLx¿ kf}if !% ut]lb]lv r}q !% ;Dd h+undf PsfGtaf;sf nflu hfg] k|yf,
 @)%# ;fndf ;'ld{ ufpsf eb|enfbdLx¿ e]nf eO{ of] k|yfsf] cGt ug]{+ lg0f{o ePklg cem}klg s]xL s]xL ;+:sf/ /x]sf] 5 .
;}/nL
 ljz]if u/L ;Nofg / ;'v]{Tf lhNnfdf k|rlnt o; k|yfdf o'jfx¿sf] cfu|xdf o'jtLx¿ ;o/ ug{ hfg] ub{5g\ .
 ;}/nLdf o'jfx¿n] o'jtLx¿nfO{ lgdGq0ffsf ?kdf ?dfn lbg] rng 5 . ?dfn lnPdf lgdGq0ff :jLsf/ u/]sf] a'lemG5 .
 ufO{ ltxf/sf] cl3Nnf] lbg o'jfx¿ ;}/nL k7fpg cg'/f]w ub{5g\ / ;}/nL cleefjssf] :jLs[lt cg';f/ g} x'g] ub{5 .
 efO l6sfsf] cl3Nnf] lbg ;}/nLx¿nfO{ cfÇg} ufpFdf lkmtf{ k7fpF5g\ .
Gx]n'
 d':tfªdf k|rlnt s'df/L s]6Låf/f aRrf hGdfpg] t/ ljjfx gug]{ / >Ldfg\ klg glrgfpg] rngnfO{ Gx]n' k|yf elgG5 .
ax''ljjfx
 s'g} Ps hgf nf]Ug] dflg;n] b'O{ jf b'O{ hgf eGbf a9L dlxnf ;Fu ljjfx ug'{ jf Ps hgf dlxnfn] b'O{ jf ;f] eGbf a9L k'?if;Fu ljjfx ug'{nfO{ g} ax'ljjfx
elgG5 .
afn ljjfx
 d'n'ssf] sfg'gn] lgwf{/0f u/]sf] eGbf sd pd]/sf afnaflnsfsf] ljjfxnfO{ jfnljjfx elgG5 .

5'jf5't k|yf
 ;dfhsf tyfslyt dflyNnf] hft elgg] n] tNnf] hft elgg]nfO{ JolStut jf ;fj{hlgs :yndf ul/g] e]befjk"0f{ Jojxf/nfO{ 5'jf5't elgG5 .
 5'jf5't k|yfsf] cGTo lj=;+= @)@) ebf} ! ut] gofF d"n'sL P]g af6 ePsf] xf] .
 g]kfnnfO{ 5'jf5't d'Qm /fi6« 3f]if0ff @)^# h]7 @! ut] ePsf] xf] .
xlnof k|yf
 e"ldkltsf] hUuf plrt kfl/>lds ljgf vghf]t ug]{ / dflnsn] cGg leœofpg] a]nfdf plrt lx;fj ljgf g} nfg] rngnfO{ xlnof k|yf elgG5 .
 xlnof k|yfsf] cGTo @)^% ebf} @! ut] tTsflng k|wfgdGqL k'iksdn bfxfn ‘k|r08’ n] u/]sf x'g\ .
 afFs], alb{of nufPt ;"b'/klZrdsf ( lhNnfdf sl/j @) xhf/ xlnof;Fu ! nfv cfl>t hg;+Vof /x]sf] lyof] .
 xlnof k|yf d'Qm ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ ;jf]{Rr cbfntn] @)^$ ;fndf lgb]{zg lbPsf] lyof] .

b"wsf] ef/f ltg]{


 s0ff{nL c~rnsf ljleGg 7fpFdf ljjfxdf b'nfx kIfn] b'nxLsf afa'cfdfnfO{ b"wsf] ef/f ltg]{ rng 5 .
 b"wsf] ef/f ltbf{ ;fdfGo to !÷@ xhf/ b]lv %) xhf/ ;Dd lbg] ul/G5 . at{dfg ;dodf gub eGbf lhG;Lsf] rng a9L 5 .
g]kndf k|rlnt k|d'v wd{
 lxGb" wd{M lxGb" wd{ ljZjsf] k|flrg wd{ dflgG5 . lxGb" wd{sf d'n k':tsx¿ j]b -CUj]b, oh'j]{b cyj{j]b / ;fdj]b_, wd{zf:q /fdfo0f, dxfef/t,
pklgifb, k'/f0f cflb x'g\ . lxGb"x¿sf ## sf]6L b]jtf x'G5g\ eg] a|Xdf, lji0f', dx]Zj/ -lqb]j_ / u0f]z, ;"o{, b]jL, ¿b| / lji0f' -k~rb]j_ k|d'v
b]jLb]jtf x'g\ . b]jL b]tfjsf] :yfkgf ul/Psf] dlGb/ zlQmlk7 g} lxGb"x¿sf wfld{s :yn x'g\ . lxGb" wd{df z}j -eujfg lzjnfO{ dfGg]_,
zfQm -zlQmzfnL clwi7fqL b]jL b'uf{nfO{ dfGg]_, j}i0fj -eujfg lji0f'nfO{ dfGg] cflb k|d'v ;Dk|bfox¿ 5g\ . j]bJof;sf egfO cg';f/ æcsf{sf]
pksf/ ug'{ g} wd{ xf] . csf{nfO{ b'Mv si6 lbg' kfk xf]Æ of] g} lxGb" wd{sf] ;f/ xf] .
g]kfndf hgu0fgf, @)^* cg'/f *!=#%, g]kfnL lxGb" wdd{nDaL 5g\ . pkTosf / kxf8sf dflg;x¿x¿sf] d'Vo wd{ lxGb" xf] . lxGb" hfltx¿sf]
;a}eGbf 7"nf] rf8 bz} / ltxf/ xf] . lth, df3] ;+qmflGt, hg} k"l0f{df h:tf rf8x¿ klg 7"nf rf8jf8 x'g\ .
If]qL -!^=^%, s'n hg;ª\Vofsf]_ kxf8L axf'g -!@=@%, s'n hg;+Vosf]_, ofbj -$% s'n hg;+Vosf]_ 7s'/L -!=^%_, t]nL =!=#(%_, rdf/,
xl/hg, /fd -!=@&%_, sfdL -$=&%%_ bdfO{ 9f]nL, lu/L, k'/L ef/tL, ;fsL{, lnDa', r]kfª, yf¿, /fhj+zL cflb lxGb" wd{ dfGb5g\ . o:t} s]xL
g]jf/x¿ klg lxGb" wdf{nDaL x'G5g\ .
 af}4 wd{M g]kfnsf] n'lDagL c~rnsf] ¿kGb]xL lhNnfsf] n'lDagL eGg] 7fpFdf O{;fk"j{ ^@# df j}zfv k"l0f{dfdf hGd]sf l;4fy{ uf}td -eujfg a'4_ o;
wd{sf k|jt{s / ;+:yfks dflgG5g\ . uf}td a'4n] O'=k"= %$# df dxfkl/lgjf{0f k|fKt u/] . af}4 wd{sf wfld{s u|Gyx¿ …lqlk6sÚ, wDdkb cflb x'g eg]
k"hf:ynnfO{ laxf/, d7 jf :t"k elgG5 . n'lDagL, ;f/gfy, af]wuof / s'lzgu/ rf/ d'Vo af}4 tLy{:yn x'g\ . o:t} kfls:tfgdf tIfzLnf,
yfONof08df :j0f{zLnf, >Ln+sfdf tfd|zLnf / ef/tdf ljqmdzLnf af}4 tLy{:yndf kb{5g\ .
a'4sf pkb]zx¿ o; k|sf/ 5g\ M -!_ ;w} ;fFrf] af]Ng' -@_ em'7f] slxNo} gaf]Ng' -#_ nf]eL gx'g' -$_ ;a} k|f0fLnfO{ bof ug'{ -%_ z'4 cfr/0f /fVg' -^_
;fgf] eg]/ s;}sf] x]nf gug'{ -&_ 7"nf]sf] cf1fkfng ug'{ . 1fg, ;Tsd{ / clx+;fdf ljZjf; ug]{, hflto e]befj gdfGg] af}4 wd{ ljZjsf w]/} b]zx¿df
km}lnPsf] 5 . g]kfndf lxdfnL k|b]zsf hfltx¿ z]kf{, ysfnL, nf]jf, tfdfª, s]xL g]jf/ ;Dk|bfo, :ofªtfª cflb af}4 wdf{nDaL hfthflt x'g\ .
 O:nfd wd{M ;fpbL c/asf] dSsfdf O{= ;+= %&) df hlGdPsf k}uDa/ df]xDdb ON;fd wd{sf k|jt{s tyf ;+:Yffks dflgG5g\ . of] wd{ dfGg]nfO{
d'l:nd jf d';ndfg dflgG5 . d'l:ndx¿sf] wfld{s u|GynfO{ …s'/fgÚ elgG5 eg] k|fy{gf ug]{ :YffgnfO{ …dl:hbÚ elgG5 . O:nfd wd{df k}uDa/ o;
wtL{df cNnfxsf Ps dfq …/;'nÚ x'g . cNnfx eg]sf] O{Zj/ xf] / …/;'nÚ eg]sf] ;Gb]z afxs jf cNnfxsf b"t x'g\ . o; wd{sf wgLn] ul/anfO{
clgjfo{ ¿kdf bfg lbg'kg]{, hLjgdf Psk6s dSsfsf] tLyf{6g -xh_ ug'{kg]{ x'G5 . d';'ndfgx¿ …/dhfgÚ dlxgfnfO{ kljq dlxgf dfGb5g\ . o;
wd{df d"lt{k"hf lgif]b u/]sf] 5 . d';ndfgx¿n] dSsflt/ kms]{/ gjfh k9\g'kb{5 . u/La b'MvLnfO{ dfof ug'{, u'nfdk|lt bofjfg x'g', g}ltsjfg x'g',
dBkfg gug'{, hfn;fhL, wf]vf km/]a gug'{, k|]d aGw'Tjsf] efjgf /fVg', rf/eGbf a9L :qL g/fVg' o; wd{sf tfTjLs s'/f x'G5g\ .
hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfnsf s'n hg;+Vosf] $=$ k|ltzt O:nfd wdf{nDaL 5g\ . g]knfsf] t/fO{ d'VotM afFs], /f}tx6, slknj:t' cflb lhNnfsf
;fy} sf7df8f}+, sf:sL kf]v/fdf a;f]af; 5 .
 O;fO{ wd{M h];; qmfOi6 O;fO{ wd{sf k|jt{s 5g\ . logsf] hGd O{= k"= $ df Oh/fonsf] h]¿;]n]d glhs}sf] a]ynx]ddf ePsf] lyof] . O;fO{x¿sf]
wfld{s u|GynfO{ …afOanÚ / k"hf :ynnfO{ …rr{Ú elgG5 . /f]dg Sofnf]lys, k|f]6]:6]G6 / Ko"l/6g u/L of] wd{sf] tLg ;Dk|bfo x'g\ . O{Zj/ eg]s}
lgikIftfsf] k|lts xf] . nf]e ug{ gx'g] / cfk"mnfO{ bLgxLg tyf bf; ;Demg gx'g] s'/fdf OzfO{ wd{ hf]8 lbG5 . /f]d ;fd|fHosf] clwsf/Ln] ;g\ #)
df lognfO{ kmfF;Lsf] qm;df 6fFu]/ lsnf 7f]s]/ df/]sf lyP . kl5 O{= #!# df /f]dg ;fd|fHodf lqmlZrog wd{nfO{ /fHosf] d'Vo wd{sf] 3f]lift ul/of] .
logsf] d[To'sf lr/:d0ffy{ g} O{ZjL ;g\ (A.D.) sf] k|rng sfod ul/g] . lh;; qmfOi6sf lktfsf] gfd hf];]km / dftfsf] gfd d]/L lyof] . cfh
ljZjsf] sl/a Ps ltxfO{ hg;ª\Vof of] wd{ dfGb5g\ .
g]kfndf hgu0fgf, @)^* cg';f/ s'n hg;ª\Vofsf] !=%% lqmlZrog 5g\ . lqmlZrog wdf{nDaLx¿ 5l/P/ b]ze/L /x]sf 5g\ . ljz]ift\ ul/a,
cfly{s cj:yf sdhf]/ ePsf g]kfnLx¿ o; wd{nfO{ cFufn]sf 5g\ .
 lzv wd{M k+hfasf] tnjaG8L -xfn gfgsfgf ;flxa, kfls:tfg_ gfds ufpFdf ;g\ !$^( clk|n !% df hlGdPsf lzvx¿sf cf/fWo b]jtf u'? gfgs
b]jn] :yfkgf u/]sf] ;Dk"0f{ lzvx¿n] dfGg] wd{ g} lzv wd{ xf] . lzv wd{sf] wfld{s u|GynfO{ …u'? u|Gy ;fx]aÚ elgG5 eg] k'hf:YfnnfO{ …u'¿åf/fÚ
elgG5 .
u'?gfgsn] O{Zj/ Ps x'g\, hftkftdf e]befj /fVg' x'Fb}g, o1, tk, hk tyf u[x:yL 5f]8L h+undf tk:of ug'{ a]sf/ xf], u[x:yLdf /xL ;tsd{ ugf{n]
eujfg k|fKt x'g ;S5g\ / ;To af]Ng', s;}sf] lrQ gb'vfpg', ;tsd{ ug'{ d'lQmsf] d'Vo dfu{ xf] . lzv wd{n] clx+zf, ;Tsfo{, k/f]ksf/nfO{ hf]8
lbPsf] 5 . hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfndf ^)( hgf -)=))@%_ lzv wdf{nDaL 5g\ .
 h}g wd{M dxfjL/ h}g h}gwd{sf k|jt{s x'g\ . O;fk"J{f %$^ df logsf] hGd ef/tsf] d'hˆkm/k'/ glhs j}zfnL eGg] 7fpFdf ePsf] lyof] s;}s;}n]
pgsf] hGd g]kfnd} ePsf] dfg]sf 5g\ . h}g wd{sf] wfld{s u|Gy …jrgfd[td\Ú xf] eg] k"hf :ynnfO{ …clUg dlGb/Ú elgG5 . kljqtf, ;Rrl/qtf /
clx+;fnfO{ of] wd{n] ljz]if hf]8 lbPsf] 5 . dxfjL/n] hGt' hut\df dfq xf]Og xfjfkfgLdf klg hLjg x'G5 egL dfGby] . O{Zj/sf] ;Qf x'G5 eGg]
egfO dfGb}g\ . o;n] hflt k|yf gdfGg], o1 / aln k|yfsf] klg lj/f]w ub{5g\ . h}g wd{n] d"lt{ k"hfsf] klg lj/f]w ub{5 . h}g u'? dxfjL/ Cifeb]j
x'g eg] @$ cf}+ tyf clGtd h}g u'? dxfjL/ x'g\ o;/L @$ dxfk'?ifsf] ;fd'bflos of]ubfgaf6 h}g wd{sf] lgdf{0f ePsf] xf] . hgu0fgf, @)^*
cg';f/ g]kfndf #,@!$ hgf -)=)!@%_ h}g wdf{nDaL 5g\ .

hfthflt
g]kfnsf s]xL hfthfltx¿
 u'?ªM g]kfndf !=(&% u'?ª hflt /x]sf], 3fGb|'s l;:n]sdf cflbd 3gfa:tL ePsf], g]kfn / ljb]zL ;}lgs ;]gf ;]jfdf a9L ;+nUg, ljjfx dfdf
r]nfr]nL / km'k" r]nfr]nL aLr / ;f]N6L ;fOgf]df clgjfo{ ljjfx x'g], k'?ifsf] zjdf ;]tf] / :qLsf] zjdf /ftf] sfqf] /flvG5 . b]zel/ 5l/P/ /x]sf
logL bz}+, ltxf/, Nxf];f/ dfGb5g\ . logsf u'?nfO{ w\ofa|] elgG5 . ;+:s[ltsf wgL logsf] k|d'v gfr /f]bL, ;f]/7L cflb x'g . u'?ª efiffsf] klxnf]
rnlrq kft] xf] .
 /fp6]M >f4 a/vL s]xL gafg]{, d/]sf] dfG5]nfO{ uf8\g], dfG5] d/]df 7fpF ;g]{, vfGrL efiff af]Ng] /fp6] hfltsf] ;ª\Vof ^!* hgf 5 . bfª, ;Nofg,
;'v]{t, hfh/sf]6df logLx¿ /x]sf 5g\ . v]tL gug]{, k};f 5f]P kfk nfUb5 eg] of]] hflt nf]k x'g] cj:yfdf /x]sf] lkm/Gtf hflt xf] . o;n] hËnL
sGbd"n, kmnk"mn vfP/ hLljsf rnfpF5g\ . cfˆgf] gfOs]nfO{ …dfgaxfb'/Ú eGb5g\ . s'g} JolQmsf] d[To' ePdf afFb/ dfg]{ hfndf /fvL uf8\g] rng
5.
 d]r]M emfkf lhNnfsf cflbjf;L, vf; kj{ bz}+ ltxf/ / kmfu'k"l0f{df, a'afcfdfsf] d[To' ePdf Ps 5f]/fn] dfq lqmof a;] k'Ug] logL $,*^& ;ª\Vofdf
5g\ . emfkfdf a;f]af; ePsf d]r] hflt k|s[lt, gbLgfnf, l;pF8Lsf] ¿v / db|fO b]jtfsf] k"hf ub{5g\ . tLg bzs cufl8 of] hflt lkm/Gt] cj:yfdf
lyof] .
 z]kf{M ;f]n'v'Da' lhNnf d"n ynf], k|d'v k]zf kj{tf/f]x0f / kz'kfng, u'Daf / £ofª\ k'hf :yn, af}4 wdf{nDaL, k/Dk/fut kf]zfs aVv' / h'QfnfO{ bf]rf
elgG5 . ax'klt k|yf, zjnfO{ hldgdf uf8\g], >f4 sd{nfO{ 3]jf elgG5 . logsf] d':tfªsf] hf]d;f]d, dfkmf{df klg a;f]af; 5 . z]kf{ hflt g]kfnsf]
kj{tLo Onfsfdf a:b5g\ . oLgsf] k|d'v rf8kj{x¿ Nxf];f/, b'Dr], dfg]l/Db', x'g\ . u'?nfO{ nfdf eGb5g\ . kj{tf/f]x0fsf nflu ljZjk|Voft hflt xf] .
z]kf{ efiffsf] k|yd rnlrq …vf+u|LÚ xf] . hgu0fgf @)^* cg';f/ )=$#% z]kf{ hflt g]kfndf a;f]af; ub{5g\ .
 ysfnLM ysfnL hfltnfO{ l9s'/ k|yfn] Jofkf/ Joj;fodf 7"nf] ;xof]u k'u]sf] 5 . logLx? ltAatdf k|rlnt jf]gkf] wd{ dfGb5g\=, lkt[ k"hfsf] ¿kdf
tf]/Gnx kj{ dgfpg], lkt[nfO{ lvdL lk08bfg ug]{ ysfnLsf] d':tfª -yfsvfnf_ df d'Vo a;f]af; 5 . logsf] d'Vo kj{ !@ jif{df kg]{ …Nxf km]jfÚ xf] .
7"nf] rf8 tf]/Gnx -lkt[k"hf_ xf] . !#,@!% hgf ysfnL g]kfndf a;f]af; ub{5g\ .
 afx| ufpFn]M wd{ jf]gkf] dfGg] oL hfltdf ank"j{s eufP/ ul/g] ljjfx k|rngdf s]6Lsf] ;xdlt x'g'kg]{, dfOtL kIfnfO{ 5\ofª\ / ¿k}ofF rf9fP/ dfkmL
dfuL dgfpg' kb{5 . efb| k"0f{df kg]{ dft'{ kj{ dfGg] afx|ufpFn] d':tfªdf a:5g\ .
 k'g]nM nfdf wfdL emfFqmLdf ljZjf; ug]{, ltAatL wd{ jf]gkf] dfGg], s]6Lsf] ckx/0f u/L ljjfx ug]{ rng, kfFr ufpFdf nfUg] 7"nf] d]nf g} k|d'v ;+:s[lt
kj{ . k'g]n d':tfªdf a:b5g\ / lognfO{ kfFr ufpFn] klg elgG5 .
 /fO{M d[To'kl5 sk'/yfgdf nuL uf8\g], jif{sf] PskN6 y]dfª\jf ->f4_ ug]{, cfˆgf k"vf{sf ¿kdf ;'lDgdfª\ kf/f]xfª\ -lzjkfj{tL_ dfG5g\ . k|d'v kj{
pef}nL / pFwf}nL dgfOg] . 5f]/f hGd] $ lbgdf / 5f]/L hGd] # lbgdf rf]VofOG5 . ef]6 ad]{nL ;d'bfosf] /fO{ efiff af]Ng] . k|d'v rf8 bz}+ ltxf/
dfGb5g\ r08L k"hf 7'nf] ;f+:s[lts kj{ xf] . u'?–8=f]kf, wd{u|Gy d'Gw'd eGb5g\ . /fO{ efiffsf] k|yd 6]lnrnlrq …;fofa'ªÚ xf] . hgu0fgf @)^* df
@=#% /fO{ hflt g]kfndf a;f]af; ub{5g\ .
 lnDa'M d[t cfkmGtsf] :d[ltdf …tf8lzeÚ kj{ dgfpFb5g\ . u|xb]jtfsf] ¿kdf vfdfª\ k"hf ug]{ rng, wg'wf{/L ls/ft]Zj/ dxfb]jsf] k"hf ug]{ oL wg'jf0f
rnfpg bIf dflgG5g\ . lnDa' lnDa'jfg If]q -tfKn]h'ª, kfFry/, Onfd, t]x|y'd, wgs'6f_ df a:b5g\ / logsf] k|d'v rf8 tª;Ld xf] . wfg gfr gfRg]
k|rng 5 . k|d'vnfO{ …;'AafÚ, u'?nfO{ km]bfª\jf jf ;fDaf eGb5g\ . ;'lgdfª, kf/f]xfªnfO{ k"j{h dfgL k"hf ug]{ of] hflt g]kfndf !=$^% a;f]af;
ub{5g\ .
 lwdfnM lwdfn hflt cfk'mnfO{ sfzL uf]qsf] dfGb5g\, lwdfn hfltsf] cu'jfnfO{ b]plgof elgG5 . d[To' x'Fbf gbL lsgf/df uf8\g] rng 5 . lwdfn
hflt df]/ª, emfkfdf a:b5g\ / l;l/hft, gf}jËL, kvf{ cflb kj{x¿ dgfpFb5g\ . lwdfn efiffsf] klxnf] rnlrq …pgLÚ xf] . k'/f]xltnfO{ wfdL, ufpFsf]
k|d'vnfO{ …b]plgofÚ elgG5 . hgu0fgf @)^* cg';f/ @^,@(* hgf hg;ª\Vof /x]sf] 5 .
 du/M ;hfltodf ljjfx ug]{ / dfdfr]nL km"k' r]nfaLr ljjfx x'G5, ljwjf ljjfxsf] klg k|rng, s[lif, kz'kfng / ;}lgs ;]jf k|d'v Joj;fo ug]{ of]
hflt d'Vo t k"jL{ kxf8L If]qdf a:g] eP klg b]zel/ g} 5l/P/ /x]sf 5g\ . k|d'v rf8 bz}+, ltxf/, j}zfv k"l0f{df dfGg] u'?nfO{ e'iffn eGb5g\ .
ef]6ad]{nL efiff af]Ng], efGhf jf 5f]/LHjfO{nfO{ k'/f]lxt dfGg] . hgu0fgf @)^* cg';f/ &=!%% -t];|f] 7"nf] ;ª\Vof ePsf] hflt_ du/ hflt g]kfndf
a;f]af; ub{5g\ .
 r]kfªM vfDrL efifL r]kfª\sf] wflbª, dsjfgk'/, uf]vf{, lrtjgdf a;f]af; 5 , d'Vo rf8 rf]gfd, u'?nfO{ kfF8] / logL cfk"mnfO{ k|hf eGg
¿rfpFb5g\ . tLgk6s 6fpsf] h'wfO ljjfx ub{5g\ eg] bfOhf]sf] ¿kdf lrp/Lsf] af]6 lbG5g\ . cfk"mnfO{ >L/fdsf] ;Gtfg 7fGb5g\ . hgu0fgf @)^*
cg';/f ^*,#(( hg;ª\Vof of] hfltsf] 5 .
 d';ndfgM g]kfnsf] t/fO{, sf7df8f}+, kf]v/f -sf:sL_ df a;f]af; ug]{ of] hfltsf] ;ª\Vof hgu0fgf @)^* cg';f/ $=$% 5 . ljjflxt dlxnfn]
…a'sf{Ú -lz/b]lv kfp;Dd 5f]lkPsf] sfnf] sk8f_ nufpF5g\, s]6fsf] of}gfËsf] dflyNnf] Tjrf ;fg}df sfl6\G5 h;nfO{ …vtgfÚ elgG5 . /h:jnf gf/Ln]
afg'{ kb{}g . wfld{s u|GynfO{ …s'/fgÚ / k|fy{gf :YfnnfO{ …dl:hbÚ elgG5 . z'qmaf/nfO{ ljz]if dxTj lbG5g\ . /dhfg dlxgfdf /f]hf -j|t_ a:g], c;xfo,
ul/a / ljkGgnfO{ bfg lbg'kg]{ lgod -hsft_, cfˆgf] hLJfgsfndf Psk6s ;fpbL c/a l:yt dSsf dlbgfdf kg]{ tLyf{6g -xh_ ug'{kg]{, Ob, jsl/b
d';ndfgsf dxTjk"0f{ rf8kj{ x'g\ . zjnfO{ hldgd'lg uf8\g] -bkmg ug]{_ ul/G5 .
 yf¿M hgu0fgf @)^* cg';f/ efiffut cfwf/df %=* k|ltzt / hfltut cfwf/df ^=^% hg;ª\Vof /x]sf of] hfltsf] k|d'v k]zf s[lif / kz'kfng
xf] . u'?nfO{ u'?jf / e/f{ eGg], yf¿ efiff a]flng], df3L / kmfu" k|d'v rf8kj{ dgfpg] oL hflt clt ;/n k|s[ltsf x'G5g\ . yf¿sf] d'Vo a;f]af;
:yn ;'g;/L, af/f, gjnk/f;L, lrtgjg, pbok'/, bfª, alb{of, s}nfnL, s~rgk'/ xf] . logsf] d'Vo k]zf s[lif / kz'kfng, dfuL ljjfxsf] k|rng,
d'Vo rf8 df3L, k'/f]lxtnfO{ u'?jf, ;+o'Qm kl/jf/df a:g ¿rfpg] x'G5g\ .
 g]jf/M Jofkf/ pBf]u / ;/sf/L ;]jfdf pNn]Vo ¿kdf /x]sf, zx/L If]qdf a;f]af; ePsf, cfly{s, z}lIfs, ;fdflhs / ;f+:s[lts b[li6n] ;DkGg of]
hflt lxGb" / af}4 b'j} wd{ dfG5g\ . logsf] cfˆgf] /~hgf lnkL 5, g]jf/L efiff af]Nb5g\ . OxL ljjfx, u'kmf a:g] rng, h+sf] gfds ;+:sf/, u7]dËn,
ufO{hfqf, OGb|hfqf, ef]6]hfqf, 3f]8]hfqf, lj:s]6 hfqf g/l;+x kj{ cflb ljleGg k/Dk/f / kj{x¿ x'g\ . lj= ;+= @)^* sf] hgu0fgfdf $=((%
g]jf/x¿ /x]sf 5g\ .
efiffefifL
 efiff kl/jf/M ;+;f/df af]lng] efiffx¿nfO{ $ efiff kl/jf/df afFl8Psf] 5 . tL x'g\ M
-!_ ef/f]k]nL efiffkl/jf/
– of] ;+;f/df ;aeGbf a9L af]lng] jf km}lnPsf] efiff kl/jf/ xf] .
– ef/t]nL / o'/f]k]nL b'O{ zJbaf6 ef/f]k]nL zAbsf] k|rng ePsf] dflgG5 .
– g]kfndf ef/f]k]nL efiff kl/jf/sf w]/} efiffx¿ /x]sf 5g\ h:t} g]kfnL, d}ynL, ef]hk'/L, yf¿, cjwL, /fhj+zL, dfemL, b/}, jf]6], r'/]6L, bg'jf/L cflb .
– g]kfndf ;aeGbf a9L hg;ª\Vofn] af]lng] ef/f]k]nL kl/jf/sf] efiff g]kfnL xf] .
-@_ rLlgof ltAatL jf ef]6 ad{]nL efiff kl/jf/
– ljZjdf ef/f]k]nL kl/jf/kl5 ;a}eGbf a9L af]lng] efiff kl/jf/ ef]6\ jd]{nL efiffkl/jf/ xf] .
– o; kl/jf/sf efiffx¿ rLg, ef/t, g]kfn, adf{, e'6fg, leotgfd, yfOn}08, aª\unfb]z cflb d'n'sdf af]lnG5 .
– g]kfndf af]lng] ef]6–ad]{nL kl/jf/sf efiffx¿df tfdfª, g]jf/L, du/, u'?ª, lnDa', jfGtjf, ef]6], z]kf{, rfdlnª, ;'g'jf/, s'n'ª, bg'jf/, ysfnL cflb
x'g\ .
-#_ b|la8 efiffkl/jf/
– b|la8 Pp6f hflt xf], o; hfltn] af]Ng] ;Dk"0f{ efiff ;d"xnfO{ b|la8 efiff ;d'x elgG5 .
– o; cGtu{tsf efiffx¿ af]Ng] dflg;x¿ ;aeGbf a9L ef/tdf 5g\ . ef/tdf af]lng] tldn, t]nu', sGg8 efiffx¿ o;cGtu{t kb{5g\ .
– g]kfndf b|lj8 kl/jf/ cGt{utsf] emfFu8 efiff af]lnG5 .
-$_ cfUg]o -cfUg]nL_ efiff kl/jf/
– ef/tsf] cf;fd, aª\ufn / ljxf/df cfUg]o kl/jf/ cGtu{t ;Gyfn efiff af]Ng] hfltsf] a;f]jf; 5 .
– ef/tsf] ;Gyfn k/uGgf g} ;tf/ efiffsf] d'Vo ynf] xf] .
– g]kfndf cfUg]nL kl/jf/ cGtu{tsf] Psdfq ;Gyfn -;tf/_ efiff af]lnG5 .

g]kfnsf s]xL k|d'v efiffx¿


 g]kfnL efiff M g]kfnsf] k"j{ d]lrb]lv klZrd dxfsfnL;Ddsf] lj:t[t e"efu /x]sf] g]kfndf ;a}eGbf a9L af]lng] efiff g]kfnL efiff xf] . g]kfn aflx/
bflh{lnª, l;lSsd, cf;fd, d]3fno, jdf{, b]x/fb'g cflb If]qdf of] efiff af]lnG5 . e'6fgdf klg of] efiff af]Ng]x¿ k|z:t 5g\ . b]jgfu/L lnkLdf
g]kfnL efiff ;/sf/L sfdsfhsf] /fi6« efiff xf] . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfnsf] s'n hg;ª\Vof @,^$,($,%)$ sf]
$$=^% -!,!*,!^,(%#_ g]kfnL efifL 5g\ . of] efiff ef/f]k]nL efiff kl/jf/ leq kb{5 . g]kfndf g]kfnL efiff af]Ng]x¿ k|yd :yfgdf /x]sf %$ j6f
lhNnfx¿ 5g\ .
 d}lynL efiff M ldlynf If]qdf k|of]u ul/g] ePsf]n] o;nfO{ d}lynL efiff elgPsf] xf] . dxf]Q/L, ;nf{xL, wg'iff, l;/fxf lhNnfdf cTolws dfqfdf k|of]u
x'g] d}lynL efiff g]kfnL efiff kl5 bf];|f] :yfgdf cfpg] efiff xf] . b]jgfu/L lnkL ePsf] o; efifnfO{ ldlynfIf/ jf lt/x'tf lnkL klg elgG5 . /fli6«o
hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfndf d}lynL efiff af]Ng]x?sf] ;ª\Vof s'n hg;ª\Vofsf] !!=&% -#),(@,%#)_ 5 . of] efiff ef/f]k]nL efiff kl/jf/leq
kb{5 . g]kfndf d}lynL efiff af]Ng]x¿ k|yd :yfgdf /x]sf lhNnfx¿ ;Kt/L, l;/fxf, wg'iff / dxf]Q/L x'g\ .
 ef]hk'/L efiff M ef]hk'/L efiffsf] k|of]u g]kfnsf] t/fO{sf] dWo efu /f}tx6, af/f, k;f{, lrtjg, gjnk/f;L cflb If]qdf x'g] u/]sf] kfO{G5 . d}lynL kl5
t/fO{df af]lng] efiffdf ef]hk'/L efiff kb{5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ ef]hk'/L efiff af]Ng]x¿sf] ;ª\Vof s'n hg;ª\Vofsf]
^=)% -!%,*$,(%*_ 5g\ . of] efiff ef/f]k]nL efiff kl/jf/leq kb{5 .
 yf¿ efiff -8uf}/f / /fgf efiff_ M yf¿x¿n] af]Ng] of] efiff g]kfnsf] k"jL{ t/fO{ If]qb]lv klZrdL t/fO{ If]qdf o; efiffsf] jQmfx¿ 5l/Psf 5g\= .
df]/ª, lrtjg, bfª, s}nfnL, s~rgk'/, alb{of, s}nfnL, lhNnfdf /x]sf o; efifsf tLg rf/j6f :yfgLo eflifsf klg /x]sf 5g\ . h:t} 8uf}/f efiff,
/fhefiffx¿ of] efiff ef/f]k]nL efiff kl/jf/leq kb{5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfndf s'n hg;ª\Vofsf] %=*% -!%,@(,*&%_ yf¿ efiff
af]Ng]sf] ;ª\Vof 5 .
 cjwL efiff M ef/f]k]nL efiff kl/jf/sf] of] efiffsf] k|of]u ¿kGb]xL, slknj:t', afFs], alb{of cflb If]qdf ePsf] kfOG5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^*
cg';f/ cjwL efiff af]Ng]sf] ;ª\Vof s'n hg;ª\Vof !=(% -%,)!,&%@_ /x]sf] 5 .
 g]jf/ efiff M g]jf/x¿n] af]Ng] efiff g]jf/L efiff xf] . of] efiff lrlgofF–ltAatL jf ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/df kb{5 . sf7df8f}+ pkTosf g]jf/L
efifLx¿sf] d"n ynf] ePsf] of] efiffsf d'ntM zx/L If]qdf 5l/P/ /x]sf 5g\ . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]jf/L efifL s'n hg;ª\Vofsf]
#=@% -*,$^,%%&_ 5g\ .
 tfdfª efiff M of] tfdfª hfltn] af]Ng] efiff xf] . sf7df8f}+ jl/kl/sf If]q, g'jfsf]6, wflbª, /;'jf, sfe|], l;Gw'kfNrf]s, /fd]5fk, l;Gw'nL, bf]nvf,
dsjfgk'/ lhNnfx¿df logLx¿sf] jf;:yfg ePtfklg tfdfªx¿ b]ze/L 5l/P/ /x]sf 5g\ . /fli6«o hgu0fgf, @)^* df logLx¿sf] ;ª\Vof s'n
hg;ª\Vofsf] %=!!% -!#,%#,#!!_ /x]sf] 5 . of] efiff ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/ cGtu{t kb{5 .
 du/ efiff M du/x¿n] af]Ng] efiff g} du/ jf du/ftL efiff xf] . sf7df8f}+ klZrd, kfNkf, Ko"7fg, u'NdL, sf:sL, ;Nofg, afUn'ª, k"j{lt/sf kxf8L
lhNnfsf du/ftL efiffsf al:tx¿ /x]sf] kfOG5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfndf du/ efiff af]Ng]x¿sf] ;ª\Vof s'n hg;ª\Vofsf]
#% -&,**,%#)_ /x]sf] 5 . of] efiff ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/df kb{5 .
 u'?ª efiff M u'?ªx¿n] af]Ng] efiffnfO{ u'?ª jf u'?ªuL efiff elgG5 . u08sL If]qnfO{ logLx¿sf] d'Vo ynf] dflgG5 . sfnLu08sL / a'9Lu08sLsf]
aLrsf] blIf0fL efu g} u'?ª\sf] d'Vo ynf] xf] . sf:sL, ndh'ª, dgfª / d':tfª u'?ªx¿sf] d'Vo :yfg xf] . k"j{lt/ klg u'?ªx¿sf] a;f]af; kfO{G5 .
k"j{sf u'?ªx¿n] g]kfnL efiffnfO{ g} dft[efiffsf ¿kdf af]Nb} cfPsf] kfOG5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ u'?ª efiff af]Ng] hg;ª\Vof s'n
hg;ª\Vofsf] !=@#% -#,@%,^@@_ 5g\ .
 lnDa' efiff M lnDa'x¿n] af]Ng] efiffnfO{ lnDa' efiff elgG5 . logLx¿sf] a;f]af;sf] s]Gb| rflxF t]x|y'd, tfKn]h'ª, Onfd, kfFry/ lhNnfx¿ x'g\ . o;
efiffsf klg ljleGg eflifsfx¿ /x]sf 5g\ . lnDa' efiffsf] cfˆg} lnkL 5, h;nfO{ >L h+uf lnkL elgG5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfndf
lnDa' efifL jQfx¿ !=#% -#,$#,^)#_ 5g\ . of] efiff ef]6ad]{nL efiff kl/jf/leq kb{5 . g]kfndf lnDa'efiff af]Ng]x¿sf] ;ª\Vof k|yd :yfgdf /x]sf
lhNnfx¿ tfKn]h'ª / kfFry/ x'g\ .
 z]kf{ efiff M of] efiff g]kfnsf lxdfnL k|b]zdf a:g] hfltn] af]Ng] efiff xf] . vf;u/L d':tfª, x'Dnf / ;f]n'v'Da' lhNnfdf z]kf{ efiffsf] k|of]u a9L
dfqfdf ePsf] kfO{G5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ z]kf{ efifLx¿ g]kfndf s'n hg;ª\Vofsf] )=^% -!,%(,!!$_ hgtf /fO{ efiff af]Nb5g\ eg]
jfGtjf efiff af]Ng] )=%% -!,#@,%*#_ 5g\ . of] efiff ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/df kb{5 .
 jfGtjf efiff jf /fO{ efiff jf ls/fFt efiff M /fO{ hfltx¿n] af]Ng] efiffnfO{ jfGtjf efiff elgG5 . /fO{ -jfGtjf_ efifLsf] ufpFx¿lkR5} h:tf] cf–cfˆg}
dft[ efiff ePsf]n] eflifs ljljwtf kfpg ;lsG5 . /fO{ efifLnfO{ k"jL{, s]Gb|Lo / klZrdL u/L tLg efudf juL{s/0f ul/Psf] kfOG5 . /fli6«o
hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfndf s'n hg;ª\Vofsf] )=^% -!,%(,!!$_ hgtf /fO{ efiff af]Nb5g\ eg] jfGtjf efiff af]Ng] )=%% -!,#@,%*#_ 5g\ .
of] efiff ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/df kb{5 .
 pb"{ efiff M g]kfnL d';ndfgx¿n] af]Ng] efiffnfO{ pb"{ efiff elgG5 . sf7df8f}+ pkTosfdf logLx¿ k/fk"j{ sfnb]lv g} a:b} cfPsf 5g\ . o; afx]s
t/fO{sf Onfsfdf pb"{ efifLx?sf] a;f]af; lgs} g} ePsf] kfO{G5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ pb"{ efiff af]Ng]sf] ;ª\Vof g]kfndf
s'nhg;ª\Vofsf] @=^% -^,(!,%$^_ 5 . of] efiff ef/f]k]nL efiff kl/jf/leq kb{5 . o:t} g]kfnsf kxf8L efu g'jfsf]6, uf]vf{ cflb :yfgdf a:g]
d';ndfgx¿n] af]ng] efiffnfO{ r/]6L efiff elgG5 . d';ndfg efifL egL cnUu} !,)&% hgf klg hgu0fgf @)^* df /x]sf] 5 .
 /fhj+zL efiff M g]kfnsf df]/ª / emfkf lhNnfsf /fhj+zLx¿n] af]Ng] efiffnfO{ /fhj+zL efiff elgG5 . ef/tsf] tfhk'/ eGg] 7fpFdf k|of]u ul/g]
ePsf]n] of] efiffnfO{ tfhk'l/of efiff klg elgPsf] xf] . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfndf of] efiff af]Ng]sf] ;ª\Vof s'n hg;ª\Vofsf]
)=$^% -!,@@,@!$_ /x]sf] 5 . of] efiff ef/f]k]nL efiff kl/jf/ cGtu{t kb{5 .
 ;tf/ jf ;GyfnL efiff M g]kfnsf] k"jL{ t/fO{sf b'O{ lhNnfdf emfkf / df]/ªdf ;tf/ efiffsf] k|of]u ul/G5 . o; efiffnfO{ sxLF sxLF ;GyfnL klg eGg]
ul/Psf] kfO{G5 . /fli6«o hgu0fgf @)^* df ;tf/ efifLsf] ;ª\Vof s'n hg;ª\Vofsf] )=!(% -$(,*%*_ /x]sf] 5 . of] efiff cUg]nL efiff kl/jf/
cGtu{t kb{5 .
 bg'jf/ efiff M bg'jf/x¿n] af]Ng] efiff g} bg'jf/ efiff xf] . g]knfsf] leqL dw]z l;Gw'nL lhNnfsf] sdnfvf]+r tyf cf;kf;sf ;fy} sf]zL / u08sLsf
;xfos gbLsf 5]p5fpdf a;f]af; ug]{ bg'jf/x¿sf] a;f]af; 5 . /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfnsf] s'n hg;+Vosf] )=!&% -$%,*@!_
bg'jf/L efifLsf] ;ª\Vof 5, of] efiff ef/f]k]nL efiff kl/jf/ kb{5 .
 ax'n ;dfh / o;sf ljz]iftfx¿
…ax'nÚ zAbsf] cy{ clws, PseGbf a9L, w]/} jf cg]s x'G5 / …;dfhÚ eGgfn] lglZrt :yfgdf a;f]af; ug]{ dflg;x¿aLrsf] ;DaGwsf] ;~hfn
a'lemG5 . t;y{, ax'n ;dfh eGgfn] w]/} ;dfhx¿ jf PseGbf a9L ;dfhx¿ h'g ;dli6df Pp6} b]lvP/ klg To;sf cjojx¿ w]/} x'g ;Sg]
a'lemG5 . g]kfn Pp6f cv08, PsLs[t b]z eP/ klg oxfF w]/} ljljwtfo'Qm ;dfh kfOG5 . hftLo ljljwtf, ;f+:s[lts ljljwtf, eflifs ljljwtf,
wfld{s ljljwtf cflb g]kfnsf] ljz]iftf xf] .
ljz]iftfx¿
– cg]stfdf Pstf x'g',
– Pp6f a[xt ;dfhleq pk;dfhsf] ;ª\Vof w]/} x'g',
– Ps¿ktf eGbf ljljwtf a9L b]lvg',
– ;dfgtf / leGgtf x'g',
– åGb / Pstf x'g',
– ljleGg ;dfhx¿aLr cGof]Gofl>t ;DaGw x'g',
– ;di6Ldf Ps eP klg JolQmdf cg]s x'g' .
g]kfndf af]lng] ;a} dft[efiffx¿ /fi6« efiff x'g\ . g]kfndf !@# j6f efifx¿ af]lnG5g\ . oL efiffx¿leq klg ljleGg efiffx¿ 5g\ . ef/f]k]nL,
ef]6adf]{nL, b|lj8 / cfUg]nL efiff kl/jf/sf efiffx¿ oxfF af]lnG5g\ . ;a}eGbf a9L ef/f]k]nL / To;kl5 ef]6 ad]{nL efiff af]lnG5 eg] b|la8 efiff
emfFu8 hfltn] / cfUg]nL efiff ;tf/ hfltn] dfq af]Nb5g= . g]kfndf !@% hfthflt a;f]af; ub{5g\ .

g]kfnsf k|d'v rf8 kj{, hfqf / lbjzx¿


 57 kj{M t/fO{ If]qdf dgfOg] ;aeGbf 7"nf], dxTjk"0f{ / kljq rf8 57 xf] . of] rf8 sflt{s z'Sn kIfsf] ifi7Ldf dgfOG5 . cfˆgf] efsn jf
dgf]sfdgf k"/f xf]; egL s7f]/ ;fwgf u/L ;"o{sf] pkf;gf u/L of] kj{ dgfOG5 . j|tfn' eQmhgx¿n] :yfgLo gbL, s'08, kf]v/L cflb :yfgdf :gfg
Pj+ Wofg ub}{ ;"o{sf] ljz]if ¿kdf k"hf cr{gf ub{5g\ . ifi7Lsf lbg a]n'sf c:tfpFb} u/]sf] ;"o{nfO{ / ef]lnkN6 pbfpFb} u/]sf] ;"o{nfO{ c3{ lbOG5 .
o; kj{df klg bz}+df h:t} dL7fdL7f vfgf vfg] / /fd|f] n'uf nufpg] ul/G5 . g]kfn ;/sf/n] t/fO{df o; kj{df Ps lbg labf lbg] u/]sf] 5 .
 Nxf];f/ kj{M …Nxf]Ú sf] cy{ jif{ / …;f/sf]Ú cy{ gofF eGg] a'lemg] x'gfn] Nxf];f/sf] cy{ gofF jif{ eGg] x'G5 . of] rf8 g]kfnsf] lxdfnL If]qdf a;f]af; ug]{
z]kf{, u'?ª, ysfnL cflb ;d'bfon] dgfpFb5g\ . of] rf8 gofF jif{sf] ¿kdf dgfOG5 . of] rf8 kmfu'g z'Sn k|ltkbfdf dgfOG5 t/ tfdfªx¿n] df3]
;ª\qmflGTfsf lbg , ljz]if k|sf/n] agfPsf] k|;fb …Ifdf/Ú / ljz]if k|sf/sf] vfgf …s'y'sÚ vfg] ul/G5 . o;sf ;fy} jwfO{, z'esfgf pkxf/x¿
cfbfgk|bfg ug]{ / Oi6ldq sxfF hfg] cfpg] ul/G5 . k|To]s jif{ s'g} g s'g} hgfj/sf] gfdaf6 dgfpg] of] rf8 dgfpFbf afx| jif{df afx| j6f hgfj/
d';f], ufO{, af3, la/fnf], d]3, gfu, 3f]8f, e]8f, afFb/, u'?8, s's'/, / aFb]nsf gfd jf6 dgfOG5 . k|To]s afx| jif{df of] rqm 3'ld/xG5 . kfFr rqm
cyjf ;f7L jif{sf] cjwLnfO{ Ps /fKr'ª elgG5 . Nxf];f/sf] d'Vo lbgnfO{ …5]bLÚ elgG5 .
 Ob M of] d';ndfgx¿sf] ;aeGbf dxTjk"0f{ rf8 xf] . O:nfd wdf{jnDaLx¿n] ;+;f/el/ g} k|fo Ps} lsl;dsf] of] rf8 dgfpFb5g\ . Ob kj{sf]
cj;/df d';ndfgx¿n] Ps dlxgf;Dd ;"o{ gc:tfp~h]n k"0f{ ¿kdf j|t a:g] -of] Ps dlxgfe/ !! jif{ k'u]sf s]6f / ( jif{ k'u]sL s]6Ln] j|t
a:b5g\ of] Ps dlxgfnfO{ /f]hf elgG5 . / csf]{ dlxgfsf] ;'¿sf] lbgsf] rGb|dfsf] bz{g u/]kl5 vfg] k|rng 5 . gjjif{sf] z'esfdgf :j¿k Ob
d'jf/ssf] cfbfgk|bfg ul/G5 . xh/t d'xDdbsf] :jLs[ltn] dgfpFb} cfPsf] o; rf8df ul/j u'?jfx¿ klg ;xefuL aGg ;s'g\ eg]/ wgL dflg;x¿n]
cfˆgf] ;l~rt wgsf] @=% k|ltzt lx:lf ul/ax¿nfO{ bfg -lkmqf_ ug'{kg]{ lgod 5 .
 a'4 hoGtL M k|To]s jif{ a}zfv k"l0f{dfsf] lbgnfO{ eujfg uf}td a'4 hlGdPsf], a'4Tj k|fKt u/]sf] / d[To' ePsf] -kl/jf{0f ePsf]_ lbgnfO{ :d/0f ub}{
a'4 hoGtL dgfpg] ul/G5 . o; lbg a'4 dlGb/x¿, laxf/, s'6L, r}To, u'Dafx¿df a'4sf] k"hf cf/fwgf ul/G5 . g]kfn ;/sf/n] o; lbg /fli6«o
kj{sf ¿kdf ;fj{hlgs labf lbg] u/]sf] 5 .
 uf}/f kj{ M efb| z'Sn cdfj:ofb]lv k"jf{i6dL;Dd of] kj{ g]knfsf] dWo klZrdf~rn / ;'b"/klZrdf~rndf uf}/f–dx]Zj/sf] pkf;gf u/L dgfOG5 .
bIf k|hfkltsf] o1sf] clUg s'08df xf]ldO{ ;ltb]jL b]x Tofu u/]kl5 lxdfnosL 5f]/L kfj{tLsf ¿kdf hGd]sfn] uf}/L jf kfj{tLsf] ;Demgfdf of] kj{
dgfpg] rng rn]sf] xf] . uf}/fkj{df gf/Lx¿ cfˆgf] ;':jf:Yo / ;';f}efUosf nflu j|t a:b5g\ . of] gf/Lx¿sf] kj{ eP tfklg k'?ifx¿ klg TolQs}
/dfPsf x'G5g\ . uf}/f dftfsf] k|;fbsf] ¿kdf lj¿8f -;fgf] s]/fp, u'/fF;, df;, uxt / ux'F jf ds}_ tof/ ul/G5 . lj¿8fs} cIftfaf6 uf}/f–
dx]Zj/sf] k"hf x'G5 . kmn km8\sfO{ ;s]kl5 uf}/fdx]Zj/sf] k|;fb ljt/0f u/lG5 / dlxnfx¿n] b'jwfuf] wf/0f ub{5g\ . oxL b"jwfuf] u|x0fsf nfuL
dlxnfx¿n] uf}/f dx]Zj/sf] cg'i7fg ug]{ ub{5g=\ . ljz]iftM ;'b"/klZrddf ljz]if dxTjsf ;fy dgfOg] of] uf}/fkj{ kfl/jfl/s e]63f6 / d]nldnkfsf]
;zQm dfWod xf] . o; kj{df gofF n'uf l;nfpgb]lv lnP/ k/b]z jf 6f9f uPsf kl/jf/sf ;b:ox¿ 3/ cfpg];Ddsf sfo{ x'G5g\ .
 afxrf8 M of] rf8 ;tf/ hfltn] k"mnsf] pT;jsf] ¿kdf dgfpFb5g= . kmfu'k"l0f{df / To;kl5sf b'O{ lbg;Dd dgfOg] of] rf8sf] ;'¿df ;fnsf] k"mn
r9fP/ k"hf ul/G5 . ;fd"lxs ¿kdf cfˆgf hfltsf dfG5] e]nf eP/ kfgL 5\ofkf5\ofk ug]{, gfr ufg ug]{ u/L of] rf8 dgfOG5 .
 ;'v/fqL kj{ M of] yf¿ hfltn] ltxf/sf] ¿kdf dgfpg] Ps k|d'v rf8 xf] . of] nIdLk"hfb]lv efO6Lsfsf] lbg;Dd nIdLk"hf, lbkfjnL / efO6Lsfsf]
gfdn] dgfOG5 . of] rf8 dgfpFbf 3/ cfFug ;kmf ug]{, leQf /ª\Uofpg], bLkfjnL ug]{, b]p;Le}nf] v]Ng], dL7f] vfgf vfg], /fd|f] n'uf nufpg] cflb
ul/G5 .
 ;Dos k"hf M k|To]s rf/–rf/ jif{df ul/g] ;Dos k"hf k[YjLgf/fo0f zfxn] afx|–afx| jif{df dgfpg] k/Dk/f a;fn]sf lyP . df3] ;ªqmflGtsf lbg
:joDe" eujfg nufot cGo b]jLb]jtfsf] k"hfcr{gf u/L ;Dk"0f{ k|f0fL dfqsf] ;'v zflGtsf] sfdgf ub}{ of] kj{ dgfOG5 . l;4fy{ uf}td a'4sf u'?
lbkÍ/ a'4nfO{ jf]lw;Tj k|flKtsf] sfdgf ub}{ af}4 wdf{jnDaLx¿n] ;Dos k"hf ug]{ k|rng k|flrgsfnb]lv g} rlncfPsf] xf] .
 ;fs]nfbL kj{ M /fO{ hfltdf ;f+:s[lts tyf wfld{s kj{sf] ¿kdf ;fs]nfbL kj{ dgfpg] ul/G5 . afnLgfnL nufpg] a]nfdf ;fs]nfbL pef}nL k"hf
u/]df pTkfbg a9\b5 / clgsfn kb}{g eGg] o; hfltsf] ljZjf; /x]sf] kfOG5 . k|s[ltnfO{ g} O{Zj/ dfg]/ k"hf ul/g] o; kj{df /fO{ hfltsf] k|l;4
r08Lgfr ljleGg ¿kdf gfRg] ul/G5 .
 ;f]x/fo kj{ M k"jL{ g]kfnsf] df]/ª / emfkf lhNnfdf a;f]af; ug]{ ;tf/ hfltsf] ;a}eGbf 7"nf] rf8 ;f]x/fo xf] . of] rf8 k|To]s jif{ kf}; jf df3
dlxgfdf kb{5 . cfˆgf r]nLa]6LnfO{ lgDTofO, uLt, ;ËLt / g[Tosf] cfof]hgf u/L pT;fxk"0f{ tl/sfn] 5 lbg;Dd of] rf8 dgfOG5 .
 ljZj;Dkbf ;"rLdf k/]sf g]kfnsf ;Dkfbx¿ M
kz'klt If]qM of] lxGb"x¿sf] kljq tLy{:yn xf] . o; If]qdf kz'kltgfysf] dlGb/ nufot b]jkf6g, hojfu]Zj/L, s'6Daxfn, uf}/L3f6, uf}zfnf,
lkª\unf:yfg, Zn]idfGts jgsf] cf;kf;sf] If]q kb{5 . oxfF sl/a $(@ cf]6f ljleGg z}nLdf lgdf{0f ePsf dlGb/, ;Qn, r}To, b]jfno cflb 5g\ eg]
nueu Psxhf/ lzjlnË 5g\ .
:joDe"gfy :t"kM af}4 dfuL{x¿sf] kljq wfld{s :yn :joDe"gfy sf7df8f}+ 5 . :joDe"gfy :t"k kl/;/df ljleGg :t"k, dlGb/ / d"lt{x¿ klg /x]sf
5g\ . oxfF ;/:jltsf] dlGb/ klg 5 .
af}4gfy dxfr}ToM af}4 dfuL{x¿sf] kljq :ynsf] ¿kdf lrlgg] sf7df8f}{ lhNnfdf cjl:yt of] :t'k If]qdf cGo $% eGbf a9L af}4 laxf/x¿ /x]sf
5g\ . o; :t'ksf] lgd{0f kfFrf}+ ztfAbLlt/ ePsf] ljZjf; ul/G5 .
rfFu'gf/fo0f dlGb/ M eQmk'/ lhNnfdf /x]sf] Kofuf]8f z}nLsf] of] dlGb/ lnR5jL /fhf dfgb]js]f kfnfdf ag]sf] xf] . o; dlGb/ leq kfFrf}+ ztfAbLdf
s'FbLPsf lznfn]v, 9'Ëf, sf7df / wft'snfsf pTs[i6 gd"gfx¿ klg /x]sf 5g\ .
xg'dfg9f]sf b/af/ If]q M sf7df8f}+df /x]sf] of] b/af/ If]qsf] gfd k|tfk dNnn] xg'dfgsf] d"lt{ :yfkgf u/]kl5 xg'dfg 9f]sf b/af/ /x]sf] egfO 5 .
o; If]qdf j;Gtk'/ b/af/, tn]h' dlGb/, ;ª\u|fxno, s'df/L 3/, sfi7df08k, 7"nf] 3G6f cflb k|frLg ;Dkbfx¿ /x]sf 5g\ . o; If]qdf ljleGg
k|sf/sf jf:t'snfsf gd"gf b]Vg kfO{G5g\ .
kf6g b/af/ If]q M dNnsfnLg /fhfx¿sf] b/af/sf] :yfkgf /x]sf] of] b/af/ If]q nlntk'/ lhNnfdf kb{5 . o; If]qdf s[i0f dlGb/, hutgf/fo0f
dlGb/, ljZjgfy dlGb/, of]ug/]Gb| dNnsf] d'lt{ cflb 5g\ .
eQmk'/ b/af/ If]qM eQmk'/sf dNnf /fhfx¿sf] b/af/sf] ¿kdf /x]sf] of] b/af/ If]q eQmk'/ lhNnfdf kb{5 . krkGg ‰ofn] b/af/, Goftkf]n b/af/,
e"ktLGb| dNnsf] ;flns, /fli6«o snf ;ª\u|fxno, :j0f{åf/ cflb ;Dkbf o; If]q leq /x]sf 5g\ .
n'lDagLM eujfg\ uf}td a'4sf] hGdynf] n'lDagL af}4dfuL{x¿sf] 7"nf] :yn xf] . oxfF O{=k"= @$% df ;d|f6 czf]såf/f :yfkgf ul/Psf] czf]s :tDe 5
o:t} k'isl/0fL kf]v/L, dfofb]jL dlGb/ klg oxfF cjl:yt 5 . ;g\ !(&) df g]kfn nufot !# /fi6« /x]sf] cGt/f{li6«o n'lDagL ljsf; ;ldlt u7g
u/L n'lDagL ljsf; u'?of]hgf z'¿ ePkl5 oxfF :t'k, ljxf/, k':tsfno, cGj]if0f s]Gb| cflb 5g\ .
;u/dfyf /fli6«o lgs'~hM lj= ;+= @)#@ ;fndf :yfkgf ePsf] ;f]n'v'Da' lhNnfsf] !,!$* ju{lsnf]ld6/ If]qkmndf km}lnPsf] o; /fli6«o lgs'~h leq
ljZjsf] ;jf]{Rr lzv/ ;u/dfyf, Nxf]T;], rf]o', g'K;], cdfbAnd cflb lxd>[+vnfx¿ / o; If]qdf kg]{ a:tLx¿ ;d]t kb{5g\ . o; lgs'~hdf s:t'/L,
d[u, lxdfnL efn', yf/, 3f]/n, 8fFkm], lxd s'v'/f, sflnh, kx]Fnf] r'Rr] r/fx¿ kfO{G5g\ . o;nfO{ ;g\ !(&( df ljZj;Dkfb ;"rLdf /flvPsf] xf] .
lrtjg /fli6«o lgs'~hM lrtjg, k;f{ / dsjfgk'/sf (#@ ju{ ls= ld= If]qx¿ ;d]6]/ lj= ;+= @)#) ;fndf :yflkt of] g]kfnsf] ;a}eGbf k'/fgf]
/fli6«o lgs'~hdf 3l8ofn, kf6] af3, Ps l;ª\u] u}+8f, lrt'jf, efn', , uf}/LufO{, afFb/, h/fof], nu'gf, uf]lx cflb hgfj/sf ;fy ljleGg hftsf
r/fr'¿ËL kfOG5g\ . of] /fli6«o lgs'~hnfO{ ;g\= !(*$ ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;'lrs[t u/]sf] 5 .

g]kfnsf k|rlntg uLt, g[To / afhfx¿


 /f]bL gfr M of] klZrdL kxf8sf u'?ª / du/ ;d'bfodf k|rlnt nf]suLt / g[To xf] . u'?ª / du/ ;d'bfosf o'jfo'jtL aLr dfof lk/tL cfbfg
k|bfg ug{ /f]bL 3/ k/Dk/f k|rngdf 5 .
 j;Gt g[To M of] g[To j;Gt Ct'sf] cfudgsf] pknIodf cfof]hgf ul/G5 . sf7df8f}+ pkTosfsf g]jf/ Tod;f klg ljz]ifu/L HofFk" ;d"bfodf j;Gt
g[To lgs} nf]slk|o 5 .
 sdf{wdf{ g[To M of] sf]zL tyf hgsk'/ c~rndf a;f]af; ug]{ emfFu8 hfltdf k|rlnt g[To xf] . sdf{wdf{ g[To u/]df OGb| eujfg v';L eO{ hnj[li6
u/fpFb5g\ eGg] ljZjf; ul/G5 . of] g[To ubf{ d[bË / d'h'/f agfO{ dlxnf / k'?if ldln ;fd"lxs ¿kdf gflrG5 .
 9fn g[To M s0ff{nL c~rnsf] h'Dnfsf] l;~hf b/fdf / 8f]Nkf lhNnfsf] clwsf+z e"efudf cfo]fhgf ul/g] of] g[Todf :yfgLo s'dzfNof -bdfO{, sfdL,
;fsL{, s'nfn_ hfltsf k'?ifx? ;xefuL x'G5g\ . gts{n] bfofF xftdf v'F8f, v's'/L, t/af/, n7\7L lnPsf x'G5g\ eg] jfofF xftdf 9fn lnP/ !)÷!%
hgfn] of] g[To ub{5g\ . w]/}bz{sx¿ hDdf ePkl5 7"nf] :j/df bdfxf ahfO{ jL/tfk"0f{ d'b|fdf of] g[To ul/G5 .
 t/jf/ gfr M t/jf/ gfr yf¿ ;d'bfodf k|rlntg Psn ¿kdf gflrg] Ps k|sf/sf] gfr xf] . tflGqs k4ltdf cfwfl/t of] g[To k|:t't ubf{ xftdf
t/af/ lnO{ lz/df cfuf] af]s]/ /f}b| ¿kdf gfRg] ul/G5 .
 k};]/f] gfr M of] g[to s0ff{nL c~rnsf] 8f]Nkf lhNnfdf k|rlnt g[To xf] . o;nfO{ k};]/f] v]Ng] klg elgG5 . 5}7L, Gjf/g, ljjfx, a|taGw cflb wfld{s
tyf ;fdflhs sfo{df of] g[Tosf] cfof]hgf ul/G5 . k'?ifx¿ dfq ;xefuL x'g] of] g[Todf gts{x¿n] sDd/df v's'/L le/]/ b'O{j6f dfbnsf] tfndf
g[To ub{5g\ .
 k'tnf gfr M c5fd lhNnfsf ufpFx¿df k|rlnt of] gfr j}zfv ;+qmflGtsf lbg ;DkGg x'g] u/L ;Ktfx JofkL ¿kdf cfof]hgf ul/G5 . of] a]nfdf
o'jfo'jtLx¿ aLr b]p8f uLt ufpg] / gfRg] k/Dk/f klg 5 .
 kmfu uLt M ;'b"/klZrdf~rnsf] kxf8L lhNnfdf ljjfx, a|taGw, Gjf/g, b]j sfo{, kj{ nufotsf cGo wfld{s tyf ;fdflhs sfo{df dlxnfx¿n]
Psn jf ;d"xdf cGo dlxnfx¿sf] aLrdf a;L lgs} no / efvf ldnfO{ :yfgLo efiffd} ufpg] kmfu uLtnfO{ z'e -;u'g_ ¿kdf lng] x'gfn] lgSs}
nf]slk|o / clgjfo{ 5 . ljx]sf] Ps kmfusf] gd'gf o:tf] 5 .
æemfg' emfg' b]8f]nL km'k" lgpmgL cfOg, d]/L 3/L afnL sGof bg,
gf} n} gfO hfGg]f d'Ot ufpF gfO{ k5\ofgf], sOsL 3/L lgptf] hufO{ cf}nf] .Æ
 lah'jf gfr M eL/af6 n8]/, ;'Ts]/L x'g g;s]/, em'l08P/ jf kfgLdf 8'a]/ csfn d[To' eof] eg] To:tf] dflg;sf] d[tfTdfn] lr/zflGt kfcf]; eg]/
e"tk|]t eufpg k"jL{ g]kfnsf] kxf8L lhNnfsf lnDa' ;d'bfodf ul/g] ;+:sf/ lah'jf gfr xf] .
 ;f/]7L gfr M u08sL c~rnsf u'?ª / du/ ;d'bfodf gflrg] ;f]/7L g[TonfO{ dgf]/~hsf] ¿kdf lnPsf] kfOG5 . o; ;d'bfodf lbge/sf] ysfO
d]6fpg dgsf] efjgf kf]Vg g[To ug]{ k|rng 5 . kGw|j6f /fgL / Ps /fhs'df/L u/L ;f]x|j6f :qLx¿;Fu ;DalGwt ePsfn] ;f]x|j6L eGbf eGb} cke|+;
eO{ ;f]/7L ePsf] xf] eGg] rng 5 .
 r08L gfr M k"jL{ g]kfnsf] cf]vn9'Ëf, vf]6fª, wgs'6f, ef]hk'/, ;ª\v'jf;ef cflb lhNnfsf /fO{x¿sf] nf]slk|o gfrnfO{ r08L gfr elgG5 . of] gfr
jif{sf] b'O{k6s j}zfv k"l0f{dfb]lv cf}+zL;Dd / dª\l;/ k"l0f{dfb]lv cf}+;L;Dd qmdzM pwf}nL / pef}nLsf] ¿kdf gfRg] ul/G5 . r08L gfr gfRg]
tl/sfnfO{ lznL elgG5 . o; gfrdf aLrdf vDaf uf8L To;df :ofpnf afFw]/ jl/kl/ gt{sx¿ xftdf km"nkftL lnP/ afhfufhf;lxt j[Qfsf/df of]
gfr gfRb5g\ .
 sflt{s gfr M k|To]s jif{ sflt{s dlxgfdf k|bz{g ul/g] x'Fbf o;sf] gfd sflt{s gfr /x]sf xf] . ;a}nfO{ dgf]/~hg xf];\ eGg] p2]Zon] lj= ;+= !^(&
;fndf sflt{s dlxgfdf cf7 lbg;Dd rnfpg] u/L of] gfr ;'¿ ul/Psf]df >L lgjf; dNnn] & lbg;Dd yk u/L !% lbg k'¥ofP . >Llgjf; dNnsf
5f]/fn] o;df !% lbg yk u/L sflt{s dlxgfel/ g} rnfP . lj= ;+= @)#* ;fndf sflt{s gfr k|aGw ;ldltsf] :yfkgf ePkl5 of] gfr cf7 lbg;Dd
;~rfng ul/Fb} cfPsf] rN5 . of] gfrdf k|d'v ¿kdf g[l;+x g[To, cGo g[Tox¿df b]jL gfr, j/fx lnnf, piffx/0f, af}4jtf/ cflb ljifox¿nfO{
;fª\uLlts ¿kdf k|:t't ul/G5 .
 g]kfnsf /fli6«o lbj;x¿
nf]stGq lbjzM hgcfGbf]ng – @ af6 g]kfndf /fhtGqsf] cGTo eO{ nf]stGq k|fKt ePsf] pknIodf k|To]s jif{ j}zfv !! ut] nf]stGq lbjz
dgfpg yflnPsf] 5 .
;lxb lbjz M /fli6«o lbj;sf] ¿kdf zlxb lbj; df3 !^ ut] dgfOG5 . sf7df8f}+sf] ;lxb u]6df zlxbx¿ z'qm/fh zf:qL, wd{eQm dfy]df, bz/y
rGb / u+ufnfn >]i7 ;d]tsf] k|ltdf ePsf] zlxbåf/ 5 . zlxb lbjzsf lbg ToxfF uO{ k'iku'R5fx¿ r9fP/ zlxbx¿k|lt >4f~hnL / ;Ddfg JoQm
ul/G5 .
u0ftGq lbjz M g]kfndf k|To]s jif{ h]i7 !% ut] u0ftGq lbj; dgfOG5 . u0ftGqfTds /fHo g]kfn ePsf] pknIodf of] lbjz dgfOPsf] xf] . g]kfn
;/sf/n] h]7 !% ut] nfO{ /fli6«o lbjzsf ¿kdf dgfpg] lg0f{o u/]sf] 5 .
k|hftGq lbjz M /f0ffzf;gsf] cGTo u/L k|hftGq :yfkgf ePsf] lbg lj= ;+= @))& kmfu'g & sf] :d/0f ub}{ k|To]s jif{ kmfu'g & ut] k|hftGq lbjz
dgfpg] ul/G5 .
afn lbjzM lj= ;+= @)^# ;fn efb| @( ut] k|To]s jif{ efb| $ ut] afn lbj; dgfOG5 . g]kfnn] ;g\ !(() sf] ;]K6]Da/ !$ cyf{t\ efb| @( ut]sf
lbg ;+o'Qm /fi6« ;ª\3Lo afn clwsf/ ;DaGwL dxf;GwLnfO{ cg'df]bg u/]sf] lbgnfO{ cfwf/ dfg]/ efb| @( ut] afn lbjz dgfpg] lg0f{o ul/Psf]
xf] .
lzIff lbj;M k|To]s jif{ ljZj ;fIf/tf lbjzsf] lbg g]kfndf lzIff lbjzsf] cfof]hgf ul/G5 . ljZj ;+/If0f lbj; ;]K6]Da/ * df kb{5 . o; lbg
lzIf If]qdf ljz]if of]ubfg lbg] JolQm tyf ;+:yfx¿nfO{ k'/:sf/ tyf ;Ddfg k|bfg ul/G5 .
g]kfnL nf]s–afhf
ljleGg wd{ kj{ hfqf, uf]nf cflbdf uLx¿;Fu} afhf klg ahfpg] k|rng /x]sf] kfOG5 . afhfx¿ :yfg ljz]if, hflt ljz]if, wd{ ljz]if cflbsf
cfwf/df km/s km/s x'G5g\ .
dfbnM of] g]kfnL hghLjgdf k|rlnt / nf]slk|o afhf xf] . of] afhf z'¿df du/ hfltaf6 k|rngdf cfP klg xfn g]kfne/L ahfOG5 . of] afhf
sf7sf] 9'ª\u|f] b'O{k§L 5fnfn] df]8]/ agfOPsf] x'G5 . sDd/df le/]/ b'a} xftn] of] afhf ahfO{G5 . dfbnnfO{ afhfx¿sf] /fhf elgG5 .
;f/ª\uLM of] uGwj{ hfltsf] k/Dk/fut afhf xf] . rf/cf]6f tf/x¿ ePsf] lv/f{sf sf7af6 agfOPsf] of] afhfnfO{ /]6]/ ahfO{G5 .
afF;'/L÷d'/nLM d'vn] km's]/ ahfOg] of] afhf d]nfkft hfFbf, ufO{j:t' r/fpFbf cflbdf ;lhn};Fu n}hfg ;lsg] afhfx¿sL /fgL af;'/L af; lgufnf]sf]
sf7af6 agfOPsf] x'G5 . afF;'/Lsf] cf]7 RofKg] efudf Pp6f / To;sf] s]xL tn nx/} ^–* j6f Kjfn x'G5g\ . d'vn] km's]kl5 Kjfnx¿df cf}+nfsf]
6'Kkf]n] aGb ug]{ / vf]Ng] ubf{ c;+\Vo w'g / no lg;[t x'G5g\ . ;fdfGotof t];|f] jf 58\s] kf/fn] ahfpg]nfO{ afF;'/L elgG5 eg] ;f]emf] kf/fn]
ahfOg]nfO{ d'/nL elgG5 .
zª\vM ;d'b|L hLj zª\s] ls/fsf] vf]naf6 agfOPsf] of] afhf k"hfcfhf ug]{ / a|fXd0f hfltdf d[t dflg;nfO{ 3f6df n}hfFbf cufl8lt/ Psf]xf]/f] zª\v
ahfOG5 . zª\vsf] cfjfhaf6 ultra sound lg:s]g / o;n] jftfj/0f ;kmf /fVg -ls6f0f' dfg{_ d2t ub{5 klg eGg] ul/G5 .
k'FuLM gl/jnsf] u6\6fdf afF; hf]8]/ agfOPsf] of] afhf t/fO{ If]qdf ;k{ grfpg]n] ahfpFb5g\ .
aLgM nf}sfsf] t'Dafdf Kjfn kf/]/ To;}df d'/nL hf]8L To;nfO{ km's]/ ahfO{g] of] afhf ;k]/fx¿n] ;k{nfO{ grfpg] afhf xf] . lag ahfpFbf 7"nf
ljifw/ ;k{ ;d]t nl¶G5g eGg] egfO 5 .
6'ª\ugfM u'/fF;sf] sf7df ;f/ËL h:t} rf/cf]6f tf/ hf]8]/ agfPsf] of] afhf lxdfnL If]qsf] nf]slk|o afhf xf] .
 !@ dlxgfsf b]jtfx¿sf] gfd n]Vg'xf];\ .
!@ dlxgf / pQm dlxgfsf b]jtfsf] gfd lgDg tflnsfdf b]vfOPsf] 5 M
dlxgf b]jtf dlxgf b]jtf
j}zfv dw';b' g h]i7 lqljqmd
cfiff9 jfdg >fj0f >Lwg
efb| Clifs]z cflZjg kBgfe
sflt{s bfdf]b/ d+l;/ s]zj
kf}if gf/fo0f df3 dfwj
kmfNu'0f uf]ljGb r}q lji0f'
 eujfg lji0f'sf !) cjtf/x¿ s] s] x'g\ < n]Vg'xf];\ .
 eujfg lji0f'sf !) cjtf/x¿ lgDg tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 M
eujfg lji0f'sf !) cjtf/
!= dT:o @= s'd{ #= j/fx $= g[l;+x %= jfdg
^= k/z'/fd &= /fd *= s[i0f (= a'4 !)= sNsL
 kmfNu'gGbsf $ Jojxfl/s cfbz{}x¿ s] s] x'g\ <
kmfNu'gGbåf/f k|:t't $ Jojxfl/s cfbz{x¿ lgDgfg';f/ 5g\ M
 tfd;L ef]hg ug]{, c;To af]Ng], :jfyL{ sfo{ ug]{ k|j[lQnfO{ lg¿T;flxt ug{ sbd rfNg]
 of]u ;fwgf tkm{ cled'v x'g k|]l/t ug]{
 k|To]s 3/ kl/jf/nfO{ ;Lkd"ns sfo{sf] ljsf; u/L :jfanDjL aGg k|]l/t ug]{,
 O{Zj/, cfdfafa' / u'?sf] ;]jfelQmnfO{ 7"nf] dfGg] .
 u'? gfgssf dxTjk"0f{ pkb]zx¿sf] af/]df n]Vg'xf];\ .
u'? gfgssf dxTjk"0f{ pkb]zx¿ lgDgfg';f/ 5g\ M
 o1, hk, tk tyf u[x:yL 5f]8L h+undf tk:of ug{ hfg' Joy{ xf] / o;af6 s]xL klg k|fKt x'Fb}g .
 u[x:yLd} /xL ;t\sd{ u/L eujfg\nfO{ k|fKt ug{ ;lsG5 .
 ;To af]Ng', s;}sf] lrQ gb'vfpg', ;tsd{ ug'{ g} elQmsf] d'Vo dfu{ xf] .
 O{Zj/ Ps} x'g\ . ;w}+ O{Zj/sf] :d/0f ugf{n] jf:tljs ;'v ldNb5 .
 O{Zj/nfO{ la;{g' dxfkfk xf] .
 hftkftdf e]befj /fVg' x'Fb}g .
 b'Mvaf6 d'lQm k|fKt ug{ k|To]s JolQmn] ;a}eGbf klxn] dgnfO{ z'4 kfg'{ k5{ .
 kl/>d u/L h;n] sdfP/ vfG5g\ / cfˆg} xftn] wd{–sfo{sf] lgldt bfg lbg5g\, ltgLx¿ g} jf:tjdf ;Rrf dfu{df lxFl8/x]sf x'G5g\ .

g]kfndf %( cflbjf;L hghfltx¿sf] If]qut ljj/0f
lxdnL If]qsf hghfltx¿
!= tf]Ks]uf]nf \@= tfËa], #= l;of/ $= tLg ufpFn] %= 8f]Nkf] ^= nfs]{ &= ofSvf *= z]kf{, (= Nxf]kf !)= Nxf]dL !!= ef]6] !@= d'ufnL !#=
dfkmf{nL !$= afx'ufpFn] !%= y'bfd !^ ysfnL !&=\ JofF;L !*= afn'Ë !(= 5}/f]tg\
kxf8L If]qdf hghfltx¿
!= ;'/]n @= a/fdf] #= yfdL $= n]Krf %= e'h]n -3gL{_ ^= s';G8f &= lnDa" *= ;'g'jf/ (= tfdfË !)= XofNd] !!= du/ !@= ags/Lof
!#= lh/]n !$= lk|m !$= xfo" !^= 5GTofn !&= kx/L !*= b'/f !(= u'?Ë @)= s'zjfl8of @!= r]kfË @= g]jf/ !#= /fO{
leqL dw]zsf hghfltx¿
!= b/fO{ @= af]6] @= /fhL $= bg'jf/ %= dfemL ^= s'dfn &= /fp6]
t/fO{ If]qsf hghfltx¿
!= ugufO{, @= wfg's #= lwdfn, $= sf]r] -/fhj+zL_ %= tfhk'/Lof ^= ;tf/ ;\gyfn_, &= d]r] -af]8f]_, *= efmFu8 (= sL;fg, !)= yf¿
g]kfn ;/sf/åf/f ;"rLs[t cflbjf;L÷hghfltdf cflbjf;L hghflt k|lti7fgåf/f ;If/tf b/, 3/ tyf cfjf; ;'ljwf, k]zff, efiff,
lzIffsf] :t/ / hg;+\Vofsf] cfsf/ cflb cfwf/df to ul/Psf] cflbjf;L hghfltsf] k|fyldsLs/0f Pj+ juL{s/0f ljj/0f
 /fi6« lgdf{0fsf k|rlnt cfwf/e"t l;4fGtx¿ s] s] 5g\ < a'Fbfut ¿kdf n]Vg'xf];\ .
/fi6« lgdf{0fsf k|rlnt cfwf/e"t ^ l;4fGtx¿ lgDg 5g\ M
 klxrfgsf] l;4fGt
 j}wftfsf] l;4fGt
 k|j]zsf] l;4fGt
 ;xeflutfsf] l;4fGt
 PsLs/0fsf] l;4fGt
 ljt/0fsf] l;4fGt
 æcg]stfdf Pstf g]kfnL ;dfhsf] ljz]iftfÆ eGg] s'/fnfO{ ts{k"0f{ cfwf/df :ki6 kfg'{xf];\ .
g]kfnL ;dfhnfO{ ax'njfbL ;dfh elgG5 . g]kfnL ;dfhdf hftLo, eflifs, wfld{s Pj+ ;f+:s[lts ljljwtf kfOG5 . pQm ljljwtf leq
cfk;L ;b\efj, ;dGjo, d]nldnfk / /fli6«o Pstf ljBdfg /x]sf kfOG5 . To;}n] æcg]stfdf Pstf g]kfnL ;dfhsf] ljz]iftfÆ eGg] ul/G5 . g]kfnL
;dfhsf] o; ljzli6tfnfO{ lgDglnlvt cfwf/df cem yk :ki6 kfg{ ;lsG5 .
 Pp6} ;dhdf km/s km/s hfthflt x'g'sf ;fy} pQm hftLx¿ aLr ;dli6df Pstf / cGt/lge{/tf /x]sf] 5 .
 g]kfnL ;dfhdf /x]sf ;a} efiff efifLx¿nfO{ /fli6«o efiffsf] dfGotf lbOPsf] 5 / g]kfnL efiffn] ;/sf/L sfdsfhsf] efiffsf] ¿kdf /fli6«o Pstf
sfod u/]sf] 5 .
 g]kfn wd{ lg/k]If /fi6« xf] . oxfF wfld{s ljlwjtfsf ;fy} wfld{s :jtGqtf klg 5 / Ps wd{n] csf]{ wd{nfO{ ;Ddfg ug]{ ul/Psf] 5 .
 g]kfnL ;dfhdf ;fdflhs /Ltl/jfh, rfnrng, e]ife"iff, d"NodfGotf dof{b cflbdf ljljwtf Pj+ :jtGqtf 5 . Ps hflt, ;d'bfon] csf]{ hflt
;d'bfosf] ;+f:s[lts tyf k/Dk/fnfO{ ;Ddfg Pj+ ;+/If0f ul/Fb} cfPsf] kfOG5 .
 g]kfndf hflt, efiff, wd{, ;d'bfodf /x]sf] ljljwtfsf afah'b Psn] csf]{nfO{ ;Ddfg ug]{, cl:tTj :jLsf/ ug]{ ;fy} cfk;df d]nldnfk u/L ;f}xfb|{
¿kdf ldlnh'nL a;]sf] kfOG5 .
 ljZj;Dkbf ;"rLdf /x]sf g]kfnsf ;Dkfbx¿sf] ;+/If0fsf nflu s] s:tf pkfox¿ cjnDag ug'{ cfjZos dflgG5 , a'Fbfut ¿kdf n]Vg'xf];\ .
ljZj ;Dkbf ;"rLdf /x]sf g]kfnsf ;Dkbfx¿ xfd|f klxrfg / ljZjs} cd"No ;DklQ x'g\ . pQm ;Dkfbx¿sf] plrt ;+/If0f / ;Da4{gsf
nflu lgDglnlvt pkfox¿ cjnDag ug{ cfjZos dflgG5 .
 ;Dkbfx¿sf] dxTj, ;f]sf] ;+/If0fsf] cfjZostf / ;+/If0fsf pkfox?sf] af/]df Jofks k|rf/ k|;f/ u/L hgr]tgf hufpg] .
 ;Dkfbx¿sf] plrt ;+/If0fsf nflu pko'Qm sfg"g th'{df u/L k|efjsf/L sfof{Gjog u/fpg]
 ;Dkbf If]qsf] lgoldt cg'udg / lg/LIf0f ug]{
 ;/;kmfO, dd{t ;+ef/ h:tf sfo{qmdx¿nfO{ lgoldt ¿kdf ;~rfng ug]{
 ;Dkbf ;+/If0fsf nflu k|fyldstf lbO{ kof{Kt ;|f]t ;fwgsf] s'zn Joj:yfkg ug]{
 ;Dkbf ;+/If0fsf ;/sf/, lghL If]q, u}/ ;/sf/L ;+3 ;+:yf, cGt/f{li6«o ;d'bfo / gful/s ;dfhsf] ;+o'Qm k|of; cjnDag ug]{
 ;Dkbf ;+/If0fsf nflu cfjZos kof{j/0fLo cg's"ntf ;[hgf ug]{ .
k|ZgM ;f+:s[lts ;Dkbfsf lsl;d n]Vg'xf];\ .
k/Dk/f b]lv zf]efodfg /lxcfPsf] dfgj ;+:sf/nfO{ g} ;+:s[lt elgG5 . wfld{s cf:yf / ljZjf; emlNsg] ;+:s[ltnfO{ ;f+:s[lts
;DkbfelgG5 . ef}lts / cef}lts u/L b'O{ k|sf/sf ;f+:s[lts ;Dkbf x'G5g\ .
ef}lts ;DkbfM ef}lts cGtu{t b]Vg / 5'g ;lsg] / dfgj lgld{t ;+/rgf, 9fFrf o; cGtu{t kb{5g\ . kf}/fl0fs d7dlGb/, u'Daf, :t"k, d"lt{,
zflns,P]ltxfl;s b/af/, tfd|kq, lznfn]vh:tf clen]vx¿, nf]sg[To, nf]safhf,lrqsnf, Clifd'gLsf tkf]e"ldsf ¿kdf /x]sf lxdfn–kxf8
tyf gbLx¿ P]ltxfl;s u'kmf tyf tLy{:yn, >Lv08, ¿b|fIf cflb h:tf wfld{s dxTjsfj[Ifx¿, k|frLg u/uxgf, k|frLg xftxltof/ cflb .
cef}lts ;DkbfM cef}lts ;f+:s[lts ;Dkbf eGgfn] b]Vg, 5'g g;lsg] jf ;+/rgfsf] cfs[ltsf]¿kdf gagfP/ wd{, k/Dk/f, /xg;xg, j]ife"iff,
rfnrng, l/tLl:ylt rf8kj{ cflb dfgjn] dfGb} rnfpFb} cfPsf d"No dfGotf, k/Dk/fnfO{ cef}lts ;f+:s[lts ;Dkbf elgG5 .
ljZj;Dkbf ;"rLdf ;"lrs[t g]kfnsf !) If]qx¿ M @ u'Djf, @ dlGb/, # b/jf/ If]q, @ lgs'Gh / ! hGde'ld
!= :joDe'gfy ;g\ !(&(
@= Aff}4gfy u'Djf ;g\ !(&(
#= eStk'/ b/jf/ :Sjfo/ ;g\ !(&(
$= rfFu'gf/fo0fsf] dlGb/ ;g\ !(&(
%= kz'kltgfysf] dlGb/ ;g\ !(&(
^= a;Gtk'/sf] b/jf/ If]q -xg'dfg9f]sf b/jf/ If]q_ ;g\ !(&(

