Şər

qiAv
ropaxal
qlar
ıqədi
m döv
rdə

PLAN
1.
Möv
zunun pr
edmet
ivə mənbəşünasl
ı
ğı.Sl
avy
anl
arı
n et
nogenez
məsəl
ələr
ini
ntəhl
i
li
2.
Şər
qiAv
ropanı
nqədi
m sl
avy
anxal
qlar
ı.
3.
Slav
yanl
arI
-I
Vəsr
lər
də.
4.
Slav
yanl
arı
nqot
lar
lav
əBi
zansi
mper
iyasıi
l
əmübar
izəsi
5.
Slav
yanl
arv
əBöy
ükÇöl
ƏDƏBI
YYAT

1.
Ber
xinİ
.B.SSRİt
ari
xiBakı1977

2.Ber
xinİ
.B.SSRİt
ari
xiBakı1978

3.Новаяист
орияст
ранЕвропыиАмерики.
XVI
-XI
X векав.
3част
ях

4.Ист
орияРосииМ.
2000.

5.Ист
орияСССРсдревнешихвремёндонашехдней.
Т.1-
2,М.
1980-

1984

6.Крат
каяист
орияБолг
арии.М.
.1987.

7.Всемирнаяист
ория.М.
2013.

Sl
avy
anşünasl
ı
q kompl
eks el
mi i
sti
qamət ki
mi bi
r sı
ra müasi
r
humani
tarv
ətəbi
iel
mlər
ləy
anaşıol
araqXVI
IIəsr
in sonu– XI
X əsr
in
əv
vəl
l
əri
ndəmey
danagəl
mişdi
r.
Sl
avy
an xal
qlar
ını
ntar
ixiXVI
IIəsr
ə qədərgeni
ştədqi
qatoby
ekt
i
ol
mamı
şdı
r.Yal
nızXVI
IIəsr
dənet
ibar
ənbupr
obl
emi
nar
aşdı
rı
lmasıüçün
qət
iyy
ətl
iaddı
mlarat
ıl
mağa başl
amı
şdı
r:Sl
avy
an xal
qlar
ını
n mənşəy
i,
et
nogenezi
,məskunl
aşmasıi
l
əbağl
ıməsəl
ələr
əay
dınl
ı
qgət
ir
mək üçün
t
ədqi
qati
şl
əribaşl
andı
.Bundan əv
vəli
sə XVIəsr
in əv
vəl
l
əri
nin ki
l
sə
səl
naməl
əri
nəəsasl
ananbəzit
ari
xçi
l
ərsl
avy
anl
arı
ner
kənt
ari
xi
ninsar
mat
,
al
man,v
andalv
ə di
gərt
ayf
alar
ınt
ari
xii
l
ə par
alelşəki
l
də öy
rənməy
ə
çal
ı
şmı
şvəonl
arı
ntar
ixii
l
əəl
aqəl
əndi
rməkcəhdl
ərigöst
ərmi
şlər
.Laki
nbu
t
ədqi
qat
larel
ədəuğurqaz
anmadı
.Sl
avy
ant
ari
xi
ninöy
rəni
l
məsisahəsi
ndə
v
əzi
yyətXI
X əsr
in Iy
arı
sında 2 y
eniel
mii
sti
qamət
in – di
l
çil
i
kvə
ant
ropol
ogi
yanı
nyar
anmasıi
l
ədəy
işmi
şol
du.
Sl
avy
anl
arı
nqədi
mtar
ixi
ninəv
vəl
l
əriəksərmüəl
l
ifl
ərt
ərəf
indənhəl
əli
k
t
uncdöv
ründən,
dahadəqi
qe.
ə.I
II
-I
Imi
nil
l
ikdəngöt
ürül
ürdü.Bel
əki
,həmi
n
v
axtAv
ropadaar
tı
qdi
l
isl
avy
andi
l
inəy
axı
nol
ani
l
ktay
fal
argör
ünməy
ə
başl
amı
şdı
r.
Sl
avy
ant
ari
xi
nint
uncdöv
ründənbaşl
ayani
bti
daii
cmadöv
rübi
zi
m
er
anı
n VI
-VI
Iəsr
inə qədərdav
am edi
b.Bu mər
həl
ədə i
ndi
kisl
avy
an
öl
kəl
əri
niny
erl
əşdi
yiər
azi
dəi
cma qur
uluşunun müxt
əli
fmər
həl
ələr
ini
n
əsas xüsusi
yyət
lər
ini ən müxt
əli
f mənbəl
əri
n məl
umat
lar
ıəsası
nda
öy
rənmək mümkündür
. VI
-VI
II əsr
lər
də sl
avy
anl
arda i
bti
dai i
cma
qur
uluşunun dağı
l
masıpr
osesigücl
əni
r:y
enif
eodalmünasi
bət
lər
i,i
l
k
si
nif
lər
,döv
lətqur
uml
arıy
aranmaql
ayanaşı
,müxt
əli
fsl
avy
ant
ayf
alar
ını
n
sl
avy
an xal
qına çev
ril
məsipr
osesibaşl
anı
r.Qey
d et
mək l
azı
mdı
rki
,
sl
avy
anı
nqədi
m döv
rtar
ixihaqqı
ndamənbəl
ər3əsasqr
upaböl
ünür
:yazı
l
ı,
ar
xeol
ojiv
əli
nqv
ist
ik.Qədi
m sl
avy
anl
arhaqqı
ndai
l
kyazı
l
ıməl
umat
lar
ı
bi
zans,
romav
əşər
qmüəl
l
ifl
əri
ver
mişl
ər.
Ant
ik müəl
l
ifl
əri
n əksər
iyy
əti sl
avy
anl
arı
n et
nogenezi
, onl
arı
n
f
ormal
aşdı
ğışi
mal
atər
əfy
erl
əşən ər
azi
l
əri
n saki
nlər
ihaqqı
nda çoxaz
məl
umat
a mal
i
k ol
muşl
ar.Sl
avy
an t
ari
xi
nin bu döv
rü haqqı
nda y
alnı
z
ar
xeol
oji
,li
nqv
ist
ikv
əbi
rqədərsonr
akıdöv
rəai
dyazı
l
ımənbəl
əri
nver
diy
i
məl
umat
lar
ımüqay
isə et
məkl
ə müəy
yən f
iki
rl
ərsy
öləmək ol
ar.Ant
ik
müəl
l
ifl
ər,ocüml
ədənHer
odotv
əSof
okl
unəsər
lər
indəkibəziməqaml
ar
sl
avy
anl
arı
ntar
ixii
l
əəl
aqəl
əndi
rməy
əcəhdgöst
əri
l
sədə,hərhal
dabel
ə
f
iki
rl
ərsöy
lənər
kənsondər
əcəeht
iyat
lıol
maql
azı
mdı
r.Sl
avy
ant
ayf
alar
ı
haqqı
ndabi
rqədəray
dınməl
umat
larI
-I
Iəsr
lər
dəRomamüəl
l
ifl
əriBöy
ük
Pl
i
nini
n«Təbi
itar
ix»v
əTat
sini
n«Al
manl
arı
nmənşəy
ivəməskunl
aşdı
ğı
ər
azi
l
ər»
,yunan coğr
afi
yaşünası Pt
olomey
in «
coğr
afi göst
əri
şlər
»
əsər
lər
ində r
astgəl
i
nir
.Bu müəl
l
ifl
əri
n çox qı
sa ol
an məl
umat
lar
ında
sl
avy
anl
ar«
vened»adl
andı
rı
lı
rvə onl
arı
n Kar
pat
,Vi
slav
ə Bal
ti
k ar
ası
ər
azi
l
ərdəməskunl
aşdı
qlar
ıhaqqı
ndaməl
umatv
eri
l
ir.Sl
avy
anl
arhaqqı
nda
bi
rqədərdahaət
raf
lıməl
umat
larVI
-XI
Iəsr
lərar
asıdöv
rdə v
eri
l
mişdi
r.Bu
döv
rmənbəl
əri
ndəar
tı
qant
lar
,Sl
oven,sl
avy
an t
ermi
nlər
iişl
ədi
l
ir.Budöv
r
sl
avy
anl
arı Şər
qi Roma i
mper
iyası ər
azi
sinə y
ürüşl
əri
, Qər
bi Roma
ər
azi
l
əri
nəhücuml
arızamanıqott
ayf
alar
ıil
əqar
şıl
aşı
rl
ar.Bumənbəl
ər
i
çər
isi
ndə sl
avy
anl
ar haqqı
nda daha ət
raf
lıməl
umat
lar
ıŞər
qiRoma
müəl
l
ifl
əri
vəQotxr
oni
kaçı
sıv
ermi
şdi
r.
VIəsr
də Pr
okopiKesar
ski
nin«
Yust
iny
anı
n mühar
ibəl
ərihaqqı
nda»
əsər
ini
nII
Ifəsl
iol
an«
Qot
lar
lamühar
ibə»əsər
indəsl
avy
anl
arı
ndahaçox
məskunl
aşdı
ğıBal
kan y
arı
madası
na y
ürüşl
ərt
əsv
irol
unmaql
ayanaşı
,
sl
avy
ant
ayf
alar
ını
ndaxi
l
ihəy
atı
nınmüxt
əli
fsahəl
əri
nədət
oxunul
ub.
VIəsr
in sonu -VI
Iəsr
in əv
vəl
l
əri
ndə y
aşanmı
şimper
atorRsev
do
Mav
riki
yə(
582-
602) həsr ol
unmuş «
Str
ategi
on» adl
ımüəl
l
ifiməl
um
ol
may
anəsər
dəsl
avy
anl
arı
ndöy
üşqay
dal
arıv
ətakt
ikası
,habel
əməi
şət
lər
i
haqqı
ndaməl
umatv
ermi
şdi
r.
VI
Iəsr
də y
aşamı
ş Feof
il
aktSi
mokatadl
ımüəl
l
ifi
n«Tar
ix»əsər
inə
sl
avy
an t
ayf
alar
ını
n V-
VII əsr
lər döv
ründə i
mper
iya qoşunl
arıi
l
ə
t
oqquşmal
arı
ndanbəhsedi
l
ir.
VIəsr
dəy
aranmı
şdi
gərmüəl
l
ifsur
iyal
ıtar
ixçiSf
esl
iİohandaöz«
Kil
sə
t
ari
xi
» adl
ı əsər
ində sl
avy
an t
ayf
alar
ını
