TARİH, D İL VE COĞRAFYA FAKÜLTESİ

GUNEŞ-DIL TEOTİSI
ÜZERİNE DERS NOTLARI
Türkoloji,

Okutan
ABDÜLKADİR İNAN

19 3 6
İSTANBUL
DEVLET B ASIM EVİ
 I. TEFEKKÜR VE DİL TARİHİNDE
GÜNEŞİN ROLÜ
G üneş-D ii Teorisi nin o rta y a k o y d u ğ u m ü h im e s a s la r ­
dan v e keşfettiği k a n u n la r d a n biri “ Güneşin ilk insanlar için her
şeyden üstün bir obje olduğu ve dilin zuhurunda d a ilk am ilin güneş
bulunduğu,, m ese le sid ir. B u te o rin in o rta y a k o y d u ğ u k a n u n ­
ları h u lâ s a e d e n b r o ş ü r d e bu m e s e le şu su re tle izah ed il­
m ek te d ir:
“îlk in s a n la r m h e r ş e y in ü stü n d e tan ıd ığı y e h e r ş e y in
ü stü n d e tuttuğu ilk o b je , g ü n e ş o lm u ştu r. G ü n e ş o n la r için
h e rş e y d i. G ü n e ş i tetk ik ede ed e o n u n v a s ıfla rın d a n v e h a ­
r e k e tle r in d e n , m ad d î v e s o n r a ru h î, fik rî m e f h u m la r a inti­
k a le b aşlad ılar. O n d a n a ld ık ları b a şlıc a m e f h u m la r şu n la rd ır:
1 — G ü n e ş in k e n d is i; esas, sahip , allah , efendi, y ü k s e k ­
lik, b ü y ü k l ü k , ç o k lu k , k u v v e t, ku d ret.
2 — G ü n e ş in saçtığı ışık, a y d ın lık , p a rla k lık .
3 — G ü n e ş in v e rd iğ i s ıc a k lık , ateş.
4 — H a re k e t, imtidat, z a m a n , m esafe , yer, k a ra , top rak,
gıda, hay at, b ü y ü m e , ç o ğ a lm a .
5 — R e n k , su.
6 — Ses, söz.
îl k in sa n la r , b ü tü n b u m addî v e fik rî v a rlık la rı, g ü n e ş e
v e r d ik le r i isim le b ir ib ir in e an la tırla rd ı [1].
G üneş-D ii Teorisi n in m ü e s s isi e s k i v e y e n i b ü tü n T ü r k
le h ç e le r in d e k u lla n ıla n k e lim e le r in m a n a la r ın ı in c e liy e r e k bu
k a n u n u b u lm u ştu r. F ilh a k ik a , T ü r k D ilin d e (ve b a ş k a diller­
de de) k u lla n ıla n h e r h a n g i b ir k e lim e y i tetk ik e d e r s e k o n d a
g ü n e ş te n a lın m ış o lan y u k a r d a s ö y le d iğ im iz m e f h u m la r d a n
b ir in i b u lu y o r u z . B u c ih e t o k a k a r v a z ıh tır ki h e r k e lim e n in
e tim o lo jik analizi y a p ılır k e n m e s e le k e n d i k e n d in e m e y d a n a
ç ık ıy o r .
[1] Etim oloji, m orfoloji ve fonetik b a k ım ın d a n T ü rk Dili, s. 9 - 10.
(K ü ç ü k broşür, S. 3 - 5 ) .
 Güneş-Dil Teorisi nin keşfettiği b u k a n u n , T ü r k d ilin d ek i
b ü tü n e s k i v e y e n i k e lim e le r in y a ln ız b u b a k ım d a n te tk ik in i
icap e ttir m e k le k a lm ıy o r , T ü r k k ü ltü r ta rih in e v e e s k i T ü r k
k ü ltü n e ait v e s ik a la r ı da b u y o ld a n te tk ik e tm e k lü z u m u n u
g ü n ü n m e s e le s i o la r a k ö n ü m ü z e k o y m u ş o lu y o r. T ü r k l e r i n
e s k i v a ta n la r ın d a y a p ıla n h a friy a tta eld e edilen a s a ria tik a ,
e s k i T ü r k diline ait tarih î m a lû m a t, k e z a lik A ltaylıların v e
Y a k u tla rın a n ’a n e le r in d e m e v c u t “Giineş kültü,, n e d air r iv a ­
ye tle rin de h ep b u e s a sla r d ah ilin d e tetk ik i lâ z ım g e liy o r.
B u sa h a d a , y a ln ız d ilcile rim iz için değil, ta rih ç ile rim iz , a r k e -
o lo ğ la rım ız , ru h iy a tç ıla rım ız , s o s y o lo g la r ım ız v e f o lk lo r c u la ­
r ım ız için de ö n e m li v e u lu sa l v a z ife le r v ard ır.
E lim iz d e b u lu n a n v e s ik a la r a göre, e s k i T ü r k l e r i n “güncf,,e
d air m e v c u t a k id e v e a n ’a n e le r in i te tk ik edelim :
T ü r k l e r i n e s k i vatan ı o lan O rta A sy a v e c iv a r ın d a (Altay,.
Y e n is e y , g a r b î S ib iry a d a ) b u lu n a n v e g ü n e ş k ü ltü ile b ağlı ol­
d u ğ u ü z e r le r in d e k i g ü n e ş k u r s la r ın d a n a n laşılan p u tlar çok-
ta n b e r i tarih v e a r k e o lo ji â lim le rin in d ik k a tin i ce lb e tm iştir.
A rk e o lo ğ F lo rin s k i “T om sk Ü niversite Müzesi,, adlı e s e r i n d e
şu satırları yazıy o r:
“B u k a v m in dinî ih tiy a c a tın ı nasıl tatm in ettiği, defin m e ­
r a s im in d e v e dinî e s e r le r in d e g ö rü lü y o r. B u k a v m in m e z a r ­
ları g ö s te r iy o r ki, b u n la r a h ır e t â le m in e in a n m ış la rd ır. G alib a
g ü n e ş â liu lû h iy e t v e h a y a t m e m b a ı add ed ilm iştir. M a b u tlar
k u ş s u r e tin d e v e g ü n e ş h a lesi iç in d e ta sv ir edilm iştir. G ö ­
r ü lü y o r k i b u n la r ın a k id e le ri fetişizm e d e n y ü k s e lm iş t ir [1].
T a r ih î e s e r le r d e n ö ğ r e n d iğ im iz e g ö r e ‘'Güneş Kültü,, T ü r k -
le rd e p e k e sk id ir. B u k ü ltü n tarih î d e v irle re , ta rih te n ö n c e k i
z a m a n la r d a k ö k le ş m iş b ir k ü ltü n d e v a m ı o la ra k in tikal etti­
ğ in d e ş ü p h e y o k tu r.
Çin tarih k a y n a k la r ı n d a te sb it ed ild iğ in e g öre, H u n l a n n
İm p a r a to r u L a - O ş a n G iy u y ( B ü y ü k M e te n in öğlu) Çin İ m ­
p a r a to r u n a y a zd ığ ı m e k tu p ta “ Ker ve gökten doğm uş, Güneş v e
A y tarafın d an m em ur ed ilm iş, H u n lan n büyük hakanı..,, diy e y a z ı­
y o rd u [2],
E s k i z a m a n la r d a “G ö k , , , “Y e r , , , “G ü n e ş , , , “Ay„ v e “Y ıl­
dızlar,, ın te k b ir k e lim e ile ifade edild iği t a h a k k u k etm iştir.
|1] Sahife. 1 0 - 1 2 .
[2] İakinof (Hiyacenth), So bran iye Svedeniy, I, 2 8 , D eguin, tom 1*
portie 2, Sah. 2 6 .
B u m e y a n d a e s k i tü r k le r in de k e n d ile r in e şef o la r a k ta n ı­
d ık ları b ü y ü k l e r i n “s e m a oğlu,, (yani “G ü n e ş oğlu,,) o ld u ­
ğ u n a dair a k id e le ri “G ü n e ş - Dil Teorisi,, b a k ım ın d a n d ik k a te
ş a y a n b ir e h e m m iy e t i haizdir.
H u n la rın s a b a h le y in “güneş,, e, g e c e le y in “ay„ a tapd ık-
ları da Çin k a y n a k l a r ı n d a yazılm ıştır:
“H u n la r b e ş in c i a y d a top lan ırlar. B a b a la r ın a , s e m a y a ,
y e r e v e d iğ er r u h la r a k u r b a n s u n a r la r . H a k a n , h e r s a b a h
s a r a y ın d a n ç ı k a r k e n tulü e d e n G ü n e ş e , g e c e le r i de Aya
s e c d e e d e r [1]. v-
H u n la rın b ir ş u b e s i olan “D u n hu ,, T ü r k l e r i de G ü n e ş e
v e A ya ta p a rla rd ı [2],
“G a u - L i „ s ü lâ le sin in m ü e s s isi olan Ç ic u m in g e n ç liğ in d e
d ü ş m a n d a n k a ç a r k e n b ir ır m a ğ a g e lm iş v e ‘'Ben güneş’ in oğ­
luyum,. “H aba„ ilahesin in torunuyum ! „ dem iş. B u n u işid en b a lık ­
lar v e k u r b a ğ a la r o n a k ö p r ü v azife sin i g ö r m ü ş le r [3].
T ü r k l e r i n e v ve ç a d ır k ap ıları, g e n e l o la ra k , ş a r k a k a rş ı
o ld u ğ u da ta rih v e e tn o ğ ra fy a â lim le rin in d ik k a tin i celbet-
miştir.
P rof. W. B a rto ld “ş a r k k ü ltü = d o ğ an g ü n e ş k ü ltü „n ü n
T ü r k l e r e m a h s u s olup ç o k e s k i z a m a n d a n b e r i Ç inlilerin
b u n u k a y d e ttik le rin i y a z m ış tır [4].
K id a n la r d e v rin d e (X. — X I I . a s ırla rd a Ç in lilerin “c e n u p
kültü,, ( y ü k s e le n g ü n e ş kültü) T ü r k l e r i n “doğ an g ü n e ş k ü l­
tü,, nü tazyik etti. M oğol h â k im iy e ti z a m a n ın d a ise b u Çin
v e M oğol k ü ltü O rta A sy ad a re s m î k ü lt oldu. B u n u n la b e ­
r a b e r “d o ğ an g ü n e ş kültü,, T ü r k l e r d e d e v a m etti. “M ih m a n -
n a m e i B u h arî,, [5] adlı b ir y a z m a e s e r d e “K ır g ız la r ın 1 6 ncı
a s ırd a b ile G ü n e ş ’e taptıkları,, yazılm ıştır. Hattâ M ogollar-
dan b ir k ıs m ın ın da b u e sk i T ü r k d inini d e v a m ettirm iş
o ld u k la r ı g ö rü lm ü ş tü r. İb n ü l-E s ir “M og ollar tulü z a m a n ın d a
g ü n e ş e taparlar,, d iy or [6].
A lta y -Y e n iis e y T ü r k l e r i n in ş a m a n d a v u lla rın d a g ü n e ş
r e s m i v e ş a m a n ın a y in için k u lla n d ığ ı e n ta rid e g ü n e ş sem -
[1] İakinof, Sob. Sved. I, 16.
[2] Ayni eser, I, 154.
[3] Ayni eser. II. 5 5 - 5 6 .
[4] T ü rk le rd e defin ayinleri m ese lesi (Z WO, XV, 71-72)
[5] Bu eser “Nuru Osmaniye,, kütüpanesindedir.
[6] Baron T e se n h a u se n “Altm Orduya ait materyallar mecmuası,,
s. 3 ve başkaları.
b o lü v ard ır. Ş a m a n d a v u lla r ın ın s e m a y ı ta sv ir e d e n y u k a r ı
k ı s m ın d a “G ün eş,, v e o n a d o ğ ru y e r d e n u z a n a n k a y ın -
a ğ a c ı, tan y e r in in s e m b o lü ( “Su lban ,,), e b e k u ş a ğ ı (alaim ü s-
s e m a ) v e b ir k a ç yıldız r e s m i b u lu n u r [1],
P rof, G o r d le v s k i k a s ım (H a n - K e r m a n ) T ü r k l e r i n in k ü l ­
tü r le r in d e n b a h s e d e n e s e r in d e “b u n la r d a e sk i p a g a n iz m b a ­
k iy e le r i v ard ır: y e m in e d e r k e n , g ü n e ş v u rs u n ! derler,, diyor[2],
Altay T ü r k l e r i n in k o z m o g o n i v e m ito lo jile rin d e e s k i T ü r k -
le rin “G ü n e ş Kültü,, a n ’a n e s i p e k b a riz o la r a k g ö z e ç a rp a r.
K o z m o g o n iy e g ö r e Ulgen v e y a A a k a y d e n ile n e r k e k ta n rı
icat v e y a r a tm a k u v v e tin i “yiğene,, den a lm ıştır [3].
A ltaylıların “gü neş,, e “a n a , , , “ay„ a da “ata,, d e d ik le r in e
g ö r e b u “Agene^ g ü n e ş te n b a ş k a b ir ş e y değildir.
G ö r ü lü y o r k i Türklerde| “g ü n e ş kültü,, p e k e sk i d e v ir le r ­
de, ta rih in tü rk le ri k a y ıd e tm e ğ e b a şla d ığ ı z a m a n la r d a m e v ­
cuttu. Y u k a r d a d ed iğ im iz g ib i b u a n ’a n e tarih ten ö n c e k i d e ­
v ir le r d e n tarih î d e v ir le r e in tikal etm iştir.

D iğ e r b ir cih etten “G ö k Kültü,, P ro fe s ö r M a r r ’a g ö re ,

“G ü n e ş kültü,, [ile b ird ir. F ilh a k ik a in s a n ın d ik k a tin i c e lb ­
e d e n o b je “sem a,, değil, o n d a b u lu n a n g ü n e ş v e g ü n e ş in
p a r ç a la n v e k a r d e ş le r i z a n n o lu n a n [4] Ay v e yıld ızlar o lm u ş ­
tur. “S e m a kültü,, n ü n Ç in lile re bile T ü r k l e r d e n g e ç tiğ i m a ­
lû m d u r . Ç in e b u k ü ltü s o k a n la r T ü r k s ü lâle le rid ir. R u s
â lim i P o ta n in “s e m a oğlu,, itik ad ın ın O rta A sy a d a n d ü n y a y a
y a y ıld ığ ın ı ispat etm iştir. Şim a lî H in d ista n d a b u lu n a n b ir
İs k it S ik k e s in d e “D e v e p o u tr a == g ö k oğlu,, yazılı o ld u ğ u n -
[1] Altay, Y en is e y ve Yakut türklerinin şam an d avullariyle entari­
lerinde gü n e ş resm i veya sem b olü b u lun d uğu şu eserlerde yazılm ıştır.
1) K lem anz. Minusinlilerin şam an davullarından b irk a ç örn ek
(Zap. Vos. - Sibir. O. geograf. O B, II, 1 89 0 , Vıp. 2, Sah.2 6 ) .
2) Katanof. S ib iry a ve Şa rk î T ü rk ista n Mektupları, P etersb .
1 8 9 2 , S. 3 1 -3 7 .
3) A. Anohin. Materialı po Ş am an stv u u Altaytsev, Sah. 41, 5 7 .
4) E. K. Jakovlef. Etnograf, obzor inorod. nasel . delini Yuj-
nogo E niseya. M in u sin s k 1 9 0 0 . Sah. 5 6
5) P e k a rsk i, Y aku t dili lügati, 12 97: “K ün = güneş,, kelim e­
sin in izahında 5. madde.
[2] “K asım T ü rk le rin d e kültür unsurları,, Rezan, 19 2 7 , s. 11
[3J V erbitski, Altayski înorodsı, s. 8 9 .
[4] P ek arsk i, Yak. Lügati, 1 2 9 6 “ay g ü n e şin kardeşi,.
dan b a h s e d e r k e n b u u n v a n ın şim a lî H in d is ta n a îs k itle r ta­
rafın d an ithal ed ild iğ in i s ö y le m iş [1] v e b u a k id e n in Ç in ­
lilerd en tü r k le r e g e ç tiğ in i iddia e d e n sin o lo ğ la rı, p e k h a k lı
o la ra k , c e r h v e re d d e tm iş tir [2].
G e r e k “G ü n e ş kültü,, v e g e r e k b u n u n b ir istih alesi olan
“G ö k kültü,, n ü n b ü tü n d ü n y a y a T ü r k l e r v a s ıta s iy le y a y ıl­
dığı m u h a k k a k t ır . H ır is tiy a n la rın ‘'A llah oğlu,, ak id esi de
İs k e n d e r in O rta A sy a s e fe rle rin d e n s o n r a y a k ın şa rk ta in ti­
şa r e tm iş v e h ıris tiy a n h ğ ı m e y d a n a g e tirm iştir. H ıristiyan ,
B u d a v e sa ir din a z iz le rin in ta s v irle rin d e g ö r d ü ğ ü m ü z h a le
de e sk i g ü n e ş k ü ltü n ü n b a ş k a b ir isim v e y e n i b ir a k id e
p e rd e si altında d e v a m ın d a n b a ş k a b ir ş e y d eğildir. E s k i A ra p ­
ların “hiibel,, a d ın d a k i putları, e s k i is la v la rm g ü n e ş v e ateş
ş e re fin e y a p d ık la n “kupalo,, m e r a s im le r i, V o lg a tin le rin in
“K u p al - K e r m e t ,,, Eti (Hitit)lerin “K übele,, putları, Ç u v a ş l e h ­
ç e s in d e “güneş,, m a n a s ın a g e le n “hevel,, i h a tırla tm a k ta d ır. B ü ­
tün bu k e lim e le r i G ü n e ş - D i l T e o ris i b a k ım ın d a n in c e le m e y e
d eğer.
A yni z a m a n d a b e ş e r in ilk m a n a lı söz k a y n a ğ ı o lan “G ü ­
neş,, , din v e a k id e le r k a y n a ğ ı da o lm u ştu r.
“G ü n e ş - D il,, te o ris in in bu s a h a d a b iz e y e n i u fu k la r a ç a ­
c a ğ ı ş ü p h e sizd ir. M eselâ e sk i M ısırlıların “Ra„ la rın ı alalım .
E s k i M ısırlıların “Ra„ l a n “G ü n e ş - D il,, te o ris iy le en İlmî
b ir şe k ild e ş ö y le izah o lu n u r:
R a = Ağ + ar -H a ğ = a ğ a r a ğ = . + r a ğ = Ra
T ü r k ç e d e k i “a n ğ „ , “arı„ ( = p ak , tem iz, m u k a d d e s), “âr„
k e lim e le r in i de e s k i M ısırlıla rın “Ra„ k e lim e s iy le k a r ş ıl a ş ­
tıralım :
Ra : a g + ar + ağ
Arı : a ğ + ar -+- ığ
A rığ : a ğ + ar + ığ
Âr : a ğ + ar + .
S u m e r c e d e k i (“R a — y a h u t “Ara,, = p a rla k lık ) k e lim e s i­
n in e tim o lo jik an alizi de ay n i f o rm ü l ile ifade o lu n u r:
A ra : a ğ + a r -|- ağ
“Âr„ k e lim e s i y a k u tç a d a “e n iyi ş e y , s a y ın , e h e m m iy e tli,
m u a z z a m , p ak, m u k a d d e s , İlâhî,, m a n a la r ın a gelir. (Ar t o y o n =
s e m a v î ilâh).
[1] Vostoç. motivı, s. 8 4 8
E2] Ayni eser sah. 3 7 6 .
 D ik k a t e ş a y a n d ır k i “Ar (kuşak),, k e lim e s i B a ş k u r t l e h ç e ­
s in d e te razi yıldızı m a n a s ın a g e lir [ l] .
T ü r k l e r l e k o m ş u y a ş ıy a n Ç u k ç e d ilin d e b u te razi y ıld ı­
z ın a (R av ) d e n iliy o r k i M ısırlıla rın (Ra) la rın ın ay n id ir.
S a m o id dilind e (ire = y e ru ) “Ay„ d e m ek tir[2].
B u k e lim e le r in e tim o lo jik an alizin i de (Ra) ile k a r ş ıl a ş ­
tıralım :
Ra : Ağ + ar + ağ
Rav : ağ + ar + av ( = ağ)
îre : iğ + ir + eğ
Arı ; ağ + ar +-I- ığ
B ü tü n b u k a r ş ıla ş t ır m a la r b iz e g ö s te r iy o r ki b u g ü n e
k a d a r etim o lo jisi b ilin m iy e n v e ilim için m u a m m a te şk il e d e n
b azı k e lim e le r Güneş - D il T eorisi ile k o l a y c a h alle d ile c e k tir.

[1] P o ta n ın OSZM. IV. s. 7 2 7

[2] Potanin OSZM. IV. s. 821
 II. “GÜNEŞ-DİL TEORİSİ,, NE GÖRE
“ANA KÖK,, MESELESİ

B u g ü n k ü m e v z u u tn u z “G ü n e ş - D i l Teorisi,, nin keşfettiği

“a|„ k ö k ü m e s e le s id ir. B u m e s e le n in e h e m m iy e t in i k a v r a m a k
iç in ‘'dilin menşei,, m e s e le s in e te m a s e tm e k icap ediyor.
D ilin m e n ş e i m e s e le s i p e k eski z a m a n la r d a n b e r i j^alnız filo-
zo flarm değil, b ü tü n b e ş e riy e tin fik ir v e z ih n in i m e ş g u l et­
m iştir. İsrail p e y g a m b e r l e r i ve Y u n a n filozofları bu p ro b le m i
h a lle tm e k için k a fa y o r m u ş la r d ır . “B a b il Kulesi„" efsan esi bu
m e s e le y i hal v e d ü ş ü n e n in s a n la r ın m e r a k ın ı tatm in e tm ek
iç in u y d u r u lm u ş tu r . F ilv a k i b u “B a b il Kulesi,, e fsa n esi dilin
m e n ş e in i değil, d illerin m e n ş e in i “izah,, etm iştir. D ilin m en şei
ise ilk d e v ir in s a n la rı için İlâhi idi. Allah a d a m a e ş y a la rın
ad ın ı ö ğ re tm iş ve dil m e y d a n a gelm işti... D ilin “ilâhi m enşei,,
o ld u ğ u n a y a ln ız o z a m a n ın p e y g a m b e r l e r i değil, 1 9 u n c u
a s ır A v ru p a filozpfIarının b ir ç o ğ u in a n ıy o rla rd ı. 1 8 4 0 da
vefat e d e n F r a n s ız filozofu D e B o n a ld da b u n la r c ü m le s in -
d end ir... P a p a z la r z ü m r e s in d e n le n g ü is t o la n la rd a n en b ü ­
y ü k le r i b ile b u “İlâhi m enşe,, fa ra z iy e s in in te s irin d e n hâlâ
k u r tu la m a m ış la r d ır . M aam afih “In d o -E u ro p e e n Dil E k o lü „ n e
m e n s u p L e n g ü is tle rin ç o ğ u “dilin m enşei,, m e s e le s in i dil
bilg isi m e v z u u o lm a k ta n ziy a d e filozofi m e v z u u o la r a k k a b u l
e d e r v e b u m e s e le ile u ğ r a ş m a y ı fuzulî s a y a r la r . “G ü n eş-D il
Teorisi,, le n g ü istiğ i felsefe ve s o s y o lo ji s ıra s ın a k o y m a k ta d ır .
B u k o y u ş u n d a h a k lıd ır. Ç ü n k ü “dil p s ik o lo jik v e s o s y o lo jik
k a n u n la r a b a ğ lı o la r a k m e y d a n a gelm iştir.,. B u n d a n d olayıd ır
k i ilk ö n c e “dilin m enşei,, m e s e le s in i h a lle d e r e k ilk s ö y le n e n
m a n a lı k ö k ü k eşfetm iştir. Dil y a ln ız p s ik o lo jik değildir. İn s a n
p s ik o lo jik d u y g u la rın ı jest, g r im a s v e sair iş a re tle rle de ifade
ed e b ilir. F la y v a n î d u y ğ u la rın ı “gırr,,, “mırr,, g ib i s e sle rle de
ifade e tm iş olabilir. F a k a t b u n la r İçtim aî in s a n ın sözleri d e ­
ğil, in sa n - h a y v a n ın b o ğ a z ın d a n ç ık a n g ü rü ltü v e s e s le r
olm u ştu r.
 10

D ilin m e n ş e in e d air m u h te lif n a z a r iy e le r vard ır. F a k a t

ş u n u da k a y d e d e y im k i b u m e v z u b e n im ih tisasım h a r i c i n ­
dedir. B u m e v z u a d air m a lû m a tım felsefe v e iç tim a iy a t m e ­
ra k lıs ı h e r o k u r y a z a r a d a m ın ö ğ r e n e b ile c e ğ i m a lû m a tta n
ib arettir. B u n u n la b e r a b e r b u m e v z u a te m a s e tm eğ i z a r u r î
görüyorum ,
“G ü n e ş -D il teorisi,, n in k eşfettiği ilk k ö k ü n ( “ağ„ k ö k ü n ü n )
e h e m m iy e t in d e n ve İlmî k ıy m e tin d e n b a h s e d e n b ir İlm î m a k a ­
led e [1] b u m e v z u a dair n a z a r iy e le r ş ö y le h u lâ s a edilm iştir:
A) “N id a = E x c la m a tio n „ n a z a riy e si:
B u te o r iy e g ö re ilk in s a n la r ın m ü ş te r e k h a r e k e tl e r i n d e
ç ık a r d ık la r ı n id aî s e s le r ilk s ö z le r s a y ıla b ilir. M eselâ N o ire
v e M a x M ü ller g ib i â lim le r b u n a z a r iy e y i m ü d a fa a e tm iş ­
lerd ir; fak at h iç b ir fik ir ifade e tm iy e n b u haj^vanî s e sle rle
b ir e r fik ir m a h fa z a sı d e m e k olan in sa n sözleri a ra s ın d a ç o k
b a riz b ir s ın ır v a rd ır. O n u n için P a u l R e g n a u d b u n a z a r i­
ye y i p e k h a k lı o la ra k ç ü r ü k b u lm u ştu r.
B) “T a k lid i k e lim e = O n o m a t o p e e ,,, n a z a riy e si:
B u n a z a r iy e y e g ö re ilk in s a n la r ilk k e lim e le r i ta b ia t v e
h a y v a n s e sle rin i taklit e d e r e k u y d u r m u ş la r d ır . M eselâ on
s e k iz in c i asırd a (de B ro s s e s ) is m in d e b ir fra n s ız b ü tü n dille­
rin m e n ş e in i b u esasta g ö s te r e n b ir e s e r n e ş re tm iş v e on
d o k u z u n c u asırd a b ile b u fik re ta raftarlık e d e n le r o lm u ştu r.
F a k a t V e n d r y e s g ib i y e n i â lim le r b ö y le idd iaları k a t’î su re tte
r e d d e tm e k te d ir le r;
C) “İş a re t z a m irle ri = P r o n o m s dem onstratifs,, n a z a riy e si:
B u te o r iy e g ö r e ilk in s a n e trafın d a b u lu n a n o b je l e r e
b ir e r isim v e r m e d e n e v v e l b u n la r ı işa rı z a m ir le r le g ö s te r m iş
v e bu s u re tle iş a re t z a m irle ri ilk in s a n ın ism in i b ilm e d iğ i
o b je le r in h e p s in e tatb ik ed eb ild iğ i u m u m î b ir isim rolü o y n a ­
m ıştır: b u n a z a r iy e n in sah ib i, g e ç e n a s rın m ü h im d ilcile rin ­
den P au l R e g n a u d dur. F a k a t b u m ü ellif n a z a riy e s in i lisan î
d e lille rd e n z iy a d e m a n tığ a istinat e ttird iğ in d e n , iddiası ş a h s î
b ir fik ir m a h iy e tin d e k alm ıştır.
D) “İ n s a n s ö z le rin in h a y v a n î s e s le r d e n istihalesi,, n a z a ­
riy e si:
G e ç e n a sırd a R e g n a u d n u n p e k e h e m m iy e t v e r m e d iğ i
b u e s k i teori, b u a s rın b a ş la r ın d a n itib a re n t e k r a r c a n la n m ı ş
[1] i. H. D an işm en t «Q. - Dil Teorisi üzerin e ilk tenkit» (Ulus, 2 3 .
XI, 1 935 }.
 II
ve b ilh a s s a V e n d r y e s gib i m ü h im dilciler ta rafın d an m ü d a ­
faa edilm iştir; b u n a z a r i y e y e g ö re , ilk in sa n teessü r, sevinç,,
h a r e k e t, iş... v.s. a n la r m d a tıpkı h a y v a n la r ı n y a p tık la rı gib i
b ir e r ses ç ı k a r m ı ş v e b u se sle r t e k e r r ü r te siriy le g ittik ç e
m u a y y e n b ir e r m ana ifade e tm e ğ e b a şla m ıştır. F a k a t
V e n d r y e s b u n a z a r iy e s in i izah e d e r k e n , b u n u n ispatı k a b il
o lm a d ığ ın ı da itiraf e tm e k s u re tiy le k e n d i d a v a sın ı g e n e
k e n d i ç ü r ü tm ü ş d e m ek tir.
B u n la r d a n b a ş k a m a r u f n a z a r iy e le r de vard ır. S o n z a ­
m a n la r d a r u h iy a tç ı filozof W u n d t’un “E n tw ic h lu s th e o rie „
te s m iy e ettiği n a z a r iy e v e M a r r ’ın “Yafesioloji,, n a z a r iy e s i b u
c ü m le d e n d ir.