&= Kff6g b/jf/ If]q ;g\ !(&(


*= ;u/dfyf /fli6«o lgs'h ;g\ !(&(
(= lrtjg /fli6«o lgs'~h ;g\ !(*$
!) uf}td a'4sf] hGde"ld n'lDjgL ;g\ !((&

;+:s[lt ;Dkbf eGgfn] k/Dk/fut dfGotf, /xg;xg, wd{ tyf dfgj lgld{t :df/s / k'/ftflTjs j:t'x¿ kb{5g\ . ;du|df ;f+:s[lts ;DkbfnfO{
ef}lts / cef}lts @ efudf ljefhg ug{ ;lsG5 . g]kfnsf] ;+:s[lts ;Dkbfx¿ ljZj ;fd' g]kfnnfO{ lrgfpg] cd"No lglw x'g \ . ljZj ;f+:s[lts
;Dkbfdf ;"lrs[t ;DkbfnfO{ ;f+:s[lts, k|fs[lts / ldl>t u/L # efudf ljefhg ug{ ;lsG5 .
ljZj;Dkbf ;"rLdf k/]sf g]kfnsf wfld{s :ynx¿ % j6f 5g\ .
snfsf] b[lisf]0fn] sf7df8f}+nfO{ v'nf ;+u|xfno pkgfd lbO{Psf] 5 . g]kfnsf] slknj:t'df k'/ftflTjs ;+u|xfno /x] sf] 5 . k'/ftTj ljefusf] :yfkgf
lj=;+=@))( ;fndf ePsf] xf] . ljZj ;Dkbf;"rLdf k/]sf g]kfnsf @ j6f k|fs[lts ;Dkbf ;u/dfyf /fli6«o lgs'~h / lrtjg /fli6«o lgs'~ h x'g\ .
snfz}nL
 snf M gfRg',ufpg',lrqagfpg',d'lt{ vf]Kg',sk8f a'Gg' cflb sfo{nfO snf elgG5 . csf]{ zAbdf sfo{;Dkfbgsf] ljlz:6 t/LsfnfO snf elgG5 .
;fdfGotof snf ^$ k|sf/sf dflgG5g\ .kfiff0f o'udf snfnfO hfb' / snfsf/nfO hfb'u/ elgGYof] . snfsf] b[l:6n] dWosfn :j0f{sfn dflgG5
.cyf{t snfsf] pTsif{ !# cf} ztfJbLnfO dflgG5 . snfsf] b[l:6n] cGwsf/ o'u eg]/ /f0ffsfnnfO lrlgg] . ljZjsf] ;j}eGbf k'/fgf] snf lrq
snfnfO dflgg] .
 snfsf ;Gbe{df g]kfn cf6{ :s'nsf] :yfkgf lj;=!((! ;fn r}qdf ePsf] lyof] pQm :s'nsf] gfd k/Lkj{tg u/L lj=;=!((% df h'2 snf kf7zfnf
gfdfs/0f u/LPsf] xf] . nnLtsnf dxfljBfnosf] :yfkgf @)@$ df u/LPsf] lyof] / o;nfO k/Ljt{g u/L @)#) ;fndf nnLtsnf SofDk;
gfdfs/0f u/LPsf] 5 . g]kfn /fhsLo k|1f k|lt:7fgsf] :yfkgf @)#$ df ePsf] xf] .
 af:t'snfM 3/ ,dlGb/,kf6Lkf}jf,b/jf/,r}To cflb agfpg] snf , o;sf] ljsf; k|lrgsfnb]lv ePsf] dflgg] .k|flrg af:t'snfsf] lgdf{0fdf b]xfosf
ltg z}nLsf] k|of]u ePsf] kfOG5 .
 Kofuf]8f M tn}tnf 5fgfo'Qm tn rfSnf] / dfly ;fgf] cfsf/sf] 5fgf] 3f]lK6Psf] jf le/fnf] k/]sf] 5fgf] . o;sf] ljsf; hfkfgaf6 ePsf] . g]kfndf
Kofuf]8f z}nLsf] z'?jft !# cf} ztfJbLdf ePsf] xf] .Kofuf]8f z}nLsf] pbfx/0fsf ?kdf kz'ktLgfysf] dlGb/, rfu'gf/fo0fsf] dlGb/, kf6gsf] led;]g
dlGb/, Goftkf]n, eQmk'/sf] btfq]o, kf6gsf] s'De]Zj/,lslt{k'/sf] jf3e}/j,tn]h' dlGb/,s}nf;s'6 ejg,dfgejg,eb|flwjf; ejg

lzv/M ;'n'Q k/]/ dfly r'lnb} hfg] em§x]bf{ lzv/ kxf8 h:tf]
 kz'kltsf] k|fª\u0fsf] a|Xdf dlGb/
 kf6gsf] dxfaf}4 dlGb/
 kf6gsf] s[i0fdlGb/
 eQmk'/sf] jT;nfb]jL dlGb/
 :jo+e"sf] k|tfkk'/ / cgGtk'/
 kf6gsf] Rofl;Fb]u
 kf6g zª\vd"nsf] hut\ gf/fo0f dlGb/
 nlntk'/ a'ËdtLsf] dlR5Gb|gfy dlGb/

:t'ksf] cy{ n]lv o;sf k|sf/sf] rrf{ ug'xf];


x]bf{ srf}/f 3f]K6ofPh:tf] b]lvg] :jo+e'gfy, n'DjLgLsf] dfofb]jL ,af}4gfy nfO{ :t'k elgG5 .
:t'ksf k|sf/x? M
 zfl/l/s M uf}td j'2sf c+u /flvPsf] ,
 lgb]{lzsf M pkb]z 9'+ufdf / u[xleq /flvPsf]
 ,k/Lef}lus M a'2n] k|of]u ug]{ ;fdfg /flvPsf]
k|ZgM afhfx¿sf] k|sf/n]Vg'xf];\ .
!=cjgB jf tfn jfB M 5fnfn] df]8]/ agfO{Psf], g]kfnsf clwsf+z afhf o;} lsl;dsf, dfbn, 9f]ns, gu/f, 6\ofDsf], Rofj|'ª, 8Dkm", 9\ofª\u|f], lv,
lwd]bfkflv+, sf]rflv+, gfolv+, b+uflv+, sf]tf cflb
@=tt\ jfB M tf/nfO{ /]6]/ ahfO{g] jfB ;d"xnfO{ tTjfB jf tf/ jfB elgG5 . g]kfnL nf]s afhfdf ;f/ª\uL, 6'ª\gf, Pstf/], ef/lto zf:qLo afhf,
l;+tf/ / o"/f]k]nL, cd]l/sg jfhf, lutf/ tTjfB ;d"xdf kb{5g\ .
#=;'l;/ jfB M d'vn] km's]/ ahfpg] afhf, afF;'/L, GofpnL, ;xgfO{, ljgfof], sf+uflnª\, sgf{n, g/l;+uf, gfuj]nL, z+v, g]s', sf, k}tf cflb .
$=3gjfB M xfg]/, 7f]s]/, lk6]/ jf cf3ft u/L ahfO{g] afhf, 3gjfBx¿ cjg4 jfBnfO{ ;3fp k'¥ofpg] lsl;dsf x'G5g\ . d'h'/f, d'r'{ª\uf, em\ofnL,
306L, hnt/+u, s/tfn, xl08of, lutf/, 5':of, d':of, e':of, tfOgfO, tf cflb .
k|ZgM g]kfndf k|rlnt nf]s afhfx¿ sf] rrf{ ug'{xf];
 nfjfafhf M nfdfx¿n] af}4 d7 tyf Wofªx¿ k'hf ubf{ of] afhf ahfpF5g\ . tfFjf wft'jf6 lgld{t sgf{n h:t} nfdf] d'vn] km's]/ ahfpg] of] afhf
ahfFpFbf cfjfh lg:sg] efunfO{ Pp6fn] af]Sb5 / csf]{n] km's]/ ahfpF5 .
 =Woflnª M rfFbLjf6 snfTds tl/sfn] agfO{Psf] ;xgfO{ eGbf 7"nf] cfsf/sf] afhfnfO{ Woflnª elgG5 . km"s]/ ahfO{g] of] afhfsf] Kjfndf rfFbLs}
d'Gb|f nufO{Psf] x'G5 . of] 7"nf] vfnsf] em\ofnL h:tf] afhf Æxf]/]nÆ ;+u} Woflnª ;+u ;fd"lxs¿kdf ahfO{G5 .
 8f]ªd]g M g]kfnsf] pQ/L lxdfnL efudf ahfO{g] 6'ªgfeGbf 7"nf] tf/afhfnfO{ Æ8f]ªd]gÆ elgG5 . ^–& j6f /]zdsf tf/x¿ x'g] of] afhfnfO{ gVvf
/]6]/ ahfO{G5 .
 6'ª\gf afhf M tf/nfO{ /]6]/ jf :kz{ u/]/ ahfpg] of] afhf g]kfnsf] pQ/L lxdfnL If]qdf a;f]af; ug]{ z]kf{, tfdfª / u'¿ª\ hfltsf] k/Dk/fut
nf]slk|o afhf xf] . Ps xft b]lv b'O{ xft;Dd nfdf] 6'ª\gf afhf sf7nfO{ vf]j|mf] kf/]/ To; dfly $ b]lv ^ j6f ;Dd tf/x¿ tGsfP/ lutf/nfO{
Kn]6dn] ahfPh:t} sf7 jf afF;sf] 6'j|mfn] ahfO{G5 . o;df df]l8g] 5fnf e]l8sf] eP /fd|f] dflgG5 . 6'ªgfsf] 6fpsf] ljleGg lsl;dsf hLjhGt'x¿
/fv]/ cfsif{s agfO{G5 . t/fO{sf lwdfn hfltn] ahfpg] Æbf]b/fÆ 6'ªgf h:t} x'G5 .
 =sfªlnª M lxdfnL If]qx¿df af}4 d7x¿df nfdfx¿sf] wfld{s sfo{df ahfpg] sfªlnª afhf dfG5]sf] gnLxf8jf6 agfO{g] x'Fbf o;sf] tflGqs dxTj
/x]sf] 5 . Wofjf{ ubf{ jf e"tk|]t eufpFbf sfª\lnª ahfpg] ul/G5 .
 ;f/ª\uL M g]kfnsf] kxfl8 k|b]zdf ljz]iftM uGwj{ -ufO{g]_ hfltdf k|rlnt of] afhf o"/f]k]nL afhf EjfO{lng;+u ldNbf]h'Nbf] 5 . o; afhfdf $ j6f
tf/x¿ k|of]u ul/Psf] x'G5 . ;f/ª\uLsf] tNnf] efudf uhn] 3if{0f u/]/ / dflyNnf] efudf cf}+nfn] :kz{ ub}{ ljleGg :j/ / w'gx¿ lgsflnG5 . /fO{
lnDa"x¿n] ;f/ª\uLnfO{ æpgL{Æ eGb5g\ / t/fO{sf lwdfnx¿ o:t} afhfnfO{ æ;]/]~hfÆ eGb5g\ . t/fO{df ;f/ª\uL h:t} b'O{ tf/o'Qm afhfnfO{ æcf]9nLÆ
elgG5 . pkTosfdf g]jf/ hfltsf] afhf ælk+afhfÆ klg ;f/ª\uL h:t} afhf xf] .
 =d'r'{ª\uf M g]kfnsf] ;j}h;f] efudf k|rlnt of] afhf dlxnf k'¿if b'j} ju{n] ahfpF5g\ . kmnfd wft'jf6 agfO{g] d'r'[{ª\ufsf] lz/ efunfO{ d'vdf /fv]/
cf}+nfn] xNnfO{ w'g lgsflnG5 . lwdfn hfltdf k|rlnt d'r'{ª\uf h:t} afhfnfO{ æuf]dgfÆ elgG5 .
 ljgfof] M g]kfnsf] dWokxf8L efudf k|rlnt of] afhf dlxnfx¿sf] nf]slk|o afhf xf] . of] afhf d'vn] km's]/ ahfO{G5 .
 c/afhf] M of] g]kfnL uGwj{ hfltsf] k/Dk/fut, wfld{s tyf u'¿afhf xf] . c/afhf]sf] lz/df dfgjfs[lt c+lst x'G5 h:nfO{ plgx¿ cflb
u'¿sf¿kdf ;Ddfg ub{5g\ . c/afhf]nfO{ ;/:jtLsf] jL0ffsf] ¿kdf dfg]/ gfuk+rdLsf lbg k'hf ul/G5 .
 gfua]nL afhf M of] afhf ;k{ h:t} 3'ld|P/ dfly p7]sf] em08} Ps xft nfdf] x'G5 . of] afhf km's]/ ahfO{G5 . tfjfFsf] wft'jf6 agfO{g] of] afhf
gfusf] km0ffh:t} x'G5 .
 em\ofnL M sfF; wft'jf6 agfOg] of] afhf lk6]/ jf 7f]s]/ ahfO{G5 . ljleGg hft hfltx¿df k|rlnt of] afhf cGo afhfx¿sf ;fy ;fd'lxs¿kdf
ahfO{G5 .
 6\ofDsf] M k~r] afhf ;d"xsf] ;jeGbf ;fgf] 6\ofDsf] afhfnfO{ bdfxfsf] ;fgf] afhf klg elgG5 .

 lwd] M sf7df8f}+ pkTosfsf cflbjf;L s[ifs ;d'bfo Hofk"x¿df a9L dfqfdf k\rlnt of] afhf b'j} tkm{ 5fnfn] df]l8Psf] / 5fnfsf] t'gfn] g} sl;P/
afFlwPsf] x'G5 .
 Nxf M tfdfª sf] afhf xf] d'Vo afhf 8Dkm' xf] of] 3f]/nsf] 5fnfsf] x'G5 .
 d[b+u / klZrdf M wfld{s ehg, lst{g cflbdf d[b+u jfB ahfO{G5 . k~rtfn / ;j} lsl;dsf nox¿ lgl:sg] of] afhf wfld{s b[li6n] ljz]if dxTjsf]
/x]sf] 5 .
 =tfO{gfO{ -s}km'rf_ M g]jf/ ;d'bfodf k\rlnt of] afhf lkQnsf] afSnf] yfn agfO{ To;nfO{ em'08\ofP/ To;df uhfn] cf3ft ubf{ tfO{gfO{ h:t} cfjfh
cfpg] x'Fbf of] afhfsf] gfd tfOgfO{ /x]sf] xf] .
k|Zg M g]kfnsf] ;f+:s[lts hLjg sf af/]df pNn]v ug'{xf]; .
 k|frLg sfnb]lv g} g]kfn ljleGg wd{ dfGg] dflg;x¿sf] a;f]af; ug]{ ynf]xf] . g]kfndf d'Votof lxGb" wd{ / af}4 wd{sf] afx'Notf /x]sf] 5 .
 oLafx]s O:nfd, O;fO{, ls/fFt, jxfj, lzvnufot cGo wdf{jnDjLx¿ klgplQs} :jtGq ¿kdf /x]sf 5g\ .
 lxGb" wd{cGtu{t z}j, j}i0fj, zfSt, ;f}o{cflb wd{ kb{5g\ eg] af}4 wd{df lxgofg, dxfofg, jh|ofg, tGq tyfdGqofg, ;xhofg / jf]Gkf] tyf nfdf
wd{ cflb kb{5g\ .
 oL wd{x¿ ;dofg';f/ ljleGg ;Dk|bfo tyf pk–;Dk|bfodf kl/dflh{t x'Fb}uPsf] kfOG5 . g]kfnL ;dfhdf k|s[lt, lkt[ tyf cb[Zo zlQmsf] k"hf
ug]{k|rng klg /x]sf] 5 . klZrd g]kfndf di6f], k"jL{ kxf8df r08L jf b]jL,t/fO{df ;+;f/LdfO{, lxdfnL If]qdf lxGb"k|lt hgdfg;sf] cf:yf /
ljZjf;/x]sf] kfOG5 .
 g]kfn ax'hftLo, ax'eflifs, ax'wfld{s Pj+ ax';fF:s[lts ljz]iftfo'Qm b]z xf] .oxfF ;fF:s[lts ljljwtfleq Pstf kfOG5 . oxfFsf ljljw
;F:s[ltx¿aLrk/fk"j{sfnb]lv g} ck"j{ d]n /xLcfPsf] 5 .
 ;fF:s[lts ax'njfbsf] l;4fGtaf6l;l~rt ;+:s[lt ePsf]n] oxfF ;fF:s[lts ;DaGwsf] klg cfbfgk|bfg ePsf] kfOG5 .g]kfnnfO{ ;femf ;F:s[ltsf] ljsf;
ePsf] d'n's egL ;uf}/j eGg ;lsG5 .

ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;"rLs[t xfd|f ;Dkbfx¿


s= n'lDagL
n'lDagL zflGtsf cu|b"t uf}td a'4sf] hGd:yn xf] . of] If]q ljZjsf zflGtk|]dL gful/sx¿sf nflu kljq wfld{s :yn dflgG5 . oxf‚ czf]s :tDe -O=k'=
@$% df lgdf{0f ul/Psf]_, dfof b]jLsf] dlGb/, k'isl/0fL kf]v/L, b/jf/ elTsP/ af‚sL /x]sf] cjz]if, k':tsfno, Do'lhod, cGj]if0f s]Gb| cflb dxŒjk"0f{
;Dkbfx¿ /x]sf 5g\ .
v= af}4gfy -sf7df8f}“_
af}4gfy :t'ksf] lgdf{0f kf‚rf}‚ ztfAbLsf /fhf dfgb]jåf/f u/fOPsf] xf] . sf7df8f}‚df /x]sf] of] :t'k af}4 wdf{jnDjLx¿sf nflu kljq tLy{:yn dflgG5 .
u= :jo+e"gfy -sf7df8f}+_
d08klu/L kxf8sf] 6'Kkf]df /x]sf] :jo+e"gfysf] dlGb/ /fhf k|r08b]jåf/f lgdf{0f u/fOPsf] xf] . :jo+e" eujfgsf] pTklQ ePsf] of] :yfg af}4 tyf lxGb'
wdf{jnDjLx¿sf nflu d'Vo wfld{s :yn dflgG5 .
3= kz'klt If]q-sf7df8f}+_
/fhf k|r08 b]j, wd{bQ, lzjl;+x dNnsL /fgL u+ufb]jL / k|tfk dNnåf/f lgld{t kz'klt If]q lxGb' wdf{jnDjLx¿sf nflu kfjg e"ld dflgG5 . oxf‚ kz'klt
dlGb/ nufot b]pkf6g, hojfu]Zj/L, uf}/L3f6, uf}zfnf, s'6'Daxfn, lkª\unf:yfg, Zn]idfGts jg nufotsf] If]q kb{5 . of] If]qdf nueu % ;o cf]6f ;fgf
7"nf dlGb/ ! xhf/ hlt lzjlnª\ux¿ :yfkgf ul/Psf 5g\ .
ª= rf“u'gf/fo0f -eQmk'/_
eujfg lji0f'sf] of] dlGb/ xl/bQ jdf{ gfdsf JolStåf/f lj=;+= #*) df ePsf] xf] . kl5 -lj=;+= %@!_ /fhf dfgb]jn] u?8:tDe lgdf{0f / dlGb/ dd{t ;Dxf/
ug]{ sfd u/]sf x'g\ . bf]nf lu/L kxf8sf] 6'Kkf]df /x]sf] of] dlGb/ lxGb' wdf{jnDjLx¿sf nflu lgs} dxŒjk"0f{ dflgG5 .
r= eQmk'/ b/jf/ If]q -eQmk'/_
ljz]if u/L /fhf e"kltGb| dNn / cGo dNn /fhfsf] kfnfdf lgld{t of] b/jf/ If]qdf Goftkf]n dlGb/, krkGg ‰ofn] b/jf/, ;ª\u|xfno, :ju{åf/ cflb k|l;4
j:t' tyf d"lt{snfsf gd'gfx¿ /x]sf 5g\ .
5= kf6g b/jf/ If]q -nlntk'/_
ljz]if u/L l;l4g/l;+x dNn / cGo dNn /fhfsf] kfnfdf lgld{t of] b/jf/ If]qdf @! uh'/ ePsf] s[i0f dlGb/, eLd;]g dlGb/ nufot ljleGg d7dlGb/, b/jf/
tyf ;ª\u|fxnox¿ /x]sf 5g\ .
h= xg'dfg9f]sf b/jf/ If]q -sf7df8f}“_
ljz]if u/L k|tfk dNn / cGo dNn tyf zfx /fhfsf] kfnfdf lgld{t of] b/jf/ If]qdf j;Gtk'/ b/jf/, tn]h' dlGb/, sfi7d08k ;ª\u|xfno cflb ljleGg
dxŒjk"0f{ j:t'x¿ /x]sf 5g\ .
em= ;u/dfyf /fli6«o lgs'~h -;f]n'v'Dj'_
s'n !,!$* ju{ ls=dL= If]qkmndf km}lnPsf] of] lgs'~h leq ;u/dfyf, Nxf]T;], rf]o', k'df]/L, cfdfbSnd gfdsf k|l;4 lxd>[ª\vnfx¿ /x]sf 5g\ . of] If]qdf
lxdfnL u'/f‚;, w'kL h:tf jg:klt tyf lxp‚lrt'jf, s:t'/L, d[u, 8f‚k]m h:tf hLjhGt'x¿ /x]sf 5g\ .
`= lrtjg /fli6«o lgs'~h -lrtjg_
(#@ ju{ ls=dL= If]qkmndf km}lnPsf] of] /fli6«o lgs'~hn] ax'd"No jg:klt tyf Ps l;+u] u}‚8f, kf6] af3, wg]if, uf]xL, xfQL, do'/ cflb hLjhGt'sf] ;+/If0f ub}{
cfPsf] 5 .
g]kfndf ;+a}wflgs ljsf;
(Constitutional development in Nepal )
!= cy{ / cjwf/0ff M
— c+u|]hL zAb constitution sf] pTklt Nofl6g efiffsf] constitution af6 ePsf] xf] , h;sf] cy{ to establish x'G5 .
o;/L pTkltsf] cfwf/af6 x]bf{ ;+ljwfgn] zf;g Joj:yfsf] :yfkgf ug]{ lbzfdf ;/sf/sf c+ux?sf] Joj:yf / ;+rfng ug]{ ;+/rgfTds
/ sfof{Tds b:tfj]hnfO{ hgfpF5 .
— ;+ljwfg s'g} klg b]zsf] d"n sfg"g xf] h;n] zf;g ;+rfngsf cfwf/e"t dfGotf, ljlw, l;4fGt / k|lqmof ;'lglZrt ub{5 . o;n] g}
/fHosf ljleGg c+ux?sf] u7g ug'{sf ;fy} ltgnfO{ ;+rfng tyf lgoGq0f ;DaGwdf dfu{ lgb]{z ub{5 .
— ;+ljwfgsf] ljleGg JolQm / ;+:yfx?n] ljleGg ls;Ldn] cy{ tyf kl/efiff lbg] u/]sf 5g\ .
Prof. K.C. wheare sf cg';f/, ;+ljwfg b]zsf] ;Dk"0f{ zf;g k|0ffnL ;~rfng ug{nfO{ hDdf ul/Psf lgodx?sf] ;+u|x xf], h;n] ;/sf/sf]
:yfkgf Pj+ lgodg ug]{ jf ;/sf/nfO{ lgb]{zg ug]{ ub{5 (the collection of rules which establish and regulate or govern the
government).

@= g]kfnsf] ;+j}wflgs ljsf;qmd M


ljZjdf cfw'lgs ;+ljwfgsf] P]ltxfl;s k[i7e"ld vf]Hbf ;+o'Qm /fHo cd]l/sfnfO{ klxnf] dfGg] ul/G5 . ;+o'Qm /fHo cd]l/sfdf ;g\ !&*& df ;+ljwfgsf]
klxnf] d:of}bf tof/ u/L kfl/t ul/of] h'g ;+ljwfg ;g\ !&*( b]lv nfu" ul/of] . o;}u/L k|mfG;df g]kf]lnog t[tLosf] ktgkl5 ;g\ !*&) df t];|f]
u0ftGqsf] lgldQ k|mfG;sf hgtfn] cfkm} ;+ljwfg agfpg] sfd u/] . To;kl5 ljZjsf ljleGg b]zx?n] lnlvt ;+ljwfg agfpg yfn]sf] b]lvG5 .
g]kfndf eg] ;+o'Qm /fHo cd]l/sfsf] ;+ljwfg ag]sf] sl/j !^) jif{ kl5 dfq lnlvt ;+ljwfgsf] 3f]if0ff ul/Psf] lyof] tfklg 5f]6f] cjlwd} g]kfndf
cfwf bh{g ;+ljwfg lgdf{0f u/LPsf 5g\ dfgf}+ ;+ljwfg lgdf{0fsf] nflu g]kfn Ps k|of]uzfnf (Laboratory) g} xf] . -:d/0f /xf];\ ljZjdf ;+ljwfg
lgdf{0fsf] k|of]uzfnfsf] ?kdf k|mfG;nfO{ lrlgG5 ._ g]kfnsf] ;+j}wflgs ljsf;qmdnfO{ lgDg cg';f/ k|:t't ug{ ;lsG5 M
1. k"j{ ;+j}wflgs sfg"g, d"No / dfGotfx? 5. g]kfnsf] ;+ljwfg, @)!%
2. g]kfn ;/sf/ j}wflgs sfg"g, @))$ 6. g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$&
3. g]kfnsf] cGtl/d zf;g ljwfg, @))& 7. g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#
4. g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)!% 8. g]kfnsf];+ljwfg

k"j{ ;+j}wflgs sfg"g, d"No / dfGotfx? M


g]kfndf k/fk"j{sfnb]lv g} j}lbs k/Dk/f adf]lhd zf;g ;~rfng ub}{ cfOPsf] kfOG5 . g]kfnsf] sfg"gL Oltxf; / wd{zf:q Ps csf{sf k" /ssf]
?kdf /x]sf 5g\ . g]kfndf ;j{k|yd uf]kfn j+zn] zf;g u/]sf] b]lvG5 . To;kl5 qmdzM dlxifkfn, ls/fFt, lnR5lj, dNn j+z x'Fb} zfx j+zn] zf;g
u/]sf] b]lvG5 . pgLx?n] lxGb' wd{zf:qnfO{ ;+ljwfg ;/x dfGy] . /fhf sfg"gsf >f]t x'Gy] . /fhfn] h] af]Ny] ToxL sfg"g x'GYof] . tfd|kq, ;gb,
;jfn, clen]v, k~hfkq d'Vo zf;gsf >f]t x'Gy] . s]xL zf;sx?n] zf;g Joj:yf tyf Gofo k|zf;g ;~rfngnfO{ ;xh agfpg wd{zf:qsf]
cfwf/df s]xL u|Gy eg] ;[hgf u/]sf] b]lvG5 h:tf] dNnsfnLg /fhf hol:ylt dNnn] dfgj Gofo zf:q sf] lgdf{0f u/]sf lyP . o;}u/L zfx j+zLo
/fhf >L % ;'/]Gb|sf] kfndf tTsfnLg >L # h+u axfb'/ /f0ffn] lj=;+= !(!) df ;fdflhs cfrf/ ;+lxtfsf] ?kdf d'n'sL P]g hf/L u/L ;f]xL cg';f/
zf;g ;~rfng ug]{ k|of; u/]sf lyP .

g]kfn ;/sf/ j}wflgs sfg"g, @))$ M


>L # kb\df zdz]/n] ljb]zL ;Nnfxsf/x?sf] ;xof]udf lj=;+= @))$ ;fndf z'? u/L lj=;+= @))% ;fn j}zfv % ut] hf/L u/]sf] of] ;+ljwfg
g]kfnsf] ;+j}wflgs ljsf;qmddf klxnf] lnlvt ;+ljwfgsf] ?kdf /x]sf] 5 . o; ;+ljwfgdf æ;/sf/nfO{ lz/df /fvL, b'lgofFnfO{ sfvdf /fvL
zf:qf]jt lxGb' j}wflgs /fHosf] em08f kmx/fO{ xfdLn] wd{lyltaf6 =====Æ eg]af6 o; ;+ljwfgdf hgtfsf] clwsf/nfO{ clnslt klg l:jfsfl/Psf]
b]lvb}g g t /fHo zlQmsf] >f]tsf] ?kdf g} hgtfnfO{ /flvPsf] lyof] . t/ ;'zf;gsf] Psdfq nIo ;jeGbf a9L b'lgofFsf] ;aeGbf a9L lxt ug'{
egL cfkm"nfO{ hgtfsf] ;]jssf] ?kdf b]vfpg] r]i6f eg] ul/Psf] lyof] . o; ;+ljwfgsf yk k|d'v ljz]iftfx? M
 df}lns xs / st{Josf] Joj:yfM JolQmut :jtGqtf, k|sfzg :jtGqtf, sfg"gL k"0f{ ;dfgtf, ;Dklt ;+/If0fsf] xsnfO{ df}lns xssf] ?kdf
pNn]v ul/Psf] lyof] .
 sfo{sf/L0fL ;efsf] Joj:yf M g]kfnsf] sfo{sfl/0fL clwsf/ >L # df /xg], zf;g ;DaGwL ;a} sfd >L # / clwg:t sd{rf/Ldf /xg] / zf;g
clwsf/df ;xof]u ug{ ljwflosf ;b:oaf6 dlGqd08n u7g ul/g] pNn]v ul/Psf] lyof] .
 Joj:yflksf ;DjlGw Joj:yf M /fi6«;ef / ef/bf/L ;ef u/L b'O{ ;efsf] sNkgf ul/Psf] lyof] . /fi6« ;efdf #@ lhNnfsf k|wfgk~r,
pkTosfsf # d]o/, jL/u~hsf k|wfgk~r / cGo dgf]lgt u/L ^) hgfb]lv &) hgf;Dd /xg] / ef/bf/L ;efdf ljleGg ;+:yf, k];f /f]huf/L
/ of]Uotfsf cfwf/df /fHosf] uf}/j a9fPsf dWo]af6 >L # n] lgo'Qm u/]sf @) hgfb]lv #) hgf /xg] s'/f pNn]v ul/Psf] .
ef/bf/L ;efnfO{ sfg"gsf] d:of}bf, k|:tfj k]z ug]{ clwsf/ lyof] t/ >L # nfO{ lrQ ga'em]df vf/]h x'g] / b'j} ;bgaf6 kfl/t ljw]o s v8\s
lgzfgf nfu]kl5 P]g aGg] s'/f pNn]v lyof] .
 Gofo ;DaGwL Joj:yf M Gofo ;DaGwL ;Dk"0f{ clwsf/ >L # df /xg], Gofo ;Dkfbgsf nflu u|fd k~rfot, clkn cbfnt, ljz]if cbfnt /
Joj:yflksfaf6 !# hgf;Dd ;b:o /x]sf] Gofoflwsf/L ;ldlt u7g ug{ ;lsg] Joj:yf lyof] .
 ;+j}wflgs lgsfo M cfo Joosf] k/LIf0fsf nflu k|wfg hfFrsL, sd{rf/L egf{sf nflu b/vf:t kl/ifb h:tf ;+j }wflgs lgsfosf] klg sNkgf
ul/Psf] lyof] .
The Handouts / Science & Technology

cGo yk ljz]iftfx? M
 ;+ljwfgsf] >f]t ls6fg gePsf] .
 >L # / >L % sf] pQ/flwsf/L /f]nqmdsf] Joj:yf pNn]v ul/Psf] .
 >L # af6 ;+s6sflng clwsf/sf] 3f]if0ff ug{;Sg] Joj:yf /flvPsf] lyof] .
 ;+ljwfg ;+zf]wg ;fw/0f sfg"g ;/x x'g] Joj:yf /flvPsf] lyof] .
ljZn]if0f M o; ;+ljwfgdf hgtfsf] k|ToIf dtflwsf/, lgoGq0f / ;Gt'ng, Goflos lgikIftf cflbh:tf k|hftGqsf ;f/e"t s'/fnfO{ ;Daf]w g ul/Psf]
lyPg . /fHosf] ;Dk"0f{ zlQmsf] >f]t /f0ff k|wfgdGqLnfO{ j}wflgs ?kdf g} :yflkt ug{ vf]lhPsf] lyof] .
g]kfndf rfn' cfGbf]ng / ef/tLo ;lqmotfsf] sf/0f / l8;]Da/ !(%) df % j6f k|:tfjx? -jflnu dtflwsf/sf cfwf/df ljwfg;ef u7g u/L gofF
;+ljwfg agfpg], cGtl/d ;/sf/ u7g ug]{, lqe'jgnfO{ g} /fhf dfGg], /fhgLlts aGbL d'Qm ug]{ / /fhg}lts ;+u7g ug]{ clwsf/ k|bfg ug]{_ ;dfj]z
ePsf] Ps :d/0fkq k7fPkl5 @))& ;fn k'if @$ ut] df]xg zdz]/n] hgtf;fd" 3'F8f 6]s]kl5 j}wflgs sfg"g, @))$ nfu" g} geO{ ;dfKt eof] .

g]kfnsf] cGtl/d zf;g ljwfg, @))& M


g]kfnL sfFu|]; / cGo bnx?af6 ePsf] cfGbf]ngsf sf/0f j}wflgs sfg"gsf] cl:yTj ;dfKt kfg]{ P]ltxfl;s lbNnL ;+emf}tfkl5 ;f] ;+emf}tfnfO{
sfof{Gjog ug{ / /f0ffsf] clwsf/ s6f}lt u/L /fhfsf] l:yltnfO{ ;'b[9 ug{sf] nflu g]kfnsf] cGtl/d zf;g ljwfg, @))& lj=;+= @))& ;fn r}q
@( ut] >L % lqe'jgaf6 3f]if0ff ul/Psf] lyof] . o; ;+ljwfgsf sltko k|fjwfgx? ef/tLo ;+ljwfgsf] x'ax' gSsn ul/Psf] lyof] . o; ;+ljwfgsf
s]xL ljz]iftfx? M
 /fhfaf6 hf/L ul/Psf] klxnf] ;+ljwfg,
 ;fj{ef}d;Qf /fhfdf gLlxt /x]sf] s'/f pNn]v ul/Psf],
 s]xL df}lns xssf] Joj:yf ul/Psf] -o;nfO{ /fHosf] lgb]{zs l;4fGt cGtu{t /flvPsf]_,
 sfo{sf/L clwsf/ /fhf / dlGqkl/ifbdf /xg] ;fem]bf/L l;4fGt cjnDag ul/Psf],
 :jtGq Gofokflnsfsf] Joj:yf . k|wfg GofofwL; jf GofofwL; aGgsf] nflu g]kfnsf] gful/s eO{ !) jif{;Dd OG;fkm ug]{ kbdf jxfn
ePsf], slDtdf !) jif{;Dd jsfnt u/]sf] JolQm x'g'kg]{ Joj:yf ul/Psf],
 cGtl/d Joj:yfkg ug{dfq nfu" ul/Psf],
 ;fwf/0f P]g ;/x ;+zf]wg x'g ;Sg] . * jif{df ^ k6s ;+zf]wg ul/Psf] .
 ;/sf/ /fhfk|lt pQ/bfoL /xg], ;/sf/sf] sfd sf/jfxL /fhfdf hfx]/ ug'{kg]{, cWofb]z ;/sf/sf] ;Nnfxdf /fhfn] hf/L ug'{kg]{ .
 ;+s6sfnLg clwsf/sf] s'g} Joj:yf gePsf] .
of] ;+ljwfgnfO{ d"n sfg"gsf ?kdf 3f]if0ff ul/Pg . o;kl5 ePsf ;fdfGo sfg"gL Joj:yfn] klg ;+j}wflgs k|fjwfgnfO{ lgl:qmo kfg{;Sg] cj:yf
ljBdfg lyof] . ljwflosfsf] Joj:yf gePsf]n] zlQm k[ysLs/0f / lgoGq0f Pj+ ;Gt'ngsf] l;4fGt sfof{Gjog x'g;Sg] cj:yf lyPg h;n] clwgfos
sfo{sf/L0fLsf] hGd lbg ;SYof] .

g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)!%


of] ;+ljwfg @)!% ;fn kmfu'g ! ut] tTsfnLg /fhf >L % dx]Gb|af6 hf/L ul/Psf] lyof] . @)!$ ;fndf ;+ljwfg ;efsf] r'gfj gug]{ 3f]i f0ff /fhfn]
u/]kl5 ;+;bLo lgjf{rg u/fpg] clek|fosf ;fy of] ;+ljwfg hf/L ePsf] lyof] . o;df cGt/lglxt k|d'v ljifo o; k|sf/ 5g\ M
 d'nssf] ;fj{ef}d;Qf /fhfdf lglxt /x]sf],
 k|wfgdGqLsf] l;kmfl/;df !$ hgfdf ga9fO{ dlGqd08n u7g ug]{ s'/f pNn]v ul/Psf],
 ;+ljwfgnfO{ d"n sfg"gsf ?kdf cleJoQm ul/Psf],
 ;+ljwfgdf df}lns xssf] Joj:yf tyf ;+j}wflgs pkrf/sf] xssf] Joj:yf ul/Psf],
 zlQm k[ys/0fsf] l;4fGt cjnDag ul/Psf],
 ;+;bLo zf;g k4ltnfO{ zf;g ;~rfngsf] l;4fGtsf] ?kdf :jLsf/ ul/Psf],
 /fhf ;lxtsf] b'O{ ;bgfTds Joj:yflksfsf] Joj:yf -dxf;ef #^ / k|ltlglw;ef !)( ;b:oLo_,
 /fhfsf] ;lqmo e"ldsf :jLsfl/Psf] . ;]gfsf] ;jf]{Rr sdf08/ /fhf g} x'g] s'/f pNn]v ul/Psf],
 ;Ifd / :jtGq Gofokflnsfsf] kl/sNkgf ul/Psf] . k|wfgdGqL / ;jf]{Rr cbfntsf cGo GofofwL;sf] /fo ;d]t a'emL >L % af6 k|wfg
GofofwL; lgo'Qm ug]{ s'/f pNn]v ul/Psf] .
 /fhfnfO{ s]xL :jljj]sLo clwsf/ k|bfg ul/Psf] .
of] ;+ljwfg o; cl3sf ;+ljwfgx?sf] t'ngfdf k|ultzLn lyof] / o;df :jtGq Gofo k|0ffnLsf] Joj:yf ul/Psf] lyof] . nf]stflGqs k|0ffnL :yfkgf
ug]{ af6f]df of] ;+ljwfg dxTjk"0f{ kfOnfsf] ?kdf /x\of] lsgsL o;} ;+ljwfg adf]lhd aflnu dtflwsf/sf] k|of]u eO{ k|ltlglw;efdf gful/s
k|ltlglwTj eof] / klxnf] hglgjf{lrt ;/sf/ klg aGof] tfklg o; ;+ljwfgdf /fhsLo;Qf / ;fj{ef}d;Qf /fhfdf lglxt dfgL /fhfaf6} 3f]if0ff
ul/Psf] / /fhfnfO{ :jljj]sLo clwsf/ lbO{ /fhfsf] ;lqmotf :jLsf/ ul/Psf]n] ;+j}wflgs k|fjwfgx? /fhfaf6 hlta]nf klg s'l07t÷ ckxl/t x'g]
;+efjgf lyof] . kl/0ffdtM ;fdGtL /f0ff ;++:sf/df x's]{ a9]sf / ToxL k|lzlIft ePsf /fhf dx]Gb|n] ljgfsf/0f lj=;+= @)!& ;fn k' if ! df
hglgjf{lrt ;/sf/nfO{ ckb:y u/] eg] k'if @@ df bndfly klg k"0f{ k|ltjGw nufOof] . k|hftGq / dfgj clwsf/sf] ckx/0f eof], /fhf g} d'n'ssf]
zf;s ag] .

83
The Handouts / Science & Technology

g]kfnsf] ;+ljwfg, @)!( M


lj=;++= @)!( ;fn k'if ! df zfxL 3f]if0ffaf6 lj=;+= @)!% ;fnsf] ;+ljwfgnfO{ k|lt;+x/0f u/L g]kfnsf] ;+ljwfg, @)!( hf/L ul/Psf] lyof] . o;
;+ljwfgdf ePsf d"ne"t ljz]iftfx? M
 o;n] k"0f{ / ;lqmo /fhtGqsf] cjwf/0ffnfO{ :jLsf/L df};'kmaf6 lgM;[t====h:tf zAb /fvL hf/L ul/Psf] lyof] . clwsf/sf] >f]t >L % nfO{
dflgPsf] lyof] .
 sfo{kflnsf, Joj:yflksf / Gofokflnsf ;DaGwL ;Dk"0f{ clwsf/ >L % df lglxt /xg] s'/f pNn]v ul/Psf] .
 Clifs]z zfxsf] cWoIftfdf ul7t cfof]usf] d:of}bfsf] cfwf/df of] ;+ljwfg tof/ kfl/Psf] lyof] . o;df ;+ljwfgnfO{ d"n sfg"gsf] ?kdf
:jLsf/ ul/Psf] lyof] .
 /fli6««o k~rfot gfds Ps ;bgfTds Joj:yflksf, !!@ hgf hgk|ltlglw / @* hgf >L % af6 dgf]gog x'g] u/L !$) hgf ;b:o /xg]
Joj:yf ul/Psf] .
 Gofofnosf] ;jf]{Rr txdf ;jf]{Rr cbfntsf] Joj:yf ul/Psf] .
 df}lns clwsf/sf] pNn]v t/ wf/f !& cg';f/ df}lns xsdfly aGb]h nufpg ;lsg] Joj:yf ul/Psf] .
 ;+j}wflgs c+ux?sf] Joj:yf ul/Psf] .
 juL{o ;+u7gsf] Joj:yf ul/Psf] .
 >L % n] rflxaS;]df /fo k/fdz{ lbg /fh;efsf] Joj:yf ul/Psf] .
 ;+ljwfgsf] ;+zf]wg ug]{ clwsf/ >L % df lglxt /x]sf] .
/fhtGqfTds zf;g k|0ffnLnfO{ alnof] agfpg] clek|fo /x]sf] of] ;+ljwfgnfO{ tLg k6s ;+zf]wg ul/Psf] lyof] . g]kfnsf] ;+j}wflgs Oltxf;df
;aeGbf nfdf] ;do;Dd sfod /x]sf] of] ;+ljwfgn] lzz' cj:yfsf] k|hftGqsf] 3fF6L /]6L lg/+s'z k~rfotL Joj:yfsf] cEof; u/fof] tfklg o;
;+ljwfgdf ;+j}wflgs lgsfosf] Joj:yf, df}lns xs clwsf/ / Gofokflnsf] Joj:yf cflbnfO{ ;sf/fTds ?kdf g} lng'kg]{ x'G5 .

g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& M


lj=;++= @)$^ sf] hgcfGbf]ngsf] ;kmntf;Fu;Fu} ablnbf] kl/l:ylt cg';f/ ;+ljwfg lgdf{0f ug{ ;jf]{Rr cbfntsf tTsfnLg GofofwL;
ljZjgfyk|;fb pkfWofosf] cWoIftfdf ;+ljwfg ;'emfj cfof]u u7g ul/Psf] lyof] . pQm ;'emfj cfof]un] lbPsf] d:of}bfnfO{ tTsfnLg k| wfgdGqL >L
s[i0fk|;fb e§/fO{ dlGqd08nsf] l;kmfl/; cg';f/ @)$& ;fn sflt{s @# ut] tTsfnLg /fhf >L % jL/]Gb|af6 g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& sf]
3f]if0ff ul/Psf] lyof] . o; ;+ljwfgsf k|d'v ljz]iftfx?
 ;+j}wflgs /fhtGq, ax'bnLo k|hftGq, sfg"gsf] zf;g, :jtGq Gofokflnsf, ;+;bLo Joj:yf, cfjflws lgjf{rg, aflnu dtflwsf/ h:tf
ljifo ckl/jt{gLo ?kdf ;+ljwfgsf] k|:tfjgfdfg g} ;d]l6Psf] .
 ;+j}wflgs /fhtGqsf] Joj:yf ul/Psf] .
 klxnf] k6s ;+ljwfgdf hgtfnfO{ ;fj{ef}d;Qf ;DkGg pNn]v ul/Psf] .
 df}lns tyf dfgj clwsf/sf] k|Tofe"lt ul/Psf] . ljleGg df}lns xssf] Joj:yf ul/Psf] . ;"rgfsf] clwsf/nfO{ klg df}lns xssf] ?kdf
:jLsf/ ul/Psf] .
 @)% ;b:oLo k|ltlglw;ef / ^) ;b:oLo /fli6««o ;ef u/L b'O{ ;bgfTds ljwflosfsf] Joj:yf ul/Psf] .
 Goflos ;jf]{Rrtfsf] l;4fGt cjnDag ul/Psf] . ;jf]{Rr, k'g/fj]bg / lhNnf cbfnt u/L tLt txsf] cbfntsf] Joj:yf ul/Psf] .
GofokflnsfnfO{ Goflos k'g/fjnf]sg (Judicial Review) sf] clwsf/ lbOPsf] .
 zlQm k[ysLs/0f / zlQm ;Gt'ng tyf lgoGq0fsf] cjwf/0ffsf] cjnDag ul/Psf] .
 k|ltlglw;efsf] b'O{ ltxfO{ ax'dtaf6 ;+ljwfg ;+zf]wg x'g] k|fjwfg /flvPsf] .
 /fhg}lts bnx?nfO{ k|ltjGw nufpg gkfOg] Joj:yf ul/Psf] .
of] ;+ljwfgsf k|fjwfgx? cfbz{ k|hftGqnfO{ ;+:yfut ug]{ vfnsf eP klg ;+ljwfgn] kl/sNkgf u/] em}+ ;'b[9 / :yfoL ;/sf/sf] cEof; x'g ;s]g .
of] ;+ljwfg nfu" ePsf] !% jif{df ;/sf/ klg !% j6f g} u7g eP . lj=;++= @)%@ ;fnaf6 b]zdf cu|ufdL kl/jt{gsf nflu z'? ePsf] ;z:q åGå
rs{b} uPkl5 k|ltlglw;ef lj36g u/L lgjf{rgsf] ldlt 3f]if0ff ul/P tfklg ;dodf lgjf{rg x'g g;s]kl5 ;+j}wflgs ;+s6 a9\b} uof] / hgtfdf
g}/fZotf 5fpFb} uof] . o:t} df}sfsf] kmfObf p7fpb} /fhf jL/]Gb|sf] j+z gf; ePkl5 g]kfnsf] /fhl;+xfzgdf lj/fhdfg x'g k'u]sf /fhf 1fg]Gb|n]
zf;g ;Qf cfˆgf] xftdf lnO{ bnx?nfO{ lgif]w ug{ yfn]kl5 tTsfnLg & /fhgLlts bn / ljb|fxL g]=s=kf= dfcf]jfbLaLr ;xsfo{ x'g uO{ b]zdf
hgcfGbf]ng @ rs{g uPkl5 o;sf] lg/Gt/tfdf ;+s6 pTkGg ePsf] b]lvG5 .

g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#


@)^@÷)^# ;fnsf] hgcfGbf]ng ;kmn ePkl5 ablnbf]+ kl/l:ylt cg';f/ ;+ljwfg lgdf{0f ug{ lj=;++= @)^# ;fn c;f/ @ ut] ;/sf/ dfcf]jfbL
jftf{6f]nLsf] cfof]hgfdf ;ft /fhgLlts bn / g]=s=kf= dfcf]jfbL aLr pRr :t/Lo jftf{ ;DkGg ePkl5 ;f]xL lbg ;jf]{Rr cbfntsf k"j{ GofofwL;
>L nId0fk|;fb cof{nsf] ;+of]hsTjdf !% lbgleq ;/sf/ dfcf]jfbL jftf{ 6f]nL ;dIf d:of}bf k]z ug]{ u/L cGtl/d ;+ljwfgsf] d:of}bf ;ldlt u7g
ul/of] . k'g:yf{lkt k|ltlglw;efåf/f @)^# ;fn df3 ! ut] hf/L u/L ;f]xL lbg pQm ;+ljwfg adf]lhd ul7t Joj:yflksf ;+;baf6 cg'df]b g
ul/Psf] g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# sf k|d'v ljz]iftfx? M
 g]kfnsf] ;+j}wflgs Oltxf;df klxnf] k6s hgtfsf] tkm{af6 hgtfsf k|ltlglwåf/f hf/L ul/Psf] ;+ljwfg .
 sfo{kflnsf / Joj:yflksf b'j} /fhgLlts ;xdltsf cfwf/df ;~rfng x'g] k|fjwfg . o;n] ubf{ of] ;+ljwfg /fhgLlts ;xdltsf] b:tfj]h
h:tf] b]lvPsf] .

84
The Handouts / Science & Technology
 b]zdf ljBdfg juL{o, hftLo, n}+lus , If]qLo ;d:ofx?sf] ;dfwfg ug{ /fHosf] s]lGb|s[t / PsfTds 9fFrfsf] k'g;+/rgf ul/g] s'/f pNn]v
ul/Psf] .
 ;dfj]zL nf]stGqsf] dfGotfnfO{ cfTdf;ft ul/Psf] . o; qmddf g]kfnsf ;a} efiffnfO{ /fi6«« efiff dflgPsf], ljleGg ;fF:s[lts, ;fdflhs
xs clwsf/sf] k|Tofe"lt ul/Psf] .
 ;fj{ef}d;Qf / /fhsLo;Qf b'j} g]kfnL hgtfdf lglxt /x]sf] s'/f ;+ljwfgdf g} pNn]v ul/Psf] .
 sfo{sf/L0fL clwsf/ k"0f{ ?kd dlGqkl/ifbdf lglxt /x]sf] .
 df}lns xsx?df lj:tf/ ul/Psf] . ;fljsdf !@ j6f df}lns xsx?sf] pNn]v ePsf]df o; ;+ljwfgdf @! j6f df}lns xsx?sf] Joj:yf
ul/Psf] .
 g]kfnnfO{ wd{ lg/k]If d'n's (Secular State) sf ?kdf 3f]if0ff ul/Psf] .
 /fHosf] gLlt / lgb]{zs l;4fGtsf] ;fy;fy} klxnf] k6s ;+ljwfgdf g} /fHosf] bfloTj ;d]t pNn]v ul/Psf] .
 /fli6««o dfgj clwsf/ cfof]unfO{ ;+j}wflgs lgsfosf] dfGotf k|bfg ul/Psf] .
 /fli6««o dxTjsf ljifodf hgdt ;+u|x ug{ ;lsg] Joj:yf ul/Psf] .
 ;jf]{Rr cbfntsf GofofwL;, /fhb"t, ;+j}wflgs lgsfosf] kbflwsf/L nflu l;kmfl/; ul/Psf JolQmx?sf] lgo'lQm k"j{ ;+;bLo ;'g'jfO{
ug'{kg]{ Joj:yf ul/Psf] .
 ;+ljwfgsf] rf}yf] ;+zf]wg;Fu} g]kfnaf6 /fhtGqsf] ljlwjt cGTo u/L ;+3Lo nf]stflGqs u0ftGqfTds /fHo ePsf] 3f]if0ff ul/Psf]
 k|f/Dedf /fhg}lts ;xdltdf hf]8 lbOPsf]df ljleGg ;dodf ;+ljwfgsf] ;+zf]wg u/L ax'dtLo k|0ffnLtkm{ nluPsf] .

g]kfnsf] ;+ljwfg - @)&@_


lj=;+= @)&@ ;fn efb| #) ut] ;+ljwfg;efsf] b'O{ ltxfO{ ax'dtn] kfl/t eO{ @)&@ ;fn c;f]h # ut] tTsfnLg /fi6«klt /fdj/0f ofbjn] of]
;+ljwfgsf] 3f]if0ff u/]sf x'g\ .
g]kfnsf] jt{dfg ;+ljwfg (Present constitution of Nepal )
d"ne"t ljz]iftfx?, sfo{kflnsf, Joj:yflksf / Gofokflnsf
g]kfnsf] ;+ljwfg M

g]kfnsf] jt{dfg ;+ljwfg ;DaGwL ;fdfGo hfgsf/L


 g]kfnsf] ;+j}wflgs Oltxf;df ;ftf}+ lnlvt ;+ljwfg,
 ;+ljwfg;efaf6 lgld{t klxnf] ;+ljwfg
 jt{dfg ;+ljwfg ;+ljwfg;efaf6 kfl/t ldlt M @)&@ efb| #) - dtbfgdf ;xefuL %#@ -kIfdf %)& / ljkIfdf @% _ / cg'kl:yt ^^ _
 ;+ljwfgsf] d"n k|ltdf x:tfIf/ M c;f]h ! ut] - %#& hgfn]_
 ;+ljwfgsf] k|dfl0fs/0f M c;f]h ! ut] -tTsfnLg ;efd'v ;'jf; rGb| g]Djfª\af6_
 ;+ljwfg hf/L÷nfu" ldlt÷g]kfn /fhkqdf k|sflzt ldlt M @)&@ c;f]h # ut]
 klxnf] ;+zf]wg @)&@.!!.!^,

k|d'v ljz]iftf M
 efu #%, wf/f #)* / cg';"rL ( /x]sf]
 b]znfO{ PsfTds tyf s]lGb|s[t zf;g Joj:yfaf6 ;+3Lo zf;g k|0ffnLdf ?kfGt/0f ul/Psf] .
 ;+3Lo nf]stflGqs u0ftGq g]kfnsf] d"n ;+/rgfnfO{ ;+3, k|b]z / :yfgLo tx u/L tLg txdf ljefhg ul/Psf]
 ;++j}wflgs lgsfosf] ;+Vof lj:tf/ u/L !# k'¥ofOPsf] -clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u, dxfn]vf k/LIfs, nf]s;]jf cfof]u, lgjf{rg
cfof]u, /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u, /fli6«o k|fs[lts ;|f]t tyf ljQ cfof]u, /fli6«o dlxnf cfof]u, /fli6«o blnt cfof]u, /fli6«o ;dfj]zL
cfof]u, cflbjf;L hghflt cfof]u, dw]zL cfof]u, yf¿ cfof]u / d'l:nd cfof]u _
 df}lns xsx?df lj:tf/ ul/Psf] . ljutdf ;+j}wflgs pkrf/sf] xs ;lxt hDdf @! j6f df}lns xsx?sf] pNn]v ul/Psf]df gofF
;+ljwfgdf #! j6f k'¥ofOPsf] .
 ;+ljwfgdf df}lns xsx?sf] sfof{Gjogsf] nflu ;+ljwfg k|f/De ePsf] tLg jif{leq sfg"gL Joj:yf ug]{ s'/f pNn]v u/L df}lns xssf]
k|rngnfO{ ;'lglZrtf k|bfg ul/Psf]
 j+zh, c+lus[t, ;Ddfgfy{ gful/stfsf] Joj:yf - hGdsf] cfwf/sf] gful/stfsf] Joj:yf x6fOPsf], ;fy} ;fdflhs, ;fF:s[lt tyf cfly{s
clwsf/ k|of]u ug{ kfpg] u/L u}/ cfjf;Lo g]kfnL gful/stfsf] Joj:yf _
 !) pRr kb - /fi6klt, pk/fi6klt, k|wfgdGqL, k|wfgGofwL;, ;efd'v, /f=;=cWoIf, k|b]z k|d'v, d'Vo dGqL, k|b]z ;efd'v, ;'/Iff lgsfosf
k|d'v_ df lgo'Qm x'g'kg]{ j+zhsf] cfwf/df g]kfnsf] gful/s ePsf] x'g'kg]{ Joj:yf . oL afx]s cGo ;+j}wflgs lgsfosf] kbdf lgo'Qm x'g
j}jflxs c+lus[t gful/stf, tyf hGdsf] cfwf/sf] gful/stf kfPsfsf] xsdf % jif{ / c+uLs[t gful/stf kfPsfsf] xsdf !) jif{ Joltt
ePsf] x'g'kb{5 .
 ljleGg kbx? - k|wfgGofofwL;, ;jf]{Rrsf GofofwL;, Gofokl/ifbsf] ;b:o, ;+j}wflgs lgsfosf] k|d'v jf kbflwsf/L, /fhb't_ df lgo'lQm
x'g'k"j{ ;+;bLo ;'g'jfO{ x'g'kg]{ Joj:yf .
85
The Handouts / Science & Technology
 cjlzi6 clwsf/ ;F3df - cg;"rL % df ;F3sf], cg';"rL ^ df k|b]zsf], cg'';"rL & df ;F3 / k|b]zsf] ;femf, cg';"rL * df :yfgLo txsf]
tyf cg';"rL ( df ;F3, k|b]z / :yfgLo txsf] ;femf clwsf/sf] ;"rL pNn]v ul/Psf] ._
 k|ltlglw;ef ;b:osf]] pDd]bjf/ x'g @% jif{, /fli6o ;ef ;b:osf] pDd]bjf/ x'g #% jif{ / /fi6klt, pk/fi6klt kbsf] pDd]bjf/ tyf ;+j}wflg
lgsfosf] kbdf lgo'Qm x'g $% jif{ k'u]sf] x'g'kg]{ k|fjwfg /flvPsf] .
 k|ltlglw ;ef ;b:osf] kbfjlw % jif{sf] x'g], /fi6klt, pk/fi6kltsf] kbfjlw % jif{sf] x'g], ;+j}wflgs lgsfosf kbflwsf/Lsf] kbfjlw ^
jif{sf] x'g], k|wfg GofofwL;sf] kbfjlw ^ jif{sf] x'g] k|fjwfg .
 ;jf]{Rr cbfntdf @! hgf GofofwL; x'g], ;+j}wflgs Ohnf; ;jf]{Rr cbfnt dftxt /xg] / To;df k|wfg GofofwL;sf cltl/Qm cGo $ hgf
GofofwL; x'g] .
 ;+ljwfgdf klxnf] k6s gful/ssf st{Jox? klg pNn]v ul/Psf] . - wf/f $* df_
 ljutdf @@ j6f /fHosf gLltx? pNn]v ul/Psf]df gofF ;+ljwfgdf /fHosf gLltx?nfO{ !# j6f ;d"x (Cluster) df ljefhg u/L lj:t[tdf lbOPsf]
./fHosf lgb]{zs l;4fGt, gLlt / bfloTj sfof{Gjogsf ;DaGwdf u/]sf sfd / k|fKt pknlAw ;lxtsf] jflif{s k|ltj]bg g]kfn ;/sf/n] /fi6«klt ;dIf
k]z ug]{5 / /fi6«kltn] To:tf] k|ltj]bg k|wfgdGqL dfkm{t ;+3Lo ;+;b ;dIf k]z ug]{ Joj:yf . oL s'g} ljifo sfof{Gjog eP jf gePsf] ;DaGwdf s'g}
cbfntdf k|Zg p7fpg ;lsg] 5}g .
 ;+j}wflgs jf cf}krfl/s(Ceremonial) /fi6kltsf] Joj:yf . /fi6«klt / pk/fi6kltdWo] s'g} Ps km/s ln+u jf ;d'bfosf] x'g'kg]{ k|fjwfg /flvPsf]
.
 sfo{sf/L0fLsf] clwsf/ dlGqkl/ifbdf lglxt x'g] . ;+3Lo ;+;bsf ;b:odWo]af6 ;dfj]zL l;4fGt adf]lhd k|wfgdGqL ;lxt a9Ldf @% ;b:oLo
dlGqkl/ifb u7g ug'{kg]{ Joj:yf u/L dlGqkl/ifbsf] cfsf/ ;Lldt ul/Psf] . ;fy} ljutdf h:tf] lgjf{rgdf k/flht ePsf] JolQm dGqL kbdf lgo'lQmsf
nflu of]Uo gx'g] Joj:yf u/LPsf] .
 k|ltlglw ;ef / /fli6«o ;ef u/L b'O{ ;bgfTds Joj:yflksfsf] k|fjwfg /flvPsf] . k|ltlglw;ef @&% ;b:oLo -!^% k|ToIf lgjf{lrt / !!)
;dfg'kflts lgjf{rg k|0ffnLaf6 lgjf{lrt_ / /fli6«o ;ef %( ;b:oLo -k|To]s k|b]zaf6 * hgfsf] b/n] lgjf{lrt %^ hgf / /fi6kltaf6 dgf]gLt # hgf_
. Joj:yflksfdf ## k|ltzt dlxnfsf] k|ltlglwTj ;'lglZrt ul/Psf] .
 s]xL ;'wf/ ;lxt ljuts} ;+;bLo Joj:yfnfO{ lg/Gt/tf lbOPsf] . k|wfgdGqL lgo'Qm ePsf] klxnf] b'O{ jif{;Dd / Ps k6s /fv]sf] cljZjf;sf] k|:tfj
c;kmn ePsf] Ps jif{ leq cljZjf;sf] k|:tfj k]z ug{ g;lsg] tyf cljZjf;sf] k|:tfj k]z ubf{ k|wfgdGqLsf nflu k|:tfljt ;b:osf] gfd ;d]t
pNn]v ug'{kg]{ k|fjwfg /flvPsf] .
 :jtGq, lgikIf tyf ;Ifd Gofokflnsfsf] kl/sNkgf ul/Psf] . g]kfndf ;jf]{Rr cbfnt, pRr cbfnt / lhNnf cbfnt u/L tLg txsf cbfnt /xg]
Joj:yf ul/Psf] . ;jf]{Rr cbfnt leq g} Ps ;+j}wflgs Ohnf;sf] Joj:yf .
 k|b]zsf] sfo{sf/L0fL clwsf/ k|b]z dlGqkl/ifbdf x'g] . ;+3df /fi6kltn] ug]{ ls;Ldsf ;+j}wflgs jf cf}krfl/s sfo{ ug{ x/]s k|b]zdf g]kfn ;/sf/sf]
k|ltlglwsf] ?kdf k|b]z k|d'v lgo'lQm ul/g] .
 k|b]z Joj:yflksf Ps ;bgfTds x'g] . k|b]z ;efdf ^) k|ltzt k|ToIf lgjf{lrt / $) k|ltzt ;dfg'kflts lgjf{rg k|0ffnLaf6 lgjf{lrt xg] u/L ;DjlGwt
k|b]zaf6 k|ltlglw ;efdf klxnf] x'g] lgjf{lrt x'g] lgjf{rg k|0ffnL adf]lhd lgjf{lrt x'g] ;b:o ;+Vofsf] bf]Aa/ ;+Vofdf ;b:o /xg] .

yk ljz]iftf
 g]kfndf af]lng] ;a} dft[efiffx¿ /fi6«efiff x'g\] / b]jgfu/L lnlkdf n]lvg] g]kfnL efiff g]kfnsf] ;/sf/L sfdsfhsf] efiff x'g] .
 k|fb]lzs klxrfg ;lxtsf] Psn ;+3Lo gful/stfsf] Joj:yf ul/Psf] .
 ljleGg k|b]zdf lhNnfx? cg'';"rL $ df lbOPsf] . o; cg';f/ k|b]z g+= ! df !$, k|b]z g+= @ df *, k|b]z g+= # df !#, k|b]z g+= $ df !) /
cfwf, k|b]z g+=!! / b"O cfwf, k|b]z g+= !), k|b]z g+=& df ( lhNnf /flvPsf] . - gjnk/f;L / ?s'd nfO{ ljefhg ul/Psf] _
 ;+3Lo ;+;bdf ah]6 k]z ug'{kg]{ ;do h]7 !% ut] tf]lsPsf] . k|b]z / :yfgLo txn] ah]6 k]z ug]{ ;do ;+3Lo sfg"g adf]lhd x'g] dfq
elgPsf] .
 /fi6«kltsf] lgjf{rg ;+3Lo ;+;bsf ;b:o / k|b]z ;efsf ;b:o dtbftf /x]sf] lgjf{rs d08naf6 x'g]5 .
 b'O{ k6s /fi6«klt lgjf{lrt eO;s]sf] JolQm /fi6«kltsf] lgjf{rgdf pDd]bjf/ x'g ;Sg] 5}g .
 /fi6«klt / pk/fi6«kltsf] lgjf{rg km/s km/s ln+u jf ;d'bfosf] k|ltlglwTj x'g] u/L ug{' kg{] .
 /fi6«kltn] k|wfgdGqLsf] l;kmfl/;df ;+3Lo ;+;bsf] ;b:o gePsf] s'g} JolQmnfO{ dGqL kbdf lgo'Qm ug{ ;Sg]5 .t/ o;/L lgo'Qm dGqLn]
zkyu|x0f u/]sf] ldltn] 5 dxLgfleq ;+3Lo ;+;bsf] ;b:otf k|fKt ug'{ kg]{5 .
 k|wfgdGqL, pkk|wfgdGqL / dGqLn] /fi6«klt ;dIf tyf /fHodGqL / ;xfos dGqLn] k|wfgdGqL ;dIf cfkmgf]] sfo{ef/ ;DxfNg' cl3 ;+3Lo
sfg"g adf]lhd kb tyf uf]kgLotfsf] zky lng' kg]{ .
 k|ltlglw ;ef / /fli6«o ;ef gfdsf b'O{ ;bg ;lxtsf] Ps ;+3Lo Joj:yflksf x'g]5 h;nfO{ ;+3Lo ;+;b elgg]5 .
 k|b]z ;efsf ;b:o, ufpFkflnsfsf cWoIf / pkfWoIf tyf gu/kflnsfsf k|d'v / pkk|d'v /x]sf] lgjf{rsd08nåf/f ;+3Lo sfg"g adf]lhd
k|b]z ;efsf ;b:o, ufpFkflnsfsf cWoIf / pkfWoIf tyf gu/kflnsfsf k|d'v / pkk|d'vsf] dtsf] ef/ km/s x'g] u/L k|To]s k|b]zaf6
sDtLdf tLg hgf dlxnf, Ps hgf blnt / Ps hgf ckf+utf ePsf JolQm jf cNk;+Vos ;lxt cf7 hgf u/L] lgjf{l rt ul/g] .
 /fli6«o ;efsf ;b:ox¿sf] kbfjlw 5 jif{sf] x'g]5 . /fli6«o ;efsf Ps ltxfO ;b:osf] kbfjlw k|To]s b'O{ jif{df ;dfKt x'g]5 .
 ;+ljwfg adf]lhd GofofwLzsf] lgo'lQm, ;?jf, cg'zf;g ;DaGwL sf/afxL, avf{;L / Gofo k|zf;g ;DaGwL cGo ljifosf] l;kmfl/; ug{ jf
k/fdz{ lbg Pp6f Gofo kl/ifb /xg]5, h;df b]xfo adf]lhdsf cWoIf / ;b:ox¿ /xg]5g\ M–
86
The Handouts / Science & Technology
-s_ k|wfg GofofwLz –cWoIf
-v_ ;+3Lo sfg"g tyf Gofo dGqL –;b:o
-u_ ;jf]{Rr cbfntsf jl/i7td GofofwLz Ps hgf – ;b:o
-3_ /fi6«kltn] k|wfgdGqLsf] l;kmfl/;df lgo'Qm u/]sf]Ps hgf sfg"gljb\ –;b:o
-ª_ g]kfn af/ P;f]l;Pzgsf] l;kmfl/;df /fi6«kltåf/flgo'Qm sDtLdf aL; jif{sf] cg'ej k|fKt jl/i7clwjQmf jf clwjQmf – ;b:o
 g]kfn ;/sf/n] sfg"g adf]lhd ;+3Lo Gofo ;]jfsf] /fhkqf+lst kbdf lgo'lQm, ;?jf, a9'jf ubf{ jf To:tf] kbdf axfn /x]sf] s'g}
sd{rf/LnfO{ ljefuLo ;hfo ubf{ Gofo ;]jf cfof]usf] l;kmfl/; adf]lhd ug]{5 Gofo ;]jf cfof]udf b]xfo adf]lhdsf cWoIf / ;b:ox¿
x'g]5g\ M–
-s_ k|wfg GofofwLz –cWoIf -v_ ;+3Lo sfg"g tyf Gofo dGqL –;b:o
-u_ ;jf]{Rr cbfntsf] jl/i7td GofofwLz –;b:o -3_ nf]s ;]jf cfof]usf] cWoIf –;b:o
-ª_ dxfGofoflwjQmf –;b:o.
 g]kfnsf] ;du| /fli6«o lxt, ;'/Iff / k|lt/Iff ;DaGwL gLlt th'{df ug{ tyf g]kfnL ;]gfsf] kl/rfng jf lgoGq0f ug{sf nflu g]kfn ;/sf/,
dlGqkl/ifbnfO{ l;kmfl/; ug{ b]xfo adf]lhdsf cWoIf / ;b:ox¿ /x]sf] Ps /fli6«o ;'/Iff kl/ifb /xg]5 M–
-s_ k|wfgdGqL – cWoIf -v_ g]kfn ;/sf/sf] /Iff dGqL – ;b:o
-u_ g]kfn ;/sf/sf] u[x dGqL – ;b:o -3_ g]kfn ;/sf/sf] k//fi6« dGqL – ;b:o
-ª_ g]kfn ;/sf/sf] cy{ dGqL – ;b:o -r_ g]kfn ;/sf/sf] d'Vo ;lrj – ;b:o
-5_ k|wfg ;]gfklt, g]kfnL ;]gf – ;b:o
-@_ /Iff dGqfnosf] ;lrjn] /fli6«o ;'/Iff kl/ifbsf] ;b:o–;lrj eO{ sfd ug]{5 .
 g]kfnsf] ;fj{ef}ldstf, ef}uf]lns cv08tf, :jfwLgtf / hgtfdf lglxt ;fj{ef}d;Qfsf] k|lts"n x'g] u/L of] ;+ljwfg ;+zf]wg ug{ ;lsg] 5}g
.
 ;lGw jf ;Demf}tf ug]{ clwsf/ ;+3df lglxt /xg]5 .
 ;+ljwfg adf]lhd k|wfg GofofwLz / ;+j}wflgs lgsfosf k|d'v / kbflwsf/Lx¿sf] lgo'lQmsf] l;kmfl/; ug{ b]xfo adf]lhdsf cWoIf /
;b:o /x]sf] Ps ;+j}wflgs kl/ifb /xg]5 M–
-s_ k|wfgdGqL –cWoIf -v_ k|wfg GofofwLz –;b:o
-u_ k|ltlglw ;efsf] ;efd'v –;b:o -3_ /fli6«o ;efsf] cWoIf –;b:o
-ª_ k|ltlglw ;efsf] ljkIfL bnsf] g]tf –;b:o -r_ k|ltlglw ;efsf] pk;efd'v –;b:o
 ;+3Lo ;+;bsf ;b:o / k|b]z ;efsf ;b:osf] lgjf{rg ug]{ k|of]hgsf nflu lgjf{rg If]q lgwf{/0f ug{ g]kfn ;/sf/n]] b] xfosf cWoIf /
;b:o /x]sf] Ps lgjf{rg If]q lgwf{/0f cfof]usf] u7g ug{ ;Sg]5 M–
-s_ ;jf{]Rr cbfntsf] ;]jflgj[Q GofofwLz –cWoIf -v_ e"uf]nljb Ps hgf – ;b:o
-u_ ;dfhzf:qL jf dfgjzf:qL Ps hgf – ;b:o -3_ k|zf;gljb jf sfg"gljb Ps hgf – ;b:o
-ª_ g]kfn ;/sf/sf] ljlzi6 >]0fLsf] clws[t –;b:o ;lrj
 ;+j}wflgs lgsfosf k|d'v / kbflwsf/L ;+3Lo ;+;bk|lt pQ/bfoL / hjfkmb]xL /xg' kg]{5 . k|ltlglw ;efsf ;ldltn] /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]u afx]ssf cGo ;+j}wflgs lgsfosf] k|ltj]bg nufotsf sfd sf/afxLsf] cg'udg / d"Nof+sg u/L cfjZos lgb]{zg jf /fo ;Nnfx
lbg ;Sg]5 .
 ;+ljwfg adf]lhdsf ;+j}wflgs lgsfon] cfk"mn] u/]sf] sfd sf/afxLsf] jflif{s k|ltj]bg /fi6«klt ;dIf k]z ug{]5 / /fi6«kltn] k|wfgdGqL
dfkm{t To:tf] k|ltj]bg ;+3Lo ;+;b ;dIf k]z ug{ nufpg]5 .
g]kfnsf] ;+ljwfgdf sfo{kflnsf, Joj:yflksf / Gofokflnsf ;DaGwL Joj:yf
sfo{kflnsf M
ax'njfbdf cfwfl/t ax'bnLo k|lt:kwf{Tds ;+3Lo nf]stflGqs u0ftGqfTds ;+;bLo zf;g k|0ffnLsf] cjnDag ul/Psf] . g]kfnsf] sfo{sf/L0fL
clwsf/ ;+ljwfg / sfg"g adf]lhd dlGqkl/ifbdf lglxt x'g] tyf g]kfnsf] zf;g Joj:yfsf] ;fdfGo lgb]{zg, lgoGq0f / ;~rfng ug]{ cleef/f
dlGqkl/ifbdf /x]sf] . sfo{kflnsf ;DaGwL cGo Joj:yf lgDg a'Fbfx?df pNn]v ug{ ;lsG5 M

sfo{kflnsfsf] u7g M
 /fi6«kltn] k|ltlglw ;efdf ax'dt k|fKt ;+;bLo bnsf] g]tfnfO{ k|wfgdGqL lgo'Qm ug]{ / lghsf] cWoIftfdf dlGqkl/ifbsf] u7g
x'g] .
 k|ltlglw ;efdf s'g} klg bnsf] :ki6 ax'dt g/x]sf] cj:yfdf k|ltlglw ;efdf k|ltlglwTj ug]{ b'O{ jf b'O{ eGbf a9L bnx¿sf]
;dy{gdf ax'dt k|fKt ug{ ;Sg] k|ltlglw ;efsf] ;b:onfO{ /fi6«kltn] k|wfgdGqL lgo'Qm ug]{ t/ k|ltlglw ;efsf] lgjf{rgsf]
clGtd kl/0ffd 3f]if0ff ePsf] ldltn] tL; lbgleq o; k|fjwfg adf]lhd k|wfgdGqL lgo'lQm x'g ;Sg] cj:yf gePdf jf To;/L
lgo'Qm k|wfgdGqLn] ljZjf;sf] dt k|fKt ug{ g;s]df /fi6«kltn] k|ltlglw ;efdf ;a}eGbf a9L ;b:ox¿ ePsf] bnsf] ;+;bLo
bnsf] g]tfnfO{ k|wfgdGqL lgo'Qm ug]{5 . o;/L lgo'Qm k|wfgdGqLn] To;/L lgo'Qm ePsf] ldltn] tL; lbgleq k|ltlglw ;efaf6
ljZjf;sf] dt k|fKt ug'{ kg]{5 .
 ;a}eGbf a9L ;b:ox¿ ePsf] bnsf] ;+;bLo bnsf] g]tfnfO{ k|wfgdGqL lgo'Qm ul/Psf] cj:yfdf lghn] #) lbgleq ljZjf;sf]
dt k|fKt ug{ g;s]df s'g} klg ;b:on] k|ltlglw ;efdf ljZjf;sf] dt k|fKt ug{ ;Sg] cfwf/ k|:t't u/]df /fi6«kltn] To:tf]
87
The Handouts / Science & Technology
;b:onfO{ k|wfgdGqL lgo'Qm ug{] / lghn] klg #) lbgleq ljZjf;sf] dt k|fKt ug'{ kg]{5 . ljZjf;sf] dt k|fKt ug{ g;s]df jf
k|wfgdGqL lgo'Qm x'g g;s]df k|wfgdGqLsf] l;kmfl/;df /fi6«kltn] k|ltlglw ;ef lj36g u/L 5 dxLgfleq csf]{ k|ltlglw
;efsf] lgjf{rg ;DkGg x'g] u/L lgjf{rgsf] ldlt tf]Sg]5 .

sfo{kflnsf ;DjGwL cGo ljz]iftfx? M


 /fi6«kltn] k|wfgdGqLsf] l;kmfl/;df ;+3Lo ;+;bsf ;b:odWo]af6 ;dfj]zL l;4fGt adf]lhd k|wfgdGqL ;lxt a9Ldf kRrL;
hgf dGqL /x]sf] dlGqkl/ifb u7g ug]{5 .
 k|wfgdGqL / dGqL ;fd"lxs ¿kdf ;+3Lo ;+;bk|lt pQ/bfoL x'g]5g\ / dGqL cfˆgf] dGqfnosf] sfdsf nflu JolQmut ¿kdf
k|wfgdGqL / ;+3Lo ;+;bk|lt pQ/bfoL x'g]5g\ .
 ;+3Lo ;+;bsf] ;b:o gePsf] JolQm klg dGqL x'g ;Sg] t/ lghn] ^ dlxgfleq ;+3Lo ;+;bsf] ;b:otf k|fKt ug'{kg]{ .
 tTsfn sfod /x]sf] k|ltlglw ;efsf] lgjf{rgdf k/flht ePsf] JolQm To:tf] k|ltlglw ;efsf] sfo{sfndf dGqL kbdf lgo'lQmsf
nflu of]Uo gx'g] k|fjwfg /x]sf] .
 k|wfgdGqLn] b]xfosf ljifox¿df /fi6«kltnfO{ hfgsf/L u/fpg] M–
-s_ dlGqkl/ifbsf lg0f{o,
-v_ ;+3Lo ;+;bdf k]z ul/g] ljw]os,
-u_ v08 -s_ / -v_ df plNnlvt ljifodf /fi6«kltn] hfgsf/L dfu]sf] cGo cfjZos ljj/0f, /
-3_ g]kfnsf] ;d;fdlos kl/l:ylt / j}b]lzs ;DaGwsf ljifo .
 g]kfn ;/sf/af6 :jLs[t lgodfjnL adf]lhd g]kfn ;/sf/sf] sfo{ ljefhg / sfo{ ;Dkfbg x'g] / lgodfjnLsf] kfng eof] jf
ePg eGg] k|Zg s'g} cbfntdf p7fpg g;lsg] .
Joj:yflksf M k|ltlglw ;ef / /fli6«o ;ef u/L b'O{ ;bgfTds Ps ;+3Lo Joj:yflksf x'g] h;nfO{ ;+3Lo ;+;b elgg] . k|ltlglw ;ef / /fli6«o ;ef
u/L ;+3Lo ;+;b ##$ ;b:oLo x'g] .
Joj:yflksfsf] u7g M
-s_ k|ltlglw ;ef M
g]kfnnfO{ e"uf]n / hg;+Vofsf] cfwf/df sfod u/Lg] !^% If]qaf6 k|To]s lgjf{rg If]qaf6 Ps hgf /xg] u/L klxnf] x'g] lgjf{lrt x'g]
lgjf{rg k|0ffnL adf]lhd lgjf{lrt x'g] ;b:o !^%
;dfg'kflts lgjf{rg k|0ffnL adf]lhd lgjf{lrt x'g] ;b:o !!)
s'n hDdf @&%
-v_ /fli6«o ;ef M
k|b]z ;efsf ;b:o, ufpFkflnsfsf cWoIf / pkfWoIf tyf gu/kflnsfsf k|d'v / pkk|d'v /x]sf] lgjf{rs d08nåf/f ;+3Lo sfg"g adf]lhd k| b]z
;efsf ;b:o, ufpFkflnsfsf cWoIf / pkfWoIf tyf gu/kflnsfsf k|d'v / pkk|d'vsf] dtsf] ef/ km/s x'g] u/L k|To]s k|b]zaf6 sDtLdf tLg hgf
dlxnf, Ps hgf blnt / Ps hgf ckf+utf ePsf JolQm jf cNk;+Vos ;lxt cf7 hgf u/L] lgjf{lrt ;b:o %^
g]kfn ;/sf/sf] l;kmfl/;df /fi6«kltaf6 dgf]gLt sDtLdf Ps hgf dlxnf ;lxt #
s'n ;b:o %(

Joj:yflksf ;DaGwL yk ljz]iftfx? M


 ;dfg'kflts lgjf{rg k|0ffnL adf]lhd x'g] k|ltlglw ;efsf] lgjf{rgsf nflu /fhgLlts bnn] pDd]bjf/L lb+bf hg;+Vofsf]
cfwf/df dlxnf, blnt, cflbjf;L hghflt, v; cfo{, dw];L, yf¿, d'l:nd, lk5l8Psf] If]q ;d]taf6 aGb ;"rLsf cfwf/df
k|ltlglwTj u/fpg] Joj:yf ;+3Lo sfg"g adf]lhd x'g] .
 /fhgLlts bnn] pDd]bjf/L lb+bf ckf+utf ePsf] JolQmsf] ;d]t k|ltlglwTj x'g] Joj:yf ug{' kg{] .
 cfjZos of]Uotf k'u]sf] JolQm ;+3Lo sfg"gsf] cwLgdf /xL s'g} klg lgjf{rg If]qaf6 pDd]bjf/ x'g kfpg] t/ Pp6} JolQm
PseGbf a9L lgjf{rg If]qdf Ps} k6s pDd]bjf/ x'g gkfpg] .
 ;+3Lo ;+;bdf k|ltlglwTj ug]{ k|To]s /fhgLlts bnaf6 slDtdf Ps ltxfO{ dlxnf lgjf{lrt x'g' kg]{ . k|ltlglw ;efsf] k|ToIf
lgjf{rg tyf /fli6«o ;efsf] lgjf{rdf lgjf{lrt sd ePsf] cj:yfdf s'n ;b:o Ps ltxfO{ k'Ug] u/L ;dfg'kflts k4ltaf6
lgjf{lrt ug'{kg]{ .
 k|ltlglw ;efsf] sfo{sfn % jif{sf] / /fli6«o ;efsf] sfo{sfn ^ jif{sf] x'g] .
 ;b:osf nflu cof]Uotf ;DaGwL lg0f{o ;jf]{Rr cbfntsf] ;+j}wflgs Ohnf;n] ug]{ .
 k|ltlglw ;efsf] ;efd'v / pk;efd'vdWo] Ps hgf tyf /fli6«o ;efsf] cWoIf / pkfWoIfdWo] Ps hgf dlxnf x'g'kg]{ k|fjwfg
/flvPsf] . ;fy} ;efd'v / pk;efd'v km/s km/s bnsf] x''g'kg]{ .
 clwj]zgsf] cfJxfg / cGTo /fi6kltaf6 x'g] .
 k|wfgdGqL lgo'Qm ePsf] klxnf] b'O{ jif{;Dd / Ps k6s /fv]sf] cljZjf;sf] k|:tfj c;kmn ePsf] Ps jif{ leq cljZjf;sf]
k|:tfj k]z ug{ g;lsg] tyf cljZjf;sf] k|:tfj k]z ubf{ k|wfgdGqLsf nflu k|:tfljt ;b:osf] gfd ;d]t pNn]v ug'{kg]{
k|fjwfg /flvPsf] .