n i
mper
iya ər
azi
sinə ol
an
hücuml
arı
ndanbəhset
mişdi
r.Qər
bmüəl
l
ifl
əri
ndəndahaçoxmar
aqkəsb
edəniVıəsrqoty
epi
skopu İ
ordanı
nsl
avy
anl
arhaqqı
ndaf
iki
rl
əri
dir
.Onun
«
qot
lar
ınmənşəy
ivəhəy
atı
»adl
ıəsər
indəonl
arı
nVIəsr
dəməskunl
aşdı
ğı
t
orpaql
arv
əhəl
əIVəsr
dəqot
lar
lamübar
izəsi
haqqı
ndaməl
umat
larv
eri
r.
Döv
rün müasi
rl
əriol
an müəl
l
ifl
əri
ndən başqa Bi
zans i
mper
ator
u
Konst
ant
in Baqr
yanor
odnı(
919-
959) öz y
azdı
ğı«
Xal
qlar haqqı
nda»
əsər
indəser
bvəxor
vat
lar
ınqədi
m t
ari
xihaqqı
ndaqi
ymət
liməl
umat
lar
v
ermi
şdi
r.
Dahasonr
akıt
ari
xidəXI
IIəsr
dəy
aşamı
şxor
vatxr
oni
kaçı
sıFoma
Spl
i
tskiözünün«
Sal
onv
əSpl
i
tinar
xiy
epi
skopl
arı
nınt
ari
xi
»əsər
indəodöv
rə
qədər məl
um ol
may
an mənbəl
ərdən i
sti
fadə edər
ək, sl
avy
anl
arı
n
Dal
masy
ianıi
şğal
etməsi
haqqı
ndamar
aql
ıməl
umat
larv
ermi
şdi
r.
Di
gərqər
b müəl
l
ifl
əri
ndəy
epi
skop İ
sidorSev
il
ski(
VIIəsr
),məşhur
«
Xroni
ka» əsər
ini
n müəl
l
ifi Fr
edegar (
VII əsr
)və Pav
eli Di
akonun
«
Langet
arl
arı
ntar
ixi
»adl
ıəsər
lər
indəsl
avy
anl
arhaqqı
ndaqı
saol
sa,çox
v
aci
b məl
umat
larv
eri
l
mişdi
r.Şər
qmüəl
l
ifl
əri
ndəni
səİ
brahi
m Yaqubun(
X
əsr
)sl
avy
anl
arhaqqı
ndav
erdi
yiməl
umat
larözəhəmi
yyət
inəgör
əxüsusi
qey
dedi
l
məl
i
dir
.
Bu müəl
l
ifl
əri
n əsər
lər
ində v
eri
l
ən məl
umat
lar
ın di
qqət
lə nəzər
dən
keçi
ri
lməsibel
ənət
icəy
əgəl
məy
əimkanv
eri
rki
,sl
avy
ant
ayf
alar
ını
nant
ik
döv
rtar
ixihaqqı
ndadaf
iki
rvəməl
umat
larkonkr
etdey
il
.Bel
əki
,buf
akt
lar
konkr
etsl
avy
anl
arı
ntar
ixi
nə ai
d ol
may
araq,qonşu v
ə hücum et
dikl
əri
xal
qlar
ınt
ari
xi
ninöy
rəni
l
məsii
l
əəl
aqədarmey
danagəl
i
b.Onagör
ədə
ar
xeol
oji
vəl
i
nqv
ist
ikmənbəl
əri
ndədər
indənöy
rəni
l
məsi
nəeht
iyacv
ar.
Qədi
m sl
avy
anl
arı
ntəsər
rüf
atı
,məi
şət
i,mədəni
yyət
ihaqqı
nda əsas
bi
l
gil
ər i
sə ar
xeol
ojimat
eri
all
arı
nver
diy
iməl
umat
lar əsası
nda t
ərt
ib
edi
l
mişdi
.Bu mat
eri
all
ar həmçi
ninl
i
nqv
ist
ika i
l
əyanaşısl
avy
anl
arı
n
et
nogenezv
əmədənit
ari
xl
ərihaqqı
ndadamar
aql
ıməl
umat
larv
ermi
şdi
.
Ancaq məsəl
əni
n mür
əkkəbl
i
yiondadı
rki
,öy
rəni
l
ən abi
dəl
əri
çər
isi
ndə
məhzsl
avy
anl
araai
dol
anl
arıt
əyi
net
məkhəl
ədəçət
inl
i
ktəşki
ledi
r.Yal
nız
Şər
qiv
əCənubiAv
ropaər
azi
sindəVI
-VI
IIəsr
lər
əai
dtapı
l
mışməskənl
ərv
ə
qəbi
rl
əri
ntam sl
avy
anl
araai
dol
duğuheçbi
rşübhəoy
atmı
r.
Sl
avy
an t
ari
xi
nin daha qədi
m döv
ründən söhət get
dikdə i
sə
ar
xeol
oql
arı
n əksərhi
ssəsisl
avy
anl
ar hi
nd-
avr
opa t
ayf
alar
ını
n şi
mal
qr
upunun di
gərüzv
lər
iki
mi (
qədi
m ger
manl
arv
ə bal
tl
ar)
.Ker
ami
ka
mədəni
yyət
ini
n daşı
yı
cıl
arı i
dil
ər.Bu mədəni
yyət
in üzv
lər
inə i
sə Rey
n
çay
ındant
utmuşVol
qay
aqədəruzananŞi
mal
ivəŞər
qiAv
ropaər
azi
sində
r
astgəl
məkol
ar.Bel
əki
,ker
ami
kamədəni
yyət
ini
ndaşı
yı
cıl
arıi
dil
ər.Bu
mədəni
yyət
ini
zl
əri
nəi
səRey
n çay
ından t
utmuşVol
qay
aqədəruzanan
Şi
mal
ivə Şər
qiAv
ropa ər
azi
sində r
astgəl
məkol
ar.Bel
ə ki
,ker
ami
ka
mədəni
yyət
ini
ndaşı
yı
cıl
arı ol
anhey
vandar
lı
qlaməşğulol
anbut
ayf
alar
bur
adaI
IImi
nil
l
iyi
nəv
vəl
l
əri
ndənI
Imi
nil
l
iyi
nəv
vəl
l
əri
nəqədər(
bür
üncdöv
rü)
y
aşamı
şlar
.Budöv
rünqəbi
rmədəni
yyət
idaşqut
ular
dadəf
net
məi
l
əseçi
l
ir.
Qəbi
rl
ərdət
apı
l
mışgi
lqabl
arı
nüzər
inibəzəy
ənnaxı
şlarbumədəni
yyət
əöz
adı
nıv
ermi
şdi
r.
Sl
avy
anl
arı
ndahasonr
akımədəni
yyət
lər
inəaşağı
daadl
arıçəki
l
ən,öz
ar
alar
ındagenet
ikcəhət
dənsı
xəl
aqəl
iol
anar
xeol
ojimədəni
yyət
lərai
ddi
r:
1.
Pol
şaər
azi
sindəTi
şint
syaxı
nlı
ğındat
apı
l
mış,
XII
I-
XVəsr
lər
əai
dol
an
qəbi
rl
ər.Bu mədəni
yyətVi
sla höv
zəsi v
ə Şər
qə doğr
u Or
ta Dnepr
ər
azi
sindəy
ayı
l
mışdı v
əhey
vandar– əki
nçi t
ayf
alar
aməxsusi
di.Bu
Ti
şinet
smədəni
yyət
iadl
anı
r.
2.
Pol
şa ər
azi
sində Luj
i
tsk di
yar
ında aşkar edi
l
diy
indən Luj
i
tsk
mədəni
yyət
iadl
anı
r.Bu qəbi
rmədəni
yyət
iKar
patv
ə Bal
ti
k dəni
zar
ası
ər
azi
də–Oderv
əVi
slahöv
zəsi
ndəy
ayı
l
mışv
əXI
II
-I
Vəsr
lər
dəbuər
azi
də
y
aşamı
şəki
nçit
ayf
alar
aai
dol
muşdur
.Bumədəni
yyətt
əkcəqəbi
rl
ərl
ədey
il
,
y
aşay
ış məskənl
ərii
l
ə də xar
akt
eri
zə ol
unur
. Bel
ə ki
, I mi
nil
l
iyi
n
başl
anğı
cından Luj
i
tsk mədəni
yyət
i t
ayf
alar
ında möhkəml
əndi
ri
lmi
ş
məskənl
ər–qr
adl
armey
danagəl
məy
əbaşl
ayı
r.Bumədəni
yyət
əhəmçi
nin
cəsədi
nyandı
rı
lmasıi
l
ədəf
nol
unmadaai
ddi
r.
3.
Dəni
zət
raf
ımədəni
yyət
.E.
ə.VI
-I
Iəsr
lər
əai
ddi
r.Vi
slanı
naşağıaxı
nı
v
ə ondan şər
qə doğr
uyay
ıl
mışdı
r.Bu mədəni
yyət
in məskənl
əriar
tı
q
möhkəml
əndi
ri
lmi
şdey
il
lərv
əkur
qanqəbi
rl
ərədənadi
rrastgəl
i
nir
.Bu
ər
azi
dət
orpağı
nxı
şlaəki
l
məsi
nini
zl
əri
tapı
l
mışdı
r.
4.
Visl
avəOderhöv
zəsi
ndət
apı
l
mışe.
ə.I
Iəsr
-er
amı
zınVəsr
inəai
d
ol
anqəbi
rmədəni
yyət
ivəməskənl
ərdi
r.BuPşev
ermədəni
yyət
iadl
anı
r.Bu
əki
nçi
-hey
vandart
ayf
alar
aməxsusol
ub.Onl
aröl
ülər
iniy
andı
rar
aq,
sil
ahl
arı
,
əməkal
ətl
əri
vəzi
nətəşy
alar
ıil
əbi
rl
ikdəhamarqəbi
rl
ərdədəf
net
imşl
ər.
5.
Zar
ubi
nes – Kor
cev
atov mədəni
yyət
i. Bu Ukr
ayna ər
azi
sində,
Lar
ubi
nesv
əKor
cev
atovkəndl
əriər
azi
sindət
apı
l
mışqəbi
rmədəni
yyət
idi
r.
Bue.
ə.I
I-er
amı
zı
nII
Iəsr
inəqədəry
uxar
ıvəor
taDneprhöv
