Marian Kornecki

Drewniana zabudowa Skawiny : ze

studiów nad architekturą małych
miast małopolskich
Ochrona Zabytków 33/1 (128), 59-67

1980
M A R IA N K O R N EC K I
DREWNIANA ZABUDOWA SKAWINY
(ZE STUDIÓW NAD ARCHITEKTURĄ MAŁYCH MIAST MAŁOPOLSKICH)
W 1364 r. — „in vigilia Corporis Christi” — król K azi­
m ierz W ielki wydał dla Skawiny miejski przywilej loka­
cyjny n a praw ie m agdeburskim 1. Tereny, n a których
pow stało m iasto i gdzie jeszcze przed lokacją istniała ko­
m o ra celna2, wchodziły w skład posiadłości opactw a ty­
nieckiego i należały do trzech wsi: Starych i Nowych
B abic oraz P isar3. Z lokacją wiąże się wytyczenie układu
urbanistycznego na planie regularnym z kw adratowym
rynkiem pośrodku, a uposażenie królewskie objęło rów no­
cześnie kościół parafialny (którego budow ę odnieść n a­
leży do tegoż czasu), Również z inicjatyw ą m onarchy łą­
czyło się wzniesienie m urów obronnych, a zapewne
i zam k u 4. Zam ierzenie budow y zespołu obronnego miało
strategiczny aspekt osłony K rakow a o d strony księstwa
Zatorskiego5. Sam o m iasto m iało charakter rolniczy;
n a d a l istniała tu ko m o ra celna, w X IV i XV w. dzierża­
w iona przez K raków , jednakże w tym czasie przynosząca
znikom e dochody, poniew aż zarów no daw na, wiodąca
tędy d roga solna na Śląsk, ja k też tra k t handlow y zwany
„ d ro g ą m iedzianą” — z Bańskiej Bystrzycy — były słabo
uczęszczane. D o pewnego ożywienia doszło dopiero
w drugiej połow ie XV w., kiedy Thurzonow ie sprowadzać
poczęli większe ilości m iedzi z kopalń węgierskich6.
W ójtostw o skawińskie należało do każdorazow ego opata
tynieckiego. W 1394 r .7 wykupił je „dziedzicznie” M ichał
z K am ienia „P usznik” (m istrz puszkarski), co być może
wiąże się z m odernizacją zam k u 8, którego istnienie w tym ­
że ro k u jest pośw iadczone. M iasto — wobec sąsiedztwa
K rak o w a i bliskości granicy — nie m iało w arunków k o ­
rzystnych dla rozw oju h andlu i pozostaw ało niewielką
o sad ą rolniczo-rzem ieślniczą. W końcu XV w. posiadało
1 Codex Diplomaticus Poloniae, t. III, Warszawa 1858, s. 289— 291,
nr 139; K odeks dyplom atyczny klasztoru tynieckiego, cz. 1, Lwów
1875, s. 141— 143, nr 91; J. D ł u g o s z , Liber beneficiorum dio-
ecesis cracoviensis, t. I, s. 121, t. III, s. 190. Por. też: J. M i t k o w -
s k i , N ajstarszy widok Skawiny, „M ałopolskie Studia H istorycz­
n e” , VI, 1963, z. 1/2, Kraków 1964, s. 31 ; M iasta Polskie w Tysiąc­
leciu, t. I, Wrocław— Warszawa— K raków 1965, s. 664— 665;
M. K o r n e c k i , Skawirui (hasło do encyklopedii miast zabytko­
wych), m ps, Ośrodek Dokum entacji Zabytków w Warszawie, 1970.
2 K om ora wzm iankowana w 1334 r. istniała przy starej drodze,
którą w ożono sól z W ieliczki do Oświęcimia i dalej na Śląsk —
J. M i t k o w s k i , op. cit., s. 31.
3 Por. przypis 1.
4 Fundacja kościoła i murów miejskich wynika jednoznacznie z do­
kum entów, natom iast zamku nie wzmiankuje ani Janko z Czarnko­
wa, ani Jan Długosz. Por. J. W i d a w s к i, M iejskie mury obronne
w Państwie P olskim do pcczątku X V wieku, Warszawa 1973, s. 425—
426.
5 J. M i t k o w s k i , op. cit., s. 31— 32; J. W i d a w s k i , op.
cit., s. 425.
6 J. D ą b r o w s k i , Kraków a Węgry w wiekach średnich, „R ocz­
nik K rakowski” t. X III, Kraków 1911, s. 207.
7 Codex Diplomaticus P oloniae..., s. 354— 356, nr 180.
8 J. M i t k o w s k i , op. cit. i za nim J. W i d a w s к i, op. cit.,
wiążą przejęcie wójtostwa przez M ichała z Kam ienia z m ożliwością
umocnienia i modernizacji zamku, co łączyłoby się z zawodem
nowego wójta.
9 łanów roli, dwa młyny, słodownię oraz szpital (założo­
ny w 1471 r.)9. D la ożywienia handlu otrzym ało w 1502 r.
potwierdzenie wolności celnych, a w 1532 r. praw a n a
trzy jarm arki i cotygodniowe targi; w 1581 r. liczba m iesz­
czańskich łanów urosła do 15, a liczba rzem ieślników
do 34, by w 1655 r. osiągnąć liczbę najwyższą — 53.
W tym okresie (1653) wzm iankowanych było w m łynach
pięć kół wodnych zbożowych. Po potopie szwedzkim n a ­
stąpił regres — w 1665 r. m iasto liczyło 650 m ieszkań­
ców, a próby podniesienia gospodarczego (potwierdzenie
wszystkich przywilejów w 1669 r.) nie przyczyniło się do
większego rozwoju i w 1680 r. pracow ało tu tylko 16 rze­
m ieślników 10.
O wyglądzie Skawiny w połowie X V II w. daje pojęcie
zachowany widok z około 1663 r .11 W okół rynku istniała
zw arta zabudow a, w obrazie m iasta dom inow ały kościo­
ły: parafialny i szpitalny oraz zamek. W idoczne są rów ­
nież m ury miejskie z dw om a bram am i (zapewne było ich
jednak trzy)12, młyn w odny w obrębie obw arow ań (d ru g i
n a przedpolu miasta), poza m uram i folw arki: „skaw iński”
(czyli zamkowy) oraz „szpitalny” , wreszcie dw a ciągi
stodół; w pewnym oddaleniu przy drodze do K rakow a
stał trzeci kościół (Św. Krzyża), a przy drodze do K o-
rabnik — kaplica.
W 1704 r. m iasto zostało częściowo zniszczone pożarem .