M ax M ü ller O n o m a to p e ie te o risiy le a lay e d e r e k “W a u w a u

T h e o r i e ,,, v e “N id a T eo risini,, ni de “P fu i - P fu i p oo h - pooh
T h eorie,, te s m iy e ed iy o rd u . M aam afih k e n d is i de s o n ra d a n
b u '"Nida teorisi,, ta ra fta rla rın a iltihak etm iştir. H a k ik a tte b u
iki n a z a r iy e n in e sa s itib ariy le b ir ib ir in d e n fa rk ı y o k tu r. H e r
ikisi de “k a b a m a te ry alizm ,, e s a s la r ın a d a y a n ır v e dilin m e n ­
şei m e s e le s in d e biri so sy a l hay atı ih m a l eder, İk in cisi ise
so sy al h a y a tın a n c a k istihsal s a h a s ın d a ç ık a r ıla n n id a s e s le ­
r in e e h e m m iy e t v e rir. B u son c e r e y a n ın en son m ü m e s s ili
R u s p r o f e s ö r le r in d e n m ü te v e ffa B o ğ d a n o f idi. O, b u n azari-
y e y i “R e fle k s le r v e iptidaî te f e k k ü r e dair felsefe,, adlı e s e r i n ­
de m ü d afaa etm iştir. O n u n n a z a r iy e s in e g ö r e ilk in sa n k o l-
lektifleri te ş r ik i m e s a i e s n a s ın d a “ah„, “oh„ “of„ g ib i s e sle r
ç ık a r m ış la r v e b u “m esai n id a la rı„ n d a .n da ilk s ö zle r tü r e ­
m iştir. Ateşin a lm a n c a s ı olan “Feuer,, fra n s ız c a s ı olan “feu„,
lâtin ce “flam m e,, g ib i k e lim e le r in m e n ş e in i “Efff,, d iy e üfle-
m e k te n hâsıl olan se slerd ir. G ö r ü lü y o r ki b u n a z a r iy e ilk
d e v irle rin b e ş e r in d e değil, p e k so n d e v irle rin - y a n i ateşin
k e şfe d ild iğ i z a m a n ın - b e ş e r in d e ilk sözleri a rıy o r.
G ö r ü lü y o r ki b u iki teori dilin m e n ş e in i h a lle tm e k te n
u zak tır. B u te o rile r h a k k ın d a M a x M ü lle r’in “W a u w a u - T h e ­
orie,, v e “P fu i-P fu i theorie,, diye a lay e tm esi y e r in d e o lm u ş tu r .
E n y e n i n a z a r iy e M a r r ’ın “Y a fe s ilo ji nazariyesi,, dir. B u n a
g ö r e “Dil sırf İçtim aî m a h s u ld ü r. Dil istih sal ale tle rin in en
b ü y ü ğ ü o lm u ş tu r v e b u g ü n d e de ö yled ir. Dil - D ü n y a d a
dört k a b ile n in te ş e k k ü lü , ko lle k tif istih sale b a şlad ığ ı v e d ö r t
totem e trafın d a top lanıp c e m iy e t h a lin e g e ld ik te n s o n r a h e r
 12

ş e y i k e n d ile r in in b u “totem,, le re v e r d ik le r i ad larla a n la tm ış ­

la rd ır. B u adlar: 1) Sal, 2) B e r, 3) R o ş v e 4 ) Y o n d u r. B ü tü n
k e l i m e l e r bu k ö k le r in te s a lü b ü n d e n d o ğ m u ş tu r. B u g ü n k ü
A v r u p a dilleri - k i '"İndo - O röpeen Irkın ın D ili Zümresi,, diy e b ir
u y d u r m a v e s a h te ad ile an ılır - tarih î d e v irle rd e b u dört
u n s u r u n m ü te m a d i b ir le ş m e v e m ü te m a d i te s a lü b ü n d e n
h â s ıl olan “Ka/esf kavim ler,, in e n k a z ı ü z e r in d e hâsıl olm u ştu r.
B u dillerd e b u lu n a n k e lim e le r dört e sas u n s u r ü z e rin e analiz
e d ilirk e n tarih te n ö n c e k i z a m a n la r d a k i k ö k ü n e v e m a n a y u ­
v a s ın a ir c a m ü m k ü n o lu y o r. B ü tü n d ü n y a d ille rin in a n a k ö k ü
b u dört u n s u r d u r... v. s . , v. s.„
M a rr b ü tü n e s e r le r in d e b u tezi m ü d a fa a ed iyo r. A vru p a-
n m en b ü y ü k le n g ü is t â lim le rin i “p ap as zihniyeti,, ile ittiham
ed iy o r. M a r r ’a g ö re b u n la r ın e n b ü y ü k l e r i n d e n olan papaz
W . S c h m id t g e n iş ilm in e v e dil b ilg is in d e k i d e rin v u k u f u n a
r a ğ m e n y in e P ap azd ır. B ü tü n e s e r le r in d e dilin m e n ş e in i e s k i
p ap a z la r gibi, fa k a t “ilm î ve fennî,, p e rd e le r le ö r te r e k , y in e
“İlâhi m enşe,, e g e tiriy o r. M eillet ise “İn d o - E u r o p e e n ırkı,,
d e n ile n m e ş ’u m d aire d e n ç ık m a k t a n âcizdir... B ü tü n fik irle ri
m ü s te m le k e c ilik m a k s a tla r ın a h iz m e t eder...
F a k a t b ü y ü k âlim M a r r ’ın e s e r le r in in de “m aksat,, sız o lm a ­
d ığ ın ı s ö y le y o r la r. B u âlim de satırları a r a s ın d a m a lû m b ir
f ır k a n ın p r o p a g a n d a te zle rin i g ö r e n le r v a rd ır.
H u lâsa, b ü tü n b u n a z a r iy e le r “D ilin menşei,, p r o b le m in i
h a lle tm e k t e n u z a k b u lu n u y o r la r .

* *
“G ü n e ş - Dil Teorisi,, dilin m e n ş e i m e s e le s in i şu su retle
halletm iştir:
I. — îlk in s a n la r ın b ü tü n d ik k a t v e a lâ k a s ın ı ü z e rin e ç e k e n
g ü n e ş olm u ştu r.
II. — H a ricî â le m i teşkil ed en (obje) 1er, g ü n e ş e g ö r e b ü y ü k ­
lü k v e y a k ü ç ü k l ü k , p a rla k lık v e y a s ö n ü k lü k , y a k ın lık
v e y a u z a k lık itib ariy le fark lı b u lu n u r la r . B a ş k a b a ş k a
d a ir e le r d e k i n o k ta la r b u o b je le r i gösterir.
I I I . — İlk in s a n la r ın h e r ş e y in ü stü n d e tan ıdığı v e h e r ş e y in
ü stü n d e tuttuğu ilk (obje) g ü n e ş o lm u ştu r; g ü n e ş o n la r
için h e r ş e y d i. G ü n e ş i tetk ik ed e ede o n u n v a s ıfla r ın ­
dan, h a r e k e tle r in d e n , ö n c e m ad d î, s o n r a ru h î, fikrî,
a b s tr e m e f h u m la r a in tik ale b aşlad ılar. B ö y le c e g ü n e ş ­
 15
ten v e o n u n h a r e k e t v e v a sıfla rın d a n ald ık ları b a ş l ıc a
m e f h u m la r ş u n la r o l m u ş t u r :
1 — G ü n e ş in k e n d isi; esas, sahip , Allah, efendi, y ü k s e k lik »
b ü y ü k l ü k , ç o k lu k , k u v v e t, k u d re t;
2 — G ü n e ş in saçtığı ışık, ay d ın lık , p a rla k lık ;
3 — G ü n e ş in v e rd iğ i s ıc a k lık , ateş;
4 — H a re k e t, imtidat, za m a n , m esafe , yer, k a ra , toprak,,
gıda, h ay at, b ü y ü m e , ço ğ a lm a ;
5 — R e n k , su;
6 — Ses, söz;
IV . İlk in s a n la r b ü tü n b u m addî v e fik ri v a rlık la rı g ü n e ş e
v e rd ik le r i isim ile anlatırlard ı. S o n r a la r ı k e n d ile r in i v e
“b en = ego,, m e f h u m u n d a n ç ık a n b ü tü n d ü ş ü n c e le r i v e
n ih a y e t tesbit ettikleri b ü tü n (obje) leri de, tap tıkları
g ü n e ş in v e g ü n e ş te n ç ık a n tü rlü m e f h u m la r ın y e r i n e
k o y a r a k b u is m in a n la m ın ı g e n işle tm iş le rd ir.
V. — îlk in s a n la r ın g ü n e ş e ilk v e r d ik le r i isim , (ağ) dır. B u
da (a) v o k a lin in te k r a r la n a r a k u z u n c a o k u n m a s ın d a n
b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir : a, aa, aaa... = a ğ o lm u ştu r, i l k
a n a k ö k (racin e ) b u d u r.
V I . — S e s cih azı te k â m ü l e ttik çe (ağ) ın ilk s ö y le n e b ilm iş olan
tipleri s ıra s iy le (ay, ağ, ak, ah) o lm u ştu r. (Ağ) a n a k ö ­
k ü n ü n anlattığı b ü tü n a n la m la r , z a m a n la , b u “b i r i n c i
d e r e c e ra d ik a l kök ler,, le de anılm ıştır...
“G ü n e ş - D i l Teorisi,, nin ispat ettiği v e ç h ile in s a n ın ilk
elde ettiği m a n a lı ses ( = s ö z ) “A„ dır.
B u h a k ik a ti biz “A„ nın en k o la y telâffuz ed ile b ile n b ir
ses old uğu b a k ım ın d a n değil, İlm î a ra ş tırm a v e i n c e le m e ­
lerin v e rd iğ i k a n a a te istin ad e n k a b u l e d iy o ru z.
“A a - ^ a ğ „ k ö k ü n ü n a n a k ö k o ld u ğ u n u “G ü n e ş - D i l T e ­
orisi,, T ü r k k e lim e le r in in m a n a la r ın ı v e k e lim e u n s u r l a r ın ı
tetk ik v e b u n la rı e sk i d e v irle rd e k i “m ana,, v e “ses u n su ru ,,
y u v a s ın a ir c a t e c r ü b e le r in e d a y a n m a k s u re tiy le k e şfe tm iştir.
G e ç e n d e r s le rim iz d e n b irin d e T ü r k l e r i n ta e s k i d ev ir-
le r d e n b e r i “G üneş,, e ç o k e h e m m iy e t v e rd ik le rin i, “G ü n e ş
Kültü,, n ü n ta rih in bild iğ i d e v irle re d a h a e sk i d e v irle rd e n
in tikal etm iş o ld u ğ u n d a ş ü p h e o la m ıy a c a ğ ın ı ispat etm iştik .
D e m e k k i T ü r k “kült,, itib a riy le “G ün eş,, e b ağ lıd ır. “G ü n e ş ,,
b ir tanrı, b ir s e m a v i totem , n ih a y e t b ir “ced d i âlâ,, o lu n c a
“a y in v e m erasim ,, in de ilk k a y n a ğ ı n ı “G üneş,, de a r a m a ­
 14

lıy ız. D ilin in k ik iş a fın a h iz m e t etm iş o ld u ğ u n d a h iç ş ü p h e

o lm ıy a n “s ih rî dualar,, v e “îlâ h i = //ymne„ 1er b u “G üneş,, için
t e r e n n ü m edilm iştir.
S o s y o lo g la r m te tk ik le riy le s ab it o lm u ş tu r k i ilk d e v ir­
l e r d e ş a m a n la r , s i h i r l e r , ra h ip le r dili in h is a r la r m d a tu tm u ş ­
la r ve b u n d a n dolayı “dil s ih ird ir,,, “sö z -A lla h tır,, g ib i s ö zle r
s e m a v î d in le rd e b ir a n ’a n e o la r a k y e r b u lm u ş tu r. B ö y le
o ld u k ta n s o n r a “Allah,, tan ılan o b je n in ilk söz k a y n a ğ ı, y a n i
ilk söz o n u n adı o lm u ştu r. H a y a t v e v a r lık k a y n a ğ ı o la r a k
■tanılan o b je de gü n e ştir.
F ak at, ilk b e ş e rin “Gürteş„ e d e d iğ in i“Gw/7e^-£)/7 Teorisi,,
nasıl k eşfetm iştir?
Ş ü p h e s iz d ir k i “G ü n e ş - D i l Teorisi,, kâşifi de ö n c e k lâ s ik
dil e k o lü â lim le rin in y o lu ile y ü r ü m ü ş v e o n la rın u s u lü n ü
“tatbik etm iştir. B u d a etim olojid ir. E tim o lo ji h e r h a n g i b ir d ilde­
k i b ir k e lim e n in a n a k ö k ü n ü , m e n ş e in i b u lm a k iç in o k e lim e
n in m e n s u p o ld u ğ u dil a ile s in d e k i m a n a ve fo n e tik ç e b e n z e r ­
le r in i, e sk i z a m a n la r d a b u k e lim e n in o v e y a b u k a v im d e
nasıl telâffuz edild iğin i v e n e m a n a d a k u lla n ıld ığ ın ı v e o n d a n
ö n c e k i d e v ir le r d e nasıl k u lla n ılm ış o ld u ğ u n u a raştırır. B a z a n
e n e s k i şe k il o la r a k b ir k e l i m e - a n a k ö k ta s a v v u r e d e r (m u ­
t a s a v v e r , farazi k e lim e b ir * yıldızla iş a re t o lu n u r) y a n i b ir
k e li m e n i n a n a k ö k o ld u ğ u u y d u ru lu r. B u n a bir m isal o lm a k
ü z e r e a lm a n c a d a k i A u g e ( = göz ) k e lim e s in in e tim o lo jisin i
b ü y ü k b ir A lm a n âlim in in e s e r in d e n a l a l ı m :
“A uge; orta y ü k s e k A lm a n c a d a ouge, orta u v a a lm a n c a -
s ın d a oge, e s k i a lm a n c a d a a u g a , y e n i dilde “Auge,, a n g lo s a k -
s o n c a d a e a g e , İn g iliz ce d e e y e, g e n e l a lm a n c a d a a u g o ( n ) ... b u ­
n u n e s a sın d a i n d o - g e r m e n k ö k ü olan,, * “oq„ ( = g ö r m e k )
■olsa g e re k tir. L â tin c e d e “o c u l u s ,,, e s k i İs la v c a d a k i “oko„
Jitu a ca “akis,, . . . .„ [1]
G ö r ü lü y o r k i k lâ s ik e k o le m e n s u p â lim le r b ir k e lim e n in
m e n ş e i n i b u lm a k için “m u ta s a v v e r b ir kelim e,, u y d u r m a ğ ı
c a iz g ö r ü r le r . B iz im “teori,, m iz d e te tk ik le r in in ilk s a fh a s ın d a
l ü r k k e lim e le r i ü z e rin d e an aliz y a p a r k e n b u u su lü te c r ü b e
■etmiştir. F akat, k lâ s ik e k o lü n b ü tü n s ö z le r için a n a k a y n a k
o l a r a k “s a n s k rit. Y u n a n , lâtin,, dillerini alıp b a ş k a dilleri
ih m a l e ttiğ in d en dolayı dilin m e n ş e i m e s e le s in i h a lle d e m e ­
d iğ in i v e b u s a h a d a k i ac z in i g ö r d ü k t e n s o n r a b u y o lu b ir a ­
lı] Kluge. Etym olog. Worterb. der deutsch. Sprache, 19 3 4 , s. 2 9
 15
kıp b a ş k a y e n i b ir yol ü z e rin d e y ü r ü m ü ş tü r . B u yol, in s a n ın
in sa n olup k o n u ş m a ğ a b a şla d ığ ı z a m a n d a n ö n c e fik rin i daha
ziy ad e işgal e d e b ile c e k “obje,, yi b u lm a k tı. Ç ü n k ü te f e k k ü r
dilden ö n c e vardı.
T ü r k dil h â z in e s in d e k i k e lim e le r i fo n etik v e s e m a n tik
b a k ım ın d a n te tk ik n e tic e s in d e bu “obje,, nin g ü n e ş old u ğ u
t a h a k k u k etti. Ç ü n k ü h e r k e lim e b u ilk d e v ird e çık tığ ı y u ­
vad an , y a n i a n c a k g ü n e ş te n a lın a b ile c e k m e fh u m la r ın b irin i
ta şıy o rla rd ı (bu m e f h u m la r ı y u k a r d a z ik re tm iş tik ).
T ü r k dil h â z in e s in d e k i k e lim e le r in e n e s k i d e v irle re
ait o la c a ğ ın d a ş ü p h e o lm ıy a n k ıs m ın ın b u g ü n k ü le h ç e le r d e
v e o ld u k ç a e s k i m e t in le r d e “ağ, eğ, iğ, ığ, oğ, öğ, u ğ, üğ„ gib i
k ö k le r d e n tü re d iğ i anlaşıldı.
a ğ = ak, b e y a z ; ilk in s a n ın en m ü h im istihsal aleti; ağ a =
b ü y ü k , k a b île reisi.
e ğ = sahip ; e ğe, e y e = h a m i ru h .
iğ — iğ e = sahip,
ığ — ığ r a = ses.
oğ — o ğ a n = k a d ir, k u v v e tli, tanrı,
ö ğ = valid e, akıl; ö ğ e = h ü rm e t, b ü y ü k ; ö ğ ü t =
nasih at.
u ğ = m e s k e n , ev; u ğ a n = k ad ir; u g u k = akıl;
u ğ a n = b u r y a t ç a d a ilk in san , yaku t-
çad a b ü y ü k ,
ü ğ = ev, m e s k e n , üğ- = b ir y e r e to p la m a k ;
ü ğ e = yığın ; ü g e = söz; ügit = n asih at.
B u n la r ı b u r a d a b ir m isal o lm a k ü z e r e g ö s te riy o ru z . T ü r k
dilinde b u gib i “V. + ğ„ li k ö k le r p e k ç o k tu r. B u n la r ın ifade
ettiği m a n a la r “G ü n e ş - D i l Teorisi,, n in e sas h a tla rın ı g ö s te re n
“etim oloji, m o rfo lo ji v e fonetik b a k ım ın d a n T ü r k Dili,, adlı
e s e r d e h u lâ s a ed ilm iştir (Sahife 4 6 ) .
İlk in s a n ın “G üneş,, i ifade için ç ık a r d ığ ı m a n a lı s e s -
sö z ü n “ağ„ o la c a ğ ın ı b iz e “ay„ k e lim e s i de g österir. Ş ü p h e ­
sizdir k i b u r a d a k i “y„ si ö n c e “ğ„ idi. T ü r k d ilinin fo n etik
k a n u n la r ı b u n u ispat ed iyo r. İlk d e v irle rd e g ü n e ş e v e rile n
ad la “ay„ da ifade edilm iştir. F a k a t “a ğ —f a y ,, “G ün eş,, e n a ­
z a ra n in s a n ın d ik k a tin i d a h a az c e lb e ttiğ in d e n e s k i adını m u ­
h afaza etm iştir. “G ün eş,, y an i te f e k k ü r v e dil k a y n a ğ ı olan
o b je m u h te lif m e r h a le le r d e m u h telif ad alm ıştır, “Allah,, ın
d o k sa n d o k u z y a h u t b in b ir adı old u ğ u g ib i “G üneş,, in de
 16

dilin in k iş a f d e v r in d e aldığı a d lar ç o ğ alm ıştır. “Ay„ k e lim e s i

b ü tü n tü r k le h ç e le r in d e a n c a k ü ç tü rlü (Y a k u tç a d a “I y „ , Çu-
v a ş ç a d a “u y a h , oyuh,, , b a ş k a tü r k le r in h e p s in d e “a y „ ) te­
lâffuz o lu n u r. H a lb u k i G ü n e ş m u h te lif le h ç e le r d e m u h te lif
ş e k ild e ( “K ün„ , “K u y a ş ,,, “K uyas,, , “K ün„ , h e v e l (Ç u vaşça),
Y a ş ık ( U y g u r , Ç ağatay) s ö y le n m e k te d ir. ( “Zam an,, m a n a s ın a
g e le n “K ü n - g ü n „ ise b ü tü n tü rk le h ç e le r in d e g ü n v e k ü n
ile sö y le n iy o r). “K ün„ S a g a y le h ç e le r in d e h a lk , k a v im m a ­
n a s ın a da gelir. A n ad olu T ü r k ç e s in d e k i “ele g ü n e k a r ş ı . . „
tab iri v a r d ır k i b u r a d a k i “gün,, de S a g a y c a d a k i “K ü n = halk„
ile a y n i m a n a d a d ır. E s k i iptidaî z ih n iy e te g ö re h a lk , k a v im
v e k a b ile totem in k e n d isid ir. “K ü n g ü n , , ün “halk,, m a n a ­
s ın a g e lm e si g ö s te riy o r ki ç o k e s k i b ir d e v ird e “G üneş,,
totem o lm u ştu r. H u n H a k a n la r ın ın k e n d ile r in i “Ver ve günşten
doğmuş Güneş ve Aıj tarafından memur edilmiş...,, d iye tarif e tm eleri
v e G a u - l i s ü lâle sin in m ü e s s isi olan Ç içu m in in ‘'ben Güneş oğ­
luyum,, d e m e s i de hu “Totem -Güneş,, a n ’a n e s in in h atıralarıd ır.
E s k i d e v ir le r d e n b e r i T ü r k k ü ltü rü tesiri altında b u lu n a n
v e ih tim al k i e s k i b ir T ü r k b o y u n u n b a k iy e s i olan Kott [1]
dilinde g ü n e ş e “ega„ v e y a h u t “ege„ d e n ir [2]. G ü n e ş in ilk
a dını v e in sa n ın ilk s ö z ü n ü “Güneş D il Teorisi,, sırf n a z a rî
o la ra k “ağ„ b u lm u ştu . H a lb u k i biz şim d i b u sö zü n Güneş
m a n a s ın d a Altay - Y e n is e y m ın t a k a s ın d a b u g ü n e k a d a y a ş a ­
d ığın ı b u lu y o r u z , k i te o rim iz in ç o k s a ğ la m e s a s la ra d a y a n d ı­
ğını g ö s te rm e k te d ir. D ik k a t e ş a y a n b ir n o k ta d ah a var: Kott
dilinde “eş„ tan rı d e m e k tir. B izim “gün -|- e^,, d ek i “eş„ ek i
o n la rd a “tanrı,, m a n a s ın a m ü s ta k il b ir söz o la r a k y a ş a ­
m a k ta d ır.
B a ş k a d ille rd e k i b azı k e lim e le r in (m e se lâ y u k a r d a k i al­
m a n c a ) “Auge,, nin etim oloji analizi e s k i e k o le g ö r e b ile “ok„
k ö k ü n e d a y a n d ığ ın ı g ö rd ü k . Y afesiloji n a z a r iy e s in e göre,
“göz„ m e f h u m u ilk d e v irle rd e g ü n e ş i ifade ed en k e lim e ile
sö y le n m iş tir. D e m e k o lu y o r k i C e r m e n ve İslâv k a v im le r i
b ir z a m a n g ö ze “ ( O ğ —)-)ok„ d e m iş le r s e Güneşe de ( o ğ —>
o g —^)ok„ d e m iş o la c a k ira d ır. T ü r k l e r i n de b ir z a m a n la r “göz„ü
[1] K o ttla r İlmî edebiytta '^Yenisey o s ty a k la n » İle bir gruptan sayılırlar.
M eşh u r dil b ilgin i T errien de la Couperie U r a l- A lt a y dillerini tasnifinde
bunları Çin ve Tibet dilleri ailesind en sa ym ıştır (Jurnal ot the Royal Asi-
atic Society, 1 8 8 9 sah 4 0 4 ten n aklen Aristov, “Zametki,, a y rıb a sım ,50)
[2] N. Marr külliyatı, III, S. 2 6 3 , Lügatçe kısm ı, S. 3 7 4 .
 17

G ü n e ş e v e r d ik le r i isim olan “ağ„ ile ifade e ttik le rin i b iz e

g ö s te re n b ir k e lim e v a r d ı r : ‘'ağlam ak,,. B u sö z d e k i k ö k ü n “ağ„
o ld u ğ u n d a k im s e ş ü p h e ed e m e z.
Dil b ilg isi ispat etm iştir k i iptidaî d e v ir le r d e “fiil,, 1er o
“fiil,, i y a p a n a let v e y a a z ay ı ifade e d e n k e lim e y a r d ım ıy le
yap ılm ıştır. îlk “fiil,, d e v ir le r in d e tu tm a k = e lle m e k ; a t l a m a k =
a y a k la m a k ; iş itm e k = k u la k la m a k ; k e s m e k = b ıç a k la m a k ;
ıs ır m a k = d iş le m e k ; v u r m a k = d a y a k la m a k ... o lm u ştu r. B in a ­
e n a le y h “ağ lam ak„ k e lim e s in d e k i “ağ„ e s k i d e v irle rd e “göz,, ü
v e “güneş,, i ifade e tm iş o la c a ğ ı m u h a k k a k t ır . K ü e r ik le h ç e ­
s in d e “ögök,, k e lim e s in in göz b e b e ğ i m a n a s ın a g e lm e si de
d ik k a te d e ğ e r (Radloff Lügati, I. s. 1 1 9 4 ) .
G ü n e ş - D i l T e o r is in e g ö r e “göz„ k e lim e s in in e tim o lo jik an alizi
de b u n u ispat e d iy o r : “ö ğ + üz„ .
E s k i T ü r k le h ç e le r in d e n b iri olan S u m e r c e d e “uğ„ g ö k
v e a rs la n d e m e k tir. “Gök,, m e f h u m u “G ün eş,, den g eld iği
m a lû m d u r. A rslan ise e s k i d e v ir le r d e g ü n e ş in s e m b o lü s a ­
y ılm ıştır. E tr ü s k d ilinin b ir istih alesi olan B a s q u e dilinde
“eğun,, g ö k , “eqi„ v e “eğuski,, G ü n e ş d e m e k tir [1].
B ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e “ağ, ag, ak , ay, oğ, oy...„ g ib i
tek h e c e li s ö z le rin “h a y a t, k u d re t, h a re k e t, z a m a n , m esafe ,
gıda, su, r e n k , sö zle r, ses, ziya, hararet...,, gib i m a n a la r ı ifade
e tm e le ri de “V . + ğ„ k ö k ü n ü b u lm a k y o lu n d a istik am e ti tayin
e tm e ğ e y a r a m ış la r d ır . B ir ç o k k e lim e le r ü z e rin d e y a p ıla n
te c r ü b e le r “a n a kök,, ü n A Ğ o ld u ğ u n u k a t’î o la r a k ispat
etm iştir.
**♦
G ö r ü l ü y o r ki in s a n ın ilk eld e ettiği m a n a lı ses ( = söz)
“A - > Ağ„ dır.
B u h a k ik a ti, biz, “A „nın e n k o l a y telâffuz e d ile b ile n b ir
ses o ld u ğ u b a k ım ın d a n değil, ilm î a r a ş tır m a v e i n c e le m e ­
le rin v e rd iğ i k a n a a te istin ad e n k a b u l ed iy o ru z.
M a lû m d u r ki, b ü tü n d ü n y a d illerinde, g r a m e r c ile r in “İn-
te rje k siy o n ,, ta b ir ettik leri sözler v a rd ır. B u n la r g r a m e r c i ­
le rin ta rifle rin e g ö re h i ç b ir m a n a s ı o lm a y ıp a n c a k “k o r k u ,
s e v in ç , ıstırab...,, g ib i r u h î d u y g u la rı ifade eden,, se slerd ir.
“G ün eş-D il Teorisi,, b u in te r je k s iy o n la r m e s e le s in in de
t e k r a r b a k ılıp te tk ik e d ilm e s in i talep e tm ek te d ir.
[1] N. Marr külliyatı, I II ; 2 6 3 .
T — 2
18
B ü tü n d ü n y a d ille rin d e “A„ sesi “in te rje k s iy o n ,, o la r a k
k u lla n ılır.
“Aa„, “ah„, “ay„ v. s. g ib i n id a la rın e s k i z a m a n la r d a k o r ­
k u n ç,, m u a z z a m , m u k a d d e s “b ir o b je y i ifade ettiğ ind e ş ü p h e
y oktur.,, F a k a t b u ç o k e sk i, b e lk i ilk d e v ir le r e aittir. B u n u
isp at için ilk m a n a la r ı az b ir te tk ik le m e y d a n a ç ık a r ıla b ile n
"in te rje k s iy o n „ la rı a l a l ı m :
A b u ; [Ş. S a m i, S. 17.].
G a r p tü r k ç e s in d e “h arfi n id a v e taaccüp,, o la ra k k u lla ­
n ıla n b u k e lim e n in m a n a s ın ın da u n u tu lm a ğ a b a şla d ığ ı Ş.
S a m i ’n in “a, b u n e ? „ sözü ndedir,, d iy e y a n lış iz a h ın d a n a n ­
laşılıyor. “Abu,, e s k i v e y e n i tü r k ç e le r d e “b a b a , b ü y ü k b a ­
ba,, o ld u ğ u m a lû m d u r . O z a m a n b a b a la r a tapan in s a n la r
(T ü r k le r ) için “abu„ k e lim e s i b izim z a m a n ım ız d a “A lla h !,,
d iy e k u lla n d ığ ım ız söz y e r in i tu tm u ştu r. “A bu !„ k e lim e s i
“ab a !,,, “a b a v !,,, “a b a y !„ , “a b a k !,, ş e k ille r in d e de s ö y le n iy o r.
N id a o la r a k k u lla n ıla n b u k e lim e le r in a y n i z a m a n d a “b a b a ,
b ü y ü k b a b a , d ik k a t, put, s a n e m , şeytan,, m a n a la r ın ı ifade
ettiği ş a r k tü r k ç e s in d e hâlâ u n u tu lm a m ış tır.
D e r v iş le r in “y a h u „ la rın ı da a r a p ç a “y a h ü v e !,, ile izah
e tm e k d o ğ ru değildir. B u söz e s k i d e v ird e tapılan “A ğ =
Ak = Ah„ (g ü n e şin ) a r a p ç a d a b o z u lm a s ın d a n b a ş k a b ir şe y
d eğildir. Y a h u d ile r in “Y a h v a „ s ı da b u “A h„dan tü re m iştir.
K ır g ız c a d a k i “AKTA-,, k e lim e s in in (Radloff, I, 1 1 5 ) b irin i
m e d ih v e s e n a e tm e k m a n a s ın a da g e lm e s i g ö s te riy o r k i b ir
z a m a n la r “Ağ = Ah = Ak„ h im in le tak d is e d ilm iş b ir “obje,,
o lm u ştu r. B u k ır g ız c a k e lim e n in k ö k ü n ü B o d a g o v a r a p ç a
“HAK„ diye izah etmişti. F a k a t Radloff, p e k h a k lı o la ra k ,
b u n u re d d e tm iş tir (I, 1 1 6 . ) . Y a k u t ş a m a n v e m e c z u p la r ı is­
t iğ r a k (ekstaz) h a lin d e “S u = hû„ d iy e b a ğ r ıy o r la r ( P e k a r s k i,
2 3 2 7 ) k i “hu„ k e lim e s in in a r a p ç a “hüve,, ile a lâ k a sı o lm a d ı­
ğ ın ı g ö s te riy o r. A lâkası v a r s a A rap lar b u k e lim e y i de e s k i
d e v ir le r d e ‘'güneş,,! (totemi) ifade için s ö y le n e n “a ğ —^ o ğ „ d a n
alm ış la rd ır.
B ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e “in te rje k s iy o n ,, o la r a k k u lla n ıla n
b azı k e lim e le r i g ö z d e n g e ç i r e l i m :
A : H a y r e t v e ta a c c ü p nidası v e a y n i z a m a n d a ta a c c ü p
m a n a s ın a , “ol m e n i aa kıldı,,
A t K o r k u v e h a y r e t nidası [P e k a rs k i, 2].
A : [Radloff, I, Tel., Alt, K ır, O sm . Azer. U yg.] jh ay re t,
ta a c c ü p nidası.
 19 .
*‘A „ : N id a edatı o ld u ğ u gib i “aa„ da a lta y ca d a “ağa,,- de­
m ek tir.
A : [A şm arin Ç u v a ş Lûg. I, 4] h a y r e t v e y a s e v in ç ifade
e d e n n id a (Asm. b u n u n r u s ç a d a n a lm d ığ m ı y a z ı y o r
ki y an lıştır.)
A y ; [Rad. I, K az. K ır. Tel. U y g ., A zer. O sm .] ta a c c ü p
nid ası v e a y n i z a m a n d a K a m a r , a y ( = ağ).
B ild iğ im iz b ü tü n dillerd e “Ah„ h a y re t, ta a c c ü p , e le m ve
ıs tıra p ifade e d e n n id a edatıdır. B u n u n da ilk d e v irle rd e b i r
k o r k u n ç v e y a m u a z z a m o b je n in adı o ld u ğ u n a d^elâlet ed e n
«emareler v a r d ı r :
Ah (Aşm. II, 1 7 7 ) su ( ç o c u k dilinde).
Ah (A şm ar. II, 1 8 0 - 1 8 1 ) b ir ş e r ir ilâh adı. “Ahı„ aile ­
y e afat g e tirir v e tah rip eder. Prof. A şm a rin bu
a d ın “ah„ in t e r je k s iy o n u n d a n tü re d iğ in i ileri s ü r ­
m ü ştü r. G ü n e ş - D i l T e o r is i b u n u n a k s in i ispat et­
m iş tir : “A ğ - a h „ g ü n e ş tir. D in î fik irle rin d eğ işm e-
sile “Ah„ b ir k u v v e tli ş e r ir ru h o lu y o r. S o n r a m a ­
n a da u n u tu lm a k la “ah !„ y a ln ız in te r je k s iy o n o la ra k
k alm ıştır.
A h a (A şm ar. II, 1 8 4 ) nida edatı.
A ş m a rin b u n u n ç u v a ş la r a r u s ç a d a k i “a ğ a !„ dan
g e ç tiğ in i y a z ıy o r, k i s a ç m a d ır .
A h a h (A şm ar. II, 1 9 3 ) b ir ş e r ir ilâh adı. Allah d iy e b a ­
ğ ır a n in s a n a g e lirm iş.
A hu (A şm ar. II, 1 9 3 ) ihtiyatı (sa k ın m a y ı) v e y a h u t k a t ’î
su re tte re d d e tm e y i ifade e d e n nida.
A huh (A şm ar. II, 1 9 4 ) ta a c c ü p v e h a y r e t nidası.
Ah A n c a k (A şm ar. II, 1 7 8 ) ü m itsiz liğ e d ü ş e r k e n ç ı k a ­
rılan ses, nida.
M ü te b a k i 7 v o k a lle r le tesbit e d ile n s e s le rin de in t e r je k ­
s iy o n o lm a k la b e r a b e r , “a„ gibi, Allah, m ü th iş b ir şey, g ü n e ş ,
ş e y t a n gib i m e f h u m la r ı ifade ettik le rin i g ö rü y o ru z .
“ı„ sesi ts e s s ü r ifade ed e n n id a edatı o ld u ğ u g ib i (Pe-
k a r s k i, S. 3 7 3 5 ) r u h la r ı to p la m a k için Ş a m a n ın ç ık a r d ığ ı
{sö y le d iğ i) b ir sestir. A yni z a m a n d a k o k u m a n a s ın a da gelir,
■
“Z,, Y e n is e y lile r in dilind e “G üneş,, d e m e k tir (M arr, I I I , 2 6 3 ) .
B ü tü n b u n la r d a n ç ık a n n e tice ş u d u r :
İn s a n ın ilk s ö y le d iğ i m a n a lı k e lim e “A„ idi. Bu s e s y a l­
n ız b ir m a n a s ız ç a ğ ır m a b a ğ ır m a o lm a y ıp taptığı v e y a k o r k ­
20
tu ğ u b ir o b je y i ifade e d iy o rd u . S o n r a eld e ettiği v o k a lle r d e
a y n i o b je y i v e y a o n a b a ğ lı m e f h u m la r ı ifade için m a n a lı sö z
o la r a k k u lla n ılm ış tır. F ak at, b in le r c e , on b in le r c e s e n e le r d e n
s o n r a b u ilk m a n a lı s e s le r “n id a edatı,, o la r a k k a lm ış tır. B u ­
n u n la b e r a b e r y in e b u e s k i m a n a y ı a n la ta n b azı k e lim e le r
hâlâ y a ş a m a k ta o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir .
 III. “GÜNEŞ-DİL TEORİSİ,, BAKIMINDAN
“OĞUZ,, KELİMESİNİN ETİMOLOJİK
ANALİZİ