zəsi
ndəy
aşamı
ş
əki
nçit
ayf
alar
a məxsusdur
.Bu qəbi
rmədəni
yyət
iüçün də cəsədl
əri
n
y
andı
rı
lar
aqdəf
nedi
l
məsi
üst
ünl
ükt
əşki
ledi
r.
Daha mür
əkkəb pr
obl
emisl
avy
anl
arı
n mənşəy
ini
ntəy
in edi
l
məsi
məsəl
əsit
əşki
ledi
r.Bu pr
obl
emi
n həl
l
iüçün böy
ük mi
qdar
da f
akt
iki
mat
eri
al,
xüsusi
l
ədəar
xeol
oji
,topl
ansada,
busahədəmübahi
səl
ərhəl
ədə
dav
am edi
r.Müasi
rdöv
rdət
ari
xçi
l
əromöv
qedənçı
xışedi
rl
ərki
,sl
avy
an
xal
qlar
ını
n f
ormal
aşması pr
osesi uzun sür
ən bi
r pr
oses ol
muşdur
.
Sl
avy
anl
ar di
gər qonşu xal
qlar
dan t
əcr
id ol
unmuş şəki
l
də
y
aşamadı
qlar
ındanhəmi
nqonşuqey
ri-
slav
yanxal
qlar
ını
nmədəni
yyət
ini
n
bi
r çox ci
zgi
l
ərisl
avy
anl
ara keçmi
ş,onl
arı
n mədəni
yyət
inidaha da
zəngi
nləşdi
rmi
ş,el
əcədəsl
avy
anl
arı
nmədəni
yyət
iqonşuxal
qlart
ərəf
indən
assi
mil
yasi
yaol
unmuş,həm dəözl
əribaşqabi
rsı
raxal
qlar
ıassi
mil
yasi
ya
et
mişl
ər.Baxməhzbuhal
l
arsl
avy
anl
arı
net
nogenezməsəl
ələr
isahəsi
ndə
eht
iyat
lıol
mağı
,bunl
arınəzər
əal
mağıt
ələbedi
r.Həl
əki
,bui
şil
i
nqv
ist
lər
gör
ürl
ər.
Di
l
lər
imüqay
isəl
işəki
l
dəöy
rənənl
i
nqv
ist
lərbel
əqər
aragəl
i
blərki
,
Cənub-
Şər
qiAv
ropax
alql
arı
nın«
hind-
avr
opadi
lbi
rl
iy
i»bür
üncdöv
rünə–I
II
-
I
Imi
n.qədərdav
am et
dir
il
mişdi
r.Bür
üncdöv
ründəbuümumi
l
iki
ti
rvə
pr
ager
man, pr
abal
tvə pr
asl
avy
an di
l
ini
n f
ormal
aşması sl
avy
anl
arı
n
et
nogenezi
ndəböy
ükr
oloy
namı
şdı
r.Bel
əki
,er
amı
zın bal
anğı
cındabu
qədi
m sl
avy
anl
arar
tı
qMər
kəziAv
ropanı
nböy
ükbi
rər
azi
sini–Dnepr
dən
Şi
mal
iKar
patv
əVi
sl
açay
ıhöv
zəsi
nəqədərol
anər
azi
yədaxi
lidi(
həmi
nbu
ər
azi
dəbudöv
rdəPşev
armədəni
yyət
ifor
mal
aşdı
).
Mənbəl
ərəgör
əII
-VIəsr
lər
dəqott
ayf
alar
ını
ncənuba,
Şimal
iQar
adəni
z
sahi
l
lər
inəy
ürüşübaşv
eri
rki
,məhzbudasl
avy
anər
azi
l
əri
ninbüt
övl
üyünü
pozmuş v
ə şər
q sl
avy
anl
arı
nın qər
b sl
ayv
anl
arı
ndan ay
ırl
ması
na səbəb
ol
muşdur
.Ar
tı
qbudöv
rdənet
ibar
ənsl
avy
anl
arv
enedl
ər,bəzəndəskl
aven
v
əant
laradl
anı
rdı
l
ar(
İor
dan)
.Məhzbubi
ri
ncimüəl
l
ifi
nməl
umat
lar
ınagör
ə
sl
kl
avenl
ərDunay
danVi
slanı
nyuxar
ıaxı
nlar
ınaqədərol
anər
azi
l
ərdə,
ant
lar
i
səşər
qdəDnest
rdən-Dnepr
əqədərol
anər
azi
l
ərdəməskunl
aşmı
şdı
l
ar.
Bel
əli
kl
ə,Venedv
əskl
avenl
əri
nbi
rhi
ssəsi
ndənqər
bsl
avy
anxal
qlar
ı:
di
gərhi
ssəsi
ndən i
sə şər
q sl
avy
anl
arıf
ormal
aşmı
şlar
.VI
-VI
Iəsr
lər
də
Bi
zansl
a hər
bit
oqquşmal
arzamanıantv
əskl
avenl
ərBal
kany
arı
madası
nı
t
utar
aqy
erl
ifr
aki
yav
əil
l
iri
ttay
fal
arı
nıassi
mil
yasi
yaedər
əkcənubisl
avy
an
xal
qlar
ını
nəsası
nıqoy
muşl
ar.
İ
lksl
avy
ancəmi
yyət
ini
nibt
idaii
cmaqur
uluşudöv
rümüxt
əli
ftar
ixl
ərl
ə
səci
yyəl
əni
r.Məsəl
ən,bel
əki
,sl
avy
anl
ardai
bti
daii
cmaqur
uluşu aşağı
pal
eol
i
tdən,
ort
avəüstpal
eol
i
tdənbaşl
anı
r.
Aşağıpal
eol
i
t:750 
000mi
nilbundanəv
vəl
dən100.
000i
l
əbundan
əv
vəl
kii
l
əqədər
kidöv
rüəhat
əedi
r(Ol
duv
ayv
əaşel
mər
həl
əsi
).
Or
tapal
eol
i
t:30 
000i
lbundanəv
vəl
dən13mi
nilbundanəv
vəl
kidöv
rə
qədər
.
Mezol
i
t:13 
000 i
lbundanəv
vəl
dən5 
000 i
lbundanəv
vəl
əkidöv
rə
qədər
.
Neol
i
t:I
V-I
IImi
nil
l
ikl
ər.
Eneol
i
t:I
II
-I
IImi
nil
l
iyi
nəv
vəl
l
əri
.
Bür
ünc:
II-
Imi
nil
l
iyi
nəv
vəl
l
əri
.
Dəmi
r:I
Isonu-Imi
nil
l
iyi
nVI
Iəsr
indən.
 Budey
il
ənl
əri
nsancəmi
yyət
ini
nmey
danagəl
məsi
,ümumi
l
ikdəi
nsan
cəmi
yyət
itar
ixi
nin1 
000 
000i
l
dənar
tı
qbi
rdöv
rünüəhat
əedi
r.
Pal
eol
i
tin aşağı mər
həl
əsi
ndə i
nsanl
ar i
sti i
qli
m şər
ait
i i
l
ə
r
ast
laşdı
ğından y
aşay
ış məskənl
əridüzəl
tməy
ə eht
iyac qal
mır
dı.Onl
ar
həy
atdahazı
rtopl
adı
qlar
ıbi
tki
l
ərdənqi
dal
anı
rdı
l
arv
əay
dınni
tqəmal
i
k
i
dil
ər.
Laki
niql
i
m şər
ait
idəy
işi
l
ib soy
uql
ar düşməy
ə başl
adı
.Tədr
icən
qal
ı
nlı
ğı3 m ol
an buz qat
lar
ıyar
anmağa başl
adı
.İnsanl
arbuzl
aşma
döv
rünə uy
ğunl
aşma məcbur
iyy
əti
ndə də qal
dıl
ar.Soy
uq i
qli
m şər
ait
i
mağar
alar
ası
ğınmağa.Vaxt
il
əov
ladı
qlar
ıhey
vanl
arı
ndər
isi
nə bür
ünməy
ə
başl
adı
l
ar.Budöv
rünəsasəl
amət
ioddani
sti
fadəet
məkol
du.Çi
yət
dən
bi
şmi
şət
əkeçi
l
div
əbi
rçoxxəst
əli
kl
ərdənxi
l
as ol
dul
ar.Pal
eol
i
tiny
uxar
ı
mər
həl
əsi
ndəəsasx
arakt
eri
kcəhəto ol
duki
,budöv
rdənəsl
iqur
uluş
y
aranmı
ş,ananəsl
imey
danagəl
mişdi
r.Məhzbumər
həl
ədəi
nsanı
nnöv
lər
i
y
aranı
r(i
rql
ər)
.Büt
ünxal
qlar
dabupr
osesey
niv
axt
adüşür
.
Mezol
i
tdöv
ründə (
Ort
a Daş döv
rü)buzl
aql
arı
n ər
iməsiv
ə oxv
ə
kamanı
nixt
ir
asıbaşv
eri
r.Buzl
aql
arı
nər
iməsinət
icəsi
ndəböy
ükəki
nçi
l
ik
i
nki
şafet
məy
ə başl
ayı
r.Əki
nçi
l
ikl
əyanaşımal
dar
lı
q da i
nki
şafedi
r.
Məsəl
ən,Ukr
aynadaar
xeol
oql
arı
napar
dığıqazı
ntı
l
arnət
icəsi
ndəməl
um
ol
ubki
,ov
çul
uql
a məşğulol
ant
ayf
alarəki
nçi
l
ikv
əmal
dar
lı
qladaməşğul
ol
mağabaşl
ayı
rl
ar.Həmçi
ninUkr
aynav
əPr
ibal
ti
kadat
apı
l
anəməkal
ətl
əri
bi
r-
bir
inə çox oxşay
ır.Yənibuzl
aql
ar ər
idi
kcə bi
r ər
azi
dən di
gər
inə
axı
şmağabaşl
ayı
r.
Həmçi
nin əhal
ivəhşihey
vanl
arıəhl
i
ləşdi
rməy
əbaşl
ayı
rvəəki
nçi
l
ik
mal
dar
lı
qdanay
rıl
mamər
həl
əsi
nəqədəm qoy
ur.
Məhsul
darqüv
vəl
əri
nbuaddı
mıar
tı
qqədi
m sl
avy
anxal
qlar
ınıqul
dar
lı
q
qur
uluşukeçmədənf
eodal
cəmi
yyət
inədoğr
uapar
ır
dı.