Spalony kościół parafialny odbudow ano do 1720 г., a p a ­
rafię erygowano ponow nie w 1728 r .13 Skawina po dozna­
nych klęskach silnie podupadła, o czym wnosić m ożna
z zachowanego „opisania m iasta” z 1774 r., zaw artego
w protokole rewizji dóbi klasztornych opactw a ty n ie c ­
kiego14. Przedstawiono w nim stan praw ny i m aterialny
9 J. D ł u g o s z , op. cit.; Kodeks dyplom atyczny klasztoru ...
s. 496— 497, nr 255.
10 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X , Warszawa 1889,
s. 662— 663; M iasta P o lsk ie..., M. K o r n e c k i , op. cit.
11 Oryginał w W AP—Kraków, Zbiory kartograficzne na Wawelu,
dział Plany i widoki różnych miejscowości. Por. J. B e i e r s d o r f ,
Ikonografia m iast województwa krakowskiego w krakowskich zbio­
rach graficznych, „M ateriały i Sprawozdania Konserwatorskie W o­
jewództwa K rakowskiego” , 1970, s. 166, poz. 1, fig. 211.
12 J. W i d a w s k i , op. cit., określa trzy bramy: Tyniecką (czyli
Krakowską), Oświęcimską i Radziszowską.
13 Por. przypis 10. K ościół parafialny po raz drugi spalony
w 1826 r„ następnie znów odbudowany i ponownie konsekrowany;
w dzisiejszej postaci kilkakrotnie rozbudowywany; zasadnicza prze­
budowa na początku X X w. według projektu arch. W. Ekielskiego,
którego dziełem jest także obecny secesyjny ratusz w Skawinie.
14 P rotokół lustracji i rew izji dóbr klasztoru tynieckiego, spisany
w dniu 18 października 1774 r. p rzez M arcina N aszczyckiego, kano­
nika chełmińskiego, na polecenie Gabriela Podolskiego prym asa
i opata tynieckiego, W AP— Kraków, rkps nr 402, Zbiór fascykułów
luźnych dotyczących m iasta Skawiny z lat 1517— 1844, s. 55. Za
udostępnienie wyników kwerendy wykonanej przez mgr Stanisławę
Rusińską w związku z opracowywaniem w PKZ K raków studium
historyczno-urbanistycznego Skawiny składam Jej na tym miejscu
serdeczne podziękowanie.
59
 1. Skawina, domniemany wi­
dok zam ku ( według rysunku
z ok. 1663 r.) i jego odpowied­
nik — budynek ,,Sokoła”
z początku X X w. (pocztów­
k a sprzed pierwszej wojny
św iatow ej ze zbioru autora)
1. Skawina, a supposed view
o f the castle (after a drawing
fro m ca 1663) and its coun­
terpart — the ,, Sokół”
building from early 20th cent,
(a postcard from before the
1st W orld War from the au­
th o r’s collections)

t N11
' 4P
ш

ч.

f '-Ц- fÜ.цтц
r«.~T t * яшмна!
IP

Р Н Н Ч В * f e d 4 ż '~ o
» « » »Ш
.......' ‘■я*'-.
Ш - у » - .« */'' - .......... : ", . ■:-
—л<
чл 4 /ч , " ’ V ' ’* *■' ' l à ’ ’ ~ ................................ л»

; ч г -

2. Skawina, тара panoramiczna z ок. 1663 r., oryg. W A P — Kraków (fot. A. W ierzba)

2. Skawina, a panoramie map from ca 1663

60
m iasta, które „zafundowane p rzez Najjaśniejszego M o ­
narchę Kazim ierza Wielkiego Króla Polskiego w począt­
kach m uram i było obwiedzione i zam kiem królewskim
przyozdobione" 15, a w czasie lustracji „osiadłość miasta
i dom y je g o " obejm ow ały tylko 95 posesji. Kościoły
istniały wówczas trzy: p arafialny „po pogorzelach zrepe-
rowany i przystojnie odnowiony", drugi, szpitalny N PM a-
rii „murowany na nowo zreperowany”, wreszcie trzeci,
Św. K rzyża „w polu... drewniany... opustoszony w czasie
teraźniejszej rew olucji”16. N a podzam czu istniał folwark
należący do dw oru radziszow skiego, „który ze wszystkich
grontów należących p o ży tk i odbiera”. D w orow i przysłu­
giwały też praw a propinacji. Z tego tytułu „dom dworski
w mieście ad usum bywał, a po tym tegoż dworu X . K rzy­
żanow ski opat cum Toto M onasteria M iastu na ratusz
ustąpił i dotychczas ten ratusz w sam ym R ynku konzystit.
Ten ratusz opustoszały przez Konfederatów na opał ro­
zebrany ”11. Jest też m ow a o dw óch m łynach istniejących
o d daw na, „lecz te obydwa m łyny od lat kilkadziesiąt przez
wodę zniesione” 18. T en stan m iasta uw idocznia plan wy­
kon an y przez K ajetana M oliera w 1785 r .19
Niewiele zm ian nastąpiło w ciągu kolejnych dziesięcioleci,
o czym świadczy następny w iarygodny przekaz — plan
katastraln y , w ykcnany w 1843 r.20 W prow adzono w tym
czasie num erację porządkow ą, obejm ującą w zasięgu
gm iny katastralnej pon ad dwieście posesji (z tego więcej
niż polew a poza obrębem nie istniejących już w tym czasie
m urów m iejskich21), jednakże wiele parcel pozostawało
nie zabudow anych. W krótce potem Skawina przeżyła
jeszcze jeden regres. Z tego czasu zachow ała się relacja
jednego z najstarszych badaczy zabytków Józefa Łep-
kowskiego, k tó ry pisze: „ Szczątki murów obronnych
niegdyś miasta Skaw iny ju ż ledwo w śladach rozpoznasz —
k u wschodowi nad rzeczką Skaw inką zobaczysz ostatki
wałów, a na pagórku pokazują małe gruzy zam czyska.
M ieścina uboga, archiwalia kościelne puste — tylko m a­
gistral, akta m i i przyw ilejam i w bogatym dochowanymi
zbiorze, świadczy o kwitnącej przeszłości (...) Kościół fa m y
niesklepiony, kościół M . Boskiej murowany niesklepiony —
osobliwości żadnych”22.
