TC.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYIN NO: 1981

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYIN NO: 1057

İdari ve Mali
Mevzuat

Yazarlar
Dr.Öğr.Üyesi Bülent YÜCEL (Ünite 1-3)
Doç.Dr. Mustafa AVCI (Ünite 4-7)

Editör
Prof.Dr. Hasan Nüvit GEREK
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu
Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun
olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili
kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri
mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2009 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a
retrieval system, or transmitted in any form or by any means
mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise,
without permission in writing from the University.

UZ AK TAN ÖĞRE TİM TASARIM BİRİMİ

Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend Kılıç

Genel Koordinatör Yardımcısı

Prof.Dr. Müjgan Yazıcı

Web Tasarımı - e-Sertifika

Programları Koordinatörü
Doç.Dr. Mehmet Emin Mutlu

e-Ders Yapım Sorumluları

Öğr.Gör. Özlem Özöğüt Erorta
Dr.Öğr. Üyesi Esra Pınar Uça Güneş
Dr.Öğr. Üyesi Buket Kip Kayabaş

Öğretim Tasarımcısı
Doç.Dr. İrem Erdem Aydın

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör. Sevgi Çalışır Zenci

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Zeynep Nazlı Öztopçu

Kitap Koordinasyon Birimi

Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Öğr.Gör. Nermin Özgür

Kapak Düzeni
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dizgi
Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi

İdari ve Mali Mevzuat

E-ISBN
978-975-06-3534-2

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Mart 2019

1317-0-0-0-1902-V01
 İçindekiler
ÖNSÖZ......................................................................................................... xi
KİTABI OKURKEN........................................................................................ xii

1. ÜNİTE
Osmanlı İmparatorluğu’ndan 1982 Anayasasına Kadar Türkiye’nin
Anayasal Geçmişine Genel Bir Bakış......................................................... 1
OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ.......................................................................... 3
1921 ANAYASASI DÖNEMİ: İMPARATORLUKTAN CUMHURİYETE GEÇİŞ.......... 4
TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİ................................................................................... 5
1924 Anayasası Dönemi.................................................................................................... 6
1961 Anayasası Dönemi.................................................................................................... 8
ÖRNEK OLAY VE SORULARI.............................................................................................. 10
UNUTMAYALIM..................................................................................................................... 10
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM................................................................................ 11
KENDİMİZİ SINAYALIM....................................................................................................... 12

2. ÜNİTE
1982 Anayasası’nın Kabulü, Genel Esasları, Temel Haklar ve
Özgürlükleri Sistemi................................................................................... 13
1982 ANAYASASI’NIN KABULÜ........................................................................................ 15
12 Eylül 1980 Askerî Müdahalesi Öncesi Gelişmeler.............................................. 15
12 Eylül Müdahalesi ve 1982 Anayasası’nın Hazırlanışı ........................................ 15
1982 ANAYASASI’NIN GENEL ESASLARI....................................................................... 16
1982 Anayasası’nın Temel Felsefesi............................................................................... 16
Devlet Biçimi Olarak “Cumhuriyet”................................................................................ 17
Cumhuriyetin Nitelikleri.................................................................................................... 17

İÇİNDEKİLER
iii
 Başlangıç İlkeleri, Toplumun Huzuru, Millî Dayanışma ve Adalet Anlayışı.......... 17
Devletin İnsan Haklarına Saygılı Olması.............................................................. 18
Atatürk Milliyetçiliğine Bağlılık............................................................................... 18
Devletin Demokratik Olması................................................................................... 19
Devletin Laik Olması................................................................................................... 20
Sosyal Devlet İlkesi...................................................................................................... 21
Hukuk Devleti İlkesi.................................................................................................... 22
Cumhuriyetin Bütünlüğü.................................................................................................. 25
Egemenlik Yetkisi ve Kuvvetler Ayrılığı........................................................................ 25
Eşitlik İlkesi, Anayasa’nın Üstünlüğü ve Bağlayıcılığı.............................................. 25
TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN SINIFLANDIRILMASI........................................... 26
1982 ANAYASASI’NIN ÖNGÖRDÜĞÜ TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER SİSTEMİ......... 27
ÖRNEK OLAY VE SORULARI.............................................................................................. 29
UNUTMAYALIM..................................................................................................................... 29
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM................................................................................ 30
KENDİMİZİ SINAYALIM....................................................................................................... 31

3. ÜNİTE
1982 Anayasası’na Göre Devletin Temel Organları.................................. 33
KUVVETLER AYRILIĞI İLKESİ VE GÜNÜMÜZDEKİ ANLAŞILIŞI................................ 35
YASAMA İŞLEVİNİN ANLAMI ........................................................................................... 36
YASAMA ORGANININ OLUŞUMU, YAPISI VE ÇALIŞMA DÜZENİ........................... 36
YASAMA ORGANININ YETKİ VE GÖREVLERİ................................................................ 39
Kanun Yapma İşlevi............................................................................................................. 39
Devlet Bütçesini Kabul Etme İşlevi................................................................................ 40
Yürütme Organını Denetleme İşlevi............................................................................. 41
YÜRÜTME İŞLEVİNİN ANLAMI......................................................................................... 42
YÜRÜTME ORGANININ OLUŞUMU, YAPISI VE ÇALIŞMA DÜZENİ........................ 42
Cumhurbaşkanının Seçimi ve Hükûmet Sistemine Etkisi..................................... 43
Cumhurbaşkanının Görev ve Yetkileri......................................................................... 43
Cumhurbaşkanına Vekâlet............................................................................................... 44
Cumhurbaşkanı Yardımcılarının ve Bakanların Sorumluluğu.............................. 45
Seçimlerin Yenilenmesi..................................................................................................... 45
YARGI İŞLEVİNİN ANLAMI................................................................................................. 46
YÜKSEK MAHKEMELER ..................................................................................................... 47
ÖRNEK OLAY VE SORULARI.............................................................................................. 48
UNUTMAYALIM..................................................................................................................... 48

iv İÇİNDEKİLER
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM................................................................................ 49
KENDİMİZİ SINAYALIM....................................................................................................... 50

4. ÜNİTE
Türkiye’nin İdari Teşkilatı........................................................................... 51
TÜRK İDARE TEŞKİLATINA HAKİM OLAN GENEL İLKELER....................................... 53
İDARENİN KANUNİLİĞİ İLKESİ.......................................................................................... 53
MERKEZDEN YÖNETİM İLKESİ.......................................................................................... 53
YERİNDEN YÖNETİM İLKESİ.............................................................................................. 54
İdarenin Kamu Tüzel Kişiliklerinden Oluşması İlkesi............................................... 55
Tüzel Kişilik Kavramı........................................................................................................... 55
Kamu Tüzel Kişiliği ve İdare Tüzel Kişiliği.................................................................... 55
İdarenin Bütünlüğü İlkesi................................................................................................. 56
Hiyerarşi ve Kanunsuz Emir............................................................................................. 56
İdari Vesayet.......................................................................................................................... 56
Özerklik................................................................................................................................... 57
İDARE TEŞKİLATI................................................................................................................... 58
MERKEZDEN YÖNETİM....................................................................................................... 58
MERKEZİ İDARE..................................................................................................................... 58
Başkent Teşkilatı................................................................................................................... 59
Başkentteki İcracı Birimler ve Türleri............................................................................. 59
Cumhurbaşkanlığı............................................................................................................... 60
Bakanlıklar.............................................................................................................................. 61
Başkentteki Yardımcı Kuruluşlar..................................................................................... 62
Milli Güvenlik Kurulu.......................................................................................................... 62
Danıştay.................................................................................................................................. 63
Sayıştay................................................................................................................................... 63
Devlet Denetleme Kurulu................................................................................................. 63
Ekonomik ve Sosyal Konsey............................................................................................ 64
Kamu Denetçiliği Kurumu................................................................................................ 64
MERKEZİ İDARENİN TAŞRA TEŞKİLATI........................................................................... 65
İl (Genel) İdaresi................................................................................................................... 65
Vali............................................................................................................................................ 65
İl İdare Şube Başkanları .................................................................................................... 66
İl İdare Kurulu........................................................................................................................ 66
İlçe İdaresi ............................................................................................................................. 66
Kaymakam............................................................................................................................. 66

İÇİNDEKİLER
v
 İlçe İdare Başkanları............................................................................................................ 67
İlçe İdare Kurulu................................................................................................................... 67
Merkezi İdarenin Bölge Teşkilatları............................................................................... 67
YERİNDEN YÖNETİM........................................................................................................... 68
YER BAKIMINDAN YERİNDEN YÖNETİM İDARELERİ (YEREL YÖNETİMLER)...... 68
İl Özel İdaresi......................................................................................................................... 69
İl Genel Meclisi..................................................................................................................... 69
İl Encümeni............................................................................................................................ 70
Vali............................................................................................................................................ 70
Belediyeler ve Çeşitleri...................................................................................................... 70
Geleneksel Belediyeler...................................................................................................... 71
Belediye Meclisi.................................................................................................................... 71
Belediye Encümeni............................................................................................................. 71
Belediye Başkanı.................................................................................................................. 72
Büyükşehir Belediyesi........................................................................................................ 72
İlçe Belediyeleri.................................................................................................................... 73
Köy İdaresi.............................................................................................................................. 73
HİZMET BAKIMINDAN YERİNDEN YÖNETİM İDARELERİ......................................... 74
Kamu Kurumları................................................................................................................... 74
Faaliyet Konularına Göre Kamu Kurumları................................................................. 74
İdari Kamu Kurumları......................................................................................................... 75
İktisadi Kamu Kurumları.................................................................................................... 75
Sosyal Kamu Kurumları..................................................................................................... 75
Bilimsel Teknik ve Kültürel Kamu Kurumları.............................................................. 75
Düzenleyici ve Denetleyici Kamu Kurumları............................................................. 75
Hizmet Sundukları Yer Açısından Kamu Kurumları................................................. 76
Bölgesel Kamu Kurumları................................................................................................. 76
Yerel Kamu Kurumları........................................................................................................ 76
Yönetim Biçimleri Açısından Kamu Kurumları.......................................................... 76
Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları ..................................................... 77
ÖRNEK OLAY VE SORULARI.............................................................................................. 78
UNUTMAYALIM..................................................................................................................... 78
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM................................................................................ 79
KENDİMİZİ SINAYALIM....................................................................................................... 80

vi İÇİNDEKİLER
5. ÜNİTE
Kamu Görevlileri ve Devlet Memurluğuna Giriş...................................... 81
KAMU HİZMETİNE GİRME HAKKI.................................................................................... 83
KAMU GÖREVLİSİ KAVRAMI ............................................................................................ 84
Geniş Anlamda Kamu Görevlileri................................................................................... 84
Dar Anlamda Kamu Görevlileri ...................................................................................... 84
Devlet Memurları Kanunu’na Göre Kamu Görevlilerinin Türleri......................... 85
Memurlar........................................................................................................................ 85
Sözleşmeli Personel ................................................................................................... 86
İşçiler................................................................................................................................ 87
MESLEK OLARAK DEVLET MEMURLUĞU..................................................................... 87
DEVLET MEMURLUĞU REJİMİNİN TEMEL İLKELERİ.................................................. 87
Sınıflandırma......................................................................................................................... 87
Kariyer...................................................................................................................................... 88
Liyakat .................................................................................................................................... 89
DEVLET MEMURU OLABİLMEK İÇİN ARANAN ŞARTLAR........................................ 89
Genel Şartlar.......................................................................................................................... 89
Türk Vatandaşlığı Şartı................................................................................................ 89
Yaş Şartı........................................................................................................................... 90
Öğrenim Şartı................................................................................................................ 90
Kamu Haklarından Mahrum Bulunmama Şartı................................................. 90
Memuriyete Engel Ceza Mahkûmiyeti Bulunmama Şartı............................. 91
Askerlik Şartı.................................................................................................................. 91
Sağlık Şartı ..................................................................................................................... 92
Özel Şartlar..................................................................................................................... 92
DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞTE SINAV ŞARTI........................................................ 93
Kamu Personeli Seçme Sınavı ........................................................................................ 93
DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞTE GÜVENLİK SORUŞTURMASI.......................... 95
ADAY MEMURLUK............................................................................................................... 95
Adayların Yetiştirilmesi...................................................................................................... 96
ASLİ MEMURLUĞA ATAMA............................................................................................... 97
İSTİSNAİ MEMURLUKLAR.................................................................................................. 97
Bakan Müşaviri..................................................................................................................... 98
ENGELLİ PERSONEL ÇALIŞTIRMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ.................................................. 98
ÖRNEK OLAY VE SORULARI.............................................................................................. 100
UNUTMAYALIM..................................................................................................................... 100
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM................................................................................ 101
KENDİMİZİ SINAYALIM....................................................................................................... 102

İÇİNDEKİLER
vii
 6. ÜNİTE
Devlet Memurlarının Ödevleri ve Sorumlulukları, Hakları,
Yasakları ve Memurların Değerlendirilmesi............................................. 103
DEV­LET ME­MUR­LA­RI­NIN ÖDEV­LE­Rİ VE SO­RUM­LU­LUK­LA­RI ................................ 105
Ta­raf­sız­lık ve Dev­le­te Bağ­lı­lık.......................................................................................... 105
Dav­ra­nış ve İş bir­li­ği............................................................................................................ 106
Emir­le­re Uy­ma ve Ka­nun­suz Emir.................................................................................. 106
Ki­şi­sel So­rum­lu­luk ve Za­rar.............................................................................................. 106
Ki­şi­le­rin Uğ­ra­dık­la­rı Za­rar­lar............................................................................................ 107
Mal Bil­di­ri­min­de Bu­lun­ma............................................................................................... 107
Kı­lık Kı­ya­fet Yü­küm­lü­lü­ğü................................................................................................. 107
Res­mî Bel­ge, Araç ve Ge­reç­le­rin İa­de­si........................................................................ 108
Amir Du­ru­mun­da Olan Dev­let Me­mur­la­rı­nın Ödev ve Yü­küm­lü­lük­le­ri........... 108
DEV­LET ME­MUR­LA­RI­NIN HAK­LA­RI................................................................................ 108
Uy­gu­la­ma­yı İs­te­me Hak­kı................................................................................................. 108
Gü­ven­lik Hak­kı..................................................................................................................... 109
İs­ti­fa Hak­kı.............................................................................................................................. 109
İlerleme ve Yükselme Hakkı............................................................................................. 109
Kademe ve Kademe İlerlemesi....................................................................................... 110
Derece Yükselmesinin Usul ve Şartları......................................................................... 110
İzin Hak­kı................................................................................................................................ 111
Yıl­lık İzin.................................................................................................................................. 112
Ma­ze­ret İz­ni........................................................................................................................... 112
Has­ta­lık ve Refakat İz­ni...................................................................................................... 113
Ay­lık­sız İzin............................................................................................................................. 114
Müracaat, Şikâyet ve Dava Açma................................................................................... 115
Sen­di­ka Kur­ma ve Toplu Sözleşme Yapma Hakkı..................................................... 115
Ko­vuş­tur­ma ve Yar­gı­la­ma­da Özel Ku­ral­la­ra Ta­bi Ol­ma Hak­kı.............................. 116
İs­nat ve İf­ti­ra­la­ra Kar­şı Ko­run­ma Hak­kı........................................................................ 116
Ay­lık Hak­kı.............................................................................................................................. 116
Yol­luk Hak­kı........................................................................................................................... 117
Di­ğer Sos­yal Hak­lar ve Yar­dım­lar................................................................................... 117
DEV­LET ME­MUR­LA­RI­NIN TA­Bİ OL­DU­ĞU YA­SAK­LAR................................................ 117
Top­lu Ey­lem ve Ha­re­ket­ler­de Bu­lun­ma Ya­sa­ğı.......................................................... 117
Ti­ca­ret ve Di­ğer Ka­zanç Ge­ti­ri­ci Fa­ali­yet­ler­de Bu­lun­ma Ya­sa­ğı.......................... 117
Grev Ya­sa­ğı............................................................................................................................. 118
He­di­ye Al­ma ve Men­fa­at Sağ­la­ma Ya­sa­ğı................................................................... 118

viii İÇİNDEKİLER
Si­ya­si Par­ti­le­re Gir­me Ya­sa­ğı............................................................................................ 119
Giz­li Bil­gi­le­ri Açık­la­ma Ya­sa­ğı.......................................................................................... 119
Ba­sı­na Bil­gi ve­ya De­meç Ver­me Ya­sa­ğı........................................................................ 120
Der­nek Kur­ma ve Der­nek­le­re Üye Ol­ma Ya­sa­ğı........................................................ 120
Ay­rıl­dı­ğı Ku­ru­ma Kar­şı Gö­rev Al­ma Ya­sa­ğı................................................................. 120
Baş­ka Bir Gö­rev Al­ma Ya­sa­ğı............................................................................................ 120
MEMURLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ............................................................................. 121
Memur Bilgi Sistemi, Özlük Dosyası.............................................................................. 121
Memurları Ödüllendirme (Başarı, Üstün Başarı Değerlendirmesi ve Ödül).... 121
ÖRNEK OLAY VE SORULARI.............................................................................................. 122
UNUTMAYALIM..................................................................................................................... 122
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM................................................................................ 123
KENDİMİZİ SINAYALIM....................................................................................................... 124

7. ÜNİTE
Devlet Memurlarının Disiplin ve Ceza Soruşturması, Memurluk
Statüsünde Kısıntı Yapan Durumlar ve Devlet Memurluğunun
Sona Ermesi................................................................................................. 125
DEVLET MEMURLARI HAKKINDA DİSİPLİN SORUŞTURMASI................................ 127
Disiplin Cezalarının Türleri................................................................................................ 128
Disiplin Cezası Vermeye Yetkili Amir ve Kurullar...................................................... 132
Zaman Aşımı......................................................................................................................... 132
Disiplin Soruşturmasında Usul....................................................................................... 133
Savunma Hakkı.................................................................................................................... 133
Yargı Yolu................................................................................................................................ 133
Cezai Kovuşturma İle Disiplin Kovuşturmasının Bir Arada Yürütülmesi ......... 134
Disiplin Cezalarının Uygulanması.................................................................................. 134
Disiplin Cezalarının Bir Süre Sonra Özlük Dosyasından Silinmesi...................... 134
Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri............................................................................ 135
Disiplin Cezalarına Karşı İdari İtiraz .............................................................................. 135
Disiplin Cezalarına Karşı Yargı Yolu................................................................................ 135
DEVLET MEMURLARI HAKKINDA CEZA SORUŞTURMASI...................................... 136
4483 Sayılı Kanunun Uygulanacağı Kişiler................................................................. 138
4483 Sayılı Kanunun Uygulanacağı Suçlar................................................................. 139
Suç İşlendiğinin Öğrenilme Yöntemleri....................................................................... 140
Ön İnceleme Kavramı......................................................................................................... 141
Soruşturma İzni Vermeye Yetkili Merciler................................................................... 141

İÇİNDEKİLER
ix
Soruşturma Sonunda Verilen Kararlara Karşı İtiraz Mercileri............................... 142
Soruşturmayı (Hazırlık Soruşturması) Yapacak Merciler........................................ 142
Cumhuriyet Başsavcılığınca Re’sen Dava Açılacak Haller...................................... 143
Kadro Açığı............................................................................................................................. 144
Görevden Uzaklaştırma..................................................................................................... 145
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ.................................................................. 146
Devlet Memurluğuna Giriş Şartlarının Yokluğu veya Kaybedilmesi
Nedeniyle Devlet Memurluğunun Sona Ermesi....................................................... 146
Devlet Memurluğundan Çekilme (İstifa)..................................................................... 146
Devlet Memurluğundan Çekilmiş Sayılma................................................................. 147
Devlet Memurluğundan Çıkarılmayı Gerektiren Disiplin Suçları....................... 148
Emeklilik.................................................................................................................................. 148
Emekliye Ayrılma Nedenleri............................................................................................ 149
Zorunlu Emeklilik................................................................................................................. 149
Memurun İradesi İle Emeklilik ....................................................................................... 149
İdarenin İradesi İle (Re’sen) Emeklilik........................................................................... 150
Emeklilere Sağlanan Mâli Haklar................................................................................... 150
Emeklilik Hakkının Düşmesi............................................................................................ 150
ÖRNEK OLAY VE SORULARI.............................................................................................. 151
UNUTMAYALIM..................................................................................................................... 151
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM................................................................................ 152
KENDİMİZİ SINAYALIM....................................................................................................... 154

KAYNAKLAR................................................................................................ 160
SÖZLÜK........................................................................................................ 161
KENDİMİZİ SINAYALIM YANIT ANAHTARI.................................................. 167

x İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
Sevgili katılımcılar,
Türkiye’nin anayasal sisteminin ve idari yapısının ele alındığı bu çalışmada Osmanlı-
Türk anayasal gelişimlerine tarihsel bir perspektiften yaklaşılmıştır. Kitabın birinci ünite-
sinde 1982 Anayasası’na kadar ki dönem ana hatlarıyla ele alınmıştır. Bu bölümde anayasal
geçmişimiz incelenirken, bir yandan dönemin siyasî gelişmeleri diğer yandan da kurgula-
nan anayasal çatı ve kabul edilen hükûmet sistemlerine yer verilmiştir.
Çalışmanın ikinci ünitesinde Anayasanın hazırlanma süreci, yapılış felsefesi ve temel
hak ve özgürlükler sistemi irdelenmiştir. Bu çerçevede öncelikle devlet biçimi olarak cum-
huriyetin nitelikleri, egemenliğin kullanılması, kuvvetler ayrılığı, anayasanın üstünlüğü ve
bağlayıcılığı başta olmak üzere 1982 Anayasası’nın dayandığı genel esaslar anlatılmaya ça-
lışılmıştır. Daha sonrada temel hak ve özgürlüklerin sınıflandırılması yapılıp Anayasanın
tercih ettiği sistem değerlendirilmiştir.
Devletin temel organlarının işlendiği üçüncü ünite, kuvvet ayrılığı ilkesi merkez alı-
narak hazırlanmıştır. Buna göre ilkenin ne anlama geldiği, kuramsal gelişimi incelenmiş,
mevcut anayasada yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinin nasıl düzenlendiği, hangi or-
ganlar eliyle kullanıldığı anlatılmıştır. Böylece devlet organlarının yapısal ve işlevsel olarak
ele alındığı gibi birbirleriyle olan ilişkileri ölçüsünde, kabul edilen hükûmet sistemi tayin
edilmeye çalışılmıştır.
İdari ve Mali Mevzuat kitabınızın dördüncü ünitesinde Türkiye’nin idari teşkilatı hakkın-
da bilgi sahibi olacaksınız. Merkezden yönetim idarelerinin merkez ve teşkilatının yapısını,
yerel yönetimlerin kaç gruba ayrıldığını öğreneceksiniz. Kamu kurumları ile kamu kurumu
niteliğindeki meslek kuruluşlarının özelliklerini karşılaştırabileceksiniz. Ayrıca kanuni ida-
re ilkesi, idarenin bütünlüğü ilkesi ve kamu tüzel kişiliği kavramlarını tanıyacaksınız.
Kitabınızın beşinci ünitesinde Anayasa ve Devlet Memurları Kanunu’na göre kamu gö-
revlisi ve memurlarını tanıyacak, Devlet Memurları Kanunu’na göre kamu görevlilerinin
türlerini öğreneceksiniz. Devlet memurluğu rejiminin temel ilkeleri, Devlet memuru ola-
bilmek için aranan şartlar ile aday memurluk ve asli memurluğa atanma koşulları hakkında
bilgi sahibi olacaksınız. Altıncı ünitede Devlet memurlarının ödevleri ve sorumlulukları,
hakları ve yasaklarının neler olduğunu öğreneceksiniz. Kitabınızın yedinci ve son ünite-
sinde ise devlet memurlarının disiplin ve ceza soruşturması, memurluk statüsünde kısıntı
yapan durumlar ve devlet memurluğunun sona ermesi konuları hakkında bilgi sahibi ola-
caksınız.

ÖNSÖZ
xi
 KİTABI OKURKEN
İdari ve Mali Mevzuat adlı kitabımız, Anadolu Üniversitesi tarafından e-Sertifika Prog-
ramı için özel olarak hazırlanmıştır. Öğrenmenin İnternete dayalı olarak uzaktan öğretim
yöntemiyle gerçekleştirildiği programda kitaplar, e-öğrenme ortamını desteklemek amacıy-
la hazırlanmıştır. Başka kaynaklarda da görebileceğiniz bu konular uzaktan eğitim sistemi-
ne uygun olarak tasarımlanmıştır. Bu nedenle, program içinde yer alan e-öğrenme uygula-
malarını ve elinizdeki kitabı bir bütün olarak değerlendirmeniz gerekmektedir.
Ünite düzenlemesi çerçevesinde hazırlanan bu kitap bireysel öğrenme ilkeleri doğrul-
tusunda tasarımlanmıştır. Kitabı okuyanları yönlendirebilmek için her ünite içinde çeşitli
düzenleyiciler kullanılmıştır. Bu düzenleyiciler siz okuyucuların kitabı kolaylıkla okuyabil-
meniz, anlatılan konuları etkili bir şekilde öğrenebilmeniz ve e-öğrenme ortamında anla-
tılan konuları daha iyi pekiştirebilmeniz kaygısıyla kullanılmıştır. Kitabın içinde yer alan
düzenleyiciler ve kullanım amaçlarını kısaca açıklamak isteriz.
Kitap içerisinde yer alan her ünite Anahtar Kavramlarla başlamaktadır. Anahtar kav-
ramlar ardından kullanılan Amaçlar, ünitede kazanılması gereken bilgi ve becerilerin neler
olduğunun görülebilmesini sağlamak için kullanılmıştır.
Ünite içerisinde, dikkatinizi yoğunlaştırmanız gerektiği yerler Dikkat ikonu başlığı al-
tında verilmiştir. Benzer şekilde İnternet ikonu, metinle ilgili İnternet kaynaklarına, Kitap
ikonu da, konuyla ilgili sizi farklı kaynaklara yönlendirmek amacıyla kullanılmıştır. Böylece
anlatılan konuyla ilgili farklı bakış açılarını görebilmeniz sağlanmaya çalışılmıştır. Konu
anlatımları, verilen Örnekler ile zenginleştirilmeye çalışılmıştır.
Her ünitenin sonunda anlatılan konuları pekiştirebilmeniz amacıyla renklendirilmiş
sayfalarda; örnek olay ve soruları, unutmayalım, öğrendiklerimizi özetleyelim ve kendimizi
sınayalım bölümleri yer almaktadır. Örnek Olay ve Soruları başlığı altında, anlatılan ko-
nular verilen örnek üzerinde daha derinlemesine irdelenmeye çalışılmıştır. Unutmayalım
başlığı altında ünitenin dikkat edilmesi gereken noktaları bir kez daha hatırlatılmıştır. Öğ-
rendiklerimizi Özetleyelim bölümünde ünitenin kısa bir özeti verilmiştir. Son olarak her
ünite, ünitenin amaçlarından yola çıkarak hazırlanmış Kendimizi Sınayalım sorularıyla ta-
mamlanmaktadır. Kitabımız ise Kendimizi Sınayalım Cevap Anahtarı, Sözlük ve Dizin ile
sona ermektedir.

Başarılar Dileriz.

xii K İ TA B I O K U R K E N
 1
Osmanlı İmparatorluğu’ndan
1982 Anayasasına Kadar
Türkiye’nin Anayasal
Geçmişine Genel Bir Bakış
ANAHTAR K AVRAML AR
Anayasa: Devletin temel yapısını, yönetim biçimini,
organlarını, bu organların yetki ve görevleriyle birbirleri
arasındaki ilişkilerini ve bireylerin temel hak ve özgürlükleri
ile devlet karşısındaki konumlarını düzenleyen en üstün
yasadır.
Cumhuriyet: Egemenliğin bir kişi ya da zümreye değil de
toplumun tümüne ait olduğu ve yönetimin belirli sürelerde
yapılan seçimler yoluyla belirlenen kişilerce gerçekleştirildiği
devlet biçimidir.
Meşrutiyet: Anayasal monarşi olarak adlandırılan bu
yönetim biçimine göre, hükümdarın siyasî iktidarı,
anayasa ve halkoyuyla oluşturulan yasama organınca
sınırlandırılmaktadır. Meşrutiyet yönetimi, devletin
hükümdar ve yasama organıyla birlikte yönetilmesini ifade
etmektedir.
Mutlakiyet: Devletin idaresinin, siyasî iktidarı herhangi bir
kayıt ve koşul olmaksızın elinde bulunduran bir hükümdar
tarafından yapılmasını öngören yönetim biçimidir.

Ferman: Padişahın bir sorunun çözülmesi ya da herhangi bir
iş hakkında kendi tuğrası veya nişanını taşıyan yazılı emridir.
Meclis hükûmeti: Devletin yasama, yürütme ve yargı
erklerinin yasama organında toplandığı ve devlet
yönetiminin yasama organınca gerçekleştirildiği hükûmet
biçimidir.
Parlâmenter Hükûmet Sistemi: Yumuşak erkler ayrılığına
dayanan ve yasama ile yürütmenin iş birliği içinde
bulunduğu bir hükûmet sistemi olan parlâmenter sistem,
yürütmenin yasamadan kaynaklandığı ve onun güvenine
dayandığı anayasal bir demokrasi biçimidir.

AMAÇLAR

Bu üniteyi tamamladıktan sonra aşağıdaki soruları yanıtlayabilmek için gerekli bilgi ve

becerilere sahip olacaksınız:
• Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki anayasal gelişmeler nelerdir?
• Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyetin ilânına geçiş sürecinde ne gibi siyasî ve
hukukî değişimler meydana gelmiştir?
• 1982 Anayasasına kadarki süreçte kabul edilen 1924 ve 1961 Anayasalarının öngördüğü
hükûmet sistemleri nelerdir?

2 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ
Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılış süreci ile anayasal gelişmelerin ilk defa ortaya çıkışı ara-
sında paralellik kurmak mümkündür. Öyle ki, II. Viyana Bozgunu sonrasında başlayan ve
Tanzimat Fermanı’nın ilânına kadar geçen dönemde Osmanlı modernleşmesinin siyasal alt-
yapısı oluşturulmuştur. Bu sürecin dikkat çeken hareketlerinden birini III. Selim’in yenilikçi-
liği, bir diğerini de II. Mahmut’un modernleşme siyaseti oluşturmaktadır. Bu düzeltim çaba-
ları, anayasacılık hareketleri açısından ilk adımın da atılmasını sağlamıştır. Böylece 1808’de
âyan ve beylerle II. Mahmut arasında imzalanan; fakat kısa zamanda yine padişah tarafından
bir biçimde etkisizleştirilen Sened-i İttifak, ilk anayasal belge olarak tarihe geçmiştir.

D İ K K AT

Sened-i İttifak ilk anayasal belgedir.

Anayasal gelişmelerin hızlandığı ve yoğunlaştığı 19. yüzyıl boyunca devlet örgütünün yeni-
den yapılandırılması; daha çağdaş, etkin ve verimli hâle getirilmesi yönünde birçok önemli
adım atılmıştır. Bu çerçevede Sened-i İttifak’ın merkezî yönetimce anlamsızlaştırılmasın-
dan sonraki en ciddî girişim, 1839 yılında ilân edilen Tanzimat Fermanı’dır.
Ferman’la herhangi bir ayrım gözetilmeksizin bütün Osmanlı tebaasının “can, mal ve ırz
güvenliğinin sağlanacağı”; “kanunsuz suç ve ceza olmayacağı”, “yargılamasız ceza verileme-
yeceği” ilkeleri kabul edilmiştir. Tanzimat Fermanı, bu ilkeleri öngörmekle birlikte bir ana-
yasa değildir. Padişah Abdülmecit’in Ferman’la vaat edilen yasal düzenlemelere bağlı kala-
cağına yemin ederek siyasî iktidarını kendi kendine sınırlaması da Osmanlı - Türk anayasal
gelişmeleri açısından bir ilki oluşturmaktadır. Ancak siyasî iktidarın egemenlik anlayışında
bir farklılaşma söz konusu değildir. Gerçekleştirilen yenilik, padişahın kişiliğinde toplanan
yasama, yürütme ve yargı erklerinin hükûmet ve Meclis-i Vâlâ arasında paylaştırılmasıdır.
1854 yılında kurulan ve kendisine yasama işlevi yüklenen Meclis-i Tanzimat’la bu bölüşüm
yeni hâle sokulmuştur. Tanzimat Fermanı’nı izleyen dönemde kabul edilen 1856 Islahat
Fermanı da benzer ilkeleri içeren ve teyit eden bir diğer anayasal belgedir. Bütün bu ana-
yasal belgeler, padişahın iyi niyetine bırakılan ve daha çok dış siyasî dinamiklerin baskısı
altında oluşan hukukî metinler olarak göze çarpmaktadır.
Fermanlar ile yeniden biçimlendirilmeye çalışılan Osmanlı yönetim anlayışı ve hukuku, dev-
letin mutlak monarşik yapısını değiştirmemekle birlikte zaman içerisinde meşrutî monarşi-
nin altyapısı da hazırlanmıştır. Öyle ki, Sultan Abdülaziz döneminde bürokratlar, memur-
lar ve aydınlardan oluşan “Genç Osmanlılar” hareketi ortaya çıkmıştır. Bu muhalif hareket,
daha özgürlükçü bir siyasal ortam ve parlâmenter sistem için mücadele ederek anayasal ta-
rihimizin ilk yazılı anayasası olan 1876 Kanun-u Esasî’nin düşünsel hazırlayıcısı olmuştur.

D İ K K AT

Meşrutî monarşiye geçişi sağlayan Kanun-u Esasî, Osmanlı - Türk anayasal gelişim
çizgisindeki ilk yazılı anayasadır.

Kanun-u Esasî’nin hazırlanması ve kabulü süreci, Batı’daki örneklerinden farklı olarak ge-
niş halk kitlelerinin ulusal hareketlerine dayanmamıştır. İmparatorluğun içine düştüğü sı-
kıntılı durum, iç siyasette Padişah Abdülhamit ile siyasî pazarlıklara girişilmesinin önünü
açarken; dış ilişkilerde, mevcut güç dengelerini devletin aleyhine bozmuştur. Bu durum, bir
çözüm yolu olarak anayasanın kabulü sonucunu doğurmuştur.

1 . Ü N İ T E O S M A N L I İ M PA R ATO R LU Ğ U ’ N D A N 1 9 8 2 A N AYA S A S I N A K A D A R T Ü R K I Y E ’ N I N A N AYA S A L G E Ç M I Ş I N E G E N E L B I R B A K I Ş

3
Kanun-u Esasî, temsilcilerini halkın seçtiği Meclis-i Mebusan ile üyelerini padişahın belir-
lediği Meclis-i Âyan’dan oluşan ve Meclis-i Umumî olarak adlandırılan bir yasama organı
öngörmüştür. Meclis-i Umumî her ne kadar bir ikinci iktidar odağı olarak biçimlenmişse de
yasama - yürütme ilişkileri bakımından siyasî sistemde padişahın gücü, düşünüldüğünün
aksine zayıflamamıştır. Öyle ki, Anayasa ile bir yandan padişaha kutsallık ve sorumsuz-
luk tanınırken (1876 KE mad. 5); öte yandan hükûmetin atanması, azledilmesi, bakanların
Yüce Divan’da yargılanabilmelerinin padişahın iznine bağlı olması, mutlak anlamda bir veto
yetkisinin bulunması, Meclis-i Umumî’nin toplanması ve tatiline karar verilmesi ve yeniden
seçilme koşuluna bağlı olmasına rağmen Meclis-i Mebusan’ın feshedilebilmesi yetkilerinin
padişaha ait kılınması (1876 KE mad. 7); onu, siyasal sistem içinde belirleyici aktör hâline
getirmiştir. Bu içeriğiyle 1876 Kanun-u Esasî’si bir parlâmenter hükûmet sistemi öngörme-
miştir.

D İ K K AT

1876 Kanun-u Esasî, hükümleri itibarıyla bir parlâmenter hükûmet sistemi öngör-
memiştir.

Anayasa’nın yürürlüğe girmesinden kısa bir süre sonra başlayan Osmanlı - Rus Savaşı’nı
gerekçe gösteren Padişah II. Abdülhamit 1878 yılında Meclis-i Mebusan’ı dağıtmıştır. Bu
karar ve yaşanan ciddî toprak kayıpları, beraberinde “Genç Türkler” olarak bilinen muhalif
hareketin ve onun en etkili örgütü olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ortaya çıkmasına
yol açmıştır. Otuz yıldan fazla süren mutlakiyetçi yönetim tarzı, 1908 yılında patlak veren
31 Mart Vak’ası sonucunda sona ermiş ve padişah, Meclis-i Mebusan’ın yeniden toplanma-
sı için seçim yapılmasına izin vermek zorunda kalmıştır. Meşrutî yönetimin yeniden ilân
edilmesini takiben II. Abdülhamit tahttan indirilmiş ve 1909 yılında gerçekleştirilen anaya-
sa değişikleri sonucunda padişahın yetkileri daraltılmış ve yasama organı yürütmeye karşı
güçlendirilmiştir. Bu çerçevede hükûmetin yasama organına karşı siyasal anlamda sorumlu
olacağı ve yasama organının hükûmeti düşürebileceği öngörülmüştür. Ayrıca padişahın ya-
sama organını feshetme yetkisi, üç ay içinde yeni seçim yapılması koşuluna bağlanmıştır.
Yine padişahın bu yetkisini Meclis-i Âyan’ın rızasına bağlı olarak kullanabileceği düzenlen-
miştir. Padişah, fesih yetkisini her istediği anda değil; ancak hükûmetle Meclis-i Mebusan
arasında uyuşmazlık çıktığında kullanabilecektir. Ayrıca padişahın icraî işlemlerine ilişkin
olarak karşı - imza kuralı getirilmiştir ki, bu suretle ilk defa parlâmenter sisteme yaklaşan
bir hükûmet kurgusu oluşturulmuştur.

D İ K K AT

Osmanlı - Türk anayasal gelişmelerinde 1909 değişiklikleri, ilk defa parlâmenter

sisteme yaklaşan bir hükûmet yapısı öngörmüştür.

1921 ANAYASASI DÖNEMİ: İMPARATORLUKTAN CUMHURİYETE GEÇİŞ

30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması’yla başlayan ve bütün Kur-
tuluş Savaşı’nı içine alan ve 1 - 2 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasına kadar süren bu
dönem, bir yandan imparatorluğun yıkılışını ilân ederken; diğer yandan ulusal devletin ku-
ruluşunun da siyasal ve hukuksal altyapısını oluşturmuştur.
Mondros Ateşkes Antlaşması’nı takiben başlayan işgaller karşısında gerçekleştirilen boykot
ve kongrelerle bir direniş örgütlenmeye başlamıştır. 1918 - 1920 yılları arasında toplanan

4 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ve “Kongreler İktidarı” olarak adlandırabileceğimiz çok sayıdaki kurultay ile siyasallaşan ve
muhalif bir güç hâline dönüşen Anadolu ve Rumeli’deki halk, İstanbul hükûmetinin dol-
duramadığı iktidarın yerini fiilen almaya başlamıştır. Mustafa Kemal’in 19 Mayıs 1919’da
arkadaşlarıyla birlikte Samsun’a çıkışı, ardından 22 Haziran 1919’da Amasya Tamimi’nin
yayımlanması ve Erzurum ile Sivas Kongre’lerinin toplanmasıyla ulusal mücadele farklı bir
evreye girmiş ve ivme kazanmıştır.
Son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı bu dönemin en önemli siyaset aktörlerinden biri olmuştur.
Öyle ki, Meclis-i Mebusan gelişmeye başlayan Müdafaai Hukuk Hareketi’ne yakın bir çizgi
izlerken; Meclis-i Âyan, sarayın siyasetini desteklemiştir. Bu ayrışmanın en somut gösterge-
si; esasları önceden Mustafa Kemal tarafından belirlenen, devletin ülke, nüfus ve egemen-
lik unsurlarını yeniden saptayan ve ülkenin bölünmezliğini kabul eden Misak-ı Millî’nin
Meclis-i Mebusan’ca ilânı olmuştur. Bunun üzerine 16 Mart 1920’de İstanbul işgal edilmiş ve
Meclis-i Mebusan dağıtılmıştır. Böylece siyasal açıdan güvenliğini yitiren yasama organının
yeniden ve fakat bu sefer Ankara’da toplanması gerekliliği doğmuştur.
Misak-ı Millî’nin kabulü, aslında İmparatorluk Meclis-i Mebusanı’nı ideolojik bakımdan
yeni devletin 23 Nisan 1920’de açılan TBMM’sine bağlamış ve bu sayede siyasal iktidarın
Ankara’ya geçişi hız ve meşruiyet kazanmıştır. Meclisin açılmasını takiben kısa bir sürede
bu geçiş döneminin temel hukukî ve siyasî metni olan 1921 Anayasası hazırlanmıştır.
Kurtuluş Mücadelesi’nin bizzat Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından yöne-
tilmesi ve günün olağanüstü koşulları, 1921 Anayasasıyla her konunun ve alanın düzen-
lenmesine olanak tanımamıştır. Anayasayla dönemin en devrimci ilkesi olarak egemen-
liğin kayıtsız şartsız millete ait olacağı düzenlenmiştir (1921 AY mad. 1). Yine yasama
ile yürütme erklerinin mecliste toplandığı, bu erklerin yalnızca Büyük Millet Meclisi
tarafından kullanılacağı, Türkiye Devleti’nin TBMM hükûmeti unvanıyla yönetileceği
(1921 AY mad. 2. ve 3.) öngörülmüştür. Son olarak TBMM’nin seçimi, hukukî konumu
ve idarî teşkilatlanma konularına yer verilmiştir (1921 AY md.5 - 23). Buna karşın temel
hak ve özgürlükler ile yargı erki konuları anayasada düzenlenmemiştir. Ayrıca Kanun-u
Esasî’nin kaldırıldığına ilişkin bir hüküm de yoktur ve bu yüzden TBMM, kendi siyasal
felsefesine, hedeflerine, karakterine ters düşmediği ölçüde 1876 Kanun-u Esasîsi’ni 1921
Anayasasıyla birlikte uygulamıştır.
Millî egemenlik ilkesinin ilk defa düzenlendiği 1921 Anayasası, Kurtuluş Savaşı’nın koşul-
ları altında TBMM’ye kurucu bir işlev yüklemiştir. Bunun doğal sonucu olarak siyasî ikti-
darın bütünüyle TBMM’de toplanması; meclisi yasama, yürütme ve hatta yargı yetkisini de
elinde bulunduran “olağanüstü yetkilere sahip” bir meclis hâline dönüştürmüştür. Bu siyasal
yapılanma, meclis hükûmeti sisteminin kabulü sonucunu doğurmuştur.

D İ K K AT

Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne geçişin temel metni olan 1921 Ana-
yasasıyla millî egemenlik ilkesi ilk defa düzenlenmiştir.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİ

Türkiye’nin anayasal geçmişi bakımından yeni bir evreye geçişi ifade eden cumhuriye-
tin ilânı aynı zamanda Osmanlı siyasal sisteminin dönülmemek üzere terk edildiğinin en
önemli işaretidir. Bu dönem boyunca ilk olarak 1924 Anayasası kabul edilmiş ve Anayasa
27 Mayıs 1960 Askerî Müdahalesiyle yerini 1961 Anayasası’na bırakmıştır. En kısa ömürlü

1 . Ü N İ T E O S M A N L I İ M PA R ATO R LU Ğ U ’ N D A N 1 9 8 2 A N AYA S A S I N A K A D A R T Ü R K I Y E ’ N I N A N AYA S A L G E Ç M I Ş I N E G E N E L B I R B A K I Ş

5
anayasamız olan 1961 Anayasası ise 12 Eylül 1980 Askerî Müdahalesiyle yürürlükten kal-
dırılmıştır. 1982 Anayasası ise daha sonraki bölümlerde işleneceğinden bu başlık altında
bilinçli olarak ele alınmayarak ihmâl edilmiştir.

1924 Anayasası Dönemi

1921 Anayasası’nın yalnızca belirli konuları düzenlemesi ve meclis hükûmeti sistemini
öngörmesi, yeni kurulmaya çalışılan devletin yapısal gereksinimlerini karşılayamamak-
taydı. Bu sıkıntı, yeni bir anayasanın hazırlanmasını ve başarıyla tamamlanmış Kurtuluş
Mücadelesi’nin taçlandırılmasını zorunlu kılmaktaydı. Böylece yeni siyasal iktidarın sınır-
ları belirlenmiş olup, geçiş dönemi de sorunsuz biçimde atlatılmış olacaktı. Hukukî ve siyasî
olağanlaşmanın başlaması sürecindeki ilk adımı, 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet’in
ilân edilmesi oluşturmuştur. Böylece kabul edilen 364 Sayılı Kanun’la yeni devletin üzerin-
de kurulacağı siyasal yapı biçimlendirilmiştir. Düzenleme ile devlet başkanı cumhurbaş-
kanı olarak adlandırılmakta, erkler birliği ve meclisin üstünlüğü ilkelerinden ayrılmadan
iki başlı bir yürütme erki oluşturmaktadır. Buna göre, cumhurbaşkanı, milletvekili olma-
sı kaydıyla hükûmeti kurmak üzere bir başbakan tayin edecektir. Seçilen başbakan adayı
da belirleyeceği bakanları cumhurbaşkanının onayına sunmak ve sonrasında da hükûmet
meclisten güvenoyu almak durumundadır.

D İ K K AT

Kurtuluş Savaşı sonrasında hukukî ve siyasî olağanlaşmanın ilk adımını Cumhuri-

yetin ilânı oluşturur.

Cumhurbaşkanlığı makamının oluşturulmasıyla yürütmenin başı belirgin hâle getirilmiş

ve mevcut halifenin devlet başkanlığına ilişkin olarak hak iddia etmesi olanağı ortadan
kaldırılmıştır. Böylece Cumhuriyetin iç ve dış siyasî çevreler nazarında olası bir zayıflık
yaşamaması amaçlanmıştır. Bu siyasî manevranın dışında art arda kabul edilen kanunlar-
la bir kişinin aynı anda askerlik ve milletvekilliği sıfatlarına sahip olamayacağına, öğreti-
min birleştirilmesine, hilafetin kaldırılmasına ve Osmanlı Hanedanı’nın yurt dışına çıka-
rılmasına karar verilerek siyasî istikrar ortamı temin edilmiştir. Bütün bu gelişmeler 1924
Anayasası’nın hazırlanması için gerekli olan hukukî ve siyasî ortamı sağlamıştır.
1924 Anayasası; Cumhuriyet döneminin ilk ayrıntılı ve katı anayasası olarak yalnızca “ege-
menlik”, “yürütme” ve “yasama” erklerini değil aynı zamanda dünyadaki mevcut siyasal
anlayışı ve gelişmelere koşut biçimde “temel hak ve özgürlükler” ile “yargı erki” de öngö-
rülerek hazırlanmıştır. 23 Nisan 1924 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe sokulan anayasa;
cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve erklerin birliği ilkelerine dayanmaktadır. Hatta cumhuri-
yetçilik ilkesinin düzenlendiği 1. madde hükmünün değiştirilmesi ve başkalaştırılmasına
yönelik bir önerinin getirilemeyeceği öngörülerek ilke, anayasal olarak katılaştırılmıştır.
Anayasanın 2. ve 3. maddelerinde devletin millî olduğunun belirtilmesiyle eski siyasal sis-
teme bir daha dönülmeyeceği vurgulanmıştır.
1924 Anayasası, erkler birliğini esasına dayanıyor gözükse de içerdiği hükümler itibarıyla
meclis hükûmetinden parlâmenter sisteme kayışın izlerini bünyesinde barındırmaktadır.
Öyle ki, anayasada bir yandan Türk milletinin tek temsilcisinin TBMM olduğu ve egemen-
lik yetkisinin meclis tarafından kullanılabileceği belirtilerek yasama organının üstünlüğüne
yer verilirken; öte yandan yürütme yetkisinin devlet başkanı ve hükûmetten oluşan ikili
bir yürütme yapısı ile kullanılacağı ve bu yapının nasıl oluşturulduğu düzenlenmiştir. Ay-

6 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
rıca meclisin hükûmeti her zaman denetleyebileceği ve gerekli gördüğünde düşürebileceği
öngörülmekle birlikte siyasal açıdan disiplinli yasama çoğunluklarının buna olanak tanı-
madığı uygulamada görülmüştür. Yasama - yürütme ilişkisindeki bu ayrışmaya ek olarak
yargı erki de ayrıca düzenlenmiş ve yasama organının yargılama yetki ve görevleri elinden
alınmıştır. Böylece 1924 Anayasası, meclis hükûmeti ve parlâmenter hükûmet sisteminden
herhangi birini saf olarak tercih etmeyen; aksine her ikisinin bazı belirleyici özelliklerini
bünyesinde kaynaştıran, kendine özgü bir hükûmet sistemini kurgulamıştır. Yine de ge-
rek siyasal önderlerin gücü gerekse de parti disiplini yasama organının denetleme yetkisini
azaltmış ve etkisiz bırakmıştır ki; bu sonuç, hükûmet sistemini zamanla parlâmenter siste-
me daha çok yaklaştırmıştır.

D İ K K AT

1924 Anayasası, meclis hükûmet sistemi ile parlamenter sisteminin belli özellikle-
rini bir arada öngören kendine özgü bir hükûmet sistemi kurgulamıştır.

1924 Anayasası’nı hem tek partili hem de çok partili siyasal yaşamın anayasası olması ne-
deniyle diğer Cumhuriyet anayasalarından bu yönüyle ayrılmaktadır. 1924 - 1945 yılları
arasında süren tek partili dönemde, daha çok yeni siyasal sistemin bütün kurumlarıyla kök-
leşmesine uğraşılmıştır. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), bu dönemin baskın ve belirleyici
siyasal aktörü olmakla birlikte, bu dönemde çok partili siyasete geçişin denemeleri de ya-
pılmıştır.
Mustafa Kemal’in yakın çalışma arkadaşları olan Kâzım Karabekir, Rauf Orbay, Adnan Adı-
var ve Ali Fuat Cebesoy’un kurucuları arasında yer aldığı “Terakkiperver Cumhuriyet Fır-
kası” (TCF); bu denemelerden ilkini oluşturmaktadır. Ancak TCF, 1925 yılındaki Şeyh Sait
Ayaklanması’nı izleyen süreçte dinî ve etnik temelli bir siyaset güttüğü gerekçesiyle kapatıl-
mıştır. Bir diğer girişim ise Mustafa Kemal’in ön ayak olduğu ve Fethi Okyar’ın girişimiyle
kurulan Serbest Fırka’dır. Bu ikinci deneme de çok uzun sürmemiştir. Öyle ki, TCF’nin
kapatılması sırasında söz konusu olan kapatılma gerekçeleri ve hassasiyetleri ortaya çıkmış
ve 1930 yılında cumhurbaşkanının müdahalesiyle Serbest Fırka’nın kendi kendini feshi sağ-
lanmıştır.
1924 Anayasası’nın uygulandığı ve tek partili yönetimin muhalif görüşlere izin vermeyen
anlayışının egemen olduğu bu dönem çok uzun sürmemiştir. Özellikle II. Dünya Savaşı’nın
sona ermesi ve Sovyetler Birliği’nin 1945 yılında Boğazlar hakkında nota vermesinin ya-
rattığı siyasal baskı, Türkiye’yi Batılı devletlere yaklaşmak durumunda bırakmıştır. Bunun
doğal sonucu olarak liberal demokrasiye geçişin ilk adımları atılmaya başlanmış ve 1945
yılında Millî Kalkınma Partisi’nin kurulmasına izin verilerek çok partili yaşama geçilmiştir.
Ancak çok partili yaşamın CHP ile birlikte etkin olan diğer partisi 1946 yılında kurulan
Demokrat Parti (DP) olmuştur.

D İ K K AT

1924 Anayasası hem tek partili hem de çok partili siyasal yaşamda uygulanan tek
Cumhuriyet anayasasıdır.

1950 Seçimleri’nin yargı güvencesi altında, tek dereceli, gizli oy, açık döküm ve sayım esas-
ları çerçevesinde yapılması DP’yi iktidara taşımıştır. Hatta listeli çoğunluk seçim sisteminin
uygulanmasıyla çoğunluğu elde eden partinin, aldığı oy oranının çok üstünde TBMM’de
temsil edilmesine yol açmıştır. Bu sonuç, 1950 - 1960 yılları arasındaki DP iktidarının çok

1 . Ü N İ T E O S M A N L I İ M PA R ATO R LU Ğ U ’ N D A N 1 9 8 2 A N AYA S A S I N A K A D A R T Ü R K I Y E ’ N I N A N AYA S A L G E Ç M I Ş I N E G E N E L B I R B A K I Ş

7
partili siyasal yaşam içinde parlâmenter sistemle bağdaşmayan bir örnek oluşturmasına yol
açmıştır. Öyle ki, seçim sistemi, DP’nin yasama organındaki çoğunluk iradesiyle millî ira-
deyi özdeşleştirmiştir. Buna karşın başta CHP olmak üzere muhalefet partileri elde ettik-
leri ciddî oy oranının karşılığını alamamışlar ve çok az sayıda milletvekilliği ile yetinmek
zorunda kalmışlardır. Bu sonuç, zaman içerisinde muhalif görüşlere gösterilmesi gereken
ve demokratik sistemlerinin vazgeçilmez ilkelerinden biri olan siyasal tahammülün ve
karşılıklı saygının gösterilmesinin önüne geçmiştir. TBMM’deki DP sayısal çoğunluğu ve
hükûmet, uzlaşmayan ve her istediğini yapabileceğini savunan bir irade ortaya koymuştur.
Parti disiplininin katılığı, parti içi demokrasinin yeterince geliştirilememesi, önder sultası-
nın varlığı ve anayasal bir denetim mekanizmasının bulunmayışı bu eğilime kaynaklık et-
miştir. Böylece millî iradeye sahip olduğunu iddia eden iktidar partisi, tek parti yönetimine
benzer bir uygulama içerisine girmiştir.

1961 Anayasası Dönemi

1924 Anayasal düzeni 27 Mayıs 1960 tarihinde gerçekleştirilen askerî müdahale sonucunda
demokratik olmayan bir usûlle sona erdirilmiştir. Askeri yönetim, çok uzun bir süre ikti-
darda kalmamasına karşın çok partili siyasal yaşamı kesintiye uğratarak bir ara rejime yol
açmıştır. Ancak başlatılan yeni anayasa hazırlık çalışmaları ile olağan siyasal düzene geçişin
adımları hızla atılmış ve Türkiye, demokratik sisteme kısa sürede döndürülmüştür.
Anayasa çalışmalarını yürüten Kurucu Meclis, Millî Birlik Komitesi (MBK) ile Temsilciler
Meclisi’nden oluşturulmuştur. MBK askerî kanadı temsil etmiştir. CHP; Cumhuriyetçi Köy-
lü Millet Partisi (CKMP) ve MBK’nin belirlediği üyeler dışında “barolardan”, “basından”,
“işçi sendikalarından”, “sanayi ve ticaret odalarından”, “öğretmen ve tarım kuruluşlarından”,
“üniversitelerden”, “yargı organlarından” ve kontenjan çerçevesinden “bağımsızlardan” ku-
rulu Temsilciler Meclisi ise Kurucu Meclis’in sivil kanadını oluşturmuştur.
DP’nin hazırlık sürecinden dışlanması, anayasanın kabulü için 9 Temmuz 1961 tarihinde
yapılan halk oylamasına katılımı düşürmüştür. Böylece halk oyuna katılanların %61,7’sinin
“evet” oyuyla anayasa kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Ancak %40 yaklaşan “hayır” oyu
ve oylamaya katılmayan seçmenin azımsanmayacak kadar fazla sayıda olması, askerî müda-
haleye ve bu dışlanmaya karşı gelişen tepkinin bir sonucu olmuştur.
1961 Anayasası hazırlanırken yürütme erki karşısında yasama ve yargı erkleri güçlendi-
rilerek erkler arasında yeni bir siyasal denge kurulmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede “millî
egemenlik”, “temsilî hükûmet”, “erkler ayrılığı” ve “parlâmenter sistem” esasları üzerine
oturtulan bir devlet örgütlenmesi öngörülmüştür. 1961 Anayasasıyla öncelikle egemenlik
yetkisinin kullanımında bir farklılaşmaya gidilmiştir. Buna göre egemenlik, kayıtsız şart-
sız Türk milletine ait olmakla birlikte kullanımı, anayasanın koyduğu esaslar çerçevesinde
yetkili kılınan organlar eliyle olabilecektir. Böylece TBMM, egemenliği kullanan tek organ
olmaktan çıkarılmıştır (1961 AY mad. 4/I,II). Yine 1924 Anayasası’ndan farklı olarak ana-
yasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı ilkesi getirilmiştir (1961 AY mad. 8).

D İ K K AT

1961 Anayasasıyla ilk kez anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı ilkesi kabul edil-
miştir.

8 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Yeni anayasayla yumuşak bir erkler ayrılığı öngörülmek suretiyle parlâmenter sistem ku-
rumsallaştırılmaya çalışılmıştır. Yasama - yürütme erkleri arasında iş birliğine ve karşılıklı
dengeye dayanan bir hükûmet sistemi öngörülmüştür. Bir yandan Millet Meclisi ve Cum-
huriyet Senatosu’ndan kurulu TBMM oluşturulurken (1961 AY m. 63.); öte yandan devlet
başkanı ve hükûmetin bir arada bulunduğu ikili bir yürütme erki meydana getirilmiştir.
TBMM’nin seçtiği siyasal olarak sorumsuz ve törensel yetkilere sahip bir Cumhurbaşkanlığı
makamı ile yine yasama organının içinden çıkan ve onun güvenoyuna dayanan bir hükûmet
yapısı kurgulanmıştır (1961 AY mad. 95.,97/I.,102.). Ayrıca, hükûmetin yasama organın-
ca siyasal sorumluluğuna gidilerek güvensizlik oyuyla düşürülebilmesinin (1961 AY mad.
89.,103.,104.) yanında anayasayla Cumhurbaşkanına “kanunları veto etme” ve belli koşul-
lara bağlı da olsa “yasama organını feshetme” yetkisi tanınmıştır (1961 AY mad. 93., 108.).
Böylece her iki erk arasında bir dengele - denetle ilişkisi kurulmuştur. Yine cumhurbaşka-
nının bütün kararlarının başbakan ve ilgili bakanlarca da imzalanması yoluyla kabul edilen
“karşı-imza” ilkesi ile parlâmenter sistemin önemli bir kurumu daha öngörülmüştür (1961
AY mad. 97/II.).

D İ K K AT

1961 Anayasasıyla parlâmenter sistem kurumsallaştırılmıştır.

1961 Anayasası’nın uygulanma dönemi içerisindeki en ciddî dönüşüm, 12 Mart 1971 Askerî
Müdahalesi ile yaşanmıştır. Özellikle müdahaleyi takip eden süreçte gerçekleştirilen 1971
ve 1973 Anayasa değişiklikleri ile 1961 Anayasası yapısal olarak büyük bir değişim geçir-
miştir. Devlet karşısında birey hak ve özgürlükleri noktasında kısıtlayıcı düzenlemelere gi-
dilmiş ve temel hak ve özgürlükler bakımından “serbestlik” ilkesi terk edilerek “sınırlılık”
esası getirilmiştir. Böylece 1961 Anayasası’nın özgürlükçü yapısı ciddî bir kırılma yaşamış-
tır. Parlâmenter sistem korunmakla birlikte hükûmete KHK çıkarma yetkisinin tanınması,
üniversite özerkliğinin daraltılması, TRT’nin idarî özerkliğinin kaldırılması, Cumhuriyet
savcılarının idarî görevler bakımından Adalet Bakanlığı’na bağlanması, Danıştay’ın askerî
personeli idarî işlem ve eylemlerinden dolayı yargılama yetkisinin kaldırılması, Anayasa
Mahkemesi’ne (AYM) dava açma yetkisinin daraltılması, AYM’nin anayasa değişiklikleri-
ni esas bakımından denetleyemeyeceği, Yasama Meclisleri’nin Yüksek Hakimler Kuruluna
(YHK) üye seçme usûlünün kaldırılması ve Adalet Bakanı’nın YHK’nin toplantılarına baş-
kanlık etme olanağına ve oy hakkına kavuşturulması düzenlenerek 1961 Anayasası’nın ilk
hâlinde oluşturulmaya çalışılan siyasal denge, yasama ve yargı erkleri zayıflatılarak, yürüt-
menin lehine olacak biçimde bozulmuştur.