Şər
qiAv
ropanı
nqədi
m sl
avy
anxal
qlar
ı
 E.
ə.Imi
nil
l
iyi
n VI
Iəsr
lər
indən bür
ünc döv
rü cəmi
yyət
int
ari
xi
ndə
çev
ril
i
şəsəbəbol
andəmi
rdöv
rüi
l
əəv
əzol
undu.Buhadi
səni
nsondər
əcə
böy
ükt
ari
xiəhəmi
yyət
iondai
diki
,dəmi
rmet
alı
nın müxt
əli
fər
azi
l
ərdə
eht
iyat
ıdi
gərmet
all
arl
amüqay
isədədahageni
şidiv
əbudaöznöv
bəsi
ndə
t
əsər
rüf
atı
ndahakey
fiy
yət
liv
əsür
ətl
ii
nki
şaf
ınasəbəbol
du.
Dəmi
rəkeçi
dləəl
aqədarondani
sti
fadəedən,si
l
ahv
əmüxt
əli
fal
ətl
ər
düzəl
dənxal
qlar
ındasay
ıar
tmağabaşl
adı
.Sl
avy
anl
ar,l
i
tval
ı
lar
,lat
ışl
ar,
est
onl
ar,habel
əMər
kəz
ivəŞər
qiAv
ropanı
ngeni
şçöl
l
əri
niməskunl
aşdı
ran
əsi
l
lixal
qlardəmi
rəkeçməkl
ədahasür
ətl
iinki
şafüçünşər
aitəl
dəet
miş
ol
dul
ar.Dəmi
rəsasol
araqəki
nçi
l
iyi
ninki
şaf
ınat
əkanv
erdi
.Sl
avy
anxal
qlar
ı
özqonşul
arı
nınLi
tva,
lat
ış,
mer
,ves,
kar
ee,
cud–(
qədi
m est
onl
ar)əki
nçi
l
ik
mədəni
yyət
iil
ətanı
şol
urdul
ar.
Sl
avy
an xal
qlar
ıəsasən Mər
kəziv
əŞər
qiAv
ropanı
n geni
şçöl
l
əri
ni
qədi
mlər
dən məskunl
aşdı
rmağa başl
amı
şlar
.Tar
ixii
nki
şaf
ın gedi
şində
sl
avy
anl
ar müx
təl
i
fist
iqamət
lər y
ayı
l
mış v
ə di
gər qonşu xal
qlar
la
assi
mil
yasi
yaol
unmağabaşl
amı
şdı
l
ar.
Sl
avy
anl
arözdi
lqr
upl
arı
nagör
əhi
nd-
avr
opaxal
qlar
ıdi
lqr
upunaai
d
edi
l
irl
ər.Hi
nd-
avr
opadi
lai
l
əsi
niözar
alar
ındaqohumuol
andi
lqr
upl
arıt
əşki
l
edi
rvəbi
rneçədi
lqr
upunaböl
ünür
:sl
avy
an,
ger
man,
roman,
hind,
iran,
kel
t.
Büt
ünbudi
l
lər
dəi
ndi
dəqohum sözl
ərqal
maqdadı
r.
Sl
avy
anl
arı
n mənşəy
ivə qədi
m t
ari
xihaqqı
nda bi
rçox f
iki
rl
ərv
ə
konsepsi
yal
armöv
cuddur
:Məsəl
ən,Nest
orgöst
əri
rki
,sl
avy
anl
arənəv
vəl
mər
kəziv
əŞər
qiAv
ropada– El
bav
əDneprar
asıt
orpaql
arday
aşamı
ş,
y
alnı
zer
amı
zınəv
vəl
l
əri
ndəBal
kany
arı
madası
nagəl
mişl
ər;Qər
bal
i
mlər
i
i
səsl
avy
anl
arı
nvət
əni
ninçoxməhdudbi
rər
azi
ni,
har
dasaVi
sladanKar
pat
a
qədərol
anər
azi
niəhat
əet
diy
ini
iddi
aedi
rl
ər.
I
-VIəsr
lər
inant
ikmüəl
l
ifl
əriol
anRomal
ıPl
i
ni,
Tat
sit
,Pt
olomeyBi
zansl
ı
,
Pr
okopiKesar
ski
:qotİ
ordanSl
avy
anl
arıVenedl
ər,ant
lar
,bəzihal
l
ardai
sə
sl
avy
anl
aradl
andı
rı
rdı
l
ar.Onl
arı
nfi
kri
nəgör
əqədi
m sl
avy
anl
arı
nər
azi
si
qər
bdə El
ba,şər
qdə Oka,şi
mal
da Bal
ti
k dəni
zi
nə,(
«Bened kör
fəzi
»),
cənubdai
səXar
kovv
əDunay
aqədərçat
ır
dı(
buər
azi
l
ərəsasənmeşəl
i
k
ər
azi
l
əri
di)
.Bi
zi
m er
anı
nIəsr
ində y
aşamı
şTat
sit
inməl
umat
ınagör
əbu
döv
rdə sl
avy
anl
arı
n sar
mat
lar
la qar
ışmasıpr
osesibaş v
eri
rdi
.Yunan
müəl
l
ifl
əridə Şər
qiAv
ropanıt
əsv
iredər
kənbur
anıSki
fi
yaadl
andı
rar
aq
bur
adamüxt
əli
fxal
qlar
ın,ocüml
ədənsl
avy
anl
arı
nday
aşadı
ğınıy
azı
rdı
l
ar
v
əbusl
avy
anl
arı
nqohum qonşul
arıLi
tva-
lat
ışt
ayf
alar
ıidi
.Şi
malv
əşər
q
qr
upl
arıi
l
ədi
lai
l
əsi
nədaxi
lol
ant
ayf
alar
:est
onl
ar,f
inl
ər,kar
ell
ər,mar
il
ər,
mor
dval
ar,v
ersl
əri
dil
ər.Kamav
əUr
alət
raf
ıhi
ssəsi
ndəi
səski
fdüny
ası
möv
cudi
di.Her
odotonl
arıt
issaget
ləradl
andı
rı
rdı
.Qey
det
məkl
azı
mdı
rki
,
Şər
qiAv
ropaxal
qlar
ını
ntar
ixi
ndəsonr
adany
oxaçı
xmı
şxal
qlar
danənçox
i
zqoy
anıski
fvəsar
mat
larol
muşl
ar.
E.
ə.I
Vəsr
dəski
fl
ərQar
adəni
zət
raf
ıtay
fal
arı
ndanki
mmer
lərüzər
ində
qəl
əbə çal
dıqdan sonr
a Bal
kan y
arı
madası
na,Ki
çik Asi
yav
ə Qaf
qaza
y
ürüşl
əret
dil
ər.Qər
bdəi
səski
fl
ərLuj
i
tsksl
avy
anl
arı
nınər
azi
sinəqədər
gəl
i
bçı
xdı
l
ar(
indi
kiPol
şaBer
li
nət
raf
ı)
.
Dnepr
dənşər
qədoğr
uköçər
iski
fl
ər,qər
bədoğr
uisəəki
nçiski
fl
ər
y
aşay
ırdı
l
ar.Dneprv
əDonçay
lar
ıar
ası
nda (
Böy
ükçöl
)çarski
fl
ərihökm
sür
ürdül
ər,köçər
iidi
l
ər.Bunl
arçoxv
arl
ıtay
fal
ari
dil
ər.Kubanda,Dnepr
sahi
l
lər
indət
apı
l
mışsondər
əcəv
arl
ıkur
qanl
arbunusübutedi
r.E.
ə.I
II
əsr
də i
sə Mər
kəziKr
ımda ol
an ski
fdöv
lət
iyar
anmı
şdıki
,Si
mfer
opol
y
axı
nlı
ğındaapar
ıl
mışqazı
ntı
l
arl
a onunmər
kəziNeapolşəhər
itapı
l
mış
ol
du.Çoxv
arl
ışəhərol
ub,
il
kçar
lar
ıSki
fl
ərv
əonunoğl
u Pal
akai
di.Onl
arı
n
i
ndi
dədüny
anı
nənməşhurmuzey
lər
indəsaxl
anı
l
ançoxzəngi
nmədəni
yyət
abi
dəl
əri
var
dır
.