G e ç e n d e rs le rim iz d e , G ü n eş-D il T eo risin in ispat ettiği g ib i

m a n a lı ilk k e lim e n in “a —> - a a ^ a ğ „ o ld u ğ u n u ö ğ r e n m iş tik .
B u p e k y e n i b ir Teori o ld u ğ u n d a n dolayı b a z ı m e s e le le ri
t e k r a r l a m a k icap ed iy o r. Biz b u Teori yi y a ln ız size ö ğ r e t­
m e k l e değil, a y n i z a m a n d a sizin le b e r a b e r ç a lış a r a k ö ğ r e n ­
m e k t e y iz de. B ir k e lim e ü z e r in d e k i t e t k ik im iz i' d e rin le ştir­
d i k ç e “G ü n e ş - D i l T e o ris i„ n in keşfettiği ilk u n s u r o la n a ğ ın ,
d ilin y a r a d ılış ın d a ilk m e b d e o ld u ğ u n u p e k v a z ıh g ö r e b i­
liy o r u z .
Ş im d i b iz “/4|„ u n s u r u n u n s o n b ir d e v r e s in e , y a n i dilin
in k iş a fın d a k i ik in c i, ü ç ü n c ü , hattâ d ö r d ü n c ü b ir m e r h a le d e
a ld ığ ı “Oğ„ k ö k ü n e b ağ lı v e e s k i b ir k e lim e olan “Oğuz,,
k e lim e s in i te tk ik e d e c eğ iz .
“G ü n e ş - D i l Teorisi,, n in keşfettiği “ağ„ (son m e r h a le le r d e
"V . + ğ„) k ö k ü , Y a fe s ilo jin in “dört u n s u r„ u gib i m e v h u m k ö k ­
l e r v e dil te tk ik im k o la y la ş tır m a k iç in fa rz e d ile n “ilm î fiction,,
d a değildir. “Ağ„ eğ, iğ, ığ, oğ, öğ, üğ, uğ„ k ö k le r in i hâlâ
m u h a fa z a e tm e k te o lan e s k i k e lim e le r i te tk ik ettiğim iz z a m a n
" V . + ğ„ k ö k ü n ü n T ü r k dilinin y a ra d ılış ın d a n e k a d a r m ü h im
r o l o y n a d ığ ın ı d e r h a r a n lıy a b iliy o ru z . B u g ib i k e lim e le r d e n
b ir i “Oğuz,, k e lim e s id ir. B u k e lim e n in e tim o lo jik an alizin i
y a p m a k için “O ğ + uz„ u n s u r l a r ın a a y ı r m a k s u r e tile m a n a s ı
ş u d u r v e y a b u d u r d e m e k kâfi değildir. B u gib i a m e liy e
m ü m a r e s e iç in faydalı o lm a k la b e r a b e r ç o k m ih a n ik id ir.
K e lim e le r in e tim o lo jik a n alizin i y a p m a k k e n d i b a ş ın a b ir
g a y e değildir. G a y e , b u an a liz in işa re ti v e sin y a li ü z e r in d e
a d ım a d ım y ü r ü y e r e k k e lim e n in m e n ş e in i b u lm a k v e b u n u
b u ld u k t a n s o n r a da b u m e n ş e d e n tü r e y e n t ü r k ç e d e k i v e y a ­
b a n c ı d ille rd e k i k e lim e le r i y a k a l ıy a r a k “V . + ğ„ k ö k ü n e ir c a
e d e b ilm e k tir.
22
İşte, “Oğuz,, k e lim e s in i te tk ik e tm e k s u re tile biz b ö y le b i r
t e c r ü b e y a p m a k istiy oru z.
1 2
O ğuz: (O ğ + uz)
“Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik analizi b iz e g ö s te r iy o r ki^
bu k e lim e b ir ‘'kök„ (oğ) v e b ir de u z a k lığ ı, g e n işle d iğ in i ifa­
de e d e n “ek„ (uz) d an, y a n i ik i u n s u r d a n m ü r e k k e p t ir . T a r i ­
h in b ild iğ i d e v ir le r d e n b e r i b u k e lim e y i T ü r k l e r “Oğuz,, v e ­
y a “uğuz,, telâffuz e tm iş le rd ir. A rap ta r ih le r in d e “guz„ v e e s k i
R u s v e k a y in a m e le r in d e b a z e n “uz„ y a z ıld ığ ın a g ö r e b a z ı
T ü r k b o y la r ı o z a m a n bile b a şta k i “vuayeli,, a tm e k s u r e tiy le
telâffuz ettikleri a n la şılm a k ta d ır.
“Oğuz,, k e lim e s in in e s k i m a n a s ın a g e lin c e , ö n c e b ü tü n
e s k i lü g a t k ita p la rın d a n v e e s k i m e tin le r d e n a ra y a lım . E s k i
t ü r k ç e v e s ik a olan O r h o n k it a b e le r in d e “O ğu z„ k e lim e s i b i r
T ü r k b o y u n u n adı o la ra k g e ç e r. “D iv a n L ü g a t - i t - T ü r k , , de­
de b u k e lim e ş ö y le izah o lu n u r : “Oğuz,, T ü r k l e r d e n b ir k a ­
b ile d ir; T ü r k m e n le r d i r . Y ir m i iki b o y olup h e r b ir in in a y r ı
alâm eti v e d a m g a la rı vardır...,, (Cilt I, S. 5 6 ). B u e s e r d e
“Oğuz,, k e lim e s in in lü g a t m a n a s ın ı izah e tm em iştir. R a d lo ff
L ü g a tin d e b u k e lim e n in b ir m a n a s ı “O ğ u z b o y la r ın ın c e d d i
â lâsı,,, ik in c i m a n a s ı da “k a b a v e c a h il ad am „d ır. Ş e m s e d d in
S a m i B e y in izah ını a y n e n alalım : “O ğuz- ö k ü z b u n u n m ü r a k -
k a k ıd ır . 1) T o su , 2) S a fd e r u n v e b ö n a d a m 3) K ö y lü , s a h -
ra y î k a b a ad a m (m e tru k tü r), 4 ) İyi, h ü s n ü h al s ah ib i a d a m .
O ğ u z H a n T ü r k l e r i n e s k i h ü k ü m d a r ı... ‘o la r a k ta n ın m ış tır,,.
S o n y ıllard a telif ed ilen lü g at k ita p la rım ız d a k i izah lar da a ş a ­
ğı y u k a r ı S a m i B e y in iz a h ın a y a k ı n d ı r [ l ] . Ş ü p h e s iz d ir k i b u
“k a b a , uslu, safdil, sahrayı,, g ib i m a n a la r “Oğuz,, k e li m e s i n e
son d e v ir le r d e v e r ile n m a n a la rd ır.
O sm an lI İ m p a r a to r lu ğ u d e v rin d e “Türk,, k e lim e s in i de b u
m a n a d a k u lla n m a k is te y e n le r olm u ştu r. B u n u n için d ir, k i
“Oğuz,, k e lim e s in in son d e v irle rd e aldığı b u rn a n alar ü z e r in ­
de d u r m a k g e r e k s iz d ir.
Ç a g a ta y c a d a “Oğuz,, k e lim e s i “p a k tıynet,,, “m ü b a re k ,, m a ­
n a la r ın a da g e liy o r, k i e s k i m a n a n ı n d e v a m ı o ld u ğ u n d a ş ü p ­
h e e d ilem ez.
[11 B akın ız ; I. Refet - H. Zübeyr. Ana Dilden D erlem eler, s. 3 9 7
«Uğuz»; H. H üsnü. Kayseri Sözlüğü, s. 6 9 «Oğuz».
 23
“O ğuz,, k e lim e s in e dair lü g at k ita p la rın d a k i iz a h la r k e li­
m e n in son d e v ir le r d e k i k u lla n ılış m a g ö r e y a z ılm ış la rd ır. “O-
ğuz„ k e lim e s in in lü g a t m a n a s ı p e k e sk i d e v irle rd e u n u tu l­
m u ş o ld u ğ u “D iv a n ı Lûgat-it T ü rk ,, m ü e llifin in s ü k û tu n d a n
da a n la şılm a k ta d ır.
*
* ^
“Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik a n alizin i y a p m a k is te rk e n ,
ö n c e b u g ü n e k a d a r tü r k o lo ğ la r c a , k lâ s ik e k o lü n usullerine
g ö re y a p ıla n e tim o lo ji te c r ü b e le r in i g ö z d e n ' 'g e ç ir m e m iz
g e re k tir.
B izim b ild iğ im iz e g ö r e “Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jisin i
izah t e c r ü b e s in d e b u lu n a n â lim le r V a m b e r y , M a rq u a rt, Ne-
m eth dir. V a m b e r y y e g ö re “Oğuz,, k e lim e s i A m u d e r y a n ın
Y u n a n k a y n a k la r ı n d a k i e sk i adı olan “O x u s „ ü n ay n ıd ır.
“Oğh„ v e y a h u t “Ak„ ile “Uz„ dan m ü r e k k e p b ir k e lim e d ir.
K ö k “Ogk„ olup “Uz„ da b ir ektir. A lm a n âlim i M a r q u a r t’e
g ö r e “Ok„ ile “Uz„ d an m ü r e k k e p olup “O k kişi,, d e m e k m iş .
B u k e lim e ü z e r in d e k i so n te tk ik v e etim oloji M a c a r tü rko-
loğ u, P rof. N e m e t h ’indir. O n u n m ü ta le a s ın a g ö re , k e lim e ­
nin an alizi “Ok-|-z„ dır. ‘'Ok„ k a b île m a n a s ın a v e “Z„ de e s ­
k i T ü r k ç e d e c e m edatıdır. F il h a k ik a e s k i d e v ir le r d e “Ok„
k a b île m a n a s ı n a d a k u lla n ılm ış tır. T ü r k b o y la r ın ın ş u b e le r in e
fa rsç a k a y n a k la r d a “^r>„ d e n ilm e si, O ğ u z la r ın “Ü ç ok„ v e “boz
ok„ ş u b e le r in e a y r ılm a la r ı, fo n etik itib a riy le “Oğuz,, k e lim e ­
sini a n d ır a n “Oğuş,, k e lim e s in in k a b îl e m a n a s ın a g e lm e si de
b u n a delâtet eder. F ak at, b u r a d a k i “Z„ n in c e m alâm eti ol­
m a sı şü p h e lid ir. R/Z te b a d ü lü ile “Ogur,, v e “U ğur,, k e lim e ­
le rin in “Oğuz,, k e lim e s in in a y n i o ld u ğ u n u ispata ç a lış a n la r da
v ard ır. E ğ e r “Oğuz,, d ak i “Z„ c e m edaü ise “U ğur,, d ak i “R„
de c e m edaü o lm a s ı icap eder.
M aru f F in â lim le rin d e n R a m s te d t “Oyrat,, k e lim e s in in eti­
m o lo jis in e d air y a zd ığ ı etü dde “Oğuz,, k e lim e s in e de te m a s
e tm iş tir [l].
R a m s te d t b ir M oğol k a b ile s in in adı o lan “Oyirad,, k e lim e s i­
n in “Oğuz,, dan b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ın ı ispata çalışm ıştır. O n a
g ö r e “Oğuz,, u n e s k i ş e k li “O giz„dir. M o g o lc a y a g e ç e r k e n b u
k e lim e y e “ölü lâhika,, o la n “an„ ilâv e e d ile re k “O g izan ,,—)^“0 -
giran,, o lm u ştu r. M o ğ o lc a c e m alâm eti olan at lâ h ik a sı gel-
[1] G. 1. Ramstedt. Etim ologiya im eni Oyrat (Zap. R u ssk ag o Geog-
raf. Ob. tom XXXIV. s. 5 4 7 - 5 5 8 )
24

d ik te “an„ sukut,, e d e r e k “Oğirat,, o lm u ştu r. B u n u n nasıl

"O y irad ,, o ld u ğ u n u ispat için , M o g o lc a y a T ü r k ç e d e n g e ç e n
k e lim e le r in fo n etik d e ğ iş m e le r in i m is a lle r le g ö s te r iy o r :

* agi ay i > O > ai = ay a

* ogi > o y i > oi = o y ; > o i = o y > - ö
B ir M oğol k a b ile s in in “Oğuz,, ad ın ı ta şım a sı m e s e le s in i
R a m s te d t şu s u re tle izah e d iy o r :
“İh tim al ki, b u n la r Oğuz b e y le r in d e n v e y a h a n la r ın d a n
b ir in e tâbi o lm u şla rd ır. O y r a tla r ın a n ’a n e v î riv a y e tle ri b u n ­
ları O ğ u z la r a b a ğ la m a k ta d ır,,.
îş te k lâ s ik e k o le m e n s u p â lim le rin “Oğuz,, k e lim e s i ü z e ­
rin d e y a p tık la rı etim o lo jik teilcikler b u n d a n ibarettir. B ü tü n
b u te tk ik le r, “G ü n eş -D il Teorisi,, b a k ım ın d a n , ç o k s ö n ü k v e
k a r ış ık a n a lizle rd ir. B u n la r a g ö r e “Oğuz,, k e lim e s i “O k + k i ş i „
v e y a “o k la r = k ab ile le r,, m a n a s ın a g e liy o r. H a lb u k i k a b ile ­
le rin , tarih î d e v ir le r d e k i m a n a s iy le , te ş e k k ü lü in s a n lık tari­
h in in p e k son m e r h a le le r in in , “ok„ da ç o k in k iş a f etm iş b ir
k ü ltü r m a h s u lü d ü r. Ş ü p h e s iz d ir ki b u k e lim e “y ir m i dört
o ğ u z boyu,, n u n te ş e k k ü lü n d e n ö n c e de vardı. T a r ih in b il­
m ed iğ i, y a ln ız e fs a n e le rin b ize nak lattiğ i ilk d e v irle rd e “Oğvz,,
k e lim e s i b a ş k a b ir “nesne„y\ v e y a “b ir ç o k n e s n e le r„ i ifade
e d iy o rd u .
G ö r ü lü y o r k i “Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik an alizin i, “G ü ­
n e ş - D i l Teorisi,, b a k ım ın d a n , y a p m a k için elim iz d e b u lu n a n
lü g a t kitap ları, sırf lü g a t b a k ım ın d a n , e sk i m e tin le r v e A v r u ­
pa tü r k o lo ğ la r ın ın e tim o lo jileri b iz e fazla b ir ş e y v e r m iy o r la r .
M a lû m d u rk i L û g a tç ile r k e lim e le r i tesbit e d e r k e n k e lim e le r in
m u a y y e n b ir z a m a n a ait m a n a s ın ı göz ö n ü n d e tu tarlar. O n ­
la rın vazifeleri de b u d u r. E tim o lo ji y a p a n la r da b u n la r ın tes­
b it ettikleri k e lim e le r i a la ra k an aliz y a p m a ğ a ç alışırlar. O n u n
iç in d ir k i k lâ s ik e k o lü n e tim o lo jisi bizi k a y n a ğ a , k ö k e , u la ş ­
tır m a k ta n âcizdir. B u a cz in b a ş lıc a iki s e b e b i v a r d ı r : 1) A-
n a k ö k olan k e lim e y i, d a h a d o ğ ru s u u n s u r u tay in e d e m e m e k
2 ) k e lim e y e d air s ö y le n e n a n ’a n e le ri v e u m u m iy e tle m itoloji
v e h u ra fe le ri ih m a l e tm ek .
“G ü n e ş - D i l Teorisi,, dilin m e n ş e in i b u ld u . İlk u n s u r u
keşfetti v e b u T e o riy i te tk ik v e tatb ik e d e r k e n b izim için
y e p y e n i b ir u fu k a ç ılm ış oldu, k i o da e s k i T ü r k l e r i n k a b ile
 25
rn e n şe le r in e v e T a n r ıl a r ın a dair s ö y le d ik le ri riv a y e tle rin , m i­
toloji v e k o z m o g o n in in , dil b ilgisi s a h a s ın d a k i e h e m m iy e ti.
B ü tü n b u n la r ı iyi te b a rü z e ttire b ilm e k k a y g u s iy l e m e v ­
zu o la ra k “Oğuz,, k e lim e s in i aldım . Ş im d i biz b u k e lim e y i
“G ü n e ş - D i l Teorisi,, b a k ım ın d a n tetk ik edelim .
“Oğuz,, k e lim e s in in m u h te lif d e v irle rd e aldığı m a n a la rın ı
n a z a rı itib ara a lm ıy a r a k “a ğ —>-oğ„ u n s u r u n u “G ü n e ş „ in k e n ­
disi d iy e alalım . Ç ü n k ü b iz b u n u tetk ik e d e r k e n m e n ş e d e n
b a ş l ıy a r a k b iz e d o ğ ru in elim . İlk d e v irle rd e G ü n e ş i ifade
e d e n “A ğ —>-oğ„ h e r ş e y d i : “m e b d e , m e n ş e , A lla h 's e m a v î to­
tem,, idi. E tr ü s k - B a s k la r ın “s e m a v î totem„i olan G ü n e ş in
adı “eğus-ki„ ile “Oğuz,, k e lim e s in in b e n z e y iş i tesadüfi değil-
d ir [ l] . S ih r î d e v rin b ü y ü k “ma^„larınm b e ş e r iy e tte b ıra k tığ ı
iz le rd e n b a ş k a b ir ş e y o lm ıy a n “gog magog,, e fs a n e s i de “oğoğ,,
( = G ü n e ş T a n r ı) k ü ltü r ü n ü n b ir h atırasıd ır.
T ü r k m ito lo jisin e g ö r e “Oğuz,, b ir y a ş ın d a ik e n k o n u ş m u ş
ve k e n d i adını k e n d i v e rm iştir. B u “O ğ„ın “söz,, m a n a s ın a
k u lla n ıld ığ ı v e dilin “oğ„ k ö k ü n d e n ib a re t o ld u ğ u d e v rin
hatırasıd ır. “Oğuz babası “K arah a n „ la m ü cadele etti.,. B u da “Gü-
n eş„in “K a ra n lık „ la m ü c a d e le s in e dair, y a n i G ü n e ş h a k k ın -
d a k i b ir T ü r k m ito lo jisin in m otifidir. O ğ u z H a n ın o ğ u lla rın ın
a d la r ın a d ik k a t e d e l i m : K iin H an (G ü n e ş H an d em ek tir), A y
han, Y ıldızhan, G ökhan , D ağhan, D enizhan.. g ö r ü lü y o r kİ, b u n la r ın
h iç b ir i bizim b ild iğ im iz fani in s a n la r değildir. B u n la r ın “Oğuz,,
dan d o ğ m a la r ı d ik k a te d eğer. Bu, “g ü n , ay, g ö k , yıldız, dağ,
deniz,, gibi k e lim e le r in “a ğ - > o ğ „ d an tü r e m iş o ld u ğ u n a
iş a re t e d e n a n ’a n e v î riv a y e tle r d e n b a ş k a b ir ş e y değildir.
O ğ u z a n ’a n e s i tarih î d e v irle rd e te ş e k k ü l e tm iş b ir a n ’a n e
o lm a k la b e r a b e r ih tiv a ettiği u n s u r la r ın tarih te n - e v v e l b i n ­
le r c e s e n e ö n c e k i d e v irle rd e n in tikal ettiğinde ş ü p h e y o k tu r.
O ğ u z d estan ın ı te tk ik e d e n â lim le rim iz b u m e n k a b e n in “Hi-
y u n -n u „ la ra v e o n la rın şe v k e tli d e v irle ri olan (Milâttan ö n ­
c e k i 2 0 9 - 1 2 6 ) s e n e le r in e ait o ld u ğ u n u y a z ıy o r la r [2]. H e r
m e n k a b e y e m u h te lif d e v irle rin b ü y ü k h â d is e le ri in ik â s e d e r,
d e s ta n la r m u h te lif d e v irle rin iz le rin i taşırlar. B u in k â r e d i­
le m e z b ir h a k ik a ttir. F ak at, d e s ta n la r h iç b ir d e v rin m alı d e­
fi] N. Marr. O Lingvist. poezdke vostoçnoe sred izem n om orye. Le-
ningrad-M oskva, 1934. s. 4 9
[2] Prof. Köprülü M. Fuat. T ü rk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 1926>
Shf. 61.
2 fi

ğildir, h e r d e v rin m alıd ır. D e s ta n la r, e fs a n e le r e sk i b ir ş e h i r

h a r a b e s in e b e n z e r le r . H a friy at yap ıp aşa ğ ı in ild ik ç e m u h te ­
lif k ü ltü r ta b a k a la rı m e y d a n a çık tığ ı gibi, d e s ta n la rın m otif­
leri tahlil o lu n d u ğ u z a m a n ta rih î d e v irle rd e k i ta b a k a la r
altınd a tarih te n ö n c e k i ta b a k a la r m e y d a n a ç ık a r. Bundan
d o lay ıd ır ki, O ğ u z d e sta n ın ı te tk ik e d e r k e n b u n u ta rih î b ir
d e v re ir c a v e o b a k ım d a n tahlil e tm e k y an lıştır. Klâsik:
e k o le m e n s u p tü r k o lo ğ la r “Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik a n a ­
lizini y a p a r k e n de y in e b u “ta rih î devri,, h a r e k e t n o k ta s ı o la r a k
a ld ık la r ın d a n dolayı iç in d e n ç ık a m ıy o r la r . Ç ü n k ü “Oğuz,^
b o y la r ın ın d ü n y a y a g e lm e le r in d e n ö n c e de “oğ„ y a h u t “ağ„.
k ö k ü vardı. D iğ e r b ir te k â m ü l d e v r e s in d e “Uz, us„ k ö k ü
vardı. Ü ç ü n c ü b ir te k â m ü l d e v r e s in d e bu k ö k le r in b ir le ş ­
m e s in d e n “oğuz,, m e y d a n a geldi. “Uz„ b u k e lim e i ç in d e
eridi, e k olup “U z a k lık , genişlik,, m e f h u m la r ın ı ifade etti..
“O ğ ^ u ğ , , b ir d e v ird e “Gûneş„i ifade e d e r k e n ik in c i b ir de­
v ird e “ağ„ ş e k lin d e “gün,, m e f h u m u n u ifade etti ( S ü m e r c e d e
“u ğ „ = gün).
“Oğuz,, d e s ta n ın d a O ğ u z u n a h fa d ın d a n o la ra k gösterilen,
is im le r d e n İm ir ( “D iv a n ı Lû gat-it-Türk„ de E y m ü r ) e s k i
“İbir,, k a v m in i [1] hatırlattığı gibi, “bayat,, k e lim e s i de e sk i b i r
ilâh adıdır. B ü tü n b u n la r “Oğuz,, d e sta n ın ın p e k eski, ta rih ­
ten ö n c e k i d e v ir le rin izlerin i taşıd ığ ın ı g ö ste rirler.
Altay T ü r k l e r i n in ş a m a n d u a la rın d a “Y u g u s = ugus,, b i r
ta n rı adıdır. B ü y ü k ta n rıla rd a n b iri olan K a y r a h a n b u n d a n
tü r e m iş v e “Yarika,, (Ziya, N u r?) h a n a y e ğ e n olm u ştu r[2[.
U r a n h a - S o y o t k a b ile s in in İlâ h ile rin d e de “U sh an ,, adı g e ç e r ]3 ] ,
‘-‘Oğuz,, k e lim e s in in Ç a ğ a ta y c a da “m ü b a re k ,, v e “p a k tıy ­
net,, m a n a la r ın a g e ld iğ in i y u k a r d a z ik re tm iş tim . B u r a d a
y in e b ir n o k ta y a işa re t e tm e k i s t i y o r u m : R o m a İm p a r a to r la ­
rın ın “Augustus,, u n v a n ı n e r e d e n g e liy o r?.. K e r e s te c iy a n
“Oğuz,, k e lim e s iy le |Yunanca “ağios,, (m u k a d d e s, aziz) k e li­
m e s in i m u k a y e s e etm iştir. B u da ş a y a n ı dikkattir. “Oğuz,, k e ­
lim e s in in e tim o lo jik an alizin i y a p a r k e n b ü tü n b u n la r ı göz-
ö n ü n d e b u lu n d u r m a k g e re k tir.
[1] E sk i T ü rk le r Siberyaya “İbir-sibir,, yahut “ibir şibir,, diyorlardı,
(B a k ın ız : Cam iüttevarih. Berezin neşri “methal,, s. 3 0 ; Eb u lg azi şe ce -
rei T ü rk s. 4 9). Bu k e lim e n in " İ b i r - Sümer,, olacağı da hatıra geliyor.
[2] Yerbitski, Altaylılar, s. 4 4 ; Potanin, OSZM, VI, sah. 6 9 : “Uguz„.
[3] Radloff-Katanov. Proben, IX, 201
 2:7