1 . Ü N İ T E O S M A N L I İ M PA R ATO R LU Ğ U ’ N D A N 1 9 8 2 A N AYA S A S I N A K A D A R T Ü R K I Y E ’ N I N A N AYA S A L G E Ç M I Ş I N E G E N E L B I R B A K I Ş

9
 ÖRNEK OLAY VE SORULARI
Osmanlı monarşisinden Cumhuriyet Türkiye’sine ge-
çişte atılan en önemli adımlarından biri de “hilafetin”
kaldırılması olmuştur. 1922 yılında saltanatın kaldırıl-
masından ve Cumhuriyetin 29 Ekim 1923 tarihinde
ilanından sonra, egemenliğin kimde olduğu tartış-
masını ortaya çıkarabilecek geleneksel siyasal sistemi
temsil eden tek kurum olarak hilafet kalmıştı. Mustafa
Kemal Paşa 1924 yılının ilk aylarında bazı girişim-
lerde ve görüşmelerde bulunarak İstanbul basınının,
üniversitedeki aydınların, silah arkadaşlarının ve or-
dunun; hilafetin kaldırılması noktasında desteğini
sağlamış oldu.
1924 yılının Şubat ayında sürdürülen mali bütçe görüş-
meleri sırasında Halife Abdülmecit’e ait ödenek ve gi-
derlerin konuşulduğu sırada konu gündeme gelmiştir:
Akçuraoğlu Yusuf Bey (Akçura): “Bu bütçedeki hali-
feliğe ödenek veren bölüm, bizim esaslarımıza, Cum-
huriyet’imizin temeline tamamen aykırıdır” demiştir.
Vasıf Bey (Çınar) ise daha açık bir dille şu can alıcı so-
ruyu sormuştur: “Sultanlığı yıktık fakat saltanatın tim-
sali olan saray, bütün ihtişam ve debdebesi ile duruyor
ve yaşıyor. Yarın bizi yıkmak için hazır bekleyen bu mü-
esseseyi, kendimiz, gene biz yaşatıyoruz. Zaten elinde
cismani bir kuvveti bulunmayan, herhangi bir hücum
seli karşısında sarayına kapanmaktan başka elinden bir
şey gelmeyen halifenin Türkiye Cumhuriyeti’nin aziz
sinesinde bulunuşunun manası var mıdır?”
UNUTMAYALIM
• Sened - i İttifak ilk anayasal belgedir.
• Meşrutî monarşiye geçişi sağlayan Kanun-u Esasî
Osmanlı - Türk anayasal gelişim çizgisindeki ilk
yazılı anayasadır.
• 1876 Kanun-u Esasî hükümleri itibarıyla bir par-
lamenter hükûmet sistemi öngörmemiştir.
• Osmanlı - Türk anayasal gelişmelerinde 1909 de-
ğişiklikleri, ilk defa parlâmenter sisteme yaklaşan
bir hükûmet yapısı öngörmüştür.
• Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne
geçişin temel metni olan 1921 Anayasasıyla millî
egemenlik ilkesi ilk defa düzenlenmiştir.
• Kurtuluş Savaşı sonrasında hukukî ve siyasî ola-
ğanlaşmanın ilk adımını, Cumhuriyetin ilânı
oluşturur.
• 1924 Anayasası, meclis hükûmet sistemi ile
parlâmenter sistemin belli özelliklerini bir arada
öngören kendine özgü bir hükûmet sistemi kur-
gulamıştır.
• 1924 Anayasası hem tek partili hem de çok partili
siyasal yaşamda uygulanan tek Cumhuriyet ana-
yasasıdır.
• 1961 Anayasasıyla ilk kez anayasanın üstünlüğü
ve bağlayıcılığı ilkesi kabul edilmiştir.

Bütçe görüşmelerindeki bu tartışma kısa sürede et- • 1961 Anayasasıyla parlâmenter sistem kurumsal-
kisini göstermiştir. Başbakan İsmet İnönü; halifeliğin laştırılmıştır.
iç ve dış siyasette Türkiye’ye hiçbir yararı olmadığını,
kaldırılmasıyla da din hükümlerinin korunması ve
tamamen yerine getirilmesinde bir eksiklik olmayaca-
ğını belirtmiştir. Sonuç itibarıyla, “Hilafetin İlgasına
ve Hanedan - ı Osmani’nin Türkiye Cumhuriyeti Me-
maliki Haricine Çıkarılmasına Dair” kanunla hilafet
kaldırılmış ve son halife Abdülmecit, kanunun çıka-
rıldığı günün gecesi Dolmabahçe Sarayın’dan alınarak
İsviçre’ye gönderilmiştir.

1. Hilafetin kaldırılması kararının verilmesinde

cumhuriyet yönetiminin ulaşmak istediği ana he-
def neydi?

İNTERNET
Örnek olayın yanıtlarına e-ders 1. üniteden ulaşa-
bilirsiniz.

10 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLE YELİM
Türkiye’deki anayasal gelişmelerin başlangıcını 1808
yılında kabul edilen Sened - i İttifak’a kadar götürmek
mümkündür. Bu tarihten sonra hızla gelişen anayasa-
cılık hareketleri sonucunda ilân edilen Tanzimat ve
Islahat Fermanları’yla Osmanlı tebaasının herhangi
bir ayrım gözetilmeksizin “can, mal ve ırz güvenliği-
nin sağlanacağı”; “kanunsuz suç ve ceza olmayacağı”,
“yargılamasız ceza verilemeyeceği” ilkeleri kabul edil-
miştir. Ancak bütün bu belgeler bir anayasa olmayıp
ilk yazılı anayasa 1876 yılında yürürlüğe sokulan
Kanun-u Esasî olmuştur. Böylece mutlak monarşiden
meşrutî monarşiye geçilmiştir.
I. Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılan Osman-
lı İmparatorluğu’nun imzaladığı Mondros Ateşkes
Antlaşması’nı takiben başlayan işgaller, Anadolu’da
Müdafaai Hukuk hareketinin ortaya çıkmasına
yol açmıştır. Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin
Misak-ı Millî’yi kabul etmesi sonucunda dağıtıl-
ması ve İstanbul’un işgal edilmesi süreci, Ankara’da
TBMM’nin açılmasıyla sonuçlanmıştır. Bu aşamada
TBMM’nin hazırladığı 1921 Anayasası ile millî ege-
menlik ilkesi kabul edilmiştir. Günün koşulları ve
savaşın bizzat TBMM tarafından yönetilmesi, meclis
hükûmeti sisteminin öngörülmesini sağlamıştır. Bir
geçiş anayasası olmasına karşın 1921 Anayasasıyla
yeni siyasal sistemin hukukî ve siyasî altyapısı da ha-
zırlanmaya başlanmıştır.
1 . Ü N İ T E O S M A N L I İ M PA R ATO R LU Ğ U ’ N D A N 1 9 8 2 A N AYA S A S I N A K A D A R T Ü R K I Y E ’ N I N A N AYA S A L G E Ç M I Ş I N E G E N E L B I R B A K I Ş
Kurtuluş Mücadelesi’nin başarıyla sonlandırılması,
saltanatın kaldırılması ve Cumhuriyetin ilânı; artık
yeni siyasal sistemin anayasasının hazırlanmasını
dayatmıştır. Bunun sonucunda aynı yıl hazırlanan
ve yürürlüğe giren 1924 Anayasası, ilk Cumhuriyet
anayasası olmuştur. Hem tek partili hem de çok par-
tili dönemde yürürlük imkânı bulan 1924 Anayasa-
sı, meclis hükûmeti sistemi ile parlâmenter sistemin
belirli özelliklerini bünyesinde kaynaştıran kendine
özgü bir hükûmet sistemi öngörmüştür.
27 Mayıs 1960 Askerî, Müdahalesi ile yürürlükten
kaldırılan 1924 Anayasasının yerine hazırlanan 1961
Anayasası ise Türkiye’de parlâmenter sistemin kurum-
sallaşmasını sağlamıştır. Anayasanın bağlayıcılığı ve
üstünlüğünün ilk kez kabul edildiği 1961 Anayasası,
1971 Askerî Müdahalesi sonrasında ciddî anlamda
değişikliğe uğratılmıştır. Bir yandan yasama ve yargı-
ya karşı yürütme güçlendirilirken; öte yandan temel
hak ve özgürlükler bakımından “özgürlük” esası terk
edilerek “sınırlılık” anlayışı getirilmiştir.
11
 KENDİMİZİ SINAYALIM
1. Osmanlı dönemindeki ilk anayasal belge aşağıda- 6. Aşağıdaki kuruluşlardan hangisi 1961
kilerden hangisidir? Anayasası’nı hazırlayan Kurucu Meclisin sivil ka-
nadını oluşturan Temsilciler Meclisi’ne üye gönder-
a) 1808 Sened-i İttifak
memiştir?
b) 1839 Tanzimat Fermanı
c) 1856 Islahat Fermanı a) Barolar
d) 1876 Kanun-u Esasi b) Silahlı Kuvvetler
e) 1921 Anayasası c) İşçi Sendikaları
d) Sanayi ve Ticaret Odaları
2. 1921 Anayasası’nın öngördüğü en devrimci ilke e) Öğretmen ve Tarım Kuruluşları
aşağıdakilerden hangisidir?
7. Aşağıdakilerden hangisi ilk kez Anayasanın üs-
a) Halkçılık
tünlüğünü ve bağlayıcılığı ilkesini düzenleyen ana-
b) Cumhuriyetçilik
yasadır?
c) Millî Egemenlik
d) Laiklik a) 1876 Kanun-u Esasisi
e) Devletçilik b) 1921 Anayasası
c) 1924 Anayasası
3. Çok partili siyasal yaşama geçmeye yönelik ola- d) 1961 Anayasası
rak ilk girişim aşağıdaki hangi siyasî partinin ku- e) 1982 Anayasası
rulmasıyla gerçekleştirilmiştir?
8. Aşağıdakilerden hangisi Kanun-u Esasî’yle padi-
a) Cumhuriyet Halk Partisi’nin
şaha tanınan yetkilerden biri değildir?
b) Serbest Fırka’nın
c) Demokrat Parti’nin a) Hükûmetin atanması ve azledilmesi
d) Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın b) Bakanların Yüce Divan’da yargılanabilmelerine
e) İttihat ve Terakki Partisi’nin izin vermesi
c) Mutlak anlamda bir veto yetkisinin bulunması
4. Aşağıdakilerden hangisi Misak-ı Millî’nin öngör- d) Meclis-i Mebusan’ı koşulsuz feshedebilmesi
düğü esaslardan biridir? e) Meclis-i Umumi’nin toplanması ve tatiline karar
verebilmesi
a) Devletin mutlak monarşi ile yönetileceği
b) Hilafetin kaldırılacağı
c) Devletin eyalet sistemine geçeceği
d) Manda ve himayenin kabul edileceği
e) Ülkenin bölünmezliği ilkesinin kabul edileceği

5. Aşağıdakilerden hangisi 1971 Askerî Müdahalesi

sonucunda 1961 Anayasasında gerçekleştirilen de-
ğişikliklerden biri değildir?
a) TRT’nin idarî özerkliğinin genişletilmesi
b) Hükûmete KHK çıkarma yetkisinin tanınması
c) Üniversite özerkliğinin daraltılması
d) Adalet Bakanı’nın YHK toplantılarına başkanlık
etme olanağına ve oy hakkına kavuşturulması
e) Cumhuriyet savcılarının, idarî görevler bakımın-
dan Adalet Bakanlığına bağlanması

12 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 2
1982 Anayasası’nın
Kabulü, Genel Esasları,
Temel Haklar ve
Özgürlükleri Sistemi
 ANAHTAR K AVRAML AR
Aktif Statü Hakları: Bireylere devlet yönetimine katılma
olanağı tanıyan haklar kümesidir. Dolayısıyla bu haklara
“katılma hakları” ya da “siyasî haklar” da denmektedir.
Hak: Özgürlüklerin somutlaştırılma biçimi olan hak, kişilere
mevcut hukuk düzeni tarafından tanınan bir irade gücü ve
isteme yetkisi olarak tanımlanmaktadır.
Kuvvetler Ayrılığı İlkesi: Yasama, yürütme ve yargı
erklerine dayanan devlet örgütlenmesinin yönetiminde, bu
erkleri kullanan organların birbirlerinden ayrılarak faaliyette
bulunmaları ve birbirlerinin işlev alanlarına müdahâle
etmemelerine yönelik ilkedir.
Negatif Statü Hakları: Birey - devlet ilişkisinde, devlete
karşı bireye belirli bir özerk alan tanıyan ve devlete bu alana
karışmama yükümlülüğü getiren haklardır.
Ölçülülük İlkesi: Demokratik toplum düzeni ve hukuk
devleti ilkelerinin uzantısı olan ölçülülük ilkesine göre, temel
hak ve özgürlüklerin sınırlandırılabilmesinde kullanılan
araçların sınırlama amacını gerçekleştirmeye elverişli, buna
zorunlu ve araç - amaç ilişkisinin orantılı olması gereklidir.
Özgürlük: Kişilerin herhangi bir baskı altında olmaksızın
serbestçe bir şeyi yapma / yapmama ya da belli bir yönde
davranıp / davranmama biçiminde eylemde bulunabilme
iktidarlarını ifade etmektedir.
Pozitif Statü Hakları: Devlete bireyler için olumlu bir
davranışta bulunma yükümlülüğü getiren haklardır. Bireyin
devletten kendisine yönelik olarak olumlu bir davranış
yapmasını beklemesi ya da istemesi söz konusu olduğundan
bu kategori haklara “isteme hakları” da denmektedir.

AMAÇLAR
Bu üniteyi tamamladıktan sonra aşağıdaki soruları yanıtlayabilmek için gerekli bilgi ve
becerilere sahip olacaksınız:
• 1982 Anayasası nasıl hazırlanmıştır?
• 1982 Anayasası hangi temel ilkeler üzerine kurgulanmıştır?
• 1982 Anayasasının temel hak ve özgürlüklerinin dayandığı genel esaslar nelerdir?

14 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
1982 ANAYASASI’NIN KABULÜ
1982 Anayasası’nın kabulünü ve yürürlüğe girmesini daha iyi anlayabilmek için tarihsel
perspektif ihmâl edilmeden Türkiye’nin içinde bulunduğu toplumsal ve siyasal yapının or-
taya konması gerekmektedir. Bu yüzden bir hukukî belge olduğu kadar aynı ölçüde siyasal
değeri de olan anayasaların kabulü öncesi gelişmelerinin dikkatle incelenmesi gerekir. Bu
sayede o anayasanın hazırlanması, kabul süreci ve içeriği hakkında ihtiyaç duyulan bilgilere
sahip olunacaktır. Konumuzu oluşturan 1982 Anayasası bakımından da aynı yöntem izle-
necek ve öncelikle anayasanın hazırlanması sürecini başlatan 12 Eylül Askerî Müdahalesi
öncesi ve sonrası ana hatlarıyla anlatılacaktır. Ardından da anayasanın ruhunu oluşturan
genel esaslar ve son olarak da öngördüğü temel hak ve özgürlükler sistemine değinilecektir.

12 Eylül 1980 Askerî Müdahalesi Öncesi Gelişmeler

1982 Anayasası’nın hazırlanma sürecini tarihsel olarak 1970’li yıllara kadar götürmek
mümkündür. Özellikle 1973 - 1980 yılları arasında yaşananlar 1980 Askerî Müdahalesinin
siyasal ve toplumsal zeminini de hazırlamıştır. Hükûmet istikrarsızlıklarının yaşandığı bu
devre boyunca etkin olmaktan uzaklaşan devlet yönetimi, bozulan ekonomik yapı ve git-
tikçe artan terör eylemleri; toplumsal barışı onulmaz biçimde zedelemiştir. Parti sisteminin
aşırı çok partiden oluşması ve seçim sisteminin ortaya çıkardığı çok parçalı yasama organı
sonucunda kurulmak zorunda kalan koalisyon hükûmetleri, siyasal sistemin çalışmaz hâle
gelmesinde payı büyük olan etmenlerdir. Ancak demokratik siyasal sistemin bir türlü iş-
letilememesinin arkasındaki başlıca etken, toplum içinde yaratılan siyasal kutuplaşmanın
keskinleşmesidir. Bu durum, yasama organında temsil edilebilme olanağına kavuşan siya-
sal partileri de etkilemiştir. Partiler arası demokratik hoşgörüsüzlük ve uzlaşma kültürüne
sahip olamama, istikrarlı ve etkin hükûmetlerin oluşturulamamasına yol açmıştır. Bütün
bunlara ek olarak cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’ün görev süresinin dolmasının ardından
yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminin bir türlü sonlandırılamaması, anayasal ve yönetsel bir
bunalımı ortaya çıkarmıştır. Yeni cumhurbaşkanının seçilememesi 12 Eylül 1980 Askerî
Müdahalesi’nin gerekçelerinden biri olarak gösterilmişse de darbeyi hazırlayan koşullar dü-
şünüldüğünde bunun bir mazeret olmaktan öteye geçmeyeceği açıktır.

D İ K K AT

1973 - 1980 yılları arasında toplumsal ayrışmalar ve kutuplaşmalar sonucunda ya-

şanan olaylar, ülke ekonomisinin hızla kötüleşmesi, demokratik hoşgörüden uzak,
istikrarsız ve etkin olmayan bir yönetimin varlığı; askerî müdahalenin arkasındaki
temel etmenlerdir.

12 Eylül Müdahalesi ve 1982 Anayasası’nın Hazırlanışı

Emir - komuta zinciri içinde gerçekleştirilen 12 Eylül Askerî Müdahalesi sonrasında yasa-
ma organını fesheden ve hükûmeti görevden alan askerler, milletvekillerinin dokunulmaz-
lıklarını kaldırmışlar ve bütün ülkede sıkıyönetim ilân ederek iktidarı ele geçirmişlerdir.
Yasama ve yürütme yetkileri, Millî Güvenlik Konseyi’ne geçmiştir. Konsey, Bülend Ulusu
başkanlığında bir hükûmet kurmuş olmakla birlikte, erkler arasında görev ayrılığı yapmak-
sızın yürütme yetkisini bu hükûmet eliyle kullanmayı tercih etmiştir. Parlâmenter sistemin
işleyişinden farklı biçimde, hükûmet üyeleri, Konsey’in birer görevlisi olarak çalışmak du-
rumunda bırakılmışlardır.

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
15
 Askerî müdahale sonrasında yeni anayasanın hazırlanmasına yönelik ilk adım 29.06.1981
tarihinde çıkarılan 2485 sayılı “Kurucu Meclis Kurulması Hakkında Kanun” olmuştur. Ka-
nunla kurulacak olan Kurucu Meclisin anayasayı, siyasal partiler ve seçim kanunlarını yap-
ması öngörülmüştür. Askerî kanadını Konsey’in oluşturduğu Kurucu Meclis’in 160 üyeli
sivil kanadını Danışma Meclisi oluşturmuştur. Ancak Danışma Meclisi’ne üye seçiminde
belirleyici yine askerî iktidar olmuştur. Öyle ki, 120 üyesi il valilerince ve geri kalan 40
üyesi de doğrudan Konsey tarafından seçilmiştir. Dolayısıyla anayasanın hazırlanmasında
gerçekten halkı temsil eden bir kurucu meclis oluşturulmadığı gibi siyasal partilerin faaliyet
göstermelerine izin verilmeyerek kamuoyu yaratılması engellenmiş, özgür ve çoğulcu bir
siyasal ortamın oluşturulmasının önüne geçilmiştir.

D İ K K AT

1982 Anayasası gerek “yazım” gerekse de “tanıtım” süreçleri bakımından özgür ve ço-
ğulcu bir siyasal ortam gözetilmeksizin katılımcılıktan uzak biçimde hazırlanmıştır.

Anayasanın yazılması sürecinde Danışma Meclisi’nin yetkilerinin kısıtlanması ve son ka-

rarı her zaman için Konsey’in verebilmesi askerî kanadın belirleyiciliğini göstermesi açı-
sından önem taşımaktadır. Aynı baskın karakter, anayasanın tanıtılma ve oylama sırasında
da yaşanmıştır. Konsey ve devlet başkanı konumundaki Kenan Evren’in yurt içi gezileri ve
propaganda kampanyasına karşılık aykırı görüşlere hiç tahammül gösterilmemesi, hazırlık
sürecinde demokratik bir tutumdan ne kadar uzak durulduğunun somut göstergeleridir.
Sonuç itibarıyla 7 Kasım 1982 tarihinde yapılan halkoylamasıyla 1982 Anayasası geçerli
oyların %91,37’sinin evet oyuyla kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.

1982 ANAYASASI’NIN GENEL ESASLARI

1982 Anayasası’nın genel esaslarının düzenlendiği, siyasî iktidarın anayasayı hazırlarken
güttüğü amaçları, ulaşmak istediği hedefleri ve öngörülen anayasal düzenin ne olacağını
gösteren birinci kısmı onbir maddeden oluşmaktadır. Bu kısmın incelenmesi noktasında
öncelikle yeni anayasanın ana yaklaşımlarının belirginleştirilmesi için temel felsefesine de-
ğinilecek ve ardından da anayasal sistemin üzerine kurgulandığı devlet biçimi, nitelikleri,
cumhuriyetin bütünlüğü, kuvvetler ayrılığı, egemenliğin kullanımı, eşitlik ile anayasanın
üstünlüğü ve bağlayıcılığı konularına yer verilecektir.

1982 Anayasası’nın Temel Felsefesi

1982 Anayasası’nın ruhunu anlayabilmek ve üzerine kurgulandığı ana felsefeyi çözümleye-
bilmek için yerini aldığı 1961 Anayasası’yla karşılaştırmak gereklidir. Anayasa, devletin ve
milletin bütünlüğünü ön plana çıkaran, millî dayanışmaya ve toplumun huzuruna önem
veren bir yaklaşımla hazırlanmıştır. Bu çerçevede yeni anayasada birey hak ve özgürlükle-
rinin sınırlandırılması esas olurken; devlet otoritesi de güçlendirilerek pekiştirilmiştir. Her
iki anayasada da Türk milliyetçiliği veya Atatürk milliyetçiliği birleştirici ve kaynaştırıcı bir
ideoloji olarak kabul görmüştür. Ancak 1961 Anayasası’nda çok daha duygusal bir milli-
yetçilik vurgusu yapılırken; 1982 Anayasası’nda kayıtlayıcı bir yaklaşım sergilenmektedir.
1982 Anayasası’yla kutsal devlet anlayışı benimsenerek 1961 Anayasası’ndaki insan hakları-
na dayalı demokratik hukuk devleti anlayışından uzaklaşılmıştır. Ayrıca anayasa koyucular,
başlangıç metninde yer verdikleri ilkelerle, “evrensellik” yerine “yerelliği” tercih etmiştir.
Öyle ki, yurttaşların anayasada belirtilen özgürlükçü demokrasi ve hukuk düzeni anlayışı-

16 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
nın dışına çıkamayacakları ve anayasada öngörülen temel hak ve özgürlüklerden yararlana-
bilecekleri öngörülmüştür. Böylece demokrasi, temel hak ve özgürlükler, hukuk devleti gibi
evrensel değerleri anayasal çerçeve ile kayıtlayarak bir nevî millîleştirmişlerdir.

D İ K K AT

1982 Anayasası devletçi, milliyetçi, dayanışmacı ve özgürlük - otorite dengesinde

ikincisine ağırlık veren bir çizgidedir.

Devlet Biçimi Olarak “Cumhuriyet”

1982 Anayasası’na göre devletin biçimi cumhuriyet olarak kabul edilmiştir (1982 AY mad.
1). Cumhuriyet, dar ve geniş kapsamlı olmak üzere iki tanımlı bir kavramdır. Buna göre
mutlak yönetim anlayışının karşıtı olarak kullanılan cumhuriyet, dar anlamıyla devletin
başlıca yönetim organlarının belli süreler için seçimle iş başına getirildiği ve özellikle devlet
başkanının veraset dışı bir yolla belirlendiği hükûmet biçimidir. Bir hükûmet modeli olarak
tanımlanan cumhuriyet kavramını da içine alan geniş anlamıyla cumhuriyet ise egemenlik
hakkının bir kişi ya da zümreye değil de toplumun tümüne ait kılındığı devlet biçimini ifade
etmektedir.
Geniş anlamıyla kullanılan “cumhuriyet” ile “demokrasi” arasında neredeyse birbiriyle tam
olarak örtüşen anlamsal bir ilişki kurulmaya çalışılsa da iki kavram arasında mutlak bir
bağ kurulamayacağı gibi biri diğerine eşitlenemez ya da indirgenemez. Öyle ki, geçmişten
günümüze gelininceye dek demokrasiye sahip olmayan birçok cumhuriyet kurulmuştur.
Latin Amerika, Asya, Afrika, Orta Doğu ülkeleri ile sosyalist siyasal sistemler buna örnek
olarak gösterilebilir. Benzer biçimde Büyük Britanya, İspanya, İskandinav ülkeleri, Japonya,
Kanada, Hollanda, Yeni Zelanda, Lüksemburg, anayasal monarşi olmakla birlikte dünyanın
ileri düzeydeki demokrasileri olarak göze çarpmaktadır.

D İ K K AT

Dünyadaki uygulamalar her demokratik sistemin bir cumhuriyet, bütün monarşi-

lerin de demokrasi karşıtı olmadığını göstermektedir.

Cumhuriyetin Nitelikleri
1982 Anayasası’yla devlet biçimi cumhuriyet olarak düzenlenmiş ve Anayasa’nın ikinci
maddesiyle bu cumhuriyetin hangi nitelikleri haiz olduğu da belirtilmiştir. Bu çerçevede
Anayasa’nın başlangıç metnine de yapılan atıfla birlikte toplumun huzuru, millî dayanış-
ma ve adalet anlayışının yer aldığı, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı,
demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletinin öngörüldüğü cumhuriyet anlayışına yer
verilmiştir.

Başlangıç İlkeleri, Toplumun Huzuru, Millî Dayanışma ve Adalet Anlayışı

Genelde edebi bir dilde yazılmış bulunan başlangıç bölümleri, uygulanabilir somut norm-
lara sahip olmasa da anayasaların temel felsefelerini açıklayan bazı ilkeleri bünyelerinde
barındırırlar. Anayasa metninin içinde yer alan pozitif normların yorumlanmasına katkısı
olan bu ilkeleri şöyle sıralamak mümkündür: “Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlılık”, “Ata-

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
17
 türk milliyetçiliği”, “Atatürk medeniyetçiliği”, Çağdaş medeniyet düzeyine ulaşma azmi”,
“Milli egemenlik”, “Anayasanın ve hukukun üstünlüğü”, “Hürriyetçi demokrasi”, “Kuvvetler
ayrılığı”, “Laiklik”, “Türk varlığının devleti ve ülkesiyle bölünmezliği”, “Her Türk vatandaşı-
nın onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını geliştirme hakkı”, “Türk vatan-
daşlarının millî varlığa karşı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her
türlü tecellisinde ortak olduğu”.
Cumhuriyetin niteliklerinden biri olarak belirtilen toplumun huzuru, millî dayanışma
ve adalet anlayışı (1982 AY mad. 2) ise anlamsal bakımdan sıkıntılı bir ilkedir. Özellikle
“toplumsal huzur” ve “millî dayanışma” kavramlarının içeriğinin gerektiği biçimde doldu-
rulamaması, söz konusu kavramların hukuken hangi anlama geldiğinin tam olarak belir-
ginleştirilememesi sonucunu doğurmaktadır. Toplumu birey karşısında ön plana çıkaran
bu ilkelerle düşünce özgürlüğünün sınırlandırılması için gerekli hukuksal ve siyasal zemin
hazırlanmış olmaktadır.

Devletin İnsan Haklarına Saygılı Olması

Cumhuriyetin insan haklarına saygılı olacağına yönelik ilke konusunda hukuk öğretisinde
ciddî tartışmalar yapılmıştır. 1982 Anayasası’nın insan hakları konusundaki bu terminolo-
jik tercihi ile 1961 Anayasası’ndaki “insan haklarına dayalı olma” ilkesinin birbirinden çok
farklı anlamlar taşıdığı ve artık insan haklarının 1982 Anayasası’na göre devletin var oluş
dayanağı olmaktan çıkarıldığı ifade edilmiştir. 1961 Anayasası’ndaki ifadesiyle insan hakla-
rını ihlâl etmenin, cumhuriyeti belirtilen niteliklerden uzaklaştıracağı ve kastedilen devlet
yapısından çıkaracağı anlaşılabilmektedir. Buna karşın 1982 Anayasası’ndaki “saygılı olma”
ifadesiyle bir anlatım farkından öte anlamsal olarak bir dönüşüm yaşanmadığı gibi temel
hak ve özgürlükler yaklaşımında ve sisteminde köklü bir değişimin söz konusu olmadığı
da karşı bir görüş olarak savunulmaktadır. Ancak Anayasa’nın genel felsefesi ve ulaşılmak
istenen amaçlar göz önüne alındığında “dayalı olma” deyiminin “saygılı olma” ifadesine na-
zaran temel hak ve özgürlüklerin yaşama geçirilmesi ve özellikle devlet tarafından ihlâl edil-
memesi bakımından daha kayıtlayıcı olduğu, devleti psikolojik de olsa yükümlülük altına
soktuğu bir gerçekliktir.

Atatürk Milliyetçiliğine Bağlılık

1982 Anayasası’nda milliyetçilik ilkesi, yanlış yorumlanma olasılığı karşısında kullanılma-
mış, ayrıca 1961 Anayasası’ndaki “millî devlet” deyimi de tercih edilmemiştir. Bunun yerine
Atatürk milliyetçiliğine bağlılık ilkesi, cumhuriyetin niteliklerinden biri olarak sayılmıştır.
Atatürk’ün milliyetçilik anlayışını irdelemeden önce “millet” kavramına değinmek yerinde
olacaktır. Buna göre milleti; birbirlerine birtakım bağlarla bağlı, belirli bir coğrafya üzerin-
de geçmişte birlikte yaşamış, hâlen yaşayan ve gelecekte de yaşayacak olan insan topluluğu
olarak tanımlamak mümkündür.
Millet kavramının belirleyici unsurlarından birini oluşturan söz konusu objektif ve subjek-
tif bağlar, iki tür millet anlayışının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Beş duyu ile hissedilebilen,
maddî bağları esas alan ve Nazi Almanyası’nda tipik örneğini gördüğümüz objektif millet
anlayışına göre, bir insan topluluğunun millet olarak nitelendirilebilmesi için aralarında
“ırksal”, “dilsel” ve “dinsel” birliğin, birinin ya da birkaçının mutlak biçimde bir arada olması
gerekmektedir.

18 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Atatürk milliyetçiliğinin de dayandığı subjektif millet anlayışı ise toplumu oluşturan birey-
lerin birbirlerine “geçmiş”, “anı”, “ideal”, “gelecek”, “ülkü”, “amaç” birliği gibi manevî nitelik-
teki bazı duygu ve düşüncelerle bağlanmasını ifade etmektedir. Subjektif millet anlayışı ilk
defa Ernest Renan tarafından geliştirilmiş ve savunulmuştur. Bu millet anlayışına göre, aynı
toplum içinde yaşayan insanları, geçmişte yaşadıkları ortak acılar ve beraber elde ettikleri
başarılar ile gelecekte birlikte yaşamak ve mümkün olduğunca sonraki kuşaklar için ortak
bir kültür mirası hazırlamak isteği millet hâline dönüştürmektedir.
1982 Anayasası’nda Atatürk milliyetçiliğinin sonucu olarak Türk milletinin “Dünya millet-
ler ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üyesi” olduğu vurgulanmıştır (1982 AY başlangıç
metni 2. paragraf). Aynı doğrultuda “yurtta sulh ve dünyada sulh” ilkesi belirtilmiştir. Ayrıca
“Topluca Türk vatandaşlarının milli gurur ve iftiharlarda, milli sevinç ve kederlerde, milli var-
lığa karşı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde ortak
olduğu...” ifade edilmiştir (1982 AY başlangıç metni 7. paragraf). Yine 1982 Anayasası’nın
vatandaşlığı düzenleyen ilgili maddesinde “Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan
herkes Türk’tür.” (1982 AY md 66/I) denmek suretiyle bireyle devlet arasındaki vatandaşlık
ilişkisi objektif olmaktan uzak ve daha çok hukukî bir yaklaşımla kurulmuştur.
AYM de vermiş olduğu kararlarla Atatürk milliyetçiliğinin subjektif millet anlayışına da-
yandığını saptamıştır. Mahkeme, 18 Şubat 1985 Tarih ve E.1984/9, K.1985/4 sayılı kararında
bu saptamayı şöyle ifade etmektedir:
“Atatürk Milliyetçiliği, Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkesi Türk sayan, dil,
ırk ve din gibi düşüncelerle yapılacak her türlü ayrımı reddeden, birleştirici ve bütünleştirici
bir anlayışı temsil eder.”

D İ K K AT

Atatürk milliyetçiliği, subjektif millet anlayışına dayanmaktadır.

Devletin Demokratik Olması

Cumhuriyet kavramı, geniş anlamda egemenlik hakkının topluma ait olmasını öngörmesi
nedeniyle halkın iktidarını ifade eden demokrasi kavramıyla örtüşse de dünya üzerinde
demokratik olmayan cumhuriyetlerin varlığı da inkâr edilemez.
Türkiye’de cumhuriyetin ilânıyla birlikte aynı zamanda millî egemenlik öngörüldüğünden
devlet demokratik özelliğine sahip olmuştur. Ancak demokratik olmanın diğer ölçütleri dü-
şünüldüğünde yalnızca millî egemenlik ilkesi yetersiz kalmaktadır. Günümüz demokrasile-
rinde siyasal iktidarlar; belli sürelerde, serbest, adil, birden çok partinin katılımıyla ve yargı
denetimi altında yapılan seçimler sonucunda belirlenmekte ve el değiştirmektedir. Ayrıca
genel ve eşit oy hakkının varlığı, hukuk devleti ve anayasal demokrasinin sonucu olarak
devlet organlarının yetkilerini hukuka ve anayasaya uygun biçimde kullanma zorunluluğu,
demokratik olmanın diğer koşulları olarak bir arada bulunmalıdır.
1982 Anayasası, demokratik devlet ilkesini öngörmekle birlikte, insan hakları ve hukuk
devleti alanlarındaki zaafları yüzünden bu ilkenin yaşama geçmesi noktasında ciddî sıkın-
tıları da bünyesinde barındırmaktadır. Anayasa’nın benimsediği demokrasi anlayışının ne
olduğu konusunda çok belirgin bir tanımlama da yapılamamaktadır. Öyle ki, AYM bir kara-
rında “Anayasa’da öngörülen özgürlükçü demokrasiye” vurgu yaparken diğer bir kararında
“çağdaş Batı demokrasileri” ölçütünü ön plana çıkararak daha evrensel bir yaklaşımı kabul

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
19
 etmiştir. Daha sonraki başka kararlarında da AYM, demokratik devlet ilkesi bakımından
Anayasa’nın özgürlükçü demokrasi ve hukuk devletine getirdiği sınırlamalar çerçevesinde
bu değerleri yalnızca Anayasa’da verildiği ölçüde kabul etmiştir.
1961 Anayasası’nda olduğu gibi 1982 Anayasası’nda da demokratik devlet ilkesinin anlam-
landırılması bakımından “militan / mücadeleci demokrasi” anlayışı sürdürülmüştür. Mev-
cut çoğulcu ve özgürlükçü demokratik siyasal sistemin olanaklarını kullanarak iktidara ge-
lip demokratik sistemi tehdit eden ya da ortadan kaldırmaya çalışan siyasal gruplara karşı
hukukî ve/veya cezaî önlemlerin alınmasını ifade eden bu anlayış, özellikle “ifade” ve “si-
yasal örgütlenme” özgürlüklerine yöneliktir. Mücadeleci demokrasi, çoğulcu ve özgürlükçü
demokratik sistemin korunması ve devamlılığı bakımından çeşitli önlemleri öngörse de bu
durumun kural olarak “düşüncenin açıklanması” ve “propaganda yapılması” özgürlüklerini
kapsamaması gerekir. Ancak “faşist, ırkçı, ayrımcı kışkırtmalar, Yahudi düşmanlığı, savaş
propagandası ya da savaşa kışkırtma, halkları ve milletleri birbirleri aleyhine düşmanlığa ve
kine yöneltici kışkırtmalar pek doğaldır ki, düşünceyi açıklama ve propaganda özgürlükleri
kapsamında olamayacaktır.
Mücadeleci demokrasinin kendisini gösterdiği bir diğer alan da siyasal partilerin yasaklan-
masıdır. II. Dünya Savaşı yıllarında ABD, İsviçre ve Fransa’da komünist partilerin kapatıl-
ması; savaş sonrasında İtalya ve Almanya’da faşist, nasyonal sosyalist ve komünist partilerin
kapatılması bunun tipik örnekleridir. Türkiye’deki siyasal parti kapatma uygulamalarının
diğer demokratik ülkelerden çok fazla olması ise gözden kaçırılmaması gereken bir noktadır.

D İ K K AT

1982 Anayasası, mücadeleci demokrasi anlayışına sahip bir devlet ve hukuk düze-
ni öngörmüştür.

Devletin Laik Olması

Çoğulcu ve özgürlükçü demokratik siyasal sistemlerde din - devlet ilişkisi bakımından la-
iklik büyük önem taşımaktadır. Laiklik ilkesi, dinin devlet ve kamu alanından büyük çap-
ta uzaklaşmasına ve bireyselleşmesine yol açmaktadır. İlkenin toplumsal yaşam açısından
getirdiği dünyevîleşme; beraberinde hukuk yaşamına, meşruluk anlayışına, iktidarın olu-
şumuna ve kullanımına, siyasal ve kamusal yaşam biçimlerine etki etmektedir. Bütün laik
sistemler demokratik olmamakla birlikte, çağdaş demokrasilerin fiilen laik yapılı olduğu da
bir gerçekliktir. Laiklik ilkesinin iki ana boyutu bulunmaktadır. Bunlardan ilki, devletin ve
hukukun herhangi bir dine dayanmaması ve din - devlet ayrılığının sağlanmış olmasıdır.
İkincisi ise bireylerin inanma / inanmama, ibadet etme / etmeme özgürlüklerinin güvence
altına alınmasıdır.
1982 Anayasası esas olarak laiklik ilkesine yer vermiştir (1982 AY md 2). Hatta devletin
temel amaç ve görevlerinden biri olarak laiklikle bütünleşmiş / özdeşleşmiş cumhuriyetin
korunması sayılmıştır (1982 AY mad. 5). Yine devletin toplumsal, ekonomik, siyasal ya da
hukuksal temel düzeninin kısmen de olsa din kurallarına dayandırılamayacağı öngörül-
müştür (1982 AY mad. 24). Ancak burada devlet - din işlerinde karşılıklı karışmazlık anla-
yışından ziyade dinin devlet işlerine karıştırılmama esası egemendir. Karşılıklı karışmazlık
ilkesinin bulunmayışının somut örneğini, din işlerini yürütmek ve denetlemek üzere 1924
yılında kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı’na 1982 Anayasası’nda da yer verilmesi oluştur-
maktadır (1982 AY mad. 136). Ancak laik yaşam biçimi için bir gereklilik olarak görülen

20 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Diyanet İşleri Başkanlığı’nın gittikçe büyüyen bütçesi, örgütsel yapısı, her türlü yazılı, sözlü
ve görsel yayını; vakıfları ve adeta “fetva” niteliğindeki açıklamaları ile belli bir mezhebe
göre faaliyet göstermesi; cumhuriyetin ülkedeki diğer dinler ve mezhepler karşısındaki ta-
rafsızlığını ortadan kaldırmaktadır.
Devletin laik niteliğini sarsan bir diğer uygulama ise 1982 Anayasası’yla ilk ve ortaöğretim ku-
rumlarında din ve ahlâk öğretimi ve eğitiminin zorunlu kılınmasıdır (1982 AY mad. 24/IV).
Laiklik ilkesinin diğer boyutunu oluşturan inanç ve ibadet özgürlüğü ise bu özgürlük ala-
nının devlet tarafından Anayasa’yla güvence altına alınmasını gerektirir. Bu bireysel alan,
inanmama ve ibadet etmemeyi de içermektedir. AYM 4.11.1986 Tarih ve E.1986/11, K.
1986/26 sayılı kararında, inanç özgürlüğünü tanımlarken inanmamama özgürlüğünün de
altını çizmiştir. Mahkeme, kararında laik bir devlette yaşayan herkesin dinini seçmekte ve
inançlarını ifade etmekte serbest olduğunu vurgulamaktadır. Hatta hiçbir dinî itikadı ol-
mayanlarında din ve vicdan özgürlüğünün var olduğu mahkeme kararında belirtilmiştir.
Mahkeme kararında ifade edilen güvencenin hukukî yansımasını Anayasa’da düzenlenen
“Kimse ibadete, dinî âyin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorla-
namaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz.” hükmünde görmek-
teyiz (1982 AY mad. 24/III).

D İ K K AT

Laiklik ilkesinin ilki devletin ve hukukun herhangi bir dine dayanmaması olmak
üzere bireylerin inanma / inanmama, ibadet etme / etmeme özgürlüklerinin gü-
vence altına alınmasını da öngören iki ana boyutu bulunmaktadır.

Sosyal Devlet İlkesi

Sosyal devlet, kökleri 19. yüzyıla dayanmakla birlikte esasen 20. yüzyılda gelişme göster-
miş siyasal bir kavramdır. Geçen yüzyıl içerisinde olgunlaşan ve yaygınlaşan sosyal devlet
anlayışı, jandarma ya da bekçi devlet kavramlarıyla tanımlanan liberal devlet anlayışından
büyük ölçüde ayrılmaktadır. Öyle ki, jandarma devlet anlayışına göre bir devletin görevi
yalnızca ülkenin iç ve dış güvenliğini sağlamak ve adalet dağıtmaktan ibarettir. Oysa sosyal
devlet, toplumsal barışı ve adaleti sağlamak amacıyla devletin toplumsal ve ekonomik yaşa-
ma çeşitli araçlarla etkin biçimde karışmasını ve etkide bulunmasını gerekli gören ve meşru
sayan bir anlayışı ifade etmektedir.
1917 yılında Rusya’da patlak veren Bolşevik Devrimi’nin etkileri sonucunda o güne kadar
bireyler için kabul gören klasik haklara, sosyal haklar da eklenmiştir. Böylece koruyucu
devlet ya da refah devleti olarak da adlandırılan sosyal devlet anlayışı biçimlenmiştir. Ancak
sosyal devlet, sosyalist devletten de farklılık göstermektedir. Çünkü sosyal devlette siyasal
sistem, çoğulcu olup iktidarlar, demokratik yöntemlerle oluşmakta ve değişebilmektedir.
Yine üretim araçlarında kural olarak özel mülkiyet söz konusudur ve ekonomi, özel girişi-
me ve serbest yarışa dayalıdır.
1982 Anayasası, sosyal devlet anlayışına cumhuriyetin bir niteliği olarak yer vermiştir. Dev-
letin temel amaç ve görevleri arasında “...kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu
sağlamak; ... sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siya-
sal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi
için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak...” sayılmıştır (1982 AY mad. 5).

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
21
 Anayasa, sosyal adalet çerçevesinde devletin sosyal bir hukuk devleti olduğuna vurgu yap-
maktadır. Bu anlayış, özünde toplumdaki korunmaya muhtaç kesimlerin yaşam koşulları-
nı düzeltmeyi ve yükseltmeyi amaçlamaktadır. AYM de 26 Ekim 1988 Tarih ve E.1988/19
K.1988/33 sayılı kararında sosyal devleti tanımlamıştır. Buna göre “Sosyal hukuk devle-
ti, güçsüzleri güçlüler karşısında koruyarak gerçek eşitliği yani sosyal adaleti ve toplumsal
dengeyi sağlamakla yükümlü devlet demektir ...Hukuk devletinin amaçladığı kişinin korun-
ması, toplumda sosyal güvenliğin ve sosyal adaletin sağlanması yoluyla gerçekleştirilebilir
...Anayasa’nın Cumhuriyetin nitelikleri arasında yer verdiği sosyal hukuk devletinin dayanak-
larından birini oluşturan sosyal güvenlik kavramının içerdiği temel esas ve ilkeleri uyarınca
toplumda yoksul ve muhtaç insanlara Devletçe yardım edilerek onlara insan onuruna yaraşır
asgari yaşam düzeyi sağlanması, böylece sosyal adaletin ve sosyal devlet ilkelerinin gerçekleş-
mesine elverişli ortamın yaratılması” gerekmektedir.
Sosyal devletin gerçekleştirilmesinde kullanılacak birtakım hukukî araçlar vardır. 1982
Anayasası da ilkesel olarak benimsediği sosyal devletin yaşama geçirilmesi için bu araç-
lara yer vermiştir. Bunların başında anayasayla bireylere tanınan sosyal haklar gelmekte-
dir. Anayasa’da düzenlenen bu haklar demeti karşısında devletin ödevi, söz konusu hak-
ları Anayasa’ya aykırı biçimde sınırlamamaktır. Anayasa, devletin toplumsal ve ekonomik
alanlarda belirlenen görevlerini, ekonomik istikrarı gözetmek yoluyla malî kaynakların
elverdiği ölçüde yerine getirebileceğini öngörmüştür (1982 AY mad. 65). Bu düzenleme,
aynı zamanda sosyal devlet anlayışının gerçek kapsamı ve sınırlarını malî olanaklarla ka-
yıtlamaktadır. Ayrıca devlete ülkedeki herkese insanca yaşayabilecekleri asgarî bir yaşam
düzeyini sağlama görevinin yüklenmesi (1982 AY mad. 41-42, 45, 49-50, 55-62, 64), vergi
adaletinin sağlanması (1982 AY mad. 73), özel mülkiyeti sınırlandıran kamulaştırma ve
devletleştirme yetkilerinin devlete tanınması (1982 AY md.46-47) ve toplumun ekonomik
kaynaklarının akılcı kullanılabilmesi için planlamanın yapılması (1982 AY mad. 166); sos-
yal devletin yaşama geçirilmesindeki diğer araçlar olarak kabul edilmektedir.

D İ K K AT

Sosyal devlet, toplumsal barışı ve adalet amacıyla devletin toplumsal ve ekonomik

yaşama etkin biçimde karışmasını gerekli ve meşru gören anlayışı ifade eder.

Hukuk Devleti İlkesi

Devletin hukuk kurallarıyla bağlı olmadığı polis devleti anlayışının karşıtı olarak kullanılan
hukuk devleti kavramı, çağdaş demokratik siyasal sistemlerin geçirdiği en önemli aşamalar-
dan biridir. Hukuk devleti, en genel tanımıyla bireylerin hukukî güvenlik içinde bulunduk-
ları ve devletin bütün eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına bağlı olduğu sistemi ifade
etmektedir. AYM de 25.5.1976 Tarihli ve E.1976/1, K.1976/28 sayılı kararında benzer bir ta-
nım geliştirmiştir. Buna göre hukuk devleti, “insan haklarına saygılı ve bu hakları koruyucu
adil bir hukuk düzeni kuran ve bunu devam ettirmekle kendisini yükümlü sayan, bütün işlem
ve eylemleri yargı denetimine bağlı olan devlet” olarak tanımlanmıştır. Hukuk devletinin
oluşturulabilmesi için başlıca koşul, devlet organlarının bütün işlemlerinin yargı denetimi-
ne açık olmasıdır. Bu denetimden uzaklaşıldığı ölçüde hukuk devletinin gerçekleştirilmesi
olasılığı da azalmaktadır.
Yürütme işlemlerinin yargı denetimine tâbi olması hukuk devletinin mutlak koşullarından
birini oluşturmaktadır. 1982 Anayasası Cumhuriyetin bir hukuk devleti olduğunu öngör-
mekte ve idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolunun açık olduğunu dü-

22 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
zenlemektedir (1982 AY mad. 2, 125/I). Ancak Anayasa’nın getirdiği istisnalar, bu düzen-
lemenin âdeta içini boşaltmıştır. Öyle ki, cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemler
ile Yüksek Askerî Şûra kararları bu denetim dışında tutulmuştur (1982 AY mad. 125/II).
Bir diğer istisnaî hüküm, disiplin kovuşturulmasındaki güvencenin zayıflatılmasında kar-
şımıza çıkmaktadır. Anayasa ile memurlar ve diğer kamu görevlilerine verilecek uyarma
ve kınama cezalarının yargı denetimi dışında bırakılmasının önü açılmıştır (1982 AY mad.
129). Böylece memur ve diğer kamu görevlilerinin tâbi oldukları kanunlarda uyarma ve
kınama cezalarına ilişkin olarak yargı yolunun kapatılması Anayasa’ya aykırı olmayacaktır.
Örneğin Devlet Memurları Kanunu’nun 135. maddesinde uyarma ve kınama cezalarına
karşı idarî itiraz yolu öngörülmüş ve 136. maddede itiraz üzerine verilen kararların ke-
sin olduğu belirtilerek, bu kararlara karşı idarî yargı yoluna başvurulamayacağı düzenlen-
miştir. Ayrıca Anayasa’nın 129. maddesinde Silahlı Kuvvetler mensupları ile hâkimler ve
savcılar hakkındaki hükümlerin saklı olacağı düzenlenerek, bu personel hakkında verile-
cek her türlü disiplin cezasına karşı yargı yolunun kapatılması olanaklı hâle getirilmiştir.
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun adlî ve idarî hâkim ve savcılarına verdiği disiplin
cezaları ile görevden uzaklaştırma kararlarının kesin olması ve bu kararlar için yargı mer-
cilerine başvurulamaması (1982 AY mad. 159) Anayasa’nın 129. maddesinin bir uzantısı
olarak kabul edilmelidir.
7 / 5 / 2010 tarihli ve 5982 Sayılı anayasa değişikliği ile 1982 Anayasası’nın 125/II., 129/III.
ve 159/X. maddelerinde yapılan düzenlemeler sonucunda, hukuk devleti açısından yeter-
siz olmakla birlikte bazı iyileştirmeler yapılmıştır. Buna göre, Yüksek Askerî Şûra’nın terfi
işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma dışındaki her türlü ilişik kesme ka-
rarlarına karşı yargı yolu açılmıştır. Ancak bu düzenlemede bile yargıya kapalı tutulan bir
alan yine de bırakılmıştır. Keza, 129. maddede yapılan değişiklik çerçevesinde, memurlar ve
diğer kamu görevlileri bakımından, verilen disiplin kararlarının yargı denetimi dışında bı-
rakılmayacağı öngörülmesine rağmen, Silahlı Kuvvetler mensupları ile hâkimler ve savcılar
hakkındaki istisna muhafaza edilmiştir. Bu hükümle koşut olarak değerlendirebileceğimiz
159. maddenin 10. fıkra hükmünde de Hâkimler ve Savcılar Kurulu’nun meslekten çıkar-
ma cezasına ilişkin kararları dışındaki diğer kararlarının yargı denetimine kapalı tutulması
hükmü korunmuştur. Böylece Kurul’un, aralarında disiplin cezalarının da olduğu birçok
işleminin yargısal denetim dışında bırakılması yönündeki anayasal düzenleme varlığını
sürdürmeye devam etmektedir.
Hukuk devletinin bir diğer gereğini de yasama organının işlemlerinin denetlenmesi oluş-
turmaktadır. Çünkü başta kanunlar olmak üzere bireyleri doğrudan ilgilendiren yasama
işlemlerinin Anayasa’ya aykırılığı, Anayasa ile güvence altına alınmış hak ve özgürlüklerin
çiğnenmesi anlamına gelecektir. Bu yüzden günümüz demokrasileri, yasama organlarının
kabul ettiği normların denetlenmesi için anayasa yargısını oluşturmuşlardır. Türkiye’de de
merkezî bir anayasa yargısı denetimini yapmak üzere 1961 Anayasası’yla kurulan AYM uy-
gulaması 1982 Anayasası’yla da sürdürülmüştür (1982 AY mad. 146 - 153).
Bireylerin hak ve özgürlükleri bakımından hukukî bir güvenlik içinde olabilmeleri için “ta-
bii yargı ilkesinin” yaşama geçirilmesi gerekmektedir. Bu ilke, bir uyuşmazlığı yargılayıp çö-
züme kavuşturacak olan mahkemenin söz konusu uyuşmazlığın ortaya çıkmasından önce
kanunen belli olmasını ifade etmektedir. 1982 Anayasası “kanuni hâkim güvencesi” başlığı
altında bu ilkeyi düzenlemiştir. Buna göre “Hiç kimse kanunen tabi olduğu mahkemeden
başka bir merci önüne çıkarılamaz. Bir kimseyi kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
23
 merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurula-
maz.” (1982 AY mad. 37). Bu düzenleme “eylemden sonra” ve “kişiye özel olarak” kanuni olsa
bile herhangi bir yargı merciinin kurulamaması biçiminde anlaşılmalıdır. Yargısal denetimi
gerçekleştirecek olan yargı mercilerinin bağımsız ve bunu sağlamaya dönük olarak da görev
yapan hâkimlerin güvenceli olması gerekmektedir.
Bireylerin cezaî sorumluluklarına ilişkin olarak bazı ilkelerin Anayasa’da düzenlenerek gü-
vence altına alınması, hukuk devletinin varlığı bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu
ilkelere 1982 Anayasası’nda da yer verilmiştir. Buna göre:
• Kimse işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir eylemden
dolayı cezalandırılamaz ve kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konmuş
cezadan daha ağır bir ceza verilemez.
• Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik önlemleri ancak kanunla konur.
• Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.
• Kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir açıklamada bulun-
maya veya bu yolda kanıt göstermeye zorlanamaz.
• Kanuna aykırı olarak elde dilmiş bulgular, kanıt olarak kabul edilemez.
• Ceza sorumluluğu kişiseldir.
• Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden
dolayı özgürlüğünden alıkonamaz.
• Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.
• İdare, kişi özgürlüklerinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir yaptırım uygulaya-
maz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirile-
bilecektir.
• Uluslararası Ceza Divanı’na taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler dışında yurt-
taşlar, suç nedeniyle yabancı bir ülkeye verilemez (1982 AY mad. 38).
Herkesçe kabul edilen genel geçer bir tanımının olmadığı “hukukun genel ilkeleri” de hu-
kuk devleti değerlendirilmesinde kullanılabilmektedir. AYM, 1961 ve 1982 Anayasalarında
pozitif olarak düzenlenmeyen bu ilkelerden hukuk devleti saptamasını yaparken yararlan-
mıştır. Bu çerçevede bazı kararlarında “iyi niyet”, “ahde vefa”, “kazanılmış haklara saygı”,
“devlete ve kanunlara güven”, “özel - genel kural çatışmasında özel kuralın uygulanması”
olarak belirginleştirdiği hukukun temel ilkeleri ölçütünü kullanmıştır. AYM bu ilkelerden
özellikle “kazanılmış haklara saygı ilkesini” hukuk devletinin doğal bir gereği olarak gör-
mektedir. Mahkemeye göre kazanılmış haktan bahsedilebilmesi için ilgili hakkın kazanıl-
dığı anda yürürlükte bulunan kurallara uygun biçimde ve bütün sonuçlarıyla fiilen elde
edilmesi gereklidir.

D İ K K AT

Devletin bütün eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına bağlı olduğu ve bu sayede

bireylerin hukukî güvenlik içinde bulunacakları varsayılan hukuk devleti anlayışı,
devletin hukuk kurallarıyla bağlı olmadığı “polis devleti” anlayışının karşıtı olarak
kabul edilmektedir.

24 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Cumhuriyetin Bütünlüğü
1982 Anayasası Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ülkesi ve milletiyle bölünmezliğini, millî
marşını, bayrağını, dilinin Türkçe ve başkentinin Ankara olduğunu düzenleyerek (1982 AY
mad. 3) diğer nitelikleri de öngörmüştür. Böylece Cumhuriyetin üniter yapılı bir devlet
örgütlenmesine sahip olduğu vurgulanmıştır. Anayasa Mahkemesi 30.11.1993 Tarihli kara-
rıyla devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliğini, egemenlik kavramıyla ilintilendirerek bu
ilkenin “devletin tek”, “ülkenin tüm” ve “milletin bir” olduğu bir anlayışı ifade ettiğini be-
lirtmiştir. Böylece Anayasa’nın Türkiye Cumhuriyeti’nde tek egemenlikli bir devlet yapısını
öngörmüş ve federatif sistemi dışladığı gibi özerklik, öz yönetim veya özerk bölge biçimleri-
ne de kapalı olduğunu vurgulamıştır. Ayrıca ilk üç maddenin değiştirilemeyeceği ve değiş-
tirilmesinin teklif dahi edilemeyeceği hükme bağlanarak (1982 AY mad. 4) Anayasa’nın bu
bölümü katılaştırılmıştır. Bu sayede devletin bütünlüğüne yönelik olarak ileride talî kurucu
iktidarın yapabileceği bir değişimin de önüne geçilmek istenmiştir. Beşinci maddede ise
milletin bağımsızlığı ve bütünlüğü ile ülkenin bölünmezliğine ilişkin yapılan vurgunun da
yer aldığı devletin temel amaç ve görevleri sayılmıştır.

Egemenlik Yetkisi ve Kuvvetler Ayrılığı

Önceki cumhuriyet anayasalarında olduğu gibi 1982 Anayasası’nda da “egemenliğin” kayıt-
sız şartsız millete ait olduğu öngörülmüştür. Ayrıca egemenlik anlayışı 1961 Anayasası’nın
egemenlik anlayışıyla da koşutluk göstermektedir. Buna göre, Türk milletine ait olan ege-
menlik yetkisi ancak Anayasa’nın belirlediği esaslar ve organlar eliyle kullanılabilecektir.
Dolayısıyla hiçbir kişi, zümre veya sınıf; Türk milletine ait bu egemenliği kullanamayacağı
gibi hiç kimse veya organ, kaynağını Anayasa’dan almadığı sürece herhangi bir devlet yetki-
sini kullanamayacaktır (1982 AY mad. 6).
Kuvvetler ayrılığının sonucu olarak devlet; yasama, yürütme ve yargı organları öngörülerek
biçimlendirilmiştir. Bu çerçevede yasama yetkisi Türk milleti adına TBMM’ye ait kılınmış
ve bu yetkinin devredilemeyeceği düzenlenmiştir (1982 AY mad. 7). Anayasa’da yasama
yetkisinin devredilmezliğine ilişkin yapılan vurguya rağmen cumhurbaşkanı tarafından
kullanılan ve yerine getirilen yürütme erki, bir “görev” olmasının yanında bir “yetki” olarak
da nitelendirilmiştir (1982 AY mad. 8). Bu nitelendirme, devletin güçlendirilmesi ve yü-
rütmenin etkinleştirilmesi bakımından yapılan bir tercihin sonucudur. Böylece yürütme,
tamamıyla yasamaya bağlı ve onun denetiminde bulunan bir erk olmaktan çıkarılmıştır. Bu
çerçevede “Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi” (1982 AY mad. 107) doğrudan Anayasa’dan
kaynaklanan ve yürütmenin ilk elden yapabileceği yetkiler olarak öngörülmüştür. Yargı yet-
kisinin de yine Türk milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılacağı düzen-
lenmiştir (1982 AY mad. 9).

D İ K K AT

1982 Anayasası, yürütme erkini “görev” ve “yetki” olarak nitelendirmiştir.

Eşitlik İlkesi, Anayasa’nın Üstünlüğü ve Bağlayıcılığı

Anayasanın ana kuruluşuna ilişkin olarak öne çıkan ilkelerden bir diğerini de eşitlik ilkesi
oluşturmaktadır. Buna göre, “Herkes dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç,
din, mezhep ve benzeri, herhangi bir ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.” denmek

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
25
 suretiyle şeklî bir eşitlik düzenlemesi öngörülmüştür (1982 AY mad. 10/I). Hatta 2004 yı-
lında 5170 sayılı kanunla yapılan değişiklikle, “Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir.”
vurgusu yapılarak cinsiyet ayrımı yapılamayacağının altı çizilmek istenmiştir. Keza, dev-
letin bunu sağlama konusunda yükümlülüğünün olduğu belirtilmiştir. Bir yönüyle 10/I.
maddenin tekrarını ifade eden bu düzenlemeye, 2010 yılında 5982 sayılı kanunla yapılan
ek neticesinde bu eşitliği sağlamak için alınacak tedbirlerin eşitlik ilkesine aykırı biçimde
yorumlanamayacağı öngörülmüştür (1982 AY mad. 10/II).
5982 sayılı kanunla getirilen bir diğer ek hükümle belli konumlarda yer alanlar için 10/II.
maddeyi tamamlayan nitelikte bir düzenleme oluşturulmuştur. Buna göre, “Çocuklar, yaş-
lılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak
tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz” (1982 AY mad. 10/III).
Kanunda önünde eşitlik ilkesinin sonucu olarak hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa
ayrıcalık tanınamayacağı; devlet organları ve idare makamlarının bütün işlemlerini eşitlik
ilkesine uygun yapacakları öngörülmüştür (1982 AY mad. 10/IV,V).
Eşitlik ilkesiyle bireylere kanun önünde eşit işlem görme ve aynı zamanda herhangi bir
ayrımın gözetilmemesini isteme hakkı tanınmaktadır. Eşitlik ilkesinin biçimsel ve maddî
olmak üzere iki boyutu bulunmaktadır. Biçimsel eşitlik; kanunların genel, soyut ve bir kez
uygulanmakla tükenmeyen bir niteliğe sahip olmasını ve ilgilendirdiği; yani kapsamı içine
aldığı herkese eşit olarak uygulanmasını ifade etmektedir. Maddî eşitlikten kastedilen ise
aynı koşullarda ve durumda bulunan bireylerin eşit düzeyde hak ve ödevlere, yarar ve yü-
kümlülüklere, yetki ve sorumluluklara, fırsat ve hizmetlere sahip olmasıdır.
1982 Anayasası’yla “Anayasa’nın bağlayıcılığı ve üstünlüğü” ilkesi getirilmiştir. Buna göre
Anayasa hükümlerinin yasama, yürütme, yargı organlarını ve idare makamları ile diğer
kuruluş ve kişileri bağlayacağı ve kanunlar başta olmak üzere hiçbir normun Anayasa’ya
aykırı olamayacağı kabul edilmektedir (1982 AY mad. 11). Anayasa’nın bu iki niteliğini bir-
birinden ayırarak okumak mümkün değildir. Çünkü bağlayıcılık ve üstünlük özellikleri,
birbirlerini bütünleyen ilkeler olup iç hukuktaki bütün normların Anayasa’dan kaynaklan-
dığının ve ona aykırı olamayacağının bir göstergesidir. Normlar arasındaki altlık - üstlük
ilişkisinde en üstte yer aldığı varsayılan Anayasa’nın diğer normlar açısından bağlayıcılığını
sağlamanın ve olası aykırılıkları gidermenin hukukî yolu Anayasa yargısıdır. Bağlayıcılığın
sağlamış olduğu bu üstünlüğün korunmasını sağlayan makamı da AYM oluşturmaktadır.

