ve

anadolu mobil

Çıkmış Sınav AÖF TRT okul ve Deneme Duyurular

A
B

Soruları Sınavları konu anlatım C

Sınavı
videoları
Ders A
Yaprak Sınav Giriş
B

eSeminer eKantin
C

Kitabı (PDF) Test Belgesi

Sesli Kitap 1s
1c
1 Soru Ünite
Sesli Özet 1 Cevap Özeti İtunes u Takvim

Sınav Etkileşimli Tartışma

Sonuçları eKitap Forumu Sor/izle/öğren

Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin

5 inci Maddesinin İkinci Fıkrası Çerçevesinde
Bandrol Taşıması Zorunlu Değildir.
Engellilerde Ruh
Sağlığı

Editör

Yrd.Doç.Dr. Ramazan AKDOĞAN

Yazarlar

Yrd.Doç.Dr. Ramazan AKDOĞAN

BÖLÜM 1, 8 Arş.Gör. Gamze ÜLKER TÜMLÜ

BÖLÜM 2, 3
Arş.Gör.Dr. Elif ÇİMŞİR

BÖLÜM 4
Yrd.Doç.Dr. Avşar ARDIÇ

BÖLÜM 5, 6
Dr. Nilüfer KOÇTÜRK

Yrd.Doç.Dr. Avşar ARDIÇ

BÖLÜM 7 Arş.Gör. Muharrem KOÇ

 Genel Koordinatör
Yrd.Doç.Dr. Murat Akyıldız

Grafik Tasarım Koordinatörü

Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan

Kitap Basım ve Dağıtım Koordinatörü

Dr. Murat Doğan Şahin T.C.
ANADOLU
Öğretim Tasarım Koordinatörü ÜNİVERSİTESİ
Yrd.Doç.Dr. İlker Usta YAYINI NO: 3636

Öğretim Tasarımcısı AÇIKÖĞRETİM

Doç.Dr. Oktay Emir FAKÜLTESİ
YAYINI NO: 2464
Dil ve Yazım Danışmanı
Okt. Kevser Candemir ENGELLİLERDE RUH SAĞLIĞI

Grafiker ISBN: 978-975-06-2242-7

Ayşegül Dibek
Bu
Kapak Düzeni kitabın
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan basım, yayım
ve satış hakları
Dizgi ve Yayıma Hazırlama
Anadolu Üniversitesine
Mehmet Emin Yüksel
Süreyya Çelik aittir.
Orgül Kıraç
Gözde Soysever “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak
Murat Tambova hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
Yasin Özkır İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri
Cansu Ersoy mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka
Beyhan Demircioğlu şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Handan Bağ
Betül Alat Copyright © 2017 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system,
or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission
in writing from the University.

1. Baskı

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Basımevinde 7.000 adet basılmıştır.

ESKİŞEHİR, Aralık 2017

 Bölüm 2
Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
Toplumun Engelliliğe Bakış Açısını
Şekillendiren Faktörler ve Engelli Bireyin
öğrenme çıktıları

Ruh Sağlığı
2 Toplumun engelli bireye bakış açısını
şekillendiren faktörlerden bireyin engeliyle
Toplum ve Engellilik

1
ilgili olanları sıralayabilme

2
1 Toplumun engelliliğe bakış açısının engelli 3 Toplumun engelli bireye bakış açısını
bireylerin yaşamlarında neden olduğu şekillendiren faktörlerden toplumla ilgili
güçlükleri sıralayabilme olanları sıralayabilme

Engelliliğin Bilimsel Anlamda Ele Alınışı

ve Toplumun Engelliliğe Bakış Açısı Engelli Bireylere İlişkin Olumsuz
4 Engelliliğe bilimsel yaklaşımdaki Toplumsal Düşünce ve İnanışlara Yönelik
değişimlerin toplumun engelliliğe bakış Önlemler

3 4
açısı üzerindeki etkilerini açıklayabilme 6 Engelli bireylere ilişkin olumsuz düşünce
5 Engellilik modelleri ve engelli bireyin ruh ve inanışlarla mücadele konusunda
sağlığı arasındaki ilişkiyi ifade edebilme alınabilecek önlemleri sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Engelliliğe Toplumsal Bakış • Damgalama • Engellilik Modelleri

36
Engellilerde Ruh Sağlığı
GİRİŞ
Engelin türü fark etmeksizin engelliliğin bire-
yin hayatında oluşturduğu güçlüklerin büyük bir
kısmı bireyin işlevsel kapasitesindeki yetersizlikten
ziyade içinde yaşadığı toplumla ilgilidir. Engelli
bireylerin toplumda her gün etkileşim hâlinde bu-
lunduğu bireylerin onlara ilişkin duygu, düşünce,
tutum ve davranışları engelli bireylerin hayatları-
nı psikolojik, sosyal, politik ve ekonomik anlam-
da derinden etkiler. Ancak diğer bazı toplumlarda
olduğu gibi bizim toplumumuzda da pek az birey
engellilerle ilgili, duygu, düşünce, tutum ve davra-
nışlarının engelli bireylerin hayatları üzerindeki bu
etkilerin farkındadır.
Genel olarak, engelliliğin engeli bulunmayan
bireylerin gözündeki ilk anlamı farklılıktır. Bu
farklılık algısına dayalı olarak bireylerin engelli bi-
reylere yönelik davranışlarını belirleyen duygusal,
bilişsel ve davranışsal tepkiler bazı bireylerde me-
rak, bazılarında ise belirsizlik, kaygı, korku ve hatta
öfkeye varan durumlar olarak ortaya çıkmaktadır.
Öte yandan, bireyin parçası olduğu toplumun dili,
dini ve kültürel yapısı gibi faktörler hem engelliliğe
verilen bu tarz tepkilerin boyut ve şeklini belirler-
ken; hem de engelli bireyin kendisine ve topluma
ilişkin bakış açısını şekillendirir. Bunun yanı sıra
engelli bireyin sahip olduğu engelle ilgili birtakım
faktörler de toplumun engelliliğe ve engellilere ba-
kış açısını etkiler. Bu anlatılanlarla bağlantılı ola-
rak, bu ünitede engelliliğe toplumsal/kültürel bakış
ve bunun engelli bireyler üzerindeki etkisi anlatıl-
maktadır.
TOPLUM VE ENGELLİLİK
Toplumun engelliliğe ve engelli bireylere bakış
açısının engelli bireyin engeline uyumu ve ruh sağ-
lığı üzerindeki etkisinin büyüklüğü yadsınamaz bir
gerçektir. Ne yazık ki diğer bazı toplumlarda söz
konusu olduğu gibi bizim toplumumuzda da bu
bakış açısını şekillendiren anlayış ve inanışların bir
kısmı oldukça olumsuzdur. Bu tür olumsuz anla-
yış ve inanışların ortaya çıkardığı durumlardan ilki
damgalamadır. Damgalama bir insan veya grubun
sahip olduğu bir özelliğin toplumca normal olarak
sınıflanan ölçülerin dışında sayıldığı için o insan ya
da grubun itibarsızlaştırılmasıdır (United Nations,
2017). Engelli bireylerin otomatik olarak başarısız,
beceriksiz, tembel, dengesiz ya da sorumsuz olarak
algılanması bu davranışlara örnektir. Bu tarz davra-
nışlar tıpkı engeli olmayan bireyler gibi kendilerine
özgü ilgi, bilgi ve becerileri ile topluma katkıda bu-
lunabilecek olan engelli bireylerin bu potansiyelle-
rinin ziyan olmasına neden olmaktadır. Bu durum
hem engelli bireylerin kendilerine hem de topluma
sosyal, duygusal ve ekonomik anlamda büyük za-
rarlar vermektedir.
Damgalama: Damgalama bir insan veya
grubun sahip olduğu bir özelliğin top-
lumca normal olarak sınıflanan ölçülerin
dışında görülmesinden dolayı o insan ya
da grubun değersiz ve itibarsız olarak al-
gılanmasıdır.
Damgalamanın engelli bireylerin hayatlarında
yol açtığı güçlüklerden biri ayrımcılıktır. Engelli-
lerin Haklarına İlişkin Birleşmiş Milletler Sözleş-
mesine göre engelliliğe dayalı ayrımcılık, bireyin
toplumdaki her türlü etkinlik ve hizmete toplu-
mun diğer üyeleri ile eşit şekilde erişiminin ve ka-
bulünün engellenmesi ya da zedelenmesi amaç ya
da etkisi ile yapılan dışlama, mahrum etme ya da
kısıtlamaları içeren eylemlerdir (United Nations,
2017). Üstelik ayrımcılık sadece engelli bireyleri
hedef almakla kalmamakta; onların aile ve/veya
bakımlarıyla ilgile-
nen bireyleri de et-
kilemektedir. Dam-
galama ve ayrımcılık dikkat
sonucunda engelli Engelliliğe dayalı ayrımcılı-
bireyler istihdam ğa bağlı olarak ortaya çıkan
fırsatları, sağlık hiz- davranışlar olan dışlama,
metleri ve eğitim mahrum etme ve kısıtlama
olanakları da dâhil gibi davranışlar sonucunda
olmak üzere birçok engelli bireylerin etkinlik ve
hizmetten mahrum hizmetlere toplumun diğer
bırakılmakta ve in- üyeleri ile eşit şekilde kabul
san haklarına aykırı ve erişimi zedelenmekte ya
uygulama ve davra- da engellenmektedir.
nışlara maruz kal-
maktadırlar.
Ön yargı ve damgalamanın sonucu olarak orta-
ya çıkan davranışların en yıkıcı olanı engelli birey-
lere yönelen fiziksel şiddet ve saldırılardır. Dünya
Sağlık Örgütüne göre, engelli bireylerin şiddete
maruz kalma riski engelli olmayan bireylere göre
çok daha fazladır. ABD’de engelli bireylere yönelik
şiddetin engelli olmayan bireylere yönelik şiddet-
37
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
ten 4 ila 10 kat daha fazla olduğu rapor edilmiştir
(Marge, 2003). Engelli bireylerin, özellikle de ku-
rumsal bakım alan zihinsel engelli bireylerin (Peck-
ham, 2007, Reichard, 2007; Yoshida, 2009), en-
geli olmayan bireylere kıyasla çok daha fazla cinsel
istismara maruz kaldıkları ortaya konmuştur. Ül-
kemizde bu tür davranışların özellikle akli dengesi
yerinde olmayan bireylere uygulandığı görülmek-
tedir. Örneğin, bu bireyler üzerlerine taş ve benze-
ri maddeler fırlatılması ya da arkalarından teneke
çalınması gibi muamelelere maruz kalabilmektedir.
Ayrıca kırsal kesimlerde zihinsel engelli kadınların
tecavüze uğradığı ve bu durumun ancak hamile
kaldıklarında ortaya çıktığı da görülmektedir.
Engellilere yönelik şiddet ve saldırılar bazen
görünürde iyi niyet taşımakta fakat bu davranışla-
rın engelli bireyler üzerindeki fiziksel ve psikolojik
yansımaları çok tehlikeli olabilmektedir. herhangi-
bir bilimsel alt yapısı bulunmayan uygulamalarla
engelliliği tamamen tedavi ettiğini iddia eden bir-
takım kişiler bu duruma örnek olarak verilebilir.
Bu bireylerin bazıları toplumumuzda “şifacı” ya
da “üfürükçü” gibi
sıfatlarla isimlendi-
rilmekte ve engelli
bireylere birtakım dikkat
madde veya sular içir- Engellilere yönelik görü-
mek suretiyle engelli- nürde iyi niyetle yapılan
liği tedavi ettiklerini ancak herhangibir bilimsel
iddia etmektedirler. dayanağı bulunmayan bazı
Bu tür davranışlar davranışların da engelli bi-
ve iddialar engelli reylere fiziksel ve psikolojik
birey ve ailelerinin anlamda zarar verdiği unu-
hem dinî duygula- tulmamalıdır. Engelliliği
rını hem de umut- tamamen tedavi ettiğini
larını sömürmekte- iddia eden birtakım kişiler
dir. Benzer şekilde, engelli birey ve ailelerinin
United Nations’ın hem dinî duygularını hem
(2017) ülkeler ba- de umutlarını sömürmek-
zındaki raporuna tedirler. Bu bağlamda en-
göre bazı ülkelerde gelli bireylere birtakım
epilepsisi ya da her- tehlikeli maddeler yediril-
hangibir psikososyal mesinin veya içirilmesinin
engeli bulunan bi- engelli bireylere yönelik
reylere kirli su içiril- şiddet ve istismar kategori-
mekte ya da birtakım sine girmekte olduğu ve bu
tehlikeli maddeler davranışların engelli birey-
yedirilmektedir. En- lerin hem sağlıklarını hem
gelli bireyler bazen de insanlık onurlarını ihlal
ailelerini üzmemek ettiği bilinmelidir.
38
bazense tehlikenin farkında olmadıkları için bu bi-
reylerin uygulamalarını kabul edebilmektedir. Bu
tarz uygulamaların engelli bireylere yönelik şiddet
ve istismar kategorisinde olduğu ve engelli birey-
lerin hem sağlıklarını hem de insanlık onurlarını
ihlal ettiğinin bilinmesi gerekmektedir.
Engellilere ilişkin toplumdaki olumsuz tutum
ve davranışlarla mücadele açısından faydalı olduğu
düşünülen ve özellikle bilim adamları başta gelmek
üzere toplumun tüm üyelerinin sahip olması gere-
ken bazı prensipler vardır. Bu prensiplerin hem top-
lumun engelli bireylere bakış açısına yansıması hem
de engelli bireylerle ilgili araştırmaların yöntem
ve çıktılarının raporlandırılması konusunda takip
edilmesi, engelli bireylerin sıklıkla karşılaştığı dam-
galama, ayrımcılık, ihmal, istismar ve şiddet gibi
durumların önüne geçilebilmesini kolaylaştıracağı
düşünülmektedir. Bahsedilen bu prensipleri 5 mad-
de hâlinde listelemek mümkündür (Dunn, 2015):
1. Tüm engelli bireyler saygı duyulmayı ve
cesaretlendirilmeyi hak eder. Bunun tersi
engelli bireyin değersizleştirilmesi ve/veya
nesne yerine konulmasıdır. Engelin şidde-
ti ve bireyde yol açtığı yetersizlik ne olur-
sa olsun bu ilke değişemez ve tüm engelli
bireyler için geçerlidir. Engelli bireylerin
yeteneklerini sergileyebilmeleri ve geliştire-
bilmeleri için onlara fırsatlar yaratılmalı ve
onların da diğer tüm insanlar gibi insanlık
onuru ve değeriyle yaşamlarını sürdürmeye
haklarının olduğu bilinmelidir.
2. Engelin yol açtığı yetersizliğin derecesi çev-
resel koşullara bağlı olarak artış veya azalış
gösterebilir. Bunun nedeni engelli bireyle-
rin çoğunlukla sahip oldukları engellerce
değil fiziksel (binaların yapısı) ya da sosyal
(ön yargılar, geleneksel inanışlar) engeller
tarafından kısıtlanıyor olmalarıdır. Bu bağ-
lamda engelli bireylere yönelik fiziksel ve
sosyal engellerin ortadan kaldırılması yö-
nündeki çalışmalar oldukça önemlidir.
3. Engele uyum konusunun daha iyi anlaşı-
labilmesi için öncelikle sosyal ve fiziksel
çevredeki problemler gözden geçirilme-
lidir. Engelli bireylerin psikososyal iyilik
hâllerinin devamı ve güçlendirilmesi için
engelle ilişkili güçlüklerin çevresel, sosyal,
psikolojik ve fiziksel temellerinin fark edil-
mesi gereklidir. Ayrıca, engele uyum süre-
Engellilerde Ruh Sağlığı