Sl
avy
anl
arI
-I
Vəsr
lər
də
Bu döv
rdə Şər
qiAv
ropanı
ntal
eyiqar
ator
paq çöl
l
ərdə (
Böy
ük Çöl
)
döy
üşkən köçər
itay
fal
arı
nın məskunl
aşdı
ğıt
orpaql
arda həl
lol
unur
du.
Əki
nçisl
avy
ant
ayf
alar
ıdaməhzbur
adanhəmi
ntay
fal
arı
nvəQar
adəni
z
döv
lət
lər
ini
nüzər
inəhücuml
aredi
rdi
l
ər.
Romamüəl
l
ifiTat
sitIəsr
əai
d ol
anəsər
indəbu döv
rdən et
ibar
ən
bey
nəl
xal
q hadi
səl
ərdə ar
tı
q nəzər
əçar
pan r
ol oy
namağa başl
ayan
sl
avy
anl
arhaqqı
ndageni
şməl
umat
larv
erər
əkonl
arıVenedadl
andı
rmı
şdı
r.
I
V əsrRoma coğr
afixər
it
əsi
nə gör
əvenedl
ərDunay v
ə Dnest
r
ar
ası
ndakıər
azi
l
əri
tut
urdul
ar.Romai
mper
ator
lar
ı,xüsusi
l
əTr
ayan(
98-
117)
sl
avy
anl
arıözl
əri
nət
abeet
məki
stəmi
şlər
.Laki
nbunanai
lol
abi
l
mədi
l
ər.
Onl
arqal
l
,br
it
an,
ger
mant
orpaql
arı
nınbi
rhi
ssəsi
niözl
əri
nət
abeet
səl
ərdə,
sl
avy
ant
orpaql
arı
nıi
şğal
edəbi
l
mədi
l
ər.
Roma müəl
l
ifl
əri
ndən Tat
sit v
ə Pl
i
nini
n döv
ründəki ar
xeol
oji
mədəni
yyətməl
umat
lar
ıəsasən Pol
şa,Ukr
ayna v
ə Bel
arus ər
azi
sində
y
aşay
ansl
avy
anl
araai
dedi
l
ir.
Ar
xeol
ojimat
eri
all
ar,bi
zi
m er
anı
nil
kil
l
əri
ndənsl
avy
ancəmi
yyət
ində
kökl
ü,i
rimi
qyasl
ıdəy
işi
kl
ikl
əri
n başl
andı
ğınısübutedi
r.Büt
ün sl
avy
an
t
orpaql
arıi
çər
isi
ndəxüsusi
l
əgəl
əcəkdəKi
yevf
eodaldöv
lət
ini
n mər
kəz
hi
ssəsiol
anOr
taDneprət
raf
ıseçi
l
irdi
.Bur
adaxı
şəki
nçi
l
iyi
,sənət
kar
lı
qvə
hey
vandar
lı
qinki
şafet
mişdi
.Həmçi
nin,t
icar
ətdə i
nki
şafet
məkdə i
di.
Sl
avy
anl
arRomaşəhər
lər
iil
ətaxı
lal
ver
iedi
rdi
l
ər.Sl
avy
ant
orpaql
arı
nda
r
omapul
l
arı
nınçoxl
unümunəsiaşkaredi
l
mişdi
r.Bunl
arhəm v
ar-
döv
lət
üçüny
ığı
l
ır,
həm dəpul
vahi
dir
olunuol
ynay
ırdı
.
Həmçi
nin bu döv
rdə sl
avy
anl
arda t
a qədi
mdən məşhurol
an ki
çik
şəhər
cikl
ərol
anqr
adl
arar
adançı
xır
lar
.Onl
arı
nyer
ini
çaysahi
l
lər
indət
iki
l
ən,
1-
1,5 km ər
azi
niəhat
ə edən,i
stehkam r
olunu oy
namay
an əsi
lkəndl
ər
t
utmağabaşl
ayı
r.
Büt
ünbunl
arsl
avy
ancəmi
yyət
ini
nar
tı
qIV əsr
dənet
ibar
əni
nki
şaf
a
başl
adı
ğınısübutedi
r.Sl
avy
ancəmi
yyət
ini
nəsasözəy
inəsl
iicmai
diuki
,o
dacənubər
azi
l
ərdəar
tı
qqonşul
uq,
ərazi
icması
naçev
ril
i
rdi
.
 Sl
avy
anl
arı
nqot
lar
lamübar
izəsi
Er
amı
zı
nIVəsr
indəsl
avy
anl
arı
n(ant
lar
ın)ger
mant
ayf
asıol
anqot
lar
la
t
oqquşmasıbaşv
erdi
.Qot
larbüdöv
rdəAzovdəni
zi
nəy
axı
nər
azi
l
ərdə
y
aşay
ırdı
l
ar.Qot
larhaqqı
ndaVIəsrqott
ari
xçi
siİ
ordanməl
umatv
ermi
şdi
r.
Qər
btar
ixçi
l
əriŞər
qiAv
ropa xal
qlar
ını
ntar
ixi
ndə qot
lar
ınr
oluna böy
ük
əhəmi
yyətv
eri
rl
ər.
I
Vəsr
in70-
cii
l
lərhadi
səl
ərihaqqı
ndaməl
umatv
erənİ
ordanr
osoman
v
əantsl
avy
ant
ayf
alar
ıhaqqı
ndaməl
umatv
eri
r.Bel
əki
,qott
ayf
alar
ından
bi
ri
nin başçı
sı (
ost
qot
lar
ın) Qer
menar
ix öz başçı
sını
n bu kny
azdan
i
nti
qamı
nıal
an2r
osomant
ərəf
indənöl
dür
ülür
.Tar
ixçi
l
ərhəmi
nbur
os
t
ayf
ası
ndansonr
alarsl
avy
anr
ust
ayf
alar
ını
nfor
mal
aşdı
ğınıi
ddi
aedi
rl
ər.Bu
t
ayf
anı
ntor
paql
arıDnepr
in sağ mənsəbi
nə t
ökül
ən Ros çay
ısahi
l
lər
ini
əhat
əedi
rdi
vəqot
lar
ınQar
adəni
zmül
kl
əri
nədahay
axı
nidi
.
Qer
menar
ixi
n dav
amçı
sıVi
nit
ar da şər
q sl
avy
anl
ar ol
an ant
lar
la
döy
üşmüşdür
.Əv
vəl
cəant
laronuməğl
ubedi
r,l
aki
nsonr
ao,qüv
vəsi
ni
cəml
əyər
ək,İ
ordanı
nməl
umat
ınagör
ə,ant
lar
ınkr
alıol
anBozu,oğl
anl
arı
nı
v
ə 70-
ə qədərəy
anı
nıedam et
dir
ir
.Bu hadi
sə «
İqorpol
ku haqqı
nda
dast
an»
da da öz əksi
nit
apmı
şdı
r(1185-
cii
l
də r
us qoşunl
arı
nın Azov
sahi
l
lər
indəqot
lar
ıməğl
ubet
məsi
münasi
bət
il
ədast
anadüşmüşdür
).
Laki
n qey
d et
mək l
azı
mdı
rki
,qot
lar
ıni
kiəsr
ə qədərQar
a dəni
z
ət
raf
ındakıhaki
miy
yət
iyer
lisl
avy
ant
ayf
alar
ını
nhəy
atı
naoqədərdəböy
ük
t
əsi
rgöst
ərmədi
.Antv
ərosomanl
arı
nqot
lar
lamübar
izəsiy
alnı
zcənubi
sl
avy
ant
orpaql
arı
ndav
əqot
lar
ınözy
aşay
ışər
azi
l
əri
ndəapar
ıl
ır
dı.Onagör
ə
də ant
lar
ın özəzəl
iər
azi
l
əri
ndə,y
əniDneprsahi
l
lər
iboy
utor
paql
arda
qot
lar
ıni
zi
nər
astgəl
i
nmi
r.