Plan katastraln y z 1843 r. jest tym cenniejszy, że wyróżnia
zabudow ę m u ro w an ą o d drewnianej i pozw ala skonfron­
tow ać dane historyczne z tym , co jeszcze dziś zachow a­
ło się z okresu przed rozwojem, ja k i Skawina przeżyła
w now szych czasach: u schyłku X IX w. (budow a węzła
kolejowego), w pierwszej połowie X X w. (początki prze­
m ysłu — fabryka wyrobów ceramicznych, h u ta szkła,
cegielnia i in., wreszcie o d 1923 r. fabryka koncentratów
spożywczych)23 i po drugiej wojnie światowej, kiedy n a­
stąpiła całkow ita niem al zm iana skali tego dziś już po­
15 Ibidem.
16 Ibidem.
17 Ibidem.
18 Ibidem.
19 Oryginał W AP— Kraków, Zbiory kartograficzne na Wawelu,
dział Plany i widoki różnych miejscowości.
20 Oryginał W AP— Kraków, sygn. 592 K PK .
21 Mury miejskie istniały jeszcze około 1800 r., wielokrotnie
wzmiankowane w dokumentach: Księga aktów magistrackich, czyli
księga urzędu burmistrzowskiego, radzieckiego, wójtowskiego, ław­
niczego, z lat 1785— 1801, W AP— K raków, rkps nr 144.
22 J. Ł e p k o w s k i , Przegląd zabytków przeszłości z okolic K ra­
kowa, Warszawa 1863, s. 172— 173.
23 Por. przypis 10.
24 Wyjątkiem jest rysunek nie zidentyfikowanego ciągu domów,
ważnego ośrodka przemysłowego (budow a elektrowni,
h u ty alum inium , rozwój aglom eracji miejskiej).
W ciągu swej blisko sześćsetletniej historii Skaw ina była
m iastem drew nianym . W czasie wielu stuleci zaledwie czo­
łowe dom inanty architektoniczne — zam ek, obw arow a­
nia oraz dw a kościoły — były m urow ane. O innych b u ­
dow lach z kam ienia i cegły przed końcem X V III w. nie­
wiele m ożem y powiedzieć, gdyż niem al żadne starsze
obiekty nie zachowały się naw et we fragm entach, a d o ­
kum enty i przekazy kartograficzne nie rejestrują ich
istnienia. D opiero w 1843 r. doliczyć się możemy 18 b u ­
dynków m urow anych, włączając w to plebanię, zajazd
ze stanem oraz zabudow ania folwarczne. Zresztą jeszcze
w późniejszym okresie budow ano wciąż nowe dom y
z drew na, aż po wiek XX, kiedy nastąpił zasadniczy zwrot.
Od tego czasu budow nictw o drewniane poczyna zanikać,
ulega przekształceniom oraz — w wyniku długotrwałej
eksploatacji — degradacji technicznej.
D rew niana zabudow a Skawiny nie doczekała się nigdy
większego zainteresow ania. Skrom ne zabudow ania, w o­
becnym stuleciu silnie już przemieszane z zabudow ą now ­
szą, nie wydawały się interesującym tem atem , o czym
świadczy całkowity brak publikacji, n o tâ t opisowych,
pom iarów , rysunków 24, a nawet fotografii. Zabudow a
daw na ulegała likwidacji właściwie bez udokum entow a­
nia. A u to r przeprow adzał badania nad drew nianą archi­
tek tu rą Skawiny w latach 1952— 1957, kiedy istniało
jeszcze kilkadziesiąt obiektów. Zebrane wówczas m ate­
riały25 i obecne oraz ponowne zapoznanie się z zachow a­
nym i jeszcze reliktam i26 pozwalają n a syntetyczną cha­
rakterystykę zabudowy „drew nianej Skawiny” , takiej,
ja k ą była on a w X IX i n a początku obecnego stulecia,
a także na ogólne uwagi nad zabudow ą wcześniejszą,
w świetle posiadanych przekazów.
O braz zabudow y drewnianej Skawiny do schyłku X V III w.
rysuje się dość mgliście; wynika on z danych, jakich d o ­
starczają m ateriały archiw alne27, a ponadto z tego, co
wiąże się z układem urbanistycznym , skalą i gospodarką
m iasta. Pew ną pom ocą jest wiedza o budownictwie drew­
nianym regionu, które niem al do końca swego rozwoju
nawiązywało do tradycji, w ram ach której — zwłaszcza
w ośro d k ach prow incjonalnych — kontynuow ano rozwią­
zania funkcjonalne budynków , technikę budulca, a w k o n ­
sekwencji daw ne typy architektoniczne.
N a ch arakter zabudowy decydujący wpływ miały: układ
urbanistyczny i profil gospodarczy m iasta. Skawina była
m iastem rolniczym (pierwsze n adania łanów wiążą się
z lokacją) i rzemieślniczym (do końca X V III w. istniało
wyk. J. W ałach w 1905 r. (Bibl. Gł. ASP — Kraków, sygn. 7732/
292).
25 W ykonano wówczas kilkadziesiąt fotografii (niektóre opubliko­
w ano w tym artykule) oraz kilka notât rysunkowych i skrótowe
opisy inwentaryzacyjne do użytku konserwatorskiego. O drewnia­
nych dom ach w Skawinie w 1958 r. autor napisał artykuł do m ie­
sięcznika „Z iem ia” , nie ukazał się on drukiem wobec zniesienia ty­
tułu wydawniczego; rkps w posiadaniu autora.
26 W związku z opracowaniem studium historyczno-urbanistycz-
nego miasta Skawiny w 1978 r.
27 D o materiałów archiwalnych, o których mowa, zaliczono wszyst­
kie pow ołane przekazy kartograficzne oraz zespół rękopisów za­
wartych we wspomnianej K siędze aktów magistrackich... oraz
w Zbiorze fascykułów luźnych dotyczących m iasta Skawiny z lat
1517— 1844 (W AP— Kraków, depozyty miasta Skawiny).
61
 3. Skawina, plan katastralny z 1843 r., oryg. W AP— Kraków (fot, J. B rzozowski)

3. Skawina, a cadastral plan from 1843

>2
4. Skawina, kościoły według stanu z ok. 1910 r. (obecnie gruntownie przebudowane) : A — kościół parafialny ; В — kościół N P M arii (fot.