D İ K K AT

Biçimsel ve maddî olmak üzere iki boyutu bulunan eşitlik ilkesi, bireylere kanun
önünde eşit işlem görme ve herhangi bir ayrımın gözetilmemesini isteme hakkı
tanımaktadır.

TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN SINIFLANDIRILMASI

Öğretide hak ve özgürlüklerin çeşitli açılardan sınıflandırılması yapılmaktadır. Bunların en
önemlilerinden birini Tabii Hak - Pozitivist Hak Anlayışı biçimindeki ayrım oluşturmak-
tadır. Tabii hak anlayışına göre insanlar, doğuştan ve sırf insan olmaları sebebiyle bazı hak
ve özgürlüklere sahiptirler. Hak ve özgürlüklerin devlet tarafından onlara bahşedilmesi söz
konusu olmadığı için devletin onlara dokunması da mümkün değildir. Pozitivist hak an-
layışı ise bireylerin ancak devletin yarattığı hukukun tanıdığı hak ve özgürlüklere sahip
olabileceğini savunmaktadır. Tabii hak anlayışından ayrılan pozitivist hak anlayışı, birey

26 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
hak ve özgürlüklerinin devletten önce ve onun üstünde olamayacağını kabul eder. Bunun
sonucu olarak devlet tarafından verilen hak ve özgürlükler, gerektiğinde yine devlet eliyle
belli koşullar dâhilinde sınırlandırılabilir.
Georg Jellinek’in birey hak ve özgürlüklerine ilişkin negatif, pozitif ve aktif statü hakları
tasnifi; birçok ülke anayasasında kullanılan klasikleşmiş bir ayrımdır. Negatif statü hakları,
devlete karışmama yükümlülüğü yüklerken; pozitif statü hakları, bireylere devletten olum-
lu bir edim ya da davranışta bulunmasını isteme olanağı tanımaktadır. Aktif statü hakları
ise yurttaşların devlet yönetimine katılımını sağlayan haklardır.
Tarihsel ortaya çıkışlarına göre birey hak ve özgürlüklerinin birinci kuşak, ikinci kuşak,
üçüncü kuşak haklar biçiminde sınıflandırılması da söz konusudur. Kişi güvenliği, konut
dokunulmazlığı, düşünce özgürlüğü, seçme ve seçilme hakkı ile siyasî faaliyette bulunma
gibi, hak ve özgürlükleri içeren birinci kuşak haklar; Amerikan ve Fransız Devrimlerinden
doğmuştur. Aristokrasi ve burjuvazi sınıflarının yaşadığı çıkar çatışması sonucu ortaya çı-
kan bu haklar, “kişi özgürlükleri ve siyasal haklar” olarak adlandırılmış ve anayasalara gir-
miştir. Sanayi Devrimi sonucunda oluşan işçi sınıfının kısa zamanda toplumsal muhalefette
yerini alması, beraberinde bu sınıfın kendini toplum içinde ifade edebilmesi için ciddî bir
mücadeleye girişmesine yol açmıştır. Böylece çalışma, emeklilik, dinlenme, sağlık, sendika,
grev gibi ikinci kuşak haklar ortaya çıkmıştır. “Sosyal, iktisadî ve kültürel haklar” olarak ad-
landırılan bu hak ve özgürlükler; I. Dünya Savaşı’nın ertesinde birçok ülkenin anayasasında
düzenlenerek yaşama geçirilmiştir. Böylece toplumsal kökleri 19. yüzyılda hazırlanan ikin-
ci kuşak haklar 20. yüzyılda hukukîleşmiştir. II. Dünya Savaşı sonrasında gündeme gelen
üçüncü kuşak haklar ise daha çok sömürge olmaktan kurtulan üçüncü dünya ülkelerinin
baskısıyla yaygınlaşmaya ve kabul görmeye başlamıştır. Dayanışma hakları olarak da adlan-
dırılan üçüncü kuşak hakların kapsamında “çevre”, “gelişme”, “barış” ve “insanlığın ortak
mal varlığına saygı” olmak üzere dört hak yer almaktadır.

1982 ANAYASASI’NIN ÖNGÖRDÜĞÜ TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER SİSTEMİ

1982 Anayasası’nda bireylerin temel hak ve özgürlükleri herkesin kişiliğine bağlı, doku-
nulamaz, devredilmez, vazgeçilmez olarak nitelendirilmiştir. Aynı zamanda temel hak ve
özgürlükler konusunda bireylerin topluma, ailelerine ve diğer bireylere karşı ödev ve so-
rumluluklarının olduğu öngörülmüştür (1982 AY mad. 12).
Pozitivist hak anlayışının sonucu olarak 1982 Anayasası’nda tanınan temel hak ve özgürlük-
ler, yine Anayasa’nın belirlediği koşullar çerçevesinde sınırlanabilmektedir. Buna göre temel
hak ve özgürlüklerin özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasa’nın ilgili maddelerinde
belirtilen nedenlere bağlı kalarak ve ancak kanunla sınırlanabileceklerdir. Yapılacak sınır-
lamaların da belli sınırları vardır. Buna göre, sınırlamalar Anayasa’nın sözüne ve ruhuna
aykırı olamayacağı gibi demokratik toplum düzeninin, laik cumhuriyetin gereklerine ve
ölçülülük ilkesine de aykırı olamayacaktır (1982 AY mad. 13).
1982 Anayasası temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılmamasını da düzenlemektedir.
Bu çerçevede hiç kimse, Anayasa’da düzenlenen hak ve özgürlükleri “devletin ülkesi ve mil-
letiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak” ve “insan haklarına dayanan demokratik ve laik
cumhuriyeti ortadan kaldırmak” amaçları yönünde kullanamayacaktır. Yine Anayasa’daki
hiçbir hüküm de devlete ya da bireylere Anayasa’yla tanınan hak ve özgürlüklerin ortadan
kaldırılması veya belirtilenden daha geniş kapsamda sınırlandırılması biçimde yorumlana-
mayacaktır (1982 AY mad. 14)

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
27
 Anayasa, temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasından daha ileri ve ağır bir aşama-
yı ifade eden temel hak ve özgürlüklerin kullanımının durdurulmasını da belli koşulların
gerçekleşmesi hâlinde öngörmüştür. Buna göre “savaş”, “seferberlik hâli”, “sıkıyönetim” ve
“olağanüstü hâl” yönetim usûllerinde temel hak ve özgürlüklerin kullanımı devlet tarafın-
dan kısmen ya da tamamen durdurulabilecektir. Ancak kullanımın durdurulabilmesinde
devletin uluslararası hukuktan kaynaklanan yükümlülükleri ve ölçülülük ilkesini ihlâl et-
memesi zorunludur. Olağanüstü olmakla birlikte aynı zamanda hukukî olan bu yönetim
usûlleri içinde bile bireylerin kullanımına dokunulamayacak bazı temel hak ve özgürlükleri
vardır. Buna göre savaş hukukuna uygun eylemler sonucu meydana gelen ölümler dışın-
da hiç kimsenin yaşam hakkına, maddî ve manevî bütünlüğüne dokunulamaz. Kimse din,
vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz.
Suç ve cezalar geçmişe yürütülemez. Suçluluğu mahkeme kararıyla sabit olununcaya kadar
kimse suçlu sayılamaz (1982 AY mad. 15).
1982 Anayasası’nın birey hak ve özgürlüklerine ilişkin düzenlemesinin Jellinek’in ayrımına
uygun biçimde olduğunu söylemek mümkündür. Öyle ki, Anayasa’da negatif statü hakla-
rı olarak düzenlenen “kişi hakları ve ödevleri”, devlete müdahale etmeme yükümlülüğü-
nü öngörmektedir. Kişi ve konut dokunulmazlığı, zorla çalıştırma yasağı, kişi özgürlüğü ve
güvenliği, özel yaşamın gizliliği, haberleşme, yerleşme ve seyahat özgürlüğü; din ve vicdan
özgürlüğü, düşünce ve kanaat özgürlüğü ile toplantı hak ve özgürlükleri; bu hak ve özgür-
lüklere ilişkin verilebilecek çarpıcı örneklerdir (1982 AY mad. 17. - 40.). Anayasa’da pozitif
statü hakları bağlamında düzenlenen “sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler” ise bireylerin
devletten olumlu bir hareketi beklediği haklar kümesini oluşturmaktadır. Ailenin korun-
ması ve çocuk hakları, eğitim ve öğretim hakkı, çalışma ve sözleşme özgürlüğü, çalışma ve
dinlenme hakkı, sendika kurma, toplu iş sözleşmesi, grev ve lokavt hakları ile konut hakkı
bunlardan bazılarıdır (1982 AY mad. 41. - 65.). “Siyasî haklar ve ödevler” kapsamında tanı-
nan aktif statü haklarıyla da bireylerin “devlet yönetimine katılımının” nasıl olacağı düzen-
lenmiştir. Bu çerçevede yurttaşlığın kazanımı, seçme, seçilme ve siyasal faaliyette bulunma
hakları, kamu hizmetine girme hakkı, vatan hizmeti, vergi ödevi ve dilekçe, bilgi edinme
ve kamu denetçisine başvurma hakkı hakkı gibi başlıklara yer verilmiştir (1982 AY mad.
66. - 74.).

D İ K K AT

1982 Anayasası’nda temel hak ve özgürlükler; Jellinek’in ayrımına uygun olarak

negatif, pozitif ve aktif statü hakları olarak düzenlenmiştir.

28 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ÖRNEK OLAY VE SORULARI
TBMM İçtüzüğünde yapılan bir değişiklikle meclis
genel kurulu faaliyet hâlindeyken Meclis Başkanlık
Divanı’ndan izin alınmadan fotoğraf çekilemeyeceği
ve bu kuralı ihlâl eden kişilerin 6 ay hürriyeti bağla-
yıcı ceza ile cezalandırılacağı öngörülmüştür. Bu dü-
zenlemeye karşın başbakan aleyhine verilmiş gensoru
önergesinin genel kurulda görüşülmesi sırasında ça-
lışmaları gizlice görüntülemeye çalışan (X) gazetesi
muhabiri İ.E. görevlilerce fark edilmiş ve hakkında
Ankara Adliyesi’nde ceza davası açılmıştır. Dava sıra-
sında sanık İ.E.’nin avukatı müvekkiline uygulanacak
olan içtüzük kuralının Anayasa’ya aykırı olduğunu ile-
ri sürerek itiraz etmiştir.
İlgili Anayasa maddeleri
Madde 38: Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan
kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırı-
lamaz…
Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak
kanunla konulur…
Madde 95: Türkiye Büyük Millet Meclisi, çalışmalarını
kendi yaptığı İçtüzük hükümlerine göre yürütür…
1. Sizce avukatın itirazı haklı mıdır ? Eğer yanıtınız
“Evet” ise ilgili Anayasa maddelerini de dikkate
alarak yanıtınızı gerekçelendiriniz.
İNTERNET
Örnek olayın yanıtlarına e- ders 3. Üniteden ula-
şabilirsiniz.
2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
UNUTMAYALIM
• 1973 – 1980 yılları arasında toplumsal ayrışma-
lar ve kutuplaşmalar sonucunda yaşanan olaylar;
ülke ekonomisinin hızla kötüleşmesi, demokratik
hoşgörüden uzak, istikrarsız ve etkin olmayan bir
yönetimin varlığı askerî müdahalenin arkasındaki
temel etmenlerdir.
• 1982 Anayasası gerek “yazım” gerekse de “tanı-
tım” süreçleri bakımından özgür ve çoğulcu bir si-
yasal ortam gözetilmeksizin katılımcılıktan uzak
biçimde hazırlanmıştır.
• 1982 Anayasası devletçi, milliyetçi, dayanışmacı
ve özgürlük – otorite dengesinde ikincisine ağırlık
veren bir çizgidedir.
• Dünyadaki uygulamalar; her demokratik sistemin
bir cumhuriyet, bütün monarşilerin de demokrasi
karşıtı olmadığını göstermektedir.
• Atatürk milliyetçiliği, subjektif millet anlayışına
dayanmaktadır.
• 1982 Anayasası, mücadeleci demokrasi anlayışına
sahip bir devlet ve hukuk düzeni öngörmüştür.
• Laiklik ilkesinin ilki; devletin ve hukukun her-
hangi bir dine dayanmaması olmak üzere birey-
lerin inanma / inanmama, ibadet etme / etmeme
özgürlüklerinin güvence altına alınmasını da ön-
gören iki ana boyutu bulunmaktadır.
• Sosyal devlet, toplumsal barışı ve adalet amacıyla dev-
letin toplumsal ve ekonomik yaşama etkin biçimde
karışmasını gerekli ve meşru gören anlayışı ifade eder.
• Devletin bütün eylem ve işlemlerinin hukuk ku-
rallarına bağlı olduğu ve bu sayede bireylerin
hukukî güvenlik içinde bulunacakları varsayılan
hukuk devleti anlayışı, devletin hukuk kurallarıy-
la bağlı olmadığı “polis devleti” anlayışının karşıtı
olarak kabul edilmektedir.
• 1982 Anayasası, yürütme erkini “görev” ve “yetki”
olarak nitelendirmiştir.
• Biçimsel ve maddî olmak üzere iki boyutu bu-
lunan eşitlik ilkesi, bireylere kanun önünde eşit
işlem görme ve herhangi bir ayrımın gözetilme-
mesini isteme hakkı tanınmaktadır.
• 1982 Anayasası’nda temel hak ve özgürlükler;
Jellinek’in ayrımına uygun olarak negatif, pozitif
ve aktif statü hakları olarak düzenlenmiştir.
29
 ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLE YELİM
1982 Anayasası, 12 Eylül 1980 Askerî Müdahalesi’nin
siyasal ve hukuki bir ürünü olup 1961 Anayasası’nın
özgürlükçü yapısından farklı biçimde devlet otori-
tesini ön plana çıkaran bir karaktere sahiptir. 1982
Anayasası’nda da devlet biçimi cumhuriyet olarak
düzenlenmiştir. Anayasayla cumhuriyet; toplumun
huzuru, millîdayanışma ve adalet anlayışı içinde, in-
san haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı,
demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti biçiminde
nitelendirilmiştir.

Egemenlik yetkisi, Türk milletine ait kabul edilmiş ol-

makla birlikte ancak Anayasa’nın belirlediği esaslar ve
organlar eliyle kullanılabilecektir. Bu çerçevede kuv-
vetler ayrılığı ilkesine dayanan bir devlet yapısı kurgu-
lanmış; fakat yürütme, bir görev olmaktan başka aynı
zamanda yetki olarak da nitelendirilmiştir. Yine eşitlik
ilkesine yer verilmiş, anayasanın üstünlüğü ve bağla-
yıcılığı vurgulanmıştır.

1982 Anayasası’nda temel hak ve özgürlükler aynı

zamanda bir ödev olarak da nitelendirilmiştir. Bu
nitelendirme çerçevesinde hangi koşullarla sınırlan-
dırılacağı, hangi hâllerin kötüye kullanıma yol aça-
cağı ve hangi koşullarda kullanımının kısmen ya da
tamamen durdurulabileceği ya da durdurulamayaca-
ğı düzenlenmiştir. “Kişi hakları ve ödevleri”, “sosyal
ve ekonomik haklar ve ödevler” ile “siyasî haklar ve
ödevler” kategorilerine ayrılan temel hak ve özgür-
lükler; Jellinek’in negatif, pozitif ve aktif statü haklar
ayrımına uygun biçimde sınıflandırılmıştır.

30 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
KENDİMİZİ SINAYALIM
1. Aşağıdakilerden, hangisi 12 Eylül 1980 Askerî 5. Aşağıdakilerden hangisi günümüz demokrasile-
Müdahalesini hazırlayan siyasal ve toplumsal et- rinde devletin sahip olması gereken özelliklerinden
menlerden biri değildir? biridir?
a) Hükümet istikrarsızlıkları a) Egemenliğin tek kişiye ait olması
b) Terör eylemlerinin artması b) Devlet organlarının yetkilerini istedikleri gibi kul-
c) Devlet yönetiminin etkinliğini artırması lanabilmeleri
d) Çok partili bir siyasal yapının oluşması c) Tek partili bir siyasal yapı
e) Siyasal kutuplaşmanın keskinleşmesi d) Seçimlerin yargı denetiminde yapılmaması
e) Genel ve eşit oy hakkının varlığı
2. Aşağıdakilerden hangisi 1982 Anayasası’nın te-
mel felsefine ilişkin özelliklerden biri değildir? 6. Aşağıdakilerden hangisi bireylerin cezaî sorum-
luluklarına ilişkin ilkelerden biri değildir?
a) Devletin ve milletin bütünlüğünü ön plana çıkar-
ması a) Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik önlemlerinin
b) Millî dayanışmaya önem vermesi ancak kanunla konulması
c) Toplumun huzuru olgusuna vurgu yapması b) Kimsenin işlendiği zaman yürürlükte bulunan
d) Birey hak ve özgürlüklerinin sınırlandırılmasının kanunun suç saymadığı bir eylemden dolayı ceza-
esas olması landırılamaması
e) Devlet otoritesinin zayıflatılması c) Kişiye, suçu işlediği zaman kanunda o suç için ko-
nulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilebilmesi
d) Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulguların kanıt
3. Aşağıdakilerden hangisi 1982 Anayasası’nda yer
olarak kabul edilememesi
alan cumhuriyet’in niteliklerinden biridir?
e) Ceza sorumluluğunun kişisel olması
a) İnsan haklarına saygılı devlet anlayışı
b) Sosyalist devlet anlayışı
7. Aşağıdakilerden hangisi 1982 Anayasası’nda dü-
c) Polis devletini öngörmesi
zenlenen pozitif statü haklarından biridir?
d) Kuvvetler birliği ilkesi
e) Hilafetin kabul edilmesi a) Konut dokunulmazlığı hakkı
b) Özel yaşamın gizliliği hakkı
c) Seçme hakkı
4. Aşağıdakilerden hangisi Atatürk milliyetçiliği-
d) Toplu iş sözleşmesi hakkı
nin dayandığı subjektif millet anlayışının manevi
e) Kamu hizmetine girme hakkı
anlamdaki niteliklerinden biri değildir?
a) Geçmiş birliği
8. Aşağıdaki hallerden hangisinde devlet, temel hak
b) Irk birliği
ve özgürlüklerin kullanımını kısmen ya da tama-
c) Anı birliği
men durduramaz?
d) Gelecek birliği
e) Ülkü ve amaç birliği a) Savaş hâlinde
b) Tabii afette
c) Seçim döneminde
d) Seferberlik hâlinde
e) Ekonomik bunalımda

2 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N I N K A B U LÜ , G E N E L E S A S L A R I , T E M E L H A K L A R V E Ö Z G Ü R LÜ K L E R İ S İ S T E M İ
31
1982 Anayasası’na
Göre Devletin Temel
Organları 3
 ANAHTAR K AVRAML AR
İçtüzük: Yasama meclislerinin kendi içyapılarını, Yasama Yetkisinin Genelliği: Yasama organının
disiplinlerini ve çalışma düzenlerini belirlemek amacıyla anayasaya aykırı olmamak kaydıyla her türlü konuyu
oluşturdukları kurallar bütünüdür. düzenleyebilmesini öngören ilkedir.

Kanun Teklifi: Milletvekillerinin yaptığı kanun çıkarma
girişimine verilen addır.
Mahkemelerin Bağımsızlığı: Mahkemelerin ve hâkimlerin,
yasama ve yürütme organlarına bağlı olmaksızın, onlardan
bütünüyle bağımsız biçimde ve her iki organın emir, talimat
veremeyeceği, tavsiyede bulunamayacağı çalışma ortamını
ifade etmektedir.
Yasama Yetkisinin İlkelliği: Yasama organının bir konuyu
araya başka bir organın işlemi girmeksizin ilk olarak/ilk
elden düzenleyebilmesini ifade eden ilkedir.
Yönetmelik: Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu tüzel
kişilerinin, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve
Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin sağlamak üzere ve bunlara
aykırı olmamak koşuluyla çıkardıkları düzenleyici işlemlerdir.

AMAÇLAR
Bu üniteyi tamamladıktan sonra aşağıdaki soruları yanıtlayabilmek için gerekli bilgi ve bece-
rilere sahip olacaksınız:
• Kuvvetler ayrılığı ilkesi günümüzde ne anlama gelir?
• 1982 Anayasası’na göre yasama organının işlevi, oluşumu ve işlemleri nelerdir?
• 1982 Anayasası’na göre yürütme organının işlevi, oluşumu ve işlemleri nelerdir?
• 1982 Anayasası hangi hükûmet sistemini öngörür?
• 1982 Anayasası’na göre yargı organının işlevi ve mahkemeler sistemi nasıl düzenlenir?

34 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
KUVVETLER AYRILIĞI İLKESİ VE GÜNÜMÜZDEKİ ANLAŞILIŞI
Kuvvetler ayrılığı siyasal düşünce tarihinde derin geçmişi olan bir ilkedir. İlk izlerine
Aristotales’in “Politika” adlı eserinde rastladığımız bu ilkeye ilişkin olarak 17. yüzyılda John
Locke yeni bir tanımlama girişiminde bulunmuştur. Locke, bir arada yaşayan ve birbirleriy-
le eşit durumda olan insanların “yaşamlarının”, “özgürlüklerinin” ve “mülkiyet” haklarının
korunması için siyasal iktidarın sınırlandırılmasını savunmuştur. Düşünür bunun sağlan-
ması için de devlet kuvvetlerinin birbirinden ayrılması gerekliliğini vurgulamıştır. Benzer
düşüncelere sahip olan ve kuvvetler ayrılığı ilkesiyle özdeşleşen Montesquieu de “Kanun-
ların Ruhu Üzerine” adlı eseriyle, devletin birer işlevini yerine getiren yasama, yürütme ve
yargı organlarının birbirlerinden ayrılmasını ve böylece siyasal iktidarın sınırlandırılmasını
kişi hak ve özgürlükleri açısından olmazsa olmaz olarak nitelendirmiştir.
1789 Amerikan ve 1791 Fransız Anayasaları’ndan itibaren birçok pozitif hukuk belgesinde
yer alan bu ilke hukukî olduğu kadar siyasal bir nitelik de içermektedir. Kuvvetler ayrılığı
ilkesiyle kastedilen, devletin sahip olduğu egemenlik yetkisinin, yine onun organlarınca
ve birbirlerinin çalışma alanlarına karışmadan belli işlevleri yerine getirmek için kullanıl-
masıdır. Burada söz konusu olan birbirinden bütünüyle kopuk farklı egemenlik yetkilerini
kullanan organlar olmayıp, aynı egemenlik çatısı altında devletin farklı işlevlerinin yerine
getirilmesi ve bu sırada organların birbirinin çalışma alanlarına karışmamasıdır.

D İ K K AT

Kuvvetler ayrılığı aynı egemenlik yetkisi altında biçimlenen devlet organlarının

farklı işlevleri yerine getirmesi ve bunun gerçekleştirilmesinde, söz konusu organ-
ların birbirlerinin faaliyet alanlarına müdahale etmemesidir.

Devletin kural koyma, konulan kuralları yürütme ve ortaya çıkan uyuşmazlıkları çözen
üç temel işlevi ve bu işlevleri yaşama geçiren yasama, yürütme ve yargı organları bulun-
maktadır. Her üç organda da toplumun gereksinimlerini ve isteklerini karşılayabilmek ve
böylece bu işlevleri icra edebilmek için yaptıkları birtakım hukukî işlemler bulunmaktadır.
Söz konusu organların birbirlerinin alanlarına giren nitelikte işlemler yapıp yapamayacağı
sorusuna ilişkin ciddî tartışmaların yapıldığını görmekteyiz. Pek tabiidir ki, karmaşıklaşan
devlet örgütü, bazı işlevlerin yerine getirilmesinde daha hızlı ve verimli hareket edebilmek
gereksinimiyle, yasama, yürütme ve hatta yargı organlarının birbirlerinin faaliyet alanına
girerek işlem yapmalarına yol açmışlardır. Bu noktada hangi işlemin hangi organa ait ola-
cağının saptanması sorunu da beraberinde gündeme gelmiştir. Ortaya çıkan bu karmaşa
devletin temel işlevlerinin yerine getirilmesini sağlayan işlemlerin sınıflandırılmasıyla gi-
derilmeye çalışılmıştır. Bu konuda Léon Duguit’nin geliştirdiği “maddî ölçüt” ile Carré de
Malberg’in “biçimsel ve organik ölçüt”ü esas alınmaktadır.
Maddî ölçüte göre, devletin hangi organı yapmış olursa olsun, bir işlemin nitelenmesinde
önemli olan, konu ve içeriktir. Bu çerçevede hukukî işlemler kural işlem, sübjektif işlem
ve yargı işlemi olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Bu ayrım işlem merkezli olduğu için her
organ yerine göre bir diğerinin faaliyet alanına giren işlemler yapabilecektir. Bu yüzden
Duguit’nin sınıflandırması açıklık ve netlik sağlamaktan uzaktır. Zira, yasama işlevini gö-
ren bir işlemin yürütme tarafından yapıldığını ya da tam tersini görmek olasıdır.
Biçimsel ve organik ölçütte ise, bir hukukî işlemin hangi organ tarafından yapıldığı ve hangi
işlevin uzantısı olduğunun saptanmasında belirleyici olan işlemin maddî içeriği değildir.
Aksine işlemi yapan organ, içerik ne olursa olsun ilgili işlemin nitelendirilmesini yapmak-

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
35
 tadır. Buna göre, yasama işlemlerini, yasama organı, yürütme işlemlerini yürütme organları
ve yargısal işlemleri de ancak yargı organları yapabilmektedir. Malberg’in sınıflandırması
daha anlaşılır olmasına karşın özellikle yasama - yürütme ilişkisi bakımından bazı sıkın-
tıların ortaya çıkması da muhtemeldir. Ancak Malberg, yasama ve yürütme işlevlerinin ve
işlemlerinin birbirinden daha net biçimde ayrışması açısından kanunların üstünlüğü ve
idarenin buna kural olarak tabî olacağı ölçütünü de öngörmüştür. Buna göre, yasamanın
işlemi yürütmenin işlemlerinin kaynağı olmakta ve yürütme işlemleri yasama işlemlerine
aykırı olamamaktadır. Bir diğer deyişle aralarında hiyerarşik bir fark olduğu için yürütme
işlemleri yasama işlemlerini değiştiremeyecektir.

YASAMA İŞLEVİNİN ANLAMI

1982 Anayasasıyla yasama işlevi tanımlanmamış olmakla birlikte, bu yetki kapsamı içinde
başta “kanunların çıkarılması” ve “parlamento kararlarının alınması” gelmektedir. Ayrıca
pozitif Türk hukukunda kanunun nasıl olması gerektiğine ilişkin net bir tanım olmaması,
hukuk öğretisinin genellikle yasama işlevi çerçevesinde “maddî kanun” anlayışından çok
“biçimsel kanun” anlayışını benimsemesine de yol açmıştır. Buna göre, yasama organınca
kanun adı altında ve yasama usûllerine uyularak yapılan her türlü işlem kanun olarak nite-
lendirilmektedir. Dolayısıyla nesnel, kişilik dışı, genel ve bir kez uygulanmakla tükenmeyen
kanunların dışında; bireysel, bir kez uygulanmakla tükenen ve öznel yasama işlemleri de
pekâlâ kanun kabul edilmektedir.

D İ K K AT

Türk hukuk sistemi yasama işlevi bakımından maddî kanun anlayışından çok bi-
çimsel kanun anlayışına dayanmaktadır.

Türk hukuk sistemi açısından yasama işlevinin “genelliği” ve “ilkelliği” ilkeleri dikkate
çarpmaktadır. Yasamanın genelliği, kanun koyucunun anayasaya aykırı olmamak koşuluy-
la her konuyu düzenleyebilmesini ifade ederken, ilkelliği ilkesi ise, yasama organının her-
hangi bir konuyu doğrudan ve araya başka işlem girmeksizin düzenleyebilmesidir. 1982
Anayasası’nda yasama işlevinin TBMM tarafından yerine getirileceği ve bu yetkinin dev-
redilemeyeceği düzenlenmiştir. Ancak “devredilmezlik ilkesi” yalnızca yasama organı açı-
sından değil aynı zamanda devletin diğer organları ve yetkileri bakımından da geçerlidir.
Öyle ki, devletin hiçbir organı anayasayla ve/veya kanunla izin verilmedikçe sahip oldukları
yetkileri devredemeyeceklerdir.

YASAMA ORGANININ OLUŞUMU, YAPISI VE ÇALIŞMA DÜZENİ

TBMM’nin 1961 Anayasasıyla öngörülen çift meclisli yapısı, 1982 Anayasasıyla tek meclise
dönüştürülmüştür. 6771 sayılı Anayasa Değişikliği hakkındaki kanunun yürürlüğe girme-
siyle yasama organını ilgilendiren çeşitli düzenlemeler öngörülmüş ve buna göre, TBMM
genel oyla seçilen altı yüz milletvekilinden oluşmaktadır (1982 AY md. 75/I). Seçimleri beş
yılda bir yapılan TBMM’nin, bu süre dolmadan seçiminin yenilenmesine karar verebileceği
gibi cumhurbaşkanınca verilecek karara göre de seçimleri yenilenebilir. Süresi biten millet-
vekili yeniden seçilebilir. Mevcut meclisin yetkileri, yeni meclisin seçilmesine kadar sürer
(1982 AY md. 77). Seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri değil, bütün milleti temsil
eden milletvekillerinin seçilebilmeleri için anayasa bazı koşullar öngörmüştür (1982 AY
md. 80). Buna göre, milletvekili seçilebilmek için Türk vatandaşı olmak ve en az on sekiz

36 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
yaşını doldurmak zorunludur. En az ilkokulu mezunu olmayanlar, kısıtlı olanlar, askerlikle
ilişiği olanlar ve kamu hizmetinden yasaklılar milletvekili seçilme yeterliliğine sahip de-
ğildir. Bunun dışında taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis
cezasına hüküm giymiş olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sah-
tecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflâs gibi yüz kızartıcı suçlarla, kaçakçılık, resmî iha-
le ve alım satımlara fesat karıştırma, devlet sırlarını açığa vurma, terör eylemlerine katılma
ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından biriyle hüküm giymiş olanlar, affa uğramış
olsalar bile milletvekili seçilemezler (1982 AY md. 76/I). Hâkimler ve savcılar, yüksek yargı
organlarının mensupları, yükseköğretim kurumlarındaki öğretim elemanları, Yükseköğre-
tim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri ile yap-
tıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri ve Silahlı Kuvvetler
mensupları, görevlerinden çekilmedikçe, aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler (1982
AY md. 76/II).
Anayasayla TBMM üyeliğiyle bağdaşmayacak işler de düzenlenmiştir. Buna göre, millet-
vekilleri, devlet ve diğer kamu tüzel kişilerinde, bunlara bağlı kuruluşlarda; devletin, diğer
kamu tüzel kişilerinin katıldığı girişim ve ortaklıklarda; özel gelir kaynakları ve imkânları
kanunla sağlanmış kamu yararına çalışan derneklerin ve devletten yardım sağlayan ve vergi
bağışıklığı bulunan vakıfların, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile sendikalar
ve bunların üst kuruluşlarının ve katıldıkları girişim ve ortaklıkların yönetim ve denetim
kurullarında görev alamayacakları gibi vekili de olamazlar. Yine herhangi bir taahhüt işini
kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar. Ayrıca yürütme organının teklif, inha,
atama ya da onamasına bağlı resmî veya özel bir işle görevlendirilemezler. Milletvekillerinin
belli konuda altı ayı aşmamak üzere hükûmet tarafından verilecek geçici bir görevi kabul
etmesi ise TBMM kararına bağlı kılınmıştır (1982 AY md. 82/I,II.).
Bütün demokratik ülke anayasalarında, yasama organı üyelerinin işlerini gerektiği gibi ra-
hat ve baskı altında kalmadan yapabilmeleri için bazı yasama bağışıklıkları öngörülmüştür.
Bu bağışıklıkları “yasama sorumsuzluğu” ve “yasama dokunulmazlığı” olmak üzere iki baş-
lıkta toplamak mümkündür. Yasama sorumsuzluğuna, “kürsü dokunulmazlığı” da denmek-
tedir. Buna göre, milletvekilleri, yasama organındaki çalışmalarında verdikleri oylardan,
sarf ettikleri sözlerden ve ileri sürdükleri düşüncelerinden, o oturumu yöneten başkanlık
divanının teklifi üzerine meclisçe başka bir karar alınmadıkça, bunları meclis dışında yine-
lemelerinden ve açıklamalarından dolayı sorumlu tutulamazlar. Yasama dokunulmazlığı ise
milletvekillerini, keyfî veya asılsız ceza kovuşturmalarından ve tutuklamalardan koruma-
ya yöneliktir. Anayasayla düzenlenen yasama dokunulmazlığına göre, seçimden önce veya
sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekili meclis kararı olmadıkça “tutulamaz”, “sor-
guya çekilemez”, “tutuklanamaz” ve “yargılanamaz”. Ağır cezayı gerektiren suçüstü durumu
ile Anayasanın 14. maddesinde öngörülen temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılmaya-
cağı hâller dokunulmazlık kapsamı dışında tutulmuştur (1982 AY md. 83/I,II).
Anayasa hangi durumlarda milletvekilliğinin düşeceğini de öngörmüştür. Bu hâllere 84.
maddede yer veren 1982 Anayasası, 5982 sayılı Kanun’la değişikliğe uğramıştır. Son de-
ğişiklikle, partisinin temelli kapatılmasına beyan ve eylemleriyle neden olduğu, Anayasa
Mahkemesi’nin kapatmaya ilişkin kesin kararında belirtilen milletvekilleri için söz konusu
olan düşme hâli yürürlükten kaldırılmıştır. Bunun dışında istifası yasama organınca kabul
edilen, mahkeme kararıyla kesin hüküm giyen ya da kısıtlanan; milletvekilliği bağdaşma-
yan işleri yapmakta ısrar ettiği yasama organınca karara bağlanan ve meclis çalışmalarına
izinsiz veya özürsüz olarak bir ay içinde beş birleşim günü katılmadığı karara bağlanan
milletvekilleri bu sıfatlarını yitireceklerdir (1982 AY mad. 84).

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
37
 D İ K K AT

1982 Anayasası’na göre, TBMM tek meclisli bir yasama organı olup bütün Türkiye’yi
temsil eden beş yüz elli milletvekilinden oluşmaktadır.

Kural koyan, konulan kuralları değiştiren ya da yürürlükten kaldıran yasama organlarının

iç yapılanmasını ve işleyişini düzenleyen içtüzükler, bu özellikleri nedeniyle siyasal anlam-
da çok önemli bir işlev görmekte ve “sessiz anayasalar” olarak nitelendirilmektedir. İçtüzüğe
göre, TBMM “başkanlık divanı”, “siyasal parti grupları”, “danışma kurulu” ve “yasama ko-
misyonlarından” meydana gelmektedir (TBMM İçtüzüğü md 8 - 20).
Başkanlık Divanı, TBMM üyeleri arasından seçilen Meclis Başkanı, Başkanvekilleri, Kâtip
Üyeler ve İdare Amirlerinin katılımıyla oluşmaktadır. Mecliste grubu bulunan siyasal parti-
lerin, üye sayıları oranında Divan’a katılmaları öngörülmüştür (1982 AY md 94/I,II). Meclis
Başkanının çok önemli görevleri bulunmaktadır;
TBMM’yi meclis dışında temsil etmek, Genel Kurul görüşmelerini yönetmek, Tutanak der-
gisi ile tutanak özetinin düzenlenmesini sağlamak, Başkanlık Divanı’na başkanlık etmek ve
Divan’ın gündemini hazırlamak, Danışma Kurulu’na başkanlık etmek, TBMM komisyon-
larını denetlemek, Başkanlık Divanı kararlarını uygulamak, TBMM’nin idarî, malî ve kol-
luk işlerini yürütüp, denetlemek, TBMM’yi doğrudan ya da milletvekillerinin beşte birinin
yazılı istemi üzerine toplantıya çağırmak, cumhurbaşkanına vekillik etmek bu görevlerden
bazıları olarak sayılabilir.
Siyasal parti grubu ise TBMM içinde en az yirmi milletvekiline sahip partilerce kurula-
bilmektedir. Bu partiler grup aracılığıyla ve grubu oluşturan milletvekili sayısı itibarıyla
meclis çalışmalarına katılabilmektedir (1982 AY md. 95). Parti genel başkanı aynı zamanda
milletvekili ise, grubun da başkanıdır. Anayasa ve içtüzük siyasal parti gruplarına önemli
görevler ve yetkiler vermiştir: genel görüşme ve meclis araştırması isteyebilmek (İçtüzük
md. 100,102), mecliste kapalı oturum yapılmasını istemek (İçtüzük md. 71), TBMM’de en
fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubunca AYM’de iptal davası açabilmek (1982 AY md 150).
Bununla birlikte “yasama dokunulmazlığının kaldırılması” ve “meclis soruşturması” ile il-
gili olarak görüşme yapıp, karar alamayacakları (1982 AY md. 83/son, 100/son) gibi “Meclis
Başkanlığı” için aday da gösteremezler (1982 AY md. 94/II).
Siyasal parti gruplarının birbirleriyle uyumlu biçimde çalışmalarını sağlamak amacıyla ön-
görülen Danışma Kuruluysa, Meclis Başkanı’nın başkanlığında bütün siyasî parti grupları-
nın başkanları ya da vekilleri veyahut yazılı olarak görevlendirdikleri birer milletvekilinden
oluşturulmuştur. Kurulun aldığı kararlar bağlayıcı olmayıp, danışma niteliğindedir.
Komisyonlar ise, kanun teklif ya da tasarılarının genel kurula gelmeden önce görüşüldüğü
ve olgunlaştırıldığı kurullardır. Böylece yasama organının daha üretken, nitelikli ve verimli
çalışmasını sağlarlar. Öyle ki, yasama komisyonları, başta hükûmet programının yaşama
geçirilmesi olmak üzere, genel olarak yasama faaliyetinin gerçekleştirilmesinde önemli
bir yere sahip olan kanunlaşma sürecinin siyasal ve hukukî alt yapısını hazırlamaktadırlar.
TBMM’de, sırasıyla saymak gerekirse: Anayasa Komisyonu, Adalet Komisyonu, Millî Sa-
vunma Komisyonu, İçişleri Komisyonu, Dışişleri Komisyonu, Millî Eğitim, Kültür, Gençlik
ve Spor Komisyonu, Bayındırlık, İmar, Ulaştırma ve Turizm Komisyonu, Çevre Komisyonu,
Sağlık, Aile, Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonu, Tarım, Orman ve Köyişleri Komisyonu, Sa-
nayi Ticaret, Enerji ve Tabiî Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu, Dilekçe Komisyonu,
Plan ve Bütçe Komisyonu, Kamu İktisadî Teşebbüsleri Komisyonu, İnsan Haklarını İncele-

38 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
me Komisyonu ve Avrupa Birliği Uyum Komisyonu ve Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komis-
yonu olmak üzere sürekli faaliyette bulunan on sekiz uzmanlık komisyonu bulunmaktadır.

D İ K K AT

TBMM, “başkanlık divanı”, “siyasî parti grupları”, “danışma kurulu” ve “yasama ko-
misyonlarından” meydana gelmekte, İçtüzük hükümleri çerçevesinde faaliyette
bulunmaktadır.

TBMM her yıl Ekim ayının ilk günü davetsiz olarak kendiliğinden toplanır. Meclis bir yıl
içinde en fazla üç ay tatil yapabilir. Cumhurbaşkanı doğrudan ya da hükûmetin istemi üze-
rine ara vermiş olan ya da tatil hâlindeki meclisi toplantıya çağırabilmektedir. Benzer bi-
çimde Meclis başkanı da doğrudan ya da milletvekillerinin beşte birinin yazılı istemiyle
meclisi toplantıya çağırabilir (1982 AY md 93).
Meclis, çalışmalarını kendi yaptığı içtüzük hükümlerine göre yürütür. İçtüzük hükümle-
ri, siyasî parti gruplarının meclisin bütün faaliyetlerine üye sayıları oranında katılmalarını
sağlayacak biçimde düzenlenir. Meclisin bütün bina, tesis, eklenti ve arazisinde kolluk ve
yönetim hizmetleri ise meclis başkanının yetkisine bırakılmıştır. Bu çerçevede emniyet ve
diğer kolluk hizmetleri için gerektiği kadar kuvvet ilgili makamlarca Meclis Başkanlığı’nın
emrine verilir (1982 AY md. 95). TBMM yapacağı seçimler dâhil bütün işlerinde üye tamsa-
yısının en az üçte biri ile toplanır ve Anayasada başkaca bir hüküm yoksa toplantıya katılan-
ların salt çoğunluğu ile karar verir; ancak karar yeter sayısı hiçbir şekilde üye tamsayısının
dörtte birinin bir fazlasından az olamaz (1982 AY md. 96).
TBMM Genel Kurulu’ndaki görüşmeler açıktır ve tutanak dergisinde tam olarak yayımla-
nır. Açık görüşmelerin, o oturumdaki Başkanlık Divanı’nın teklifi üzerine meclisçe başkaca
bir karar alınmadıkça, her türlü vasıta ile yayımı serbesttir. Bununla birlikte meclis, İçtü-
zük hükümlerine göre kapalı oturumlar yapabilir. Bu oturumlardaki görüşmelerin yayımı
TBMM kararına bağlı kılınmıştır (1982 AY md.97).

YASAMA ORGANININ YETKİ VE GÖREVLERİ

Hükûmet sistemi ne olursa olsun dünya üzerindeki bütün demokratik siyasal sistemler-
de yasama organlarının kural koymak, devlet bütçesini kabul etmek ve yürütme organını
denetlemek biçiminde üç temel işlevi bulunmaktadır. 1982 Anayasası’nın 87. maddesinde
bu işlevlere uygun olarak, yasama organının yetki ve görevleri genel anlamda sayılmıştır.
Buna göre, TBMM, kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak; yürütme organını denetle-
mek; bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek; para basılmasına ve
savaş ilânına karar vermek; milletlerarası antlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak, üye
tamsayısının beşte üç çoğunluğunun kararı ile genel ve özel af ilânına karar vermek ve Ana-
yasanın diğer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanacak ve görevleri yerine getirecektir.

Kanun Yapma İşlevi

Kanun çıkarma, TBMM’nin kural koyma yetkisi kapsamında yer alan ve sayıca en fazla olan
yasama işlemini oluşturmaktadır. Sadece milletvekillerinin teklif adı altında kanun yapıl-
masına yönelik olarak yasama girişiminde bulunma yetkisi vardır (AY md. 88/I).

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
39
 Kanun teklifleri öncelikle Meclis Başkanlığı’na sunulur ve ardından da ilgili bulunan ko-
misyona sevk edilirler. Komisyonlar kanunî şartlara uymayan teklifleri eksiklerini tamam-
latmak üzere sahiplerine geri gönderebilirler. Komisyondan sonra genel kurul görüşmeleri
ve oylamaları aşaması gelir. Meclis genel kurulu tarafından reddedilen kanun teklifi, ret
tarihinden itibaren bir yıl boyunca aynı yasama dönemi içinde yeniden gündeme getirile-
mez. Yine bir yasama dönemi içinde sonuçlandırılamayan kanun teklifi hükümsüz sayılır
ki; bu duruma “kadük olma” denmektedir. Genel kurulun kabul ettiği teklifler ise kanun-
laşmış olmaktadır. Ancak söz konusu kanunun üçüncü kişiler için hak ve/veya yükümlülük
doğurabilmesi, yayımlanması ve bilinir hâle getirilmesine bağlıdır. Böylece yürürlüğe giren
kanunlar, kişiler ve kurumlar açısından bağlayıcı olabilecektir.
1982 Anayasası’na göre, cumhurbaşkanı, bu hukukî süreci tamamlayacak olan siyasal aktör-
dür ve kendisine gönderilen kanunları inceleyip, on beş gün içinde resmî gazetede yayım-
layacaktır. Cumhurbaşkanı önüne gelen bir kanunu kısmen ya da tamamen uygun bulma-
ması hâlinde meclise geri gönderme yetkisine sahiptir. Bu durumda meclis geri gönderilen
kanunu TBMM üye tamsayısının en az salt çoğunluğuyla aynen kabul ederse, kanunun
resmî gazetede yayımlanması zorunlu hâle gelir. Eğer meclis geri gönderilen kanunu değiş-
tirerek kabul ederse, cumhurbaşkanının yeni kanun metnini yeniden geri gönderme yetkisi
mevcuttur. Bununla birlikte Anayasa, cumhurbaşkanının geri gönderme yetkisini sınırlan-
dırmış ve bütçe kanunlarını bu usûlün dışında tutmuştur (1982 AY md. 89).

D İ K K AT

Kanun yapma işlevi, milletvekillerinin hazırladığı kanun teklifleri ya da hükûmetin

sunduğu kanun tasarıları ile gerçekleştirilmektedir.

Devlet Bütçesini Kabul Etme İşlevi

Yasama organları çıkardıkları bütçe kanunlarıyla, devlete ve diğer kamu tüzel kişilerine,
tahmini miktarlar çerçevesinde, kamu harcamalarında bulunmak ve kamu gelirlerini top-
lamak konusunda belli bir süre için yetki vermektedir. Taşıdıkları özel nitelikler ve farklı
görüşme usûlleri nedeniyle bütçe kanunları özel nitelikli yasama işlemlerinden biri olarak
kabul edilmektedir.
1982 Anayasası da bütçeyi bu tür kanunlardan biri olarak düzenlemektedir. Öyle ki, bütçe-
ler için yıllık olma esası benimsenmiş ve bu kanuna bütçe ile ilgili hükümler dışında başka
hiçbir hükmün konulamayacağı öngörülmüştür. Böylece bütçe kanunu ile diğer kanunların
açık ya da kapalı olarak değişikliğe uğratılması veya yürürlükten kaldırılması da yasaklan-
mıştır. Anayasa bütçe kanun tasarısının görüşülmesi için farklı bir usûl öngörmüştür. Buna
göre, Cumhurbaşkanı, merkezî yönetim bütçe tasarısı ile millî bütçe tahminlerini gösteren
raporu, malî yılbaşından en az yetmiş beş gün önce, TBMM’ye sunmak suretiyle süreci
başlatmış olur. Bu süre içerisinde bütçenin görüşülüp kabul edilmesi gerekir. Milletvekilleri
görüşmeler sırasında gider arttırıcı ya da gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamayacaklardır.
Ayrıca Cumhurbaşkanı kararıyla bütçedeki harcanabilecek miktar sınırının aşılabileceğine
yönelik hüküm konulamayacağı gibi Cumhurbaşkanı Kararnamesiyle de bütçede değişiklik
yapılamayacağı öngörülmüştür (1982 AY md. 161).
TBMM kabul ettiği bütçe kanununun uygulanışını, “kesin hesap” kanunu ile denetlemek-
tedir. Bu kanun ile bir önceki yılın bütçesinde öngörülen gelirlerin ne ölçüde toplandığı
ve harcamaların bütçeye uygun biçimde yapılıp yapılmadığı araştırılmaktadır. Söz konu-

40 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
su denetlemeyi TBMM adına, bir anayasal kuruluş olan Sayıştay yapmakta ve Meclis de
Sayıştay’ın genel uygunluk bildirimine dayanan kesin hesap kanun tasarılarını kabul etmek
yoluyla denetimi sonlandırmaktadır (1982 AY md. 161).

D İ K K AT

TBMM, bütçe kanununun uygulanışını, kabul ettiği kesin hesap kanunuyla denet-
ler. Bu denetimi de anayasal bir kuruluş olan Sayıştay’ın genel uygunluk bildirim-
lerine dayandırır.

Yürütme Organını Denetleme İşlevi

Yasama ve yürütme arasındaki ilişkinin belirginleştirdiği hükûmet sistemlerinden hangisi
söz konusu olursa olsun, yasamanın yürütmeyi denetlemesi değişmeyen parametrelerden
birini oluşturmaktadır. Bu çerçevede yasama organının yürütme üzerindeki denetiminin
gerçekleştirilmesinde kullandığı hukukî araçlara “denetim yolları” ya da “denetim meka-
nizmaları” denmektedir. TBMM, “yazılı soru”, “genel görüşme”, “meclis araştırması”, meclis
soruşturması” olmak üzere dört hukukî aracı kullanarak, bu denetimi gerçekleştirmektedir.
Anayasaya göre soru, yazılı olarak yanıtlanmak üzere ilgili cumhurbaşkanı yardımcı-
sından veya bakandan bilgi istenmesini ifade etmektedir (1982 AY md 98/II). Başka bir
kaynaktan kolaylıkla öğrenilmesi mümkün olan konular ile yalnızca danışma amacına
ilişkin konulara ilişkin veya daha önceden Meclis Başkanlığı’na verilmiş olan gensoru
önergesiyle aynı konuya yönelik sorular içtüzük gereğince başkanlıkça kabul edilmeye-
cektir (İçtüzük md. 97).
Genel görüşme ise, toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, TBMM
Genel Kurulu’nda görüşülmesidir (1982 AY md 98/IV). Genel görüşmenin açılması siyasal
parti gruplarının ya da en az yirmi milletvekilinin önergesiyle Meclis Başkanlığı’ndan iste-
nebilir. Bu istem derhal genel kurula bildirilir. Ancak görüşmenin açılıp açılmamasına genel
kurul karar verir (İçtüzük md. 102). Genel görüşmenin açılmasına karar verilirse, istemde
bulunmayan milletvekilleri de bu görüşmelere katılabilecektir. Dolayısıyla “soru” ya göre
daha etkin bir denetim aracıdır. Bununla birlikte hükûmetin siyasal sorumluluğuna yönelik
bir karar alınması da söz konusu değildir. Meclis araştırması da belli bir konuda bilgi edinil-
mek için yapılan incelemedir (1982 AY md. 98). Meclis araştırmasının açılması usûlü, genel
görüşmeninkiyle aynıdır (İçtüzük md. 104). Bu incelemenin kapsamına, yasamanın çıka-
rılacağı bir kanununun yürütmenin siyasal açıdan denetlenmesine ilişkin bilgilenme isteği
girmektedir. Kamuoyunun ilgisini çekmek açısından elverişli bir parlâmenter denetim aracı
olsa da hükûmetin siyasal sorumluluğuna gidilememektedir.
Cezai sorumluluğu hedef alan meclis soruşturması, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakan-
ların görevleriyle ilgili olarak cezaî sorumluluklarının araştırılmasını sağlamaya yöneliktir.
Meclis soruşturmasının açılması, meclis üye tamsayısının en az salt çoğunluğunun vereceği
önergeyle istenebilir. Meclis, bu önerge üzerine üye tamsayısının en az 3/5’inin oyuyla bir
soruşturma komisyonu oluşturulmasına karar verebilir. Komisyonun raporunun TBMM
Genel Kurulu’nda görüşüldükten sonra meclis üyetamsayısının en az 2/3’ünün kararıyla
ilgili cumhurbaşkanı yardımcısı ya da bakan görev suçu dolayısıyla yargılanmak üzere Yüce
Divan’a sevk edilebilir.

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
41
 D İ K K AT

TBMM, kendi içinden çıkan ve güvenine dayanan hükûmeti, “soru”, “genel gö-
rüşme”, “meclis araştırması”, meclis soruşturması” ve “gensoru” olmak üzere beş
hukukî mekanizma kullanarak denetlemektedir.

YÜRÜTME İŞLEVİNİN ANLAMI

Kuvvetler ayrılığının sonucu olarak yasama organı kural koyma ve düzenleme yapma işle-
vini; yürütme organı da yaptığı işlemlerle yasama organının oluşturduğu bu kuralları yürü-
ten ve uygulayan bir işlevi yerine getirmektedir. Yürütmenin ve bunu büyük ölçüde hayata
geçiren idarenin işlevinin netleştirilmesinde çeşitli tanımlama ölçütlerinin kullanıldığını
görmekteyiz. Onar, idare işlevini, halka sunulan hizmetler ile siyasî kimliği haiz hükûmetin
yerine getirdiği ve kamusal çıkarların tatmin edildiği günlük faaliyetler biçiminde tanımla-
maktadır. Gözübüyük ve Tan, bu işlevi yasama ve yürütme organlarının belirlediği, hukukî
sınırlar içinde kalan ve toplumun yaşamını sürdürmesine yönelik yürütülen kamusal etkin-
likler olarak tanımlamaktadırlar. Özay ise daha geniş kapsamlı bir tanımlama girişiminde
bulunmaktadır. Özay’a göre, idarî işlevi yerine getiren birimler yalnızca yürütme organı
içinde yer almaz. Aynı zamanda yasama ve yargı organlarının bünyesinde de bu birimler
bulunmakta ve idarî nitelikli işlemler ile etkinlikler yürütülmektedir.
Türkiye örneğinde ve 1982 Anayasası uygulamasında yürütme organı, bu işlevini çoğunlukla
“özel”, “bireysel”, “somut” ve “bir kez uygulanmakla tükenen” işlemlerle yerine getirmektedir.
Ancak yürütme, “genel”, “soyut”, “nesnel” ve “bir kez uygulanmakla tükenmeyen” düzenleyici
(kural = kaide) işlemlerle de bu işlevi gerçekleştirmektedir. Anayasa yürütmenin bu düzenle-
yici işlemlerini, yönetmelik ve Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi olarak belirlemektedir.
Yürütme organı işlemlerini yaparken kural olarak “bağlı yetki” kullanmaktadır. Bu yüzden
de idarenin işlem yapma yetkisinin kaynağını kanunlar oluşturmaktadır. Dolayısıyla yürüt-
me işlem yaparken, ancak kanunların çizdiği sınırlar çerçevesinde kalarak hareket etmek du-
rumundadır. 6771 sayılı Anayasa Değişikliği kanunu ile Türk anayasal sistemine dahil olan
Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri bu ana kuralın en önemli istisnasını oluşturmaktadır. Öyle
ki bu kararnamelerin çıkarılabilmesi için öncesinde bir yetki kanununun varlığına gerek yok-
tur. Cumhurbaşkanı doğrudan Anayasadan aldığı yetkiyle hukuki sınırları içinde bu karar-
nameleri çıkarabilmektedir. Ayrıca idare, bir işlemi yapıp yapmamak ya da içeriği konusunda
takdir yetkisine sahip olduğu ölçüde bağlı yetki kullanmaksızın işlemler de yapabilmektedir.
Kuşkusuz bu tür düzenleyici işlemler aynı koşullara sahip herkese eşit olarak uygulanacaktır.

D İ K K AT

Yürütme işlevi, “özel”, “bireysel”, “somut” ve “bir kez uygulanmakla tükenen” işlem-
lerle olduğu kadar “genel”, “soyut”, “nesnel” ve “bir kez uygulanmakla tükenme-
yen” düzenleyici (kural = kaide) işlemlerle de gerçekleştirilebilmektedir.

YÜRÜTME ORGANININ OLUŞUMU, YAPISI VE ÇALIŞMA DÜZENİ

Günümüzün demokratik siyasal sistemlerinde yürütme organları tekçi (monist) ya da
ikici (düalist) olarak örgütlenmektedir. Tekçi yürütme, bütün yürütme yetkisinin bir ki-
şide toplanmasıyla olabildiği gibi bir kurul tarafından kullanılması biçiminde de olabil-

42 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
mektedir. Tekçi yürütmenin bu ikinci hâline kollejyal yürütme de denmektedir. İkici yü-
rütmede ise, devlet başkanı ve hükûmetin yürütme yetkisini paylaşmak suretiyle birlikte
kullanması söz konusudur.
Başkanlık sisteminin uygulandığı Amerika Birleşik Devletleri, tekçi yürütmenin bir kişi ta-
rafından yerine getirildiği tipik bir örneği oluşturmaktadır. İsviçre ise, kurul hâlinde gerçek-
leştirilen tekçi yürütmenin uygulandığı bir ülkedir. Aralarında İngiltere, Almanya, İtalya,
gibi birçok Avrupa ülkesinde de ikici yürütmenin hayata geçirildiğini görmekteyiz.

Cumhurbaşkanının Seçimi ve Hükûmet Sistemine Etkisi

1982 Anayasası’nın yürürlüğe girdiği ilk hâlinde cumhurbaşkanının seçimi TBMM tarafın-
dan yapılmaktaydı ve bu uygulama 2007 yılındaki Anayasa değişikliğine kadar sürdürüldü.
Bu düzenleme ve uygulanan usûl anayasanın parlâmenter bir hükûmet sistemini kurgu-
ladığı önermesini güçlendirmekteydi. Ancak 2007 yılındaki Cumhurbaşkanlığı seçiminde
yaşanan bunalımın bir türlü aşılamaması beraberinde cumhurbaşkanının halk tarafından
seçilmesini öngören anayasa değişikliğini doğurmuştur. Bu farklılaşma hükûmet sisteminin
nitelendirilmesini önemli ölçüde etkilemiştir. Çünkü 1982 Anayasası’nın cumhurbaşkanı-
na tanıdığı etkili ve kapsamlı anayasal yetkiler ile devlet başkanının dayanacağı meşruiyet
tabanının doğrudan halktan kaynaklanacak olması birlikte düşünüldüğünde, hükûmet sis-
temi artık tipik bir parlâmenter sistem olmaktan çıkacaktır. 2017 yılındaki değişiklikler çer-
çevesinde yürütme organının yapısı, anayasal yetkiler ve sorumluluk konuları başta olmak
üzere çok köklü düzenlemeler yapılmış ve siyasal sistemin tek belirleyicisinin bir kişiden
oluştuğu başkanlık benzeri sisteme geçilmiştir.

D İ K K AT

2007 ve 2017 yıllarında yapılan anayasa değişikliği sonucunda cumhurbaşkanı-

nın halk tarafından seçilecek olması, güçlü anayasal yetkilerle donatılması ve
cezai sorumluluğuna gidilebilmesinin zorlaştırılabilmesi düzenlemeleriyle, 1982
Anayasası’nın ilk hâlinde öngörülen parlâmenter hükûmet sistemi terk edilmiştir.

Cumhurbaşkanının cezaî sorumluluğu 1982 Anayasası’nın 105. maddesinde düzenlen-

miştir. Buna göre, cumhurbaşkanının işlediği “herhangi bir” suçun iddia edilebilmesi
için TBMM üye tamsayısının en az salt çoğunluğunun bu yönde yazılı bir önerge vermesi
gereklidir. İddianın soruşturulabilmesi için ilgili komisyon ancak TBMM üye tamsayısı-
nın en az 3/5’inin kararıyla kurulabilecek ve Yüce Divan yargılaması için de TBMM üye
tamsayısının en az 2/3’ünün bu yönde karar vermesi gerekecektir. Hakkında soruşturma
açılmasına karar verilen Cumhurbaşkanı, seçim kararı veremez (1982 AY. md. 105/IV).
Yargılama sonucunda, seçilmeye engel bir suçtan mahkumiyet oluşursa Cumhurbaşkanı-
nın görevi sona erecektir (1982 AY. md. 105/V). Cumhurbaşkanının görevde bulunduğu
sürede işlediği iddia edilen suçlar için görevi bittikten sonra da bu madde hükmü uygula-
nacaktır (1982 AY. md. 105/VI).

Cumhurbaşkanının Görev ve Yetkileri

Cumhurbaşkanı devletin başı olması nedeniyle Türkiye Cumhuriyeti’nin ve Türk milletinin
birliğini temsil etmekte, anayasanın uygulanmasını ve devlet organlarının düzenli biçimde
birbirleriyle uyumlu olarak çalışmalarını gözetmektedir (1982 AY md. 104/I). Yürütmenin
de başı olan Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri şunlardır:

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
43
 • Gerekli görmesi hâlinde yasama yılının ilk günü TBMM’de açılış konuşmasını yapmak,
• Ülkenin iç ve dış siyaseti hakkında Meclise mesaj vermek,
• Kanunları yayımlamak “ve yürütme yetkisine ilişkin konularda Cumhurbaşkanlığı
kararnamesi çıkarmak”,
• Kanunları bir kez daha görüşülmek üzere TBMM’ye geri göndermek,
• Anayasa değişikliği kanunlarını gerekli gördüğü takdirde halkoyuna sunmak,
• Kanunların, Meclis içtüzüğünün tümünün ya da bir kısmının anayasaya biçim veya
esas bakımdan aykırı oldukları gerekçesi ile AYM’de iptal davası açmak,
• TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar vermektir.
• Cumhurbaşkanı yardımcıları ile bakanları atamak ve görevlerine son vermek,
• Üst kademe kamu yöneticileri atamak ve görevden almak; bu kadrolara yapılacak
atamalara ilişkin usul ve esasları Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle belirlemek,
• Olağanüstü hal ilan etmek ve OHAL Cumhurbaşkanlığı kararnameleri çıkarmak
• Yabancı devletlere, devletin temsilcilerini göndermek, Türkiye’ye gönderilen yabancı
devlet temsilcilerini kabul etmek, uluslararası antlaşmaları onaylamak ve yayımlamak,
• “Milli güvenlik politikalarını belirlemek ve gerekli tedbirleri almak;” TBMM adına
Silahlı Kuvvetlerin Başkomutanlığı’nı temsil etmek ve kullanılmasına karar vermek,
• Genelkurmay başkanını atamak,
• Millî Güvenlik Kurulu’na başkanlık etmek,
• Sürekli hastalık, sakatlık ve kocama nedeniyle belirli kişilerin cezalarını hafifletmek
veya kaldırmak,
• Devlet Denetleme Kurulu’nun üyelerini, başkanını atamak ve Kurul’a inceleme, araş-
tırma ve denetleme yaptırmak,
• YÖK üyelerini ve üniversite rektörlerini seçmek,
Anayasa Mahkemesi üyelerini, Danıştay üyelerinin dörtte birini, Yargıtay Cumhuriyet Baş-
savcısı ve Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Kurulu üyelerinin altısını seçmektir (1982
AY md 104 ve 159).