Ş im d i b i z “O ğuz„ k e lim e s in in e tim o lo jik an alizin i “G ü n e ş -

Dil Teorisi,, u s u lle r in e g ö r e y a p a l ım :
1 2
O ğ u z (O ğ + uz)
1) O ğ : S a h ip (m e b d e , m e n ş e , c e d d ü alâ) m a n a s m a k ö k tü r.
( S o n r a b ir k ö k te n tü r e d ik le r in e in a n a n la r m k o lle k -
tifi);
2) u z : ektir. S a h ib in v e y a o n u n a y n i o ld u ğ u n a in a n a n kol-
lektifin g e n iş b ir s a h a d a te c e llisin i ifade eder.
G ö r ü lü y o r ki k e lim e d e b ir iptidailik var. B u “iptidai­
lik,, bizim b u g ü n k ü z ih n iy e tim iz e g ö re d ir. Ç ü n k ü k e lim e ­
nin b u ş e k ild e te b e llü rü v e m a n a s ı e sk i d e v ir le r e aittir. O n ­
dan ö n c e k i d e v irle rd e ise y a ln ız “a ğ —>-oğ„ ik e n d a h a ç o k
m a n a la r ifade e t m i ş t i r : G ü n e ş , g ü n , z a m a n , m esafe, k u d re t,
m e b d e , ced d i alâ, nesil, kollektif, b e n , se n , o, biz, siz, o n la r,
h e p b u b ir “a ğ ^ o ğ , , ile ifade edilm iştir, ki b u g ü n k ü : “m a n ­
tık,, b a k ım ın d a n ş ü p h e s iz “iptidailik,, dir. “G ü n e ş - D il T eo-
ris i„ n ce k e lim e le r in e tim o lo jik analizi y a ln ız k e lim e n in m a n a ­
sını m e y d a n a ç ı k a r m a ğ a değil, a y n i z a m a n d a b e ş e r iy e tin
k ü ltü r v e te f e k k ü r ta rih in d e g e ç ird iğ i m u h te lif m e r h a le v e
d e v irle ri de b u k e lim e le r in işareti v a sıta siy le ta y in e ç a lış ­
m a k ta d ır.
“Oğuz,, k e lim e s in in analizi b iz e g ö s te riy o r ki b ir z a m a n
G ü n e ş i ifade ed en “oğ„ s o n r a o n u v e y a o n u n y e r d e k i m ü ­
m e s s ilin i “ced d i alâ,, s a y a n z ü m r e y e de isim o lu y o r. B u z ü m ­
r e n in “D o ğ u m v e Çoğalış,, m e f h u m u da ay n i “oğ„ k e lim e ­
s in e b ir u n s u r ilâ v e s iy le ifade o lu n u y o r. (Y a k u tç a d a “ogo„ =
evlât). B u m e f h u m u d a h a iyi ifade için y in e o “oğ„ k ö ­
k ü n d e n tü r e m iş olan “ol„ v e y a “ul„ u n s u r u n u ilâv e ile
“oğul,, k e lim e s i m e y d a n a getiriliyor, “oğlak,, k e lim e s i de
b u k ö k e b ağ lıd ır. Altay le h ç e s in d e “oğlak,, = oğ u ld u r. T o ­
h u m , b a lık y u m u r ta s ı m a n a s ın a g e le n “oğ u ld u ru k ,, k e ­
lim e s in d e k i b u “oğ„ (m e n şe , m e b d e m a n a s iy le ) y in e “oğ„
kökünden gelir. “M e b d e , esas,, m e f h u m u n u ifade için
M o g o llar da “uğ„ (P o p p e. “M oğol dili dersliği,, s. 1 7 6 ) k e li­
m e s in i T ü r k l e r d e n alm ış la rd ır. “Oğ„ u n akıl, fikir m e f h u ­
m u n u da ifade ettiği m a lû m d u r . B u n d a n “Oy„ “Öy„ “Ök„,
“Öğ„ ç ık m ış tır, k i “fiiller,, d e v r in d e b u k ö k te n “ö ğ r e n m e k ,,,
"o k u m a k ,, k e lim e le r i yap ılm ıştır. Y a k u tç a d a k i “Ü ge„ (söz,
 28
h ik â y e), ve b a şk a tü r k le r d e k i “öğû<„ de y in e b u köke ir c a
o lu n u r :
A ğ -> O ğ ^ Ö g — ü ğ e
Z a m a n v e m e s a fe n in de “A ğ - > o ğ „ k ö k le r ile ifade olun-
‘d u ğ u n u b ize şu k e lim e le r g ö s te r ir le r :
Ö ğ i e t ö ğ le çağı.
Öy : ( U y g u r c a d a ) z a m a n v e ölçü .
Ü ye S (Y a k u tç a d a ) z a m a n , m üdd et, ebed iyet. A ltay cad a
nesil, azâ.
“U g„, “Oğ„ un k u d r e t m a n a s m a da k u lla n ıld ığ m ı “O gan„
v e y a h u t “U g an „, S ü m e r c e d e k i “Uğ„ ( = arslan ) k e lim e le r in ­
d e de g ö r ü y o r u z (eski d in le rd e “arslan,, G ü n e ş in s e m b o lü
s a y ılm ıştır). Su , n e h ir, k a la b a lık , ç o k lu k m a n a la r ın ı da T ü rk -
le rin a y n i sö zle ifade e tm iş o ld u k la r ım “Ü ğü„ ( U y g u r c a da
su), “öküz,, (eski tü r k ç e d e n e h ir), “ö k ü z ( U y g u r c a d a ç o k lu k ,
k a la b a lık ) k e lim e le r in d e g ö rü y o ru z .
B u n la r a b e n z e r y ü z le r c e k e lim e le r v a rd ır, ki h ep “Oğuz,,
k e lim e s in in “Oğ„ y u v a s ın d a n tü re m iş le rd ir.
***
“Oğuz,, k e lim e s in in “Uz„ e k in in e s k i d e v irle rd e “kök,, ol­
d u ğ u m u h a k k a k t ır . “Oğ„ k ö k iy le b ir le ş m e d e n m ü s ta k il y a ­
ş ad ığ ı b ir d e v ird e b u da b ir ç o k k e lim e le r [doğu rm u ştu r. D ik ­
k a te d e ğ e r n o k ta b u k e lim e n in de “kabîle,, m a n a s ın a da g e l­
m esid ir. Y a k u tç a d a “Uus„ k a b île , o y m a k , aile, cins, “agausa,,
b i r b a b a d a n t ü r e y e n k a b île m a n a la r ın a g e lir [ l] . Akıl, m a h a ­
ret, s a n 'a tk â r m a n a la r ın a g e le n “Uz„ , hatıra, fikir, akıl-
m a n a la r ın a g e le n “es,,, “is„ söz m a n a s ın a g e le n “öz„ (Y aku tça),
nefis, k e n d i m a n a s ın a “öz„, Y a k u tç a d a d a ğ ılm a k , in tişar m a ­
n a s ın a g e le n “Is„ v e b u n la r a b e n z e r b ir ç o k k e lim e le r bu
“U z-U s„ k ö k ü n d e n tü re m iştir.
Biz b u r a d a “Oğuz,, k e lim e s in e g ir e n “Us-uz„ u n s u r u n u ç o k e s­
k i b ir d e v ir d e n m ü s ta k il söz o la r a k ald ığ ım ız h a ld e , y i n e “oğ„kö-
k ü n d e n t ü r e y e n k e lim e le r in ifade ettik leri m e f h u m la r iç in k u l­
la n ılm ış o ld u ğ u n a ş ah it o lu y o ru z . B u y a ln ız “Oğuz,, k e lim e s in in
a n a liz in d e değil, b u k ö k te n tü r e y e n b a ş k a k e lim e le r d e de ay-
Tii m e s e le k a r ş ıs ın d a k a ld ığ ım ız ı g ö r ü y o r u z . M eselâ “Ugan„
[1] P e k a rs k iy Lügati, s, 3 0 7 5 .
 29

Oğan k e lim e s in i alalım : “ek ler„ d e v r in d e n ö n c e “oğ„ G ü n e ş i v e

o n d a n a lm a n m e f h u m la r ı ifade ettiği gibi, “an„ da a y n i m a ­
n a y a g e lm iş o ld u ğ u a n la şılm a k ta d ır. "An„, S u m e r c e d e T a n r ı
(daha e s k i d e v ir le r d e “G ün eş,, ifade ettiğ in d e ş ü p h e yo k tu r),
Y a k u tç a d a ( P e k a r s k i Lü gati, s. 1 0 0 ) m e b d e , b ir in c i, ilk m a ­
n a la r ın a g eld iği gibi, m ito lo jik a d la rın v e ta n rı a d la rın ın b a ­
şın a da gelir. “Oğ„ k ö k ü n d e n b iz im “o„ ( ü ç ü n c ü ş a h ıs z a m iri)
tü re d iğ i g ib i, “on , an„ fa rs ç a d a v e r u s ç a d a ü ç ü n c ü ş a h ıs z a ­
m iridir.

**
“Oğuz,, k e lim e s i h a k k ın d a b u g ü n e k a d a r e tn o lo ji b a k ı ­
m ın d a n ç o k ş e y le r yazılm ıştır. E s k i telâffu zu n “oğuz,, v e y a
“Uğur,, o ld u ğ u m ü n a k a ş a ed ilm iştir [1]. Biz, b u m e s e le ü z e ­
rin d e d u r a c a k değiliz. “R , Z„ m e s e le s i “G ü n e ş - Dil Teorisi,,
b a k ım ın d a n k a t’î o la r a k h alle d ilm iştir. B ir k e lim e n in “R„ ile
telâffuzu “y a k ın , m u a y y e n , k a t ’î b ir s a h a y ı v e o s a h a d a k i
h a re k e ti,,, “Z„ ile telâffuzu ise “o ld u k ç a g e n iş b ir s a h a y ı, bu
s a h a d a b u lu n a n “obje„ v e y a “panse,, nin y e rin i, s ü je ile pan-
se v e o b je n in m ü n a s e b e tin i; “Z„ is e d a h a b ü y ü k s a h a y ı da
g ö s te rir [2]. E s a s k ö k ü n m a n a s ı b u n u n la b ü s b ü t ü n d e ğ iş ­
m e z . “Oğuz,, v e g e r e k “ogur„ u n h e r ik isi de “a ğ ^ oğ„ k ö ­
k ü n d e n g e lm iştir. B iz im için b u kâfidir.
“Oguz„ k e lim e s in in “G e n iş sahayı,, ifade e d e n “Uz„ ek i
-k ö k h a lin d e - “k a b ile , ahfat,, m a n a s ın a g e ld iğ i gibi, “o g u r„ u n
“u r„u da k e n d i b a ş ın a y in e “oğu l, evlât„ [3]; “U ru ğ,, ş e k lin ­
de is e “kabile,, m a n a s ın a g eliy o r. B ü tü n b u n la r g ö s te riy o r ki
“Oğuz,, ve “Oğar„ k e lim e le r in in k ö k ü “G ü n eş,, i ifade e d e n
“ağ„ (so n ra “o|„) olup k e n d ile r in d e n b ir ç o k k e lim e le r tü r e ­
m iştir. “G ü n e ş - Dil Teorisi,, n i iyi tatb ik e tm e k s u re tiy le biz
b u k e lim e le r in h e p s in i ç ık tık la rı k ö k e ir c a e d e b ile ce ğ iz .
“Oğur„ k e lim e s in in “z a m a n , m ü b a r e k , e s a s, saadet,, m a n a la ­
rın ı g ö z ö n ü n e g e tir ir s e k “oğuz,, u n çık tığ ı k ö k te n g eld iğ in i
d e rh a l k estire b iliriz .
[1] Bu m ese ley e dair Profesör Sadri M aksudinin Ju r. Asiat. de (Kâ­
nun u san i — m art 1 92 4) m a k a le si vardır. Bu m ü n aseb e tle Profesör K ö p ­
rü lü n ü n bir m a k a le si {T ü rk iy a t M ecm uası I, sah. 3 2 2 - 3 2 6 ) , Prof. M aksud i’^
n in ona cevabı f “ T ürk Yurdu,, III Sayı 1 4 ) vardır.
[2] Etim oloji, Morfoloji ve Fon. B ak ım ın d a n T ü rk Dili, S. 3 4 - 3 5
[3] B a n g und von Gabain. Analyt. Index, 5 2 ; « U n - Sohn»
- 3 0

îş te “oğuz,, k e lim e s in i “G ü n e ş - Dil Teorisi,, b a k ım ın d a n

a n aliz e d e r k e n b iz im ö n ü m ü z e ö yle m e s e le le r ç ık ıy o r ki
b u n la r d a n h e r b irin in a y rı a y r ı iş le n m e s i v e in c e le n m e s i icap
ed iy o r. B u b ir tek k e lim e y i tetk ik, b iz e dilin m e n ş e in i, i n ­
k işa fın ı v e m e n ş e i o lan “o ğ ağ„ ın h e r k e lim e d e b ir g ö lg e
g ib i d e v a m ettiğini p e k b a r iz o la r a k g ö s te r m e k te d ir . B u m e ­
s e le le r in in c e le n m e s i, b u g ü n e k a d a r dil b ilg isi s a h a s ın d a
b ilin e n v e ö ğ r e n ile n m a lû m a tın ç o k e k s ik o ld u ğ u n u d ü n y a ­
y a g ö s te re c e k tir.
 IV. “V. + G„ EKİ MESELESİ
‘^Türk a ilin d e (v okal)ler ek olm az. E k g ibi
görünen (v o kal)ler an a k ö k olan (v. + ğ) nin
ek olm ası ve “ğ„ nin okun m adan dü şm esi
dem ektir,,

Güneş-Dil T eorisin in vazettiği bu k a id e n in , d ah a d o ğ r u s u

T ü r k dilind e keşfettiği bu k a n u n u n , k e lim e le r in e tim o lo jik
a n a liz in i y a p a r k e n b ü y ü k rolü v ard ır. D iy e b iliriz ki bazı
k e lim e le r in k ö k le r i a n c a k bu “v. + ğ„ e k in i te b a rü z e ttirm e k
s u r e tiy le b u lu n a b ilir.
T ü r k le h ç e le r in d e “g „ , “ğ„n in d ü ştü ğ ü v e y a “v, k, y„
s e s l e r i y le te b ad ü lü , (d u ru = ^uruğ; sarı = san|; ta. = dağ; ta n =
tarığ; topra (çu v a ş.) = ^oprağ, to p rak ; su = su|; k a h = katığ; arı =
■arığ; su lu = a.th = atlığ; k a r h = karlık-, k ış l a = kışlak; y a y ­
la = ı/a^/aÂ:; d a ğ = tav, s a ğ = sav, h e ğ = bey... s ö z le rin d e o ld u ğ u
g ib i) e s k i tü r k o lo g la r c a da m a lû m b ir h a k ik a ttir; fakat, e s k i
m e t in le r d e v e y a h u t b u g ü n k ü b ü tü n T ü r k le h ç e ld r in d e “k.
e k i y l e b ite r g ib i g ö r ü n e n k e lim e le r in son e k i “v. + ğ„ o la c a ­
ğ ı n ı e s k i e k o l h a tırın a b ile g e tirm e m iştir. Ç ü n k ü o e k o l bu
i o r m ü l ü n T ü r k s ö z le rin in e tim o lo jik a n a liz in d e k i b ü y ü k ro
l ü n ü n fa r k ın d a d eğildir.
G ü n e ş - Dil T e o ris i T ü r k dilind e v o k a lle b iter g ib i
g ö r ü n e n k e lim e le r in s o n u n d a k i v o k a lin d a im a “v + ğ„ o ld u ­
ğ u n u b ir k a id e o la r a k v a z e d e r k e n a n c a k y u k a r d a g ö s te r d i­
ğ im iz k e lim e le r i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a m ış tır . T ü r k ç e d e k i
"k 4 -v „ e k iy le b iten y ü z le r c e k e lim e le r i i n c e le y e r e k b u n e ti­
c e y e vasıl o lm u ş tu r. Y u k a r d a k i m a lû m k e lim e le r y ığ ın ı ise,
b izim “G ü n e ş - D i l T e o ris i m ek tebi,, m e n s u p la r ı için, (v. + ğ)
•eki ü z e r in d e k i te tk ik le r im iz d e a n c a k ilk h a r e k e t n o k ta s ı
o lm a k ta n b a ş k a k ıy m e t ifade e tm e z le r.
T e o r im iz in vazettiği b u k a id e n in T ü r k D ilin in g e ç m i ş b ir
d e v r in d e h a k im olan k a n u n o ld u ğ u n u g ö s t e r m e k ü z e r e b i r ­
k a ç k e lim e y i (m e se lâ : ula, ata, aba, dede, ana, ağa, aya, tura, arpa,
k a r a , düğm e, kuyu k e lim e le rin i) alalım . Misal o la ra k a ld ığ ım ız
32
b u k e lim e le r in so n e k le r i (w.+ ğ) o ld u ğ u T ü r k Dili ü z e r in d e
ç a lış a n filo lo g la rd a n k im s e n in b a tır m a g e lm e m iş tir (Y aln ız
“ala,, k e lim e s in in M o ğ o lc a y a g e ç m iş ş e k lin in “alak„ o ld u ğ u n u
R adloff k a y d etm iştir).
'‘Türk D ilin d e (v o k a l)le r e k olm az. E k g ibi görünen (v o k a l)ler an a
k ö k olan (î^ .+ ğ) nin ek olm ası ve (ğ )n in oku n m adan düşm esi d em ek­
tir,, k a n u n u n u , G. - D. T e o ris i şu y o lla rd a n y ü r ü y e r e k b u lm u ş
v e o rta y a ç ı k a r m ı ş t ı r :
1 — M uhtelif T ü r k . le h ç e le r in d e a y n ı v e y a y a k ın m a n a
ifade e d e n (k. + v.) e k i ile ta m a m la n a n k e lim e le r in şu v e y a
bu T ü r k le h ç e s in d e ( v . + ğ) ile s ö y le n ü p s ö y le n m e d iğ in i
a r a ş tır m a k ( m e s e lâ : “a^a„ k e lim e s in i te tk ik e d e r k e n K u m a n -
du le h ç e s in d e “acfa/: = b ü y ü k baba,, o ld u ğ u n u b u ld u ğ u m u z
gibi);
2 — T ü r k l e r l e e s k i d e v ir le r d e n b e r i k o m ş u o tu ra n v e T ü r k
k ü ltü r ü tesiri altın d a b u lu n a n (R u s, M an çu , M oğ ol gibi) ka-
v im le r d e a ra m a k , v arsa, e s k i telâffuz ş e k lin i m e y d a n a ç ı k a r ­
m a k {“ala,, k e lim e s in i b u ld u ğ u m u z gibi);
3 — E s k i T ü r k a n a n e v e r iv a y e tle r in d e te tk ik m e v z u u -
m u z olan k e lim e y i a n d ıra n v e (v. + ğ) ile ta m a m la n a n k e li­
m e le r i a r a m a k v e b u lm a k { ‘'aba,, k e lim e s in i te tk ik e d e r k e n
“abak,, k e lim e s in in K ır ım a n a n e s in d e put, s a n e m ; K ır g ız a n ­
a n e s in d e '‘ced d i âlâ,, adı s a y ıld ığ ın ı b u ld u ğ u m u z gibi).,.
Y u k a r d a z ik re ttiğ im iz k e lim e le r in so n e k le r in in ( v .- t - ğ )
o ld u ğ u n u te b a r ü z e ttir m e k için biz de bu u su lle ri tatb ik
e d e c e ğ iz .

1. ALA
"'Ala,, k e lim e s in in e s k i ş e k li olan “alağ, a lak „m b u g ü n ­
k ü T ü r k ç e d e de k ırp ın tı h a lin d e (m a n a sız k e lim e s a y ıla ra k )
y a ş a d ığ ın ı ( m e s a l â : a lla k -b u lla k , a l a k - c u l a k v. s. gibi), m o ğ o l-
cad a[l] ise a y n e n “aZa„ m a n a s ın d a “alak,, ş e k lin i g ö r ü y o r u z .
Ş ü p h e s iz d ir k i ilk in sa n g ü n e ş e “ağ„ d ediğ i gibi, o n u n
b a riz r e n k l e r i n e d e “ağ„ v e s o n r a ik in c i r e n g i fa rk ettiği v e
“L„ k o n s o n u n u n ç ık a r d ığ ı z a m a n “al„ dedi. B u ik isin i b ir le ş ­
tire re k , s o n u n a da y in e b ir “ağ„ ilâ v e s ile “a| + aZ + ağ„ d iy e
"tü rlü tü rlü r e n k l e r i şam il obje,, m e f h u m u n u ifade etti.
“A la„ k e lim e s in in e s k i ş e k lin i m u h te lif T ü r k dialek tle-
r in d e s ö y le n e n şu k e lim e le r d e g ö r ü y o r u z .
[1] Poppe M o ğ o l d ilin in a m e lî d ersliğ i, Leningrad, 1931 (Lügat Kısm ı)
 33
A la k c u la k : k a rş . a la - g u la “K ırım ,,.
A l a - g a l a : ala, tü rlü r e n k li [1],
A l a k - c u l a n : K ır g ız T ü r k l e r i n d e : '" A la k -c u la k y er yüzü,, (ilk
b a h a rd a k a r lı v e k a r s ız y e rle ri ta sv ir edivor). R adloff bu m a ­
n ay ı b i l m i y o r : "oraya, buraya, heyecan, k a rm a k a rışık ,, d iy e izah
e d iy o r.
Alak-, Budala[2].
A la : A ltayca v e K ırg ız c a d a bu d ala, a h m a k ; alak, alû ş e k il­
leri de v a r (Rad. 1) [k a r a k te r i bir tü rlü o lm ıy a n , d ö n e k , k a ­
ra rsız m an alariy le].
A l a k - m a l a k : [Ş ey h S ü le y m a n . Ç a ğ a ta y lügati] m ü h m e lâ t-
tandır: k a rış ık , b u la ş ık .
A lla k - bu lla k: (Rad. 1 O sm .) k a r m a k a r ış ı k .
A la h : (P e k a r . 6 7 , ala k e lim e s in d e n ) Alah - b u la h = k a r m a ­
karışık .
2. ATA
A ia ; B u k e lim e n in de “ğ„ ile bittiğini A ltaycad a (K u m a n -
du le h ç e s in d e ) b ü y ü k b ab a m a n a s ın a g e le n ''adak,, v e Ç aga-
ta y c a d a v a s iy m a n a s ın a g e le n “'atağ,, [3], K azan v e K ırg ız
L e h ç e le r in d e k i “atay (ğ)„ k e lim e le r iy le isb at ed eriz. ‘'O kunm az
ğ„ kaid esi b ize yaln ız “a/a„ k e lim e s in d e d ü ş m ü ş b ir “ğ„ ol­
d u ğ u n u te n v ir e tm e k le k a lm ıy o r; T ü r k dini v e d in iyatı tari­
h in d e k im s e n in h a tırın a g e lm iy e n b ir h a k ik a ti m e y d a n a k o ­
y u y o r ki, o da "nezir,, m a n a s ın a g e le n "adak,, k e lim e s in in
m e n ş e id ir . B u n u n iç in d ir ki b ab a , ce d d i âlâ m a n a s ın a g e le n
"adağ,, ile n e z ir (ceddi âlâ putuna, y a h u t m e b d e v e m e n ş e
d iy e in a n ıla n obje ş e r e f in e tah sis e d ilen , v â d e d ile n şey) m a ­
n a s ın a g e le n “adağ,, k e lim e le r in in , e tim o lo jik analizi a y n i
o lm a k la b e r a b e r, s o n r a d a n a ld ık la rı m a n a y a g ö re , k ö k m a ­
n a s ın d a v e e k le r in r o lü n d e az ç o k d e ğ iş im le r olabilir.
3. ABA
A b a: b aba, b ü y ü k b aba, h a y r e t v e ta a c c ü p nidası, b ü y ü k
k a rd e ş , a m ca , c e d d i âlâ, a n n e, (R ad . 1. b ü tü n T ü r k l e h ç e ­
le rin d e ).
[1] Radloff Lügati, I, 3 5 2
]2] Ayni eser. I, 3 5 5 - 3 5 6 .
[3] Başkurtlarda kadın ve çocu klar arasında taaccüp nidası olarak
sö y len en « a tak » k elim e s in d e (N. Tahir. Başk. Lûg. S.7) «ğ» nin kalınlaş-
m asıyle hasıl olan «k» de «ata» kelim esin in eski şeklin in «atağ» oldu­
ğunu gösterir.
T - 3
 34

B u k e lim e n in S a g a y c a d a ‘ abaa,, (R ad. 1. 6 2 0 ) , T e le ü t

v e K ızılcad a “a b a y . (Rad. 1, 6 2 1 ) o ld u ğ u n u g ö r ü y o r u z ki,
“afcaa„ n ın so n “a „ s ı ve “abay„ ın so n “y „ s i “ğ„ te b a d ü lü n d e n
b a ş k a b ir ş e y d eğildir.
‘^Abak„ k e lim e s i K ır ım L e h ç e s in d e put, s a n e m d e m e k t ir
(Radloff, I, 6 2 1 ). K ır g ız la r d a n U y s u n k a b ile s i k e n d i ce d d i
â lâ s ın a “Abak,, ad ın ı v e rir. [1]
“Vay babam!,, y e r in e b ü tü n T ü r k l e r d e “A bakI,, k e lim e s i
ta a c c ü p v e n id a edatı o la ra k ta s ö y le n ir. B u da g ö s te r iy o r ki
“aba,, m n e s k i şe k li “abağ,, d ır . M a n ç u d ilin d e b u k e lim e
"‘abka,, ş e k lin d e d ah a e sk i m a n a s ıy le m u h a fa z a ed ilm iştir;
“ahka„ = g ö k , tanrı, gü n , h a v a [2].

4. DEDE
Dede: U y g u r c a d a k i “tedik,, ( = akıllı, n ü k t e p e r d a z ) , L e b e d
v e Ş o r le h ç e le r in d e “tediğ,, ( = akıllı, h e k im ) k e lim e le r iy le
k a rş ıla ştırın ız . [3]
5. ANA
Ana: K ırgız, K azan L e h ç e le r in d e “anay,, şe k li (y = ğ) v a r ­
dır. (Radloff, 1 ,2 7 7 ) . Bu k e lim e n in “ene,,, “ine,, ş e k lin d e te ­
lâffuzu da v ard ır. B u n a g ö r e “e ğ d iş edilm iş„ m a n a s ın a g e le n
“enei,,, dişi s ığ ır m a n a s m a g e le n “me^„, y a k u tç a d a “anah,,
(h = k , g , ğ ) s e m a n tik itib a riy le b ir ib ir in e b ağlı k e lim e le r d ir .

6. AĞA
Ağa: K ır ım c a d a k i “a k a y „ , K a z a n v e T e le ü t le h ç e le r in d e k i
“agay,, (y = ğ ) , Y a k u t k a d ın la rın ın k o c a s ın a h itab en k u lla n ­
d ık la rı “ağay,, ( P e k a r s k i, 15) k e lim e le r in d e (v. + ğ) e k in in
“ğ,. si “y» o ld u ğ u g ö r ü lü y o r .

7. AYA (avuç içi)

A ya: (el ay ası, kef) b u k e lim e b ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e
m ü ş te r e k tir v e h iç b ir in d e s o n u n d a “ğ„ b u lu n d u ğ u n a te sad ü f
e d ilm iy o r . B u k e lim e d e d e ş ü p h e s iz “ğ„ vardı. B u n u b ize
[1] Aristov, Z a m etk i, 8 1 ] P otanin O SZM , IV, 16). Ayni eserde bu kelim e
mogolca « u b ak » (ayı = totem, ceddi âlâ) k e lim esiy le m u k a y e se ed ilm iştir
(sah. 6 6 9 ) .
[2] Zaharof, M an çu L ü g ati, s. 2 4 .
[3] Radloff Lügati, III, 1095.
 3S
“affak = ayağ„ k e lim e le r i g ö s te riy o r. P e k e s k i z a m a n d a el ve
a y a k tek b ir k e lim e ile ifade e d ilm iştir. “K ol„, “kar„, “el„ g ib i
s ö z le r m e y d a n a g e ld ik te n so n ra, "ayak,, y a h u t bugünkü
m a n a y a tah sis e d ilm iştir. “ö „ n i n d ü ş m e s iy le m e y d a n a g e le n
“aya,, k e lim e s i de a v u ç için i (yani e s k i ön a y a k l a r m m ü h im
b ir y e rin i) ifa d e y e h a s r e d ilm iş tir .
8. TURA
Tura: S ib ir y a v e Altay L e h ç e le r in d e ş e h ir, k a s a b a , ev, b in a
d e m e k tir . [1] E s k i ş e k lin in “tarak, turağ,, o ld u ğ u n u A n a d o lu
T ü r k ç e s i n d e k i “durak,, k e lim e s in d e g ö r ü y o r u z .

9. ARPA
Arpa: Bu k e lim e d e k i “ğ „ n in d ü ş tü ğ ü n ü T a r a n c ı L e h ç e ­
s in d e yu laf m a n a s ın a g e le n " a r p a k a n ,, k e lim e s in d e g ö r ü y o ­
ru z. [2], Z iraat K ü ltü r ü n ü T ü r k l e r d e n alan Buryaltlarda “arpa„
k e lim e s i ‘‘a r b a y „ d ır [3].
10. KARA
K ara: Bu k e lim e g ü n e ş in tu tu ld u ğ u z a m a n p e y d a ettiği
r e n k m e f h u m u n u ifade için icat e d ilm iştir. B u n u n da e sk i
e tim o lo jik ş e k l i :
K a ra : ( “a k + ar -1- ağ„ ) dır.
Bu k e lim e d e k i ‘ g„ n in “k„ k o n s o n iy le d eğ işim i, b u n u n
d a h a s o n r a k i b ir d e v r in m a h s u lü o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te d ir .
“Ar„ e k o lm a k sıfatiyle, e sk i itikad a göre, g ü n e ş in tu tu ld u ğ u
z a m a n “b ir y e r d e ta k a r r ü r ü n ü ,, g ö s te rir. K a r a n lık k e l i m e ­
s in in de k ö k ü b u d u r .
U y g u r v e Ç a ğ a ta y le h ç e le r in d e “kara,, k e lim e s i “karağ,,
ş e k lin d e idi. ( R a d . , II, 1 5 0 ) , T e le ü t, Şor, v e S a g a y l e h ç e le ­
r in d e “karaa,, k e lim e s i "k a ra n lık ,, m a n a s ın a g e lir ( R a d .I I ,142).