giden yani sonu olmayan bir süreçtir. Aile,
arkadaşlar, bakım verenler ve tıbbi ve psi-
kolojik hizmet sağlayanlar engelli bireylerin
karşılaştıkları güçlüklerle mücadele konu-
sunda çok önemli bir yere sahiptirler.
4. Tüm bireylerin devreye sokulduğu takdir-
de engelle ilişkili güçlükleri azaltabilecek
ve yaşam kalitesini yükseltebilecek birta-
kım bireysel, fiziksel ve zihinsel özellikleri
mevcuttur. Bu nedenle engelli bireyin sahip
olduğu bireysel ve psikolojik değerler çok
önemlidir. Olumlu ve umut veren özellikler
desteklenmeli ve geliştirilmelidir.
5. Engelli birey için engelinin önem derecesi
bireyin kendisi ve engeli ile ilgili duyguları
ile ilişkilidir. Bireyin benlik algısı ve öz gü-
veni gibi sosyal ve duygusal tepkileri, enge-
le sağladığı uyum üzerinde etkilidir. Engelli
bireylerin kendilik algıları pozitif olduğunda
günlük yaşamlarından doyum sağlama olası-
lıkları artar. Bu bakımdan toplumsal anlam-
da pozitif bir engel algısının oluşturulması ve
bu konudaki sorumluluğun toplumun tüm
üyelerince paylaşılması önemlidir.

Şekil 2.1

Öğrenme Çıktısı
1 Toplumun engelliliğe bakış açısının engelli bireylerin yaşamlarında neden olduğu
güçlükleri sıralayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Engelli bireylere yönelik

Damgalama davranışının
engelli bireylerin üzerindeki
etkileri nelerdir?
Engellilere yönelik şiddet ve
toplumsal ön yargı ve dam-
saldırılardan görünürde iyi
galamalar ile onlara yönelik
niyetle yapılanları ve etkile-
şiddet arasındaki ilişkiyi de-
rini anlatınız.
ğerlendiriniz