Sl
avy
anl
arv
əBöy
ükÇöl
Or
ta Asi
yanı
n əki
nçi
l
ikr
ayonl
arı
ndan şi
mal
a doğr
u geni
ş çölv
ə
y
arı
msəhr
alary
erl
əşi
rdi
:şər
qdə Monqol
ust
ana,qər
bdə i
sə Qar
a dəni
z
sahi
l
lər
ivəDunay
aqədərgəl
i
bçı
xır
dı.Buər
azi
ninl
apşi
mal
ı
ndaSi
bir
,şi
mal
i
qər
bdəi
səəki
nçisl
avy
ant
ayf
alar
ıil
əsər
həd-
qonşui
di.El
əməhzbunagör
ə
də şər
q sl
avy
anl
arı
nınt
ari
xii
nki
şaf
ında Böy
ük Çöl
ün çox böy
ük r
olu
ol
muşdur
.Bel
əki
,Böy
ükÇöl
ünsaki
nlər
iol
anköçər
itay
fal
ar–qədi
mtür
klər
şər
qi sl
avy
an döv
lət
çil
i
yini
n f
ormal
aşması
nda, r
us xal
qını
n v
ə
mədəni
yyət
ini
ntəşəkkül
ündəi
nkar
edi
l
məzr
oloy
namı
şlar
.
Qədi
mlər
dəÇöl
ünqər
bhi
ssəsi
niski
f,sar
matv
əsakl
art
utur
dul
ar.Laki
n
bi
zi
m er
anı
nəv
vəl
l
əri
ndənonl
arıdi
gərt
ürkt
ayf
alar
ısı
xışdı
rmağabaşl
adı
l
ar:
bunl
ari
ndi
kiQazax
ıst
an,Qı
rğı
zıst
anər
azi
sindəy
aşay
ant
ürkl
ərv
əOr
xon
sahi
l
lər
indən(
Hunçay
ı)gəl
ənhunl
ari
dil
ər.Bi
razsonr
aisəonl
arı
ncənubv
ə
qər
bist
iqamət
lər
ində y
ürüşl
ərimünt
əzəm halal
dı.Onl
ardai
m Göl
dən
Amudər
yav
əZər
əfşanı
nbər
əkət
liv
adi
l
əri
nə,həmçi
nincənubir
usçöl
l
əri
nə
v
əDunayv
əTi
saar
ası
ndakıçöl
zonal
arı
nacanat
ır
dıl
ar.
Hunl
ar:Rusunv
ədi
gərAv
ropadöv
lət
lər
ini
ntar
ixi
ndəçoxböy
ükv
ə
v
aci
broloy
namı
ş hun t
ayf
alar
ıer
amı
zın əv
vəl
l
əri
ndə həl
ə Asi
yanı
n
dər
inl
i
klər
ində i
dil
ər:hunl
arv
ə av
arl
arÇi
nyaxı
nlı
qlar
ında,qı
pçaql
ar–
(
pol
ovet
slər
)isəAl
tayət
raf
ındaköçər
ihəay
tsür
ürdül
ər.Hunl
ar əsasən
hey
vandar
lı
qlaməşğul
olur
dul
ar.
Mənbəl
ərbu döv
rdə hun cəmi
yyət
ini
n pat
ri
arxalnəsl
iqur
uluşda
ol
duğunut
əsv
iredi
rdi
l
ər.Ancaqhunl
ardaar
tı
qnəsl
iqur
uluşdağı
l
mağa,
t
ayf
ait
ti
faql
arıv
ərəhbər
lərmey
danagəl
məy
əbaşl
adı
.
Ar
tı
qIV əsr
dəhunt
ayf
alar
ınmöhkəm t
ayf
ait
ti
faqıy
arandıki
,oda
t
ezl
i
kləKer
çkör
fəziv
asi
təsi
l
əAv
ropay
akeçdi
.Ivəsr
in70-
cii
l
lər
indəi
sə
onl
arsl
avy
anl
ar,qot
larv
əRomai
mper
iyasıüzər
inəhücumakeçdi
l
ər.V
əsr
dəi
səbaşı
ndaAt
il
lanı
nday
andı
ğıgücl
ühundöv
lət
iyar
andıki
,mər
kəzi
or
taDunay
ınÇölv
adi
l
ərii
di.Sl
avy
anl
aruzunmüddətonl
arl
amübar
izə
apar
dıl
ar.
Av
ropada 80 i
l
əyax
ın möv
cud ol
an hunl
arı
n bu döv
lət
iAt
il
lanı
n
öl
ümündənsonr
a(543-
cüi
l
)dağı
l
mışol
du.Onl
arı
nbi
rhi
ssəsiDunayv
ə
Qar
adəni
zsahi
l
lər
indəqal
dı,di
gərhi
ssəsişər
qə–ger
iyəqay
ıtdı
l
ar(
hun-
ef
tal
i
tlər
).
Tür
kxaqanl
ı
ğı.Av
arl
arv
ə xəzər
lər
:Al
tay v
ə Monqol
ust
anı
n ar
tı
q
f
eodal
l
aşmapr
osesigedənər
azi
l
əri
ndə552-
cii
l
dəgeni
şvəgücl
übi
rdöv
lət
– Tür
k xaqanl
ı
ğıy
aranmı
ş ol
du.VIəsr
in sonl
arı
nda bu döv
lət
in qər
b
hi
ssəsi
ndəmüasi
rQaz
axı
stanv
əQı
rğı
zıst
anı
nər
azi
siniəhat
əedənqər
bi
Tür
kxaqanl
ı
ğımey
danagəl
mişol
du.Tür
klərdəf
ələr
ləOr
taAsi
yanı
nvar
lı
əki
nçi
l
ikzonal
arı
na hücuml
aredi
r,t
ədr
icən or
alar
da məskunl
aşmağa
başl
amı
şdı
l
ar.Tür
kxaqanl
ı
ğını
n Çi
nvə Bi
zansl
ati
car
ətv
ə di
plomat
ik
əl
aqəl
əri
vari
di.
BundanbaşqaQar
adəni
zsahi
l
i,Şi
mal
iQaf
qazv
əVol
qaboy
ununçöl
zonal
arı
nda3t
ürkdöv
lət
iyar
andı
:av
ar,
xəzərv
əbol
qar
.Av
arl
ardahunl
arı
n
t
əcr
übəsi
nit
əkr
aredər
ək,VIəsr
də sl
avy
anl
arı
n üzər
inə hücum edər
ək
Dunay v
ə Kar
patar
ası
ndakıər
azi
də döy
üşkən bi
rdöv
lətol
an Av
ar
xaqanl
ı
ğınıy
arat
mışol
dul
arv
əbudöv
lətI
Xəsr
inəv
vəl
l
əri
nəqədəry
aşadı
.
394-
cüi
l
dəŞər
qiHuni
mper
ator
luğununsüqut
undansonr
a200-
əqədər
t
ürkt
ayf
alar
ıbi
rl
əşər
əkAv
ardöv
lət
iniqur
dul
ar.Ər
azi
siŞər
qiTür
küst
andan
Mancur
iyay
aqədəruzananbudöv
lət
də552-
cii
l
dəhaki
miy
yətQur
d(Asi
na)
nəsl
i
ndənol
anGöy
tür
klər
inəl
i
nəkeçdi
.558-
cii
l
dəQaf
qazı
nxey
lihi
ssəsi
ni
v
əQar
adəni
zi
nşi
malsahi
l
lər
init
utanav
arl
arBi
zanssər
hədl
əri
nəçat
araq,
560-
cıi
l
dəi
ndi
kiŞər
qiAv
ropadüzənl
i
klər
indəDüzey
lxanı
nbaşçı
l
ığıi
l
əav
ar
döv
lət
iqur
dul
ar.Bi
zansı
nşər
qvəşi
malt
ayf
alar
ına hücum edənav
arl
ar
Pannoni
yanıt
utdul
arv
əDunayət
raf
ınday
erl
əşmi
şsl
avy
anl
arıdar
madağı
n
et
dil
ər.İ
str
iyav
əDal
masi
yadaav
arxanl
ı
ğını
ntər
kibi
nəqat
ıl
dı.El
baçay
ı
sahi
l
indəkidöy
üşdəf
rankl
arıdar
madağı
nedənav
arl
arf
rankkr
alıSi
giber
di
əsi
rtut
dul
ar.Mər
kəz
i,Cənubiv
əCənub-
Şər
qiAv
ropay
a,xüsusi
l
ədəcənub
v
ə qər
b sl
avy
anl
arı
nın y
aşadı
qlar
ı ər
azi
l
ərə t
am y
iyəl
ənən av
arl
ar
müt
təf
iql
əriSasaniİ
ranıi
l
əbi
rl
ikdə Konst
ant
inopol
u619v
ə626-
cıi
l
lər
də
mühasi
rəy
əal
mış,
ancaqonut
utabi
l
məmi
şdi
l
ər.
 Məhzbuuğur
suzl
uqv
ə630-
cui
l
dəhökmdarBay
anxaqanı
nöl
ümü
i
taətal
tı
naal
ı
nmı
şxal
qlar
ınay
ağaqal
xması
nasəbəbol
du.Nət
icədəAşağı
dünay
boy
u bol
qar
lar
ın,Bal
kan y
arı
madası
nın xey
lihi
ssəsixor
vat
lar
ın,
Bohemi
yaböl
gəsii
səçex
lər
inəl
i
nəkeçdi
.791v
ə796-
cıi
l
lər
dəFr
ankkr
alı
Böy
ükkr
alaməğl
ubi
yyət
inədnsonr
aav
arl
arAv
str
iyanı
,İst
ri
yanı
,Bav
ari
yanı
i
ti
rdi
l
ərv
ə805-
cii
l
dəBöy
ükKar
lonl
arı
npay
taxt
ınıi
şğalet
di.Bundansonr
a
av
arl
ary
alnı
zMacar
ıst
anı
nşər
qində,
Rusi
yanı
nvəBol
qar
ıst
anı
nşi
mal
ı
ndakı
ər
azi
l
əriözəl
l
əri
ndə saxl
aya bi
l
dil
ər.Sonr
adan bur
adakıav
arl
argəl
mə
mady
arl
arl
abi
rl
ikdə894-
895-
cii
l
lər
dəMacar
ıst
ankr
all
ı
ğınıqur
dul
ar.
Av
arxaqanl
ı
ğını
ntəkcəsl
avy
anl
arı
ndey
il
,büt
ünAv
ropanı
ntar
ixi
ndə
mühüm y
eriv
ardı
r.Av
ropa qi
təsi
nin xey
lihi
ssəsi
niəhat
ə edən Av
ar
xaqanl
ı
ğıi
ndi
kimacar
,xor
vat
,al
ban,
Avst
ri
yav
əBav
ari
yaal
manl
arı
,rumun
v
əbol
qar
lar
ınmədənihəy
atı
nda mühüm r
oloy
namı
şlar
.Bel
əki
,bi
rçox
t
ari
xçi
l
əri
nyazdı
ğıki
mi,«
meşəl
ərdəhəy
atsür
məy
əöy
rənmi
şsl
avy
anl
ar
av
arl
ardandöv
lətqur
mağıv
ədöy
üşməy
iöy
rəndi
l
ər»
.
Qər
bsl
avy
anl
arı
nınav
arl
arl
abağl
ıçoxl
urəv
ayətv
ənağı
l
lar
ıvar
dır
.İndi
dəçex
,sl