11. DÜĞME
D üğm e k e lim e s i ç o k e s k i d e v ir le r d e s o n u n d a k i «okunmaz ğ»
yi k a y b e tm iş o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır [4]. H a lb u k i b u k e lim e
[1] İbid., III, 1 4 4 6 .
[2] İbid., I, 3 3 4 .
[3] T. A. Bertagayev. L ü g at m aten jalU rin e g ö r e g a r b i B u rg a t L e h ç e s i (Marr’ın
şerefin e m akaleler m ecm uası, 1 935, S. 1 6 0 ) .
[4] D. L. T. I, 3 6 2 : iUifj j; Uûr
y a k u t T ü r k ç e s i n d e “ğ„ yi “x„ ş e k lin d e b u g ü n e k a d a r m u h a ­
faza e tm e k te d ir . B u L e h ç e d e vdüğme» k a r ş ıh ğ ı «timeh(timex)» v e
«temeh (tâmâx)y> d ir [1]. B u «x» n m e s k i «|» n in k a h n la ş m a s u ­
r e tiy le hasıl o ld u ğ u a y d m d ır. B a ş k a c a izah e d ile m e z .
12. KUYU
Kuyu k e lim e s in in e s k i ş e k li “k u y u ğ ,, v e “k u d u ğ „ dır[2]>
K ırğız, T eleü t, S a g a y , v. s. tü rk le h ç e le r in d e h âlâ “k u d u k ^
sö y le n ir[3 ].
S o n ek i v o k a l g ib i g ö r ü n e n k e lim e le r in b ir ç o ğ u b a z ı
le h ç e le r d e p e k e s k i z a m a n la r d a “ğ„ yi k a y b e ttik le r i halde»
bazı le h ç e le r d e b u g ü n e k a d a r “ğ„ yi "g„ v e y a “k„ y e d e ğ iş ­
tir m e k s u re tiy le m u h afaza etm iştir. M e se lâ çadır, k u lü b e m a ­
n a s ın a g e le n «alaçuh> v e y a «alaçığ» k e lim e s i “D iv a n u L û gat-it-
T ü r k „ te (cilt I s. 1 2 2 ) «alaçu» y azılm ıştır. B u g ü n K ır g ız la r ın
«cak» (R ad. IV, 10), A nad olu T ü r k l e r i n i n «ya^» k e lim e s i D iv a n ­
da (cilt 1. 3 0 1 ) «t/a» ş e k lin d e d ir.
“V. - f ğ„ e k i y a ln ız T ü r k ç e d e değil e s k i d e v irle rd e T ü r k -
le r d e n k e lim e alan k a v im le r in dilind e de b ir k a n u n o ld u ğ u
g ö r ü lü y o r . M eselâ B a s k ç a d a k i «Sua» ( = ateş» k e lim e s i B a ş -
k u r tç a d a «suak» (“g ü n e ş in en k u v v e tli sıcağı,,) [4], k a r a k ır g ız -
c a d a «puaÂ:» (R ad. 111 2 1 6 5 : “ç o k sıcak,,), Altay, T eleü t, U y g u r -
c a d a «çok» (Rad. I I I , 2 0 0 3 „ s ıc a k lık , ateş, p arlak lık ), a r a p ç a
z a n n e d ile n «Şuağ» k e lim e le r i bu k a n u n b a k ım ın d a n d i k k a t e
d e ğ e r;
(1) (2) (3) (4)
B a s k ç a : Su a : U ğ + u s + u ğ + ağ
B a ş k u r t ç a : S u a k : U ğ + us + u ğ - f a k
K ır g ız c a : Ç u a k : U ğ + u ç + u ğ - f a k
Altay v e U y g u r c a : ç o k : o ğ + oç - f o k + .
A rap ça: Ş u a ğ : U ğ + uş + u ğ + a ğ
(1) U ğ = k ö k tü r ; s ıc a k lık v e ateş m e f h u m u n u ifade e d e r;
(2 ) Ü s = ektir; s ıc a k lığ ın o ld u k ç a g e n iş b ir s a h a d a t e z a h ü ­
rü v e te ce llisin i g ö ste rir;
(3 ) A ğ = s ıc a k lığ ın o ld u k ç a g e n iş b ir sah ad a ü z e r in d e te m e s -
sül v e tecelli ettiği o b je v e s ü je
[1] P e k a r s k iy Y aku t d ili L u ğ a ti 2 6 3 2 , 2 6 7 1 .
[2] D. L. T. IH, 124; «t'"»li ^ B a n g und v. Gabain, A n a lily tis e h e r
ln d ex ... sah 3 8 .
[3] Radloff, II, 1 0 0 2 ,
[4] N . Tahir. B a ş k u rt L â ğ a ti, Ufa 192 6 , sah. 6 4
 37
<4) a g = s ıc a k lığ ı o ld u k ç a g e n iş s a h a d a tem sil e d e n o b je
v e y a s ü je n i n m a n a s ın ı ta m a m la r.
G ö r ü lü y o r ki, g e r e k m a n a ve g e r e k e tim o lo jik an aliz iti­
b a riy le , bu k e lim e le r a ra s ın d a fa rk y o k tu r. “V + ğ„ e k in in
e tim o lo jid e k i ö n e m in i b u gib i m is a lle r b iz e g ö s te r m e k te d ir .
V o k a lle biten v e b u g ü n b ü tü n T ü r k l e r c e u n u tu la n bazı
k e l i m e l e r v a r d ır ki b u n la rın s o n u n d a k i “V. + e k in i te b a ­
r ü z e ttir m e k m ü ş k ü ld ü r . (M eselâ: ark a, balta, ç a r e gibi). B u ­
n u n l a b e r a b e r le h ç e le r in te tk ik iy le b u n a da in:ıkân vard ır.
M isal o la r a k “D iv a n ı L û g at-it-T ü rk „ tek i «£//a» ( = yol ü z e r in e
k o n u l a n işaretler) k e lim e s in i alalım . M uhtelif T ü r k l e h ç e le ­
r i n d e «u/a|» (yolda b in ile n h a y v a n , n a k liy a t vasıtası o lan h a y ­
v a n ) k e lim e s in i b u ld u ğ u m u z gibi, b u n a s e m a n tik c ih e tin d e n
s ı k ı b ağlı olan «u/a» n ın da en e s k i d e v ir le r d e «u/a|» o ld u ğ u n u
a n la r ız .
Bazı k e l im e le r d e k i “v. + ğ„ e k in i fo n e tik k a n u n la r ın ın
y a r d ı m ı y le b u lu y o ru z . M eselâ b izim «ayak», u y g u r c a d a k i
«adak», a lta y lıla n n «azak» k e lim e s i y e r in e ç u v a ş ç a d a «ura» d e ­
n ilir . “U ra „ n ın so n “ğ„ sinin d ü ş m ü ş o lu şu fo n etik b a k ı­
m ın d a n ş ö y le izah edilir:
a d a ğ — a z a ğ —>■ a y a ğ
Baş^ka T ü r k le h ç e le r in d e k i b azı «a»yı ç u v a ş la r “u „ , «z» yi
d e «r» y a p a rla r. B u n a g ö re «azağ», ç u v a ş ç a d a * “u rağ „ olu r.
S o n r a «okunm az ğ» d ü ş e r e k “ura„ o lm u ştu r.
H ü lâsa v e n e tice : T ü r k ç e d e «v okal h iç bir zam an tek başına
«Jk olam az. Y alnız v o k a l g ib i görünen ekler aslın d a (V. + ğ)»dir. Bü tü n
d il m a te r y e lle r i b iin u ispat ed iyo r.
Ç u v a ş dili, b a ş k a T ü r k le h ç e le r in d e k i so n “k, g, ğ„ yi
b i r ç o k k e lim e le r d e k a y b e tm iş tir: T a r a k == tu ra; to p ra g (k) =
to p ra ; d a y a k = tu ya; ed ig, etik (çizm e) = ade; s u y u k (sulu) =
ş e v e ; y ü z ü k = se re, v. s. [1]

11] F a so n e n . Çuvaş lügati.

 V. “V+ Ğ„ EKİNİN ETİMOLOJİDEKİ
ÖNEMİ

«K. + ğ» eki, y u k a r d a s ö y le d iğ im iz g ib i T ü r k d ilin d e b ir

k a n u n olm u ştu r. F a k a t u zu n d e v ir le r bu e k in “ğ„ si ü z e r in ­
d e te sir e tm iş n e tic e d e “ğ„ d ü ş m ü ş v e y a h u t bazı le h ç e le r d e
«k, h, g, y„ s e s in e d ö n m ü ş tü r. B u k a n u n u n keşfi e tim o lo ji ba-
k ı m m d a n ç o k ö n e m li b ir h a d ised ir. B u g ü n e k a d a r e tim o lo ­
jisi y a p ılm ıy a n v e k a y n a ğ ı (k ö k ü ) tayin e d ile m iy e n p e k ç o k
k e lim e le r b u k e ş if s a y e s in d e ta m a m iy le izah o lu n u y o r . B u n a
m is a l olarak g ö s te r e c e ğ im iz k e lim e le r in te tk ik in e g ir iş m e d e n
ö n c e d ik k a t e d ilm e si g e r e k olan b ir n o k ta y ı k a y d e d e lim .
Y e n i T ü r k Dil T e o r is i e s a s la r ın a göre, b ir sö zü n e tim o lo ­
ji k a ra ş tırm a s ın ı y a p a r k e n y a ln ız b u g ü n k ü m a n a s ı göz ö n ü n ­
de tu tu la ra k m ü talâa e d ilirse , b e k le n e n n e tic e eld e e d ile m e z .
Ç ü n k ü b u g ü n a n la d ığ ım ız m a n a ile bazı k e lim e le r e s k i
k ö k le r in d e n o k a d a r u z a k la ş m ış tır ki, a r a la r ın d a k i fa rk ipti­
daî in sa n la b u g ü n k ü en m ü n e v v e r in sa n a r a s ın d a k i fa rk g i­
b id ir. B u n u n iç in d ir ki, k e lim e y i te tk ik e d e r k e n , tarih sel, so s­
yal m e r h a le le r i y e b u m e r h a le le r in h atırası o la ra k s a k la n a n
a n a n e le r i, v e b u n la r ı g ö s te r m e k ü z e r e e tn o ğ r a fy a c ıla r v e f o lk -
lo r c ıla r tarafın d an top lanan m a te r y e lle r i g ö z ö n ü n d e b u lu n ­
d u r m a k g e r e k tir .
ö r n e k o la r a k «ağa„, «aba», «ata», «baba», «tarhan», k e lim e le r in i
ala lım ;
A ğ a k e lim e s i b u g ü n k ü A n ad olu T ü r k ç e s i n d e h â lâ orta
k u r u n d a k i m a n a s ın ı m u h a fa z a ettiği halde, İs ta n b u ld a «o^umo
y a z m a bilm iyen k o y büyüğü» m a n a s ın a g e liy o r. Feod alite d e v r in ­
de «ağa» b ey , efendi, b ü y ü k ,k u d r e t s a h ib i idi. İranlılarm«a^aj^»
= b ey „ k e lim e s i T ü r k l e r i n orta k u r u n la r d a n itib a re n k u lla n ­
d ık la r ı «^ağay, âğa,, nın k e n d is id ir. P e d e r ş a h î (patri a rc a !) de­
v ir d e «ağa» = baba,,, “ced d i alâ„ dır. «Ağa» k a b ile n in (ve s o n ­
ra a ile n in ) m u tla k b ir h â k im id ir. E n e s k i d e v ir le r d e ise «ağa»
= a n n e o lm u ştu r. M u h a fa z a k â r A k s a k T im u r s a r a y ın d a b ü ­
 39

y ü k sultan (h a n ım , v a ld e s u lta n )la n n «ağa» u n v a n ı ta ş ıd ık la rın ı

b u n a delil g ö s te re b iliriz .
«06a» k e lim e s in in A nad olu T ü r k ç e s i n d e g ö ç e b e çadırı,
g ö ç e b e ailesi [1] m a n a s ın d a k u lla n ıld ığ ın ı b iliy o ru z .
H a lb u k i b u k e lim e D iv a n ü Lûgat-it T ü r k t e «kabîle» m a n a ­
sın a d ır. A ltaylılar v e S a y a n lıla rd a , aşa ğ ı y u k a r ı, m a b e t ( k a b i­
le h a m is i olan r u h u n b u lu n d u ğ u y e r, tepe, dağ), m e z a r taşı [2]
d e m e k tir.
«M azar taşı» m a n a s ı da son d e v r e aittir, ö n c e ced d ü â lâ nın
m e z a rı, m ab e d i, s o n r a m ezarı, n ih a y e t m e z a r ü z e r in e d ik ile n
put, taş m a n a s ın ı alm ıştır.
E s k i z a m a n la r d a n b e ri T ü r k k ü ltü rü tesiri altında b u lu ­
n a n M a n ç u r la r d a «/epe» a n la m ın d a d ır, [3]
Bu «Oba» k e lim e s in in eski m a n a s ı “k a b ile n in h a m is i olan
r u h u n , A llahın b u lu n d u ğ u y e r (tepe) dir.„
«Oba» nın etra fın d a to p lan an k a b ile de a y n ı k e lim e ile ifa­
de o lu n u y o r . «Oba» ile a n c a k b ir a ş ire te m e n s u p b ü y ü k b ir
aile, y a h u t m a h a lle v e hatta b ir ç a d ır h a lk ı ifade o lu n m a ğ a
b a şlıy o r .
«Ata», «baba», «aba» k e lim e le r in in b u g ü n ifade ettiği m e f­
h u m la e s k i d e v ir le r d e ifade ettiği m e f h u m b u s b ü tü ay rı
ş e y le r d ir . E s k i d e v ir le r d e «Atağ» ( a ğ + a t + a ğ ) m e n ş e , m e b d e ,
y a ratan m a n a la r ın a g e lm iştir. B u eski m a n a h ıris tiy a n la rın
v e Altay T ü r k ş a m a n la r ın ın A llaha ve o n u n r a h ip le r in e v e ­
ya k a m la r a «ata» d iy e hitap e tm e le r in d e k a lm ıştır. «Aba» k e ­
lim e s in d e n ç ık a n «baba» da e s k i d e v ir le r d e tıp kı e s k i «ata»
m a n a s ın a g e lm iş tir. B u n u e sk i O rta A sy a ş e y h le r in in «baba,bab,
bob» [4] v e b e k ta ş in in «baba» u n v a n la r ın d a g ö r ü y o r u z . E s k i
H â re z m T ü r k l e r i n in B o b k e lim e s i şim al is la v la n n a (pa.
pas) ş e k lin d g e ç m iştir; papa, p ap a s k e lim e le r i de h e p bu m e n ­
ş e d e n ç ık m ış tır. [5]
[1] K am u su Tü rki. s. 184; Ana dilden Derlem eler, s. 2 0 9 .
[2] Radloî Lügati. 1.1157, 1159. P roben . IX. 51; Aus Sibirien. II. 15;
F. Kon, U ryan h a seyahatin e dair rapor, 5. 4. »O bı» k elim esi B ask dilin­
de de “M ezar„ m a n a sm a gelir(N. Marr külliyatı, III. 216).
[3] Z ah arof S 129
[4] K ırgız B a k s ı-Ş a m a n dualarmda «baba» yerin e hep «bab» sözü
geçiyor. (BK. E b u b e k ir Divayef, Kırğız akideleri, Kazan 1 8 9 9 )
[5] ''Ata„, «baba», «mama», «tete»... gibi k e lim elerin m en şein i klasik
ekol “ç o cu k t iili= L a lw o r i der K in d ersp ra ch e» diye izah eder. B İZ bu m eseleyi
sonra bahis m evzuu edeceğiz.
 40

T arkan k e lim e s i T ü r k im p a r a to r lu k la r ın ın m e r k e z i n d e b u ­
lu n a n T ü r k l e r c e «im tiyazlı h u ku klara m a lik devlet ad am ı» m a n a s ı­
n a k u lla n ılm ış tır. O rhon k it a b e le r in d e de bu m a n a d a k u lla ­
n ıld ığı a n la şılıy o r. H a lb u k i a y n ı k e lim e T iy a n ş a n k ırg ızla-
rın da, v e h âlâ e s k i T ü r k k ü ltü r ü tesiri altında y a ş ıy a n Mo-
ğ o lla rd a «rfe/nıVcı usto«» d e m e k tir ki, iptidaî m a n a s ın d a h âlâ y a ­
ş ad ığ ı g ö r ü lü y o r. İptidaî d e v irle rd e , T ü r k l e r d e d e m ir c ile r in
im tiy a z lı h u k u k la r a m a lik o ld u ğ u K ırg ız, Altay v e Y a k u t
T ü r k l e r i n i n a n a n e le r in i te tk ik te n a n la şılm ış tır [1].
A pa k e lim e s i ilk d e v ir le r d e “aba,, k e lim e s in in a y n i idi.
O r h o n y a z ıla rın d a bu k e l i ı r e «büyük baba» m a n a s ın a k u lla n ıl­
dığı g ö r ü lü y o r . B ir le h ç e d e «zevce», d iğ e r b ir in d e «büyük hem ­
şire», d ah a b ir le h ç e d e «anne» m a n a s ın a g e le n b u k e lim e bize
«aile» m e n ş e i n e d air h iç b ir v e s ik a n ın v e r e m e d iğ i m a lû m a tı
v e r m e k t e d ir
K ad ın k e lim e s i, b u g ü n b ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e b ild iğ im iz
m a n a d a k u lla n ılır. E s k i z a m a n la rd a ise h a k a n ın z e v c e s in e
v e r ile n m a h s u s b ir u n v a n d ı. A n a n e y e g ö r e y aln ız A frariy ap
n e s lin d e n g e le n k a d ın la r «katun» u n v a n i a la b ilirlerd i[2]. Y an i
«kadın » d e m e k «im paratoriça», «m elike» d e m e k ti. B izim b u g ü n k ü
«kadın » y e r in e o z a m a n «uragut» s ö y le n ir d i [3]. B u k e lim e
Ç a ğ a ta y c a m e t in le r d e «uravat», A zeri le h ç e s in d e «arvat» ş e k ­
lin d e s a k la n m ış t ır [4]. B a ş k a T ü r k le h ç e le r in d e bu k e lim e
u n u tu lm u ş , y e r in i k e lim e s in e b ıra k m ış tır. Ö n c e y a ln ız
€im paratoriça» d e m e k olan bu k e lim e n in b ü tü n ^uragut» lara
ta a m m ü m e tm esi ş ü p h e s iz d ird ir ki b ird e n o lm a m ış tır. *H atu n »
k e lim e s i Y a k u tla r d a hâlâ «Aanzm» y e r in e s ö y le n ir , bizim«^a<//n»
y e r in e o n la r *c a h ta r * d erler. <(Kadın» k e lim e s i e sk i m a n a s ın ı
k a y b e ttik te n s o n r a b u n u n y e r in i “k a n ı m = h a n ı m „ k e lim e s i
tu tm u ştu r. K a z a k - k ır ğ ız ç a d a imkanım» - h a n ı n z e v c e s id ir. S o n r a
b u k e lim e de €kad ın » k e lim e s i g ib i ta a m m ü m ed iyo r.
[1] E sk i devirlerde -^demirci», genel olarak bütün san ’at sahipleri
İlâhî m en şed e n olduğu na veyahut bir «ruA» un h im ayesin d e b u lu n d u ­
ğ u na in an ılm ıştır. Yakutlara göre K am -Şam an ile d em irci b ir yuvadan
çıkmışlardır(« us da oyun bir uyalah», «oyun us bir sirten turar» Sero-
şevsk i. Yakutlar, I, 631). Islam iyeti kabul etm iy e n T ü rk le rd e « iârh an »
k e lim e s i XI. asırda Kemir)/: rnanasm a ku lla n ılm ıştır (D. L. T., I„ 3 6 4 ) .
[2] Div. L. T. 1. 3 1 4 ,3 4 3 .
[3] >. » I. 124; Radloff lûğati, IV. 5 2 .
[4] Azeri lehçesin de ki «arvat» k elim es in in arapça kelim esin d en
b ozu lm u ş olduğunu za n n etm e k yanlıştır.
 41

G ö r ü lü y o r ki, k e lim e le r in m a n a la r ı d e ğ iş iy o r. B u n u n b a ş lı­

c a s e b e b i c e m iy e t ş e k lin in , v e o n a g ö r e z ih n iy e tin d e ğ iş m e sid ir.
B u n a g a y e t bariz b ir m isal: b u n d a n 2 5 - 3 0 yıl ö n c e «medrese»
k e lim e s in in ifade ettiği m e fh u m v e m a n a ile b u g ü n ifade
ettiği m a n a v e m e fh u m a y n ı d eğildir. E s k i z a m a n d a bu k e ­
lim e «ilmiî irfan veren bîr müessese^ a n la m ın ı v e r m i ş k e n , şim d i
'^cehalet yuvası,, a n la m ın ı v e riy o r. «Şeyh», «derviş», «tekke», «padişah»,
^halife» v. s. gib i k e lim e le r de b ö y le d ir. Bu k e lim e le r in , b a b a ­
larım ızın kafasın d a u y a n d ırd ığ ı a n la m la r b a şk a d ır, b izim
k a fa m ız d a k i a n l a m l a n b a ş k a d ır . Dil tarih i, z ih n iy e t ta rih id ir.
B u n o k ta y ı d aim a h atırd a tu tm ak g e re k tir.

ö r n e k o la ra k ald ığ ım ız bu b ir k a ç söz b ize g ö s te r iy o r ki,

k e lim e le r in e tim o lo jik an alizin i y a p a r k e n kelim eriin m en şei,
tarihi v e g e ç ird iğ i m a n a ta h a v v ü lleri h a k k ın d a toplu b ir
m a lû m a ta m a lik o lm a m ız icap e d e r. B u n u n iç in d ir ki '"Güneş
- D il teorisi,, nin ta tb ik in d e , yaln ız m ih a n ik i o la ra k k e lim e y i
e tim o lo jik ş e k lin e ç e v i r m e k kâfi değildir. O n u n ilk m a ­
n a s ın ı d ü ş ü n m e k v e o n a dair e ld e b u lu n a n b ü tü n m a lû ­
m atı to p h y a r a k b u k e lim e n in e tim o lo jik k a y n a ğ ın ı a r a m a k
lâzım d ır.
B ir k e lim e y e d air F iloloji ilm in in b u g ü n e k a d a r eld e
e d e b ild iğ i m a lû m a t e lim iz d e b u lu n d u ğ u za m a n , Güneş - D il
teorisi,, n in e s k i L e n g ü is tik ve filo lo jin in a n lıy a m a d ığ ı h a k i­
k atleri nasıl m e y d a n a ç ık a r d ığ ın ı da g ö s t e r m e k için, y u k a r d a
y a z d ığ ım ız k e lim e le r d e n «O ba» k e lim e s in i a la lı m :
Oha k e lim e s in in b ü tü n orta A sya v e T ü r k k a v im le r in d e
n e m a n a ifade ettiği ve b u k e lim e ile b ağ lı a n a n e le r R a d lo ff,
P otan ın , Grumm - G rsch im aillo, B an za ref, Z aharof, P o z d en o f g ib i
â lim le r tarafın d an to p la n m ış v e te sb it edilm iştir. B u n u n la
b e r a b e r k e lim e n in etim o lo jisin i y a p m a k te c r ü b e s in d e b u lu ­
n an te k b ir ciddî âlim ç ık m a m ış tır . B u n a te ş e b b ü e d e n İn g iliz
R o k c h illin e tim o lo jisi ise ta m a m iy le y an lıştır. O n a g ö r e bu
k e lim e T ib e t ç e o lu p aslın d a dobon (taş y ığ ın ı) v e y a h u t d o -b u m
(bin taş) im iş... [1]

[1] R o k ch ill’in «Lamalar Diyarında» adlı eserin in Rusça tercüm esi

(Petersburg, 1901, S, 87).
42

Şim di biz “ Güneş - D il„ teorisi esaslarına göre “o6a„ keli­

m esinin etimolojik analizini yapalım :
( 1) (2 )
Oba : ob + ag
(1 ) O b : K öktür. Burada “b ü y ü k lü k , yükseklik, çokluk,,,
m efhum larım gösterir.
(2 ) ağ.- ( . + ğ) K elim enin m anasını tam am lıyan, tayin
eden ektir.
O halde: Ob ağ = obağ = oba; bir süjenin yükselm iş,
çoğalmış, b ü y ü m ü ş oluşu demektir.
Güneş -D il teorisinin "Türk dilinde vokaller ek olmaz. Ek g ib i
görünen vokaller ana kök olan (V. + Ğ) nin ek olması v e (ğ ) nin okun­
madan düşmesi demekitr.,, diye k o y d u ğ u kaide “Oba,, kelim esinin,
semantik itibariyle bağlı olduklarında şüphe olm ıyan, şu ke­
limelerle de bağlı o ld u ğ u n u derhal m eydana çıkarır:
Abak (ğ): baba, ceddi âlâ, put, sanem C*Oba„ n in “ham i
ru h u n b u lu n d u ğ u yer, tepe, mezar taşı m analarını hatırlayınız)
O bak: (Radloff. I. 1158 “Lebed,,) kabile, aile, oym ak (“oba,,
nin D ivanü Lûgat-it Türkteki “kabile„ m anasını hatırlayınız)
O m ak : (Radloff. I. 1167 “Uygur,,) kabile, soy, aile
O m ak : (Radloff. I. “Şor, Koybal, Kaç, Soyot v. s.„) neşeli,
pürhayat, çok canlı.
U bay : (Pekarski, 2966) b ü y ü k akraba
U bay: (Pekarski) yanm ak, alevlenm ek (“K urban ateşi ya­
kılacak yer„ m anasını hatırlayınız.)
O m a : (Radloff. I. 1166) b ü y ü k , h ü y ü k üzerindeki taş
U m a y : (O rhon yazıtları; Verbitski “Altay ve Aladağ T ürk
Lehçeleri Lügati, s. 4 8 2 ; Radloff. I. 1788; U m ayka tapısına
oğul olur,,, D ivanü Lûgat-it Türk, L- 111.) sıyanet eden melek,
çocuklar ham isi ilahe (“Oba,, kelim esinin “ham i ru h u n b u ­
lu n d u ğ u tepe, yer„ m anasını hatırlayınız)
A y m ak : (Radloff, I. 63) halk, kabile, aile, köy.
Öbek: köme, ufak yığın [1] öbek, öbek ot veya saman
yığını [2]
Bu kelim elerin etimolojik analizini “o6a„ kelimesi ile kar­
şılaştıralım.
[IJ i. Refet - H. Zübeyr A nadilden Derlemeler, S. 298,
[21 Ayni eser, S. 175
 Oba : ob + ağ
A ba : ab + ağ
Abak : ab -f ak
Obak : ob + ak
O m ak : om -|- ak
Öbek : 5b + ek
Ubay : ub ay ( = g)
Oma ; om -f- ağ
Umay : um ay ( = ğ)
A ym ak: ay + am + ak
O ym ak : oy + am -4- ak
Bu kelim eler arasında gösterdiğim iz ‘'Aym ak„ veya ‘'O ym ak„
kelim esinin etim olojik analizinde bir ayrılık görüyoruz. B u­
n u n izahı teorimizi kav n y a n la r için gayet basittir:
“"O ba,,, “obak„, '"omağ,, ve sair kelim elerde biz, esas kök
olan “oğ„ veya “ağ„ yerine o n u n m anasını terriessül ve te-
cessüm ettiren "o6„ ve “o/tj” la n aldık. Ç ü n k ü Güneş - D il teo­
risine göre bu caizdir. '"Oymağ,, yahut ‘'aymak,, kelim esinde
ise esas kök olan (V. + ğ) nin si “y„ olm uş ve b u g ü n e
kadar m uhafaza edilmiştir.
Şim di biz esas kökleri meydana çıkarm ak suretiyle bu
kelimeleri karşılaştıralım :
Oba : (oğ) + ob + ağ
Aba : (ağ} -\ - ab -\
- ağ
A bak : (ağ ab ak)
Obak : (oğ) + ob ağ
O m ak : (oğ) om + ağ
Öbek : (öğ) + öb + ek ( = eğ)
Umay : (uğ) + um -\- ay ( = g )
Ubay : (u ğ ) + ob + ay ( = ğ )
Oı^rrak: oy ( = ğ ) + am + ak
G ö rü lü y o r kİ bu kelimeler “G ü n e ş - D il teorisi,, esaslarına
göre analiz edilirken tek bir köke irca olu nu y or ve anlaşıl-
m ıyan tek bir nokta kalm ıyor.
Biz bu kelim elerin aynı kökten geldiği ve sem antik iti­
bariyle birbirine sıkı bağlı olduklarını ancak “Güneş - D il teorisi„
nin vazettiği “V. + ğ„ ekini tebarüz ettirmekle bulu y oru z.
Ananevi mektep bu kelimeler arasındaki bu sıkı bağlantıları
ve bir kökten geldiklerini fark edemez, ananevi mektep^
R o k c h ilh n yaptığı etimolojiden fazla bir şey yapamaz.
 VI. ETİMOLOJİ VE ONUN TATBİKİ