39
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
Araştırmalarla
İlişkilendir
Engeli bulunmayanların engelli bireylerin
deneyimlerine ilişkin duyarlılığı ve farkındalı-
ğı artırılabilir mi? Wright (1975, 1983) engelin
gerçek doğasına ilişkin duyarlılığı artırmak ama-
cıyla, engel sahibi olanlarla olmayanların pers-
pektiflerindeki olası farklılıktan yola çıkarak bir
aktivite planladı. Araştırmacı benim problemim/
senin problemin olarak isimlendirdiği bu aktivite
ile engelsiz bireylerin engele hem “içeriden” hem
de “dışarıdan” bakabilmelerini sağlamayı amaçla-
dı. Aktivitenin altında yatan temel varsayım ise
bütün insanların fiziksel, zihinsel, duygusal ya da
başka bir engel kategorisine girebilecek bir ya da
birkaç özellik taşıdığı idi. Araştırmacı bu aktivi-
teyi öğrencilerden ve aralarında tıp ve rehabili-
tasyon alanlarında çalışan uzmanların bulunduğu
çeşitli gruplarla tekrarladı.
Söz konusu aktivitenin içeriğine gelecek
olursak: Bir grup bireye engelin ne olduğuna dair
bir açıklama yapıldıktan sonra herkesin fiziksel,
zihinsel, duygusal, ya da başka bir engel katego-
risine girebilecek bir ya da birkaç özelliği bulun-
duğundan dolayı aslında bir nevi engelli sayıla-
bileceği belirtilir. Daha sonra bireylerden sahip
oldukları bir engel ya da algıladıkları bir işlev ye-
tersizliğini bir kağıda yazmaları istenir. Bu kağıt-
lar toplanır ve daha sonra kağıtlarda yazılan engel
türlerinden her biri aktiviteyi yürütenlerce başka
bir engel türü ile rastgele eşleştirilir. Oluşturulan
bu engel çiftleri tahtaya yazılmak suretiyle grup-
la paylaşılır. Grup üyelerinden tahtaya yazılmış
olan bu engel çiftlerinden kendilerininkini ba-
rındıranı belirleyerek başka bir kağıda yazmaları
ve yazdıkları bu engel çifti içerisinden kendileri-
nin sahip olduğu engel türünün altını çizmeleri
istenir. Daha sonra grup üyelerinden şu soruyu
yanıtlamaları istenir: Eğer sahip olduğunuz enge-
li başka bir engel türüyle değiştirebilmeniz müm-
kün olsaydı kendi engelinize sahip olmaya devam
etmek mi isterdiniz yoksa onun yerine sizin engel
türünüzle rasgele eşleştirilmiş olan diğer engel tü-
rünü mü tercih ederdiniz? Daha sonra üyelerden
40
bu soruya verdikleri cevaba bağlı olarak ellerinde-
ki kağıtta yazan engel çiftlerinden tercih ettikleri-
nin yanına yıldız koymaları istenir.
Araştırmacı farklı farklı gruplarda neredeyse
tüm katılımcıların istikrarlı olarak “kendi” engel
türlerini “diğerlerininkine” tercih ettiklerini bul-
muştur. Peki, aktiviteye katılanlar neden kendi
engel türlerine sahip olmayı tercih etmişlerdir?
Nedeni oldukça çarpıcıdır: Üyeler kısa bir süre-
liğine de olsa sahip oldukları engel türüne hem
dışarıdan hem de içeriden bakabilmeyi dene-
yimlemişlerdir. Diğer bir deyişle çoğu birey aşi-
na olmadığı diğer engel türü ile tanıştırıldığında
kendi engel türüne dışarıdan bakabilmiş ve kendi
engelini seçerek aslında o engel türüne ve onun
kendisine getirdiklerine içeriden bakmaya devam
etmeyi tercih etmiştir.
Araştırmacının benim problemim/senin
problemin olarak isimlendirdiği bu aktivitenin
isminde problem kelimesini kullanmasının muh-
temel nedeni bireylerin bildikleri bir engel türünü
başkasının sahip olduğu hayali bir engel türüyle
karşılaştırmak zorunda kaldıkları bu aktivitenin
aslında onlar ilginç bir psikososyal bir çatışma-
yı barındırıyor olmasıdır. Ne tür bir engel olursa
olsun aşina olduğumuz bir engelin iyilik hâlimiz
üzerindeki etkisini aşina olmadığımız engel türü
kadar olumsuz algılamayız. Yani kendi engel tür-
lerine sahip olmaya devam etmeyi tercih ederek
bireyler, aslında kendilerinin aşina olmadığı en-
gel türleriyle diğerlerinin nasıl yaşadıklarını anla-
madıklarını da kabul etmiş olmaktadırlar. Diğer
bir deyişle bireylerin kendi engellerini sadece bi-
lindik bir durum olduğu için değil aynı zamanda
kendilerine huzur sağlayan ve muhtemelen de
kimliklerine bir şekilde katkıda bulunan bir özel-
lik olduğu için tercih ettikleri söylenebilir.
Kaynak: Dunn, D. S. (2015). The social psycho-
logy of disability. Oxford University Press.
Engellilerde Ruh Sağlığı
TOPLUMUN ENGELLİLİĞE
BAKIŞ AÇISINI ŞEKİLLENDİREN
FAKTÖRLER VE ENGELLİ BİREYİN
RUH SAĞLIĞI
Yukarıda da bahsedildiği gibi engelli bireyin
yaşamını tüm yönleriyle etkilemesi itibariyle top-
lumun engelli bireylere ilişkin bakış açısının in-
celenmesi oldukça önemlidir. Toplumun engelli
bireylere ilişkin bakış açısını şekillendiren bu fak-
törler aslında oldukça karmaşıktır ancak bu bö-
lümde bireyin engeliyle ilgili faktörler ve toplumun
kendi yapısına dayalı faktörler olmak üzere iki gru-
ba ayrılarak incelenecektir. Şimdi bu faktörlerden
öncelikle birey ve engeliyle ilgili olanları gözden ge-
çirdikten sonra toplumun yapısına dayalı olanları
inceleyeceğiz.
Bireyin Engeliyle İlgili Faktörler
Toplumun engelli bireye bakış açısını şekillen-
diren faktörlerden bireyin engeliyle ilgili olanlar
aslında tek başlarına değil toplumun dil, din, yapı
ve kültürüne dayalı olarak toplumun engelli bireye
ilişkin bakış açısını şekillendirir. Bu nedenle bireyin
engeliyle ilgili faktörlerden aynı olanın bile farklı
iki toplumun engele ve engelli bireye ilişkin bakış
açısını farklı şekillerde etkilediği görülebilir. Bu du-
rumu engelle ilgili faktörlerden biri olan engel türü
ve hangi şekilde edinildiği üzerinden örnekleyelim.
Söz gelimi jeopolitik konumu nedeniyle askerî gü-
cün ön planda olduğu bir ülkede askerlik yaparken
engelli hâle gelmiş birine toplumun bakış açısının,
jeopolitik konumu açısından askerî güce benzer bir
önemin verilmediği bir ülkede aynı şekilde engel-
li hâle gelmiş bir bireye kıyasla çok daha olumlu
olacağını tahmin etmek zor değildir. Şimdi verdi-
ğimiz örnekteki durumun daha iyi anlaşılması için
bahsettiğimiz faktörlerden bireyin engeliyle ilgili
olanları daha detaylı bir şekilde gözden geçirelim.
• Engelin türü ve hangi şekilde edinildiği
• Vücudun etkilenen işlevleri ve derecesi
• Engel türünün görünürlüğü ve süregenliği
• Engelin birey açısından anlamı
• Engelli bireyin yaşam koşulları
• Bireyin kişilik yapısı
• Bireyin sahip olduğu aile ve yakınlarından
aldığı sosyal destek
Engelin Türü ve Hangi Şekilde
Edinildiği
Toplumun engelliliğe bakış açısını etkileyen bi-
reysel faktörlerden belki de en başta geleni engel
türüdür. Toplumun bazı engel türlerine bakış açısı
diğer engel türlerine göre çok daha olumsuz ola-
bilmektedir. Bu durum özellikle psikososyal engel
türlerinde oldukça yaygın görünmektedir. Örneğin
şizofreni ve/veya bipolar depresyon tanısı bulunan
bireylere yaklaşımlar çoğu toplumda işitme ya da
görme engelli bireye yaklaşımlara nazaran çok daha
olumsuz olabilmektedir. Hatta toplumumuzda
bazı bireylerin çatışma yaşadıkları bireylere hakaret
etmek için bu tür psikososyal engel türlerinin isim-
lerini bir tür küfür kullandıkları bile görülmekte-
dir. Örneğin, çoğumuz sık sık karar değiştiren veya
şüpheci birinin arkasında şizofren ya da bipolar sı-
fatlarının kullanıldığına şahit olmuşuzdur. Bu tarz
davranışların aslında bu engel türleriyle mücadele
eden bireylere karşı toplumda korku, kaygı, nef-
ret, dışlama tepkilerine sebep olduğunun bilinmesi
önemlidir. Bunun sonucu olarak hâlihazırda bu en-
gel türlerinin yarattığı güçlüklerle mücadelede zor-
lanan bireylerin ilave güçlüklerle mücadele etmek
zorunda kaldığı unutulmamalıdır.
Bilindiği gibi engelliliğin nedenleri genetik
faktörler, kazalar, çevresel koşullar ya da yaşlanma
gibi birtakım etmenler olabilmektedir. Engelin ka-
zanım şekliyle ilgili olan bu durumun toplumun
engelli bireylere yönelik bakış açısını şekillendire-
bildiği görülmektedir. Örneğin, fiziksel engelle do-
ğan biri engelliği daha sonra -söz gelimi bir kaza
sonucu- edinen bireye nazaran daha fazla ön yargı
ile karşılaşabilmektedir. Engelin kazanılma şekli ile
ilgili olan bu durumun toplumun dinî ve kültü-
rel yapısıyla bağlantılı olarak engelli bireylere bakış
açısını şekillendirdiği görülmektedir. Örneğin, bi-
zim toplumuzdaki “eden bulur” ya da “Allah’ın acı-
madığına sen de acımayacaksın” türünden inanış
ve söylemler engelli bireylerin engeli hak edecek bir
günah işlediği ve bunun bedelini ödemekte olduğu
türünden yanlış inanışlara yol açmaktadır. Bu ina-
nışlara dayalı olarak da engelli bireylere ön yargıyla
yaklaşılabilmektedir. Yine söz gelimi intihar teşeb-
büsü sonucu tekerlekli sandalye kullanmak duru-
munda kalan bireye yaklaşım, aynı durumu trafik
kazası sonucu yaşayan bir bireye nazaran çok daha
olumsuz olabilmektedir. Bunun arkasında yatan
anlayış toplumumuzda intihara bakış açısının hem
dinen olumsuz oluşu hem de intihar sonucu edi-
41
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
nilen engelin bireyin kendi hatası olduğu algısıdır.
Ne yazık ki bu tarz yaklaşımlar engelli bireylerin
hayatlarını zorlaştırmaktan ve ruh sağlıklarını boz-
maktan öteye gidememektedir.
Bazı durumlarda ise engelin ediniliş şekline
bağlı olarak engelli bireyler yüceltilebilmektedir.
Örneğin, askerlik görevini yerine getirirken engelli
hâle gelmiş bireylere gazi ünvanı verilerek toplu-
muzda daha saygın ve kutsal bir yere konumlan-
dırıldıkları görülmektedir. Bu bireylerin tolumda
“kahraman” olarak nitelendirilmesi ilk bakışta
olumlu gibi görünse de bu tür durumlar da engelli
bireylerin engelsiz bireylerden daha üstün varlıklar
olarak algılanmasına yol açabilir. Bunun devamın-
da engelli bireylerin çevresel kısıtlamalar dolayısıy-
la günlük yaşamda deneyimledikleri problemlerin
yok sayılmasının yanı sıra onların da tıpkı diğer
bireyler gibi acıları, sevinçleri, güçlü ve güçsüz
yönleri olan olduğunun unutulması söz konusu
olabilmektedir. Tahmin edilebileceği gibi böyle bir
durum engeli bireylerin sorunlarının ve ihtiyaçları-
nın küçümsenmesi hatta yok sayılmasıyla sonuçla-
nabileceğinden onların ihtiyaçlarına ve sorunlarına
yönelik hizmet ve çözümlerin üretilmesinin önüne
geçebilmektedir. Bu durum sonucunda ise engelli
bireylerin hem fiziksel hem psikolojik sağlıkları ol-
dukça negatif şekilde etkilenebilmektedir.
Vücudun Etkilenen İşlevleri ve
Derecesi
Vücudun hangi işlevlerinin ne şekil ve derece-
de etkilendiğinin de toplumun engelli bireye iliş-
kin düşünce, inanç ve tutumları üzerinde etkileri
olduğu bilinmektedir. Örneğin bireyin akıl ve ruh
sağlığını etkileyen engel türleri toplum tarafından
fiziksel engel türlerine göre daha olumsuz algılan-
maktadır (ör., Tsang, Chan, ve Chan, 2004). Fi-
ziksel engel türleri arasında ise derecesi daha faz-
la olanlar daha negatif olarak algılanabilmektedir
(Dunn, 2015). Örneğin şiddetli kas erimesi (müs-
küler distrofi) olan bir birey sol kolu dirsek altın-
dan kesilmiş (ampüte) bir bireye nazaran daha fazla
şekilsel deformasyon ve işlevsel kayıp yaşadığı için
toplumda daha fazla ön yargı ve olumsuz tutumla
karşılaşabilmektedir.
Vücudun etkilenen işlevleri ve bu etkinin de-
recesi, bazen de ülkenin ekonomik refah düzeyine
bağlı olarak engelli bireylere ilişkin toplumsal bakış
açısını etkileyebilmektedir. Ekonomik kaynakların
42
sınırlı ve işsizlik oranının yüksek olduğu ülkeler-
de engelliliğin ekonomik boyutuna çok daha fazla
önem verildiğinden, toplumda engelli bireylere ve
onlara ilişkin hizmetlere yönelik algı “ekonomik
yük” ya da “kaynakların israfı” olabilmekte ve bu
durum da engelli bireylerin istihdamının önüne
geçebilmektedir. İstihdam fırsatlarından mahrum
kalmak ise engelli bireylerin psikolojik sağlıkları
açısından büyük bir risk faktörü olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Bilindiği gibi, iş yaşamına katılımın önemi bi-
reye ve kültürel bağlama dayalı olarak birtakım de-
ğişiklikler gösterse de; işin birey üzerindeki fiziksel
ve psikolojik etkilerinin büyüklüğü yadsınamaz bir
gerçektir (Gilbride ve Hagner, 2005). Bu önem,
iş sahibi olmanın temel fiziksel ihtiyaçların karşı-
lanması konusundaki faydasının yanı sıra, çalışıyor
olmanın bireyin benlik saygısına olan pozitif etki-
siyle de yakından ilişkilidir. Engelli bireyler açısın-
dan çalışıyor olmanın yadsınamaz önemi işsizliğin
engelli bireylerde sadece ekonomik ve sosyal an-
lamda değil aynı zamanda benlik saygısı açısından
da büyük hasarlar yaratan bir durum olmasından
kaynaklanmaktadır (John, 2004). Ancak ekono-
mik anlamda sıkıntılı toplumlarda, işverenlerin bir
çalışan olarak engelli bireye çok daha az değer ver-
diği, diğer çalışanlarınsa engelli bireyi bir tehdit ya
da külfet kaynağı olarak gördüğü gözlenmektedir
(Jaeger ve Bowman, 2005). Eğer bireyin engel türü
onun yaptığı işin bir kısmını ya da bütününü diğer
çalışanlara kıyasla daha yavaş veya farklı yapması-
na neden olan bir engelse, toplumun engelli bireye
bakış açısı daha da olumsuzlaşabilmektedir. Tüm
bu faktörler engelli bireylerin ekonomik anlamda
ötekileştirilmesi ile sonuçlanmaktadır. Ne yazık ki
ekonomik anlamda ötekileştirilmenin devamında
sosyal ve toplumsal anlamda ötekileştirme gelmek-
te ve engelli bireylerin ruh sağlığı bu durumdan ol-
dukça olumsuz bir şekilde etkilenmektedir.
Engelin Görünürlüğü ve Süregenliği
Ayakta duruş, yürüme, denge gibi işlevler-
de görülen bozukluklarla seyreden bir engel türü
olan spastik engelliliğin de aralarında bulunduğu
birtakım engel türlerinde dışarıdan görülebilen fi-
ziksel özellikler ve yardımcı teknoloji kullanımını
gerektiren işlevsel sınırlılıklar mevcuttur. Görü-
nürlüğü yüksek olan bu engel türlerinin daha fazla
damgalama ve ötekileştirme davranışı ile sonuçlan-
Engellilerde Ruh Sağlığı
dığı bilinmektedir.
(Livneh ve Wilson,
2003). Öte yandan, dikkat
örneğin diyabet ya Dışarıdan bakanların fark
da kalp hastalıkları edemeyeceği engel türlerini
gibi durumların dı- ifade eden gizli engellilik
şardan bakanların durumlarında yetersizliği
farkına varabileceği belirten fiziksel işaret ya da
göstergeleri ya genel- ipucu bulunmadığından
de yoktur ya da yok dışarıdan bakanların engelli
denecek kadar azdır. bireyin işlevsel yeterlilik ve
Dışarıdan bakanların kapasitesine dair beklenti-
fark edemeyeceği bu lerini düzenleyebilecekleri
tarz engel türleri için bir temel de bulunmaz.
gizli engel terimi
kullanılmaktadır.
Gizli engel türlerinde yetersizliği belirten fizik-
sel işaret ya da ipuçları bulunmadığından dışarıdan
bakanların engelli bireyin işlevsel yeterlilik ve kapa-
sitesine dair beklentilerini düzenleyebilecekleri bir
temel yoktur. Bu durumun engelli bireye yönelik
damgalama ve ön yargıya dayalı davranışların oluş-
masını önlemesi açısından zaman zaman olumlu
olabildiği görülse de aslında engelli birey açısından
bazen olumsuz sonuçlarının da bulunabildiğini be-
lirtmek gerekir. Bunlardan bazıları, engelli bireyin
engel durumunu yok sayması, engel durumuna
uyum sürecini geciktirmesi ya da engel durumuyla
ilgili tıbbi ya da psikolojik tedavi konusunda pa-
sif bir tutum sergilemek suretiyle işlevsel yetersiz-
liklerin artması gibi durumlar olarak sıralanabilir.
Örneğin, durumun gerçekliği ile ilgili çevresel ge-
ribildirim alamayan diyabetli bir birey, beslenme
konusundaki yanlış alışkanlıklarına devam etmek
gibi birtakım davranışlar sergilemek suretiyle has-
talığını kontrol altında tutmak için gerekli önlem-
leri ihmal edebilir ya da insülin kullanımı gibi tıbbi
müdahaleleri reddedebilir. Tüm bunlar bireyin du-
rumuna uyum sürecini erteleyebileceği gibi bunun
sonucu olarak da işlevsel yetilerin zarar görmesi söz
konusu olabilir.
Engelin Birey Açısından Anlamı
Engelli bireylerin kendi durumlarına göster-
dikleri reaksiyon bireyden bireye farklılık göste-
rebilmektedir. Engelli bireylerin bazıları engel
durumlarına ve bununla ilişkili olarak yaşamla-
rında karşılaştıkları güçlüklere diğer bireylere kı-
yasla çok daha az önem verirler. Engelin varlığı
bu bireyler için yaşamlarındaki diğer etmenlerden
sadece biridir ve hayatlarının kalitesi üzerindeki
etkisi bireyin hayatındaki diğer etmenlerin yapısı-
na bağlı olarak değişiklik gösterir (Duggan ve Dij-
kers, 2001). Özellikle bireyin engeli doğuştansa
ya da uzun süredir mevcutsa, birey çoğu zaman
engelliliğini kimliğini oluşturan birçok boyuttan
sadece biri olarak görür. Böylelikle engel birey ta-
rafından boy, kilo ya da saç rengi gibi herhangibir
özellikten biri olarak algılanmaya başlar. Dışsal
etmenlerce bireyin engeli gündeme getirilmediği
sürece engelli birey engeli üzerinde düşünmez.
Bu durumun engeli olmayan bireylerce farkında
olunması gereken bir konu olarak gündeme ge-
tirilmesi engeli önemsizleştirmek ya da küçümse-
mek amacıyla değil; hiçbir fiziksel ya da karakte-
ristik bir özelliğin sahibi tarafından sürekli olarak
odak noktasında tutulmadığını belirtmek içindir.
Özetle, engelli bireylerin gündeminde çoğu za-
man engel durumları değil; engelsiz birçok bi-
reyin de günlük hayattaki gündemini oluşturan
konular vardır. Engelli bireyin engel durumuna
odaklanması çoğu zaman, ihtiyaç duyduğu her-
hangibir yardımcı donanımın erişilebilir olmama-
sı (ör., Brail alfabesi), çevredekilerin gereksiz ve
aşırı merakı, çevredekilerin engelli bireye dik dik
ve uzun uzun bakmaları ya da engel durumu ile
ilgili negatif bir yorum yapmaları gibi olumsuz ni-
telikli dışsal bir etmenin bireyin engel durumunu
gündeme taşıması sonucunda gerçekleşir.
Diğer taraftan bazen engelli bireylerin ve özel-
likle de yakınlarının bireyin engellilik durumunu
ikincil kazanç sağlayabilecekleri bir alan olarak
nitelendirebildikleri de görülmektedir. İkincil ka-
zanç kavramı klinik ve rehabilitasyon temelli li-
teratürde, bireyin hasta numarası yaparak ve/veya
semptomlarını abartarak çevresindekileri ve sistemi
suiistimal etmesi olarak tanımlanır. İkincil kazanç
olarak adlandırılabilecek davranışlardan bazıları
bireyin yapıp edebilecekleri konusunda kişisel so-
rumluluk almaya yaklaşmaması, bilerek başkaları-
na bağımlı hâle gelmek istemesi veya sağlık ve hiz-
met sistemini suiistimal etmesi gibi durumlardır.
Ancak unutulmamalıdır ki ikincil kazanç sorunu
genellikle engelli bireylere yönelik iş, aktivite ve
sosyal imkânların yeterince gelişmediği ülkelerde
karşılaşılan bir problemdir. Yani engelli bireyler açı-
sından gerekli sosyal ve çevresel düzenlenmelerin
bulunduğu toplumlarda engelli bireyler ve aileler-
ce sistemin ve hizmetlerin suiistimal edilme sıklığı
43
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
ile engeli bulunmayan bireylerce ve ailelerce aynı
davranışların sergilenme sıklığının benzer düzeyde
olacağı düşünülmektedir. Bu durumun açıklanma
gereği duyulmasının nedeni ikincil kazanç konusu-
nun da toplumda engelli bireylere yönelik ön yargı
oluşturulmasına katkıda bulunabilmesidir.
Klinik ve rehabilitasyon temelli literatürde
olumsuz bir anlam taşıyan ikincil kazanç kavramı
bazı akademisyen ve uzmanlarca pozitif bir anlam
ifade edecek şekilde de kullanılmaktadır. Örneğin,
Wright’a (1983) göre yapıcı bir bakış açısı ve enge-
le uyum çerçevesinden değerlendirildiğinde ikincil
kazanç kavramı engelli bireyin sahip olduğu engel-
den dolayı erişim kazandığı fırsatları değerlendire-
rek yaşamdan tatmin sağlamaları durumunu ifade
eder.
Engelli Bireyin Yaşam Koşulları
Engelli bireylerin mevcut yaşam koşullarının
da onlara yönelik tutum ve davranışları etkilediği
bilinmektedir. Örneğin, aynı zamanda ekonomik
anlamda da dezavantajlı olan engelli bireyler daha
varlıklı olanlara kıyasla daha fazla toplumsal ön yar-
gı ile karşılaşabilmektedir. Aslında bu durum genel
olarak mevcut yaşam koşullarının engelsiz bireylere
yönelik toplumsal tutum ve davranışları etkileyiş
biçimine benzer şekilde işlemektedir. Örneğin, var-
lıklı bir aileden geliyor olmak ve/veya yüksek dü-
zeyli düzenli bir gelirin bulunması, güvenli ve iyi
bir mahallede oturuyor olmak gibi faktörler genel
olarak toplumun bu imkânlara sahip bireylere ba-
kış açısının diğer bireylere kıyasla daha olumlu ol-
masına katkıda bulunmaktadır. Ancak mevcut ya-
şam koşullarının engelli bireyler açısından daha da
önemli bir noktada yer almasının nedeni mevcut
yaşam koşullarının engelli bireyin engel durumuna
adaptasyon sürecini hızlandırıcı ve kolaylaştırıcı et-
kisinden kaynaklanmaktadır. Maddi imkânları do-
layısıyla yaşadığı çevredeki fiziki çevresel düzenle-
meleri daha kolay yaptırabilen ve yardımcı cihaz ve
donanımlara daha kolay ulaşabilen engelli bireyle-
rin engel durumuna daha kolay adapte olabileceği
tahmin edilebilir bir durumdur. Engel durumuna
daha kolay adapte olan bireye karşı da toplumun
bakışı açısı daha olumlu olacağından bu durumun
da dolaylı yoldan engelli bireye yönelik toplumsal
tutum ve bakış açısı üzerinde etkisi olacağı söyle-
nebilir.
44
Bireyin Kişilik Yapısı
Engelli bireyin kişilik yapısının ona ilişkin top-
lumsal bakış açısı üzerinde etkili olduğu bilinmek-
tedir. Her ne kadar bazı engelli bireylerin toplum
içerisinde hayatlarına devam edebilmek için geliş-
tirdikleri esneklik, dayanıklılık, espri anlayışı gibi
birtakım kişilik özellikleri açısından benzerlik gös-
terdikleri bilinse de (Gill, 1995), her bireyin kişi-
lik yapısı kendine hastır. Bazı engelli bireyler tıp-
kı toplumun diğer üyeleri gibi diğerlerine kıyasla
daha dışa dönük, girişken ve iyimserken, bazıları
tam tersi özelliklere yatkın bir şekilde dünyaya ge-
lirler. Kişilik yapısındaki bu tür farklılıkların özel-
likle sonradan engelli hâle gelen bireylerin engeli
kabul ve uyum süreci ve şekli üzerinde oldukça et-
kili olduğuna dair araştırmalar mevcuttur. Sonuç
olarak literatürde özellikle bağımlılık, güvensizlik
ve kavgacılık gibi karakter özelliklerine sahip en-
gelli bireylerin toplumda engelli bireylere yönelik
olumsuz tutum ve ön yargıları güçlendirdiği bilgisi
yer almaktadır.
Bireyin Sahip Olduğu Aile ve
Yakınlarından Aldığı Sosyal Destek
Engelli bireyin aile ve yakınlarının tutum ve
davranışlarının engelli bireyin engel durumlarına
fiziksel ve psikolojik uyumları üzerindeki etkisi
oldukça büyüktür. Engelli bireylerin bakımları ile
ilgili fevri ve özensiz davranan aile üyelerinin bire-
yin engel durumunu kabul oranı üzerinde olum-
suz etkileri bulunduğunu gösteren araştırma bul-
guları mevcuttur (Elliott, Shewchuk, ve Richards,
1999). Buna dayanarak, engelli bireylerin aile ve
yakınlarının engellilik durumuna verdikleri tepki
ve davranışların engelli bireyin engeline bakış açısı
ve adaptasyonu üzerinde büyük etkiye sahip oldu-
ğu söylenebilir. Ayrıca aile ve yakınların dışındaki
tanıdıklardan gelen sosyal destek de engelli bireyin
engel çerçevesindeki kimlik oluşumu ve özgüven
gelişimi için önemlidir. Aile ve çevresinden destek
gören engelli birey engeline ve çevresine daha iyi
uyum sağlayacağından bu durum toplumun engele
ve engelli bireye bakış açısına olumlu olarak yansı-
yacaktır.
Toplumla İlgili Faktörler
Engelli bireylere yönelik olumsuz algı ve görüş-
lerin oluşmasına ve bunların devam etmesine kat-
Engellilerde Ruh Sağlığı
kıda bulunan faktörlerin bir kısmı toplumun yapısı
ilgilidir. Ülkeden ülkeye hatta toplumdan topluma
birtakım değişiklikler gösterebiliyor olsalar da ge-
nel olarak bu faktörleri 3 kategoride incelemek
mümkündür. Bunlar:
1. Engelliliğe ilişkin bilgi ve farkındalık eksik-
liği
2. Engelliliğe ilişkin hatalı varsayımlar
3. Engelliliğe ilişkin olumsuz tutumları devam
ettiren yanlış ve duyarsız medya yayınları
Engelliliğe İlişkin Bilgi ve Farkındalık
Eksikliği
Engel sahibi olmayan birçok birey şimdi olmasa
bile yeterince uzun yaşaması durumunda bir gün
engelli durumuna gelecektir. Dünya nüfusu hızla
artmakta olduğundan bu nüfus yaşlandıkça engel-
li bireylerin de sayısının artacağını tahmin etmek
zor değildir. Zira engelli bireylerin yalnızca %15’i
engelle doğmaktadır; yani bir bireyin sonradan
engelli olma ihtimali engelle doğma ihtimalinden
neredeyse 6 kat daha fazladır (Jaeger ve Bowman,
2005). Oldukça çarpıcı olan bu istatistiki gerçeğe
rağmen birçok birey engelliliğin başkasını ya da
en iyi ihtimalle sadece komşusunu ya da uzak bir
akrabasını etkileyebilecek bir durum olduğu varsa-
yımıyla yaşamaktadır. Bu durumun bazen insanoğ-
lunun yapısındaki ihtimaller arasından olumsuz
olanları inkâr eğiliminden kaynakladığı bilinse de
çoğu zaman engelliliğe ilişkin bilgi ve farkındalık
eksikliği ile ilişkili olduğu da görülmektedir.
Engelliliğe yönelik bilgi ve farkındalık eksikli-
ğinin toplumsal yansımalarından belki de en temel
ve ilkel olanı görmezden gelmektir. Toplumdaki bu
yok sayma reaksiyonu sadece günlük etkileşimde
değil birçok hayatın birçok boyutunda da kendini
gösteren bir olgudur. Örneğin, tarih kitaplarında
bile engelli bireylerden bahsedilmediği görülmek-
tedir. Bu durum engelli bireylerin sosyal, ekono-
mik ve politik anlamda yeterince temsil edileme-
mesine; bu alanlarda yeterince temsil edilemedikçe
de daha fazla göz ardı edilmelerine yol açmaktadır.
Yani özetle engelliliği görmezden gelmek aynı za-
manda engelli bireyi yok saymak anlamına gelmek-
te ve bu durum engelli bireylerin ruh sağlığı üzerin-
de oldukça olumsuz etkiler doğurmaktadır.
Engelliliğe yönelik bilgi ve farkındalık eksikliği
ile ilgili bir diğer konu da engelli bireyin arkadaşla-
rı, tanıdıkları, hatta aileleri, eğitimcileri ve profes-
yoneller de dâhil olmak üzere birçok insanın çoğu
zaman engelli bireylere nasıl davranacakları konu-
sunda tereddüt yaşıyor olduğu gerçeğidir. Örneğin
“Engelin varlığının farkında olduğumu gösterir
biçimde mi davranmalıyım yoksa görmezden mi
gelmeyim?” “Engelli bir bireye yardım önerisinde
bulunsam hoş karşılar mı yoksa üstünlük taslıyor-
muş gibi mi algılanırım?” şeklindeki sorular birçok
bireyin kafasından geçmektedir. Diğer bir deyişle
toplumda engelli bireylerle saygılı ve kabul edici
bir iletişimsel atmosferin nasıl oluşturulacağına dair
bilgi eksikliği mevcuttur. Baumberger ve Harper
(2007) engelli bireylerle etkileşimde bulunurken
dikkat edilecek bazı konuları şu şekilde listelemiştir.
1. Engelli bireyin engelinden dolayı otomatik
olarak yardıma ihtiyacı olduğunun varsayıl-
ması yanlış bir tutumdur. Engelli bireyler
de toplumun diğer bireyleri gibi bağımsız
birer bireydir ve buna saygı duyulması ge-
rekmektedir. Yardım önermenin bu tür bir
saygı çerçevesindeki şekli dışarıdan bakıldı-
ğında bireyin yardım önerilmesi düşünülen
konuda yardıma ihtiyacı varmış görüntüsü
çizmesidir. Böyle bir durumda direk olarak
bireyin yardıma ihtiyacı olduğu varsayımı
ile harekete geçmek yerine, önce ona yar-
dıma ihtiyacı olup olmadığını sormak daha
uygun bir davranıştır. Aslında bu konuda
kişiye rehber olabilecek yaklaşım yardıma
ihtiyacı varmış görüntüsü çizen engelsiz bir
bireye nasıl yardım önerildiğidir. Bunu ör-
neklemek gerekirse, taşımakta zorlandığı bir
valizi merdivenlerden indiren bir üniversite
öğrencisine nasıl öncelikle yardıma ihtiyacı-
nız var mı diye soruluyorsa bir konuda yar-
dıma ihtiyacı varmış görüntüsü çizen engelli
bireye de benzer şekilde önce yardıma ihti-
yacı olup olmadığını sormak gerekmektedir.
2. Neleri yapıp yapamayacağı konusundaki en
iyi uzmanın engelli bireyin kendisi oldu-
ğu unutulmamalıdır. Engelli bireyin neleri
yapıp yapamayacağına dair varsayımlardan
hareketle engelli bireyi bir aktiviteye dâhil
etmeme kararı almak doğası itibariyle ay-
rımcılık kategorisine giren bir davranıştır.
Bu nedenle herhangibir aktivite veya prog-
rama dahil edilmesi düşünülen engelli bire-
ye, tıpkı engelsiz bireylere sorulduğu gibi,
katılıp katılmak istemediği sorulmalıdır.
45
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
3. Engelli bireyin kullandığı yardımcı donanım
veya cihaz onun kişisel (özel) alanına aittir.
Bireyin tekerlekli sandalyesine ya da yürüte-
cine dokunmanın bireyin kişisel alanını ihlal
eden bir davranış olduğunun yanı sıra bu tür
davranışların aynı zamanda bireyin dengesi-
ni bozabileceği unutulmamalıdır.
4. Bireyin engelsiz bireylerle konuşurken ser-
gilediği tutum ile engelli bireyle konuşma
şekli arasında fark olmaması önemlidir.
Buradan hareketle, konuşurken engelli
bireye refakat eden kişiye ya da işaret dili
tercümanına değil direk bireyin kendisine
hitap edilmesi uygun olan davranış şeklidir.
İşitme engelli bireyle konuşurken bireyin
yüzüne bakılarak ve karşıdakinin yüzümü-
zü görebileceği aydınlık bir yerde durarak
konuşmak önemlidir. Tekerlekli sandalye
kullanan biriyle konuşurken mümkünse
oturarak ya da karşıdakinin göz hizasında
bulunur şekilde konuşmak uygun davranış
biçimidir. Engelli birey otururken karşıda-
kinin ayakta dikilmesi gerekiyorsa kendini
biraz geriye doğru konumlandırarak engelli
bireyin sürekli yukarı bakmak zorunda kal-
masının önüne geçilmesi de önemlidir.
5. Engelli bireyle konuşurken normal konuş-
ma hızında ve tonunda konuşmak önem-
lidir. Diğer bir ifadeyle engelli bireylerle
konuşurken karşıdaki talep etmedikçe daha
yavaş veya yüksek sesle konuşulmasına ge-
rek yoktur.
6. Engelli bireyler normalde çocukların doğal
merakından ve sorularından rahatsız ol-
mazlar ancak yetişkin bireyler kendilerine
saygısız ve duyarsız sorular sorduklarında
kendilerinin engellerinden ibaret görül-
düğü hissine kapılırlar. Bu nedenle engelli
bireylere gereksiz ve duyarsız soruların so-
rulmaması oldukça önemlidir.
Engelliliğe İlişkin Hatalı Varsayımlar
Engelliliğe ve nedenlerine yönelik hatalı varsa-
yımlar ne yazık ki dünyanın birçok bölgesinde gö-
rülmeye devam etmektedir. Örneğin Afrika Çocuk
Politikaları Forumunun raporuna göre, birçok Af-
rika ülkesinde çocuklukta oluşan engelliliğin başlı-
ca nedenleri arasında annenin ya da ailenin işlemiş
olduğu günahlar, soya yönelik beddua/lanetlenme,
46
şeytan tarafından ele geçirilme, toprak tanrılarına
karşı işlenen suçlar, kanunlara/sosyal normlara ay-
kırı davranılması ve zina gibi faktörler yer almak-
tadır. Ne yazık ki bu tarz hatalı varsayımlar bazen
dinî çerçeveye oturtularak bizim toplumuzda da
görülmeye devam etmektedir.
Engel sahibi olmayan bireylerin bazen engel-
li bireylerle ilgili ilk bakışta pozitif görünen ama
aslında negatif sonuçlar doğuran basmakalıp dü-
şüncelere de sahip oldukları görülmektedir. Bu tür
bakış açılarından biri de engelliliğin kutsallaştırıl-
ması ve dolayısıyla da engelli bireylerin kahraman
ya da kutsal bireyler olarak sınıflandırılmasıdır.
Daha önce de bahsedildiği gibi engelli birey sade-
ce engelinden ibaret değildir. Engel engelli bireyin
kimliğinin birçok boyutundan sadece birisidir. Öte
yandan engelliliğin kutsallaştırılmasında bireyin
kimliği kutsal olarak tanımlanan bu bahsi geçen
engelden ibaretmiş gibi göründüğünden, bireyin
diğer herkes gibi zayıf ve güçlü yönleri olan normal
bir birey olduğu gerçeğini yok sayılabilmektedir.
Engelli bireylere pozitif özellikler yüklenmesi aynı
zamanda engel sahibi bireylerin üstü kapalı bir şe-
kilde engeli bulunmayanlarda daha yetersiz ve yar-
dıma muhtaç durumdaki bir yere konumlandırıl-
ması anlamına da gelebilmektedir (e.g., Anderson,
2010). Bunlar beraberinde engelli bireyin çevrede-
kilerin acıma, merak ve sorularının da hedefi hâline
gelmesine de yol açabilmektedir. Tüm bu durumlar
ise engelli bireyin depresyon, korku, kaygı, yılgın-
lık ve yabancılık hissi gibi duygularla baş başa kal-
masına yol açmaktadır.
Bir diğer yanlış inanış da engelli bireyin engel-
linden dolayı yapıp edemeyeceklerini düşünerek
sürekli bir yas ve üzüntü hâlinde olduğunu var-
saymaktır (Vash ve Crewe, 2004). Bunun sonucu
olarak ortaya çıkan acıma duygusunun beraberinde
engelli bireyin toplumun eşit bir üyesi olamayacak
ve doyurucu bir yaşam süremeyecek bir üyesi ola-
rak konumlandırılması söz konusu olabilmektedir
(Swain, French, ve Cameron, 2003). Engeli daha
sonra edinen bireylerin engelle doğan bireylere
nazaran çok daha fazla oranda bu tarz bir acıma
duygusunun odağında yer aldığı görülmektedir. Bu
bireylere özellikle acınmasının ardında yatan dina-
mik onların hiçbir zaman geri kazanamayacakları
özelliklerini kaybettiklerinden ve asla tamamen
iyileşemeyecek olmalarından dolayı çok büyük acı-
lar çekmekte olan bireyler olarak algılanmalarıdır
(Swain, French, ve Cameron, 2003). Bu tür du-
Engellilerde Ruh Sağlığı