ovakv
əpol
yakdi
l
lər
indəav
ar(
obor
)sözü«
nəhəng»«
qüdr
ətl
i
»
mənası
ndai
şl
əni
r.
Av
arust
alar
ını
ndüzəl
tdi
kl
ərisi
l
ahl
ar,zər
gər
li
kəşy
alar
ıhazı
rdasl
avy
an
öl
kəl
əri
ninənməşhurmuzey
lər
indəsaxl
anı
l
ır.
VI
I-
Xəsr
lər
dəŞər
qiAv
ropadahökmr
anl
ı
qet
mişt
ürkdöv
lət
lər
indənbi
ri
də Xəzərxaqanl
ı
ğıol
muşdur
.Tür
k xaqanl
ı
ğını
n dağı
l
ması
ndan sonr
a
Göy
tür
k xaqanl
arı
nın mənsub ol
duql
arıAsi
na nəsl
i
ndən ol
an Xəzər
hökmdar
ıöz
ünüxaqanel
anedər
əkXəzərdöv
lət
ini
nəsası
nıqoy
du.Ər
azi
si
Qar
adəni
zdən Xəzərdəni
zi
nə,Kama çay
ından Azər
bay
canı
n cənubuna
qədəruzananXəzərx
aqanl
ı
ğını
npay
taxt
ıəv
vəl
cəi
ndi
kiMahaçkal
aşəhər
i
y
axı
nlı
ğınday
erl
əşənSəməndər
,sonr
alari
səXəzər
inşi
mal
ı
nday
erl
əşənİ
dil
şəhər
iol
muşdur
.
Xəzər döv
lət
ini
n başı
nda day
anan xaqanı
n şəxsi
yyət
ini
n
i
l
ahi
l
əşdi
ri
lməsionun düny
əvihaki
miy
yət
ini
n məhdudl
aşması
na səbəb
ol
urdu.Düny
əvihaki
miy
yəti
səxaqanqar
şısı
ndasədaqətandıi
çənxan
bəy
ini
nəl
i
ndəcəml
ənmi
şdi
.
Xaqanl
ı
ğındöv
lətdi
l
itür
kdi
l
lər
ini
nqər
bqol
unaai
dol
anxəzərdi
l
iidi
.
Xəzər
lər t
ürk-
run y
azı
l
arı
ndan i
sti
fadə edi
rdi
l
ər. Xəzər
lər xaqanl
ı
ğın
ər
azi
sində xr
ist
ianl
ı
q,y
əhudi
l
ikv
əisl
am di
nlər
iyay
ıl
ana qədərTanr
ıya
i
nanı
rdı
l
ar.Xəzər
lər
inözqədi
mtür
kdi
nii
nancl
arı
nıqor
umal
arıxr
ist
ianl
ı
ğın
y
ayı
l
ması
naManeol
urdu.
737-
cii
lyür
üşüz
amanıi
səər
əbl
ərXəzərxaqanı
nai
slam di
niniqəbul
et
dir
dil
ər.
VI
IIəsr
insonl
arı
ndani
səXəzərxaqanıObi
diy
əhudi
l
iyi(
iudai
zm)döv
lət
di
niel
anedər
əkdöv
lət
iniBi
zansi
mper
iyasıv
əƏr
əbxi
l
afət
iil
əqar
şı-
qar
şıy
a
qoy
maql
ayanaşı
,özünün i
mper
ator
la,xəl
i
fəi
l
ə ey
nisəv
iyy
ədə ol
an
hökmdar ol
duğunu göst
ərmək i
stəy
irdi
.Bundan dər
halsonr
a Xəzər
xaqanl
ı
ğını
nir
işəhər
lər
inə,Şi
mal
-Şər
qiQaf
qaza İ
randan v
ə Bi
zansdan
mi
nlər
ləy
əhudi
ail
əsi
köçübgəl
di.
Xəzərxaqanl
ı
ğısl
avy
anl
arı
n,ümumi
yyət
lə büt
ün Şər
qiAv
ropanı
n
t
ari
xi
ndəböy
ükr
oloy
namı
şdı
r.Budöv
lətsondər
əcət
əhl
ükəl
idüşmənol
an
Ər
əb x
aqanl
ı
ğını
n şi
mal
a doğr
u hücuml
arı
nın qar
şısı
nıal
an i
stehkam
r
olunuoy
nadı
.Xəzərxaqanl
ı
ğını
nənqüdr
ətl
idöv
rüol
anVI
II
-I
Xəsr
lərŞər
qi
Av
ropat
ari
xi
ndə«
Xəzərasay
işidöv
rü»adl
anı
r.Budöv
rdəsl
avy
ant
ayf
alar
ı
Xəzərx
aqanı
nınr
azı
l
ığıi
l
ə Desna v
ə Dneprçay
lar
ıar
ası
ndakıər
azi
yə
göçər
əkbuböl
gəy
əyer
ləşdi
l
ər.Bunl
arəsasənşər
qsl
avy
anl
arıi
dil
ər.Ər
əb
or
dul
arıi
l
əuzunmüddət
limühar
ibəl
ərəcəl
bol
unanxaqanl
ı
qşi
mal
adoğr
u
çəki
l
məl
iol
urduv
əbununnət
icəsi
ndəbuər
azi
l
ərdəy
aşay
anşər
qisl
avy
an
t
ayf
alar
ıol
anpol
yanl
ar,sev
ery
anl
arv
əvy
ati
çil
ərxəzər
lər
ətabeol
araq,hər
ev bi
rgümüş si
kkə pulv
ə dəl
ə dər
isiödəməy
ərazı
l
ıqv
erdi
l
ər.Rus
səl
naməsi
niny
azdı
ğına gör
ə«xəzər
lər meşəl
ərdə y
aşay
an pol
yanl
arı
t
apdı
l
arv
əver
giödəməl
əri
nit
ələbet
dil
ər.Pol
yanl
arhərevbaşı
nabi
rqı
l
ınc
düzəl
dibv
erməy
ə boy
un ol
dul
ar»
.Şər
q sl
avy
anl
arıi
l
əyanaşımar
il
ər,
mor
dval
arv
əudmur
tl
ardaxəzər
lər
əver
giödəy
irdi
l
ər.
El
ə məhz bu şər
q sl
avy
anl
arıda Xəzər xaqanl
ı
ğını
n zəi
fl
əməsi
döv
ründəni
sti
fadəedər
ək,
özününbuçoxt
əhl
ükəl
iqonşusununsüqut
unda
böy
ük r
oloy
nadı
l
ar.Bel
ə ki
,yəhudi
l
iyi
n haki
miy
yət
iny
uxar
ıdai
rəl
əri
t
ərəf
indən qəbul edi
l
məsi Xəzər xaqanl
ağı
nın par
çal
anması
na v
ə
çökməsi
nə gət
ir
ib çı
xar
tdı
.Gücl
üiqt
isadibazay
a,zəngi
n mədəni
yyət
ə,
müxt
əli
fxal
qlar
ıbi
rl
əşdi
ri
mlmi
ş gücl
ü mər
kəzihaki
miy
yət
ə mal
i
k ol
an
Xəzərx
aqanl
ı
ğıxı
rdaxanl
ı
qlar
apar
çal
andı
.Bundani
sti
fadəedənKi
yev
kny
azıSv
yat
osl
avxaqanl
ı
ğaqar
şı965-
cii
l
də7i
ldav
am et
mişy
ürüşəçı
xdı
.
Xəzərxaqanl
ağı
nınçoxzəngi
nşəhər
lər
init
alay
araq,onaməhv
edi
cizər
bə
v
uran Sv
yat
osl
av Dneprət
raf
ında başqa bi
rtür
k xal
qı-
peçeneql
ərl
ə
döy
üşdəöl
dür
üldü.Bundan sonr
a,XI
Iəsr
əqədəradıbəzimənbəl
ərdə
çəki
l
sədəXəzərxaqanl
ı
ğıar
tı
qözkeçmi
şqüdr
əti
niv
əsi
yasiəhəmi
yyət
ini
bər
paedəbi
l
mədi
.
VI
I-
IX əsr
lər
dəxəzər
lərözhaki
miy
yət
iniKr
ım,Azovət
raf
ıvəbol
qar
t
ayf
alar
ıüzər
indədəbər
qər
aret
di.Xəzərxaqanl
ı
ğı daxi
l
indəsl
avy
anl
ar
AşağıDonsahi
l
lər
indəy
aşay
ırdı
l
ar.Xəzərxaqanl
ı
ğıar
tı
qfeodal
l
aşmadoğr
u
gedi
rdi
.
Tədr
icənVI
IIəsr
də,CənubiRusçöl
l
əri
ndə,Xəzərxaqanl
ı
ğını
danşmal
i
-
qər
bdə macar
lar (
mady
arl
ar) pey
da ol
du. Bunl
ar Azov ət
raf
ında
məskunl
aşmağa başl
ayan,CənubiUr
aldan gəl
miş ur
alət
raf
ıtay
fal
arı
n
bi
rl
əşməsii
di.Sonr
alarXIəsr
dəonl
arDunay
açı
xdı
l
arv
əbur
adaMacar
döv
lət
ini
nəsası
nıqoy
dul
ar.
Vol
qa Bol
qar
ıst
anı
:Azovdəni
zisahi
l
lər
indəkiçöl
l
ərdə köçər
ihəy
at
sür
ənbol
qart
ayf
alar
ıav
arv
əxəzər
lər
əqohum i
dil
ərv
ətür
kdi
l
iai
l
əsi
nəai
d
i
dil
ər.VI
Iəsr
dəbol
qart
ayf
alar
ı4qr
upaböl
ündül
ər:Iv
əIIqr
upl
ar(
qar
a
bol
qar
lar
)yenədəAzovət
raf
ındaköçər
ihəy
atsür
məkdədav
am et
dil
ər.I
II
qr
up qər
bəy
oll
andıv
əVI
Iəsr
insonl
arı
ndadünay
dakısl
avy
ant
ayf
alar
ını
özl
əri
nə t
abe edər
ək (
sonr
alar onl
ar da bol
qar adl
andı
l
ar) bur
ada
məskunl
aşmı
şdı
l
ar.I
V qr
up bol
qar
lar(
gümüşü bol
qar
lar
)Or
ta Vol
qa
boy
unagəl
dil
ər,y
erl
itay
fal
arıözünət
abeedər
əkbur
adaXI
IIəsr
əqədər
möv
cud ol
muş Vol
qa Bol
qarı
stanıadl
anan döv
lət
in əsası
nıqoy
dul
ar.
Pay
taxtVol
qasahi
l
indəy
erl
əşənBul
qarşəhər
iol
du.
Bol
qar
lar
ınt
əsər
rüf
atl
arı
nın əsası
nıəki
nçi
l
ikv
əhey
vandar
lı
q t
əşki
l
edi
rdi
.Sənətdəy
üksəki
nki
şafet
mişdi
.Ar
tı
qXəsr
dəVol
qaBol
qar
ıst
anı
nda
daf
eodalmünasi
bət
lər
iyar
anmağl
abaşl
adı
.Döv
lət
inbaşı
ndaxandur
urdu.
X əsr
in başl
anğı
cında bol
qar
lari
slam di
niniqəbulet
dil
ər.Bununl
a da
onl
arı
nOr
taAsi
yai
l
əəl
aqəl
əri
möhkəml
ənmi
şol
du.