‘ G üneş- D il teorisi„ önce

bahsettiğim gibi insan tefekkü­
r ü n ü n ve bu tefekkürü ifade eden sözlerin menşeini ariyan
ve tayin eden bir teoridir. K elim enin m enşeini tayin etmek
dil bilgisinin etimoloji denilen şubesinin m evzuudur. Etim o­
lojinin en sade ve basit şekli bir kelim enin gövde ve m or­
femlerini tefrikle de olur. Buna m isâl olarak şark Türk leh­
çelerindeki "belbevlik„ (kuşak yapm ağa yarıyan kumaş) ke­
lim esini alalım.
Bu kelim eyi şöyle analiz ederiz: B e l b e v ^ lik: “6e/„ = ku-
^şağm bağlandığı yer olan âzâ; “bev„ = î o n e t i k icabı olarak
değişm iş olan “bağ,, (b end); “lik„ sıfat ifade eden ektir. De­
mek ki, b u n u n eski şekli bel + bağ + lık olm alıdır. îşte bu da
bir nevi etimolojidir. Fakat lengüistikte bir disiplin olan
etim oloji bu değildir. Etimoloji, bir kelim enin m enşeini d o ğ ­
ru ve İlmî ka delere u y g u n olarak tayin eder ve o dildeki
veyahut başka dillerdeki kelimelere akrabalık m ünasebetini
gösterir.
Etim olojinin “Hindü-Öropeen dil ekolu,, bakım ından “İl­
mî,, bir karakter alması A lm an dilcilerinden Pot( v e Fick gibi
âlim lerin tetkiklerinden sonra olm uştur. Bu âlimler, kelime-
rin fonetik kan unlar icâbı olarak şeklen değişm elerini d ik k a ­
te alarak bazı kelinfi^lerin birbirine şeklen benzem edikleri
halde bir kökten geldiğini isbat etmişlerdir. Biz buna misâl
olarak Çuvaşçadaki *ura» ve ftu ra » ile başka Türk lehçelerin­
deki *iayak, adak, atak, azak' tarak* kelim elerini, Çuvaşçadaki
€vakar* kelimesiyle başka Türk lehçelerinde «ö/:ıîr» kelim esini
gösterebiliriz.
Pott ve Fick den önce kelim elerin şekil, benzeyişlerine
bakarak çok garip iddialarda b u lu n a n âlim ler olmuştur.
Rus âlim lerinden W . K. Tredyakovski ^Uç muhakeme* 2id\\
[1] Etim oloji ilm in in tarifi ve m evzuu h akkın d a Bay İbrahim Osma-
n m «Dil bilgisi bölüm leri» adlı etüdünde m a lû m a t verilm iştir (Türk
D ili mecm uası, sayı: IV)
 45
eserinde «eskit» kelim esini Rusça ^skitatsya» (dolaşmak, gezmek),.
MParis» kelim esini «P arit» (uçmak), €Madrit» kelim esini ^m udrit»
(hikm etşinashk etmek). «Etruskiy> kelim esini «H itruşki» (hilekâr-
1ar), «■Britanya'» kelim esini «pristanya* (durak) «kelti* kelim esini
“Jeltı,, (sarışmlar) kelimesiyle izaha çalışmıştı [1].
19 uncu asırda teessüs etmiş olan lengüistik ekolu bu
gibi etimolojilerin gayri İlmî o ld u ğ u n u göstermiştir. B ununla
beraber bu ekolun da etim olojilerinin katî bir şey ifade et­
m ediğini yukarıda göstermiştik. Tredyakovski gibi âlim lerin
etimolojileri bu ekol bakım ından ne kadar garip. ve g ü lün ç
ise, son zam anlarda A vrupada kuvvet almakta olan yeni ce­
reyanlara m ensup âlim lere göre “Hindü-Öropeen klasik
ekolü,, n ü n etimolojileri de g ü lün ç ve garip sayılm aktadır. Bu
ekol şekle ve fonetik kanunlarına lü z u m u n d a n fazla ehem ­
miyet veriyor ve bazan yalnız bu iki nokta üzerine sapla­
narak çıkm aza giriyor. Ana dil olarak Sanskrit, Lâtin, ve
Y unan dillerinden başka bir dil düşünm ez, bu diller için
ana dil aram ak hatırına gelmez.
Klasik ekole m ensup âlim lerin usulleri hak kında bir fikir
edinm ek için yaptıkları etimolojilerden birkaç misâl göstere­
lim:
1 — Rus dilinde «son» (= u y k u ), Leh dilinde «sen», Sırpça-
da *san». G örülüy or ki bu kelime ana İslavcada «5» konso-
niyle başlamıştır. «*S» den sonra bir vokal olm uştur ki m u ­
kayeseli gram er bu sesin Hindü-Öropeen dil zümresinde«u»
ya m uadil bir İslav vokali o ld u ğ u n u kabul ediyor. Bu «u»
dan sonra €n» geliyar. Faktt b undan sonra gelen yine bir
vokal b u lu n d u ğ u n u kabul etmek icap eder. Ç ü n k ü eski îs-
lavcada “kalınlık işareti,, denilen bir harf yazılırdı. Bu
harf kaybolan bir «u» n u n anane olarak devam eden işareti
diye kabul ediliyor. Şu suretle «son» kelimesi ana İslavcada
sunu diye tasavvur olunur.
Bu kelim enin daha eski şekil olarak *Supnos kelimesi u y ­
d u ru lu r ve bu da Yunancada m utasavver olan */ıu;>nos a bağ­
lanır. Bu kelim e m uhtelif Y unan lehçelerinde türlü türlü şek­
le girerek Atina lehçesinde «hupnos» olm uştur.
G ö rü lü y o r ki ana kök tasavvur edilen 5upnos şu tebeddü­
lata uğramıştır:
[1] W. K. Tredyakovski. Tri rassujdeniya o treh glavneyşih drev-^
nostyah rossiyskih S. Petersburg, 1752.
46
Genel îslavcada *p = O.
kalınlık, gösteren harf U + *0S; genel Y unancada
h -f-*S (sonra lehçelere göre «f/» ve «K» oluyor).
Eski kök farzedilen Supnos üç morfeme ayrılıyor:
*Sup ^ U + OS
Buraya geldikten sonra «son» kelim esinden çıkan fiil şekilleri
yardım a çağırılır; Spati (uyum ak). B u n u n mutasavver eski
şekli:
*Sup + fl + tei» olması lâzım dır. Binaenaleyh ana kök
Sup olacaktır[l],
2 — Eski Bulgarcada bura, Ruscada burya = bura “rüzgâr,
kasırga, fırtına,,; burun “şiddetli esen rüzgâr; dalgaların çarp­
tığı yer; dalgakıran, bir yaşındaki boğa,, U kranya ve Bulgar
dilinde bura; Sırp- Korvat dilide bûre, Slovin dilinde barya;
Çekçede hourza, Lehçede bıerza “kasırga, fırtına,,.
Bu kelim enin m enşeini Miklosich, Litva dilindeki büris
“şiddetli yağm ur„ kelim esinde görülmüştür[2].
Profesör Erich Berneker ise muhtetif eserlerden topladığı
m alûm atı naklederek latviya dilindeki Baurut C = ö k ü z ü n top­
rağı eşerek böğürmesi,,) kelimesiyle “bura,, kelim esini kar­
şılaştırıyor ve eski Hintçedeki bhurati “kım ıldıyor, hareket
ediyor, titriyor,,, Awistadaki baraiti “şiddetli esiyor,, kelim ele­
rini zikrediyor. Y unanca “Voreas,, kelim esinden geldiğini
-söyleyenleri reddediyor[3].
3 — buru — Rusça- “kestane rengi,,, “kırm ızım sı renk,,.
M iklosich bu kelim enin m enşeini Türkçe bur göstermiştir.
Korş Moğolca bürüy “koyu renkli,, kelim esinden gelmiş di­
yor. Berneker ise Lâtince 6urri7s(*burus) “parlak al„ kelim e­
sinden gelmiş olacağını ileri sürüyor. M iklosich in “Türkçe,,
dediğini bile parantez içinde (Farsça) diye yazıyor. Lombar-
<iya lehçesindeki burel (“koyu kırmızı,,) kelim esini de Lâtince
burrus'a. bağlıyor[4]. W aldiye göre latince ^Burrus» kelimesi
Grekçe ^pirros » = “ateş kırmızı,, kelim esinden gelmiştir[5].
[1] Polivanov.
[2] Miğlosich, Et. VVörtcrh., 24
[3] Berneker, S la v . E t. VVörtcrb., I. 103.
[4] Berneker. 1, 103
[5] A. vvaldi, Lateinisches Etym. W örierbuch. Heidelberg, 1930, s.
124 .
 47

Bu üç m isalden birinçisi klasik ekolün etimoloji u s u lü n ü

tebarüz ettirmek için naklettik. îk in c i m isaldeki ^buru-burya*
ve «6ur» kelim elerinin etimolojileri klasik ekolün T ürk diline
karşı taassubunu ve kayıtsızlığm ı göstermesi itibariyle m ü ­
him dir. *Bura = burya» kelim elerinin etimolojisinde gerek
Miklosich ve gerek Berneker Türkçedeki buran, bora, boragan
ve buna benzer kelimeleri hiç te hatırlarm a getirmiyorlar.
H alb uk i Slav dillerindeki bu kelim enin kaynağı T ürkçenin
m uhtelif lehçelerinde yaşıyan şu kelimelerdir:
B ora (Radloff, IV, 1662, O sm anlı) şim al ru zg âh, kuvvetli
rüzgâr. Radloff'un bu kelim eyi “Yunanca,, *voreas*
dan kaydı yanlıştır.
B o rag an (ibid., IV, 1662 Çağatayca) kar fırtınası.
B o ra k (ibid.. IV, 1692 Osm anlı) = Bora
B o ran (ibid., IV, 1662 çağ. Kırgız.) kasırga, kar fırtınası.
B o ra — (ibid., IV, 1662, Kırgızca) şiddetli esmek (tüzg âr h ak ­
kında); hiddetlenmek.
B oragan(ibid., IV. 1818, Çağatayca) = boragan
B u ra n (ibid.. IV, 1818. Kazan) = boran
B urga (Pekarski, Y nkut Sözlüğü, 566)kar fırtınası, kasırga,
bora
B urgay- (ibid., 566) kuvvetli esmek (rüzgâr hakkında) dal­
galanm ak (su hakkında)
B u rh an (ibid., 572) = burga, bora.
b u r — (ibid., 564) hiddetlenm ek (kırgızça = b o ra —.. kelim e­
siyle karşılaştırınız)
B uru (ibid. 567) dalgalanarak çarpma, dalga çarpan yer.
P oran,P oraan(R adloff, IV,1269, Baraba, Sagay, Koybal) = b u ­
ran, bora.
B urgan (Pekarski, 571, buryatça) = bora
B ura (O rhon yazıtlarında) kasırga, fırtına [1]
O rhon yazıtlarındaki bu kelim eyi Thomsen ‘'fırtına, kasır­
ga,, diye doğru tercüme etmiştir. M elioranski de bunu, te­
reddüt etmekle beraber, kabul ediyor[2]; Radloff ise bu c ü m ­
ledeki “bura,, nın “fırtına,, olm ıyacağını, “bora„ kelim esinin
Türkçeye grekçeden yeni zam anlarda geçmiş o ld u ğ u n u söy-
liyor ve cüm leyi “otaca, buraca„ okuyarak “her taraftan = (?) Von
[1] «Türgeş kağan süsi otça buraça kelti»
[2] K ültekin âbidesi,, 73, 124.
48

ailen Seiien„ diye tercüm e ediyor[l]. Şüphesizdir ki Radloff’un

bu yanlışı, lügatinde “bora„ kelim esinin izahında (IV. cilt, S.
1662) yaptığı yanhş m ütalâaya müstenittir.
G ö rü lü y o r ki bora = bura, bura, burağan, buran kelim esinin
k ö k ü Türklerde çok eskidir ve b ü tü n Türk züm relerinde
yaygındır. Slavlara bu kelim e “burga,, şeklinden geçtiği an-
laşıhyor.
Bora ve onun m uhtelif lehçe ve dillerdeki şekillerini Gü-
Aüneş-Dil Teorisi b akım ından analiz edersek şu form ülleri
görürüz:
T ürk çe d e k i:
(1) (2) (3) (4)
B o ra : (oğ + ob + or + . ağ)'
B o ra g a n : (ağ + ob -f or -f ag+ağ)
B orak ; (oğ + ob -f or + . + ağ)
B oran s (oğ + ob + or + . + ağ)[2]
B u rg a : (ağ + u k + u r+ u g + a ğ )
B u ra n : (ug + ub + ur + . -f-ağ)
îsla v ça d a k i:
B ura: (uğ ub + ur + . + ağ)
B urya: (uğ + ub + u r+ a y + a ğ )
(1) O ğ (uğ) ; Ana köktür. K uvvet ve kudret ifade eder.
(2) O b ( u b ) : Ana kök m anasını kendisinde tecelli ve temes-
sül ettiren prensipal elem andır.
(3) O r (.+ r)ı K ök m e fh u m u n u tesebbüt, tem erküz ve istikra­
rını ifade eder.
(4) ağ(.4-ğ.k) m anayı t'\mamhyan ektia.
D em ekki B O R A üzerinde kuvvet ve kudret tem erküz
eden bir objenin adıdır. G ö rü lü y o r ki dünya dillerine bu
bor veya bur k ö k ü türkçeden geçmiştir.

Bir renk ifade eden ‘'burıy„ (kök “bur*) kelimesi Rus di­
linde at renklerini ifade eden çalıy, alıy, karıy, bulanıy, serıy
[1] Dil alttürk. İnschriften der M ongolei. Neve Folge, 180
[2] Bazı "a n ,, elem anının ‘‘ag„ dan d eğişm iş O lduğunu Güneş-Dil
Teorisi isbat etmiştir. (Bak. Prof. İ. N. D ilm en: Türk D il B ilg ilis i dergileri,
sah. 32, 39, 62). bora kelim esinin hut-ak talaffuzu da b u n u gösteriyor.
 4$
karakulıy,kelim eleri gibi türkçedir. «Bur» k ö k ü n ü Sanskrit,
Y unan ve Lâtin dillerinde aram ak kadar g ü lü n ç bir şey ola­
maz. Bu kelim enin Türk lehçelerindeki şekil ve anlam larm ı
gösterelim :
Boru (Radloff, IV, 1663 Karayca) bir türlü at rengi
( galiba b o z ) .
Bor — ( İbid. 1665 K ırg ız.) ağartmak, badana vurm ak.
B orta (İb. Çağatayca) ren geyiği ve y ü k atı.
B orcin (Ib . Çagat.) dişi ren giyiği [1]
Bur (îb . Kazan.) tebeşir.
Bor (Kırgızca) = bur.
B uray ( Pekarski Yakut s ö z ., 565) boz at,
B ûra (Radloff, IV, 1817 Kırgız) = buğra
B urul (İbid. IV, 1824 Kırgız. Pekar. 569) koyu boz
renkli at.
B ora (İb. IV. 1264Şor, Küerik, Sagay, ve Koybal
lehçelerinde) boz, gri renk.
Türklerin şarap ve ü zü m m anasına ku lland ıkları bor ke­
limesi farsçaya bur ( = koyu k ır m ız ı), lâtinceye burrus ( = a-
teş kırm ızı) yunancaya pirros ( = ateş kırm ızı), lom bardcaya
burel { = koyu k ırm ız ı) şekillerinde geçmiştir. Burel kelimesi
Kırgız ve Altaylılarin burul ve purul kelim esinden başka bir
şey değildir. Bu dillerde “ bur,, k ö k ü türkçedeki kadar dal
budak salmış değildir. Türkçedeki şu kelimelerde ‘'bur,, k ö k ü ­
ne irca olunur.
Mor (Anadolu Türkçesinde) braun un d blau.
M ora-(Rad. IV, 2124 Mad. lehçesinde) kararm ak, ka­
ranlık olmak.
B ürge (D iv . Lûg. Türk 1358) pire; rengine göre ve­
rilm iş ad olacak; bazı lehçelerde burca.
Bus (D . L, T. III, 8 9 ) sis ( gök h ak kınd a "kök bus
boldı. G öz hakkında: er közi bus boldı — erin
gözi karardı.
Bunlara benzer pek çok kelim eler vardır. Renk ifade
eden bu k ök yalnız garplılara değil, M ançulara da Türkler-
[1] Birçok at renkleri ehlî ve yabanî hayvanların adlarını hatırlatı­
yor: B u r börü (kurd), bura (ren geyiği), b u la n (ren geyiğinin bir cinsi)
kula (kulan = yabanî at), toruğ ( = at D. L. T. 312).
T- 4
50

den geçmiştir. Bu kökten M ançu d ilind e şu kelim eler

v a r d ır :
M urha (Zaharov, M ançu lügati, 914) karanlık, bula­
nık.
Buru ( İbid. 539) karanlık, bulanık.
B u ru lu (İb id . 540] beyaza çeken al.
Renk ifade eden bu kelim enin m uhtelif dil ve lehçelerde
m uhtelif renkler ifade etmesi garip görülm em elidir. B unlar
çok eski devrin hatıralarıdır. T ürkçedeki ak, ağ şüphesizdir
ki ilk devirlerde güneşin bütün renklerini ifadeye yaram ış­
ken, sonra bildiğim iz beyaz renge tahsis edilmiştir, a/ kelim e­
si de böyledir. Sonra ateş rengini ifade etmiş ve nihayet
b u g ü n k ü m anasını almıştır. Yakutça ateşin bir sıfatı olarak
kullanılan bu kelime, altaycada k u rd u n sıfatı olarak kulla­
nılır.
Yukarıda zikrettiğim iz türkçe kelimeler, İslav ve sair d il­
lerdeki “por-bor„ veyahut kelimesiyle ifade edilen
renk isim lerinin kaynağı Türk dili o ld u ğ u n u göstermeğe
kâfidir. Bunları hintçe, latince, ve yunancada aram ak .bey­
hude zahmettir. Bu kelim elerin etim olojik analizi ş u d u r;
S la v c a :
(1) (2) (3) (4)
Buru (uğ -f- ub + ur + uğ)
B uruy (ug + ub -1- ur + ly ( = ığ)
T ü rk ç e :
Boru (oğ + ob -f or + uğ)
Mor (oğ + o m - l- o r + .)
L om b ardca:
Burel (uğ + ub ur + u l )
T ürkçe t
B urul (uğ + ub + ur + ul)
Muhtelif dillerde birkaç türlü rengi ifade edip te aşağı
yukarı aynı kök ve aynı unsurları ihtiva eden kelim eleri sı­
ralayarak gösterm emiz sathî bir bakışta yukarda tenkit etti­
ğim iz “benzetme etim olojisi„ni andırabilir. Fakat bizim , bu ben-
ziyen kelimeleri sıralamam ız, bu “henzetme„ ye alışm ış olanlara
 sı
G üneş-D il teorisini daha iyi anlatabilm ek için bu u su lü n
tatbikine m ecbur o ld u ğ u m u zd a n ileri gelmektedir. B u g ü n k ü
fonetik bak ım m d an biribirine benzem iyen “sene, yıl, Jahr,
annee,, ve başka bu gibi birçok kelim elerin de “ağ„ k ö k ü n ­
den geldiğini G. -D. teorisi kesin olarak ispat etmektedir[l].

[1] Prof. İ.N. D ilm e n ’nin dil yazılarına («U lus») ve ders notlarına
bakınız.
 VII. DİL AİLELERİ VE ANA DİL
MESELESİ

Güneş - D il Teorisi nin isbat ettiği veçhile ilk m analı sözün

“A Ğ „ k ö k ü o ld u ğ u n u gördük . Fakat şunu hatırda tutm alıyız
ki insan “ağ„ k ö k ü n ü söyliyene ve b u n u n la fik rini ifade
edebilene kadar yüzbinlerce seneler fikirlerini el, yüz ve
göz işaretleriyle anlatm ış ve bu yüzbinlerce senelerde d u r­
m adan b u n u n üzerinde işlemiş ve fikrini işletmiştir. “Ağ„
k ö k ü n ü elde eden insanı, klasik ekolün homo sapiens tesmiye
ettiği insan olarak kabul edebiliriz. B undan önceki insanla­
rın çıkardıkları sesler Güneş - D il teorisi bakım ın d an kültür
diline esas olan m analı kelime sayılamaz.
B ütün d ün y a k ü ltü rü n ü n ve cemiyeti yaratmakta insana
b ü y ü k yardım cı olan dil, işte bu “ağ„ kökiyle başlamış ve
b u n dan dolayı da etimolojik analizde Güneş - D il teorisi tara­
fından esas eleman olarak kabul edilmiştir.
Güneş - D il teorisi dünya dillerini, m uhtelif ailelere ve m il­
letleri de o, veya bu dil ailesine ayırm ağa lü z u m görm üyor.
Ç ü n k ü klasik ekolün dünya dillerini m uhtelif ailelere tasnifi
(klassifikasyonu)nun ve bu d il aileleri için u y d u rd u ğ u “anadil,,
nazariyelerinin son İlmî araştırmalar neticesinde tem elinden
sarsıldığı görülm üştür.
Klasik İndo -Öropeen ekolüne göre, b ü tü n d ü n y a dilleri
birkaç aileye ayrılır. Bunlardan m arufları U ral-A ltay, îndo-
öropeen, Samî, H am î, İndo -Çini, Malay - Polinez dil aile­
leridir.
U ral-A ltay dilleri ailesine m ensup diller başlıca beş g u ­
ruba ayrılır: 1) Fino - ugriyen (fin, iston, lopar, çeremiş, mor-
dova, zıryan, votak, permek, ostyak, vogul, macar dilleri);
2) Sam uyed dilleri; 3) Türk dili; 4) Moğol; 5) Tongus, M a n ­
çu ve eski Süm er -Akad dilleri.
İndo - öro pe e n dilleri ailesine giren diller: 1) H in t dili
(veda lehçesi, sanskirit, prakıit, yeni H in t dili, çingene dili;
 53

2) İran dilleri (fars, arşayik osetin, biluç ve afgan dilleri);

3) Erm eni dili; 4) Arnavut; 5) Grek, 6) İtalyan (eski lâtin ve
yeni romen) dilleri; 7) Kelt (gal, brit, gel) dilleri, 8) Cermen
(got, İskandinav, garbî cermen) dilleri ve baltık (Prusya, La-
tviya, Litva); 19) Slav dilleridir.
S am î ailesine giren diller: Asurî, yahudi, aram ı, arap, fini-
keliler, bazı âlim lere göre, kipti ve eski Mısır dilleri.
H a m î dilleri: Eski Mısır, kipti, berber, bedce, agav, galla,
dankalu gibi Afrika dilleridir.
Hindiî - Ç inî dilleri ailesine giren diller: Çin, Tibet, Hima-
lay, Nepal ve Birma dilleri.
M alay r Polinez dilleri Avusturalya ile Asya arasındaki
(Pasifik’deki) adalarda yaşıyan kavim lerin dilleridir.
B ütün d ü n y a n ın m eşhur ve öğrenilen dilleri klasik ekol
tarafından böylece tasnif edilm ektedir. Bu tasnifte esas ola­
rak ele alınan hususiyet bir dilin “tek h e c e liis o le ,, veya
“iltisakî -agglutinant,, veyahut “insirafi - flectant,, oluşudur.
G ram er -sentaks mukayeseleri ise sonradan dikkate alın­
mıştır.
İndo - Öropeen dil ve tarih e ko lün ün m eydana gelme­
sindeki âm illerin m üstem lekecilik, m addî menfaat ihtirasları
ve papas zihniyeti o ld u ğ u n u artık b u g ü n itiraf etmiyen ciddî
bir lengüist ve tarihçi kalm am ıştır [1]. E kolün teşekkülü
üzerinden birkaç sene bile geçmeden ona m ensup olan ve
içinde b u lu n a n âlim lerden birçoğu ekollerinin dünya dille­
rini böylece tasnif etmesine karşı şüphelenm işlerdi. Hattâ
Ascoli, İndo - Öropeen dillerle Sam î dillerin bir kaynaktan
geldiğini, E. Tylor, Tomaschek, Keppen ve başkaları F in o -
ugriyen dillerinin de İndo - Öropeen dil ailesine girebilece­
ğini ileri sürm üşlerdi. Klaproth, Norberg, Lepzius, İ. Fürst
ve Delitzch Samî dillerdeki söz kökleriyle İndo - Öropeen
köklerini m ukayese etmişler ve bu köklerin aralarında m ü ­
nasebet te bulm uşlardı.
Ural -Altay züm resine ithal ettikleri dillerde aryam keli­
melere tesadüf ederken çok garip mütalaalarda b u lu n u y o r­
lardı. G ûya bu U ral-A ltayik kavim ler pek eski bir devirde
aryanîlerle (meselâ İskit, Sarmat ve Saka gibi uluslarla) temasta
[1] İndo - öro peen dil e k o lü n ü n siyasî iç y ü zü Prof. S. A. Dilem re’-
n in II. Dil K urultayında o k u d u ğ u tezde çok güzel izah edilmiştir.
(«Türk Dili», 1935, sayı 12. Sah. 72-83),
54

bu lu n m u şlar ve bu kelim eleri de o zam an almış olacaklar­

mış...,
îskit, Sarmat ve Saka gibi kavim leri hiç bir delile da­
yanm adan indo - Öropeen sayarlar.
Klasik ekolün U ral-A ltayik saydığı dillerde b u ld u ğ u
kelim elerden bazılarını gösterelim.
Meselâ fincede Sata (= yüz), hintçede çata; m ordova d ilin ­
de pavas ( = saadet, Allah), hintçede haga-s; m ordova dilinde
ozoro, sanskritçede asara = efendi, padişah allah; fincede meAz-
lainen, m orduvanca maks = bal arısı, sanskritçe maksa == sinek,
kırgızca, masa = sivri sinek; fince ora (1) = burgu, sanskritçe
ârâ = bıçkı; fince orpo, ermenice orb, yunanca ’oçıq;avoç = ök ­
süz, kırgızca orpak = varis, nesil, arkada kalan evlât (fince
“orpo,, n u n “o k u nm az ğ„ si türkçe-kırgızcada “k„ olmuştur).
H albu ki în d o - Öropeen ailesinden ve ikinci derecede
a nadil sayılan Lâtin ve Y unan dillerinde en iptidaî m efhum ­
ları ifade eden kelimeler bile biribirine benzem iyorlar. B un­
lardan birkaç kelim eyi karşılaştıralım :
G rekçe Lâtince Türkçe
e-9-nos populus halk
teir m anus el
hudor aqua su
ı'îalassa, als mare deniz (taluy)
pwr ignis ateş
artos panis ekm ek
aykos dom us ev, tam, dam
an&ropos hom o kişi
aner vir, mas er (erkek)
Ywne femina kadın
adelqpos frater kardeş
adel<fe soror hemşire
oros mons dağ
oranos coelum ğök, sema[2]
îşte bu fin-ugrien ve T ürk dillerinde âri kelim elerinin
köklerinin b ulunm ası ve kardeş addedilen âri dillerde ise
en iptidaî m efhum ları ifade eden birçok kelim elerin m üşte­
rek olm am ası klasik ekol m ensuplarını şaşırtmakta idi. Fa-
[1] fİQce bu kelimenin “ okunm az ğ „ si tebarüz ettirilirse o rağ = orak olur ki türk-
çedeki malûm aygıttır.
[2] Marr külliyatı, 111, S. 156
 55
kat son zam anlara kadar ekollerinin ç ü rü k temel üzerine k u ­
ru ld u ğ u n u itiraf etmek istemiyorlardı. D ü n y a dilleri üze rin ­
de araştırmalar derinleştikçe indo öropen’cilerin istinatgâh-
ları birer birer yıkılm aktadır. Klasik ekole çok bağlılık gös­
teren Ural-altay dilbigisi uzm an ı N. N. Poppe bile son bir
m akalesinde rusçadaki tiirma (hapishane) kelimesi h ak kınd a
verilen eski h ü k ü m le ri şüphe altına almıştır. Tiirma kelimesi
klasik etimoloğlara göre rusçaya alm anca turm kelim esinden
alınmıştır. A lm ancadaki turm kelimesi de gûya lâtince turris-
ten geliyormuş...îşte bu h ü k ü m Profesör Poppe'ye şüpheli
gözüküyor. O, türkçe ve buryatçadaki tura ve tûrme [ (biz de
buna başkurtça terme ( = b ü y ü k çadır) kelim esini ilâve edelim)]
kelim elerinin pek eski devirlere ait o ld u ğ u n u anhyarak Lâ­
tin, Alm an ve Rus dillerindeki bu kelim enin k ö k ü ural-alta-
yik ve türbe kelim esinin de bu kökle alakadar olabileceğine
h ük m e d iy o r [1].
Îndo-Öropeen dil ekolü b ü k ü lg e n (flexionnelles) tesmiye
ettiği Îndo-Öropeen veyahut Îndo-Cermen dilini d ün y an ın
en m ütekâm il ve k ü ltü r yaratan bir dili olarak ileri sürdü.
G ûy a bu dille konuşan ırk çok yüksek bir ruha m alik olup
beliğ İlâhiler terennüm ede ede H indistandan kalkm ış ve
Avrupaya k ü ltü r ve dil getirmiş imiş... bu, indoöropeenizm in
siyasetle karışm ış rom antik tarafıdır. İlm î tarafı ise bu ro-
m antizim le taban tabana zıttır; evvelâ- dilleri tek heceli, biti­
şik ve b ü k ü lg e n diye tasnifin, son tetkikler neticesinde esas­
sız o ld uğu gö rülm ü ştür. İptidaî dil züm resinden sayılan ve
"tek heceli,, o ld u ğ u kabul edilen İndo-Çinî dillerden Tibet
dilinde agglutination’la yan yana dahili flexion da g ö rü lm ü ş ­
tür. En iptidaî sayılan Malay - Polinez dilinde ise prefixe
(önek) m evcut olan lehçeler b u lu n d u ğ u anlaşılmıştır.
T ürk dilini agglutinat sayarak U ral-A ltay dil ailesine it­
hal etmenin de esassız o lduğu klasik ekole m ensup âlim ler
tarafından itiraf edilm eğe başlamıştır [2].
Fonetik bakım ın d an dilleri tasnifte de klasik ekol dikiş
tutturamıyor:
[1] N. N. Poppe. K s lovarnom u izuç. B urgat-M ongol. govorov (Marr şere­
fine m akaleler m ecm uası, 1935, S. 334).
İndo - Öropeen sayılan dillerdeki Türk kökleri hakkınd a m alûm at
alm ak için b a k m iz : A hm et Cevat, Türkçenin H in t - A v r u p a d iliyle mukayesesi
(«Türk Dili» sayı 11).
[2] Prof, Giese. D il B ilgisinde eski m e fh u m la r telâkkisi («Türk Dili» sayı
12, B. 49-52).
56
"Ahenk kanunu,, denilen k a n u n u n “ural-aliay,, dillerine
m ahsus bir kanun o lduğu ileri sürülüy o rd u . H a lb u k i şimalî
İtalyada, Resya ırm ağı sahillerinde yaşıyan İslav - Resyan’-
ların dilinde ahenk k a n u n u T ürk dilinde o lduğu kadar, hâ­
kim görülm üştür. Klasik ekol indo - öropeenizm i kurtarm ak
için Resyan’ları feda ediyor: “bunlar turanı kavim lerden
islavlaşmış bir kabile olacak,, diyor [1].
Mogolcayı U ral- A ltay gru p u n d a n sayan klasik ekol bu
dildeki şahıs zam irlerinden bazısının aryam dillerde o ld u ğ u ­
nu görerek hayret ediyor. M oğolcada biz yerine “ba„ (farsça
“ma„ ile karşılaştır), sen yerine “ti„ (islavca “ü„ farsça ”tu„ ile
karşılaştır) zam irleri gibi.
B ütün bun ları klâsik ekol, klişe haline getirdiği en eski de­
virlerde aryam kavimlerle temas lafiyle izah etmek ister, fakat
buna kendisi de inanm az.
İşte bundan dolayıdır ki G üneş - Dil teorisi b ü tü n dünya
dillerinin m uhtelif ailelere tasnifine fazla ehem m iyet verm i­
yor. D ilin menşei meselesi halledildikten ve bütün dillerin
kaynağı ve ana k ö k ü olan ağ elemanı keşfolunduktan sonra
klasfikasyon şeması İlmî kıym etini kaybetmiştir.
Güneş-Dil Teorisinin ana tezi T ürk dilinin yeryüzü dille­
rine ana kaynak o ld u ğ u n u isbattır. Bu teoriye göre yapılan
analizler, başka başka dillerde ve ayrı sayılan dil familyele-
rinde ayni m efhum a delâlet eden sözlerin orijinde bir o ld u k ­
larını göstermektedir. Teori b ununla, bir m efhum u ifade eden
ve şekil itibariyle bir birine hiçte benzem iyen kelim elerin de
bir kökten geldiğini isbat ederek dil bilgisini şekliyattan ve
benzetme usuliyle yapılan etimolojiden kurtarm ış ve b u n u n la
“A n a D il,, meselesini k ö k ü n d e n halletmiştir.
D ünya dillerinin tasnifi meselesi b u g ü n ancak dil bilgisi
tarihine ait bir m evzudan başka bir şey değildir.

[1] Bu fikri ileri süren âlim B aa d o uta de Courtenay'û'vc.