rumlarda, engelli bireyin diğer insanları engeline
rağmen yine de mutlu bir hayat yaşayabileceğinin
mümkün olduğu yönündeki ikna çabalarının da
çoğu zaman faydasız olduğu görülmektedir (Lin-
ton, 1998). Engelliliğe ve etkilerine yönelik bu tür
otomatik ve hatalı varsayımlar, toplumun engelli
bireylere ilişkin bakış açısını negatif yönde etki-
leyerek engelli bireylerin ilave birtakım güçlükler
yaşamasına neden olabilmektedir.
Engelliliğe İlişkin Olumsuz Tutumları
Devam Ettiren Yanlış ve Duyarsız
Medya Yayınları
Ülkemizde engelli bireyler genelde toplumdan
izole yaşadıklarından engeli bulunmayan bireyle-
rin engellilerle etkileşimleri ya hiç yok ya da yok
denecek kadar azdır. Engelli bireylerle etkileşim-
de bulunma fırsatı olmayan bu bireylerin engel-
lilerle ilgili sınırlı bilgileri çoğunlukla ekranlarda
gördükleri birkaç engelli bireye ya da genel olarak
medyanın engelli bireylerle ilgili verdiği mesajlara
dayalıdır. Ne yazık ki bu mesajlar yanlış ya da du-
yarsız olduğunda engelli bireylerin karşılaşmış ol-
dukları ekonomik, sosyal ve psikolojik güçlükler
daha da körüklenmektedir. Öte yandan doğru ve
duyarlı yapılan medya yayınları engelli bireylere
ilişkin toplumsal ön yargı ve olumsuz tutumları
yok etme konusunda oldukça etkili bir araç olarak
kullanılabilir.
Biklen ve Bogdan’a (1982) göre engelli birey-
lerin medyadaki en sık temsil şekilleri uğursuz,
mutsuz, acınası, patetik, kötü, suçlu ya da uyum-
suz bireyler oldukları yönündedir. Özellikle film ve
dizilerde, engelli bireylere genellikle felaket, gizem,
ya da yoksunluk içeren sahnelerde bu etkilerin güç-
lendirilmesi için yer verilmektedir (Jaeger ve Bow-
man, 2005). Yani özetle engelli bireyler medya ve
yayın organlarında negatif olarak betimlenmekte
ve çoğunlukla toplum için bir tehdit olarak sunul-
maktadır. Bu tarz olumsuz betimlemelere hem gör-
sel hem de yazılı medyada sık sık rastlamak müm-
kündür (Ennes ve Smit, 2001; Pointon ve Davis,
1997).
Öte yandan medya engelli bireylere gerçekçi ve
adil bir şekilde yer vererek toplumda engelli birey-
lere yönelik hatalı varsayım ve korkularla mücadele
açısından aktif bir katkıda bulunabilir. Engelli bi-
reylerin gerçekçi şekilde betimlenmesi sadece daha
önce engelli bireylerle etkileşimde bulunmamış
olan engelsiz bireylerin gerçekçi bir tabloyla karşı-
laşmasını sağlamakla kalmaz aynı zamanda engelli
bireylerin sağlıklı bir kendilik imajı yaratmalarına
da katkıda bulunur (Jaeger ve Bowman, 2005). Bu
nedenle medyanın engelli bireylere yer veriş şekli ve
sıklığına dikkat ederek engelli bireylerin öz güven
ve özsaygıları üzerinde olumlu bir etki yaratmak ko-
nusunda aktif rol oynaması gerekli görülmektedir.