88
The Handouts / Science & Technology
 /fi6«klt, pk/fi6«klt, ;jf]{Rr cbfntsf GofofwL;, ;+j}wflgs lgsfosf kbflwsf/LnfO{ dxfcleof]u nufO{ b'O{ ltxfO{ ax'dtn]
kfl/t u/L kbd'Qm ug{ ;lsg] .
 cfˆgf] sfd sf/jfxLdf ;+;b ljz]ifflwsf/ ;DkGg x'g] .
Gofokflnsf M
zlQm k[ysLs/0f / ;Gt'ng tyf lgoGq0fsf] l;4fGt adf]lhd Gofo ;DaGwL clwsf/ cbfnt tyf Goflos lgsfoaf6 x'g] / d'2f dfldnfsf] /f]xdf
cbfntn] lbPsf] cfb]z jf lg0f{osf] ;a}n] kfng ug'{ kg]{ k|fjwfg /x]sf] .
Gofokflnsf ;DaGwL yk ljz]iftfx? M
 g]kfndf ;jf]{Rr cbfnt, pRr cbfnt / lhNnf cbfnt u/L tLg txsf cbfntx? /xg] k|fjwfg /x]sf] 5 .
 ;+ljwfgdf cGoyf Joj:yf ePsf]df afx]s ;a} cbfnt / Goflos lgsfox¿ ;jf]{Rr cbfnt dftxt /xg] . ;+ljwfg / sfg"gsf]
JofVof ug{] clGtd clwsf/ ;jf{]Rr cbfntnfO{ x'g] .
 ;jf{]Rr cbfntdf g]kfnsf] k|wfg GofofwLzsf cltl/Qm a9Ldf aL; hgf GofofwLz /xg] .
 ;+j}wflgs kl/ifbsf] l;kmfl/;df k|wfg GofofwLzsf] / Gofo kl/ifbsf] l;kmfl/;df ;jf{]Rr cbfntsf cGo GofofwLzsf] lgo'lQm
/fi6«kltaf6 x'g] .
 ;+ljwfg;Fu aflemg] u/L s'g} sfg"g agfOPdf To:tf] sfg"gnfO{ ab/ 3f]lift ug{ ;Sg] clwsf/ ;jf]{Rr cbfntdf x'g] .
 ;jf{]Rr cbfntdf Ps ;+j}wflgs Ohnf; /xg] . To:tf] Ohnf;df k|wfg GofofwLz / Gofo kl/ifbsf] l;kmfl/;df k|wfg
GofofwLzn] tf]s]sf cGo rf/ hgf GofofwLz /xg] Joj:yf .
 ;jf]{Rr cbfnt, Gofo kl/ifb / Gofo ;]jf cfof]un] k|To]s jif{ cfˆgf] jflif{s k|ltj]bg /fi6«klt ;dIf k]z ug]{5 / /fi6«kltn]
To:tf] k|ltj]bg k|wfgdGqL dfkm{t ;+3Lo ;+;b ;dIf k]z ug{] k|fjwfg /x]sf] .
 Ps jif{ eGbf a9L s}b ;hfo x'g] kmf}hbf/L s;"/ ;DaGwL d'2f cbfnt jf ljlzi6Ls[t cbfnt jf ;}lgs cbfnt jf Goflos
lgsfo afx]s cGo lgsfosf] clwsf/ If]qdf gkg]{ .
 ;+ljwfg adf]lhd GofofwLzsf] lgo'lQm, ;?jf, cg'zf;g ;DaGwL sf/afxL, avf{;L / Gofo k|zf;g ;DaGwL cGo ljifosf]
l;kmfl/; ug{ jf k/fdz{ lbg k|wfg GofofwL;sf] cWoIftfdf Pp6f Gofo kl/ifb /xg] ;+j}wflgs Joj:yf .
 g]kfn ;/sf/n] sfg"g adf]lhd ;+3Lo Gofo ;]jfsf] /fhkqf+lst kbdf lgo'lQm, ;?jf, a9'jf ubf{ jf To:tf] kbdf axfn /x]sf]
s'g} sd{rf/LnfO{ ljefuLo ;hfo ubf{ k|wfg GofofwL;sf] cWoIftfsf] Gofo ;]jf cfof]usf] l;kmfl/; adf]lhd ug]{ .

89
The Handouts / Science & Technology

a|df08 ;DaGwL hfgsf/L


;f}o{d08n M ;"o{, u|x, pku|x, lzz'u|x, pNsf, w"ds]t'÷ k'R5|]tf/fx?, cflb .

a|df08sf] kl/ro M
 cfsfzdf /x]sf ;Dk"0f{ tf/f, u|x, pku|x, tf/fk'~hx?, tf/fd08nx? tyf gIfqx?sf] ;d"xnfO{ a|df08 elgG5 .
 a|df08sf] cWoog ug]{ zf:qnfO{ a|df08zf:q (Cosmology) elgG5 .
 cfsfzLo lk098x?sf] af/]df cWoog ug]{ zf:qnfO{ vuf]n zf:q (Astronomy) elgG5 .
 a]bdf "a|df08sf] g t cflb 5 gt cGTo g} 5" elgPsf] 5 .
 a|df08 k+rtTj - k[YjL, hn, t]h, jfo' / cfsfz_ ldn]/ ag]sf] 5 .
tf/fk'~h (Galaxy):
 a|df08df /x]sf nfvf}+ s/f]8f}+ tf/fx?sf] ljzfn ;d"xnfO{ tf/fk'~h (Galaxy) elgG5 .
 a|df08df ! vj{ tf/fk'~hx? /x]sf 5g\ . h:t}M Milk-way Galaxy, Andromeda Galaxy etc.
 tf/fk'~hx? tLg k|sf/sf x'G5g\ . tL x'g\ M c08fsf/ (Oval), :kfO/n (Spiral) / clgoldt (Irregular).

cfsfzu+uf tf/fk'~h (Milky Galaxy):


 ;f}o{ d08n /x]sf] tf/fk'~h g} Milky Way Galaxy xf] .
 o; tf/fk'~hdf ! vj{ tf/fx? /x]sf 5g\ .
 o;sf] df]6fO{ !) xhf/ k|sf; aif{ /x]sf] 5 . o;sf] s]Gb| ;"o{af6 #) xhf/ k|sf; aif{ 6f9f /x]sf] 5 .
 ;"o{nfO{ cfsfzu+uf tf/fk'~hsf] s]Gb| jl/kl/ kl/qmdf ug{ @% s/f]8 aif{ nfU5 . of] ;donfO{ sl:d;s aif{ (Cosmic
Year) elgG5 .

vuf]lno b"/L ;DaGwL PsfOx? M


 cfsf;df /x]sf vuf]lno lk08x? aLrsf] b"/LnfO{ P:6«f]gf]ldsn b"/L elgG5 . o;nfO{ k|sf; aif{, P:6«f]gf]ldsn PsfO{ /
kf;]{s PsfOdf gflkG5 .
 k|sf; jif{ (Light Year): Eofs'ddf k|sf;n] Ps jif{df kf/ ug]{ b"/LnfO{ k|sf; jif{ elgG5 . Ps k|sf; jif{df
sl/a (% vj{ lsnf]ld6/ b"/L x'G5 . k|sf;n] Ps ;]s]08df # nfv lsnf] ld6/ b"/L kf/ u5{ .
 P:6«f]gf]ldsn PsfO{ (Astronomical Unit):;"o{ / k[YjLlarsf] cf};t b"/LnfO{ P:6«f]gf]ldsn PsfO{ elgG5 . !
P:6«f]gf]ldsn PsfO{ a/fa/ ! v/a %) c/a (1.5x1011) dL6/ b"/L x'G5 .
 kf;]{s (Parsec):vuf]lno lk08x?larsf] b'/LnfO{ dfkg ug{sf nflu k|of]udf Nofpg ;lsg] k|sf;aif{ eGbf klg 7'nf]
PsfOnfO{ kf;]{s elgG5 . ! kf;]{s a/fa/ #=@^ k|sf; aif{ x'G5 .

;f}o{d08n (Solar System):


 ;"o{nfO{ s]Gb| ljGb' agfO{ cfˆgf] cIfdf Pp6} lbzfdf 3\Dg] ljleGg u|x, pku|x, lzz'u|x, [pNsf, w"ds]t", k'5|]tf/f cflbsf]
;d"xnfO{ ;f}o{d08n elgG5 . o;nfO{ ;f}o{ kl/jf/ klg elgG5 .
 ;f}o{ d08nsf] pTklt ;DaGwL l;4fGtx? M
o g]a'n/ jf Uofl;o l;4fGt (Nebular Hypothesis): ODofGo'jn sfG6
o Hjf/Lo l;4fGt (Tidal Theory) : lhG; P08 h]kml/h
o w"nLo s0fsf] l;4fGt (Dust Hypothesis) : c6f] l:dy
o ;f}o{ d08nsf] pTklt ljzfn Uof;Lo lgxf/Lsfaf6 ePsf] eGg] kQf nufpg] — n]Kn;
 k[YjLsf] pTklt ;f}o{d08naf6 ePsf] kQf nufpg] — akmg

;'o{ (The Sun):


 ;f}o{ kl/jf/sf] s]Gb|df /x]sf] dem\of}nf cfsf/sf] rlDsnf] tf/f xf] .
90
The Handouts / Science & Technology
 ;"o{sf] ghLs / ;a}eGbf 6f9f ;fgf u|x? 5g\ eg] aLrdf dem\of}nf / 7"nf u|x 5g\ .
 o;sf] lk08 ;a} u|xx?sf] ;+o'Qm lk08eGbf nueu &$) u'0ff a9L 5 .
 of] k[YjLeGbf !)( u'0ff 7"nf], k[YjLeGbf # nfv ## xhf/ u'0ff ux|f}+, k[YjLeGbf @* u'0ff a9L cfsif{0f zlQm ePsf] 5

 ;"o{n] ;f}o{d08nsf] ((Ü ef/ cf]u6]sf] 5 .
 o;sf] cf};t Aof; 13,48,446 Km /x]sf] 5 .
 k[YjLaf6 o;sf] b"/L !$ s/f]8 ** nfv ls=dL= jf ( s/f]8 #) nfv dfOn /x]sf] 5 .
 k[YjLaf6 ;"o{sf] clwstd\ b"/L 15.2 s/f]8 km. h'nfO $ / Go"gtd\ 14.70 s/f]8 km. जनवरी 3 मा हुन्छ ।
 o;sf] ;fk]lIft 3gTj !=$! /x]sf] 5 . ;"o{df !# nfv a6f k[YjLx? c6\g ;S5g\ .
 ;f}o{ atf;sf] a]u sl/a %)) ls=dL= k|lt ;]s]08 /x]sf] x'G5 .
 o;sf] agfa6 &)Ü xfO8«f]hg Uof;, @*Ü lxlnod, @Ü cGo Uof;x? h:t}M clS;hg, cfO/g, sfj{g, cfO6«f]hg,
DofUg];Lod, cNd'lgod h:tf kbfy{ ldn]/ a;]sf x'G5g.
 ;"o{nfO{ cfˆgf] cIfdf 3'Dg @% lbg % 306f nfU5 .
 o;sf] ;txsf] tfkqmd %&)))C / s]Gb|sf] tfkqmd ! s/f]8 %) nfv l8u|L ;]lG6u|]8 /x]sf] 5 .
 ;"o{sf] dWo efudf b]lvg] sfnf] wAafnfO{ Umbra / al/kl/ 3]/fdf b]lvg] rlDsnf] 3]/fnfO{ Penumbra elgG5 .
 ;"o{af6 ;f}o{Hjfnfx? %)) ld6/ k|lt ;]s]08sf] ultn] dfly p7\5g\ . o:tf Hjfnfx? $)) ls=dL= ;Dd km}ng ;S5g .

pku|xx? M
 u|xx?sf] jl/kl/ kl/qmdf ug]{, !&# eGbf a9L ;+Vofdf /x]sf cfsfzLo lk08x? k|fs[lts pku|x x'g\ .
 pku|x b'O k|sf/sf x'G5g\ M !_ k|fs[lts pku|x @_ s[lqd pku|x
 pku|x gx'g] u|xx? — a'w / z'qm
 klxnf] s[lqd pku|x — :k'lTgs —I, h;nfO{ ?;n] ;g\ !(%& cS6'a/ $ df cGtl/Ifdf k7fPsf] xf] .
 ;f}o{d08ndf ;a} u|x pku|x? bL3{j[tfsf/ kydf kl/qmdf ul//x]sf x'G5g eGg] s'/f kQfnufpg] a}1flgs s]Kn/ x'g\ .

rGb|df(The Moon):
 k[YjLaf6 #,*$,$)) ls=dL= sf] b"/Ldf rGb|df /x]sf] 5 .
 o;sf] Aof; #,$%( ls=dL= /x]sf] 5 .
 rGb|dfsf] k|sf; k[YjLdf cfOk'Ug !=# ;]s]08 nfU5 .
 of] k[YjLsf] Ps dfq pku|x xf] . o;sf] ;txsf] u'?Tj an k[YjLeGbf !/^ u'0ff sd 5 .
 rGb|dfn] k[YjLsf] Ps k6s kl/qmdf ug{ @& lbg * 306f nfUb5 . o;nfO{ gIfq df; (Sederal Month) elgG5 .
 Ps k"l0f{dfb]lv csf]{ k"l0f{df;Ddsf] cjlw @( lbg !@ 306f nfUb5 . o;nfO{ rGb|df; (Synodic Month) elgg5
.
 cd]l/sfsf lgn cfd{:6 h;n] ;g\ !(^( h'nfO @! df Apollo -11sf] dfWofdaf6 RfGb|dfsf] ;txdf klxnf]k6s
kfOnf 6]s]sf x'g\ . pgL;Fu} hfg] w/ftndf cf]ln{Psf AolQm P8\jLg cNडर्् Lर g x'g\ eg] uP/ gcf]ln{g] AolQm dfOsn
sf]lnG; x'Gf\ .

lzz'u|x
(The Asteroid):
 d+un / a[x:klt u|xsf] aLrdf /xL ;"o{sf] jl/kl/ kl/qmdf ug]{ ;;fgf lk08x?nfO lzz'u|x elgG5 .
 ;a}eGbf 7"nf] lzz'u|x ;]/; xf] eg] bf];|f] 7"nf] e]:6f xf] .
 ;a}eGbf 7"nf] lzz'u|xsf] Aof; sl/a *)) ls=d 5 eg] ;fgf lz'z'u|xx? Aof; !=^ ls=dL=b]lv #=@ ls=dL= sf ;Dd
e]l6G5.
 lzz'u|xx?sf] cfsf/ lglZrt 5}g . ;a}eGbf 7"nf] lzz' u|xsf] cfsf/ eg] uf]nfsf/ 5 .
 ;Dk"0f{ lzz'u|xx?sf] lk08 k[YjLsf] t'ngfdf s]xL c+zdfq x'G5 .
91
The Handouts / Science & Technology
 s/La !^)) j6f lzz'u|xx? kQfnfu]sf 5g\ . ;a}eGbf klxnf kQf nfu]sf] ;g\ !*)! df xf] .

pNsfx? (Meteors):
 /flt ;kmf cfsfzdf tf/fx? v;]h:t} b]lvg] k|sf;sf] w;f]{nfO{ pNsf elgG5 .
 cfsfzdf Pp6f lbzfaf6 cfsf]{ lbzfdf tf/f l56f] v;]h:tf] b]lvg] ePsf]n] logLx?nfO{ c+u]|hLdf Shooting Starjf
Falling star klg elgG5 .
 cToGt 7"nf] / rlDsnf] pNsfkft nfO{ Fire Ball klg elgG5 .
 s'g}s'g} pNsfx? olt 7"nf x'G5g\ ls ltgLx? an]/ afkm x'g afFsL /x]sf] lk08 k[YjL;Dd cfOk'U5g\ h;nfO{ pNsflk08
(Meteorite) elgG5 .
 k"j{ P]ltxfl;s sfndf 50,000 jif{ klxn] cd]l/sfsf] Pl/hf]gfdf Pp6f d]l6of]/fO6 v;]sf] lyof] . o;af6 ag]sf]
1275 ld6/ rf}8f / 175 ld6/ ulx/f] vfN8f] cfhsn klg b]Vg ;lsG5 .
 pNsfx? ljif]z ul/ pQ/L / blIf0fL w|'jlg/ 7"nf] ;+Vofdf em5{g\ , olta]nf pNsfaiff{ b]lvG5 .
 pNsflk08x? # lsl;dsf x'G5g\ . tL x'g\ M !_ 9'ª\u] (Stony), kmnfd] (Iron),b'j} ldl;Psf ldl>t (Stony Iron) .
 k[YjLdf e]l6g] d]l6of]/fO6;x? k|foh;f] kmnfd] x'G5g\ .

k'R5|]|tf/fx? (Comets):
 ;kmf cfsfzdf pHofnf] 6fpsf] ePsf s'rf] cfsf/sf rxlsnf a:t'nfO{ k'5|]tf/f jf w"ds]t' elgG5 .
 k'5|]tf/fx? jf:tjdf Uof;Lo a/kmsf 8Nnfx? x'g\ . o;sf] lk08sf] rf/}lt/ afbn h:tf] a/km / w'ns0f ldl>t Uof;Lo
afo'd08n x'G5 , h;nfO{ sf]df(Coma) elgG5 .
 logLx? s]xL aif{sf] cGt/fndf ;"of]{boeGbf s]xL cl3 k"jL{ cfsfzdf jf ;"of{:t kl5 klZrdL cfsfzdf b]lvG5g\ .
k'R5|]tf/fsf] gfd klxnf]kN6 b]lvPsf] ;"o{ kl/e|d0f ;do -sl/a jif{df_
x]nL k'R5|] tf/f (Halley's comets) 240 B.C. 76
6]Dkn 66n (Temple-tutle) 1366 33
PGs] (Enke) 1786 3.3
:jf:dfog jf:dfog (Schwasman- 1927 15
Washman)
a]Gg]6 (Bennet) 1969 —
;'d]s/ n]eL (Sho'aker – Levy) 1993 *;g\ 1994df 3'Db} hfFbf a[x:klt u|xdf
7f]lsO{ rsgfr'/ eof] .

u|x0f (Eclipse) :
 ;"o{, rGb|df / k[YjL l;wf /]vfdf kg{ uO{ rGb|dfsf] 5fofF k[YjLdf jf k[YjLsf] 5fofF rGb|dfdf kg'{nfO{ u|x0f elgG5 .
u|x0f nfUg'sf sf/0fx? M
 k|sfz l;wf /]vfdf dfq lxF8\g] x'gfn],
 rGb|dfn] k[YjLnfO{ / k[YjLn] ;"o{nfO{ kl/s|df ugf{n]
 ;"o{, k[YjL / rGb|df Pp6} l;wf /]vfdf kgf{n]
u|x0fsf k|sf/ M
 ;"o{ u|x0f (Solar eclipse):
o ha ;"o{ / k[YjLsf] lardf rGb|df cfpF5, ;"o{sf ls/0fx? rGb|dfn] 5]Sg uO{ k[YjLdf 5fof kg{ hfFbf ;"o{ u|x0f nfU5
.
o ;"o{ u|x0fdf ;"o{sf] klZrdL efu klxn] 9flsG5 .
o k"0f{ ;"o{ u|x0fdf ;"o{ k"0f{ ?kdf sfnf] ePsf] b]lvG5 . k[YjLsf] Ps 7fpFdf k"0f{ ;"o{ u|x0f #^) aif{df nfUg] u5{ .
clxn];Ddsf] /]s8{ cg';f/ * ldg]6;Ddsf] ;"o{ u|x0f nfu]sf] 5 .
o ano ;"o{ u|x0f k[YjLsf] Ps 7fpFdf k|To]s !))) aif{df nfU5 .

92
The Handouts / Science & Technology
o ;"o{ u|x0fsf sf/0fx? M
 k|sfzn] l;wf /]vfdf ofqf ug'{,
 rGb|dfsf] 5fofF k[YjLsf] ;txdf kg'{,
 ;"o{, rGb|df / k[YjL Pp6} l;wf /]vfdf dg'{,
 rGb|df / k[YjLn] qmdzM k[YjL / ;"o{nfO{ cfcfˆgf] sIfdf kl/s|df ug'{ .
 rGb| u|x0f (Lunar Eclipse):
o ha ;"o{ / rGb|dfsf] aLrdf k[YjL kg{ cfpF5, tj k[YjLsf] 5fofF rGb|dfdf kg{ uO{ rGb| u|x0f nfU5 .
o rGb|dfsf] ;txnfO{ k"0f{ ?kdf 5f]Kg] u|x0fnfO{ k"0f{ rGb|u|x0f elgG5 .
o cfFlzs rGb| u|x0f ! 306f $) ldg]6;Dd /xG5 .
o rGb| u|x0fdf rGb|df xNsf /ftf] /+usf] x'G5 .
o rGb| u|x0fdf rGb|dfsf] k"jL{ efu klxn] 9flsG5 .
o rGb| u|x0f nfUg'sf sf/0fx?M
 k|sfz l;wf /]vfdf ofqf ug'{,
 k[YjLsf] 5fof rGb|dfsf] ;txdf kg'{,
 ;"o{, k[YjL / rGb|df Pp6} /]vfdf kg'{,
 k[YjLn] klg cfkm\g} sIfdf ;"o{sf] kl/s|df ug'{ / rGb|dfn] klg cfkm|g} sIfdf k[YjLsf] kl/s|df ug'{,

k[YjL ;DaGwL hfgsf/L M


qm=;+= txx? df]6fO{ tyf ulx/fO{ cf]u6]sf] If]qkmn laz]iftfx?
k|ltzt
!= :ynd08n (Crust dxflbkLo efudf ^)!^  l;lnsg / cNd'lgodn] ag]sf] ePsf]n] o;
Layer jf ls=dL ;Dd / txnfO{ l;ofn (SiAl) elgG5 .
Lithosphere) dxf;fu/Lo efudf )
b]lv @) ls=dL=;Dd
@= dWod08n (Mental^) ls=dL= b]lv ^*  l;lnsf / DofUg]l;od clws dfqfdf kfOg]
Layer jf @()) ls=dL= x'Fbf o; txnfO{ l;df (SiMa) elgG5 .
Pyrosphere)
#= s]Gb|d08n (Core jf@()) ls=dL= b]lv !^  lgs]n / km]l/od h:tf wft'x?sf] k|r'/tf
Barysphere) ^#&! ls= dL= ePsf]n] o;n txnfO{ lgkm] (NiFe) elgG5 .

jfo'd08nLo tx ;DaGwL hfgsf/L M


qm=;+= txx? km}nfj6 ljz]iftfx?
!= lgDgtfkd08n k[YjLsf]
(Tr ;txb]lv 
!^ jfo'd08nsf] ;a}eGbf tNnf]tx, k[YjLsf] ;a}eGbf ghLssf] tx
oposphere) ls=dL=;Dd  o; txsf] dflyNnf] efunfO{ Tropopause elgG5 .
 jfo'd08nsf] (% k|ltzt efu cf]u6\5 .
 o; txdf ! ls=dL= prfO{ a9\bf ^=%)c tfkqmd 36\5 .
 prfO cg';f/ tfkqmd 36a9 x'g] x'Fbf o; txnfO{ kl/jt{g
d08n klg elgG5 .
 cfFwL cfpg], aiff{ x'g], cl;gf kg]{ h:tf ljljw ultlalwx? x'G5g\
.
@= ;dtfk !^ ls=dL= b]lv %) ls=dL= 
d08n ;a}eGbf dflyNnf] efunfO{ Stratospause elgG5 .
(Stratosphere)  Ps}gfzsf] l:y/ tfkqmd x'G5 .
 cf]hf]g tx @% b]lv $) ls=dL= ;Dd kfOG5 .
 cf]hf]g tx clS;hgsf c0f'x? ldn]/ ag]sf] x'G5 . ! k|ltzt
cf]hf]g tx lagfz x'Fbf @ k|ltzt k/fa}hgL ls/0fx? l55{g .
93
The Handouts / Science & Technology
#= dWod08n %) ls=dL= b]vL *) ls=dL= o;sf] ;a}eGbf dflyNnf] efunfO{ d];f]kf]h elgG5 .
(Mesosphere)  pNsfx?af6 lg:s]sf tftf Uof;sf /]vfx? o; d08ndf
b]lvG5g\ .
 o; txdf lta|j]udf atf; rN5 .

$= tfkLod08n *) ls=dL= b]lv &@)  o; txdf jfo' Hofb} sd x'G5 . ;f}o{ lals/0fsf] a9L k|efj kg]{
(Thermosphere)ls=dL= ePsfn] oxfF a9L tfkqmd x'G5 .
 o; rxdf Uof;sf c0f'x? cfof]gdf kl0f x'g] ePsf]n] o;nfO{
cfof]g tx klg elgG5 .
%= afx\o d08n &@) ls=dL= eGbf dfly b]lv jfo'd08nsf] ;a}eGbf dflysf] tx xf] .
( Exosphere) cGtl/If;Dd km}lnPsf]  o;nfO{ ;Ldf k|b]z (Fringe Region)elgG5 .
 o; txdf u'?Tjfsif{0fn] klg c;/ ug{ ;Sb}g .

u|xx? ;DaGwL hfgsf/L M At a Glance


u|xsf] gfd Aof; ;"o{af6 b"/L ;"o{nfO{ cfˆgf] kl/qmd pku|x ljif]ztfx?
(Diameter) (km) kl/qmdf cIfdf 0f ult x?sf]
(km.) ug{ nfUg] 3'Dg (km/ ;+Vof
;do nfUg] sec)
;do
a'Wf $,(^) %s/f]8 &^ *&=( lbg %*=%^ $* )  ;fgf] / ;"o{af6 ;a}eGbf
(Mercury) nfv -** lbg_ lbg glhssf] u|x,
 Psfkl§ lr;f] / csf]{ kl§
tftf] u|x,
 ljxfgsf] tf/f,
z'qm !@,#@) !) s/f]8 @@$=& @$# #% )  k[YjLsL alxgL, k[YjLsf]
(Venus) %& nfv lbg lbg h'DNofxf u|x, /x:odo u|x,
 Goddess of love and
beauty,
 ;GWofsf] tf/f, Hottest &
Brightest Planet,
 jif{eGbf lbg nfdf] ePsf]
u|x,;a}eGbf nfdf] lbg ePsf]
u|x,
 ;j}eGbf nfdf] lbg ePsf] u|x
 k[YjLaf6 ;a}eGbf ghLssf]
u|x,
 a}1flgsx?4f/f cg';Gwfg
ul/Psf] k|yd u|x
 ;"of]{bo cl3 k"j{df /
;"of{:tkl5 klZrddf b]lvg]
u|x
 cf};t tfkqmd $)))c /x]sf]
k[YjL e"dWo] /]lvo !$s/f]8 #^% lbg @# #) !  ;lha k|f0fL a:g] Psdfq u|x,
94
The Handouts / Science & Technology
(Earth) Aof; Ö ** nfv % 306f 306f (rGb|d ;a}eGbf a9L 3gTj ePsf] u|x
!@,&%^ ls=dL=, ls=dL= jf $* ldg]6 %^ f)  lgnf] u|x (Blue Planet),
w|'jLo Aof; Ö ( s/f]8 $^ ldg]6 -  ;f}o{ ;Dat\ Ö #^% lbg, rGb|
!@,&!$ #) nfv ;]s]08 $ k[YaLaf ;Dat\ Ö #%$ lbg
ls=dL=, dfOn ;]s]08 6
cf};t Aof; Ö  pTklt — sl/j ;f9] $ cj{
rGb|df aif{ klxn], cIfdf ;f9] @#
!@,&#% ls=dL= sf] b"/L
e"dWo / w|'aLo l8lu| 9Ns]sf], pTt/L w|'jsf]
= vf]hL ug]{ - /f]j6{ lko/],
Aof;larsf] #,*$,
km/s Ö $@ blIf0fL w|'jsf] vf]he ug]{ -
$)) Pd08 ;]g .
ls=dL= km )
 If]qkmn — %! s/f]8 au{
rGb|df ls=dL= - !( s/f]8 &) nfv
sf] ju{ dfOn_ h;df kfgLsf]
cw{Aof ;tx — #& s/f]8 au{ ls=dL=
;= -&!Ü_ / hdLgsf] ;tx — !$
1737 s/f]8 () nfv au{ ls=dL= -
km @(Ü_ -s/La_
 kl/lw — $),*)) ls=dL=
 clwstd tfkqmd Ö %()c
Go"gtd Ö —#$) c
d+un ^,&@) @@ s/f]8 ^*& lbg @$ @$ @  /ftf] u|x -cfO/g cS;fO8
(Mars) %^ nfv 306f - ePsf] sf/0f_,
#& l8df];  cUnf] r'r'/f]sf] gfd Nix
ldg]6 / Olympia,
@@ kmf]af];
;]s]08 _  /f]dg o'4 b]jtf …df;{Ú sf]
;a}eG gfdaf6 gfdf+s/0f ul/Psf] ,
bf ;a}eGbf ;fgf] pku|x ePsf]
;fgf] u|x
pku|x  k[YjL;+u ldNbf]h'Nbf] aftfa/0f
l8df]; ePsf] u|x,
 tfkqmd Ö 300c -lbgdf_ /
— 380c -/ftdf_
a[x:klt !,$@,^*& && s/f]8 !!=*^ ( !# ^#  King of Planet,;a}eGbf
(Jupitar) &@ nfv aif{ 306f ;a}eG 7"nf] u|x,
%% bf 7"nf]  ;a}eGbf w]/} pku|x ePsf] u|x,
ldg]6 pku|x ;a}eGbf a9L u'?Tjfsif{0f
#) — ePsf] u|x
;]s]08 u]lgd]
8-  ;a}eGbf 5f]6f] lbg ePsf] u|x,
;f}o{d0  a[x:klt u|xdf pku|x ePsf]
8ns} kQf nufpg] — Uoflnlnof]
;a}eG Uoflnln
bf 7"nf]
pku|x_
zlg !,!#,^)) !,^@,($,) @(=$^ !) !) ^)  kx]+nf] u|x (Yellow
(Saturn) ),))) aif{ 306f - Planet),;'Gb/L u|x,
!$ ;a}eG
 l/ªaf6 3]l/Psf] u|x,
95
The Handouts / Science & Technology
ldg]6 bf 7"nf]  ;a}eGbf sd cf};t 3gTj
6fO6g ePsf] u|x, kfgLdf pqg] u|x,
/ ;fgf]  kQf nufpg] —Uoflnlnof]
kmf]a]_ Uoflnln
c?0f ( %!,@)) @,*&,%),) *$ aif{ !& ^=$ @&  xl/of] u|xGreen Planet),
Uranus) ),))) 306f  lr;f] u|x -cf};t tfkqmd Ö
!$ —!*$)c)
ldg]6
 h'lk6/sf xh'/a'af,
 c;kmn tf/f,
 klZrdaf6 ;"o{ pbfpg] u|x,
 kQf nufpg] — ljlnod x;]{n
a?0f $*,))) $,$(,&),& !^$ aif{ !^ %=^ !#  xNsf k+x]nf}(Light
(Neptune) ),))) 306f yellow)/+usf],
 hnb]jtfsf u|x, k[YjLaf6
;a}eGbf 6f9fsf] u|x,
 pku|xn] ljkl/t lbzfflt/af6
kl/qmdf ug]{ u|x,
 kQf nufpg] – hf]xg uf -;g\
!*$^ df_
>f]tM World Almanac, 2007
 7"nf]b]lv ;fgfu|x?sf] qmd M a[x:klt, zlg, c?0f, a?0f, k[YjL, z'qm, d+un, a'w
 ;'o{jf6 ghLs b]lv 6f9f x'g] u|xx?sf] qmdM a'w, z'qm, k[YjL, d+un, a[x:klt, zgL, c?0f, a?0f
 k[YjLaf6 ghLsb]vL 6f9fx'g] u|xx?sf] qmd M z'qm, d+un, a'w, a[x:klt, zgL, c?0f, a?0f
प्रोतक्समा बीीः
 तजवन पाइने सम्भावना बोके को र पृथ्वीबाट नतजक रहेको पृथ्वीसाँग तमल्दोजुल्दो नयााँ ग्रह ।
 पृथ्वीबाट ४.२ प्रकास बषय टाढा रहेको ।
 पृथ्वीभन्दा १.३ गुणा ठू लो ।

lj1fgsf k|d'v cflj:sf/ / gljgtd ultljlwx? ;DalGw hfgsf/L


lj1fg k|ljlwsf] ljsf;af6 dfgj hLjgdf k/]sf k|ToIf k|efj M
s]lx k|d'v a}1flgsx? M
qm=;+= a}1flgsx?sf] hGd:yfg hGd d[To' cflj:sf/x? ÷ ljif]ztfx?
gfd
!= cfls{ldl8h u|L; O=k"= O=k"= @!@  ul0ftsf] If]qdf M ;"o{ / rGb|dfsf] Jof; gfKg] tl/sf, kfO{ ( )sf] dfg,
@*& -xTof j[tsf] If]qkmn lgsfNg] ;'q, uf]nf / l;ln08/sf] If]qkmn / cfotg lgsfNg]
ePsf]_
;'q, Scientific Natation, ju{d"nsf] dfg kQf nufpg] tl/sf,
Calculas sf] cfwf/ kQf nufPsf,
 oGq lj1fgsf] If]qdf M pQf]ns, l3gL{, k]r, P]gf, n]G;, u'n]nL, cfls{ldl8hsf]
l;4fGt, Specific Gravity, Hydraulic Pump , ;'gsf] z'4tf
kQfnufPsf
 k|of]ufTds lj1fgsf lktf, Hofldlto /fIfz, o'lSn8sf r]nf, logsf] hLjgL
n]Vg] – x]/f]8S;
 " Give me a place to stand I will move the world" -
Archimedes
96
The Handouts / Science & Technology
 ' They my have taken my body, I shall take away my
mind'
@= Uoflnlnof] O6fNfL, !%^$ !^$@  b"/jLgsf] cflj:sf/ -;g\ !^)( df_, k]08'nd 38L, ydf]{ld6/, Hofldlto
Uoflnln lk;f km/a/L hgj/L * sDkf;, a[x:kltdf pku|x ePsf] kQf nufPsf, zgL u|x, lk;fsf] ldgf/df
!%
u'?Tj jn ;DaGwL KjfFv / l;Ssfsf] k|of]u -;g\ !%() df_, Little
Balance gfds k':tssf n]vs,
 ;"o{sf] jl/kl/ k[YjL nufotsf cGo u|xx? 3'D5g eGbf &) aif{sf] pd]/df
h]n k/]sf,
 k[YjL l:y/ geO{ cfˆgf] sIfdf 3'D5 / k[YjL uf]nf] 5 egL k|dfl0ft ug]{
a}1flgs,
 sklg{s;sf] ;"o{ s]lGb|t l;4fGtnfO{ ;dy{g ug]{ k|d'v a}1flgs,
 logsf k|d'v u'?x? M l/SsL, o"lSn8 / cfy{d]8
 "Nevertheless It Moves" eGg] a}1flgs,
 Father of Experimental Physics,
#= ;/ cfOhs Oª\Nof08, !^$@ !&@&  u'?Tj cfsif{0f ;DaGwL ljZjAofkL l;4fGt -!^*^_, rfn ;DaGwL lgodx?
Go"6g (Sir pN;ay{ l8;]Da/ dfr{ @) - !^*&_, Newton's Ring kQf nufPsf,
Isaac @%
 lk|lG;lkof / clK6S; gfds k':tsx? n]v]sf,
Newton)
 ;a} u|xx? ;"o{lt/ cfslif{t x'G5g\ eGg] ;Totf ;g\ !^*^ df kQf
nufPsf,
 ;g\ !^^& df l6«lgl6 sn]hdf ul0ft ljifosf] k|fWofksdf lgo'Qm,
 ;g\ !^*( df a]nfotsf ;+;bsf] ;b:o / ;g\ !&)# df /f]on
;f];fO6Lsf cWoIf ag]sf,
 ;g\ !&)% df a]nfotsL dxf/fgLn] pgnfO{ 'Sir' sf] pkfwLn] lje'lift
ul/Psf] .
$= hf]g 8fN6g Oª\Nof08, !&^^ ;g\  cf0fljs l;4fGt, ck"0f{ rfksf] l;4fGt (Law of Partial
(John OuN;lkm8 ;]K6]Da/ !*$$ Pressure), Law of Multiple Proportions, k/df0f'sf] ;+/rgf
Dalton) ^ h'nfO{ @&
(Atomic Structure)
 kbfy{sf] c0f'leq On]S6«f]g, k|f]6f]g, Go"6«f]g gfd0f s0fx? x"G5g eGg] kQf
nufpg],
 pQ/L w|'jsf] dflyNnf] afo'd08nLo txdf b]lvg] rlDsnf] k|sf;
(Aurora Borealis) kQf nufpg] a}1flgs,
 ;8sdf s]6Lx?n] e8\lsnf] n'uf nufPsf] b]v]/ cljjflxt /xg] a}1flgs,
%= dfOsn km/f8] a]nfot, ;g\ ;g\ !*^&  k|d'v cfljisf/x? M ljB't h]g]/]6/, 8fOgfdf], a]lGhg, Snf]/Lg UofF;,
(Michael n08g !&(! cui6 @% lrDgL, kf/fDofUg]l6Hd, 8fODofUg]l6Hd, sfa{g ˆnf]/fO8, Law of
Faraday) ;]K6]Da/
@@ Electromagnetic Induction,
 a]nfotsL dxf/fgL Plnhfa]yn] x]Dk6g sf]6{ gfds ejg lbPsL lyOg\ .
 k|of]usf /fhs'df/ (Prince of Experiment), ljB'tsf lktf
(Father of Electricity),
^= rfN;{ 8flj{g a]nfot ;g\ ;g\ !**@  ljsf;jfbL l;4fGtsf lktf,
(Charles !*)( clk|n !(
km/a/L  % a6f l;4fGt k|ltkfbg M !_ cToflws ;Gtfg pTkfbg ug]{ Ifdtf, @_
Darwin) k|fs[lts 5gf}6sf] l;4fGt, #_ kl/a[lQ / a+zh, $_ afFRgsf] nflu ;+3if{,
!@
%_ gofF hfltsf] pTklt
 k|;fGt dxf;u/Lo If]qsf] Uofnfkfuf]; 6fk'df uP/ lkmGr gfds r/fx?sf]
af/]df cWoog, ;xof]uL a}1flgssf] gfd — cNk|m]8 /:f]n jfn];,
 ofqfsf] s|ddf k|of]u ePsf] hxfhsf] gfd — HMS laun,
 @) aif{sf] cWoog kl5 ljsf;afbL l;4fGtsf] k|ltkfbg u/]sf,
 "The Descent of Man" k':tsdf dfgj hfltsf] k"vf{ afFb/ g} xf]
egL 7f]s'jf ug]{ a}1flgs,
97
The Handouts / Science & Technology
 "Survival of Fittest" gfds l;4fGt k|ltkfbg ubf{ dfNy;sf]
hg;+Vof l;4fGtaf6 k|efljt ePsf,
&= n'O{ kfZr/ k|mfG; !*@@ !*(%  ljiff0f' l;4fGt (Germ Theory) sf k|ltkfbs,
clk|n hgj/L
!(  kfZr/fOh];g k|ljlw kmDofG6];g k|ljlw, /]ljh /f]u lj?4sf] vf]k,
lgd{nLs/0f k|s[of (Sterilization Process) cflbsf] vf]h u/]sf,
 /]ljh /f]u lj?4sf] ;"O{ klxnf]k6s ul/Psf ( alif{o afnssf] gfd –
hf;]km
 b"wdf /x]sf] ls6f0f'x?nfO{ %% l8u|L ;]= df pdfNbf ls6f0f' gi6 x'G5 eGg]
kQf nufpg],
*= yf]d; cNaf cd]l/sf ;g\ ;g\ !(#$  a}1flgssf q}1flgs (Scientist of Scientists), cfˆgf] gfd cfkm}+
Pl8;g ( !*$& h'nfO{ $ la;{g] a}1flgs,
Thomas km/j/L
!!  ;a}eGbf w]/} cfljisf/ ug]{ a}1flgs -!)(# j6f cflaisf/_,
Alba
 cfljisf/x?M 6]lnu|fkm -klxnf] cfljisf/_, 6fOk/fO6/, lddf]u|fkm, rnlrq
Edison)
Sofd]/f, df];g lkSr/ d]l;g, nfp8l:ks/, Projector, u|ddf]kmf]g,
6]lnkmf]g l/l;e/, lah'nLsf] lrd, dtu0fgf oGq,
 'Marry Had a Little Lamb' gfds jfn uLt Pl8;gn]
u|fdf]kmf]gdf /]s8{ u/fPsf
 6]lnkmf]gaf6 klxnf] k6s "Hello" zAb k|of]u u/]sf,
 ;g\ !()$ df ef}lts zf:qsf] gf]j]n k'/:sf/ k|fKt u/]sf,
 "Genius is 1% Inspiration and 99% Perspiration" –
Edison
 pgdf ePsf] ckfËtf — alx/f lyP .
(= Dof8d Dof/L kf]Nof08, ;g\ ;g\ !(#$  ;g\ !*(* df klt lko/]So"/L;Fu ldn]/ u/]sf] cfljisf/ — /]l8od
So"/L jf;f{ !*^& h'nfO{ $
gf]e]Da/  ;g\ !()# df /]l8odsf] cfljisf/ u/] afkt So"/L bDkltn] ef}lts lj1fg
(Madam
& tkm{sf] gf]j]n k'/:sf/ k|fKt u/]sf,
Marie
Curie)  ;g\ !(!! df z'4 /]l8od tyf kf]nf]lgod tTjsf] cfljisf/ u/] afkt
/;folgs la1fgtkm{sf] gf]a]n k'/:sf/ k|fKt u/]sL,
 sl/a ! u|fd /]l8od lgsfNg So"/L bDkltn] * 6g lkrAn]08 vr{ u/]sf
lyP .
 kf]nf]lgod / /]l8odsf] sRrf kbfy{ — lkrAn]08
 /Qm SofG;/sf] sf/0f lgwg,
!)= u'NnLNdf] O6fNfL ;g\ ;g\ !(#&  dfsf]{gLn] ;a{k|yd o"/f]k / cd]l/sfnfO{ Wireless Telegraphy n]
dfsf]{gL !*&$ h'nfO{ @) hf]8]sf] — ;g\ !()! l8;]Da/ !@ df ,
clk|n
@%  /]l8of] cfljisf/ u/]sf, /]l8of] k|;f/0fsf] z'?jft— ;g\ !(@@ km/j/L !$
(U. K. df )
 a]tf/ 6]nLu|fkmsf] cflaisf/ u/] afkt ;g\ !()( df ef}flts zf:qsf]
gf]j]n k'/:sf/,
!!= cNa6{ pNd, ;g\ ;g\ !(%%  ;fk]Iftfafbsf] l;4fGt (Theory of Relativity) sf] k|ltkfbg slxn]<
cfOG;6fOg hd{gL !*&( clk|n !* — ;g\ !()%
(Albert dfr{ !$
 ;fdfGo ;fk]Iftfafbsf] l;4fGt (General Theory of Relativity)
Einstein)
sf] k|ltkfbg — ;g\ !(!% df,
 E = MC2 ;'qsf k|ltkfbs,
 k|sf;sf] laB'tLo k|efj (Photo Electric Effect) ;DaGwL vf]h u/]
afkt ;g\ !(@! sf] ef}lts zf:q tkm{sf] gf]j]n k'/:sf/ k|fKt u/]sf,
 Oh/fonsf] /fi6«klt aGg] k|:tfjdf c:jLsf/ ul/lbPsf,
 ;g\ !($^ df ;+o'Qm /fi6« ;+3nfO{ "ljZj ;/sf/" agfpgsf nflu
cfjxfg u/]sf,
 Plss[t If]q l;4fGt (Unified Field Theory) sf] cWoog
98
The Handouts / Science & Technology
cg';Gwfg u/]sf
 pgsf] dlitis cd]l/sfsf] lk|G;6g c:ktfndf /flvPsf] .
!@= l:6kmg xlsG; a]nfot ;g\ —  Go"6g, cfOG;6fOg kl5sf ljlzi7 la4fg dflgG5g\ .
!($@
hgj/L  @! aif{sf] pd]/b]lv cdfOl6«s Nof6]/n :snf]/f]l;; /f]un] lkl8t
*  SoflDa|h ljZj ljBfnosf Centre of Theatrical Cosmology sf
lgb]{zs 5g\ .
 cd]l/sfn] ;g\ @))( df ljlzi7 gful/s ;Ddfg " Presidential
Model of Freedom" k|bfg,
 s[ltx? M
- A Brief History of Time (1988)
- Black Holes and Baby Universe (1994)
- The Universe is Nutshell (2001)
- God Created Integers (2005)
- The Grand Design (2010)
!#= cNk|m]8 agf8{ :jL8]g — —  8fOgfdfO6sf cflaisf/s
gf]j]n
 !) nfv kfp08:6ln{ªnfO{ gf]a]n k'/:sf/ km08df kl/0ft ul/ gf]j]n
k'/:sf/sf] :yfkgf
 ;g\ !()! b]lv gf]j]n k'/:sf/ k|bfg ug{ z'?
 gf]j]n k'/:sf/ ^ a6f ljwfdf lbg] ul/Psf] .
!= cflj:sf/x? M
qm=;+= cflj:sf/ a}1flgs qm=;+= cflj:sf/ j}1flgs qm=;+= cflj:sf/ a}1flgs
!= /]l8of] dfsf]{gL &= /f8f/ /j6{ !$= xjfOhxfh jf]/len / ljne/ /fO6 -/fO6
jf6\;g bfh'efO{_
@= 38L P=Pn+ la|u]6 *= ;fOsn Dofsldng !%= x]lnsf]K6/ j|]Sj]6
#= kmfpG6]g k]g jf6/ d]g (= Sofd]/f hf];km !^= Pkm= Pd= /]l8of] P8ljg cfd{i6ǻ
lgo;L
$= yd{dL6/ Uoflnlnof] !)= Po/ ljln; Pr/ !&= l;d]G6sf] Pl:kl8g
slG8;g/ s]l/o/ cflj:sf/
%= 6]lnlehg h]=Pn= j]o8{ !!= l8h]n ?8f]Nkm !*= l;d]G6 Pl:kl8g
OlGhg l8h]n
%= PS;/] d]l;g ljNx]d !@= 8fOgfdfO6 cNk|m]8 !(= Eofs'd lSng/ cfOle; Eofs\km]uL
sf]g/f8 agf8{
/f]G6h]g gf]a]n
^= 6]lnkmf]g u|fxdj]n !#= l;nfO Plnof; @)= :6Ld OlGhg h]D;jf6
d]l;g xf]j]
&= jfl;ª d]l;g rfn{; :6f]g  df]6/ sf/ x]g/L kmf]8{ @!= ;]km\6L NofDk xDk|mL 8]eL
 kmf]6f]skL r]:6/  /+u jf zfnLdf/  8fOd08 dfOsn km/f8]
sfn{;g k]G6\;
 Kof/f;'6 Jn]G8rf6  dfOqmf]kmf]g Pldn/  clS;hg hf];]km lk|:n]
jln{g/
 kg8'AaL ;fOdg n]s  Jof/f]dL6/ 6f]l/;]nL  /f8/ /j6{ jf6\;g
 lk|lG6«ª k|]; u'6]g ju{  Ifo/f]usf] /j6{  Po/ slG8;g/ ljln; Pr= s]l/o/
cf}ifwL jf6\;g

99
The Handouts / Science & Technology
@= s'g lj1fgnfO{ s] elgG5 <
 Psf]l:6s WjgL, k|;f/ / u|x0faf/] cWoog
 Pgf6f]dL z/L/sf] lr/kmf/ u/L o;sf] ;+/rgfsf] jf/]df cWoog
 PkLsNr/ df}/Lkfng u/L dx pTkfbg ug]{ snf
 cs]{nf]HfL P]ltxfl;s dxTjsf j:t'x? cWoog ug]{ lj1fg
 caf]{/LsNr/ ?v lj?jfx?sf] v]tL ug]{ snfaf/] cWoog ug]{ lj1fg
 ;]/fldS; lrgLofF df6f]sf] efF8fx? lgdf{0f ug]{ snf
 lsdf]y]/fkL /f;folgs of}uLsx?4f/f pkrf/ ug]{ lrlsT;f lj1fg
 s;df]nL a|df08sf] pTkltsf] af/]df cWoog ug]{ lj1fg
 qmf]gf]nf]hL sfnqmd cWoog ug]{ lj1fg
 SnfOd]6f]nf]hL hnjfo'sf] cWoog ug]{ lj1fg
 8]df]u|fkmL hg;+Vof ;DaGwL cWoog ug]{ lj1fg
 Olk8]df]nf]hL /f]ux? / ltgsf] pkrf/;DaGwL lrlsT;f lj1fg
 PG6f]df]nf]hL sL/f km6\ofªu|fx?sf] cWoog ug]{ lj1fg
 OlyS; gLltzf:q;DaGwL cWoog ug]{ lj1fg
 h]/]G6fnf]hL a[4 cj:yfsf] jf/]df cWoog ug]{ lj1fg
 ufog]sf]nf]hL :qL /f]usf] jf/]df cWoog ug]{ lj1fg
 xl6{sNr/ afujfgL ;DaGwL cWoog ug]{ lj1fg
 xf]/f]nf]hL 38L lgdf{0f tyf ;do lgwf{/0f ;DaGwL lj1fg
 cf]8f]G6f]u|fkmL bfFtx?sf] jf/]df cWoog ug]{ lj1fg
 clg{yf]nf]hL k+IfLx?sf] jf/]df cWoog ug]{ lj1fg
 cf]/f]nf]hL kxf8x?sf] jf/]df cWoog ug]{
 lk;LsNr/ df5fkfng ug]{ ljlw
 l;:df]nf]hL e"sDksf] pTklt, ult kl/jt{gaf/] cWoog ug]{ lj1fg
 ;]nLgf]u|fkmL rGb|dfsf] cWoog ug]{ lj1fg

#= s'g oGqn] s] dfkg u5{ <


clN6ld6/ prfO gfKg] oGq
PdL6/ ljB'twf/f gfKg] oGq
cl8of]kmf]g sd >j0f ePsf AolQmx?n] 7Ls tl/sfn] ;'GG]f oGq
sfl8{of]u|fd x|bo /f]uaf6 lkl8t JolQmx?sf] d'6' :kGbg hfFr ug]{
qmf]gf]dL6/ hxfhdf h8fg ul/g] ;dosf] hfgsf/L lbg]
sDkf; lg8n lbzfsf] af/]df hfgsf/L lbg]
xfO8«f]ld6/ r/n kbfy{sf] ;jk]lIfs 3gTJf gfKg] oGq
xfO8«f]kmf]g kfgLleq ;'Gg] oGq
j|]ynfO{h/ rfnsn] dfbs kbfy{ vfP gvfPsf] hfFRg] oGq
NofS6f]dL6/ b'wsf] z'4tf gfKg] oGq
kf]lnof]u|fkm em'7f] jf]n]sf] gaf]n]sf] kQf nufpg] oGq
cf]8f]dL6/ ;jf/L ;fwgsf] kfFu|fn] to u/]sf] b"/L gfKg] oGq
:6]y]:sf]k d'6' / kmf]S;f]sf] :kGbg ;'Gg / /f]usf] nIf0f 1ft ug{ ;lsg] oGq
:kL8f]dL6/ df]6/ jf cGo c6f]dfjfOnsf] ult gfKg] oGq
l;:df]u|fkm e"sDksf] cfotg, k|efj / ult dfkg ug]{ oGq
l;:df]dL6/ e"sDksf[ ;fdfGo ult c+lst ug]{ oGq
afog]s'n/ 6f9fsf] j:t' b'j} cfFvffnfO{ Ps}rf]l6 ghLs} b]vfpg] oGq
km]bf]dL6/ ;d'Gb|sf] ulx/fO{ gfKg] oGq
ANofs aS; xjfOhxfhsf] p8fgsf] tYofFs / cjfhnfO{ u|x0f ug]{ oGq

100
The Handouts / Science & Technology
$= l;4fGt / k|ltkfbs M
l;4fGt k|ltkfbs ef}lts kl/0ffd PsfO{
a+zf0f'qmdsf] l;4fGt u|]u/ d]08n b'wsf] z'4tf NofS6f]dL6/
u'?Tjjnsf] l;4fGt Go"6g cGGfsf] cfotg a';]n
SjfG6d Yof}/L d]S; Knf+s e"sDk /]S6/ :s]n
;fk]Ifjafb, kmf]6f] On]lS6«sOkm]S6 cNa6{ cfOG;6fOg WjgLsf] ltj|tf 8];Ljn
tfksf] ultjfbL l;4fGt s]lNeg an Go"6g
ljB't ck36gsf] l;4fGt dfOsn km/f8] n]G; 8fof]K6/
k|sf;sf] ult /f]d/ ;fdYo{ x;{kfj/
kfgLsf] ;+/rgf / xfO8«f]hg x]G/L s]lelG8; 3gTj s]hL k|lt 3g dL6/
;"o{ s]lGb|t l;4fGt gLsf]n; sklg{s; ljB't wf/f PlKko/
ljsf;jfbL l;4fGt rfN;{ 8flj{g cfj[lQ xh{
jg:kltsf] cg';Gwfg hubL; rGb| jf]; rfk kf:sn
sfo{ , zlQm h'n
jfo'sf] bjfa jf/

%= ef}lts kl/0ffd / PsfO{ M

cGt/LIf ;DaGwL hfgsf/L M


 :k'tlgs ! M ?;n] ;g\ !(%& cS6f]a/ $ df cGtl/Ifdf k7fPsf] k|yd dfgj lgld{t pku|x .
 PS;Knf]// ! M ;g\ !(%* hgj/L #! df cd]l/sfn] k7fPsf] ofg .
 :k'tlgs @ M ?;n] ;g\ !!(%& gf]e]Dj/ @ df nfOsf gfds s's'/ k7fOsf] dfgj lgld{t pku|x .
 ef]:tf]s ! M ;g\ !(^!clk|n !@ df k|yd cGtl/If ofqL ?;sf o'/L uful/g r9]sf] pku|x .
 Pkf]nf] !! M ;g\ !(^(h'nfO{ @! df cd]/LsL cGtl/If ofqL gLn cfd{:6«ª , P8jLg cN8«Lg rGb| w/ftndf plqPsf] ofg -dfOsn
sf]lnª; hf] plqPsf lyPgg\ , ;L ckm 6«ofªs'lnl6 eGg] rGb| w/ftndf plqPsf] .
 cGtl/Ifdf k|j]z ug]{ /fi6«x? qmdzM ?; - !(%&_, cd]l/sf -!(%*_, k|mfG; -!(^% gf]e]Dj/ @^_, hfkfg -!(&) km]a|]c/L !!_,
rLg, ef/t .
 gf]6 M
 h'gsL/L k'R5/ jNg'sf] sf/0f — n';Lkm]l/g  phf{sf] nflu k|of]u ul/g] UofF; — ldy]g jf
 sfFs|f]sf] km]b lttf] x'g'sf] sf/0f —s's'/ Ao'6]g
lj6fl;g  kmf]6f]sf] g]u]l6edf ePsf] /;fog — l;Ne/
 v\;f{gL lk/f] x'g'sf] sf/0f — SofK;fOl;g a|f]dfO8
 b'w ;]tf] x'g'sf] sf/0f — Casein  vfg]g"gsf] /f;folgs gfd — ;f]l8od
 l;:g'n] kf]Ng'sf] sf/0f — kmld{s Pl;8 jf Snf]/fO8
ldyfof]lgs Pl;8  kfgLsf] 3gTj gfKg] oGq — Hydrometer
 df]6/x?n] kmfNg] UofF:f — sfj{g dgf]cS;fO8  jfo'd08nsf] rfk gfKg] — Aof/f]ld6/
 xn'sf wft' — lnlyod  k|sf;sf] ltj|tf gfKg] oGq M Photometer
 ux|f}F wft' — cf]l:dod
h}ljs k|ljlw M
 s'g} hLljt a:t'nfO{ sRrf kbfy{sf] ?kdf k|of]u u/L To;sf] h}j /;folgs ;+in]z0f / ljefhgaf6 lg:sg] kbfy{ dfgj /
jftfj/0fsf] pkof]uLtfsf nflu ag]sf] k|ljlwnfO{ h}ljs k|ljlw elgG5 .
 k|s[ltdf ePsf hLljt a:t'x? af]6 lj?jf, k|f0fL, ;Id hLjf0f\ cflbsf] k|of]u dfgj pkof]uL sfo{sf nflu nufpg] k|ljlw g} h}ljs
k|ljlw xf] .
 pGgt hftsf kz'k+IfL pTkfbg ug{, 8]/Lsf kbfy{ pTkfbg ug{, afnLdf /f]u k|lt/f]wfTds Ifdtf ljsf; ug{ h}ljs k|ljlwsf]
pkof]u ul/G5 .
 h}ljs k|ljlw zAbsf] k|of]u ;j{k|yd x+u]/Lsf OlGhlgo/ sfn{ P/]nLn] ;g\ !(!( df u/]sf lyP . o; k|ljlw rrf{df cfPsf] eg]
;g\ !(&) sf] bzsaf6 xf] .
 o;sf] k|of]u ;j{ k|yd OlhK6 -ld>_ df kfp/f]6L / hfF8 pTkfbgsf nflu k|of]u ul/Psf] lyof] .
101
 dfgj hfltn] ;j{ k|yd kfn]sf] hgfj/ s's'/ xf] .
 h]g]l6S; zAbsf] klxnf] k|of]u ;g\ !()^ df ePsf] xf] .
 h}ljs k|ljlw b'O{ k|sf/sf] x'G5 . !_ k/D/fut Hf}ljs k|ljlw @_ cfw'lgs h}ljs k|ljlw
o k/D/fut Hf}ljs k|ljlw M bxL, u'Gb|'s, /S;L agfpg] k|s[of
o cfw'lgs h}ljs k|ljlw M Snf]lgª, Test Tube Baby, vf]k, j0f{z+s/ aLpx?, hLg y]/fkL cflb .
 h}ljs k|ljlwdf k|of]u x'g] hLjf0f' DNA / RNA x'g\ .

क्रम तवकास र वंशाणु, स्वास्थ्य, रोगबारे सामान्य जानकारी

क्रम तवकासीः
 क्रम तवकासीः सजीवहरुमा क्रमशीः साधारणबाट तवतभन्न प्रकारका जरटल जीबहरुको उत्पतत हुनुलाइ क्रम तवकास भतनन्छ ।
 एक कोषीय जीबहरु – बहु कोतषय ढाड नभएका जनावर - बहुकोषीय तवरुवाहरु – िु ल निु ल्ने तवरुवाहरु – िु ल िु ल्ने तबरुवाहरु – ढाड भएका माछा,
उभयचर, रे प्टाइल, चरा, स्तनधारी प्राणीहरु
क्रम तवकास तसद्धान्तका के ही प्रमाणहरुीः
१. अबशेषबाट प्राप्त प्रमाणहरु ( Evidences from fossils):
 पिे चट्टानमा धेरै बषय पतहले मरे का तवरुवा वा जनावरको कु नै अंश , छाप वा तचन्हलाइ अबशेष भतनन्छ ।
 क्रम तवकासको सबैभन्दा बतलयो अधार नै अबशेषबाट प्राप्त प्रमाण हो ।
 तजवावशेषको बारे मा अध्ययन गने शास्त्रलाई Paleontology भतनन्छ ।
२. तुलनात्मक शरीर रचनाबाट प्राप्त प्रमाण (Evidences from comparatively morphology and anatomy) :
 शाररररक बनौट आफ्नै फकतसमको भएपतन के ही साझा गुणहरु हुन्छन् ।
 सधमी अंगहरु (Homologous Organs) : सजीबहरुमा पाइने अंगहरु जसको उत्पतत एउटै हुन्छ तर िरक िरक काययको लातग प्रयोग गररने अंगहरुलाइ
सधमी अंगहरु भतनन्छ । जस्तैीः मातनसको हात, चराको पखेटा, घोडाको अगाडीको खुट्टा आफद । सजीबमा पाइने त्यस्ता अंगहरु जसको उत्पतत िरक हुन्छ
तर कायय भने एउटै हुन्छ भने त्यस्ता अंगहरुलाइ एनालोगस अंग भतनन्छ ।
 अबशेषांगबाट प्राप्त प्रमाण (Evidences from vestigial Organs) : कु कु र दााँत, भर्षमिम एपेतन्डक्स आफद । पुवयजमा फक्रयातशल तर अतहले लुप्त एवं
तनष्कृ य अवस्थामा रहेका अंगहरुलाई अवशेषांग (Vestigial Organs) भतनन्छ ।
३. भ्रुण सम्बन्धी प्रमाण (Embryonic Evidence) : मातनस, कु खुरा, माछा, चरा आफदको भ्रुण एउटै हुनु ।
४. भौगोतलक तवतरणबाट प्राप्त म्रमाण (Evidences from distribution of Organisms) : भारतको हात्ती र ब्रातजलको हात्तीतबच िरकपना ।
५. दुई बगयको जनावरबाट प्राप्त प्रमाणहरु (Evidences from Bridge Animals) : Duck Billed Platypus: चराले जस्तै िु ल पाने र स्तनधारीले जस्तै
दुध चुसाउने । , आर्ककयोप्टेररक्स (चरा र रे प्टाइल्सको तमश्रण)
क्रम तवकासका तसद्धान्तहरुीः
१. लेमाकय को तसद्धान्त (Lemarks Theory) :
क) जीवहरुमातथ वातावरणको प्रभाव पछय ।
ख) जीवहरुका शरीरको अंग ब्यवहारमा ल्याउनु र नल्याउनुले ततनीहरुको शरीरको रुप रे खामा पररबतयन ल्याउाँ छ ।
ग) कु नै एक पुस्ताका जीवमा आर्षजत भएको गुण वा पररबतयन अको पुस्ताका सन्तानमा सदै जान्छ ।
२. डार्षवनको तसद्धान्त (Darwin's Theory) :
सन् १८५९ मा डार्षवनद्वारा तलतखत Origin of Species नामक पुस्तकमा जीव तवकास सम्बन्धी तनम्न तलतखत अवधारणा अतघ सारे का छन् :
a. अत्यातधक सन्तानोत्पादन (Enormous Fertility) :
b. बााँच्नको लातग संघषय (Struggle for Existence) :
c. पररबृतत्त र बंशज (Variation and Heredity) :
d. प्राकृ ततक छनोटको तसद्वान्त (Theory of Natural Selection) :
e. नयााँ जाततको उत्पतत (Origin of Species) :
Note: डार्षवनको तसद्धान्तको आलोचना (Criticisms of Darwinism) :
1. डार्षवनले पररवृतत्तबाट जीवको उत्पतत सम्बन्धी स्पष्ट वणयन गरे का छै नन् ।
2. प्राकृ ततक छनोटमा यफद उपयोगी तभन्नता माि छनोट भएको भए काम नलाग्ने कु राहरुको छनोट नहुनु पने हो, तर भएकै पाइन्छ ।
3. उत्पररवतयन भएर पतन जीवहरुमा तभनन्ता आएको देतखन्छ ।
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
मानव क्रम तवकासीः
 एक करोड पचास लाख बषय अतघको मातनएको के न्यामा प्राप्त प्रोतप्लयोतपथेकस नमूनालाई सबैभन्दा प्राचीन मानव पूवयज मातनन्छ ।
 मानव क्रम तवकासको प्राचीनदेतख हाल सम्मको सही क्रमीः रामातपथेकस – अष्ट्रेलोतपथेकस – होमोइरे क्टस –
तनयन्दरथल मानव – होमोसेतपयन्स
 मान्छे जस्तै तसधा उतभएर हहड्ने मानव – होमो इरे क्टस जसलाइ उतत्थत मानव पतन भतनन्छ ।
 मानव जाततको सबैभन्दा प्राचीन प्राणी रामातपथेकस हो , जसको पतहलो खोज सन् १९३० मा भारतको तसवातलक पहाडमा G.E. Lewis ले खोज गरे का
तथए ।
 नेपालमा तव.सं. २०३७ सालमा जे. एच. हातचसनले बुटवल नतजक ततनाउ नदीको फकनारमा १ करोड ५० लाख बषय पुरानो मातनएको तथयो ।
बैकतल्पक प्रश्नहरुीः
१. सजीवहरुमा क्रमशीः साधारणबाट तवतभन्न प्रकारका जरटल वा तवकतसत सजीवहरुको उत्पतत हुनुलाई के भतनन्छ ? a. लेमार्ककज्म b. डार्षबतनज्म
c. क्रम तवकास d. मातथका सबै
२. क्रम तवकास तसद्धान्तको सबैभन्दा बतलयो प्रमाणको रुपमा तलका मध्ये कु नलाई तलइन्छ ? a. भ्रुण सम्बन्धी प्रमाण b. अवशेषबाट प्राप्त प्रमाण
c. भौगोतलक तवतरण सम्बन्धी प्रमाण d. कु नै पतन होइन
३. चाल्सय डार्षवनले नयााँ जाततको उत्पतत नामक पुस्तक कतहले प्रकातसत गरे का तथए ? a. 1857 b. 1859 c. 1831
d. 1959
४. क्रम तवकासका तसद्धान्तहरुमा देहायका कु न तसद्धान्तहरुलाइ बढी मान्यता फदएको पाइन्छ ? a. लेमाकय को तसद्धान्त b. डार्षवनको
तसद्धान्त c. a र b दुबै सही d. a र b दुबै गलत
वंशाणुीः
 जोन ग्रेगर मेण्डललाइ बंशाणुगत तवज्ञानका तपता भतनन्छ ।
 अतष्ट्रयाका नागररक हुन् । उनको जन्म १८२२ र मृत्यु १८८४ मा भएको तथयो ।
 जीवहरुका सन्तानमा कसरी बंशाणुगत गुणहरु सदै जान्छन भन्ने थाहा पाउन के राउ (Pisum Sativum) को अग्लो तवरुवा र होचो तवरुवा प्रयोग गरे का
तथए ।
 के राउको तवरुवा प्रयोग गदाय ७ वटा गुणहरुको अध्ययन गरे का तथए जुन देहाय बमोतजम रहेका छन्
१. तवरुवाको उचाईीः अग्ला (T) र होचो (t)
२. िू लको स्थानीः काप (A) र टु प्पो (a)
३. कोसाको रं गीः हररयो (G) र पहेंलो (g)
४. कोसाको आकारीः पुष्ट (I) र खुतम्चएको (i)
५. तवउको आकारीः गोलो (R) र चाउररएको (r)
६. िू लको रं गीः खैरो (B) र सेतो (b)
७. तवउको रङीः पहेंलो (Y) र हररयो (y)
 मेण्डलले के राउको तवरुवा छान्नुका कारणहरुीः
१. तजवन चक्र छोटो भएकोले,
२. आवश्यकता अनुसार स्वपरागसेचन (Self-pollination) र परपरागसेचन (Cross-Pollination) गनय सफकने,
३. थुप्रै प्रजाततहरु हुने भएकोले ।
 मेडलका तनयमहरुीः
१. प्रवलताको तनयम (Law of Dominance)
२. लैंतगक शुद्धताको तनयम (Law of Purity of Gametes)
३. स्वतन्ि गुण प्रसारणको तनयम (Law of Independent Assortment)
 तवरुवामा प्रयोग गररएको मेण्डलको तनयम T.H. Morgan ले ड्रोसोफिला नामक सझगामा सिल प्रयोग गरे का तथए ।
मोनोहाईतब्रड क्रसीः
 एउटा माि िरक गुण भएका तवरुवाहरु बीच परपरागसेचन गराउने फक्रयालाई मोनोहाईतिड क्रस भतनन्छ ।
 मेण्डलले अग्ला र होचा के राउबीच परपरागसेचन गराउाँ दा दोस्रो बंशमा फिनोटाइतपक अनुपात ३:१ (अथायत ७५% अग्ला र २५% होचा) र तजनोटाइतपक
अनुपात १: २: १(अथायत २५% शुद्ध अग्ला, ५०% रठमाहा र २५% शुद्ध होचा ) हुन्छ ।
डाइहाइतिड क्रसीः
 दुइवटा िरक गुण भएका तवरुवाहरु बीच परागसेचन गराउने फक्रयालाइ डाइहाइतब्रड क्रस भतनन्छ ।
 मेण्डलले दोस्रो बंशमा गोलो पंहेलो, गोलो हररयो, चाउररएको पंहेलो र चाउररएको हररयो तबउहरुको अनुपात 9:3:3:1 पाइयो ।

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
पररवृतत्त (Variation): हरे क ब्यति वा सन्ततततपच्छे देतखने िरकपन नै पररबृतत्त हो ।
उत्पररबतयन (Mutation): कु नै बंशमा देतखएको आकतस्मक पररवतयन नै उत्पररबतय हो ।
DNA र RNA तबचको िरकीः
DNA RNA
 Deoxyribo Nucleic Acid  Ribo Nucleic Acid
 आकार - Double Strand (दुइ त्यान्रे)  Single Strand (एक त्यान्रे)
 नाइट्रोजन बेस, िस्िे ट र सुगर (तडअक्सी राइबोज सुगर) तमलेर बनेको हुन्छ  यो राइबोज सुगर तमलेर बनेको हुन्छ ।

 चार वटा नाइट्रोजन बेस हुन्छन् :  चार बटा नाइट्रोजन बेस हुन्छन्:
 Adenine  Adenine
 Cytosine  Cytosine
 Guanine  Guanine
 Thymine  Uracil
 यसले बंशाणुगत गुण साछय ।  यसले प्रोरटन संष्लेषण गछय ।
 Adenine ले Thymine र Cytosine ले Guanine संग जोडा बनाउाँ छ ।  Adenine ले Uracil र Cytosine ले Guanine
संग जोडा बनाउाँ छ । `
 यो क्रोमोजोममा पाइन्छ।  यो मुख्यरुपमा साइटोप्लाज्मका साथै क्रोमोजोम,
न्यूक्लाओलस र न्युतक्लयोप्लाज्ममा पाइन्छ ।

दैतनक जीवनमा प्रयोग हुने बस्तुहरुीः


सावुन, प्लातस्टक, रे सा, कााँच, मल र फकटनाशक औषधी आफद ।
सावुनीः
 बनस्पतत तेल, Fatty Acid बाट बनेको सोतडयम तथा पोटातसयमको लवण नै सावुन हो । सावुनका के ही उदाहरणहरुीः
१. सोतडयम पातल्मनेटीः C17H31COONa
२. सोतडयम ओलेरेटीः C16H33COONa
३. सोतडयम स्टेरेटीः C17H35COONa
 साबुन उत्पादनको शुरुवात अठारौं शताब्दीमा सवयप्रथम युरोप महादेशको इटातलबाट शुरु भयो।
 पारदशी उच्च कोटीको सावुन बनाउने सन् १७८९ मा बेलायतका एन्ड्रयु तपयसय हुन् ।
 सन् १८३७ मा Washing Powder बनाउने रवटय हड्सन हुन् ।
 साबुनको प्रयोगीः नुहाउन कपडा धुन, भााँडा कुाँ डा सिा गनय, Textile उद्योग तथा Lubricant उद्योग संचालन गनय,
 साबुनका प्रकारहरुीः क्यातल्सयम सावुन, तलतथयम सावुन, तमतनरल सावुन, मेटातलक सावुन, सोतडयम सावुन, पोटातसयम सावुन आफद ।
 तवश्वको सवैभन्दा ठू लो सावुन कम्पतनीः युतनतलभर

तडटजेन्टीः
 यो हाइड्रोकावयनबाट बनाइने घुलनशील सेन्थेरटक पेट्रोतलयम रसायन हो ।
 यसको सिाइ गने क्षमता सावुनको भन्दा बढी हुन्छ ।
 यो सावुनभन्दा घुलनशील हुन्छ ।
 यो पाउडरको रुपमा हुन्छ।
प्लातष्टकीः
 ग्रीक भाषामा Plasticos भतनन्छ ।
 कावयनयुि मोनोमरहरुको Polymerization प्रकृ याबाट बनेको artificial polymer हो ।
 प्राकृ ततक पोतलमरहरु प्रोरटन, स्टाचय, रबर आफद हुन् ।
 Artificial पोतलमरहरु पोतलतथन, PVC र नाइलन हुन् ।
 PVC को पूरा रुप Poly Vinyl Chloride हो ।
 प्लातष्टक बनाउन चातहने मनोमरहरु खतनजबाट प्राप्त हुन्छ ।
 प्लातष्टकहरु दुइ प्रकारका हुन्छन्:
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
o थमोप्लातष्टकीः तताउाँ दा नरम हुने , तचसोमा कडा हुने, स्वरुप बदल्न सफकने, पुन प्रयोग गनय सफकने । जस्तैीः PVC, Polythene, Polypropylene,
Polystyrene आफद ।
o थमोसेरटङ प्लातष्टकीः तताउाँ दा कडा हुने, पुनीःप्रयोग गनय नसफकने, भााँतचने । जस्तैीः बेकेलाइट(Bakelite ), तबजुलीको Switch, प्रेसरकु करको ह्याण्डल
आफद ।
 बेकेलाइट काबोतलक एतसड र िमायतलन तमलेर बन्छ ।
 प्लातष्टकको प्रयोगीः
o भााँडाहरुको रुपमा
o इलेक्ट्रोतनक सामानहरुमा
o ग्लासको रुपमा
o गाडीको पाटपुजायहरुको रुपमा
 प्लातष्टकको िाइदाीः
o नकु तहने
o पारदशी र अपारदशी दुबै स्वरुपमा प्रयोग गनय सफकने,
o हावा पानी नतछने,
o हलुका , Portable ।
o Multiuse गनय सफकने ।
रे शा (Fibre):
 बतलयो र तन्कने गुण भएको धागो जस्तो बस्तु ।
 यो दुइ प्रकारको हुन्छीः
o प्राकृ ततक रे शा (Natural Fibre): प्राकृ ततक रुपमा पाइने रे शा । जस्तैीः वनस्पतत, जनावरका रे शाहरु, जुट, कटन, कपास, अल्लो, रे शम धागो आफद ।
o कृ तिम रे शा (Artificial Fibre): यो पेट्रोतलयम प्रोडक्टहरुबाट बनाइन्छ । मानव तनर्षमत रे शा । जस्तैीः Nylon, Plastic, Acryline, टेररतलन, ओतलफिन,
कापेट, रे योन आफद ।
 रे योनीः प्राकततक बस्तुबाट बनाइएको पतहलो कृ तिम रे शा हो । यो कपासमा हुने सेलुलोज र काठतभि हुने पल्प प्रयोग गरी बनाइन्छ । यसको प्रयोग
ब्याण्डेज, रे योनको साडी, Textile र Carpet बनाउन ।
कााँच (Glass):
 Silica बाट बनाइन्छ ।
 यो इ.पू. ३५०० मा इराकबाट शुरु भएको हो ।
 ल्यारटन भाषामा ग्लेसम भतनन्छ ।
 यसको तवशेषता सतजलै टु फक्रने र पारदशी हुन्छ ।
 साधारण कााँच तसतलका ५०%, सोतडयम काबेनेट १५%, क्यातल्सयम काबोनेट १०%, अन्य कााँचका टु क्राहरु २५% तमसाएर बनाइन्छ ।
 लेन्स, तवजुलीको चीम र तप्रज्म बनाउन Lead Crystal Glass प्रयोग गररन्छ ।
 तवतभन्न प्रकारका कााँचहरुीः
क्र.सं. रं गीन कााँचको प्रकार कु न रसायन प्रयोग गररएको हुन्छ ?
1. रातो कााँच कपर अक्साइड
2. कालो कााँच तनके ल अक्साइड

3. हररयो कााँच क्रोतमयम अक्साइड


4. तनलो कााँच कोबाल्ट अक्साइड
5. सेतो कााँच रटन अक्साइड

6. बैजनी कााँच म्यागातनज डाइअक्साइड


7. खैरो कााँच आइरन अक्साइड

मल (Fertilizer):
 तवरुवाको बृतद्ध र माटोको उभयरा शति बढाउन प्रयोग गररने रसायनलाइ नै मल भतनन्छ ।
 यो दुइ प्रकारको हुन्छीः
o जैतवक मल/ प्रांगाररक मल/ कम्पोष्ट मलीः वोटतवरुवा तथा जनावरका उत्पादनहरु कु तहएर बनेको मल ।
 वाताबरण मैति हुन्छ ।
 फदघयकालसम्म माटोमा असर गदैन ।
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 माटोको उभयराशति बढाउाँ छ ।
 तवरुवालाई काटी जतमनमुनी सडाएर तयार गररने मललाई हररयो मललाई हररयो प्रांगाररक मल भतनन्छ ।
 जनावरको मृत्यु पश्चात खाल्टामा पूरी ब्याक्टेररया र िन्जाइ मािय त कु हाएर वा सडाएर तयार गररने मललाई जनावरबाट प्राप्त प्रांगाररक मल भतनन्छ ।
o अप्राङ्गाररक मल / रासायतनक मलीः
 तवषेश प्रकारको पोषक तत्व हुन्छ ।
 पानीमा घुलनशील हुन्छ ।
 माटो उभयराशति क्रमशीः घटाउाँ छ ।
o मलहरु सामान्यतया ३ प्रकारका हुन्छन् ।
 नाइट्रोजनयुि मलीः एमोतनयम सल्िे ट, एमोतनयम नाइट्रेट, युररया (NH2-CO-NH2)
 िोस्िोरसयुि मलीः एमोतनयम िोस्िे ट, क्यातल्सयम सुपर िोस्िे ट, रट्रपल सुपर िोस्िे ट, एमोिस, हड्डीको धूलो ।
 पोटातसयमयुि मलीः पोटातसयम क्लोराइड, पोटातसयम सल्िे ट, पोटातसयम नाइट्रेट, पोटातसयम काबोनेट, खरानी ।
o नोटीः माटोको अम्लीयपन हटाउन माटामा कृ तष चुन (Calcium Hydroxide) प्रयोग गनुय पछय भने क्षारीयपन हटाउन क्यातल्सय सल्िे ट, क्यातल्सयम
क्लोराइड, सल्फ्युररक एतसड, हाइड्रोक्लोररक एतसड, युररया आफदको प्रयोग गनय सफकन्छ ।
o रासायतनक मलको महत्वीः
नाइट्रोजनको महत्वीः नाइट्रोजनको कमीका असरहरुीः
१. तवरुवाको ततब्र बृतद्ध गनय सहयोग गछय । १. उत्पादनमा कमी आउाँ छ ।
२. हररतकणलाई बढी संस्लेतषत गछय । २. पातहरु पाँहल
े ा हुन्छन् ।
३. उत्पादनमा बृतद्ध गनय सहयोग गछय । ३. तवरुवाको िु ल, िल र तबउको आकार सानो हुन्छ ।
४. प्रोरटन, प्रोटोप्लाज्म, क्लोरोफिलको मािा बढाउाँ छ ।
िस्िोरसको महत्वीः िस्िोरसको कमीका असरहरुीः
१. जराहरुको तनमायण र तवकासमा सहयोग गछय । १. तबरुवाको जरा राम्ररी तवकास हुन पाउाँ दैन ।
२. बालीनाली र तबउमा तछटो पररपक्वता आउाँ छ । २. कोष तवभाजनमा मन्दता आउाँ छ ।
३. रोगबाट बचाउन सहयोग गछय ।
४. दानाहरु बढी पुष्ट बनाउाँ छ ।
पोटातसयमका महत्वीः पोटातसयम मलका कमीका असरहरुीः
१. तवरुवाको काण्ड र जराहरुलाई वतलयो बनाउाँ छ । १. प्रोरटनको तनमायणमा मन्दता आउनुको साथै कोष
२. रोगहरुसाँग लड्नसक्ने क्षमतालाई बढाउाँ छ । तवभाजनमा कमी आउाँ छ ।
३. तवरुवामा िु लको तवकासमा सहयोग गछय । २. तबरुवामा पात तथा साना तवरुवाहरु सुक्ने वा मने
४. तबरुवामा स्टाचय, प्रोरटन लगायत अन्य वस्तुको तनमायणमा सहयोग गदयछन् ।
गछय ।
NPK मलीः मलमा नाइट्रोजन, पोटास र िोस्िोरस तमसाएर बनाएको मललाइ NPK मल भतनन्छ । यसलाई पूणय मल भतनन्छ ।
फकटनाशक औषधी(Insecticides):
 हानीकारक फकराहरुलाई मानय प्रयोग गररने रसायनलाई फकटनाशक औषधी भतनन्छ ।
 यो दुई प्रकारका हुन्छन्:
o कावोतनक फकटनाशक औषधी (Organic Insecticides):
 कावयन, हाइड्रोजन र अतक्सजनबाट बनेको संश्लेतषत यौतगक हुन् ।
 यो तीन प्रकारको हुन्छीः
क्लोररनयुि फकटनाशक औषतध िस्िे टयुि फकटनाशक औषधी काबायमटे युि
फकटनाशक औषतध
१. DDT - ( Dichloro Diphinyl Trichloroethane) १. पारातथयन १. बेगन
२. BHC - (Benzene Hexa Chloride) २. मालातथयन २. टर्षमक
३. एतल्ड्रन
४. डाइअतल्ड्रन
५. मेथोतक्सक्लोर
o अकाबोतनक कीटनाशक औषधी (Inorganic Insecticides):
 यो खतनज पदाथयबाट बन्छ ।
 यो कपास, िलिू ल, तरकारी आफदलाई फकराहरुबाट जोगाउन प्रयोग गररन्छ ।
 जस्तैीः क्यातल्सयम-आसयनेट, लेड-आसयनेट, फ्लोराइड र लाइम सल्िर आफद ।
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
स्वास्थ्यीः
 WHO : World Health Organization.
 स्वास्थ्यीः शाररररक, मानतसक तथा सामातजक रुपले पूणयतया तन्दुरुस्त रहेको अबस्था नै स्वास्थ्य हो ।
 जनस्वास्थ्यीः सामुदातयक प्रयासबाट जनताको स्वास्थ्यको हेरचाह तथा रोगहरुको रोकथाम हो जनस्वास्थ्य ।
 रोगीः शररर तथा शारीररक अंगहरुको काययमा गडबडी तथा तवकृ ती आउनु रोग हो ।
रिसमूहीः मातनसको शरररमा चार प्रकारका रि समूह हुन्छन् : A, B, AB, O . प्रत्येक रि समूहको +ve र –ve blood group हुन्छ ।
Universal Receiver: AB र Universal Donor : O-ve Blood Group
मानव शरीर सम्बन्धी के ही तथ्याङ्कहरुीः
 मानव शरीरमा ६६% पानी हुन्छ ।
 गभय रहेको साधारणतया ४० हप्तापतछ सन्तान जन्मन्छ ।
 स्वस्थ मातनसको रिचाप १२०/८० हुन्छ ।
 स्वस्थ मातनसले एक तमनेटमा १४ देतख १८ पटक स्वास िे छय ।
 WHO ले प्रततफदन मातनसलाई १५० देतख २०० तलटरसम्म पानी चातहन्छ ।
 सामान्यतया बच्चा जन्मेको ३ मतहना पतछ बच्चाको तौल दोब्बर हुन्छ ।
 मातनसको सबैभन्दा सानो हाड कानमा हुन्छ ।
 मतहलामा XX र पुरुषमा XY क्रोमोजोम रहेको हुन्छ ।
 अल्लारे उमेर १३ देतख १९ बषयको लाई भतनन्छ ।
पोषणीः शरीरलाई आवश्यक पने खाद्य तत्वलाई नै पोषण भतनन्छ । ती हुन् :
पोषक तत्वीः
पोषक तत्व स्रोतहरु कमी भएमा लाग्ने रोगहरु
कावोहाइड्रेट चामल, गहुाँ, मकै , कोदो, िापर, सखरसण्ड आफद  कावोहाइड्रेटको कमी भएमा लाग्ने रोग - सुकेनाश
(Energy giving  1 Gram Carbohydrate ले 4 Kilo Calorie शति
food) फदन्छ ।
प्रोरटन (Body Animal sources: दूध, मासु,अण्डा, चीज, माछा  बढी भएमा लाग्ने रोग – िु के नाश
building Food) Vegetable sources: दाल, गेडागुडी, तसमी, गहुाँ  १ ग्राम प्रोरटनले ४ फकलो क्यालोरी शति फदन्छ ।