archiwalne ze zbioru autora)
4. Skawina, churches, the condition in ca 1910 (at present extensively rebuilt) : A ■
5 cechów 28). Ten charakter potw ierdzony jest przez
najstarszy w idok m iasta około 1663 r., na którym domy
m ieszkalne, najpraw dopodobniej szczytowe, zajm ują par­
cele przyrynkow e, a ich tyły obejm ują zaplecza gospo-
darczo-ogrodow e. Podobny stan uwidoczniony jest rów ­
nież n a planie M ólleia z 1785 r. D om y szczytowe w cen­
tru m m ożna uznać za typowe, gdyż tak a zabudow a wystę­
pow ała w wielu m iastach m ałopolskich29. Z planu kata­
stralnego wynika, że dom y o takim układzie stały przy
rynku skawińskim jeszcze w X IX w., do naszych czasów
nie zachow ał się jed n ak żaden z nich. Z analizy tego planu
w ynika rów nież możliwość występowania szczytowych
dom ów podcieniowych, gdyż dokładny plan wyraźnie
zaznacza wysunięcie obrysu niektórych budynków przed
1 i co pierzei, co nie może być uznane za niedbałość w wy­
28 W e wspomnianym protokole lustracji z 1774 r. opisanych jest
pięć cechów: szewski (uprzywilejowany 1594), ślusarski (1603 i 1645),
kuśnierski, krawiecki oraz garncarski (1584). Jak z tego wynika,
nie było cechu skupiającego cieśli i stolarzy. Rzemieślnicy tacy dzia­
łali jednak w Skawinie w końcu X V III w., o czym dowodzi doku­
ment z 1789 г., wymieniający ,,Bartłomieja Sadowskiego i Janka
Chmurę cieślów", zaangażowanych przez magistrat do oszacowania
drewnianego domu. Por.: Taxa Domus Francisci Brzański 1789,
Z biór fascyku łów ..., op. cit., s. 172.
29 M .in. Ciężkowice, Czchów, Lipnica M urowana, Pruchnik,
Stary Sącz, Zakliczyn, Wiśnicz.
30 W aktach magistratu skawińskiego z lat 1785— 1801 powtarza­
ją się określenia lokalizacyjne: ,,w podsieniu wschodnim p rz y goś­
cińcu krakowskim " (1785, s. 29); ,,dom (...) w podcieniu zachodnim
rynkowym" (1790, s. 246); domostwo w Rynku M iejskim S ka­
wińskim podcieniu północnym m iędzy dom ami (...) stojące, drewnia­
ne (...) " (1792, s. 326); ,.domostwo drewniane stojące w Rynku M iej­
skim w podcieniu zachodnim (...) " (1792, s. 3501. Por. Z biór fa sc y ­
kułów ..., op. cit. R ok odnosi się do daty dokumentu, numer strony
do paginacji fascykułów.
31 Ibidem.
— parish church ; В — the Virgin M ary church
konaniu rysunku. Wreszcie o istnieniu dawniej dom ów
podcieniow ych m ogą w pewnym stopniu świadczyć nie­
któ re określenia zaw arte we wzm iankach archiw alnych30.
Bardziej konkretne dane znajdujem y w inw entarzach d o ­
m ów z lat 1785— 1801, sporządzonych w związku z osza­
cow yw aniem 31. N ajogólniej wynika z nich, że dom y
m ieszkalne wzniesione były w konstrukcji zrębowej, kry­
te słom ą i gontem , obejm owały pom ieszczenia m ieszkal­
ne i gospodarcze pod wspólnym dachem. Podstawow y
program użytkowy — to izba i kom ora oraz sień przelo­
tow a; jest też m ow a o piekarniach i pomieszczeniach in ­
wentarskich. O bardziej zaaw ansow anym standardzie wy­
posażenia świadczą podłogi w izbach oraz system ogrzew­
czy piecowy, niekiedy z piecami kaflow ym i32. W każdym
razie w tym okresie były to bardzo skrom ne dom y miesz-
32 N p. : ,,Jakub P rzybyłow icz sprzedaje dom p rzez siebie zbudowany,
stojący w ulicy Z atorskiej na przedmieściu skawińskim m iędzy do­
mami (...) to je st izbę z komnatą i piekarnią, z obórką p o d jednym
dachem stojące..." (1792, s. 336); ,,Petronela Wierzbicka cum succes-
soribus domum vendit (...) w którym znajduje się izba mieszkalna,
sień na wylot, obórka z tyłu...” (1798, s. 738); ,,T axa domostwa
sukcesorów po śp. Katarzynie Beliczynej" obejmowała m.in. następu­
jące elementy: ,,2. oborę za izbą z drzwiam i na biegunie z drzewa
obłego w węgły budowaną, bez pow ały i podłogi z dachem słomianym
i gontowym nad nią starym ... 3. izbę mieszkalną w kwadrat w węgły
z drzewa obłego zbudowaną starą... z powałą z tarcic starych zgni­
łych, z dachem nad nią gontowym złym ... 4. sień na wylot wąska, do
której drzwi z rynku na biegunie proste ze skoblem i wrzeciądzem że ­
laznym i, na ty ł podobneż lecz zespute, niezdatne, bez pow ały, z tejże
kom órka z oblaków w słupy zbudowana z powałą z deszczek starych
zgniłych, p o d dachem gontowym starym , zgniłym ... 5. okien dwa
w drewnie w izbie m ieszkalnej potłuczonych... 6. piec piekarski na
postumencie kamiennym, z cegły, zmurowany, dużo nadpsuty...
7. piec p rzy nim kaflow y stary praw ie ulepiony nic nie wartujący..."
(1788, s. 753) — Z biór fascyku łów ..., op. cit.
63
5. Skawina, zabudowa ulicy Sobieskiego, nie zachowana: A — domy
nr 11 (z 1836 r.) i nr 13 ( z 1853 r.) ; В — fragm ent belki stropowej
domu nr 11 (fot. M . Kornecki, 1957)
5. Skawina, buildings at Sobieskiego street ( unpreservtd) : A —
houses no 13 (from 1836) and 13 (from 1853) ; В — detail o f
the ceiling beam o f the house no 11
czan-rolników , co wyraźnie wynikało z ko n tek stu wszyst­
kich elementów opisyw anych posesji.
C harakter rolniczy najdobitniej podkreślały stodoły,
uszeregowane w ulicach stanow iących wydzielone zespo­
ły. N a widoku z około 1663 r. narysow ano dw a ciągi
stodół, po wschodniej i zachodniej stronie m iasta, poza
obrębem obw arow ań m iejskich; oznaczono je dobitnie
podpisem : „stodoły mieyskie” . O ile m ożna się opierać
n a szczegółach tego przekazu, to należy zauw ażyć, że n a
„zagrodach” (po zachodniej stronie m iasta) stodoły
zwrócone były dłuższym bokiem do drogi, natom iast
przy drodze do K o rab n ik (po stronie wschodniej) tw o­
rzyły ciąg dw ustronny w układzie szczytowym. W 1785 r.
oba te zespoły ju ż nie istniały, natom iast ulice stodolne
pojawiły się n a południow o-w schodnim k rańcu m iasta,
wzdłuż przykopy młyńskiej oraz n a północnym obrzeżu
(dziś ul. Sobieskiego i część ul. K rakow skiej). W szystkie
budynki sytuow ane były w układzie kalenicow ym 33.