Öğrenme Çıktısı
2 Toplumun engelli bireye bakış açısını şekillendiren faktörlerden bireyin engeliyle ilgili
olanları sıralayabilme
3 Toplumun engelli bireye bakış açısını şekillendiren faktörlerden toplumla ilgili olanları
sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplumun engelli bireye

Toplumun engelli bireye
bakış açısını şekillendiren
Engelin hangi şekilde edi- bakış açısını şekillendiren
faktörlerden bireyin enge-
nildiğinin toplumun engelli faktörlerden toplumla ilgili
liyle ilgili olanlar ile toplu-
bireye bakış açısı üzerindeki olanların engelli bireyin ruh
mun dil, din ve kültürü gibi
etkileri nelerdir? sağlığına olan etkilerini an-
özellikleri arasındaki ilişkiyi
latınız.
değerlendiriniz.

47
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
ENGELLİLİĞİN BİLİMSEL
ANLAMDA ELE ALINIŞI VE
TOPLUMUN ENGELLİLİĞE BAKIŞ
AÇISI
Tarihsel olarak değerlendirildiğinde bir araş-
tırma konusu olarak engellilik bir süre sağlık ala-
nındaki profesyonellerin tekeline bırakılmış; bu
alanın dışındaki çok az sayıdaki araştırmacının
ilgisi ya da farkındalığını kazanmıştır. Bunun so-
nucu olarak engellilik ya sadece tıbbi bir problem
ya da soyut bir konu olarak ele alınmıştır. İlave
olarak, engelli bireylerin önüne çıkan yükseköğ-
retimle ilgili engeller çok az engelli bireyin aka-
demi içerisinde yer bulabilmesine ve kendileri ile
ilgili araştırmaların yörüngelerini belirleyebilme-
sine neden olmuştur. Bu durum engelli bireylere
hizmet sağlayan kesimin engelli bireylerin dene-
yimlerine, ihtiyaç ve zorluklarına tam anlamıyla
duyarlı olamamalarına neden olmuştur. Engelli
bireylere yaklaşım tarzında ve onlara sağlanan
hizmetlerin planlanmasında ve yürütülmesinde
engelli bireylerin kendi sesleri ve deneyimleri-
nin dikkate alınmadığı bu geleneksel yaklaşım
biçiminin medikal model olarak isimlendirilen
engellilik modeliyle yakından ilişkili olduğu söy-
lenebilir.
Şekil 2.2
48
Medikal model bireyin yaşadığı problemin
kaynağını kendi vücut yapısındaki ve/veya işlevin-
deki bir bozukluğa yükler (Falvo, 2005). Bu mo-
del daha önce de değinilen bir anlayış olan var-yok
anlayışına dayalıdır ve dolayısıyla iki uçludur. Yani
kişi ya sağlamdır ya da engellidir. Bu durumun tes-
piti ise standart tanılama kriterlerine göre yapılır ve
bu tanılama kriterleri bireyin güçlü ve zayıf yönleri,
sosyal destek sistemi, bireysel tercihleri ve mizacı
gibi kendine özgü özelliklerine önem vermez. Me-
dikal modele göre engelli birey kendine ilişkin ta-
nılama ve karar mekanizmalarının pasif katılımcısı-
dır; yani engelli bireyin kendi durumuyla ilgili söz
ve görüşlerinin değerine dair bir farkındalık yoktur.
Bu modele dayalı olarak sunulan tedavi ve hizme-
tin temel hedefi söz konusu bozukluğun mümkün
olduğunca ortadan kaldırılmasıdır. Dolayısıylame-
dikal model engelli bireylerin topluma katılımında
maruz kaldığı, ön yargı, ayrımcılık ya da kısıtlama-
larla ilgilenmez. Bu nedenle medikal modele da-
yalı yaklaşım ve hizmetlerin en olumlu hâlleriyle
bile eksik kalacağını söylemek mümkündür. Buna
rağmen, medikal modelin son yıllara kadar engelli
bireylere sağlanan sağlık hizmetleri konusuna yön
veren temel model olarak hâkimiyetini sürdürmüş
olduğu görülmektedir. Ne yazık ki toplumdaki
bazı uygulamalarda hâlen medikal modelin izlerini
görmek mümkündür.
Öte yandan, son yıllarda, engelliliğe yol
açan durumlar üzerinde çevresel faktörlerin
rolünün önemine dikkat çeken bir anlayışa
dayalı olan sosyal modelin dünya genelin-
de kabul görmeye başladığı bilinmektedir
(Dunn, 2015). Bu modele dayalı olarak en-
gelli bireylere sağlanan hizmetlerde engelli
bireylere yönelik negatif tutum ve çevresel
kısıtlamaların ortadan kaldırılmasının gere-
ğine vurgu yapılmaktadır. Yani sosyal mo-
delle birlikte engelliğinin kaynağının sadece
bireyle ilgili faktörleri içermediği; bireyin
dışındaki faktörlerin de en az bireyin vücut
yapısındaki ve/veya işlevindeki söz konusu
bozukluk kadar bireyi kısıtladığının farkına
varılmaya başlanmıştır. Sosyal modelin çe-
şitli çevrelerce kabul görmeye başlamasıyla
birlikte engellilik farklı akademik alanlar-
dan birçok teorisyenin ilgi ve farkındalığı-
na konu olmaya başlamıştır (Dunn, 2015).
Sosyal ve beşerî bilimler engelliliği giderek-
Engellilerde Ruh Sağlığı

söz gelimi cinsiyet gibi-tanımı sosyal, kültürel ve
tarihi bağlama göre yapılan bir çeşitlilik kategorisi
olarak ele almaya başlamıştır. Benzer şekilde birçok
üniversite kadın çalışmaları ya da göçmenlerle il-
gili bölümler açtığı gibi engelli çalışmaları ile ilgili
bölüm ve enstitüler açmaya başlamıştır. Bunun so-
nucu olarak engellilik üzerine çalışan birçok araş-
tırmacı engelliliği sosyal, kültürel, ekonomik ve
politik bir olgu olarak ele almaya başlamış; engelli
bireylerin çevresel sınırlandırmaların sonucu olarak
engellenerek engelli durumuna geldiğini savunan
bir duruş sergilemeye başlamıştır.
Şekil 2.3
Her ne kadar sosyal model engelliliğe bakış ko-
nusunda çığır açmış olsa da son yıllarda engelliliğin
tek boyuta indirgenemeyecek kadar karmaşık bir
olgu olduğu gerçeği anlaşılmaya başlamıştır. Böy-
lelikle Dünya Sağlık Örgütü, engellilik ve sağlığı
sınıflandırırken kullandığı kavramsal çerçeve olan
İşlevsellik, Yetiyitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıf-
landırılmasında (ICF) biyopsikososyal yaklaşımı
temel almıştır (World Health Organization, 2012).
Biyopsikososyal yaklaşıma göre engelli birinin ya-
şam deneyimini anlamak konusunda biyolojik fak-
törler tek başına yetersiz kalmakta ve bu nedenle
psikolojik, sosyal ve biyolojik faktör-
lerin karşılıklı etkileşimine bakılma-
dır. Yani engellilik özetle yetersizlikler,
aktivite sınırlılıkları ve katılım kısıtla-
maları için kullanılan bir çatı terimdir
(T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakan-
lığı, 2017). biyopsikososyal modelle
birlikte engelli bireyin hem gerekli
psikolojik ve tedavi desteği görme-
si hem de onları engelleyen sosyal ve
çevresel sınırlandırmalarla mücadele
edilmesinin gereği ve önemi anlaşıl-
maya başlanmıştır. Bu anlamıyla bi-
yopsikososyal model engelli bireylerin
zayıf ve güçlü yönlerine bütüncül bir
bakış açısı sağlamayı hedefleyen ve bu
nedenle engellilere ilişkin son yıllarda-
ki uluslararası yaklaşım ve düzenleme-
lere temel sağlayan bir yaklaşım tarzı
olarak yerini almıştır.