बोसो (Fats) Animal sources: Cheese, Butter, , ghee, egg  बोसो बढी भएमा कोलेस्ट्रोल बढ्छ ।
 मोटी मतहलाई स्तन क्यान्सर हनसक्छ ।
Vegetable sources: तोरी, बदाम, नरीवल
पानी (Water) पानी वा पानी जन्य खानेबस्तुबाट पाचन प्रकृ यामा भाग तलन्छ ।
शरररको तापक्रम सन्तुलन राख्छ ।
तभटातमन (Vitamin)
– Protecting food

पोषणीः
शरीरलाई आवश्यक पने खाद्य तत्वलाई नै पोषण भतनन्छ । ती हुन् :
पोषक तत्वीः
पोषक तत्व स्रोतहरु कमी भएमा लाग्ने रोगहरु / तवषेशताहरु
कावोहाइड्रेट - (Energy चामल, गहुाँ, मकै , कोदो, िापर,चीनी, िापर, कावोहाइड्रेटको कमी भएमा लाग्ने रोग - सुकेनाश
giving food) आलु, के रा, मह, गुडभेली, सखरसण्ड आफद  1 Gram Carbohydrate ले 4 Kilo Calorie
शति फदन्छ ।
प्रोरटन – बृतद्ध र तवकास गने Animal sources: दूध, दतह, मासु,अण्डा, चीज,
 कमी भएमा लाग्ने रोग – िु के नाश
पोषक (Body building माछा, कलेजो, तमगौला, रगत आफद ।  १ ग्राम प्रोरटनले ४ फकलो क्यालोरी शति फदन्छ ।
Food) 
Vegetable sources: दाल, गेडागुडी, तसमी, शारररीक बृतद्ध, तवकास र ममयत संभार गछय ।

भटमास, गहत, मास, के राउ आफद ।


बोसो (Fats) – शति फदने 
Animal sources: Cheese, Butter, , ghee, बोसो बढी भएमा रगतमा कोलेस्ट्रोल बढ्छ ।
पोषक  मोटी मतहलालाई स्तन क्यान्सर हुनसक्छ ।
egg, बोसो आफद ।
 1 ग्राम बोसोले 9 फकलो क्यालेरी शति फदन्छ ।

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Vegetable sources: तोरी, बदाम, नरीवल
आफद ।
पानी (Water) पानी वा पानी जन्य खानेबस्तुबाट  पाचन प्रकृ यामा भाग तलन्छ ।
 शरररको तापक्रम सन्तुलन राख्छ ।
तभटातमन (Vitamin):– Protecting food
 तभटातमन ६ प्रकारका हुन्छन् । ती हुन् : Vitamin A, Vitamin B, Vitamin C, Vitamin D, Vitamin E, Vitamin K .
 तचल्लो पदाथय / बोसोमा घुल्ने तभटातमनीः A,D,E,K
 पानीमा घुल्ने तभटातमनीः B र C
 श्रोतहरुीः क) कृ तषजन्य स्रोतहरुीः हररया सागपात र अन्य तरकारी, टु सा उमारे का गेडागुडी, िलिू ल आफद । ख) पशुजन्य स्रोतहरुीः
दूध, दही, तचज, माछा, मासु, अण्डा आफद ।
तभटातमन श्रोतहरु कमीको कारण लाग्ने तवषेशताहरु
रोगहरु
A मखन, अण्डाको पंहेलो भाग, कलेजो, माछा, मासु, नौनी, रतन्धो, आंखा सुक्खा  रासायतनक नामीः Retinol
तभटातमन A Capsule, पालुंगोको साग, गाढा पंहल
े ो रङका हुने,रे रटनामा असर,  कच्चा पदाथयीः Carotene
िलिू लहरु, मेवा, गाजर, िसी र माछाको कलेजोको तेल बच्चाको बृतद्धमा असर,  Anti-Infective Vitamin
सबैभन्दा राम्रो श्रोत
नोटीः ५ बषय मुतनका बच्चाहरुलाई ६/६ मतहनामा तभटातमन
क्याप्सुल तनीःशुल्क रुपमा खुवाइन्छ ।
D अण्डाको पहेंलो भाग, सुययको प्रकासको उपतस्थततमा शरीरमा ररके टस, हड्डी कमजोर  यसले हाडको बृतद्ध गने र
हुने क्यातल्सयम शोषण गरे र हाड
तेल लगाएर प्राप्त गनय सफकने, जनावरजन्य खानामा माि
बतलयो बनाउाँ छ ।
पाइने
E अन्न र बनस्पततको तेल, दुध, हररयो सागपात, सबैभन्दा  यसले शरररको कोषहरुलाई बतलयो
राम्रो श्रोतीः सुययमूखीको तेल बनाउाँ छ ।

K सागपात, िलिू ल, दुध आफद  रगत जमाउने कायय गछय ।

C िलिू ल, कागती, सुन्तला साथै अतमलो जातका िलिू ल, हगजाबाट रगत आउने  प्रततफदन मातनसलाइ ४०
सबैभन्दा राम्रो श्रोतीः अमला रोगीः स्कभी देतख ६० तमली ग्राम चातहन्छ ।
 प्रोरटन बनाउन, हाड,
दााँत, कार्टटलेज, छाला र स्कार तन्तु
बनाउन मद्दत गछय ।
B B1 चामलको बातहरी भाग, गहुाँ, चना, गेडागुडी, माछा, बेरीबेरी (नसा
अण्डा झमझमाउने रोग)
B2 सागपात, माछामासु, मुख, तजब्रोमा घाउ भातमाि खाने समूदायमा यो रोग
आउने लाग्छ ।

B3 कलेजो, कु खुराको मासु, गेडागुडी, मृगौलाको मासु पेलेग्रा(स्मरण शति


कमजोर हुने), पखाला
लाग्ने
B6 दूध, कलेजो, मासु, अण्डा, माछा, चामल हातगोडाका नसा
तबग्रने, झमझमाउने
B12 जनावरजन्य श्रोत(Animal Source)मा माि पाइने, तनसन्तान हुने,
ठू लो आन्राको ब्याक्टेरीयाले बनाउाँ छ । रिकोषको साइज
ठू लो हुने
खतनज तत्वहरुीः
मानव शरीरलाई ५० प्रकारका खतनज तत्वहरु चातहन्छन् । जसमध्ये के ही खतनज तत्वहरु तनम्न छन् ।
खतनज तत्व श्रोतहरु के गछय ?
१. िलाम कलेजो, मासु, सागपात,िलामको  हेमोग्लोतवन बनाउन, रिअल्पता (Anemia) हुनबाट बचाउन,
भााँडामा पकाइएको खानामा, िु लको मतस्तष्कको तवकास गछय ।
पंहल
े ो भाग आफद  रगतमा ६०% देतख ७०% Iron हुन्छ ।
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
२. आयोतडन आयोतडन युि नुन, सामुन्रीक  गलगााँड हुनबाट बचाउाँ छ, थाइरोतक्सन हमोन उत्पादन गछय ।
खाद्यपदाथयहरु  कमी भएमाीः मरे को बच्चा जन्मने, बामपुड्के , सुस्त, बतहरो हुने,
स्मरण शति कमजोर हुने ।
३. क्यातल्सयम दूध, अण्डा, माछा, सागपात, चामल,  हड्डी र दााँत मजबुत बनाउाँ छ, प्रततरक्षा शति मजबूत बनाउने,
कोदो  मााँसपेशी तन्कने र खुम्च्याउन मद्दत गने,
 रगत खेर जान नफदने ।
४. िोतलक एतसड कलेजो, मासु, दुध, अण्डा, सागपात, दाल  गभयवती तथा सुत्के री मतहलाहरुलाई आवश्यक हुने
आफद  DNA बनाउन मद्दत गने, Abortion हुन बचाउने,
 तशशुलाई अंगभंग हुनबाट बचाउने, रिकोषको बृतद्ध र प्रोरटनको
पररपक्वता गनय,
 यो स्वस्थ मातनसलाई १०० ग्राम र गभयवतीलाई ४०० ग्राम
चातहन्छ ।
५. फ्लोररन पानी, तचज आफद  दााँत फकराले खाने (Dental carries),
 दााँतमा दागहरु लाग्ने (Fluorosis)
६. सजक माछा, मासु, समुन्री खाना, कलेजो र  इन्सुतलन हमोन भण्डार गनय, आन्राको कायय राम्रो गनय,
आमाको दुध आफद । बच्चाहरुमा रोग तबरुद्ध लड्ने क्षमता तबकास गनय, कु पोतषत
बच्चालाई झाडापखाला हुंदा तंतग्रन ।
 लामो समयसम्म झाडा पखाला हुाँदा सजक नष्ट भएर जान्छ ।
 दुध नखाने शाकाहारीलाई Vegans भतनन्छ ।
स्वास्थ्य सम्बन्धी फदबसीः
 तवश्व कु ष्ठरोग फदवसीः जनवरीको अतन्तम आइतबार  तवश्व मुटु फदवसीः सेप्टेम्वर ३०
 तवश्व अवुयद रोग फदवसीः िरवरी, ४  तवश्व मानतसक स्वास्थ्य फदवसीः अक्टोबर १०
 तवश्व पानी फदवसीः माचय २२  तवश्व दृतष्ट फदवसीः अक्टु वरको दोस्रो तवतहबार
 तवश्व क्षयरोग फदवसीः माचय २४  तवश्व हात धुने फदवसीः अक्टु बर १५
 तवश्व स्वास्थ्य फदवसीः अतप्रल ७  तवश्व खाद्य फदवसीः अक्टु बर १६
 तवश्व दम फदवसीः मे ३  तवश्व खोप फदवसीः नोवेम्बर १०
 तवश्व रे डक्रस फदवसीः मे ७  तवश्व मधुमेह फदवसीः नोबेम्वर १४
 तवश्व धुम्रपान फदवसीः मे ३१  तवश्व एड्स फदवसीः तडसेम्बर १
 तवश्व रिदान फदवसीः जुन १४  तवश्व अपाङ्ग फदवसीः तडसेम्बर ३
 तवश्व जनसंख्या फदवसीः जुलाई ११ जैतवक प्रतवतधीः

h}ljs k|ljlw M
 s'g} hLljt a:t'nfO{ sRrf kbfy{sf] ?kdf k|of]u u/L To;sf] h}j /;folgs ;+in]z0f / ljefhgaf6 lg:sg] kbfy{ dfgj
/ jftfj/0fsf] pkof]uLtfsf nflu ag]sf] k|ljlwnfO{ h}ljs k|ljlw elgG5 .
 k|s[ltdf ePsf hLljt a:t'x? af]6 lj?jf, k|f0fL, ;Id hLjf0f\ cflbsf] k|of]u dfgj pkof]uL sfo{sf nflu nufpg]
k|ljlw g} h}ljs k|ljlw xf] .
 pGgt hftsf kz'k+IfL pTkfbg ug{, 8]/Lsf kbfy{ pTkfbg ug{, afnLdf /f]u k|lt/f]wfTds Ifdtf ljsf; ug{ h}ljs
k|ljlwsf] pkof]u ul/G5 .
 h}ljs k|ljlw zAbsf] k|of]u ;j{k|yd x+u]/Lsf OlGhlgo/ sfn{ P/]nLn] ;g\ !(!( df u/]sf lyP . o; k|ljlw rrf{df
cfPsf] eg] ;g\ !(&) sf] bzsaf6 xf] .
 o;sf] k|of]u ;j{ k|yd OlhK6 -ld>_ df kfp/f]6L / hfF8 pTkfbgsf nflu k|of]u ul/Psf] lyof] .
 dfgj hfltn] ;j{ k|yd kfn]sf] hgfj/ s's'/ xf] .
 h]g]l6S; zAbsf] klxnf] k|of]u ;g\ !()^ df ePsf] xf] .
 h}ljs k|ljlw b'O{ k|sf/sf] x'G5 . !_ k/D/fut Hf}ljs k|ljlw @_ cfw'lgs h}ljs k|ljlw
o k/D/fut Hf}ljs k|ljlw M bxL, u'Gb|'s, /S;L agfpg] k|s[of
o cfw'lgs h}ljs k|ljlw M Snf]lgª, Test Tube Baby, vf]k, j0f{z+s/ aLpx?, hLg y]/fkL cflb .
 h}ljs k|ljlwdf k|of]u x'g] hLjf0f' DNA / RNA x'g\ .

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 जैतवक प्रतवतध भनेको प्रकृ ततमा भएका जीवजन्तुहरुको प्रयोग मानव उपयोगी काययमा लगाउने तवतध हो ।
 जैतवक प्रतवतध शब्दको नामांकरण गने व्यति हङ्गेरीका इतितनयर कालय इरे की हुन् ।
 जैतवक प्रतवतध शब्दको प्रयोग पतहलो पटक सन् १९१९ मा भएको हो ।
 जैतवक प्रतवतधको प्रयोग इतजप्टको तमश्रमा पाउरोटी र जााँड उत्पादन गनय गररयो ।
 जैतवक प्रतवतधमा धेरैजसो प्रयोग हुने जैतवक जीवाणुहरु DNA र प्रोरटन हो ।
 मानव जाततले सवय प्रथम पालेको जीव कु कु र हो ।
 स्कटल्याण्डमा Dolly नामक भेडाबाट Clone गरी सन् १९९७ मा जन्माइएको तथयो ।
 जैतवक प्रतवतध अन्तगयत के के पदयछ ? – DNA Testing, Tissue Culture, Artificial Fertilization, Genetic Engineering,
Vegetative Propagation, Cloning.
जेनरे टक इतितनयररङीः
 जीतवत प्राणीमा ल्याइने बंशाणुगत हेरिे रलाई नै जेनेरटक इतितनयररङ भतनन्छ ।
 कु नै प्राणी, वनस्पतत वा सुक्ष्म जीवाणुमा कृ तिम तररकाले गररने वंशाणुगत पररवतयनलाई के भतनन्छ? – जेनेरटक इतन्जतनयरीङ
 जेनेरटक इतन्जतनयररङको तवकास कतहलेदते ख शुरु भयो ? - सन् १९७० को दशकदेतख

 जेनेरटक इतन्जतनयररङको प्रयोगको क्षेिीः कृ तष तथा खाद्य प्रतवतध, पशुपालन, तचफकत्सा क्षेि ।
 जेनेरटक इतन्जतनयररङको अके नामीः DNA Technology
 DNA को संरचना सन् १९५३ मा जेम्स वाट्सन र फ्रातन्सस फक्रकले पत्तालगाएका तथए ।
 जेनेरटक इतितनयररङका प्रतवतधहरुीः
o तजन म्यातनपुलेसन o जेनेरटक मोतडफिके सन
o तजन क्लोतनङ o न्यू जेनेरटक्स
o ररकतम्बनेन्ट DNA Technology

 तजन म्यातनपुलेसन प्रतवतधलाई देहायको कु न कु न काययमा प्रयोग गनय सफकन्छ? a. वंशाणुको


मौतलक बनावट र काययबारे खोजी गनय, b. नयााँ प्रतवतधबाट उपयोगी प्रोरटन तनमायण गनय, c. बहु अनुबांतशक
प्राणी तथा वनस्पतत उत्पादन गनय d. मातथका सबै - d. मातथका सबै
 सवयप्रथम क्लोतनङ सिल तुल्याउने प्रमुख वैज्ञातनक को हुन् ? – इयान तबल्मट
 जीव तनमायण गनय चातहने पूणय सेटलाई के भतनन्छ ? – तजनोम

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
If]lqo ;+:yfx?-Regional Organization_
lad:6]s-BIMSTEC_
 lad:6]s sf] :yfkgf ;g\ !((& h'g ^ df a+unfb]z, ef/t, >Lnªsf / yfONofG8 ldnL cfk;L ;xof]u k|j4{g ug]{ p2]Zon] ePsf] xf] .
 BIMSTEC– Bay of Bengal Initiative for Multisectoral, Technical and Economic Cooperation.
 ;+:yfks ;b:o– BISTEC– Bangladesh, India, Srilanka, Thailand x'g\ . ;g\ !((& l8;]Da/ @@ df DofGdf/ ;b:o
ePk5L o;sf] gfd lAfd:6]s (BIMSTEC) EfPsf] xf] .
 o; ;+:yfsf] cjwf/0ff Nofpg] d'n's – YffONofG8 xf] .
 g]kfn / e'6fg ;b:o– ;g\ @))$ k|m]a'c/L *, g]kfnn] ko{j]Ifs ;b:osf] dfGotf– ;g\ !((* l8;]Da/ !( b]vL
 of] ;+:yfn] ;fs{ / cfl;ofg /fi6«aLr k'nsf] sfd ub{5 . xfn of] ;+:yfsf] cWoIf g]kfn /x]sf] 5 .
 ljZjsf sl/j @! k|ltzt dflg;sf] a;f]af; o; If]qdf /x]sf 5 .
 lad:6]s sf] klxnf] dxf;lrj >Lnªsf ;'dy gfsgbfnf x'g\ . o;sf] ;lrjfno j+unfb]zsf] 9fsfdf /x]sf] 5 . xfnsf dxf;lrj
a+unfb]zsf ;xLb'n O:nfd x'g\ . dxf;lrjsf] sfo{sfn # jif{sf] x'G5 .
 lad:6]s ;xof]u sf If]q !^ j6f /x]sf 5g\ . $ cf}F ;Dd]ngaf6 Blue Economy and Mountain Economy yk u/LPsf] .
;of]usf d'Vo If]q / ;+of]hs /fi6«
!= ef/t– s=oftoft tyf ;~rf/ v= ko{6g u=jftfj/0f tyf k|sf]k Joj:yfkg 3= cf+tsfjfb tyf nfu' cf}ifw sf/f]af/
@=yfONofG8– s=JolQmut ;Dks{ v= hg:jf:Yo u= df5fkfng
#=a+unfb]z– s= Jofkf/ tyf nufgL v= hnjfo' kl/jt{g
$=DofDdf/– s= phf{ v= s[lif
%=g]kfn– ul/aL lgjf/0f
^= e'6fg – ;f+:s[lts ;xof]u

lad:6]ssf lzv/ ;Dd]ng


qm=;+= ;Dd]ng / b]z ldlt g]kfnaf6 efu lng]
!= klxnf]–a}+ss, yfONofG8sf] ;g\ @))$ h'nfO{ #! b]vL cu:6 ! ;Dd z]/ axfb'/ b]pjf
@= bf];|f]–gofFlbNnL, ef/t ;g\ @))* gf]e]Da/ !# k'iksdn bfxfn
#= t];|f]–DofGdf/, g]lk6 ;g\ @)!$ dfr{ $ z'lzn sf]O/fnf
$= rf}yf}–g]kfn ;g\ @)!* cu:6 #)–#! s]kL zdf{ cf]nL
%= kfFrf} – >Lnªsf ;g\ @)@@ df k|:tfljt

 lad:6]sf @ e'k/Lj]li7t /fi6«– g]kfn / e'6fg


 lad:6]ssf] ;a}eGbf 7'nf] / ;fgf] /fi6«– 7'nf] ef/t / ;fgf] e'6fg
 lad:6]ssf] k|wfg sfof{no – a+unfb]zsf] 9fsfdf
 lad:6]ssf jt{dfg dxf;lrj zlxb'n O:nfdn] slxn]b]vL sfo{ef/ ;DxfNb} cfPsf 5g\– ;g\ @)!& cu:6 !! b]vL

cfl;ofg-ASEAN_
 ASEAN sf] k'/f ?k Association of South East Asian Nations xf] .
 cfl;ofgsf] :yfkgf slxn] / sxfF ePsf] lyof]– ;g\ !(^& cu:6 * df, yfONofG8sf] a}+ss
 cfl;ofgsf ;+:yfks % ;b:o /fi6«x?– OG8f]g]l;of, lkmlnlkG;, l;+ufk'/, dn]lzof / yfONofG8
cf;Lofgdf k5L yk ePsf % ;b:o /fi6«x?
!= a|'gfO– ;g\ !(*$ hgj/L &
@= leotgd– ;g\ !((% h'nfO{ @*
#=nfcf]; / DofGdf/– ;g\ !((& h'nfO{ @@
$ sDaf]l8of– ;g\ !((( clk|n #) df
 cfl;ofgdf ;+:yfks % / kl5 yk ePsf % u/L xfn !) ;b:o /fi6« /x]sf 5g\ .
 cfl;ofgsf] k|wfg sfof{no– OG8f]g]l;ofsf] hsftf{
 cfl;ofgsf] cjwf/0ff Nofpg] JolQm– dn]lzofsf tTsflng k|=d bft's t'ª cAb]n /xdfg
 cfl;ofgsf d'n gf/f– Pp6} nIo, Pp6} klxrfg / Pp6} ;d'bfo
 cfl;ofgdf ljZjsf] s'n hg;+Vofsf] slt k|ltzt /x]sf] 5– *=* k|ltzt
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 cfl;ofgsf !) /fi6«dWo] ;+o'Qm /fi6«;+3df k|j]z ug]{ klxnf] /fi6« lkmlnlkG; xf] eg] clGtd /fi6« a|'gfO{ xf] .
 cfl;ofgdf ;a}eGbf a9L ;fIf/tf ePsf] d'n's a|'gfO{ xf] eg] sd ;fIff/ ePsf] d'n's nfcf]; xf] . To:t} Psdfq e'k/Lj]li7t b]z
nfcf]; xf] .
cfl;ofgsf] ;u7gfTds ;+/rgf
s_ /fi6«fWoIf tyf ;/sf/ k|d'vsf] a}7s –o;sf] lzv/ ;Dd]ng z'? ;'?df !).!) jif{df a:g] u/]sf]df kl5 %.% jif{df x'g] Joj:yf ul/of] eg]
xfn cfjZostf cg';f/ a}7s a:g] elgP klg cfl;ofgsf] a}7s ;fdfGoto jif{sf] @ k6s a:g] ub{5 .
 cfl;ofgsf] ;jf]{Rr c+u– /fi6«WoIf tyf ;/sf/ k|d'vx?sf] a}7s
 cf;Lofgsf j8fkqdf x:tfIf/ ePsf] ldlt– ;g\ @))& gf]e]Da/ !(–@) df
 cfl;ofgsf] j8fkq slxn]b]vL nfu' ePsf] xf]– ;g\ @))* l8;]Da/ !^ af6
 cfl;ofgsf] klxnf] ;Dd]ng – OG8f]g]l;ofsf] afnLdf ;g\ !(&^ sf] k|m]a'c/L @#–@$
 cfl;ofgsf] ## cf}F ;Dd]ng slxn] / sxfF x'g] ePsf] 5 < – ;g\ @)!* gf]e]Da/ !! b]vL !% ;Dd l;+ufk'/
v_ljb]z dGqLx?sf] a}7s – of] cfl;ofgsf] sfo{sf/L c+u xf] . o;n] ;+u7gsf] jflif{s gLlt tyf sfo{qmd to ub{5 .
 ljb]zdlGqx?sf] a}7s ;fwf/0fto jif{sf] ! k6s a:g] ub{5 .
u_ ;lrjfno – k|d'v k|zf;sLo c+u xf] .
 cfl;ofgsf dxf;lrjsf] sfo{sfn % jif{sf] x'g] ub{5 .
 cfl;ofgsf jt{dfg dxf;lrj Lim Jock Hoi a|gfO{sf x'g\ .
 cfl;ofgsf @ ko{j]Ifs /fi6« kk'jf GolugL / k'jL{ l6df]/
 If]qkmnsf cfwf/df ;j}eGbf 7'nf] cfl;ofg /fi6« OG8f]g]l;of xf] ;j}eGbf ;fgf] l;+ufk'/ xf]
 hg;+Vofdf ;a}eGbf 7'nf] – OG8f]g]l;of / ;fgf] a|'gfO{
 cfl;ofgsf /fi6«x?dWo] ;j}eGbf w]/} k|lQJolQm cfo ePsf] d'n's l;+ufk'/ xf] eg] sd DofGdf/ xf] .
 Kofs]h l8n cGtu{t g]kfn ;Fu;Fu} ;+o'Qm /fi6«;+3sf] ;b:otf lng] /fi6« s'gs'g x'g\– sDaf]l8of / nfcf];
 cfl;ofgsf ;b:o dWo] g]kfn;Fu bf}To ;DaGw sfod ePsf] klxnf] / clGtd /fi6« s'g s'g x'g \– klxnf] dn]l;of / clGtd a|'gfO{
 cfl;ofg n] blIf0f k"jL{ Pl;ofnL If]qnfO{ ;g\ !(&! df zflGt, :jtGqtf / t6:ytf egL 3f]if0ff u/]sf lyP h;nfO{ ZOPEAN
elgG5 . o;sf] k'/f ?k– Zone of Peace, Freedom and Neutrality.
 cfl;ofgsf lqd'lt{ eg]/– dn]l;of, yfONofG8 / OG8f]g]l;of
 cfl;ofgsf % jftf{ ;fem]bf/ d'n's eg]/ lrlgg] b]z– cd]l/sf, Sofg8f, hfkfg, ci6«]lnof, Go'lhNofG8 .

cfl;ofgsf b]zx?sf] lrgf/L


b]z /fhwfgL d'b|f /fi6«efiff
!=OG8f]g]l;of hsftf{ ?lkofF OG8f]g]l;og
@= lkmlnlkG; dgLnf k];f] lkmlnlkgL
#= l;+ufk'/ l;+ufk'/ 8n/ rfOlghdGbfl/g
$=dn]lzof SjfnfnDk'/ l/lu+6 dnfo
%=yfONofG8 a}+ss ef6 YffO{
^= leotgfd Xgf]O{ 8f]ª leotgfdL
&= DofGdf/ ofFu'g Sof6 jld{h
*=nfcf]; leolG6og lsk nfcf]
(= a|'gfO{ aGb/;]/L a]ujfg 8n/ dn]
!)= sDaf]l8of Gxf]Dk]g l/ofn vd]/

cfl;ofgsf p2]Zox?
 cfly{s, ;dflhs, ;f+:s[lts / k|zf;lgs If]qdf ;xof]u lj:tf/ ug]{,
 o; If]qsf] zflGt, t6:ytf / :jtGqtf sfod /fVg],
 ;fd'lxs ;'/IffnfO{ ;'b[9 ug]{,

o'/f]k]nL ;+3-European Union:EU_


 O6fnLsf] /f]ddf ;g\ !(%& dfr{ @% hd{gL, k|mfG;, O6fnL, a]lNhod, g]b/NofG8 / nShdju{n] x:tfIf/ u/L ;g\ !(%* hgj/L ! df
EEC-European Economic Community sf] :yfkgf ePsf] xf] . ;'?sf ;+:yfks ^ ;b:onfO{ INNER Six elgG5 .
 o'/f]k]nL cfly{s ;d'bfonfO{ o'/f]k]nL ;femf ahf/sf gfdn] klg lrlgG5 .
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 o'/f]lko o'lgogdf k5L yk ePsf ^ /fi6«nfO{ OUTER SIX elgG5 . h;cGt{ut kf]r'{un, 8]gdfu{, :k]g, a]nfot, u|L; / cfo/NofG8
kb{5g\ .
 European Economic Community sf] gfd ;g] !((( hgj/L ! b]vL EU(European Union) eof] .
 European Union sf] k|wfg sfof{no– a]lNhodsf] a|';]N;df /x]sf] 5 . xfn o'/f]lkog o'lgogdf @* /fi6«x? /x]sf 5g\ .
 xfn o'/f] d'b|f k|rngdf Nofpg] d'n'ssf] ;+Vof !( k'u]sf] 5 . o'/f] d'b|f k|rngdf Nofpg] !( cf}F d'n's lny'cflgof xf] .
 lny'cflgofn] o'/f] d'b|f k|rngdf Nofpg ;'? u/]sf] – ;g\ @)!% hgj/L !
 o'/f]lkog o'lgogsf] d'Vo gf/f– ljljwtfdf Pstf .
 o'/f]lkog o'lgog s:tf] k|s[ltsf ;+u7g xf] – cfly{s k|s[ltsf] ;+u7g xf] .
 o'/f]lkog o'lgogsf] d'Vo p2]Zo– o'/f]ksf] cfly{{s PsLs/0f xfl;n ug'{,
 o'/f]k]nL o'lgognfO{ o'/f]k]nL cfly{s ;+3df ?kfGt/0f ug]{ ;GwL – Dofl6«h ;lGw
 Dofl6«h ;lGw slxn] eof]– ;g\ !((! l8;]Da/ !!, Dofl6«h ;lGw nfu'– ;g\ !((# gf]e]Da/ ! df .
 Dofl6«h ;lGwdf x:tfIf/ ug]{ klxnf] /fi6«– cfo/NofG8
o'/f]lkog ;+3sf p2]Zox?– ;g\ @))& l8;]Da/ !# df x:tfIf/ eO{ ;g\ @))( l8;]Da/df nfu' ePsf] ln:jg ;lGw df pNn]v ePsf
;+3sf p2]Zo lgDgfg';f/ 5g\–
 ;+3sf gful/sfsf] nflu zflGt / cdgrogsf] k|j4{g ug]{,
 :jtGqtf, ;'/Iff / Gofok'0f{ cfGtl/s l;dfljlxg If]qsf] ?kdf ;+3nfO{ ljsf; ug]{,
 ;Gt'lnt cfly{s ljsf; / ;fdflhs Gofosf] cfwf/df lbuf] ljsf; ug]{,
 ;fdflhs cy{tGqsf] ljsf; ug]{,
 :jtGq Psn ahf/sf] ljsf; ug{]{,
 ;g\ @)!^ h'g @# df ePsf] hgdt;+u|xaf6 k|fKt glthfcg';f/ O{o' Tofu ug]{ /fi6« – a]nfot xf] – O{o' 5f]8\g] kIfdf a]nfotsf
gful/ssf] %!=*( k|ltzt ef]6 k/]sf] lyof] .

o'/f]lkog o'lgogsf c+ux?


s= o'/f]k]nL kl/ifb– of] O{o' sf] ;jf]{RRf c+u xf] .
 of] ;+u7g dlGqkl/ifbsf] ?kdf /x]sf] x'G5 .
 o'/f]lkog kl/ifbdf #$% ;b:o /xg] Joj:yf 5 .
 o'/f]k]nL kl/ifbsf] :yfkgf– ;g\ !(($ l8;]Da/ !)
v_ o'/f]k]nL cfof]u– ;a} ;b:o d'n'sx? ;lDdlnt O{o'sf] k|d'v sfo{sf/L c+u xf] .
 o; cfof]udf O{o'sf @* ;b:o /fi6« Ps Ps hgf k|ltlglw /xg] Joj:yf /x]sf] 5 .
 o; cfof]usf] :yfkgf– ;g\ !((# df ePsf] xf] .
u_ o'/f]k]nL Gofono– o'/f]k]nL ;+3sf] Goflos c+u xf] .
 o'/f]k]nL Gofonodf @* ;b:o /xg] Joj:yf 5 h;df * hgf dxfGoflwjQf /xG5g\ /
 o'/f]k]nL Gofonodf Gofolwzsf] kbfjwL – ^ jif{sf] x'G5 .
3_ o'/f]k]nL ;+;b– o'/f]k]nL o'lgogsf] k/fdz{ bfqL cu+ xf] .
 o'/f]k]nL ;+;bdf &^^ ;b:o /xg] Joj:yf 5 .
 o'/f]k]NfL ;+;bd ;a}eGbf a9L ;b:o k7fpg] d'n's–hd{gL-(( hgf_
 o'/f]k]nL ;+;bd ;a}eGbf sd ;b:o k7fpg] d'n's– dfN6f-%hgf_
 If]qkmnsf lx;fjn] ;a}eGbf 7'nf] o'/f]k]nL /fi6« k|mfG; xf] eg] ;fgf] /fi6« dfN6f xf] .
 hg;+Vofsf] lx;fan] w}/} hg;+Vof ePsf] o'/f]k]nL /fi6« hd{gL / ;fgf] /fi6« dfN6f xf] .
 g]kfn / o'/f]k]nL o'lgog aLr ;g\ !(&% df bf}To ;DaGw sfod ePsf] xf] /
 ;+3n] g]kfnsf] ljleGg If]qsf] ljsf;df slxn]b]vL ;xof]u sf] e'ldsf lgefpFb} cfPsf] 5– ;g\ !(&&
 g]kfnsf] ;xfotf ;d'xsf] ?kdf slxn]b]vL ;+3n] cfj4tf hgfof] – ;g\ !(*@
 o'/f]lkog s]Gb|Lo a}+ssf] k|wfg sfof{no– hd{gLsf] k|m]Gskm6{df /x]sf] 5 .
 o'/f]lkog ;+3sf /fi6«x?aLr ;'/IffTds sfdsf/jfxLsf] nflu ;+3n] :yfkgf u/]sf] k|x/L ;~hfnnfO{ s] elGfG5– o'/f]kf]n-EUROPOL_
 o'/f]kf]n sf] :yfkgf– ;g\ !(($ df
 o'/f]kf]nsf] k|wfg sfof{no– lgb/NofG8sf] x]udf
 o'/f]k]nL ;+3sf] a9L vr{ Joxf]g]{ /fi6« – hd{gL
 o'/f]k]nL o'lgogsf] ;b:o TofUg] klxnf] /fi6« –gj]{ -;g\!(&@_ xfn ;g\ @)!^ h'g @# df ePsf] hgdt;+u|xaf6 a]nfon o'/f]lkog
o'lgog 5f]8\g] lg0f{o u/]sf] 5 .
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
;fs{-SAARC-South Asian Association For Regional Cooperation_
 blIf0f Pl;ofnL If]qLo ;xof]u ;+u7g ;fs{sf] :yfkgf– ;g\ !(*% l8;]Da/ *
 ;fs{sf] :yfkgf ;+o'Qm /fi6«;+3sf] j8fkqsf] wf/f slt cg';f/ ePsf] xf]– wf/f %@
 ;fs{sf] j8fkqdf x:tfIf/– ;g\ !(*% l8;]Da/ &– * df a+unfb]zsf] 9fsf ePsf] ;fs{sf] klxnf] lzv/ ;Dd]ngsf ;g\ !(*% l8;]Da/
* df x:tfIf/ ePsf] .
 ;fs{sf] cjwf/0f k|:t't ug]{ JolQm– lhop/ /xdfg-a+unfb]z, ;g\ !(*) d] @_
 ;fs{ j8fkqdf slt wf/f /x]sf 5g\ – !) wf/f /x]sf 5g\- *j6f p2]Zo, # l;4fGt / % j6f c+u /x]sf 5g\ .
 ;fs{ j8fkqdf x:tfIf/ ug]{ Psdfq k|=d= – /fhLj uflGw, ef/t
 ;fs{ j8fkqdf x:tfIf/ ug]{ rf/hgf /fi6«klt –rf/hgf / /fhf b'O{ hgf
 ;fs{sf ;+:yfks ;ft ;b:ox?– ef/t, kfls:tfg, g]kfn, a+unfb]z, >Lnª\sf, e'6fg / DfflNbE;
 ckmufg:tfg n] ;fs{ sf] ;b:otf k|fKt u/]sf] ldlt– ;g\ @))& clk|n $
 ckmufg:tfgnfO{ s'g ;Dd]ngn] ;fs{sf] ;b:otf k|bfg u/]sf] lyof]– !$ cf}F ;Dd]ng
 ckmufg:tfgnfO{ ;fs{ sf] ;b:otf lbg] lg0f{o ug]{ ;Dd]ng– !# cf}F

;fs{ j8fkqdf x:tfIf/ ug]{ JolQmx?


!= g]kfnsf /fhf lj/]Gb|
@= e'6fgsf /fhf lhDd]l;Dd] jfªrf]s
#=ef/tsf k|=d– /flhj uflGw
$=kfls:tfgsf /fi6«klt lhofpn xs
%= a+unfb]zsf /fi6«klt x";}g df]xDdb Pzf{b
^=dflNbE; sf /fi6«klt– df}d'g cAb'n u}o'd
&= >Lnªsf /fi6«klt h'lno; l/r8{ hoaw{g]

;fs{ j8fkqdf pNn]lvt ;fs{sf p2]Zox?


 blIf0f Pl;ofnL hgtfsf] sNof0f clej[l4 ug]{ / pgLx?sf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg] ,
 blIf0f Pl;ofnL If]qsf] cfly{s, ;fdflhs / ;f+:s[lts ljsf; b|'tt/ ug'{ .
 ;a}nfO{ ;Ddfgk"j{s hLjgofkg ug]{ / k'0f{ ;DefJotfsf] dx;'h ug]{ cj;/ k|bfg ug]{,
 blIf0f Pl;ofsfsf d'n'sx?aLr ;fdd'lxs cfTdlge{/tfsf] ;Dj{4g / lj:tf/ ug]{,
 kf/:kfl/s ljZjf; / ;dEfmbf/L a9fpg of]ubfg k'¥ofpg' tyf Ps csf{sf] ;d:of d"Nof+sg ug'{,
 cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts, k|fljlws / j}1flgs If]qx?df ;lqmo ;xof]u / kf/:kfl/s ;xfotf clej[l4 lj:tf/ ug'{,
 ;femf lxtsf ljifodf cGt/fli6«o d~rx?sdf Ps cfk;df ;xof]u a9fpg',
 ;dfg nIo / p2]Zo ePsf cGt/fli6«o Pj+ If]lqo ;+u7g;Fu ;xof]u sfod ug'{,

l;4fGt
 ;+u7gsf] 9fFrfleqsf] ;xof]u ;fj{ef}d ;dgtf, If]lqo cv08tf, /fhgLlts :jflwgtf, Ps csf{sf] cfGtl/s dfldnfdf cx:tIf]k /
kf/:kfl/s lxtsf] l;4fGtdf cfwfl/t x'G5 .
 o:tf] ;xof]u l4kIfLo / ax'klIfo ;xof]usf] k|lt:kwf{ geP/ To;sf] ;xof]uL x'g]5 .
 o:tf] ;xof]u b'O{kIfLo tyf ax'kIfLo bfloTjsf] p2]Zo ljk/Lt x'g]5}g .

;fs{sf] j8fkq
wf/f !– ;fs{sf] p2]Zo wf/f @ – ;fs{sf] l;4fGt
wf/f #–/fi6«WoIf tyf ;/sf/ k|d'vx?sf] a}7s wf/f $– dlGqkl/ifb
wf/f %– :ofoL ;ldlt wf/f ^– k|fljlws ;ldlt
wf/f &– sfo{ ;ldlt wf/f *– ;lrjfno
wf/f (–ljQLo k|aGw wf/f !)– ;fdfGo Joj:yf
;fs{ /fi6«x?sf] If]qkmn
/fi6« / If]qkmn ju{ ls=dL /fi6« / If]qkmt ju{ ls=dL=
ef/t – #@,*&,@^# ju{ ls=dL kfls:tfg– *,)#,(#^
ckmufg:tfg–^,$&,%)) g]kfn– !,$&,!*!
a+unfb]z–!,$#,#%* >Lnªsf– ^%,^!)
e'6fg–$^, ^@) dflNbD;–@(*
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
;fs{ vr{sf] bfloTj jxg
/fi6« vr{sf] bfloTj-k|ltztdf_ /fi6« vr{ bfloTj-k|ltztdf_
ef/t #)=%@ kfls:tfg @@=%@
g]kfn !)=&@ a+unfb]z !)=&@
>Lnªsf !)=&@ ckmufg:tfg %
e'6fg % dflNbE; %

;fs{{ s]Gb|x?
s]Gb| :yfkgf ldlt cjl:ylt
;fs{ s[lif ;'rgf s]Gb| ;g\ !(** a+unfb]z, 9fsf
;fs{ Ifo/f]u tyf PrcfO{le P8\; ;g\!((@ g]kfn, eQmk'/
s]Gb|
;fs{ jftfj/0f tyf phf{ s]Gb| ;g\ @))^ kfls:tfg
;fs{ ;f+:s[lts s]Gb| ;g\ @))( SofG8L, >Lnªsf
;fs{ b}jL k|sf]k Joj:yfkg s]Gb| ef/t

;fs{sf dxf;lrjx?
gfd /fi6« cjlw
!= ca'n cx;g a+unfb]z !^ hgj/L!(*& b]vL !% cS6f]a/ !(*(
@= sfGtlszf]/ efu{j ef/t !& cS6f]a/ !(*( b]vL #! l8;]Da/ !((!
#= Oa|fOg x';]g hfsL dflNbE; !hgj/L !((@ b]vL #! l8;]Da/ !((#
$= ofbjsfGt l;njfn g]kfn ! hgj/L !(($ b]vL #! l8;]Da/ !((%
%=gOd o' x;g kfls:tfg ! hgj/L !((^ b]vL #! l8;]Da/ !((*
^= lgxfn /flb|uf] >Lnªsf ! hgj/L !((( b]vL !) hgj/L @))@
&=So'=P=Pd=P=/lxd a+unfb]z !! hgj/L @))@ –@* k|m]a'c/L @))%
*=5]GSofj bf]hL{ e'6fg !dfr{ @))% – @( k|]ma'c/L @))*
(= zLnsfGt zdf{ ef/t ! dfr{ @))* b]vL @* k|]ma'c/L @)!!
!)=kmlydfy lwogf ;}ob dflNbE; ! dfr{ @))! b]vL @$ hgj/L @)!@
!!= cxdb ;lnd dflNbE; !@ dfr{ @)!@ –@* k|]ma'c/L @)!$
!@=ch'{g axfb'/ yfkf g]kfn ! dfr{ @)!$ b]vL ! dfr{ @)!& ;Dd
!#+ cdhb x';]g aL l;ofn kfls:tfg ! dfr{ @)!& b]vL xfn;Dd

;fs{sf cu+x?
!= /fi6«cWoIf tyf ;/sf/ k|d'vx?sf] a}7s
 o;nfO{ ;fs{sf] ;jf]{Rr c+u dflgG5 . /fi6«cWoIf jf ;/sf/ k|d'vsf] a}7snfO{ lzv/ ;Dd]ngsf gfdn] klg lrlgG5
 xfn ;Dd !* j6f ;fs{ lzv/ ;Dd]ng ;DkGg ePsf 5g\ .
 ;fs{ sf] a}7s jif{df Psk6s a:g] / ljz]if a}7s cfjZostfcg';f/ a:g] u/]sf]df !* ;fs{ ;Dd]ngn] @.@ jif{ df ug]{ lg0f{o u/]sf] 5 .
!* ;fs{ lzv/ ;Dd]ng ;DaGwL ;+lIfKt hfgsf/L
 !* cf}F ;fs{ lzv/ ;Dd]ng sxfF a;]sf] lyof] < – sf7df8f}F
 ;fs{ lzv/ ;Dd]ng ;DkGg ldlt– lj=;+= @)&! d+l;/ !)–!! -;g\ @)!$ gf]e]Da/ @^ / @& _
 !*cf}F ;fs{ lzv/ ;Dd]ngsf] gf/f– zflGt / ;d[l4sf nflu uxg Pstf
 zflGt / ;d[l4sf nflu uxg Pstf ;fs{sf] t];|f] gf/f xf] .
 ;fs{ dlGqkl/ifb / :yflo ;ldltsf] a}7s jif{sf] ! k6s tyf sfo{qmd ;ldltsf] j}7s a:g] lg0f{o u/]sf] .
 ;g\ @)!^ nfO{ ;fs{ ;fF:s[lts ;Dkbf jif{sf] ?kdf dgfpg] 3f]if0ff .
 h'nfO{ !% nfO{ ljZj o'jf l;k lbj;sf] ?kdf dgfpg] ;+o'Qm /fi6«;+3sf] sbdsf] :jfut
 ;fs{ If]qLo sfof{nox? !! af6 s6f}6L u/L % j6f sfod u/LPsf] .
 cfudL !( cf} ;fs{ lzv/ ;Dd]ng kfls:tfg x'g] lg0f{o,
 ;fs{ phf{ ;Demf}tf x:tfIf/

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
xfn ;Ddsf ;fs{sf lzv/ ;Dd]ngx?
qm=;+= b]z / :yfg g]kfnaf6 ;Dd]ngdf efu ePsf dxTJfk'0f{ lg0f{ox? ;DkGg ldlt
lng] k|ltlglwsf] gfd
!= a+unfb]z, 9fsf >L % lj/]Gb| ;fs{ j8fkqdf x:tfIf/ / ;fs{sf] ;g\ !(*% l8;]Da/ &–*
:yfkgf
@= ef/t, a]ªnf]/ >L % lj/]Gb| /fhwfgL aflx/ a;]sf] ;Dd]ng ;g\ !(*^ gf]e]Da/ !&–!*
#= g]kfn, sf7df8f}F >L % lj/]Gb| ;lrjfnosf :yfkgf ;g\ !(*& gf]e]Da/ @–$
$= kfls:tfg, O:nfdfafb >L % lj/]Gb| ;g\ !(** l8;]Da/ !(–@!
%= dflNbE;, dfn] s[i0f k|;fb e§/fO{ clen]v s]Gb|sf] :yfkgf ;g\ !(() gf]e]Da/ @!–@#
^= >Lnª\sf, sf]nDaf] lul/hfk|;fb sf]O/fnf Ps lbgdfq a;]sf] ;Dd]ng ;g\ !((! l8;]Da/ #!
&= a+unfb]z,9fsf lul/hfk|;fb sf]O/fnf SAPTA sf] cjwf/0ff ;g\ !((# clk|n !)–!!
*= ef/t, gofFlbNNfL dgdf]xg clwsf/L ;g\ !((% d] @–$
(= dflNbE;, dfn] nf]s]Gb| a= rGb dxf;lrjsf] kbfjlw # jif{ sfod ;g\ !((& d] !@– !$
!)= >Lnªsf, sf]nDaf] lul/hfk|;fb sf]O/fnf ;g\ !((* h'nfO{ @(– #!
!!= g]kfn, sf7df8f}F z]/ a= b]pjf ;g\ @))@ hgj/L %– ^
!@= kfls:tfg, O:nfdfjfb ;'o{ axfb'/ yfkf ;fdflhs j8fkqdf x:tfIf/ ;g\ @))$ hgj/L $– ^
!#= a+unfb]z, 9fsf >L % 1fg]Gb| zfx hnjfo' cWoog s]Gb| sf] :yfkgf ;g\ @))% gf]e]Da/ !@–!#
!$= ef/t, gofFlbNNfL lul/hfk|;fb sf]O/fnf ckmufg:tfg cf}krf/Lsf ?kdf ;g\ @))& clk|n #–$
k|j]z
!%= >Lnª\sf, sf]nDaf] lul/hfk|;fb sf]O/fnf ;g\ @))* cu:6 @–#
!^= e'6fg, lyDk' dfwjs'df/ g]kfn cGt/ If]qLo ;Dks{ bzssf] ;g\ @)!) clk|n @*–@(
3f]if0ff
!&= dflNbE;, dfn] afa'/fd e§/fO{ ;fs{ aLpa}+ssf] :yfkgf ;g\ @)!! gf]e]Da/ !)– !!
!*= g]kfn, sf7df8f}F z'l;n sf]O/fnf ;fs{ phf{ Jofkf/ ;Demf}tf ;g\ @)!$ gf]e]Da/ @^–@&

@= dlGqkl/ifb
 ;fs{ dlGqkl/ifbdf ;fs{ /fi6«sf ljb]z dlGqx? /xG5g\ .
 ;fs{ dlGqkl/ifbsf] #& cf}F a}7s kf]v/fdf slxn] ;DkGg eof]– @)&@ r}t ! b]vL $ ut];Dd
 of] kl/ifb gLlt lgb]{zs c+u xf] .
 ;fs{ dlGqkl/ifbsf] a}7s jif{sf] @ k6s a:g] u/]sf]df !* ;fs{ lzv/ ;Dd]ngn] jif{sf] ! k6s a:g] Joj:yf u/]sf] 5 .
#= :yfoL ;ldlt
 ;fs{ :yfoL ;ldltdf ;fs{ /fi6«sf ljb]z ;lrjx? /xG5g\ .
 of] ;fs{ sf] sfo{sf/L c+u xf] .
$ k|fljlws ;ldltx? M
 o;df ;a} ;b:o /fi6«sf k|ltlglwx? x'G5g\,
 ;b:o /fi6«x?n] cª\u|]hL j0f{dfnfsf] j0ff{g'qmdfg';f/ @÷@ jif{sf] cjlwsf nflu k|fljlws ;ldltx?sf] cWoIftf ug]{,
 ;fs{sf ;ftj6f k|fljlws ;ldltx? /x]sf 5g\ .
% sfo{;ldlt M
 :yfoL ;ldltn] @ eGbf a9L ;a} ;b:o /fi6«x? ;+nUg gePsf] sfo{qmdx?sf] sfof{Gjogsf nflu ;DalGwt ;b:o /fi6«x? ePsf] sfo{
;ldltx? u7g ug{ ;Sg]5 .
^ ;lrjfno M
 ;fs{sf] k|d'v k|zf;sLo c+u,
 lg0f{osf nflu ;j{;Ddlt cfjZos gkg]{ ;fs{sf] c+u,
 ;fs{sf] ;lrjfno g]kfnsf] sf7df8f}+df /x]sf],
 ef/tsf] a+unf]/df ePsf] ;fs{sf] bf];|f] lzv/ ;Dd]ngn] ;fs{sf] ;lrjfno g]kfndf /fVg] lg0f{o u/]sf] .
 ;lrjfnosf] ;d'b\3f6g – !^ hgj/L !(*&, >L % lj/]Gb|4f/f
 o;df ! hgf dxf;lrj, k|To]s /fi6«sf tkm{af6 !÷! hgf lgb]{zsx? / cGo sd{rf/L /xg],
 ;fs{ /fi6«x?af6 cª\u|]hL j0ff{g'qmdfg';f/ kfn}kfnf] dxf;lrj x'g] Joj:yf,
 ;fs{sf] gjf}+ lzv/ ;Dd]ng -;g\ !((&_ b]lv dxf;lrjsf] kbfjlw @ jif{af6 # jif{ k'¥ofOPsf],
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
;fs{;DaGwL ljljw hfgsf/L M
 ;fs{sf k|yd cWoIf – a+unfb]zsf /fi6«klt x';]g df]xDdb P;f{b
 xfn;Dd g]kfndf # j6f -t];|f], P3f/f}+ / c7f/f}+_ lzv/ ;Dd]ngx? ;DkGg ePsf,
 Pslbg dfq ;~rfng ePsf] lzv/ ;Dd]ng – 5}7f}+
 cfk;L ljjfbaf6 d'Qm x'g 4LkIfLo ljjfb gp7fpg] ;xdlt – klxnf] ;Dd]ngdf
 rLgnfO{ ;fs{ ;+u7gdf cfj4 ug{ k|:tfj ug]{ /fi6« – g]kfn -ckmuflg:tfgnfO{ ef/t_
 ;fs{sf] klxnf] If]qLo s]Gb| – ;fs{ s[lif ;"rgf s]Gb|
 xfn;Dd ;fs{ lzv/ ;Dd]ng cfof]hgf gu/]sf] /fi6« – ckmuflg:tfg
 ;x'lnotk"0f{ Jofkf/;DaGwL ;fs{ ;Demf}tf (SAPTA) :
o kfl/t – !! clk|n !((# -9fsfdf ;DkGg ;ftf}+ ;Dd]ngn]_
o nfu" – & l8;]Dj/ !((%
o cg'df]bg ug]{ klxnf] /fi6« – g]kfn, lj=;+= @)%) c;f]h !@ -clGtd–a+unfb]z_
o g]kfnsf] tkm{af6 x:tfIf/ ug]{ – dx]z cfrfo{
o SAPTA nfO{ SAFTA df kl/0ft ug]{ lg0f{o – bzf+} ;Dd]ngn]
o SAFTA df x:tfIf/ ug]{ g]kfnL – 8f= e]ifaxfb'/ yfkf
 ;fs{ cfly{s ;+3sf] :yfkgf – @& l8;]Dj/ !((%
 ;fs{ cfly{s ;+3sf] k|wfg sfof{no – sf7df8f}+
 ;fs{ /fi6«x?dWo] g]kfn;Fu ;aeGbf klxn] bf}To ;DaGw sfod ePsf] /fi6« – ef/t -!# h'g !($&_
 e"–kl/j]li7t ;fs{ /fi6«x? – # j6f -ckmuflg:tfg, g]kfn / e'6fg_
 ;fs{ :yfkgf xF'bf o;sf] gfd – South Asian Regional Co-operation – SARC
 ;fs{sf] k|lts lrGx -nf]uf]_ agfpg] – z}n]Gb| dxh{g, g]kfn
 Kflxnf]b]lv !% cf+} ;fs{ lzv/ ;Dd]ng;Dd k|ltlglwTj ug]{ Pp6} JolQm – dflNbE;sf /fi6«klt df}d'g cAb'n uo'd
 ;fs{n] ;Demf}tf u/]sf] klxnf] cGt/fli6«o ;+u7g – UNCTAD ;g\ !((#
 g]kfnsf ;/sf/ k|d'vsf] tkm{af6 ;fs{ ;Dd]ngdf efu lng] klxnf] JolQm – s[i0fk|;fb e6\6/fO{
 /fhwfgL ;x/eGbf aflx/ ;DkGg ePsf ;Dd]ng – bf];|f] / ;qf}+ -qmdzM ef/tsf] a]+unf]/ / dflNbE;sf] c8\8'_
 ;fs{ j8fkqdf x:tfIf/ ug]{ Ps dfq k|wfgdGqL – /fhLj ufGwL, ef/t
 ;fs{df hnkl/j]li7t /fi6« – @, >Ln+sf / dflNbE;
 gbL g} gePsf] ;fs{ /fi6« – dflNbE;
 Land of Iron egL lrlgg] ;fs{ /fi6« – ckmuflg:tfg
 ;j{k|yd dgfOPsf] ;fs{ /fi6« – nfu" kbfy{ b'Jo{;g tyf cf];f/k;f/ lj?4sf] ;fs{ jif{ -;g\ !(*(_
 ;fs{ If]qsf] ;a}eGbf klxnf] e"–pku|x – cfo{e6\6 -;g\ !(&% clk|n !( df ef/t4f/f k|If]k0f ul/Psf]_
 Gff]a]n k'/:sf/ k|fKt ug]{ ;fs{ /fi6«sf klxnf] JolQm – /ljGb|gfy 6}uf]/
 Knfli6ssf] k|of]udf /f]s nufpg ;'? ug]{ klxnf] ;fs{ /fi6« – a+unfb]z
 g]kfn;Fu sd Jofkf/ x'g] ;fs{ /fi6« – dflNbE;
 u|fdL0f ljsf; a}+ssf] cjwf/0ff Nofpg] b]z – a+unfb]z
 ;fdflhs j8fkqdf x:tfIf/ – !@ cf}+ lzv/ ;Dd]ng
 !* cf}+ ;fs{ lzv/ ;Dd]ngdf ;xefuL ko{j]Ifs /fi6«÷;+3x? M
!= ci6«]lnof $= hfkfg &= Dofgdf/
@= rLg %= sf]l/of *= o'/f]k]nL ;+3
#= O/fg ^= cd]l/sf
 !( cf}+ ;fs{ lzv/ ;Dd]ng kfls:tfgdf x'g],
 ;fs{ If]qdf /x]sf] ;a}eGbf 7"nf] tfn – ef/tsf] lrNsf tfn
 ;fs{ If]qsf] ;a}eGbf 7"nf] e?e"ld – yf/ d?e"ld
 ;a} ;fs{ d'n'sdf /fhb'tfjf; ePsf] Psdfq d'n's – ef/t
 ;fs{ ;f+:s[lts s]Gb|sf] ;lrjfno – >Ln+sf
 SAARC Award :
o ;g\ @))$ df :yflkt,
o k'/:sf/ /sd – @%))) cd]l/sL 8n/,
o xfn;Dd PshgfnfO{ dfq k|bfg ul/Psf] -a+unfb]zsf k"j{ /fi6«klt lhofp/ /xdfgnfO{ d/0ff]k/fGt_
 ;+o'Qm /fi6«;+3sf] j8fkqsf] wf/f %@ cg';f/ ;fs{sf] :yfkgf ePsf],
 ;fs{df cfkm\gf gful/snfO{ ;j{k|yd O–kf;kf]6{ pknAw u/pg] klxnf] /fi6« – dflNbE;
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 ;fs{ ;lrjfnosf] efiff – cª\u|]hL
 ;fs{ /fi6«x?df ;a}eGbf a9L hg3gTj ePsf] b]z – dflNbE;
 SAARC Day – k|To]s jif{ l8;]Da/ * df
 ;fs{sf] pkgfd – ul/ax?sf] Sna
 s'g ;fs{ 3f]if0ffkq slt a'Fb] M
o k|yd – !$ aF'b] -g]kfn_
o kGw|f}+ – $! a'Fb] ->Ln{+sf_
o ;f]¥xf} – #& a'Fb] -e'6fg_
o ;qf}+ – @) -dflNbE;_
o c7f/f}+ – #^ a'Fb] -g]kfn_+
 hg;+Vof / If]qkmnsf cfwf/df ;fs{sf /fi6«x? qmdzM 7"nf]af6 ;fgf]tkm{
qm=;+= hg;+Vofsf cfwf/df qm=;+= If]qkmnsf cfwf/df
!= ef/t != ef/t – #@,*&,@^# j=ls=ld=
@= Kffls:tfg @= Kffls:tfg – *,)#,(#^ j=ls=ld=
#= a+unfb]z #= ckmuflg:tfg – ^,$&,%)) j=ls=ld=
$= ckmuflg:tfg $= g]kfn – !,$&,!*! j=ls=ld=
%= g]kfn %= a+unfb]z – !,$#,#%* j=ls=ld=
^= >Ln+sf ^= >Ln+sf – ^%,^!) j=ls=ld=
&= e'6fg &= e'6fg – $^,^@) j=ls=ld=
*= dflNbE; *= dflNbE; – @(* j=ls=ld=

g]kfnsf] cfly{s ljsf;


s[lif
 g]kfnsf] cy{ Joj:yfsf] d''Vo cfwf/ — s[lif
 slt k|ltzt hgtf s[lifdf — &$ k|ltzt
 s'n e''efusf] v]tLof]Uo hldg — !&=(& k|ltzt
 s'n u|fx{:y pTkfbgdf s[lif If]qsf] of]ubfg — @^=(* k|ltzt
 wfg ;a}eGbf a9L pTkfbg x'g] k|b]z — k|b]z @ -@& Ü_
 g]kfnsf k|d'v % vfBfGg afnL — wfg, ds}, ux''F, sf]bf] / hf}
 g]kfnsf] k|d'v vfBfGg afnL — wfg
 ;a}eGbf w]/} wfg pTkfbg x'g] lhNnf — emfkf
 ;a}eGbf sd wfg pTkfbg x'g] lhNnf — d'':tfª
 gub]afnL — gubdf ;lhn} ?kfGt/0f x'g] afnL
 lrof
 ljZjsf] klxnf] gub]jfnL — lrof
 g]kfndf lrofv]tLsf] ;''?jft — lj=;= !(@)
 g]kfn lrof ljsf; lgudsf] :yfkgf — lj=;= @)@#
 g]kfndf k|ltx]S6/ pTkfbg — !)) ls=u|f=
 s'g kl/jf/ cGt{ut — Sofd]lnof
 lrof lbj; — a}zfv !%
 lrof If]q 3f]lift lhNnfx? — kfFry/, Onfd, emfkf, wgs''6f, t]x|y'd
 slkm v]tL
 k|Voft lhNnf — u''NdL
 ;''?jft — lj=;= @)!!
 ;''?jft ePsf] lhNnf — u''NdL, cfFkrf}/
 g]kfndf klxnf] k6s skmL k|zf]wg s]Gb|sf] :yfkgf — lj=;= @)$!
 k|d'v @ /]zfbf/ afnL — ;gkf6 / skf;
 /]zfhGo j:t' ljsf; s]Gb| sxfF :yfkgf — kj{t
 k|d'v gub]afnL — ;gkf6, pv', ;''tL{ / t]nxg
 jfl0fHosf] v}/f] sfuh — ;gkf6
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 g]kfndf cn}rL pTkfbg x'g] k|d'v lhNnf — tfKn]h'ª, kfFry/, Onfd, wgs'6f, ;+v'jf;ef, t]x|y'd
 h'6 pTkfbg x'g] lhNnf — emfkf, df]/ª, ;''g;/L / ;Kt/L
 skf; pTkfbg x'g] lhNnf — bfª, afFs], alb{of, s}nfnL / s+rgk'/
 ;gkf6 v]tLsf nflu k|l;4 lhNnf — ;''g;/L, df]/ª / emfkf
 g]kfnsf afuafgL ljsf; s]Gb|x?
-lqz'nL, lj/f6gu/, hgsk'/, a}t8L, uf]bfj/L,hf]d;f]d,w'gLj];L, bfdg, wgs''6f, /fdk''/, k/jfgLk'/, sLlt{k'/, x]nDa'', ssgL_{
 k|wfgdGqL s[lif cfw''lgsLs/0f kl/of]hgf -;''k/ hf]g_ sfof{Gjog ePsf & k|b]zsf lhNnfx?
 k|b]z g+= ! — emfkf -wfg_
 k|b]z g+= @ — af/f -df5fkfng_
 k|b]z g+= # — sfe]|knf~rf]s -cfn''_
 k|b]z g+= $ — sf:sL -t/sf/L v]tL_
 k|b]z g+= % — bfª -ds} / ds}sf] aLp_
 s0ff{nL — h''Dnf -:ofp / :ofpsf] aLp_
 ;''b'/klZrd — s}nfnL -uFx' / ux''sf] aLp_
 g]kfndf pTkfbg x'g] k|d'v bnxg afnL — d'';'/f]
 g]kfn cb''jf pTkfbgdf slt cf}F :yfgdf —#
 rf}/L ufO{sf] s'g efu wfld{s b[li6n] dxTjk''0f{ — k''R5/
 ljZjd} g]kfndf dfq kfOg] kmn — nK;L
 ;a}eGbf a9L s[lif pTkfbg x''g] k|b]z — k|b]z g+= !
 s'g lhNnf s] sf nflu k|l;4 / s]xL s[lif ;DaGwL pkgfdx?
slkm v]tLsf nflu k|l;4 u''NdL
lrof v]tLsf nflu k|l;4 Onfd
Pef]sf8f] v]tLsf] Jofj;flos v]tL ul/Psf] wgs'6f
6«kn Rofpsf] Jofj;flos ;''?jft /f]Nkf -lj=;= @)&)_
/a/ v]tLsf] ;''?jft sxfF / slxn] emfkf, lj=;= @)$&
* c sf] lhNnf Onfd
-cn}FrL, csa/] v';f{gL, cld|;f], cf]ng, cb''jf, cfn'',
cf]v/, cyf]{8S; lrof_
:ofp v]tL x'g] If]q lxdfnL If]q
/]Gaf] 6«fp6 df5f kfngsf] ;''?jft g''jfsf]6, ;g\ !(()
h}t'g v]tLsf] ;''?jft dsjfgk'/, lj=;= @)%@
;a}eGbf a9L vfBfGg pTkfbg x'g] lhNnf emfkf
;a}eGbf a9L wfg pTkfbg x'g] lhNnf emfkf
;''kf/L pTkfbg x'g] k|d'v lhNnf emfkf
/]zd v]tLsf] ;''?jft cf=j= @)#@.##
vf]N;fsf] ;'g cn}rL

Ps ufFp Ps pTkfbg sfo{qmdaf/] hfgsf/L


 ljZjdf ;''? — ;g\ !(&(
 ;''? ug]{ JolQm — hfkfgsf df?lxtf] lx/fdfTy''
 g]kfndf ;j{k|yd ;'? — ;g\ @))^
 ;j{ k|yd ;''? ul/Psf] pTkfbg — nf]Qmf, bf]nvf
 g]kfnsf $@ lhNnfdf ;+rflnt
lhNnf pTkfbg
cfn' v]tL vf]6fª, dxf]Q/L
csa/] v';f{gL kfFry/
affv|fkfng t]x|y'd, sfe|], pbok'/ / bfª, wgs'6f
s[lif ko{6g uf]/vf, Onfd, sf:sL
skmL :ofª\hf
;'Gtnf ef]hk'/
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
df5fsf] bfgf g'jfsf]6
nK;L eQmk'/, kj{t
rfdn k|zf]wg s}nfnL
u|fld0f s[lif ndh''ª
;'kf/L emfkf
af:dtL rfdn lrtjg
cls{8 km''n pbok'/, bfª
d;'/f] bfn afs]
8]/L ?kGb]xL, sfe|]
6«fp6 df5f cb'jf
cn}rL tfKn]h'ª
cb'jf k|zf]wg :ofª\hf jflnª
a]n alb{of
l6d'/ DofUbL
df5f wg''iff
lslj v]tL Onfd, dsjfgk'/
cuf{lgs skmL l;Gw'kfNrf]s
h}t'g v]tL afh'/f
h'gf/ /fd]5fk, l;Gw'nL
cb'jf kfNkf
xft] sfuh afUn''ª
h/fOnf] 8f]6L
nf]Qmf bf]nvf
cfFk ;Kt/L
a];f/ ;'g;/L

pBf]u
 g]kfndf ;j{k|yd :yfkgf ePsf] pBf]u — lj/f6gu/ h''6 ldn
 lj/f6gu/ h''6 ldnsf] :yfkgf — lj=;= !((#
 g]kfndf pBf]u lbj; — d+l;/ (
 g]kfndf pBf]u lbj; slxn]b]lv dgfpg yflnPsf] — lj=;= @)^(
 cf}Bf]lus If]qx?sf] Joj:yfkg ug]{ lgsfo — cf}Bf]lus If]q Joj:yfkg lnld6]8
 xfn g]kfndf /x]sf cf}Bf]lus If]qx?
qm=;= cf}Bf]lus If]qsf] gfd
:yfkgf -lj=;=_ If]qkmn -/f]kgL_ cjl:yt lhNnf s}lkmot
1) afnfh'' 2016 670 sf7df8f}F klxnf] cf}Bf]lus If]q
2) x] 6 f} 8
F f 2020 2829 dsjfgk'/ ;a}eGbf a9L If]qkmndf km}lnPsf]
3) kf6g 2020 293 nlntk'/
4) w/fg 2029 ;''g;/L
5) g]kfnu~h 2030 233 afFs]
6) kf]v/f 2031 501 sf:sL
7) a' 6
' an 2032 434 ?kGb]xL
8) eQmk' / 2035 71 eQmk'/ ;a}eGbf sd If]qkmndf km}lnPsf]
9) jL/]Gb|gu/ 2038 90 ;''v]{t
10) wgs''6f 2041 202 wgs''6f xfn ;+rfngdf g/x]sf]
11) /fhlj/fh 2044 294 ;Kt/L

8'8]emf/L s}nfnL df]ltk'/ ?kGb]xL


nIdLk'/ bfª zlQmvf]/ lrtjg

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 cf}Bf]lus gLlt cg';f/ lhNnfx?sf] ljefhg
 cljsl;t If]q — !% lhNnf
 clt cljsl;t If]q — @# lhNnf
 sd ljsl;t If]q — @$
 cf}Bf]lus k|j4{g af]8{sf] cWoIf M pBf]u dGqL jf /fHodGqL
 Ps4f/ k|0ffnLsf] ;+of]hs M pBf]u ljefusf] dxflgb]{zs
 w]/} JolQmnfO /f]huf/ k|bfg ug]{ cf}Bf]lus If]q M afnfh'' cf}Bf]lus If]q
 ljleGg pBf]u / btf{ ug''{kg]{ lgsfo
 ;fgf pBf]u M 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljefu jf ljefun] tf]ss]f sfof{no
 demf}nf / 7"nf pBf]u M pBf]u ljefu jf ;f] ljefun] tf]s]sf] sfof{no
 bzf}F cf}Bf]lus u0fgf–@)^(
 s]lGb|o tYofÍ ljefun] @)&! c;f/ !* ut] ;fj{hlgs
 d'Vo hfgsf/Lx?
 g]kfnsf] ;a}eGbf a9L pBf]u k|lti7fg ePsf] lhNnf M ¿kGb]xL -#@)_, sf7df8f}F -#!*_, df]/Ë, ;'g;/L, k;f{
 ^$ lhNnfdf dfq pBf]u k|lti7fg /x]sf
 !! lhNnf s'g} pBf]u k|lti7fg 5}gg\ .
 xfn b]ze/L s'n $,)&^ pBf]u ;~rfngdf 5g\
 s'n @ nfv $ xhf/ sd{rf/L pBf]u If]qdf sfo{/t 5g\
 @)) eGbf a9L pBf]u ePsf lhNnf ^ j6f /x]sf
 pBf]u If]qsf] k|d'v ;d:of phf{ / sRrf kbfy{sf] cefj /x]sf] k|ltj]bgn] hgfPsf]
 x/]s %÷% jif{df cf}Bf]lus u0fgf x'g], lj=;= @)@@ af6 z'? ePsf]
 pBf]u;Fu ;DalGwt ldltx?
 pBf]u kl/ifb\sf] u7g — lj=;= !((#
 lj/f6gu/ h''6 ldnsf] :yfkgf — lj=;= !((#
 h''4 Dofr km\ofS6«Ls]f :yfkgf — lj=;= !((%
 g]kfn sk8f / 3/]n' Ond k|rf/ c8\8fsf] :yfkgf — lj=;= !((^
 g]kfn cf}Bf]lus ljsf; lgusf] :yfkgf — lj=;= @)!^
 ;j{k|yd cf}Bf]lus gLlt slxn] — lj=;= @)!&
 cf}Bf]lus Joj;fo P]g @)$( hf/L — lj=;= @)$( sflt{s @&
 cf}Bf]lus gLlt @)^& ;fj{hlgs — lj=;= @)^& h]7 @
 !% cf}F of]hgfdf pBf]u
 s'n u|fx:y pTkfbgdf pBf]u If]qsf] of]ubfg — %=$ k|ltzt
 /fli6«o /f]huf/Ldf pBf]u If]qsf] of]ubfg — *=! k|ltzt
 sn' u|fx{:y pTkfbgdf pBf]u If]qs]f of]ubfg slt k''¥ofpg] nIo — ^=% k|ltzt
 slt pBf]u u|fd k''¥ofpg] nIo — !$) j6f
 slt cf}Bf]lus If]q k''¥ofpg] nIo — !( j6f
 slt ljz]if cfly{s If]q :yfkgf ug]{ — !% j6f

;fj{hlgs ;+:yfg
 %) k|ltzt eGbf a9L ;/sf/L :jfldTj ePsf] :jfoQ / Jofj;flos sf/f]af/ ug]{ lgsfo
 g]kfndf ;+:yfg P]g — lj=;= @)@!
 ljZjsf] klxnf] ;+:yfg — Bank of north america, ;g\ !&(!
 cfw'lgs k|s[ltsf] ljZjsf] klxnf] ;+:yfg — kf]6{ ckm n08g cyf]l/6L, a]nfot
 ;a}eGbf w]/} sd{rf/L sfo{/t /xs]f ;+:yfg — g]kfn ljB't k|flws/0f
 ;a}eGbf w]/} gfkmf sdfpg ;kmn ;+:yfg — g]kfn 6]lnsd
 s''n u|fx{:y pTkfbgdf ;+:yfgx?sf] of]ubfg — !@=^ k|ltzt
 g]kfnsf xfnsf ;+:yfg — #(
 cfly{s ;j]{If0f @)&%.&^ cg';f/ gfkmfdf /x]sf ;+:yfg —@^
 cfly{s ;j]{If0f @)&%.&^ cg';f/ a]afl/;] cj:yfsf ;+:yfg —@
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 cfly{s ;j]{If0f @)&%.&^ cg';f/ 3f6fdf /x]sf ;+:yfg — !!
 g]kfnsf ;fj{hlgs ;+:yfgnfO slt If]qdf juL{s/0f — ^ If]q
 cf}Bf]lus, Jofkfl/s, ;]jf, ;fdflhs, hgkof]uL / ljQLo
lghLs/0f
 g]kfndf ;j{k|yd lghL If]qnfO laqmL ul/Psf] ;+:yfg — r08]Zj/L 6]S;6fon
 Joj:yfkg s/f/ ul/Psf] klxnf] ;+:yfg — lj/f6gu/ h'6 ldn
 ;a}eGbf klxn] lghLs/0f ul/Psf] ;+:yfg — afF;af/L 5fnf tyf h''Qf sf/vfgf
 lghLs/0fsf] csf]{ gfd — Yofr/afb
 Capitalism and Freedom gfds k'':tssf n]vs — ldN6g k|mfO8Dofg
 xfn;Dd lghLs/0f ul/Psf ;+:yfgx? — #)

Jofkf/
 j:t' tyf ;]jfx?s]f vl/blaqmL — Jofkf/
 Jofkf/sf] k|sf/ — @ - cfGtl/s / afXo_
 b]zleq ul/g] Jofkf/ — cfGtl/s
 b]zaflx/ ul/g] Jofkf/ — afXo
 cfoft eGbf lgof{t a9L ePsf] cj:yf — Jofkf/ art
 lgof{t eGbf cfoft a9L ePsf] cj:yf — Jofkf/ 3f6f
 g]kfn sdf]l8l6h P08 d]6n PS;r]Gh lnld6]8sf] :yfkgf — lj=;= @)^$
 ljb]zaf6 g]kfn leq s''g} dfn;fdfg leq\ofpg' — k}7f/L
 g]kfnsf ;a}eGbf a9L lgsf;L x'g] b]z — ef/t
 g]kfnn] ;d'b|kf/ Jofkf/sf] nflu s'g b]zsf gfsf k|of]u ub{5 — ef/tsf gfsfx?
 g]kfn ef/tlar jfl0fHo ;lGw slxn] — lj=;= @)^^ sflt{s !)
 g]kfnsf] tof/L kf]zfssf] ;aeGbf 7"nf] cGt/f{li6«o ahf/ s'g b]z — cd]l/sf
 ef/taf6 ;fdfg cfoft ubf{ ef/tdf lt/]sf] cGtz'Ns /sd g]kfn ;/sf/n] lkmtf{ kfpg] Joj:yf
— ef/tLo cGt z'Ns lkmtf{
 g]kfnaf6 lgsf;L ul/g] d''Vo b]zx? — ef/t, cd]l/sf, hd{gL, 6sL{, a]nfot
 g]kfndf ;fdfg cfoft ul/g] k|d'v b]zx? — ef/t, rLg, o''PO{, k|mfG; / OG8f]g]l;of
 CIP sf] k''/f ?k — Commercially Important Person
ko{6g
 cfly{s ;j]{If0f )&%.&^ cg'';f/ ;a}eGbf a9L ko{6s cfpg] kfFr d''n's
— ef/t, rLg, cd]l/sf, >Ln+sf / a]nfot
 xfn g]kfndf ko{6sx?sf] ;/b/ a;fO cjlw — !@=$ lbg
 k|lt ko{6s vr{ — $$ cd]l/sL 8n/
 ;a}eGbf a9L e|d0f ul/g] uGtJo — n''lDagL
 tf/] xf]6nsf] ;+Vof — !@( j6f
 g]kfnn] cjnDag u/]sf] ko{6g gLlt — v'nf / pbf/ ko{6g gLlt
 s'n u|fx{:y pTkfbgdf ko{6g If]qsf] of]ubfg — @=@ k|ltzt
 ko{6g kl/ifb\sf] cWoIf — k|wfgdGqL
 ;a}eGbf a9L ko{6s s] sf] nflu cfp5g\ — dgf]/~hg
 ko{6ssf] kbofqf cg'dltkq hf/L ug]{ lgsfo — cWofudg ljefu
 xfO clN6Ro'8 :kf]6{ 6]«lgª ;]G6/sf] :yfkgf sxfF — bf]nvf
 lehg @))% sf] cjwf/0ff Nofpg] JolQm — tfsf;L ldofxf/f, hfkfg
 ;a}eGbf w]/} ko{6sn] kbofqf ug]{ If]q — cGgk''0f{ ;+/If0f If]q
 klxnf] cGtl/If dlxnf ko{6s M cg'';]x cG;f/L, cd]l/sf
 g]kfnsf] klxnf] ufFp ko{6g s]Gb| M :ofª\hfsf] l;?jf/L
 ;fs{ /fi6«s} gd''gf dflgg] g]kfnsf] ufFp M 3n] ufFp, ndh''ª
 xfn k|rlnt ko{6g gLlt M ko{6g gLlt @)^%
 g]kfndf ;j{k|yd ko{6g u''?of]hgf M ;g\ !(&@
 g]kfn e|d0f jif{ M ;g\ !((*
 uGtJo g]kfn jif{ M ;g\ @))@—@))#
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 g]kfn ko{6g jif{ slxn] dgfOof] M ;g\ @)!!
 ko{6g jif{ @)!! sf] gf/f M ko{6gsf nflu ;Fu;Fu}
 g]kfndf ko{6s k|x/Lsf] Joj:yf M lj=;= @)#%
 ;j{k|yd ko{6g gLlt nfu' M lj=;= @)%@
 g]kfn ko{6g af]8{sf] :yfkgf M lj=;= @)%% kf}if !^
 g]kfndf xf]d:6]sf] cf}krfl/s ;''?jft M lj=;= @)^& efb| !
 g]kfn ko{6g b'/b[li6 @)@) cg';f/ slt ko{6s leq\ofpg] nIo M @) nfv

oftfoft
 dx]Gb| /fhdfu{
 nDafO — -!)@&=^& ls=ld_
 k"j{ — klZrd /fhdfu{ klg elgg] — dx]Gb| /fhdfu{
 g]kfnsf] ;a}eGbf nfdf] /fhdfu{ — dx]Gb| /fhdfu{
 lznfGof; — lj=;= @)!( a}zfv !
 lznfGof; :yn — gjnk/fzL
 lznfGof; ug]{ JolQm — /fhf dx]Gb|
 slt lhNnf 5f]Psf] — @@
 5'g] kxf8L lhNnf — dsjfgk'/ / c3f{vfFrL
 g5'g] t/fO{sf] lhNnf — k;f{
 w]/} 5f]Psf] lhNnf — afFs]
 sd 5f]Psf] lhNnf — c3f{vfFrL
 ;a}eGbf xf]rf] efu — O6x/L, ;'g;/L
 ;a}eGbf cUnf] efu — k'':df, afFs]
 s'g v08 s'g b]zsf] ;xof]udf
 d]rL — 9Ns]a/ — ef/t
 9Ns]a/ — kyn}of — ?;
 x]6f}F8f — gf/fo0fu9 M Pl;ofnL ljsf; a}Fs
 gf/fo0fu9 — a''6an M a]nfot
 a''6an — sf]xnk'/ — agjf;f M ef/t
 lqe''jg /fhky
 nDafO — !*( ls=ld=
 :yfkgf — lj=;= @)!#
 ;xof]u — ef/t
 ;a}eGbf cUnf] efu — l;d e~Hofª
 pkgfd — afO/f]8
 ;a}eGbf k'/fgf] /fhdfu{ — lqe''jg /fhky
 oftfoft;Fu ;DalGwt g]kfnsf /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx?
1. dWokxf8L nf]sdfu{ — !&&^ ls=ld=
2. x''nfsL /fhdfu{ — !&(@=$ ls=ld
3. sfnLu08sL sl/8f]/ — $#% ls=ld
4. s0ff{nL sl/8f]/ — @*) ls=ld=
5. sf]zL sl/8f]/ — !^@ ls=ld=

 dWokxf8L nf]sdfu{df kg]{ !) gofF ;x/x?