D İ K K AT

1982 Anayasasıyla yasama, yürütme ve yargı organlarına ilişkin olmak üzere cum-
hurbaşkanına geniş kapsamlı ve güçlü yetkiler tanınmıştır.

Cumhurbaşkanına Vekâlet
Cumhurbaşkanının “hastalık”, “yurt dışına çıkma” gibi geçici nedenlerle görevinden ay-
rılması durumunda, göreve yeniden dönünceye kadar; “ölüm”, “çekilme” ya da “başka bir
nedenle” Cumhurbaşkanlığı makamının sürekli olarak boşalması hâlinde ise yenisi seçilin-
ceye kadar, Cumhurbaşkanı yardımcısı cumhurbaşkanına vekillik eder. Bu süre boyunca
Cumhurbaşkanı yardımcısı cumhurbaşkanına ait bütün yetkileri kullanabilecektir (1982
AY md. 106).

44 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Cumhurbaşkanı Yardımcılarının ve Bakanların Sorumluluğu
Cumhurbaşkanı yardımcılarının ve bakanların ölümü ve istifası hallerinde görevleri sona
erecektir. Ancak cumhurbaşkanı yardımcılarının ve bakanların siyasal sorumluluğu doğru-
dan Cumhurbaşkanına yöneliktir.
Cezaî sorumluluk ise, görevleriyle ilgili suçlardan dolayı sorumlu olmalarını ifade etmekte-
dir. Bu sorumluluğunu saptanması, açılacak meclis soruşturmasıyla mümkündür. Bu soruş-
turmada uygulanacak usul Cumhurbaşkanının cezai sorumluluğundaki anayasal işleyişle
aynıdır. İlgili Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakan hakkında yapılan soruşturması son-
rasında, TBMM Yüce Divan’a sevk kararı verebilir seçilmeye engel bir suçtan mahkumiyet
oluşursa cumhurbaşkanı yardımcısının veya bakanın görevi sona erer. Hukuki sorumluluk,
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların, görevlerini yerine getirirken devlete verdikleri
zararın kendilerine tazminat davası yoluyla ödettirilmesidir. Hukuki sorumluluk davaları-
nın genel mahkemelerde görülmesi gereklidir.

Seçimlerin Yenilenmesi
1982 Anayasası’nda 6771 sayılı Kanunla yapılan değişiklik sonucunda “seçimlerin yenilen-
mesi” büyük ölçüde değişime uğramıştır. Buna göre Anayasanın değişik 116. Maddesiyle,
TBMM ve Cumhurbaşkanlığı seçimleri birbirine bağlı olacak şekilde çeşitli olasılıklar çer-
çevesinde düzenlenmiştir:
1. Olasılık: TBMM, üye tamsayısının en az 3/5 çoğunluğuyla seçimlerin yenilenmesine ka-
rar verebilir. Bu durumda Cumhurbaşkanlığı seçimi de TBMM seçimiyle aynı gün yinelenir.
2. Olasılık: Cumhurbaşkanının “tek başına” seçimlerin yenilenmesine karar vermesi duru-
munda da aynı sonuç geçerlidir.
3. Olasılık: Cumhurbaşkanının ikinci görev dönemi devam ederken TBMM seçimlerin ye-
nilenmesine karar vermişse Cumhurbaşkanının üçüncü dönem için aday olma hakkı var-
dır. Bu düzenleme, bir kişi en fazla iki dönem Cumhurbaşkanı seçilebilir (1982 AY. md.
101/II) genel kuralının istisnasını oluşturan özel nitelikte bir kuraldır.
Seçimlerinin birlikte yenilenmesine karar verilen TBMM ve Cumhurbaşkanı, yeni TBMM
ve Cumhurbaşkanı görevine başlayıncaya kadar mevcut yetkilerini kullanmaya ve görevle-
rini yerine getirmeye devam ederler.
Bu düzenlemenin dışında ayrıca özel bir durum olarak cumhurbaşkanlığı makamının her-
hangi bir nedenle kalıcı olarak boşalması durumu da Anayasanın 106. Maddesi çerçevesin-
de öngörülmüştür. Buna göre:
• Boşalma durumunda 45 gün içinde Cumhurbaşkanı seçimi yapılır ve bu süre zarfın-
da Cumhurbaşkanı yardımcısı vekâlet görevini sürdürür.
• Genel seçime bir yıl veya daha az bir süre kalmışsa TBMM seçimi de öne çekilerek
iki seçim birlikte yapılır.
• Genel seçime bir yıldan fazla bir süre varsa seçilen cumhurbaşkanı sadece kalan bu
süre için seçilmiş olur fakat bu süre onun açısından birinci dönem olarak kabul edil-
mez. Bu kısa dönem bittiğinde de TBMM ve Cumhurbaşkanlığı seçimleri birlikte
yapılır.

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
45
 D İ K K AT

Seçimlerin erkene alınmasına TBMM üye tamsayısının en az 3/5’inin o yöndeki kararı

yol açabileceği gibi Cumhurbaşkanı da bu iradeyi tek başına ortaya koyabilecektir.

YARGI İŞLEVİNİN ANLAMI

Yargı işlevinin amacı yürürlükteki hukuk kurallarının oluşturduğu düzenin korunması ve
gerçekleştirilmesidir. Öyle ki, yasamanın koyduğu kuralların uygulanması sonucunda or-
taya çıkan uyuşmazlıkların giderilmesi teminatlı hâkimlerin görev yaptığı bağımsız mah-
kemelerin kararları aracılığıyla sağlanacaktır. Bu çerçevede yargı organı, doğrudan doğruya
adaletin gerçekleşmesi ve doğan hukukî uyuşmazlıkların kesin olarak çözüme kavuşturma
işlevini yerine getirirler. Bu işlevi yerine getirecek mahkemelerin ve hâkimlerin bağımsız-
lığı, hukuk devletinin vazgeçilmez bir koşulu olarak bugünün demokratik ülkelerinde be-
nimsenmiş bir ilkedir.
Mahkemelerin bağımsızlığı ilkesi, 1982 Anayasası’nda da düzenlenmiş ve buna ilişkin esas-
lar Anayasa’nın 138. maddesinde öngörülmüştür. Bu çerçevede, hâkimlerin bağımsız ol-
dukları ve Anayasa’ya, kanuna ve hukuka uygun biçimde vicdanî kanaatlerine göre karar
verecekleri kabul edilmektedir. Hiçbir organın, makamın, mercinin veya kişinin yargı yet-
kisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremeyeceği, genelge
gönderemeyeceği, tavsiye ve telkinde bulunamayacağı düzenlenmiştir. Ayrıca görülmekte
olan bir dava hakkında yasama meclisinde yargı yetkisinin kullanılmasıyla ilgili soru soru-
lamayacağı, görüşme yapılamayacağı ya da herhangi bir açıklamada bulunulamayacağı gibi
yasama ve yürütme organları ile idarenin, mahkeme kararlarına uyacağı, hiçbir yolla de-
ğiştiremeyeceği ve bu kararların yerine getirilmesini geciktiremeyeceği belirtilmiştir. Mah-
kemelerin bağımsızlığı gerekli olmakla birlikte tek başına yeterli bir ilke değildir. Çünkü
bağımsız bir yargılamanın yapılabilmesi için mutlaka yargı yetkisini kullanan hâkimlerin
teminatlı bir konuma kavuşturmaları zorunludur. Bu sayede hâkimlerin herhangi bir baskı,
zorlama, tehdit veya etki altında kalmaksızın, tarafsız biçimde görevlerini yerine getirmele-
ri sağlanmış olacaktır.

D İ K K AT

Mahkemelerin ve hâkimlerin bağımsızlığı, hukuk devletinin vazgeçilmez koşuludur.

1982 Anayasası’nda hâkimlik teminatına ilişkin çeşitli düzenlemeler öngörülmüştür. Bu te-

minatlar demetinden en önemlisi, hâkimlerin ve savcıların azlolunmaması ilkesidir (1982
AY md. 139). Aynı maddede hâkim ve savcıların kendi istekleri dışında anayasal olarak be-
lirtilen yaştan önce emekliye sevk edilemeyecekleri, bir mahkemenin ya da kadronun kal-
dırılması nedeniyle bile olsa aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun bırakılama-
yacakları öngörülmüştür. Meslekten çıkarılmayı gerektiren suçlardan hüküm giyen, sağlık
sorunlarıyla nedeniyle görevini yapamayan veya meslekte kalmalarının uygun olmadığına
karar verilen hâkim ve savcılar hakkında kanundaki istisnalar saklıdır.

D İ K K AT

Hâkimlik teminatına ilişkin en önemli esas, hâkimlerin ve savcıların azlolunmama-

sı ilkesidir.

46 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Hâkimlik teminatının amaçlarına uygun biçimde gerçekleştirilmesinde yaşamsal role sahip
organ Hakimler ve Savcılar Kuruludur (HSK). Kurul, hâkim ve savcıların atama, terfi, nakil,
denetim ve disiplin gibi özlük işleriyle uğraşmaktadır. Bu yüzden HSK’nin yapısı ve çalışma
rahatlığı, hâkimlik teminatını ve mahkemelerin bağımsızlığını ciddî ölçüde etkilemektedir.
Adalet Bakanı’nın ve bakanlık müsteşarının HSK üyesi olması hâkimlik teminatını zedele-
yen bir durumdur.

YÜKSEK MAHKEMELER
1982 Anayasası’yla “Yargıtay”, “Danıştay” ve bu yargı yolları arasındaki görev ve hüküm
uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkili kılınmış olan “Uyuşmazlık Mahkemesi” yük-
sek mahkemeler adıyla öngörülmüştür. Anayasada belirlenen norm türlerinin anayasaya
uygunluğunun denetimini gerçekleştiren Anayasa Mahkemesi ise bir üst inceleme mercii
olmamakla birlikte, yine de anayasada yüksek mahkemeler başlığı kapsamında ayrıntılı bi-
çimde düzenlenmiştir.
Yargıtay, adliye mahkemelerinin vermiş olduğu karar ve hükümlerin son inceleme merci
olup, kanunun belirlediği bazı davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakan ve çeşitli
hukuk ve ceza dairelerinden oluşan temyiz mahkemesidir (1982 AY md. 154). Danıştay ise,
idarî mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idarî yargı merciine bırakmadığı karar
ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve
son derece mahkemesi olarak baktığı gibi kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve
sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, idari uyuşmazlıkları çözmek ve
kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir (1982 AY md. 155).

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
47
 ÖRNEK OLAY VE SORULARI
TBMM Genel Kurulu’nda, AKP ile MHP’nin, Cum-
hurbaşkanlığı ve milletvekilliği genel seçimlerinin
24 Haziran 2018 tarihinde yapılmasına ilişkin se-
çim önergesi görüşüldü.  Genel Kurulda MHP, HDP,
CHP ve AKP  Grup Başkanvekilleri yerlerinden söz
aldı. TBMM Genel Kurulu’nda, cumhurbaşkanlığı ve
milletvekili genel seçiminin 24 Haziran’da yapılması-
na ilişkin önerge kabul edilerek, yasalaştı.
İNTERNET
https://www.birgun.net/haber-detay/erken-secim-
kesinlesti-212958.html
Seçimlerin yönetimi ve denetimi hangi anayasal ku-
rumun yetki alanına girmektedir? Yanıt olarak “1982
Anayasası’nın 79. maddesi gereğince bu görev ve yetki
Yüksek Seçim Kuruluna aittir” yazılacaktır.
Örnek olayın yanıtlarına e-ders 5. üniteden ulaşabilirsiniz.
UNUTMAYALIM
• Kuvvetler ayrılığı aynı egemenlik yetkisi altında
biçimlenen devlet organlarının farklı işlevleri ye-
rine getirmesi ve bunun gerçekleştirilmesinde söz
konusu organların birbirlerinin faaliyet alanlarına
müdahale etmemesidir.
• Türk hukuk sistemi, yasama işlevi bakımından
maddi kanun anlayışından çok biçimsel kanun an-
layışına dayanmaktadır.
• 1982 Anayasası’na göre TBMM tek meclisli bir ya-
sama organı olup, bütün Türkiye’yi temsil eden altı
yüz milletvekilinden oluşmaktadır.
• TBMM, “başkanlık divanı”, “siyasi parti grupları”,
“danışma kurulu” ve “yasama komisyonlarından”
meydana gelmekte, İçtüzük hükümleri çerçevesin-
de faaliyette bulunmaktadır.
• Kanun yapma işlevi, milletvekillerinin hazırladığı
kanun teklifleri ile gerçekleştirilmektedir.
• TBMM, bütçe kanununun uygulanışını, kabul etti-
ği kesin hesap kanunuyla denetler. Bu denetimi de
anayasal bir kuruluş olan Sayıştay’ın genel uygun-
luk bildirimlerine dayandırır.
• TBMM, Cumhurbaşkanlığı yardımcıları ve bakan-
ları nezdinde yürütme organını yazılı soru “genel
görüşme”, “meclis araştırması”, meclis soruşturma-
sı” olmak üzere dört hukukî mekanizma kullana-
rak denetlemektedir.
48 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
• Yürütme işlevi, “özel”, “bireysel”, “somut” ve “bir
kez uygulanmakla tükenen” işlemlerle olduğu ka-
dar “genel”, “soyut”, “nesnel” ve “bir kez uygulan-
makla tükenmeyen” düzenleyici (kural = kaide)
işlemlerle de gerçekleştirilebilmektedir.
• 2007 yılında yapılan anayasa değişikliği sonucun-
da cumhurbaşkanının halk tarafından seçilecek ol-
masının düzenlenmesiyle, 1982 Anayasası’nın ilk
hâlinde öngörülen parlâmenter hükûmet sistemi
ciddî anlamda değişikliğe uğramıştır.
• 1982 Anayasası’yla yasama, yürütme ve yargı or-
ganlarına ilişkin olmak üzere cumhurbaşkanına
geniş kapsamlı ve güçlü yetkiler tanınmıştır.
• Mahkemelerin ve hâkimlerin bağımsızlığı, hukuk
devletinin vazgeçilmez koşuludur.
• Hâkimlik teminatına ilişkin en önemli esas,
hâkimlerin ve savcıların azlolunmaması ilkesidir.
Aynı egemenlik çatısı altında devletin farklı işlevleri-
nin yerine getirilmesini ve bu sırada organların bir-
birinin çalışma alanlarına karışmamasını ifade eden
kuvvetler ayrılığı ilkesi, çok eski bir tarihsel geçmişi
olmasına rağmen Montesquieu ve onun “Kanunların
Ruhu Üzerine” adlı eseriyle özdeşleşmiştir.
1982 Anayasası’yla da 1961 Anayasası’nda olduğu
gibi kuvvetler ayrılığı ilkesine uygun olarak, devlet
örgütlenmesi yasama, yürütme ve yargı kuvvetleri
üzerine inşâ edilmiştir. Bu çerçevede yasama işlevi-
ni TBMM’nin, yürütme işlevini cumhurbaşkanı ve
hükûmetin ve yargı işlevini de bağımsız mahkemele-
rin yerine getireceği öngörülmüştür.
Doğrudan halk tarafından seçilen TBMM, kanun yap-
ma, devlet bütçesini kabul etme ve hükûmeti denetleme
işlevlerini yerine getirmektedir. Yürütme kuvvetini ise
son anayasa değişikliğine göre halkın doğrudan seçe-
ceği cumhurbaşkanı ile TBMM içinde çıkan ve onun
güvenine dayanan hükûmet organları kullanmaktadır.
Yürütme ve yasama arasındaki ilişki değerlendirildiğin-
de, cumhurbaşkanının halk tarafından seçilecek olma-
sı ile geniş yetkileri çerçevesinde Türkiye’de gelecekte
parlâmenter hükûmet sisteminin var olamayacağını
söylemek mümkündür. Yargı işlevinin ise, hâkimlik te-
minatı ile donatılmış hâkimlerin görev yaptığı bağım-
sız mahkemelerce yerine getirileceği 1982 Anayasası’yla
düzenlenmiştir. Yargının bağımsızlaştırılması hukuk
devleti için olmazsa olmaz ilkelerden biri olmakla bir-
likte, mevcut anayasal düzen özellikle HSYK’nin olu-
şumu ve çalışması bakımından bağımsızlık olgusunu
zedeleyen hükümler öngörmüştür.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLE YELİM
Aynı egemenlik çatısı altında devletin farklı işlevleri-
nin yerine getirilmesini ve bu sırada organların bir-
birinin çalışma alanlarına karışmamasını ifade eden
kuvvetler ayrılığı ilkesi, çok eski bir tarihsel geçmişi
olmasına rağmen Montesquieu ve onun“ Kanunların
Ruhu Üzerine” adlı eseriyle özdeşleşmiştir.

1982 Anayasası’yla da 1961 Anayasası’nda olduğu

gibi kuvvetler ayrılığı ilkesine uygun olarak, devlet
örgütlenmesi yasama, yürütme ve yargı kuvvetleri
üzerine inşâ edilmiştir. Bu çerçevede yasama işlevi-
ni TBMM’nin, yürütme işlevini cumhurbaşkanı ve
hükûmetin ve yargı işlevini de bağımsız mahkemele-
rin yerine getireceği öngörülmüştür.

Doğrudan halk tarafından seçilen TBMM, kanun yap-

ma, devlet bütçesini kabul etme ve yürütmeyi denetle-
me işlevlerini yerine getirmektedir. Yürütme kuvveti-
ni ise son anayasa değişikliğine göre halkın doğrudan
seçeceği cumhurbaşkanı kullanmaktadır. Yürütme ve
yasama arasındaki ilişki değerlendirildiğinde, cum-
hurbaşkanının halk tarafından seçilecek olması ile
geniş yetkileri çerçevesinde Türkiye’de parlâmenter
hükûmet sistemi sonlandırılmış ve yerine tek kişinin
merkezinde yer aldığı başkanlık benzeri bir sistem
oluşturulmuştur. Yargı işlevinin ise, hâkimlik temi-
natı ile donatılmış hâkimlerin görev yaptığı bağımsız
mahkemelerce yerine getirileceği 1982 Anayasası’yla
düzenlenmiştir. Yargının bağımsızlaştırılması hukuk
devleti için olmazsa olmaz ilkelerden biri olmakla
birlikte, mevcut anayasal düzen özellikle HSK’nin olu-
şumu ve çalışması bakımından bağımsızlık olgusunu
zedeleyen hükümler öngörmüştür.

3 . Ü N İ T E 1 9 8 2 A N AYA S A S I ’ N A G Ö R E D E V L E T İ N T E M E L O R G A N L A R I
49
 KENDİMİZİ SINAYALIM
1. Aşağıdakilerden hangisi kuvvetler ayrılığı ilke-
siyle özdeşleşen düşünür olarak tanınmaktadır?
a) Aristotales
b) John Locke
c) Montesquieu
d) Léon Duguit
e) Carré de Malberg
2. Aşağıdakilerden hangisi milletvekili seçilebil-
mek gerekli koşullardan biri değildir?
a) Türk vatandaşı olmak
b) En az on sekiz yaşını doldurmuş olmak
c) En az ilkokul mezunu olmak
d) Kısıtlı olmamak
e) Kamu hizmetlerinden yasaklı olmak
3. Aşağıdakilerden hangisi TBMM’yi oluşturan
organlardan değildir?
a) Başkanlık Divanı
b) Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği
c) Siyasal Parti Grupları
d) Danışma Kurulu
e) Yasama Komisyonları
4. Aşağıdakilerden hangisi bir yasama dönemin
sonuçlandırılamayan kanun teklif ve tasarılarının
hükümsüz sayılmasını ifade etmektedir?
a) Gensoru
b) Yasamanın devredilmezliği
c) Kuvvetler ayrılığı
d) Kadük olma
e) İçtüzük
5. Aşağıdakilerden hangisi cumhurbaşkanının ya-
sama organına ilişkin yetkilerindendir?
a) TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar vermek
b) Bütçe hariç her konuda kanun tasarısı sunmak
c) Seçim uyuşmazlıklarını çözmek
d) Yargılama yapmak
e) Sayıştay üyelerini seçmek
50 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
6. Aşağıdakilerden hangisi cumhurbaşkanını cezai
sorumluluk itibarıyla yargılama yetkisine sahiptir?
a) Yargıtay
b) Danıştay
c) Anayasa Mahkemesi
d) Uyuşmazlık Mahkemesi
e) Sayıştay
7. Aşağıdakilerden hangisi cumhurbaşkanının ge-
çici ya da sürekli olarak görevinden ayrılması duru-
munda kendisine vekâlet eder?
a) Cumhurbaşkanı yardımcısı
b) Ana Muhalefet Partisi Önderi
c) Anayasa Mahkemesi Başkanı
d) İçişleri Bakanı
e) TBMM Başkanı
8. Aşağıdakilerden hangisi mahkemelerin bağım-
sızlığını sağlamaya dönük olarak öngörülmüş ana-
yasal esaslardan biri değildir?
a) Yargı yetkisinin kullanılmasında hiçbir organın,
makamın veya kişinin mahkemelere ve hâkimlere
emir ve talimat veremeyeceği
b) Yargı yetkisinin kullanılmasında hiçbir organın,
makamın veya kişinin mahkemelere ve hâkimlere
genelge gönderemeyeceği, tavsiye ve telkinde bu-
lunamayacağı
c) Görülmekte olan bir dava hakkında yasama mec-
lisinde yargı yetkisinin kullanılmasıyla ilgili soru
sorulamayacağı,
d) Yasama ve yürütme organları ile idarenin, gerek-
tiğinde mahkeme kararlarını değiştirebileceği bu
kararlarının yerine getirilmesini geciktirebileceği
e) Görülmekte olan bir dava hakkında yasama mec-
lisinde yargı yetkisinin kullanılmasıyla ilgili olarak
görüşme yapılamayacağı ya da herhangi bir açıkla-
mada bulunulamayacağı
Türkiye’nin İdari
Teşkilatı 4
 ANAHTAR K AVRAML AR
Kanuni İdare İlkesi: Kanuni idare ilkesi, idarenin
kuruluşunun kanunla düzenlenmesi ve idarenin görevlerinin
kanunlarla gösterilmesidir.
Kamu Tüzel Kişiliği: Kanun veya Cumhurbaşkanlığı
Kararnamesi ile kurulan, üstün ve ayrıcalıklı yetkilerle
donatılmış devlet tüzel kişiliğinden ayrı tüzel kişiliklerdir.
İdari Vesayet: İdari vesayet, kamu düzenini ve idarede
bütünlüğü sağlamak için, kamu yararı amacıyla yerinden
yönetim idarelerinin işlemlerini denetleme yetkisidir.
Hiyerarşi: İdare hukukunda hiyerarşi kavramı, idare
teşkilatında yer alan makam ve görevlilerin aşağıdan yukarıya
doğru birbirlerine derece derece bağlanarak tepedeki yetkili
ya da yetkililere tabi olmasını ifade eder.
Merkez Teşkilatı: Karar alma ve sorumluluğun merkeze ait
olduğu kamu hizmetlerinin tek elde, merkezde toplandığı
yönetim modelidir.
Taşra Teşkilatı: Taşra teşkilatı, merkezî idarenin ülkenin her
noktasını kapsayan örgütleridir.
Yerinden Yönetim Teşkilatı: Kamu hizmetlerinin yerine
getirilmesinin merkez teşkilatına dâhil olmayan idarelere
verilmesine yerinden yönetim adı verilmektedir.
Yerel Yönetimler (Mahallî İdareler): Yerinden yönetim
sisteminin belli bir yöre itibarıyla uygulanması sonucu ortaya
çıkan yerel yönetimler, Anayasa’nın 127.maddesine göre
il, belediye ve köy halkının mahallî müşterek ihtiyaçlarını
karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar
organları yine kanunda gösterilen, seçmenler tarafından
oluşturulan kamu tüzel kişileri olarak tanımlanmaktadır.
Hizmet Bakımından Yerinden Yönetim İdareleri: Hizmet
yerinden yönetim kuruluşları, teknik bilgi ve uzmanlık
isteyen belli bir hizmetin devlet tüzel kişiliği ve merkezî idare
teşkilatı dışında örgütlenmesi ve tüzel kişiliğe kavuşturulması
sonucu ortaya çıkan kuruluşlardır.

Bakanlıklar: Bakanlıklar, devletin üstlendiği kamu

hizmetlerinin konularına göre uzmanlaşmış ve örgütlenmiş
bölümleridir.

AMAÇLAR
Bu üniteyi tamamladıktan sonra aşağıdaki soruları yanıtlayabilmek için gerekli bilgi ve bece-
rilere sahip olacaksınız:
• Kanuni idare ilkesi, idarenin bütünlüğü ilkesi ve kamu tüzelkişiliği kavramlarını nasıl
açıklarsınız?
• Merkezden yönetim idarelerinin merkez ve taşra teşkilatının yapısı nasıldır?
• Yerel yönetimler deyince hangi idareler belirtilmektedir?
• Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarından ne anlarsınız?
• Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının özellikleri nelerdir?

52 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
TÜRK İDARE TEŞKİLATINA HAKİM OLAN GENEL İLKELER
İdare teşkilatı, soyut bir unsurdur. Teşkilat idarenin siyasî ve hukuki dokusu olarak ortaya
çıkmaktadır. Başka bir anlatımla teşkilat, idarenin iskeletidir (Duran, 1982, s.45). Bu iske-
let kurulurken veya işletilirken gelişigüzel değil, belirli ilkelere göre hareket edilir. Bu ilke-
lerden bazıları şunlardır: İdarenin kanuniliği ilkesi, merkezden yönetim ve yetki genişliği
ilkesi, yerinden yönetim ilkesi, idarenin kamu tüzel kişilerinden oluşması ilkesi ve idarenin
bütünlüğü ilkesi.

İDARENİN KANUNİLİĞİ İLKESİ

“İdarenin kanuniliği ilkesi, idarenin örgütlenmesinde ve faaliyetlerinde yasaların egemen
olması, idarenin yasalara saygılı davranması, böylece yönetilenlerin idarenin keyfî eylem ve
işlemlerine karşı korunması anlamına gelir (Azrak, 2001, s.444).”
Kanuni idare ilkesi, idarenin kuruluşunun kanunla düzenlenmesi ve idarenin görev ve yet-
kilerinin kanunlarla gösterilmesidir. Anayasa’nın 123. maddesinde idarenin kuruluş, görev
ve yetkilerinin kanunla düzenleneceği belirtilmiştir. Anayasa’nın 113. maddesine göre:

D İ K K AT

İdarenin kanuniliği ilkesi, idarenin kuruluş, görev ve yetkilerinin kanunlarla dü-

zenlenmesidir. İdarenin, kuruluş ve görevleriyle bir bütün olması aynı zamanda,
idarenin kuruluşunun kaynağını ve kuvvetini tek anayasadan almasını da ifade
etmektedir.

“İdarenin kanuniliği ilkesi dört boyutludur. Birinci boyut; idarenin, işlevini yerine getirir-
ken yasalara saygılı davranmasını ifade eder. İkinci boyut, idarenin kuruluşunun kanun-
larla düzenlendiğini belirtir. Üçüncü boyut idarenin üstlendiği görevlerin kanunda göste-
rilmesidir. Dördüncü boyut idarenin yapmış olduğu işlemlerin aksi ispat edilinceye kadar
hukuka uygun olduğunun kabul edilmesidir.”

MERKEZDEN YÖNETİM İLKESİ

Ülke idaresinin merkezî idare tarafından tek elden yürütülmesini anlatan bu ilkeye göre
idare teşkilatı devlet kamu tüzel kişiliğinden ibarettir. Merkezden yönetim ilkesinin katı
biçimde uygulanması durumunda hiçbir ayırım gözetmeden, bütün kamu hizmetleri devlet
adına yürütülür. Dünya uygulamasında merkezî idare, hizmet türlerine göre bakanlıklara
ayrılsa da bunların göre kurulan idarî teşkilat iki ana bölümden oluşur: Bu ana bölümler,
başkent teşkilatı ve taşra teşkilatıdır.
Merkezden yönetimin şu faydaları vardır: a. Merkezden yönetim ilkesi, devlet yönetiminde
birliği sağlar, b. Ülke içerisindeki silahlı güçler üzerinde sivil idarenin üstünlüğü, sivil ida-
renin merkezîleşmesiyle olmuştur, c. Kamu hizmetlerinin verimli bir biçimde yürütülmesi
için gereken uzmanlık ve malî kaynaklar, merkezden yönetim ile daha kolay sağlanır, d.
Kamu hizmetlerinin ülkeye eşit bir biçimde yayılması sağlanır, e. Kamu hizmetlerinin ma-
liyeti azalır, f. Kamu görevlileri yerel etkilerden uzaklaşır. Merkezden yönetimin sakıncaları
da şu biçimde sıralanabilir: a. Merkezden yönetimin en önemli sakıncası, bürokrasiye ne-
den olmasıdır. Bürokrasi hastalığına düşen örgütlerde, kamu hizmetleri yavaşlar, b. Aşırı
merkeziyetçilik, demokrasi esaslarıyla bağdaşmaz, c. Merkezden yönetimde, siyasal açıdan

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
53
 güçlü olan parlamenterler, kamusal kaynakların kendi seçim bölgelerine kaydırılmasına
neden olabilir, d. Merkez adına görev yapanlar, hizmetin gerekleri yerine merkezin gö-
rüşünün gereklerini uygulamayı yeğleyebilirler. Yukarıda açıklanan sakıncalarına rağmen,
tarihî, siyasal, sosyal ve ekonomik nedenler, tüm ülkelerde merkezden yönetim sisteminin
uygulanmasını zorunlu hâle getirmiştir. Bu sakıncaları ortadan kaldırmak veya en aza in-
dirmek ve merkezden yönetimi yumuşatmak için bir dizi önlemler geliştirilmiştir. Bu ön-
lemlerin başında yetki genişliği uygulaması gelmektedir.

Yetki Genişliği: merkez adına

Yetki genişliği, merkez adına karar almaya yetkili kılınmış yük-
karar almaya yetkili kılınmış
sek düzeydeki şefin ya da şeflerin karar alma ve uygulama yetki-
lerinden bazılarının, kendi hiyerarşik denetimleri altında kulla-
yüksek düzeydeki şefin ya da
nılmak üzere, başkentteki veya taşradaki bazı yüksek memurlara
şeflerin karar alma ve uygulama
aktarılmasıdır. Yetki genişliği, merkezî idarenin başkent örgütü ile
yetkilerinden bazılarının, kendi
taşra örgütünün veya yurt dışı temsilciliklerin başındaki yöneticiler
hiyerarşik denetimleri altında
arasında olabileceği gibi başkent teşkilatının kendi içinde de olabi-
kullanılmak üzere, başkentteki
lir. Merkezî idarenin başkent teşkilatı ile taşra veya yurt dışı teşkilatı
veya taşradaki bazı yüksek
arasındaki yetki genişliği uygulamasına örnek olarak Valileri ve bü-
memurlara aktarılmasıdır. yükelçileri gösterebiliriz.

YERİNDEN YÖNETİM İLKESİ

Yerinden yönetim kavramı (adem-i merkeziyet) topluma sunulacak bazı hizmetlerin devlet
kamu tüzel kişiliğinin dışında kurulan kamu tüzel kişileri tarafından yürütülmesini ifade eder.
Bu tanım idarî anlamdaki yerinden yönetimi tanımlamaktadır (Brown-Graner, 1983, s.21).
Yerinden yönetim ilkesi, ya yer açısından ya da hizmet açısından uygulanır. Eğer yerin-
den yönetim ilkesi belirli bir coğrafya üzerinde yaşayanların oluşturdukları örgütlere uy-
gulanıyorsa, yer açısından yerinden yönetim idareleri ortaya çıkar. Örneğin belediyeler
böyledir. Bunun tersi olursa, yani yerinden yönetim ilkesi belirli bir hizmetin kendisine
tanınmışsa, hizmet açısından yerinden yönetim idareleri ortaya çıkar. Örneğin üniversi-
teler böyledir.
Yerinden Yönetimin Faydaları a. Yerinden yönetim, demokratik hukuk devletinin bir so-
nucudur. Bu ilkeyle halkın yönetime katılımı yaygınlaşmakta, kişinin kendine güveni art-
maktadır. b. Kamusal ihtiyaçların belirlenmesinde yerinden yönetim ilkesi daha etkindir.
Bu durum, kamu hizmetlerinin daha verimli, hızlı ve etkin biçimde görülmesini sağlar.
c. Merkezden yönetimin sakıncalarını gideren bir yönetim biçimidir. Örneğin, merkezden
yönetimin en büyük sakıncası olan bürokrasiyi azaltır. Yerinden Yönetimin Sakıncaları a.
Yerinden yönetim ilkesine göre kurulan idarelerin büyük bir bölümü malî sıkıntı çekmekte-
dirler. b. Yerinden yönetim ilkesine göre kurulan kamu tüzel kişilerine tanınan malî özerk-
lik, zaman zaman o idare içinde kötü idarî geleneklerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
c. Yerinden yönetim ilkesinin aşırı uygulamaları, üniter devletlerde ülke birliği açısından
tehdit oluşturabilmektedir.

K İ TA P

Türkiye’nin İdari Teşkilatına ilişkin bilgiler çoğunlukla, Prof. Dr. Ramazan YILDIRIM
ve Doç. Dr. Mustafa AVCI’nın Türk İdari Rejimine Giriş (Astana Yayınları. Ankara.
2015) kitabından alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

54 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
İdarenin Kamu Tüzel Kişiliklerinden Oluşması İlkesi
Hiyerarşi; sıralanma, kademelenme anlamına gelmektedir. İdare hukukunda hiyerarşi kav-
ramı, idare teşkilatında yer alan makam ve görevlilerin aşağıdan yukarıya doğru birbirle-
rine derece derece bağlanarak tepedeki yetkili ya da yetkililere tabi olmasını ifade eder. Bir
başka deyişle hiyerarşi, idari makam ve görevlilerin ast üst ilişkisiyle aşağıdan yukarıya doğ-
ru birbirlerine bağlanmasıdır. Böylece idari teşkilatın en üst kademesinde bulunan yönetici,
tüm örgütü yönlendirebilmek idare teşkilatında daima tüzel kişiler yer almaktadır. Gerçek
kişiler idare teşkilatı içinde ancak kamu personeli olarak yer alabilirler.

Tüzel Kişilik Kavramı

Bireylerin amaçlarının gerçekleşmesi bazen çok uzun zaman alır. Bazen de bir kişinin ömrü,
bu tür amaçların gerçekleşmesine yetmez. Hem bu tür amaçlara daha iyi hizmet etmek,
hem de bir ömrün yetmediği uzun vadeli amaçların gerçekleşmesini sağlamak için, birey-
ler arasında bu amaçlar etrafında birleşme düşüncesi doğmuştur. Bu birleşme düşüncesi
ve arzusu sonucunda, gerçek kişilerden bağımsız olarak hak ehliyetine sahip tüzel kişiler
ortaya çıkmıştır. Tüzel kişilik, bir yandan amaçla ilgilenenlerin işini kolaylaştırmakta, diğer
taraftan da amaç için örgütlenenlerle hukuki ilişki içine giren üçüncü kişilere bir güvence
sağlamaktadır (Özay, 1996, s.130).
“Çünkü tüzel kişiliğin ömrü, fesih, infisah veya bir başka tüzel kişi ile birleşme dışında, ku-
ruluş amacının gerçekleşmesine kadar devam eder. Hukuk devletinde, kişiler devlet başkanı
bile olsalar, nihayetinde geniş anlamda bir kamu görevlisidirler ve kendi özel işleri dışında
yetkilisi oldukları kamusal makamların bir görevlisi sıfatıyla hareket edebilirler. Çağdaş hu-
kuk devletinin temel ilkelerinden birisi de bu olduğundan, günümüzde idare hukukunda
hak sahipleri sadece tüzel kişilerdir. Gerçek kişiler ise ancak bu tüzel kişiliklerin organları,
yetkilileri veya faaliyetlerinin birer aracı olmaktan ileriye gidemezler”.

Kamu Tüzel Kişiliği ve İdare Tüzel Kişiliği

Genel esasları ve hukuki nitelikleri açısından bir fark olmamakla beraber, kamu hukuku tüzel
kişileri (Ayan-Ayan, 2007, s.124-125) veya kısaca kamu tüzel kişileri, görünürdeki yapıları,
faaliyet alanları ve konuları, kullandıkları yetkiler ve haklarında uygulanan kurallar bakımın-
dan özel hukuk tüzel kişilerine göre büyük farklılıklar gösterirler. Kamu tüzel kişileri özel hu-
kuk tüzel kişilerine göre daha üstün yetkiler ve ayrıcalıklara sahiptirler. Buna karşılık kamu
tüzel kişileri, özel hukuk tüzel kişilerine göre daha sıkı bir denetime tâbi tutulmaktadırlar.
İdare tüzel kişileri ve kamu hukuku tüzel kişileri terimleri aslında aynı kavramı ifade etmek-
tedirler. “Kamu Tüzel Kişiliği: Kanun veya Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile kurulan, üstün
ve ayrıcalıklı yetkilerle donatılmış, Devlet tüzel kişiliğinden ayrı tüzel kişiliklerdir.
Kamu hukuku alanında tüzel kişilik Anayasanın 123. maddesine göre, “Kamu tüzelkişiliği,
ancak kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulur”. Kamu tüzel kişiliklerinin
kaldırılması için kanunda açık bir hüküm yoksa aksine işlem ya da yetki ve usulde paralel-
lik ilkesi uyarınca ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak idarî bir
işlemle olabilir.
Yetkide Paralellik İlkesi Kural olarak bir idarî işlemi yapmaya yetkili makamın o işlemi kal-
dırmaya veya değiştirmeye de yetkili olmasıdır.

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
55
 Usulde Paralellik İlkesi İdarî işlemin yapılması sırasında izlenen şekil ve usul kurallarının o
işlemin değiştirilmesi veya kaldırılması sırasında da izlenmesi ilkesidir.

İdarenin Bütünlüğü İlkesi

Anayasanın 123.maddesine göre idare kuruluş ve görevleriyle bir bütündür. Fakat Anaya-
sanın ilgili hükmünün kastettiği bütünlük, sistem bütünlüğüdür (Akyılmaz-Sezginer, 2001,
s.106; Günday, 2003, s.70; Sarıca, 1970, s.8). Binlerce hukuki varlıktan oluşan idareyi bütün
hâle getiren idare işlevidir. Yani idarî faaliyetlerdir. İdarî faaliyetlerin hepsi bir amaca yö-
nelmiştir. Bu amaç da kamu yararıdır. İdare düzeninde yer alan varlıkların bir bütün olarak
Türk İdare Sistemini oluşturabilmeleri, “hiyerarşi”, “idarî vesayet”
İdarenin Bütünlüğü İlkesi: ve “özerklik” adını alan hukuki araçlarla sağlanır. Bu hukuki araç-
İdarenin kuruluş ve örgütleriyle lara, kamusal ilişkiler denmektedir. Bunlar, aynı zamanda idarenin
bir bütünlük teşkil etmesidir. yine idare tarafından denetlenmesini ve bu denetimin ölçüsünü de
sağlayan hukukî araçlardır.

Hiyerarşi ve Kanunsuz Emir

İdare hukukunda hiyerarşi kavramı, idare teşkilatı içinde yer alan makam ve görevlilerin
aşağıdan yukarıya doğru birbirlerine derece derece bağlanarak tepedeki yetkili ya da yet-
kililere tâbi olmasını ifade eder (Duran, 1982, s.56). Hiyerarşi sayesinde idarî teşkilatın en
üst makamında bulunan yönetici, tüm örgütü yönlendirebilmek ve yönetebilmek imkânına
sahip olmaktadır. Hiyerarşi gücü ve ilişkisi sadece asta emir vermek ve onu yönlendirmek
değildir. Hiyerarşi gücü ve ilişkisi aynı zamanda astı davranışlarından dolayı ödüllendirmek
ya da cezalandırmak yetkisini de içerir.
Anayasamızın 137. maddesine göre Kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle ça-
lışmakta olan kimse, üstünden aldığı emri, yönetmelik, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi,
kanun veya Anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri
verene bildirir.
Ancak, üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse,
Hiyerarşi: Aynı tüzel kişilik
emir yerine getirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz.
içerisindeki birimler ile merkezi
Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; ye-
idarenin başkent ve taşra
rine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz. Askeri hizmetlerin
örgütleri arasında kurulan sıralı
görülmesi ve acele hallerde kamu düzeni ve kamu güvenliğinin ko-
hukuki bağdır.
runması için kanunla gösterilen istisnalar saklıdır.

İdari Vesayet
İdarî vesayet, merkez konumundaki idarenin, yerinden yönetim idarelerinin yürütüle-
bilir kararlarını ve işlemlerini denetlemek ve bu kararları bozabilmek yetkisidir. İdarî
vesayet, merkez konumundaki idare ile yerinden yönetim idareleri arasında bir bağ oluş-
turmak ve yerinden yönetim idarelerinin karar ve işlemleriyle devletin birliğini, kamu
hizmetlerinin bütünlüğünü ihlal etmelerine engel olmak için kabul edilmiş bir araçtır

56 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
(Onar, 1966, s.622). İdarî vesayetle hiyerarşinin karşılaştırılmasını şöyle yapabiliriz: 1.
Hiyerarşi ilişkisi, sadece merkezden yönetime özgü bir kavram olmayıp tüm kamu tüzel
kişilerinin bünyelerinde bulunmaktadır. Buna karşılık idarî vesayet merkez konumdaki
idare ile yerinden yönetim idare si arasında var olan bir ilişkidir. 2. Hiyerarşik denetim,
hiyerarşi ilişkisinden kaynaklandığı için, bazı istisnalar dışında ayrıca yasal düzenleme-
lerde gösterilmesine gerek yoktur.
Hiyerarşik denetim, hiyerarşi ilişkisinden kaynaklandığı için, bazı istisnalar dışında ayrıca
yasal düzenlemelerde gösterilmesine gerek yoktur. Hâlbuki idarî vesayet denetimi, yasaların
öngördüğü durumlarda ve öngörüldüğü biçimde var olan, “yasa ile düzenlenmesi gereken”
istisnaî bir denetimdir (Özay, 1996, s.161). 3. Hiyerarşik denetim yetkisi, hukuka uygunlu-
ğun yanında, yerindelik nedeniyle de kullanılabilir. Buna karşılık, vesayet denetimi ancak
ve ancak hukuksal açıdan yapılabilir. İdarî vesayet denetiminin yerindelik açısından da ya-
pılabilmesi için, ilgili yasanın bunu açıkça göstermesi gerekmektedir. 4. Hiyerarşi ile idarî
vesayet arasındaki önemli farklardan birisi de hiyerarşik âmirin astına emir ve direktifler
vererek mevzuatın nasıl uygulanacağını gösterme imkânına sahip olmasına karşılık, vesayet
makamının böyle bir yetkisinin bulunmamasıdır.
5. İşlem yapıldıktan sonra, hiyerarşik üstün bunu değiştirmesi, kal-
İdarî Vesayet: İdarenin
dırması, uygulamasını durdurması, iptal etmesi, yerine yeni bir işlem
bütünlüğünü sağlamak
yapması gibi geniş yetkileri bulunmaktadır. Fakat idarî vesayet yetkisi,
amacıyla, merkez
merkez konumundaki kuruluşlarının yerel yönetimler üzerinde kulla-
konumundaki kamu tüzel
nabileceği ve yasa ile düzenlenmesi gereken sınırlı ve bağlı bir yetkidir.
kişisinin yerinden yönetim
6. Kural olarak, hiyerarşik üstler astlarının yerine geçerek işlem yapa-
kuruluşları üzerinde sahip
mayacakları (Özay, 1996, s.154) gibi vesayet makamları da yerinden
olduğu denetim yetkisidir.
yönetim idaresinin yerine geçerek işlem yapamazlar.

Özerklik
Özerklik, İngilizce autonomy sözcüğünün Türkçe karşılığı olarak kullanılan bir terim-
dir. Kamu tüzel kişilerinin, üstlendikleri kamu hizmetlerini yürütürken, kendi organ-
ları aracılığıyla karar alıp uygulaması ve bu uygulama aşamasında kendi malî kaynak-
larını kullanmasına özerklik denmektedir. İdare hukuku alanında kullanılan özerklik
terimiyle üç çeşit özerklik kastedilir. Bunlar, bilimsel özerklik, idarî özerklik ve mali
özerkliktir. Ancak bu üç çeşit özerkliğin hepsinin tek bir kamu tüzel kişiliğinde toplan-
ması şart değildir. İlgili kamu tüzel kişiliğinin üstlendiği görevlerin niteliğine göre bun-
lardan bir veya iki tanesi eksik olabilir. Özerklik, merkezden yönetim uygulamasının
ve bürokrasinin getirdiği hantallıktan kurtulmak için düşünülen bir yönetim biçimidir
(Özer, 1990, s.734).
Bir başka deyişle, özerklik, yerinden yönetim ilkesine göre kurulan kamu tüzel kişilerinin,
belli alanlarda ve konularda, kendilerine yasalarla tanınan ölçüde sahip oldukları hareket
serbestliği (Akyılmaz-Sezginer, 2001, s.146) ve kendi öz sorumlulukları altında ve ülke ya-
rarları doğrultusunda, üstlendikleri hizmetleri düzenleme haklarıdır. Kamu tüzel kişile-
rinin özerklikleriyle üzerlerinde uygulanan idarî vesayet yetkisi ters orantılıdır. Bir başka

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
57
 deyişle, özerkliğin sınırı genişledikçe, idarî vesayetin sınırları daralmakta, idarî vesayetin
sınırları genişledikçe de özerkliğin sınırları daralmaktadır.

K İ TA P

Türkiye’nin İdari Teşkilatına ilişkin bilgiler çoğunlukla, Prof. Dr. Ramazan YILDIRIM
ve Doç. Dr. Mustafa AVCI’nın Türk İdari Rejimine Giriş (Astana Yayınları. Ankara.
2015) kitabından alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

İDARE TEŞKİLATI
Türkiye’de,hem merkezî idarenin yanında yerinden yönetim (yerel yönetimler ve hizmet
yerinden yönetim kurumları) kurumlarına yer verilmiştir, hem de idarenin bütünlüğü il-
kesi benimsenmiştir. Türk İdare Teşkilatı, amaç ve sistem bütünlüğünün yanında, “T.C.”
amblemi altında da toplanıp birleşmiştir. Türk İdare Sisteminin bütününü oluşturan öğeler,
Anayasada tüzel kişilik niteliği taşıya veya taşımayan örgüt birimlerinin çeşitli kategorileri
olarak öngörülmekte ve kısmen düzenlenmektedir. Merkezden yönetim ve yerinden yöne-
tim ilkelerinin bir arada kullanıldığı gerçeğinden hareketle Türk İdaresinin örgüt türlerini
şu biçimde sayabiliriz: a. Merkezi idare (genel idare/devlet idaresi), b. Yerel yönetimler, c.
Kamu kurumları, d. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları.

MERKEZDEN YÖNETİM
Türkiye’nin idari teşkilatının merkezden yönetim ve yerinden yönetim olarak ikiye ayrıl-
dığını daha önce belirtmiştik. Merkezden yönetimde, merkezi idare (merkez teşkilatı) ve
merkezi idarenin taşra teşkilatı olarak yapılanmıştır.

MERKEZİ İDARE
İdare hukukunda merkezi idare (devlet idaresi) denince yasama, yürütme ve yargı erkleri-
nin toplamı değil, sadece yürütme organı kastedilir. Devlet idaresine, merkezî idare veya ge-
nel idare de denmektedir. Merkezî idarenin anlamı, idarî faaliyetler alanında, yasal düzenle-
melerin merkez olarak kabul ettikleri bir yerde toplanmış bulunan üst düzey yöneticilerinin
aldıkları karar ve yaptıkları yürütülebilir işlemlere, tüzel kişiliğin yetki alanında bulunan
tüm örgütsel birim ve görevlilerce uyulmasıdır. Bu anlamda Anayasaya göre merkezî idare;
yürütülebilir işlem yapma yetkisiyle donatılmış üst düzey yetkililerin (Cumhurbaşkanlığı-
nın) bulunduğu başkent Ankara’dan ve Cumhurbaşkanlığına hiyerarşi altındaki taşra teşki-
latından ibaret olmalıdır. Bir başka deyişle, merkezi idare iki büyük bölüme ayrılır: Başkent
teşkilatı ve taşra teşkilatı.

58 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Başkent Teşkilatı
“Başkent teşkilatı, merkezî idarenin, yürütülmesini üzerine aldığı kamu hizmetlerinin nasıl
yürütüleceğinin planlanıp kararlaştırıldığı bölümüdür (Gözler, 2006, s.113-114). Başkent
teşkilatı da ikiye ayrılır: İcracı birimler ve yardımcı kuruluşlar. İcracı birimler, merkezi idare
adına yürütülebilir nitelikte kararlar alan idarî birimlerdir. Yardımcı kuruluşlar ise görüş ve
düşünceleriyle, icracı birimler yürütülebilir kararlar alırken yardımcı olan kuruluşlardır.”

Başkentteki İcracı Birimler ve Türleri

“Başkentteki icracı birimler; Cumhurbaşkanlığı ve bakanlıklardır. 6771 sayılı Kanunla 1982
Anayasasında köklü değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerin en önemlisi, devletin yürüt-
me organındaki iki başlılığa son vermesidir. 1982 anayasasının ilk şeklinde, devletin yürüt-
me organı, cumhurbaşkanlığı ve Bakanlar Kurulundan oluşmaktaydı ve Cumhurbaşkanını
seçmenler değil, TBMM seçiyordu. 2010 yılındaki Anayasa değişikliğiyle, Cumhurbaşkanını
seçmenler seçmeye başladı. 2017 yılında 6771 sayılı Kanunla, Türkiye Parlamenter hükümet
sisteminden vaz geçerek Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçmiştir. Bu sistem değişik-
liğini anlayabilmek için 6771 sayılı Kanunu ve gerekçesini dikkatlice okumak gerekmektedir.”

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
59
 Cumhurbaşkanlığı
Anayasanın 101. maddesine göre Cumhurbaşkanı, kırk yaşını doldurmuş, yükseköğrenim
yapmış, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip Türk vatandaşları arasından, doğrudan halk
tarafından seçilir. Cumhurbaşkanının görev süresi beş yıldır. Bir kimse en fazla iki defa
Cumhurbaşkanı seçilebilir.
Cumhurbaşkanlığına, siyasi parti grupları, en son yapılan genel seçimlerde toplam geçerli
oyların tek başına veya birlikte en az yüzde beşini almış olan siyasi partiler ile en az yüz
bin seçmen aday gösterebilir. Cumhurbaşkanı seçilen milletvekilinin Türkiye Büyük Millet
Meclisi üyeliği sona erer. Genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların salt çoğunluğunu alan
aday, Cumhurbaşkanı seçilir. İlk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen
ikinci pazar günü ikinci oylama yapılır. Bu oylamaya, ilk oylamada en çok oy almış iki aday
katılır ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı seçilir. İkinci oylamaya ka-
tılmaya hak kazanan adaylardan birinin herhangi bir nedenle seçime katılmaması halinde;
ikinci oylama, boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesi suretiyle ya-
pılır. İkinci oylamaya tek adayın kalması halinde, bu oylama referandum şeklinde yapılır.
Aday, geçerli oyların salt çoğunluğunu aldığı takdirde Cumhurbaşkanı seçilir. Oylamada,
adayın geçerli oyların çoğunluğunu alamaması halinde, sadece Cumhurbaşkanı seçimi ye-
nilenir. Seçimlerin tamamlanamaması halinde, yenisi göreve başlayıncaya kadar mevcut
Cumhurbaşkanının görevi devam eder. Cumhurbaşkanlığı seçimlerine ilişkin diğer usul
ve esaslar kanunla düzenlenir. Cumhurbaşkanı, görevine başlarken Türkiye Büyük Millet
Meclisi önünde, Anayasanın 103. maddesindeki yemin metnini okuyarak ant içer. Görevi
başında olmayan cumhurbaşkanına, (Cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına çıkma gibi
sebeplerle geçici olarak görevinden ayrılması hallerinde), Cumhurbaşkanı yardımcısı Cum-
hurbaşkanına vekâlet eder ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanır.
Cumhurbaşkanının idarî görevleri, Anayasanın 104. maddesinde “yürütme alanına ilişkin
olanlar” biçiminde düzenlenmiştir. 2017 Anayasa Değişikliğinden sonra, başkent teşkila-
tının icracı birimleri, Cumhurbaşkanının hiyerarşisi altında birleşmişlerdir. Bu hiyerarşik
birleşmenin hukuki düzenlemeleri, 703 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve Cumhur-
başkanlığı Kararnameleriyle yapılmıştır. Anayasanın son haline göre, cumhurbaşkanı se-
çilen kişinin seçmene karşı sorumlu olduğu tartışmasızdır. Çünkü icraatı beğenilmeyen
cumhurbaşkanı, ikinci kez aday olduğunda seçilemez. Şayet ikinci döneminde icraatı beğe-
nilmezse, bu kez de aynı siyasal akımdan olan yeni cumhurbaşkanı adayı seçilemez.
Mevcut anayasa düzenlemesine göre, cumhurbaşkanının TBMM’ne karşı doğrudan bir si-
yasal sorumluluğu bulunmamaktadır. Anayasanın 105. maddesinin ilk haline göre, Cum-
hurbaşkanının sadece vatana ihanetten dolayı cezai sorumluluğu vardı. Maddenin yeni
şekli, cumhurbaşkanı açısından görevsel ve kişisel suç ayırımını ortadan kaldırarak, cum-
hurbaşkanının cezai sorumluluğunun alanını oldukça genişletmiştir. Fakat cumhurbaşka-
nının Yüce Divana sevk edilmesini, önceki şekline göre zorlaştırmıştır.
Anayasanın 105. ve 125. maddesinin önceki halinin öngördüğü düzenlemeler nedeniyle,
cumhurbaşkanının görevleri ile ilgili işlem ve eylemlerinden dolayı hukuksal sorumluğunun
olmadığı, buna karşın Cumhurbaşkanı, görevi ile ilgili olmayan eylem ve işlemleriyle kişilere
verdiği maddî ve manevî zararlardan dolayı, diğer bireyler gibi sorumlu olduğu kabul ediliyor-
du (Kabaalioğlu/Yıldırım, 1995, s.73). Fakat 6771 sayılı Kanunla 1982 Anayasasında yapılan
değişikliklerden sonra, cumhurbaşkanının hem görevleriyle ilgili işlem ve eylemlerinden hem
de görevleriyle ilgili olmayan işlem ve eylemlerinden hukuki sorumluluğu kabul edilmelidir.

60 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 İNTERNET

Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri konusunda ayrıntılı bilgi için bakınız. 1982

Anayasası. http://www.mevzuat.gov.tr/Mevzuat Bilgi Sistemi. 2018.

Bakanlıklar
Bakanlıklar: Bakanlıklar,
Bakanlıklar, Cumhurbaşkanlığına hiyerarşik bağlı olan, merkezî devletin üstlendiği kamu
idarenin üstlendiği kamu hizmetlerinin örgütlenme biçimidir. hizmetlerinin konularına
Her bakanlık, uzmanlaştığı bir kamu hizmeti alanında devlet göre uzmanlaşmış ve
kamu tüzel kişiliğini temsil eder. Bundan dolayı da bakanlıkla- örgütlenmiş bölümleridir.
rın tüzel kişiliği yoktur.
Anayasanın 106. maddesine göre Bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görevleri ve yet-
kileri, teşkilat yapısı ile merkez ve taşra teşkilatlarının kurulması Cumhurbaşkanlığı karar-
namesiyle düzenlenir. Bu anayasal hüküm çerçevesinde bütün bakanlıklar, 1 Sayılı Cum-
hurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile düzenlenmiştir. Her
bakanlığın başında bir bakan bulunur. Cumhurbaşkanı bakanları atar veya görevine son
verir. 1 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin
503. maddesine göre Bakan, bakanlık kuruluşunun en üst amiri olup, bakanlık icraatından
ve emri altındakilerin faaliyet ve işlemlerinden sorumlu, bakanlık merkez, taşra ve yurtdışı
teşkilatı ile bağlı, ilgili ve ilişkili kuruluşların faaliyetlerini, işlemlerini ve hesaplarını denet-
lemekle görevli ve yetkilidir.
Bakanlar, kamu kaynaklarının etkili, ekonomik ve verimli kullanımı amacıyla, bakanlık
hizmetlerini mevzuata, Cumhurbaşkanının genel siyasetine, Cumhurbaşkanı karar ve tali-
matlarına, kalkınma planlarına ve yıllık programlara uygun olarak yürütmekle, bakanlığın
faaliyet alanına giren konularda diğer bakanlıklarla işbirliği ve koordinasyonu sağlamakla
görevli ve Cumhurbaşkanına karşı sorumludur.
1 Nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 509. maddesine göre Bakanlıklar, merkez teş-
kilatı ile ihtiyaca göre kurulan taşra ve yurtdışı teşkilatından ve bağlı, ilgili ve ilişkili kuru-
luşlardan meydana gelir. Bakanlık merkez teşkilatı, bakanlığın sorumlu olduğu hizmetlerin
yürütülmesi, bu hizmetlerle ilgili amaç ve politika tayini, planlama, kaynakları düzenleme
ve sağlama, koordinasyon, gözetim ve takip, idareyi geliştirme ve denetim gibi görevleri
yerine getirmek üzere gerekli birimlerden meydana gelir.
Bakanlığın kuruluş amaçlarını gerçekleştirmek ve yürütmekte oldukları hizmetleri vatan-
daşlara sunmakla görevli bakanlık taşra teşkilatı ihtiyaca göre; il valisine bağlı il kuruluşları,
kaymakama bağlı ilçe kuruluşları ve doğrudan merkeze bağlı taşra kuruluşlarının tama-
mından veya birkaçından meydana gelecek şekilde düzenlenir. Her bakanlıkta, bakana hi-
yerarşik olarak bağlı, yeteri kadar bakan yardımcılığı bulunur. Tıpkı bakanlarda olduğu gibi
bakan yardımcılarını da Cumhurbaşkanı belirler. Bakanlığa bağlı veya ilgili kurum veya
kuruluşlar da söz konusudur.
Bağlı kuruluş, bakanlığın ana hizmet ve görev alanına giren kamu hizmetlerini yürütmek
üzere bakanlığa bağlı olarak özel kanunla kurulan kuruluşlardır. İlgili kurum veya kuruluş-
lar (Gözübüyük-Tan, 1998, s.155), özel kanun veya özel kanunun açıkça verdiği yetkiyle ku-
rulan, iktisadî devlet teşekkülleri, kamu iktisadî kuruluşları ile bunların müessese, ortaklık
ve iştirakleri veya özel hukukî, malî ve idarî statüye tabi, hizmet yerinden yönetim ilkesine
göre kurulan örgütlerdir.

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
61
 K İ TA P

Türkiye’nin İdari Teşkilatına ilişkin bilgiler çoğunlukla, Prof.Dr. Ramazan YILDIRIM

ve Doç.Dr. Mustafa AVCI’nın Türk İdari Rejimine Giriş (Astana Yayınları. Ankara.
2015) kitabından alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

Başkentteki Yardımcı Kuruluşlar

Cumhurbaşkanlığına veya bakanlıklara görevlerinde yardımcı olmak, belli konularda gö-
rüş bildirmek, ya da denetimde bulunmak üzere, çeşitli idarî birimler kurulmuştur. Bunlar
kural olarak merkez teşkilatının (başkent örgütünün icracı birimlerinin) hiyerarşisi içinde
değillerdir. Ancak çoğu zaman bu kurala uyulmamaktadır. Bunların bazıları, sadece danış-
ma/istişare işlevleriyle sınırlı kalmayıp aynı zamanda eşgüdüm sağlama, yargılama yapma
ve icraî karar alma yetkilerine de sahiptirler (Gözübüyük, 2004, s.79; Duran, 1982, s.102).
Başkentteki yardımcı kuruluşların ortak yanları şunlardır: 1.
Başkentteki yardımcı kurullar; Varlık nedenleri ve amaçları, devlet faaliyetlerinin topluca göz
Millî Güvenlik Kurulu, Danıştay,önünde tutularak tutarlı ve uyumlu bir uygulama sağlamak, idare-
Sayıştay, Devlet Denetleme nin bütünlüğünü gerçekleştirmektir. 2. Bunların bazıları, Anayasa
Kurulu, Ekonomik ve Sosyal tarafından öngörülüp güvenceye bağlanmışlardır. 3. Cumhur-
konsey ile Kamu Denetçiliği başkanlığının hiyerarşisine tâbi olmamaları gerekir. 4. Yardımcı
Kurumudur. kuruluşlar, siyasîlerle tecrübeli uzman kamu görevlilerinin (bü-
rokratların/ teknokratların) birlikte çalışıp yetkili organ ve ma-
kamlara görüş ve düşüncelerini bildirdikleri heyetlerdir. 5. Bazıla-
rı, danışmanlık görevleriyle birlikte, denetleme yetkilerine de sahiptir. 6. Bazıları, Osmanlı
İmparatorluğu’ndan Cumhuriyetimize geçmiş kuruluşlardır.