Öğrenme Çıktısı
4 Engelliliğe bilimsel yaklaşımdaki değişimlerin toplumun engelliliğe bakış açısı üzerindeki
etkilerini açıklayabilme
5 Engellilik modelleri ve engelli bireyin ruh sağlığı arasındaki ilişkiyi ifade edebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Engelli bireylerin önüne

çıkan yükseköğretimle ilgi-
li engellerin onlara yönelik
hizmetler üzerindeki yansı-
maları nelerdir?
Engelliliğe bilimsel yaklaşım-
Engellilik modelleri ve engel-
daki değişimlerin toplumun
li bireyin ruh sağlığı arasın-
engelliliğe bakış açısı üzerin-
daki ilişkiyi değerlendiriniz
deki etkilerini anlatınız.

49
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı

ENGELLİ BİREYLERE İLİŞKİN Bunun sonucu ise engelli bireyler en basit insan
OLUMSUZ TOPLUMSAL haklarından bile mahrum yaşamaya mahkûm
DÜŞÜNCE VE İNANIŞLARA edilmektedirler.
YÖNELİK ÖNLEMLER Unutulmamalıdır ki engelliğe yönelik yanlış
Engelli bireylere yönelik tutum ve inanışların algı ve inançlar değişime dirençli olsa da yine de
sadece ülkeden ülkeye değil zaman zaman ülkele- zamanla yeniden şekillendirilmeleri ve değişmeleri
rin içerisindeki topluluktan topluluğa bile farklı- mümkündür. Bunun olabilmesi için hükûmetlerin,
lık gösterdiği bilinmektedir. Ancak yine de engelli ulusal insan hakları kuruluşlarının ve engelli birey-
bireylerin karşılaştığı negatif tutum ve davranışlar lere yönelik sivil toplum kuruluşlarının engelliliğe
dünya genelinde benzerlik göstermektedir. Engel- yönelik yanlış ve zararlı inanışlara ilişkin alabilecek-
lilik insanoğlunun tarihinde var olduğu sürece, leri birtakım önlemler mevcuttur (United Nations,
bireyler ona çeşitli anlamlar yüklemişler ve yük- 2017). Her ne kadar içinde bulunulan kültürel ve
ledikleri bu anlamlara göre de davranışlarını şe- yerel özelliklere bağlı olarak değişse de zararlı inanış
killendirmişlerdir. Bu anlamlar bazen tıbbi, bazen ve uygulamanın türüne göre alınabilecek benzer
dinî, bazen kültürel, bazense ekonomik faktörlere önlemler bulunmaktadır. Engelli bireylere ilişkin
dayandırılmıştır. Bunun sonucu olarak engellilik olumsuz toplumsal düşünce ve inanışlara yönelik
bazen belirlenebilir bir tıbbi yetersizlikle ya da önlemleri dört ana başlık olarak gruplamak müm-
günlük yaşamı etkileyen bir durumla ilişkilendi- kündür. Bunlar;
rilmiş ve çoğu zaman bir “var-yok durumu” ola- 1. Toplumdaki engelli bireylerin güçlendiril-
rak alınmıştır. Ne yazık ki engelliliğin sadece bir mesi
var-yok durumu olarak ele alınması hâlen birçok 2. Engelli haklarına yönelik toplum ve okul
toplumda yaygınlığını sürdürmekte olup engelli temelli duyarlılık ve eğitim programlarının
bireylere toplumsal bakış açısını negatif yönde et- düzenlenmesi
kilemektedir. 3. Temelini engelli bireylere ilişkin toplumsal
Engellilikle ilgili hâlen bazı toplumlarda gö- ön yargılardan alan insan hakları ihlalleri-
rülen durumlardan biri engelliliği yüce bir gü- nin rapor edilmesi
cün öfkesinin göstergesi, gelecekte oluşacak kötü 4. Damgalamaya karşı gerekli kanun ve politi-
olayların habercisi ya da şeytan tarafından ele kaların düzenlenmesi
geçirilme gibi batıl inanç ve düşüncelerle açıkla-
ma çabasıdır (United Nations,
2017). Bu inanç ve düşüncelere
dayalı olarak istikrarlı biçimde
devam eden olumsuz davranış-
lar ise ötekileştirme, ayrımcılık,
dışlama, düşük beklenti, ön yar-
gı, yok sayma, acıma, korku ve
şiddeti içeren durumlardır. Bu
konular ne yazık ki hâlen dün-
yanın birçok bölgesinde engelli
bireylerin günlük yaşamlarının
bir parçası olmaya devam etmek-
tedir. Engelli bireylere yönelik
bu tür olumsuz inanç, tutum
ve davranışlar onların eğitim, iş,
romantik ilişki ve/veya evlilik ve
barınma gibi hak ve ihtiyaçları
başta gelmek üzere hayatlarının
Şekil 2.4
tüm alanlarına etki etmektedir.

50
Engellilerde Ruh Sağlığı
Toplumdaki Engelli Bireylerin
Güçlendirilmesi
Damgalama davranışıyla karşılaşmak engelli
bireylerde utanç, negatif düşünce ve inançların iç-
selleştirilmesi gibi olumsuz durumlara yol açmak-
tadır. Bu durum karşısında engelli bir bireyin kim-
liğinin güçlü yönleri ile gurur duyması ve kendini
toplumun diğer üyeleri ile eşit haklara sahip bir
birey olarak konumlandırması oldukça güçtür. Bu
nedenle, engelli bireylere yönelik ön yargı ve dam-
galamaya karşı mücadelede çalışmalarının toplum
bazında ve engelli bireylerin kendilerinin de aktif
katılımını içerir bir şekilde yürütülmesinde fay-
da vardır. Bu bağlamda, engelli bireylerin liderlik
becerilerinin geliştirilmesi yönünde desteklenmesi
oldukça önem taşır. Birer lider ve hak savunucusu
olarak, engelli bireyler engellilerin topluma kay-
naştırılması konusunda rol modeli görevi yaparak
toplumdaki damgalama, ön yargı ve negatif algı-
larla mücadele konusunda diğer engelli bireylere
yardımcı olabilirler. Yaptıkları mesleklerle ve to-
pumdaki rolleriyle öne çıkan engelli bireyler bu an-
lamda daha da etkili olabilirler. Özellikle hâkimlik,
milletvekilliği, sporculuk ve sanatçılık gibi toplu-
mun önde gelen meslek gruplarında rol alan engelli
bireylerin engellilere yönelik farkındalık çalışmala-
rına katılması toplumdaki ön yargıların ve yanlış
inanışların yenilmesi konusunda çok büyük önem
taşır (United Nations, 2017).
Toplum ve Okul Temelli Duyarlılık ve
Eğitim Programlarının Düzenlenmesi
Engellilere yönelik ön yargı ve damgalamalar
çoğunlukla içinde yaşanılan topluluğun yapısına
bağlı olarak şekillenir. Bu nedenle ülke çapındaki
kampanyaların yanı sıra, eğitim programlarının
toplumun alt kültürlerindeki inanış ve davranış-
ları da ele alması gerekir. Bu yüzden düzenlenen
toplum temelli duyarlılık ve farkındalık program-
larında engellilere yönelik kurum ve kuruluşlarının
yanı sıra toplumun önde gelen bireylerinin de yer
alması önemlidir (United Nations, 2017).
Toplumun temel insan haklarına dair eğiti-
minin de yine engelli bireylere yönelik ön yargı
ve bunun sonucu olarak engelli bireylerin maruz
kaldığı damgalama ve ayrımcılık gibi davranışlar-
la mücadelede çok önemli bir yeri vardır. Ulusal
anlamda insan hakları eğitim planları oluşturarak
bu eğitimlerin okullarda verilmesini sağlamak top-
lumda bu farkındalığın ve duyarlılığın erken yaş-
larda verilmeye başlanmasını sağlayabilir. Bu tür
engelli hakları farkındalığı çalışmaları toplumun
içerisindeki alt kültürlerde yer alan olumsuz tutum
ve davranışları da yok etmeyi hedef alacak şekilde
bütün eğitim programlarında yer almalıdır. Bu tarz
eğitim planları engelli bireyler de dâhil olmak üze-
re toplumun tüm kesimlerine ulaşılabilecek mater-
yallerle ve öğretim teknikleriyle hazırlanmalıdır.
Okulların bu tür eğitimlerde temel aldıkları ilke ve
uygulamalar Avrupa Birliği Engellilerin Haklarına
İlişkin Sözleşmesine uygun olmalıdır. Örneğin in-
san haklarına dayalı eğitim eğer engelli öğrencilerin
kabul edilmediği veya bu öğrencilere uygun öğre-
tim materyalleri ve öğretim yaklaşımlarının uygu-
lanmadığı bir okulda yapılıyorsa pek bir anlam ifa-
de etmeyecektir.
Ulusal ve bölgesel anlamda yanlış inanışları yok
etme çalışmaları toplumdaki engelli bireylerin ve
onların topluma katkılarının kabul ve kutlamasını
içerebilir. Bu kutlamalara 3 Aralık Dünya Engelli-
ler Günü gibi uluslararası günlerde ya da 23 Nisan
Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı gibi ulusal
kutlamalarda yer verilebilir. Engellilere yönelik far-
kındalık ve hak savunuculuğu çalışmalarında dik-
kat edilmesi gereken en önemli nokta ön yargı ve
yanlış inanışları kırmak amaçlı yapılan bu çalışma-
ların yenilerini yaratmasının önüne geçmektedir.
Diğer bir deyişle bu tarz etkinliklerde söz gelimi
engelli bireylere acınmasının sağlaması, hâlihazırda
var olan yanlış tutum ve ön yargıları kırmak yerine
onları güçlendirmek demektir.
Temelini Engelli Bireylere İlişkin
Toplumsal Ön Yargılardan Alan İnsan
Hakları İhlallerinin Rapor Edilmesi
Engelli bireylere yönelik ihmal ve istismar du-
rumlarının önlenmesi için yapılacak olan çalışma-
larda engelli bireylere yönelik ön yargı ve ayrımcılık
durumlarının farklı alt kültürlerdeki yansımaları-
nın da dikkate alınmasında fayda vardır. Engelli bi-
reylere yönelik insan hakları ihlallerinin bölgesel ve
ulusal düzeyde istikrarlı ve güvenilir biçimde kayıt
altına alınması tüm dünya genelinde takip edilmesi
gereken bir uygulamadır. Engelli bireylerin maruz
kaldıkları ihmal, istismar ve ayrımcılık durumları
ne yazık ki genellikle eksik ya da hatalı raporlandı-
rılmaktadır. Engelli bireylere yönelik insan hakları
ihlallerinin rapor ve kayıt edilmesi bilincinde olun-
51
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı

mayan bu tarz uygulamaların gün yüzüne çıkarıl-
ması ve bu tür davranışlara yol açan inanç sistem-
lerinin yenilmesi için yapılan çalışmalar açısından
önemlidir.
Basın mensuplarının da engelli bireylere yöne-
lik ihmal ve istismar durumlarını araştırmak ve du-
yurmak konusunda sorumluluk alması gerekmek-
tedir. Bunun yapabilmek için, basın mensuplarının
da engelli bireyler ve hakları konusunda eğitim
almasında fayda vardır. Bu tarz eğitimleri engelli
bireylerin kendilerinin verdiği durumlar da mev-
cuttur. Örneğin, bir Afrika ülkesinde, genç engelli
hak savunucuları, belirli bir program kapsamında
yerel ve ulusal gazetecilerle bir araya gelerek on-
lardan engelliler ve hakları konusunda da haber
yapmaları için istekte bulunmuşlardır (United Na-
tions, 2017). Ayrıca onlara bu haberleri yaparken
kullanmaları gereken dil konusunda da eğitim ver-
mişlerdir. Buluşma sonrası bu gazetecilerin çalıştığı
gazetelerde Engellilerin Haklarına Dair Birleşmiş
Milletler Sözleşmesi ve diğer ilgili konularda maka-
leler ve haberler yayınlandığı kaydedilmiştir.
Damgalamaya Karşı Gerekli Kanun
ve Politikaların Düzenlenmesi
Türkiye 2009 yılında imzalamış olduğu Engelli-
lerin Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi
ile engelli bireylerin hakları konusuna vermiş ol-
duğu önemi yazıya dökmüştür. Bu sözleşmeyi im-
zalayan ülkeler sözleşme engelli bireylerin eğitim,
sağlık, sosyal yaşam, ulaşım ve iletişim gibi tüm
servis ve hizmetlere ulaşımı gibi temel insan hak ve
özgürlüklerini garantiye alan kanun ve yürürlükleri
geliştirmek veya var olanları düzenlemekle yüküm-
lüdür (United Nations, 2017). Kanun ve yürür-
lükler toplumda derin bir şekilde yer etmiş olan
zararlı kültürel inanç ve uygulamaları yok etmek
anlamında kendi başlarına yeterli olmasa bile yine
de onlardan uzak durulmasını ve iyileştirilmesini
sağlama konusunda etkili olabilmektedirler. Ör-
neğin kaynaştırma eğitiminin yasal düzenlemeler
yoluyla garanti altına alındığı ülkelerde normalde
yetenek ve başarıları keşfedilemeyecek olan engelli
öğrencilerin eğitim almalarının sağlanıyor olması-
nın yanı sıra bu öğrencilerin engelsiz yaşıtlarının
eğitimine engel teşkil etmediği tam tersine zengin-
lik kattığının da anlaşılması mümkün olmaktadır.
Öte yandan bazen kanun ve yönetmeliklerin
engelli bireylerin topluma katılımını kolaylaştır-
mak ve haklarını savunmak yerine tam tersi bir
etki göstererek hâlihazırda yaygın olan damgala-
ma ve ayrımcılık davranışlarının devamına katkıda
bulunduğu da görülmektedir. Böyle durumlarda
engelli bireylere uygulanan damgalama ve ayrımcı-
lığın yasal bir çerçeveye oturtularak hem toplumun
genelinde hem de alt kültürlerde daha da güçlene-
rek devam etmesi sağlanmaktadır. Bu durumun
önüne geçmek için hükümetlerin mevcut olan
yasa ve yönetmelikleri yeniden gözden geçirmesi
ve engelli bireylere yönelik damgalama, dışlama ve
ayrımcılığa yol açabilecek olanları yeniden düzen-
lemesi önerilmektedir.