Przed połow ą X IX w. ulice stodolne poczęły zanikać,
a n a ich miejscu pojaw iła się zabudow a m ieszkalna34.
O konstrukcji najdaw niejszych stodół nic stanow czego
powiedzieć nie m ożna, chociaż zapewne w znoszono je
33 Plan K. M oliera — przypis 19.
34 Plan katastralny — przypis 20.
35 Zbiór fascyku łów ..., op. cit.
36 Ibidem.
37 ,,...Franciszek Brzański dopraszał się... na otaxowanie dom ostwa
64
6. Skawina, dom p rzy ul. Batorego nr 15 ( z 1838 r.), nie zacho­
wany; A — widok ogólny; В — fragm ent betki stropowej (fot. M.
Kornecki, 1957)
6. Skawina, the house at 13 Batorego street (from 1838), unpre­
served : A — a general view; В — detail o f the ceiling beam
zarów no w technice zrębowej, ja k też słupowej (z wypeł­
nieniam i ścian w yplatanym i wikliną), dachy zaś kryto
strzechą i gontem . W jednym z k o ntraktów z 1787 r.,
w którym ,.Regina N owakowska Antonio Borkow ski ko­
lodium vendit”, w spom niana jest ,,stodółka drewniana
o jednym sąsieku z bojowiskiem w tyle jej domu stojąca
w kącie m iędzy stodółką Marcina Ludwikowskiego a sad­
kiem (...) p rzy rzeczce od stodół ciekącej”35. Pewne poję­
cie o charakterze budynków gospodarczych daje także
w zm iankow ana w 1798 r. ,,obórka z drzewa obłego
w węgły zbudowana stara z drzwiami na biegunie, bez po­
wały, szalowana, z dachem słomianym nad n ią”36.
O zabudow ie śródrynkow ej, gdzie stały kram y, a także
ów w spom niany ju ż „dom dw orski” (czyli raczej wy­
szynk), a później ratusz — nic konkretnego powiedzieć
nie m ożna poza tym , iż w 1785 r. była tu grupa zabudo­
wań, z których jed n o posiadało zagrodzony dziedziniec.
W 1789 r. istniała — zapewne rów nież n a rynku — stud­
nia zw ana „ ta ta rsk ą ” 37. Z całej tej zabudow y w 1843 r.
m am y ju ż tylko jeden obiekt, po którym również b rak
jakiegokolw iek śladu38.
stojącego w północnej połaci ciągnącej się od Rynku naprzeciwko
studni Tatar zw an ej...” (1789, s. 172) — Z biór fascyku łów ..., op. cit.
38 Był to zapewne kolejny ratusz, który zniesiono w związku z bu­
dową obecnego w zachodniej pierzei rynku na dwóch parcelach
poprzednio nie zabudowanych.

7. Skawina, zabudowa ulicy 29 Listopada: A — dom nr 4 (z ok. p o ­
łowy X IX w .), typ ,,dworku podm iejskiego"; В — dom nr 65 (z ok.
połow y X IX w.) o najskromniejszym programie użytkowym , nie za ­
chowany (fot. M . Kornecki, 1952)
7. Skawina, buildings at 29 Listopada street : A — the house no 4
from mid-19th cent.; В — the house no 65 from mid- 19th cent., with
a very modest utility programme, unpreserved
Jedyny w idok (z około 1663 r.) drew nianego kościoła
Św. Krzyża, istniejącego jeszcze w 1774 r., nie wnosi wiele
ponad to, że był to budynek niewielki, zwieńczony wie­
życzką n a sygnaturkę.
Z abudow a drew niana, jakiej istniało w Skawinie jeszcze
dość dużo w pierwszych latach po drugiej wojnie św iato­
wej, w ystępow ała — z wyjątkiem rynku — niem al na
wszystkich ulicach w obrębie daw nego m iasta lokacyj­
nego i n a jego obrzeżach. Były to praw ie wyłącznie dom y
mieszkalne, pod których dacham i tylko sporadycznie
istniały pom ieszczenia gospodarcze. B rakow ało ju ż n a to ­
m iast zabudow ań typowych dla gospodarstw rolnych,
co świadczyło, że p rofil zaw odow y ludności miejskiej
w czasie o statn ich stu lat stracił swój dom inujący niegdyś
ch arak ter rolniczy. Starą zabudow ę zamieszkiwała prze­
ważnie uboższa ludność zatru d n io n a w przemyśle, na k o ­
lei i w usługach. Dziś w reliktach starej zabudow y miesz­
39 D om y przy ul. Konopnickiej 4 (1858), Kazimierza W ielkiego 10
(1852;, Zam kowa 4 (1901), ponadto starsze części dom ów przy
ul. Kazimierza W ielkiego 4 i Sobieskiego 17 lnie datowane). W y­
m ieniono tylko domy istniejące.
kają na ogół ludzie starsi, przeważnie nieczynni ju ż za­
w odowo.
A naliza przeprow adzona w latach 1952— 1957 ujaw niła
istnienie podstaw ow ego typu „d o m u skaw ińskiego” , ja k
też dała pogląd n a kierunki rozw oju zabudow y drew nia­
nej w końcowej fazie jej występowania. O dkryła rów nież
drogi, którym i tradycyjna zabudow a stopniow o o d d ala­
ła się od swych form dawnych, tracąc cechy decydujące
0 jej zabytkow ym i artystycznym obliczu.
Potocznie dom drew niany w Skawinie utożsam iano
z „ch ału p ą ” , pod którym to m ianem rozum ie się wiejski
dom drew niany. Pogląd taki nie jest słuszny. W praw dzie
istnieje wiele zbieżności między dom am i skaw ińskim i
a chałupam i wiejskimi z okolic K rakow a, gdyż łączy je
skala wielkości, konstrukcja i ciesiołka, sposób w ypra­
w iania ścian, a naw et ogólny typ szerokofrontow ego b u ­
dynku, ale różnic jest sporo. Zalicza się do nich usytuow a­
nie w zespole urbanistycznym , układ funkcjonalny, nie­
które form y architektoniczne (kształt dachu, m ateriał
pokrycia), a także elementy w yposażenia będące dziełem
rzem iosła miejskiego, przenikające z kolei do budow nict­
wa wiejskiego. Przedstaw ione w dalszym ciągu skrótow e
om ówienie poszczególnych elem entów pozw ala n a u ­
chwycenie istotnych cech tej zabudow y.
D om skaw iński usytuowuny jest n a ogół w ciągach ulicz­
nych w układzie kalenicowym. Poszczególne budynki
zajm ują część działki przyległą do ulicy, w jej granicy.