Milli Güvenlik Kurulu

Milli Güvenlik Kurulu, merkezi idarenin başkent teşkilatının yardımcı kuruluşlar bölü-
münde yer almaktadır (Duran, 1982, s.128; Giritli-Bilgen-Akgüner, 2001, s.200). Demok-
ratik parlamenter sistemlerle idare edilen devletlerin başkent teşkilatında yer alan bu tür
kuruluşlar, ancak danışma niteliğinde görüşler içeren kararlar alabilirler. Askerlerin ve
siyasîlerin birlikte karar aldıkları bir kuruldur. Anayasanın 118. maddesine göre Millî Gü-
venlik Kurulu; Cumhurbaşkanının başkanlığında, Cumhurbaşkanı yardımcıları, Adalet,
Millî Savunma, İçişleri, Dışişleri Bakanları, Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava
kuvvetleri komutanlarından kurulur. Gündemin özelliğine göre Kurul toplantılarına ilgili
bakan ve kişiler çağrılıp görüşleri alınabilir.
“Millî Güvenlik Kurulunun görevi; Devletin millî güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve
uygulanması ile ilgili alınan tavsiye kararları ve gerekli koordinasyonun sağlanması ko-
nusundaki görüşlerini Cumhurbaşkanına bildirmektir. Kurulun, Devletin varlığı ve ba-
ğımsızlığı, ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği, toplumun huzur ve güvenliğinin korun-
ması hususunda alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlar Cumhurbaşkanınca
değerlendirilir. Milli Güvenlik Kurulunun gündemi; Cumhurbaşkanı yardımcıları ve Ge-
nelkurmay Başkanının önerileri dikkate alınarak Cumhurbaşkanınca düzenlenir. Cum-
hurbaşkanı katılamadığı zamanlar Milli Güvenlik Kurulu Cumhurbaşkanı yardımcısının
başkanlığında toplanır. Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin teşkilatı ve görevleri
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenlenir. 6 sayılı cumhurbaşkanlığı kararnamesinin

62 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
1.maddesine göre Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği teşkilatı, doğrudan Cumhur-
başkanlığına bağlıdır.”

Danıştay
Danıştay, 1868 yılında Fransız Conceil d’Etat (Brown-Graner, 1983,
s.42) örneğinden esinlenilerek kurulmuştur. Danıştay bir yandan en Danıştay: Danıştay, Türkiye
yüksek sivil idarî mahkeme, diğer yandan da devlet genel idare sinin Cumhuriyeti Anayasası ile
en yüksek danışma ve inceleme kuruluşudur. Danıştay’ın idare si ve görevlendirilmiş Yüksek
dışarıya karşı temsili, Danıştay başkanı tarafından yapılır. Danıştay’ın İdare Mahkemesi, danışma
başkan ve bütün üyeleri, Anayasal güvenceye sahip yüksek yargıç- ve inceleme merciidir.
lardır. Fakat Danıştay’ın idarî görev yapan üyeleri ile yargısal görev
yapan üyeleri görev yönünden birbirinden ayrılmıştır.
Danıştay, 2575 Sayılı Kanunun 1. maddesine göre “Danıştay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
ile görevlendirilmiş Yüksek İdare Mahkemesi, danışma ve inceleme merciidir”. Danıştay’ın
idarî görevleri, danışma görevleri, inceleme görevi ve diğer idarî görevleri olarak özetlene-
bilir. Danıştay’ın yardımcı örgüt görevini yapan daire ve kurulları; Birinci Daire ile İdarî
İşler Kurulu ve Danıştay Genel Kurulu’dur. Danıştay, idarî görevlerine ilişkin çalışmalarını
dosya üzerinden yapar.”

Sayıştay
Sayıştay (Özay, 1995, s.60), Anayasa ile öngörülmüş bir malî denetim organıdır. Anayasanın
160. maddesine göre Sayıştay, merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile
sosyal güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleriyle mallarını TBMM adına denetle-
yen, sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlayan bir kuruluştur. 6085 sayılı
Sayıştay Kanunun 3. maddesine göre, Sayıştay; bu Kanun ve diğer kanunlarla verilen incele-
me, denetleme ve kesin hükme bağlama işlerini yaparken işlevsel ve kurumsal bağımsızlığı
olan bir kurumdur. Aynı kanunun 23. maddesine göre Sayıştay daireleri birer hesap mah-
kemesidir. Anayasa Mahkemesi de içtihat değiştirerek Sayıştay’ın bir yargı yeri olarak kabul
etti ve somut norm denetimi yapmasını kabul etti (AYM, E. 2011/21, K.2013/36).
“Sayıştay, 5018 sayılı Kanun gereğince, idare üzerinde dış denetim yapar. Anılan Kanunun
68. maddesine göre Sayıştay tarafından yapılacak harcama sonrası dış denetimin amacı,
genel yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin hesap verme sorumluluğu çerçevesinde,
yönetimin malî faaliyet, karar ve işlemlerinin; kanunlara, kurumsal amaç, hedef ve planlara
uygunluk yönünden incelenmesi ve sonuçlarının Türkiye Büyük Millet Meclisine raporlan-
masıdır. Sayıştay’ın malî dış denetim kapsamındaki idarî görevleri şunlardır: Rapor sunu-
mu, genel uygunluk bildirimi, görüş bildirme ve diğer idarî görevler.”

Devlet Denetleme Kurulu

Devlet Denetleme Kurulu (DDK), diğer yardımcı kurullardan farklı olarak, bağımsız ya da
özerk değil, doğrudan doğruya Cumhurbaşkanlığına bağlı bir örgüttür. Bir başka deyişle,
Cumhurbaşkanlığı örgütü içinde yer alır. DDK, bir inceleme, araştırma ve denetleme kuru-
ludur (Soybay, 1984, s.107; Yıldırım, 2005, s.74). Cumhurbaşkanının Anayasada öngörülen
yetkilerini kullanma ve görevlerini yerine getirme konusundaki en önemli aracı, DDK’dir.

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
63
 Anayasanın 108.maddesine göre; idarenin hukuka uygunluğunun, düzenli ve verimli şe-
kilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin sağlanması amacıyla, Cumhurbaşkanlığına bağ-
lı olarak kurulan Devlet Denetleme Kurulu, Cumhurbaşkanının isteği üzerine, tüm kamu
kurum ve kuruluşlarında ve sermayesinin yarısından fazlasına bu kurum ve kuruluşların
katıldığı her türlü kuruluşta, kamu kurumu niteliğinde olan meslek kuruluşlarında, her dü-
zeydeki işçi ve işveren meslek kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerle vakıflarda, her
türlü idari soruşturma, inceleme, araştırma ve denetlemeleri yapar, yargı organları, Devlet
Denetleme Kurulunun görev alanı dışındadır. Devlet Denetleme Kurulunun Başkan ve üye-
leri, Cumhurbaşkanınca atanır.
Devlet Denetleme Kurulunun Başkan ve üyeleri, Cumhurbaşkanınca atanır. Devlet Denet-
leme Kurulunun işleyişi, üyelerinin görev süresi ve diğer özlük işleri, Cumhurbaşkanlığı
kararnamesiyle düzenlenir. 5 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 3. maddesine göre
Devlet Denetleme Kurulu, Cumhurbaşkanlığına bağlı üst denetleme organıdır. Kurul; Baş-
kan ve sekiz üyeden oluşan Kurul Karar Organı ile denetim ve soruşturma grupları, Kurul
Sekreterliği ve ona bağlı idari birimlerden oluşur. Devlet Denetleme Kurulunun görevleri,
aynı Kararnamenin 4. maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.
Cumhurbaşkanı, devletin başı olarak bu kurul sayesinde idare cihazının yanında, bazı sivil
toplum kuruluşlarını da denetleyebilmekte ve belirlediği ölçütler doğrultusunda yönlendi-
rebilmektedir. Kurul, kendisine Anayasa ve kuruluş kararnamesinde verilen görevleri ya-
pabilmesi için, Cumhurbaşkanı tarafından açıkça görevlendirilmesi gerekmektedir. Kurul
kendiliğinden araştırma ve inceleme yapamaz 5 Numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararname-
sinin 16. maddesine göre Devlet Denetleme Kurulu; çalışmaları sonucunda denetim rapo-
ru, inceleme raporu, araştırma raporu, ön inceleme raporu, soruşturma raporu, disiplin
soruşturması raporu ve ivedi durum raporu hazırlar. Parlamenter sistem dönemimizde,
DDK’nin raporu, kamu kuruluşlarını bağlayıcı bir karar değildi. Fakat Cumhurbaşkanlığı
sistemi dönemimize, 5 Numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 19. ve 20. maddeleri
birlikte değerlendirildiğinde, DDK raporları bağlayıcı ve sonuç doğurucu niteliktedir.

Ekonomik ve Sosyal Konsey

Ekonomik ve Sosyal Konsey önce, 4641 sayılı Kanunla kurulan, daha sonra, 12 Eylül 2010
tarihli halk oylamasıyla kabul edilen ve Anayasa değişikliklerini içeren 5982 sayılı Kanunun
23. maddesiyle Anayasanın 166. maddesine eklenen ek fıkrayla Anayasal güvenceye kavuş-
turulmuş bir yardımcı kuruluştur. Ekonomik ve Sosyal Konseyin amacı, 4641 sayılı Kanu-
nun 1. maddesinde, “ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulmasında, toplumsal uzlaş-
ma ve işbirliğini sağlayacak, sürekli ve kalıcı bir ortam yaratarak, istişari mahiyette ortak
görüş belirlemek için oluşturulan Ekonomik ve Sosyal Konsey’in kuruluşunu, çalışma esas
ve yöntemlerini düzenlemek” olarak belirlenmiştir. 4641 sayılı Kanunun 2. maddesine göre
Ekonomik ve Sosyal Konseyin Başkanı Cumhurbaşkanıdır. Cumhurbaşkanının toplantılara
katılamaması halinde görevlendireceği Cumhurbaşkanı Yardımcısı veya Bakan toplantılara
başkanlık eder. Konseyin üyeleri Cumhurbaşkanınca belirlenir.

Kamu Denetçiliği Kurumu

Kamu Denetçiliği Kurumu, Anayasa değişikliğini içeren 5982 sayılı Kanunun 8. maddesiyle
Anayasanın 74. maddesine eklenen fıkralarla, anayasal güvenceye kavuşturulmuştur. Ana-
yasanın 74. maddesine eklenen yeni hükümlere göre, herkes, bilgi edinme ve kamu denet-

64 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
çisine başvurma hakkına sahiptir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak
kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri inceler. Kamu baş
denetçisi Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından gizli oyla dört yıl için seçilir.”

K İ TA P

Ayrıntılı bilgi için bakınız. YILDIRIM, Ramazan. (Editör: AVCI, Mustafa). İdare Huku-
kuna Giriş. Açıköğretim Fakültesi Yayınları. Eskişehir. 2018.

MERKEZİ İDARENİN TAŞRA TEŞKİLATI

Taşra teşkilatı, merkezî idarenin ülkenin her noktasını kapsayan örgütleridir. Taşra teşkilatı,
mülki idare taksimatı; bu birimlerin başındaki yöneticiler de mülki idare amiri ya da mülki
amir olarak adlandırılmaktadır.
Anayasa’nın 126.maddesi, merkezî idarenin taşra örgütünün hangi esaslara göre ayrıma
tabi tutulacağını açıklamaktadır: “Türkiye; merkezî idare kuruluşu bakımından coğrafya
durumuna, ekonomik şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre illere, iller de diğer
kademeli bölümlere ayrılır.”

İl (Genel) İdaresi
Merkezî idarenin mülkî idare temelinde taşrada örgütlenmesinin ilk basamağını il genel ida-
releri oluşturur. İller biçimsel yasalarla kurulurlar, kaldırılırlar ve adları biçimsel yasayla değiş-
tirilir. Anayasa’ya göre, merkezi idarenin taşra örgütü coğrafi duruma, ekonomik şartlara ve
kamu hizmeti gereklerine göre bölümlere ayrılır. İllerin büyük bir bölümü, tarihsel gelişime ve
geleneklere dayanmaktadır. Bir bölümü de siyasal düşüncelerle kurulmuştur. İl genel idaresi,
esas itibariyle üç bölümden oluşmaktadır: Vali, il idare şube başkanları ve il idare kurulu.

Vali
Vali, il idaresinin başıdır. Başka bir deyişle, ilgili il sınırları içerisinde en büyük mülkî âmirdir. İl
İdaresi Kanununun 9. maddesine göre Vali, ilde Cumhurbaşkanının temsilcisi ve idari yürütme
vasıtasıdır. Valiler, ilin genel idaresinden Cumhurbaşkanına karşı sorumludur. Cumhurbaşka-
nı yardımcıları ve bakanlar, görevlerine ait işleri için valilere re’sen emir ve talimat verirler.
“Vali, kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve diğer mevzuatın neşir ve ilanını ve uygu-
lanmasını sağlamak ve talimat ve emirleri yürütmekle ödevlidir. Bu işlerin gerçekleştirilme-
si için gereken bütün tedbirleri almaya yetkilidir. Kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve
diğer mevzuatın verdiği yetkiyi kullanmak ve bunların yüklediği ödevleri yerine getirmek
için valiler genel emirler çıkarabilir ve bunları ilan ederler.
Valiler kendi illerindeki yerel yönetim birimlerini de “idarî vesayet” makamı olarak denetler.”

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
65
 Vali, il sınırları içinde bulunan genel ve özel bütün kolluk kuvvet ve teşkilatının amiridir.
Suç işlenmesini önlemek, kamu düzenini sağlamak için gereken tedbirleri alır. Bunun için
gerektiğinde askerî birliklerden yardım isteyebilir.

D İ K K AT

Valiler, mahallî idare kuruluşları üzerinde kanunların öngördüğü şekilde idari ve-
sayet denetimi yetkisine sahiptir.

İl İdare Şube Başkanları

İldeki merkezî idare kuruluşlarının, yani bakanlıkların il içerisindeki örgütlerinin başında
bulunan yüksek memurlara il idare şube başkanları denir. Bunlara, “il şube başkanları” ya
da “il müdürleri” de denmektedir. Bunlar, Valinin emri ve hiyerarşik denetimi altındadır.
Bunların bazıları, hukuk işleri müdürü, defterdar, jandarma komutanı, il emniyet müdürü,
il kültür müdürü, il millî eğitim müdürü, il turizm müdürü, il bayındırlık ve iskân müdürü
ve bunun gibi görevlilerdir. İl İdaresi Kanunun 21. maddesine göre, il idare şube başkanları
kendi şubelerini ilgilendiren işlerin yürütülmesinden ve şubeleri memur ve müstahdemle-
rinin kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve diğer mevzuatta belirtilen ödev ve görevle-
rinin sürat ve intizamla yapılmasından valiye karşı sorumludurlar.

İl İdare Kurulu
İl idare kurulu; valinin başkanlığında hukuk işleri müdürü, defterdar, milli eğitim, sağlık,
bayındırlık ve iskan, tarım ve köy işleri müdürlerinden oluşur. Vali, il idare kuruluna baş-
kanlık etmek üzere vali muavinini görevlendirebilir.

İlçe İdaresi
Mülkî idarenin taşra teşkilatının ikinci bölümü ilçe idaresidir. İlçeler de tıpkı iller gibi ka-
nunla kurulurlar. Eski bir geleneği bulunan ilçe idaresi, gerek kamu hizmetlerinin halka
sunulması, gerekse çevredeki sosyal ve ekonomik şartların iyileştirilmesi açısından önem
taşır. Mülkî idarenin taşra teşkilatının ikinci bölümü olan ilçelerdeki hiyerarşik sıralama;
kaymakam, ilçe müdürlüğü, şayet ihtiyaç varsa şube müdürlüğü, şeflik ve memurluk biçi-
mindedir. İlçe idaresinin kurulması, kaldırılması, ad ve merkez sınırının değiştirilmesi ya
da belirtilmesi biçimsel kanunla olur. İlçe idaresi, esas itibariyle üç bölümden oluşmaktadır:
Kaymakam, ilçe idare başkanları ve ilçe idare kurulu.

Kaymakam
İl İdaresi Kanunu’na göre (mad. 27) ilçe idaresinin başı ve mercii, kaymakamdır. Kayma-
kam, ilçede hükümetin temsilcisidir. İlçenin genel idaresinden kaymakam sorumludur. Gö-
revlerini valinin gözetim ve denetimi altında yapar.

D İ K K AT

Kaymakamlık, bir meslek memurluğudur. Valinin devleti temsil etmek sıfatı, kay-
makamda yoktur.

66 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 Kaymakam, ilçede Cumhurbaşkanının idari yürütme vasıtasıdır. İlçenin genel idaresin-
den kaymakam sorumludur. Bakanlıkların kuruluş mevzuatına göre ilçede lüzumu kadar
teşkilatı bulunur. Bu teşkilat (adli ve askeri teşkilat hariç) kaymakamın emri altındadır. İlçe
idare sinin başı kaymakamdır. Kaymakam, görevlerini Valinin gözetim ve denetimi altında
yapar. Kaymakam, ilçe sınırları içinde yasaların Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve diğer
mevzuatın neşir ve ilanını, uygulanmasını sağlar ve bunların verdiği yetkileri kullanır ve
ödevleri yerine getirir. Kaymakam, valinin talimat ve emirlerini yürütmekle ödevlidir. İlçe
içindeki idarî kuruluşları denetler ve aralarında işbirliğini sağlar.
İlçedeki bütün kolluk güçleri, kaymakamın emri altındadır. Kaymakamın hiyerarşik âmiri
validir. İlçe, yetki genişliği esasına göre yönetilmez.

İlçe İdare Başkanları

İlçe idaresinde yer alan bakanlık taşra kuruluşlarının başında bulunan memurlara “ilçe yö-
netim başkanları” veya “ilçe şube başkanları” denmektedir ve bakanlıkların ilçedeki örgüt-
lerinin başında bulunurlar. Bunlar yazı işleri müdürü, mal müdürü, hükümet tabibi, tarım
teknisyeni, veteriner ve nüfus memuru gibi memurlardır. İlçe yönetim başkanları, kendi
alanlarındaki kamu hizmetlerinin yürütülmesinden kaymakama karşı sorumludurlar.

İlçe İdare Kurulu

İlçe idare kurulu, kaymakamın başkanlığı altında, ilçede bulunan yazı işleri müdürü, hü-
kümet tabibi, ilköğretim müdürü, mal müdürü, tarım teknisyeni ve veteriner gibi ilçe idare
başkanlarından oluşur. İlçe idare kurulunun görevleri, il idare kurulunun görevlerine benzer.
Merkez İlçe İdaresi: Büyükşehir Belediyesi kurulmayan il merkezi ile o il içerisinde hiçbir
ilçeye bağlı olmayan köylerin ve belediyelerin oluşturduğu alana merkez ilçe denmektedir.
İlin genel idaresinden sorumlu olan Vali, merkez ilçenin idaresinden de sorumludur. Bir
başka deyişle, Valiler merkez ilçede kaymakamlık görevi de yapmaktadırlar.

Merkezi İdarenin Bölge Teşkilatları

Uygulamada çeşitli nedenlerle merkezî idare ile ilgili bazı kuruluşlar, taşra teşkilatlarını
il sınırlarını aşacak bir biçimde kurmuşlardır. Bunlara merkezî idarenin bölge teşkilatları
ya da bölge kuruluşları denmektedir (Gochot, 1962, s.38; Payaslıoğlu, 1966, s.76; Yıldırım,
2000, s.94-98). Merkezi idarenin taşradaki bölge teşkilatı iki biçimde ortaya çıkmaktadır.
Bunlardan birincisi yetki genişliğine sahip olan olağanüstü hal bölge valiliği, diğeri de yetki
genişliğine sahip olmayan bölge müdürlükleridir. 285 sayılı KHK ile Doğu ve Güneydoğu
Anadolu illerinden bazılarını kapsayan Olağanüstü Hâl Bölge Valiliği kurulmuştu. Olağa-
nüstü Hâl Bölge Valiliğinin İçişleri Bakanlığına bağlı olarak çalışacağı öngörülmüştü (285
sayılı KHK’nin 2. maddesi). Bu hükmü, yetki genişliği ilkesiyle birlikte değerlendirerek şu
biçimde yorumlamak idare hukuku ilkelerine daha uygun olurdu:
Olağanüstü hal, iç güvenlik nedeniyle ilan edildiği için, Olağanüstü Hâl Bölge Valisi’nin de
başkent teşkilatından sadece iç güvenlikten sorumlu olan İçişleri Bakanlığına bağlanma-
sı doğaldı. Dolayısıyla, Olağanüstü Hâl Bölge Valiliğinin yetkileri, bütün başkent teşkilatı
aleyhine değil, sadece İçişleri Bakanlığının yetkileri aleyhine genişlemişti. Çünkü söz konu-
su kamusal faaliyet, genel idarî kolluk hizmetiydi (Özay, 1996, s.239). Diğer bakanlıkların

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
67
 taşra teşkilatları, zaten il Valilerine bağlı olarak çalışmaktaydı. Merkezî idarenin taşrada böl-
ge bazında teşkilatlanma biçiminin ikinci türünü, bir veya birden çok ili içine alan ve yetki
genişliği esasına dayanmayan bölge müdürlükleri oluşturur. Bölge müdürlükleri, merkezî
idarenin başkentteki makamlarına hiyerarşi bağı ile bağlıdırlar (Karaer, 1990, s.612).
Bölge müdürlükleri, 1 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesine göre kurulmaktadır.
K İ TA P

Türkiye’nin İdari Teşkilatına ilişkin bilgiler çoğunlukla, Prof.Dr. Ramazan YILDIRIM

ve Doç.Dr. Mustafa AVCI’nın Türk İdari Rejimine Giriş (Astana Yayınları. Ankara.
2015) kitabından alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

YERİNDEN YÖNETİM
Türkiye’nin idari teşkilatının merkezden yönetim ve yerinden yönetim olarak ikiye ayrıldığı-
nı daha önce belirtmiştik. Yerinden yönetimde, kendi içinde yer bakımından yerinden yöne-
tim idareleri bir başka ve daha yaygın tabir ile yerel yönetimler (mahalli idareler) ve hizmet
bakımından yerinden yönetim idareleri olarak ikiye ayrılır. Hizmet bakımından yerinden
yönetim idareleri de; kamu kurumları ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarıdır.

YER BAKIMINDAN YERİNDEN YÖNETİM İDARELERİ (YEREL YÖNETİMLER)

Merkezî idarenin, yerel yönetimler üzerinde vesayet yetkisi vardır. Görevleri ile orantılı
gelir kaynakları vardır. Cumhurbaşkanının izni ile aralarında birlikler kurabilirler. Büyük
yerleşim merkezleri için yasa ile özel yönetim biçimleri getirilebilir (Anayasa madde 127/
III. son cümle).
Türkiye’de yerel yönetim türleri şunlardır: İl özel idareleri, belediyeler ve köyler. Bu türlerin
dışında yeni bir tür yerel yönetim türü oluşturabilmek için, Anayasa’nın 127. maddesinde
değişiklik yapılması gerekir.

D İ K K AT

Mahallî idarelerin seçilmiş organlarının organlık sıfatını kazanmalarına ilişkin iti-

razların çözümü ve kaybetmeleri konusundaki denetim, yargı yolu ile olur.

68 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Örneğin belediye başkanının görevden alınmasında yetkili olan organ Danıştay’dır.
Mahallî idareler, belirli kamu hizmetlerinin görülmesi amacıyla kendi aralarında Bakanlar
Kurulunun izniyle birlik kurabilir. Birliklerin görevleri, yetkileri, maliye ve kolluk işleri,
merkezî idare ile karşılıklı bağ ve ilgileri kanunla düzenlenir.

İl Özel İdaresi
İl özel idare sinin yasal temelleri, Fransa örnek alınarak, eyalet sisteminden il sistemine
geçişi sağlayan 1864 tarihli Vilayet Nizamnâmesi ile atılmıştır. 5302 sayılı Kanun, il özel
idarelerini yeni baştan düzenlemiş ve kendinden önce çıkarılan yasaları yürürlükten kal-
dırmıştır.
İl özel idaresi, il halkının mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuru-
lan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan idari ve mali özerkliğe sahip
kamu tüzel kişisi olarak tanımlanmaktadır. İl özel idaresi, il genel idaresi ile birlikte, aynı ge-
rekçelerle ve aynı yasa ile kurulur. 5302 sayılı Kanunun 4. maddesine göre, ilin kaldırılma-
sıyla birlikte, il özel idarelerinin tüzel kişiliği de sona erer. Aynı Kanunun 5. maddesine göre
ise İl özel idare sinin görev alanı il sınırlarını kapsar. Fakat 12.11.2012 tarih ve 6360 sayılı
14 İlde Büyükşehir Belediyesi Ve Yirmi Altı İlçe Kurulması İle Bazı Kanun ve Kanun Hük-
münde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun büyükşehir belediyesi kurulan
illerde il özel idarelerinin kaldırılmasını öngörmüştür. Bu hükümle birlikte otuz ilde il özel
idarelerinin tüzel kişiliği sona erecektir. Böylece ülkemizde 51 adet il özel idaresi kalacaktır.
İl özel idaresi, belediyeler gibi sadece kentsel alanlarda kamu hizmeti yürütmekle yetinmez.
İl özel idaresi, il sınırları içinde yer alan kırsal yerleşim yerlerinde de bayındırlık, ulaşım,
tarım, eğitim, kültür, sağlık, çevre gibi hizmetleri sağlamakla da görevlidir. İl özel idareleri
5302 sayılı Kanunda, “il halkının mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere
kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî özerkliğe
sahip kamu tüzel kişisi” olarak tanımlanmıştır. İl özel idaresinin üç organı vardır. Bunlar, il
genel meclisi, il encümeni ve Validir.

İl Genel Meclisi
İl genel meclisi, il özel idaresinin karar organıdır ve ilgili kanunda gösterilen esas ve usullere
göre ildeki seçmenler tarafından seçilmiş üyelerden oluşur. Meclis başkanının meclis tara-
fından seçilmesi kabul edilerek valinin meclise başkanlık etmesi usulünden vazgeçilmiştir.
Önemli bir diğer değişiklik ise meclisin sürekli toplanabilmesidir. Kanuna göre il genel mec-
lisince belirlenecek bir aylık tatil hariç her İl genel meclisi, ilçeler adına seçilen üyelerden
oluşur. 2972 sayılı Kanuna göre, üye seçimi tek dereceli ve nispi temsil usulüne göre yapılır.
Üyeler beş yıl için seçilir. Üye sayısı o il içindeki ilçe sayısına ve ilçelerin nüfusuna göre de-
ğişir. İl genel meclisinin iki türlü toplantısı bulunmaktadır. Bunlardan birincisi olağan top-
lantı, diğeri ise olağanüstü toplantıdır. İl genel meclisi, kendisinin belirleyeceği bir aylık tatil
hariç her ayın ilk haftası meclis tarafından önceden belirlenen günde olağan toplantı yerinde
toplanır. İl genel meclisi başkanı, acil durumlarda lüzum görmesi halinde il genel meclisini
bir yılda üç defadan fazla olmamak ve her toplantı bir birleşimi geçmemek üzere toplantıya
çağırır. İl genel meclisi, üye tam sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt ço-
ğunluğuyla karar verir.

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
69
 İl Encümeni
5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu’na göre il encümeni, il özel idaresinin hem danışma (yar-
dımcı) organı, hem de ikinci karar organıdır. Ancak Anayasa Mahkemesinin E.2005/32,
K.2007/3 sayılı Kararına göre il encümenleri, ikinci karar organı değil, yürütme organla-
rıdır. Bu görüşe katılmak olanaksızdır. Zira 5302 Sayılı Kanunun 23. maddesine göre, il
genel meclisleri çalışamaz duruma geldiklerinde, onların yerine kararları il encümenleri
alacaklardır. Böyle olunca, il encümenleri yürütme organları değil, ikinci karar organlarıdır.
Anılan Kanunun 25. maddesine göre, İl encümeni valinin başkanlığında, genel sekreter ile
il genel meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından seçeceği üç üye ve valinin her yıl birim
amirleri arasından seçeceği iki üyeden oluşur. Valinin katılamadığı encümen toplantısına
genel sekreter başkanlık eder.

Vali
Vali, il özel idaresinin başı, yürütme organı ve yasal temsilcisi olmasının yanı sıra, aynı za-
manda vesayet makamıdır. Yürütme organı olarak Vali, genel meclisin ve encümenin aldığı
kararları yürütür. Genel meclise sunulacak bütçe ve çalışma programlarını hazırlar. Vali, il
genel meclisin gündeminin belirlenmesine yardımcı olur. Encümenin gündemini düzenler.
Tüzel kişiliği Vali temsil eder. 5302 sayılı Kanunun 6. maddesine göre, İl özel idaresi mahallî
müşterek nitelikte olmak şartıyla; a) Sağlık, tarım, sanayi ve ticaret; belediye sınırları il sı-
nırı olan büyükşehir belediyeleri hariç ilin çevre düzeni plânı, bayındırlık ve iskân, topra-
ğın korunması, erozyonun önlenmesi, kültür, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardımlar,
yoksullara mikro kredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları; ilk ve orta öğretim
kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının kar-
şılanmasına ilişkin hizmetleri il sınırları içinde, b) İmar, yol, su, kanalizasyon, katı atık,
çevre, acil yardım ve kurtarma, orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve
bahçe tesisine ilişkin hizmetleri il içindeki belediyelerin sınırları dışında, yapmakla görevli
ve yetkilidir. İl özel idareleri, hem eskiden hem de şimdi, kolluk personel ve araçlarına sahip
değildir. Ancak bazı özel kolluk alanlarında görevli ve yetkili kılınmıştır.

K İ TA P

Ayrıntılı bilgi için bakınız. GÖZÜBÜYÜK, A.Şeref- TAN, Turgut. İdare Hukuku. Genel
Esaslar. Turhan Kitabevi. Ankara. 2006.

Belediyeler ve Çeşitleri
Belediye, 5393 sayılı Belediye Kanununun 3. maddesine göre, belde sakinlerinin mahallî
müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tara-
fından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî özerkliğe sahip kamu tüzel kişisidir. Belediye, bir
yerleşim yerindeki nüfus yoğunluğunun doğurduğu doğal bir sonuç olduğu için, belediye
kurulması her zaman devletin veya halkın rızasına bağlı değildir. Nüfus sayısı kaç olursa ol-
sun, il ve ilçe merkezlerinde belediye kurulması zorunludur. İzledikleri amaç, etkinlik alanı
ve tüzel kişilik açısından belediyeler arasında bir fark yoktur.
Bunlar arasındaki fark, ortak ihtiyaçlarını karşıladıkları yerleşik nüfus yoğunluğundaki ve
bunun sonucu olarak da organların ve örgütün genişliğinden kaynaklanmaktadır (Girit-
li-Bilgen-Akgüner, 2001, s.237). 5747 sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe

70 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun yürürlüğe girmeden
önce Türkiye’de 4 çeşit belediye bulunmaktaydı. Bu Belediyeler; geleneksel belediyeler, bü-
yükşehir belediyeleri, ilçe belediyeleri ve ilk kademe belediyeleri idi. 5747 sayılı Kanun ilk
kademe belediyelerini ortadan kaldırmıştır.

Geleneksel Belediyeler
Bu tür belediyeler, “belediye” kavramının omurgasını oluştururlar ve bunlara “standart be-
lediye” diyenler de vardır (Öztürk, 1997, s.16). Çünkü “standart belediye” veya “klasik bele-
diye” tamlamalarıyla belirtilmek istenen belediye türü, Tanzimat’tan sonra gelişen ve 1980’li
yıllara kadar başka türü olmayan belediyelerdir. Büyükşehir ve ilçe belediyeleri dışında ka-
lan tüm belediyelere, geleneksel belediye denebilir. Geleneksel belediyelerin organları; bele-
diye meclisi, belediye encümeni ve belediye başkanıdır.

Belediye Meclisi
Belediye meclisi, belediyenin en yüksek ve genel karar organıdır, belde seçmenleri tarafın-
dan seçilen üyelerden oluşur. Üyelerin seçimi tek dereceli ve nispî temsil yoluyla olur. Üye
sayısı dokuzdan az olamaz ve beş yıl için seçilir. Belediye Meclisinin olağan ve olağanüstü
olmak üzere iki tür toplantısı bulunmaktadır. Belediye meclisinin olağan toplantısı şöyle
olmaktadır: Belediye meclisi, kendisi tarafından belirlenecek bir aylık tatil hariç her ayın ilk
haftası, meclis tarafından önceden belirlenen günde, olağan toplantı yerinde toplanır. Ekim
ayı toplantısı dönem başı toplantısıdır.
Belediye meclisinin olağanüstü toplantısı ise şöyle olmaktadır: Belediye başkanı, acil du-
rumlarda lüzum görmesi halinde belediye meclisini bir yılda üç defadan fazla olmamak ve
her toplantı bir birleşimi geçmemek üzere toplantıya çağırır. Olağanüstü toplantı çağrısı
ve gündem en az üç gün önceden meclis üyelerine yazılı olarak duyurulur ve ayrıca mutat
usullerle ilan edilir. Olağanüstü toplantılarda çağrıyı gerektiren konuların dışında hiçbir
konu görüşülemez.

Belediye Encümeni
Belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında belediye meclisinin kendi üyeleri
arasından seçtiği üyelerle belediye başkanının belediyedeki birim amirleri arasından seçe-
ceği üyelerden oluşur.
Belediye encümeni, haftada birden az olmamak üzere önceden belirlenen gün ve saatte top-
lanır. Belediye başkanı, acil durumlarda encümeni toplantıya çağırabilir. Encümen, üye tam
sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt çoğunluğuyla karar verir. Beledi-
ye Kanununun 33.maddesine göre, belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında
büyükşehir belediyesinin kurulmadığı il merkezlerindeki geleneksel belediyeler ile nüfusu
100.000’in üzerindeki geleneksel belediyelerde, belediye meclisinin her yıl kendi üyeleri
arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği üç üye ile malî hizmetler birim âmiri ve belediye
başkanının birim âmirleri arasından bir yıl için seçeceği iki üye olmak üzere yedi kişiden
oluşur.
Diğer geleneksel belediyelerde belediye meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından bir yıl için
gizli oyla seçeceği iki üye, malî hizmetler birim âmiri ve belediye başkanının birim âmirleri

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
71
 arasından bir yıl için seçeceği bir üye olmak üzere beş kişiden oluşur. Belediye başkanının
katılamadığı toplantılarda belediye başkanının görevlendireceği başkan yardımcısı veya en-
cümen üyesi encümene başkanlık eder. Belediye Encümeninin yetkilerini düzenleyen 5393
sayılı Kanunun 34. maddesi dikkatlice incelendiğinde, Encümenin belediyenin ikinci karar
organı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı, belediye encümeninde atanmış üyelerin
bulunması, Anayasanın 127. maddesine aykırıdır.

Belediye Başkanı
Belediye Kanununun 37. maddesine göre, belediye başkanı, belediye idaresinin başı ve be-
lediye tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Belediye başkanı, ilgili kanunda gösterilen esas ve usul-
lere göre, doğrudan doğruya beldede oturan seçmenler tarafından seçilir. 46. maddeye göre
belediye başkanlığının herhangi bir nedenle boşalması ve yeni belediye başkanı veya başkan
vekili seçiminin yapılamaması durumunda seçim yapılıncaya kadar belediye başkanlığına
büyükşehir ve il merkezlerindeki geleneksel belediyelerde İçişleri Bakanı, diğer belediyeler-
de Vali tarafından görevlendirme yapılır.
Görevlendirilecek kişinin belediye başkanı seçilme yeterliğine sahip olması şarttır. Ancak,
6758 sayılı Kanunun 34. maddesine göre, belediye başkanı veya başkan vekili ya da meclis
üyesinin terör veya terör örgütlerine yardım ve yataklık suçları sebebiyle görevden uzak-
laştırılması veya tutuklanması ya da kamu hizmetinden yasaklanması veya başkanlık sıfatı
veya meclis üyeliğinin sona ermesi hallerinde, aynı yöntemle görevlendirme yapılır.

Büyükşehir Belediyesi
5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununun 3. maddesinde büyükşehir belediyesi; sınır-
ları il mülki sınırı olan ve sınırları içerisindeki ilçe belediyeleri arasında koordinasyonu
sağlayan; idarî ve malî özerkliğe sahip olarak kanunlarla verilen görev ve sorumlulukları
yerine getiren, yetkileri kullanan; karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan
kamu tüzel kişisi” olarak tanımlanmıştır. 5216 sayılı Kanun, büyükşehir belediyelerine, ilçe
belediyeleri üzerinde ÖZAY’ın “dış idarî denetim” (Özay, 1996, s.169), GÜRAN’ın ise “iç
idarî vesayet” (Güran, 1983, s.53) dediği bir tür idarî vesayet yetkisi tanımaktadır.
Büyükşehir belediyeleri, kanunla kurulmak zorundadır. Çünkü Anayasanın 127. Madde-
sindeki; “Kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir” hükmü-
ne göre, idarî tasarruflarla büyükşehir belediyeleri kurulamaz. Fakat büyükşehir belediye-
lerinin kurulduğu yerlerde daha önce bir belediye kurulu bulunduğundan, uygulamada il
merkezlerindeki belediyeler, kanunlarla veya kanun hükmünde kararnamelerle büyükşehir
belediyelerine dönüştürülmüşlerdir. Büyükşehir belediyelerinin coğrafi sınırları, adını al-
dıkları illerin coğrafi sınırlarıdır.
Büyükşehir belediyelerinin görev, yetki ve sorumlulukları, 5216 sayılı Kanunun 7. madde-
sinde sayma yöntemiyle belirlenmiştir. Örneğin, büyükşehir ulaşım ana planını yapmak
veya yaptırmak ve uygulamak, bunlardan bir tanesidir. Yasanın saymadığı diğer konularda,
ilçe belediyeleri yetkilidir. Büyükşehir belediyelerinin de tıpkı geleneksel belediyeler gibi üç
organı bulunmaktadır. Bu organlar; büyükşehir belediye meclisi, büyükşehir belediye encü-
meni ve büyükşehir belediye başkanıdır. Büyükşehir belediye meclisi, 5216 sayılı Kanunun
12. maddesine göre büyükşehir belediyesinin karar organıdır ve ilgili kanunda gösterilen
esas ve usullere göre seçilen üyelerden oluşur.

72 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
2972 sayılı Kanunun 6. maddesine göre büyükşehir belediye meclisleri, belediye hudutları
içinde kalan ilçe seçim çevreleri için tespit edilen belediye meclisleri üye sayısının her ilçe
için beşte biri alınmak suretiyle bulunacak toplam sayı kadar üyeden oluşur. Bu hesaplamada
artık sayılar nazara alınmaz. Yedek üyelikler de aynı usulle hesaplanır. Büyükşehir belediye
başkanı büyükşehir belediye meclisinin başkanı olup büyükşehir içindeki diğer belediyelerin
başkanları, büyükşehir belediye meclisinin doğal üyesidir. Büyükşehir belediye meclisi de
tıpı geleneksel belediye meclisi gibi olağan ve olağanüstü toplantılar yapabilmektedirler.
Büyükşehir Belediyesi Kanununa göre; büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının
başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş
üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim âmiri olmak üzere belediye başkanının
her yıl birim âmirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur. Encümen, büyükşehir bele-
diyesinin ikinci karar organıdır. Dolayısıyla atanmış üyelerin bulunması Anayasanın 127.
maddesine aykırıdır. Büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir belediye sınırları içindeki
seçmenler tarafından beş yıllık süre için seçilir. Büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir
belediye idare sinin başı, yürütme organı ve tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Bu sıfatla, büyük-
şehir belediyesini mahkemelerde ve diğer kamusal makamlarda, hem bu makamlara karşı
hem de üçüncü kişilere karşı temsil eder.

İlçe Belediyeleri
İlçe belediyesi, teknik terim olarak bütün ilçelerde kurulan belediyeleri tanımlamaz. Sade-
ce, büyükşehir belediyesi sınırları içinde yer alan ilçelerde kurulan ve üzerinde büyükşehir
belediyesinin bir çeşit idarî vesayet yetkisi bulunan belediyeleri tanımlar. 5216 sayılı Büyük-
şehir Belediyesi Kanununun 3. maddesi ilçe belediyelerini; “Büyükşehir belediyesi sınırları
içinde kalan ilçe belediyesi” olarak tanımlamıştır. İlçe belediyelerinin sınırı, eskiden adını
taşıdıkları ilçenin tümünü değil, o ilçenin merkezini kapsamaktaydı.
6360 Sayılı Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte, ilçe sınırının tümünü kapsamaya baş-
lamıştır. İlçe belediyelerinin organları, personeli, örgütü, gelirleri ve giderleri ile geleneksel
belediyeler arasında hiçbir fark yoktur. Dolayısıyla, bu konularda geleneksel belediyeler için
yapmış olduğumuz açıklamalar, ilçe belediyeleri için de geçerlidir. Geleneksel belediyeler
açısından yapılan açıklamalar dışında, ilçe belediyeleri için şunlar söylenebilir: İlçe beledi-
yelerinin bütçesini, büyükşehir belediyesi kabul etmektedir.
İlçe belediyelerinin üzerinde merkezî idarenin idarî vesayet yetkisinin yanında, kendisine göre
merkez konumunda olan büyükşehir belediyelerine de iç idarî vesayet yetkisi tanınmıştır.

Köy İdaresi
Köy Kanunu, köyü üç değişik şekilde tanımlamaktadır:
- “Nüfusu iki binden az olan yurtlara köy denir.”
- “Cami, mektep, otlak, yaylak, baltalık gibi orta malları bulunan ve toplu ve dağınık
evlerde oturan insanlar; bağ bahçe ve tarlalarıyla bir köy teşkil ederler.”
Kamu idarelerinin en küçüğü ve yerel yönetimlerin en eskisi köydür. Köy Kanunu ve 5393
sayılı Belediye Kanununun ilgili hükümlerini birlikte değerlendirdiğimizde, köyün tanımını
şu biçimde sentezleyebiliriz: Nüfusu 150 ile 5000’in arasında olan, taşınır ve taşınmaz mallara
sahip, kendisine verilen mahallî müşterek hizmetleri yapan kamu tüzel kişiliğidir. Yeni bir köy,

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
73
 İçişleri Bakanlığının kararı ile kurulur (5442 sayılı İl İdaresi Kanununun 2/C maddesi). İçişleri
Bakanlığı bir yerde köy kurmadan önce o yerdeki il idare kurulu, il genel meclisi ile Bayındır-
lık Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığının görüşünü alır. 6360 sayılı kanun, büyükşehir belediyesi
olan illerde il sınırları dâhilinde bütün köylerin tüzel kişiliğinin kaldırılması ve mahalle olarak
bağlı bulundukları ilçenin belediyesine katılmasını hüküm altına almıştır.
Köy kamu tüzel kişiliği, bir yerel yönetim birimi olmasından dolayı köyde oturanların ortak
yerel ihtiyaçlarını yürütmekle görevlidir. 442 sayılı Köy Kanunu, köy yönetiminin görevle-
rini zorunlu görevler ve isteğe bağlı görevler olmak üzere iki gruba ayırmıştır (Gözübüyük-
Tan, 1998, s.226; Öztürk, 1997, s.80).
Köyün üç organı vardır. Bunlar, köy derneği, köy ihtiyar heyeti ve köy muhtarıdır.

K İ TA P

Türkiye’nin İdari Teşkilatına ilişkin bilgiler çoğunlukla, Prof.Dr. Ramazan YILDIRIM

ve Doç.Dr. Mustafa AVCI’nın Türk İdari Rejimine Giriş (Astana Yayınları. Ankara.
2015) kitabından alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

HİZMET BAKIMINDAN YERİNDEN YÖNETİM İDARELERİ

Hizmet bakımından yerinden yönetim idareleri de, daha önce ifade ettiğimiz üzere, kamu
kurumları ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları şeklinde ikiye ayrılarak ince-
lenmektedir.

Kamu Kurumları
Kamu kurumu (Giritli-Bilgen-Akgüner, 2001, s.256), belirli bir veya birkaç kamu hizmetini
ya da faaliyetini yürütmekle görevli tüzel kişiliğe sahip idare teşkilatıdır. Kamu kurumları
oluşturulurken, hizmet yönünden yerinden yönetim (işlevsel yerinden yönetim) ilkesi uy-
gulanır ve bir kamu hizmetinin kendisine tüzel kişilik verilir (Duran, 1982, s.188).

D İ K K AT

Kamu Kurumu: Belirli bir veya birkaç kamu hizmetini ya da faaliyetini yürütmekle
görevli tüzel kişiliğe sahip idare teşkilatıdır.

Kamu kurumları idarî, teknik, sosyal ve iktisadî faktörlerin zorlamasıyla, oluşturulmuşlar-

dır. Kendiliğinden oluşmadıkları için, yasama organının iradesiyle meydana gelmişlerdir.
Kamu kurumlarının kurulmasında belirli bir ölçüt yoktur (Yıldırım, 2002, s.204).
Kamu kurumları birden çok kritere göre tasnife tâbi tutulabilirler. Ancak idare hukuku açı-
sından en önemli üç kriter vardır. Bunlardan birincisi faaliyet konuları (işlevleri), ikincisi
faaliyet yürüttükleri coğrafî alan, üçüncüsü de yönetim biçimidir.

Faaliyet Konularına Göre Kamu Kurumları

Kamu kurumları, faaliyet konularına göre, idarî kamu kurumları, iktisadî kamu kurumları,
sosyal kamu kurumları, bilimsel teknik ve kültürel kamu kurumları ile düzenleyici ve de-
netleyici kamu kurumları olmak üzere beş gruba ayrılılar.

74 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
İdari Kamu Kurumları
İdarî Kamu Kurumları; Kamu idarelerinin yerine getirmekle yükümlü olduğu görevleri,
yani klasik kamu hizmet ve faaliyetlerini kendi bünyelerinden ayırıp tüzel kişiliğe kavuş-
turduğu teşkilat birimleridir (Duran, 1982, s.196; Giritli-Bilgen-Akgüner, 2001, s.259). Söz
konusu hizmetler, genellikle idare ce yürütülmesi mecburi olan kamu hizmetleridir. Genel
idare (merkezî idare /devlet idare sinin) tarafından, kendi bütçesi ve personeliyle yürütül-
mesinde sakınca ve güçlükler görülen klasik kamu hizmetleri veya faaliyetleri, devlet idare-
sinin bünyesinden ayrılmıştır. Bundan dolayı da bu tür hizmet ve faaliyetler, ayrı kamu tüzel
kişiliklerinin bünyesinde toplanmıştır. İdarî kamu kurumlarına örnek olarak; Spor Genel
Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Ge-
nel Müdürlüğü ve Orman Genel Müdürlüğü’nü gösterebiliriz.

İktisadi Kamu Kurumları

İktisadî kamu kurumları; ticaret, sanayi, mâliye, bankacılık, tarım ve madencilik gibi eko-
nomik faaliyetlerde bulunmak üzere kamu sermayesi veya katkısıyla kanun ya da kanunun
verdiği açık yetkiye dayanılarak idarî işlemler uyarınca kurulup işletilen kamu kurumları-
dır. Anayasamız, iktisadî kamu kurumlarına “kamu iktisadî teşebbüsleri” demektedir.

Sosyal Kamu Kurumları

Sosyal Kamu Kurumları; çeşitli insan topluluklarının çalışma, sağlık, konut, dinlenme, eğ-
lenme, işsizlik emeklilik vs. sosyal ihtiyaçlarını karşılamakla, kısaca sosyal haklarını ve gü-
venliğini sağlamakla görevli özerk kamu kurumlarıdır (Duran, 1982, s.212). Bu tür kamu
kurumları, sosyal devlet ilkesinin gerçekleşme araçlarıdır. Sosyal kamu kurumlarına örnek
olarak; Sosyal Güvenlik Kurumu’nu, Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğünü, Ereğli Kö-
mür Havzası Amele Birliği Biriktirme ve Yardım Sandığı Başkanlığını ve Yüksek Öğretim
Kredi ve Yurtlar Kurumu’nu sayabiliriz.

Bilimsel Teknik ve Kültürel Kamu Kurumları

Bilimsel, teknik ve kültürel kamu kurumları için özet olarak şunlar söylenebilir: Bilimsel,
teknik, sanat ve kültür hizmetleri ve faaliyetlerinin yürütülmesini devlet başlangıçta denet-
lemeyi ve teşvik etmeyi tercih ederken zaman içinde bu tür hizmet ve faaliyetlerle doğrudan
ilgilenmeye başlamış, bunları da kendi görevleri arasında saymaya başlamıştır. Fakat bu
tür faaliyet ve hizmetler, her ne kadar yasama organları tarafından kamu hizmeti olarak
öngörülebilse de nitelikleri gereği geleneksel devlet örgütü, usul ve kurallarıyla yürütüleme-
yeceğinden, bunlara kamu tüzel kişiliği de tanınmış ve böylece bilimsel, teknik ve kültürel
kamu kurumları ortaya çıkmıştır (Duran, 1982, s.217). Bunların tipik örnekleri, üniversite-
ler, TÜBİTAK, MTA, TRT ve Elektrik İşleri Etüt İdaresidir.

Düzenleyici ve Denetleyici Kamu Kurumları

Düzenleyici ve denetleyici kamu kurumları, sermaye piyasasının düzgün işlemesi, rekabet
ortamının korunması, radyo ve televizyon yayıncılığının karmaşadan kurtarılması, banka-
cılık gibi kamusal hayatın hassas alanlarında düzenleme ve denetleme görevini yerine ge-
tiren, devlet adına icraî karar alma yetkisine sahip çok geniş bir özerkliğe sahip kamu tüzel

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
75
 kişileridir. Bu tür kamu kurumlarına, Sermaye Piyasası Kurulu, Radyo ve Televizyon Üst
Kurulu, Rekabet Kurulu, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, Telekomünikasyon
Kurumu, Şeker Kurumu, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ve Kamu İhale Kurumu örnek
olarak gösterilebilir. Düzenleyici ve denetleyici kamu kurumları, sermaye piyasası, rekabet,
radyo ve televizyon yayıncılığı, bankacılık gibi kamusal yaşamın hassas alanlarında düzen-
leme ve denetleme yaparak hizmetten yararlananları koruma görevini yerine getirirler.

Hizmet Sundukları Yer Açısından Kamu Kurumları

Kamu kurumları, faaliyette bulundukları coğrafî alan açısından, ulusal, bölgesel ve yerel
olmak üzere üçe ayrılırlar.

Bölgesel Kamu Kurumları

Bölgesel kamu kurumları, sadece belli bir bölgede yaşayanlar için kamu hizmeti üstlenirler.
Bir başka deyişle, üstlendikleri kamu hizmetini sadece yetkili oldukları bölgede yürütürler
(Gochot, 1962, s.38). Bölgesel kamu kurumları faaliyet konuları açısından daha ziyade idarî
ve iktisadî kamu kurumları olarak ortaya çıkabilirler. Türkiye’de bölgesel kamu kurumları
üç biçimde ortaya çıkmıştır. İlk çıkış biçimi ülke düzeyinde kurulmayan yerel yönetim bir-
likleri biçimidir (Gönül, 1977, s.34-47). İkinci çıkış biçimi, tümüyle kamu kesimi tarafından
oluşturulan bölge kalkınma idareleridir (Yuill-Allen, 1981, s.2-64). Türkiye’de bu tür bölge-
sel kamu kurumunun ilk örneği GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’dır. Üçüncü çıkış
biçimi ise, kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliği esasına
dayalı bölgesel kalkınma ajanslarıydı. Bölgesel kalkınma ajanslarının kuruluşunu, 5449 sa-
yılı Kanun düzenlemişti.

Yerel Kamu Kurumları

Mahallî idarelerden özellikle belediyeler, üstlendikleri kamu hizmetlerinden bir tanesine,
yasaların verdiği yetkiye dayanarak tüzel kişilik kazandırıp kamu kurumu haline getirebi-
lirler. Bu tür kamu kurumlarının faaliyet konuları genellikle iktisadî kamu hizmetleri nite-
liğindedir (Özay, 1996, s.255; Giritli-Bilgen-Akgüner, 2001, s.258). Bu tür kamu kurumları-
na, İSKİ, EGO, İETT, BELTAŞ, BİT gibi örnekler verilebilir.

Yönetim Biçimleri Açısından Kamu Kurumları

Kamu kurumları, yönetim biçimleri açısından kamusal yönetim biçimleri uygulanan kamu
kurumları ve özel yönetim biçimleri uygulanan kamu kurumları olmak üzere ikiye ayrılır
(Günday, 2003, s.457). Kamu yönetim biçimleri uygulanan kurumlar, aslında devlet genel
idare sinin eskiden beri sürdürdüğü klasik hizmet ve faaliyetlerin devlet bünyesinden ay-
rılması sonucu ortaya çıkmışlardır. Örneğin Vakıflar Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel
Müdürlüğü gibi. Özel yönetim biçimleri uygulanan kurumlar ise aslında özel kesim tarafın-
dan yürütülen bazı faaliyetlerin kamu hizmeti hâline sokularak bir tüzel kişilik biçiminde
örgütlenmesi sonucu ortaya çıkmışlardır. Örneğin Devlet Malzeme Ofisi, Makine ve Kimya
Endüstrisi Kurumu gibi.

76 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları; belli bir mesleğe mensup olanların müş-
terek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfa-
atlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, meslek disiplini ve ahlakını korumak amacı ile
kanunla kurulan kamu tüzel kişiliğine sahip hizmet bakımından yerinden yönetim kuru-
luşlarıdır.
Anayasa’nın 135.maddesi; kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve üst kuruluşla-
rına ilişkin temel esasları belirleyerek kuruluş, işleyiş ve denetimlerinin kanunla düzenlen-
mesini öngörmüştür.
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, belirli bir kamu hizmetini görmek üzere
kurulmuş olmadıkları için kamu kurumu olarak adlandırılmamışlar; kamu kurumu niteli-
ğinde kuruluşlar şeklinde nitelendirilmişlerdir. merkezî idare hiyerarşisi dışında yasayla ve-
rilen görevleri yerine getiren kamu tüzel kişileri oldukları için hizmet bakımından yerinden
yönetim idareleri içinde yer almaktadırlar.
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının ortak özellikleri şöylece belirtilebilir:
Kamu tüzel kişiliğine sahiptirler. Bunun doğal sonucu olarak kanunla veya kanunun açıkça
verdiği yetkiye dayanılarak bir idari düzenleyici işlemle kurulabilirler.
Anayasanın 135. maddesinin “kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşları” olarak ön-
gördüğü teşkilat birimleri, meslek, sanat, zanaat erbabının ve esnafın zorunlu olarak ka-
tıldıkları ve bağlı oldukları kamusal örgütlerdir (Duran, 1982, s.225; Gözübüyük, 2004,
s.137; Onar, 1966, s.898). Bu kuruluşların kökeni Türkiye’de esnaf “loncalarına” ve “ahilik”
teşkilatına kadar uzanır. Ancak çağdaş anlamdaki örnekleri, XIX. yüzyılın ikinci yarısında
ortaya çıkmaya başlamıştır. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları da tıpkı kamu
kurumları gibi hizmet yerinden yönetim kuruluşlarındandır. Bunlar meslek mensuplarının
kurduğu, tüzel kişilikleri olan, bazı kamu görevlerini yerine getiren, üyeleri üzerinde kamu
hukukundan doğan bazı yetkilere sahip olan kişi topluluklarıdır.

D İ K K AT

Kamu Kurumu Niteliğinde Meslek Kuruluşları: Anayasanın 135. maddesinin kamu

kurumu niteliğinde meslek kuruluşları olarak öngördüğü teşkilat birimleri, mes-
lek, sanat, zanaat erbabının ve esnafın zorunlu olarak katıldıkları ve bağlı oldukla-
rı kamusal örgütlerdir.

Belirli mesleklerin yürütülmesi veya belirli meslek unvanlarını alan kişilerin, bu unvanları
gereğince mesleklerini profesyonel biçimde yürütmeleri için zorunlu olarak katıldıkları ka-
musal yetkilerle donatılmış kuruluşlardır (Atay, 2006, s.305).

K İ TA P

Türkiye’nin İdari Teşkilatına ilişkin bilgiler çoğunlukla, Prof.Dr. Ramazan YILDIRIM

ve Doç.Dr. Mustafa AVCI’nın Türk İdari Rejimine Giriş (Astana Yayınları. Ankara.
2015) kitabından alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
77
 ÖRNEK OLAY VE SORULARI
A Üniversitesi Rektörlüğünce yapılan kadro tahsisine Güvenlik Kurulu, Danıştay, Sayıştay, Ekonomik ve
ilişkin başvuru, Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı ta- Sosyal Konsey ve Kamu Denetçiliği Kurumu’dur.
rafından reddedilmiştir.
• Merkezî idarenin taşra teşkilatı içerisinde, il idare-
1. Olaydaki idareleri tespit ederek, Türk idare teşki- si, ilçe idaresi ve bölgesel örgütler yer alır.
latı içindeki yerlerini belirtiniz. (Ünite başındaki
• Yerinden yönetim, yer bakımından yerinden yönetim
şemadan yararlanabilirsiniz.)
(mahallî idareler-yerel yönetimler) ve hizmet bakı-
2. Üniversiteler ile Yükseköğretim Kurulu arasındaki mından yerinden yönetim olarak ikiye ayrılmaktadır.
ilişkinin hukuki niteliği nedir? Söz konusu olan
• Anayasa’nın 127.maddesinde üç çeşit yer bakı-
ilişki hiyerarşi mi, yoksa idari vesayet midir?
mından yerinden yönetim idaresi düzenlenmiştir:
İNTERNET
İl Özel İdaresi, Belediye İdaresi ve Köy İdaresi.

Örnek olayın cevabını e-ders 6. ünitede bulabilir- • Hizmet bakımından yerinden yönetim idareleri
siniz. ise kamu kurumları ve kamu kurumu niteliğindeki
meslek kuruluşlarıdır.

UNUTMAYALIM
• Türkiye’nin idari teşkilatı; merkezden yönetim
teşkilatı ve yerinden yönetim teşkilatı olarak ikiye
ayrılmaktadır.

• Merkezden yönetim teşkilatı esas itibarıyla ülke-

nin başkentinde bulunan merkez teşkilatı ile taşra
teşkilatı olarak iki bölümde ele alınabilir.

• Merkezî idarenin merkez teşkilatı içerisinde Cum-

hurbaşkanı ve Bakanlıklar yer almaktadır.

• Merkez teşkilatının içerisinde merkezdeki örgütle-

re yardımcı kuruluşlarda vardır. Merkezdeki yar-
dımcı kuruluşlar; Devlet Denetleme Kurulu, Milli

78 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLEYELİM
Kanuni idare ilkesi, idarenin kuruluşunun kanunla
düzenlenmesi ve idarenin görevlerinin kanunlarla
gösterilmesidir. Kamu hukuku alanında tüzel kişilik
Anayasanın 123. maddesine göre, “Kamu tüzelkişiliği,
ancak kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiy-
le kurulur”. Kamu tüzel kişiliklerinin kaldırılması için
kanunda açık bir hüküm yoksa aksine işlem ya da yet-
ki ve usulde paralellik ilkesi uyarınca ancak kanunla
veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak idarî
bir işlemle olabilir.
İdari teşkilat, merkezden ve yerinden yönetim olarak
iki ana bölüme ayrılmaktadır. Merkezden yönetim,
merkez teşkilatı ve taşra teşkilatı olarak iki bölümden
oluşur. Yerinden yönetim ise yer bakımından (mahallî
idareler) ve hizmet bakımından yerinden yönetim
şeklinde ikiye ayrılmıştır. İdaredeki bu çeşitlenme,
idarenin bütünlüğü ilkesiyle birleştirilmektedir. Ana-
yasamızın 123.maddesinin ilk fıkrası; “İdare, kuruluş
ve görevleriyle bir bütündür.” demektedir.
İdarenin bütünlüğü ilkesini uygulamaya geçirmek için
geliştirilen iki temel denetim sistemi vardır. Bunlar hi-
yerarşi ve idari vesayettir. İdari vesayet, kamu düzenini
ve idarede bütünlüğü sağlamak için kamu yararı ama-
cıyla yerinden yönetim idarelerinin işlemlerini denet-
leme yetkisidir. İdare hukukunda hiyerarşi kavramı,
idare teşkilatında yer alan makam ve görevlilerin aşa-
ğıdan yukarıya doğru birbirlerine derece derece bağ-
lanarak tepedeki yetkili ya da yetkililere tabi olmasını
ifade eder. Hiyerarşi ilişkisini ifade eden alt-üst ilişki-
si, her idari birim için söz konusudur.
Anayasaya göre merkezî idare; yürütülebilir işlem yap-
ma yetkisiyle donatılmış üst düzey yetkililerin (Cum-
hurbaşkanlığının) bulunduğu başkent Ankara’dan ve
Cumhurbaşkanlığına hiyerarşi altındaki taşra teşki-
latından ibaret olmalıdır. Bir başka deyişle, merkezi
idare iki büyük bölüme ayrılır: Başkent teşkilatı ve
taşra teşkilatı. Başkent teşkilatı, merkezî idarenin, yü-
rütülmesini üzerine aldığı kamu hizmetlerinin nasıl
yürütüleceğinin planlanıp kararlaştırıldığı bölümü-
dür. Merkezi idarenin başkent dışındaki tüm ülkeye
yayılmış örgütüne, taşra teşkilatı denir.
Anayasa yerel yönetimlere (mahallî idarelere) özel bir
önem vermiş ve bazı düzenlemeler yapmıştır. Anaya-
sanın koymuş olduğu ilkeler ışığında mahallî idarele-
rin ortak özellikleri şunlardır: Tüzel kişilikleri vardır.
Özerk kuruluşlardır. Karar organları seçimle iş başına
gelir. Organlarının organlık sıfatını kazanmaları veya
kaybetmelerine ilişkin denetim yargı yerlerince yapı-
lır. Görevleri yasa ile belirtilir. Merkezî idarenin, yerel
yönetimler üzerinde vesayet yetkisi vardır. Görevleri
ile orantılı gelir kaynakları vardır. Cumhurbaşkanının
izni ile aralarında birlikler kurabilirler. Büyük yerleşim
merkezleri için yasa ile özel yönetim biçimleri getirile-
bilir (Anayasa madde 127/III. son cümle). Türkiye’de
yerel yönetim türleri şunlardır: İl özel idareleri, bele-
diyeler ve köyler. Bu türlerin dışında yeni bir tür yerel
yönetim türü oluşturabilmek için, Anayasa’nın 127.
maddesinde değişiklik yapılması gerekir.
Hizmet bakımından yerinden yönetim idareleri de,
daha önce ifade ettiğimiz üzere, kamu kurumları ve
kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları şek-
linde ikiye ayrılarak incelenmektedir. Kamu kurumu,
belirli bir veya birkaç kamu hizmetini ya da faaliyetini
yürütmekle görevli tüzel kişiliğe sahip idare teşkilatı-
dır. Anayasanın 135. maddesinin “kamu kurumu nite-
liğinde meslek kuruluşları” olarak öngördüğü teşkilat
birimleri, meslek, sanat, zanaat erbabının ve esnafın
zorunlu olarak katıldıkları ve bağlı oldukları kamusal
örgütlerdir.
4 . Ü N İ T E T Ü R K İ Y E ’ N İ N İ D A R İ T E Ş K İ L AT I
79
 KENDİMİZİ SINAYALIM
1. İdarenin bütünlüğünü sağlamak amacıyla, mer- 5. İlçelerin kurulması aşağıdakilerden hangisi ile
kezi idarenin yerinden yönetim kuruluşları üzerin- gerçekleşir?
de sahip olduğu denetim yetkisi aşağıdakilerden
a) Kanun’la
hangisidir? b) Genelge ile
a) İdari vesayet denetimi c) Milli Güvenlik Kurulu kararı ile
b) Kamuoyu denetimi d) Müşterek kararnameyle
c) Hiyerarşik denetim e) İçişleri Bakanının kararıyla
d) Yargısal denetim
e) Meclis denetimi 6. Belediye Başkanının görevden uzaklaştırılmasın-
da aşağıdakilerden hangisi yetkilidir?
2. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları
a) İçişleri Bakanı
ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? b) Yargıtay
a) Üyelik isteğe bağlı olarak uygulanır. c) Sayıştay
b) Kanunla veya kanunun açıkça verdiği bir yetkiye d) İdare Mahkemesi
dayanılarak kurulurlar e) Genel Kurmay Başkanı
c) Karar organlarını, kendi üyeleri arasından seçerler.
d) Kamu tüzel kişiliğine sahiptirler. 7. 1982 Anayasası’na göre cumhurbaşkanı’nın görev
e) Kamu kurumu niteliğindedirler ve kamusal yetki- süresi kaç yıldır?
ler kullanırlar.
a) 5
b) 4
3. Aşağıdakilerden hangisi kamu tüzel kişiliğine sa-
c) 7
hip kuruluşlardan biri değildir? d) 10
a) Eskişehir Spor İl Müdürlüğü e) 6
b) Anadolu Üniversitesi
c) Eskişehir Barosu 8. Aşağıdakilerden hangisi idarenin başkent teşki-
d) Radyo ve Televizyon Üst Kurulu latında yer alan, merkezî idareye yardımcı kuruluş-
e) Yükseköğretim Kurulu lardan biridir?