1. t]x|y'd j;Gtk'/ 6. afUn''ªsf] a''lt{afª
2. kfFry/sf] lkmlbd 7. ?s'dsf] rf}/hxf/L
3. l;Gw'nLsf] v''sf]{6 8. b}n]vsf] /fsd s0ff{nL
4. wflbªsf] j}/]gL uN5L 9. c5fdsf] ;fFkm]au/
5. tgx'Fsf] 8'd|] eG;f/ 10. a}t8Lsf] kf6g
 ldltx?
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 g]kfndf /]nj] ;]jfsf] ;+rfng M lj=;= !((#
 6«nL a; ;]jf ;+rfng M lj=;= @)!#
 6«nL a; ;]jf k''0f{ ?kdf aGb slxn] M lj=;= @)^*
 6«nL a; s'g b]zsf] ;xof]udf — rLg
 g]kfnsf k|d'v /fhdfu{ tyf /]ndfu{af/] hfgsf/L
qm=;= /fhdfu{ tyf /]ndfu{sf] gfd hf]8\g] :yfg b'/L -ls=ld_
1. sf7df8f}F rqmky 27.2
2. hgsk'/ hogu/ /]ndfu{ hgsk'/—hogu/ 51
3. 6« n L a; lqk' / Z
] j/—;' ' ol
{ jgfos 13
4. dgsfdgf s]ansf/ s'l/g6f/—dgsfdgf 2.8
5. dx]Gb| /fhdfu{ k"j{ klZrd 1027.94
6. lqe''jg /fhky l;/l;of — lqk'/]Zj/ 189
7. l;4fy{ ;''gf}nL — kf]v/f 181
8. c/lgsf] sf7df8f} F — ldt] / L;fF v ' 113
9. k[ YjL gf} l j;] — kf] v /f 173
10. dbg e08f/L w/fg—wgs''6f 52
11. kf;fªNxfd'' dfu{ sf7df8f}F—w'G' r] 117
12. k''iknfn nfdf];fFv' — /fd]5fk 130
13. 6+sk|;fb cfrfo{ ;''gjn—k/f;L 9
14. eLdbQ kGt dfu{ wgu9L—88] n w' / f 135
15. hok[YjL axfb'/ l;+x vf]8\k— ] aemfª 110
16. s0ff{nL af+u]l;dn—h''Dnf 232
17. dWokxf8L nf]sdfu{ Rofªyfk''—em''nf3f6 1776
18. aflx/L rqmky 72
19. kmfi6 6« ofs sf7df8f} F —t/fO{ 76
20. dxfsfnL /fhdfu{ df]xgfk''n—bfr''{nf 325
21. /fKtL cd]lnof—d''l;sf]6 196
22. sf]zL /fgL—lxn] 111
23. ;u/dfyf sbdfx—;f]n' ;Nn]/L 265
24. x' n fsL /fhdfu{ k" j { — klZrd 1792
25. /Tg dfu{ g]kfnu~h—;''v]{t 113
 g]kfnsf ;''Vvf aGb/ufx?
qm=;=aGb/ufxsf] gfd cjl:yt lhNnf
1. rf]ef/ sf7df8f}F
2. nfrf{ l;Gw'kfNrf]s
3. g]kfnu~h afFs]
4. lj/f6gu/ df]/ª
5. lj/u~h k;f{
6. sfFs8le§f emfkf
7. e}/xjf ?kGb]xL
 rf]ef/ ;''Vvf aGb/ufxsf] lznfGof; — @)&% df3 #
 lznfGof; ug]{ JolQm — k|wfgdGqL s]=kL=jnL4f/f
 gful/s p8\8ogaf/] hfgsf/L
 ;j{k|yd xjfOhxfh cjt/0f — lj=;= @))^ a}zfv !!
 g]kfndf ;j{k|yd xjfO b''3{6gf — lj=;= @)!& sflt{s @) -e}/xjf ljdfg:yn_
 g]kfndf klxnf]k6s jf]Oª -h]6_ ljdfg plqPsf] — lj=;= @)@# kmfu'g @%
 g]kfnsf] jfo'';]jfs]f Oltxf;df klxnf]] ljdfg ckx/0f -lj/f6gu/—sf7df8f}F_ — lj=;= @)#) h]7 @$
 lghL If]qdf :yfllkt klxnf] ljdfg;]jf — g]kfn Po/j]h,
 g]kfn Pc/j]h 4f/f p8fg ;''? — lj=;= @)$( h]7 $
 g]kfn ;/sf/4f/f lghL ljdfg sDkgLnfO cGt/f{l i6«o p8fg ug]{ cg''dlt — lj=;=@)%# sflt{s @@
 ;j{k|yd xjfO ;Demf}tf ePsf] b]z — ef/t
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 e}/xjf ljdfg:ynsf] gfd kl/jt{g ul/ uf}td a'4 ljdfg:yn gfdfs/0f — @)%% kf}if *
 olt Pc/nfOG;4f/f cfGtl/s p8fg ;''? — lj=;= @)^$ df3 ^
 aL aL Pc/j]h4f/f p8fg ;''? — lj=;= @)^( ebf} @*
 g]kfn jfo'';]jf lgudn] ;j{k|yd cfkm\gf] p8fg l;d/faf6 sf7df8f}F — ;g\ !(%* h''nfO{ $
 g]kfn cGt/f{li6«o gful/s p8\8og ;+3sf] ;b:o — ;g\ !(^) h''nfO{ @*
 stf/ Pc/j]h4f/f g]kfndf p8fg ;''? — ;g\ !((^
 cGt{/fli6«o gful/s p8\8og lbj; — l8;]Da/ &
 lqe''jg cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] cGt/f{li6«o sf]8 — VNKT
 lqe''jg cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] /f{li6«o sf]8 — KTM
 g]kfnsf] ;a}eGbf xf]rf] ljdfg:yn — lj/f6gu/
 g]kfndf ;a}eGbf w]/} ljdfg:yn ePsf] lhNnf — ;f]n'vD' a''
 cfly{s ;j]{If0f @)&$.&% cg';f/
cGt{/fli6«o p8fg eg]{ g]kfnL jfo'';]jfsf] ;+Vof 3
cGt/f{li6«o ljdfg:yn slt 306f ;+rfng 22
g]kfndf p8fg eg]{ cGt/f{li6«o jfo'';]jfs]f ;+Vof 29
l4kIfLo xjfO ;Demf}tf ePsf b]z 39
cfGtl/s p8fg eg]{ jfo';]jfs]f ;+Vof 20
cGt{/fli6«o ljdfg:ynsf] ;+Vof 1
;fxl;s / dgf]/~hgfTds p8fg ug]{ sDkgLsf] ;+Vof 74
;a} df};ddf ;+rfng x'g] ljdfg:yn 35
;+rfngdf /x]sf ljdfg:yn 35
dfGotf k|fKt x]lnKof8x?sf] ;+Vof 120
b''O{tkm{ xjfO{ l;6 ;+Vof 80 nfv

;+rf/
/]l8of] g]kfn
 :yfkgf — lj=;=@))& r}q @)
 ;''?sf] gfd — g]kfn k|hftGq /]l8of]
 klxnf] ;dfrf/ jfrs — tfl/0fLk|;fb sf]O/fnf
 xfn slt efiffdf ;dfrf/ k|;f/0f — @! /
 sfo{qmd k|;f/0f — !* efiff
 g]kfndf Pkm Pd /]l8of]sf] ;''?jft — lj=;= @)%@
6]lnlehg
 g]kfn 6]lnlehg
 :yfkgf — lj=;= @)$! df3 !&
 lgoldt k|;f/0f ;''? — lj=;= @)$@ >fj0f @(
 e'' pku|xaf6 k|;f/0f — lj=;= @)%* c;f/ @)
 Pg l6le @ dfkm{t ;xk|;f/0f — lj=;= @)^)
 sflGtk'/ / d]6«f] 6]lnlehgsf] ;''?jft — lj=;= @)^)
 ;+:s[t efiffdf ;dfrf/ k|;f/0f ;''? — @)&% c;f]h ^
 sflGtk'/ / Od]h 6]lnlehg4f/f k|;f/0f ;''? — lj=;= @)^) c;f/ @(
g]kfndf b'/;+rf/
 6]lnkmf]g ;]jfs]f ;''?jft — lj=;= !(&)
 b''/;+rf/ ;+:yfgsf] :yfkgf — lj=;= @)#@ c;f/ !
 g]kfndf ;]n'n/ df]afOn kmf]gsf] ;''?jft — lj=;= @)%^ a}zfv !
 lk|k]8 df]afOn kmf]g ;]jfsf] ;''?jft — lj=;= @)^) efb| ^
 b'/;+rf/ ;+:yfg b'/;+rf/ sDkgLdf kl/0ft — lj=;= @)^! a}zfv !
 l;l8Pd ;]jfsf] ;''?jft — lj=;= @)^@
 g]kfnsf ;a} uf=lj=;df b'/;+rf/ ;]jf k''u]sf] — lj=;= @)^& c;f/ @(
kqklqsf tyf 5fkfvfgf
 g]kfnL efiffsf] klxnf] klqsf — uf]/vf ef/t hLjg
 g]kfnaf6 g} k|sflzt g]kfnL efiffsf] klxnf] klqsf — ;'wf;fu/, lj=;= !(%%
 g]kfnsf] klxnf] b}lgs klqsf — cfjfh, lj=;= @))& kmfu''g *
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 cfjfhsf k|yd ;Dkfbs — l;l4r/0f >]i7
 lghL If]qaf6 k|sflzt klxnf] klqsf — hfu/0f ;fKtflxs
 OG6/g]6df /flvPsf] klxnf] klqsf — hGde"ld ;fKtflxs
 klxnf] ;fKtflxs klqsf — uf]/vfkq
 g]kfndf 5fkfvfgfsf] ;''?jft — lj=;= !()*
 uf]/vfkq
 k|ydk6s k|sflzt — lj=;= !(%* a}zfv @$
 klxnf] ljz]iffÍ — lj=;= !((* efb| !&
 xKtfdf @ k6s — lj=;= @)))
 xKtfdf tLgk6s — lj=;= @))#
 b}lgs ?kdf k|sfzg — lj=;= @)!& kmfu'g &
 zlgafl/o k[i6fÍ k|sfzg — lj=;= @)@) >fj0f $
 /+uLg?kdf k|sfzg — lj=;= @)%( c;f/ !
 ax''efiffdf k|sfzg — lj=;= @)^$ c;f]h !
 xfn;Dd slt efiffdf k|sflzt — #( efiff
 clGtd efiff — df8jf/L
g]kfndf x'nfs ;]jf
 x'nfs ;]jfsf] ;+rfng — lj=;= !*&%
 x'nfs ;+u|xfnosf] :yfkgf — lj=;= @)@*
 ljZjsf] klxnf] x'nfs l6s6 — k]GgL ANofs -a]nfot_
 lr7Ldf l6s6 6fF:g] rng — a]nfot
 ljZj x'nfs lbj; — cS6f]a/ (
 g]kfnsf] x'nfs ;+u|xfno sxfF — /fli6«o ;+u|xfno 5fpgL
 5fpgL ;+u|xfnosf] :yfkgf slxn] — lj=;= @)^!
g]kfndf lkmnf6]lns
 lkmnf6]lns Ao''/f]sf] :yfkgf — lj=;=@)!&
 lkmnf6]lns ;f];fO6Lsf] :yfkgf — lj=;= @)@#
 klxnf]k6s /fli6«o lkmnf6]lns k|b;{gL — lj=;= @)@#
g]kfnsf] z}lIfs hfgsf/L
g]kfndf lzIff;DaGwL klxnf]
 Jofj;flos lzIffsf] ;''?jft ug]{ M hol:ylt dNn
 /fHosf tkm{af6 5fqj[lQ lbg] k|yfs]f ;''?jft ug]{ M k[YjLgf/fo0f zfx
 dlxnf lzIffsf] ;''?jft ug{ k|]l/t ug]{ M u+ufjfO{, ef/t
 sf7df8f}F ljZjljBfnosf klxnf] pks'nklt M 8f= ;''/]z/fh zdf{
 sf7df8f}F aflx/ v'n]sf] klxnf] :s'n M rGb| ldl8n :s'n, lj=;= !(&@
 sf7df8f}F aflx/ v'n]sf] klxnf] SofDk; M 7fs'//fd SofDk;, k;f{
 g]kfnsf] klxnf] ljB'tLo k':tsfno M jf;''b]j 9''+ufgf ljB'tLo k'':tsfno
 g]kfns]f klxnf] c+u|]hL lzIfs — u?8Wjh /fgf
 klxnf] lzIffdGqL M g[kh+u /f0ff
 lqe''jg ljZjljBfnosf k|yd s'nklt M sfGtL /fHonIdL b]jL zfx
 lqe''jg ljZjljBfnosf k|yd pks'nklt M ;''j0f{ zdz]/
 z}lIfs Oltxf;df bf];|f] uf}td a'4 egL lrlgg] JolQm M hok[YjLaxfb'/ l;+x
 g]kfnaf6} P; Pn ;L af/] hfgsf/L
 kl/Iff lbg kfOg] Joj:yf ug]{ M h''4 zdz]/4f/f
 P; Pn ;L af]8{sf] :yfkgf M lj=;= !(() sflt{s !^
 P; Pn ;L af]8{ u7g x'Fbf sltj6f xfO:s'n ;+rfng M @ -b/af/ xfO:s'n / kf6g xfO:s'n_
 klxnf] P; Pn ;L lbbf kmd{ eg]{ M #$ hgf
 klxnf] P; Pn ;L lbg] M ## hgf
 klxnf] P; Pn ;L k/LIffdf slthgf ljBfyL pQL0f{ M !( hgf -l4ltoM !) hgf / t[tLoM ( hgf_
 hDdf k''0ff{Í M ())
 pQL0ff{Í M @**
 ;j{k|yd P; Pn ;L af]8{km:6 x'g] JolQm M k''ik eQm dNn
 klxnf] kl/Iff lgoGqs M gGb/fd pk|]tL
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 pkTosf aflx/sf] klxnf] P;Pn;L k/LIff s]Gb| M lqh''4 xfO:s'n, aL/u+h
 lj=;= @))& ;fndf g]kfnsf] ;fIf/tf slt M @ k|ltzt
 /fli6«o lzIff k4ltsf] of]hgf @)@* klxnf] jif{df slt lhNnfdf nfu'' M @ -lrtjg / sf:sL_
g]kfnsf] lzIff ;DaGwL dxTjk''0f{ s]xL ldltx?
 k|yd c+u|]hL :s'nsf] :yfkgf M lj=;= !(!) c;f]h @&
 cfw''lgs lzIffsf] ;''?jft M lj=;= !(!)
 b/af/ :s'nsf] :yfkgf M lj=;= !(!)
 b/af/ :s'n ;j{;fwf/0fsf] nflu v'nf M lj=;= !($@
 lqrGb| sn]hsf] :yfkgf M lj=;= !(&% efb| @&
 lqe''jg rGb|| sn]hdf lj1fg ljifosf] k9fO ;''? M lj=;= !(&&
 sf7df8f}Fsf] 9f]sf6f]ndf sGof kf7zfnfsf] :yfkgf M lj=;= !(*) c;f/ @@
 klxnf] 6]lSgsn :s'nsf] :yfkgf M lj=;= !(*&
 ;j{k|yd cf]e/l;o/sf] k9fO M lj=;= !(((
 g]kfndf P; Pn;Lsf] k''/s k/LIff slxn] b]lv ;''? M lj=;= @))#
 sf7df8f}Fsf] kb\dsGof ljBf>d :yfkgf M lj=;= @))$
 k|yd ljZj ljBfno of]hgf sld;gsf] u7g M lj=;= @))% efb| !), d[u]Gb| zdz]/
 lzIff dGqfnosf] :yfkgf M lj=;= @))&
 /fli6«o lzIff of]hgf cfof]usf] u7g M lj=;= @)!) r]q (
 dxfslj nIdL k|;fb b]jsf]6f g]kfnsf] lzIffdGqL slxn] M lj=;= @)!$
 kf7\oqmd ljsf; s]Gb|sf] :yfkgf M lj=;= @)@* efb| %
 k|f/lDes lzIff lgz'Ns ug]{ 3f]if0ff M lj=;= @)#! kmfug' !@
 k|fylds lzIffdf kf7\ok'':ts lgz'Ns ug]{ Joj:yf slxn]b]lv M lj=;= @)#%
 g]kfndf lghL:t/df SofDk; vf]Ng] :jLs[lt slxn]af6 M lj=;= @)#&
 k|fylds lzIff kl/of]hgf slxn]b]lv nfu'' M lj=;= @)$! df3 !)
 b''/ lzIff s]Gb|sf] :yfkgf M lj=;= @)%) >fj0f %
 lzIff;DaGwL pRr :t/Lo sfo{ ;ldltsf] u7g M lj=;= @)%* a}zfv @(
 v'nf ljZjljBfnsf] :yfkgf ljZjdf M ;g\ !(^(, a]nfot
 g]kfnsf ljleGg hgu0fgf / ;fIf/tf k|ltzt
hgu0fgf jif{ ;fIf/tf k|ltzt
2011 $=$ k|ltzt
2018 *=( k|ltzt
2068 ^%=( k|ltzt

 g]kfnsf xfnsf ljZjljBfnox?


qm=;= ljZjljBfnosf] gfd :yfkgf -lj=;=_
1. lqe' j
' g ljZjljBfno, sLlt{ k /
' 2016
2. g]kfn ;+:s[t ljZjljBfno, bfª 2043
3. sf7df8f}F ljZjljBfno, w''lnv]n 2048
4. k''jf{~rn ljZjljBfno, lj/f6gu/ 2050
5. kf]v/f ljZjljBfno, kf]v/f 2054
6. n' l
' DagL af} 4 ljZjljBfno, n' l
' DagL 2061
7. s[lif tyf jg ljZjljBfno, /fdk'/ 2068
8. dWoklZrdf~rn ljZjljBfno, ;''v]{t 2068
9. ;''b'/klZrdf~rn ljZjljBfno, lbkfon 2068
10. g]kfn v'nf ljZjljBfno, dfgejg 2073
11. /fhlif{ hgs ljZjljBfno, hgsk' / 2074
:jf:Yo
 g]kfn Ifo/f]u lgjf/0f ;+:yfs]f :yfkgf M lj=;= @)!)
 /fli6«o s''i7 /f]u lgoGq0f ;+:yfsf] :yfkgf M lj=;= @)!*
 g]kfndf DOTS k|ljlwsf] ;''?jft M lj=;= @)%$, -eQmk'/, k;f{, gjnk/f;L / s}nfnL_ ks} eg
 ;lxb u+ufnfn x[bo/f]u s]Gb|sf] :yfkgf M lj=;= @)%# c;f/ @^
 g]kfndf klxnf] k6s ;kmn d[uf}nf k|Tof/f]k0f M lj=;= @)^% >fj0f @$
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 hfkfgLh OG;]kmnfOl6; /f]uaf6 k|efljt If]q M dWo tyf klZrd t/fO
 g]kfn Ifo/f]u lgjf/0f ;+:yfs]f :yfkgf M lj=;= @)!)
 cf}nf] pGd'ng ;+3sf] :yfkgf M lj=;= @)!%
 /fli6«o s''i7/f]u s]Gb|sf] :yfkgf M lj=;= @)!*
 g]kfnnfO ljkm/d''Qm 3f]if0ff M lj=;= @)#$ j}zfv !
 emf8fkvfnf /f]u lgoGq0f sfo{qmd klxnf]k6s M lj=;= @)$)
 g]kfn ;/sf/4f/f @) jif]{ :jf:Yo lglt slxn] NofPsf] M lj=;= @)%$
 g]kfndf klxnf]k6s /fli6«o ljlwlj1fg k|of]uzfnfdf dfgj cjz]ifaf/] l8 Pg P sf] k/LIf0f slxn] ul/of] — lj=;= @)^^ kf}if #
 :jf:Yo;DaGwL sfo{qmd s'g of]hgfb]lv M kfFrf}
 g]kfnn] cGt{/fli6«o kl/jf/ lgof]hg ;+3sf] :yfkgf M ;g\ !(^!

ljB't
 g]kfnsf] klxnf] hnljB't cfo]fhgf M kmlk{ª, lj=;= !(^*, sf7df8f}F
 g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] hnljB't cfof]hgf M sfnLu08sL -!$$ d]ufjf6_
 lghL If]qaf6 lgld{t klxnf] hnljB't cfof]hgf M lvDtL, ^) d]ufjf6
 ljZjsf] ;a}eGbf prfOdf /x]sf] hnljB't cfof]hgf M yfd], ^)) lsnf]jf6, ;f]n'v'Da''
 dflyNnf] tfdfsf]zL hnljB't cfof]hgfsf] lznfGof; M lj=;= @)^* h]7 $, $%^ d]ufjf6
 !)) lsnf]jf6 ;Dd M n3'' hnljB't
 g]kfndf *#))) d]ufjf6 hnljB't pTkfbg x'g ;Sg] ;+efjgf /x]sf] tYo kQf nufpg] JolQm M xl/dfg >]i7
 cfly{s ;j]{If0f )&$.&% cg';f/ xfn;Dd hnljB't slt pTkfbg ePsf] M !)$$ d]ufjf6
 g]kfnsf s]xL hnljB't cfof]hgfaf/] hfgsf/L
hnljB'tsf] gfd Ifdtf -d]=jf_ :yfg pTkfbg jif{ ;xof]u s}lkmot
sfnLu08sL P !$$ :ofª\hf ;g\ @))@ P8LaL g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf]
dWo d:of{ª\bL &) ndh' ª
' ;g\ @))* Pg O P
d:of{ª\bL 69 tgx''F lj=;= @)$@ hd{gL
s''n]vfgL ! 60 dsjfgk'/ lj=;= @)#* ljZj a}Fs
lvDtL vf]nf 60 bf] n vf ;g\ @))) gLhL If]q gLlh If]qaf6 :yflkt klxnf]
ef]6]sf];L 45 l;Gw''kfNrf]s ;g\ @))@ P8LaL
s'n]vfgL @ 32 dsjfg'k/ lj=;= @)$@ hfkfg
lrlnd] 22.1 /;''jf lj=;= @)^) g]=lj=k|f=
lqz'nL 21 g' j
' fsf] 6 lj=;= @)@# ef/t, 6sL{
u08s 15 gjnk/f;L lj=;= @)#^ ef/t
df]bLvf]nf 14.8 kj{t ;g\ @))) sf]l/of
b]jL3f6 14.1 g' j fsf] 6 ;g\ !(*# ef/t, 6sL{
lemd?s 12.3 Ko''7fg lj=;= @)%@ a'6an kf=s=
;'gsf]zL 10.05 l;Gw''kfNrf]s lj=;= @)@( rLg,6sL{
k''jf vf]nf 6.2 Onfd ;g\ !((( hfkfg
cfFwLvf]nf 5.1 :ofª\hf ;g\ !(*$ a'6an kf=s=
kgf}tL 2.4 sfe|] lj=;= @)@@ ?;
kf]v/f ;]tL 1.5 sf:sL lj=;= @)$@ rLg
kf]v/f 1.08 sf:sL lj=;= @)@$ ef/t
tftf]kfgL ! 1 DofUbL lj=;= @)$* cf]k]s÷Pl8aL
tftf]kfgL @ 1 DofUbL lj=;= @)%! cfk]s÷Pl8aL
;''Gb/Lhn 0.64 sf7df8f} F lj=;=!((@ g]kfn ;/sf/ g]kfnsf] bf];f] hnljB't
yfd] 0.6 ;f]n'v'Da'' ;g\ !(*& ljZjsf] ;a}eGbf cUnf] :yfgdf
/x]sf]
kmlk{ª 0.5 sf7df08f}F lj=;= !(^* a]nfot g]kfnsf] klxnf] hnljB't

j}b]lzs /f]huf/L
 j}b]lzs /f]huf/ ljefusf] :yfkgf M lj=;= @)^% kf}if !^
 xfnsf] j}b]lzs /f]huf/ gLlt M lj=;= @)^*
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 j}b]lzs /f]huf/Lsf] nflu v'Nnf ul/Psf b]z M !)( j6f
 ;a}eGbf w]/} dlxnf /f]huf/Ldf hfg] b]z M s''a]t
 ;a}eGbf w]/} g]kfnL /f]huf/Ldf uPsf] b]z M dn]l;of
j}b]lzs ;xfotf
 j}b]lzs ;xof]udf ;+rflnt klxnf] sfo{qmd M lqe''jg u|fd ljsf; sfo{qmd, lj=;= @))(
 g]kfndf j}b]lzs C0f lng yflnPsf] M cf=j= @)!&÷)!*
 j}b]lzs ;xfotf gLlt M lj=;= @)%(
 g]kfndf cd]l/sfaf6 k7fOg] :j+o;]jsx?nfO s] elgG5 M lk;sf]/, ;g\ !(^! b]lv
a}+s tyf lalQo ;+:yf;DaGwL hfgsf/L
 g]kfnsf] klxnf] afl0fHo a}Fs M g]kfn a}Fs lnld6]8, lj=;= !(($ sflt{s #)
 g]kfnsf] klxnf] ljsf; a}Fs M g]kfn cf}Bf]lus ljsf; lgud
 bf];|f] jfl0fHo a}Fs M /fli6«o afl0fHo a}Fs, lj=;= @)@@ df3 !), g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] jfl0fHo a}Fs
 gLlh If]qsf] nufgLdf vf]lnPsf] klxnf] jfl0fHo a}Fs M n''lDagL a}Fs
 :jb]zL / ljb]zL ;+o'Qm nufgL vf]lnPsf] klxnf] jfl0fHo a}Fs M g]kfn c/a a}+s
 g]kfn /fi6« a}+s
 g]kfnsf] s]lGb|o a}+s  xfnsf ue{g/ M lr/GhLjL g]kfn, lj=;= @)&! r}q %
 :yfkgf M lj=;= @)!# a}zfv !$  ue{g/sf] kbfjlw M % jif{
 s'g k|wfgdGqLsf] kfnfdf M 6+sk|;fb cfrfo{  xfnsf 8]k'6L ue{g/ M lzj/fd >]i7, lrGtfd0fL lzjfsf]6L
 df}lb|s lgltsf] lgwf{/0f ug]{  ;Dks{ dGqfno M cy{ dGqfno
 ue{g/sf] lgo''lQm s;n] ug]{ M g]kfn ;/sf/  o;sf] :yfkgf k"j{ gf]6 lgisfzg ug]{ lgsfo M ;b/ d'n'sLvfgf
 klxnf] ue{g/ M lxdfno zdz]/ ha/f  gf]6 hf/L ug]{ ljefu M lgu{dg ljefu
 xfn;Dd slthgf ue{g/ M @) hgf
 g]kfndf k|rngdf /x]sf gf]6x?af/] hfgsf/L
 xfn;Dd k|rngdf /x]sf gf]6 M !! j6f
 ;j{k|yd sfuhL gf]6sf] k|sfzg M lj=;= @))@ c;f]h !
 kf]lnd/ gf]6 k|sfzg ;j{k|yd M lj=;= @)%( cflZjg !$
 /fhfsf] kmf]6f] / >Lk]rsf] ;§f xfn s] /fVg] ul/G5 M ;u/dfyf, @)^# df3 @%
 c+u|]hL / g]kfnL b'j} efiffdf n]lvPsf] l;Ssf k|sfzg M lj=;= @)^# >fj0f — ? !
 g]kfn ;/sf/ n]lvPsf] ? % sf] gf]6 k|sfzg klxnf]k6s M @)^$ c;f]h ^
 ;b/ d'n'sL vfgfaf6 k|sfzg x'g] gf]6sf] gfd M OP ( old print)
 /fi6« a}Fsaf6 k|sfzg x'g] gf]6sf] gfd M NP (New Print)
 g]kfnL gf]6df ;j{k|yd x:tfIf/ ug]{ JolQm M hgs /fh kl08t
 g]kfndf u|fdL0f ljsf; a}+ssf] :yfkgf M lj=;= @)$(
 g]kfndf ljlQo If]q ;''wf/ sfo{qmd nfu'' M lj=;= @)%&
 d]f=?=af6 g]=?= n]Vg ;''? M lj=;= @)!^ >fj0f !$
 ljZjsf] klxnf] s]Gb|Lo a}Fs M a}Fs ckm OUNof08, ;g\ !(^$
 rNtL vftf k|rngdf Nofpg] klxnf] b]z M a]nfot
 ljZjdf sfuhL gf]6sf] ;''?jft ug]{ b]z M rLg
 /f0ffsfndf d''b|f ljlgdo ;DaGwL sfo{ ug]{ c8\8f M ;/fjvfgf
 lardf Kjfn k/]sf] d'b|f lgsfNg] /fhf M k[YjL lj/ljqmd zfx
 ;''gsf] d'b|f rngrNtLdf Nofpg] /fhf M ;bflzj dNn
 ljZjsf] ;a}eGbf ;kmf gf]6 M cd]l/sf
 ljZjsf] ;a}eGbf e2f gf]6 M tfOjfg
 6S;f/d} uNtL ul/Psf] l;Ssf M lkm8f]
g]kfnsf] cy{tGq;Fu ;DalGwt cGo hfgsf/L
 cfly{s of]hgfsf] d''Vo nIo M cfly{s ljsf; ug''{sf ;fy{ k|fb]lzs ljifdtf x6fpg''
 g]kfnsf] cy{tGqsf # vDaf M ;fj{hlgs, lghL / ;fem]bf/L
 cfly{s j[l4 cGt{ut M s'n u|fx:y pTkfbg, k|ltJolQm cfo, /fHosf] s'n pTkfbg, ;DklQdf ePsf] a9f]Q/L
 xfn g]kfnn] cjnDag u/]sf] cy{Joj:yf M v'nf pbf/ tyf ahf/d'vL
 g]kfnn] ;d'b| kf/ Jofkf/sf nflu s'g b]zsf] gfsf k|of]u ub{5 M ef/t
 ldl>t cy{Joj:yfsf] l;4fGtsf k|ltkfbg sf] x'g\ M h] Pd lsG;
 g]kfndf o''jf pd]/ ;d''x M !^ — $) jif{
 ljZjdf ;j{k|yd lghLs/0f ul/Psf] ;+:yfg M la|l6; k]6«f]lnod, a]nfot
 g]kfndf dxfn]vf k/LIfssf] ljefusf] :yfkgf M lj=;= @)!^
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf tof/L_, gofF afg]Zj/, )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 g]kfndf /fi6« C0f p7fpg] P]g slxn] ag]sf] M lj=;= @)!&
 gofF >]:tf k|0ffnL nfu'' M lj=;= @)!* r}q @
ah]6
 ljZjdf ;j{k|yd ah]6sf] ;''?jft ug]{ b]z — a]nfot
 a]nfotdf ah]6sf] ;''?jft slxn]af6 — ;g\ !&##
 a]nfotdf ;j{k|yd ah]6 k|:t''t ug]{ JolQm — /j6{ jfnkf]n
 3f6f ah]6 l;4fGtsf k|ltkfbs — h] Pd lsG;
 g]kfndf ;j{k|yd ah]6 slxn] k]z ul/Psf] — lj=;= @))* df3 @!
 g]kfndf ;j{k|yd s'g k|wfgdGqLsf] kfnfdf ah]6 k|:t''t ul/Psf] — dft[sf k|;fb sf]O/fnf
 >fj0f ! b]lv cfiff9 d;fGt;Dd cfly{s jif{ dfGg yflnPsf] — lj=;= @))(

lbuf] ljsf;, jftfj/0fLo kl/l:ylt, kof{oa/0fLo ;+/If0f, h}ljs ljljwtf, hnjfo' kl/jt{g, k|b'if0f, k|fs[lts
;|f]t tyf /fli6«o ;Dkbfx?sf] ;+/If0f ;DaGwL ;fdfGo ;fjfnx?
lbuf] ljsf; M
 k|fs[lts ;|f]t ;fwg, jftfj/0f, hg;+Vof / ljsf; ultljlwx? aLrsf] plrt Pj+ ;Gt'lnt tfbDotfnfO{ lbuf] ljsf; elgG5 . of] wfGg
;lsg] ljsf;, l6sfpk"0f{ ljsf; xf] .
 efjLk':tfsf] hLjgofkgdf k|lts'n c;/ gkg]{ u/L jt{dfg k':tfx?sf] cfjZostf k"/f ug{ ul/g] ljsf;nfO{ lbuf] ljsf; elgG5 . -
a|'6Nof08 sld;g+_
 lbuf] ljsf;sf] cjwf/0ff !(*) sf] bzsaf6 k|of]u ul/Psf] kfOG5 .
 lbuf] ljsf; zAb klxnf] k6s k|of]u ug]{ AolQm afa{/f jf8{ x'g\ .
 नेपालमा जलवायु पररवतयन बजेट संकेतको कायायन्वयनको शुरुवात १३ औं योजनाबाट शुरु भएको हो ।
 नेपालले सन् २०११ बाट जलबायु पररबतयन सम्बन्धी COP सम्मेलनमा भाग हलदै आएको छ ।
 सन् २०१५ को पेररस सम्झौता कायायन्वयन ४ नोभेम्वर २०१६ बाट प्रारम्भ भएको हो ।
 नेपालले पेररस सम्झौतामा कतहले हस्ताक्षर गरे को हो ? - 22 April , 2016. हस्ताक्षर कताय – परराष्ट्र मन्िी कमल थापा ।
 पेररस सम्झौता अनुमोदन गने साकय राष्ट्रमा नेपाल तेस्रो मुलुक हो । पतहलो माल्दभ्स र दोस्रो भारत हो ।
 नेपालमा ११ तजल्लामा वातावरण मैिी स्थानीय शासन लागू भएको छ ।
 चौधौं योजनामा वातावरण तथा जलवायु पररवतयन तशषयकको फदघयकालीन सोच – "स्वच्छ एवम् वातावरण मािय त फदगो तवकास" हो ।
 नेपाल रातष्ट्रय अनुकुलन योजना तजुयमा प्रकृ याको लातग हररत जलवायु कोषबाट २९ लाख अमेररकी डलर अनुदान सहयोग प्राप्त गने पतहलो
राष्ट्र हुन सिल भएको छ ।
 जल तथा मौसमी के न्रको स्थापना दाचुयला तजल्लातस्थत चमेतलया नदी जलाधारको उच्च पहाडी भूभागमा भएको छ ।
 क्योटो अतभसतन्ध अन्तरगत अनुकुलन कोषमा तसधा पहुंच पुयायउन कृ तष तवकास बैंकलाइ रातष्ट्रय कायायन्वयन तनकायको रुपमा तवकास
गररएको छ ।
 cfjZostfsf] kl/k"lt{sf] l;4fGt / ljBdfg ;|f]t ;fwgsf] plrt ;+/If0fsf]] l;4fGt g} lbuf] ljsf;sf] d"n l;4fGt x'g\ .
 फदगो तवकासका महत्वीः
o स्रोतको उतचत उपयोग
o जनसहभागीमा आधाररत तवकास
o दीधयकालीन सोचाइ
o आधारभूत पक्षहरुको तवकास
o तवकासको सीमा तनधायरण
o दातयत्व बोध
lbuf] ljsf; / jftfj/0f ;+/If0fsf] nflu ul/Psf k|of;x? M
cGt/fli6«o k|of;x? M
 सन् !(&! M jftfj/0fLo eljio ;DaGwL x]lN;GsL ;Dd]ng . O/fgsf] /fd;f/df /fd;f/ dxf;lGw ;DkGg M1971 February 2
 !(&@ M – dfgj kof{oj/0f ;DaGwL :6sxf]d - :jL8]g_ ;Dd]ng, h"g % b]lv !^ ;Dd . ljZj ;Dkbf dxf;GwL ;DkGg .
- १९७२:- UNEP (United National Environment Program) sf] :yfkgf . k|wfg sfof{no — s]Gofsf] g}/f]aL .
 !(&# M b'n{e aGohGt' / jg:kltsf] cGt/f{li6«o Jofkf/ dxf;lGw (CITES) ;DkGg .

130
 !(&$ M x/]s h'g - % tfl/vdf UNEP sf] cfJxfgdf ljZj jftfj/0f lbj; dgfpg ylnPsf] . klxnf] jftfa/0f lbj;sf] gf/f M …Psdfq
k[YjLÚ . g]kfnn] ;g\ !(&^ af6 ljZj jftfj/0f lbj; dgfpg yfn]sf] .
 तवश्व वातावरण फदवसका नाराहरुीः
Years नारा (Slogans) आयोजक राष्ट्र (Host
Country)
2017 Connecting people to nature – in the city and on land, Canada
from the poles to the equator
2016 'Zero tolerance for the illegal wild life trade' Angola
2015 Seven Billion Dreams. One Planet. Consume with Italy
Care.
2014 ` Raise Your Voice, not the sea level. Barbados
2013 Think, Eat and Save. Mongolia
2012 Green Economy; Does it Include You? Brazil
2011 Forests-Nature At Your Service. India
2010 Many Species. One Planet. One Future. Rwanda

 !(&& M s]Gofsf] /fhwfgL g}/f]jLdf ;+o'Qm /fiट्;+3Lo d?e"dLs/0f ;Dd]ng -hg;+Vof ljikmf]6dfly lgoGq0f ug{ hf]8 lbOPsf]_
 !(*# M UNO sf] #* cf}+ dxf;efn] gj]{sL k|wfgdGqL u|f] xfn]{d a|'6Nof08sf] cWoIftfsf] a|'6Nof08 sld;gsf] u7g .
 !(*& M a|'6Nof08 sld;gn] …xfd|f] ;femf eljio (Our Common Future)' gfds k|lta]bg ४२ औं महासभामा k]z .
 !((@ Mh'g # b]lv h'g !$ ;Dd a|lhnsf] l/of] b h]g]l/of]df l/of] ;Dd]ng ÷ k[YjL lzv/ ;Dd]ng ;DkGg . rf/j6f Ph]G8f kfl/t. पाररत
एजेण्डाहरुीः( A.B.C.F.)
o != Agenda – 21 : ljsf; / jftfj/0f;+u ;DalGwt ljifo . g]kfndf bfª, ;'v]{t / s}nfnL lhNnfdf Agenda 21 cGtu{t
Capacity – 3 sfo{qmd nfu" .
o @= Bio - Diversity : h}ljs ljljwtf ;DaGwL dxf;lGw kfl/t .
o #= Climate Change: hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL ;+o'Qm /fi6«;+wLo ;+/rgf dxf;lGw kfl/t .
o $= jg h+unsf] ;+/If0fsf] l;4fGt (Forest Conservation Principle) cjnDag .
 सन् १९९५ बाट जलवायु पररवतयन सम्बन्धी COP – 1 सम्मेलन जमयनीमा शुरु ।
 !((& M hfkfgsf] Sof]6f] zx/df Sof]6f] k|f]6f]sn ;DkGg M ;g\ !(() sf] t'ngfdf xl/tu[x Uof;sf] pT;h{g ;g\ @))* b]lv ;g\ @)!@
;Ddsf] t'ngfdf %=@ Ü n] sdL Nofpg] . h; cg';f/sf xl/t u[x Uof;x? M sfa{g8fO{ cS;fO8, ldy]g, gfO6«f]hg cS;fO8, xfO8«f]ˆnf]/f]
sfj{g, k/ˆnf]/f] sfj{g, ;Nkm/ x]S;fˆnf]/fO8 u/L ^ j6f . ;g\ @))% af6 nfu" ePsf] .
 @))) M ;x>fAbL ljsf; nIosf] * a6f nIox? ;g\ @)!% ;Ddsf] nflu lgwf{/0f .
सहश्राब्दी तवकास लक्ष्यहरु (सन् २००० देतख २०१५ सम्म) लक्ष्यीः – ८, सुचकहरुीः – ४८, गन्तब्यीः - १८
१. अतत गररबी तथा भोकमरी अन्त्य
२. सबैका लातग प्राथतमक तशक्षा
३. लैंतगक समानता र मतहला ससतिकरण
४. बाल मृत्युदर न्यूतनकरण
५. मातृ स्वास्थ्य सुधार
६. एचआईभी एड्स, औलो तथा अन्य रोग तबरुद्ध संघषय
७. वाताबरणीय फदगोपनाको सुतनतश्चतता
८. तवकासको लातग तवश्वब्यापी साझेदारी
 @))@ M lbuf] ljsf; ;DaGwL clk|msf ;Dd]ng .
 @))% M Sof]6f] k|f]6f]sn nfu" .
 @))& M OG8f]g]l;ofsf] jfnLdf afnL ;Dd]ng ;DkGg .
 ;g\ @))( cS6'j/ !^ M dflNbE;sf] kfgLd"gLsf] a}7s ;DkGg .
 @)!) M hfkfgsf] gfof]uf zx/df ;DkGg h}ljs ljljwtf nIo cGtu{t ;g\ @)!! b]lv @)@) ;Dd @) nIox? lgwf{/0f .
 d] @@ M ljZj h}ljs ljljwtf lbj; . ;g\ @)!^ sf] gf/f M Mainstreaming Biodiversity; Sustaining People and
their Livelihoods . सन् २०१७ को नारा – 'जैतवक तवतवधता र फदगो पययटन'

131
 @)!% M k|mfG;sf] k]l/;df hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL COP – 21 ;Dd]ng ;DkGg h;df ;g\ @)%) ;Dd k[YjLsf] tfkdfg @) ;]N;Lo;
sfod ug]{ / ljsfl;t d'n'sx?n] hnjfo' ljQ sf]ifdf ;g\ @)@) ;Dd x/]s aif{ !)) cj{ cd]l/sL 8n/ hDdf ug]{ ;Demf}tf, ;fy} x/]s
%÷ % aif{df hnjfo' kl/jt{gdf ePsf k|of;x?sf] ;ldIff ug]{ .
 ;g\ @)!^ b]lv ;g\ @)#) ;Ddsf] nflu lbuf] ljsf; nIo cGt/ut !& a6f nIox? lgwf{/0f .
फदगो तवकास लक्ष्यहरु (सन् २०१६ – २०३०) : लक्ष्यहरु – १७ , गन्तब्य – १६९, सूचकहरु – २३९
 संयुि राष्ट्र संघको ७० औं महासभाले २०१५ को September मतहनामा 'Universal, Integrated and
Trasformative; 2030 Agenda for Sustainable Development ' भन्ने नारा तलयो ।
 Sustainable Development Goals (SDGs) को अको नाम Transforming Our World: the 2030 Agenda for
Sustainable Development हो । यसलाई Post 2015 Development Agenda पनन भननन्छ ।
 यो २५ सेप्टेम्वर २०१५ मा संयुक्त राष्ट्र संघका १९३ सदस्य राष्ट्रहरुले अंनिकार िरे का निए । ।
 यो The Future we want भन्ने नसद्धान्तमा आधाररत छ ।
 SDG कायाा न्वयन को लानि १९३ राष्ट्रहरु संलग्न छन् ।
 'We don’t have plan B because there no planet B' यो भनाई वान नक मुनको हो ।
 फदगो तवकास लक्ष्य प्रस्ताव गने राष्ट्र कु न हो ? - Colombia (2011 मा)
 Riyo +20 सम्मेलन सन् २०१२ मा ब्रातजलको ररयो द जेनेररयो शहरमा भएको तथयो जसले 'The Future; We Want' तय गरेको
तथयो, जसमा SDG को बारे मा ब्यापक छलिल भएको तथयो ।
फदगो तवकासका १७ वटा लक्ष्यहरुीः
१. गररवीको अन्त्य १०. असमानता न्यूनीकरण
२. शुन्य भोकमरी, खाद्य सूरक्षा ११. फदगो शहर र सुरतक्षत मानव बसोबास
३. स्वस्थ जीवनको सूतनतश्चतता १२. फदगो उत्पादन तथा उपभोग
४. गुणस्तरीय तशक्षा १३. जलवायु पररवतयनका असरहरु न्यूनीकरण
५. लैंतगक समानता र मतहला सशतिकरण १४. सामुफरक स्रोतको उपयोग
६. फदगो सिापानी तथा सरसिाइ सेवा १५. जैतवक तवतवधताको संरक्षण
७. आधुतनक उजायमा पहुाँच १६. शातन्तपूणय र सशि समाज
८. समावेशी आर्षथक वृतद्ध तथा रोजगारी १७. फदगो तवकासको लातग साझेदारी
९. उद्योग, नवीन खोज र पूवायधार
 ;g\ @)!^ df df]/Ssf]sf] d/fs]zdf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL COP – 22 ;Dd]ng ;DkGg . cfufdL ;Dd]ng COP – 23 ;g\ @)!&
sf] gf]e]Da/df hd{gLsf] jgdf x'g] h;sf] cWoIf /fiट्र lkmlh xf] . सन् २०१८ मा COP – 24 पोल्याण्डमा हुाँदैछ ।
 पतहलो COP – 1 सन् १९९५ मा जमयनीको बर्षलनमा भएको तथयो ।
lbuf] ljsf;, jftfj/0f ;+/If0fdf g]kfn M
 5}7f}+ of]hgf M jftfj/0fLo gLlt / e" — pkof]u gLlt cnDag .
 ;ftf}+ of]hgf M x/]s ljsf; lgdf{0fsf] sfo{x? ubf{ jftfj/0fLo kIfsf] k|efj d"Nof+sg (Environment Impact Assessment-
EIA) ug'{kg]{ pNn]v .
 cf7f}+ of]hgfb]lv lbuf] ljsf; ;DaGwL cjwf/0ff nfu" .
 lbuf] ljsf;sf nflu g]kfndf nfu" ePsf] k|yd /0fgLlt /fli6«o ;+/If0f /0fgLlt xf] . of] !((* af6 nfu" ePsf] xf] .
 t]x|f}+ of]hgfdf hnjfo'kl/jt{g tyf jftfj/0f ;+/If0f ;DaGwL 5'6\6} kl/R5]bdf lb3{sfnLg ;f]r, p2]Zo, nIo , /0fgLltx? ;dfa]z .
hnjfo' ljQ k|0ffnL, hnjfo' ljQ ah]6 ;+s]t .
 rf}wf}+ of]hgfdf klg lg/Gt/tf .
 g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# df klxnf] k6s :jR5 jftfj/0fsf] xsnfO{ df}lns xssf] ?kdf /flvPsf] .
 g]kfnsf] ;+ljwfg -@)&@_ df wf/f #) df :jR5 jftfj/0fsf] xsnfO{ df}lns xssf] ?kdf /flvPsf] ;fy} /fHosf gLltx? cGtu{t
k|fs[lts ;fwg ;|f]tsf] ;+/If0f, ;+jw{g / pkof]u ;DaGwL gLlt cGtu{t ( j6f gLltx? /flvPsf] .
 ;g\ @)!! b]lv lg/Gt/ ?kdf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL ljZjAofkL ;Dd]ngdf g]kfnn] lg/Gt/ ?kdf efu ln+b} cfPsf] .
 ;g\ !((@ df hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL ;+o'Qm /fi6«;+wLo ;+/rgf dxf;lGwdf g]kfnn] x:tfIf/ u/L ;g\ !(($ af6 kIf /fi6« ePsf] .
 lj=;+= @)^^ d+l;/ !( ut] ;u/dfyfsf] cfwf/ lzlj/ sfnfkTy/df sfnfkTy/ a}7s ;DkGg , h;df afFs] /fli6«o lgs'~h, clkgkf ;+/If0f
If]q / uf}/Lz+s/ ;+/If0f If]q 3f]if0ff .
 /fli6«o lgs'~h tyf aGohFGt' ;+/If0f P]g, @)@( / lgodfjnL, @)#), jg P]g, @)$( / lgodfjnL, @)%!, jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)%#
/ lgodfjnL, @)%$, hnjfo' kl/jt{g gLlt, @)^&, /fli6«o cg's'ng sfo{qmd, @)^&, h}ljs ljljwtf gLlt, @)^#, cflb nfu" ul/Psf] .
 /fli6«o lgs'~h — !२, -clGtdM पसाय /fli6«o lgs'~h, _, jGohGt' cf/If — #, ;+/If0f If]q — ^, dWojtL} If]q — !#
 sfnfkTy/ j}7s @)^^ ÷)* ÷ !(
 ;+/lIft If]q — @#=@# Ü
132
 ;u/dfyf /fli6«o lgs'~h -!(&(_ / lrtjg /fli6«o lgs'~h - !(*$_ nfO{ ljZj ;Dkbf ;"lrdf ;"lrs[t
 ;Ld;f/ If]qdf ;"lrs[t :yfgx? !) j6f
 ljZj l;d;f/ lbj; — km/j/L @
 ;+/lIft hgfj/x? M :tgwf/L — @&, peor/ — #, r/f — (
 jg bzs @)&! — @)*) sf] 3f]if0ff Pj+ …;d[l4sf nflu jgÚ eGg] gf/f to ul/Psf] .
 cf=j= )&#÷&$ sf] jflif{s ah]6df 'Ps k|b]z Ps k|f0fL pBfg' sf] gLlt lnOPsf] .
:6f]g SofG;/ (Stone Cancer):
 cf0fjLs ad lj:kmf]6g / /f;folgs xftxltof/sf] k|of]u ePsf] 7fpFdf lgs} nfdf] ;do;Dd ?v, lj?jf tyf hLg g/xg] cj:yf,
 xfnsf] lju|bf] jftfj/0f, cyf{t k|b"lift jftfj/0fsf] sf/0f x'g] cDnLo jiff{sf] sf/0fn] k|s[lthGo dfgjlgld{t 7"nf / ljzfn dxn, dlGb/
Pj+ k'/ftflTjs ;Dkbfsf P]ltxfl;s snf / ;+:s[lt gi6 x'g] cj:yf,
 hfkfgsf] lx/f]l;df / gfuf;fsLdf bf];|f] ljZjo'4sf] kl/0ffd :j?ksf] l:ylt .
cDnLo jiff{ M
 cjwf/0ff k|:t't ug]{ ;g\ !*%@ df /f]j6{ P+u; l:dy x'g\ .
 pBf]uwGbf, snsf/vfgf cflbaf6 lg:s]sf] w'jfFdf sfj{g 8fO{ cS;fO8, ;Nkm/8fO cS;fO8, gfO6; cS;fO8h:tf UofF;x? jfo'd08ndf
/x]sf] hnjfik;Fu w'Nbf sfjf]{lgs Pl;8, ;Nkm\ol/s Pl;8, gfOlट्र s Pl;8 h:tf Pl;8x? aGg hfG5g\ / ;f]xL cDn k[YjLdf kfgL jf
cl;gfsf] ?kdf a;{G5 .
 o; ;DaGwL ljZj ;Dd]ng ;g\ !(%) df ePsf] lyof] .
Snf]/f]km\nf]/f] sfj{g (Chlorofloro Carbon):
 cf]hf]g tx ljgfz ug]{ k|d'v cf}Bf]lus /;fog xf] .
 ;g\ !(#) df yf]d; ldhn] o;nfO{ kQfnufPsf lyP .
 of] /]k|mh]/]6/, Po/sG8L;g/, Knfli6ssf kmf]d cflb agfpg k|of]u ul/G5 .
 of] jfo'd08ndf k|j]z u/]kl5 k[YjLsf] /Iff sjrsf] ?kdf /x]sf] cf]hf]g txnfO{ ljgfz ugf{n] ;"o{jf6 cfpg] k/fj}hgL ls/0fx? k[YjL;Dd
cfO{k'U5 h;sf] sf/0f 5fnfsf] SofG;/ x'g], 5fnf rfp/L kg]{, df]tLljGb' x'g], /f]u k|lt/f]wL Ifdtf 36\g] ;d:of x'G5 .
 o;sf c0f'x? $) b]lv %) jif{;Dd gi6 gx'g] ePsfn] ljls/0fn] cf]hf]g txnfO{ kftnf] agfpF5 .
Sof]6f] k|f]6f]snM(Quoto Protocal):
 ;g\ !((& df hfkfgsf] Sjf]6f] ;x/df ljZjsf !$! /fi6««x?4f/f xl/t u[x Uof;nfO{ Go"lgs/0f u/L hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL k|efjnfO{
Go"gLs/0f ug{ cg'df]bg ul/Psf] cGt/fli6««o cle;lGw xf] .
 of] cle;GwL ;g\ @))% km]la|j/L !^ b]lv ljZje/ sfof{Gjogdf cfPsf] 5 .
 o;n] ;g\ @))* b]lv ;g\ @)!@ ;Dd xl/tu[x UofF;x?sf] pT;h{g ;g\ !(() sf] t'ngfdf %=@ k|ltztn] sd ug]{ nIo lnPsf] 5 .
 xl/tu[x UofF; eGgfn] sfj{g8fO{ cS;fO8, ldy]g, gfO6««f]hg cS;fO8, xfO8««f]km\nf]/f] sfj{g, k/km\nf]/f] sfj{g, ;Nkm/ x]Shf km\nf]/fO8
a'lemG5 .
 xl/t u[xमा k|efj kfg]{ Uof;x?sf] lx:;f M Carbondioxide = 57%, Methane = 12%, CFCs = 25%, Nitrous Oxide
= 6% .
cGo jftfj/0fLo ;jfnx? M
 lrksf] cfGbf]ngsf cleoGtf ;'Gb/nfn ax'u'0ff x'g\ . o;sf] z'?jft !(&# dfr{ dlxgf b]lv ef/tsf] lxdf~rn / u8jfn If]qdf
ag;DaGwL cleofgsf] ?kdf ePsf] lyof] .
 २०७४ साउनमा नेपालको जल तथा मौसम तवज्ञान तवभागले जलवायु पररवतयनको प्रवृतत र पररदृश्य नामक प्रततवेदन अनुसार नेपालमा
प्रत्येक बषय ०.०५६ तडग्री सेतल्सयसका दरले तापक्रम बृतद्ध भइरहेको छ । यस अतघ सन् २०१२ मा वार्षषक ०.०६ तडग्रीका दरले तापक्रम
बफढरहेको तथयो ।
 af;:yfgsf] cwf/df hgfa/x?s]f auL{s/0fM
o ljnf]k M %) jif{b]lv jf;:yfgdf ge]l6Psf .
o ;+s6fkGg M at{dfg ca:yf sfod /x] nf]k x'g] k|hftL
o clt ;+j]bgzLn M plrt ;+/If0f gkfPdf ;+s6fkGg cj:yfdf k'Ug ;Sg] k|hflt
o b'ne{ M Go"g ;+Vofdf pkl:yt k|hflt
o ;De:t M s]xL :yfgdf kfOPtf klg s"n ;+Vof lgs} 36]sf] .
jftfa/0f ;DaGwL k'/:sf/x? M
 Unf]jn -500 k'/:sf/ M
o ;g\ !(*& df UNEP n] :yfkgf u/]sf] cGt/fli6«o k'/:sf/ xf] .
o klxnf] k6s kfpg] 8f= s[i0f s'df/ kf08] x'g\ .

133
 Blue Planet Award :
o jftfa/0f If]qsf] ;a}eGbf 7"nf]] k'/:sf/ .
o :yfkgf M ;g\ !((@ sf] l/of] ;Dd]ngdf ePsf] .
o /flz M % s/f]8 hfkfgL P]g .
o k|To]s jif{ @ hgf nfO{ lbOg] .
 uf]N8Dofg k'/:sf/ M
o jftfj/0f If]qsf] gf]j]n k'/:sf/ .
o k|To]s dxfb]zaf6 Ps Ps hgf u/L ^ j6f dxfb]zaf6 ^ hgfnfO{ lbOg] .
o /flzM k|ltJolQm &% xhf/ cd]l/sL 8n/ .
o ;g\ !((^df kfpg] ef/tsf dx]zrGb| d]xtf .
 Galente Conservation Award:
o kfpg] k|yd g]kfnL 8f= d's]zs'df/ rfln;] . pgn] ;g\ !((* df jfFb/sf] cWoog u/] jfkt of] k'/:sf/ kfPsf x'g\ .
s]xL jftfj/0fLo ljifox? M
;+:yfx? / ;lGwx? :yfkgf ldlt k|wfg sfof{no ljz]iftf
WWF (World Wildlife ;g\ !(^! clk|n @( :jL6h/Nof08 -UNof08_  cfbz{ jfSo M For a long Planet. लोगो
Fund) पाण्डा(चीची)
 aGohGt' ;+/If0f ug{ rfn]sf] cleofg – Gift to
Earth
CITES (Convention on x:tfIf/ ePsf] ldlt M :jLh/Nof08, h]g]ef  aGohGt'sf] ca}w Aofkf/ ;DaGwL dxf;lGw
Intertional Trade in ;g\ !(&%
Endengered Species ) -:yfg M jfl;+6g l8l;_
M ( International Centre For ;g\ !(*# l8;]Da/ % sf7df08f}+ ;b:o /fi6«x? M ckmuflg:tfg, kfls:tfg, ef/t, g]kfn,
Integrated Mountain e'6fg, a+unfb]z, rLg, DofGdf/ - ^ ;fs{ + @ cGo_
Development) ICIMOD
/fdf;f/ dxf;lGw x:tfIf/ ePsf] ldlt M :jLh/Nof08  nfu" ePsf] ldlt M ;g\ !(&% h'nfO{ !
;g\ !(&! km/j/L @
-:yfg M O/fgsf]  g]kfn ;b:o ePsf] M !(*&
/fd;f/_  ;"rLs[t ePsf b]zx?sf] ;+Vof M !^*
Internatiional Union for ;g\ !($* :jL6\h/Nof08, UNof08 k|s[ltsf] ;+/If0f If]qdf sfd ug]{ cGt/fliट्र o ;+:Yff
Conservation for Nature
(IUCN)

k[YjL ;DaGwL hfgsf/L M

qm=;+= txx? df]6fO{ tyf ulx/fO{ cf]u6]sf] If]qkmn laz]iftfx?


k|ltzt
!= :ynd08n dxflbkLo efudf ^) ls=dL ;Dd / !^  l;lnsg / cNd'lgodn] ag]sf] ePsf]n] o; txnfO{
dxf;fu/Lo efudf ) b]lv @)
(Crust Layer l;ofn (SiAl) elgG5 .
jf ls=dL=;Dd
Lithosphere)
@= dWod08n ^) ls=dL= b]lv @()) ls=dL= ^*  l;lnsf / DofUg]l;od clws dfqfdf kfOg] x'Fbf o;
(Mental txnfO{ l;df (SiMa) elgG5 .
Layer jf
Pyrosphere)
#= s]Gb|d08n @()) ls=dL= b]lv ^#&! ls= dL= !^  lgs]n / km]l/od h:tf wft'x?sf] k|r'/tf ePsf]n] o;n
(Core jf txnfO{ lgkm] (NiFe) elgG5 .
Barysphere)

134
jfo'd08nLo tx ;DaGwL hfgsf/L M
qm=;+= txx? km}nfj6 ljz]iftfx?
!= lgDgtfkd08n k[YjLsf] ;txb]lv !^  jfo'd08nsf] ;a}eGbf tNnf]tx, k[YjLsf] ;a}eGbf ghLssf] tx
(Troposphere) ls=dL=;Dd  o; txsf] dflyNnf] efunfO{ Tropopause elgG5 .
 jfo'd08nsf] (% k|ltzt efu cf]u6\5 .
 o; txdf ! ls=dL= prfO{ a9\bf ^=%)c tfkqmd 36\5 .
 prfO cg';f/ tfkqmd 36a9 x'g] x'Fbf o; txnfO{ kl/jt{g d08n
klg elgG5
 cfFwL cfpg], aiff{ x'g], cl;gf kg]{ h:tf ljljw ultlalwx? x'G5g\ .
@= ;dtfk d08n!^ ls=dL= b]lv %) ls=dL=  ;a}eGbf dflyNnf] efunfO{ Stratospause elgG5 .
(Stratosphere)  Ps}gfzsf] l:y/ tfkqmd x'G5 .
 cf]hf]g tx @% b]lv $) ls=dL= ;Dd kfOG5 .
 cf]hf]g tx clS;hgsf c0f'x? ldn]/ ag]sf] x'G5 .
 ! k|ltzt cf]hf]g tx lagfz x'Fbf @ k|ltzt k/fa}hgL ls/0fx?
l55{g .
#= dWod08n %) ls=dL= b]vL *) ls=dL=  o;sf] ;a}eGbf dflyNnf] efunfO{ d];f]kf]h elgG5 .
(Mesosphere)  pNsfx?af6 lg:s]sf tftf Uof;sf /]vfx? o; d08ndf b]lvG5g\ .
 o; txdf lta|j]udf atf; rN5 .

$= tfkLod08n *) ls=dL= b]lv &@) ls=dL=  o; txdf jfo' Hofb} sd x'G5 . ;f}o{ lals/0fsf] a9L k|efj kg]{
(Thermosphere) ePsfn] oxfF a9L tfkqmd x'G5 .
 o; txdf Uof;sf c0f'x? cfof]gdf kl0f x'g] ePsf]n] o;nfO{ cfof]g
tx klg elgG5 .
%= afx\o d08n &@) ls=dL= eGbf dfly b]lv  jfo'd08nsf] ;a}eGbf dflysf] tx xf] .
( Exosphere) cGtl/If;Dd km}lnPsf]  o;nfO{ ;Ldf k|b]z (Fringe Region)elgG5 .
 o; txdf u'?Tjfsif{0fn] klg c;/ ug{ ;Sb}g .

135
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 457

jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_


1. VERBAL REASONING TEST
a) Series Test (cg'qmd)
Number Series
lbPsf] s|ddf 5'6]sf] ;+Vof ktf nufpg'xf];\ .
1. 1, 6, 15, ?, 45, 66, 91
a. 25 b. 26 c. 27 d. 28
The given follows the pattern: +5, +9, +13, +17, +21, 25.........
2. 2, 5, 9, 19, 37 ?
a.73 b. 75 c. 76 d. 78
Clearly: 2 × 2 + 1 = 5, 5 × 2 – 1 = 9, 9 × 2 + 1 = 19, 19 × 2 – 1 = 37.............
3. 4, 8, 28, 80, 244 ?
a. 278 b. 428 c. 628 d. 728
1 2 3 3 4 5
The given series are, 3 + 1, 3 – 1, 3 + 1, 3 + 1, 3 – 1, 3 + 1 ........
missing term : 36 – 1 = 729 – 1 = 728
4. 0, 6, 24, 60, 120, 210 ?
13 – 1, 23 – 2, 33 – 3, 43 – 4, 53 – 5, 63 – 6.
missing terms 73 – 7 = 343 – 7 = 336
Triangular pattern series,
Find the missing term in the series: 3, 20, 63, 144, 275 ?
3 20 63 144 275 ?
17 43 81 131
26 38 50
12 12
Missing term = 50 + 12 = 62, 131 + 62 = 193 + 275 = 468
Elementary Idea of Progression:
1. Arithmetic progression (A.P)
The progression of the form, a, a + d, a + 2d, a + 3d, ....... is known as an A.P. with the first
term a and common different = d
Ex = 3, 6, 9 12, ............. is an A.P. with a = 3 and d = 6 – 3 = 3 in (A.P)
We have nth term = at (n – 1)d = 3 + (3 – 1) 3 = 3 + (2)3 = 3 + 6 = 9
2. Geometric progression (G.P)
The progression of the form a, ar, ar2, ar3 is known as a G.P. with term = a and common
ratio = r.
5 25
Ex. 1, 5, 25, 125, .......... in a G.P. a = 1 and r = = = .......... 50th item
1 5
In a G.P. we have nth term = ar n – 1 = 1 × (5)10 – 1 = 1 × 59
Alpha Numeric Series
Find the next term in the alpha numeric series.
Z1A, X2D, V6G, T21J, R88M, P445P ?
a. N2676 S b. N2676T c. T2670N d. T2676 N
The patterns follows by the letters are as follows
–2 –2 –2 –2 –2 –2
1st Letter: Z  X  V  T  R  P  N
+3 +3 +3 +3 +3 +3
2nd Letter : A  D  G  U  M  P  S
The series formed by the nubs i.e. 1, 2, 6 , 21, 88, 445 .............. follows the pattern X1 + 1, X2 + 2.
X3 + 3,
X4 + 4, X5 + 5 ,.........
Numerical in the desired term = 445 × 6 + 6 = 2676
Hence, missing term is N2676 S.
So the answer is (a)
Alphabet Series
lbPsf] s|ddf 5'6]sf] ;+Vof ktf nufpg'xf];\ .
a. Find the next two term in the series A, C, F, ?, ?
a. L,P b. M,O c. O,U d. R,V
The first, second, third............. letter of the series are respectively moved two, three four ....
steps forward.
b. Which term comes next in the sequence?
AC, FH, KM, PR, ?
a. UW b. VW c. VX d. TV
Clearly the first and second letters of each terms are moved five steps forward to obtain the
corresponding letters of the next term
Continuous Pattern Series
lbPsf] s|ddf 5'6]sf] ;+Vof ktf nufpg'xf];\ .
1. – – aba – – ba – ab
a. abbba b. abbab c. baabb d. bbaba
Ans: b. I the series is ab/ab/ab/ab/ab/ab the pattern ab is repeated.
2. a – bccb – ca – cca – baab – C
The series is aabcc/bbcaa/ccabb/aabcc/. Thus the letters move in a cyclic order and in each
group the middle letter occurs only once.

lbPsf] s|ddf 5'6]sf] ;+Vof kQf nufpg'xf];\ .


Exercise - 1
1. 10, 18, 28, 40, 54, 70,?
a. 85 b. 86 c. 87 d. 88
2. 0, 2, 8, 14, ?, 34
a. 20 b. 23 c. 24 d. 25
3. 1, 5, 13, 25, 41, ?
a. 51 b. 57 c. 61 d. 63
4. 6, 17, 39, 72, ?
a. 83 b. 94 c. 116 d. 127
5. 1, 4, 10, 22, 46, ?
a. 64 b. 86 c. 94 d. 122
6. 5, 6, 9, 15, ?, 40
a. 21 b. 25 c. 27 d. 33
7. 1, 9, 25, 49, 81, ?
a. 100 b. 112 c. 121 d. 144
8. 4, 12, 36, 108, ?
a. 144 b. 216 c. 304 d. 324
9. 240, ?, 120, 40, 10, 2
a. 180 b. 240 c. 420 d. 480
10. 48, 24, 96, 48, 192, ?
a. 76 b. 90 c. 96 d. 98
11. 1, 2, 3, 6, 9, 18, ?, 54
a. 18 b. 27 c. 36 d. 81
12. 3, 15, ? 63, 99, 143
a. 27 b. 35 c. 45 d. 56
13. 3, 7, 15, ?, 63, 127
a. 30 b. 31 c. 47 d. 52
14. 6, 13, 25, 51, 101, ?
a. 201 b. 202 c. 203 d. 205
15. 6, 13, 28, 59, ?
a. 111 b. 113 c. 1144 d. 122
2 4 11 16
16. , , ?, ,
3 7 21 31
5 6 7 9
a. b. c. d.
9 11 13 17
17. In the series 10, 17, 24, 31, 38, ...... which of the following will be a number of the series?
a. 48 b. 346 c. 574 d. 1003

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
18. In the series 3, 9, 15, ........., what will be the 21st term?
a. 117 b. 121 c. 123 d. 129
19. 2,5,9,19,37 .?
a)76 b)75 c)74 d)73
20. Which term of the series 5, 8, 11, 14, ........ is 320 ?
a. 104th b. 105th c. 106th d. 64th
21) 0, 2, 3, 5, 8, 10, 15, 17, 24, 26?
a) 28 b) 30 c) 32 d) 35
22) 625, 5, 125, 25, 25, ?, 5
a) 5 b) 25 c) 125 d) 625
23) 13, 35, 57, 79, 911 ?
a) 110 b) 1112 c) 1113 d) 1315
24) 45, 54, 47, ?, 49, 56, 51, 57, 53
a) 48 b) 50 c) 55 d) None of these
25) 2, 5, 10, 50, ?
a) 450 b) 500 c) 100 d) 200
26) 4, 9, ?, 39
a) 17 b) 20 c) 29 d) 19
27) 1, 2, 6, 7, 21, 22, 66, 67, ?
a) 70 b) 134 c) 201 d) 301
28) 4, 10, ?, 82, 244, 730
a) 24 b) 28 c) 77 d) 218
29) 6, 11, 21, 36, 56, ?
a) 42 b) 51 c) 81 d) 91
30) 4, 6, 12, 14, 28, 30, ?
a) 32 b) 60 c) 62 d) 64
Answer Exercise - 1
1. d_ lbOPsf] >]0fL qmdzM + 8, +10, +12, + 14 …. a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 70 + 18 = 88
2. c. lbOPsf] >]0fL qmdzM 12 – 1, 22 – 2, 32 – 1, 42 – 2, 52 – 1, 62 – 2, n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 52 – 1 = 24
3. c. lbOPsf] >]0fL qmdz = +4, +8, +12, +16 ….n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 41 + 20 = 61
4. c. lbOPsf] >]0fL qmdz = +11, + 22, +33, … n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof = 72 + 44 = 116
5. c. lbOPsf] >]0fL qmdz M + 3, + 6, +12, + 24 …. n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 46 + 48 = 94
6. b. lbOPsf] >]0fL qmdzM +1, + 3, +6 …. i.e. +1, +(1 + 2), + (1 + 2 + 3)
 qmd ;+Vof 15 + (1 + 2 + 3 + 4) = 25
7. c. lbOPsf] >]0fL qmdz M 12, 32 , 52, 72, 92,…. a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 112 = 121
8. d. lbOPsf] >]0fL qmdz M × 3 n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 108 × 3 = 324
9. b.lbOPsf] >]0fL qmdzM 1, 2, 3, 4, 5 n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 240  1 = 240
10. c. lbOPsf] >]0fL qmdzM 2, × 4, 2, × 4 …. n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 192  2 = 96
11. b. lbOPsf] >]0fL qmdzM 1, 3, 9, _? ul/ b'O{ efudf 5 . 2, 6, 18, 54
klxnf] >]0fL × 3 sf b/n] 5
 qmd ;+Vof 9 × 3 = 27
12. b. lbOPsf] >]0fL qmdz M (22 – 1), (42 – 1), (62 – 1), (82 – 1) … n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 62 – 1 = 35
13. b. lbOPsf] >]0fL qmdzM (×2 + 1), (× 2 + 1) ….n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 15 × 2 + 1 = 31
14. c. lbOPsf] >]0fL qmdzM (×2 + 1), (×2 –1), (×2 + 1), (×2 – 1) ….. n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 101 × 2 + 1 = 203
15. d. lbOPsf] >]0fL qmdz M (× 2 + 1) (× 2 +2), (× 2 + 3), (× 2 +4) ……. n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 59 × 2 + 4 = 122
16. c. lbOPsf] >]0fL qmdz dflysf] efu +2, +3, +4, +5 n] a9]s f] 5 . tnsf] efu +4, +6, +8, +10 n] a9]s f] 5 .
7
 qmd ;+Vof
13
17. b. lbOPsf] >]0fL qmdz >]0fLdf ePsf gDa/x? 7 n] efu ul/ 3 z]if cfpF5 .
 >[]0fLsf] qmd ;+Vof ;Fu ldNg] ;+Vof 346 xf] h;nfO{ 7 n] efu ubf{ 3 z]if cfpF5 .
18. c. lbOPsf] >]0fL qmdzM 3 + 6 = 9, 9 + 6 = 15 … n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof = a + (n – 1)d
= 3 + (21 – 1) × 6
= 3 + 20 × 6 = 123

19. b. lbOPsf] >]0fL qmdz (× 2 + 1), (× 2 – 1), (× 2 + 1), (× 2 – 1) …n] a9]sf] 5 .

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
 qmd ;+Vof 37 × 2 + 1 = 75
20. c. lbOPsf] >]0fL qmdz ;dfg cGt/n] a9]sf] 5 .
a + (n – 1)d = 320
5 + (n – 1) × 3 = 320
= 106
21. d. lbOPsf] >]0fL qmdzM b'O{j6f >]0fLdf af8LPsf] 5 .
klxnf] 0, 3 , 8, 15, 24, ?
bf];|f] 2, 5 , 10, 17, 26
klxnf] >]0fL qmdz + 3, + 5, + 7 ==========n] a9]sf] 5 .
 >]0fL qmd 24 + 11 = 35
22. c. lbOPsf] >]0fL qmdz b'O{ >]0fLdf afl9Psf] 5 .
klxnf] 625, 125, 25, 5
bf];|f] 5, 25, ?
bf];|f] >]0fL qmdz × 5 n] a9]sf] 5
 >]0fL qmd 25 × 5 = 125
23. c. lbOPsf] >]0fL qmdz ljhf]/ ;+Vofx? ldn]/ a;]sf] 5g\ .
h:t} 1 / 3, 3 / 5, 5 / 7 …
 >]0fL qmd 1113,
24. c. lbOPsf] >]0fL qmdz b'O{ >]0fLdf al9Psf] 5 .
klxnf] 45, 47, 49, 51, 53
bf];|f] 54, ?, 56, 57
bf];|f] >]0fL qmdz + 1 n] a9]sf] 5
 >]0fL qmd 54 + 1 = 55
25. b. lbOPsf] >]0fL qmdz klxnf] / bf];|f], bf];|f] / t];|f] ===== ub{} u'0fg eP/ a9]sf] 5 .
 >]0fL qmd 10 × 50 = 500
26. d. lbOPsf] >]0fL qmdz +5, +10, + 20 n] a9]sf] 5 .
 >]0fL qmd 9 + 10 = 19
27. c. lbOPsf] >]0fL qmdz M klxnf] >]0fL 1, 6, 21, 66, ? n] a9]sf] 5 .
h;df qmd (+ 1 × 3), (+1 × 3), (+1 × 3)…..5 .
 >]0fL qmd (66 + 1) × 3 = 201
28. b. lbOPsf] >]0fL qmdz (× 3 – 2), (× 3 – 2) ….sf b/n] a9]s]f 5 .
 >]0fL qmd 10 × 3 = 30 – 2 == 28
29. c. lbOPsf] >]0fL qmdz +5, + 10, + 15, + 20, ………….n] a9]sf] 5 .
 >]0fL qmd 56 + 25 = 81
30. b. lbOPsf] >]0fL qmdz klxnf] / bf];|f]df +2 n] a9L 5 / bf];|f] af6 t];|f] ×2 n] a9]sf] 5 .
 qmd ;+Vof 30 × 2 = 60
Exercise – 2: Alphabet Series
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
A B C D E F G H I J K L M
Z Y X W V U T S R Q P O N
26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14
English Alphabet ;dfj]z ePsf] cg'qmddf (IQ) ;DalGw k|Zgx?sf] ;dfwfg ug{sf] nfuL Alphabet nfO{ lgDg
cg';f/ n]lvG5 .
Alphabet nfO{ pN6f] qmd cg';f/ /fv]/ klg k|Zg ;f]Wg ;S5, To;}n] pN6f] qmd cg';f/ dfg lgsfNgsf] nfuL 27
af6 ;'N6f] qmdsf] dfg 36fpFbf x'G5 jf ljk/Lt Alphabet sf] dfg x]bf{ x'G5 .
h:t} pN6f] qmdaf6 (X) sf] value (27 – 24) = 3 x'G5 . jf (x) sf] ljk/Lt Alphabet (C) xf] / C sf] value 3 g}
(X) sf] pN6f] Value x'G5 .
Alphabet Series ;dfwfg ug{] s]xL (Index) x?
1. Alphabet sf] a9\bf] qmd cg';f/
A, C, E, G, ?

 +2 +2 +2 +2
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] (+2) n] a9\bf] qmddf 5 .
C, D, F, I, M, R, ?

 +1 +2 +3 +4 +5 +6
lbO{Psf] (Series) Alphabet sf] qmdz + 1, +2, +3, +4, +5 ….n] a9]sf] 5 .
U , W, A , G, O , ?

 +2 +4 +6 +8 +10
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] qmdz +2, +4, –6, +8, +10 n] a9]sf] 5 .
N , Q , R , U , V, ?

 +3 +1 +3 +1 +3
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] qmdz +3, +1, +3, +1 ============n] a9]sf] 5 .
2. Alphabet sf] 36\bf] qmd
P, O , N , M , ?

 -1 -1 -1 -1 -1
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] qmdz -1, -1, -1 ………. n] 36]sf] 5

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
C , B , Z , W, S , ?

 -1 -2 -3 -4 -5
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] qmdz -1, -2, -3, -4, -5 =========== n] 36]sf] 5 .
M , K , I , G, ?

 -2 -2 -2 -2
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] qmdz -2, -2, -2, ……….n] 36]sf] 5
T, P, N , J , H , ?

 -4 -2 -4 -2 -4
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] qmdz -4, -2, -4, -2 ……..n] 36]sf] 5 .
3. Alphabet sf] a9\bf] / 36\bf] qmd ;Fu} x'Fbf
A , D , C , F, E , H , G, ?

+3 -1 +3 -1 +3 -1 +3
lbOPsf] (Series) Alphabet sf] qmdz +3, -1, +3, -1……..n] a9bf] / 36\bf] 5 .
4. Alphabet Mixed ePsf] series
+2 +2 +2 +2
F,Z, H,W, J,T L,Q, N,?
–3 –3 –3 –3
lbOPsf] (Series) Alphabet df Pp6f +2, + 2, + 2 …………n] a9]sf] 5 .
csf{] -3, -3, -3, ………..n] 36]sf] 5 .
lbPsf] s|ddf 5'6]sf] cIf/ ktf nufpg'xf]; \ .
1. B, D, F, I, L, P, ?
a. R b. S c. T d. U
2. H, I, K, N,?
a. 0 b. Q c. R d. S
3. Z, ?, T, ?, N, ?, H, ?, B
a. W,Q, K,E b. W, R, K, E c. X, Q, K, E d. X, R, K, E
4. A, D, H, M, ?, Z
a. T b. G c. N d. S
5. Z, W, S, P, L, I, E, ?
a. B b. F c. G d. H
6. S, P, L, I, E, ?
a. B b. D c. F d. K
7. Y, B, T, G, O, ?
a. N b. M c. L d. K
8. M, N, O, L, R, I, V, ?
a. A b. E c. F d. H e. Z
9. AB, DEF, HIJK, ?, STUVWZ
a. LMNO b. LMNOP c. MNOPQ d. QRSTU
10. AZ, GT, MN, ?, YB
a. JH b. SH c. SK d. TS
11) BMX, DNW, FOV?
a) GHO b) GPS c) HPS d) HPU e) HQS
12) ajs, gpy, ?, sbk, yhq
a) dmv b) mve c) oua d) qzi
13) DF, GJ, KM, NQ, RT?
a) UW b) YZ c) XZ d) UX e) YA
14) ABD, DGK, HMS, MTB, SBL?
a) XKW b) ZAB c) ZKU d) ZKW
15) DEF, HIJ, MNO?
a) STU b) RST c) RTV d) SRQ e) TUV
16) AYBZC, DWEXF, GUHVI, YSKTL?
a) MQORN b) MQNRO c) NQMOR d) QMONR
17) WFB, TGD, QHG?
a) NIJ b) NIK c) NJK d) OIK e) PJK
18) A, D, H, M, (?), Z
a) T b) G c) N d) S
19) AI, BJ, CK?
a) DL b) DM c) GH d) LM
20) DHL, PTX, BFJ?
a) CGK b) KOS c) NRV d) RV

Alphabet series
Answer (Exercise - 2)
+2 +2 +3 +3 +4 +4
1. c. B  D  F  I  L  P  (T)
+1 +2 +3
2. c. H I  K  N  +4 (R)
–3 –3 –3 –3 +3 +3 –3 –3
3. a. Z  (W)  (T)  (Q)  N  (K)  H  (E)  B

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
+3 +4 +5 +6 +7
4. d. A  D  H  M  (S)  Z
–3 –4 –3 –4 –3 –4 –3
5. a. Z  W  S  P  L  I  E (B)
–3 –4 –3 –4 –3
6. a. S  P  L  I  E  (B)
7. c. klxnf] >]0fL Y  T  0 k5f8Laf6 2nd, 7th / 12th cg';f/ 5 .
bf];|f] >]0fL B  G  (L) cuf8Laf6 2nd, 7th / 12th cg';f/ 5 .
+2 +3 +4
8. b. klxnf] >]0fL M  O  R V
–2 –3 –4
bf];|f] >]0fL N  L  I  (E)
9. c. lbOPsf] >]0fL 2 j6f, 3 j6f, 4 j6f ====== ub{} Alphabet sf] ;+Vofsf qmdn] a9]sf] 5 / k|To]s
qmdsf] k5f8Lsf] s Pp6f 5'6]sf] 5 .
+6 +6 +6 +6
10. b. klxnf] >]0fL A G  M  (S)  Y
–6 –6 –6 –6
bf];|f] >]0fL Z  T  N  (H)  B
+2 +2 +2
11. d. klxnf] >]0fL B  D  F  (H)
+1 +1 +1
bf];|f] >]0fL M  N  O  (P)
–1 –1 –1
t];|f] >]0fL X  W  V  (U)
+6 +6 +6 +6
12. b. klxnf] >]0fL a  g  (m)  S  y
+6 +6 +6 +6
bf];|f] >]0fL J  p  (v)  b  h
+6 +6 +6 +6
t];|f] >]0fL S y  (e)  K  q
+3 +4 +3 +4 +3
13. d. klxnf] >]0fL D  G  K  N  R  (U)
+4 +3 +4 +3 +4
bf];|f] >]0fL F J  M  Q  T  (X)
+3 +4 +5 +6 +3
14. d. klxnf] >]0fL A D  4  M  S  (z)
+5 +6 +7 +8 +9
bf];|f] >]0fL B  G  M  T  B  (K)
+7 +8 +9 +10 +11
t];|f] >]0fL D  K  S  B  L (W)
+4 +5 +6
15. a. klxnf] >]0fL D  H  M  (S)
+4 +5 +6
bf];|f] >]0fL E  I  N  (T)
+4 +5 +6
t];|f] >]0fL F  J  O  (U)
+3 +3 +3
16. b. klxnf] >]0fL A  D  G  (M)
–2 –2 –2 –2
bf];|f] >]0fL Y W U  S  (Q)
+3 +3 +3 +3
t];|f] >]0fL B  E H  K  (N)
–2 –2 –2 –2
rf}yf] >]0fL Z  X V  T  (R)
+3 +3 +3 +3
kfrf}+ >]0fL C  F  I  L  (O)
–3 –3 –3
17. b. klxnf] >]0fL W  T  Q  (N)
+1 +1 +1
bf];|f] >]0fL F  G  H (I)
+2 +3 +4
t];|f] >]0fL B  D  G  (K)
+3 +4 +5 +6 +7
18. d. A D  H M (S)  Z
+1 +1 +1
19. a. klxnf] >]0fL A  B  C  (D)
+1 +1 +1
bf];|f] >]0fL I J  K  (L)
+12 +12 +12
20. c. klxnf] >]0fL D  P B (N)
+12 +12 +12
bf];|f] >]0fL H  T  F  (R)
+12 +12 +12
t];|f] >]0fL L  X  J  (V)

Exercise – 3: Alpha Numerical


lbPsf] s|ddf 5'6]sf] ;+Vof ktf nufpg'xf];\ .
Directions: In each of the following questions, a letter number series is given with one or more
terms missing as shown by (?). Choose the missing term out of the given alternatives.
1. 2B, 4C, 8E, 14H?
a. 16K b. 20I c. 20 L d. 22L
2. 2, A, 9, B, 6, C, 13,D, ?
a. 9 b. 10 c. 12 d. 19
3. KM5, IP8, GS11, EV14, ?
a. BX 17 b. BY17 c. CY 17 d. CZ 17
4. 2Z5, 7Y7, 14 X9, 23 W11, 34 V13, ?
a. 27U24 b. 45 U 15 c. 47 U 15 d. 47 V 14
5. Q1F, S2E, U6D, W21C?
a. Y44B b. Y66B c. Y88B d. Z88B

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Exercise – 3 Alpha Numerical
ALPHA NUMERICAL SERIES
Answer (Exercise - 3)
+2 +4 +6 +8
1. d. Number : 2  4 8 14  (22)
+1 +2 +3 +4
Letters : B  C  E  H  (L)
2. b. The given sequence is a combination of two series :
I. 2, 9, 6, 13, ? and II. A, B, C, D
+7 –3 +7 –3
The pattern in (I) is: 2  9  6 13  (10)
–2 –2 –2 –2
3. c. klxnf] >]0fL M K  I G  E (C)
+3 +3 +3 +3
bf];|f] >]0fL M M  P  S V  (Y)
+3 +3 +3 +3
t];|f] >]0fL M 5 8 11 14 (17)
+5 +7 +9 +11 +13
4. c. klxnf] >]0fL M 2  7  14 23  34  (47)
–1 –1 –1 –1 –1
bf];|f] >]0fL M Z  Y X  W  V (U)
+2 +2 +2 +2 +2
t];|f] >]0fL M 5  7 9 11 13 (15)
+2 +2 +2 +2
5. c. klxnf] >]0fL M Q  S  U W (Y)
×1+1 ×2+2 ×3+3 ×4+4
bf];|f] >]0fL M 1 2 6 21  (88)
–1 –1 –1 –1
t];|f] >]0fL M F  E  D  C (B)

Exercise – 4 Continous pattern series lbPsf] s|ddf 5'6]sf] cIf/ ktf nufpg'xf];\ .
1. a _ ba _ b _ b _ a _ b
a. abaab b. abbab c.aabba d. bbabb
2. _ nmmn _ mmnn_mnnm _
a. nmmn b. mnnm c. nnmm d. nmnm
3. _ tu _ rt _ s _ _usrtu_
a. rtusru b. rsutrr c. rsurtr d. rsurts
4. bca _ b _ aabc _ a _ caa
a. acab b. bcbb c. cbab d. ccab
5. ab _ d _ aaba _ na _badna _ b
a. andaa b. babda c. badna d. dband
6. a _ bbc _ aab _ cca_ bbcc
a. bacb b. acba c. abba d. caba
7. cccbb _ aa _ cc _ bbbaa _ c
a. acbc b. baca c. baba d. acba
8. ac _ cab _ baca_ aba_ acac
a. aacb b. acbc c. babb d. bcbb
9. ab _ aa _bbb_ aaa_ bbba
a. abba b. baab c. aaab d. abab
10. a _ bccb _ ca _ cca _ baab _ c
a. ababc b. abcaa c. accab d. bacaa
Continous Pattern Series
Answer (Exercise - 4)
1. d. The series is abb/abb/abb/abb. thus the pattern abb is repeated.
2. c. The series is nnmm/nnmm/nnmm/nnmm. Thus the patern is repeated.
3. d. The series is rtus/rtus/rtus/rtus. thus the pattern is repeated
4. a. The series is bcaa/bcaa/bcaa/bcaa. thus the pattern is repeated
5. a. The series is abadna/abadna/abadna/abadna. thus the pattern is repeated
6. b. The series is thus aabbcc/aabbcc/aabbcc. thus the pattern is repeated
7. b. The series is cccbbbaaa/cccbbbaaa/c.thus the pattern is repeated
8 a. The series is acac/abab/acac/abab/acac. Thus the pattern is repeated
9. b. The series is abb/aaabbb/aaaabbbb/ a. Thsu the pattern is repeated
10. a. The series is aabcc/bbcaa/ccabb/aabcc/aabcc. Thus the letters move in a cyclic order and
in each group, the middle letter occurs only once.