Stosownie do takiej lokalizacji orientacja budynku —
odm iennie niż w tradycyjnym budow nictw ie wiejskim —
zdeterm inow ana została ściśle przebiegiem ciągów k o ­
m unikacyjnych. D om , oczywiście parterow y, jest prze­
ważnie budynkiem wolno stojącym. N aw et w zw artych
pierzejach ulicznych poszczególne dom y były k o n stru k ­
cyjnie sam oistne i dzieliły je „m iedzuchy” , zaś przy za­
budowie luźniejszej — wjazdy na tyły działek.
Typowy dom wzniesiony jest n a planie p ro sto k ąta o p ro ­
porcjach boków odpow iadających przeciętnie stosunko­
wi 2 : 1, co wynika z kilku współzależnych czynników :
układu dw utraktow ego, planu osiowego, funkcji, k tó ra
obejm ow ała przeważnie dwa zespoły m ieszkalne dw u­
izbowe, oraz z gabarytów budulca. U kład dw utraktow y
jest regułą i w aha się między stosunkiem głębokości
traktów 1 : 1 a zróżnicowaniem zbliżającym się do u k ła ­
du półtoratraktow ego. W takim w ypadku w trakcie płyt­
szym (zazwyczaj tylnym) występuje kuchnia lub kom ora,
sporadycznie szczątkowe pomieszczenie gospodarczo-
-inw entarskie. Jak w ynika z analizy, podstaw ow ą jed n o st­
kę m ieszkaniow ą stanow iły dw a pom ieszczenia: kuchnia
1 izba (lub kuchnia i kom ora) w raz z przelotow ą sienią;
tak kształtuje się najskrom niejszy w ariant użytkowy, zna­
ny zresztą jeszcze z relacji z końca X V III w. i zachowany
w niektórych budynkach do naszych czasów 39. Obecnie
przew aża ja k o typowy układ dublujący powyższy zestaw.
T ak więc najbardziej charakterystyczny plan obejm uje
po dwa w zm iankow ane układy pomieszczeń, przedzielo­
ne sienią, tw orząc założenie osiowe o tendencjach regular­
ności. W śród przebadanych dom ów rozw iązania takie
były dziełem bądź jednolitej koncepcji40 i jednoczesnej
realizacji, bądź, w obiektach starszych, wytworzone zo­
stały w dw óch etapach budow y, w m iarę w zrostu potrzeb
(działy rodzinne, pomieszczenia dla dw óch generacji).
Istniała wówczas dążność do architektonicznego scalania
40 M.in. ul. 29 Listopada 4 (sprzed połowy X IX w.), ul. Okrężna
nr 23 (ok. 1880), ul. Kazimierza W ielkiego nr 12 (1865), ul. Estery
nr 3 (1896). W ymieniono tylko domy istniejące.
65
budynku, ale zróżnicow anie faz budow y pozostaje łatwo
dostrzegalne41. W o d o sobnionych przykładach pojaw ia
się tra k t trzeci — gospodarczy — co m iało je d n a k cha­
ra k te r w tórny, ja k o tym świadczy przedłużenie n a d nim
połaci dach u o złagodzonym spadku, z zachow aniem
kalenicy n a osi wzdłużnej u k ład u dw utraktow ego42.
Bryła b u d y n k u w swych p roporcjach jest dobrze wywa­
żona. Stosunkow o niskim ścianom odpow iada wysoki
dach, co w ynika ze znacznej szerokości dw utraktow ego
d o m u i stosow ania k ą ta nachylenia połaci dachu o spad­
k u około 45°. Z różnicow anie form dachu jest wynikiem
zm ieniających się tendencji. Niewątpliwie najstarszy jest
dach czterospadow y. N iew ykluczone, iż wcześniej p o ­
wszechny był dach dym nikow y, o czym zdają się świadczyć
reliktow o w ystępujące otw ory o charakterze dym ników
w połaciach szczytowych (obecnie, po przykryciu dachów
p a p ą przew ażnie zakryte). Potw ierdzeniem tradycji dachu
dym nikow ego jest fo rm a w ystępująca w b u d ynku przy
ul. K azim ierza W ielkiego 10 (z 1852 r.).
W ciągu X IX w. rozpow szechnił się w Skawinie dach n a ­
czółkow y43, którego pojaw ienie się przypisać należy
wpływ om zew nętrznym , jakie dotarły w dobie porozbio-
rowej n a obszary polskie z k rajów habsburskich i Prus,
gdzie dach naczółkow y mieścił się w szeroko propagow a­
nych pro jek tach typow ych i stosow any był w urzędowej
praktyce adm inistracji budow lanej. M im o tej genezy
d ach naczółkow y wszedł do rep ertu aru miejscowego b u ­
dow nictw a, zwłaszcza m ałom iasteczkow ego, a sporadycz­
nie i wiejskiego44. R zadko w ystępujący dach dw uspado­
wy pojaw ił się — ja k w ynika z analizy — w związku
z gruntow nym i rem ontam i dom ów , n a ogół przy wymia­
nie p o k ry cia n a dachów kę45.
T echnika budow y dom ów odpow iadała szerokim tra ­
dycjom regionu. Podstaw ow ym budulcem było drewno,
w X IX w. przew ażnie ju ż lichej jakości. Ściany wykony­
w ano z grubsza ociosanej kantów ki i wiązano n a zamek
ze ściętymi ostatkam i, a w prym itywniejszych budynkach
n aw et z okrąglaków łączonych n a obłap. Poszczególne
bierw iona, wobec trudności uzyskania ściany litej, uszczel­
niano m chem i w ypraw iano obficie gliną. Regułą stało się
bielenie ścian o bustronnie w apnem , stosując niekiedy n a ­
turalne barw niki błękitne o różnym odcieniu; ta właśnie
p ra k ty k a najbardziej u p o d o b n iła dom skawiński do cha­
łupy wiejskiej z otaczającego regionu. Szalowanie ścian
deskam i (na styk, z dekoracyjnym listwowaniem , czasem
z „ a rk a d k a m i” lub o m otyw ach „parkietow ych”) jest
obce tradycji miejscowego budow nictw a, pochodzi z cza­
sów najnow szych i odbiera dom om ich w artość zabytko­
w ą46. Z kolei pojaw iające się coraz częściej obijanie ścian
41 M .in. ul. Kazimierza W ielkiego nr 4, ul. Sobieskiego nr 17. W y­
m ieniono tylko domy istniejące.