 VIII. “GÜNEŞ,, VE “ATEŞ,, ANLAMLA-
RIYLE BAĞLI BİR KAÇ SLAV (İSLAV)
CA KELİMENİN ANALİZİ

İslav - Rus d ilinin türkçe ve finceden pek çok sözler al­

m ış o lduğu klasik lenguistlerce de kabul edilmekte idi. Fa­
kat, onlara göre bu kelim eler T ürklerin İslav ülkelerini
işgal ve istilâlarm dan sonra, yani tarihî devirlerde, Rus d ili­
ne verdikleri kelim elerdir. “Rus dilindek i türkçe kelimeler,,
İslav filolojisi üzerinde çalışan dilcileri çoktanberi uğraştır­
maktadır. “Moğol istilâsından önceki Rus dilinde türkçe ke­
limeler,, m evzuu üzerine etüd yapılm ası için Rus Akademisi
m üsabaka bile ilân etmişti. Rusların m eşhur türkoloğları bu
m üsabakaya iştirak ettiler. Prof. Melioranskiy, Rusların eski
m illî destanı olan “/for alayı hakkında hikâye,, de geçen türkçe
kelim eleri tetkik etti. Zaten, bu destanın tam am iyle bir T ürk
destanından alınm ış o ld u ğ u n u G .P o ta n in d e isbata çalışmıştı.
O n u n tetkiklerine göre “İgor,, kelimesi de “Uygur,, bozun­
tusundan başka bir şey olamazdı.
Rus Akadem isi azasından Prof. Korş’un “Eski İslavların
U ral- A ltay denilen dillerden aldıkları bazı kelim eler h ak ­
kında,, adlı etüdü [1] bu m evzu üzerine yazılan m ü h im
eserlerden biridir. Korş’un bu eseri Prof. Peisker’in D ie al-
teren Bezîehungen der Slaven zu Türko - Tataren und Germanen and
ihre socialgeschichte Bedeutung [2] adlı kitabının neşri m ünase­
betiyle yazılmıştır. Korş’a göre Peisker’in islavca bık, vol,
koza ( = boğa, öküz, keçi) kelim elerini öz islavca sayması
yanlıştır. Bu kelim elerin türkçe o lduğu şüphe götürm ez.
Bu iki âlim in ittifakla kabul ettikleri bir nokta vardır ki
kayda değer. Bunlara göre islavca tvorog (peynir) ve eski
yunancadaki Tüq6ç (tlros) kelim eleri de türkçedir.
[1] Sbornik v çest Q. Potanina (Zapiski I. R. O. O. XXXIV, 537-546)
[2] Vierteljahrsschrift für Social - un d Wirtschaftgeschichte, 1905.
58

Yafesiloji araştırmaları ise İslav dillerinin ana dili olarak

Çuvaş türkçesini buluyor. Prof. Marr ‘'Volgada Çuvaşlar - Ya-
fesiler„ adlı eserinde bu tezi kat’î surette m üdafaa etmiştir.
Marr'a göre Çuvaş türkçesi İslav dillerine, klasik ekolün
zannettiği gibi, yalnız kelim eler vermiş değildir, îslav - Fin
dilleri ve hatta Cermen dilleri kök itibariyle çuvaş -yafetik-
tir. Prof. Marr çuvaşçanm bir Türk lehçesi o ld u ğ u n u u n u ­
tarak, Türk d ilini de Çuvaş -Yafetî köklerden tarihî devirde
teşekkül etmiş bir dil saym akla teorisinin ciddiyetini ihlâl
ediyor.

Klasik İndo - ö ro pe e n lengüistik ekolü m ensupları b ü ­

tün dil tetkiklerinde Türk dilini ihm al etmişlerdir. Bundan
dolayıdır ki bu ekol karanlık çıkm aza sapmış ve yarım
asırdanberi saplandiğı yerde kalmıştır.
Bu ekolün Türk dilini ihm al ettiğinden dolayı acınacak
bir vaziyette b u lu n d u ğ u n u , m antıkî düşünebilen herkesin
anlıyacağı bir surette, göstermek için bu g ü n k ü dersimizde
eski ekolün halledem ediği birkaç islavca kelim eyi G üneş- D il
teorisi bakım ından tetkik edeceğiz.
Tetkik edeceğimiz kelim eler islavca “Y arû„, “Yarıy - yar-
kiy = Y arek” , “Jarkiy = Jarek,, kelim eleridir.
Muhtelif lügat kitablarının izahlarına göre bu kelim elerin
m analarını tespit edelim:
Y a rû ; İlkbahar m e fh u m u n u ifade ettiği anlaşılan bu ke­
lim e m uhtelif İslav lehçelerinde vardır. Alm anca
“Jahr,, kelimesiyle bir köke bağlıdır [1].
Y arıy ve Y a r k iy : Ateşli, hararetli, kızgın, sür’atli, ak, çok
parlak, zıya [1].
Jar ı G üneş ve ateşten hasıl olan şiddetli sıcak.
Ja ra s H avanın çok sıcak derecesi.
Ja rı : Yazın en sıcak günleri.
J a r a v : Sibirya Rus dilinde ateş sıcağı ve alev [2].
Yar : Ateş ve sıcaklık.
J a re k : Parlak, (hırvatça sıcak hava).
J a r a k : Sıcak
[1] IV, 700-701; Franz Miklosich.
D a l K am usu, E tym olog. Wörterbuch der
Slavischen Sprachen,W ien, 1886, S. 100.
[2] Dal, I, 541 -544.
 59

Ja rıy : Ateşin koru, alevli k ö m ü r [1].

Bu İslav kelim elerinin etimolojilerini eski ekolün âlim le­
rinden dinliyelim :
İslav dillerinin etimoloji lügatini yazan Miklosich “İlkba­
har,, m e fh n m u n u ifade eden “Yarû„ kelim esinin m uhtelif
İslav diyeleklerinde “y ar,,, “yari,, telâffuzlarmı tesbit ederek
hepsinin de “İlkbahar,, veya “İlkbahara mensup,, manalarm-
da k u lla n ıld ığ m ı anlatm ış ve bu kelim eyi gotça “Jer„, eski
alm anca “Jâr„, yunanca “ura,, (= İlk b ah a r, sene mevsimleri,
sene) kelirheleriyle karşılaştırmıştır [2],
M iklosich’in eserinden tam elli yıl sonra neşredilen Kluge
nin eserinde ise eski hindcede “yürüm ek,, m anasına gelen
“ye„ [yani " (güneşin) yürüyüşü,, ] olabileceğini gösterm ek­
ten ibarettir [3].
“Ateşli, süratli, kızgın, hiddetli, parlak, aydın, ak, temiz,,,
m efhum larını ifade eden “yarek”, “yarkiy,,, “yarty,, kelim e­
leri için ikinci bir “yaru,, k ö k ü tasavvur o lu nu u y o r ve bu
da eski hindce “irasjati” ve lâtince “ira„ ile m ukayese
olunuy or [4].
“Sıcak, kor, ateş, alev,, m analarına gelen “Jar„, “Jarek,,,
“Jarak,, “Jarav,, ve “Jarkiy,, sözleri için de yeni yunancada-
ki “zara, ziara,, (sıcak, alev) kelim elerini nakletm ekle iktifa
olunuyor. C iddî olarak ilâve edilebilen yegâne seziş, bu ke­
lim elerin türkçe yaruk (ziya) kelimesiyle de alâkadar olabi­
leceği m ülâhazasından ibarettir [5].
G ö rülü y o r ki klasik ekolün b ü y ü k âlim leri bile bu ke­
lim elerin tek bir kökten geldiğinin farkında değillerdir.
Şim di biz bu kelim elerin “G üneş - Dil teorisi,, usullerine
göre etim olojik analizlerini yapıp bunların tek bir kökten
geldiğini göstereceğiz. Fakat önce bunlarla karşılaştıracağı­
m ız türkçe kelim elerin m analarını tespit etmeliyiz:
Y a rın s (D ivanı Lûgat-it-Türk, II, 198; Radlof, III, 123. “K ı­
rım, Kazan, U ygur, O sm anlı lehçesi,,) yarın, gelecek
gün, m üstakbel zaman.
[1| M iklosich, 409.
[2] F. M iklosich, Ety m o log . Wörterbuch der S la v . Sprachen, Wİen 1885,
S. 100.
[3] Kluge, Ety m o log . Wörter. der deutschen S prah en , Berlin-Leipzig. 1932,
s. 266.
[4] F. M iklosich, Etymolog. Wörter. sah. 100.
[5] Aynı eser s. 409,
60

Y a rin (Rad. III, 130 “Çağatay,,) = yarın.

C arın (Rad. IV, 30, Kırgız,,) gelecek sene (nâchstes Jahr).
Sur Yaz. ilkbahar [1].
Ira n Y arınki g ü n [2],
Y a rık (Radloff, III, 121 “Altay, Teleüt, Lebet, Küerik, Kom„)
parlak ziyadar, nur, zıya, parıltı, dünya, âlem,
Y a ru k (Rad. I I I , 132, “O rhon, Uygur, Çağatay,,; U ygur.
Sprachdenkm aler, 274; “Div, Lug. Türk,, I, 48,
parlak, şua dağıtan.
C arık (Rad. IV, 29 “Kırgız,,) zıya, aydın, dünya.
Ş arah (Ç. Uhantey “Çuvaş dili„ s. 135) sıcak, hararet,
îslavca :
Y a rû t (ağ -h ay + ar + uğ)
Almanca:
Y âr s (ağ + ay + ar + . )
Grekçe:
(h)ur : (uğ + u h + ur + . )
T ü rk ç e :
Y a ru ğ : (ağ + ay + ar -4- uğ)
Y az : (ağ + ay + az + . )
Sur : (uğ + us + ur + . )
Y a rın ! (ağ + ay + ar + m )
B ütün bu kelim elerin menşei türkçe “Yaruğ,, (zıya, nur,
ateş, ay d m iık = güneş) kelimesidir. İslav ve Cermenlerde
ilkbahar ve sene m analarını ifade eden "Y ârû„, “Yâr„ Türk-
lerin “Sur„ ve yaz kelim elerinde görülür. Daha eski şekli
olan “yaruğ,, ise “zıya, nur,, m anasında hâlâ kullanılm aktadır.
Gelelim islavcadaki “Yârak,,, “Yârek„ ( = parlak, açık);
“Yârıy„ (= hiddetli, kızgın, parlak, ateşin...) “Jare k„, “Jarkiy ,
(ateşli alev, sıcak...) kelim elerinde:
T ürkçe:
C arık : (ağ + ac + ar + ık)
Y a ru g : (ağ + ay + ar + ug)
Ş ara h : (ağ + aş + ar + ah)
İslavca:
Y are k : (ağ + ay + -Hr + ek)
Ja ra k I (ağ + aj + ar + ak)
Ja rıy ; (ağ + aj + ar + ly)
Ja ro v : (ağ + aj + ar + av)
[1] Paasonen. Ç u vaş L üg ati, s. 142.
[2] Paasonen, s. 18; Uhantey “ Ç u vaş dili,, s. 117,
 61
G ö rü lü y o r ki bu kelim elerin de menşei türkçe “Yaru„
dur. Eski etim ologlar islavca “Jar„ ile “Var“ ı türkçedeki üç
türlü telâffuzdan ("Y arug,,, “C a ru g ,,, “Şarah„ tan) alıp birini
“Y aruk = aydm iık,, m anasma, diğerini, (“Jar„ı) hararet, sı­
caklık ve ateş m anasına k u lla n d ık la rın ın farkında değiller­
dir. Türkçede “Y aruğ„un çıktığı “a ru ğ „ , ve “arığ„ kelim ele­
rini hatırda tutm alıyız. Ç ü n k ü islavcadaki “Yarek,, kelim e­
sinde “temiz, ak m anaları da vardır. B ununla eski Germ en­
lerin “Yâr,,, ve eski şim allilerin “âr„ [I] sözleri daha iyi
izah olunabilir.

[1] F. Kluge Etym olog. Wörterbuch der deutschen Sprachen, S. 266.

IX. İSLAVCADAKİ “YASNIY,, VE “ZARA,,
KELİMELERİNİN ANALİZİ

B undan önceki dersim izde Türkçe “Karu^,, k ö k ü n d e n

gelen bir kaç islavca kelim enin “G üneş-D il teorisi,, bakımm-
dan etim olojik analizini göstermiştik. Şim di de “ Yasm y=Yasen„
ve “Zara = Zora,, kelim elerini tetkik edeceğiz. Analize giriş­
m eden önce bu islavca kelim elerin m analarm ı tesbit edelim:
Y a s n ıy = Y a s e n : Parlak, açık, vazıh, beyaz, aydın [1]
Z a ra = Z o r a : Tan, fecir, ufukta hasıl olan ışık, kızıllık,
parlaklık, [3].
Y asnıy = Yasen
M iklosich’in “İslav dilleri etim oloji lû g a t„ in d e izah e d ild iği­
ne göre Yasnıy ve Yasen kelim eleri “ Yasmü,, kökün d e n d ir.
Eski islavcada “ Yas’n,, ziya ve parlak m anasına gelir. Yeni
islovence ve bulgarcada “Yasen,,, sırpça “Kasen,, çekçe “ Yasnı„
rusça ve okraynaca “ Yasnıy,, dır [1], K elim enin menşei belli
değildir. Bütün İslav lûgatçileri bu kelim enin “aryanî,, bir
kökten geldiğine inanırlar. Delil filân aramazlar... M iklosich
bu kelim eyi litvaca aı>Â:u=(vazih) Kelimesiyle karşılaştırmıştır.
Şim di biz bu kelim enin “Güneş ■D il Teorisi,, usullerine
göre, etim olojik analizini yapalım:
(1) (2) (3) (4)
Yasnıy; Ay + as + ın + ly
(1) Ay : K öktür. Burada doğrudan doğruya “parlaklık,,
anlam m adır.
(2) As : Parlaklığın oldukça geniş bir sahada tecellisini
gösterir.
(3) în : Ektir. Bir süje veya objenin bitişiğinde bu geniş
parlaklığı ifade eder.
[2] Dal Kam usu, IV, 7 0 2 ; M iklosich, E ty m . W5rter. der Slavischen
Sprachen. s. 101.
[3] Dal, I, 644 - 648; M iklosich, 401.
 63

(4) ly : G eniş ayd ınlığın bitişiğine gelen obje veya sü-

jeyi gösterir.
Güneş - D il Teorisi nin sarsılmaz k a n u n u bize bu îslavca
kelim enin türkçe bir kökten geldiğini ispat ediyor. Fakat,
bizim teorimiz yabancı dillerde b u ld u ğ u T ürk köklerini
tetkik ederken, yalnız etimolojik analizle kanaat etmiyerek
tevsik için T ürk lehçelerinin geniş varlığı içinde benzer ke­
lim eler arar.
Bu yolda şu kelim eleri gösterebiliriz:
Yas : Y ıldırım , şimşek [1]
Yaşın : Y ıldırım , şimşek [2]
Yaşık : G üneş [3]
Ağ Ayas = Ayas Han; Parlak gök ilâhı [4]
Ayas ■. Açık, bulutsuz g ü n (hava) [5]
Ayaz : Ay aydınlığı, aylı gece, parlak, açık [6]
Yaşna ; Şimşek çakm ak, parlam ak [7]
Bu türkçe kelimelerle islavcadaki “'Y asn ıy ,,, “ Yasınu,, ve
“Yasan,, kelim elerini karşılaştıralım:

İslavca sözler: (1) (2) (3) (4)

Yasnıy: ay + as + m + ly
Yasınu: ay + as + m + uğ
Yasen : ay + as + en + .
Türkçe sözler:
Yaşna : ay + aş + an + ağ
Yaşın : ay + aş + ın + .
Yaşık : ay + aş + . + ık
Ayas • : ay + as + . + .
Ayaz : ay + az + , + ,
G ö rü lü y o r ki bu kelimeler arasında m ana itibariyle hiç
bir fark olm adığı gibi, etimolojik analiz itibariyle de fark
ancak son iki elem anın b u lu n u p bulu n m am asın d a ve ş / s / z
[1] Radloff Lügati III, 213, Karayim lehçesinde.
[2] » » III, 264, D ivanı Lügat - it - Türk, I, 200.
[3] » » III, 248, 257 Çağatay; Uygur lehçelerinde.
[4] A. V. Anohin. M ate rali po Ş am a n stva u A ltaytsev Sah. 72: «Ey ateş,
sen Ayaş hanın, G üne şin bir parçası, sen!» Verbetskiy. A lta g h la r 48.
[5] Radlooff, I, 214; D ivanı Lûgat-it-Türk, I, 111.
16] » I, 215.
[7J » III, 259.
64

seslerinin tebadüllerindedir ki b u n u n da kelim enin asıl ana­

lizinde b ü y ü k bir ehemm iyeti yoktur. İslav dillerinin etimo­
lojisini yazanlar bu “ Yasn„ k ö k ü n ü n nereden geldiğini kesti­
rem iyorlar. Y akut türkçesindeki ateş İlâhinin sıfatı, yıldırım
ve şimşek ilâh ın ın adı olan “casın,, kelimesi [1] de dikkate
şayandır. “ Vasn^ kelim esinin kökü, türkçe “Yaşın,, ve “Casın,,
kelim elerinin k ö k ü olan türkçe bir söz o ld u ğ un d a şüphe
yoktur.
Z ara , Z ora
Miklosich'e göre bu kelim enin k ök ü “Zer,, dir. “Parlaklık,
fecir, tan, ufukta görülen kızıllık, göz bebeği, görmek...,, gibi
m anaları ifade eden bir çok islavca kelim eler bu kökten
türemiştir. Fakat bu “Zer„ ve “Zara,, kelim elerinin menşei
tayin edilemiyor.
Biz, bu kelim enin de “Güneş - D il teorisi,, bakım ından eti­
m olojik analizini yapalım :
(1) (2) (3) (4)
Zara: ağ + az + ar + ağ
(1) : Köktür; doğrudan doğruya güneş veya aydınlık
anlam ınadır.
(2) az : K ök m e fh u m u n u henüz oldukça uzak bir sahada
b u lu n d u ğ u n u anlatarak bu m efhum u üzerine alır.
(3) ar : A y dın h ğın bu uzak sahada taka rrü rü n ü bildiren
ektir.
(4) ağ : M anayı tamamlar, tayin eder.
Bu halde (ağ + az + ar + ağ = ağazarağ = Zara) = o ld u k ­
ça uzak sahada güneş ay d ınlığın ın tekarrür etmiş o ld u ğ u ­
n u n ifadesidir ki fecir zam anında da güneş henüz g ö rü n ­
m em iş ve oldukça uzak bir sahada kalm ış ise de gelen ışık­
lar onun orada tem erküz ve te k arrü rü n ü m eydana çıkar­
mıştır.
îslavca “Zaro,, kelimesiyle karşılaştıracağım ız türkçe ke­
lim elerin m analarını tesbit e d e lim :
S a r ık : (Pekarski, Yak. Dili, 2112) Parlak, aydın, şafak,
fecir [2].
S ara ; Tanyeri ağarm ak [3].
[1] Pekarski, Yckut D ili L üg a ti, s. 801
[2] Pekarski, Y a k u t D ili L ü g a ti 2112.
[3] Aynı eser, 2110.
 65
S a rı : fecir, tan, şafak [l].
Ç a rık : Zıya, aydın, dünyai[2].
Bunların ve evelki yazım ızda “ziya, nur,, anlam ına geldiği
izah edilm iş olan ‘'Yarug,, kelim esinin etim olojik analizleriyle
‘'Zara„ yi karşılaştıralım:

(1) (2) (3) (4)

Z ara : ağ + az -f ar + ağ
: ağ + ay + ar + ug
Y a rn g
Ç a rık: ağ + ac + ar + ık
Sarık i ağ as + ar + ık
Sarı : a ğ + as + ar + ığ
G ö rü lü y o r ki bu islavca "‘Zara,, yalnız sem antik itibariyle
değil, fonetik b akım ın d an da bu türkçe kelim elerin aynıdır.
M iklosich'ın dediği gibi kök Zer ise bu da, eski devirlerde
T ürklerden k ü ltü r alan M ogolcadaki Zara “Sar,, (ay) [3] keli­
m esinin İslav ağzına geçmiş şeklinden başka bir şey değil­
dir. Farsçadaki “Zer„ (altun) kelimesi de bu kökten çık m ış­
tır. T ürkçedeki “sarr, sariğ„ kelim eleri de güneşin ve fecrin
bariz rengi olması itibariyle aynı kökten gelmişlerdir.

[1] Pekarski, Y ahut D ili Lügati 2094.

[2] Radloff, IV, 29.
[3] B. Vladimirtsev. M o ğ o l yazı d ilin in mukayeselei gram eri, Leningrad 1929
S. 321.
T- 5
 X. TÜRKÇE “KUMARU,, İSLAVCA
“KUMİR,, KELİMELERİNİN GÜNEŞ-DİL
TEORİSİ BAKIMINDAN ANALİZİ

Muhtelif diller üzerine yazılan etimoloji lügatlerinde izah

edilemeyen ve menşei karanlıktır diye geçilen bir çok kelim e­
ler vardır. Bu gibi kelim elerin Güneş - D il teorisi usullerine
göre tetkik edilerek, Türk dilinin zengin hâzinesinde b u lu ­
nan köklerini m eydana çıkarm ak ve menşelerini tayin et­
mek dil bilgisi alanında yapılacak İlmî vazifelerden biri
olduğuna da şüphe yoktur. Biz bu g ü n k ü dersimizde, d ü n y a n ın
m aruf dil âlim lerinin menşei karanlık o ld u ğun a hükm ettikleri
islavca kumir kelimesini, bir misal olm ak üzere, tetkik ve
Güneş - D il teorisi bakım ından analiz m evzuu yapacağız.
“Kumir,, kelim esinin etimolojisi üzerinde m eşhur islavist-
lerden Grot, Grigoroviç, Miklosich ve M ünchen Üniversitesi
Profesörlerinden Erich Berneker uğraşm ışlardır. B ununla be­
raber kelim enin menşei bir türlü izah edilememiştir.
Bu kelim enin eski islavca şeklinin kum iru olduğu islavist-
1er tarafından m ünakaşasız kabul edilmiştir. B unun içindir
ki bu kelim e etimoloji lügatlerinde kum iru diye yazılmaktadır.
Yaşayan İslav dillerinden rusçada bu kelime “Kumir,,
şeklinde söylenir. Dal k am usunda bu kelim enin lügat m a­
nası şöyle izah olunm uştur:
K um ir — Suret, mecusî ilâhilarının heykeli, put, idol,
delicesine sevilen ve kör k örün e bağlılık gösterilen şey [1].
Grot ve Grigoroviç bu kelim enin fince “Kumartaa,, (hürm et
ve tazim göstermek) kelim esinden a lın d ığın ı iddia etmiş­
lerdir [2].
Kafkasya kavim lerini ve bilhassa Osetin'leri tetkik eden
Vs. F. M iller osetincedeki “gumiridör,, kelim esinin “dev cüsseli„,
[1] Dal: Tolkoviy S lo v a r Velikorusskago gazıka, 1881, II, sah. 221
[2] N. V. Goryayev. Srüvnitel. etim oloğ. S lo v a r russkago yazıka, Tiflis 1896
sah. 174.
 67
“iri yan,, m anasına gelen “gumir,, kelim esinden geldiğini ve
bu ‘'gumir,, in de “K im ir,,, “Ahtı Atik,, teki Gömer, asurcadaki,
G im irray „, greskcedeki Kummeria kavim lerinin adınm bir
hatırası olacağını ileri sürm üş ve rusçadaki K u m ir'ın de bu
kavim adiyle bir köke bağlan d ığın ı söylemiştir [1],
F. Miklosich bu izahların hiç birini kabul etmemiştir. Grot
ve Grigoroviçlerin fince “Kumartaa,, kelim esine bağlam alarını
“6tı fik ird e isabet olmasa gerek, çünkü finceden bu kadar eski iktibas­
lar yoktur,, diye reddetmiştir [2],
İslav dillerinin etimolojisine dair en son eser yazan Pro­
fesör Erich Berneker kelim enin m anasını yazdıktan sonra ‘''Menşei
karanlıktır (Dunkel) fince ‘‘Kumartaa,, dan geldiğini iddia eden­
lerin fikrini M iklosich h aklı olarak reddetmiştir.,, demekten
başka bir şey ilâve etmiyor. M illerin m ütalaasını kaydetmeğe
bile lü z u m görm em iştir [3].
*
**
Dil bilgisi alanında yeni bir nazariye, Yafesioloji nazari-
yesi (dil meselesine dair yeni doktrin) vazeden Profesör
M arr’ın da bu “Kumir,, kelim esine dair yeni görüşleri vardır.
O n u n m ütalaasına göre, bu kelim e üzerinde söz söyleyen­
ler içinde en haklısı M iller olm uştur. “Kumir,, kelimesi yu-
nancadaki şehir ve kasaba m anasını ifade eden “Kome,,, “Bakus,,
şerefine yapılan iyşü işret ayinlerini ifade eden “Komos,,, çu-
vaşçadaki “Keremet,,, G ü rcü dilinde “germed,, (Allah)., kelim e­
leriyle bir kökten gelmiştir. Çok eski Yafesî bir kavim -olan
K im erle rin totemi ile bağlıdır [4]. Bulgar, Çuvaş, Kimer, İber
gibi kelimeler de ayni kaynaktan gelmiştir [5].
G ö rü lü y o r ki Profesör M arr’ın izahı da çok karışıktır.

***
[1] Vs. F. Miller. Osetinlere d air etüdler {Osetinskie etiid j, 1, sah. 125.
[2] Franz M iklosich. Etym olog. Wörterhuch der Slavischen S pra c h en , 147:
M an vermuthet fin n isc h e n Ursprung: Kumarsaa verehren, schzverlich mitrechl, da es
so alte entlehnungen ausdem fin n . nict gibt.
[3] Slavisches Etym olog. Wörterbuch. Heidelberg 1924, I. s. 644: “D unkel.
Die H erleitung aus finn. Kumartaa «verehren» wird M EW . 147 m it
richt abgelennt».
[4] M a rr K ü lliy a tı, III, 1 6 5 , 2 6 0 .
[5J C u v aşi - Yafetidi na Volge, Ceboksar, 1926, S. 63.
[6] Div. L. T. I, 371, III, 325.
68
Güneş-Dit teorisi bakım ından tetkik edecek olursak Kumiru
kelim esinin menşei ve k ö k ü meselesinde hiç bir karanlık
nokta yoktur. B unu n etim olojik analizi şudur:
(1) (2) (3) (4)
K um iru: (uk + u m 4- ir + uğ)
(1) U k : Allah, sahip anlam ınadır. Ana kök yerine geçerek
o n u n an lam ını kendisinde temsil eden birinci de­
rece prensîpal köktür.
(2) U m : Bir objeyi ifade eder.
(3) îr : Ana k ök m e fh u m u n u n bir obje üzerinde takarrü­
rü n ü anlatan unsurudur.
(4) U ğ : Kelimeyi tam am lıyan ve ifade eden ektir.
Yani Kumiru A llahın veya o n u n kudret ve kuvvetinin bir
obje veya süje üzerinde te k arrü rü n ü n ifadesidir ki put
(sanem) de öyle tasavvur olunur.
Güneş - D il teorisi usulüne göre etim olojik analiz bu keli­
m enin bir türk k ö k ü n d e n geldigini bize gösteriyor. Şim di
biz bu kelim eye kök olan kelim eyi Türk dil hâzinesinde
araştıralım.
“D ivanü-lügat-it-T ürk,, te bir “humam,, kelimesi vardır.
Babanın mirası, hatırası, ölen b ü y ü k adam ın m alından alı­
nan hatıra m analarına gelir [1]. Kutadgu Bilik te hahra ve
tıhsım m analarm a "'Kumaru,, ve ‘"Kumartku,, kelimeleri vardır.
Şor lehçesinde “miras ve hatıra için verilen şey,, m anasına
gelen “Kumarkıs ,,, Sagay lehçeşinde “Kumartka,, kelim eleri [2],
Başkurt lehçesinde h a tıra ve y a d ig â r m anasına gelen “Ku-
martkı,, [3], Codex C um anicus da “Kumartkı,, tıhsım (talisman)
m anasına kullanılm ıştır [4]. Rabguzî de de “Kumarku,, tılsım
m anasına gelir [5].
îslavcada put m anasına gelen ‘'Kumir(u),, ile türkçede m i­
ras, hatıra ve tıhsım m analarına gelen ‘'kumam,, ve b u n u n
varyantları arasındaki sıkı m ana m ünasebeti din tarihi ile
az çok iştigal edenlere m alûm d u r. B ununla beraber bu m e­
seleyi Ebulgazi Bahadır H anın bile anlayabildiğini göster­
m ek üzere “Şecerei Türk,, ten bir parça nakledelim :
“O nlarda (eski Türklerde) bir âdet vardı ki b irinin bir
[1] c. I, 371; c. III, 325.
[2] Radloff lügati, II. 1045, 1046, 1074:
[3] N. Tahir Başkurt lü g a ti, Ufa 1926, sah. 85.
[4] Radloff D a s türkische S prachm aterial des Codex Cum anicus, sah. 30.
[5] Malof tarafından neşredilen İsmail hikâyesinde.
 69

ogiu, bir kızı, ağabeyi veya k ü ç ü k kardeşi veya diğer bir

sevdiği ölürse onun suretini (heykelini) yapar, evinde sak­
lardı. Ara sıra o heykeli ö püp okşayarak bu falanın sureti
derlerdi... yüzlerini gözlerini heykele sürüp ö n ün d e yere
eğilirlerdi. İşte böylelikle haberleri olm aksızın putperestliği
meydana getirdiler,, [1].
Putperestliğin m enşeine dair söylenen bu safdilâne m ü ­
talaalarda eski bir devrin hahrasınm in ’ikâs ettiğinde şüphe
yoktur. ‘'Kumara,, nu n eski manası şüphesiz ölülerin ve bilhassa
büyük babanın, kabilenin menşei tasavvur edilen totemin hütırasma y a­
pılan tıhsım olmuştur. Daha eski devirlerde totemin kendisi
“Kumara,, olm uştur. Vasiyet, miras, hatıra olarak verilen şey
m anaları ise cemiyetin ve tefekkürün inkişafından sonraki
devrin m ahsulleridir.
“Kumiru,, kelimesiyle “kumara,, kelim elerinin etim olojik
analizini yan yana yazalım :
(1) (2) (3) (4)
K u m iru : (uk + u m + ir + uğ)
K u m a ru s (uk + u m + ar + uğ)
G ö rü lü y o r ki etim olojik analizde fark yoktur. ‘'Kumam,,
eski m anası olan tıhsım m efhum iyle alınırsa ihtiva ettiği
“unsur,, ların rollerinde de fark yoktur.
İşte “G üneş- D il teorisi,, klasik ekole m ensup etim oloğların
menşei karanlık saydıkları “kumir,, kelim esinin m enşeini aydın­
lattığı gibi, Profesör Marr'a da, çok karışık ve dolam baçlı
yollarla aramakta o ld u ğ u kaynağa doğru kestirme yolu
göstermiş oluyr.