Sl
ayv
anl
arv
əBi
zans
Romanı
nVəsr
dəçökməsii
l
ədağı
l
anqul
dar
lı
qimper
iyasıi
l
əhəl
əicma
münasi
bət
lər
ini
n hökmr
an ol
duğu Av
ropa xal
qlar
ını
n ar
ası
ndakı
ümumdüny
atar
ixidöy
üşhəl
əbaşaçat
mamı
şdı
.İmper
iyanı
nşər
qhi
ssəsi
ol
an Bi
zansözsər
hədl
əri
ni,hər
biqüv
vəsi
nimöhkəml
ətməy
ə çal
ı
şırv
ə
döv
ləthaki
miy
yət
imni
ngücüv
əxr
ist
ianki
l
səsi
nint
əsi
rihesabı
na qul
dar
lı
q
münasi
bət
lər
inisaxl
amağa cəhdedi
rdi
.Sl
avy
anl
arı
ndbudöv
rüçünt
ari
xi
xi
dzmət
iondan i
tbar
ətdi
r ki
,onl
ar bu çoxəsr
li
k mübar
izəsi
nin sona
y
eti
ri
lməsi
nət
əkanv
ermi
şol
dul
ar.Bel
əki
,bi
zansmül
kl
əri
nint
əxmi
nən
y
arı
sınıəl
əkeçi
rənsl
avy
anl
arsosi
alhəy
atadi
cmanı
nrol
unugücl
əndi
rdi
l
ər
v
əbununl
adaBi
zansdaar
tı
qbaşl
ananf
eodal
l
aşmapr
osesi
nət
əkanv
ermi
ş
ol
dul
ar.
Bi
zansVIəsr
dəböy
ükbi
rdöv
ləti
diki
,tər
kibi
nəKi
çikAsi
ya,Bal
kan
y
arı
madası
,İt
ali
ya,Şi
mal
iAf
ri
kav
əqar
adəni
zsahi
l
itor
paql
arı
nböy
ükbi
r
hi
ssəsidaxi
lidi
.Sl
avy
anl
arı
nBi
zansi
mper
iyasıi
l
əil
ktoqquşmal
arıVəsr
in
sonu–VIəsr
inəv
vəl
l
əri
ndənbaşl
anı
r.Budöv
rdəni
mper
iyamənbəl
əri
nski
f
v
ə get
ləradl
andı
rdı
ğıt
ayf
alar
ın dağı
dıcıy
ürüşl
əri
nə mər
uz qal
ı
r.Bu
t
ayf
alar
ıni
çər
isi
ndə sl
avy
an t
ayf
alar
ıda v
ari
di.VIəsr
in əv
vəl
l
əri
ndə
Konst
ant
inopol
un müdaf
iəqabi
l
iyy
əti
niy
üksəl
tməküçün Qar
adəni
zdən
Mər
mər
ədəni
zi
nəqədəruzanan «
uzundi
var
lar
»adl
anani
stehkam xət
ti
t
iki
l
di.İ
mper
atorYust
ini
anı
n döv
ründə(
527-
565)sl
avy
anl
arı
n hücuml
arı
ar
amsı
zxar
akt
eral
dı.
Bu döv
rdə Dunay v
ə Qar
a dəni
z sahi
l
ində i
stehkaml
art
iki
l
sə də,
sl
avy
anl
arı
nqar
şısı
nıal
maqmümkünol
madı(
buməqsədl
əbəzisl
avy
an
kny
azl
arı
nıdahər
biqul
l
uğacəl
bedi
rdi
l
ər)v
əey
nizamandasl
avy
anl
arl
a
mübar
izəüçünhunl
arl
adai
tt
if
aqbağl
adı
l
ar.
Bi
zanski
mibi
rqüdr
ətl
idöv
lət
lət
əkl
i
kdəmübar
izəapar
mağı
n qey
ri-
mümkünol
duğunugör
ənsl
avy
anl
arbaşadüşdül
ərki
,ir
ihər
biqüv
vəl
əribi
r
y
erət
opl
amaq,i
ri
miqy
asl
ıyür
üşl
ərt
əşki
let
mək l
azı
mdı
r.Ar
tı
q VI
-VI
I
əsr
lər
dəf
ormal
aşani
risl
avy
ant
ayf
ait
ti
faql
arıar
tı
qbuv
əzi
fəniözüzər
inə
göt
ürəbi
l
mədi
l
ər.
Ancaq bi
zans müəl
l
ifl
əribu döv
rdə i
mper
iya üzər
inə edi
l
ən hər
bi
y
ürüşl
əri
nişt
ir
akçı
l
arısl
avy
anadı
nıdey
il
,onl
arı
nqədi
m adıol
anVenedv
ə
y
eniad ol
an skl
avi
n məf
huml
arı
nıi
şlədi
rl
ər.Skl
oven-
slov
en-
slov
yanl
ar
dedi
kdə onl
ar Vened t
orpaql
arı
nın ucqar
lar
ında y
aşay
an sl
avy
anl
arı
nəzər
dət
utur
dul
ar.I
X-Xəsr
lər
dənar
tı
qsl
avy
ansözüi
şlədi
l
ir.Sl
avy
anl
arı
n
coğr
afiər
azi
siDunay
ınmənbəy
itor
paql
ardanşər
qdəDnest
rəqədərgəl
i
b
çı
xır
dı.Dnest
rdənot
ərəf
əisəant
lar
ınt
orpağıbaşl
anı
rdı(
onl
arı
nvened
t
ayf
alar
ındanənçoxsay
lı
sıv
əgücl
üsühesabedi
rdi
l
ər)
.VIəsrmüəl
l
ifl
əri
qey
dedi
rdi
l
ərki
,sl
avy
anl
arl
arl
aant
larar
ası
nda heçbi
rfər
qyoxdur
:di
l
ibi
r,
adət
-ənənəl
əri
bir
,xar
ici
gör
ünüşbi
rdi
r.
Sl
avy
anl
ar Bi
zans üzər
inə i
l
kin y
ürüşl
əri
nə Dunay
ın ar
xası
ndan
başl
ayar
aq Konst
ant
inopol
a qədərBal
kan y
arı
madası
nın ər
azi
siniqar
ət
edi
bçoxl
uvar
-döv
lət
ləger
iqay
ıdı
rdı
l
ar.Sl
avy
anl
arı
ndav
aml
ıhücuml
arıVI
əsr
in20-
cii
l
lər
indədahadagücl
əndi
.Bi
rmənbədəgöst
əri
l
irki
,Yust
ini
anı
n
haki
miy
yət
idöv
ründəhunl
ar,sl
avy
anl
arv
əant
larhəri
ldağı
dıcıy
ürüşl
ər
edi
rdi
l
ər.Sl
avy
an dəst
ələr
idunay
da büt
ün möhkəml
ənmi
şist
ehkaml
arı
dağı
dıb,
Bal
kany
arı
madası
nındağaşı
rı
mlar
ınıkeçər
əkFessal
oni
kvəqədi
m
Spar
tat
orpaql
arı
naqədərgəl
i
bçı
xdı
l
ar.
Təx
minənVIəsr
inor
tal
arı
ndan,
xüsusi
l
əYust
ini
anı
nxəl
əfl
əridöv
ründə,
İ
ohann Ef
esski
nin sözl
əri
nə gör
ə,sl
avy
anl
ar küt
ləv
i şəki
l
də Bal
kan
y
arı
madası
ndaməskunl
aşmağabaşl
adı
l
ar.Bundannar
ahatol
ani
mper
ator
Mav
rikiözqoşunl
arı
nı sl
avy
anl
araar
xadanzər
bəv
urmaq üçünDunay
sahi
l
lər
inəgöndər
di.Ancaqsl
avy
an t
orpaql
arı
ndaqı
şlamaqhaqqı
ndaəmr
al
an qoşun qi
yam qal
dır
dıv
ə bu zaman Mav
rikiöl
dür
üldü.Bel
əli
kl
ə,
sl
avy
anl
arıt
utduql
arıər
azi
l
ərdənçı
xar
maqmümkünol
madı
.
İ
mper
atorİ
rakl
i
nin döv
ründə (
610-
641)Şər
qdə bi
rsı
ra qəl
əbəl
ər
qazananBi
zansi
mper
iyası
nınmöv
qey
ibi
rqədərmöhkməl
əndi
.Ancaqbaşı
İ
ranl
a,sonr
adaər
əbl
ərl
əmühar
ibəy
əqar
ışanİ
rakl
isl
avy
anl
aramüqav
imət
göst
ərə bi
l
mədi
,imper
iyav
ə av
arl
arar
aısnda müəy
yən bi
rməsaf
ə
y
arat
maq,
hət
taözüi
mper
iyanı
nbi
rhi
ssəsi
nionl
aragüzəşt
əget
di.
Bel
əli
kl
ə,ar
tı
qVI
Iəsr
dəsl
avy
anl
arbüt
ünmüasi
rBol
qar
ıst
anv
əCənubi
Sl
avy
an xal
qlar
ını
nyaşadı
qlar
ıər
azi
l
əriməskunl
aşdı
rar
aq,Yunanı
stanı
n
dər
inl
i
klər
inədəgi
rər
ək,Pel
l
openesv
əhət
taKi
çikAsi
yay
aqədərgedi
b
çı
xdı
l
ar.Sl
avy
anl
arda,qədi
m ger
manv
əqədi
mtür
ktay
fal
arıi
l
əyanaşıöz
y
ürüşl
ərii
l
ə qul
dar
lı
q qur
uluşunun süqut
unu başa çat
dır
araq,onun
xar
abal
ı
qlar
ıüzər
indəf
eodal
cəmi
yyət
ini
yar
atmı
şol
dul
ar.
Bi
zans i
mper
iyası
nın əhəmi
yyət
libi
rhi
ssəsi
niəl
ə keçi
rən sl
avy
an
xal
qlar
ı Bal
kan y
arı
madası
nda öz daxi
l
i qur
uluşuna gör
ə, ger
man
t
ayf
alar
ını
nməğl
ubet
dikl
əriqər
biRomai
mper
iyasıər
azi
sində,y
arat
dıql
arı
i
l
kinf
eodaldöv
lət
lər
iil
əox
şar
lı
qtəşki
ledəni
l
kinf
eodaldöv
lət
lər
ini(
Bol
qar
çar
lı
ğı,ser
b,xor
vatv
əs.
)yar
adar
aq,bi
rsı
raxaql
arl
a,xüsusi
l
əər
əbv
ətür
k
xal
qlar
ıil
ə bi
rl
ikdə, öz i
cti
maiqur
uluşuna gör
ə qər
bdə ger
manl
arı
n
gör
düy
üişi
təkr
aredər
əkşər
qdəAv
ropanı«
gəncl
əşdi
rdi
l
ər»
.
Bel
əli
kl
ə,Sl
avy
anl
aruzun sür
ən i
bti
daii
cma qur
uluşandan sonr
a,
qul
dar
lı
qqur
luşudöv
ründəny
ankeçər
ək,bi
rbaşaf
eodal
i
zm mər
həl
əsi
nə
dax
ilol
dul
ar.
Qədi
m düny
anı
nənböy
ükqul
dari
mper
iyasıol
anRomanı
ne.
ə.-
də
çökməy
ədoğr
uget
məsibüt
ündüny
axal
qlar
ını
ntar
ixi
nət
əsi
ret
mişol
du.
Qul
dar
lı
qfor
masi
yası
nındağı
l
ması
nızər
uriedənşər
tl
ərl
əyeniməhsul
dar
qüv
vəl
əri
n köhnəi
stehsalmünasi
bət
lər
inəuy
ğun gəl
məmsi
,qul
l
arı
n öz
əməkl
əri
nin nət
icəsi
ndə mar
aql
ıol
maması
,əmək al
ətl
əri
nin çox aşağı
səv
iyy
ədəol
masıi
l
əyanaşı
,həm dəonut
ezl
əşdi
rən,
sür
ətl
əndi
rənf
akt
orl
ar
daol
muşdur
:Ənəsasl
arı
ndanbi
ri
nci
si«
xal
qlar
ınböy
ükköçü»döv
ründə(
II
I-
VIəsr
lər
)köçər
ixal
qlar
ınhücuml
arı
nın(
işğal
l
arı
nın)çoxböy
ükbi
rmi
qyas
al
masıol
du.UzunmüddətRomai
mper
iyası
nınqulbazar
ıki
mibaxdı
ğıbu
xal
qlar
dabudöv
ürni
bti
daii
cmaqur
luşudağı
l
mağabaşl
adıv
əbuxal
qlar
gücl
ü t
ayf
a i
tt
if
aql
arı
nda bi
rl
əşər
ək, v
arl
ı Roma i
mper
iyası üzər
inə
hücuml
arabaşl
adı
l
ar.
Bel
ə bi
r böhr
anl
ıvəzi
yyədən y
eganə çı
xışy
oluy
eniməhsul
dar
qüv
vəl
əri
nsəv
iyy
əsi
nəuy
ğuny
eni
ist
ehsal
idi
.
Buy
ürüşl
ərzamanı
,İoamıSf
esski
ninsözl
əri
nəgör
ə,v
arl
andı
l
ar,qı
zıl-
gümüşsər
vət
inə,
çoxl
uati
l
xıl
arı
nav
əsi
l
aheht
iyat
ınamal
i
kol
dul
ar.