42 U l. Kazimierza W ielkiego nr 4.
43 M .in. ul. 29 Listopada nr 4, ul. Okrężna nr 23, ul. Estery nr 6.
44 W budownictwie wiejskim dach naczółkowy występuje licznie
m.in. w Beskidzie Zachodnim , na Orawie, częściow o w dawnym
pow iecie olkuskim. W zasadzie dachu lego typu nie znały chałupy
krakowskie i góralskie.
45 Przebudowy z początku X X w. dom ów przy ul. Radzieckiej nr 1,
ul. 29 Listopada nr 8.
46 N p . całkowicie przekształcony dom przy ul. Zamkowej nr 18.
47 N ie zachowane już domy przy ul. Kazimierza W ielkiego nr 22
i przy ul. Sobieskiego nr 164.
48 M .in. ul. Sobieskiego nr 13 (1853), Batorego nr 14, Kazimierza
W ielkiego nr 34, Mickiewicza nr 40 (1874).
49 U l. 29 Listopada nr 4.
50 K ilka ciekawszych i starszych napisów na belkach stropowych:
FUN DOW ALI TOM ASZ KO TU LECKI Y KATARZYNA Z ZA-
66
pap ą — to już tylko prymitywny sposób przedłużenia
egzystencji domów, których ren.ont przestał być opła­
calny.
Pierw otne otw ory okienne były niewielkie, ich form a
pro sto k ątn a zbliżała się do kw adratu, miały obram ienia
ciesielskie, nieco później listwov/e, ze stolarką sześcio-
kw aterow ą. W nowszych czasach przeważnie je pow ięk­
szano, zwykle ze zm ianą stolarki, co w pewnym stopniu
naruszyło pierwotny charakter elewacji. W ejścia w n aj­
starszych domach były zam knięte półkoliście, w obram ie­
niach ujętych mieczami47. Później stosowano ju ż wejścia
prostokątne, n a ogół z nadświetlem dla rozjaśnienia sieni.
N ajstarsze drzwi były zbite z desek, um ocnione o d we­
w nątrz szpongami, z zapadkow ym i zam kam i w yrobu miej­
scowego ślusarstwa i zabezpieczającymi je dodatkow o za­
poram i zasuwanymi. W X IX w., a może już wcześniej,
rozpowszechniły się drzwi klepkowe, zwykle o układzie
rom bow ym , jedno- lub dwuskrzydłowe48. Równocześnie
pojawiła się stolarka płycinowa w typie „m iejskim ” , p o ­
czątkow o o cechach późnoklasycystycznych49, a następ­
nie — od schyłku X IX w. — eklektycznych.
W nętrza nakryte są stropam i belkowymi o tragarzach
usytuowanych poprzecznie do osi dłuższej dom u, przez
całą szerokość, ich wypusty — rysie — stanow ią oparcie
krokwi prostej więźby dachowej (krokwiowo-jętkowej),
tw orząc konstrukcję oszczędną, lecz m ocną. Rozstaw
belek (zarazem tram ów ) jest niewielki; w izbach wystę­
pują przeważnie trzy tragarze, w sieni jeden. O pracow a­
nie ciesielskie skrom ne: belki z zasady fazow ane, w b u ­
dynkach starszych opracow ane staranniej. Praw ie zawsze
występuje zdobienie środkow ego tragarza ro zetą cyrklo­
wą, w wielu w ypadkach napisy fundacyjne i dew ocyjne50.
Podobnie w starszych budynkach opracow anie deskowań
stropów jest staranniejsze, nakładkowe, o deskach g ru ­
bych, sfazowanych; gorszy standard — to deskowanie
listwowane. Stropy pierwotnie nie były m alowane, lecz
„m yte” lub zapuszczane olejem albo ropą.
W izbach występuje podłoga z desek, w sieni i kuchni re­
gułą było klepisko, dzisiaj zachowarie tu i ówdzie spora­
dycznie. System ogrzewczy był piecowo-kominowy, o p a r­
ty o jeden m urow any trzon kominowy, spędzany prze­
ważnie w obrębie przestrzeni strychowej; występują rów ­
nież kom iny przełazowe51. W niektórych dom ach istniały
dawniej w sieni piece piekarskie. Typowy układ pieców
był następujący : w kuchni piec kuchenny (dawniej z kap ą
nad paleniskiem i zbiornikiem na wodę), w izbie ogrze­
wacz; o ba piece tworzyły wspólny blok m urow any, o p arty
o trzon kominowy. Podobnie zestawione piece po drugiej
stronie sieni łączył spędzający kanał, niekiedy o charak-
P A Ł O W IC Z Ó W K O T U L E C K A /R A C Z TU M IE S Z K A Ć B O Ż E
Z N A M I W SPIERAĆ B Ł O G O SŁ A W IE Ń ST W A M I/ R .P . 1836
D . 20 SIER. (Batorego nr 11); FU N D A T O R O W IE TEGO D O ­
M O S T W A B A R T Ł O M IE Y I JU L IA N N A F ID Z IE Ń S C Y (1838)
S T A W IA N E TO D O M O S T W O DN IA 1 SIERPN IA (Batorego
nr 15) ; BŁO G O SŁA W P A N IE T E M U D O M O W I I M IE S Z K A JĄ ­
C Y M W N IE M R .P. 1865 i N IE C H B Ę D Z IE IM 1E P A Ń S K IE
B Ł O G O SŁ A W IO N E (monogram M A R Y A ) T E R A Z 1 N A W IEKI
W IE K Ó W A M E N (1865) (Kazimierza W ielkiego nr 12); B Ł O ­
G O S Ł A W B O Ż E T E M U D O M O W I I M IE S Z K A Ń C O M JE G O /
R. 1855 5 W RZEŚ. /ST A W IA LI J A N I A G N IE SZK A Z K Ą S K IE -
W IC Z Ó W D Ą B R O W S C Y (Kazimierza W ielkiego nr 4); B Ł O ­
G O S Ł A W B O Ż E TO N A S Z E M IE SZ K A N IE / B R O Ń O G N IA
P O Ż A R U Ś W IĘ N T Y F L O R Y A N IE (1864) (29 Listopada nr 5);
R .P .J 8 7 4 IB O ŻE B Ł O G O S Ł A W T E M U D O M O W I I M I E S Z ­
K A Ń C O M W NIEM I (Mickiewicza nr 40).
51 M .in. ul. Zamkowa nr 1, ul. Mickiewicza nr 40, ul. 29 Listopa­
da nr 4.
terze poziom ego „le ż a k a ”. U rządzenia ogniow e były m u­
row ane z kam ienia lub cegieł, w ypraw iane gliną i bielone ;
używ ano też kafli. Istniejące w zachow anych dom ach
piece są praw ie bez w yjątku nowszej d aty ; najlepiej za­
chow ane stare wyposażenie ogrzewcze w d om u przy
ul. K azim ierza W ielkiego n r 12 (1865 r.) m odernizow ane
było tylk o w niewielkim stopniu.