Exercise – 5: Some other Series


1. A BB CCC DDDD………………. 50 cf} :yfgdf s'g cIf/ cfp5 .
2. A AB ABC ABCD…………………..75 cf} :yfgdf s'g cIf/ cfp5 .
3. aA abAB abcABC………………..50 cf} :yfgdf s'g cIf/ cfp5 .
4. a1A ab12AB abc123ABC……50 cf} :yfgdf s'g cIf/ cfp5 .
Some other series
Answer (Exercise - 5)
1. ABBCCC DDD …. 50 cf}+ :yfgdf s'g Alphabet cfpF5 .
Solution:
A BB CCC DDDD
1 2 3 4
lbOPsf] Series df Alphabet sf] h'g hlt :yfgdf k5{ Tof] t]tL g} k6s bf]xf]/LPsf] 5 .

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
of] Series sf] :yfg lgsfNgsf] nfuL lgDg Formula k|of]u ug{ ;lsG5 .
n (n + 1)
=
2
oxfF n df h:tf] Number 5fGg' k¥of] ls To;sf] Result 50 jf 50 eGbf glhssf] ;fgf] Number cfpg'
k¥of] .
dfgf} n = 9
9(9 + 1) 9 × 10
= = = 45
2 2
o; cg';f/ s] a'lemG5 eg] xfdLn] 5fg]sf] 9 df Alphabet (I) k5{ / of] series cg';f/ (I) 9 k6s bf]xf]l/G5
h;af6 clGtddf kg{] (I) series sf] z'?af6 45 cf}+ :yfgdf x'g cfpF5 .
So,
ABBCCC ……………
45 47 49
| | |
I J J J J J JJJJJ
| | |
46 48 50
ctM 50 cf}+ :yfgdf (J) k5{ .
2. AAB ABC ABCD …. 75 cf}+ :yfgdf s'g Alphabet cfpF5 .
Solution:
of] Series sf] :yfg lgsfNgsf] nflu klg dflysf] Series h:t}
n(n + 1)
Formula k|of]u ug{]
2
dfgf}+, n = 11
11(11 + 1)
=
2
11 × 12
=
2
= 66
xfdLn] 5fg]sf 11 df (K) Alphabet k5{ of] Series cg';f/ clGtd (K) 66 cf}+ :yfgdf k5{ .
So, A AB ABC ……….
66 68 70 72 74
| | | | |
K A B C D E F G H I JK L
| | | | |
67 69 71 73 75
ct M 75 cf}+ :yfgdf (I) k5{ .
3. aA abAB abc ABC ……… 50 cf}+ :yfgdf s'g cIf/ cfpF5 <
Solution:
of] Series df k|To]s Alphabet ;fgf] / 7'nf] bf]xf]l/b} cfPsf] 5 . To;}n] o:tf] Series sf] :yfg lgsfng
n(n + 1) formula k|of]u ug'{ k5{ .
n = 6 dfgf}+
6(6 + 1) = 6 × 7 = 42
xfdLn] 5fg]sf] 6 df (F) Alphabet k5{ of] Series cg';f/ clGtd (F) 42 cf}+ :yfgdf k5{ .
42 44 46 48 50
| | | | |
So, a, AabAB abcABC ……… F a b c d e f g A BCDEFG
| | | |
43 45 47 49

ctM 50 cf}+ :yfgdf (A) k5{ .


4. a1A ab12AB abc123ABC ………50 cf}+ :yfgdf s'g cIf/ k5{ .
Solution
of] Series df ;fgf] Alphabet To;sf] ;+Vof / 7'nf] cNkmfa]6 lbOPsf]n] gofF tl/sfn] ug{ ;lsG5 .
a1A ab12AB abc123ABC abcd 1234 ABCD
…………….n] a9\bf ;dfg cGt/n] a9\5 .
3 6 9 12
E = 15
;+Vof hf]8\g] (3 + 6 + 9 + 12 + 15) = 45
xfdLn] E sf] Number ;Dd hf]8\bf 45 cfof] o;sf] cy{ clGtd (E) 45 cf}+ :yfgdf kg{] /x]5 .
45 47 49
| | |
a1A ab12AB abc123ABC ….E a b c d e f123456ABCDEF
| | |
46 48 50

ctM 50 cf}+ :yfgdf (e) k5{ .

b) Coding – Decoding Test


1. Useful formula
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
A B C D E F G H I J K L M
Z Y X W V U T S R Q P O N
26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14
2. Vowels A, E, I, O, U are coded as 1, 2, 3, 4, 5
Type 1 - Letter Coding
In a certain code TEACHER is written as VGCEJGT. How is CHILDREN is written in that code?
a. EJKNEGTP b. EGKNFITP c. EJENFGTO d. EJKNFTGP
Clearly.

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
T E A C H E R C H I L D R E N
+2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2 +2

V G C E J G T E J K N F T G P

Ex. 2 SURKHET nfO{ TEHKRUS n]lvG5 eg] POKHARA nfO{ s] n]lvG5 .

T E HK R U S
S U R K HE T

Ex. 3 CAT sf] sf]8 DBU x'Fbf b]xfo adf]lhd sf]8 ul/Psf] x'G5 .
Solution:
CAT sf k|To]s Alphabet (+1) Step n] cuf8L a9]sf 5g\ .
C A T
+1 + + 1 |
| 1
D B U
Ex. 4 RUSTICATE sf] sf]8 QTTUTBSD x'Fbf b]xfo adf]lhd sf]8 x'G5 .
Solution:
R U S T I C T E
–1 – 1 + 1 + 1 | | +1 | –1 | –1 |
| | |
Q T T U I D S D
Ex.5 olb POKHARA nfO{ PKAA n]lvG5 eg] BIRATNAGAR nfO{ s] n]lvG5 .
Solution:
POKHARA
| | | |
P K A A
Similarly, We have
BIRAT NAGER
| | | | |
B R T A E
So the Answer is (BRTAE)
Ex. 6. olb MANGO nfO{ OYPEQ n]lvG5 eg] ORANGE nfO{ s] n]lvG5 .
Solution:
M A N G O
+2 | –2 | + 2 | – 2 | +2 |
O Y P E Q

Similarly, we have:
O R A N G E
+2 | –2 | + 2 | – 2 | +2 | –2 |
Q P C L I C
So the answer is (QPCLIC)
Ex. 7 olb BEAT nfO{ YVZG n]lvG5 eg] MILD nfO{ s] n]lvG5 .
Solution:
B E AT
| | | |
Y V ZG
BEAT n] Alphabet sf] ;d'x 2nd, 5th , 1st , 20th :yfg xf] . eg] YVZG (Alphabet) sf] clGtd af6 2nd,
5th, 1st, 20th :yfg xf] English Alphabet.
Similarly,
M, I, L, D (Alphabet) sf] ;'?jf6 13th, 9th, 12th, 4th :yfg xf] . eg] ;f]xL :yfgdf clGtdaf6 N ROW k5{ .
So, the answer is (NROW)

CODING Exercise 1
1. SUMMER is coded as RUNNER then Code WINNER.
a) SUITER b) VIOOER c) WALKER d) SUFFER
2. MIND become KGLB is and ARGUE becomes YPESC. Then DIAGRAM becomes?
a) BGYEPYK b) BGYPYEK c) GLPEYKB d) LKBGYPK
3. SIGHT is written as FVTUG, How is REVEAL written?
a) YNRIRE b) DQHQMX c) FSJSOZ d) ERIRNY
4. BELIEF is written as AFKKDI. How is SELDOM written?
a) RDKCNL b) RFKENM c) RFKFNP d) TFKENP
5. SPRING is written as UNUFRC. How MOBILE is written?
a)KQEFPA b) OMDGNC c) OMDGPA d) OMEFPA
6. GOLD is coded as HOME, COME is coded as DONF and CORD is coded as DOSE, how
would you code of SONS?
A) TPOT b) TOOT c) TOOS d) TONT
7. POND is coded as RSTL, How is HEAR written?
a) GHIJ b) GHIZ c) JIGZ d) JCLZ
8. TELEPHONE is written as ENOHPELET. How is ALIGATOR
a) ROTAGILA b) ROTAGAIL c) ROTAGILE d) ROTEGILA
9. CAT is written as SATC and DAR is written as SARD. How would GIN?
a) SNIG b) SING c) GINS d) NONE OF THESE
10. SYSTEM is coded as SYSMET and NEARER as AENRER, Then FRACTION will be coded
as
a) CARFNOIT b) NOITFRAC c) FRACNOIT d) CARFTION

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
11. KAVERI is written as VAKIRE. How is MYSORE written as?
a) EROSYM b) MYSORE c) SYMERO d) none of these
12. kl5 MONKEY nfO{ XDJMNL n]lvG5 eg] TIGER nfO{ s] n]lvG5 <
a. QDFHS b. SDFHS c. SHFDQ d. UJHFS
13. olb DIAMOND nfO{ VQYMKLV n]lvG5 eg] FEMALE nfO{ s] n]lvG5 <
a. TUMYNU b. UVNZOV c. UVNYNV d. TVNYNV
14. olb FLOWER nfO{ UOLDUI n]lvG5 eg] TERMINAL nfO{ s] n]lvG5 <
a. FLKPMROZ b. GVINRMZO c. RUNIGLKA d. MNIVGYEO
15. olb BOARD nfO{ EQBNC n]lvG5 eg] CLIMB nfO{ s] n]lvG5 <
a. CLJKD b. DKJLF c. DNHMB d. FNJRO
16. olb MANAKAMANA nfO{ AAAAA n]lvG5 eg] POKHARA nfO{ s] n]lvG5 <
a. AA b. OHR c. PKAA d. None of these
17. olb SURKHET nfO{ SRHT n]lvG5 eg] DAILEKH nfO{ s] n]lvG5 <
a. ALK b. HEI c. DAILEKH d. DIEH
18. TVNDAY nfO{ SUNDAY n]lvG5 eg] NPNDAY nfO{ s] n]lvG5 <
a. SUNDAY b. MONDAY c. FRIDAY d. TUESDAY
19. olb EFGH nfO{ ABCD n]lvG5 eg] PQRS nfO{ s] n]lvG5 <
a. ONML b. LMNO c. NOLM d. ONLM
20. olb POPULAR nfO{ QPQVMBS n]lvG5 eg] FZLD nfO{ s] n]lvG5 <
a. NAME b. GAME c. FAME d. SAME
21. olb BOOK nfO{ DOOM n]lvG5, eg] LOOK nfO{ s] n]lvG5 <
a. NOOM b. MOOM c. NOON d. NOOP
22. olb ABCD nfO{ EFGH n]lvG5 eg] LMNO nfO{ s] n]lvG5 <
a. OPQR b. QRST c. PQRS d. NOMP
23. olb FLAG nfO{ GNDK n]lvG5 eg] BOOK nfO{ s] n]lvG5 <
a. CQRO b. CQQO c. CRQO d. COQR
24. olb SLOW nfO{ RJL5 n]lvG5 eg] LOOK nfO{ s] n]lvG5 <
a. LMLG b. KMKG c. KMLG d. MKLG
25. olb NEPAL nfO{ PGRCN n]lvG5 eg] INDIA nfO{ s] n]lvG5 <
a. MPFKC b. KPFKC c. HMFKD d. NMEKC
26. olb COW nfO{ BNV n]lvG5 eg] JUNGLE nfO{ s] n]lvG5 <
a) ITMFKD b) ITNFKD c) KVOHMF d) TIMFKD
27. obL OPERATION nfO{ NODQBUJPO n]lvG5 eg] INVISIBLE ToxL sf]8df s] n]lvG5 <
a. JOWJ TJ CMF b. JOWJTHAKD c. HMUHTHAKD d. None of these
28. FATHER nfO{ HCVJGT n]Vg] xf] eg] DULLARD sf] ;§f s] n]Vg' knf{ <
a. FWNNCTF b. WNNCTFF c. FFTNCNW d. TNNCTWW
29. MANGO nfo{ OGNAM sf]8 lbP em} PEACH nfO{ s] sf]8 x'G5<
a. AEPCH b. HCAEP c. ACHPE d. EPCHA
30. GOAT nfO{ IQCV n] sf]8 u/LG5 eg] CAT nfO{ s] n]vLG5 <
a. FCV b. DUD c. VCD d. ECV
31. s'g} sf]8df NEPAL nfO{ QHSDO n]lvG5 eg] SWAN nfO{ s] n]lvG5 <
a. VXDQ b. VZDQ c. VZCP d. UXDQ
32. FAVOUR nfO{ EBUPTS n]lvG5 eg] DANGER nfO{ s] n]lvG5<
a. CBFFDS b. CBMHDS c. EBFHDS d. EBHHFS
33. GRAND MOTHER nfO{ GRAND FATHER n] sf]8 u/LG5 eg] AUNTI s] sf] sf]8 xf] <
a. ATHER b. UNCLE c. BROTH d. ANPUG
34. obL CLASS nfo{ EPGAC df nluG5 eg] HEAR nfO{ s] df nluG5 <
a. GHIJ b. GHIZ c. JIGZ d. JHZG
35. PEN sf]8 efiffdf TIR n]lvG5 eg] CENTRAL nfO{ s] elgG5<
a. DFOUSBM b. GIRXVEP c. GJRYVEP d. GNFJKER
Answer Sheet (Coding-Decoding)
SU M MER WI N N ER
1.b. –1 | | + 1 | + 1 | | | –1 | | + 1 | +1 | | |
RU N N ER VI O O ER

M I ND ARGUE D I AGRAM
2.a. | | | | | | | | | | | | | | | |
KGLB YPESC BGYE PYK

S I G H T R E V E A L
3.d. +13 +13 +13 +13 +13 |
| | | | +13 +13 +13 +13 +13 +13 |
| | | | |
F V T U G E R I R N Y

B E L I E F S E L D O M
4.c. –1 | +1 | –1 | –2 | +1 | +3 | –1 | +1 | –1 | +2 | –1 | +3 |
A F K K D I R F K F N P

S P R I N G M O B B I L E
5.d. +2 | –2 | +3 | –3 | +4 | –4 | +2 | –2 | +3 | +3 | –3 | +4 | –4 |
U N U F R C O M E E F P A

GO L D CO M E CO R D SO N S
6.b. +1 | | +1 | +1 | +1 | | +1 | +1 | | | +1 | +1 | | | +1 | +1 |
HO M E DO N F DO S E TO O T

P O N D H E A R
7.c. +2 | +4 | +6 | +8 | +2 | +4 | +6 | +8 |
R S T L J I G Z

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
TE L E PHONE AL I GATOR ;a} Alphabet pN6f]af6
8.a. | | | | | | | | | | | | | | | | | n]lvG5
ENOHPE L ET ROTAG I L A

9.b. CAT sf] SATC DAR sf] SARD G I N sf] SING S nfO{ yk]/ bf];|f] / t];|f]
:yfgsf] Alphabet
cufl8 /fv]/ klxnf]nfO{
clGtddf /fVg]
10.a. SYSTEM sf] SYSMET NEARER sf] AENRER FRACTION sf] CARFNOIT
cufl8sf] cfwfnfO{ pN6f] / k5f8Lsf] cfwfnfO{ pN6f] kl/Psf] 5 .
11.c. KAVERI sf] VAKIRE MYSORE sf] SYM ERO

MON K E Y T I GER pN6f] ul/ n]v]/ -1 ePsf] 5 .


12.a. | | | | | | | | | | |
XD J MNL QD F H S

D I AMOND FEMAL E Opposite alphabet df (–1) u/]sf] 5 .


13. a. | | | | | | | | | | | | |
VQYMKLV TUMYNU

F LOWER T E RM I N AL Opposite alphabet /fv]sf] 5 .


14.b. | | | | | | | | | | | | | |
UO L D V I GV I N RMZO

BOARD CL I MB k5f8Lsf] Alphabet nfO{ +1, -1 u/]/ cuf8L af6 /fv]sf] 5 .


15.a. | | | | | | | | | |
EQBNC CLJK D

MANAKAMANA POKH ARA


16.b. | | | | | | | |
A A A A A O H R

S URKH ET DAILE KH
17.b. | | | | | | | |
S R H T D I E H

T VNDA Y N P NDA Y
18.b. –1 | –1 | | | | | –1 | –1 | | | | |
S UNDA Y M ONDA Y

E F G H P Q R S
19.b. –4 | –4 | –4 | –4 | –4 | –4 | –4 | –4 |
A B C D L M N O

P OP U L A R F Z L D
20.b. |
+1 +1 | | +1 +1 +1 +1 |
| | | +1 +1 +1 | +1 |
| |
Q PQ V M B S G A M E
B OO K L OO K
21.a. +2 | | | +2 | +2 | | | +2 |
D OO M N OO M

A B C D L M N O
22.c. +4 +4 | +4 | +4 |
| +4 +4 | +4 | +4 |
|
E F G H P Q R S

F L A G B O O K
23.a.+1 | +2 | +3 | +4 | +1 | +2 | +3 | +4 |
G N D K C Q R O

S L O W L O O K
24.c. –1 | –2 | –3 | –4 | –1 | –2 | –3 | –4 |
R J L S K M L G

N E P A L I N D I A
25.b. +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 |
P G R C N K P F K C

C O W J U N G L E
26.a. –1 | –1 | –1 | –1 | –1 | –1 | –1 | –1 | –1 |
B N V I T M F K D

O P E R A T I O N
27.d. –1 | –1 | –1 | –1 | +1 | +1 | +1 | +1 | +1 |
N O D Q B U J P O
I N V I S I B L E
–1 | –1 | –1 | –1 | +1 | +1 | +1 | +1 | +1 |
H M U H T J C M F

F AT H E R D U L L A R D
28. a. +2 | +2 | | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 |
H CV J G T F W N N C T F

MANG O P EACH
29. b. | | | | | | | | | | Alphabet pN6f] af6 n]lvPsf] 5 .
O GNAM HCA E P

G O A T C A T
30. d. +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 | +2 |
I Q C V E C V

N E P A L S W A N
31. b. +3 | +3 | +3 | +3 | +3 | +3 | +3 | +3 | +3 |
Q H S D O V Z D Q

F A V O U R D A N G E R
32.b. –1 | +1 | –1 | +1 | –1 | +1 | –1 | +1 | –1 | +1 | –1 | +1 |
E B U P T S C B M H D S

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
33.b. GRAND MOTHER sf] GRAND FATHER AUNTI sf] UNCLE

C L A S S H E A R S
34.c. +2 | +4 | +6 | +8 | +10 | +2 | +4 | +6 | +8 | +10 |
E P G A C J I G Z C

P E N C E N T RAL
35. b. +4 | +4 | +4 | +4 | +4 | +4 | +4 | | | |
T I R G I R XV E P

c) Direction and Distance Sense Test


(lbzf / b'/L_
Important Tips
First step: We will find the four main direction
East (E), West (W), North (N), South (S),
Second Step: Four Cardinal Direction
N N
(N,E)
(N,W)

W E W E

(S,E)
(S,W)
S S

Third Step
Find the clockwise direction and anti clockwise direction.
Then know which direction is facing
Fourth Step
h
Know about Phythagorous Theorem p
2 2 2
h =p +b
b
h = p2 + b2
p = h2 – b2
b = h2 – p2
EXERCISE 1
!= Pshgf dflg; s'g} 7fpFaf6 # ld= blIf0flt/ hfG5 . To;kl5 p b]j|]tkm{ ^ ld= hfG5 . clxn] pm k|:yfg
ljGb'af6 s'g lbzfdf k'u]sf] 5 <
s_ blIf0f–klZrd v_ blIf0f – k"j{ u_ klZrd–k"j{ 3_ klZrd
@= ljsf; pQ/ lbzftkm{ uof] / bflxn]tkm{ kmSof] To;kl5 k'g bflxg] kms]/ Psl5g kl5 jfoff kms]{/
cufl8 a9\of] . cj ljsf; s'g lbzftkm{ hfb}5 .
s_ pQ/ v_ k"j{ u_ klZrd 3_ blIf0f
#= olb A eGg] JolQm B sf] blIf0fdf 5 / C rflxg] B sf] k"j{df 5 eg] A,C af6 s'g lbzfdf 5 <
s_ klZrd v_ pQ/–klZrd u_ blIf0f–k"j{ 3_ blIf0f – klZrd
$= dWofGg !@ ah]s]f ;dodf l;tf blIf0f lbzdf tkm{ kms]{/ a;]sL l5g eg] pgsf] 5fof s'g lbzf tkm{
xf]nf <
s_ k"j{ v_ e'O{lt/ u_ klZrd 3_ s'g}klg xf]Og
%= xl/ ljxfg ;'of]{bosf] ;dodf pQ/ lbzftkm{ plePsf] 5 eg] p;sf] 5fof s'g lbzftkm{ xf]nf <
s_ k"j{ v_ klZrd u_ pQ/ 3_ blIf0f
^= Pshgf km'Rr] s]6f k"j{ lbzftkm{ kmlsPsf] 5 . p 38L 3'Dg] lbzf tkm{ !#% 3'D5 / To; kl5 38L 3'D g]
lbzfsf] ljk/Lt tkm{ !*)_ 3'D5 eg] clxn] Tof] s]6f s'g lbzf tkm{ kms]{sf] 5 <
s_ k"j{ v_ klZrd u_ pQ/ – k"j{ 3_ pQ/ – klZrd
&= Zofd cfkm\gf] 3/af6 # ld= pQ/tkm{ nfU5 / bfofF tkm{ kmls{ $ ld= cufl8 a9L cfkm\gf] sfof{no k'Ub5
eg] 3/af6 p;sf] sfof{no ;Dd k'Ugsf] nflu slt b'/L xf]nf <
s_ !^ ld= v_ ! ld= u_ @% ld= 3_ % ld=
*= df]6' / kTn' sf] 3/x? pQ/ – blIf0f uPsf] af6f]df cfd'Gg] ;fd'Gg] 5g\ . df]6' cfkm\gf] 3/af6 lg:s]/
afof ks]{/ ^ ls=dL= lx8\5 / To;kl5 bfofF kms]{/ cufl8 * ls=ld= lx8\bf ;Nn'sf] 3/ ;fd'Gg] cufl8
k'U5 . df]6'n] h:t} kfTn' n] klg ul/ /fh];sf] 3/ ;fd'Gg] k'U5 . o;} cfwf/df ;Nn'sf] 3/ / /fh]zsf]
3/sf] b'/L slt xf]nf <
s_ !) ls=ld v_ @) ls=ld= u_ !)) ls=ld= 3_ @)) ls=ld
(_ Pp6f 38Ldf $M#) ah]sf] 5 . olb ldg]6 ;'On] k"j{ lbzfdf eP 306 ;' On] s'g lbzf b]vfp5 <
s_ pQ/ v_ pQ/ klZrd u_ blIf0f k"j{ 3_ pQ/ k"j{
!)= /lj 6fpsf]n] 6]s]/ plePsf] 5 / p;sf] cg'xf/ blIf0ftkm{ kmlsPsf] 5 eg] p;sf] jfofF xft s'g
lbzftkm{ /x]sf] 5 <
s_ pQ/ v_ blIf0f– k"j{ u_ klZrd 3_ k"j{
11) A, B, C, D, E, F, G, H Pp6f /fp08 6]andf a/fa/ b'/Ldf a;]sf 5g\ . obL E] klZrd k§L kms{]sf] 5
eg] B stf kms{]sf] xf]nf .
a. k"j{ b. klZrd c. blIf0f— klZrd d. blIf0f—k"j{
!@_ dlGb/f 10 km pQ/ uO{, 6km blIf0flt/ uO{ To;kl5 p 3 km k"j{lt/ uO{ eg] p ;'?sf] ljGb'af6 slt
6f9f / s'g lbzflt/ xf]nL <
a. 5 km klZrd b. 7 km c. 7 km k"j{ d. 5 km pQ/ — k"j{
!#_ rGb|snf 7 m pQ/ uO{ 3 m afof lx8\5], k'g 8 m afof uP/ bfof tkm{ 450 3'D5] eg] p cGTodf s'g
lbzfflt/ uO{/x]sL 5 .
a. blIf0f — klZrd b. blIf0f — k"j{ c. pQ/ — k"j{ d. pQ/ — klZrd
!$_ sd{ 20 m k"j{ uP/ bfof kmsL{ 10 m lx8]/ bfof kmsL{ 10 m xL8]/ bfof kmsL{ 9 m lx8\5 . km]/L afof
kms{]/ 5 m lx8\5, To;kl5 afof kms{]/ 12 m lx8\5 / cGTodf afof kms{]/ 6 m xL8\5 eg] p clxn]
s'g lbzf tkm{ kms{]sf] 5 <
a. k"j{ pQ/ b. k"j{ c. blIf0f —k"j{ d. klZrd

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
!%_ sdn s'g} 7fpFaf6 3 km blIf0flt/ nfU5 . To;kl5 p b]a|]tkm{ 6 km hfG5 . clxn] p ;'?sf] ljGb'af6
s'g lbzfdf k'u]sf] 5 <
a. b — k b. b—k' c. klZrd d. blIf0f
16) Y. A sf] klZrdk§L / R sf] pQ/k§L plePsf] 5 . S, R sf] klZrd / P sf] blIf0ftkm{ plePsf] 5
eg] S, A af6 s'g lbzfdf /x]sf] 5 <
a. klZrd b. blIf0f—klZrd c. blIf0f d. blIf0f — k"j{
!&_ k|]d / nIdL k"j{lt/ / klZrdlt/ k|ft e|d0fdf lg:sG5g\ . k|]d 4 km k/ k'u]kl5 afof tkm{ 3 km ;Dd
cuf8L k'U5 ptf nIdL 3 km k'u]kl5 afof tkm{ 4 km 6f9f k'U5Lg eg] pgLx? clxn] slt b'/Lsf]
km/sdf 5g\ <
a. 14 km b. 10 km c. 8 km d. 7 km
!*_ s]za / uf]df Ps} :yfgdf pelPsf 5g\ . obL s]za klZrd k§L 8 km uP/ 6 km b]a|]k§L k'Uof] t/
ptf uf]df 4 km k"j{lt/ uP/ 3 km b]j|k§L k'uLg eg] clxn] pgLx? slt b'/Ldf xf]nfg <
a. 12 km b. 9 km c. 15 km d. 18 km
!(_ rGb|z]v/ 25 km blIf0flt/ nfUof] . To;kl5 p 20Km b]j|]tkm{ uof] / k'gM b]j|] kmsL{ 25 km cuf8L
a9\of] . clg p bfof kmsL{ 15 m cuf8L a9\of] eg] clxn] p ;'?sf] :yfgaf6 slt b'/L / s'g lbzfdf
/x]sf] 5 .
a. 35 km k"j{ b. 40 m k"j{ c. 35 m klZrd d. 40 m klZrd
20. Pp6f dfG5] A :yfgaf6 3 km k"j{ uO{ B df k'Uof] To;kl5 b]j|] kms{]/ A / B sf] b'/Lsf] 3 u'0ff lx8]/
c df k'Uof] . p k'gM b]j|] kms{]/ A / B sf] b'/Lsf] 5 u'0ff lx8]/ D df k'Uof] eg] A / D sf] ;a}eGbf
;fgf] b'/L slt xf] <
a. 12 km b. 16 km c. 15 km d. 18 km
21. x/L 6fpsf]n] 6]s]/ plePsf] 5 / p;sf] cg'xf/ k"j{lt/ kmls{Psf] 5 eg] p;sf] afof xft s'g lbzflt/
x'G5 <
a. k"j{ b. klZrd c. pQ/ d. blIf0f
22. k'?iff]Qd 20 m k"j{ lbzfdf lx8\5 To;kl5 blIf0f lbzfdf 100 m lx8\5 km]/L p k"j{lt/ kms{]/ 180 m
lx8\5 eg] p klxn]sf] ljGb'af6 s'g lbzfdf xf]nf <
a. k"j{ b. klZrd c. pQ/ d. blIf0f — k"j{
23. A man is facing north west. He turns 90o in clockwise direction and then 135o in the anti
clockwise direction. Which direction is he facing now?
a. East b. West c. North d. South
24. You go North, turn right, then right again and then go to the left. In which direction are you
now?
a. North b. South c. East d. West
25. Deepak starts walking straight towards east. After walking 75 meters, he turns to the left and
walks 25 meters straight. Again he turns to the left, walks a distance of 40 meters straight,
again he turns to the left and walks a distance of 25 meters. How far is he from the starting
point?
a. 25 metres b. 50 metres c. 115 metres d. None
26. Roshan walks a distance of 3 km towards North, then turns to his left and walks for 2 km. He
again turns left and walks for 3 km. At this point he turns to his left and walks for 3 km. How
many km is he from the starting point?
a. 1 km b. 2 km c. 3 km d. 5 km
27. Namrata walks 14 metres towards west, then turns to her right and walks 14 metres and then
turns to her left and walks 10 metres. Again turning to her left she walks 14 metre. What is
the shortest distance (in metres) between her starting point and the present position?
a. 10 b. 24 c. 28 d. 38
28. A girl leaves from her home. She first walks 30 metres in North- west direction and then 30
metres in South- west direction. Next, she walks 30 metres in South- east direction. Finally,
she turns towards her house. In which direction is she moving?
a. North - east b. North -west c. South- east d. South - west e. None
29. Kalash goes 30 metres North, then turns right and walks 40 metres, then again turns right and
walks 20 metres, then again turns right and walks 40 metres, How many metres is he form his
original position?
a. 0 b. 10 c. 20 d. 40 e. None
30. I am facing South. I turn right and walk 20 m. Then I turn right again and walk 10 m. Then I
turn left and walk 10 m and then turning right walk 20 m. Then I turn right again and walk 60
m. In which direction am I from the starting point?
a. North b. North - west c. East d. North - east
31. Going 50 m to the South of her house, Rita turns left and goes another 20 m. Then, turning to
the North, she goes 30 m and then starts walking to her house. In which direction is she
walking now?
a. North - west b. North c. South- east d. East
32. Rohan walks 20 m North. Then he turns right and walks 30 m. Then he turns right and walks
35 m. Then he turns left and walks 15 m. Then he again turns left and walks 15 m. In which
direction and how many meters away is he from his original position?
a. 15 metres West b. 30 metres East c. 30 metres West d. 45 metrs East
Answer (Direction & Distance)
-b - k"_
3m
6m 2. -v_ k'j{
1. -v_
3. -3_ 4. -v_ 12 ah] 6fpsf] dfly ;'o{ x'G5
B C To;}n] 5fofF e'Olt/ x'G5 .

A -b - k_
5. -v_ ljxfg ;'of{]bosf] ;dodf ;'o{ k"j{ lbzfdf x'G5 To;}n] 6. -u_ p
j:t'sf] 5fofF klZrd lbzfdf x'G5 .

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
-p - k"_

k k"

b
7. -3_ 8. -v_
4m p
sfof{no
3m 8km
6km ;Nn'
?
df]6' kfTn' 6km
3/
h2 = p2 + b2 8km /fh]z
h = p2 + b2 b
= 32 + 42 = 5

h = 62 + 82 = 10
10 + 10 = 20km
9. -3_ 10.-u_ 6fpsf]n] 6]s]/ cg'xf/ h'g lbzf
-p = k"_ tkm{ x'G5, To;sf] ljkl/t lbzf tkm{ x]g{] .
k"

4:30 ldg]6 ;'O{ (ACW) 90° 3'Dbf 306f ;'O{


klg (ACW) 90° 3'D5 .

11.-3_ 12. -3_

B C D
{
A

H
G
F
E
{ 10km
4km
6km
3km

h2 = h2 + b2 = 32 + 42
= 5km -pQ/ – k"j{_
13. -s_ 14. -v_
3m 20m
8m 7m

12m 5m 9m

45° 10m
-b - k_ 6m
15. -v_ 16. -v_
-b - k"_ P
Y A
3m
6km

R
S

17. -v_ 18. -u_

3km
3km 3km
nIdL k|]d 8km
4km 4km s]zj
4km
6m

h = p2 + b2 h = p2 + b2
5km + 5km = 10km = 32 + 42
19. -s_ = 5km
20m 15m h = p2 + b2
= 82 + 62
25m 25m = 10km
ctM 5km + 10km = 15km
h = p2 + b2
20km
= 32 + 42
20. -u_ 21. -3_ ljkl/t lbzfsf] afofF xft x]g{] .
o
15m

D 3m
C
12m

9m 9km 9m

A B
3m
h = p2 + b2 = 12 + 92 = 15 km

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
20m 23. -v_
N
N–W N–E
100m

W E

22. -3_ 180m


S–W S–E
S

24. -u_ 25. -3_


40m

25m 25m
35m 40m
75m
26. -s_ 27. -v_
2km 10km

3km
14km
3km
14km
3km
10km 14km
28. -s_ 29. -v_
40km
30km 30km
20km 20km
40km
30km 10km

30. -3_ 31. -s_

60m
10m
50m
10m
20m 30m
20m
32. -3_
30m

20m 35m

15m
15m
d) Ranking Order
Formula
T=L+R–1
hxfF,
T = hDdf ;+Vof (Total number )
L = jfofF af6 jf cuf8L af6sf] ;+Vof (Left hand side or from starting )
R = bfofF af6sf] jf 5f8L af6sf] ;+Vof (Right hand side or from ending)

Exercise 1
1) /ljg Pp6f sIffdf cuf8Laf6 & cf}F :yfgdf k5{ / 5f8Laf6 @^ cf}F :yfgdf k5{ eg] pQm sIffdf
hDdf slt ljBfyL{ xf]nfg\ <
s_ #! v_ #@ u_ ## 3_ #$
2) ljgf]b cuf8Laf6 !) cf}F :yfg / k5f8Laf6 @) cf}F :yfgdf 5g\ eg] pQm sIffdf hDdf slt hgf
ljBfyL{ xf]nfg\ <
s_ #) v_ @( u_ #! 3_ #@
3) @) hgf ljBfyL{ ePsf] sIffdf lk|of cuf8Laf6 !@cf}F :yfgdf kl5{g\ eg] k5f8L af6 sltdf kl5{g\ <
s_ !) v_ * u_ ( 3_ !!
4) ljsf; Pp6f nfO{gdf bfofF / jfofF b'j}af6 kfFrf} :yfgdf kb{5 eg] To; nfO{gdf hDdf ;+Vof slt xf]nf <
s_ ( v_ !) u_ !! 3_ *
5) Pp6f ljBfyL{x?sf] nfO{g a;]sf] 5 . pQm nfO{gdf lk|of jfofFaf6 !$ cf}F / ;'lgtf bfofFaf6 & cf}F
:yfgdf a;]sf 5g\ . olb lk|of / ;'lgtfsf lardf $ hgf 5g\ eg] ToxfF s"n slt hgf xf]nfg\ <
s_ !( v_ @! u_ @% 3_ @#
6) :ofpsf ?vx? nx/} 5g\ . Pp6f ?v z'?af6 klg / cGToaf6 klg nx/df !% cf}F :yfgdf 5 . ToxfF
slt ?v 5g\ <
s_ #! Vf_ @* u_ #) 3_ @(
7) s'g} nfOgdf x/L cuf8L / k5f8L b'j} lt/af6 !@ cf}+ :yfgdf k5{ eg] pQm nfOgdf hDdf slt hgf
dfG5] xf]nfg\ <
-s_ @$ -v_ @# -u_ @% -3_ @%
8) /fd Pp6f nfOgdf cuf8Laf6 %% cf}+ :yfgdf / x/L k5f8Laf6 ^% cf}+ :yfgdf k5{ . ljgf]b /fdsf]
k5f8L ( cf}+ :yfgdf k5{ / p /fd / x/Lsf] aLrdf k5{ eg] pQm nfOgdf s'n slt hgf ple/x]sf
xf]nfg\ <
-s_ !@( -v_ !#& -u_ !$) -3_ !#*
9) /f]lxt bfofFlt/af6 Pp6f nfOgdf !* cf}+ :yfgdf k5{ . clgn affofaf6 ## cf}+ :yfgdf k5{ . aLrdf
sdn a;]sf] 5 . / To; nfOGdf hDdf ^^ hgf 5g\ eg] sdn pQm nfOgsf] bfofFaf6 slt cf}+ :yfgdf
k5{ xf]nf <
-s_ !% cf}+ -v_ @% cf}+ -u_ @$ cf}+ -3_ @^ cf}+
10) A, B / C Pp6f Queue df pleO/x]sf 5g\ . hxf A sf] cuf8L % hgf 5g\ / A / B sf] aLrdf *
hgf 5g\ / !% hgf B / C sf] aLrdf 5g\ . C eGbf k5f8L # hgf yk cfP/ a;] eg] ca pQm
queue df hDdf –clwstd_ slt hgf dflg; 5g\ <
-s_ #$ hgf -v_ ## hgf -u_ #@ hgf -3_ #) hgf

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
11) A, B / C Pp6f Queue df pleO/x]sf 5g\ . hxf A sf] cuf8L % hgf 5g\ / A / B sf] aLrdf *
hgf 5g\ / !% hgf B / C sf] aLrdf 5g\ . C eGbf cuf8L # hgf yk cfP/ a;] eg] ca pQm
queue df Go"gtd slt hgf dflg; 5g\ <
-s_ !(hgf -v_ @) hgf -u_ @! hgf -3_ @@ hgf
12) ;Ltf / uLtf sIffdf d]l/6sf] cfwf/df !# cf}+ / ( cf}+ :yfggdf kb{5g\ pQm sIffdf hDdf #% hgf
ljBfyL{ 5g\ eg] pgLx? K5f8Laf6 qmdzM slt cf}+ qmddf k5{g\ .
-s_ @#, !@ -v_ !$, !* -u_ @#, @& -3_ @@, @^
13) Binod ranks seventh from the top and twenty–sixth from the bottom in a class. How many
students are there in the class?
a) 31 b) 32 c) 33 d) 34
14) Manik is fourteenth from the right end in a row of 40 boys. What is his position from the left
end?
a) 24th b) 25th c) 26th d) 27th
15) In a row of Girls facing the North, A is sixteenth from the left end and C is sixteenth from
the Right end. B1 who is fourth to the right of A1 is fifth to the left of C in the row. How
many Girls are there in the row?
a) 39 b) 40 c) 41 d) 42
th th
16) Ram is 16 from the left end in a row of boys and Vivek is 18 from the right end. Gagan is
11th from Ram towards the right and 3rd from Vivek towards the right end. How many boys
are there in the row?
a) 40 b) 42 c) 48 d) 41
th
17) Rohit Ranks 18 in a class of 49 students. What is his ranks from the last?
a) 18 b) 19 c) 31 d) 32
18) Manoj and Sachin are ranked Seventh and eleventh respectively from the top in a class of 31
students. What will be their respective ranks from the bottom in the class?
a) 20th and 24th b) 24th and 20th c) 25th and 21th d) None of these
19) Ravi is 7 ranks ahead of Somit in a class of 39. If Somit's rank is seventeenth from the last,
what is Ravi's ranks from the start?
a) 14th b) 15th c) 16th d) 17th
20) In a class of 35 students, Kunal is placed seventh from the bottom whereas Sonali is placed
ninth from the top. Pulkit is placed exactly in between the two. What is Kunal's position from
Pulkit?
a) 9 b) 10 c) 11 d) 13
21) In a queue, A is eighteenth from the front while B is sixteenth from the back. If C is twenty
fifth from the front and is exactly in the middle of A and B, then how many person are there
in the queue?
a) 45 b) 46 c) 47 d) 48
22) N ranks fifth in a class. S is eight from the last. If T is sixth after N and just in the middle of
N and S, then how many students are there in the class?
a) 23 b) 24 c) 25 d) 26
Ranking Order Answer Sheet
1. -v_ cuf8Laf6 jf afoFf af6 (L) = 7 2. -v_ ljgf]b cuf8Laf6 (L) = 10
k5f8Laf6 jf bfofF af6 (R) = 26 k5f8Laf6 (R) = 20
hDdf ljBfyL{ ;+Vof (T) = ? hDdf ljBfyL{ (T) = ?
T =L+R–1 T =L+R–1
= 7 + 26 – 1 = 10 + 20 – 1
= 33 – 1 = 29
= 32
3. -u_ hDdf ljBfyL{ ;+Vof (T) = 20 4. -s_ ljsf; afofFaf6 (L) = 5
lk|of cuf8L af6 (L) = 12 bfofFaf6 (R) = 5
k5f8L af6 (R) = ? hDdf ;+Vof (T) = ?
T =L+R–1 T = L+R–1
20 = 12 + R – 1 =5+5–1
R = 20 – 11 =9
=9
5. -u_
14th
lk|of
4 hgf 7th
;'lgtf
hDdf 14 + 4+ 7 = 25 hgf
6. -3_ Pp6f ?v ;'?af6 (L) = 15 7. -v_ Pp6f nfOgdf x/L cufl8af6 (L) = 12
clGtdaf6 (R) = 15 k5f8Laf6 (R) = 12
hDdf ?v T = ? hDdf dfG5]sf] ;+Vof (T) = ?
T =L +R–1 T =L+R–1
= 15 + 15 – 1 = 12 + 12 – 1
= 29 = 23
8. -v_ 9. -3_
th
/fd 55 th
ljgf]b -9 /fd eGbf k5fl8_ clgn 33th
8 8
7 7
th
65
xl/
sdn 18th /f]xLt
-lardf_
hDdf ;+Vof = 65 + 17 + 55 = 137 hDdf 66 hgf 5g\ eg] ;'?sf] 33 / clGtdsf] 18 nfO{
hDdf ;+Vof af6 36fpFbf ljrdf ePsf] ;+Vof cfpF5 .
So, ljrdf 15 hgf /x]5g\ . sdnsf] k5f8Laf6 jf
bfoFf jf6fsf] :yfg 18 + 7 + 1 = 26

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
10. -s_ 11. -v_ olb Go"gtd ;+Vof ;f]w]df ltg hgfsf]
5 hgf 8 hgf :yfg kl/jt{g ug{] .
b 15 hgf 3 hgf
a c

hDdf ;+Vof jf clwstd ;+Vof ˜ 5 + 8 + 15 + 3 + 1 hgf


A + B + C = 34 3 hgf 5 hgf 8 hgf
c a b

Go"gtd ;+Vof = 20 hgf


12. -u_ l;tf cufl8af6 (L) = 13 13. b. Binod (L) = 7th
T = 35, R = ? (R) = 26th
T=L+R–1 T=?
R = 23 T =L+R–1
uLtf cuf8Laf6 (L) = 9 = 7 + 26 – 1
(T) = 35, R = ? = 32
T=L+R–1
R = 27
14. d. Monik (R) = 14th 15. b.
th
(T) = 40 16 b
(L) = ? 16th
3 4 c
T=L+R–1
40 = L + 14 – 1
L = 27th Total student = 16 + 16 + 8 = 40
16. d. 17. d. Rohit (L) = 18
Ram 16th T = 49, R = ?
b Ganga T=L+R–1
7 18 Vivek 49 = 19 + R – 1
Total number of boys = 16 + 18 + 7 = 41 R = 32
th
18. c. Manot (L) = 7 19. c. Somit (R) = 17th
(T) = 31, R = ? T = 39
T=L+R–1 L=?
31 = 7 + R – 1 T=L+R–1
R = 25 39 = L + 17 – 1
th
Sachin (L) = 11 L=23
(T) = 31, R = ? Ravi is 7th a head of Somit
T=L+R–1 so, 23 – 7 = 16
31 = 11 + R – 1 ⇒ R = 21
20. b. 21. c.
Sonali 9th
Ankit

9 9 7th

Total student 35 x'Fbf ;'?sf 9 / k5f8Lsf 7 36fpFbf 18


th

th
ljrdf ePsf] ljBfyL{ ;+Vof 19 cfpF5, To;}n] ljrdf 25 from top

Pulkit a;]sf] 5 eg] p;sf cuf8L 9 hgf / k5f8L 9 th


6 c 6 16
hgf /fVg' k5{ .
So Pulkit eGbf 10 :yfg k5f8L Kunal 5 . Total person = 18 + 13 + 16 = 47
22. b.
th
5
b T Ganga

5 5
8th
Total student = 5 + 11 + 8 = 24

e) Analogy and Common Property


EX Nepal : Kathmandu : : China: ?
a. Hongkong b. Beijing c. Tibet d. None of these
Ans (b)
!= dfs'/f] hfnf] ePem}+ tnsf] s'g ldN5 <
s= d;LM snd v= efn]M kf]yL u= lzIfsM ljBfyL{ 3= sljM sljtf
dfs'/fn] hfnf] agfpF5, To:t} sljn] sljtf n]V5 . ans (d)
@= ufO{M uf]7M M 3f]8fM ============= ?
s= u~h v= ta]nf u= xfQL;f/ 3= uf]7
pQ/M v= ta]nf
#= lzIfsM ljBfyL{M M 8fS6/ M <
s= xl:k6n v= g;{ u= lj/fdL 3= j]8
5. Menu: Food : : Catalogue?
a. rack b. newspaper c. library d. books
Menu lists all the food items in a restaurant. Similarly catalogue is a list of all the books in a
library. Hence Ans (d)
6. Acting: Theatre: : Gambling: ?
Acting is performed in a theatre. Similarly, Casino is a place where people gamble
So, the answer is (a)
Exercise 1

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
1. Dog: Bark: : Goat: ?
a. Bleat b. Howl c. Grout d. Bray
2. Mango: Fruit: : Potato:?
a. Root b. fruit c. stem d. flower
3. Aeroplane : Cockpit: : train?
a. wagon b. coach c. compartment d. engine
4. Book: publisher: : Film?
a. producer b. director c. editor d. writer
5. Radio: Listener: : Film:?
a. producer b. actor c. viewer d. director
6. Milk: Emulsion: : Butter:?
a. Aerosol b. suspension c. sol d. gel
7. Thunder: Rain: : ? : Night
a. Evening b. Dark c. Day d. Dusk
8. Mountain: Hill: : Tree:?
a. Ground b. Leaf c. forest d. Shrub
9. Doctor : Patient: : politician:?
a. Masses b. Voter c. Power d. Chair
10. Girl: Beautiful: : Boy:?
a. Smart b. Heroic c. Courageous d. Handsome
11. Boat: ore: : Bicycle?
a. pedal b. seat c. Road d. wheel
12. Horse: Jockey: : Car: ?
a. Mechanic b. Chauffeur c. Steering d. Brake
13. Air: Atmosphere: : water?
a. Hydrosphere b. Ecosphere c. Biosphere d. Stratosphere
14. Scoot: Army: : Clerk: ?
a. office b. files c. officer d. Administration
15. Energy: Joule : : volume?
a. Solid b. capacity c. kilogram d. litre
16. Electricity: wire: : water: ?
a. pipe b. River c. Jug d. Bottle
17. Drama: Stage: : Tennis: ?
a. Tournament b. Net c. Court d. Racket
18. Hot: Oven: : cold: ?
a. Ice cream b. Air conditioner c. Snow d. Refrigerator

19. Conference: Chairman: : Newspaper: ?


a. Reporter b. Distributor c. Printer d. Editor
20. Bank: River: : Coast : ?
a. Flood b. Waves c. Sea d. Beach
21. Flower : Butterfly : : Dirt : ?
a. Rats b. Fly c. Bugs d. Sweeper
22. Calf: Cow: : Puppy : ?
a. Dog b. Bitch c. Horse d. Donkey
23. Coal: Hat: : Wax:?
a. Energy b. Candle c. Light d. Bee
24. Tea: Cup: Tobacco : ?
a. Leaves b. Hookah c. Toxin d. Cheroot
ANALOGY EXERCISE 1
Answer Sheet
1.A 2.C 3.D 4.A 5.C 6.D 7.A 8.D 9.A 10.D
11.A 12.B 13.A 14.A 15.D 16.A 17.C 18.D 19.D 20.C
21.D 22.B 23.B 24.D

ANALOGY EXERCISE 2
1. axL/f]nfO{ ;+uLt h:t} cGwf]nfO{ <
-s_ /]l8of] -v_ rnlrq -u_ 6]k/]s{8 -3_ 6]lnkmf]g
2. 6]lnlehgsf] bz{s x'G5 eg] rnlrqsf] s] x'G5 <
-s_ xfp;km'n -v_ lx/f]–lx/f]Og -u_ bz{s -3_ >f]tu0f
3. >Ldfg\ d[To' ePsf dlxnf ljwjf elgG5 eg] >LdtL d[To' ePsf k'?ifnfO{ s] elgG5 <
-s_ ljZjDe/ -v_ ljj]s -u_ ljjflxt -3_ ljb"/
4. lzIf0fsf] – l;sfO{ ePem} pkrf/sf] s] x'G5 <
-s_ lj;]s -v_ 8fS6/ -u_ cf}iflw -3_ /f]u
5. cfuf]sf] w'Fjf h:t} kflgsf] s] x'G5 <
-s_ kf]v/L -v_ lr;f]kfgL -u_ afkm -3_ lxpF
6. lstfasf] k9\g' h:t} dfbnsf] s] x'G5 <
-s_ ;'Gg' -v_ ahfpg' -u_ ;'gfpg' -3_ ;dfrf/
7. /]l8of]nfO{ >f]tf h:t} 6]lnlehgnfO{ s] elgG5 <
-s_ bz{s -v_ k|;f/s -u_ jfrs -3_ ;dfrf/
8. g]kfnsf] sf7df8f}+ eP h:t} ef/tsf] s] x'G5 <
-s_ sf]nsTtf -v_ gofF lbNnL -u_ d'DaO{ -3_ k~hfj
9. g'jfsf]6sf] ljb'/ eP h:t} afFs]sf] s] x'G5 <
-s_ sf]xf]nk'/ -v_ g]kfnu~h -u_ afFs] -3_ lj/]Gb|gu/

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
10. kL08 (mass) sf] lsnf]u|fd eP an (Force) sf] s] x'G5 <
-s_ Joule -v_ ohm -u_ Watt -3_ Newton
11. c+u'/sf] em'Kkf] (Bunch) eP h:t} km'nsf] s] x'G5 .
-s_ pQ/ -v_ cfª -u_ dfnf -3_ a's]6
12. /fdsf] l;tf h:t} nId0fsf] s] x'G5 <
-s_ /fwf -v_ ;fljqL -u_ kfj{tL -3_ pld{nf
13. ef/tsf] nf]6; eP h:t} a]nfotsf] s] x'G5 <
-s_ ;ok1L -v_ dvdnL -u_ u'nfkm -3_ sf]dn
14. ufOsf] afR5f] eP h:t} 3f]8fsf] s] x'G5 <
-s_ a5]8f] -v_ 3f]8L -u_ 3f]8]/f] -3_ an]7L
15. xfQLsf] 9f]O{ h:t} af3sf] s] x'G5 <
-s_ al3gL -v_ 8d? -u_ af3 -3_ s'g} klg xf]Og
16. ls;fgsf] xnf] h:t} d'lt{sf/sf] s] x'G5 <
-s_ a]Nrf -v_ v'q's] -u_ l5g' -3_ sf]bfnL
17. wfgsf] afnf eP s]/fsf] s] x'G5 <
-s_ sfFOof] -v_ 3f/L -u_ sÍf] -3_ sf];f]
18. c;nsf] v/fa h:t} 8'Ag'sf] s] x'G5 <
-s_ ufl8g' -v_ p8\g' -u_ p8\g' -3_ t}/g'
19. cvjf/sf] 5fkfvfgf eP sk8fsf] s] x'G5 <
-s_ sf/vfgf -v_ wfuf] -u_ bhL{ -3_ js{;k
20. d'l:ndsf] dl:hb eP h:t} l;vsf] s] x'G5 <
-s_ clUgs'08 -v_ u'?åf/ -u_ dSsf dlbgf -3_ :ju{sf] dlGb/
21. vfgf M k]6 eP em} OGwg = ?
-s_ xjfOhxfh -v_ 6«s -u_ OlGhg -3_ c6f]df]jfOn
22. k|f]km];/ M n]Sr/ eP em} 8fS6/ = ?
-s_ xl:k6n -v_ cf}iflw -u_ lj/fdL -3_ /f]u
23. cfzfsf] lg/fzf h:t} z'4 sf] s] x'G5 <
-s_ ljz'4 -v_ gljz'4 -u_ cz'4 -3_ gz'4
24. /y xfFFSg] dflg;nfO{ ;f/yL eg] em}F xfQL 8'nfpg]nfO{ s] elgG5 <
-s_ ;f/yL -v_ dfpt] -u_ ;k]/f -3_ dfemL
25. zLjsf] kfj{tL eP em} l;4fy{ uf}tdsf] s] x'G5 <
-s_ ozf]w/f -v_ dGbf]b/L -u_ d]gsf -3_ pdL{nf
26. gf/bsf] s'/f}6] eP em} rfkosf] s] x'G5 <
-s_ ;'tfx -v_ ljBf -u_ d'v{-3_ gLltjfg\
27. afFb/sf] rsrs] eP em}+ s's'/sf] s] x'G5 <
-s_ :jfdLeQm -u_ rnfv -u_ df]6f] -3_ s;}nfO{ g6]g{]
28. ;/:jtLsf] xfF; eP em} b'uf{sf] s] x'G5 <
-s_ s's'/ -v_ gGbL -u_ d';f] -3_ l;+x
29. afb/sf] ;'Gb/L x'G5 eg] ljb'/ sf] s] x'G5 <
-s_ >LdtL -v_ dlxnf -u_ ljwjf -3_ s'g} klg xf]Og
30. e};Lsf] kf8f] eg] em} xfQLsf] s] x'G5 <
-s_ 8fFuf] -v_ 5fjf -u_ aRrf -3_ u9'
31. hxfh aGb/ufxdf h:t} sf/sf] s] x'G5 <
-s_ Uof/]h -v_ kfs{ -u_ Uofn/L -3_ xofÍ/
32. ndh'Ísf] a];Lzx/ h:t} dgfÍsf] s] x'G5 <
-s_ a]gL -v_ s':df -u_ rfd] -3_ td3f;
33. s's'/sf] 5fp/f] h:tf] u}8fsf] s] x'G5 <
-s_ l76f] -v_ uf8" -u_ s]6f] -3_ a5]8f]
34. gfsnfO{ uGw h:t} 5fnfnfO{ s] x'G5 <
-s_ :Jfb -v_ zAb -u_ 3fp -3_ :kz{
35. n8fOnfO{ ljgfz h:t} zflGtnfO{ s] x'G5 <
-s_ ljsf; -v_ czflGt -u_ kfk -3_ cjglt
36. ;+lut alx/fnfO{ h:t} ;flxTo s;nfO{ x'G5 <
-s_ sfgf] -v_ lg/If/ -u_ u'Íf -3_ rnfv
37. xKtfsf] ;f]daf/ h:t} jif{sf] s] x'G5 <
-s_ j}zfv -v_ h]7 -u_ >fj; -3_ dª\lh/
38. a'4sf] ljxf/ h:t} lqlZrogsf] s] x'G5 <
-s_ u'?åf/ -v_ dl:hb -u_ rr{ -3_ ljxf/
39. sf]bfsf] gn eP h:t} ux'sf] s] x'G5 <
-s_ 5\jfnL -v_ s'gfcf] -u_ gn -3_ t'n
40. e};Lsf] aRrfnfO{ kf8f] elgG5 eg] cgf{sf] aRrfnfO{ s] elgG5 <
-s_ kf8L -v_ lk8f -u_ kf7L -3_ 8fkL
41. tfGt'sf] er]6\g' h:t} ÇofFSg'sf] s] x'G5 <
-s_ ;+sng ug'{ -v_ v]Ng' -u_ pk|mg' -3_ l6Kg'
42. ;efsf] cWoIf h:t} cvaf/sf] s] x'G5 <
-s_ ;Djfbbftf -v_ ljt/s -u_ d'b|s -3_ ;Dkfbs
43. gbLsf] lsgf/f h:t} ;d'Gb|sf] s] x'G5 <
-s_ t6 -v_ 5fn -u_ t/Í -3_ nf7L

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
44. sf/sf] Uof/]h eP h:t} xjfOhxfhsf] s] x'G5 <
-s_ aGb/ufx -v_ x\ofÍ/ -u_ xfa{/ -3_ cfsfz
45. h'Qmfsf] 5fnf h:t} wfuf]sf] sf] x'G5 <
-s_ afF; -v_ 3fF; -u_ cg -3_ skf;
46. cGgsf] e08f/ h:t} n7\7Lsf] s] x'G5 <
-s_ d'7f] -v_ rfÍ -u_ y'k|f] -3_ /f;
47. ?aL –/ftf] h:t} lgndsf] s] x'g\ <
-s_ ;]tf -v_ lgnf] -u_ xl/of] -3_ kx]Fnf]
48. rLgL lsnf] eP t]nsf] s] x'g\ <
-s_ Uofn]g -v_ Jof/n -u_ ln6/ -3_ s?jf
49. /]guhnfO{ jiff{ h:t} ydf{]ld6/nfO{ s] elgG5 <
-s_ prfO -v_ rfk -u_ tfk -3_ k|sfzsf] j]u
50. dfbn ahfpg' h:t} lstfasf] s] x'G5 <
-s_ k9fpg' -v_ k9g\' -u_ n]Vg' -3_ ;hfP/ /fVg'
Answer Sheet: Analogy (Exercise 2)
1. -v_ 2. -u_ 3. -3_ 4. -s_ 5. -u_ 6. -v_ 7. -s_ 8. -v_ 9. -v_ 10. -3_
11. -3_ 12. -3_ 13. -u_ 14. -s_ 15. -s_ 16. -u_ 17. -v_ 18. -3_ 19. -s_ 20. -v_
21. -u_ 22. -v_ 23. -u_ 24. -v_ 25. -s_ 26. -3_ 27. -s_ 28. -3_ 29. -u_ 30. -v_
31. -s_ 32. -u_ 33. -u_ 34. -3_ 35. -s_ 36. -v_ 37. -v_ 38. -u_ 39. -s_ 40. -v_
41. -3_ 42. -3_ 43. -s_ 44. -v_ 45. -3_ 46. -s_ 47. -v_ 48. -u_ 49. -u_ 50. -v_

f) Classification Test/Odd One Out Test


tn lbOPsf] ljsNkx¿dWo] ;d"xdf gldNg] ljsNk 5fGg'x]f;\ .
(Choose the odd one which is different from the following alternatives)
1. a. Apple b. Marigold c. Rose d. Lily e. Lotus
All except Apple are flowers, while apple is a fruit. Hence Answer is (a)
2. a. January b. May c. July d. August e. November
All except November are month having 31 days, while November has 30 days.
Hence answer is (e)
3. a. 8 b. 28 c. 64 d. 125 e. 216
Each of the numbers except 28 is a perfect cube hence and is (b)
Exercise 1
tn lbPsf dWo ;d'xdf gldNg] s'g xf] .
!_ s= Rofp v= b'jf] u= wlgof 3= n]p ª= kfn'ª\uf]
@_ s= yfO{n}08 v= OG8f]g]l;of u= dn]l;of 3= l;+3fk'/ ª= dflNbA;
#_ s= Go"js{ v= Go"/f]8 u= Go" c"ln{PG; 3= Go" lbNnL
$_ s= sfsf v= sfsL u= km'k" 3= km'kfh' ª=dfdf
%_ s= g]kfn v= e'6fg u= >Ln+sf 3= hfkfg ª= dflNbE;
^_ s= s] v=hL u= cf] 3= v ª 6L
&_ s= wgu9L v=b}n]v u= td3f; 3= sf]]xnk'/ ª=k/f;L
*_ s= ;'nf]rgf v= zs'Gtnf u= lr;f] r'Nxf] 3= rDkf ª= dxf/f0ff k|tfk
(_ s= df]6f] v= uf]/f] u= bofn' 3= ;'Gb/ ª=b'Anf]
!)_ s= c/lgsf] v= cd/l;+x yfkf u= eLd;]g yfkf 3=c+z'jdf{ ª= jneb| s'j/
!!_ s= d]if v= ldy'g u= zgL 3= s'De
!@_ s= ;xgfO{ v= g/l;+xf u= dfbn 3= 6ofDsf]
!#_ s= u08sL v= /fKtL u= wjnflu/L 3= gf/fo0fL
!$_ s= 8fFkm] v= l;ld|s u= u'nfkm 3=ufO{
!%_ s= ju{ v= rt'{e'h u= lqe'h 3= k~re'h
!^_ s= r~rn v= hf]Ol6Ë] u= pT>[+vn 3= ;'Gb/
!&_ s= 3f]8f v= a; u= 6«s 3= /]n
!*_ s= ILO v=UNDP u=WHO 3=FAO
!(_ s= /]l8of] v= Jof6«L u= 6]lnlehg 3= 6]kl/s8{/
@)_ s= km'6jn v= elnjn u= lqms]6 3= Xof08jn
@!_ s= d'nf v= uf]ne]8f u=e06f 3= /fof]
@@_ s= uf]nL v= k]:tf]n u=/fO{kmn 3= aGb's
@#_ s= sfg v=kmf]S;f] u= cfFvf 3= d'6'
@$_ s= PS;/] v=6]lnkmf]g u= /]l8of] 3= 6]lnlehg
@%_ s= gfkmf v= nfut u=efF8f 3= aLdf
@^_ -s_ cfFvf -v_ gfs -u_ lha|f] -3_ af]nL
@&_ -s_ lgnf] -v_ kx]Fnf] -u_ gf}/ÍL -3_ /ftf]
@*_ -s_ knª -v_ s'l;{ -u_ vf6 -3_ yfn
@(_ -s_ ?v -v_ kxf8 -u_ r§fg -3_ 9'Íf
#)_ -s_ ;Dd]ng -v_ hfqf -u_ pT;j -3_ e]nf
#!_ -s_ ufO{ -v_ e]8f -u_ sfu -3_ e}F;L
#@_ -s_ rLn -v_ lu4 -u_ rd]/f] -3_ jfh
##_ -s_ s]k6fpg -v_ sf7df8f}+ -u_ s/fFrL -3_ 9fsf
#$_ -s_ rfdn -v_ sfpnL -u_ ds} -3_ ux'F
#%_ -s_ ?kf -v_ km]jf -u_ j]ugf -3_ /f/f
#^_ -s_ ufO{ -v_ j]nkq -u_ l;ld|s -3_ nfnL u'/fF;
#&_ -s_ af3 -v_ efn' -u_ ufO{ -3_ xl/0f
#*_ -s_ xl/of] -v_ /ftf] -u_ ;'Gtnf -3_ lgnf]

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
#(_ -s_ lqms]6 -v_ r]; -u_ Sof/]d af]8{ -3_ 6]a'n 6]lg;
$)_ -s_ k]6«f]n -v_ jg:ktL t]n -u_ l8h]n -3_ dl§t]n
$!_ -s_ :j0f{ -v_ /ht -u_ sf:o -3_ tfd|
$@_ -s_ ufh/ -v_ uf]ne]8f -u_ jGbf uf]eL -3_ km'6 uf]e{
$#_ -s_ O~r -v_ km'6 -u_ ld6/ -3_ dfgf
$$_ -s_ d]jf -v_ ;'Gtnf -u_ sfutL -3_ nK;L
$%_ -s_ jfOjn -v_ lutf -u_ s'/fg -3_ cfdf
$^_ -s_ yf/ -v_ b"t -u_ ;xf/f -3_ uf]aL
$&_ -s_ hd{g -v_ lrg -u_ cd]l/sf -3_ a]nfot
$*_ -s_ 8]le6 sf8{ -v_ l;dsf8{ -u_ qm]l86 sf8{ -3_ 8«fkm\6
$(_ -s_ dGh'/ x'g' -v_ cf1f dfGg' -u_ :jLsf/ ug'{ -3_ k|ltjfb ug'{
%)_ -s_ l6«Uj]nL -v_ 8\ofu Åofd/z]N8-u_ pyfGt -3_ af/fs

Classification EXERCISE 1
Answer Sheet
!=3 @=ª #=v $= ª %=3 ^=3 &=3 *=u (=u !)=s
‼=u !@=u !#=u !$=u !%=s !^=3 !&=s !*=v !(=v @)=u
@!=s @@=s @#=3 @$=s @%=u @^= 3 @&= u @*= # @(= s #)= v
#!= u #@=u ##= s #$=v #%=3 #^=v #&=u #*=u #(=s $)=v
$!=3 $@=s $#=3 $$=s $%=3 $^=v $&=s $*=v $(=3 %)=3

g) Puzzle Test
EXERCISE - 1
1) Study the following information carefully and answer the given questions:
i) B and E are good in Dramatics and Computer science
ii) A and B are good in Computer Science and physics
iii) A, D and C are good in Physics and History
iv) C and A are good in physics and mathematics
v) D and E are good in History and Dramatics.
1.1) Who is good in physics, History and Dramatics?
a) A b) B c) D d) E
1.2) Who is good in physics, history and mathematics, but not in computer science?
a) A b) B c) C d) D
1.3) Who is good in Computer science, History and Dramatics?
a) A b) B c) C d) E
1.4) Who is good in History, Physics, Computer Science and mathematics?
a) A b) B c) C d) D
1.5) Who is good in physics, Dramatics and computer science?
a) A b) B c) D d) E
2) Read the following information carefully to answer the question given below:
Nine Cricket fans are watching a match in a stadium. Seated in one row, they are J, K, L, M,
N, O, P, Q and R. L is at the right of M and at third place at the right of N.K is at one end of
the row. Q is seated adjacent to both O and P. O is at the third place at the left of K, J is right
next to left of O.
2.1) Who is sitting at the centre of the row?
a) I b) J c) O d) Q
2.2) Who is at the other end of the row?
a) J b) N c) P d) R
2.3) Which of the following statement is true?
a) N is two seats away from J. b) M is at one extreme end.
c) R and P are neighbors. d) There is one person between L and O.
3) Read the following information carefully and answer the question given below:
(i) A, B, C, D, E, F and G are sitting around a circle and are facing the circle.
(ii) G is second to the left of C, who is the immediate left of F.
(iii) A is third to the left of E.
(iv) B is between D and E.
3.1) Which of the following is false?
a) A is fourth to the right of E. b) G is to the immediate right of D.
c) F is third to the right of D. d) B is to the immediate left of D.
e) None of these
3.2) Which of the following is true?
a) C is fourth to the left of B. b) A is to the immediate right of G.
c) D is second to the left of E. d) B is second to the right of G.
e) None of these
3.3) Which of the following pairs has the first person sitting to the immediate left to the second
person?
a) BE b) CA c) GD d) DG e) None of these
3.4) Which of the following has the middle person sitting between the remaining two?
a) FCE b) EFB c) DEB d) GDA e) None of these
3.5) Which of the following is the position of F?
a) Fourth to the right of D. b) To the immediate left of C.
c) Between A and E d) To the immediate right of A
e) None of these

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
4) Read the following information and answer the questions given below it:
Alka is older than Mala. Gopal is older than Mala but younger than Alka. Kapil is Younger
than Ram and Mala. Mala is older than Ram.
4.1) Whose age is between Gopal and Ram?
a) Mala b) Kapil c) Alka d) None of these
4.2) Whose age is between Mala and Kapil?
a) Gopal b) Ram c) Alka d) None of these
4.3) Whose age is exactly in the middle of all the five?
a) Mala b) Gopal c) Ram d) Alka
4.4) Who is the eldest?
a) Alka b) Mala c) Kapil d) Gopal
4.5) Who is the youngest?
a) Mala b) Ram c) Alka d) Kapil
5) Read the following information carefully to answer the given question:
Six films – P, Q, R, S, T and U are to be released on consecutive Fridays. The schedule of
the release in to be in accordance with the following conditions:
i) P must be released a week before T.
ii) R must not be released immediately after the first release.
iii) Q must be released on the Friday following the Friday on which U is released.
iv) S must be released on fifth Friday and should not be immediately proceeded by Q.
v) T must not be released in the last
5.1) Which of the following films preceded T?
a) P b) Q c) S d) U
5.2) Which of the following films released immediately after Q?
a) P b) R c) T d) U
5.3) Film R cannot be released on which of the following Fridays in addition to second Friday?
a) First b) Third c) Fourth d) Fifth
5.4) In between which of the two films S is to be released?
a) Q and T b) R and T c) P and T d) T and U
5.5) Which of the following films released first?
a) P b) Q c) R d) U
6) Study the following information carefully and answer the question given below it:
From amongst six boys A, B, C, D, E and F and five Girls P, Q, R, S and T a team of six is to
be selected under the following conditions.
i) A and D have to be together. ii) C cannot go with S.
iii) S and T have to be together. iv) B cannot be teamed with E.
v) D cannot go with P. vi) B and R have to be together.
vii) C and Q have to be together.
6.1) If there be five boys in the team, the lone girl member is
a) P b) Q c) R d) S
6.2) In including P, the team has three girls, the members are:
a) B,C,F,Q,R b) A,D,E,S,T c) A,D,B,S,T d) B,F,R,S,T
6.3) If the team including C consists of four boys the members of the team other than C are
a) A,D,E,P,Q b) A,B,D,Q,R c) D,E,F,A,Q d) B,E,F,R,Q
6.4) If four members including E have to be boys, the members, other than E are:
a) A,B,C,Q,R b) A,D,F,S,T c) B,C,F,Q,R d) A,C,D,F,Q
6.5) If four members have to be girls, the members of the team are
a) B,C,P,Q,R,S b) B,F,P,R,S,T c) B,C,Q,R,S,T d) B,C,P,Q,R,T
7) Study the following information carefully to answer the given question:
M,P,D, K, R,T and W are seven members of a family. There are three female members
among them. There are two lawyers, two teachers, two engineers and one doctor among
them. none of the female members is engineers. D is one of the lawyer and is husband of P.
W is one of the teachers. D and R are children of M and K. T has the same profession as that
of his uncle R. K is grandmother of T and W. P's father is also lawyer. K is not a doctor.
7.1) How is M related to T?
a) Brother b) Father c) Uncle d) None of these
7.2) Who is the doctor?
a) P b) R c) T d) None of these
7.3) How is W related to R?
a) Nephew b) Niece c) Nephew or Niece d) None of these
7.4) How is P related to M?
a) Daughter in law b) Granddaughter c) Daughter d) Sister in law

PUZZLE test EXERCISE 1


Answer Sheet
1.1 C 1.2 C 1.3. E 1.4.A 1.5. B
2.1. B 2.2. B 2.3. D
3.1. C 3.2.B 3.3. D 3.4. E 3.5. A
4.1.A 4.2. B 4.3. A 4.4. A 4.5. D
5.1. A 5.2.A 5.3.D 5.4.B 5.5.D
6.1.B 6.2.A 6.3.B 6.4. B 6.5.B
7.1. D 7.2. A 7.3.B 7.4.A

h) Sentence Formation Test


Exercise 1
!_ ! ;hfo @= sf/fuf/ #= lu/km\tf/L $= ck/fw %= km};nf
s_ %,!,@,#,$ v_ $,#,%,@,! u_ $,#,%,!,@ 3_ @,#,!,$,%

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
@_ != afns @= hflu/ #= ljjfx $= lzz' %= lzIff
s_ !,#,%,@,$ v_ #,%,@,&,$ u_ $,&,#,%,@ 3_ $,!,%,@,#
#_ != cfdf @= afns #= b"w $= ?g] s/fpg] %= v';L
s_ !,%,@,$,# v_ @,$,!,#,% u_ @,$,#,!,% 3_ #,@,!,%,$
$_ != hrfpg] @= lj/fdL #= 8fS6/ $=pkrf/ %= lgsf] x'g'
s_ @,#,!,$,% v_ @,#,%,!,% u_ $,#,!,@,% 3_ %,!,$,#,@
%_ != e|d0f ug]{ @= uGtJo lglZrt ug]{ #= e'QmfgL ug]{ $= l6s6 lng] %= l6s6 a'lsË ug]{
s_ @,%,#,$,! v_ @,%,$,!,# u_ %,$,@,#,! 3_ %,$,#,@,!
^_= != k/LIf0f sfn @= cGt/jf{tf #= 5gf}6 $= lgo'lQm %= lj1fkg ^= b/vf:t
s_ %,^,@,#,$,! v_ %,^,#,@,$,! u_ %,^,$,@,#,! 3_ ^,%,@,#,!
&_ != n];gfos @= SofK6]g #= xjNbf/ $= hdbf/ %= s0f{n
s_ !,$,%,@,# v_ !,#,%,$,@ u_ !,#,$,@,% 3_ #,%,$,!,@
*_ != sf6\g] @= vfg] #= t/sf/L $= ahf/ %= ksfpg]
-s_ !,@,$,%,# -v_ #,@,%,!,$ -u_ $,#,!,%,@ -3_ %,#,@,!,$
(_ != cf0fljs o'u @= s[lif o'u #= 9'+u] o'u $= wft' o'u
-s_ @,!,#,$ -v_ !,@,$,# -u_ $,!,#,@ -3_ #,$,@,!
!)_ != sl6Ë ug]{ @= nufpg] #= dflsË ug]{ $= gfKg] %= l;nfpg]
-s_ $,#,!,%,@ -v_ #,!,%,$,@ -u_ $,@,!,%,%,# -3_ !,#,@,$,%
!!_ != OGb|0fL @= jiff{ #= ;'o{ $= v';L %= jfns
-s_ @,!,$,#,% -v_ @,#,!,%,$ -u_ $,@,#,%,! -3_ $,%,!,@,#
!@_ != u08sL @= ljZj #= kf]v/f $= Plzof %= g]kfn
-s_ $,@,!,%,# -v_ !,@,$,#,% -u_ !,%,#,,$ -3_ #,!,%,$,@
!#_ != hrfpFg] @= lj/fdL #= 8fS6/ $= pkrf/ %= lgsf]x'g'
-s_ @,#,!,$,% -v_ @,%,$,#,! -u_ #,%,!,@,$ -3_ %,#,$,!,@
!$_= != lhNnf @= ufpF #= ljsf;If]q $= zx/ %= b]z
-s_ %,@,!,$,# -v_ @,$,!,#,% -u_ @,%,!,#,$ -3_ $,!,%,#,@
!%_ != kf]i6aS; @= lr7L #= vfd $= 8]lne/L %= lSno/]G;
-s_ %,@,#,$,! -v_ #,@,!,%,$ -u_ $,#,!,@,% -3_ @,$,#,!,%
16) Arrange the following logical order:
1.Gold 2. Iron 3. Ambivalence 4. Platinum 5. Diamond
a. 2,4,3,5,1 b. 3,2,1,5,4 c. 4,5,1,3,2 d. 5,4,3,2,1
17) Arrange the following in a meaningful sequence :
1. Phrase 2. Latter 3. Word 4. Sentence
a. 1,2,3,4 b. 1,3,2,4 c. 2,3,4,1 d. 2,3,4,1
18) 1. Honey 2. Flower 3. Bee 4. Wax
a. 1,3,4,2 b. 2,1,4,3 c. 2,3,1,4 d. 4,3,2,1
19) 1. Country 2. Furniture 3. Forest 4. Wood 5. Tree
a. 1,3,5,4,2 b. 1,4,3,2,5 c. 2,4,3,1,5 d. 5,3,1,2,4
20) 1. Police 2. Punishment 3. Crime 4. Justice 5. Judgment
a. 1,2,3,4,5 b. 3,1,2,4,5 c. 3,1,4,5,2 d. 5,4,3,2,1
21) 1. Key 2. Door 3. Lock 4. Room 5. Switch on
a. 1,2,3,5,4 b. 3,2,5,1,4 c. 1,3,2,4,5 d. 5,4,3,1,2
22) 1. Mother 2. Child 3. Milk 4. Cry 5. Smile
a. 1,5,2,4,3 b. 2,4,1,3,5 c. 2,4,3,1,5 d. 3,2,1,5,4
Sentence formation test EXERCISE 1
Answer sheet
1.C 2.D 3.B 4.A 5.A 6.A 7.C 8.C 9.D 10.A
11.B 12.D 13.A 14.B 15.B 16.C 17.C 18.C 19.A 20.C
21.C 22.B

i) Common Sense Test/Arithmetic Operation


Important Trick
1. of]ukmn sum lgsfNg] formula
Find the Sum of number 1 to 100
1 b]lv 100 ;Ddsf] of]ukmn slt x'G5 <
Formula,
n(n + 1)
2
Here n = 100
100(100 + 1)
So,
2
= 50 × 101 = 5050
2. ljhf]/ ;+Vofsf] of]ukmn lgsfNg] ;'q
Find the Sum of odd number (1 to 10)
1 b]lv 10 ;Ddsf] ljhf]/ ;+Vofsf] of]ukmn lgsfn
Formula, (n)2
;j} eGbf klxnf 1 b]lv 10 ;Ddslt j6f ljhf]/ ;+Vof 5g kQf nufpg] .
Here, n = 5
So, (5)2 = 25

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
3. ljhf]/ ;+Vofsf] of]ukmn lgsfNg] ;'q
Find the Sum of even number (1 to 10)
First of all we will find the number of even number 1 to 10 then
Formula = n (n+1)
Here, n = 5
So, 5(5+1)
=5×6
= 30
4. k|fs[lts ;+Vofsf] au{sf] of]ukmn lgsfNg] ;'q
Find the Sum of the squares of first natural number (1 to 10)
Formula,
n(n + 1) (2n + 1)
6
5. k|s[lts ;+Vofsf] Cubes x?sf] of]ukmn lgsfNg] ;'q
Find the sum of the cubes of first natural number
2
Formula, 
n(n + 1)
 2 
6. xfn ldnfpg] (Handshakes) sf] ;'q
100 hgf dflg;n] k|To]sn] Ps cfk;df xft ldnfpbf hDdf xft ldnfPsf] ;+Vof slt x'G5 <
n(n – 1)
Formula, Sn =
2
If 100 people Handshakes each other then how many times they Handshakes.
Here, n=100
100(100 – 1)
So,
2
= 50 × 99
= 4950
7. sldnfn] kvf{n r9\g] (Wall Climbing) formula
hDdf nfUg] lbgjf 306f Ö hDdf prfO{ – tn emg]{ dfg
dfly r9\g] dfg–tn eg]{ dfg
T =H–D
=S–D
Example:
One Lizard climes up a wall by 8 m in days and fall down 4 km by high. How many days it take to
reach at the top a of 24 meters wall
Pp6f @$ ld cUnf] kvf{ndf Pp6f 5]kf/f] lbgdf * ld dfly r9\g] tyf /ftdf $ ld= tn emg]{ sfd u5{ eg]
To;nfO{ @$ ld= cUnf] kvf{nsf] lzv/df k'Ug hDdf slt lbg nfU5 <
Soln
H–D
T =
S–D
24 – 4
= = 5 days
8–4
8. 6fpsf] / v'§fsf] ;lds/0f xn ug]{ tl/sf
Euation Solving method
Eg.
In a farm there are same Goats and hens. They have 96 legs and 28 heads so how many goats
are there ?
Pp6f uf]7df s]xL afv|f / s'v'/fx? /x]sf 5g\ . ToxfF hDdf (^ j6f v'§f / @* j6f 6fpsf /x]sf 5g\
eg] ToxfF hDdf afv|fsf] ;+Vof slt xf]nf <
s_ @$ v_ @@ u_ @) 3_ !@
gf]6 M o:tf] k|Zgdf pQ/nfO{ dfg /fvL l56f] ;dfwfg ug{ ;lsG5 .
afvf s'v'/f
@! &
v'§f Ö @! × $ ± & × @ Ö (* -unt_
To:t} pQ/ u
afv|f s'v'/f
@) *
v'§f Ö @) × 4 ± * × @ Ö (& -;xL_
ctM pQ/ u