[1] Abulgazi Şecerei T ürk (Rıza N ur tercemesi) s. 14-15; Desm aison

neşri, s. 11. R u h ru k kendi seyahatnam esinde bir Uygur-Budist rahibi ile
olan m usahabesini yazm ıştır. Bizim m e v zu u m u zu tenvir için m ü h im
bir vesika teşkil eden b u musahabeye ait parçasını buraya aynen n a k ­
lediyorum; «U ygurlar bir Allaha inanırlar; onun insan veyahut başka bir
cisim suretinde tasvir edilm esini kabul etmezler, «öyle ise niçin bu k a ­
dar çok putlarınız var?» diye sualime, rahip: «biz putlarla Allahı tasvir
etmiyoruz; bizim kilerden biri ölürse oğlu, karısı ve yahut başka biri
onun heykelini yaptırır ve buraya(mâbede)koyar. Bizde o n u ö lü n ü n hatırası
olarak saklar ve hürm et ederiz,,, diye cevap verdi. Allaha bîr diye itikat etmek
itibariyle Mogollar da b u n ların mezhebindedirler. Fakat Mogollar
ö lü le rin in heykelini keçeden yaparlar. R u h ru k seyahatnamesi, Malein
tercümesi, Petersburg, 1911, s. 108.
XI. İSLAVCA “ROK,., LÂTİNCE ORACU-
LUM (ORACLE), TÜRKÇE “IRK,, VE “İR­
KİL,, KELİMELERİNİN ETİMOLOJİSİ
Leh dilinde ve cenubu garbî İslâv lehçelerinde “R O K , RIK„
kelim eleri “sene,, m anasına gelir. Rusçada ise ‘'Kader, kısmet,
kötü talih, kara yazı,, dem ektir [1]. İslâv dilleri üzerinde çalı­
şan lengüistler için bu kelim e bir m u am m a teşkil etmekte­
dir. Yeni dil mektebi müessisi olan M arr da bu kelim enin
“sema - kader,, dem ek o ld u ğ u n u kaydederek tarihten önceki
bir Yafesî kökten geldiğini kabul etmekten başka birşey
söyleyememiştir [2]. “G üneş - Dil Teorisi,, ne göre bu kelim e­
nin etimolojik analizini yapalım :
(1) (2) (3)
ROK: (oğ + or + o k )
RIK : (ığ + ır + ı k )
Bu iki kelim enin bir yandan “sene,, ve bir yandan ‘‘kader,
kısmet, talih,, anlam larına gelişine göre burada ana k ö k ü şu
m analarda a la b iliriz :
I. G ün eşin hareket m anası;
II. G üneşin hareketinden doğan zam an manası.
Her iki m anaya göre etimolojik analizdeki unsurları tet­
kik e d e lim :
(1) Oğ, ığ : ana köktür. “Güneş„ ana m e fh u m u n d a n çıkan
“hareket„ ve “zaman,, anlam larındadır.
(2) Or, ır : ( . + r ) ekidir- Ana kök m e fh u m u n u n her
hangi bir saha veya nokta üzerinde tesebbüt
ve ta k a rrü rü n ü gösterir.
(O ğ + or = oğor) ve ( I ğ ı r = Iğır) kelimeleri hareketin
ve zam anın m ukarrer bir şekil anlam ına gelir. D ilim izde
[1] Dal kam usu, IV 104 Rusçadaki "RO K ,, fransızca "le sort, destin,
la fatalite,, diye tercüme olunuyor (Th. de Veys -Chabot. Grand Diction-
naire Russe - Français)
[2] Marr külliyatı, c. III, s 169
 71

b u g ü n dahi “îyi talih,, anlam ına gelen ve eski lehçelerim iz­

de ‘'zaman,, m anasm a geldiği de yazılı b ulun an [1] “oğur,, keli­
mesi de b u n dan başka birşey değildir.
(3) O k, ı k : Y ukarıdaki elem anların m analarını tamam-
lıyarak isim lendiren ektir.
Bu halde (O ğ + or + ok = üğorok) ve (Iğ + ır + ık = Iğırık)
şekillerinde ana kök kendisinden sonra gelen ve takarrür
m anası veren elemanla kaynaşarak ve baştaki vokal de d ü ­
şerek kelim elerin son m orfolojik ve fonetik şekilleri elde
edilmiş olur ki bun lar da (ROK) ve (RIK) tan ibarettir.
Bunların m analarına gelince, ana k ö k ü n 1 num aralı “ha­
reket,, anlam ına göre “hareketin herhangi iy ilik veya kötülük gösterir
bir noktada takarrürü,, dem ek olur ki insan m ukadderatının
kâinatın devir ve hareketile ilgili o lduğu k a kkınd aki kanaate
göre “talih,, ve “kader,, de bu suretle anlaşılır.
Ana k ö k ü n 2 n um aralı “zaman,, m anasına göre de bu ke­
limeler “zamanın herhangi muayyen ve mukarrer bir parçası,, demek
olur ki “sene,, de b undan ibarettir.
Geçen derslerimizde İslâv dillerinde “ziya, parlaklık, ay­
dınlık, fecir, ateş, sene,, m analarına gelen birkaç kelim enin
Türkçe “yaruk = yaruğ,, kelimesiyle benzerlerine bağlı o ld u k ­
larını isbat etmiştik. Bu “R O K „ kelim esinin de yine aynı k ö ­
ke bağlı old uğnu g ö rüy oruz:
R O K : (oğ + or + ok)
Y aruk : (ay + ar -|- uu)
“kader,, ve “sene,, m analarına gelen “R O K „ un eski devir­
lerde gök ( = güneş ve felek) m efhum lariyle bağlı old u ğun a
şüphe yoktur. B ununla beraber biz bu kelim eyi T ürk Dili
hâzinesinde b u ld u ğ u m u z “u rah„, “ırk,,, “ırıs,,, “ırım,, kelim e­
leriyle karşılaştıralım :
U r a h : H ü k ü m , karar, emir, yüksek m ak am dan çakan
ferman [2]
Ir k : Kehanet, fal [3] tali [4]
[1] D iv a n ü Lûgat-it-Türk c. I, s. 54
[2] Pekarski, Yakut L ü g a ti, s. 3064
[3] D iv a n ü Lûgat-it-Türk c. I, S. 45. A. Steinın M irana ve T unhuanga’da
elde ettiği O rhon yazısiyle yazılan 104 sahifalık “IR IK B ÎT ÎK = îa\, ke­
hanet kitabı,, n ın adını da hatırlayınız (W. Thomsen. D r. M . A Ş te in ’s
mss. in Türkish “r an ic ” script fro m M iran a n d Tun-H uang.)
[4] Radloff c. 1. s. 1370
72

Irıs,R ıst tali, baht [1]

Irım ; Kehanet, fal, hurafe [2]
Bu kelim elerin hepsinde “kehanet, tali,, m efhum ları vardır.
Etim olojik analizlerinde de ikinci u nsur “v. + r„ dir. Bunları
‘'RO K „ la karşılaştıralım :
(1) (2) (3)
R o k : (oğ + or + ok)
U ra h : (ug + ur + ah)
Irk : (ığ + ır + ık )
Irıs s (ığ + ır + ıs )
Irım : (ığ + ır + ım)
B ütün bu kelim elerin k ö k ü “V. + ğ + v. + r„ dir. Fonetik
icabı olarak ana k ö k ü n kaynaşm asiyle “v. + r„ şekline gir­
dikten sonra bu türkçe kökten m uhtelif dillerde mvıhtelif
kelim eler türemiştir. Bu kö k b ü tü n Türk lehçelerinde “ır„
( = yır, cır) halinde hâlâ yaşamaktadır. “/r„ (türkü), kehanet,
tanrının sesi, söz, sihir, kader, tali, h ü k ü m , karar, zaman
(güneş ve yıldızların hareketi) „ gibi m efhum ları ifade eden
b ü tü n kelim eler semantik itibarile birbirine sıkı sıkıya b ağ­
lıdırlar.
B undan dolayıdır ki rusçadaki ‘'RO K „ kelim esinin çıktığı
türkçe “ırk„ k ö k ü n d e n “narekat,, ( = çağırm ak, ad vermek,
tekdir etmek) ; “narok,, ( = m uayyen bir m üddet, karar, h ü ­
küm , k aid e ); “reç„ ( = söz, nutuk) , “rek„ ( = söyledi) gibi
rusça kelim eler de türemiştir.
*
**

Eski Rom alıların “kehanet, istikbalden haber veren ilâh ­

lar, bu ilâhların hizm etinde b u lu n a n kâhinler, yüksek adam ­
ların kararlan,, m analarına olarak ku lland ıkları “oraculum,,
kelim esinin sonundaki “um„ , lâtin dilinde isim lerin bazı hal­
lerini gösteren eklerin biridir. Bu itibarla kelim enin asıl şek­
li, b u g ü n garp dillerinde ku llanılan ‘'Oracle,, d ır . Bu kelim ede
Türk k ü ltü rü ve T ürk k ü ltü rü ile gelmiş olan bir türkçe
kelim edir. K ök ü “ırk„ dır. B u nu n türkçedeki benzeri “lrkd„
dır ki T ürk m itolojisinde m eşhur bir kâin, filozof ve h ak i­
m in adı olarak geçer.
[1] Radolf c. I. s. 1368
[2] » I. s 1370
 73

“Oğazna/ne„nin[1] Reşidettin tarafından farsça yapılan parça­

larına göre "T ürk türe ve âyinlerini ilk koyan Bilge irk il
hoca olmuştur.,, Ebulgazi Bahadır H anın gerek “ŞecereiTürk,,
ve gerek “Şecerei Terakime,, adlı eserlerinde Irk ü Atanın
T ürk bilgesi o ld u ğu yazılm ıştır [2].
‘'Oğuzname,, nin uygurca m etninde ‘'irkil,, adı geçmiyorsa
da İslâm dini çerçevesine girm eyen Y akut T ürklerinde ve
O rh u n Türk k ü ltü rü tesiri altında yaşamış ve onların bazı
ananelerini saklamış olan Buryat’lardâ “irkil,, kültü bugüne-
değin yaşamaktadır.
Y akut’ların inanm alarına göre ilk “^am„ m adı A n Argıldır
[3]. Bun dair şöyle bir y ü rü m (menkıbe) de söylerler:
“An argıl pek g üçlü “oyun,, ( k a m ) idi. Ö lüleri diriltir,
“körleri gözlü ederdi. B unun ü n ü Tanrıya işittirildi. Tanrılar
“Tanrısı b ü y ü k ve g üçlü kam ı yanm a çağırıp:
— “Sen bu gücü nereden a ld ın ? Yaptıklarını..hangi Tan-
“n n ın gücü ve inaniyle yapıyorsun? diye sordu.
An Argıl — “Ben hiç bir Tanrı tanım ıyorum . Her işi kendi
“g ü c ü m ve kendim e inanla yapıyorum ,,.
“dedi. Tanrılar Tanrısı kızdı ve An A rgıl’ı kargayıp (İânet
“ederek) ateşe attı. G ü ç lü kam ın teni ateşin dokunm asiyle
“dağıldı, gitti... Bir parçası daha çıktı, kurbağa kılığın a girdi.
"B ü y ü k kam lar bu kurbağadan türem işlerdir [4]„.
Buryatlarda Irgıl Böge (K âhin) k ü ltü vardır. B unu n a n ­
dacı olarak bir ongun yapm ışlardır. Bu “O n g u n ’un ön ün d e
ırladıkları ırlar da (İlâhilerde) Irgıl Büğe yi anarlar.,,
G ö rülü y o r ki Rom alıların “oracul (u m )” la n T ürklerin «Irkıh
veya «Argıh ından başka bir şey değildir.
<ı.Oraculumy>, «İrkil» ve «Argıl» kelim elerinin etimolojik ana­
lizlerini karşılaştıralım :
O raculum (O ğ + or + ak + ul um )
irk il (Ig + ır + ık + ıl + . )
Argıl (ağ + ar 4- ığ + ıl -f- . )
[1] O ğu zn am e ve O ğu zlar hakkında bak. H. N. O rk u n O ğ u zla ra d a ir
Ankara, 1936.
[2] A bulgazi “Şecerei Türk,, (Desmaison neşri) S. 25 - 26 «Şecerei Tera­
kime» (Yazma eserden fotoğraf, varak 32) de bu adın «Argıl» yazılm ış
o ld u ğ u dikkate değer.
[3] Pekarski Yakut D il i L ü g a ti, 145 ; Potanin, Vostoç. M otivı, 569 (not).
[4] Priklonski Y akutistanda üç ydı> «Jivaya Starina» IV.)
[5] Potanın O S Z M IV. 117.
74

G ö rülü y o r ki etimolojik fark ancak lâtince kelim enin son

eki olan “um „ dadır, ki bu da, yukarıda işaret ettiğimiz gibi,
lâtincenin isim lendirici bir ekinden başka bir şey değildir.
Bu analizi karşılaştırırken şu noktalara da dikkat edil­
m elidir :
1 — Türkçe “V. + ğ + v. + r„ ( = ır) k ö k ü n d e n gelen ke­
lim elerin Ortaasyada yaşayan Mogollara da geçtiğini g ö rü ­
y o r u z ; onlarda “istikbali bildiren alâmet ve işaret; rüya
tabiri,, m anasına “ırağa,, kelimesi kullanılır. Halhas lehçe­
sinde b u n u n yeni şekli “yoru„dur [1].
2 — Ç uvaş lehçesinde “ın„ ve “zra„ kelimesi “iyi ru h lar -
ilâhlar,, züm resine verilen addır. “Irı kurı„ talili olm ak de­
m ektir [2].
3 — Yakutçada “ıra ve ırâ„ kelim eleri vardır. “Bir işi v u ­
k u u n d a n Önce sezme (hissi kablelvuku), kader, fal, tali,, m a­
nalarına gelir [3].
4 — B ugün m uhtelif Türk lehçelerinde şarkı ve tü rk ü
m anasına kullanılan “ır „ , yakutçada “ıria ,,, kırgızcada “şaman
İlâhileri,, ve yakutçada “hymn,, ve '"mezamir,, “ ilâhlara h am d ü
sena,, m analarında da kullanılır [4]. Şüphesizdir ki “ır„ (ığ
+ ır) m eski m anası “ilâhın sesi,, dir.
5 — A vrupa dillerinde m ü z ik havası, m elodi anlam larına
kullanılan “air, arie, arıa„ kelim eleri de bu türkçe kelimelerle
beraber tetkik edilm elidir. B u n u n k ö k ü de türkçedeki “ır„
ve ‘‘ıria,, da aranm alıdır [5].
6 — T ürkçedeki “ırıs„ kelimesi de aynı köke bağlıdır,
“ırı” sözüne - “ğ„ den değişm e olarak - “s„ ilâvesiyle “tali,
baht,, ve “m„ ilâvesiyle “teşe’u m ve kehanet,, m anasına gelir.
Y unancadakî “hrizmos,, ( = kehanet) kelim esinin k ö k ü de
budur.
Beşerin eski d inî telekkilerini ve iptidaî zihniyetlerini
ifade eden kelim eler G üneş - Dil Teorisi ışığında tetkik edil-
[1] Vladimirtsev. M o ğ o l gazı d ilin in ve H a lh a lehçesinin mukayeseli gram eri
S.204.
[2] Aşmarin. Ç u vaş L ü g a ti, III.-61-64.
[3] Pekarski, Y akut Lügati, s. 3808.
[4] A ynı eser, s. 3823.
[5] Kluge bu kelim eyi «subst. Fem. des lat. Adj. aenus «zur Luît
gehörig»: die Luft ist Trögerin des Klangs» diye izah ediyor (Etym.
Wörter. der deut. Sprache, s 23)
 75
dikçe o insanlığın zihniyet ve tefekkür tarihinde geçirdiği
m uhtelif safha ve merhaleler g ö z ü m ü z ü n ön ün d e canlanıyor.
Bu itibarla G üneş - D il Teorisi, yalnız dilin menşei ve onun
inkişaf tarihini aydınlatm akla kalm ıyor, b ütün k ü ltü r tarihini
tetkik için yegâne bir metod da oluyor.
XII. AKRABALIK İFADE EDEN KELİME­
LER VE “DEDE,, KELİMESİNİN ANALİZİ
Akrabalık ifade eden (ata, ana, ağa, baba, dayı, teyze, ye­
ğen gibi) kelim elerin G üneş - Dil teorisi b akım ından tetkiki
ve etim olojik analizi yalnız dil bilgisi için değil, sosyoloji
için de çok enteresan yeni ufuklar açacaktır. Biz burada bir
tecrübe m evzuu olm ak üzere, “dede^ kelim esini alıyoruz.
Dede kelimesi M ahm ut K âşgari’ye göre O ğu z lehçesinde
“baba,, m anasını ifade eder [1]. B u g ü n k ü A nadolu türkçesinde
“b ü y ü k baba,, m anasına [2] , çağataycada “dada^ dayı, baba,
am uca m analarına gelir [3].
G üneş- D il teorisi b akım ından kelim enin etim olojik ana­
lizi şöyle olur:
(1) (2) (3)
Dede: (eğ-l-ed + eğ)
(1) eğ: esas, asıl anlam ına ana köktür.
(2) ed: ek olarak faaliyeti ifade eder:
(3) eğ: ana kök m anasının bir şahısta tecellisinin ifadesidir.
Yani esas ve asıl olm anın bir obje veya süje üzerinde
v u k u u demektir ki “baba, dede,, de odur.
Bu analiz ile elde ettiğim iz “kök,, (eğ) ve diğer “unsur,,
(ed) bize gösteriyor ki “dede,, kelimesi patriarkal devirden
önceki m atriarkal ve hattâ totem devrinde “sahip, esas, asıl,
küvet, kudret,, m analarını ifade eden “eğ„ ve “ed„ köklerinin
birleşmesinden hasıl olmuştur. “Ed„ bu kelimeye girip kay­
naştıktan sonra “kök,, o ld u ğu devirdeki ro lü n ü kaybetmekle
bir ek halini almıştır. Biz bu n u şim di bu kelimede ancak
m uayyen bir rol oynayan “unsur,, olarak görüyoruz. Fakat
“eğ„ g ö k ü n ü n d o ğ u rd u ğ u birçok kelimeler b u ld u ğ u m u z gibi,
bu “ed„in de kök olarak kulland ığı devirlerde yarattığı ke­
limeleri buluyoruz. B u g ü n k ü türkçede kullanılan “ede,, ke-
[1] D. L. T., III, 166.
[2] Radlof lügati, III 1641.
[3] » » I I I 1640.
 11
İlmesi de babaya delâlet etmekle beraber baba m akam ında
görülen b ü y ü k kimselere verilen sıfattır. Allah m anasına ge­
len “idi,, de de aynı “unsur,, un ro lü n ü görüyoruz:
(1) (2) (3)
idi; ( iğ + id + iğ )
dede; (eğ + ed + e g )
Dede kelim esindeki ana kök olan “eğ„ eski devirlerde
akrabalık ifade eden pek çok kelim eler yaratmıştır. “Eke,,
(b ü y ü k hemşire) [1|; kırgızcada “eke,, (baba) [2]. Çağataycada
‘'eke,, (b ü y ü k kardeş) ; ‘‘öke,, (k ü çü k hemşire veya k ü ç ü k
kardeş) ve saire.
Çağataycadaki ‘'dada,, kelim esinin G ü n ü ş - D il teorisi ba­
k ım ın d a n analizi bile “ata,, (altaycada‘Wa„) kelim esinin aynı
kaynaktan geldiğini ispat etmektedir;
(1) (2) (3)
dada; (ağ + a d + a ğ )
ata; ( a ğ + a t + ağ)
İslav dillerinde “ded„ (büyük baba, ihtiyar erkek), “dede,,
(am uca, d a y ı), “ tete,, (baba) “ tetka,, (hala, teyze) kelim eleri
vardır. îslav etimolojisi üzerinde uğraşanlar bu kelim eleri
sanskritçe ile bağhyam ıyorlar. Y unanca “theios,, (amuca, dayı)
ve “ tithi,, (b ü y ü k valde) ve b ızı Cerm en diyaliklerindeki
“daite,, ve “taite,, kelim elerini göstermekle iktifa ederler [3]
Bu kelim eler arasındaki “ded„ kelim esinde G üneş- D il teorisi
bir eksiklik g ö r ü y o r ;
Dede: (e ğ + ed + eğ)
ded; ( eğ + ed + . )
Filhakika eski islavcada bu kelim enin eski şekli “dedu,,
o ld u ğ u ispat edilm iştir ki son u n su ru n “uğ„ old uhu görülür.
G ü n e ş- D il Teorisi’n in nekadar esaslı o ld u ğ u n u burada da
g örüy oruz.
îslav ve Cermen dillerindeki bu kelim eler ve grekçedek'
“tithi,, ve “theios,, kelim elerinin de kaynağı türkçedeki “dede,,
o ld u ğ un d a şüphe yoktur. “G üneş - Dil Teorisi,, bak ım ın d an
yapılan etim olojik analizde elde ettiğimiz “ eğ „ k ö k ü ve
h'undan türeyen akrabalık ifade eden kelimeler, “ed„ u nsuru
[1] D iv. L. T. I. 81,84, III, 5.
[2] Radlof. I 676.
[3] M iklosich s. 44, E. Berneker, I, 191.
78

ve bu un su run akrabalık ifade eden diğer kelim elerdeki rolü

kelim enin m enşeini aydm latm ağa kâfidir.
Bu ‘‘dede,, kelimesiyle bir kaynaktan gelen birkaç keli­
meyi de gösterelim;
Tetik — (kırgızca) âkil danişm end [1].
Tedik — (uygur.) âkil danişm end [2].
Tedig — (lebed., şor.) âkil danişm end.
Tedü — (teleüt.) âkil, danişm end [3].
Tetey — (kazanca) b ü y ü k hemşire [4].
Dedek (çagatay.) cariye [5].
Tatay — (yakut), korku ve ıztırap ifade eden nida sözü [6];
“atak!,, yerine söylenir.
Tete — (karayim) hala, teyze.
Tete — (yakutça) baba: İçtimaî m evki sahibi olanlara
hitap ederken k u llanılır [7].
Bu kelim elerin hepsi de anlam ve fonetik bakım ından
biribiriyle bağlı kelimelerdir.
(1) (2) (3) (4)
Tedü : (eğ + et + e d + ü ğ )
D ede : ( eğ + ed + . + eğ)
T e tik ; ( eğ + et + . + i k )
Tete : ( eğ + et + . + eğ)
D edek: ( eğ + ed + . + ek)
Tetey : ( eğ + et + . + ey)
M uhtelif dillerde “baba,, veya “anne,, m e fh u m u n u ifade
eden bu gibi kelimeleri tesadüfler veya “çocuk dili -Lallwort,
der Kindersprache,, diye izah etmek doğru değildir. İlk in ­
sanların dili de çocuk dili değil m idi? Tesadüfler de yoktur.
Menşe birliği meselesi vardır. B ugüne kadar arapça zannetti­
ğim iz '‘amca,,, “abu„ kelimesiyle türkçe “abağa,,, “ahu,, m ançuca
“amuta,, (teyze) [8] kelimesi, türkçe ‘‘ömögon,, ile arapça ‘'ümmün,,
sırbca “ced,,. U kraynaca “gid„ (b üyük baba) ile arapça
[1] Rodlof Lûfati 111,1093,
[2] » » III, 1095.
[3] » » III, 1095.
[4] » » III, 1095.
[5] » » III, 1683.
[6] Pekarski Yakut d ili Lügati, 2602.
[7] ayni eser, 1651. Japon D ilinde de «titi» (baba) kelim esi vardır
(Polivanov, lisaniyete medhel, s. 56). -
[8] Zaharof (M an çu L ü g a ti)
 79
“cet,, Tükçe ‘^dede„, rusca ‘W „ ( = d a m a d ) , alm anca Amme
(sütnine) , türkçe ata, rusca otets (kök “ot„ dır), latince ve
gotça atta ( = baba, ceddüalâ) sanskritçe atta (= anne), kadim
şimal dillerinde et/t/a (= b ü y ü k validenin annesi) gibi kelim e­
ler yalnız tesadüf m ü d ü r?
Klassik ekole m ensup âlim ler bazan çok garip fikir ser-
dederler. K arayim cedeki "tete,, kelim esini Radloff “rusçadan,,
diye yazdığı gibi, Pekarksi de yakutçadaki “tete,, kelim esinin
rusçadan alınm ış o ld u ğ u n u söylemiştir. H alb u ki Radloff aynı
sahifedeki kazanca ‘"tetey,, ( = b ü y ü k hemşire) kelim esini
‘‘kazanca,, dem ekle geçmiştir.

Birçok kimseler “baba,, (ata, aba, eb) ve mama[\] (ebe, ana,

em, apa) kelim elerinin ayrı ayrı kelim eler olup m üstakil iki
m efhum u ifade için m eydana getirildiğini zannederler. H a l­
b u ki bu iki kelim enin ve m üradiflerinin akrabalık ifade
eden bütün kelim elerin menşei, diğer kelim elerinki gibi, “ağ„
k ö kün e bağlanır, bilhassa bu “baba,, ve “mama,, kelimeleri Gü-
neş-Dil teorisi b akım ind an tetkike şayandır. Bu kelim eler­
den birine “m„ ve İkincisinde “b„ konsonu vardır. Fark bu-
kadar. Bu iki konson ise ayni katagoriden olduklarına gö­
re, yekdiğerinin yerine gelmesi “k a ta g o r ik de ğişm e „d e n
başka birşey değildir. Arapça zannedilen v e ‘‘e6„ (ebu)
kelim elerinde ve türkçe ‘'aba,, (baba) ve “a;)a„(anne, hemşire)
garp dillerindeki papa, kelim elerinde de vaziyet aynidir.
A k r a b a lık ifade eden kelimeler içinde en eskisi ve k ıd e m ­
lisi şüphesizdir ki türkçe “ağa,, kelim esidir. Bu kelim enin
etim olojik analizi şu d u r:
(1) (2 )
A ğ a ; (ağ + ağ)
1) A ğ; Ana köktür; “kuvvet, kudret, asıl, esas, hakimiyet,,
anlam larındadır,
2) ağ: B unun m anasını üzerinde tecelli ettiren suje veya
objeyi gösterir elemandır.
(1) kelim esi pekçok dillerde m üşterektir: G ürcü dilinde m a ­
“ m am a,,
Slavcada “mama,, anne, süt nine-, (baba ise dişi, kadm demektir)
m a . = baba;
Japoncada m am a = çocuk yemeği; m uhtelif Türk lehçelerinde m am a =
büyük anne, kacakaiı, anne, çocuk yemeği, meme; çincede m a m a = anne; latince-
de m am â = m e m e .
80
a ğ a “kuvvet kudret ve hakim iyeti kendisinde tecelli
ettiren bir şahıs,, demektir.
İlk devirlerde “ağa„ kelimesi akrabalık ifade etmiş bir
kelim e değildi. Yalnız, şu analizle m aydana çıkarılsn m anayı
ifade e^ayordu. “Baba„ “anne,, “ büyük kardeş,, “amca,, gibi mef­
hum ! ,rı ifade için kullanılm ası pek m u ah h ar devirlere, yani
kab'\e ve ailenin teşekkülü devrine aittir.
"Baba,,, “papa,,, ve “mama,, kelim elerinin etim olojik analizi:
(1) (2) (3)
B a b a : (ağ + ab + ağ)
P a p a : (ağ + ap + ağ)
M a m a : (ağ + a m + a ğ )
1) A ğ: Esas, sahip, kuvvet, hakim iyet anlam ına ana köktür.
2) A b : Ana kök anlam ını temsil eden suje veya objeyi gös­
teren prensipal köktür.
3) A ğ: K elim enin m anasını tam am hyan son ektir.
Baba (ağ + ab + ağ) ve mama (ağ + am + a ğ ) ‘‘kendisin­
de esas, asıl ve hakim iyet tecelli ve temessül eden
şahıs,, demektir.
M uhtelif dil ve lehçelerinde akrabalık ifade eden birkaç
kelim enin etimolojik analizini yapalım :
(1) (2) (3)
A b a î (ağ + ab + ağ)
B aba ; (ağ + ab + ağ)
P a p a ; (ağ + ap + ağ)
A p a : (ağ-l-ap + ağ)
M am r : (ağ + am + ağ)
Ebe : (eğ + eb + eğ)
Ö b ü k ; (öğ + öb + ük)
E bu : (eğ + eb + uğ)
Ü m m : (ü ğ + ü m + ü ğ )
Im k : (ığ-|-ım + ık)[l]
B ütün bu analizlerde tebarüz ettirilen eski esas kök
(v. + ğ) T ürk lehçelerinde akrabalık ifade eden birçok kelime-
m elerin başında b u g ün e kadar yaşadığı görülüyor. Misal o-
larak birkaç kelim eyi gösterelim :
A ğa. I B üy ü k kardeş, baba, amca, sultan, kabile reisi (b ü­
tün lehçelerde)
A g as : B üy ük akraba (Pekarski, 18)
(1) Sahalinde yaşayan Gilek dilinden
 81
A g a l : Kardeş, dost, ahbap (Verbitski, 3)
Eğeçi : Teyze, hala, b ü y ü k hemşire (Rad. I)
O ğ u l = ı oğul (bütün lehçelerde müşterek fakat bazısm da “ğ„
düşm üştür: öl, ül)
Ogo ; Evlat, tohum , yavrucuk (Pekarski, 1779)
O goncur: İhtiyar adam (Pekar., 1872)
Öge s Kalîlenin b ü y ü ğ ü , danişmet, ihtiyar (D. L. T. I, 11)
Ö gey , ö ö y : Ö ğey (baba, anne, kardeş)
Ü gey = öğey.
“ğ„ katagorisinden olan “k„ konsoniyle (V .+ k ):
A k a = ağa
Eke î baba, b ü y ü k kardeş (Rad. I)
Eke s B üyük hemşire (D. L. T. I, 81)
Öke : K ü ç ü k hemşire (Rad. I)
G ö rü lü y o r ki yukarıda analizini yaparken tebarüz ettir­
diğim iz (v. + ğ) k ö k ü "muhayyel,, bir unsur değildir. Arapça
"üm ,, kelim esinin başındaki “ü ğ <-öğ„ yine “ana,, demektir[l],
“üm „ un su ru o m e fh um u üzerine aldıktan sonra ‘‘üğ„ kay­
bolm uştur.
[1] “ ö ksü z,, kelim esinin ana kök ü olan “ ök — ög,^ de bu mana barizdir.
 İÇİNDEKİLER

Sayfa
I. Tefekkür ve dil tarihinde güneşin rolü .■ 2—8
II. Güneş-Dil teorisine g ö re “ana kök,, meselesi 9 — 20
III. G üneş -Dil teorisi bakım ından “O ğuz„ ke
İlm esinin etim olojik a n a liz i....................... 21 — 30
IV. “V. + ğ„ eki meselesi . . .................. 31 — 37
V. “V. + ğ„ ekinin etim olojideki önem i . . 38 — 43
VI. Etim oloji ve onun t a t b i k i ........................ 44 - 51
V II. Dil aileleri ve ana dil meselesi . . . . 52 — 56
YII I. “Güneş,, ve “ateş„ anlam lariyle bağlı bir
kaç İslavca kelim elerin analizi . . . . 57 — 61
IX. îslavcadaki “yasnıy,, ve “zara,, kelimeleri
nin a n a l i z i ................................................. 62 — 65
X. Türkçe “kum aru,,, islavca “kumir,, kelime
lerininanalizi.................................................. 66 — 69
XI. “Rok„ , “Irk,, ve “Orakle,, kelim elerinin
a n a l i z i ........................... .... 70 -- 75
XII. A krabalık ifade eden kelimeler ve “dede,,
“ağa,, “baba,, gibi birkaç kelim enin analizi 76 — 81