4. Yetki genişliği ilkesi ile ilgili aşağıdaki ifadeler- a) Danıştay

b) İçişleri Bakanlığı
den hangisi yanlıştır?
c) Milli İstihbarat Teşkilatı
a) Amir, yetkiyi kullandığı sırada merkeze sormadı- d) Radyo ve Televizyon Üst Kurulu
ğı için, yetkiyi kullandığı sırada merkezin hiyerar- e) Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu
şisine tabi değildir.
b) Yetkinin kullanılması ile ilgili giderler merkezi
idarenin bütçesinden karşılanır.
c) Anayasada düzenlenmiş bir yetkidir ve Vali tara-
fından kullanılır.
d) Kullanılan yetki asıl olarak merkeze aittir
e) Yetki, merkezi idarenin yürütmekle görevli oldu-
ğu bir hizmetin yürütülmesi için kullanılır.

80 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Kamu Görevlileri ve
Devlet Memurluğuna
Giriş 5
 ANAHTAR K AVRAML AR
Liyakat İlkesi: Kamu hizmet ve görevine, belirtilen hizmet
ve görevin gerektirdiği niteliklere sahip olanlardan en layık
olanın girmesini sağlamaya yönelik bir ilkedir.
Eşitlik İlkesi: Kamu hizmetlerine ve görevlerine girmek
isteyen ve eşit durumda bulunan herkese eşit koşulların
sağlanmasını amaçlayan bir ilkedir.
Serbestlik İlkesi: Serbest iradesi olmadan hiç kimsenin
kamu hizmetlerinde ve görevlerinde çalıştırılmaya
zorlanamayacağı ve hiç kimsenin kamu görevliliğine
girmesinin engellenemeyeceğini ifade eder.
Memur: Memurlar, mevcut kuruluş biçimine bakılmaksızın
devlet ve diğer kamu tüzel kişiliklerince genel idare
esaslarına göre yürütülen, asli ve sürekli kamu hizmetlerini
ifa ile görevlendirilen kişilerdir.
Sözleşmeli Personel: Kalkınma planları, yıllık program ve
iş programlarında yer alan önemli projelerin hazırlanması,
gerçekleştirilmesi, işletilmesi ve işlerliği için şart olan;
zaruri ve istisnai hallere münhasır olmak üzere özel bir
meslek bilgisine ve ihtisasına ihtiyaç gösteren geçici işlerde
kurumun teklifi üzerine Devlet Personel Dairesi ve Maliye
Bakanlığının görüşleri alınarak Bakanlar Kurulunca geçici
olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar verilen ve işçi
sayılmayan kamu hizmeti görevlileridir.
KPSS: Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin
Yapılacak Sınavlar Hakkında Genel Yönetmelik hükümlerine
göre A grubu olarak adlandırılan kadrolara atanacaklar için
kurumların kendi mevzuatına göre düzenleyecekleri giriş
sınavına kabul edilecekleri belirlemek ve B grubu olarak
adlandırılan kadrolara atanmaya esas olacak yerleştirmeyi
yapmak amacıyla kullanılacak olan puanları sağlayan
merkezî sınavı ifade eder.
İstisnai Memurluk: İdari açıdan özellik taşıyan bazı
hizmetlere ve görevlere, yine idari sebeplerle ana personel
rejimine bağlı kalınmaksızın memur atayabilme imkânı
sağlayan görev kadrolarına ‘istisnai memurluklar’ adı
verilmektedir.
Asli Memurluğa Atama: 657 sayılı Kanun’a göre (mad.58)
aday memurun asli devlet memurluğuna atanma koşulları,
adaylık dönemi eğitiminde başarılı olmak ve olumlu sicil
almış olmaktır. Ayrıca devlet memuru adayı olarak geçirilen
sürenin bir yıldan az olmaması da bir başka koşul olarak
belirtilmiştir.

AMAÇLAR
Bu üniteyi tamamladıktan sonra aşağıdaki soruları yanıtlayabilmek için gerekli bilgi ve
becerilere sahip olacaksınız:
• Anayasa ve Devlet Memurları Kanunu’na göre kamu görevlisi ve memur kavramlarını
nasıl tanımlarsınız?
• Devlet Memurları Kanunu’na göre kamu görevlilerinin türleri nelerdir?
• Devlet memurluğu rejiminin temel ilkeleri nelerdir?
• Devlet memuru olabilmek için aranan şartlar nelerdir?
• Aday memurluk ve asli memurluğa atanmayı nasıl açıklarsınız?
• İstisnai memurluklar deyince ne anlarsınız?

82 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
KAMU HİZMETİNE GİRME HAKKI
1982 Anayasası’nda (mad.70) ‘kamu hizmetlerine girme hakkı’ düzenlenmiştir. Buna göre
“Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir. Hizmete alınmada, görevin gerektir-
diği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez.”
Anayasa’nın 70.maddesinde yer alan kamu hizmetlerine girme kavramından ne anlaşılması
gerektiğini Anayasa Mahkemesi bir kararında, “idare hukuku esaslarına göre devlet memu-
riyetine girmek” olarak belirtmiştir (İnternet). Ancak kamu hizmetlerine girme kavramını
sadece devlet memurluğuna girme ile sınırlandırmak, idare hukuku açısından doğru bir
yaklaşım değildir. Çünkü Anayasa’nın 128.maddesinde yer alan kamu görevlileri sadece
devlet memurları değildir. İdare hukuku esaslarına göre istihdam edilen ‘diğer kamu görev-
lileri’ de Anayasa’nın 70.maddesinde ifade edilen ‘kamu hizmetleri’ kavramı içinde yer alır.

İNTERNET

Anayasa Mahkemesi. Esas:2002/8. Karar:2003/47. Karar Tarihi: 4.6.2003. Resmi

Gazete. Tarih/sayı:19.12.2003/25321. Anayasa Mahkemesi kararları için bakınız.
http://www.anayasa.gov.tr/ Kararlar Bilgi Bankası. 2008.

Anayasa’nın 70.maddesinde “Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir.” hükmü
yer almaktadır. Dolayısıyla kamu görevliliğine girebilmek için Anayasa’nın 66.maddesinde
belirtilen Türk vatandaşlığına sahip olmak gerekir. Anayasa’nın 70.maddesinin 2.fıkrasında
belirtilen “Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözeti-
lemez.” hükmü, Türk vatandaşları arasında Anayasa’nın 10.maddesinde belirtilen eşitlik ku-
ralının uygulanmasını belirtmektedir. Diğer bir ifade ile kamu görevliliğine girmede ancak
‘görevin gerektirdiği nitelikler’ açısından ayırım yapılabilir.

D İ K K AT

Anayasanın 70.maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen, “Hizmete alınmada, göre-

vin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez” kuralının kamu gö-
revliliğine girişte üç temel ilkeyi esas aldığı görülmektedir. Bu ilkeler, liyakat ilkesi,
eşitlik ilkesi ve serbestlik ilkesidir.

Kamu görevliliğine girişte liyakat ilkesi, kamu hizmet ve görevine belirtilen hizmet ve görevin
gerektirdiği niteliklere sahip olanlardan en layık olanın girmesini ve bunun bir doğal sonucu
olarak da kişilerin ilgili kamu hizmetinden daha iyi ve gereği gibi yararlanmasını sağlamaya
yönelik bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır. Kamu görevlerine en yetenekli kişilerin gir-
mesini sağlamaya yönelik bir ilke olan liyakat ilkesi, herkese açık olarak yapılacak yarışma
sınavı ile gerçekleşir.
Kamu görevliliğine girişte eşitlik ilkesi, kamu hizmetlerine ve görevlerine girmek isteyen
ve eşit durumda bulunan herkese eşit koşulların sağlanmasını gerekli kılmaktadır. Bu ilke;
kamu görevliliğine girişte dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep
ve benzeri nedenlerle kişiler arasında ayırım yapılmamasını ifade eder. Bu ilke, Anayasa’da
belirtilen “Hizmetlere girmede görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım göze-
tilemez.” kuralı (mad.70/2) ile “kanun önünde eşitlik” kuralının (mad.10) bir gereği olarak
karşımıza çıkmaktadır. Kamu görevliliğine girişte liyakat ilkesi, en yetenekli kişinin kamu
görevine girebilmesi için açık yarışma sınavının yapılması gerekliliğini belirtirken eşitlik
ilkesi, kamu görevine ve bunun için yarışma sınavına girecek olan herkese eşit koşulların
sağlanması gerekliliğini belirtir.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

83
 D İ K K AT

Kamu görevliliğine girmedeki eşitlik ilkesi, Anayasa’nın 10.maddesinde belirtilen

eşitlik ilkesine paralel olarak mutlak bir eşitliği değil hukuksal eşitliği; yani hukuk-
sal durumları benzer olanlar arasındaki eşitliği ifade etmektedir.

1982 Anayasası’nın 70.maddesinin içerdiği bir başka ilke de serbestlik ilkesidir. Kamu gö-
revliliğine girmede serbestlik ilkesi, serbest iradesi olmadan hiç kimsenin kamu hizmetlerinde
ve görevlerinde çalıştırılmaya zorlanamayacağı ve hiç kimsenin kamu görevliliğine girmesinin
engellenemeyeceğini ifade eder. Kişilerin kamu hizmetlerinde ve görevlerinde zorla çalıştırı-
lamayacağını belirten serbestlik ilkesi, sadece Anayasa’nın 70.maddesindeki düzenlemeden
kaynaklanmamaktadır. Aynı zamanda 1982 Anayasası’nın 18.maddesinin 2.fıkrasında be-
lirtilen hiç kimsenin zorla çalıştırılamayacağı yasağı, kamu hizmetlerinde ve görevlerinde
zorla çalıştırılmayı da kapsamaktadır. Kişiler, kamu hizmetlerinde ve görevlerinde zorla
değil serbest iradeleriyle ve maaş karşılığı çalıştırılabilir. Kişilerin zorla değil serbest irade-
leriyle kamu görevliliğine girmesi, Anayasa’nın aynı maddesinde yer alan ‘angarya yasağı’
ile de ifade edilmiştir.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

KAMU GÖREVLİSİ KAVRAMI

Geniş Anlamda Kamu Görevlileri

Doktrinde kamu görevlileri, geniş anlamda kamu görevlileri ve dar anlamda kamu görevli-
leri olmak üzere ikiye ayrılarak incelenmektedir. Hangi anlamda kullanılırsa kullanılsın bir
kimsenin idare hukuku bakımından kamu görevlisi sayılabilmesi için kamu kesimindeki bir
örgüte; yani bir kamu kurum veya kuruluşuna bağlı olarak çalışması gerekmektedir. Bu ne-
denle kamu hizmeti gören ya da yaptıkları hizmetin kamu hizmeti olduğu kanunlar tarafın-
dan kabul edilenler, bir kamu kurum veya kuruluşuna bağlı olarak çalışmadıkları müddetçe
kamu görevlisi sayılmazlar. Bir kamu tüzel kişiliğine bağlı olmaksızın çalışan kişiler, yap-
tıkları faaliyet kamu hizmeti niteliğinde olsa bile kamu görevlisi olarak nitelendirilemezler.
Bir özel hukuk tüzel kişiliği, kamu hizmeti yürütse bile çalıştırmış olduğu kişi ve görevliler
kamu görevlisi kabul edilemezler.
Geniş anlamda kamu görevlileri, çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan ve hukuki
durumları farklı olan tüm görevlileri kapsamaktadır. Bu anlamda bakanlar, belediye baş-
kanları, kamuya ait bir fabrikada çalışan işçiye kadar herkes kamu görevlisidir.

Dar Anlamda Kamu Görevlileri

Dar anlamda kamu görevlileri, devletin siyasi yapısını oluşturan organlardaki görevlilerle
özel hukuk hükümlerine tabi olarak çalışanlar dışında kalan kamu görevlilerini kapsamak-
tadır. Dar anlamda kamu görevlilerinin kapsamını belirlemede Anayasa’nın 128.maddesi-
nin 1.fıkrasında yer alan ölçütlerin değerlendirilmesi de gereklidir.

84 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
1982 Anayasası’nın 128.maddesi kamu görevlileri ile ilgili genel ilkeleri düzenlemektedir.
1982 Anayasası’nda (mad.128/1) “Devletin kamu iktisadi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzel
kişilerinin genel idare esaslarına göre yürütmekle yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin
gerektirdiği asli ve sürekli görevler, memurlar ve diğer kamu görevlileri eliyle görülür.” hük-
mü yer almaktadır.
Bu hükme göre devlet teşkilatı içinde (devlet tüzel kişiliğinde), kamu iktisadi teşebbüslerin-
de veya diğer bir kamu tüzel kişiliğinde çalışan bir kişinin kamu görevlisi sayılabilmesi için
genel idare esaslarına göre yürütülen kamu hizmetlerini yapma ve asli ve sürekli bir görev
yapma koşullarını taşıması gerektiği görülmektedir. Belirtilen koşullar aynı zamanda, dar
anlamda kamu görevlisi sayılmanın da koşullarıdır. Dar anlamda kamu görevlileri, idare
hukuku bakımından kamu görevlilerini oluşturur.

Devlet Memurları Kanunu’na Göre Kamu Görevlilerinin Türleri

D İ K K AT

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 4.maddesine göre kamu hizmetleri; me-
murlar, sözleşmeli personel, geçici personel ve işçiler eliyle gördürülür.

Ayrıca 657 sayılı Kanun’un 5.maddesinde bu Kanun’a tabi kurumların 4.maddede yazılı
dört istihdam şekli dışında personel çalıştıramayacağı da düzenlenmiştir.

Memurlar
D İ K K AT

Devlet Memurları Kanunu’na göre memurlar, mevcut kuruluş biçimine bakılmaksı-

zın devlet ve diğer kamu tüzel kişiliklerince genel idare esaslarına göre yürütülen,
asli ve sürekli kamu hizmetlerini ifa ile görevlendirilen kişilerdir.

Kamu hizmetleri adı verilen faaliyetleri yürüten kamu personeli, genel olarak ‘memur’ kavra-
mı ile ifade edilmektedir. Memurlar, kamu personelinin en geniş bölümünü oluşturmaktadır.
Danıştay 1.Dairesi de bir kararında ‘memur’u şu şekilde tanımlamıştır: “Kamu idare ve
kurumlarında kamu hizmetlerini yürüten kişilerden; idare örgütüne ve hizmet kadrosuna
sürekli biçimde girmiş ve onunla kaynaşmış olan, örgüt içinde ve aralarında hiyerarşi bağı
ve kendilerine özgü statüleri bulunan, görevleri dışında da bu statüleri ile resmî sıfat ve
yetkilerini koruyan, kamu hizmetinin gerektirdiği alanlarda uzmanlaşmış olanlar memur
ya da kamu görevlisi sayılırlar.”

İNTERNET

Danıştay 1.Daire. Esas:1996/131. Karar:1996/242. Karar Tarihi: 19.12.1996. Danış-

tay kararları için bakınız. http://www.danistay.gov.tr/ Danıştay Bilgi Bankası. 2007.

Anayasa’nın 128. maddesine göre memurların nitelikleri, atanmaları, görev ve yetkileri,

hakları, yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işlerinin kanunla düzenlenmesi
zorunludur. Memur ile görev yaptığı kamu tüzel kişisi arasındaki hukuki ilişkiyi ve memu-
run statüsünü belirleyen, bu yasal düzenlemelerdir.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

85
 K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

Sözleşmeli Personel
Devlet Memurları Kanunu’nun 4/B maddesinde sözleşmeli personel şu şekilde tanımlan-
mıştır: “Kalkınma planları, yıllık program ve iş programlarında yer alan önemli projelerin
hazırlanması, gerçekleştirilmesi, işletilmesi ve işlerliği için şart olan; zaruri ve istisnai halle-
re münhasır olmak üzere özel bir meslek bilgisine ve ihtisasına ihtiyaç gösteren geçici işler-
de Cumhurbaşkanınca belirlenen esas ve usuller çerçevesinde, ihdas edilen pozisyonlarda,
mali yılla sınırlı olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar verilen ve işçi sayılmayan kamu
hizmeti görevlileridir. Ancak, yabancı uyrukluların; tarihi belge ve eski harflerle yazılmış
arşiv kayıtlarını değerlendirenlerin mütercimlerin; tercümanların; Millî Eğitim Bakanlı-
ğında norm kadro sonucu ortaya çıkan öğretmen ihtiyacının kadrolu öğretmen istihda-
mıyla kapatılamaması hallerinde öğretmenlerin; dava adedinin azlığı nedeni ile kadrolu
avukat istihdamının gerekli olmadığı yerlerde avukatlarını, kadrolu istihdamın mümkün
olamadığı hallerde tabip veya uzman tabiplerin; Adli Tıp Müessesesi uzmanlarının; Dev-
let Konservatuvarları sanatçı öğretim üyelerinin; İstanbul Belediyesi Konservatuvarı sanat-
çılarının; bu Kanuna tâbi kamu idarelerin-de ve dış kuruluşlarda belirli bazı hizmetlerde
çalıştırılacak personelin de zorunlu hallerde sözleşme ile istihdamları caizdir. Sözleşmeli
personel seçiminde uygulanacak sınav ile istisnaları, bunlara ödenebilecek ücretlerin üst
sınırları ile verilecek iş sonu tazminatı miktarı, kullandırılacak izinler, pozisyon unvan ve
nitelikleri, sözleşme hükümlerine uyulmaması hallerindeki müeyyideler, sözleşme fesih
halleri, pozisyonların iptali, istihdamına dair hususlar ile sözleşme esas ve usulleri Cum-
hurbaşkanınca belirlenir. Bu şekilde istihdam edilenler, hizmet sözleşmesi esaslarına aykırı
hareket etmesi nedeniyle kurumlarınca sözleşmelerinin feshedilmesi veya sözleşme dönemi
içerisinde Cumhurbaşkanı kararı ile belirlenen istisnalar hariç sözleşmeyi tek taraflı feshet-
meleri halinde, fesih tarihinden itibaren bir yıl geçmedikçe kurumların sözleşmeli personel
pozisyonlarında istihdam edilemezler. Bu tanımdan hareketle sözleşmeli personel çalıştırı-
labilmesi için;
• Kalkınma planları, yıllık program ve iş programlarında yer alan önemli projeler kap-
samında görev yapmak üzere istihdam edilirler.
• Zaruri ve istisnai hallerle sınırlıdır.
• Özel bir mesleki bilgi ve uzmanlığa sahip olunmalıdır.
• Geçici işlerde istihdam edilmelidir.
657 sayılı Kanuna göre; “Bir yıldan az süreli veya mevsimlik hizmet olduğuna Cumhurbaş-
kanınca karar verilen görevlerde sözleşme ile çalıştırılanlar da bu fıkra kapsamında istih-
dam edilebilir. Özelleştirme uygulamaları sebebiyle iş akitleri kamu veya özel sektör işvere-
nince feshedilen ve 24/11/1994 tarihli ve 4046 sayılı Özelleştirme Uygulamaları Hakkında
Kanun kapsamında diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakil hakkı bulunmayan personel
de bu fıkra kapsamında yaşlılık veya malullük aylığı almaya hak kazanıncaya kadar istih-
dam edilebilir. Bu kapsamda istihdam edileceklerin sayısı, öğrenim durumlarına göre ça-
lışma şartları ve bunlara ödenecek ücretler ile diğer hususlar Cumhurbaşkanınca belirlenir.

86 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
İşçiler
Kamu kuruluşları tarafından istihdam edilen personel arasında işçiler de vardır. İşçiler, ilgili
mevzuat gereğince tahsis edilen sürekli işçi kadrolarında belirsiz süreli iş sözleşmeleriyle
çalıştırılan sürekli işçiler ile mevsimlik veya kampanya işlerinde ya da orman yangınıyla
mücadele hizmetlerinde ilgili mevzuat hükümlerine göre geçici iş pozisyonlarında altı ay-
dan az olmak üzere belirli süreli iş sözleşmeleriyle çalıştırılan geçici işçilerden oluşur. İşçile-
re özel hukuk hükümleri uygulanır; Devlet Memurları Kanunu uygulanmaz.

K İ TA P

AYRINTILI BİLGİ İÇİN BAKINIZ: PINAR, İbrahim. Devlet Memurları Kanunu Şerhi.
Seçkin Yayınevi. Ankara. 2006.

MESLEK OLARAK DEVLET MEMURLUĞU

“Devlet memurluğu bir meslektir.” Devlet memurluğuna giriş her Türk vatandaşı için bir
haktır. Devlet memurluğuna girişte görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir şart
aranmaz (Anayasa mad. 70). Kariyer imkânı tanınan bir meslek olan memurlukta yüksel-
mek için liyakat esastır. Memurların nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve
yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla düzenlenmek zorundadır.
Devlet memurluğunun statüsünün kanunla düzenlenmesi, memur için temel güvenceyi
oluşturmaktadır. Bu güvencenin temelini kamu hizmetlerini tarafsız bir şekilde yürütmekle
görevli olan memurun siyasal iktidar değişikliklerinden etkilenmeyerek görevine devam
edebilmesi oluşturmaktadır.

DEVLET MEMURLUĞU REJİMİNİN TEMEL İLKELERİ

D İ K K AT

657 sayılı Kanun’un 3. maddesine göre devlet memurluğu rejimimizin temel ilke-
leri sınıflandırma, kariyer ve liyakattır.

Sınıflandırma
657 sayılı Kanun’un temel ilkelerinden biri olan sınıflandırma ilkesine göre devlet, kamu
hizmetlerini ve bu görevlerde çalışan memurları, görevlerinin gerektirdiği niteliklere ve
mesleklere göre sınıflara ayırır. Sınıflandırma sonucunda memurların yürütmekle yükümlü
oldukları hizmetler ve bu hizmetler karşılığında ödenecek ücretler ortaya çıkmaktadır.
657 sayılı Kanunun 36. maddesinde düzenlenen 12 sınıf şu şekildedir:
1. Genel İdare Hizmetleri Sınıfı: Yönetim, icra, büro ve benzeri hizmetleri gören ve
657 sayılı Kanun’la tespit edilen diğer sınıflara girmeyen memurlardan oluşur.
2. Teknik Hizmetler Sınıfı: Mühendis, mimar, jeolog, matematikçi, fizikçi, kimyager,
istatistikçi, tekniker ve teknisyen gibi benzeri teknik unvanlara sahip memurlardır.
3. Sağlık Hizmetleri ve Yardımcı Sağlık Hizmetleri Sınıfı: Hayvan sağlığı dâhil sağlık
hizmetlerinde mesleki eğitim görerek yetişmiş olan tabip, diş tabibi, eczacı, ebe,
hemşire, biyolog, psikolog, vb.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

87
 4. Eğitim ve Öğretim Hizmetleri Sınıfı: Bu sınıf, eğitim ve öğretimle görevlendirilmiş
öğretmenleri kapsamaktadır.
5. Avukatlık Hizmetleri Sınıfı: Avukatlık ruhsatına sahip, baroya kayıtlı ve kurumları-
nı yargı mercilerinde temsil yetkisine sahip memurlardan oluşur.
6. Din Hizmetleri Sınıfı: Dinî eğitim görmüş ve dinî görev yapan memurlardır.
7. Emniyet Hizmetleri Sınıfı: Polis, komiser, emniyet amiri, emniyet müfettişi vb. sı-
fatları kazanmış kişileri kapsamaktadır.
8. Jandarma Hizmetleri Sınıfı: Bu sınıf Jandarma Genel Komutanlığı kadrolarında
bulunan subay, astsubay ve uzman jandarmaları kapsar.
9. Sahil Güvenlik Hizmetleri Sınıfı: Bu sınıf Sahil Güvenlik Komutanlığı kadrolarında
bulunan subay ve astsubayları kapsar.
10. Yardımcı Hizmetler Sınıfı: Her türlü yazı ve dosya dağıtmak ve toplamak, iş sahip-
lerini karşılamak ve yol göstermek; temizlik, aydınlatma, ısıtma gibi işlerle ilgile-
nen; ancak işçi statüsünde olmayan görevlilerden oluşur.
11. Mülki İdare Amirliği Hizmetleri Sınıfı: Valiler ve kaymakamlar ile bu sıfatları ka-
zanmış olup İçişleri Bakanlığı merkez ve iller kuruluşlarında çalışanları ve maiyet
memurlarını kapsamaktadır.
12. Milli İstihbarat Hizmetleri Sınıfı: Milli İstihbarat Teşkilatı kadrolarında veya bu teş-
kilat emrinde çalışanlardan oluşmaktadır.

Kariyer
657 sayılı Kanun’un 3. maddesine göre memurlara sınıfları içinde en yüksek derecelere ka-
dar ilerleme imkânı sağlamak; yani kariyer yapmaları için fırsat tanımak, devlet memurluğu
sistemimizin temel ilkeleri arasındadır. Bir meslek olan devlet memurluğunu seçen kişiye,
kamu hizmetlerini gereği gibi yerine getirebilmesi için gerekli olan yetişme koşulları sağlan-
malı ve gerekli niteliklere ulaşan memura ilerleme imkânı tanınmalıdır.
Kariyer ilkesinin temel özellikleri şunlardır:
• Personelin hukuksal yapısı statüseldir, sözleşmelerle değil kanunlarla ve düzenleyici
işlemlerle belirlenir.
• Uzmanlaşma önemlidir. Çok geniş bir alana yayılmış kamu hizmetlerinin gereği gibi
yerine getirilebilmesi için uzmanlaşmış personel şarttır. Bunun içinde devlet, me-
murların yetişmesini sağlamalıdır.
• Kıdem; yani memurlukta geçen süre önemlidir; ama tek başına yeterli değildir liya-
kat ve ehliyetde şarttır.
• Kariyer ilkesi sürekli ilerleme ve yükselmeyle bağdaşan bir ücret rejiminin de uygu-
lanmasını gerektirir.
• Memura mesleki güvencesinin yanı sıra sosyal ve parasal haklar açısından da güven-
ce sağlanmalıdır.

88 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Liyakat
Devlet Memurları Kanunu’nun 3. maddesinde liyakat ilkesi; devlet kamu hizmetleri gö-
revlerine girmeyi, sınıflar içinde ilerleme ve yükselmeyi, görevin sona erdirilmesini liyakat
sistemine dayandırmak ve bu sistemin eşit imkânlarla uygulanmasında devlet memurlarını
güvenliğe sahip kılmak olarak açıklanmıştır.

D İ K K AT

Kamu personel yönetiminde liyakat kavramı, bir yandan işe en uygun kişinin seçil-
mesini ifade ederken bir yandan da belli özellikleri taşıyan bir personel sistemini
anlatmaktadır.

Birincisi dar anlamda liyakat, ikincisi ise geniş anlamda liyakattır. Dar anlamda liyakat, ya-
rışma sınavları yoluyla kamu görevlerine en uygun kişilerin getirilmesini hedeflemektedir.
Burada asıl olarak amaç, siyasal kayırmayı engelleyerek işe en uygun kişiyi seçmektir. Geniş
anlamda liyakat ise etkin, verimli ve rasyonel bir personel rejiminin kurulmasına imkân
veren kural ve uygulamaların bütünüdür.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

DEVLET MEMURU OLABİLMEK İÇİN ARANAN ŞARTLAR

Devlet Memurları Kanunu’nun 48.maddesinde devlet memuru olabilmek için gerekli olan
genel ve özel koşullar belirtilmiştir. Devlet memuru olabilmek için bu koşullara sahip ol-
mak yetmemektedir. Ayrıca ilgili mevzuatta belirtilen sınav veya sınavlara girmek de gerek-
mektedir. İstisnai olarak sınavsız girilebileceği düzenlenen devlet memurlukları için de bu
koşulların varlığı gerekir.

Genel Şartlar

Türk Vatandaşlığı Şartı

Devlet Memurları Kanunu’nun 48.maddesinde belirtilen genel koşullara göre memur ola-
bilmek için Türk vatandaşı olmak gerekir. Anayasa’nın 66.maddesinde, “Türk Devletine va-
tandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk’tür.” ifadesi ile hukuki anlamda Türk vatandaşlığı
tanımı yapılmıştır. Dolayısıyla Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olduğunu kabul eden her-
kes, Türk olarak görülmektedir. Değişik din, dil, ırk veya kültürel özelliklere sahip kişiler;
vatandaşlık hukuku bakımından hiçbir fark gözetilmeksizin Türk vatandaşı olarak kabul
edilmişlerdir.
Devlet memuru olmada Türk vatandaşlığının kazanılma biçimi önemli değildir. Türk Va-
tandaşlığı Kanunu, Türk vatandaşlığının kazanılmasında üç yöntem tespit etmiştir. Bunlar;
kanun yolu ile kazanma, yetkili makam kararıyla kazanma ve seçme hakkı ile kazanmadır.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

89
 D İ K K AT

Hangi yöntemle olursa olsun Türk vatandaşlığını kazanan kişi, devlet memuru ol-
mada söz konusu olan bu genel koşulu sağlamış olmaktadır.

Yaş Şartı
657 sayılı Kanun’un 48.maddesine göre devlet memurluğuna alınacakların 40.maddede be-
lirtilen yaş koşulunu sağlamaları gerekir. Genel olarak on sekiz yaşını bitirmiş olanlar me-
mur olabilirler. 657 sayılı Kanun’a göre (mad.40/2) bazı koşulların gerçekleşmesi halinde on
sekiz yaşını doldurmayan kişiler de devlet memuru olabilir. Buna göre bir meslek veya sanat
okulunu bitirenler, en az on beş yaşını doldurmuş olmak koşuluyla mahkemeler tarafından
alınacak erginlik kararı ile devlet memuru olarak atanabilirler.

D İ K K AT

657 sayılı Kanun’da devlet memuru olmak için yaş sınırı tespit edilmemiştir. Ancak
kamu kurum ve kuruluşları özel kanunları ile yaş sınırı getirebilirler.

Öğrenim Şartı
Devlet memuru olmak isteyen kişilerde öğrenim koşulunun aranması, kamu hizmetlerinin
gereği gibi yürütülmesi bakımından önem teşkil etmektedir. Devlet Memurları Kanunu’na
göre (mad.41) Devlet memuru olabilmek için en az ortaokul mezunu olmak gerekir. Or-
taokul bitirenler arasında istekli bulunmaması hâlinde ilkokul mezunu olanlarda devlet
memuru olabilirler. Ancak, 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu’na göre zorunlu eğitim
12 yıl olduğuna göre artık devlet memuru 4306 sayılı Kanuna göre, ilkokul ve ortaokul ay-
rımı kaldırılarak sekiz yıllık kesintisiz eğitim yapan ilköğretim okulları kurulduğu için artık
Devlet memuru olabilmek için en az ilköğretim diplomasına sahip olmak gerekir. Ayrıca
Devlet Memurları Kanunu’na göre (mad.60) belli görevlere atanabilmek için kuruluş ka-
nunları veya 657 sayılı Kanun ve kuruluş kanunlarına dayanılarak çıkarılacak yönetmelikler
ile işin niteliği icabı daha yükseköğrenim derecelerine sahip olmak veya yabancı dil bilmek
gibi koşullar da istenebilir.

K İ TA P

Bakınız. Nur, KAMAN KARAN. Devlet Memurluğunun Sona Ermesi. Seçkin Yayıne-
vi. Ankara. 2003

Kamu Haklarından Mahrum Bulunmama Şartı

657 sayılı Kanun’a göre (mad.48) devlet memuru olabilmek için kamu haklarından mahrum
bulunmamak gerekir. Kamu haklarından mahrumiyet, genel olarak 5237 sayılı Türk Ceza
Kanunu’nda (mad.53), belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma adı ile bir güvenlik ted-
biri olarak düzenlenmiştir.
Türk Ceza Kanunu’na göre (mad.53/1) kişiler, kasten işlemiş olduğu suçtan dolayı hapis
cezasına mahkûmiyetin kanuni sonucu olarak sürekli, süreli veya geçici bir kamu görevi-
nin üstlenilmesinden; bu kapsamda TBMM üyeliğinden veya devlet, il, belediye, köy veya

90 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
bunların denetim ve gözetimi altında bulunan kurum ve kuruluşlarca verilen atamaya veya
seçime tabi bütün memuriyet ve hizmetlerde istihdam edilmekten yoksun bırakılmaktadır-
lar. Dolayısıyla kişiler, kasten işledikleri bir suçtan dolayı hapis cezasına mahkûm edilmekle
bunun kanuni sonucu olarak Devlet memuru olarak istihdam edilmekten yoksun kalırlar.
Ayrıca belirtmek gerekir ki

D İ K K AT

Türk Ceza Kanunu’na göre (mad.53/2) hak mahrumiyetleri kural olarak cezanın in-
fazı tamamlanıncaya kadar devam eder.

Dolayısıyla 657 sayılı Kanun’un 48/A-5 maddesinde belirtilen memurluğa engel

mahkûmiyetler dışında kasten işledikleri bir suçtan dolayı hapis cezasına mahkûm olan
kişiler, bu cezanın infazı tamamlanıncaya kadar kamu haklarından mahrum olurlar ve me-
mur olamazlar. Türk Ceza Kanunu ile getirilen sistemde süresiz bir hak mahrumiyeti söz
konusu olmamakla birlikte 5728 sayılı Kanun (mad.317) ile değişik 657 sayılı Kanun’un
48/A-5 maddesindeki “Türk Ceza Kanunu’nun 53.maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa
bile...mahkûm olmamak” hükmü gereğince memurluğa engel bir ceza mahkûmiyeti alan
kişiler, kamu haklarından mahrumiyet bakımından yasaklanmış haklarını geri alıncaya ka-
dar memur olamazlar.
657 sayılı Kanun’un 48/A-5 maddesine göre bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezası alan
ya da maddede yer alan suçları işleyen kişilerin memur olabilmesi, Adli Sicil Kanunu’nda
(mad.13/A) belirtilen koşulların gerçekleşmesi hâlinde; yani yasaklanmış haklarının geri
verilmesi ile mümkündür.

Memuriyete Engel Ceza Mahkûmiyeti Bulunmama Şartı

5728 sayılı Temel Ceza Kanunlarına Uyum Amacıyla Çeşitli Kanunlarda ve Diğer Bazı Ka-
nunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (mad.317) ile 657 sayılı Devlet Memurları
Kanunu’nun 48/A-5 maddesi değiştirilmiştir. Bu düzenleme ile devlet memurluğuna alı-
nacaklarda aranacak mahkûmiyet koşulu Türk Ceza Kanunu hükümleri dikkate alınarak
yeniden belirlenmiştir.
657 sayılı Kanun’un 48/A-5 maddesine göre devlet memuru olabilmek için “Türk Ceza
Kanunu’nun 53.maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile kasten işlenen bir suçtan do-
layı bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına ya da affa uğramış olsa bile devletin güven-
liğine karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, zimmet, irtikâp,
rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat
karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan mal varlığı değerlerini akla-
ma veya kaçakçılık suçlarından mahkûm olmamak” gerekir.

Askerlik Şartı
Devlet memurluğu için aranan koşullardan biri askerlik ile ilgilidir. Bir kimsenin memur
olabilmesi için askerlikle ilgisinin bulunmaması, askerlik çağına gelmemiş olması, askerlik
hizmetini yapmış olması, ertelenmiş ya da yedek sınıfa geçirilmiş olması gerekir.
657 sayılı Kanun’da belirtilen (mad.48/b.6), ‘askerlik çağına gelmemiş bulunmaktan’ kaste-
dilen yirmi yaşına basmamış olmaktır. Dolayısıyla on sekiz yaşını dolduran veya mahkeme

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

91
 kararıyla rüştünü almış olanlardan bir meslek ya da sanat okulunu bitirenler, yirmi yaşına
basıncaya kadar devlet memuru olabileceklerdir.
657 sayılı Kanun’da (mad.48/b.6); askerlik çağına gelmiş kişilerin muvazzaf askerlik hizme-
tini yapmış, erteletmiş ya da yedek sınıfına geçmiş olması da memurluğa alınma koşulları
arasında belirtilmiştir. Muvazzaf askerlik, Askerlik Kanunu hükümlerine göre fiilen askerlik
hizmetinin yapılmış olmasıdır. Erteletme, Askerlik Kanunu’nda belirtilen koşullarda, asker-
lik çağı içindeki kişinin muvazzaf askerlik hizmetini ileri bir tarihe bırakmasıdır. Muvazzaf
askerlik devrinin sonundan askerlik çağının sonuna kadar olan bölüm ise yedeklik devridir.
Devlet memuru olabilmek için askerlikle ilgili bulunmamak da bir başka koşul olarak ge-
tirilmiştir. Devlet memuru adayının askerlikle bir ilgisinin kalmaması için Askerlik Kanu-
nu hükümleri gereğince askerlik çağına gelmemiş ya da bu yaşı geçirmiş olması, muvazzaf
askerlik hizmetini yapmış olması, Askerlik Kanunu’nda düzenlenen ve askerlikle ilgiyi or-
tadan kaldıran durumlardan birine sahip olunması veya Türk Silahlı Kuvvetleri Sağlık Yö-
netmeliği hükümlerine göre bedenî yeterliliğinin askerlik hizmetine elverişli olmadığının
tespit edilmiş olması gerekir.

K İ TA P

AYRINTILI BİLGİ İÇİN BAKINIZ: KAMAN KARAN, Nur. Devlet Memurluğunun Sona
Ermesi. Seçkin Yayınevi. Ankara. 2003.

Sağlık Şartı
Bir kimsenin memur olabilmesi için aranan diğer bir koşul, 657 sayılı Kanun’un 53.madde
hükümleri saklı kalmak kaydıyla görevini devamlı yapmasına engel bir akıl hastalığının bu-
lunmamasıdır. Daha önce kanunda yer alan ‘vücut veya’ ile ‘veya vücut sakatlığı ile özürlü’
ibareleri kanundan çıkarılmıştır. Çünkü özürlülerin devlet memurluğuna alınmaları başka
bir madde ile düzenlenmiştir. Özürlülerin memurluğa alınmasına ilişkin koşullar, 657 sayılı
Kanun’un 53.maddesine göre çıkarılan yönetmelikle belirlenmiştir.
Güvenlik Soruşturması ve/veya Arşiv Araştırması Yapılması Şartı” başlığı ve alt metni “657
sayılı Devlet Memurları Kanunu’nda yapılan değişikliklerden birisi de devlet memuru ve
kamu görevlisi olacaklar için bir genel şart olarak idareler tarafından yapılacak ve/veya yap-
tırılacak olan güvenlik soruşturması ve/veya arşiv araştırmasından olumlu bir şekilde geç-
miş olmaktır.

Özel Şartlar
Devlet Memurları Kanunu’nda (mad.48), devlet memurluğuna alınmanın genel koşulları-
nın yanı sıra özel koşullar da öngörülmüştür. Kurumların özel kanunlarının yanı sıra diğer
mevzuatları ile özel koşullar getirebileceği düzenlenmiştir.
Devlet memuru olmak için istenen özel koşullar, Devlet Memurları Kanunu’nda ya da ku-
ruluşların özel kanun veya diğer mevzuatında düzenlenmiş olabilir. Ancak kuruluşların
özel kanun veya diğer mevzuatında belirlenecek özel koşulların Anayasaya hukukun genel
ilkelerine ve kamu hizmetlerinin gereklerine aykırı olarak düzenlenmemesi gerekir. Devlet
memuru olabilmek için getirilen özel koşulların genel koşullara aykırı olmaması da gerekir.

92 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞTE SINAV ŞARTI

Her devlet, kendi personel rejimindeki farklılığa bağlı olarak memurlarda arayacağı nite-
likler konusunda değişik düzenlemeler yapmakla birlikte genel olarak her devlette görülen
ortak düzenleme, memurluğa girmek isteyen herkesin yapılan sınavlara girmesi ve bu sı-
navlarda başarılı olmasıdır.
Türkiye’de devlet memuru olmak isteyenler, 657 sayılı Kanun’da (mad.48) belirtilen genel ve
özel koşulları yerine getirerek sınavlara başvurularını yaparlar. Devlet kamu hizmetlerine
ve görevlerine girmek isteyenlerden ilan edilen koşulları taşımayanlar; sınavlara katılamaz-
lar ve bu durum, başvurulan merciler tarafından kendilerine bir yazı ile bildirilir.

D İ K K AT

Devlet memurluğuna alınmada sınav koşulunun varlığı, liyakat ilkesinin gerçek-

leştirilebilmesinin bir teminatı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Devlet Memurları Kanunu’nda (mad.50) devlet memuru olarak atanacakların açılacak dev-
let memurluğu sınavlarına girmeleri ve kazanmalarının şart olduğuna dair hüküm konmak
suretiyle Türkiye’de devlet memurluğuna girişte sınav usulünün esas olduğu kabul edilmiş-
tir. Buna göre kural olarak bütün kamu hizmetlerine ve görevlerine alınacakların yapılacak
sınavlara katılmaları ve başarılı olmaları şarttır. Ancak bazı istisnai durumlarda sınavsız
olarak memuriyete giriş söz konusu olabilmektedir.
657 sayılı Kanun’da (mad.50/2), sınavların yapılmasına dair usul ve esaslar ile sınava tabi
tutulmadan girilebilecek hizmet ve görevler ve bunların tabi olacağı esasların Devlet Perso-
nel Başkanlığınca hazırlanacak bir genel yönetmelikle düzenleneceği belirtilmiştir. Bu kural
gereğince Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin Yapılacak Sınavlar Hakkında Genel
Yönetmelik çıkarılarak sınavlar, sınavların usul ve esasları ile ilgili konular düzenlenmiştir.
Bu Yönetmelik’in amacı, ilk defa kamu hizmetlerine ve görevlerine atanacakların seçimi ile
kamu kurum ve kuruluşlarında özel yarışma sınavına tabi tutulmak suretiyle girilen mes-
leklere (Yönetmelik’te genel olarak belirtilen A grubu kadrolar) atanacakların ön elemesi
amacıyla yapılacak sınavların genel ilkeleri ile usul ve esaslarını tespit etmektir.

Kamu Personeli Seçme Sınavı

657 sayılı Kanun’a (mad.50/1) ve buna dayanılarak çıkarılan Kamu Görevlerine İlk Defa
Atanacaklar İçin Yapılacak Sınavlar Hakkında Genel Yönetmelik hükümlerine göre me-
muriyete ve kamu görevliliğine kural olarak ‘kamu personeli seçme sınavı’ adı verilen
merkezî sınavda başarılı olmak koşuluyla girilebilir. Yönetmelik’e göre (mad.5) KPSS; bu
Yönetmelik’te A grubu olarak adlandırılan kadrolara atanacaklar için kurumların kendi
mevzuatına göre düzenleyecekleri giriş sınavına kabul edilecekleri belirlemek ve B grubu
olarak adlandırılan kadrolara atanmaya esas olacak yerleştirmeyi yapmak amacıyla kullanı-
lacak olan puanları sağlayan merkezî sınav olarak tanımlanmıştır.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

93
 Kamu personeli seçme sınavının usul ve esasları, içeriği, yapılacağı yer ve zamanı, sınavın
duyurulması, KPSS’de yer alacak konular ile testler ve bunların ağırlıkları, puan türleri ve
hesaplama yöntemi, başvuru yapacakların öğrenim düzeyi, adayların başvurusu, sınavdan
elde edilecek puan türlerinin yerleştirmede ve giriş sınavına çağrıda kullanılmasına ve KPSS
sonuçlarının adaylara ve kurumlara bildirilmesine ilişkin esaslar; Devlet Personel Başkanlı-
ğı ve Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) tarafından müştereken belirlenecektir.
Bu usul ve esaslara uygun olarak ÖSYM’ce bir KPSS kılavuzu ve başvuru belgesi hazırlana-
caktır. Adayların, ÖSYM Başkanlığınca KPSS tercih kılavuzu ile ilan edilen kamu kurum ve
kuruluşlarına ait B grubu ve öğretmen kadrolarına başvurmaları hâlinde, KPSS puanlarının
değerlendirmesi, kurum ve unvan tercihleri ile KPSS tercih kılavuzunda belirtilen nitelikler
dikkate alınarak bilgisayar ortamında yapılacaktır ve adayların yerleştirilmelerinde başka
bir niteliğe göre ayırım yapılmayacaktır.

D İ K K AT

KPSS; öğretmenlik, A grubu kadrolar ve B grubu kadrolar için ayrı gruplar şeklinde
yapılmaktadır.

KPSS, ÖSYM Başkanlığı tarafından test usulü kullanılarak yapılır. Sınavın merkezî sistem
ile yapılmasının amacı, memur ve kamu görevlisi alımlarında kayırmacılığın önüne geçile-
bilmesi ve objektif bir yerleştirme yapılabilmesini sağlamaktır. Başvuruların alınması, sına-
vın uygulanması ve değerlendirilmesi ÖSYM Başkanlığı tarafından gerçekleştirilir. A grubu
kadrolar için adayların KPSS’den başarılı sayılması, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının be-
lirleyeceği bir taban puanın üzerinde KPSS puanı almış olmalarına bağlıdır. B grubu kadro-
lara başvurabilmek için, taban puan belirlenmemiştir. Bu nedenle açıklanan boş kadrolara
KPSS’ye girmiş tüm adaylar başvurabilecektir. Ancak taban puan uygulaması olmamasına
rağmen, çok sayıda adayın başvurduğu gözönüne alındığında, bir kadroya yerleşebilmek
için yüksek puan almış olmanın gerekliliği de açıktır. Öğretmenlik atamaları ise Milli Eği-
tim Bakanlığı tarafından yürütülmektedir ve KPSS başarı taban puanı belirlenmektedir.
KPSS sonuçları, elektronik ortamda Devlet Personel Başkanlığına bildirilir ve adayların ad-
reslerine posta ile gönderilir. Sınav sonuçları, ayrıca diğer iletişim araçları ile de duyurulabi-
lir. KPSS sonuçları, iki yıl süreyle geçerlidir. Ancak bu süre içinde yeni bir sınavın yapılama-
ması durumunda sınav sonuçları, bir sonraki sınava kadar geçerli olmaya devam edecektir.
KPSS sonuçlarının açıklanmasından sonra kurumların kendi özel mevzuatlarındaki düzen-
lemeler gereğince doğrudan KPSS sonuçlarına göre yerleştirilecekleri belirtilen A grubu
kadrolar ile B grubu kadrolara yerleştirme işlemi için ÖSYM Başkanlığı, öğretmen kadrola-
rı için de Milli Eğitim Bakanlığı tarafından bir tercih kılavuzu ve tercih formu hazırlanır ve
bunların adaylara ulaşması sağlanır. Kamu kurum ve kuruluşlarının, usûlüne uygun olarak
atama izni alınmış ve koşulları belirlenmiş, boş serbest kadroların sınıf, unvan, derece, sayı
ve bu kadrolar için aranacak nitelikleri kapsayan bilgiler; Devlet Personel Başkanlığı adına
ÖSYM Başkanlığı, öğretmen kadroları için de Milli Eğitim Bakanlığı tarafından ilan edi-
lir. Adaylar; atanmak istedikleri kadroları, tercih formuna yazarak kodlar ve teslim ederler.
Adaylar, ÖSYM Başkanlığı tarafından belirtilen nitelikteki A ve B grubu kadrolara; öğret-
men adayları da Milli Eğitim Bakanlığı tarafından belirtilen nitelikteki öğretme kadrolarına
KPSS puanları, tercihleri, kadro sayıları ve koşulları gözönünde tutulmak suretiyle yerleşti-
rilir. Yerleştirme işlemlerinde diğer koşullar saklı kalmak kaydıyla yerleştirmenin yapıldığı
tarihte aynı adaya ait geçerlilik süresi bitmeyen sınavlardan alınan en yüksek KPSS puanı
dikkate alınır ve aynı puanı alan adaylar arasından diploma tarihi itibariyla önce mezun

94 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
olmuş olana, bunun aynı olması hâlinde yaşı büyük olana, her ikisinin de aynı olması du-
rumunda ise sınav sonucu yeni açıklanan adaya öncelik tanınır. Yerleştirme sonuçları; ilgili
kamu kurum ve kuruluşlarına adaylara ve Devlet Personel Başkanlığına bildirilir. Adaylar,
yerleştirildikleri kamu kurum ve kuruluşlarına atanmak üzere süresi içinde başvururlar.
ÖSYM Başkanlığı tarafından yerleştirilen adaylar, yazılı, sözlü, uygulamalı veya başka bir
sınav yapılmaksızın ilan edilmiş kadrolara doğrudan atanırlar.
Ayrıca belirtmek gerekir ki Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin Yapılacak Sınav-
lar Hakkında Genel Yönetmelik’e göre (mad.28) özel kanunlarla veya özel kanunların ver-
diği yetkiye dayanılarak kurulan ve kamu hizmeti gören kurum ve kuruluşlarda istihdam
edilecek personel, KPSS’de başarılı olanlar arasından bu kurumların tabi olduğu mevzuat
hükümleri çerçevesinde atanır. Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar için Yapılacak Sı-
navlar Hakkında Genel Yönetmelik kapsamına girmeyen kurum ve kuruluşlar, ilgili kadro
ve görevleri için yapacakları sınavlara KPSS sonuçlarına göre aday çağırabilir (mad.28/2).
Buna göre yönetmelik kapsamına girmeyen kurum ve kuruluşların yapacağı sınavlara KPSS
sonuçlarına göre aday çağrılması konusunda takdir yetkisi verildiği görülmektedir.

DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞTE GÜVENLİK SORUŞTURMASI

657 sayılı Kanunda (md.48) belirtilen koşullardan birisi de devlet memurluğuna girişte gü-
venlik soruşturmasıdır. Bu şartı yerine getiren kişiler, Devlet memurluğuna ve kamu gö-
revliliğine girme hakkına sahip olmaktadır. Bu nedenle idare, Devlet memurları adaylarını,
güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması adı altında bir soruşturmaya tabi tutarak, sonu-
cunda alınan bilgi ve raporlara göre kişiyi atama veya atamama yoluna gidecektir.
Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması, 4045 sayılı Kanun ve bunun uygulamasını gös-
termek üzere çıkarılan Güvenlik Soruşturması ve Arşiv Araştırması Yönetmelik’ine dayanı-
larak yapılmaktadır. Bu gibi düzenlemelerin yapılış amacı, kamu hizmetlerini ve görevlerini
yapacak olan Devlet memurlarını güvenlik bakımından değerlendirmektir.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

ADAY MEMURLUK
Devlet memurluğuna girmek isteyen ve sınav koşulunu yerine getirenler; kurumları (ku-
rumlarındaki atamaya yetkili makam veya amir) tarafından önce aday memur, daha sonra
asli memur olarak atanırlar. Aday memur olarak atanmanın ön koşulu, atanılacak görev için
yapılan sınavdan önce belirlenmiş boş bir kadronun bulunması ve usulüne uygun olarak
yapılan bir memuriyet sınavına girmiş ve bu sınavı başarmış olmaktır.

D İ K K AT

657 sayılı Kanun’na göre (mad.54) aday olarak atanmış devlet memurunun adaylık
süresi bir yıldan az, iki yıldan çok olamaz ve bu süre içinde aday memurun başka
kurumlara nakli yapılamaz.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

95
 Adaylık süresi içerisinde hâl ve hareketlerinde memuriyetle bağdaşmayacak durumları, gö-
reve devamsızlıkları, temel ve hazırlayıcı eğitim ve stajda yetersizlikleri tespit edilenlerin di-
siplin amirlerinin teklifi ve atamaya yetkili amirin onayı ile ilişkileri kesilmektedir. İlişkileri
kesilenler ilgili kurumlarca derhal Devlet Personel Başkanlığına bildirilir.
Kamu kurum ve kuruluşları, özel mevzuat hükümleri uyarınca adaylık süresi sonunda ya-
pılacak genel değerlendirmenin yanı sıra aday memurlar ya da kamu görevlilerinden bir
yeterlilik sınavına girmelerini de isteyebilir. Hatta kendi özel mevzuat hükümlerinde dü-
zenlenmek koşuluyla daha başka koşullar da belirleyebilir. Bu, özellikle kariyer meslekleri
olarak nitelendirilen A grubu kadrolara atanacaklar için söz konusu olan bir durumdur.
Adaylık süresi, asli memurluğa atanıncaya kadar sürer. Bu süre içerisinde her ne sebep ile
olursa olsun memurluğu sona eren kişinin tekrar kamu görevine girebilmesi için temel ko-
şul olan sınav koşulunun yerine getirmesi; yani ilgili mevzuat uyarınca istenen sınav ya da
sınavlara girmesi gerekmektedir.

Adayların Yetiştirilmesi
657 sayılı Kanun’da (mad.55) aday devlet memurlarının görmesi gereken eğitimler belirlen-
miştir. Aday devlet memurluğa atananlar; önce bütün memurların ortak vasıfları ile ilgili
temel eğitime, bilahare sınıfları ile ilgili hazırlayıcı eğitime ve staja tabi tutulurlar. Aday dev-
let memurlarının asli devlet memurluğuna atanabilmesi için bu eğitimlerde başarılı olması
şarttır. 657 sayılı Kanun’da (mad.55) aday memurların alacağı eğitimler şu şekilde belirtil-
miştir: 1) Temel Eğitim, 2) Hazırlayıcı Eğitim, 3) Staj.
Temel eğitim ile hazırlayıcı eğitim aynı kurumda yapılır. Eğitim süreleri, programları, değer-
lendirme esasları ve hangi kurumların sorumluluğunda yapılacağı ve diğer hususlar Cum-
hurbaşkanınca hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir. Eğitim süreleri, programları, de-
ğerlendirme esasları, hangi kurumların sorumluluğunda yapılacağı ve diğer hususlar; Aday
Memurların Yetiştirilmelerine İlişkin Genel Yönetmelik’te düzenlenmiştir. Yönetmelik’te bu
eğitimlerin süreleri şu şekilde belirtilmiştir; Temel Eğitim: En az on gün, en çok iki ay olabi-
lir. Hazırlayıcı Eğitim: Bir aydan az, üç aydan çok olamaz. Staj: İki aydan az olmamak üzere
adaylık süresi içinde tamamlatılır (mad.4).
Temel eğitim: Aday Memurların Yetiştirilmelerine İlişkin Genel Yönetmelik’e göre (mad.4)
temel eğitimin amacı; aday memurlara, devlet memurlarının ortak vasıfları ile ilgili bilin-
mesi gereken asgari bilgileri vermektir. Bu eğitim, her sınıf ve kadrodaki memura ortak bir
program dâhilinde ve aday memurların öğrenim durumları dikkate alınarak uygulanır.
Hazırlayıcı eğitim: Aday Memurların Yetiştirilmelerine İlişkin Genel Yönetmelik’e göre
(mad.4) hazırlayıcı eğitimin amacı, aday memurların işgal ettikleri kadro ve görevleri dik-
kate alınarak bu görevlerin yürütülmesi için gerekli bilgi ve becerileri kazandırmak ve gö-
revlerine intibakını sağlamaktır.
Staj: Aday Memurların Yetiştirilmelerine İlişkin Genel Yönetmelik’e göre (mad.4) stajın
amacı; aday memurlara, hazırlayıcı eğitim döneminde verilen teorik bilgileri ve işgal ettik-
leri kadro ve görevleri ile ilgili diğer bilgi ve işlemleri ve kazandırılan becerileri uygulamak
suretiyle tecrübe kazandırmaktır.

K İ TA P

AYRINTILI BİLGİ İÇİN BAKINIZ: GİRİTLİ, İsmet- BİLGEN, Pertev- AKGÜNER, Tayfun.
İdare Hukuku. Der Yayınları. İstanbul. 2006.

96 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ASLİ MEMURLUĞA ATAMA
657 sayılı Kanun’un 58. maddesine göre (Madde 58 – Değişik: 12/5/1982 - 2670/23 md.):
Adaylık devresi içinde eğitimde başarılı olan adaylar disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya
yetkili amirin onayı ile onay tarihinden geçerli olmak üzere asli memurluğa atanırlar.
Asli memurluğa geçme tarihi adaylık süresinin sonunu geçemez.
Aday memurun asli Devlet memurluğuna atanma koşulları, adaylık dönemi eğitiminde ba-
şarılı olmak, adaylık süresi içinde hal ve hareketlerinde memuriyetle bağdaşmayacak du-
rumları, göreve devamsızlıkları tespit edilmemek ve adaylık süresi içinde aylıktan kesme
veya kademe ilerlemesinin durdurulması cezası almamış olmaktır. Ayrıca, Devlet memuru
adayı olarak geçirilen sürenin bir yıldan az olmaması da bir başka koşul olarak belirtilmiştir.
En az bir yıl memur adayı olarak çalışan, adaylık dönemi eğitiminde başarılı olan yukarıda
belirtilen şartları sağlayan aday memurlar, disiplin amirleri tarafından yapılacak teklif üze-
rine atamaya yetkili amirlerin onayı ile asli memurluğa atanabilirler.

D İ K K AT

Asli memurluğa atama işleminde idarenin takdir yetkisi, asli memurluğa atanma
koşullarının varlığı ile sınırlıdır.

Memurluğa atama işlemi yapıldıktan sonra 657 sayılı Kanun (mad.62) ve özel kanunlardaki
düzenlemeler çerçevesinde memura ne zaman göreve başlaması gerektiği duyurulur. Me-
murun ilgili kanunlarda öngörülen süre içerisinde göreve başlaması gerekmektedir. 657 sa-
yılı Kanun’a göre (mad.63) bu kanun’un 62.maddesinde belirtilen süreler içerisinde göreve
başlamayanların atamaları iptal edilir ve bu kimseler bir yıl süreyle devlet memuru olarak
istihdam edilemezler. Göreve başlamayanların belge ile ispatı mümkün zorlayıcı sebepler
nedeniyle göreve başlamama hâli iki ayı aştığı takdirde atama işlemi atamaya yetkili ma-
kamlarca iptal edilir.

İSTİSNAİ MEMURLUKLAR
D İ K K AT

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nda (mad.59), hangi kamu hizmetlerinin ve

görevlerinin istisnai memurluklar olduğunu belirtilmiştir.