EXERCISE - 1
!= !)) hgf l;kfxLn] !)) Kofs]6 rfprfp vfg !)) lbg nufpb5g\ eg] !) hgf l;kfxLn] !) Kofs]6
rfprfp vfg slt lbg nufp5g\ <
s_ !) lbg v_ !)) lbg u_@ lbg 3_ s'g] klg xf]Og
@= !%) j6f l6;6{ ;'Sgsf] nflu &% ldg]6 nfU5 eg] %) j6f l6;6{ ;'Sgsf] nflu slt ;do nfU5 <
s_ @% ldg]6 v_ %) ldg]6 u_ &% ldg]6 3_ !)) ldg]6
#= ! b]lv !)) ;Ddsf] ;+Vofx?sf] of]ukmn slt x'G5 <
s_ $(%( v_%)%) u_%%%% 3_ s'g} klg xf]Og
$= ! b]lv %) ;Ddsf ljhf]/ ;+Vofsf] of]ukmn sltx'G5 <
s_ ^@% v_ ^%) u_ @%)) 3_ ^))
%= ! b]lv !)) ;Ddsf hf]/ ;+Vofsf] of]ukmn slt x'G5 <
s_ %)%) v_ @%%) u_ @%)) 3_ %)))

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
^= ;'?sf % j6f ju{ ;+Vofsf] of]ukmn sltx'G5 <
s_ &% v_ ^% u_ %% 3_ $%
&= ;'?sf !) j6f 3g ;+Vofsf] of]ukmn sltx'G5 <
s_ #)@% v_ #))) u_ @%@% 3_ s'g} klg xf]Og
*= Pp6f kmnfdsf] @) k|ltzt efu lxnf]df #) k|ltzt efu kfgLdf ul8Psf] 5 / !) ld6/ kflg aflx/
5 eg] pQm kmnfds]f nDjfO{ slt xf]nf <
s_ @)) ld6/ v_ $) ld6/ u_ @) ld6/ 3_ !)) ld6/
(= s'g} ;+Vof x]f h;nfO{ @) n] efu ubf{ cfpg] of]ukmndf Tolt g} hf]8bf @) x'G5 <
s_ $)) v_ @)) u_ !)) 3_ !*)
!)= !) hgf alx/f @) hgf b[li6ljlxg !% hgf czQm @% hgf s]6f @) hgf s]6L ljZjHjtL xndf lkmNd
x]g{ uP5g\ eg] slt hgfn] lx/f] b]v] xf]nfg\ <
s_ &) v_ ^) u_ () 3_ !))
!!= FIN GER, HAND NAIL df x'G5 t/ ARM df x'b}g cj eGg';f];\ sf] xf] Tof] <
s_ I v_ N u_ C 3_ R
!@= ljgf]b #) ls=ld= k|lt306fsf] b/n] bf}l8G5 eg] p;n] !) ldg]6df slt b'? kf/ u5{ <
s_ @))) ld6/ v_ !)) ld6/ u_ %))) ld6/ 3_ !))) ld6/
!#= tLg kfyL tLg dfgf cfwf kfyL gf} dfgfsf] slt x'G5 <
s_ * kfyL v_ ^ kfyL u_ % kfyL 3_ # kfyL
!$= ! b]lv !)) ;Dd ! c+s lst k6s cfp5 <
s_ @) v_ @! u_ @@ 3_ @#
!%= Pp6f s's'/sf] cufl8 @ j6f s's'/ / Pp6f s's'/sf] k5fl8 klg @ j6f s's'/ 5g\ eg] ToxfF hDdf
s's'/sf] ;Vof slt xf]nf <
s_ ^ v_ % u_ $ 3_ #
!^= nf]s;]jf tof/L sIff k9\g] sIffsf]7fdf !%) hgf ljBfyL{ lyP k9fO{ ;s]/ 3/ kmsLg] a]nf k|To]sn]
cfk;df xft ldnfP eg] ToxfF hDdf slt k6sd xfn ldnfOof] xf]nf <
s_ !!!&% v_ !!#@% u_ !!%) 3_ s'g} klg xf]Og
!&= Pp6f km'6jn 6'g{d]G6df @% j6f ;xefuL l6dn] k|To]sn] k|To]s;Fu Ps Ps v]n v]Nbf hDdf v]n ;+Vof
slt xf]nf <
s_ @%) v_ #)) u_ #%) 3_ $))
!*= Psf ljxfg} xl/ kz'klt bz{g ug{ hfG5 / p;n] !) ?k}of lt/]/ dlGb/ leq l55{ / afFsL k};fsf] bf]Jj/
k};f lnP/ km]l/ !) ?k}of lt/]/ aflx/ lgl:sG5 / cj p ;Fu hDdf !) ?k}of 5 eg] xl/n] slt k};f
lnP/ dlGb/ uPsf] lyof] xf]nf <
s_ #) v_ @% u_ @* 3_ @)
!(= ;fg' / /fd' ;Fu s]xL :ofpx? 5g ;fg'n] /fd'nfO{ b'O{j6f :ofp lbof] eg] ;fg' eGbf /fd' 8jn x'G5 tLg
j6f lbof] eg] t]Jj/ x'G5 eg] z'?df ;fg' / /fd' ;Fu slt slt j6f :ofp lyP <
s_ ^,^ v_ #,% u_ ^,& 3_ *,(
@)= k|To]s cfwf 306fdf ! 6\ofjn]6 vfg]ul/ % 6\ofjn]6 cf}ifwL vfg s'n slt ;do nfU5 <
s_ !%) ldg]6 v_ @ 306f u_ !)) ldg]6 3_ ! 306f #) ldg]6
@!_ Pp6f @) ld6/ cUnf] kvf{n 5 . pQm kv{fndf Pp6f sldnf lbgdf % ld6/ dfly r9\g] / /ftdf $
ld6/ tn emg]{ ub{5, o; lx;fjn] pQm sldnf slt lbgdf ;f] kvf{nsf] 6'kf]df k'Ug ;S5 .
s_ !% lbg v_ @) lbg u_ !* lbg 3_ !^ lbg
@@= Pp6f @% ld6/ cUnf] vDjfdf Pp6f dfs'/f] lbgdf % ld6/ dfly r9\g] / /ftdf # ld6/ tn emg]{
ub{5 . kl5 ult lg/Gt/tf lbg] xf] eg] ;f] vDjfsf] 6'Kkf]df k'Ug pQm dfs'/f]nfO{ slt lbg nfUg ;S5 <
s_ @% lbg v_ @@ lbg u_ !! lbg 3_ !) lbg
@#= Pp6f dfs'/f] k|lt 306f # lkm6 dfly hfG5 / @) ldg]6 cf/fd ub{5 . cf/fds} qmddf @ lkm6 tn
cf]lnbf] /x]5 eg] To;nfO{ !) lkm6sf] vDjf kf/ ug{ slt ;Dd nfUnf <
s_ !)M#) v_ !)M@) u_ !)M!) 3_ !)M$)
@$= Pp6f rf}/df s]xL e]8f / uf]7fnx? 5g\ . ToxfF @% j6f 6fpsf] / () j6f v'§f 5g\ eg] slt j6f
e]8fx? /x]5g\ <
s_ @) v_ !) u_ !% 3_ @%
@%= Pp6f ls;fg ;Fu @) j6f uf]? lyP !! afx]s c? ;j} d/] eg] lgh;Fu sltj6f uf]? ar]sf xf]nfg <
s_ ) j6f v_ !) j6f u_ !! j6f 3_ @! j6f
@^= Pp6f lrl8ofvfgfdf s]xL afFb/ / eu]/fx? 5g\ ToxfF hDdf v'§fsf] ;+Vof 6fpsf]sf] bf]Jj/ eGbf @) n]
a9L 5 . cj eGg'xf]; ToxfF /x]sf] afFb/sf] ;+Vof slt xf] <
s_ * j6f v_ !) j6f u_ !@ j6f 3_ !% j6f
@&= Pp6f sf]7fdf lj/fnf] / dfG5]x? 5g\ h;df !)j6f 6fpsf] / #@j6f v'§fx? 5g\ eg] slt lj/fnf]
xf]nfg\ <
s_ $ v_ !) u_ * 3_ ^
@*= Pp6f 38L #) lbgdf @ ldg]6 #) ;]s]G8 l9nf hgfp5 eg] ! lbgdf slt ;do l9nf hgfp5 xf]nf <
s_ % ;]= v_ !) ;]= u_ #) ;]= 3_ ^ ;]=
@(= Pp6f lzsf/LnfO{ Ps hgfn] ;f]Wof] M ltd|f] emf]nfdf slt j6f r/fx? 5g\ < p;n] hjfkm lbof] M oxfF ^
afx]ssf] c? ;j} e+u]/f 5g\ ^ afx]ssf c? ;j} ;'Fuf 5g\ ^ afx]ssf c? ;j} xfF; 5g\ . cj eGg'xf];
p;sf] emf]nfdf hDdf slt r/fx? lyP <
s_ ( j6f v_ !* j6f u_ @& j6f 3_ #^ j6f
#)= olb Pp6f df]6/;fOsn !) ln6/ k]6«f]nn] !!) ls=ld= u'85 eg] & ln6/ k]6«f]nn] slt ls=ld= u85\ <
s_ %) ls=ld= v_ && ls=ld= u_ &) ls=ld= 3_ ^) ls=ld=
#!= dgf]h ;'l;neGbf bf]Jj/ h]7f] 5 . # aif{ klxnf dgf]hsf] pd]/ ;'l;nsf] pd/]sf] t]Jj/ lyof] . xfn
dgf]hsf] pd]/ slt 5 <
s_ ^ aif{ v_ & aif{ u_ * aif{ 3_ !@ aif{{
#@= olb Pp6f n7\7Lsf] nDjfOsf] !÷# efu lgnf] /+u / !÷$ efu /ftf] /+un] /+ufOPsf] 5 / !% ld6/ xl/of]
/+un] /+ufOPsf] 5 eg] pQm n7\7Lsf] s'n nDjfO{ slt xf]nf <
s_ #^ ld= v_ #* ld= u_ $! ld= 3_ $( ld=

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
##= /fdsf] pd]/ p;sf] h]7f] 5f]/fsf] pd]/sf] bf]Jj/ 5 . !) aif{kl5 sfG5f] 5f]/fsf] pd]/eGbf afa'sf] pd/] t]Jj/
x'G5 . olb h]7f] 5f]/f / sfG5f] 5f]/fsf] pd]/sf] km/s !% aif{ 5 eg] xfn /fdsf] pd]/ slt xf]nf <
s_ %) aif{ v_ %% aif{ u_ ^) aif{ 3_ &) aif{
#$= Tof] s'g ;+Vof xf] h;sf] ^)Ü af6 ^) 36fpFbf ^) g} afFsL x'G5 <
s_ @)) v !)) u_ !$) 3_ @%)
35. A is a number having two digits. The sum of it's digits is 9. 9 is subtracted from 'A' then it
becomes revend.Find the value of 'A'.
a) 63 b) 45 c) 54 d) 27
36) A is a number having two digit. The sum of its digit is 12. The product of its 36. Find the
numbers.
a) 93 b) 84 c) 66 d) 39
37) In a football team there are 30 person. They handshake each other at once. how many hand
shake are there all together.
a) 400 b) 430 b) 435 d) 450
38) There are some children’s. They handshake each other at once. 1225 handshake are there
altogether. How many children’s are there.
a) 48 b) 50 c) 52 d) 54
39) There are some person. They handshakes each other. 190 handshakes are there altogether.
Ho many person are there.
a) 18 b) 19 c) 20 d) 21
40) A farmer fill's a basket such way that he puts double numbers of mangoes each successive
day. He get's completely filled a basket in 30 days. In how many days it was 1/4 part full?
a) 30 days b) 4 days c) 28 days d) 16 days
41) If Binod fill's a basket such was that he puts double numbers of egg's each successive days.
He gets 1/16 parts full in a basket in 20 days . In how many days basket as completely filled.
a) 20 b) 22 c) 23 d) 24
42) Sita asked the Ram "How many steps are in dharara. Ram replied that 196 steps plus half the
number of steps. how many steps are there?
a) 294 b) 392 c) 496 d) 504
43) In a university girls are double of teacher and boys are 3 times of girls. Find the total
population of university?
a) 12000 b) 10800 c) 11000 d) 15000
44) A fish has 9 inch long head.the tail is equal to the size of head plus 1/2 of the body. The body
is the head plus the tail. How long the fish?
a) 50 b) 75 c) 70 d) 72
45) A bus starts fron surkhet. The number of girls in the bus is half of the number of boys 10
boys Leave the bus and five girls enter .in the bgining .how many passengers entered in the
bus
a) 25 b) 0 c) 31 d) 45
46) If 100 Tiger kill 100 goat in 100 days then in how many days did 4 tiger would kill 4 goat.
a) 1 b) 4 c) 40 d) 100
COMMON SENSE TEST EXERCISE 1
Answer Sheet
1. v
100 hgf l;kfxL 100 Kofs]6 rfprfp 100 lbg
1 hgf l;kfxL 1 Kofs]6 rfprfp 100 lbg
10 hgf l;kfxL 10 Kofs]6 rfprfp 100 lbg
1 hgf l;kfxL 1 Kofs]6 rfprfp 100 lbg
2. u_ sk8f ;'Sg] ;do Pp6} x'G5 .
v_ n n  1 100100  1
3.   5050
2 2
4. s_ n² = (25)² = 625
5. v_ n²+n = (50)² + 50 = 2550
6. u_ ju{ ;ª\Vofsf] of]ukmn lgsfNg] ;'q
n n  12n  1 55  12  5  1 5  6 11
   55
6 6 6
7. s_ 3g ;ª\Vofsf] of]ukmn lgsfNg] z"q
=  n n  1
2

 2 

= 1010  1
2

 2 

= (55)²
= 3025
20% 30% 10m

lxnf] kfgL 50%


8. u_ afFsL = 50% = 10 m eP, Total 10m+10m = 20m
9. v_ 200 nfO{ 20 n] efu ubf{ 10 cfpF5 / 10 df 10 hf]8\bf 20 x'G5 .
10. s_ b[li6ljlxg afx]s ;a}n] lx/f] b]v]
11. v_ ;a} ePsf] / ARM df gePsf] N xf] .
12. u_ 30 km/hrs
= 30×1000 = 30000 m k|To]s 60 ldg]6df
30000
1 ldg]6df = = 500
60
10 ldg]6df = 500×10 = 5000 ld6/
13. u_ cf7 hgf Ö Ps kfly x'G5 .
So,

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
3 kfyL ± 3 dfgf ± 4 hgf + 9 hgf
3 kfyL ± 16 dfgf
3 kfyL + 2 kfyL
= 5 kfyL
14. v_ 1 b]lv 100 ;dd 1 cª\s 21 rf]6L cfpF5 .
15. 3_ III hDdf # j6f
16. s_ Ps Ps k6s xft ldnfpg] ;'q
n n  1 150150  1
  75 149  11175
2 2
17. v_ k|To]sn] k|To]s;Fu v]Ng] v]n ;DaGwL ;"q M
n n  1 2525  1 25  24
=    25 12  300
2 2 2
18. 3_ ;'?df dlGb/ leq l5g{sf] nflu = 10
bf]Aa/ ePkl5 10+10 = 20 h'g bf]Aa/ x'g' eGbf klxnf = 10
 20
19. s_ olb ;fg' / /fd';Fu ^, ^ j6f :ofx¿ x'g] xf] eg] ;fg'n] /fd'nfO{ @ j6f lbbL ;fg' $ / /fd' $ /
/fd' * x'G5 . ;fg'n] /fd'nfo{ # j6f lbbf ;fg' # / /fd' ( x'G5 .
20. v_ ;'?df ! 6\ofjn]6 vfG5 / To;sf] k|To]s #) ldg]6df csf{] vfb} h;cg';f/ @ 306f ;do nfU5

21. 3_ ;'q, hDdf prfO – tn emg{] dfg 20-4


= = 16 lbg
dfly r9\g] – tn emg{] dfg 5-4

22. u_ ;'q, hDdf prfO – tn emg{] dfg 20-3


= = 11 lbg
dfly r9\g] – tn emg{] dfg 5-3

23. v_ ;'q, hDdf prfO – tn emg{] dfg 10-2


= = 8 306f
dfly r9\g] – tn emg{] dfg 3-2

Rest Time ePsf] k|Zg ;f]w]df Ps sd 306f ;Ddsf]


Rest Time nfO{ hf]8\g' k5{ 7×20 min = 140 min = 2:20 min = 8 hours + 2:20 = 10:20
24. s_ b'O{ v'6\] / rf/ v'6\] ;DaGwL k|Zg ;f]w]df
hDdf 6fpsfsf] ;ª\Vof × ljk/Lt v'§fsf] ;ª\Vof – hDdf v'§fsf] ;ª\Vof
@
25 × 2 – 90 50 – 90 40
= = = = 20
2 2 2
25. u_ !! afx]ssf ;a} d/] d/] eGg'sf] cy{ !! j6f ar]
26. v_ 10 j6f afFb/sf] 40 j6f v'§f 6fpsf]sf] bf]Aa/ eGbf !)×@Ö@) df @) n] a9L Ö $)
27. 3_ k|Zg g+= @$ h:t} u/L ug{]
150
28. s_ 30 lbgdf 2 ldg]6 30 ;]s]G8 1 lbgdf = 5 sec
30
30 lbg = 150 sec
29. s_ olb 3 af6 e+u]/f
3 j6f ;'Fuf
3 j6f xFf; u/L hDdf 9 j6f x'g] xdf] eg] 6 afx]s ;a} eFu]/f x'G5 / 6 afx]s ;a} ;Fuf / 6 afx]s ;a}
xfF; x'G5g\ .
30. v_ 10 ln6/ = 110 km
110
1 ln6/ = = 11 km
10
7 ln6/ = 11 × 7 = 77 km
31. 3_ dgf]h ;'l;n
12 6
–3 –3
9 3
32. s_ 36 ld= x'Fbf
12m 12m 12m lgnf]

9m 9m 9m 9m /ft f]

/ 15 m xl/of] 5 eg] s'n nDafO{ 12 + 9 + 15 = 36 m


33. s_
/fd h]7f] 5f]/f sfG5f] 5f]/f
50 25 10
+10 +10 +10
60 35 20
10 jif{ kl5 sfG5f] 5f]/fsf] /fd t]Aa/ eof] .
34. s_ 200 sf] 60 % = 120 – 60 = 60 afFsL
35. u_
54 (5 + 4 = 9) sum of two digit
–9 (if 9 is subtracted from A it becomes revend pN6g5_
45

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
36. u_ 66 (6 + 6 = 12) sum of two digit
6 × 6 = 36 (it's product)
n(n – 1) 30(30 – 1)
37. u_ = = 435
2 2
50(50 – 1)
38. v_ = 25 × 49 = 1225
2
20(20 – 1)
39. u_ = 10 × 19 = 190
2
40. u_ 30 days = 1 work (complete work)
1
29 days = Part full
2
1
28 days = Part Full
4
1
41. 3_ 20 days = Part Full
16
1
21 days = Part full
8
1
22 days = Part full
4
1
23 days = Part Full
2
24 days = 1 part full
42. 196 steps plus half the number of steps 196 + 196 = 392
43. v_ teacher = x
girls = 2x
boys = 6x
9x
9x = 10800
10800
x=
9
9 n] efu hfg] vf]Hg] lsg eg] dflg;sf] ;ª\Vof kf]OG6df x'Fb}g .
44. 3_ body = x
head = 9"
1
Tail = 9 + x
2
18 + x
x=9+
2
18 + 18 + x
x=
2
2x = 36 + x
x = 36
36
Tail = 9 + = 9 + 18 = 27
2
Fish = Head + body + Tai = 9 + 36 + 27 = 72
45. 3_ Let, the number of women = x, then number of men = 2x
In city Sukhet, we have
(2x – 10) = (x + 5)
2x – x = 5+10
x = 15
Total number of passenger in the beginning
= x+ 2x
= 3x
= 3×15 = 45
46. 3_ 100 Tiger kill 100 goat in 100 days
1 tiger kill 1 goat in 100 days
So, 4 tiger kill 4 goat in 100 days.

j) Assertion and Reason


egfO{ / sf/0f
EXERCISE 1
tn lbPsf k|Zgdf egfO{ / sf/0f k|:t't ul/Psf] 5 . tn pQ/df pNn]v ul/Psf ljsNk dWo] ;lx kQf
nufpg'xf]; .
1. egfO{ (A) /tGwf] sfgsf] ;d:of xf] .
sf/0f (R) /tGwf] vitamin D sf] sldn] nfU5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 / sf/0f (R) unt 5 .
2. egfO{ (a) ;fwf/0f h'Qmf eGbf lxn ePsf] h'Qmf 6]Sb hldgdf a9L ufl8G5 .
sf/0f (R) lxn ePsf] h'Qmfsf] s's'{rfsf] If]qkmn sd x'G5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
3. egfO{ (a) sf]tkj{n] /f0ff zf;gsf] pbo eof] .

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
sf/0f (R) sf]tkj{ h+uaxfb'/sf] w]/} efOx?sf] sf/0f ;Dej eof]
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
4. egfO{ (a) bf];|f] ljZj o'4 klxnf] ljZjo'4n] hGdfof] .
sf/0f (R) e;]{lnhs] c;dfg ;lGwn] hd{gLnfO{ cfwft k'¥ofPsf] lyof] .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
5. egfO{ (a) ljw'lto tf/ agfpg ;'gsf] k|of]u ul/G5 .
sf/0f (R) ;'g ljw'lto ;'rfns xf] .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
6. egfO{ (A) vf]kn]] /f]unfO{ lgoGq0f u5{ .
sf/0f (R) aRrfx?nfO{ vf]k nufpg' k5{ .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
7. egfO{ (A) lxpFb ofddf ;d'Gb|sf] kfgL hDbf ToxfFsf df5f db}{gg\ .
sf/0f (R) s]jn ;txsf] kfgL dfq hd]sf] xx'G5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
8. egfO{ (A) kfgL k/]kl5 dfq OGb|]0fL nfU5 .
sf/0f (R) kfgLsf yf]kfn] ;'o{sf] ls/0fnfO{ ;ft /+udf kl/0ft ul/lbG5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
9. egfO{ (A) u8\of}nfx? s[lifsf nflu pkof]uL x'b}gg\ .
sf/0f (R) u8\of}nfn] df6f]nfO{ ;fgf ;fgf s0fdf 6'qmfpF5g\ h'g pAhgzLn x'G5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
!)= egfO{ A g]kfn nf]stflGqs d'ns xf] .
sf/0f R g]kfndf ljleGg sfnv08df ;+ljwfg hf/L ul/Psf lyP .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
!!= egfO{ A j'w ;jeGbf 6f9fsf] u|x xf] .
sf/0f R ;f}od08ndf a'w ;j eGbf ;fgf] u|x xf] .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
!@= egfO{ A M g]kfndf d'b|f :kmLlt lgoGq0f aflx/ 5 .
sf/0f R M cfotdf cfwfl/t cy{tGq ePsf]n] d'b|f:kmLlt a:t';Fu lelqG5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
!#= egfO{ A M g]kfnsf] Oltxf;df lnlR5jLsfnnfO{ :j0f{sfn dflgG5 .
sf/0f R M lnR5jLsfndf k|z:t ;'g pTkfbg ul/Psf] lyof] .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
!$ egfO{ A M g]kfndf Gofokflnsf :jtGq 5 .
sf/0f R Gofokflnsf] ;/sf/L gLlt, of]hgf, sfo{qmd nfu' ug{ ;xof]u b{5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
!%= egfO{ A M hf]8f] ofddf ;]tf] n'uf pko'Qm x'b}g

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
sf/0f R M ;]tf] n'ufn] tfknfO{ ;lhn} k/fjt{g ul/lbG5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
!^= egfO{ AM ?vdf kftx? xl/of x'G5g\ .
sf/0f R M Snf]/f]lkmn ePsf kftdf k|sfz ;+Zn]if0f lqmof x'G5 .
A) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) n] egfO{ (A) sf] ;xL JofVof u5{ .
B) egfO{ (A) / sf/0f (R) b'j} 7Ls 5g\ / sf/0f (R) egfO{ (A) sf] ;xL JofVof xf]Og .
C) egfO{ (A) 7Ls 5 t/ sf/0f (R) unt 5 .
D) egfO{ (A) unt 5 t/ sf/0f (R) ;xL 5 .
In each of the following question, there are two statements labeled as Assertion (A) and Reason
(R).
17. Assertion (A): most of the Himalayan rivers are perennial.
Reason (R): They are feb by melting snow.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
18. Assertion (A) : Diamond is used for cutting glass.
Reason (R) : diamond has a high refraction index.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
19. Assertion (A) : there are no vaccine for AIDs .
Reason (R) : the AIDs virus changes its genetic code.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
20. Assertion (A) : cut fruits and vegetables should not be kept in open for long.
Reason (R) : their vitamin content is ruined.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
21. Assertion (A) : an electric bulb makes a ‘bang’ when it is broen.
Reason (R) the air inside the bulb rushes out immediately on breaking.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
22. Assertion (A) : telephone wires sag more in summer.
Reason (R) : they expand due to summer heat.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
23. Assertion (A) : most of the ancient civilization grew near the rivers.
Reason (R) : the main occupation of man was Agriculture.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
24. Assertion (A) : Nepal is a democratic county.
Reason (R): Nepal has a constitution of its own.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
25. Assertion (A): we prefer to wear white clothes in winter.

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Reason (R): white clothes are good reflections of heat.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
26. Assertion (A) : unpolished rice should be eaten.
Reason (R) : polished rice lacks vitamin B.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
27. Assertion (A): red colour of blood is due to hemoglobin.
Reason (R) : hemoglobin is a red pigment
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
28. Assertion (A): when the bus starts, the person inside it falls forward.
Reason (R): the bus pushes the man forward.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
29. Assertion (A): Vaccines prevent dieases.
Reason (R): vaccines must be given to children.
A) If both (A) and (R) are true and( R) is the correct explanation of (A ).
B) If both (A) and (R) are true but (R) is not the correct explanation of (A).
C) If (A) is true but (R) is false.
D) If (A) is false but (R) is true.
E) If (A) and (R) are false.
Answer Sheet
1.D 2.A 3.A 4.B 5.D 6.B 7.B 8.A 9.D 10.B
11. 12.A 13.C 14.C 15.A 16.A 17.A 18.B 19.A 20.A
21.C 22.A 23.B 24.B 25.D 26.A 27.A 28.E 29.B

k) Blood Relationship Test

1. Mother’s or Father’s sons Brother


2. Mother’s or Father’s daughter Sister
3. Mother’s or Father’s brother Uncle
4. Mother’s or Father’s sister Aunt
5. Mother’s or Father’s father Grandfather
6. Son’s wife Daughter-in-law
7. Daughter’s husband son-in-law
8. Husband’s or wife’s sister sister-in-law
9. Husband’s or wife’s brother brother-in-law
10. Brother’s son nephew
11. Brother’s daughter niece
12. Uncle or Aunt’s son or daughter cousion
13. Sister’s husband brother-in-law
14. Brother’s wife sister-in-law
15. Grandson’s or Grand daughter’s daughter great grand
daughter
A relation on the mother side is called ‘Maternal’.
A relation on the father side is called ‘Paternal’.
Thus, mother’s brother is Maternal uncle and father’s brother is Paternal uncle.
7) Pointing towards a person, a man said to woman, “His mother is the only daughter of your
father.” How is the woman related that person?
a) Daughter b) sister c) mother d) wife
8) Anil introduces Rohit as the son of the only brother of his father’s wife. How is Rohit related
to Anil?
a) Cousin b) son c) uncle d) son-in-law e) brother
9) Pointing out to a lady, Rajan said, “She is the daughter of the woman who is the mother of
the husband of my mother.” Who is the lady to Rajan?
a) Aunt b) granddaughter c) daughter d) sister e) sister-in-law
10) A woman introduces a man as the son of the brother of her mother. How is the man related to
the woman?
a) Nephew b) son c) cousin d) uncle e) grandson

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
11) Pointing towards a person in the photograph, Anjali said, “He is the only son of the father of
my sister’s brother.” How is that person related to Anjali?
a) Mother b) father c) maternal uncle d) cousin e) none of these
12) Introducing a man, a woman said, “He is the only son of my mother’s mother” How is the
woman related to the man?
a) Mother b) aunt c) sister d) niece e) none of these
13) If X is the brother of the son of Y’s son how is X related to Y?
a) Son b) brother c) cousin d) grandson e) uncle
14) If Neena says, “Anita’s father Ram is the only son of my father-in-law Subash,” Then how
Bindu, who is the sister of Anita, related to Subash?
a) Niece b) daughter c) wife d) daughter-in-law e) none of these
15) Arun said, “The girl is the wife of the grandson of my mother” Who is Arun to girl?
a) Father b) grandfather c) husband d) father-in-law
16) Pointing to a photographer, Arun said “she is the mother of my son’s wife’s daughter.” How
is Arun related to the lady?
a) Uncle b) cousin c) daughter-in-law d) none of these
17) A is B’s sister. C is B’s mother. D is C’ father. E is D’s mother. Then how is A related to D?
a) Grandmother b) grandfather c) daughter d) grand daughter
18) lutfnfO{ lrgfpb} xl/n] eGof], pgsf afa' d]/L cfdfsf] Ps dfq 5f]/f x'g . oxfF lutf xl/sf] s] gftf
kb{l5g\ <
s_ sfsL v_ 5f]/L u_ lbbL 3_ cfdf
19) Ps hgfn] Pp6f kmf]6f] b]vfpFb} eGof], pm d]/L lbbLsf] efOsf] afa'sf] Pp6f dfq} 5f]/f x] . ca eGg'xf];\
;f] kmf]6f]df ePsf] JolQm;Fu tl:a/ b]vfpg] JolQmsf] s] gftf kb{5 <
s_ afa' v_ 5f]/f u_ HjfO{ 3_ s'g} klg xf]O{g
20) Pshgf s]6f / PShgf s]6L lar s'/fsfgL x'bfF s]6fn] s]6LnfO{ eGof], ltd|f afa'sL >LdtL d]/L cfdf
x'g\ / pgsf 5f]/fx? $ hgf 5g\ . To:t} s]6Ln]] s]6fnfO{ elgg\ ltd|L cfdfsf >Ldfg d]/f afa' x'g\ /
pgsf % hgf 5f]/Lx? 5g\ . pQm s]6f / s]6Lsf @÷@hgf dfdfx? /x]sf 5g\ . ca eGg'xf];\ tL s]6f /
s]6L lar s] gftf xf]nf <
s_ bfh', alxgL v_ afa', 5f]/L u_ >Ldfgg, >LdtL 3_ dfdf, efGhL
21) s'g} s]6L s[i0fsf]] afa'sf] 7"nf] bfh'sf] gfltgL 5g\ . ltGL s]6L s[i0fsf] s] gftfdf kb{l5g\ <
s_ elthL v_ alxgL u_ sfsL 3_ ef~hL
22) A rflxF B sL lbbL 5g\ . C rfxLF B sL cfdf 5g\ . D rfxLF C sf afaf 5g\ . E rfxLF D sL cfdf
5g\ . ca eGg'xf];\ A rfxLF D sf] sf] kb{5g\ <
s_ 5f]/L v_ a'xf/L u_ gfltgL 3_ gftL
23) ljsf;n] Pp6f kmf]6f]nfO{ b]vfpFb} eGof] o;sf] afa' d]/f afa'/a'afsf] a'xf/Lsf] Psdfq gflt xf] ca
eGg'xf];\ ljsf;n] s;sf] kmf]6f] x]/L/x]sf] xf]nf <
s_ 5f]/f v_ gftL u_ a'af 3_ efO{
24) ljggf]bsf] 5f]/fn] xl/sf] gfltnfO{ afa' eGg'k5{ eg]] ljgf]b / sl/ lar s] sf] gftf k5{xf]nf <
s_ ;fnf, legfh' v_ gflt, xh'/a'af u_ 5f]/f, a'af
25) slknsf] /fx'n Psdfq efO xf] eg] ;Gtf]ifsf] ljsf; Psdfq 5f]/f xf], ;Gtf]ifsf] /fx'n gflt k5{eg]
ljsf;sf] slkn s] k5{ <
s_ efO{ v_efGhf u_ ;fnf] 3_ 5f]/f
26) /fd|f];Fu k9L pQ/ lbg'xf];\ .
A+B eGgfn] A, B sf] 5f]/f xf] .
A–B eGgfn]] A, B sf] >LdtL xf] .
A*B eGgfn] A, B sf] efO xf] .
A/B eGgfn] A, B sf] cfdf xf] .
A=B eGgfn] A, B sf] lbbL xf] .
caM– P + R – Q af6 P sf] Q s] gftf k5{ <
s_ afa' v_ sfsf u_ 5f]]/f 3_ efO
Blood relationship exercise 1
Answer sheet
7.C 8.A 9.A 10.C 11.E 12.D 13.D 14.E 15.D 16.D
17.B 18.B 19.D 20.A 21.A 22.C 23.B 24.B 25.D 26.A

l) Verification of Truth Statement

1. Atmosphere always has


(a) Oxygen (b) Air (c) Germs (d) Dust
Solution: Clearly, though all the alternatives may form a part of the atmosphere, the air is of
the most vital part, without which there can be no atmosphere. So, the answer is (b)
2. A train always has
(a) Engine (b) Rails (c) Driver (d) Guard © passengers.
Solution: Clearly, rails are necessary for the train to move on. Driver alone can move the
train. A guard is also necessary for safety. A train is moved for the passengers. But all these
do not constitute a train. A train cannot be called so without the engine. So, the answer is (a).
Exercise 1
4. A mirror always has
(a) Reflects (b) Retracts (c) Distorts (d) Refracts © Reveals the truth
5. A factory always has
(a) Electricity (b) Chimney (c) Workers (d) Files © Sellers
6. A clock always has
(a) Battery (b) Number (c) Alarm (d) Needles © Frame
7. A car always has
(a) Driver (b) Bonnet (c) Dicky (d) Bumper © Wheels
8. A jail always has

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
(a) Bars (b) Jailor (c) lawyer (d) Locks © Prisoners
9. A camera always has
(a) Lens (b) Reels (c) Flash (d) Photograph © stand
10. A 520ospital always has
(a) Nurse (b) Room (c) Telephone (d) Doctor © Bed
11. A school always has
(a) A principal (b) Building (c) library (d) Teacher © Classes
12. A pen always has
(a) Tube (b) Cap (c) Holder (d) Ink © Nib
13. A newspaper always has
(a) Advertisement (b) News (c) Editor (d) paper © Date
14. Cricket always has
(a) Stumps (b) Pitch (c) Glove (d) Pads © Bat
15. A man always has.
(a) Teeth (b) Feet (c) Eyes (d) Hands © Heart
16. A mountain always has
(a) Ranger (b) Peak (c) Snow (d) Valley
17. A child must have had
(a) Toys (b) Friends (c) Parents (d) Education
18. A lotus flower always has
(a) petals (b) Mud (c) Roots (d) Water
19) Atmosphere always has
a) oxygen b) Air c) Germs d) Moisture e) Dust
20) A train always has
a) Engine b) Rails c) Driver d) Guard e) Passengers
21) Which of the following a 'Drama' must have?
a) Actors b) Story c) Sets d) Director e) Spectators
22) A fan always has
a) Switch b) Blades c) Current d) Wire e) Regulator
23) A shoe always has
a) Laces b) Leather c) Design d) Sole
Answer Sheet
1. 2 3 4.A 5.C 6.E 7.E 8.D 9.A 10.D
11.D 12.E 13. B 14. D 15.E 16.B 11.D 17.C 18.A 19.B
21.B 22. E 23.D
m) Situation Judgement/Reaction Test
This test is mainly to judge a candidate ability to use his presence of mind to tackle a given
situation he may come across any time in life. The candidate is thus expected to choose the best
response which shall present him/her as a good person or a sincere professional.

Exercise 1
Select the most appropriate alternative as the answer.
1. If in an examination hall, you find that the question paper is too tough to be answer
satisfactorily by you, the best thing to do for you is to.
a) Tell the examiner that the questions are out of course.
b) Provoke the candidates to walk out of the examination hall.
c) Try to know something from your neighbor.
d) Try to solve the questions as much as you know with a cool heard.
2. Your friends like smoking and influence you to do the same. You will
a) Smoke only because your friends are smoking
b) Refuse to smoke
c) Smoke but only in their presence
d) Refuse and lie to them you have asthma
3. If on a tough day you are only person available to handle the customers, you should.
a) Ask the additional help from the boss,
b) Take leave and go back home
c) Just do your part of work
d) Try and work to the maximum of your ability to satisfy customers
4. When you get angry, you usually,
a) Throw things
b) Withdraw yourself and start crying.
c) Leave the situation and engage yourself in a different activity.
d) None of these
5. You are alone in your office and your receptionist suddenly experiencing heart pains you.
a) Would definitely get upset and do not know what is the right step
b) Go out of the office to call your family doctor
c) Walk her to the nearest hospital
d) Call an ambulance for emergency
6. You want to get married to a person of your choice but your family members give their own
reasons why you should not marry that person, which you do not find very convincing. What
would you do?
a) Try to convince your family about your choice
b) Go by what your family says
c) Become thoroughly confused and still remain undecided
d) Marry the person of your choice

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
7. When you see a blind man trying to cross the road, you..
a) Ask someone to help him
b) Go and help him
c) Wait till he crossed the road
d) Ignore and moves on
8. “No risk no gain”. You..
a) Feel that risk means no gain
b) Believe that this slogan is correct
c) Feel that risk may be taken only after judging the situation thoroughly
d) Feel it is foolish to accept unnecessary risk
9. While travelling in your car, certain person stop you on the way asking you to take an insured
child to the hospital, you would.
a) Ask them to leave your way and then drive away
b) Ask them to first call the police
c) Immediately take the child to the hospital
d) Get out of the car and ask some other person to help them
10. You are walking down the street and suddenly yu see a golden ring on the pavement. What
action will you take?
a) Pocket it yourself
b) Leave it where it is
c) Give the ring to a beggar
d) Deposit it I n the nearest police station.
11. While sitting in a park, you observe that a smart young man comes to the place on a scooter,
leaves it there and goes away with someone else on a motorbike. You would.
a) Chase the person
b) Inform the police nearby booth
c) Cal back the person
d) Remain engaged in your employment
12. While you board a bus at the station, you find a suitcase beneath your seat. you would.
a) Report the matter to the police
b) Open up the suitcase to look through its contents
c) Try to find out the address of the owner from the paper, etc. in the suitcase
d) Finding no one to claim it, take it into the own possession.
13. While firing crackers, a child gets severs burrs on the hand. What would you do?
a) Dip the child’s hands in cold water till there is no ore burning sensation
b) Wash the hands with Dettol
c) Send someone to call the doctor
d) Apply some ointment on the affected area
ANSWER SHEET (SRT)
1.D 2.D 3.D 4.C 5.C 6.A 7.B 8.C 9.C 10.D 11.B 12.A 13.A
n) Jumble Spelling Test
Exercise –1
1. If you rearrange the letters of "CIFAIPC" you would have the name of ……………………
(a) River (b) Country (c) Player (d) Ocean
2. If you replace a letter in 'COAT' you would have the name of an animal which is that letter?
(a) K (b) S (c) G (d) None of these
3. If you rearrange the letters in 'NEHAXOG', you would have the name of shape which is that?
(a) None of these (b) Rectangular (c) Circle (d) hexagon
4. If you rearrange the letters in 'AFYKISTAHWN', you would have the name of hard and soft
drinks.
(a) Fanta and Rum (b) Coke and Fanta(c) Fanta and whisky (d) No idea
5. Rearrange the letter in 'JI BEGN' to form the name of a capital city of an Asian Country.
(a) Kathmandu (b) Delhi (c) Beijing (d) Dhaka
6. Rearrange the letter in 'RTARRSIUAHIL', you would have the name of a lake and river of
Nepal.
(a) Fewa and Narayani (b) Rara and Gandaki
(c) Trisuli and Rara (d) None of these
7. If you rearrange the letter in "HRAAOPK' you would have the name of city of Nepal.
(a) Delhi (b) Pokhara (c) Kolkota (d) New York

Answer Sheet
1. d 2. c 3. d 4. c 5. c 6. c 7. b

2. NON-VERBAL REASONING TEST


a) Analogy Test
Find the relation between first and second figure and then find out the relation between third and
fourth figure.
Example 1
lbPsf] lrqaf6 klxnf] / bf]>f] lrqsf] qmd kQf nufO{ To;}nfO{ cfwf/ dfg]/ t]>f] / rf}yf] lrqsf] lgdf{0f
ug'{xf];\ .

?
A B C D 1 2 3 4 5
A eGg] lrq To;df ePsf ;Dk"0f{ s'gfdf afl9Psf] 5 ToxL cfwf/df ca lrq D klg lrq 3 sf] ljleGg
s'gfsf cfwf/df af9Lg' k5{ < pQ/ -4_

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Fig (A) is divided into as many parts as the number of sides in the figure, to get fig. (B) similarly,
fig (4) will be obtained when fig. (C) is divided into as many parts as the number of sides in fig.
(C). Hence, fig (4) is the answer.
EXERCISE -1
1.

?
A B C D 1 2 3 4 5
2.

?
A B C D 1 2 3 4 5
3.

?
A B C D 1 2 3 4 5
4.

5.

?
A B C D 1 2 3 4 5
6.

?
A B C D 1 2 3 4 5
7.

?
A B C D 1 2 3 4 5
8.

?
A B C D 1 2 3 4 5
9.

?
A B C D 1 2 3 4 5
10.

?
A B C D 1 2 3 4 5
11.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
12.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
13.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
14.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
15.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
16.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
17.
+
+
?
-
A B C D (a) (b) (c) (d)
18.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
19.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
20.

21.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
22.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
23.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
24.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
25.

26.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
27.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
28.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
29.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
30.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
31.

32.
?
A B C D (a) (b) (c) (d)
lbPsf] pQ/ x]/L vfnL 7fpFdf ;lx pQ/ /fVg'xf];\ .
33.
?
I II III
?
IV I IV I IV I IV I IV I IV
A B C D E
34.
?
I II III
?
IV I IV I IV I IV I IV I IV

A B C D E
35.

36.
?
I II III
?
IV I IV I IV I IV I IV I IV

A B C D E
37.
?
I II III
?
IV I IV I IV I IV I IV I IV

A B C D E

Answer / Figure (Analogy)


1. 1 aflx/L cfs[lt (135° (CW) / leqL cfs[lt 135°(ACW) n] 3'd]sf] 5 .
2. 5 bfofF efusf] cfwf lrq x/fPsf] 5 / ar]sf] cfwf efu sfnf] kfl/Psf] 5 .
3. 1 klxnf] lrqdf eGbf bf];|f] lrqdf ps sd e'hf /x]sf 5g\ / leq ePsf b'O{j6f uf]nf] Circle
aflx/ cfP/ leq sfnf] uf]nf] 5 .
4. 2 klxnf] lrq (45°) (ACW) n] 3'd]sf] 5 .
5. 4 klxnf] lrqdf hltj6f side x? 5g\ Tolt g} uf]nf] efu lardf kg]{ u/L /flvPsf] 5 .
6. 4 klxnf] lrqdf cfFvfsf] x]/fO{ bf];|f] lrqdf ljkl/t 5 .
7. 1 klxnf] lrq (90°) (CW) n] 3'd]sf] 5 / To;sf] aflx/ Ps sd e'hf cfP/ a;]sf 5 .
8. 5 klxnf] lrqsf] P]gfdf cfs[lt bf];|f] lrq xf] .

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
9. 5 klxnf] lrqsf] aflx/L efu 180° n] 3'd]sf] 5 / dflysf] efu ;dfg /x]sf] 5 .
10. 1 klxnf] lrqnfO{ ljleGg /]vfn] sfl6Psf] 5 .
11. b klxnf] lrqdf ePsf] leqL efu aflx/ cfpF5 .
12. b klxnf] lrqdf Pp6f circle 5 bf];|f]df Pp6f lqe'h To;}u/L 2 j6f lqe'h 2 j6f Ciicle
13. d klxnf] lrqsf] aflx/L efu hf]8\bf bf];|f] aG5 .
14. b klxnf] lrqnfO{ 90°cw 3'dfP/ ljraf6 sf6]n tn / dfly kmsf{P/ /flvPsf] 5 .
15. d klxnf] lrqdf ePsf] aflx/ lrq bf];|f]df leq uP/ aflx/ gofF lrq cfPsf] 5 .
16. a klxnf] lrqdf leq ePsf] lqe'h bf];|f] lrqdf b'O{j6f eP/ aflx/ kms]{sf] 5 .
17. a klxnf] lrq leq ePsf km/s km/s lrqx? clGtdsf] cufl8 uP/ a;]sf] 5 .
18. a klxnf] lrqdf ePsf] cfs[lt bfofF / afofF kl/jt{g ePsf] 5 .
19. d klxnf] lrqdf b'O{ efu hf]l8P/ bf];|f] lrq ag]sf] 5 .
20. d klxnf] lrq 90°CW n] 3'd]sf] 5 / To;sf] dfly /x]sf] lrq tn kms]{/ b'O{j6f ag]sf] 5 eg]
tnsf] lrq dfly uP/ ;'N6f] ePsf] 5 .
21. c klxnf] lrq s'g} 7fpFdf ePsf] lrq kl/jt{g ePsf] 5}g ToxL 7fpF x]g]{ .
22. d klxnf] lrqdf ePsf] aflx/sf] lrq leq uPsf] 5 / leqsf] lrq aflx/ cfPsf] 5 .
23. b klxnf] lrqsf] tnsf] Ps nfOg sf6]/ hf]8]sf] 5 / leqL efu ljkl/t uPsf] 5 .
24. a klxnf] lrqsf b'O{ leGg efu hf]l8P/ k'/f ul/Psf] 5 .
25. c klxnf] lrqdf ePsf] ;fgf] aS; cfs[lt (CW) lt/ b'O{ step move ePsf] 5 .
26. a klxnf] lrqsf] ljkl/t lrq bf];|f] ag]sf] 5 .
27. a klxnf] lrqsf] leqL efu x6fP/ bf];|f] lrq ag]sf] 5 .
28. a klxnf] lrqnfO{ b'O{ a/fa/ efudf sf6]/ cufl8sf] efu k'/} sfnf] ul/Psf] 5 / lardf tn
lbOPsf] ;fgf] lrqnfO{ /flvPsf] 5 .
29. c klxnf] lrqdf ePsf] cfs[ltnfO{ b'O{ agfP/ Pp6f ;fgf] Pp6f 7"nf] agfP/ hf]8]/ /flvPsf] 5 .
30. c klxnf] lrq 90° (ACW) n] 3'd]sf] 5 .
31. b lbOPsf] lrq o;/L kl/jt{g ul/Psf] 5 .

Similarly

32. d klxnf] lrqsf] e'hf Ps a9]/ bf];|f] lrq ag]sf] 5 / p:t} lrqx? vlK6P/ a;]sf 5g\ .
33. a o:tf] lrqdf (III) sf] lbzfnfO{ x]/]/ (I) agfpg'k5{ / (II) sf] lbzfnfO{ x]/]/ (IV) agfpg'k5{ .
34. a (III) sf] lrq tn kms]{sf]n] klxnf] lrq tn kmsfpg' k5{ / (II) sf] lrq dfly kms]{sf]n] (IV)
dfly kmsf{pg' k5{ .
35. (III) sf] lrq x]/]/ klxnf] lrq Pp6f dfly Pp6f leqL tn kmsf{pg' k5{ / (II) sf] lrq x]/]/
(IV) nfO{ b'O{j6} lrq dfly kmsf{pg' k5{ .
b) Analytical Reasoning Test
1. -Hofldlto lrqx¿ ;DaGwL ;d:ofsf] ;dfwfg_
tn lbPsf] lrqsf] ;/n /]vf kQf nufpg'xf];\ . Find the number of straight line in the following figure
A B C

J
H D
I

G f e

Cleary in this figure horizontal lines namely -7f8f] /]vf_ = AG + BF + CE = 3


Vertical lines namely -t];|f] /]vf_ = AC + HD + G = 3
Slanting lines namely -58\s] /]vf_ = AD + AE + GC + GD + CD + CE = 6
There are 3 + 3 + 6 = 12 straight lines
2. lqe'h (Triangles)
Formula nfUg] lqe'hx¿
Type 1.
o:tf] lqe'hdf 1 + 4n nufpg] n = leqL lqe'h
=1+4×2=9

Type 2.

o:tf] lqe'hdf 3n formula nufpg]


n = 6'Kkf]x¿sf] km/s
3n = 3 × 4 = 12
Type 3.

o:tf] lqe'hdf 3n formula nufpg]


n = nfOgx¿sf] Uofk
3n = 3 × 3 = 9
Type 4

o:tf] lqe'hdf (1n ) formula nufpg]


=5

Type 5
o:tf] lrqaf6 lqe'h kQf nufpgsf] nflu 4n formula nufpg] h;df
n = leqL efudf ePsf l;wf /]vfx¿ x'g\ .

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Type 6

o:tf] lrqdf lqe'h kQf nufpgsf] 2n formula nufpg] h;df


n = tf/fsf r'Rrf]x¿ x'g\
2n = 2 × 5 = 10
Type 7
o:tf] lrqdf lqe'h kQf nufpgsf] nflu
n(n + 1)
formula nufpg]
2

Type 8
tn lbOPsf lrqdf lqe'hsf] ;ª\Vof slt x"G5 <

o:tf] lrqdf lqe'h kQf nufpgsf] nflu  n n  1  3 formula k|of]u ug{ ;lsG5 .
 2 
Type 9
tn lbOPsf lrqdf lqe'hsf] ;ª\Vof slt x'G5 <

n=4
Pp6f :ffO8df ePsf Point x¿
olb n hf]/ 5 eg] o:tf] lrqdf lqe'hsf] ;ª\Vof kQf nufpgsf] nflu of] Formula k|of]u ug{ ;lsG5 .
n 2n 2  n  2 42  4 2  4  2 432  6 4  26
    13
8 8 8 8
Type 10
tn lbOPsf] lrqdf lqe'hsf] ;ª\Vof slt x'G5 <

olb n lahf]/ 5 eg] o:tf] lrqdf lqe'h sf] ;ª\Vof kQf nufpgsf] nflu of] Formula k|of]u ug{ ;lsG5 .
(n2 – 1) (2n – 1)
8
(52 – 1) (2 × 5 – 1) (25 – 1) (10 – 1)
= =
8 8
24 × 9
= = 27
8
Formula nufpg gldNg] t/ lqe'h kQf nufpg' kg]{ lrqdf lqe'h kQf nufpg] tl/sf

B
;'?df singl Traingle uGg] = ABE, BEF, EFC, CDE & AED = 5
F ca b'O{ j6f Traingle hf]8\g] lrq uGg] = ABF + BCE + ACe & ABD = 4
E
ca tLg j6f Traingle hf]8\g] lrq uGg] = AFC + BCD = 2
A C
D ;a} hf]8\bf 5 + 4 + 2 + 1 = 12
 pQm lrqdf 12 j6f 5g\
@= ju{sf] ;+Vof kQf nufpg] (Square)
lrqx¿ b'O{ lsl;dsf x'G5g\ . Regular / Non- regular
Square lrqsf] nflu
olb Row / Column a/fa/ ePsf] lrq Regular x'G5 o:tf] cj:yfdf

o:t} u/L
o:tf] lrqdf Row eGbf Column a9L x'Fbf
klxnf 3 × 3 sf] ?knfO{ k"/f ug]{
3×4 32 + 22 + 12 +( 3 + 2 + 1)×1
= 14 + 6 = 20
Non - Regular Figure df
1 1 klxnf] aflx/ lg:s]sf] lrqdf 1 + 2 hf]8\g] = 3 + 1 x'G5
2 2
bf]>f] aflx/ lg:s]sf] lrqdf 1 + 2 hf]8\g] = 3 + 1 ug]{ .
3
ca k'0f{ lrq x]g]{ h;df lrqdf 1 + 2 + 3 + 4 hf]8\g] = 4 + 3 + 2 + 1 = 10
4 1
2 ca k'/} hf]8\g] 10 + 4 + 4= 18

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
Example 1: What is the number of straight lines in the following figure?

a. 10 b. 12 c. 13 d. 17
Solution: We shall label the figure as shown below:
A B C

H D
I J

O F E

Clearly, in this figure:


There are 3 horizontal lines namely AG, BF and CE.
There are 3 vertical lines namely AC, HD and GE.
There are 6 slanting line namely AD, A, GC, GD, CD and C.
There are 3 + 3 + 6 = 12 straight lines in all
Hence the answer (b)
1. a. 16 b. 17 c. 18 d. 19

Some Practice Questions


tn lbOPsf] lrqdf lqe'hsf] ;ª\Vof slt x'G5 <
1. 2. 3.

a. 10 b. 11 a. 15 b. 17 a. 15 b. 18
c. 12 d. 14 c. 10 d. 12 c. 20 d. 21
4. 5. 6.

a. 5 b. 7
a. 12 b. 11
a. 10 b. 11 c. 10 d. 9
c. 10 d. 8
c. 12 d. 15
7. 8. 9.
a. 10 b. 13
a. 8 b. 20 a. 38 b. 32
c. 15 d. 17
c. 24 d. 28 c. 28 d. 44
10. 11. 12.

a. 16 b. 17 a. 7 b. 12 a. 13 b. 16
c. 18 d. 20 c. 13 d. 17 c. 18 d. 21
13. 14. 15.

a. 12 b. 10 a. 14 d. 16 a. 30 b. 40
c. 8 d. 4 c. 45 d. 48
c. 21 d. 27

16. 17. 18.

a. 12 b. 16 a. 16 b. 17
c. 18 d. 20 a. 28 b. 32
c. 21 d. 18
c. 36 d. 38
19. 20.

a. 7 b. 9 a. 7 b. 8
c. 11 d. 5 c. 9 d. 11

tn lbOPsf] lrqdf ju{sf] ;ª\Vof slt x'G5 <


1. 2. 3.

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
a. 55 b. 40
c. 50 d. 60
a. 54 b. 50 a. 24 b. 26
c. 55 d. 60 c. 28 d. 30
4. 5. 6.

a. 14 b. 15
a. 40 b. 45 c. 16 d. 18
a. 50 b. 54
c. 44 d. 46 c. 60 d. 48

EXERCISE 1
lbOPsf] lrqdf sltj6f ;/n /]vf xf]nfg\ . Find the minimum number of straight lines.
1. 2.

(a) 16 (b) 17
(c) 18 (d) 19 (a) 11 (b) 14
(c) 16 (d) 17
3. 4.

(a) 9 (b) 11
(c) 15 (d) 16
(a) 13 (b) 15
(c) 17 (d) 19
lbOPsf] lrqdf sltj6f lqe'h xf]nfg\ . Find the number of triangles.
5. 6. 7.

(a) 5 (b) 6
(a) 4 (b) 5 (a) 16 (b) 13
(c) 8 (d) 10
(c) 6 (d) 7 (c) 9 (d) 7
8. 9. 10.

(a) 15 (b) 16 (a) 11 (b) 13


(a) 8 (b) 10
(c) 17 (d) 18 (c) 15 (d) 17
(c) 12 (d) 14
11. 12. 13.

(a) 36 (b) 40
(a) 27 (b) 28 (a) 16 (b) 18
(a) 27
(c) 29 (b)3028
(d) (c) 44 (d) 48
(c) 14 (d) 15
(c) 29 (d) 30
14. 15. 16.

(a) 8 (b) 10
(c) 12 (d) 14
(a) 12 (b) 18
(c) 22 (d) 26
(a) 21 (b) 23
(c) 25 (d) 27

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
17. 18. 19.

(a) 22 (b) 24 (a) 27 (b) 25 (a) 10 (b) 19


(c) 26 (d) 28 (c) 23 (d) 21 (c) 21 (d) 23
20. 21. 22.

(a) 18 (b) 20
(a) 12 (b) 13
(c) 28 (d) 34
(c) 14 (d) 15 (a) 8 (b) 10
(c) 11 (d) 12
23. 24. 25.

(a) 16 (b) 18
(a) 28 (b) 20
(a) 11 (b) 13 (c) 19 (d) 21
(c) 24 (d) 27
(c) 15 (d) 17
26. 27. 28.

(a) 23 (b) 27
(a) 20 (b) 24 (c) 29 (d) 31
(c) 28 (d) 32
(a) 10 (b) 12
(c) 14 (d) 16
29. 31.
(a) 28 (b) 32
(c) 36 (d) 40
(a) 34 (b) 36
(c) 35 (d) 32

lbOPsf] lrqdf sltj6f ju{ xf]nfg\ . Find the number of squares.


32. 33. 34.

(a) 6 (b) 7 (a) 32 (b) 30 (a) 8 (b) 12


(c) 9 (d) 10 (c) 29 (d) 28 (c) 15 (d) 18

35. 36. 37.

(a) 11 (b) 21
(a) 18 (b) 19 (a) 12 (b) 13
(c) 24 (d) 26
(c) 25 (d) 27 (c) 16 (d) 17
38. 39.

(a) 13 (b) 16 (a) 22 (b) 20


(c) 19 (d) 20 (c) 18 (d) 14

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
tn lbOPsf] lrqdf rt'e'hsf] ;+Vof kQf nufpg'xf];\ .
40. 41. 42.

(a) 32 (b) 30 (a) 15 (b) 18


(a) 100 (b) 150 (c) 40 (d) 35 (c) 19 (d) 20
(c) 80 (d) 30
43. 44.

(a) 8 (b) 9
(c) 7 (d) 5
(a) 18 (b) 17
(c) 19 (d) 20
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 501

45. In the adjoining figure, If the centre of all the circles are joined by
horizontal and vertical lines, then find the number of squares that
can be formed.

(a) 6 (b) 7
(c) 8 (d) 1

46. Find the number of 47. 48.


triangles of these
figures.

(a)27 (b) 20
(c) 21 (d) 18
(a) 12 (b) 20 (a) 21 (b) 13
(c) 22 (d) 24 (c) 15 (d) 17
In each of the following question count the number of triangles and square in the given
figure.
49. 50.

(a) 28 triangles, 10 squares (a) 44 triangles, 10 squares


(b) 28 triangles, 8 squares (b) 14 triangles, 16 squares
(c) 32 triangles, 10 squares (c) 27 triangles, 6 squares
(d) 32 triangles, 8 squares (d) 36 triangles, 9 squares
51. 52.

(a) 28 triangles, 3 squares


(b) 34 triangles, 5 squares
(a) 26 triangles, 5 squares
(c) 28 triangles, 5 squares
(b) 28 triangles, 5 squares
(d) 24 triangles, 8 squares
(c) 26 triangles, 6 squares
(d) 28 triangles, 6 squares
502 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

53. 54.

(a) 36 triangles, 7 squares


(b) 38 triangles, 9 squares
(c) 40 triangles, 7 squares (a) 21 triangles, 7 squares
(d) 42 triangles, 9 squares (b) 18 triangles, 8 squares
(c) 20 triangles, 8 squares
(d) 22 triangles, 7 squares
55. How many circles are there in the 56. Consider the adjoining diagram:
adjoining figure? What is the minimum number of colours
required to fill the spaces in the diagram
without any two adjacent spaces having the
same colour?

(a) 11 (b) 12 (c) 13 (d) 14


(a) 6 (b) 5 (c) 4 (d) 3
57. Consider the adjoining diagram:
What is the minimum number of
different colours required to paint the
figure given above such that no two
adjacent regions have the same colour?

(a) 3 (b) 4 (c) 5 (d) 6


jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 503

ANALYTICAL REASONING
EXERCISE -1 ANSWER SHEET
1.B 2.B 3.B 4.A 5.B 6.D 7.A 8.C 9.C 10.C
11. B 12.D 13.B 14.B 15.D 16.D 17.D 18.A 19.C 20.D
21.B 22.C 23.C 24.C 25.D 26.C 27.C 28.C 29.C 30.
31.B 32.C 33.B 34.C 35.D 36.D 37.C 38.B 39.C 40.A
41.B 42.C 43.B 44.A 45.C 46.C 47.A 48.A 49.C 50.A
51.C 52.C 53.C 54.A 55.C 56.D 57.A

c) Classification Test/Odd One Out Test


lbPsf lrqx¿dWo] s'g} Ps km/s lrq kQf nufpg'xf];\ .
Example 1

(a) (b) (c) (d) (e)


Solution: In this case, all the figures, except fig (e) can be rotated into each other. Hence, fig (e) is
the answer.
;a} lrq qmd ldnfP/ 3'd]sf 5g\ eg] lrq (e) rfxL 5}g . To;}n] pQ/ (e)
EXERCISE-1
1.

(a) (b) (c) (d) (e)


2.

(a) (b) (c) (d) (e)


3.

(a) (b) (c) (d) (e)

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
504 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

4.

A F Z EN
(a) (b) (c) (d) (e)
5.

(a) (b) (c) (d) (e)


6.

(a) (b) (c) (d) (e)


7.

8.

(a) (b) (c) (d) (e)


9.
x x x x x x
x x x x
(a) (b) (c) (d) (e)
10.

(a) (b) (c) (d) (e)


11.

(a) (b) (c) (d) (e)


jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 505

12.

D
(a) (b) (c) (d) (e)
13.

(a) (b) (c) (d) (e)


14.

(a) (b) (c) (d) (e)


15.

(a) (b) (c) (d) (e)


16.

(a) (b) (c) (d) (e)


17.

(a) (b) (c) (d) (e)


18.

(a) (b) (c) (d) (e)

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
506 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

19.

(a) (b) (c) (d) (e)


20.

(a) (b) (c) (d) (e)


Type 2
lbPsf] lrqx¿sf] qmd;Fu} ldng] lrq 5fGg'xf];\ .
21.

1 2 3 4 5
22.

1 2 3 4 5
23.

1 2 3 4 5
24.

1 2 3 4 5
25.

1 2 3 4 5

CLASSIFICATION EXERCISE -1
Answer sheet
1.D 2.A 3.A 4.D 5.C 6.D 7.B 8.B 9.C 10.A
11.C 12.D 13.E 14.B 15.A 16.D 17.A 18.C 19.C 20.E
21. 4 22. 2 23. 5 24. 3 25. 2
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 507

Answer (Classification) Figure


1. (d) lrq g+= # af6 kl/jt{g eP/ csf]{ lrq cfpg'kg]{ ToxL lrq cfof] .
2. (a) ;a} lrqsf] tNnf] efu sfnf] kl/Psf] 5 'a' sf] dflysf] efu sfnf] 5 .
3. (a) ;a} k'/f lrq x'g\ eg] 'a' df ePsf] lrq cfwf 5 .
4. (d) ;a} Alphabet # j6f l;wf /]vfn] ag]sf 5g\ t/ E rflx rf/j6f l;wf /]vfn] ag]sf] 5 .
5. (c) ;a} (cw) n] a9]sf /]vf x'g\ eg] 'c' df ePsf] /]vf (ACW) n] a9]sf] 5 .
6. (d) ;a}n] Angle agfpF5g\ t/ 'd' df ePsf lrqx/ ljkl/t lbzfdf uPsf 5g\ .
7. (b) ;a} lrqdf aflx/eGbf leq Ps a9L e'hf /x]sf 5g\ t/ 'b' df aflx/eGbf leq Ps sd
e'hf 5 .
8. (b) ;a} lrq Straight line n] ag]sf 5g\ t/ 'b' df circle 5 .
9. (c) ;a} lrqdf 'x' ljkl/t lbzfdf 5 t/ 'c' df Pp6} side df /x]sf] 5 .
10. (a) lrq g+= (a) df circle 5 c?df 5}g .
11. (c) ;a} lrqx? p:t} p:t} lrq vlK6P/ ag]sf 5g\ t/ 'c' df km/s km/s lrq ldn]/ a;]sf
5g\ .
12. (d) leqL lrqsf] r'Rrf] aflx/L Arrow sf] r'Rrf] ;a}df Pp6} bzfdf a;]sf 5g\ t/ (d) sf]
lrqdf km/s lbzfdf b]vfpF5g\ .
13. (e) ;a} lrqdf ePsf b'O{j6f arrow x? ljkl/t lbzf b]vfpF5g\ t/ (e) lrqdf ePsf Arrow
x? Pp6} lbzf b]vfpF5g\ .
14. (b) ;a} lrqsf] cfwf efu sfnf] ljkl/t side df /flvPsf] 5 t/ (b) df Pp6} side df
/flvPsf] 5 .
15. (a) ;a} lrqsf] leqL efu cfwf sfnf] dfly / cfwf sfnf] tn /fv]sf] 5 t/ (a) df ePsf]
lrqsf] b'j}sf] cfwf sfnf] tn /flvPsf] 5 .
16. (d) ;a} lrqsf] Pp6f uf]nf] leq /flvPsf 5 eg] (b) df ePsf] lrqsf] ;a} uf]nf] aflx/
/flvPsf] 5 .
17. (a) ;a} lrqn] ljrdf Pp6f s'gfnfO{ 5f]8]sf 5g\ t/ (a) df ePsf] lrqn] 5f]8]sf] 5}g .
18. (c) ;a} lrqsf] P]gfsf] cfs[lt 5 t/ (c) sf] 5}g .
19. (c) ;a} lrqdf leq ePsf] sfnf] efun] cfk;df x'G5 t/ (c) df ePsf] lrqn] x'Fb}g .
20. (e) ;a} lrqx? (cw) n] 3'd]sf 5g\ t/ (e) df ePsf] lrq (ACW) n] 3'd]sf] 5 .
21. 4 o:tf] lrqdf cufl8 lbOPsf lrqsf] agfj6 x]/]/ To:t} agfj6 ePsf] lrq 5fGg'k5{ .
o;df ;a} lrq cfwf cfwf u/L al9Psf] 5 .
22. 2 aflx/L lrqeGbf leq Ps sd e'hf /x]sf 5g\ .
23. 5 aflx/L lrq h:tf] 5 leq ToxL sfnf] 5 .
24. 3 ;a}df hf]/ ;+Vofdf uf]nf]x? /x]sf 5g\ .
25. 2 aflx/ hlt e'hf /x]sf 5g\ leq Toltg} efudf afl9Psf] 5 .

d) Series Test

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
508 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

klxnf] k|Zgdf lbOPsf lrqx? qmdsf cfwf/df /flvPsf] x'G5 To;}nfO{ cfwf/ dfg]/ lbOPsf ljsNkdWo] Pp6f
;xL ljsNk 5gf]6 ug]{ .
Example 1

A B C D E 1 2 3 4 5
Solution:
The smaller arrow rotates through 90° ACW and 45° ACW alternately while the larger arrow
rotates through 135° CW in each step. Hence, the answer is fig (4)
Example 2

A B C D E 1 2 3 4 5
Solution:
In each step, the circle moves to the adjacent corner (of the square boundary) in an ACW direction
while the other element moves to the adjacent corner in a CW direction. Clearly, fig. (4) is the
answer.

Exercise: 1
1.

A B C D E 1 2 3 4 5
2.

3.

4.

A B C D E 1 2 3 4 5
5. C x C = C C C C C
x = T # x
C C x C = T = = T = T =
A B C D E 1 2 3 4 5
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 509

6.

A B C D E 1 2 3 4 5
7. + ++ + ++ + +++
+ ++ ? ?
+ ++ ? + ++ + + ++ ? + +++
A B C D E 1 2 3 4 5
8.

A B C D 1 2 3 4 5
9.

A B C D 1 2 3 4 5
10.

?
A B C D 1 2 3 4 5
11.

?
A B C D 1 2 3 4 5
12.

13.

?
A B C D 1 2 3 4 5
14.

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
510 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

15.

1 2 3 4 5
16.

1 2 3 4 5
17.

1 2 3 4 5
18.

1 2 3 4 5
19.
?
Z
A B C D 1 2 3 4
20
?
A B C D 1 2 3 4 5
21.
?
A B C D 1 2 3 4 5
22.
?
A B C D 1 2 3 4 5
23.
?
A B C D 1 2 3 4 5
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 511

24.
?
A B C D 1 2 3 4 5
25. - + - + -
+ ? +

A B C D 1 2 3 4 5
26.
?
A B C D 1 2 3 4 5
27.
?
A B C D 1 2 3 4 5
28. S C
?
C S C
A B C D 1 2 3 4 5
29.
?
A B C D 1 2 3 4 5
30.
?
A B C D 1 2 3 4 5
31.

32.
?
A B C D 1 2 3 4 5

33.
?
A B C D E 1 2 3 4 5

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
512 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

34.

35.
?
A B C D E 1 2 3 4 5
36.
?
A B C D E 1 2 3 4 5
37.

38.
?
A B C D E 1 2 3 4 5

Answer / Figure (Series)


1. 5 The arrow moves one, two, three, four …… spaces (ACW) sequentially. The
arrowhead changes in the sequences, circle  arc  triangles  circles……
2. 5 ;fgf] /]vflrq;Fu hf]l8Psf] 5 / Tof] 2, 1, 3, 1, 4 ….. ub}{ 38Lsf] lbzf tkm{ cufl8 al9/x]sf]
5.
3. 3 lbOPsf] >]0fLdf ePsf] lrq 90°, 45°….. ubf{ (cw) n] a9]sf] 5 / leqL sfnf] efun] side
change ub}{ cufl8 a9]sf] 5 .
4. 2 k|To]s k6s Pp6f yk /]vfn] side change u/]sf] 5
5. 4 lbOPsf] >]0fL leq ePsf lrqx? o;/L kl/jt{g ePsf 5g\

/
k|To]s k6s km/s tl/sfn] kl/jt{g x'Fb} ljrdf gofF lrq ylkFb} cfPsf] 5 .
6. 4 k|To]s k6s ePsf] lrq 7'nf] x'G5 / leq gofF lrq cfpF5 km]/L leqsf] lrq aflx/ cfpF5
To;kl5 Tof] lrq 7'nf] x'G5 / leq gofF lrq cfpF5 .
7. 2 k|To]s k6s ;'?sf] lrq pN6f] x'Fb} cufl8 a9]sf] 5 / '+' sf] ;+Vof a9\b} upsf] 5 eg] leqL
lrq km/s x'Fb} cfPsf] 5 .
8. 5 k|To]s k6s lbOPsf] cube sf] ;+Vof ylkFb} uPsf] 5 .
9. 4 k|To]s k6s >]0fLdf lbOPsf] Arrow ljkl/t lbzftkm{ 3'd]sf] 5 .
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 513

10. 2 k|To]s k6s lrqx? 1, 3, 5 ….. n] ;+Vof a9]sf] 5 .


11. 5

lbOPsf] >]0fLdf ePsf lrqx? of] qmdn] cufl8 a9]sf] 5 .


12. 2 >]0fLdf klxnf] lrqdf ePsf] leqL e'hf aflx/ cfpF5 / leq gofF lrq cfpF5 To;/L g}
cufl8 a9L/x]sf] 5 .
13. 2 lrqdf lbOPsf] rGb|df cfs[lt k|To]s k6s 90° (ACW) sf b/n] kl/jt{g ePsf] 5 / leq
ePsf] ;fgf] lrq aflx/ cfpF5 / leq gofF lrq cfpF5 .
14. 5 o:tf] >]0fLdf xfdLn] lbOPsf] >]0fLdf s'g} lrqn] qmd eª\u u/]sf] x'G5 Tof] qmd eª\u ug]{
lrq kQf nufpg'k5{ . lbOPsf] lrqdf (Arrow) +1, +1, +2, +2, ….. n] a9]sf] 5 .
15. 3 lbOPsf] lrqdf z'?df cufl8sf] ;fO8df Pp6f nfOg cfpF5 Tof];Fu} bf];|f] nfOgdf cufl8
Pp6f k5fl8 Pp6f u/]/ nfOg cfpF5 To;kl5 km]/L cufl8 b'Oj6f k5fl8 Psj6f nfOg
cfpF5 To;}qmddf a9\bf # gDa/ lrqdf cufl8 b'O{j6f k5fl8 b'O{ j6f x'g'kg]{ lyof] . ePg .
16. 5 l;wf /]vfx? k|To]s Step df Ps Pssf b/n] j[l4 ePsf] 5 .
17. 4 lbOPsf] >]0fLdf lrq g+= 3 / 4 p:t} 5g\ >]0fL kl/jt{g x'g'kg]{df p:t} eof] .
18. 4 o:tf] >]0fLdf larsf] qmd 5'6]sf] x'G5 Tof] xfdLn] kQf nufpg'k5{ . o; lrqdf klxnf] lrqdf
dflysf] efudf ePsf] lrq x/fpF5 / tnsf] lrq dfly uP/ pN6f] x'G5 To;/L g} lrq cufl8
al9/x]sf] 5 .
19. 2 lbOPsf] lrq 90° (cw) n] cufl8 a9]sf] 5 / leq ePsf] uf]nf] cfs[lt k|To]s gofF lrqdf
sfnf] / km]/L uf]nf] dfq x'Fb} cufl8 a9]sf] 5 .
20. 5 lbOPsf] lrqdf klxnf] lrqdf aflx/ rf/j6f lqe'h /x]sf 5g\ / leq Pp6f ju{ /x]sf] 5 .
h'g bf];|f]df hfFbf Pp6f lqe'h x/fF5 / leq Pp6f l;wf /]vf ylkG5 / k|To]s k6s lqe'hn]
lbzf kl/jt{g u/]sf] 5 .
21. 3 k|To]s k6s lqe'hg, ;s{n / ju{ Ps Ps :yfg 3'd]sf] 5g\ M

22. 4 lbOPsf] lrqdf ;s{n ljkl/t s'gfdf uPsf] 5 . Arrow 90° (cw) / 90° (Acw) k|To]s
k6s ju{sf] ljrsf] 58\s] /]vfdf tnb]lv dflylt/ a9\5 .
23. 5 In each step each one of the existing half pins gets rotated through 180° and one of
the existing line segments get converted to a half pin. The formation of half pins
occurs in a (cw) direction sequentially.

24. 2 lrqdf lbOPsf] rGb|df 90°(Acw) sf b/n] a9]sf] 5 / leqL lrq aflx/ cfpF5 / leq gofF
lrq cfpF5 .
25. 2 lbOPsf] lrqdf 'x' 90° (cw) n] cufl8 a9]sf] 5 / leq ePsf lrqx? k|To]s k6s z'?sf]
lrq clGtddf cfPsf] 5 .
26. 4 lbOPsf] lrqdf ePsf] lqe'h Ps Ps step n] move ePsf] 5 / k|To]s lrqdf pN6f] ePsf]

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
514 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

5 To;/L ;s{n Ps Ps step move ePsf] 5 / km/s lrqdf sfnf] / vfnL x'Fb} cufl8
a9]sf] 5 eg] ju{ Ps Ps step move ePsf] 5 .
27. 5
lbOPsf] lrqdf ePsf lrqx?n] o;/L :yfg kl/jt{g u/]sf 5g\ / afofF side sf]
dfly gofF lrq cfpF5 .

To;} u/L km]/L bf];|f] lrq o;/L kl/jt{g ePsf] 5 / h;sf] dflysf] afofF side df
gofFlrq cfpF5 .
28. 4 lbOPsf] >]0fLdf klxnf] k6s lrq 45° (Acw) 3'D5 / sfnf] efu ePsf] lrq ylkG5 To;kl5
k'g lrq 45° (Acw) 3'D5 / ;]tf] efu epsf] lrq ylkG5 .
29. 4 lbOPsf] lrqsf] klxnf] k6s dflyNnf] efudf ePsf / tNnf] efudf ePsf lrqx? tn dfly
x'G5g\ / To;kl5 dflyNnf] efudf / tNnf] efudf gofF lrq ylkg cfpF5 .
30. 1 lbOPsf] >]0fLdf ePsf] klxnf] lrqdf ePsf cfs[ltx? bf];|f]df hfFbf klxnf] / bf];|f] cfs[lt
pN6f] eP/ kl/jt{g ePsf 5g\ To;/L csf]{ lrqdf hfFbf bf];|f] / t];|f] lrqdf ePsf cfs[lt
pN6f] eP/ kl/jt{g x'G5g\ .
31. 4 lrqdf (Arc.) k|To]s k6s (Acw) sf b/n] gofF ylkG5 / ePsf] (Arc) (cw) n] cufl8
a9\5 .
32. 1 lrqdf leq k6L lbOPsf ;Dk"0f{ ;fgf lrqx? 90° (cw) n] cufl8 a9]sf 5g\ .
33. 2 ylkg] 'L' cfs[ltsf] lrq 90° (Acw) sf b/n] cfpF5 / lrqdf ePsf 'L' cfs[ltx? o;/L
kl/jt{g x'G5g\ .
1 4 6
2 5 8
3 6 9
34. 4 k|To]s k6s bfofF side df ePsf] Pp6f nfOg x/fpF5 / afofF side df uP/ ylkG5 . afofF
side df kfn}kfnf] bfofF / afofFdf ylkFb} a9\5 .
35. 5 lbOPsf] lrq 90° (cw), 135° (Acw), 180° (cw), 225°Acw …. n] kl/jt{g ePsf] 5 .
Arrow df ePsf nfOgx? –1, +2, –3, +4 n] a9]sf 5g\ .
36. 1 hexagon df ePsf nfOgx? (cw) n] a9]sf 5g\ / aflx/ corner df ePsf] nfO{g (cw) n]
a9]sf] 5 / klxnf], t];|f] / kfFrf}df Ps Psn] a9]sf] 5 .
37. 3 lbOPsf] lrqdf leqsf] lrq aflx/ cfpF5 / 7'nf] x'G5 eg] leq gofF lrq cfpF5 olx qmdn]
cufl8 a9]sf] 5 .

e) Venn Diagrams
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 515

lbO{Psf item x? nfO{ ;d'xdf /fVg], 5'6\ofpg] ,pk;d'xx?df laefhg ug]{ ,l;knfO{ lrqsf] dfWod af6
b]vfO{G5 .
1. olb klxnf] bf];|f]sf] ;b:o xf] t/ t];|f] 5'§} 2. -olb klxnf] bf];|f]sf] ;b:o xf] t/ t];|f] b'j};Fu
ePdf o;/L b]vfOG5 _ If one item belongs s]xL cy{df ;DalGwt ePdf o;/L b]vfOG5_
to the class of second but third item is If one item belong to the class of second
entirely different from two the venn and the third item is partly related to
diagram is shown as below these two the diagram is shown as below.
B C B
A
A C

Eg: women, mother, Engineers


Eg: , df5f , XjO{n , uf]xL
3. -olb b'O{ j6f cfO6dx? Ps cfk;df 4. -olb tLg j6} cfO6dx? Ps csf]{df
;DlaGwt 5}gg\ t/ b'j} t];|f]sf] ;b:o x'g\ eg] ;DalGwt ePdf o;/L b]vfOG5_ If given
o;/L b]vfOG5_ If two separate items three items are partly related to each
belongs to the class of third .They are other they are represented as below
represented by two disjoint circle inside
a bigger circle as below A B

C
C
A B
Eg: Boys, Chess player, Student

Eg: Family, Father, Mother


5. -olb klxnf] / bf];|f aLr s]xL ;DaGw 5}g t/ 6. -olb @ j6f cfO6d aLr s]xL ;DaGw 5 t/
b'j} t];|f];Fu s]xL cy{df ;DalGwt 5 eg] b'j} t];|f]sf] ;b:o xf] eg] o;/L b]vfOG5 _If
o;/L b]vfOG5 _ If the two items are partly two items belongs to the class of third
related to the third but are in dependent such that some items of each of these
of each other they are represented by two group are common relationship, then
three indersecting circles in a line the venn diageam is represented

A B C
A B

Eg: School, Boys, Girls C

Eg: Women, Mother, Widow


7. -olb # j6f cfO6dx? Ps cfk;df ;DlaGwt 8. -olb klxnf] bf];|f]sf] ;b:o xf], bf];|f] t];|f]sf]
5}gg\ eg] o;/L b]vfOG5_. If the items ;b:o xf] eg] o;/L b]vfOG5_ If one item
belongs to the different groups, we belong to the class of second and the
repress the Venn diagram as below seers belongs to the class of third. Then
we represent the Venn diagram in the
form of three consent circles as veils.