Poczynione obserwacje pozw oliły dostrzec cechy ch arak ­
terystyczne dawnej zabudow y Skawiny, różniącej się
nieco od innych „d rew n ian y ch ” m iasteczek m ałopolskich.
W ciągu X IX w. następow ało stopniow e zanikanie rolni­
czych funkcji zabudow y, ja k to dość dobitnie w ynikało
z przekazów ze schyłku X V III w. M im o to ciągłość roz­
w ojow a ty p u „d o m u skaw ińskiego” rysuje się wyraźnie,
ukazując ewolucję od d om u rolnika po dw orek m ieszczań­
ski. Już w opisach z końca X V III w. występuje p o d sta­
wowy pro g ram przestizenno-funkcjonalny dom u, obej­
m ujący w układzie dw utraktow ym dw a pom ieszczenia
oraz sień n a przestrzał. W dom ach z X IX w., istniejących
jeszcze licznie po drugiej wojnie światowej, program taki
był pow szechny, ale w tym czasie częstszy był ju ż układ
dublujący powyższy schem at (dw a m ieszkania rozdzielo­
ne sienią). Pow staw ał on n a zasadzie addycji bądź był
realizow any jednolicie w now o w znoszonych budynkach.
T ak wykształcił się typowy schem at do m u o kalenicowej
dyspozycji, osiowym założeniu, wzniesiony n a u m iark o ­
wanie w ydłużonym planie. Jego architektoniczne i este­
tyczne w alory kształtow ały się korzystnie, zbliżając się
do idei „d w o rk u polskiego” , o dobrych proporcjach bry­
ły oraz tradycyjnych fakturach m ateriałow ych. Technicz­
nie dom skaw iński prezentow ał rozw iązania proste, lo­
giczne i ekonom iczne, dobrze wiążące w integralną całość
konstrukcję ścian i dachu, odpow iadające właściwościom
budulca i odporne n a wpływy wewnętrzne. Słabą stroną
tego budow nictw a było liche drew no.
W m inionych latach nie doceniano drewnianej zabudow y
Skawiny, w ydaw ała się o n a — wobec obfitych wówczas
jeszcze zasobów budow nictw a drew nianego Polski P o­
łudniow ej — m arginalna. Nie dostrzegano rów nież o d ­
WOODEN BUILDINGS OF SKAWINA (FROM THE STUDIES ON THE ARCHITECTURE
OF SMALL TOWNS OF LITTLE POLAND)
The author describes the history o f Skawina since the acquiring o f
a fundation privillege in 1364. At that time it was an architectural
and craft centre. Because o f its location near the border as well as
in order to shield Cracow, Skawina was fortified and the castle was
erected. For nearly 600 years o f its history, Skawina was a w ooden
town, and only in 20th century this kind o f construction was aban­
doned in favour o f brick buildings.
Between 1952 and 1957 the remains o f w ooden constructions were
examined, out o f which only about 10 buildings have been preserved
till today. Basing on his examinations and on archival materials
from 17— 19th centuries (pictures, plans, catalogues) the author
rębności „d o m u skawińskiego” w repertuarze typów b u ­
dow nictw a małom iasteczkowego. Przed dwudziestu kilku
laty badaniam i objęto kilkadziesiąt dom ów — dziś istnie­
je ich niewiele ponad dziesięć, w większości zniekształco­
nych i krytycznym stanie technicznym. „D rew niana Ska­
w ina” należy więc do historii, gorzej jed n ak z jej trwałym
udokum entow aniem . Istnieje przecież pew na szansa u ra ­
tow ania w ybranych ostatnich pizykładów , ich zabezpie­
czenia, adaptacji i ekspozycji. Łączące się z tym postulaty
winny iść w kierunku:
— zachow ania, chociaż fragm entarycznie, zespołu obiek­
tów starej zabudow y, dającego pojęcie o jej kontekście
w układzie urbanistycznym ;
— zachow ania w ybranych budynków znajdujących się
w najlepszym stanie technicznym i reprezentujących ch a­
rakterystyczne odm iany dawnej zabudow y.
Po rozbiórce istniejącego do niedaw na zwartego zespołu
kilku dom ów przy ul. Sobieskiego, ostatnim zespołem są
cztery dom y przy ul. K azim ierza W ielkiego (nr n r 4, 6,
10, 12). W ym agają one jednak szybkiej interwencji re­
m ontow ej, a następnie rew aloryzacji. Zrew aloryzow ane
pow inno być również otoczenie: ulica i zaplecze. Dom y
wymagające indywidualnej ochrony — to : n r 4 przy
ul. K azim ierza W ielkiego (obecnie najlepiej zachow any,
typowy dom skawiński z pierwszej połowy X IX w.
i 1855 r.) i nr 12 (1865 r.) — obydw a z dacham i cztero­
spadow ym i; oraz n r 4 przy ul. 29 L istopada (najlepszy
przykład „dw orku mieszczańskiego” sprzed połow y
X IX w.) i n r 23 przy ul. Okrężnej (z około 1880 r.) —
obydw a z dacham i naczółkow ym i o różnych proporcjach.
N a ochronę zasługuje wreszcie — nie w spom niana w n i­
niejszym opracow aniu — typow a wiejska zagroda przy
ul. K otabnickiej n r 59, o statnia w okolicy, obejm ująca
elementy z lat: 1828— 1856 (chałupa), 1860 (piwniczka),
1865 (kapliczka) i 1876 (stodoła).
U ratow anie ostatnich starych dom ów , a także opracow a­
nie ich dokum entacji dla celów naukow ych i archiw al­
nych jest jedyną szansą przeciw działania całkow item u
oderw aniu się rosnącego m iasta od swego historycznego,
kulturow ego rodow odu.
m gr M arian Kornecki
P P Pracownie Konserwacji Z abytków
O ddział w Krakowie
states that old buildings o f Skawina displayed features which dis­
tinguished the town out o f other „w ood en ” localities. This dis­
similarity resulted partially from the region’s traditions. The „Ska­
wina house” developed from a farmer’s house into a manor one.
From the 18th century the house had a spatial and functional
programme comprising — within a biway system — two room s and
an entrance hall. In the 19th century there emerged a system o f two
flats separated by a hall. This gave rise to a house with a ridge axial
foundation and technically very simple. The author proposes to
preserve the existing structure, which would involve the elabora­
tion o f their full documentation and essential repairs.
67