Devlet Memurları Kanunu; atanma, sınavlar ve yükselmeye ilişkin genel hükümler ile bağlı
kalmaksızın bazı hizmetlere ve görevlere memur atanabileceğini kabul etmiştir. İdari açı-
dan özellik taşıyan bazı hizmetlere ve görevlere, yine idari sebeplerle ana personel rejimine
bağlı kalınmaksızın memur atanabilme imkânı sağlayan bu gibi görev kadrolarına; ‘istisnai
memurluklar’ adı verilmektedir.
Devlet Memurları Kanunu’nda (mad.48) belirtilen koşullar, genel koşullar olması nede-
niyle bu koşulların istisnai memurluklara atanacak kişilerde de mevcut olması gereklidir
(mad.60). 657 sayılı Kanun’un 60. maddesinde, istisnai memurluklar için 657 sayılı Kanun’un
48.maddesinde belirtilen genel koşulların dışında başka bir koşul aranmamaktadır. Devlet
Memurları Kanunu’nun 60. maddesinin 2. fıkrasında ise istisnai memurluklara yapılacak
atamalar konusunda özel kanunlara yollama yapılmıştır. Buna göre bazı memurluklar için
kuruluş kanunlarında bazı özel hükümler getirilebilir. Kuruluş kanunlarında, istisnai me-

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

97
 murluklar için özel bir koşul getirilmiş ise atamalarda bu koşul veya koşullar dikkate alına-
caktır. İstisnai memurluklara atananlara hangi hükümlerin uygulanacağı Devlet Memurları
Kanun’unda belirtilmiştir (mad.61). Buna göre istisnai memurluklara atananlar hakkında
Devlet Memurları Kanunu’nun atanma, sınavlar, kademe ilerlemesi ve derece yükselmesi
dışında kalan bütün hükümleri uygulanır.

K İ TA P

AYRINTILI BİLGİ İÇİN BAKINIZ: SEZER, Yasin. Kamu Hizmetine Girme Hakkı. Seçkin
Yayınevi. Ankara. 2006.

Bakan Müşaviri
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 61/A maddesine göre; “Bakanlıklarda, özel önem
ve öncelik taşıyan konularda bakana danışmanlık yapmak üzere bakan müşaviri atanabilir.
Bakan müşavirleri doğrudan bakana bağlı olarak çalışır.
Bakan müşavirleri, bakanın görev süresiyle sınırlı olarak görev yapar. Bakanın görevi sona
erdiğinde, bakan müşavirlerinin görevi de sona erer. Bakan müşavirleri gerektiğinde baka-
nın görev süresi dolmadan da görevden alınabilir.
Bakan müşaviri kadrolarına bu Kanunun atanma, sınavlar, kademe ilerlemesi ve dereceye
yükselmesine ilişkin hükümleriyle bağlı olmaksızın atama yapılabilir. Ancak bu şekilde atan-
mış olmak, kamu kurum ve kuruluşlarındaki diğer herhangi bir kadro, pozisyon ve göreve
atanma veya kamuda herhangi bir statüde çalışma açısından kazanılmış hak teşkil etmez.
Bakan müşaviri kadrolarına açıktan atananlardan görevi sona erenlerin veya görevden alı-
nanların memuriyetle ilişikleri kesilir.
Kamu görevlisi iken bakan müşavirliğine atananlar, görevleri sona erdiğinde veya görevden
alındıklarında, yönetici kadro, pozisyon ve görevleri hariç olmak üzere önceki kadro veya
pozisyonlarına en geç bir ay içinde atanırlar. Bu şekilde atanacaklar için uygun boş kadro
veya pozisyon bulunmaması hâlinde, söz konusu kadro veya pozisyonlar başka bir işleme
gerek kalmaksızın ihdas edilmiş ve kurumların kadro veya pozisyon cetvellerinin ilgili bö-
lümlerine eklenmiş sayılır. Atama işlemi tamamlanıncaya kadar bunların her türlü mali ve
sosyal hak ve yardımları kurumları tarafından ödenmeye devam olunur.
Bakan müşaviri kadrolarında görev yapanlara mevzuatında bakanlık müşaviri kadrosuna
bağlı mali ve sosyal hak ve yardımlar aynı usul ve esaslar dahilinde ödenir. Bakanlık müşa-
virlerine yapılan ödemelerden vergi ve diğer yasal kesintilere tabi olmayanlar, bu maddeye
göre de vergi ve diğer kesintilere tabi olmaz. Bunlar emeklilik hakları bakımından da ba-
kanlık müşavirine denk kabul edilir”

ENGELLİ PERSONEL ÇALIŞTIRMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ

Devlet Memurları Kanunu’nun 53.maddesine göre: Kurum ve kuruluşlar bu Kanuna göre
çalıştırdıkları personele ait kadrolarda % 3 oranında engelli çalıştırmak zorundadır. % 3’ün
hesaplanmasında ilgili kurum veya kuruluşun (yurtdışı teşkilat hariç) toplam dolu kadro
sayısı dikkate alınır.

98 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Engelliler için sınavlar, ilk defa Devlet memuru olarak atanacaklar için açılan sınavlardan
ayrı zamanlı olarak, engelli kontenjanı açığı bulunduğu sürece engel grupları ve eğitim du-
rumları itibarıyla sınav sorusu hazırlanmak ve ulaşılabilirliklerini sağlamak suretiyle mer-
kezi olarak yapılır veya yaptırılır.
Engelli personel çalıştırma yükümlüğünün yerine getirilmesinin takip ve denetimi ile en-
gellilerin Devlet memurluğuna yerleştirilmesinden Devlet Personel Başkanlığı sorumludur.
Engelli açığı bulunan kamu kurum ve kuruluşları bir sonraki yıl için alım yapacakları en-
gellilere ilişkin taleplerini her yılın Ekim ayının sonuna kadar Devlet Personel Başkanlığına
bildirmek zorundadır. Devlet Personel Başkanlığı kurum ve kuruluşların bildirimi üzerine,
engelli kontenjanlarına yerleştirme yapabilir veya yaptırabilir.
Engellilerin memurluğa alınma şartlarına, merkezi sınav ve yerleştirmenin yapılmasına,
eğitim durumu ve engel grupları dikkate alınarak kura usulü ile yapılacak yerleştirmele-
re, engellilerin görevlerini yürütmelerinde hangi yardımcı araç ve gereçlerin kurumlarınca
temin edileceğine, kamu kurum ve kuruluşlarınca engelli personel istihdamı ile ilgili ista-
tistiksel verilerin bildirilmesine ilişkin usul ve esaslar ile diğer hususlar Özürlüler İdaresi
Başkanlığının görüşü alınarak Devlet Personel Başkanlığınca hazırlanacak yönetmelikle
düzenlenir.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

99
 ÖRNEK OLAY VE SORULARI
Davacının memuriyete girdiği tarihten itibaren beş
yıl gibi adaylık süresini çok aşan bir süre sonunda
adaylığının tasdik edilmediğinden ve adaylık süresi
içinde başarılı olamadığından bahisle görevine son
verilemez. (Danıştay.5.Daire.KararTarihi:25.12.1973.
Esas:1972/4318. Karar:1973/13314).
1. Adaylık süresi en fazla kaç yıl olabilir?
2. Aday devlet memurlarının adaylık süresi içinde
görmesi gereken eğitimleri belirtiniz.
İNTERNET
Örnek olayın cevabını e-ders 9. üniteden bulabi-
lirsiniz.
100 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
UNUTMAYALIM
• 1982 Anayasası’nda (mad.70) ‘Kamu hizmetleri-
ne girme hakkı’ düzenlenmiştir. Buna göre “Her
Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir.
Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği nitelikler-
den başka hiçbir ayırım gözetilemez.”
• Anayasa’nın 70.maddesinin ikinci fıkrasında be-
lirtilen “Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği
niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez.”
kuralının kamu görevliliğine girişte üç temel ilkeyi
esas aldığı görülmektedir. Bu ilkeler; liyakat ilkesi,
eşitlik ilkesi ve serbestlik ilkesidir.
• 1982 Anayasası’nın 128.maddesi, kamu görevlileri
ile ilgili genel ilkeleri düzenlemektedir. Bu hükme
göre bir kişinin kamu görevlisi sayılabilmesi için
devlet teşkilatı içinde (devlet tüzel kişiliğinde),
kamu iktisadi teşebbüslerinde veya diğer bir kamu
tüzel kişiliğinde çalışma, genel idare esaslarına
göre yürütülen kamu hizmetlerini yapma ve asli ve
sürekli bir görev yapma koşullarını taşıması gerek-
tiği görülmektedir.
• 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 4.mad-
desine göre kamu hizmetleri; memurlar, sözleşme-
li personel ve işçiler eliyle gördürülür. Ayrıca 657
sayılı Kanun’un 5.maddesinde bu Kanun’a tabi ku-
rumların 4.maddede yazılı istihdam şekilleri dışın-
da personel çalıştıramayacağı da düzenlenmiştir.
• 657 sayılı Kanun’un 3. maddesine göre devlet me-
murluğu rejimimizin temel ilkeleri sınıflandırma,
kariyer ve liyakattır.
• Devlet Memurları Kanunu’nun 48.maddesinde
devlet memuru olabilmek için gerekli olan genel
ve özel koşullar belirtilmiştir. Devlet memuru ola-
bilmek için bu koşullara sahip olmak yetmemek-
tedir. Ayrıca ilgili mevzuatta belirtilen sınav veya
sınavlara girmek de gerekmektedir.
• Devlet memurluğuna girmek isteyen ve sınav ko-
şulunu yerine getirenler; kurumları (kurumların-
daki atamaya yetkili makam veya amir) tarafından
önce aday memur, daha sonra asli memur olarak
atanırlar.
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLE YELİM
Devlet Memurları Kanunu’na göre memurlar; mevcut En az bir yıl memur adayı olarak çalışan, adaylık dö-
kuruluş biçimine bakılmaksızın devlet ve diğer kamu nemi eğitiminde başarılı olan, adaylık süresi içinde
tüzel kişiliklerince genel idare esaslarına göre yürütü- hal ve hareketlerinde memuriyetle bağdaşmayacak
len, asli ve sürekli kamu hizmetlerini ifa ile görevlendi- durumları, göreve devamsızlıkları tespit edilmeyen
rilen kişilerdir. Kamu hizmetleri adı verilen faaliyetleri ve adaylık süresi içinde aylıktan kesme veya kademe
yürüten kamu personeli, genel olarak ‘memur’ kavra- ilerlemesinin durdurulması cezası almamış olan aday
mı ile ifade edilmektedir. Memurlar, kamu personeli- memurlar, disiplin amirleri tarafından yapılacak teklif
nin en geniş bölümünü oluşturmaktadır. üzerine atamaya yetkili amirlerin onayı ile asli me-
murluğa atanabilirler.
Devlet Memurları Kanunu’nun 48.maddesinde dev-
let memuru olabilmek için gerekli olan genel ve özel
koşullar belirtilmiştir. Genel şartlar: Türk vatanda-
şı olmak, genel olarak on sekiz yaşını tamamlamış
olmak, en az ortaokul mezunu olmak, kamu hak-
larından mahrum bulunmamak, memuriyete engel
ceza mahkûmiyeti bulunmamak, askerliğini yapmış
olmak, görevini devamlı yapmasına engel olabilecek
akıl hastalığı bulunmamak ve güvenlik ve/veya arşiv
araştırması yapılmış olmak. Özel şartlar: Hizmet gö-
receği sınıf için gerekli olan diplomaya sahip olmak ve
kurumların özel kanun veya diğer mevzuatında ara-
nan şartları taşımak.

Türkiye’de devlet memuru olmak isteyenler, 657 sayılı

Kanun’da (mad.48) belirtilen genel ve özel koşulları
yerine getirerek sınavlara başvurularını yaparlar. Dev-
let memurluğuna alınmada sınav koşulunun varlığı,
liyakat ilkesinin gerçekleştirilebilmesinin bir teminatı
olarak karşımıza çıkmaktadır. Devlet memuru olmak
isteyenlerin KPSS’ye girmesi gerekir. Bu sınav ÖSYM
tarafından yapılır. Sınavları kazananlar, önce aday
memur daha sonra asli memur olarak atanırlar. Aday
devlet memurluğa atananlar, önce bütün memurların
ortak vasıfları ile ilgili temel eğitime, bilahare sınıfla-
rı ile ilgili hazırlayıcı eğitime ve staja tabi tutulurlar.
Aday devlet memurlarının asli devlet memurluğuna
atanabilmesi için bu eğitimlerde başarılı olması şarttır.
657 sayılı Kanun’da (mad.55) aday memurların alacağı
eğitimler şu şekilde belirtilmiştir: 1)Temel Eğitim, 2)
Hazırlayıcı Eğitim, 3)Staj.

5. ÜNİTE KAMU GÖREVLİLERİ VE DEVLET MEMURLUĞUNA GİRİŞ

101
 KENDİMİZİ SINAYALIM
1. Aşağıdakilerden hangisinde Devlet Memurları 5. Devlet Memurları Kanunu’nda yer alan ve devlet
Kanununa göre memurluk mesleğinin temel ilkele- memurlarına yaptıkları hizmetler için lüzumlu bil-
ri doğru olarak verilmiştir? gilere ve yetişme şartlarına uygun şekilde sınıfları
içinde en yüksek derecelere kadar ilerleme imkânı
a) Sınıflandırma-kariyer-liyakat
sağlayan ilke aşağıdakilerden hangisidir?
b) Eşitlik-kariyer-kanunilik
c) Sınıflandırma-serbestlik-kariyer a) Kariyer ilkesi
d) Sınıflandırma-eşitlik-kariyer b) Liyakat ilkesi
e) Eşitlik-kariyer-liyakat c) Eşitlik ilkesi
d) Kadro ilkesi
2. Kalkınma planı, yıllık program ve iş programların- e) Sınıflandırma ilkesi
da yer alan önemli projelerin hazırlanması, gerçek-
leştirilmesi, işletilmesi ve işlerliği için şart olan, za- 6. Hiç kimsenin isteği dışında memur olmaya zor-
ruri ve istisnai hallere münhasır olmak üzere özel bir lanamamasını ve memur olmanın kişinin isteğine
meslek bilgisine ve ihtisasına ihtiyaç gösteren geçici bağlı olmasını ifade eden ilke aşağıdakilerden han-
işlerde, Cumhurbaşkanınca belirlenen esas ve usuller gisidir?
çerçevesinde, ihdas edilen pozisyonlarda, mali yılla
a) Adalet ilkesi
sınırlı olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar ve-
b) Eşitlik ilkesi
rilen ve işçi sayılmayan kamu hizmeti görevlileridir”.
c) Liyakat ilkesi
Devlet Memurları Kanunu’na göre yukarıda tanımı d) Serbestlik ilkesi
yapılan personel türü aşağıdakilerden hangisidir? e) Açıklık ilkesi
a) Sözleşmeli personel
7. Aşağıdakilerden hangisi devlet memuru olabil-
b) Geçici personel
mek için aranan genel şartlardan biri değildir?
c) Diğer görevli
d) Geçici memur a) Askerlikle ilişiği olmamak
e) Özel memur b) Yabancı dil bilmek
c) Kamu haklarından mahrum bulunmamak
3. Aşağıdakilerden hangisi Devlet Memurları d) Memurluğa engel ceza mahkûmiyeti bulunmamak
Kanunu’nun 36.maddesinde belirtilen sınıflardan e) Türk vatandaşı olmak
biri değildir?
8. Devlet memurlarının adaylık süresi en fazla kaç
a) Belediye hizmetleri sınıfı
yıl olabilir?
b) Din hizmetleri sınıfı
c) Genel idare hizmetleri sınıfı a) 2
d) Teknik hizmetler sınıfı b) 3
e) Yardımcı hizmetler sınıfı c) 4
d) 5
4. 657 sayılı Kanun’la tespit edilen diğer sınıflara e) 1
girmeyen memurlar aşağıdaki sınıflardan hangisini
oluştururlar?
a) Teknik hizmetler sınıfını
b) Yardımcı hizmetler sınıfını
c) Genel idare hizmetleri sınıfını
d) Emniyet hizmetleri sınıfını
e) Eğitim ve öğretim hizmetleri sınıfını

102 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 6
Devlet Memurlarının Ödevleri
ve Sorumlulukları, Hakları,
Yasakları ve Memurların
Değerlendirilmesi
 ANAHTAR K AVRAML AR
Ka­nun­suz Emir: Dev­let me­mu­ru ami­rin­den al­dı­ğı em­ri,
Ana­ya­sa, ka­nun, tü­zük ve yö­net­me­lik hü­küm­le­ri­ne ay­kı­rı gö­
rür­se emri ye­ri­ne ge­tir­mez ve bu ay­kı­rı­lı­ğı o em­ri ve­re­ne bil­
di­rir. Amir em­rin­de ıs­rar eder ve bu em­ri­ni ya­zı ile ye­ni­ler­se
me­mur, bu em­ri yap­ma­ya mec­bur­dur. An­cak em­rin ye­ri­ne ge­
ti­ril­me­sin­den do­ğa­cak so­rum­lu­luk, em­ri ve­re­ne ait­tir. Ko­nu­su
suç teş­kil eden emir ise hiç­bir su­ret­le ye­ri­ne ge­ti­ril­mez, suç­
ta ve ce­za­da şah­si­lik il­ke­si ge­çer­li ol­du­ğun­dan em­rin ko­nu­su
suç­sa emri ye­ri­ne ge­ti­ren kim­se so­rum­lu­luk­tan kur­tu­la­maz.
Yıl­lık İzin: Dev­let me­mur­la­rı­nın yıl­lık izin sü­re­si, hiz­me­ti
1 yıl­dan on yı­la ka­dar (on yıl dâ­hil) olan­lar için yir­mi gün,
hiz­me­ti on yıl­dan faz­la olan­lar için otuz gün­dür.
Grev Ya­sa­ğı: Dev­let me­mur­la­rı­nın gre­ve ka­rar ver­me­le­ri,
grev ter­tip­le­me­le­ri, ilan et­me­le­ri, bu yol­da pro­pa­gan­da yap­
ma­la­rı ya­sak­tır. Dev­let me­mur­la­rı, her­han­gi bir gre­ve ve­ya
grev te­şeb­bü­sü­ne ka­tı­la­maz, gre­vi des­tek­le­ye­mez ve­ya teş­
vik ede­mez­ler.

İzin Hak­kı: Ana­ya­sa’nın 50. mad­de­si­ne gö­re din­len­me, ça­lı­
şan­lar için bir hak­tır. Dev­let me­mur­la­rı da Dev­let Me­mur­la­rı
Ka­nu­nu’nda gös­te­ri­len sü­re ve şart­lar­la izin hak­kı­na sa­hip­tir.
657 sa­yı­lı Ka­nun’da me­mur­lar için yıl­lık izin, ma­ze­ret iz­ni, has­
ta­lık ve refakat iz­ni ve ay­lık­sız izin; hak ola­rak dü­zen­len­miş­tir.
Öz­lük Dos­ya­sı: Her me­mur için tu­tu­lan, me­mur­la il­gi­li tüm
bil­gi­le­rin yer al­dı­ğı ve me­mur­la­rın eh­li­yet­le­ri­nin sap­tan­ma­
sın­da te­mel alı­nan dos­ya­dır.

AMAÇLAR
Bu üni­te­yi ta­mam­la­dık­tan son­ra aşa­ğı­da­ki so­ru­la­rı ya­nıt­la­ya­bil­mek için ge­rek­li bil­gi ve be­ce­
ri­le­re sa­hip ola­cak­sı­nız:
• Dev­let me­mur­la­rı­nın sa­hip ol­duk­la­rı hak­lar ne­ler­dir?
• Dev­let me­mur­la­rı için ko­nan yasakları nasıl açıklarsınız
• Dev­let me­mur­la­rı­nın ödev ve yü­küm­lü­lük­le­ri ne­ler­dir?
• Memurların değerlendirilmesinin asıl amacı nedir?

104 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
DEV­L ET ME­M UR­L A­R I­N IN ÖDEV­L E­R İ VE SO­R UM­LU­LUK­L A­R I
Dev­let me­mur­la­rı­nın ödev ve so­rum­lu­luk­la­rı, 657 sa­yı­lı Ka­nun’un Ge­nel Hü­küm­ler baş­lık­lı
1. kıs­mı­nın 2. bö­lü­mün­de dü­zen­len­miş­tir. Bun­lar, is­tis­na­sız bü­tün me­mur­la­rın uy­ma­sı ge­
re­ken ödev­ler­dir; bun­la­ra uyul­ma­ma­sı hâ­lin­de, ki­mi du­rum­lar­da me­mu­run so­rum­lu­lu­ğu
yo­lu­na gi­di­le­bi­lir­ken ki­mi du­rum­lar­da dev­let me­mur­lu­ğu so­na ere­bil­mek­te­dir.

Ta­r af­s ız­l ık ve Dev­l e­t e Bağ­l ı­l ık

Ana­ya­sa’nın 129.mad­de­si, “Me­mur­lar ve di­ğer ka­mu gö­rev­li­le­ri Ana­ya­sa ve ka­nun­la­ra sa­dık
ka­la­rak fa­ali­yet­te bu­lun­mak­la yü­küm­lü­dür­ler.” de­mek­te­dir. 657 sa­yı­lı Ka­nun’un 7. mad­de­
si­nin baş­lı­ğın­da “Ta­raf­sız­lık ve Dev­le­te Bağ­lı­lık” kav­ram­la­rı­nın bir ara­da yer al­ma­sı da bu
du­ru­mun gös­ter­ge­si­dir. 657 sa­yı­lı Ka­nun’un 7. mad­de­si şöy­le­dir:
“Dev­let me­mur­la­rı si­ya­si par­ti­ye üye ola­maz­lar, her­han­gi bir si­ya­si par­ti, ki­şi ve­ya züm­re­
nin ya­ra­rı­nı ve za­ra­rı­nı he­def tu­tan bir dav­ra­nış­ta bu­lu­na­maz­lar; gö­rev­le­ri­ni ye­ri­ne ge­ti­
rir­ken dil, ırk, cin­si­yet, si­ya­si dü­şün­ce, fel­se­fi inanç, din ve mez­hep gi­bi ay­rım ya­pa­maz­lar,
hiç­bir şe­kil­de si­ya­si ve ide­olo­jik amaç­lı be­yan­da ve ey­lem­de bu­lu­na­maz­lar ve bu ey­lem­le­re
ka­tı­la­maz­lar.
Dev­let me­mur­la­rı her du­rum­da dev­le­tin men­fa­at­le­ri­ni ko­ru­mak mec­bu­ri­ye­tin­de­dir­ler.
Tür­ki­ye Cum­hu­ri­ye­ti Ana­ya­sa­sı’na ve ka­nun­la­rı­na ay­kı­rı olan, mem­le­ke­tin ba­ğım­sız­lı­ğı­nı
ve bü­tün­lü­ğü­nü bo­zan, Tür­ki­ye Cum­hu­ri­ye­ti’nin gü­ven­li­ği­ni teh­li­ke­ye dü­şü­ren her­han­gi
bir fa­ali­yet­te bu­lu­na­maz­lar. Ay­nı ni­te­lik­te fa­ali­yet gös­te­ren her­han­gi bir ha­re­ke­te, grup­laş­
ma­ya, te­şek­kü­le ve­ya der­ne­ğe ka­tı­la­maz­lar, bun­la­ra yar­dım ede­mez­ler.”
1982 Ana­ya­sa­sı’nın 68. mad­de­si­ne, 1995 yı­lın­da ya­pı­lan de­ği­şik­lik­le ge­ti­ri­len ye­ni be­şin­ci
fık­ra­ya gö­re de yar­gıç­lar ve sav­cı­lar, Sa­yış­tay dâ­hil yük­sek yar­gı or­ga­nı men­sup­la­rı, me­
mur sta­tü­sün­de­ki ka­mu gö­rev­li­le­ri, iş­çi ni­te­li­ği ta­şı­ma­yan di­ğer ka­mu gö­rev­li­le­ri, Si­lah­lı
Kuv­vet­ler men­sup­la­rı ve yük­se­köğ­re­tim ön­ce­si öğ­ren­ci­ler; si­ya­si par­ti­le­re üye ola­maz­lar.
Yük­se­köğ­re­tim­de gö­rev­li öğ­re­tim ele­man­la­rı ise si­ya­si par­ti­le­rin mer­kez or­gan­la­rı dı­şın­da
ka­lan bi­rim­le­rin­de gö­rev ala­maz­lar. Yük­se­köğ­re­tim öğ­ren­ci­le­ri­nin si­ya­si par­ti­le­re üye ola­
bil­me­le­ri­ne iliş­kin esas­lar­sa ka­nun­la dü­zen­le­nir.

D İ K K AT

Dev­let me­mur­la­rı­nın si­ya­si par­ti­le­re üye ola­ma­ma­sı, ta­raf­sız­lık pren­si­bi­nin do­ğal

bir so­nu­cu­dur.

İNTERNET

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu ve di­ğer mev­zu­at için ba­kı­nız:

http://www.bas­ba­kan­lik.gov.tr/Mev­zu­at Bil­gi Sis­te­mi. 2018.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
105
 Dav­r a­n ış ve İş bir­l i­ğ i
Dev­let me­mur­la­rı, res­mî sı­fat­la­rı­nın ge­rek­tir­di­ği iti­bar ve gü­ve­ne la­yık ol­duk­la­rı­nı hiz­met
için­de­ki ve dı­şın­da­ki dav­ra­nış­la­rıy­la gös­ter­mek zo­run­da­dır­lar. Ka­mu gö­rev­li­le­ri dev­le­ti
tem­sil et­tik­le­rin­den ge­rek res­mî gö­rev­le­ri­ni ya­par­ken ge­rek­se özel ha­yat­la­rın­da­ki dav­ra­nış­
la­rın­dan so­rum­lu tu­tul­muş­lar­dır. Dev­let me­mur­la­rın­dan sü­rek­li ve­ya ge­çi­ci gö­rev­le ya da
ye­tiş­me, in­ce­le­me ve araş­tır­ma için ya­ban­cı mem­le­ket­ler­de bu­lu­nan­lar da dev­le­tin iti­ba­rı­
nı ve­ya gö­rev hay­si­ye­ti­ni ze­de­le­yi­ci fi­il ve dav­ra­nış­lar­da bu­lu­na­maz­lar. Ka­mu hiz­me­ti­nin
yü­rü­ye­bil­me­si için dev­let me­mur­la­rı­nın iş bir­li­ği için­de ça­lış­ma­la­rı ge­rek­ti­ği de 657 sa­yı­lı
Ka­nun’un 8. mad­de­sin­de özel­lik­le vur­gu­lan­mış­tır.

Emir­l e­r e Uy­m a ve Ka­n un­s uz Emir

Dev­let me­mur­la­rı ka­nun, tü­zük ve yö­net­me­lik­ler­de be­lir­ti­len esas­la­ra uy­mak­la ve amir­le­ri
ta­ra­fın­dan ve­ri­len gö­rev­le­ri ye­ri­ne ge­tir­mek­le yü­küm­lü­dür­ler ve gö­rev­le­ri­nin iyi ve doğ­ru
yü­rü­tül­me­sin­den amir­le­ri­ne kar­şı so­rum­lu­dur­lar. An­cak bu so­rum­lu­lu­ğun sı­nı­rı, ka­nu­na
ay­kı­rı­lık­tır. Ana­ya­sa’nın 137. ve 657 sa­yı­lı Ka­nun’un 11. mad­de­sin­de üs­tü­nün ver­di­ği ka­
nun­suz emir kar­şı­sın­da as­tın na­sıl dav­ran­ma­sı ge­rek­ti­ği dü­zen­len­miş­tir.
Dev­let me­mu­ru ami­rin­den al­dı­ğı em­ri Ana­ya­sa, ka­nun, tü­zük ve yö­net­me­lik hü­küm­le­ri­ne
ay­kı­rı gö­rür­se em­ri ye­ri­ne ge­tir­mez ve bu ay­kı­rı­lı­ğı o em­ri ve­re­ne bil­di­rir. Amir em­rin­de
ıs­rar eder ve bu em­ri­ni ya­zı ile ye­ni­ler­se me­mur, bu em­ri yap­ma­ya mec­bur­dur. An­cak em­rin
ye­ri­ne ge­ti­ril­me­sin­den do­ğa­cak so­rum­lu­luk em­ri ve­re­ne ait­tir.

D İ K K AT

Ko­nu­su suç teş­kil eden emir ise hiç­bir su­ret­le ye­ri­ne ge­ti­ril­mez, suç­ta ve ce­za­da
şah­si­lik il­ke­si ge­çer­li ol­du­ğun­dan em­rin ko­nu­su suç­sa em­ri ye­ri­ne ge­ti­ren kim­se
so­rum­lu­luk­tan kur­tu­la­maz.

657 sa­yı­lı Ka­nun, ace­le hâl­ler­de ka­mu dü­ze­ni­nin ve ka­mu gü­ven­li­ği­nin ko­run­ma­sı için ka­
nun­la gös­te­ri­len is­tis­na­la­rı sak­lı tut­muş­tur. Ana­ya­sa ise 657 sa­yı­lı Ka­nun’da dü­zen­le­nen hâl­
le­rin ya­nı sı­ra as­ke­rî hiz­met­le­rin gö­rül­me­si­ni de is­tis­na ola­rak gör­müş­tür.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

Ki­ş i­s el So­r um­l u­l uk ve Za­r ar

Dev­let me­mur­la­rı, gö­rev­le­ri­ni dik­kat ve iti­na ile ye­ri­ne ge­tir­mek ve ken­di­le­ri­ne tes­lim edi­
len dev­let ma­lı­nı ko­ru­mak ve her an hiz­me­te ha­zır hâl­de bu­lun­dur­mak için ge­rek­li ted­bir­
le­ri al­mak zo­run­da­dır­lar. Dev­let me­mu­ru­nun ka­sıt, ku­sur, ih­mal ve­ya ted­bir­siz­li­ği so­nu­cu
ida­re za­ra­ra uğ­ra­tıl­mış­sa bu za­ra­rın il­gi­li me­mur ta­ra­fın­dan ra­yiç be­de­li üze­rin­den öden­
me­si esas­tır. Za­rar­la­rın öde­til­me­sin­de bu ko­nu­da­ki ge­nel hü­küm­ler uy­gu­la­nır. An­cak fii­lin
mey­da­na gel­di­ği ta­rih­te en alt de­re­ce­nin bi­rin­ci ka­de­me­sin­de bu­lu­nan me­mu­run brüt ay­
lı­ğı­nın ya­rı­sı­nı geç­me­yen za­rar­lar, ka­bul et­me­si hâ­lin­de di­sip­lin ami­ri ve­ya yet­ki­li di­sip­lin
ku­ru­lu ka­ra­rı­na gö­re il­gi­li me­mur­ca öde­nir.

106 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Ki­ş i­l e­r in Uğ­r a­d ık­l a­r ı Za­r ar­l ar
Ki­şi­ler, ka­mu hu­ku­ku­na ta­bi gö­rev­ler­le il­gi­li ola­rak uğ­ra­dık­la­rı za­rar­lar­dan do­la­yı bu gö­rev­
le­ri ye­ri­ne ge­ti­ren per­so­nel aley­hi­ne de­ğil il­gi­li ku­rum aley­hi­ne da­va açar­lar. Bu dü­zen­le­me
hem za­ra­ra uğ­ra­yan ki­şi­yi hem de me­mu­ru­nu ko­ru­mak için ge­ti­ril­miş­tir. Za­ra­ra uğ­ra­yan
ki­şi za­ra­rı­nı da­ha güç­lü olan dev­let­ten kar­şı­la­dı­ğı gi­bi me­mu­run da hak­sız is­nat­lar­la yıp­ra­
tıl­ma­sı­na en­gel olun­mak is­ten­miş­tir.

D İ K K AT

Yar­gı­la­ma so­nu­cun­da me­mu­run ki­şi­sel ku­su­ru is­pat­la­nır­sa dev­le­tin me­mu­ra rü­cu

hak­kı var­dır.

Dev­let da­ire­le­ri­ne tev­di ve­ya bu da­ire­ler­ce tah­sil ve­ya mu­ha­fa­za edi­len pa­ra ve pa­ra hük­
mün­de­ki de­ğer­li kâ­ğıt­la­rın il­gi­li per­so­nel ta­ra­fın­dan zim­me­te ge­çi­ril­me­si hâ­lin­de ise zim­
me­te ge­çi­ri­len mik­tar, ce­zai ta­ki­bat so­nu­cu bek­len­me­den ha­zi­ne ta­ra­fın­dan hak sa­hi­bi­ne
öde­nir. Ku­ru­mun ge­nel hü­küm­le­re gö­re so­rum­lu per­so­ne­le rü­cu hak­kı sak­lı­dır. İşkence
ya da zalimane, gayri insani veya haysiyet kırıcı muamele suçları nedeniyle Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesince verilen kararlar sonucunda Devletçe ödenen tazminatlardan dolayı
da sorumlu personele rücu edilir.

Mal Bil­d i­r i­m in­d e Bu­l un­m a

Mal bil­di­ri­min­de bu­lun­ma yü­küm­lü­lü­ğü, Ana­ya­sa’nın 71. ve Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­
nu’nun 14. mad­de­si ile 3628 sa­yı­lı Mal Bil­di­ri­min­de Bu­lu­nul­ma­sı, Rüş­vet ve Yol­suz­luk­lar­la
Mü­ca­de­le Ka­nu­nu’nda dü­zen­len­miş­tir.
657 sa­yı­lı Ka­nun’a gö­re ise dev­let me­mur­la­rı; ken­di­le­riy­le, eş­le­ri­ne ve ve­la­yet­le­ri al­tın­da­ki
ço­cuk­la­rı­na ait ta­şı­nır ve ta­şın­maz mal­la­rı, ala­cak ve borç­la­rı hak­kın­da özel ka­nun­da ya­zı­lı
hü­küm­ler uya­rın­ca mal bil­di­ri­mi ve­rir­ler.
Mal bil­di­ri­mi ve­ril­me­si ge­re­ken gö­rev­le­re de­vam eden­ler, so­nu sı­fır ve beş ile bi­ten yıl­la­rın
en geç şu­bat ayı so­nu­na ka­dar mal bil­di­rim­le­ri­ni ye­ni­le­mek zo­run­da­dır­lar. Mal bil­di­ri­min­
de bu­lu­nu­lan mer­ci­ler, ye­ni ve es­ki mal bil­di­rim­le­ri­ni kar­şı­laş­tı­rır. Kar­şı­laş­tır­ma so­nu­cun­da
hak­sız mal edi­nil­di­ği, ger­çe­ğe ay­kı­rı be­yan­da bu­lu­nul­du­ğu, mal ka­çı­rıl­dı­ğı ya da giz­len­di­ği
sap­ta­nır­sa Cum­hu­ri­yet Baş­sav­cı­lı­ğı­na suç du­yu­ru­sun­da bu­lu­nu­lur.
Sü­re­si için­de mal bil­di­ri­min­de bu­lun­ma­yan ki­şi­le­re bil­di­ri­min ve­ri­le­ce­ği mer­ci­ler­ce ya­zı­lı
ola­rak ih­tar­da bu­lu­nu­lur. Ya­zı­lı ih­tar­dan iti­ba­ren bir ay için­de mal bil­di­ri­min­de bu­lun­ma­
yan­lar hak­kın­da Cum­hu­ri­yet Baş­sav­cı­lı­ğı­na suç du­yu­ru­sun­da bu­lu­nu­lur.

Kı­l ık Kı­y a­f et Yü­k üm­l ü­l ü­ğ ü

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun Ek 19. mad­de­sin­de me­mur­la­rın ka­nun, tü­zük ve yö­net­me­
lik­le­rin ön­gör­dü­ğü kı­lık kı­ya­fet ku­ral­la­rı­na uy­mak zo­run­da ol­du­ğu dü­zen­len­miş­tir. Ka­mu
Ku­rum ve Ku­ru­luş­la­rın­da Ça­lı­şan Per­so­ne­lin Kı­lık ve Kı­ya­fe­ti­ne Da­ir Yö­net­me­lik hü­küm­le­
ri uya­rın­ca dev­let ku­rum ve ku­ru­luş­la­rın­da gö­rev­li me­mur­la­rın, söz­leş­me­li per­so­ne­lin, ge­
çi­ci per­so­ne­lin, hiz­met­li­le­rin ve iş­çi­le­rin gi­yim­le­rin­de Ata­türk il­ke ve in­kı­lap­la­rı­na uy­gun,
uy­gar, aşı­rı­lı­ğa kaç­ma­ya­cak bi­çim­de te­miz bir kı­lık kı­ya­fet­le işe gel­me­le­ri ge­re­kir.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
107
 İNTERNET
Ka­mu Ku­rum ve Ku­ru­luş­la­rın­da Ça­lı­şan Per­so­ne­lin Kı­lık ve Kı­ya­fe­ti­ne Da­ir Yö­net­
me­lik için ba­kı­nız: Res­mî Ga­ze­te. Ta­rih:25.10.1982. Sa­yı:17849. http://www.re­ga.
bas­ba­kan­lik.gov.tr.2018.

Res­m î Bel­g e, Araç ve Ge­r eç­l e­r in İa­d e­s i

Dev­let me­mur­la­rı; gö­rev­le­ri ica­bı ken­di­le­ri­ne tes­lim edi­len res­mî bel­ge, araç ve ge­reç­le­ri gö­
rev­le­ri so­na er­di­ği za­man ia­de et­mek zo­run­da­dır­lar. Bu zo­run­lu­luk, me­mu­run mi­ras­çı­la­rı­nı
da kap­sa­mak­ta­dır.

Amir Du­r u­m un­d a Olan Dev­l et Me­m ur­l a­r ı­n ın Ödev ve Yü­k üm­l ü­l ük­l e­r i
Hi­ye­rar­şik bir dü­zen için­de ça­lı­şan dev­let me­mur­la­rın­da ast-üst iliş­ki­sin­de üs­tün gö­rev­le­
ri 657 sa­yı­lı Ka­nun’un 10. mad­de­sin­de be­lir­len­miş­tir. Bu­na gö­re dev­let me­mur­la­rı; ami­ri
ol­duk­la­rı ku­ru­luş ve hiz­met bi­rim­le­rin­de ka­nun, tü­zük ve yö­net­me­lik­ler­le be­lir­le­nen gö­
rev­le­ri za­ma­nın­da ve ek­sik­siz ola­rak yap­mak­tan ve yap­tır­mak­tan, ma­iye­tin­de­ki me­mur­la­rı
ye­tiş­tir­mek­ten, on­la­rın hâl ve ha­re­ket­le­ri­ni ta­kip ve kon­trol et­mek­ten gö­rev­li ve so­rum­lu­
dur­lar. Amir, ma­iye­tin­de­ki me­mur­la­ra hak­ka­ni­yet ve eşit­lik için­de dav­ran­mak ve amir­lik
yet­ki­si­ni ka­nun, tü­zük ve yö­net­me­lik­ler­de be­lir­ti­len esas­lar için­de kul­lan­mak zo­run­da­dır.
Amir, ma­iye­tin­de­ki me­mur­la­ra ka­nun­la­ra ay­kı­rı emir ve­re­mez ve ma­iye­tin­de­ki me­mur­dan
hu­su­si bir men­fa­at te­min ede­cek bir ta­lep­te bu­lu­na­maz, me­mu­run he­di­ye­si­ni ka­bul ede­mez
ve me­mur­dan borç ala­maz.

DEV­L ET ME­M UR­L A­R I­N IN HAK­L A­R I

Me­mur­la­ra ta­nı­nan hak­la­rın bir kıs­mı mes­le­ki hak­lar­dır, bir kıs­mı da mad­di hak­lar­dır.
Üçün­cü grup hak­lar, me­mur­la­rın üçün­cü ki­şi­le­re kar­şı ko­run­ma­sı­nı amaç­la­yan hak­lar­dır.
Ni­ha­yet dör­dün­cü grup hak­lar ise me­mur­luk sta­tü­sü­nün hü­küm­le­ri­nin ih­la­li­ne kar­şı mü­
ra­ca­at im­kâ­nı sağ­la­yan hak­lar­dır.
“Devlet memurlarının ödevlerini ve yükümlülüklerini (sorumluluklarını) düzenleyen 657
sayılı Devlet Memurları Kanunu, memurların sahip oldukları hakları da düzenlemiştir. 657
sayılı Kanun’un 3.bölümünde, memurların sahip oldukları “genel haklar” hüküm altına
alınmıştır. Ancak memurların sahip oldukları bu genel hakların dışında daha başka hakları
da bulunmaktadır ki bu haklar başta Anayasa ve yine 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu
olmak üzere, 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları Kanunu ve 4483 sayılı Memurlar ve
Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun gibi özel Kanunlarla düzenlen­
miştir. Şimdi bu hakları kısaca genel hatlarıyla inceleyelim. “

Uy­g u­l a­m a­y ı İs­t e­m e Hak­k ı

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 17.maddesine göre; “Devlet memurları, 657 sayılı
Kanun ve bu Kanuna dayanılarak yayınlanan Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ve yönet­
meliklere göre tayin ve tespit olunup yürürlükte bulunan hükümlerin kendileri hakkında
aynen uygulanmasını istemek hakkına sahiptirler”.

108 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Gü­ven­l ik Hak­k ı
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 18.maddesine göre; “Memurluk bir kariyer oldu­
ğundan, memurluk mesleğini seçenlerin belli güvenceleri olan koşullarda çalışmaları ge­
rekmektedir. Siyasi iktidarla uyum içinde çalışması beklenen idarenin ajanlarının, tarafsız­
lık yükümlülükleri gereği kimi zaman iktidarla çatışması da mümkün olduğundan, güvence
ile kastedilen öncelikle iş güvencesidir. Kişinin memurluk mesleğini sürdürebilmesinin en
önemli güvencesi, Anayasanın 128. ve 657 sayılı Kanunun 18. maddesi gereğince kanun­
larda yazılı haller dışında Devlet memurunun memurluğuna son verilmez, aylık ve başka
hakları elinden alınamaz. Memurluk 657 sayılı Kanunun 98. maddesine göre ancak, me­
murun istifa etmesi, disiplin cezası alarak memurluktan çıkarılması, memurluk şartlarını
kaybetmesi veya emekli olması ile sona erebilir.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

İs­t i­f a Hak­k ı

Ka­mu hiz­me­ti­ne gir­me her Türk va­tan­da­şı için bir hak ol­du­ğu gi­bi ka­mu hiz­me­tin­den ay­rıl­
ma da ki­şi­nin ser­best ira­de­si­ne bağ­lı bir hak­tır. Ka­nun­la be­lir­le­nen şart­la­rın oluş­ma­sı hâ­lin­
de dev­let me­mur­la­rı için emek­li­lik bir hak­tır. Ay­rı­ca Dev­let me­mur­la­rı 657 sa­yı­lı Ka­nun­da
be­lir­ti­len esas­la­ra gö­re me­mur­luk­tan çe­ki­le­bi­lir­ler (DMK mad. 20).

D İ K K AT

Bu hak ya­zı­lı kul­la­nıl­ma­lı­dır ve ida­re­nin ka­bu­lü­ne bağ­lı de­ğil­dir.

Ayrıca ifade etmek gerekir ki, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nda belirtilen usûllere uy­
gun olarak çekilmeyen memurlar, sonuç olarak bunun yaptırımlarına katlanmak durumun­
dadırlar. Örneğin, 657 sayılı Kanun’un 95. maddesine göre, “Çekilen devlet memurlarından
devir ve teslim ile yükümlü olanlar, bu işlemlerin sonuna kadar görevlerini bırakamazlar.
Bu zorunluluğa uymayanlar üç yıl geçmeden devlet memurluğuna alınamazlar”. Yine 657
sayılı Kanun’un 96.maddesine göre, “Olağanüstü hâl, seferberlik ve savaş hâllerinde veya
genel hayata müessir afetlere uğrayan yerlerdeki devlet memurları yerine atanacaklar gelip
işe başlamadıkça görevlerini bırakamazlar. Bu zorunluluğa aykırı hareket edenler, hiçbir
surette devlet memurluğuna alınamazlar.

İlerleme ve Yükselme Hakkı

Devlet Memurları Kanunu’nda belirtilen şartlar çerçevesinde memurların ilerleme ve yük­
selme hakkı da bulunmaktadır. Devlet Memurları Kanunu’nda memurun kademe ilerleme­
si ve derece yükselmesinin usul, şart ve özellikleri ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir.

D İ K K AT

Memurların ilerleme ve yükselme hakkı aynı zamanda personel hukukunun te­

mel ilkelerinden olan kariyer ilkesinin de bir gereği olarak karşımıza çıkmaktadır.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
109
 Kademe ve Kademe İlerlemesi
Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 64. mad­de­si­ne gö­re:
Ka­de­me; de­re­ce için­de, gö­re­vin öne­mi ve­ya so­rum­lu­lu­ğu art­ma­dan, me­mu­run ay­lı­ğın­da­ki
iler­le­me­dir.

D İ K K AT

Me­mu­run ka­de­me iler­le­me­si­nin ya­pı­la­bil­me­si için bu­lun­du­ğu ka­de­me­de en az

bir yıl ça­lış­mış ol­ma­sı ve bu­lun­du­ğu de­re­ce­de iler­le­ye­bi­le­ce­ği bir ka­de­me­nin bu­
lun­ma­sı şart­la­rı ara­nır.

72 nci mad­de ge­re­ğin­ce be­lir­li bir sü­re gö­rev yap­mak üze­re, mec­bu­rî ola­rak sü­rek­li gö­rev­le
ata­nan me­mur­lar­dan kal­kın­ma­da bi­rin­ci de­re­ce­de ön­ce­lik­li yö­re­ler­de bu­lu­nan­la­ra, bu yö­
re­ler­de fii­len ça­lış­mak su­re­tiy­le ge­çi­ri­len her iki yıl için bir ka­de­me iler­le­me­si da­ha ve­ri­lir.
Yıl­lık izin­de ge­çi­ri­len sü­re­ler fii­len ça­lı­şıl­mış sa­yı­lır. İki yıl­dan az sü­re­ler dik­ka­te alın­maz.

D İ K K AT

Son se­kiz yıl için­de her­han­gi bir di­sip­lin ce­za­sı al­ma­yan me­mur­la­ra, ay­lık de­re­ce­
le­ri­nin yük­sel­til­me­sin­de dik­ka­te alın­mak üze­re bir ka­de­me iler­le­me­si uy­gu­la­nır.

657 sayılı Kanun’un 64.maddesinde belirtilen şartları haiz her sınıf ve derecedeki memurlar,
hak kazandıkları tarihten geçerli olmak üzere ve başkaca bir işleme gerek kalmaksızın bir
ileri kademeye ilerlemiş sayılırlar.
Ka­de­me iler­le­me­si ile il­gi­li onay mer­cii ata­ma­ya yet­ki­li amir­dir. Onay mer­ci­le­ri ka­de­me
iler­le­me­le­ri ile il­gi­li yet­ki­le­ri­ni dev­re­de­bi­lir­ler.
Ka­de­me iler­le­me­si­ne hak ka­za­na­ma­yan me­mur­lar, ku­rum­la­rın­ca her ay alı­na­cak top­lu
onay­lar­la be­lir­le­nir. Ka­de­me iler­le­me­si yap­mış sa­yı­lan­lar­dan iler­le­me­ye müs­ta­hak ol­ma­
dık­la­rı son­ra­dan tes­pit edi­len­le­rin ka­de­me iler­le­me­le­ri, iler­le­miş sa­yıl­dık­la­rı ta­rih­ten ge­çer­li
ol­mak üze­re ip­tal edi­lir.

Derece Yükselmesinin Usul ve Şartları

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 68. mad­de­si­ne gö­re:
A) De­re­ce yük­sel­me­si ya­pı­la­bil­me­si için:
a) Üst de­re­ce­ler­den boş bir kad­ro­nun bu­lun­ma­sı,
b) De­re­ce­si için­de en az 3 yıl ve bu de­re­ce­nin 3 ün­cü ka­de­me­sin­de 1 yıl bu­lun­muş,
c) Kad­ro­nun tah­sis edil­di­ği gö­rev için ön­gö­rü­len ni­te­lik­le­ri el­de et­miş,
ol­ma­sı şart­tır.
B) Eği­tim ve öğ­re­tim hiz­met­le­ri sı­nı­fı ha­riç, sı­nıf­la­rın 1, 2, 3 ve 4 ün­cü de­re­ce­le­rin­de­ki kad­
ro­la­rı­na, de­re­ce yük­sel­me­sin­de­ki sü­re kay­dı aran­mak­sı­zın, atan­ma­sın­da­ki usu­le gö­re da­ha
aşa­ğı­da­ki de­re­ce­ler­den ata­ma ya­pı­la­bi­lir.

110 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
An­cak, bu şe­kil­de bir ata­ma­nın ya­pı­la­bil­me­si için il­gi­li­nin;
a) 1 in­ci de­re­ce­li kad­ro­lar­dan ek gös­ter­ge­si 5300 ve da­ha yu­ka­rı­da olan­lar için en az 12 yıl,
b) 1 in­ci ve 2 nci de­re­ce­li kad­ro­lar­dan ek gös­ter­ge­si 5300’den az olan­lar için en az 10 yıl,
c) 3 ün­cü ve 4 ün­cü de­re­ce­li kad­ro­lar için en az 8 yıl,
hiz­me­ti­nin bu­lun­ma­sı ve yük­se­köğ­re­nim gör­müş ol­ma­sı şart­tır. Dört yıl­dan az sü­re­li yük­
se­köğ­re­nim gö­ren­ler için bu sü­re­le­re iki yıl ila­ve edi­lir. Bu sü­re­le­rin he­sa­bın­da; 8/6/1984
ta­rih­li ve 217 sa­yı­lı Ka­nun Hük­mün­de Ka­rar­na­me­nin 2 nci mad­de­si kap­sa­mı­na dâ­hil ku­
rum­lar­da fii­len ça­lı­şı­lan sü­re­ler ile Ya­sa­ma Or­ga­nı Üye­li­ğin­de, be­le­di­ye baş­kan­lı­ğın­da, be­
le­di­ye ve il ge­nel mec­li­si üye­li­ğin­de, ka­nun­lar­la ku­ru­lan fon­lar­da, mu­vaz­zaf as­ker­lik­te, okul
dev­re­si dâ­hil ye­dek su­bay­lık­ta ve ulus­la­ra­ra­sı ku­ru­luş­lar­da ge­çen sü­re­le­rin ta­ma­mı ile yük­
se­köğ­re­nim gör­dük­ten son­ra özel ku­rum­lar­da ve­ya ser­best ola­rak ça­lış­tık­la­rı sü­re­nin; Baş­
ba­kan­lık ve ba­kan­lık­la­rın bağ­lı ve il­gi­li ku­ru­luş­la­rı­nın müs­te­şar ve müs­te­şar yar­dım­cı­la­rı ile
en üst yö­ne­ti­ci ko­nu­mun­da­ki ge­nel mü­dür ve baş­kan kad­ro­la­rı­na ata­na­cak­lar için ta­ma­mı,
di­ğer kad­ro­la­ra ata­na­cak­lar için al­tı yı­lı geç­me­mek üze­re dört­te üçü dik­ka­te alı­nır.
Bu bent hü­küm­le­ri­ne gö­re ata­nan­lar atan­dık­la­rı kad­ro­nun ay­lık (Ek gös­ter­ge da­hil) ve di­ğer
hak­la­rın­dan ya­rar­la­nır­lar. Bu su­ret­le üst de­re­ce­ye ata­nan­la­rın bu kad­ro­lar­da ge­çir­dik­le­ri
her yıl ka­de­me iler­le­me­si ve her “3” yıl de­re­ce yük­sel­me­si sa­yıl­mak su­re­tiy­le ka­za­nıl­mış
hak ve emek­li­lik ke­se­ne­ği­ne esas ay­lık de­re­ce­le­ri­nin yük­sel­me­sin­de gö­zö­nü­ne alı­nır. An­cak
atan­dık­la­rı kad­ro ay­lık­la­rı, baş­ka gö­rev­le­re atan­ma ha­lin­de ka­za­nıl­mış hak sa­yıl­maz.
Cumhurbaşkanı onayıyla yapılan atamalarda Cumhurbaşkanlığı kararnamesinde öngörü­
len hizmet süresi şartları aranır. Üst kademe kamu yöneticisi sayılmayan daire başkanı ve
bu kadrolara denk yönetici kadrolarına yapılacak atamalarda bu bentte öngörülen hizmet
süresi yükseköğrenim gördükten sonra beş yıl olarak uygulanır. Ancak bu beş yıllık sürenin
hesabında Devlet memurlarının kazanılmış hak aylık derece ve kademesinde değerlendiri­
len hizmet süreleri esas alınır.
C) De­re­ce yük­sel­me­si ile il­gi­li onay mer­cii ata­ma­ya yet­ki­li amir­dir. Müş­te­rek ka­rar­la atan­
mış olan­la­rın de­re­ce yük­sel­me­le­ri, il­gi­li ba­ka­nın ve­ya yet­ki­li kıl­dı­ğı ma­ka­mın ona­yı ile ya­
pı­lır. Üst de­re­ce kad­ro­ya atan­mış olup da ka­za­nıl­mış hak ve emek­li­lik ke­se­ne­ği­ne esas ay­lık
de­re­ce­le­ri da­ha aşa­ğı­da bu­lu­nan­la­rın (45 in­ci mad­de­nin ikin­ci fık­ra­sı­na gö­re ya­pı­lan ata­
ma­lar ha­riç), ka­za­nıl­mış hak ve emek­li­lik ke­se­ne­ği­ne esas ay­lık de­re­ce­le­ri­nin yük­sel­til­me­le­
ri için, bu hâ­lin de­va­mı sü­re­sin­ce yu­ka­rı­da be­lir­ti­len onay aran­maz.

İzin Hak­k ı
Ana­ya­sa’nın 50. mad­de­si­ne gö­re din­len­me, ça­lı­şan­lar için bir hak­tır. Dev­let me­mur­la­rı da
Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nda gös­te­ri­len sü­re ve şart­lar­la izin hak­kı­na sa­hip­tir­ler. Dev­
let Memurları Kanunu’nun 99. maddesine göre; “Memurların haftalık çalışma süresi genel
olarak 40 saattir. Bu süre Cumartesi ve Pazar günleri tatil olmak üzere düzenlenir. Ancak
bu Kanuna, özel kanunlara, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine veya bunlara dayanılarak
çıkarılacak yönetmeliklerle, kurumların ve hizmetlerin özellikleri dikkate alınmak suretiyle
farklı çalışma süreleri tespit olunabilir.
Cumhurbaşkanı, yurtdışı kuruluşlarda hizmetin gerektirdiği hallerde, hafta tatilini Cumar­
tesi ve Pazardan başka günler olarak tespit edebilir. Devlet Memurları Kanunu’nun 100.
maddesine göre; “Günlük çalışmanın başlama ve bitme saatleri ile öğle dinlenme süresi,
bölgelerin ve hizmetin özelliklerine göre merkezde Cumhurbaşkanınca, illerde valiler tara­

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
111
 fından tespit olunur. Ancak engelliler için; engel durumu, hizmet gerekleri, iklim ve ulaşım
şartları göz önünde bulundurulmak suretiyle günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile
öğle dinlenme süreleri merkezde üst yönetici, taşrada mülki amirlerce farklı belirlenebilir.
Memurların yürüttükleri hizmetin özelliklerine göre, bu madde uyarınca tespit edilen ça­
lışma saat ve süreleri ile görev yerlerine bağlı olmaksızın çalışabilmeleri mümkündür. Bu
hususa ilişkin usûl ve esaslar, Cumhurbaşkanınca belirlenir”.

D İ K K AT

657 sayılı Kanun’da memurlar için; yıllık izin, mazeret izni, hastalık ve refakat izni
ve aylıksız izin hak olarak düzenlenmiştir.

Yıl­l ık İzin
Devlet Memurları Kanunu’nun 102 ve 103. maddelerine göre; Devlet memurlarının yıllık
izin süresi, hizmeti 1 yıldan on yıla kadar (On yıl dâhil) olanlar için yirmi gün, hizmeti on
yıldan fazla olanlar için otuz gündür. Zorunlu hallerde bu sürelere gidiş ve dönüş için en
çok ikişer gün eklenebilir.

D İ K K AT

Yıl­lık izin­ler, ami­rin uy­gun bu­la­ca­ğı za­man­lar­da top­tan ve­ya ih­ti­ya­ca gö­re kı­sım
kı­sım kul­la­nı­la­bi­lir. Bir­bi­ri­ni iz­le­yen iki yı­lın iz­ni bir ara­da ve­ri­le­bi­lir.

Ca­ri yıl ile bir ön­ce­ki yıl ha­riç ön­ce­ki yıl­la­ra ait kul­la­nıl­ma­yan izin hak­la­rı dü­şer.
Öğ­ret­men­ler, yaz ta­ti­li ile din­len­me ta­til­le­rin­de izin­li sa­yı­lır­lar. Bun­la­ra, has­ta­lık ve di­ğer
ma­ze­ret izin­le­ri dı­şın­da, ay­rı­ca yıl­lık izin ve­ril­mez.
Hiz­met­le­ri sı­ra­sın­da rad­yo­ak­tif ışın­lar­la ça­lı­şan per­so­ne­le, her yıl yıl­lık izin­le­ri­ne ila­ve­ten
bir ay­lık sağ­lık iz­ni ve­ri­lir.

Ma­z e­r et İz­n i

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 104. mad­de­si­ne gö­re:
A) Ka­dın me­mu­ra; do­ğum­dan ön­ce se­kiz, do­ğum­dan son­ra se­kiz haf­t a ol­mak üze­re top­
lam onal­tı haf­t a sü­rey­le ana­lık iz­ni ve­ri­lir. Ço­ğul ge­be­lik du­ru­mun­da, do­ğum ön­ce­si se­kiz
haf­t a­lık ana­lık iz­ni sü­re­si­ne iki haf­t a ek­le­nir. An­cak bek­le­nen do­ğum ta­ri­hin­den se­kiz haf­t a
ön­ce­si­ne ka­dar sağ­lık du­ru­mu­nun ça­lış­ma­ya uy­gun ol­du­ğu­nu ta­bip ra­po­ruy­la bel­ge­le­yen
ka­dın me­mur, is­te­ği hâ­lin­de do­ğum­dan ön­ce­ki üç haf­t a­ya ka­dar ku­ru­mun­da ça­lı­şa­bi­lir. Bu
du­rum­da, do­ğum ön­ce­sin­de bu ra­po­ra da­ya­na­rak fii­len ça­lış­tı­ğı sü­re­ler do­ğum son­ra­sı ana­
lık iz­ni sü­re­si­ne ek­le­nir. “Do­ğu­mun er­ken ger­çek­leş­me­si se­be­biy­le, do­ğum ön­ce­si ana­lık
iz­ni­nin kul­la­nı­la­ma­yan bö­lü­mü de do­ğum son­ra­sı ana­lık iz­ni sü­re­si­ne ila­ve edi­lir. Do­ğum­
da ve­ya do­ğum son­ra­sın­da ana­lık iz­ni kul­la­nı­lır­ken an­ne­nin ölü­mü hâ­lin­de, is­te­ği üze­ri­ne
me­mur olan ba­ba­ya an­ne için ön­gö­rü­len sü­re ka­dar izin ve­ri­lir”.
Devlet Memurları Kanunu’nun 104. maddesine göre; “Me­mu­ra, eşi­nin do­ğum yap­ma­sı hâ­
lin­de, is­te­ği üze­ri­ne on gün ba­ba­lık iz­ni; ken­di­si­nin ve­ya ço­cu­ğu­nun ev­len­me­si ya da eşi­nin,
ço­cu­ğu­nun, ken­di­si­nin ve­ya eşi­nin ana, ba­ba ve kar­de­şi­nin ölü­mü hâl­le­rin­de is­te­ği üze­ri­ne
ye­di gün izin ve­ri­lir”.

112 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Devlet Memurları Kanunu’nun 104. maddesine göre; yukarıda “be­lir­ti­len hâl­ler dı­şın­da,
mer­kez­de ata­ma­ya yet­ki­li amir, il­de va­li, il­çe­de kay­ma­kam ve yurt dı­şın­da dip­lo­ma­tik mis­
yon şe­fi ta­ra­fın­dan, bi­rim ami­ri­nin mu­va­fa­ka­ti ile bir yıl için­de top­tan ve­ya bö­lüm­ler hâ­
lin­de, ma­ze­ret­le­ri se­be­biy­le me­mur­la­ra on gün izin ve­ri­le­bi­lir. Za­ru­ret hâ­lin­de öğ­ret­men­ler
ha­riç ol­mak üze­re, ay­nı usûl­le on gün da­ha ma­ze­ret iz­ni ve­ri­le­bi­lir. Bu tak­dir­de, ikin­ci kez
ve­ri­len bu izin, yıl­lık izin­den dü­şü­lür”.
Devlet Memurları Kanunu’nun 104. maddesine göre; “Ka­dın me­mu­ra, ço­cu­ğu­nu em­zir­me­
si için do­ğum son­ra­sı ana­lık iz­ni sü­re­si­nin bi­tim ta­ri­hin­den iti­ba­ren ilk al­tı ay­da gün­de üç
sa­at, ikin­ci al­tı ay­da gün­de bir­bu­çuk sa­at süt iz­ni ve­ri­lir. Süt iz­ni­nin han­gi sa­at­ler ara­sın­da
ve gün­de kaç kez kul­la­nı­la­ca­ğı hu­su­sun­da, ka­dın me­mu­run ter­ci­hi esas­tır”.
Devlet Memurları Kanunu’nun 104. maddesine göre; “Memurlara; en az yüzde 70 oranında
engelli ya da süreğen hastalığı olan çocuğunun (çocuğun evli olması durumunda eşinin de
en az yüzde 70 oranında engelli olması kaydıyla) hastalanması hâlinde hastalık raporuna
dayalı olarak ana veya babadan sadece biri tarafından kullanılması kaydıyla bir yıl içinde
toptan veya bölümler hâlinde on güne kadar mazeret izni verilir”.
Devlet Memurları Kanunu’nun 104. maddesine göre; “Doğum sonrası analık izni süresi so­
nunda kadın memur, isteği hâlinde çocuğun hayatta olması kaydıyla analık izni bitiminde
başlamak üzere ayrıca süt izni verilmeksizin birinci doğumda iki ay, ikinci doğumda dört
ay, sonraki doğumlarda ise altı ay süreyle günlük çalışma süresinin yarısı kadar çalışabilir.
Çoğul doğumlarda bu sürelere birer ay ilave edilir. Çocuğun engelli doğması veya doğum­
dan sonraki on iki ay içinde çocuğun engellilik durumunun tespiti hâllerinde bu süreler on
iki ay olarak uygulanır. Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu eşiyle birlikte veya münferit ola­
rak evlat edinen memurlar ile memur olmayan eşin münferit olarak evlat edinmesi hâlinde
memur olan eşleri de, istekleri üzerine yukarıda belirtilen düzenleme uyarınca verilen sekiz
haftalık iznin bitiminden itibaren bu haktan aynı esaslar çerçevesinde yararlanır. Memurun
çalışacağı süreler ilgili kurum tarafından belirlenir”.