A B C
Eg: (a) Man (b) Cat (c) Fish

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
516 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

C
B
A

Eg : Year, month, week


9. -olb klxnf] bf];|f]sf] ;b:o xf] t/ t];|f] 10. olb klxnf] / bf];|f] aLr s]xL ;DaGw 5 t];|f]
bf];|f];Fu dfq} ;DalGwt ePdf o;/L b]vfOG5 5'§} ePdf o;/L b]vfOG5 _If two item are
_ If one item belongs to the class of partly related to each others are the item
second and the third item is party related is entirely different from the two. We
to the second, they are represented as repo resent the condition as below.
below
B
A B C
A
C Eg: Mother, Doctor, Child

Eg: mother, Femals, Children

Exercise -1
b]xfosf] s'g e]glrqn] tn lbPsf] ljsNkx?nfO{ ;xL tl/sfn] a'emfpF5 M
1. Family, wife, husband

A B C D
2. Asia, Nepal, Janakpur

A B C D
3. Human, Animal, Tree

A B C D
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 517

4. Furniture, bed, Chair

A B C D
5. Family, Mother, Daughter

A B C D

6. rf]/ , Gofolwz , ck/flw

A B C D
7. Jeep, Truck, Vehicle

A B C D
8. Men, Uncles, Father

A B C D
9. House, Bedroom, Bathroom

A B C D
10. Hospital, Nurse, Patient

A B C D

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
518 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

11. Mother, Women, Child

A B C D
12. Authors, Teachers, men

A B C D
13. Automobiles, Cars, Motorcycle

A B C D

14. Smokers , Lawyers , Non Smokers

A B C D
15. Perennial sources of water , River , Canal

A B C D
16. Girl, Student, Athletes

A B C D

17. Tennis Fans, Cricket players, Students

A B C D
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 519

18. Flowers, Clothes White

A B C D
19. Smokes, Lowers, Non smokers

A B C D
20. Human beings, Teachers, Graduate

A B C D
21. Males, Father, Lawers

A B C D
22. Nepies , Chinese , American

A B C D
23. Musicians, Men, Women

A B C D
24. Atmosphere, Nitrogen, Oxygen

A B C D

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
520 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

25. Vegetable, Food, Carrot

A B C D
26. Truck, Goods, Ship

A B C D
27. Oxygen, Air, Water

A B C D
28. Mineral, iron, Copper

A B C D

29. Fruit, Pear, Grass

A B C D

30. Hen, Dog, Cat

A B C D

Venn Diagrams: Answer Sheet


1. A
2. D ASIA
wife husband Janakpur NEPAL
family
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 521

3. B
Human Tree 4. A
Bed Chair
Animal Furniture

5. C
Family 6. D
ck/fwL
Mother Daughter rf]/
Gofolwz

7. A
8. C Men
Vehicle Uncles
Jeep Father
Truck

9. A
10. A
House Hospital
Bedroom Nurse Patient
Bathroom

11. D
Mother 12. C Authors Teachers
Women
Child Men

13. A
Automobile
14. B Smokers Non smokers

Cars
Motorcycle
Lawers

15. D
river
16. C Girl Student
Perennial
sources of water
Athetes
canal

17. C
Table tennis fan Cricket players 18. B Flowers Cloths

Students
White

19. B Human beings


smokers Non smokers 20.
Teachers Gradute

Lowers

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
522 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

21. D
Male 22. B Neplies Chinese
Father
American
Lawers

23. A
Men Women 24. A
Nitrogen Oxygen
Atmosphere
Musician

25. B
Food 26. A Truck Ship
Carrot Vegetable

Goods

27. C
Oxygen Air 28. A
Iron Copper
Water Mineral

29. D
30. B Hen Dog
Peer
Fruit
Grass Cat

f) Matrices
Find the missing figures;

1. 2. (a) (b) (c) (d)


jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 523

1 1 1
2 2 2

2 2 2

1
2
1
2 ? ?
1 1 1 1
2 2 2 2

3. (a) (b) (c) (d) 4. (a) (b) (c) (d)

? ?

5. (a) (b) (c) (d) 6. (a) (b) (c) (d)

? ?
(a) (b)

7. (a) (b) (c) (d) 8. (c) (d)

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
524 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

9. (a) (b) (c) (d) 10. (a) (b) (c) (d)

Answer Sheet:
1. (a) 2 (a) 3 (a) 4 (d) 5. (b) 6. (b) 7. (b) 8. (b) 9. (a) 10.(d)

g) Figure Formation and Analysis


lbPsf lrqx¿nfO{ hf]8]/ k"0f{ lrq agfpg'xf];\ .
Exercise-1
1.

(X) (a) (b) (c) (d)

2.

(a) (b) (c) (d)

(X)
3.

(X) (a) (b) (c) (d)

4.

(X) (a) (b) (c) (d)


jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 525

5.

(X) (a) (b) (c) (d)

6.

(X)
7.

(a) (b) (c) (d)


(X)
8.

(X)
9.

(a) (b) (c) (d)


(X)
10.

(a) (b) (c) (d)


(X)
11.

(a) (b) (c) (d)


(X)

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
526 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

12.

(a) (b) (c) (d)


(X)
Answer Sheet
1.A 2.C 3.B 4.B 5.C 6.B 7.C 8. D 9.A 10.C
11.B 12.B

h) Construction of Squares and Triangles


EXERCISR -1
tn lbOPsf] lrq X ;Fu A,B,C,D dWo] s'g ljsNk ldnfpbf ju{ aG5 ;xL ljsNk 5fGg'xf]; .
1.

(X) (A) (B) (C) (D)


2.

(X) (A) (B) (C) (D)


3.

(X) (A) (B) (C) (D)


4.

(X) (A) (B) (C) (D)


5.

(X) (A) (B) (C) (D)


jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 527

6.

(X) (A) (B) (C) (D)


7.

(X) (A) (B) (C) (D)


8.

(X) (A) (B) (C) (D)


9.

(X) (A) (B) (C) (D)


10.

(X) (A) (B) (C) (D)


11.

(X) (A) (B) (C) (D)


12.

(X) (A) (B) (C) (D)


13.

(X) (A) (B) (C) (D)

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
528 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

14.

(X) (A) (B) (C) (D)


15.

(X) (A) (B) (C) (D)

ANSWER SHEET -1
1.B 2.D 3.D 4.D 5.A 6.D 7.D 8.A 9.C
10.D 11.C 12.C 13.B 14.B 15.C

Type 2
EXERCISE -2
Tfn lbO{Psf A,B,C,D,E dWo s'g s'g lasNk ldndpbf lqe'h aG5 5gf]6 ug'{xf]; .
1.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ABC (b) ACE (c) BCD (d) BDE
2.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) BCD (b) ABC (c) CDE (d) BCE

3.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ACE (b) ABD (c) BDE (d) CDE

4.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ABC (b) ACE (c) BDE (d) CDE
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 529

5.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ABD (b) ACE (c) ACD (d) CDE
6.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ACE (b) ABD (c) BDE (d) CDE
7.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ABD (b) BCD (c) BDE (d) CDE
8.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) BCD (b) ACD (c) CDE (d) BDE
9.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ABE (b) BCE (c) ADE (d) BDE
10.

(A) (B) (C) (D) (E)


(a) ABC (b) BCD (c) CDE (d) BDE

EXERCISE -2 Answer Sheet


1. (d) 2. (b) 3. (d) 4. (d) 5. (b)

6. (a) 7. (b) 8. (c) 9. (d) 10.(c)

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
530 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

3. Numerical Reasoning Test


a) Number Analogy
Ex 3:11 : : 7 : ?
a. 22 b. 29 c. 18 d. 51
2 2
clearly (3) + 2 = 11, Now (7) + 2 = 51
Exercise 1
1. 5 : 36 : : 6 : ?
a. 48 b. 49 c. 50 d. 56
2. 121 : 12 : : 25 : ?
a. 1 b. 2 c. 6 d. 7
3. 25 : 125 : : 36 : ?
a. 180 b. 206 c. 216 d. 318
4. 1 : 1 : : 25 : ?
a. 26 b 215 c 240 d. 625
5. 49 : 81 : : 100 : ?
a. 64 b. 144 c. 169 d. None
1. (b ) 2. (c) 3. (c) 4. (d) 5. (b)

Exercise 2
Choose the similar alternative
1. Give Set : (9, 15, 21)
a. (10, 14, 16) b. (7, 21, 28) c. (5, 10, 25) d. (4, 8, 12)
2. Given set : (1, 8, 27)
a. (5,12, 32) b. (32, 39, 59) c. (60, 79, 86) d. (64, 125, 216)
3. Given set : (2, 14, 16)
a. (2, 7, 8) b. (2, 9, 16) c. (3, 21, 24) d. (4, 16, 18)
4. Given set (63, 49, 35)
a. (72, 40, 24) b. (72, 48, 24) c. (64, 40, 28) d. (81, 63, 45)
5. Given set (8, 3, 2)
a. (10, 6, 5) b. (63, 8, 3) c. (95, 24, 5) d. (168, 15, 4)
6. Given set: (81, 77, 69)
a. (56, 52, 44) b. (64, 61, 53) c, (75, 71, 60) d. (92, 88,79)
Answer Sheet
1( d) 2( d) 3( d) 4( d) 5(b ) 6(a)
jf}l4s k/LIff -cfO{=So"_ . . . . . 531

b) Classification/Odd One Out


Type 1 Choose the odd numbers which is different from the following alternatives
Examples
1. a. 13 b. 17 c. 23 d. 63 e. 71
Each of the number except 63 is a prime number. Hence and is (d)
Exercise 1
1. a. 17 b. 27 c. 29 d. 37 e. 59
2. a. 29 b. 53 c. 85 d. 125 e. 147
3. a. 37 b. 45 c. 49 d. 65 e. 79
4. a. 21 b. 39 c. 51 d. 63 e. 83
5. a. 126 b. 217 c. 345 d. 513 e. 730
6. a. 13 b. 17 c. 23 d. 37 e. 73
7. a. 57 b. 87 c. 131 d. 133 e. 143
8. a. 121 b. 137 c. 153 d. 177 e. 183
9. a. 27 b. 64 c. 125 d. 144
10. a. 10 b. 11 c. 15 d. 16
Answer sheet Exercise 1
1(b ) 2( d) 3(c ) 4( e) 5(c ) 6(c ) 7( c) 8( a) 9(d ) 10(b )

Type 2 Choose the number pair group which is different from other
Example 1
a. 50 - 66 b. 32 - 38 c. 64 - 80 d. 63 - 77
Clearly in each of the pair except (d), the each number is 16 move then the first.
Hence, ans (d).
Exercise 3
1. a) 21 : 24 b) 28: 32 c) 54: 62 d) 70 : 80
2. a) 4 : 16 b) 6 :42 c) 8:24 d) 17:54
3. a) 16 :64 b) 9 : 36 c) 36 : 216 d) 49 : 343
4. a) 7:26 b) 8:30 c) 10: 35 d) 13: 44
5. a) 15:63 b) 22: 91 c) 23 : 95 d) 31 : 97
6. a) 3 : 5 b) 6 : 2 c) 1 : 7 d) 7 : 3
7. a) (2, 3, 6) b) (6, 1, 6) c) (3, 3, 9) d) (6, 2, 5)
8. a) 7 - 84 b) 6 – 108 c) 5 - 75 d) 3 - 99
9. a) 21 - 49 b) 24 - 64 c). 25 - 54 d) 81 - 36
10. a) 1(9) 2 b) 3(243) 6 c). 5(854) 9 d) 4 (441) 7

sf]lzz z}lIfs s]Gb|, gofF afg]Zj/ sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&))&, (*%!!&@!($
532 . . . . . c;O{ k/LIff bk{0f

Answer Sheet Exercise 2


1(c ) 2(d ) 3( b) 4( b) 5(d ) 6( d) 7( d) 8(a ) 9(c ) 10( d)

c) Insert the Missing Number


1. 7 14
2. ? 3.
? 15 594 198
5 10

127 31 7 9 ? 66
63
a) 2 b) 3
a) 190 b) 221 a) 11 b) 12
c) 6 d) 18
c) 22 d) 33
c) 236 d) 255

1 5. ? 8 2
4. ? 6. ?
216 27 9 3
8 2
125 64 7 4
5 3 5 5
a) 4 b) 305
a) 10 b) 12 c) 343 d) 729 a) 10 b) 11
c) 13 d) 15 c) 12 d) 13
5 8. ?
1 235 4 9.
7. 4 149 175

64 8
117 7 ? 203
2
?
15
25 59 a) 148 b) 208
29
a) 1 b) 2 c) 213 d) 233
a) 327 b) 386
c) 3 d) 4
c) 438 d) 469

10. 11. 12.


? 9 0 7 3 ?

22 13 ? 6561 81
26

a) 38 b) 39 a) 9 b) 18
a) 45 b) 50
c) 40 d) 44 c) 24 d) 27
c) 60 d) 63
4 9 9 16 16 ?
13.

6 12 20

a) 21 b) 25 c) 35 d) 45

14. 18 19 22 24 26 27

35 43 ?
a) 48 b) 76 c) 89 d) 49
27 54 42 84 ? 42
15.

9 14 7
a) 12 b) 21 c) 24 d) 35
2 4 3 9 1 7
16.

20 90 ?

a) 20 b) 25 c) 50 d) 75

4 3 11 9 15 6
17.

144 9801 ?

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
a) 1216 b) 2250 c) 8100 d) 11036

12 8 16 7 25 21
18.

80 207 ?
a) 184 b) 210 c) 241 d) 1425
19. 18 30 24 40 18 27
12 16 45

6 8 ?
a) 6 b) 9 c) 12 d) 18
21. 3 15
3 2 22. 36 25
20. ? 11
? 27
5 ?
22 5 7 7 33 23
21 30
13 8 a) 5 b) 12
c) 13 d) 26 a) 19 b) 22
a) 1 b) 26
c) 32 d) 35
c) 45 d) 39

? 4 7
3 24. 3 15 25.
23. 5
2 6 1 64 3
25 441
406 5
289 ? 11 27 ? 8
10 13
8 2
16
81 7 12
a) 0 b) 8
a) 1 b) a) 25 b) 125 c) 125 d) 216
731
c) 156 d) 625
c) 1625 d) 2031

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
7
26. 13 28. 1
63 27.
2 14 15 2 17
? 9 1 ? 16
30 ? 4 2 5
3 4 6
15 3 18 5
19
a) 18 b) 33 8
c) 135 d) 145 a) 13 b) 14
a) 10 b) 11
c) 20 d) 21
c) 12 d) 13

29. T S
W D
3 15

10 ?
J P
T G

a) 5 b) 9
c) 11 d) 13

1 1 1
30.

7 169 2 5 121 2 6 ? 4

3 3 5
a) 196 b) 246 c) 250 d) 256
2 2 2
31.

2 3 4 384 6 3 ? 4
48

4 8 2
a) 42 b) 44 c) 46 d) 48

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
36 9 25

32.
49 26 64 81 21 25 64 ? 144

25 16 36
a) 19 b) 23 c) 25 d) 31
25 25 25 49

33.

100 6 100 25 5 81 25 4 25 36 ? 9

25 36 25 16

a) 2 b) 3 c) 4 d) 5
25 4 9
34.

16 361 1 64 289 16 1 ? 81

81 9 25
a) 260 b) 269 c) 324 d) 429
2 6 4
35.

5 9 12 10 8 8 3 ? 7

6 4 1
a) 5 b) 9 c) 17 d) 18
1 3 1
36.

3 510
10 5 2 650 4 0 ? 2

4 6 8
a) 610 b) 660 c) 670 d) 690
3 6 2
37. 5 12 4 5 18 2 5 ? 2

2 3 9

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
a) 15 b) 16 c) 17 d) 18

93 27 79 38 67 16
38.

63 37 42

3 4 ?

a) 5 b) 6 c) 8 d) 9

39. 5 3 7 5 6 4
19 ? 29

4 6 5
a) 25 b) 37 c) 41 d) 47

40. 5 13 17
3 5 ?

4 12 15
a) 2 b) 6 c) 8 d) 64

41.
3 8 5 7
48 ?

4 2
a) 27 b) 35 c) 54 d) 64

42. 916 49 ?

3 4 2 3 1 5

a) 125 b) 215 c) 251 d) 512

43. 25 17 38 18 89 16

6 8 ?

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
a) 13 b) 15 c) 17 d) 19

44. 5 4 3 8 9 4

20 9 24 11 ? 13

a) 26 b) 32 c) 36 d) 117

45. 7 2 9 1 5 –2

42 3 18 2 ? –3

a) –30 b) 13 c) 18 d) 30
46.
84 81 ?

14 12 18 9 16 11

a) 16 b) 21 c) 68 d) 88
1 4 6
47. 9 5 5 3 8 3

551 246 ?

3 4 9 1
7 2
6 8 4

a) 262 b) 622 c) 631 d) 824


6 2 3
48.

1 5 2 0 5 3

131 248 ?

4 8 1
2 4 7
3 6 9
a) 132 b) 262 c) 274 d) 320

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
5 3 6
49.

2 4 2 3 4 7

584 694 ?

2 2 2
2 3 1
1 2 1
a) 678 b) 769 c) 824 d) 937
15 2 9 7 13 16
50.
80 65 ?

5 6 4 6 11 8

a) 35 b) 48 c) 72 d) 120

51. 5 7 18

6 93 15 9 ? 5 4 50 1

3 6 8

a) 5 b) 19 c) 27 d) 89
52. 101 43 48 34

38 ?

35 15 56 184

a) 127 b) 142 c) 158 d) 198


2 4 8
53.

4 C26 3 10 H70 5 6 J90 ?

5 4 6

a) 2 b) 3 c) 4 d) 5

54. 3 7 1

6 25 2 11 70 8 4 –12 5

4 6 ?

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
a) 1 b) 2 c) 6 d) 10
2 4 3
55.

1 13 3 1 ? 5 1 17 5

5 6 4
a) 21 b) 25 c) 27 d) 29
10 8 6
56.

15 14 8 9 8 5 11 ? 8

8 6 4
a) 6 b) 8 c) 9 d) 12

5 9 8
57.

7 13 4 8 5 4 9 ? 4

3 3 3

a) 12 b) 18 c) 15 d) 18
27 42 27
58.

4 13 16 13 11 65 8 ? 72

3 7 9

a) 6 b) 9 c) 12 d) 18

59. 11 44 16 40 ? 12

110 112 114

22 33 24 32 23 34

a) 35 b) 37 c) 45 d) 46

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
60. 3 5 4 7 3 5

39 51 ?

6 3 5 4 5 5

a) 35 b) 37 c) 45 d) 47

61. 5 3 2 7 6 7

63 41 ?

6 8 3 9 8 5

a) 26 b) 82 c) 83 d) 86

62. 2 6 3 5 2 3

168 120 ?

3 2 2 1 4 5

a) 84 b) 195 c) 240 d) None of these

63. 466 398


341 282

250 ?

a) 232 b) 268 c) 298 d) 350

Answer Missing Number


1. d. 7 × 2 + 1 = 15, 15 × 2 + 1 = 31, 31 × 2 + 1 = 63, 63 × 2 + 1 = 127
127 × 2 + 1 = 255
2. d. We have, 5 × 2 = 10, 7 × 2 = 14
So, missing Number = 9 × 2 = 18
3. c. We have,
594  3 = 198
198  3 = 66
So, missing number = 66  3 = 22
4. c. We have,
1 + 2 = 3, 2 + 3 = 5, 3 + 5 = 8
So, missing number = 5 + 8 = 13
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
5. c. We have,
Moving clockwise = 23, 33, 43, 53, 63…
So, missing number = 73 = 343
6. b. We have,
Right half from the series 2, 3, 4, 5
Left half from the series 5, 7, 9, 11
So, the missing number = 11
7. a. l;wf /]vfsf] b'O{ 5]pdf gDa/ / To;sf] ju{ ;+Vof /x]sf 5g\ .
So, the missing number = 12 = 1

8. d. We have,
4×2–1=7
7 × 2 + 1 = 15
15 × 2 – 1 = 29
29 × 2 + 1 = 59, 59 × 2 – 1 = 117, 117 × 2 + 1 = 235,
So the missing number = 235 × 2 – 1 = 469
9. d. We have,
149 + 26 = 175
175 + 28 = 203
So, the missing number = 203 + 30 = 233
10. a. We have,
9 + 22 = 13
13 + 32 = 22
So, the missing number = 22 + 42 = 38.
11. d. We have,
Moving clockwise, 13 – 1, 23 – 1, 33 – 1
So, the missing number = 43 – 1 = 63
12. a. We have,
Moving clockwise, 3, 32 = 9, 92 = 81, 812 = 6561
So, the missing number = 32 = 9
13. b. We have,
4× 9=6
9 × 16 = 12
So, the missing number 16 × x = 20, x = 5 , x = 25
14. d. We have,
(18 + 19) – 2 = 35
(22 + 24) – 3 = 43

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
So, the missing number (26 + 27) – 4 = 49
15. b. We have,
(9 × 3 = 27) (9 × 6 = 54)
(14 × 3 = 42) (14 × 6 = 84)
So, the missing number is 7 × 3 = 21
16. c. We have
22 + 42 = 20
33 + 92 = 90
So, the missing number is 12 + 72 = 50
17. c. We have,
4 × 3 = (12)2 = 144
11 × 9 = (99)2 = 9801
So, the missing number is 15 × 6 = (90)2 = 8100
18. a. We have,
(12)2 – (8)2 = 80
(16)2 – (7)2 = 207
So, the missing number is (25)2 – (21)2 = 184
19. b. We have,
12, 18, 30 ;a} tnsf] ;+Vof 6 sf u'0fg ;+Vof x'g\ .
16, 32, 40 ;a} tnsf] ;+Vof 8 sf u'0fg ;+Vof x'g\ .
So, the missing number is 36, 18, 27 ;a} 9 sf u'0fg ;+Vof x'g\ .
20. c. We have,
3×2=6–1=5
5 × 2 = 10 – 2 = 8
8 × 2 = 16 – 3 = 13
13 × 2 = 26 – 4 = 22
So, the missing number is 22 × 2 = 44 – 5 = 39
21. a. We have,
3×2+1=7
5 × 2 + 1 = 11
7 × 2 + 1 = 15
So, the missing number is 2 × 2 + 1 = 5
22. a. We have,
27 b]vL ;'? u/]/ Ps Ps :6]k 5f]8]/ Pp6f Series a9]sf] 5, 27, 30, 33, 36
To;} u/L csf{] Series ? , 21, 23, 25 n] a9]sf] 5 .
So, the missing number is 19
23. d. We have,
3 × 5 + 1 = 16
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
16 × 5 + 1 = 81
81 × 5 + 1 = 406
So, the missing number is 406 × 5 + 1 = 2031
24. d. We have,
(2 + 3)2 = 25
(15 + 6)2 = 441
(10 + 7)2 = 289
So the missing number is (12 + 13)2 = 625
25. d. We have,
(5 – 4)3 = 1
(7 – 3)3 = 64
(11 – 8)3 = 27
So, the missing number (8 – 2)3 = 216
26. c. We have
7 × 2 = 14
2 × 15 = 30
9 × 7 = 63
So, the missing number (15 × 9) = 135
27. c. We have,
5+3=8
8 + 4 = 12
12 + 1 = 13
So, the missing number is 12
28. b. We have,
;Fu}sf] ;fgf] / glhssf] 7"nf] ;+Vof afxL/ leq u/]/ /flvPsf] 5 x/]s k6s Ps rf]6L ;fgf] afxL/ csf{] rf]6L
7'nf] afxL/ u/]/ .
So, the missing number is 14.
29. b. We have,
W–T=3
S – D = 15
T – J = 10
So, the missing number is P – G = 9
30. d. We have
(1 + 2 + 3 + 7)2 = 169
(1 + 2 + 3 + 5)2 = 121
So, the missing number is (1 + 4 + 5 + 6)2 = 256
31. d. We have
2 × 3 × 4 × 2 = 48

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
8 × 6 × 4 × 2 = 384
So, the missing number is (2 × 2 × 3 × 4) = 48
32. d. We have
49 + 36 + 64 = 26
9 + 25 + 81 + 16 = 21
So, the missing number is 25 + 144 + 64 + 36 = 31
33. c. We have,
100 + 100 + 25 + 25
=6
5
25 + 25 + 36 + 81
=5
5
49 + 9 + 16 + 36
So, the missing number is =4
5
34. c. We have
( 25 + 16 + 1 + 81 )2 = 361
( 64 + 4 + 16 + 9 )2 = 289
So, the missing number is ( 9 + 81 + 25 + 1 )2 = 324
35. a. We have,
(12 + 5) – (6 + 2) = 9
(10 + 8) – (6 + 4) = 8
So, the missing number is (7 + 3) – (4 + 1) = 5
36. d. We have
52 + 32 + 42 + 12 = 51 × 10 = 510
32 + 42 + 62 + 22 = 65 × 10 = 650
So, the missing number is 82 + 22 + 12 + 02 = 69 × 10 = 690
37. d. We have,
5×4 ×3×2
= 12
10
6×5×3×2
= 18
10
9×5×2×2
So, the missing number is = 18
10
38. d. We have,
93 – (27 + 63) = 3
79 – (38 + 37) = 4
So, the missing number is 67 – (16 + 42) = 9
39. c. We have,
(5 × 3) + 4 = 19

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
(6 × 4) + 5 = 29
So, the missing number is (7 × 5) + 6 = 41
40. c. We have,
52 – 42 = 32
132 – 122 = 52
So, the missing number is 172 – 152 = 82
41. b. We have
8×3×4
= 48
2
7 × 5× 2
So, the missing number is = 35
2
42. a. We have,
32 = 9, 42 = 16, = 916
22 = 4, 32 = 9, = 49
So, the missing number is 12 = 1, 52 = 25,= 125
43. b. We have,
25 + 17
= 6,
7
38 + 18
=8
7
89 + 16
So, the missing number is = 15
7
44. c. We have,
5 + 4 = 9, 5 × 4 = 20
3 + 8 = 11, 3 × 8 = 24
So, the missing number is 9 + 4 = 13, 9 × 4 = 36
45. d. We have
7 × 2 × 3 = 42
9 × 1 × 2 = 18
So, the missing number is 5 × (-2) × (-3) = 30
46. d. We have
14 × 12 18 × 9
= 84, = 81
2 2
16 × 11
So, the missing number is = 88
2
47. b. We have,
915 – 364 = 551
789 – 543 = 246
So, the missing number is 863 – 241 = 622

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
48. b. We have,
2 –1 = 1 , 6 – 3 = 3, 5 – 4 = 1 (131)
4 – 2 = 2, 6 – 2 = 4, 8 – 0 = 8 (248)
So, the missing number is (262)
49. a. We have,
5 × 1 = 5, 4 × 2 = 8, 2 × 2 = 4 (584)
3 × 2 = 6, 3 × 3 = 9, 2 × 2 = 4 (694)
So, the missing number is 6 × 1 = 6, 7 × 1 = 7, 4 × 2 = 8 (678)
50. b. We have
(15 – 5) × (6 + 2) = 80
(9 – 4) × (7 + 6) = 65
So, the missing number is (13 – 11) × (16 + 8) = 48
51. d. We have,
(15 × 5) + (6 × 3) = 93
(18 × 1) + (4 × 8) = 50
So, the missing number is (7 × 5) + (9 × 6) = 89
52. b. We have
(101 + 15) – (43 + 35) = 38
So, the missing number is (184 + 48) – (34 + 56) = 142
53. c. We have
(2 + C + 5) × 3 – 4 = 26
(4 + H + 4) ×5 – 10 = 70
So, the missing number is (8 + J + 6) × 4 – 6 = 90
54. b. We have
(32 + 62) – (22 + 42) = 25
(72 + 112) – (62 + 82) = 70
So, the missing number is (42 + 12) – (52 + 22) = –12
55. d. We have,
(5 × 2) + (3 × 1) = 13
(3 × 4) + (5 × 1) = 17
So, the missing number is (6 × 4) + (5 × 1) = 29
56. a. We have,
(10 – 8) × (15 – 8) = 14
(8 – 6) × (9 – 5) = 8
So, the missing number is (6 – 4) × (11 – 8) = 6
57. a. We have,
(7 × 4) – (5 × 3) = 13

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
(8× 4) – (9 × 3) = 13
So, the missing number is (9 × 4) – (8 × 3) = 12

58. a. We have
(27  3) + (16  4) = 13
(42  7) + (65  13) = 11
So, the missing number is (27  9) – (72  8) = 6
59. c. We have
(11 + 44 + 33 + 22) = 110
(16 + 40 + 24 + 12) = 112
So, the missing number is (12 + 34 + 23 + 45) = 114
60. c. We have,
(6 × 5) + (3 × 3) = 39
(7 × 5) + (4 × 4) = 51
So, the missing number is (5 × 5) + (3 × 5) = 40
61. b. We have,
(6 × 8) + (5 × 3) = 63
(9 × 3) + (7 × 2) = 41
So, the missing number is (8 × 5) + (6 × 7) = 82
62. b. We have,
(6 + 2 + 2 + 3)2 – 1 = 168
(5 + 3 + 2 + 1)2 – 1 = 120
So, the missing number (2 + 3 + 4 + 5)2 – 1
63. a. (466 – 341) × 2 = 250,
So, (398 – 282) × 2 = 232

d) Common Property
o; k|sf/sf] k|Zgdf lbOPsf k|Zgsf] k|s[lt x]/L ;f]xL k|s[ltsf] ljsNk dWo] 5gf}6 ug'{k5{ .
Exercise 1

1. (5, 25)
(a) (9, 81) (b) (9, 27) (c) (4, 64) (d) (6, 216)
2. (2, 4, 8)
(a) (3, 9, 36) (b) (4, 8, 64) (c) (3, 9, 27) (d) (4, 16, 48)
3. (49, 25, 19)
(a) (40, 26, 12) (b) (64, 36, 16) (c) (36, 24, 11) (d) (81, 72, 15)
4. (9, 25, 49)

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
(a) (36, 49, 81) (b) (121, 169, 225) (c) (81, 64, 36) (d) (100, 81, 64)
5. (2, 4, 8, 16)
(a) (4, 8, 16, 64) (b) (6, 36, 216, 108) (c) (5, 25, 125, 250) (d) (3, 9, 27, 81)
6. WVU, EDC, LKY h:t} tnsf] s'g ldN5 <
(a) GHF (b) BAZ (c) PON (d) WUT
7. DFH, RTV, JLN, VXZ ;Fu ;dfg lx;fan] tnsf] dWo] s'g lsnKk ldN5 <
(a) ACD (b) NPQ (c) CFI (d) OQS
8. 6f]kL, Åof6 / ku/L h:t} tnsf] s'g ldN5 <
(a) skfn (b) x]Nd]6 (c) ;'/Iff (d) 5ftf
9. 10, 40, 160 ;Fu ldNbf] ljsNk s'g xf] <
(a) (5, 20, 160) (b) (5, 20, 80) (c) (5, 20, 90) (d) (5, 30, 80)
10. (343, 49, 7_ h:t} tnsf] s'g ljsNk ldN5 <
(a) (72, 12, 2) (b) (98, 14, 2) (c) (36, 12, 4) (d) 128, 32, 8
11. (700, 70, 7) ePh:t} tnsf] s'g ljsNk ldN5 <
(a) (500, 50, 10) (b) (600, 60, 6) (c) (1200, 600, 300) (d) (150, 90, 9)
12. ufO{, s's'/ / lj/fnf] h:tf} s'g xf] ?
(which of the following is like cow, dog and cat?)
(a) e}+;L (Buffalo) (b) 3f]8f (Horse) (c) afv|f (Goat) (d) dflysf ;a} (Above all)
Answer Sheet
1. a 2. c 3. b 4. b 5. d 6. c 7. d 8. b 9. b 10. b 11. b 12. d

e) Matrices
2. 1 4 ?
1. 6 6 8 26 18 10 3.
5 7 5 11 9 7 4 2 5

4 3 ? 5 4 1 2 2 3

120 126 320 10 5 ? 49 64 169


(a) 4 (b) 8 (a) 3 (b) 4
(a) 2 (b) 4
(c) 12 (d) 16 (c) 5 (d) 6
(c) 5 (d) 6

4. 1 4 9 ? 5. 5 5 2 6. 28 60 48
1 2 3 4 2 4 1 5 6 7
2 4 6 ?
8 3 10 14 39 27
(a) 16, 8 (b) 25, 5 40 30 ? 7 ? 16
(c) 36, 4 (d) 49, 7
(a) 10 (b) 12 (a) 18 (b) 23
(c) 13 (d) 20 (c) 24 (d) 27

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
7. 5 6 7 8. 3 6 8 9. 3 4 5

3 4 5 5 8 4 3 7 12

9 10 11 4 7 ? 3 ? 22

345 460 ? (a) 6 (b) 7 (a) 11 (b) 10


(c) 8 (d) 9 (c) 9 (d) 8
(a) 535 (b) 577
(c) 755 (d) 775

10. 85 20 5 7 9 21 27 12 (47) 21
11. 12.
126 24 6 4 2 36 18 10 (52) 4
175 ? 7
9 4 54 ?
64 (?) 24
(a) 22 (b) 24
(a) 18 (b) 24
(c) 26 (d) 28 (a) 16 (b) 40
(c) 36 (d) 58
(c) 62 (d) 83

13. 9 A 12 14. A D H 15. A D G

B 10 7 F I M D I N

8 C 11 ? N R I P ?

(a) A = 13, B = 11, C = 9 (a) K (b) N (a) V (b) W


(b) A = 13, B = 9, C = 11 (c) O (d) P (c) X (d) Y
(c) A = 9, B = 11, C = 13
(d) A = 9, B = 13. C = 11

16. Z ? S 17. F W O 18. H K Q


R O ? A J K C G O
? G C E M ? E J ?

(a) WJK (b) KWT (a) N (b) X (a) T (b) P


(c) WKJ (d) JKW (c) D (d) P (c) N (d) L
19. A M B N
B G N 20. P T ? 21.
R C S D
O Q S
D J R
E U F ?
M N R
G N ? (a) G (b) R
(a) I (b) L
(a) U (b) V (c) T (d) V
(c) O (d) U
(c) W (d) X

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
22. 2 5 10 23. 16 210 14 24. 23 529 1024
17 ? 87 14 156 12 21 441 144
50 65 82 12 ? 10 19 361 ?
(a) 20 (b) 26 (a) 90 (b) 100 (a) 1441 (b) 3529
(c) 27 (d) 32 (c) 110 (d) 120 (c) 8281 (d) 9861
26.
25. 2 2 256 1 3 7 27. 7 4 5
3 2 ? 5 12 14 8 7 6
4 2 46656 25 ? 28 3 3 ?
(a) 2765 (b) 3125 125 192 56 29 19 31
(c) 8796 (d) 80008
(a) 64 (b) 56 (a) 3 (b) 4
(c) 48 (d) 40 (c) 5 (d) 6
29.
28. 24 144 384 11 17 58 87 30. 42 44 38

6 36 ? 88 19 61 56 23 55 28
91 22 70 50
2 12 32 37 ? 39
10 142 11 ?
1 6 16 (a) 22 (b) 33
(a) 3 (b) 6 (c) 66 (d) 77
(a) 80 (b) 85
(c) 7 (d) 9
(c) 91 (d) 96

31. 1 7 9 32. 8 17 33 33. 1 2 3


2 14 ? 12 5 29 11 7 5
3 105 117 10 13 ? 120 45 ?

(a) 26 (b) 20 (a) 9 (b) 23 (a) 19 (b) 17


(c) 16 (d) 12 (c) 33 (d) 43 (c) 16 (d) 15

34. 963 2 844 35. 188 300 263

464 ? 903 893 ? 915

(a) 1 (b) 2 (a) 88 (b) 96


(c) 3 (d) 4 (c) 238 (d) 500

Answer Sheet (Matrix)


1. b We have
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
(6 × 5 × 4) = 120
(6 × 7 × 3) = 126
So the missing number is (8 × 5 × 8) = 320
2. a We have
(10 + 5 + 11) = 26
(5 + 4 + 9) = 18
So the missing number is (7 + 1 + 2) = 10
3. c We have,
(1 + 4 + 2)2 = 49
(4 + 2 + 2)2 = 64
So the missing number's (5 + 3 + 5)2 = 169
4. a (1)2, (2)2, (3)2, (4)2 = 16
2, 4, 6, 8
5. a We have,
(8 × 5 × 2) (5 × 4 × 3)
= 40 , = 30
2 2
(2 × 1 × 10)
So the missing number is = 10
2
6. d We have,
(48 – 28) × 3 = 60
(7 – 5) × 3 = 6
(27 – 14) × 3 = 39
So the missing number is (16 – 7) × 3 = 27
7. b We have,
5 × 9 = 45 ljrdf ePsf] 3 nfO{ cufl8 /fVg] = 345
6 × 10 = 60 lardf ePsf] 4 nfO{ cufl8 /fVg] = 460
So the missing number is
7 × 11 = 77 lardf ePsf] 5 nfO{ cufl8 /fVbf = 577
8. a We have
(5 + 3) (6 + 8)
= 4, = 7,
2 2
(8 + 4)
So the missing number is =6
2
9. b We have
3 + 4 = 7, 3 + 4 + 5 = 12
So the missing number is 3 + 7 = 10,
10. d We have,
85 + 3 = 20, 126 + 3 = 24,
5  6 
So the missing number   + 3 = 28
175
 7
11. b We have

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
7 × 3 = 21, 9 × 3 = 27
4 × 9 = 36, 2 × 9 = 18
So the missing number is 9 × 6 = 54, 4 × 6 = 24
12. d We have,
12 21
= 4, = 7, = (47),
3 3
10 4
= 5, = 2 = (52)
2 2
64 24
So the missing numbr is = 8, = 3 = (83)
8 8
13. d We have
(9 + 9 + 12) = 30
(13 + 10 + 7) = 30
So the missing number is (8 + 11 + 11) = 30
14. a We have,
D+5=I+5=N
H+5=M+5=R
So the missing Alphabet is A + 5 = F + 5 = K,
15. b We have
A + 3 = D, D + 3 = G
D + 5 = I, I + 5 = N
So the missing Alphabet is I + 7 = P, P + 7 = W
16. c We have
Z – 8 = R, R – 8 = J
G + 8 = 0, 0 + 8 = W
S – 8 = K, K – 8 = C
 WKJ
17. c We have,
Putting A = 1, B = 2, C = 3 ……. Z = 26
F–A=6–1=5=E
W – J = 23 – 10 = 13 = M
O – K = 15 – 11 = 4 = D
18. a Putting A = 1, B = 2, C = 3……. Z = 26
We get the given matrix
8 11 17
3 7 15
5 10 ?
Here,
2 × (11 – 8) = (17 – 11)
6=6
So, 2 × (10 – 5) = (x – 10)
10 = 20 – 10 = 10

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
 20 = T
19. c We have,
B + 5 = G, G + 7 = N
D + 6 = J, J + 8 = R
So the missing Alphabet is G + 7 = N, N + 9 = W
20.
21. d A + 1 = B, M + 1 = N
R + 1 = S, C + 1 = D
E + 1 = F, U + 1 = V
22. b We have, (12 + 1), (22 + 1), (32 + 1), (42 + 1) (52 + 1) = 26
23. c We have,
(16 × 14) – 14 = 210
(14 × 12) – 12 = 156
So the missing number is (12 × 10) – 10 = 110
24. c We have,
(23)2 = 429, (32)2 = 1024
(21)2 = 441, (12)2 = 144
So the missing number is (19)2 = 361, (91)2 = 8281
25. b We have,
2 + 2 = 4 = 44 = 256
4 + 2 = 6 = 66 = 46656
So the missing number is 3 + 2 = 5 = 55 = 3125
26. c We have,
1×5 = 5, 5 × 5 = 25, 25 × 5 = 125
7 × 2 = 14, 14 × 2 = 28, 28 × 2 = 56
So the missing number is 3 × 4 = 12, 12 × 4 = 48, 48 × 4 = 192
27. c We have,
(7 × 3) + 8 = 29
(4 × 3) + 7 = 19
So the missing number is (5 × 5) + 6 = 31
28. d We have,
1 × 2 = 2, 2 × 3 = 6, 6 × 4 = 24
6 × 2 = 12, 12 × 3 = 36, 36 × 4 = 144
So the missing number is 16 × 2 = 32, 32 × 3 = 96, 96 × 4 = 384
29. c We have
(11 + 88 + 91 + 10) = 200
(17 + 19 + 22 + 142) = 200
So the missing number is (87 + 56 + 50 + 7) = 200
30. a We have
(42 – 38) × 11 = 44
(28 – 23) × 11 = 55
So the missing number is (39 – 37) × 11 = 22

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
31. d We have
(1 × 2) + 1 = 3
(14 × 7) + 7 = 105
So the missing number is ( 9 × 12) + 9 = 117
32. c We have
(8 × 2) + 17 = 33
(12 × 2) + 5 = 29
So the missing number is (10 × 2) + 13 = 33
33. c We have
(11)2 – (1)2 = 120
(7)2 – (2)2 = 45
So the missing number is, (5)2 – (3)2 = 16
34. b we have,
(9 + 6 + 3) – (8 + 4 + 4) = 2
(4 + 6 + 4) – (9 + 0 + 3) = 2
35. a We have
(263 – 188) × 4 = 300
So the missing number is (915 – 893) × 4 = 88

f) Data Checking/Verification
-tYofª\s hfFr÷?h'_
Type 1:
tn lbOPsf ljsNkx?nfO{ ljleGg tl/sfn] ldnfOPsf] X'G5 . s'g} b'O{j6f ljsNkx? p:t} x'G5g\ . k|Zgdf lbOP
adf]lhdsf hf]8f ePsf] ljsNknfO{ 5gf}6 ug'{kg]{ x'G5 .
1. (a) 1 R Q a (b) R 1 a Q (c) 1rqa (d) 1 R Q a
(i) a&b (ii) b & d (iii) a & d (iv) None of these
2. (a) M B 2 1 (b) b 2 m 1 (c) 1M2B (d) b 2 m 1
(i) a&b (ii) c & b (iii) a & d (iv) b & d
3. (a) A B c (b) A b C (c) ABC (d) B a C (e) A B C
(i) a7e (ii) b & d (iii) b & c (iv) c & e
4. (a) 1 3 5 B (b) 1 3 5 B (c) b531 (d) 5 1 3 B (e) 35B1
(i) a&b (ii) c & d (iii) b & e (iv) None of these
5. (a) A a B b (b) B b A a (c) abAB (d) B A b a (e) abAB
(i) a&b (ii) b & c (iii) c & d (iv) c & e
6. (a) 2 5 P R (b) R 5 P 2 (c) 25PR (d) R P 5 2 (e) 2PR5
(i) a&b (ii) a & c (iii) d & e (iv) None of these
7. (a) Z 1 Y r (b) R 1 Z Y (c) 1YZR (d) R 1 Z Y (e) ZYR1
(i) a&b (ii) b & c (iii) b & d (iv) d & e
8. (a) 1 2 3 T (b) T 2 3 1 (c) 23T1 (d) T 2 3 1 (e) 31T2
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
(i) b&d (ii) a & b (iii) d & b (iv) d & e
9. (a) 8 b D E (b) D 8 E b (c) D8Eb (d) b E D 8 (e) E8DB
(i) b&c (ii) b & d (iii) c & d (iv) d & e
10. (a) a b c d (b) c d b a (c) bcda (d) b c d a (e) adcb
(i) a&b (ii) b & c (iii) c & d (iv) d & e

Type 2:
tnsf k|To]s k|Zgdf lbOPsf 4 ljsNkx? dWo] 3 j6f cz'4 5g\ / Pp6f z'4 5 . pQm z'4 ljsNk 5gf}6 ug'{xf];\ .
11. (A) Ps ;o rfln; (B) Ps rfln; ;o (C) 1 ;o 40 (D) 1 ;o rfln;
12. (A) 2345 (B) 23,45 (C) 2,345 (D) 234,5
13. (A) School (B) Schoool (C) Schol (D) Schoohl
14. (A) Two Hundred Fifty Five (B) Two Hundered Fifety Five
(C) Two Hundred Fivety Five (D) Two Hundred Fifty Fives
15. (A) 5 ;o 40 (B) 5 ;o rfln; (C) kfFr 100 rfln; (D) kfFr ;o rfln;
Answer Sheet (Data Checking)
1. iii 2. iv 3. iv 4. i 5. iv 6. ii 7. iii 8. i 9. i 10. iii
11. A 12. C 13. A 14. A 15. D

g) Height and Distance, Time and Work, Loss and


Profit
Height and Distance
Values of T-ratios
θ 0o 30o 45o 60o 90o
sinθ 0 1 1 3 1
2 2 2
cosθ 1 3 1 1 0
2 2 2
tanθ 0 1 1 3 Not defined
3
Trigonometrical Identities:
B
i) sin2θ + cos2θ = 1
ii) 1 + tan2θ = sec2θ h p
iii) 1 + cot2θ = coses2θ
0
O A
b
Important formulae
Perpendicular AB Base OA
i) sinθ = = ii) cosθ = =
Hypotenous OB Hypotenous OB

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
Perpendicualr AB
ii) tanθ = =
Base OA

Exercise 1
1. 1.6 cUnf] Pp6f dfG5]n] 20m k/ /x]sf] :tDesf] 6'Kkf]df x]bf{ 45o pGgtf+z sf]0f aG5 eg] :tDesf] prfO{ kQf nufpg'xf];\ .
a) 21.6 b) 18.4 c) 22.6 d) 19.6
2. gbLsf] Ps lsgf/fdf 20m cUnf] 6fj/ 5 / gbLsf] csf]{ lsgf/faf6 6fj/sf] 6'Kkf]df x]bf{ pGgtf+z sf]0f 30o /x]5 eg]
gbLsf] rf}8fO{ kQf nufpg'xf];\ .
a) 20 3 m b) 15 3 c) 10 3 d) 25 3
3. 6m cUnf] 3/sf] 5fgfaf6 66m cUnf] dlGb/sf] 6'Kkf]df x]bf{ pGgtf+zsf]0f 60o kfOof] eg] 3/ / dlGb/ aLrsf] b'/L kQf
nufpg'xf];\ .
a) 20 3 b) 15 3 c) 10 3 d) 18 3
4. 1.5m cUnf] dflg;n] rf}/df /x]sf] Pp6f vDafaf6 150m sf] b'/Ldf pleP/ vDafsf] 6'Kkf]df x]bf{ 45o sf] pGgtf+z sf]0f
kfP5 eg] vDafsf] prfO{ kQf nufpg'xf];\ .
a) 151.5m b) 48.5m c) 552.5m d) 153.5
5. Pshgf dflg;n] rª\uf p8fO/x]sf] lyof] . olb wfuf]sf] nDafO{ 300m lyof] / o;n] lIflth;Fu 45o sf] sf]0f agfPsf]
lyof] eg] rª\uf lIflthaf6 slt prfO{df pl8/x]sf] lyof] <
a) 150 2 b) 100 2 c) 135 2 d) 140 2
6. Pp6f dflg;n] cfk"meGbf cufl8sf] 52m cUnf] vDafsf] 6'Kkf]df x]bf{ pGgtf+z sf]0f 30o kfP5 . olb dflg; / vDafaLrsf]
b'/L 86m 5 eg] To; dflg;sf] prfO{ kQf nufpg'xf];\ .
a) 2.34m b) 3.34m c) 2.9m d) 2.28m
o
7. 1.75m dL cUnf] s'g} Pp6f dfflg;n] cfÇgf] cufl8 /x]sf] Pp6f vDafsf] 6'Kkf]nfO{ 45 sf] pGgtf+z sf]0f kfP5 . olb
vDaf dflg;af6 18.25 ld= 6f9f lyof] eg] vDafsf] prfO{ kQf nufpg'xf];\ .
a) 18.25m b) 19.25m c) 19.75m d) 20m
8. gbLsf] Ps lsgf/fdf 36 ld= cUnf] :tDe 5 . gbLsf] csf]{ lsgf/faf6 :tDesf] 6'Kkf]dff x]bf{ pGgtf+z sf]0f 60o /x]5 eg]
gbLsf] rf}8fO kQf nufpg'xf];\ .
a) 36/ 3 b) 36 3 c) 36/ 2 m d) 36 2
Answer sheet
1. a 2. a 3. a 4. a 5. a 6. 7. d 8. a
Time and Work
A. k|ToIf ljr/0f (Direct Variation)
lbOPsf b'O{j6f /flzx?dWo] olb klxnf] /fzL a9\bf bf];|f] klg a9\5 / klxnf] 36\bf bf];|f] klg 36\g] cj:yf cfpF5 eg] tL b'O{
/fzLx?sf] ;DaGwnfO{ Direct Variation elgG5 .
Expample 1
olb /fdn] @) j6f lstfa lsGbf ?= %)) lt5{ eg] p;n] $) j6f lstfasf] slt k};f lt5{ <
Solution:
20 j6f lstfa = ?= 500
500
1 cf]6f lstfa = = 25
20
40 cf]6f lstfa = 25 × 40 = 1000 k5{
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
csf]{ tl/sf
Direct Variation
lstfa d"No
20 500
40 x
20 500
or, =
40 x
or, 20x = 20000
20000
or, x=
20
or, x = 1000 k5{ .
B) ck|ToIf ljr/0f (Indirect Variation)
lbOPsf b'O{j6f /fzLdWo] olb klxnf] /fzL a9\bf bf];|f] 36\g] / klxnf] 36\bf bf];|f] a9\g] cj:yf cfpF5 eg] tL b'O{ /fzLx?sf]
;DaGwnfO{ Indirect variation elgG5 .
Example 2
@) hgf dflg;n] s'g} sfd $) lbgdf ug{ ;S5g\ eg] $) hgf dflg;n] pQm sfd slt lbgdf ug{ ;S5g\ .
Solution:
20 hgf = 40 lbg
1 hgf = 40 × 20 = 800 lbg
800
40 hgf = = 20 lbg
40
Indirect Variation
dflg; lbg
20 hgf 40 lbg
40 hgf x
x 20
or, =
40 40
or, 40x = 800
800
or, x=
40
or, 20 lbg
Example 3
#) hgf dflg;n] s'g} sfd @) lbgdf ug{ ;S5g\ eg] !) lbgdf ;Sg slt dflg; yKg'knf{ <
Solution:
dflg; lbg
30 20
30 + x 10

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
30+x 20
or, =
30 10
or, 30 + 10x = 600
or, 10x = 600 – 300
300
or, x=
10
or, 30 hgf dflg; yKg'knf{
Example 4
/fdn] s'g} sfd !% lbgdf / l;tfn] #) lbgdf ug{ ;S5g\ eg] b'j} hgfn] ldln ;f] sfd slt lbgdf ;S5g\ <
Solution:
1
/fdn] 1 sfd ug{ 15 lbg (15 lbgdf /fd 1)
1 1
l l;tfn] 1 sfd ug{ lbg (1 lbgdf /fdn] 16 )
30

-/fd /+ l;tf_ n] 1 sfd ug{  15 + 30


1 1

2+1
=
30
3
=
30
1
=
10
/fd / l;tf ldn]/ pQm sfd ug{ 10 lbg nufpF5g\ .
Example 5
A eGg] wf/fn] 1 6\of+sL kfgL 25 ldg]6df e5{ To:t} B eGg] wf/fn] ;f] 6\of+sL kfgL 20 ldg]6df vfnL u5{ eg] olb b'j}
wf/fx? Ps} ;fy vf]Ng] xf] eg] Tof] 6\of+sL slt ;dodf el/Pnf <
Solution:
1 1
= –
20 25
5–4
=
100
1
=
100
 pQm Ps 6\of+sL kfgL 100 ldg]6df el/G5 .

Exercise -1
1. 20 hgf dflg;n] s'g} sfd 15 lbgdf ug{ ;S5g\ eg] 10 lbgdf ;Sg slt dflg; yKg'knf{ <
(a) 5 hgf (b) 10 hgf (c) 15 hgf (d) 20 hgf
2. A n] s'g} sfd 10 lbgdf / B n] 15 lbgdf ug{ ;S5g\ eg] b'j} ldnL pQm sfd slt lbgdf ;S5g\ xf]nf <

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
(a) 5 lbg (b) 6 lbg (c) 7 lbg (d) 8 lbg
3. 10 hgf dflg;n] s'g} sfd 7 lbgdf ;S5g\ eg] 14 hgf dflg;n] slt lbgdf ug{ ;S5g\ <
(a) 2 lbg (b) 3 lbg (c) 4 lbg (d) 5 lbg
4. /ljg ljsf;n] s'g} sfd 12 lbgdf ;S5g\ olb /ljgn] ;f] sfd 30 lbgdf ;S5 eg] ljsf; PSn}n] slt lbgdf ;sfpF5
xf]nf <
(a) 30 (b) 20 (c) 15 (d) 10
5. 30 hgf dflg;n] 80 lbgdf ug{ ;Sg] sfd 20 lbgdf ug{ slt dflg; rflxG5 <
(a) 60 hgf (b) 100 hgf (c) 120 hgf (d) 80 hgf
6. Pp6f 3/ agfpg] sfd ug{ 3 hgf HofdLnfO{ 5 lbg nfU5 eg] 5 hgf HofdLn] ;f] sfo{ ug{ slt lbg nfU5 <
(a) 3 lbg (b) 5 lbg (c) 6 lbg (d) 8 lbg
7. Pipe's 'P and 'Q' can fill a tank is 5 and 6 hours respectively. Pipe 'R' can empty it in 12 hours. If all the
three pipes are opened together, then the tank will be filled in:
9 8 13 1
(a) 3 hrs (b) 2 hrs (c) 1 hrs (d) 4 hrs
17 11 17 2
8. Sonia takes 8 hrs to do a work. Gita takes 10 hrs to do the same work. How long should it take both
Sonia and Gita working together to do the same work?
40 4 2
(a) hrs (b) 4 hrs (c) 5 hrs (d) none of these
8 9 8
9. P and Q can do a piece of work in 18 days Q and R can do it in 24 days. P and R can do it in 36 days. In
how many days will P, Q and R finish it, working together?
(a) 15 days (b) 12 days (c) 17 days (d) 16 days
10. 600 l;kfxLsf] Ps 8km\kmfnfO{ 50 lbgsf] nflu vfgf k'¥ofOPsf] lyof] . olb 15 lbg kl5 180 l;kfxLn] ;f]
8km\kmfdf 5f]8]/ uP5g\ eg] afFsL vfgf slt lbgnfO{ k'Unf <
a) 35 lbg b) 40 lbg c) 45 lbg d) 50 lbg
11. Running at the same constant rate, 6 identical machines can produce a total of 270 bottles per minute.
At this rate, how many bottles could 10 such machines produce in 4 minute?
a) 648 b) 1800 c) 2700 d) 10800
12. A Fort has provided of food for 150 men for 45 days. After 10 days, 25 men left the fort the number of
days for which the remaining food will last is:
1 1
a) 29 b) 37 c) 42 d) 54
5 4
13. 39 hgf dflg;n] Pp6f /f]8 agfpg b}lgs 5 306f sf] b/n] sfd ubf{ 12 lbgdf ;S5g\ eg] ;f] sfd 30 hgf
dflg;n] b}lgs 6 306fsf] b/n] ubf{ slt lbgdf ;S5g\ .
a) 10 b) 13 c) 14 d) 15
14. In a camp, there is a meal for 120 men or 200 children. It 150 children have taken the meal how many
men will be catered to with remaining meal?
a) 20 b) 30 c) 40 d) 50

Profit and Loss


sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
Gfkmf
gf]S;fg ;DaGwL ;'qx?
!_ gfkmf Ö lj=d"= – qm=d" @_ ljqmL d"No Ö qm=d"=± gfkmf
#_ gf]S;fg Ö qm=d"= – lj=d"= $_ qmo d"No Ö lj=d" – gfkmf
%_ lj=d"= Ö qm=d"= – gf]S;fg ^_ qmo d"No Ö lj=d"= ± gf]S;fg
jf:tljs gfkmf jf:tljs gf]S;fg
& gfkmf Ü Ö qm=d"= × !))Ü *_ gf]S;fg Ü Ö qm=d"= × !))Ü

5'6
(_ 5'6 Ü Ö c=d"= × !))Ü !)_ lj=d"= -5'6 / Eof6 lbPdf_ Ö c=d'= – 5'6 ± Eof6
Exercise
!_ ?= !)) df lslgPsf] ;fdfgnfO{ @)Ü gfkmf ul/ a]Rbf sltdf a]Rg' knf{ <
s_ *) v_ !)) u_ !@) 3_ !@%
@_ s'g} ;fdfg ?= #@) df a]Rbf @)Ü gf]S;fg x'G5 eg] @)Ü gfkmf ug]{ sltdf a]Rg' knf{ <
s_ $)) v_ $$) u_ $*) 3_ %))
#_ s[i0fn] Pp6f sf]6nfO{ $%) df a]Rbf !)Ü gf]S;fg eP5 eg] To;sf] qmod"No slt xf]nf <
s_ $%) v_ %)) u_ $)) 3_ %%)
$_ ljsf;n] Pp6f ;fOsn ?= @))) df lsg]/ ?= @*)) df a]Rbf slt gfkmf x'G5 .
s_ %)) v_ *)) u_ !))) 3_ !@))
%_ /ldnfn] Pp6f ;f8L ?= %)) df lsg]/ ?= $)) df a]Rbf slt k|ltzt gf]S;fg x'G5 <
s_ !) v_ @% u_ #) 3 @)
^_ ?= $)) kg]{ Pp6f /]8Lof] !)Ü 5'6df lsg]/ @)Ü gfkmf vfO{ a]Rbf sltdf a]Rg' knf{
s_ $!) v_ $@) u_ $#@ 3_ $%)
&_ k|ltuf]6f ?= !) kg]{ snd !)Ü 5'6 lbP/ @ bh{g a]Rbf hDdf ljqmo d'No slt xf]nf
s_ !)* v_ @)) u_ @!^ 3_ s'g} klg xf]Og
*_ Ps hgf ls;fgn] ?= *)) df lsg]/ v;L $ aif{ kl5 ^)Ü gfkmf vfP/ a]Rbf sltdf a]Rof] xf]n f <
s_ %)) v_ #&) u_ !@$) 3_ !@*)
(_ !%)) sf] ;fdfgdf %Ü 5'6 lbbf slt /sd ltg'{ knf{ <
s_ !$%) v_ !$@% u_ !$)) 3_ !#%)
!)_ ?= ! sf] $ cf]6f ;'Gtnf lsg]/ ?= ! sf] # cf]6fsf b/n] a]Rbf slt k|ltzt gfkmf x'G5 <
s_ @)Ü v_ #) u_ ##=## Ü 3_ #&=%#Ü
!!_ Pp6f ;fdfgsf] qmo d'No lj=d"No eGbf @)Ü tn 5 eg] gfkmf k|ltzt slt xf]nf <
s_ @)Ü v_ @%Ü u_ %)Ü 3_ #)Ü
!@_ Pp6f sk8f @)Ü 5'6kl5 ? !))) df lslgof] olb !)Ü dfq 5'6 ePsf] eP To; ;fdfgx? slt ltg'{kg]{ lyof] <
s_ !@)) v_ !!%) u_ !!@% 3_ !!))
!#_ olb !)Ü 5'6 lbP/ !) Ü Eof6 nufpbf Pp6f j:t'sf] d'No %)) eP5 eg] c+lst d"No slt xf]nf <
s_ $%) v_ $(% u_ %)) 3_ %!)
!$_ s'g} ;fdfg @)Ü gfkmf ug{ @$) df ljqmL ug'{ k5{ eg] @%Ü gfkmf ug{ sltdf a]Rg' knf{

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
s_ @%) v_ @$% u_ @$) 3_ @&)
Answer Sheet Profit and Loss
!= -u_ @= -u_ #= -v_ $= -v_ %= -3_ ^= -u_ &= -u_ *= -3_ (= -v_ !)= -u_
‼= -v_ !@= -u_ !#= -v_ !$=-s_

h) Data Interpretation
1) Charts
hDdf 360°
l8u|LnfO{ ?= df kl/jt{g ubf{ 360°  x, ?= nfO{ l8u|Ldf kl/jt{g ubf{ hDdf  x,
100 360°
l8u|LnfO{ Ü df kl/jt{g ubf{ 360°  x, Ü nfO{ l8u|Ldf kl/jt{g ubf{ 100  x,
Example:
Pp6f ;dfx/f]df pkl:yt ePsf ()) hgf ljBfyL{x?nfO{ eljiodf s] aGg] egL ;f]lwPsf] k|Zgdf plgx?af6 k|fKt
k|ltlqmofnfO{ ;Fu}sf] kfOrf6{df b]vfOPsf] 5 .
Pie chart 8fS6/
90°
i) slt hgfn] …8fS6/Ú aGg] OR5f JoQm u/] . jlsn
ii) slt hgfn] …kfOn6Ú aGg] OR5f JoQm u/] . 80°
kfOn6
50°
iiii) slt hgfn] …lzIfsÚ aGg] OR5f JoQm u/] .
iv) slt hgfn] …jlsnÚ aGg] OR5f JoQm u/] . lzIfs
Solution:
900 900
i) 8fS6/ aGg rfxg] = 360  90 = 225 hgf ii) kfOn6 aGg rfxg] = 360  80 = 200 hgf
900 900
iii) lzIfs aGg rfxg] = 360  50 = 150 hgf iv) jlsn aGg rfxg] = 360  (360 – 220) = 350 hgf
2) Graphs
Histogram -:tDe lrq_
Example tn lbOPsf] :tDe lrq (Histogram) cWoog u/L lgDg k|Zgx?sf] pQ/ lbg'xf];\ .

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0 4 8 12 16 20
k|fKtfÍ
i) !@ b]lv !^ c+s k|fKt ug]{ ljBfyL{ ;+Vof slt xf]nfg\ <
a) 10 b) 6 c) 8 d) 4
Soln: c) 8 hgf
ii) hDdf ljBfyL{ ;+Vof slt xf]nf <
a) 30 b) 34 c) 28 d) 32
Soln: c) 32 hgf
iii) a9L ljBfyL{ ;+Vof ePsf] k|fKtfÍ ;d'x s'g xf] <
a) (0 – 4) b) 4 – 8 c) 8 – 12 d) 12 – 16
Soln: c) (8 – 12)
iv) -!@ – !^_ c+s k|fKt ug]{ ljBfyL{sf] k|ltzt slt xf]nf <
a) 40% b) 30% c) 25% d) 20%
8
Soln:  100 = 25%
32
3) Tables -tflnsf_
tnsf] tflnsf cWoog u/L ;f]lwPsf k|Zgx?sf] ;xL pQ/ lbg'xf]; \ .
jif{ 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
:ofp pTkfbg kg df 180 200 240 210 229 195 246
;'Gtnf pTkfbg kg df 185 190 170 200 215 240 250
i) @)!@ ;fnb]lv @)!* ;fn;Dd :ofp slt kg pTkfbg eP5 <
a) 1500 kg b) 1505 kg c) 1530 kg d) 1540 kg
Soln: (a) 1500 kg (180 + 200 + 240 + 210 + 229 + 195 + 246)
ii) @)!@ ;fnb]lv @)!* ;fn;Dd ;'Gtnf slt kg pTkfbg eP5 <
a) 1445 kg b) 1440 kg c) 1450 kg d) 1460 kg
Soln: (c) 1450 kg (185 + 190 + 170 + 200 + 215 + 240 + 250)
iii) @)!# ;fnsf] t'ngfdf @)!$ ;fndf :ofp pTkfbg slt k|ltztn] j[l4 ePsf] b]lvG5 <
a) 30% b) 20% c) 15% d) 12.5%
40
Soln: j[l4 Ü =  100 = 20%
200
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
iv) @)!@ ;fnb]lv @)!* ;fn;Ddsf] pTkfbg kl/0ffdsf] t'ngfdf :ofp / ;'Gtnf dWo s'g sd xf]nf <
a) :ofp b) ;'Gtnf c) A / B b'j} a/fa/ d) None of these
Soln: (b) ;'Gtnf

i) Find the Wrong Term in the Series


In each of the following questions, one term in the number series is wrong. Find out the wrong term.
Exercise-1
1. 196, 169, 144, 121, 101
(a) 101 (b) 121 (c) 169 (d) 196
2. 3, 10, 27, 4, 16, 64, 5, 25, 125
(a) 3 (b) 4 (c) 10 (d) 27
3. 2, 5, 10, 17, 26, 37, 50, 64
(a) 17 (b) 26 (c) 37 (d) 64
4. 2, 4, 8, 16, 32, 62
(a) 2 (b) 62 (c) 32 (d) 16
5. 10, 11, 9, 12, 8, 14
(a) 10 (b) 9 (c) 14 (d) 8
6. 2, 5, 10, 50, 500, 5000
(a) 5 (b) 50 (c) 500 (d) 5000
7. 2, 6, 12, 20, 28
(a) 28 (b) 20 (c) 12 (d) 2
8. 0, 2, 8, 12, 24, 35
(a) 0 (b) 12 (c) 24 (d) 35
9. 3, 7, 15, 31, 63, 128
(a) 7 (b) 31 (c) 128 (d) None of these
10. 2, 9, 28, 65, 125
(a) 125 (b) 28 (c) 9 (d) 2
Answer Sheet
1. a 2. c 3. d 4. b 5. c 6. d 7. a 8. d 9.c 10. a

g) Percentage, Fraction, Decimal, Average, Ratio


A) Percentage
k|To]s !)) df s'g} lglZrt efu tyf c+znfO{ k|ltzt elgG5 .
Some Important Formula
jf:tljs gfkmf jf:tljs gf]S;fg
!_ gfkmf Ü Ö qm=d"= × !))Ü @_ gf]S;fg Ü Ö qm=d"= × !))Ü

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
j[l4 5'6
#_ a[l4 Ü Ö ;'?sf] d"No × !))Ü $_ 5'6 Ü Ö ;'?sf] d"No × !))Ü
k|fKt u/]sf] c+s lt/]sf] s/
%_ k|fKtfÍ Ü Ö k"0ff{+s × !))Ü ^_ s/sf] Ü Ö s/of]Uo cfDbfgL × !))Ü
pbfx/0f
!_ !%) hgfsf] !) k|ltzt slt x'G5,
150 × 10
oxfF, ;'q cg';f/, 100
= 5 hgf

@_ slt ;+Vofsf] @) k|ltzt $) x'G5 <


40 × 100
cfjZos ;Vof Ö 20
= 200 x'G5 .

#_ /fdsf] 3/ef8f ?= %))) af6 36]/ ?= $))) eof] eg] lghsf] 3/ef8f slt k|ltztn] 36\of] .
5000 – 4000
= × 100
5000
1000 × 100
=
5000
= 20%
Exercise 1 (Percentage) k|ltzt
!_ sltsf] @%Ü n] %)) x'G5 <
s_ !%)) v_ @))) u_ @%)) 3_ #)))
@_ $%) sf] !)Ü slt x'G5 <
s_ $) v_ $% u_ %) 3_ %%
#_ %)) sf] !%Ü eg]sf] slt x'G5 <
s_ %% v_ ^% u_ &% 3_ *)
$_ !))) sf] #%Ü eg]sf] slt x'G5 <
s_ #)) v_ #@) u_ #%) 3_ %))
%_ ?= @%) sf] slt k|ltzt &% x'G5 <
s_ #)Ü v_ #%Ü u_ $%Ü 3_ @%Ü
^_ Ps rf}yfO{ eg]sf] slt x'G5 <
s_ !%Ü v_ @)Ü u_ @%Ü 3_ %)Ü
&_ ?= !) nfO{ @)Ü n] a[l4 ubf{ slt x'G5 <
s_ !@ v_ !% u_ !^ 3_ !*
*_ nf]s;]jf cfof]usf] kl/Iff b:t'/ ?= %)) af6 a[l4 eP/ ?= ^)) k'Uof] eg] slt k|ltzt n] a[l4 eof] xf]nf <
s_ @%Ü v_ @)Ü u_ #%Ü 3_ !)Ü
(_ ?= !)) df lslgPsf] ;fdfgnfO{ @%Ü gfkmf ul/ j]Rbf sltdf a]Rg' knf{ <
s_ &% v_ !)) u_ !@% 3_ !%)
!)_ ?= @$) df a}Rbf @%Ü gf]S;fg x"G5 eg] @%Ü gfkmf vfP/ a]Rbf sltdf a]Rg' knf{ <

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
s_ $)) v_ #^) u_ #*) 3_ $@)
!!_ Pp6f k;n]n] u'nfkmsf] y'ª\uffnfO{ To;sf] d'Nodf @)Ü 36fP/ a]Rbf ?= $)) x'G5 eg] ;f] km'nsf] 36fpg'
cuf8Lsf] d'Vo slt xf]nf <
s_ ?= *)) v_ ?= &)) u_ ?= &)) 3_ ?= %))
!@_ lq=lj=sf] k/LIffdf !)) hgf s]6fx?n] k/LIff lbPsf]df @) hgf dfq plt0f{ eP5g\ eg] slt k|ltzt s]6fx?
cg'lt0f{ eP5g\ <
s_ $)Ü v_ ^)Ü u_ *)Ü 3_ ()Ü
!#_ @) sf] @%Ü / #) sf] !)Ü sf] km/s slt x'G5 <
s_ ! v_ @ u_ # 3_ $
!$_ Pp6f sIffsf]7fdf ePsf ljBfyL{sf] $)Ü s]6L lyP / afsL ^) hgf s]6fx? lrP eg] hDdf ljBfyL{ slt lyP
xf]nfg\ .
s_ !)) hgf v_ !$) hgf u_ @)) hgf 3_ @$) hgf
!%_ /fdn] %)) j6f cfn' ePsf] Ps af]/f cfn' lsg]5 h;df @% a6f cfn' ljlu|Psf] kfOof] eg] slt k|ltzt /fd| f cfn'
5g\ xf]nf <
s_ @%Ü v_ !%Ü u_ *%Ü 3_ (%Ü
!^_ ljsf;n] IQ df $)Ü / lg;fn] ^)Ü c+s kfP5g\ . olb pgLx?sf] k|fKtfÍsf] cGt/ @) eP IQ ljifosf] k"0ff{Í
slt xf]nf <
s_ %) v_ *) u_ !)) 3_ @$)
!&_ olb s'g} /sdsf] @%Ü a/fj/ %)) x'G5 eg] pQm /sdsf] @÷$ efu slt x'G5 <
s_ !))) v_ !%)) u_ @))) 3_ @%))
!*_ Pp6f TV sf] d'Nodf @)Ü 5'6 lbbf /fdn] Pp6f TV lsGbf ?= !@)) ltg'{kYof] eg] TV sf] 5'6 glbbfsf] d'No
slt /x]5 <
s_ !$))) v_ !%)) u_ !*)) 3_ @)))
!(_ ;fg'n] cfkm\gf] b}lgs ks]6 vr{ ?= %)) dWo] ?= !%) vr{ u/L eg] p;n] slt k|ltzt vr{ u/L <
s_ @)Ü v_ @%Ü u_ #)Ü 3_ $%Ü
@)_ !$) sf] slt k|ltzt %)) sf] &Ü ;Fu a/fj/ xf]nf <
s_ @%Ü v_ #%Ü u_ $@Ü 3_ %)Ü
@!_ * nfO{ !) jgfpFbf slt k|ltzt a[l4 x'G5 <
s_ !%Ü v_ @)Ü u_ @%Ü 3_ #)Ü
Answer Sheet Percentage Exercise 1
!= -v_ @= -v_ #= -u_ $= -u_ %= -s_ ^= -u_ &= -s_
*= -v_ (= -u_ !)= -s_ !!= -3_ !@= -u_ !#= -v_ !$= -s_
!%= -3_ !^= -u_ !&= -s_ !*= -v_ !(= -u_ @)= -s_ @!= -u_

Fraction -leGg_
!_ leGgnfO{ bzdnjdf nfFbfx?n] c+znfO{ efu ug'{k5{ <

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
!
h:t} M @ Ö )=%,
@
$ Ö )=%
@_ leGgnfO{ k|ltztdf nfFbf !)) n] u'0ffg ul/ k|ltzt lrGx| /fVg' k5{ <
!
@
!
@ × !)) Ö %)Ü
@
% × !)) Ö $)Ü
c+s j/fj/ h:tf] ePdf ;fgf] cª\s eP ;fgf] / 7"nf] c+s ePdf 7"nf] x'G5 <
Exercise 2
!_ tn lbOPsf] leGgx? (Fraction) dWo] ;a}eGbf 7"nf] leGg s'g xf] <
s_ $÷% v_ %÷& u_ !)÷!! 3__ !@÷!#
@_ tn lbOPsf] (Fraction) dWo] ;j}eGbf ;fgf] leGg s'g xf] <
s_ $÷% v_ %÷& u_ !)÷!! 3_ !@÷!#
#_ tn lbOPsf leGgx? (Fraction) dWo] ;j} eGbf 7"nf] leGg s'g xf] <
s_ $)÷& v_ #%÷$ u_ %$÷* 3_ &@÷&
$_ tn lbOPsf leGgx? (Fraction) dWo] ;j} eGbf ;fgf] leGg s'g xf] <
s_ #%÷& v_ #%÷$ u_ #$÷* 3_ &@÷&
%_ @÷!) nfO{ bzdnjdf n}hfFbf slt x'G5 <
s_ )=))@ v_ )=)@ u_ )=@ 3_ @
^_ $÷!)) nfO{ bzdnjdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ $ v_ )=)$ u_ )=))$ 3_ )=$
&_ %÷!))) nfO{ bzdnjdf n}hfb slt x'G5 <
s_ )=)% v_ )=))% u_ % 3_ %=))
*_ #÷( nfO{ bzdnjdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ # v_ )=!# u_ )=## 3_ )=$
(_ $÷@% nfO{ bzdnjdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ !=^ v_ )=!^ u_ )=)!^ 3_ @
!)_ @÷% nfO{ k|ltztdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ @)Ü v_ $)Ü u_ &)Ü 3_ #)Ü
!!_ #÷$ nfO{ k|ltztdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ @%Ü v_ %)Ü u_ &%Ü 3_ ()Ü
!@_ !÷@) nfO{ k|ltztdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ $Ü v_ %Ü u_ &Ü 3_ !)Ü
sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
!#_ ^÷@% nfO{ k|ltztdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ !%Ü v_ @)Ü u_ @$Ü 3_ @%Ü
!$_ !%Ü nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ @÷!) v_ #÷!) u_$÷!) 3_ #÷@)
!%_ !^Ü nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ @÷@) v_$÷@) u_ $÷@% 3_ @÷@%
!^_ #%Ü nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ &÷@) v_ ^÷@% u_ ^÷@) 3_ @÷@%
Answer Sheet Fraction
!= -3_ @= -s_ #= -3_ $= -u_ %= -u_ ^= -v_ &= -v_ *= -u_ (= -v_ !)=-v_
!!= -u_ !@= -v_ !#= -u_ !$= -3_ !%= -u_ !^= -s_

Decimal -bzdnj_
bzdnjnfO{ leGgdf nfFbf bzdnj lrGx| x6fpg' k5{ .
04 2 0.25 1
!_ h:t} 0.4 = 10 = 5 = 025 = 100 = 4
bzdnjnfO{ k|ltztdf nfFbf !)) n] u'0ffg ul/ Ü lrGx /fVg' k5{ .
!_ )=#
)=# × !))Ü
# × !)
#)Ü
@_ )=@%
)=@% × !))Ü
@% × !
@%Ü cflb .
k|ltztnfO{ bzdnjdf nUbf leGgdf nuL x/n] c+znfO{ efu ug'{ k5{ .
h:t} @)Ü nfO{ bzdnjdf nUbf,
20
= 0.2
100
!_ )=@% nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ !÷@ v_ !÷$ u_ !÷* 3_ !÷%
@_ )=@ nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ !÷% v_ !÷@ u_ !÷$ 3_ !÷^
#_ )=!% nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ @÷!@ v_ #÷!& u_ #÷@) 3_ #÷%
$_ )=!@% nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
s_ !÷$ v_ !÷* u_ !÷% 3_ !÷!)
%= )=!@ nfO{ leGgdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ #÷@% v_ #÷@) u_ $÷#% 3_ @÷!%
^= )=% nfO{ k|ltztdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ @%Ü v_ !%Ü u_ %)Ü 3_ &%Ü
&= )=$ nfO{ k|ltztdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ $)Ü v_ @)Ü u_ *)Ü 3_ !%Ü
*= )=@% nfO{ k|ltztdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ @)Ü v_ @%Ü u_ @$Ü 3_ %)Ü
(= @%Ü nfO{ bzdnjdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ )=@% v_ )=)@% u_ )=))@% 3_ )=))))@%
!)= @)Ü nfO{ bzdnjdf n}hfbf slt x'G5 <
s_ )=)@ v_ )=@ u_ @ 3_ )=))@
Answer Sheet Decimal
!= -v_ @= -s_ #= -u_ $= -v_ %= -s_ ^= -u_ &= -s_ *= -v_ (=-s_ !)= -v_

Ratio and Average


cg'kft / cf};ft
;fwf/0f lgodx?
cg'kftsf] s'g} OsfO x'b}g cg'kft lgsfNg] a:t'sf] OsfO{ ;dfg x'g' kb{5 . cyjf b'O{ jf b'O{ eGbf a9L
kl/df0fx?sf] OsfO{ Pp6}df kl/0ft ul/ cg'kft lgsfNg' kb{5 . lbOPsf] cg'kftsf] ;xfotfn] Pp6f j:t'sf] kl/df0f yfxf
ePdf csf]{ j:t'sf] kl/df0f kQf nufpg ;lsG5 .
olb A / B ;dfg OsfOsf b'O{ /fzL x'g eg] A ;Fu B sf] cg'kft (The ration of A to B) nfO{ A/B cyjf
a:B af6 hgfOG5 .
pbfx/0f
!_ ljsf; / ;f]g'sf] pd]/sf] cg'k ft @M# 5 . ltgLx?sf] pd]/sf] of]ukmn $) eP, ;f]g'sf] pd]/ slt xf]nf <
Soln.
2x + 3x = 40 ⇒ 5x = 40
40
x= = 8
5
3 × 8 = 24
;f]n'sf] pd]/ @$ aif{ /x]5 .
@_ /jLsf] prfO{ $* OGr 5 eg] l;tfsf] prfO #^ OGr 5 eg] /jL / l;tfsf prfO{sf] cg'kft slt
x'G5 .
/jL / l;tfsf] prfO{sf] cg'kft Ö $*÷#^
ct /jL / l;tfsf] prfO{sf] cg'kft Ö $M#
Exercise 1
!_ $ lsnf]u|fd / %)) u|fdsf] cg'kft lgsfNg'xf];\ <
s_ *M! v_ %M# u_ ^M! 3_ &M@

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
@_ @ j6f kl/df0fx? -#M$_ sf] cg'kftdf 5g olb b'j}af6 % 36fpbf gofF cg'kft %M& x'G5 eg] lt kl/df0fx? slt
slt 5g\ <
s_ @) / #) v_ #) / $) u_ $) / %) 3_ s'g} klg xf]Og .
#_ olb b'j{j6f ;+Vofx?sf] cg'kft !M@ 5 / tL b'O{ ;+Vofx?sf] of]ukmn *! x'G5 eg] tL ;+Vofx? s'g s'g x'g \ <
s_ @# / @% v_ @$ / @& u_ @& / %$ 3_ ( / @&
$_ olb b'O{ cf]6f ;+Vof?sf] cg'kft #M% 5 / tL ;+Vofx?sf] cGt/ !) 5 eg] tL ;+Vofx? s'g s'g x'g \ < kQf
nufpg'xf]; .
s_ !% / @% v_ @) / #) u_ !) / @) 3_ #% / $%
%_ /fd / xl/sf] xfnsf] pd]/sf] cg'kft #M$ 5 $ aif{Kl5 of] cg'kft &M( x'G5 eg] ltgLx?sf] xfnsf] pd]/ slt x]fnf
<
s_ !$ / @$ v_ !^ / @* u_ @$ / #@ 3_ s'g} klg xf]Og
^_ k|lt ls=u|f #) ug]{ # ls=u|f bfndf k|lt ls=u|f !% kg]{ @ ls=u|f bfn ld;fpbf To;sf] cf};t d"No slt sfod
xf]nf .
s_ @@ v_ @$ u_ @^ 3_ @*
&_ k|lt ln= @) kg]{ / k|lt ln= !) kg]{ b'O{ el/ t]n #M@ sf] cg'kftdf ld;fpbf, l;;fj6 t]nsf] k|lt ln6/ d"No slt
x'G5 <
s_ !) v_ !^ u_ @) 3_ @$
*_ & ljifosf] c+zsf] cf};t ^) 5 . olb cufl8sf $ ljifox?sf] c+ssf] cf}ift %% / k5f8Lsf $ ljifosf] c+ssf]
cf}if ^# 5 eg] rf}yf] ljifosf] c+s slt xf]nf <
s_ %$ v_ %@ u_ %$ 3_ %*
(_ !)) ljBfyL{sf] dWos $) eP5 t/ kl5 csf]{n] o; lx;fjnfO{ /fd|/L hfFr ubf{ $) c+z nfO{ *) /fv]/ lx;fj
u/]sf] 7x/ eP5 cj z'4 dWos slt xf]nf <
s_ $) v_ $)=^ u_ #$ 3_ #(=^
!)_ lgtf / lutfsf] pd]/sf] cg'kft @M# 5 . ltgLx?sf] pd]/sf] of]ukmn $) eP lutfsf] pd]/ slt xf]nf <
s_ !^ v_ @) u_ @$ 3_ #)
Answer Sheet Ratio and Average
!= -s_ @= -v_ #= -u_ $= -s_ %= -u_ ^= -v_ &= -v_ *= -v_ (= -3_ !)= -u_

h) Insert the Correct Mathematical Sign


Type-1
1. Insert the correct mathematical sign
(125 ? 25) × (15 – 7) = 10 + 30
(a) + (b) – (c) × (d) ÷
2. Insert the correct mathematical sign
(8 + 4 + 8) ? 2 = 10
(a) + (b) – (c) × (d) ÷
3. Insert the correct mathematical sign
(2 × 5 × 3) ? (6 × 1 × 5) = 60
(a) + (b) – (c) × (d) ÷
4. Insert the correct mathematical sign
(3 + 4 + 3) ? (5 + 3 + 2) = 100
(a) + (b) – (c) × (d) ÷
5. Insert the correct mathematical sign
(4 ? 4) + (2 + 2) = 20
(a) + (b) – (c) × (d) ÷

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($
TYPE 2 : PROBLEM SOLVING BY SUBSTITUTION
1. If + means ,  means –, ÷ means + and – means ÷, then which of the following gives the result of 175
– 25 ÷ 5 + 20  3 ÷10 ?
(a) 77 (b) 160 (c) 240 (d) 2370
2. If L stands for +, M stands for –, N stands for , P stands for ÷, then
14 N 10 L 42 P 2 M 8 = ?
(a) 153 (b) 216 (c) 248 (d) 251
3. If P denotes ÷ , Q denotes , R denotes + and S denotes –, then what is the values of
18 Q 12 P 4 R 5 S 6 ?
(a) 53 (b) 59 (c) 63 (d) 65
4. If – means ÷, + means , ÷ means –,  means +, then which of the following statements of correct ?
(a) 52 ÷ 4 + 5  8 – 2 = 36 (b) 43  7 ÷ 5 + 4 – 8 = 25
(c) 36  4 – 12 + 5 ÷ 3 = 420 (d) 36 – 12  6 ÷ 3 + 4 = 60
5. If '+' stands for 'division', '÷' for 'multiplication', '' stand for 'subtraction' and '–' stand for 'addition',
which of the following is correct ?
(a) 18 ÷ 6  7 ÷ 5 – 2 = 22 (b) 18  6 + 7 ÷ 5 – 2 = 16
(c) 18 ÷ 6 – 7 + 5  2 = 20 (d) 18 + 6 ÷ 7  5 – 2 = 18

sf]lzz z}lIfs s]Gb| -nf]s ;]jf cfof]u_, gofF afg]Zj/, sf7df08f}+, kmf]g g+= )!–$!)&)), (*%!!&@!($

You might also like