Öğrenme Çıktısı
6 Engelli bireylere ilişkin olumsuz düşünce ve inanışlarla mücadele konusunda alınabilecek
önlemleri sıralayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Engelli bireylerin güçlen-
dirilmesi, engelli bireylere
ilişkin olumsuz düşünce ve
inanışlarla mücadele konu-
sunda nasıl bir fayda sağlar?
Toplum ve okul temelli
duyarlılık ve eğitim prog-
ramlarının düzenlenmesi
ile engelli bireylere ilişkin
olumsuz düşünce ve inanış-
larla mücadele arasındaki
ilişkiyi değerlendiriniz.
Engelli bireylere ilişkin top-
lumsal ön yargılara dayalı
insan hakları ihlallerinin
rapor edilmesinin önemini
anlatınız

52
Engellilerde Ruh Sağlığı

Toplumun engelliliğe bakış açısının

1 engelli bireylerin yaşamlarında neden
olduğu güçlükleri sıralayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplum ve Engellilik

1 Engelli birey ve toplumsal yaşam: Toplumun engelliliğe bakış açısının engelli bireyin ruh sağlığı üze-
rindeki yadsınamaz etkisine rağmen toplumumuzda bu bakış açısını şekillendiren anlayış ve inanışların bir
kısmı oldukça olumsuzdur. Bunlardan biri olan damgalama, bir insan veya grubun sahip olduğu bir özelli-
ğin toplumca normal olarak kabul edilen ölçülerin dışında sayıldığı için o insan ya da grubun itibarsızlaş-
tırılmasıdır. Engelli bireylerin otomatik olarak başarısız, beceriksiz, tembel, dengesiz ya da sorumsuz olarak
algılanması bu davranışlara örnektir. Damgalamanın engelli bireylerin hayatlarında yol açtığı güçlüklerden
biri olan engelliliğe dayalı ayrımcılık, bireyin toplumdaki her türlü etkinlik ve hizmete toplumun diğer
üyeleri ile eşit şekilde erişiminin ve kabulünün engellenmesi ya da zedelenmesi amaç ya da etkisi ile yapılan
dışlama, mahrum etme ya da kısıtlamaları içeren eylemlerdir. Ön yargı ve damgalamanın sonuçlarından
biri ise fiziksel şiddet ve saldırılardır. Engelli bireylerin engelli bulunmayan bireylere göre çok daha fazla
şiddete maruz kaldığı ve özellikle de kurumsal bakım alan zihinsel engelli bireylerin cinsel istismara uğrama
sıklığının çok daha fazla olduğu bilinmektedir. Engellilere yönelik şiddet ve saldırılar arasında görünürde
iyi niyet taşıyan fakat engelli bireye fiziksel ve psikolojik anlamda zarar verenler de bulunmaktadır. Bu bağ-
lamda engel tedavi etmek iddiasıyla engelli bireylere birtakım tehlikeli maddeler yedirilmesi ve içirilmesi
engelli bireylere yönelik şiddet ve istismar kategorisinde yer almakta ve engelli bireylerin hem sağlıklarını
hem de insanlık onurlarını ihlal etmektedir.

Toplumun engelli bireye bakış açısını

2 şekillendiren faktörlerden bireyin
engeliyle ilgili olanları sıralayabilme
Toplumun engelli bireye bakış açısını
3 şekillendiren faktörlerden toplumla
ilgili olanları sıralayabilme

Toplumun Engelliliğe Bakış

Açısını Şekillendiren Faktörler
ve Engelli Bireyin Ruh Sağlığı

2 Engelin yarattığı zorluklar ve toplum: Toplumun engelli bireylere ilişkin bakış açısını şekillendiren
faktörler aslında oldukça karmaşık olmasına rağmen bireyin engeliyle ilgili faktörler ve toplumun kendi
yapısına dayalı faktörler olmak üzere iki ana başlık altında incelenebilir. Bu faktörlerden bireyin engeliyle
ilgili olanlar engelin türü ve hangi şekilde edinildiği, vücudun etkilenen işlevleri ve derecesi, engel türünün
görünürlüğü ve süregenliği, engelin birey açısından anlamı, engelli bireyin mevcut yaşam koşulları, bireyin
kişilik yapısı ve aile ve yakınlarından alınan sosyal destek olarak listelenebilir. Bireyin engeliyle ilgili saydığı-
mız bu faktörlerin toplumun dil, din, yapı ve kültürüne dayalı olarak toplumun engelli bireye ilişkin bakış
açısını şekillendirdiği bilinmelidir. Bu nedenle aynı faktörün farklı iki toplumun engele ve engelli bireye
ilişkin bakış açısını farklı şekillerde etkilediğinin bilinmesi önemlidir.

3 Toplumun engele bakışı ve bireyin yaşamı: Engelli bireylere yönelik olumsuz algı ve görüşlerin oluş-
masına ve devam etmesine katkıda bulunan faktörlerden toplumla ilgili olanlar ülkeye ve hatta bölgeye göre
değişim gösterebilmekte olsa da genel olarak 3 kategori hâlinde incelenebilmektedirler. Bunlar engelliliğe
ilişkin bilgi ve farkındalık eksikliği, engelliliğe ilişkin hatalı varsayımlar ve engelliliğe ilişkin olumsuz tutum-
ları devam ettiren yanlış ve duyarsız medya yayınları şeklinde sıralanabilir.

53
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı

Engelliliğe bilimsel yaklaşımdaki

4 değişimlerin toplumun engelliliğe bakış
açısı üzerindeki etkilerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Engellilik modelleri ve engelli bireyin

5 ruh sağlığı arasındaki ilişkiyi ifade
edebilme

Engelliliğin Bilimsel Anlamdaki

Ele Alınışı ve Toplumun
Engelliliğe Bakış Açısı

4 Bilimsel yaklaşımın toplumsal bakışa etkileri: Bir araştırma konusu olarak engelliliğin bir süre sağlık
alanındaki profesyonellerin tekeline bırakıldığı ve bu alanın dışındaki pek az sayıdaki araştırmacının ilgisini
çektiği görülmektedir. Engelli bireylerin önlerine çıkan yükseköğretimle ilgili engellerden dolayı kendile-
rine akademi içerisinde yer bulmakta zorlanması ve kendileri ile ilgili araştırmalarda yeterince söz sahibi
olamamalarının da etkisiyle engellilik ya sadece tıbbi bir problem ya da soyut bir konu olarak ele alınmıştır.
Bu durum engelli bireylere hizmet sağlayan kesimin engelli bireylerin deneyimlerine, ihtiyaç ve zorluklarına
tam anlamıyla duyarlı olamamalarına neden olmuştur. Bu sürece büyük ölçüde yön veren engellilik modeli
ise medikal model olmuştur.

5 Engellilik modelleri ve ruh sağlığı: Bireyin yaşadığı problemin kaynağını kendi vücut yapısındaki ve/
veya işlevindeki bir ilişkilendiren ve bireyin güçlü ve zayıf yönleri, sosyal destek sistemi, bireysel tercihleri ve
mizacı gibi kendine özgü özelliklerini göz ardı eden medikal modelin, en olumlu hâliyle bile eksik kalacağını
söylemek mümkündür. Toplumdaki bazı uygulamalarda medikal modelin hâkimiyetini sürdürdüğü görülse
de son yıllarda çevresel faktörlerin engelli bireylerin karşılaştığı güçlükler üzerindeki önemine dikkat çeken
sosyal modelin kabul görmeye başladığını belirtmek gereklidir. Sosyal modele dayalı olarak engelli bireylere
sağlanan hizmetler engelli bireylere yönelik negatif tutum ve çevresel kısıtlamaların ortadan kaldırılmasına
dayalı olarak planlanmaktadır. Öte yandan son yıllarda engelliliğin tek boyuta indirgenemeyecek kadar kar-
maşık bir olgu olduğu gerçeği anlaşılmaya başlanarak biyopsikososyal yaklaşım benimsenir olmuştur. Bu
yaklaşıma göre engelli birinin yaşam deneyimini anlamak konusunda biyolojik faktörler tek başına yetersiz
kalmakta ve bu nedenle psikolojik, sosyal ve biyolojik faktörlerin karşılıklı etkileşimine bakılmadır. biyop-
sikososyal modelle birlikte engelli bireylere yönelik psikolojik ve tıbbi tedavi hizmetlerinin yanı sıra onları
engelleyen sosyal ve çevresel sınırlandırmaların ortadan kaldırılmasının önemi de anlaşılmaya başlanmıştır.

Engelli bireylere ilişkin olumsuz düşünce

6 ve inanışlarla mücadele konusunda
alınabilecek önlemleri sıralayabilme

Engelli Bireylere İlişkin

Olumsuz Toplumsal Düşünce
ve İnanışlara Yönelik Önlemler

6 Olumsuz bakış açısıyla mücadele: Engelliğe ilişkin yanlış algı ve inançlar değişime dirençli de olsa
zamanla şekillendirilmeleri ve değiştirilmeleri mümkündür. Bu nedenle her ne kadar içinde bulunulan
yerel ve kültürel bağlama bağlı olarak değişse de zararlı inanış ve uygulamanın türüne göre alınabilecek
önlemler mevcuttur. Bu bağlamda hükümetlerin, ulusal insan hakları kuruluşlarının ve engelli birey-
lere yönelik sivil toplum kuruluşlarının engelliliğe alabilecekleri bu önlemleri dört ana başlık anlamda
gruplamak mümkündür. Bunlar toplumdaki engelli bireylerin güçlendirilmesi, engelli haklarına yönelik
toplum ve okul temelli duyarlılık ve eğitim programlarının düzenlenmesi, temelini engelli bireylere iliş-
kin toplumsal ön yargılardan alan insan hakları ihlallerinin rapor edilmesi ve damgalamaya karşı gerekli
kanun ve politikaların düzenlenmesi olarak sıralanabilir.

54
Engellilerde Ruh Sağlığı
1 Aşağıdakilerden hangisi bir insan veya gru-
bun sahip olduğu bir özelliğin toplumca normal
olarak sınıflanan ölçülerin dışında sayıldığı için
o insan ya da grubun itibarsızlaştırılmasını ifade
eder?
A. Ön yargı B. Ayrımcılık
C. Damgalama D. Dışlama
E. Kısıtlama
2 Aşağıdakilerden hangisi engellilere ilişkin
toplumdaki olumsuz inanç ve davranışlarla müca-
dele açısından faydalı olduğu düşünülen prensipler
arasında yer almaz?
A. Tüm engelli bireyler saygı duyulmayı ve cesa-
retlendirilmeyi hak eder.
B. Engelin yol açtığı yetersizliğin derecesi çevresel
koşullardan bağımsızdır.
C. Engelle uyumun anlaşılabilmesi için öncelikle sos-
yal ve fiziksel problemler gözden geçirilmelidir.
D. Tüm bireylerin devreye sokulduğu takdirde
engelle ilişkili güçlükleri azaltabilecek takım bi-
reysel, fiziksel ve zihinsel özellikleri mevcuttur.
E. Engelli birey için engelinin önem derecesi bi-
reyin kendisi ve engeli ile ilgili duygularından
etkilenir.
3 Şizofreni tanısı bulunan bir bireye yaklaşımın
söz gelimi işitme engelli bir bireye olan yaklaşıma
kıyasla daha olumsuz olabilmesi durumunun aşa-
ğıdakilerden hangisiyle daha çok ilişkili olduğu
söylenebilir?
A. Engelin türü
B. Engel görünürlüğü
C. Engelin birey açısından anlamı
D. Engelli bireyin yaşam koşulları
E. Engelli bireyin kişilik yapısı
4 Doğuştan engelli olan bir bireyin engelini
kimliğini oluşturan birçok boyuttan sadece biri
olarak görmesinin aşağıdakilerden hangisi ile daha
çok ilgili olduğu söylenebilir?
A. Engelin türü
B. Engel görünürlüğü
C. Engelin birey açısından anlamı
D. Engelli bireyin yaşam koşulları
E. Engelli bireyin ailesinin sunduğu destek
5 Aşağıdaki bireylerden hangisinin engeli gizli
engel kategorisinde ele alınabilir?
neler öğrendik?
A. Hafif derecede zihinsel engelli birey
B. Omurilik eğriliği bulunan birey
C. Tekerlekli sandalye kullanan birey
D. Sipastik engelli birey
E. Bir kolu bulunmayan birey
6 Toplumun engelliliğe bakış açısını şekillendi-
ren çeşitli faktörler bulunmaktadır. Tarih kitapla-
rında engelli bireylerden yeterince bahsedilmiyor
olması bu faktörlerden daha çok hangisiyle ilgili
olabilir?
A. Yanlış medya yayınları
B. Duyarsız medya yayınları
C. Bilgi ve farkındalık eksikliği
D. Hatalı varsayımlar
E. Toplumsal ön yargılar
7 Aşağıdakilerden hangisi medikal modelin
özelliklerinden biri değildir?
A. Bireyin sağlık durumunu iki uçlu olarak ele al-
ması
B. Bireyin sağlık durumunu standart tanılama
kriterlerine göre yapması
C. Bireyin sosyal destek sistemi ve mizacı gibi
kendine özgü özelliklerini merkeze alması
D. Birey kendi ile ilgili karar mekanizmalarının
pasif katılımcısı olarak ele alınması
E. Söz konusu bozukluğu ortadan kaldırmayı he-
deflemesi
8 Engelliliğin tek boyuta indirgenemeyecek ka-
dar karmaşık bir olgu olduğu görüşüne dayanan
model aşağıdakilerden hangisidir?
A. Sosyal model
B. Medikal model
C. Biyopsikososyal model
D. Sosyopolitik model
E. Sosyolojik model
55
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı
9 Aşağıdakilerden hangisi engelli bireylerle et-
kileşim konusunda uygun olan davranışlardan bi-
neler öğrendik?
ridir?
A. Normalden daha yüksek bir sesle konuşmak
B. Engelli bireyin refakatçisine hitap ederek ko-
nuşmak
C. Normalden daha yavaş konuşmak
D. Normalden daha hızlı konuşmak
E. Engelli bireyin yardımcı cihazına dokunmadan
önce izin istemek
56
10 Engelli bireylerin liderlik becerilerinin geliş-
tirilmesinin engelli bireylere ilişkin olumsuz top-
lumsal düşünce ve inanışlara yönelik önlemlerden
hangisinin kapsamına girdiği söylenebilir?
A. Toplumdaki engelli bireylerin güçlendirilmesi
B. Engelli haklarına yönelik toplum temelli eği-
tim programlarının düzenlenmesi
C. Engelli haklarına yönelik okul temelli duyarlı-
lık kampanyalarının geliştirilmesi
D. Engelli bireylere ilişkin insan hakları ihlalleri-
nin rapor edilmesi
E. Damgalamaya karşı gerekli kanun ve politika-
ların düzenlenmesi
Engellilerde Ruh Sağlığı

1. C Yanıtınız yanlış ise “Toplum ve Engellilik” 6. C Yanıtınız yanlış ise “Toplumla İlgili Faktör-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Engelliliğin Bilimsel An-
2. B Yanıtınız yanlış ise “Toplum ve Engellilik” 7. C lamdaki Ele Alınışı ve Toplumun Engelliliğe
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bakış Açısı” konusunu yeniden gözden ge-
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Engelliliğin Bilimsel An-

3. A Yanıtınız yanlış ise “Bireyin Engeliyle İlgili 8. C lamdaki Ele Alınışı ve Toplumun Engelliliğe
Faktörler” konusunu yeniden gözden geçi-
Bakış Açısı” konusunu yeniden gözden ge-
riniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Engelli Bireylere İlişkin

4. C Yanıtınız yanlış ise “Bireyin Engeliyle İlgili 9. E Olumsuz Toplumsal Düşünce ve İnanışlara
Faktörler” konusunu yeniden gözden geçi-
Yönelik Önlemler” konusunu yeniden göz-
riniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bireyin Engeliyle İlgili “Engelli bireylere ilişkin olumsuz toplumsal
5. A 10. A
Faktörler” konusunu yeniden gözden geçi- düşünce ve inanışlara yönelik önlemler” ko-
riniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Damgalama davranışı tıpkı engeli olmayan bireyler gibi kendilerine özgü ilgi,
bilgi ve becerileri ile topluma katkıda bulunabilecek olan engelli bireylerin bu
potansiyellerinin ziyan olmasına neden olmakla birlikte hem engelli bireyle-
rin kendilerinin hem de toplumun sosyal, duygusal ve ekonomik anlamda
büyük zarar görmesine neden olmaktadır. Damgalamanın engelli bireylerin
hayatlarında yol açtığı güçlüklerden bir diğeri ayrımcılıktır. Engelliliğe dayalı
ayrımcılığı temel alan dışlama, mahrum etme ve kısıtlama gibi davranışlar
Araştır 1 sonucunda engelli birey ve ailelerinin etkinlik ve hizmetlere toplumun diğer
üyeleri ile eşit şekilde kabul ve erişimi zedelenmekte veya engellenmektedir.
Damgalama ve ayrımcılık sonucunda engelli bireyler istihdam fırsatları, sağlık
hizmetleri ve eğitim olanakları da dâhil olmak üzere birçok hizmetten mah-
rum bırakılmakta ve fiziksel şiddet ve saldırı gibi insan haklarına aykırı uygu-
lama ve davranışlara da maruz kalabilmektedirler.

57
 Engelliliğe Toplumsal/Kültürel Bakış ve Ruh Sağlığı

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Engelin kazanım şekli toplumun engelli bireylere yönelik bakış açısını şekil-
lendirebilmektedir. Örneğin, fiziksel engelle doğan biri engelliği daha son-
ra -söz gelimi bir kaza sonucu- edinen bireye kıyasla daha fazla ön yargı ile
karşılaşabilmektedir. Engelin kazanılma şekli çoğu durumda toplumun dinî
ve kültürel yapısıyla bağlantılı olarak engelli bireylere bakış açısını şekillendi-
rir. Örneğin, “eden bulur” ya da “Allah’ın acımadığına sen de acımayacaksın”
türünden inanış ve söylemler engelli bireylerin engeli hak edecek bir günah
işlediği türünden yanlış inanışlara yol açmaktadır. Yine söz gelimi intihar te-
Araştır 2 şebbüsü sonucu tekerlekli sandalye kullanmak durumunda kalan bireye yak-
laşım, aynı durumu trafik kazası trafik kazası sonucu yaşayan bir bireye kıyasla
çok daha olumsuz olabilmektedir. Toplumumuzda intihara bakış açısının hem
dinen olumsuz oluşu hem de intihar sonucu edinilen engelin bireyin ken-
di hatası olduğu algısı bu tür olumsuz tutumlara yol açabilmektedir. Bazı
durumlarda ise engelin ediniliş şekline bağlı olarak engelli bireyler yüceltile-
bilmektedir. Örneğin, askerlik görevini yerine getirirken engelli hâle gelmiş
bireylere gazi unvanı verilerek toplumuzda daha saygın ve kutsal bir yere ko-
numlandırıldıkları görülmektedir.

Engelli bireylerin önüne çıkan yükseköğretimle ilgili engeller çok az engelli bi-
reyin akademi içerisinde yer bulabilmesine ve kendileri ile ilgili araştırmalara
katkıda bulunabilmelerine neden olmuştur. Bu durum engelli bireylere hiz-
met sağlayan kesimin engelli bireylerin deneyimlerine, ihtiyaç ve zorluklarına
Araştır 3 yabancı kalmalarına neden olmuştur. Bunun sonucu olarak engelli bireylere
yaklaşım tarzında ve onlara sağlanan hizmetlerin planlanmasında ve yürütül-
mesinde engelli bireylerin kendi sesleri ve deneyimleri eksik kalmıştır.

Olumsuz tutum ve davranışlarla karşılaşan engelli bireyler kendilerine yönel-

tilen negatif tutum, düşünce ve inançları içselleştirebilmektedir. Bu durum
karşısında engelli bir bireyin kimliğinin güçlü yönlerini keşfedebilmesi ve/
veya kendisinin de toplumun diğer üyeleri ile eşit haklara sahip bir birey ol-
duğunu kabul edebilmesi oldukça zordur. Bu nedenle engelli bireylere yönelik
ön yargı ve damgalamaya karşı mücadele çalışmalarına engelli bireylerin ken-
dilerinin de aktif katılımını sağlamak gerekmektedir. Bu bağlamda, engelli
bireylerin liderlik becerilerinin geliştirilmesi yönünde desteklenmesi oldukça
önem taşır. Birer lider ve hak savunucusu olarak, engelli bireyler engellilerin
Araştır 4 topluma kaynaştırılması konusunda rol modeli görevi yaparak toplumdaki
damgalama, ön yargı ve negatif algılarla mücadele konusunda diğer engelli bi-
reylere yardımcı olabilirler. Yaptıkları mesleklerle ve topumdaki rolleriyle öne
çıkan engelli bireyler bu anlamda daha da etkili olabilirler. Özellikle hâkimlik,
milletvekilliği, sporculuk ve sanatçılık gibi toplumun önde gelen meslek grup-
larında rol alan engelli bireylerin engellilere yönelik farkındalık çalışmalarına
katılması toplumdaki ön yargıların ve yanlış inanışların yenilmesi konusunda
çok büyük önem taşır.

58
Engellilerde Ruh Sağlığı
Kaynakça
Anderson, K. J. (2010). Benign bigotry: The psychology
of subtle prejudice. New York, NY: Cambridge
University Press.
Biklen, D., ve Bogdan, R. (1982). Media portrayals of
disabled people: A study in stereotypes. Interracial
Books for Children Bulletin, 8, 4-9.
Duggan, C. H., ve Dijkers, M. (2001). Quality
of life afer spinal cord injury: A qualitative
study. Rehabilitation Psychology, 46, 3–27. doi:
10.1037/0090-5550.46.1.3
Dunn, D. S. (2010). The social psychology of disability.
In R. G. Frank, B. Caplan, ve M. Rosenthal
(Eds.), Handbook of rehabilitation psychology
(2nd ed., pp. 379–390).
Dunn, D. S. (2015). The social psychology of disability.
Oxford University Press.
Elliott, T. R., Shewchuk, R. M., ve Richards, J.
S. (1999). Caregiver social problem-solving
abilities and family member adjustment to
recent-onset physical disability. Rehabilitation
Psychology, 44, 104–123. doi: 10.1037/0090-
5550.44.1.104
Ennes, A., ve Smit, C. R. (2001). Screening
disability: Essays on cinema and disability.
Lanham, MD: University Press of America.
Gilbridge, D. ve Hagner, D. (2005). People with
Disabilities in the workplace. In Parker, R.,
Szymanski, E. M., Patterson, J. B. (4th Ed.).
Rehabilitation counseling: Basics and beyond. (pp.
281-305). Austin, TX: Pro-Ed.
Gill, C. J. (1995). A psychological view of disability
culture. Disabilities Studies Quarterly, 15(4), 15–19.
John, F. (2004). Empowering people with disabilities
through vocational rehabilitation counseling.
Nursing ve Allied Health Source, 28(1), 40-47.
Jaeger, P. T., ve Bowman, C. A. (2005). Understanding
disability: Inclusion, access, diversity, and civil rights.
Westport, Conn: Praeger Publishers.
Linton, S. (1998). Disability studies/not
disability studies. Disability and Society,
13(4), 525-540.
İnternet Kaynakları
United Nations (2017). Toolkit on disability for
Africa. Culture, beliefs, and disability. Retrieved
from http://www.un.org/esa/socdev/documents/
disability/Toolkit/Cultures-Beliefs-Disability.pdf.
T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2017). Dünya
engellilik raporu. Retrieved from http://eyh.
aile.gov.tr/data/5480490c369dc57170df34bd/
D%C3%BCnya%20Engellilik%20Raporu-basilan.pdf
Livneh, H., ve Wilson, L. M. (2003). Coping strategies
as predictors and mediators of disability-related
variables ad psychosocial adaptation: An exploratory
investigation. Rehabilitation Counseling Bulletin,
46(4), 194–208
Marge D. K., (2003). A call to action: preventing and
intervening in violence against children and adults
with disabilities: a report to the nation. Syracuse,
State University of New York Upstate Medical
University Duplicating and Printing Services.
Peckham, N. G. (2007). The vulnerability and
sexual abuse of people with learning disabilities.
British Journal of Learning Disabilities, 35, 131-
137. doi:10.1111/j.1468-3156.2006.00428.x
43. Reichard, A. A., Langlois, J. A., Sample,
P. L., Wald, M. M., ve Pickelsimer, E. E. A.
(2007). Violence, abuse, and neglect among
people with traumatic brain injuries. The Journal
of Head Trauma Rehabilitation, 22(6), 390-402.
doi:10.1097/01.HTR.0000300234.36361.b1
Swain, J., French, S., ve Cameron, C.
(2003). Controversial issues in a disabling
society. Philadelphia: Open University Press
Tsang, H. H., Chan, F., ve Chan, C. H. (2004).
Factors influencing occupational therapy
students’ attitudes toward persons with
disabilities: A conjoint analysis. American Journal
of Occupational Terapy, 58(4), 426–434. doi:
10.5014/ajot.58.4.426
Vash, C. L., ve Crewe, N. M. (2004). Psychology of
disability (2nd ed.). New York, NY: Springer.
Yoshida, K. K., Odette, F., Hardie, S., Willis, H.,
ve Bunch, M. (2009). Women living with
disabilities and their experiences and issues related
to the context and complexities of leaving abusive
situations. Disability and Rehabilitation, 31(22),
1843-1852. doi:10.1080/09638280902826808
PMID:19479561
Wright, B. A. (1983). Physical disability: A psychosocial
approach. New York, NY: Harper ve Row. doi:
10.1037/10589-000
World Health Organization. (WHO, 2012).
Disability and health. Retrieved from http://www.
who.int/mediacentre/factsheets/fs352/en/index.
html
59