D İ K K AT

Yıl­lık izin ve ma­ze­ret izin­le­ri sı­ra­sın­da fii­li ça­lış­ma­ya bağ­lı her tür­lü öde­me­ler ha­
riç ma­lî hak­lar ile sos­yal yar­dım­la­ra do­ku­nul­maz.

Has­t a­l ık ve Refakat İz­n i

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 105. mad­de­si­ne gö­re:
Me­mu­ra, ay­lık ve öz­lük hak­la­rı ko­ru­na­rak, ve­ri­le­cek ra­por­da gös­te­ri­le­cek lü­zum üze­ri­ne,
kan­ser, ve­rem ve akıl has­ta­lı­ğı gi­bi uzun sü­re­li bir te­da­vi­ye ih­ti­yaç gös­te­ren has­ta­lı­ğı hâ­lin­de
on­se­kiz aya ka­dar, di­ğer has­ta­lık hâl­le­rin­de ise oni­ki aya ka­dar izin ve­ri­lir.
Me­mu­run, has­ta­lı­ğı se­be­biy­le ya­tak­lı te­da­vi ku­ru­mun­da ya­ta­rak gör­dü­ğü te­da­vi sü­re­le­ri,
has­ta­lık iz­ni­ne ait sü­re­nin he­sa­bın­da dik­ka­te alı­nır.
Bu mad­de­de ya­zı­lı aza­mî sü­re­ler ka­dar izin ve­ri­len me­mu­run, bu iz­nin so­nun­da işe baş­la­ya­
bil­me­si için, iyi­leş­ti­ği­ne da­ir ra­po­ru (yurt dı­şın­da­ki me­mur­lar için ma­hal­lî usû­le gö­re ve­ri­le­cek
ra­po­ru) ib­raz et­me­si zo­run­lu­dur. İzin sü­re­si­nin so­nun­da, has­ta­lı­ğı­nın de­vam et­ti­ği res­mî sağ­lık
ku­ru­lu ra­po­ru ile tes­pit edi­len me­mu­run iz­ni, bi­rin­ci fık­ra­da be­lir­ti­len sü­re­ler ka­dar uza­tı­lır, bu
sü­re­nin so­nun­da da iyi­le­şe­me­yen me­mur hak­kın­da emek­li­lik hü­küm­le­ri uy­gu­la­nır.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
113
 Bun­lar­dan ge­rek­li sağ­lık şart­la­rı­nı ye­ni­den ka­zan­dık­la­rı res­mî sağ­lık ku­rul­la­rın­ca tes­pit edi­
len ve emek­li­lik hak­kı­nı el­de et­me­miş olan­lar, ye­ni­den me­mu­ri­ye­te dön­mek is­te­me­le­ri hâ­
lin­de, ni­te­lik­le­ri­ne uy­gun kad­ro­la­ra ön­ce­lik­le ata­nır­lar.

D İ K K AT

Gö­re­vi sı­ra­sın­da ve­ya gö­re­vin­den do­la­yı bir ka­za­ya ve­ya sal­dı­rı­ya uğ­ra­yan ve­ya
bir mes­lek has­ta­lı­ğı­na tu­tu­lan me­mur, iyi­le­şin­ce­ye ka­dar izin­li sa­yı­lır.

Has­ta­lık ra­por­la­rı­nın han­gi hal­ler­de, han­gi he­kim­ler ve­ya sağ­lık ku­rul­la­rı ta­ra­fın­dan ve­ri­le­
ce­ği ve sü­re­le­ri ile bu ko­nu­ya iliş­kin di­ğer hu­sus­lar, Sağ­lık, Ma­li­ye ve Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lık­la­rı
ile Sos­yal Gü­ven­lik Ku­ru­mu­nun gö­rüş­le­ri alı­na­rak Dev­let Per­so­nel Baş­kan­lı­ğın­ca ha­zır­la­
na­cak bir yö­net­me­lik­le be­lir­le­nir.
Ay­rı­ca, me­mu­run bak­mak­la yü­küm­lü ol­du­ğu ve­ya me­mur re­fa­kat et­me­di­ği tak­dir­de ha­ya­tı
teh­li­ke­ye gi­re­cek ana, ba­ba, eş ve ço­cuk­la­rı ile kar­deş­le­rin­den bi­ri­nin ağır bir ka­za ge­çir­me­
si ve­ya te­da­vi­si uzun sü­ren bir has­ta­lı­ğı­nın bu­lun­ma­sı hâl­le­rin­de, bu hâl­le­rin sağ­lık ku­ru­lu
ra­po­ruy­la bel­ge­len­di­ril­me­si şar­tıy­la, ay­lık ve öz­lük hak­la­rı ko­ru­na­rak, üç aya ka­dar izin ve­
ri­lir. Ge­rek­ti­ğin­de bu sü­re bir ka­tı­na ka­dar uza­tı­lır.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

Ay­l ık­s ız İzin

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 108. mad­de­si­ne gö­re:
A) Me­mu­ra, 105 in­ci mad­de­nin son fık­ra­sı uya­rın­ca ve­ri­len iz­nin bi­ti­min­den iti­ba­ren, sağ­
lık ku­ru­lu ra­po­ruy­la bel­ge­len­di­ril­me­si şar­tıy­la, is­tek­le­ri üze­ri­ne on­se­kiz aya ka­dar ay­lık­sız
izin ve­ri­le­bi­lir.
B) Doğum yapan memura, 104.madde uyarınca verilen doğum sonrası analık izni süresinin
veya aynı maddenin (F) fıkrası uyarınca verilen izin süresinin bitiminden; eşi do­ğum ya­pan
me­mu­ra ise, do­ğum ta­ri­hin­den iti­ba­ren is­tek­le­ri üze­ri­ne yir­mi­dört aya ka­dar ay­lık­sız izin ve­ri­lir.
C) Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu eşiyle birlikte veya münferit olarak evlat edinen me­
murlar ile memur olmayan eşin münferit olarak evlat edinmesi hâlinde memur olan eşleri­
ne, 104.maddenin (A) fıkrası uyarınca verilen sekiz haftalık iznin veya aynı maddenin (F)
fıkrası uyarınca izin kullanılması hâlinde bu iznin bitiminden itibaren, istekleri üzerine yir­
mi dört aya kadar aylıksız izin verilir. Evlat edinen her iki eşin memur olması durumunda
bu süre, eşlerin talebi üzerine yirmi dört aylık süreyi geçmeyecek şekilde, birbirini izleyen
iki bölüm hâlinde eşlere kullandırılabilir.
D) Özel burs sağlayan ve bu burstan istifade etmesi için kendilerine aylıksız izin verilenler
de dâhil olmak üzere burslu olarak ya da bütçe imkânlarıyla yetiştirilmek üzere yurtdışına
gönderilen veya sürekli görevle yurtiçine ya da yurtdışına atanan veya en az altı ay süreyle
yurtdışında geçici olarak görevlendirilen memurlar veya diğer personel kanunlarına tâbi
olanlar ile yurtdışına kamu kurumlarınca gönderilmiş olan öğrencilerin memur olan eşleri
ile 77.maddeye göre izin verilenlerin memur olan eşlerine görev veya öğrenim süresi içinde
aylıksız izin verilebilir.

114 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
E) Memura, yıllık izinde esas alınan süreler itibarıyla beş hizmet yılını tamamlamış olması
ve isteği hâlinde memuriyeti boyunca ve en fazla iki defada kullanılmak üzere, toplam bir
yıla kadar aylıksız izin verilebilir. Ancak, olağanüstü hâl veya genel hayata müessir afet hâli
ilan edilen bölgelere 72.madde gereğince belli bir süre görev yapmak üzere zorunlu olarak
sürekli görevle atananlar hakkında bu bölgelerdeki görev süreleri içinde bu fıkra hükmü
uygulanmaz.

D İ K K AT

F) Aylıksız izin süresinin bitiminden önce mazereti gerektiren sebebin ortadan

kalkması hâlinde, on gün içinde göreve dönülmesi zorunludur. Aylıksız izin süres­
inin bitiminde veya mazeret sebebinin kalkmasını izleyen on gün içinde görevine
dönmeyenler, memuriyetten çekilmiş sayılır.

G) Muvazzaf askerliğe ayrılan memurlar askerlik süresince görev yeri saklı kalarak aylıksız
izinli sayılır.

K İ TA P

Dev­let me­mur­la­rı­nın izin hak­kı ko­nu­su için ba­kı­nız: Nur KA­MAN KA­RAN. Per­so­nel
Hu­ku­ku (Ders Not­la­rı). İs­tan­bul. 2008.

Müracaat, Şikâyet ve Dava Açma

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 21.mad­de­si­ne gö­re: Dev­let me­mur­la­rı, ku­rum­la­rıy­la il­gi­li
res­mi ve şah­si iş­le­rin­den do­la­yı mü­ra­ca­at; amir­le­ri ve­ya ku­rum­la­rı ta­ra­fın­dan ken­di­le­ri­ne
uy­gu­la­nan ida­ri ey­lem ve iş­lem­ler­den do­la­yı şi­kâ­yet ve da­va aç­ma hak­kı­na sa­hip­tir­ler.
Mü­ra­ca­at ve şi­kâ­yet­ler söz ve­ya ya­zı ile en ya­kın amir­den baş­la­ya­rak sil­si­le yo­lu ile şi­kâ­yet
edi­len amir­ler at­la­na­rak ya­pı­lır.
Mü­ra­ca­at ve şi­kâ­yet­ler in­ce­le­ne­rek en kı­sa za­man­da il­gi­li­ye bil­di­ri­lir. Mü­ra­ca­at ve şi­kâ­yet­
ler­le il­gi­li esas ve usul­ler Baş­ba­kan­lık­ça ha­zır­la­na­cak bir yö­net­me­lik­le dü­zen­le­nir.

Sen­d i­k a Kur­m a ve Toplu Sözleşme Yapma Hakkı

3.10.1995 ta­ri­hin­de 4709 sa­yı­lı Ka­nun ile Ana­ya­sa’nın 53. mad­de­sin­de ya­pı­lan de­ği­şik­lik­le
me­mur­la­ra sen­di­ka kur­ma hak­kı ta­nın­mış­tır. 657 sa­yı­lı Ka­nun’un 22. mad­de­si­ne gö­re de
dev­let me­mur­la­rı, Ana­ya­sa’da ve özel ka­nu­nun­da be­lir­ti­len hü­küm­ler uya­rın­ca sen­di­ka­lar
ve üst ku­ru­luş­lar ku­ra­bi­lir ve bun­la­ra üye ola­bi­lir­ler.

D İ K K AT

7.5. 2010 ta­ri­hin­de 5982 sa­yı­lı Ka­nun ile Ana­ya­sa’da ya­pı­lan de­ği­şik­lik­le me­mur­
la­ra ve di­ğer ka­mu gö­rev­li­le­ri­ne söz­leş­me yap­ma hak­kı ta­nın­mış­tır.

Me­mur sen­di­ka­la­rı­na ve bun­la­rın üst ku­ru­luş­la­rı­na ida­rey­le amaç­la­rı doğ­rul­tu­sun­da top­lu

gö­rüş­me ve top­lu söz­leş­me yap­ma hak­kı ta­nın­mak­ta ve me­mur sen­di­ka­la­rı­nın üye­le­ri adı­na
yar­gı mer­ci­le­ri­ne baş­vu­ra­bil­me­le­ri ka­bul edil­mek­te­dir.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
115
 Ana­ya­sa’ya gö­re: Top­lu söz­leş­me ya­pıl­ma­sı sı­ra­sın­da uyuş­maz­lık çık­ma­sı ha­lin­de ta­raf­lar
Ka­mu Gö­rev­li­le­ri Ha­kem Ku­ru­lu­na baş­vu­ra­bi­lir. Ka­mu Gö­rev­li­le­ri Ha­kem Ku­ru­lu ka­rar­la­rı
ke­sin­dir ve top­lu söz­leş­me hük­mün­de­dir.
Yi­ne Ana­ya­sa’ya gö­re: Top­lu söz­leş­me hak­kı­nın kap­sa­mı, is­tis­na­la­rı, top­lu söz­leş­me­den ya­
rar­la­na­cak­lar, top­lu söz­leş­me­nin ya­pıl­ma şek­li, usu­lü ve yü­rür­lü­ğü, top­lu söz­leş­me hü­küm­
le­ri­nin emek­li­le­re yan­sı­tıl­ma­sı, Ka­mu Gö­rev­li­le­ri Ha­kem Ku­ru­lu­nun teş­ki­li, ça­lış­ma usul ve
esas­la­rı ile di­ğer hu­sus­lar ka­nun­la dü­zen­le­nir.

Ko­v uş­t ur­m a ve Yar­g ı­l a­m a­d a Özel Ku­r al­l a­r a Ta­b i Ol­m a Hak­k ı
Dev­let me­mur­la­rı­nın gö­rev­le­ri ile il­gi­li ve­ya gö­rev­le­ri sı­ra­sın­da iş­le­dik­le­ri suç­lar­dan do­la­yı
so­ruş­tur­ma ve ko­vuş­tur­ma ya­pıl­ma­sı ve hak­la­rın­da da­va açıl­ma­sı özel hü­küm­le­re ta­bi­dir.
Ana­ya­sa’nın 129. mad­de­si­nin son fık­ra­sı şu şe­kil­de­dir: “ ..... Me­mur­lar ve di­ğer ka­mu gö­rev­
li­le­ri hak­kın­da iş­le­dik­le­ri id­di­a edi­len suç­lar­dan ötü­rü ce­za ko­vuş­tur­ma­sı açıl­ma­sı, ka­nun­la
be­lir­le­nen is­tis­na­lar dı­şın­da, ka­nu­nun gös­ter­di­ği ida­ri mer­ci­in iz­ni­ne bağ­lı­dır.”
Me­mur­la­rın gö­rev­le­ri ha­ri­cin­de ve­ya gö­rev­le­ri ile il­gi­li ol­ma­yan bir suç iş­le­me­le­ri hâ­lin­de
hak­la­rın­da ay­rı bir yar­gı­la­ma usu­lü ön­gö­rül­me­miş­tir ve ad­li ma­kam­lar ta­ra­fın­dan so­ruş­
tur­ma ve yar­gı­la­ma iş­lem­le­ri ya­pı­lır. Mev­zu­at­ta me­mur­lar hak­kın­da özel yar­gı­la­ma yön­te­mi
ge­ti­ren iki ka­nun bu­lun­mak­ta­dır: 4483 sa­yı­lı Me­mur­lar ve Di­ğer Ka­mu Gö­rev­li­le­ri­nin Yar­
gı­lan­ma­sı Hak­kın­da Ka­nun ile 3628 sa­yı­lı Rüş­vet ve Yol­suz­luk­lar­la Mü­ca­de­le Ka­nu­nu. 4483
sa­yı­lı Ka­nun, me­mur suç­la­rın­da ilk so­ruş­tur­ma­nın ida­re­nin ve­re­ce­ği ön in­ce­le­me ka­ra­rın­
dan son­ra ya­pıl­ma­sı­nı ön­gör­mek­te­dir. 3628 sa­yı­lı Ka­nun ise ilk so­ruş­tur­ma­nın Cum­hu­ri­yet
Baş­sav­cı­lık­la­rın­ca ya­pı­la­ca­ğı­nı be­lirt­mek­te­dir. 4483 sa­yı­lı Ka­nun’un ön­gör­dü­ğü ön in­ce­le­
me aşa­ma­sı­nın uy­gu­lan­ma­ya­ca­ğı di­ğer ka­nun­lar ise 5816 sa­yı­lı Ata­türk Aley­hi­ne İş­le­nen
Suç­lar Hak­kın­da Ka­nun, 298 sa­yı­lı Se­çim­le­rin Te­mel Hü­küm­le­ri ve Seç­men Kü­tük­le­ri Hak­
kın­da Ka­nun, 1402 sa­yı­lı Sı­kı­yö­ne­tim Ka­nu­nu ve 3713 sa­yı­lı Te­rör­le Mü­ca­de­le Ka­nun’udur.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

İs­n at ve İf­t i­r a­l a­r a Kar­ş ı Ko­r un­m a Hak­k ı

Me­mur hak­kın­da ya­pı­lan ih­bar ve şi­kâ­yet­le­rin uy­dur­ma ol­du­ğu so­ruş­tur­ma ve­ya yar­gı­la­ma
so­nu­cun­da or­ta­ya çık­tı­ğı tak­dir­de mer­kez­de me­mu­run en bü­yük ami­ri, il­ler­de va­li­ler, is­nat­
ta bu­lu­nan­lar hak­kın­da ka­mu da­va­sı açıl­ma­sı­nı Cum­hu­ri­yet Sav­cı­lı­ğın­dan is­ter­ler. Bu­ra­da
da ce­za yar­gı­la­ma­sın­da ön­gö­rü­len özel usul­de ol­du­ğu gi­bi me­mur, ka­mu hiz­me­ti ye­ri­ne
ge­tir­di­ği için ko­run­mak is­te­miş­tir.

Ay­l ık Hak­k ı
Ana­ya­sa’nın 55. mad­de­si­ne gö­re “ .....Dev­let, ça­lı­şan­la­rın yap­tık­la­rı işe uy­gun ada­let­li bir
üc­ret el­de et­me­le­ri ve di­ğer sos­yal yar­dım­lar­dan ya­rar­lan­ma­la­rı için ge­rek­li ted­bir­le­ri alır.”
Ay­lık, Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 147. mad­de­sin­de ta­nım­lan­mış­tır. Bu­na gö­re ay­lık,
Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun uy­gu­lan­dı­ğı ku­rum­lar­da gö­rev­len­di­ri­len me­mur­la­ra hiz­
met­le­ri­nin kar­şı­lı­ğın­da kad­ro­ya da­ya­nı­la­rak her ay öde­nen pa­ra­yı ifa­de eder. Bu du­rum­da

116 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ay­lık, gö­rü­len ka­mu hiz­met­le­ri­nin kar­şı­lı­ğı ola­rak ve ka­mu hiz­met­le­ri­nin ye­ri­ne ge­ti­ril­di­ği
gö­rev­ler­de ça­lı­şan ki­şi­le­re kad­ro ve hiz­met kar­şı­lı­ğı ve­ri­len bir pa­ra­dır.

Yol­l uk Hak­k ı
Yurt için­de ya da yurt dı­şın­da bir gö­re­vin ye­ri­ne ge­ti­ril­me­si ne­de­niy­le sü­rek­li ya da ge­çi­ci
ola­rak gö­rev ye­rin­den ay­rı­lan me­mur­la­ra 6245 sa­yı­lı Har­cı­rah Ka­nu­nu ve Büt­çe Ka­nu­nu
uya­rın­ca yol­luk öde­nir. Yol­luk, gün­de­lik ve yol gi­der­le­rin­den olu­şur. Gün­de­lik­le­rin tu­ta­rı,
me­mur­la­rın ay­lık de­re­ce­le­ri­ne gö­re her yıl Büt­çe Ka­nu­nu ile sap­tan­mak­ta­dır.

Di­ğ er Sos­y al Hak­l ar ve Yar­d ım­l ar

Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu ile me­mu­ra çe­şit­li sos­yal hak­lar ta­nın­mış­tır: Emek­li­lik yar­dı­mı,
has­ta­lık si­gor­ta­sı, ko­nut kre­di­si, loj­man tah­si­si, öğ­re­nim burs­la­rı ve yurt­la­rı, ai­le yar­dı­mı
öde­ne­ği, do­ğum yar­dı­mı öde­ne­ği, ölüm yar­dı­mı öde­ne­ği, te­da­vi yar­dı­mı, ce­na­ze gi­der­le­ri­
nin kar­şı­lan­ma­sı, gi­ye­cek ve yi­ye­cek yar­dı­mı; me­mur­la­rın sa­hip ol­du­ğu di­ğer sos­yal hak ve
yar­dım­la­ra ör­nek ola­rak ve­ri­le­bi­lir.

K İ TA P

İb­ra­him PI­NAR. Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu Şer­hi. Seç­kin Ya­yı­ne­vi. An­ka­ra. 2006.

DEV­L ET ME­M UR­L A­R I­N IN TA­B İ OL­D U­Ğ U YA­S AK­L AR
Me­mur­lar, baş­ka­la­rı için ya­sak ol­ma­yan ba­zı dav­ra­nış­lar­dan ka­çın­mak zo­run­da­dır­lar. Bir
baş­ka ifa­dey­le baş­ka­la­rı için ca­iz sa­yı­lan ba­zı ey­lem ve dav­ra­nış­lar, me­mur­lar için ya­sak­lan­
mış­tır. Dev­let me­mur­la­rı­nın ta­bi ol­du­ğu ya­sak­lar Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 4. bö­lü­
mün­de ve ba­zı di­ğer mad­de­le­rin­de dü­zen­len­miş­tir.

Top­l u Ey­l em ve Ha­r e­ket­l er­d e Bu­l un­m a Ya­s a­ğ ı

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 26.maddesine göre, dev­let me­mur­la­rı­nın ka­mu
hiz­met­le­ri­ni ak­sa­ta­cak şe­kil­de me­mur­luk­tan ka­sıt­lı ola­rak bir­lik­te çe­kil­me­le­ri ve­ya gö­rev­
le­ri­ne gel­me­me­le­ri ve­ya gö­rev­le­ri­ne ge­lip de dev­let hiz­met­le­ri­nin ve iş­le­ri­nin ya­vaş­la­tıl­ma­sı
ve­ya ak­sa­tıl­ma­sı so­nu­cu­nu do­ğu­ra­cak ey­lem ve ha­re­ket­ler­de bu­lun­ma­la­rı ya­sak­tır.

Ti­c a­r et ve Di­ğ er Ka­z anç Ge­t i­r i­c i Fa­a li­yet­l er­d e Bu­l un­m a Ya­s a­ğ ı
Devlet Memurları Kanunu’nun 28. maddesine göre; “Memurlar Türk Ticaret Kanununa
göre (Tacir) veya (Esnaf) sayılmalarını gerektirecek bir faaliyette bulunamaz, ticaret ve sa­
nayi müesseselerinde görev alamaz, ticari mümessil veya ticari vekil veya kollektif şirketler­
de ortak veya komandit şirkette komandite ortak olamazlar (Görevli oldukları kurumların
iştiraklerinde kurumlarını temsilen alacakları görevler hariç). Memurlar, mesleki faaliyette
veya serbest meslek icrasında bulunmak üzere ofis, büro, muayenehane ve benzeri yerler
açamaz; gerçek kişilere, özel hukuk tüzel kişilerine veya kamu kurumu niteliğindeki meslek
kuruluşlarına ait herhangi bir iş yerinde veya vakıf yükseköğretim kurumlarında çalışamaz”.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
117
 Yine Devlet Memurları Kanunu’nun 28.maddesine göre; “Memurların üyesi oldukları yapı,
kalkınma ve tüketim kooperatifleri, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve ka­
nunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulmuş yardım sandıklarının yönetim, de­
netim ve disiplin kurulları üyelikleri ile özel kanunlarda belirtilen görevler bu yasaklamanın
dışındadır.
Eşleri, reşit olmayan veya mahcur olan çocukları, yasaklanan faaliyetlerde bulunan memur­
lar bu durumu 15 gün içinde bağlı oldukları kuruma bildirmekle yükümlüdürler”.
Bu düzenlemeler çerçevesinde kısaca belirtmek gerekir ki; memurlar kolektif şirketlerde
ortak veya komandit şirkette komandite ortak olamazlar. Memurların komandit şirketlerde
komanditer ortak olmaları ise yasaklanmamıştır.
Me­mur­la­rın adi şir­ket­le­re de or­tak ol­ma­sı müm­kün de­ğil­dir; çün­kü bir ti­ca­ri iş­let­me­yi bir
bö­lü­müy­le de ol­sa ken­di adı­na iş­le­ten kim­se ta­cir sa­yıl­mak­ta­dır. Ano­nim şir­ket­le­re or­tak­lık
ko­nu­sun­da ise mev­zu­at­ta ya­sak­la­yı­cı bir hü­küm bu­lun­ma­mak­ta­dır.

D İ K K AT

Do­la­yı­sıy­la me­mur­la­rın ano­nim şir­ket­ler­de ku­ru­cu or­tak ya da ku­ru­lu bir ano­nim

şir­ke­te son­ra­dan or­tak ola­bil­me­le­ri müm­kün­dür. An­cak Dev­let Me­mur­la­rı Ka­
nu­nu’nun 28. mad­de­si ge­re­ğin­ce me­mur­la­rın ano­nim şir­ket­ler­de yö­ne­tim ya da
de­ne­tim ku­ru­lu üye­si ol­ma­la­rı müm­kün de­ğil­dir.

Li­mi­ted şir­ket­le­re or­tak­lık ko­nu­sun­da ka­nun­da bir hü­küm bu­lun­ma­mak­ta­dır. An­cak li­mi­
ted şir­ket­ler­de or­tak­la­rın şir­ket borç­la­rı ne­de­niy­le so­rum­lu­luk­la­rı koy­ma­yı ta­ah­hüt et­tik­le­ri
ser­ma­ye ile sı­nır­lı ol­du­ğun­dan yö­ne­tim ve de­ne­tim or­gan­la­rın­da gö­rev al­ma­mak ko­şu­luy­la
me­mur­lar, li­mi­ted şir­ket­le­re or­tak ola­bi­lir­ler.

Grev Ya­s a­ğ ı

Grev, 657 sa­yı­lı Ka­nun’un 27. mad­de­si ile ya­sak­lan­mış­tır. 27. mad­de şu şe­kil­de­dir:
“Dev­let me­mur­la­rı­nın gre­ve ka­rar ver­me­le­ri, grev ter­tip­le­me­le­ri, ilan et­me­le­ri, bu yol­da
pro­pa­gan­da yap­ma­la­rı ya­sak­tır.

D İ K K AT

Dev­let me­mur­la­rı, her­han­gi bir gre­ve ve­ya grev te­şeb­bü­sü­ne ka­tı­la­maz, gre­vi
des­tek­le­ye­mez ve­ya teş­vik ede­mez­ler.”

Dev­let me­mur­la­rı­nın grev hak­kı­na ana­ya­sal açı­dan bak­tı­ğı­mız­da ise 1982 Ana­ya­sa­sı’nın
grev hak­kı­nı me­mur­lar açı­sın­dan açık­ça ya­sak­la­ma­dı­ğı; ama gü­ven­ce al­tı­na da al­ma­dı­ğı
gö­rül­mek­te­dir. 1995 değişikliği ile Anayasanın 53. maddesine eklenen yeni fıkra, memur
sendikaları için grev hakkına anayasal bir güvence getirmediği gibi işçiler için grev hakkı­
nın düzenlendiği 54. madde hükümlerine tabi olmayacaklarını öngörmektedir.

He­d i­ye Al­m a ve Men­f a­a t Sağ­l a­m a Ya­s a­ğ ı

Dev­let me­mur­la­rı­nın doğ­ru­dan doğ­ru­ya ve­ya ara­cı eliy­le he­di­ye is­te­me­le­ri ve gö­rev­le­ri sı­
ra­sın­da ol­ma­sa da­hi men­fa­at sağ­la­ma ama­cı ile he­di­ye ka­bul et­me­le­ri ve­ya iş sa­hip­le­rin­den
borç pa­ra is­te­me­le­ri ve al­ma­la­rı ya­sak­tır.

118 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 D İ K K AT
Ka­mu gö­rev­li­si­nin yan­sız­lı­ğı­nı, per­for­man­sı­nı, ka­ra­rı­nı ya da gö­re­vi­ni yap­ma­sı­nı
et­ki­le­yen ya da et­ki­le­me ola­sı­lı­ğı bu­lu­nan eko­no­mik de­ğe­ri ol­sun ve­ya ol­ma­sın
her tür­lü eş­ya ve­ya çı­kar, he­di­ye­dir.

5176 sayılı Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılma­
sı Hakkında Kanun ile bu Kanunun uygulanmasına ilişkin olarak çıkarılan Kamu Görevlileri
Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usûl ve Esasları Hakkında Yönetmelik’te, etik ilkelerin sağ­
lanması açısından kabul edilen etkili düzenlemelerden birisi, hediye alma ve menfaat sağla­
ma yasağı ile bu yasağın kapsamına ilişkindir. 5176 sayılı Kanun’un 9.maddesi ile 657 sayılı
Devlet Memurları Kanunu’nun 29.maddesine hediye alma yasağı ile ilgili şu fıkra eklenmiş­
tir: Ka­mu Gö­rev­li­le­ri Etik Ku­ru­lu, he­di­ye al­ma ya­sa­ğı­nın kap­sa­mı­nı be­lir­le­me­ye ve en az
ge­nel mü­dür ve­ya eşi­ti se­vi­ye­de­ki üst dü­zey ka­mu gö­rev­li­le­rin­ce alı­nan he­di­ye­le­rin lis­te­si­ni
ge­rek­ti­ğin­de her tak­vim yı­lı so­nun­da bu gö­rev­li­ler­den is­te­me­ye yet­ki­li­dir. Etik Yö­net­me­li­ği,
he­di­ye al­ma ya­sa­ğı kap­sa­mı­na gi­ren ve gir­me­yen he­di­ye­le­ri te­ker te­ker say­mış­tır.
Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usûl ve Esasları Hakkında Yönetmelik
(mad.15/son) kapsamına giren en az genel müdür, eşiti ve üstü görevliler, bu Yönetmeliğin
15.maddesinin 5.fıkrası ve 6.fıkrasının a bendinde sayılan hediyelere ilişkin bir önceki yılda
aldıklarının listesini, herhangi bir uyarı beklemeksizin her yıl Ocak ayı sonuna kadar bildi­
rirler. Hediye alma yasağı kapsamı dışında tutulan bağışlar konusunun ise suiistimale açık
olduğu, bu nedenle bu konuda da belirli bir üst sınırın getirilmesi gerektiği ifade edilebilir.

Si­y a­s i Par­t i­l e­r e Gir­m e Ya­s a­ğ ı

Ana­ya­sa’nın 68. mad­de­si­ne gö­re “ ...... Ha­kim­ler ve sav­cı­lar, Sa­yış­tay dâ­hil yük­sek yar­gı or­
ga­nı men­sup­la­rı, ka­mu ku­rum ve ku­ru­luş­la­rı­nın me­mur sta­tü­sün­de­ki gö­rev­li­le­ri, yap­tık­la­rı
hiz­met ba­kı­mın­dan iş­çi ni­te­li­ği ta­şı­ma­yan di­ğer ka­mu gö­rev­li­le­ri, Si­lah­lı Kuv­vet­ler men­
sup­la­rı ile yük­se­köğ­re­tim ön­ce­si öğ­ren­ci­le­ri; si­ya­si par­ti­le­re üye ola­maz­lar.”

D İ K K AT

Ay­rı­ca Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu’nun 7. mad­de­si; me­mur­la­rın si­ya­si par­ti­le­re gir­

me­le­ri­ni, her­han­gi bir si­ya­si par­ti ya da ki­şi­nin ya­ra­rı­nı ve­ya za­ra­rı­nı he­def­le­yen
dav­ra­nış­ta bu­lun­ma­la­rı­nı ya­sak­la­mış­tır.

Giz­l i Bil­g i­l e­r i Açık­l a­m a Ya­s a­ğ ı

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 31. maddesine göre, Dev­let me­mur­la­rı­nın ka­mu
hiz­met­le­ri ile il­gi­li giz­li bil­gi­le­ri, gö­rev­le­rin­den ay­rıl­mış bi­le ol­sa­lar, yet­ki­li ba­ka­nın ya­zı­lı iz­
ni ol­ma­dık­ça açık­la­ma­la­rı ya­sak­tır. İda­re hu­ku­ku ala­nın­da han­gi tür bil­gi­le­rin giz­li kal­ma­sı
ge­rek­ti­ği say­ma yo­lu ile be­lir­len­me­miş­tir; do­la­yı­sıy­la giz­li­li­ğin ta­yi­ni ida­re­ye ait­tir. Devlet
Memurları Kanunu’nun 31.maddesi, “memurluk sıfatı sona erdikten sonra dahi gizli bilgi­
lerin açıklanmasını yasaklamaktadır.

D İ K K AT

Giz­li bil­gi açık­lan­mış­sa ye­ri­ne gö­re Türk Ce­za Ka­nu­nu’nun dev­let sır­rı, gö­rev giz­li­
li­ği ya da mes­lek giz­li­li­ği ku­ral­la­rı­nın çiğ­nen­me­si söz ko­nu­su­dur.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
119
 Giz­li bil­gi­le­rin açık­lan­ma­sı, ay­nı za­man­da 657 sa­yı­lı Ka­nun mad­de 125/E-h’ye gö­re “yet­ki
al­ma­dan” ya­pıl­mış­sa me­mur­luk­tan çı­kar­ma ne­de­ni­dir.

Ba­s ı­n a Bil­g i ve­y a De­m eç Ver­m e Ya­s a­ğ ı

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 15.maddesine göre, dev­let me­mur­la­rı; ka­mu gö­
rev­le­ri hak­kın­da ba­sı­na, ha­ber ajans­la­rı­na ve­ya rad­yo ve te­le­viz­yon ku­rum­la­rı­na bil­gi ve­ya
de­meç ve­re­mez­ler. Bu ko­nu­da ge­rek­li bil­gi an­cak ba­ka­nın yet­ki­li kı­la­ca­ğı gö­rev­li­ler, ki bun­
lar il­ler­de va­li­ler, ve­ya yet­ki­li kı­la­ca­ğı gö­rev­li ta­ra­fın­dan ve­ri­le­bi­lir.
“Denetimindeki Teşebbüsten Menfaat Sağlama Yasağı” başlığı ve alt metni: “657 sayılı Dev­
let Memurları Kanunu’nun 30.maddesine göre; “Devlet memurunun, denetimi altında bu­
lunan veya kendi görevi veya mensup olduğu kurum ile ilgisi olan bir teşebbüsten, doğru­
dan doğruya veya aracı eliyle her ne ad altında olursa olsun bir menfaat sağlaması yasaktır”.

Der­n ek Kur­m a ve Der­n ek­l e­r e Üye Ol­m a Ya­s a­ğ ı

Ana­ya­sa’nın 33. mad­de­si­nin 1. fık­ra­sın­da her­ke­sin ön­ce­den izin al­mak­sı­zın der­nek kur­
ma hak­kı­na sa­hip ol­du­ğu be­lir­til­dik­ten son­ra ay­nı mad­de­nin 4121 sa­yı­lı Ka­nun ile de­ği­şik
7.fık­ra­sın­da “Bi­rin­ci fık­ra hük­mü, Si­lah­lı Kuv­vet­ler ve kol­luk kuv­vet­le­ri men­sup­la­rı­na ve
gö­rev­le­ri­nin ge­rek­tir­di­ği öl­çü­de dev­let me­mur­la­rı­na ka­nun­la sı­nır­la­ma­lar ge­ti­ril­me­si­ne en­
gel de­ğil­dir” hük­mü dü­zen­len­mek su­re­tiy­le ön­ce­lik­le si­lah­lı kuv­vet­ler men­sup­la­rı ve kol­luk
güç­le­ri per­so­ne­li ol­mak üze­re ba­zı ka­mu gö­rev­li­le­ri için der­nek kur­ma hak­kı ve der­nek­le­re
üye ol­ma hak­kı­na sı­nır­la­ma­lar ge­ti­ril­me­si­ne im­kân sağ­lan­mış­tır. 2908 sa­yı­lı Der­nek­ler Ka­
nu­nu’nun 4. mad­de­sin­de ise Türk Si­lah­lı Kuv­vet­le­ri ile ge­nel ve özel kol­luk kuv­vet­le­ri men­
sup­la­rı ve özel ka­nun­la­rın­da der­nek ku­ra­ma­ya­cak­la­rı be­lir­ti­len me­mur sta­tü­sün­de­ki ka­mu
hiz­me­ti gö­rev­li­le­ri­nin der­nek ku­ra­ma­ya­cak­la­rı ön­gö­rül­müş­tür.

Ay­r ıl­d ı­ğ ı Ku­r u­m a Kar­ş ı Gö­r ev Al­m a Ya­s a­ğ ı
Her­han­gi bir ne­den­le gö­re­vin­den ay­rı­lan me­mur­lar, es­ki ku­rum­la­rı­na kar­şı bel­li sü­re­ler­le iş
ve gö­rev ala­maz­lar. 2.10.1981 ta­rih ve 2351 sa­yı­lı Ka­mu Gö­rev­le­rin­den Ay­rı­lan­la­rın Ya­pa­ma­
ya­cak­la­rı İş­ler Hak­kın­da Ka­nun’a gö­re gö­rev­le­rin­den ay­rı­lan­lar, ay­rıl­dık­la­rı ta­rih­ten ön­ce­ki
iki yıl için­de hiz­me­tin­de bu­lun­duk­la­rı ku­ru­ma kar­şı ay­rıl­dık­la­rı ta­rih­ten baş­la­ya­rak üç yıl
sü­re ile ku­rum­da­ki gö­rev ve fa­ali­yet alan­la­rı ile il­gi­li ko­nu­lar­da doğ­ru­dan ve­ya do­lay­lı ola­rak
gö­rev ve iş ala­maz­lar; ta­ah­hü­de gi­re­mez­ler, ko­mis­yon­cu­luk ve tem­sil­ci­lik ya­pa­maz­lar.

Baş­k a Bir Gö­r ev Al­m a Ya­s a­ğ ı

Me­mur­lar, ku­ral ola­rak ikin­ci bir gö­rev ala­maz­lar. Ka­nun, çok is­tis­nai hâl­ler­de me­mur­la­rın
ikin­ci bir gö­rev ala­bi­le­cek­le­ri­ni ön­gör­müş­tür.

K İ TA P

Ba­kı­nız; Me­tin GÜN­DAY. İda­re Hu­ku­ku. İmaj Ya­yın­cı­lık. 10. Baskı, An­ka­ra. 2011.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

120 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
MEMURLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ
Devlet memurlarının değerlendirilmesinde yani ehliyetlerinin tespitinde, kademe ilerleme­
lerinde, derece yükselmelerinde, emekli olmalarında veya hizmetle ilişkilerinin kesilmesin­
de özlük dosyaları başlıca dayanaktır.

Memur Bilgi Sistemi, Özlük Dosyası

Özlük dosyası, her memur için tutulan ve memurla ilgili tüm bilgilerin yer aldığı ve memur­
ların ehliyetlerinin saptanmasında temel alınan dosyadır.
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 109.maddesine göre;
Me­mur­lar, Tür­ki­ye Cum­hu­ri­ye­ti kim­lik nu­ma­ra­sı esas alı­na­rak ku­rum­la­rın­ca tu­tu­la­cak
per­so­nel bil­gi sis­te­mi­ne kay­do­lu­nur­lar. Her me­mur için bir öz­lük dos­ya­sı tu­tu­lur.
Öz­lük dos­ya­sı­na, me­mu­run mes­le­ki bil­gi­le­ri, mal bil­di­rim­le­ri; var­sa in­ce­le­me, so­ruş­tur­ma,
de­ne­tim ra­por­la­rı, di­sip­lin ce­za­la­rı ile ödül ve ba­şa­rı bel­ge­si ve­ril­me­si­ne iliş­kin bil­gi ve bel­
ge­ler ko­nu­lur.
Me­mur­la­rın ba­şa­rı, ye­ter­lik ve eh­li­yet­le­ri­nin tes­pi­tin­de, ka­de­me iler­le­me­le­rin­de, de­re­ce
yük­sel­me­le­rin­de, emek­li­ye ay­rıl­ma­la­rın­da ve­ya hiz­met­le iliş­ki­le­ri­nin ke­sil­me­sin­de, hiz­met
ge­rek­le­ri ya­nın­da öz­lük dos­ya­la­rı göz önün­de bu­lun­du­ru­lur.
Öz­lük dos­ya­la­rı­nın tu­tul­ma esas­la­rı ile öz­lük dos­ya­la­rın­da yer ala­cak bel­ge­le­re iliş­kin usûl
ve esas­lar Dev­let Per­so­nel Baş­kan­lı­ğın­ca be­lir­le­nir.

Memurları Ödüllendirme (Başarı, Üstün Başarı Değerlendirmesi ve Ödül)

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 122.maddesine göre;
Gö­rev­li ol­duk­la­rı ku­rum­lar­da ola­ğa­nüs­tü gay­ret ve ça­lış­ma­la­rı ile em­sal­le­ri­ne gö­re ba­şa­rı­lı gö­
rev yap­mak su­re­tiy­le; ka­mu kay­na­ğın­da önem­li öl­çü­de ta­sar­ruf sağ­lan­ma­sın­da, ka­mu za­ra­rı­nın
oluş­ma­sı­nın ön­len­me­sin­de ve ön­le­ne­mez ka­mu za­rar­la­rı­nın önem­li öl­çü­de azal­tıl­ma­sın­da, ka­
mu­sal fay­da ve ge­lir­le­rin bek­le­ne­nin üze­rin­de ar­tı­rıl­ma­sın­da ve­ya su­nu­lan hiz­met­le­rin et­kin­lik
ve ka­li­te­si­nin yük­sel­til­me­sin­de so­mut olay­la­ra ve ve­ri­le­re da­ya­lı ola­rak kat­kı sağ­la­dık­la­rı tes­pit
edi­len me­mur­la­ra, mer­kez­de bağ­lı ve­ya il­gi­li ba­kan, il­ler­de va­li­ler, il­çe­ler­de kay­ma­kam­lar ta­ra­
fın­dan ba­şa­rı bel­ge­si ve­ri­le­bi­lir. Üç de­fa ba­şa­rı bel­ge­si alan­la­ra üs­tün ba­şa­rı bel­ge­si ve­ri­lir.
Üs­tün ba­şa­rı bel­ge­si ve­ri­len­le­re, mer­kez­de bağ­lı ve­ya il­gi­li ba­kan ve il­ler­de va­li­ler ta­ra­fın­dan
uy­gun gö­rül­me­si hâ­lin­de en yük­sek Dev­let me­mu­ru ay­lı­ğı­nın (ek gös­ter­ge dâ­hil) % 200’üne
ka­dar ödül ve­ri­le­bi­lir.
Bu mad­de­ye gö­re bir ma­lî yıl için­de ödül­len­di­ri­le­cek­le­rin sa­yı­sı, ku­ru­mun yıl­ba­şın­da­ki do­lu
kad­ro mev­cu­du­nun bin­de onun­dan, Güm­rük Müs­te­şar­lı­ğı, Mil­lî Eği­tim Ba­kan­lı­ğı ve Em­
ni­yet Ge­nel Mü­dür­lü­ğü kad­ro­la­rı için bin­de yir­mi­sin­den faz­la ola­maz. Yıl için­de ödül­len­
di­ri­len per­so­nel sa­yı­sı ku­rum­la­rın­ca iz­le­yen yı­lın Ocak ayı so­nu­na ka­dar Dev­let Per­so­nel
Baş­kan­lı­ğı­na bil­di­ri­lir.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
121
 ÖRNEK OLAY VE SORULARI
Dev­let me­mu­ru olan Ba­yan D, ami­rin­den al­dı­ğı em­
rin ko­nu­su suç teş­kil et­ti­ği için bu du­ru­mu em­ri ve­ren
ami­ri­ne bil­dir­miş; an­cak ami­ri, em­rin­de ıs­rar ede­rek
bu em­ri­ni ya­zı ile yi­ne­le­miş­tir. Bu­nun üze­ri­ne Me­mur
Ba­yan D, em­ri ye­ri­ne ge­tir­miş­tir.
1. Dev­let Me­mu­ru Ba­yan D, ko­nu­su suç teş­kil eden
em­rin ya­zı ile yi­ne­len­me­si üze­ri­ne em­ri ye­ri­ne ge­
tir­me­li mi­dir?
2. Ko­nu­su suç teş­kil eden em­rin ye­ri­ne ge­ti­ril­me­sin­
den kim so­rum­lu­dur?
İNTERNET
Ör­nek olay­la il­gi­li öne­ri­len ya­nıt­la­ra e-ders 10. Üni­
te­den ula­şa­bi­lir­si­niz.
UNUTMAYALIM
• Dev­let me­mur­la­rı­nın ödev ve so­rum­
lu­luk­la­rı, 657 sa­yı­lı Ka­nun’un ge­nel hü­
küm­ler baş­lık­lı 1. kıs­mı­nın 2. bö­lü­mün­
de dü­zen­len­miş­tir. Bun­lar: Ta­raf­sız­lık ve
Dev­le­te bağ­lı­lık, dav­ra­nış ve iş bir­li­ği, mal
bil­di­ri­min­de bu­lun­ma, kı­lık kı­ya­fet yü­
küm­lü­lü­ğü, res­mî bel­ge, araç ve ge­reç­le­
rin ia­de­si gi­bi ödev ve so­rum­lu­luk­lar­dır.
• Ka­nun­suz emir, Ana­ya­sa’­nın 137.mad­
de­sin­de dü­zen­len­miş­tir. Dev­let me­mu­ru
ami­rin­den al­dı­ğı em­ri Ana­ya­sa, ka­nun,
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ve yö­
net­me­lik hü­küm­le­ri­ne ay­kı­rı gö­rür­se
emri ye­ri­ne ge­tir­mez ve bu ay­kı­rı­lı­ğı o
em­ri ve­re­ne bil­di­rir. Amir, em­rin­de ıs­rar
eder ve bu em­ri­ni ya­zı ile ye­ni­ler­se me­
mur bu em­ri yap­ma­ya mec­bur­dur. An­cak
em­rin ye­ri­ne ge­ti­ril­me­sin­den do­ğa­cak
so­rum­lu­luk, em­ri ve­re­ne ait­tir. Ko­nu­su
suç teş­kil eden emir ise hiç­bir su­ret­le ye­
ri­ne ge­ti­ril­mez, suç­ta ve ce­za­da şah­si­lik
il­ke­si ge­çer­li ol­du­ğun­dan em­rin ko­nu­su
suç­sa ye­ri­ne ge­ti­ren kim­se so­rum­lu­luk­
tan kur­tu­la­maz.
• Dev­let me­mur­la­rı­nın hak­la­rı: Uy­gu­la­
ma­yı is­te­me hak­kı, gü­ven­lik hak­kı, is­ti­
fa hak­kı, izin hak­kı, müracaat, şi­kâ­yet ve
da­va aç­ma hak­kı, sen­di­ka kur­ma hak­kı,
ko­vuş­tur­ma ve yar­gı­la­ma­da özel ku­ral­la­
ra ta­bi ol­ma hak­kı, is­nat ve if­t i­ra­la­ra kar­şı
ko­run­ma hak­kı, ay­lık hak­kı, yol­luk hak­kı
gi­bi hak­lar­dır.
• 657 sa­yı­lı Ka­nun­’da me­mur­lar için yıl­lık
izin, ma­ze­ret iz­ni, has­ta­lık ve refakat iz­ni
ve ay­lık­sız izin hak ola­rak dü­zen­len­miş­tir.
• Dev­let me­mur­la­rı­nın ta­bi ol­du­ğu ya­sak­
lar: Top­lu ey­lem ve ha­re­ket­ler­de bu­lun­
ma ya­sa­ğı, ti­ca­ret ve di­ğer ka­zanç ge­ti­ri­ci
fa­ali­yet­ler­de bu­lun­ma ya­sa­ğı, grev ya­sa­ğı,
he­di­ye al­ma ve men­fa­at sağ­la­ma ya­sa­ğı,
si­ya­si par­ti­le­re gir­me ya­sa­ğı, giz­li bil­gi­le­ri
açık­la­ma ya­sa­ğı, ba­sı­na bil­gi ve­ya de­meç
ver­me ya­sa­ğı, der­nek kur­ma ve der­nek­le­
re üye ol­ma ya­sa­ğı, ay­rıl­dı­ğı ku­ru­ma kar­
şı gö­rev al­ma ya­sa­ğı, baş­ka bir gö­rev al­ma
ya­sa­ğı­dır.
Devlet memurlarının değerlendirilmesinde
yani ehliyetlerinin tespitinde, kademe ilerle­
melerinde, derece yükselmelerinde, emekli
olmalarında veya hizmetle ilişkilerinin ke­
silmesinde özlük dosyaları başlıca dayanak­
tır. Özlük dosyası, her memur için tutulan
ve memurla ilgili tüm bilgilerin yer aldığı ve
memurların ehliyetlerinin saptanmasında
temel alınan dosyadır.

122 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLE YELİM
Dev­let me­mur­la­rı­nın ödev ve so­rum­lu­luk­la­rı, bü­tün
me­mur­la­rın uy­ma­la­rı ge­re­ken ödev­ler­dir; bunlara
uyul­ma­ma­sı hâ­lin­de ki­mi du­rum­lar­da me­mu­run so­
rum­lu­lu­ğu yo­lu­na gi­di­le­bi­lir­ken ki­mi du­rum­lar­da
dev­let me­mur­lu­ğu so­na ere­bil­mek­te­dir.

Me­mur­la­ra ta­nı­nan hak­la­rın bir kıs­mı mes­le­ki hak­

lar­dır, bir kıs­mı mad­di hak­lar­dır. Üçün­cü grup hak­
lar, me­mur­la­rın üçün­cü ki­şi­le­re kar­şı ko­run­ma­sı­nı
amaç­la­yan hak­lar­dır. Ni­ha­yet dör­dün­cü grup hak­lar
ise me­mur­luk sta­tü­sü­nün hü­küm­le­ri­nin ih­la­li­ne kar­şı
mü­ra­ca­at im­kâ­nı sağ­la­yan hak­lar­dır.

Me­mur­lar, baş­ka­la­rı için ya­sak ol­ma­yan ba­zı dav­ra­nış­

lar­dan ka­çın­mak zo­run­da­dır­lar. Bir baş­ka ifa­dey­le baş­
ka­la­rı için ca­iz sa­yı­lan ba­zı ey­lem ve dav­ra­nış­lar me­
mur­lar için ya­sak­lan­mış­tır. Dev­let me­mur­la­rı­nın ta­bi
ol­du­ğu ya­sak­lar Dev­let Me­mur­la­rı Ka­nu­nu­’nun 4.bö­
lü­mün­de ve ba­zı di­ğer mad­de­le­rin­de dü­zen­len­miş­tir.

Memurlar, Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası

esas alınarak kurumlarınca tutulacak personel bilgi
sistemine kaydolunurlar. Her memur için bir özlük
dosyası tutulur. Özlük dosyasına, memurun meslekî
bilgileri, mal bildirimleri; varsa inceleme, soruşturma,
denetim raporları, disiplin cezaları ile ödül ve başarı
belgesi verilmesine ilişkin bilgi ve belgeler konulur.
Memurların başarı, yeterlik ve ehliyetlerinin tespitin­
de, kademe ilerlemelerinde, derece yükselmelerinde,
emekliye ayrılmalarında veya hizmetle ilişkilerinin
kesilmesinde, hizmet gerekleri yanında özlük dosya­
ları göz önünde bulundurulur.

6 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N Ö D E V L E R İ V E S O R U M LU LU K L A R I , H A K L A R I , YA S A K L A R I V E M E M U R L A R I N D E Ğ E R L E N D İ R İ L M E S İ
123
 KENDİMİZİ SINAYALIM
1. Me­mur üs­tün­den al­dı­ğı em­ri hu­ku­ka ay­kı­rı gö­ 5. İl­ke ola­rak ku­rum­la­rın taş­ra teş­ki­lat­la­rın­da bu­
rür­se ne şekilde hareket etmelidir? lu­nan ba­zı üst dü­zey ka­mu gö­rev­li­le­ri­nin di­sip­lin
amir­le­ri aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir?
a) Em­r i ye­r i­ne ge­t ir­me­me­l i ve hu­ku­k a ay­k ı­r ı­l ı­ğ ı a) Cum­hu­ri­yet Sav­cı­la­rı
em­ri ve­re­ne bil­dir­me­li­dir. b) Belediye Başkanı
b) Em­ri he­men ye­ri­ne ge­tir­me­li­dir. c) Va­liler veya Kay­ma­kam­lar
c) Bu ko­nu­da ta­ma­men ser­best­tir, na­sıl ha­re­ket ede­ d) Em­ni­yet Ko­mi­ser­le­ri
ce­ği­ni ken­di­si tak­dir eder. e) İçişleri Bakanı
d) Em­ri ye­ri­ne ge­tir­me­li; fa­kat du­ru­mu he­men bir
üst ami­re bil­dir­me­li­dir. 6. Aşağıdakilerden hangisi memurların ödev ve
e) Em­ri ye­ri­ne ge­tir­me­nin bir yo­lu­nu bul­mak için sorumlulukları arasında yer almaz?
sü­re is­te­me­li­dir. a) Mal bildiriminde bulunmak
b) Tarafsızlık
2. Hiz­met sü­re­si bir yıl­dan 10 yı­la ka­dar olan (on c) Devlete bağlılık
yıl dâ­hil) dev­let me­mur­la­rı­nın yıl­lık izin sü­re­si kaç d) Görev mahallinde ikamet etme
gün­dür? e) Mesai saatlerine uymak
a) 7 gün
b) 30 gün 7. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si Dev­let Me­mur­la­rı Ka­
c) 40 gün nu­nu’n­da me­mur­lar için ön­gö­rül­müş ya­sak­lar­dan
d) 10 gün bi­ri­ de­ğil­dir?
e) 20 gün a) Terfi yasağı
b) Hediye alma yasağı
3. Devlet Memurları Kanunu’na göre, memurun c) Siyasi partilere girme yasağı
derece yükselmesinin yapılabilmesi için derecesi d) Başka bir görev alma yasağı
içinde en az kaç yıl bulunmuş olması gereklidir? e) Gizli bilgileri açıklama yasağı
a) 2
b) 3 8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si Dev­let Me­mur­la­rı Ka­
c) 1 nu­nu’n­da be­lir­ti­len izin tür­le­rin­den bi­ri de­ğil­dir?
d) 4 a) Ay­lık­sız izin
e) 5 b) Yıl­lık izin
c) Ma­ze­ret iz­ni
4. Bir dev­let me­mu­ru aşa­ğı­da­ki şir­ket­ler­den han­ d) Hastalık ve refakat iz­ni
gi­si­nin or­ta­ğı ola­bi­lir? e) Özel izin
a) Komandit şirkette komandite ortak
b) Kolektif şirket
c) Adi şirket
d) Anonim şirket
e) Devlet memuru hiçbir şirkette ortak olamaz

124 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 7
Devlet Memurlarının Disiplin
ve Ceza Soruşturması,
Memurluk Statüsünde Kısıntı
Yapan Durumlar ve Devlet
Memurluğunun Sona Ermesi
 ANAHTAR K AVRAML AR
İdari Yaptırım: Yasaların açıkça yetki verdiği durumlarda,
araya yargısal bir karar girmeden idarenin doğrudan doğruya
bir işlemi ile ve idare hukukuna özgü usullerle vermiş olduğu
cezalara idari yaptırımlar denir.
Disiplin Cezası: İdarenin statüsel bir ilişki içinde olduğu
memurlar, öğrenciler, kamu kurumu niteliğinde meslek
kuruluşlarının üyeleri gibi bireylere, bulundukları statünün
kurallarına aykırı davranmaları hâlinde uygulanan idari
yaptırımlar; disiplin cezaları olarak adlandırılmaktadır.
129/2). Devlet Memurları Kanunu’nun 130. maddesinde de
devlet memuru hakkında savunma alınmadan disiplin cezası
verilemeyeceği ifade edilmektedir.
Kadro Açığı: 657 sayılı Kanun’un 91. maddesinde
düzenlenmiş bulunan kadro açığı ile kadrosu kaldırılmakla
görevinden ayrılan; ancak memurluk statüsünden henüz
çıkmamış memurun durumu anlatılmaktadır. Kadro açığı,
boş olmayan bir kadronun kaldırılması üzerine ortaya
çıkmaktadır.

Zaman Aşımı: Kanun, disiplin cezalarında zaman aşımı
süreleri öngörmüştür. 125. maddede sayılan fiil ve hâllerin
işlendiğinin öğrenildiği tarihten itibaren uyarma, kınama,
aylıktan kesme ve kademe ilerlemesinin durdurulması
cezalarında bir ay içinde disiplin soruşturmasına,
memurluktan çıkarma cezasında altı ay içinde disiplin
kovuşturmasına başlanmadığı takdirde disiplin cezası verme
yetkisi zamanaşımına uğrar.
Savunma Hakkı: Savunma, disiplin soruşturmasında
memura anayasal bir hak olarak tanınmıştır (AY mad.
Görevden Uzaklaştırma: 657 sayılı Kanun’un 137.
maddesinde, görevden uzaklaştırma idari tedbiri
düzenlenmiştir. Görevden uzaklaştırma, hizmet gerekleri
bakımından görevi başında kalması sakıncalı olan bir devlet
memuru hakkında uygulanan geçici bir tedbirdir.
Emeklilik: 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun
98. maddesinin d fıkrasına göre istek, yaş haddi,
malullük sebeplerinden biri ile emekliye ayrılmak; devlet
memurluğunun sona erme sebepleri arasındadır. Emeklilik,
sosyal bir güvenlik uygulamasıdır.

AMAÇLAR

Bu üniteyi tamamladıktan sonra aşağıdaki soruları yanıtlayabilmek için gerekli bilgi ve

becerilere sahip olacaksınız:
• Disiplin yaptırımı ve disiplin cezası kavramlarını nasıl tanımlarsınız?
• Disiplin cezalarının türleri nelerdir?
• Memurlar hakkında ceza kovuşturması yapılabilmesi için izlenmesi gereken usulü nasıl
açıklarsınız?
• Disiplin soruşturmasında savunma hakkı deyince ne anlarsınız?
• Disiplin cezalarına karşı itiraz hakkını nasıl açıklarsınız?
• Disiplin cezalarının özlük dosyasına işlenmesi ve özlük dosyasından silinmesinde uy-
gulanan yöntemi nasıl açıklarsınız?

126 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
DEVLET MEMURLARI HAKKINDA DİSİPLİN SORUŞTURMASI
Kanunların açıkça yetki verdiği durumlarda, araya yargısal bir karar girmeden idarenin
doğrudan doğruya bir işlemi ile ve idare hukukuna özgü usullerle vermiş olduğu cezalara
idari yaptırımlar denir. İdarenin statüsel bir ilişki içinde olduğu memurlar, öğrenciler, kamu
kurumu niteliğinde meslek kuruluşlarının üyeleri gibi bireylere, bulundukları statünün ku-
rallarına aykırı davranmaları hâlinde uyguladığı idari yaptırımlar ise disiplin cezaları ola-
rak adlandırılmaktadır.
Kamu hizmetinin kişi unsurunu oluşturan memurların hal ve hareketleri, kamu düzeninin
sağlanmasında esaslı öneme sahip olduğundan genel toplum düzenini sağlayan ceza kural-
ları kamu hizmeti düzenini sağlamaya yeterli görülmeyerek kamu hizmetinin aksamadan
işlemesini sağlayacak ayrı kurallara gereksinim duyulmuş ve memurlar için ceza hukukun-
dan farklı ilkelere sahip disiplin hukuku esasları getirilmiştir. Memur olup olmadığına ba-
kılmaksızın ülkede yaşayan herkese uygulanan ceza kanunları ile getirilen yaptırımlar ise
toplumsal düzene karşı işlenen suçlara uygulandığından kişinin yaşamını, özgürlüğünü,
toplumsal durumunu ve haklarını etkiler. Ayrıca disiplin cezaları, ceza hukuku anlamında
ceza olmadıkları gibi cezayı veren makam da yargı organı değildir. Disiplin cezaları idare-
nin örgütlenmesinin ve hiyerarşinin bir sonucu olduğundan yaptırımlar, hiyerarşik üstler
veya idari kurullar tarafından belirlenir ve uygulanır.

D İ K K AT

Devlet memurları için öngörülen disiplin cezalarının genel amacı kamu hizmetle-
rinin gereği gibi yürütülmesini sağlamak olduğundan disiplin yaptırımları, kamu
personelinin görevinde daha dikkatli ve özenli davranmasını mali haklarınıa ve
mesleki statüsünü etkileyerek sağlamaya yöneliktir.

K İ TA P

Disiplin suç ve cezaları konusunda ayrıntılı bilgi için bakınız: Zehreddin ASLAN.
657 Sayılı Devlet Memurları Kanununa Göre Disiplin Suç ve Cezaları. İstanbul.
2001.

Disiplin hukuku ile ceza hukuku arasındaki farklılıklar, iki soruşturmanın aynı kişi hakkın-
da aynı anda yürütülmesine engel değildir. Bir eyleme ceza kanunu hükümlerine göre bir
ceza verilmesi ile o eylem hakkında aynı zamanda bir disiplin soruşturması yapılması ve
disiplin cezası verilmesi, birbirinden bağımsız olarak yürür.

D İ K K AT

Aynı şekilde memurun ceza kovuşturmasından kurtulması, disiplin soruşturma-

sından da kurtulacağı anlamına gelmez (DMK mad131).

Memurun disiplin cezası ile cezalandırılabilmesi için suçun şüpheye yer vermeyecek bir bi-
çimde ortaya konması, fiilin tüm unsurlarıyla gerçekleşip gerçekleşmediğinin kanıtlanması
gerekir. (İnternet)

İNTERNET

Danıştay 8. Daire. E. 1996/814. K. 1998/1927. Bakınız: http://www.danistay.gov.tr/

Danıştay Bilgi Bankası. 2008.

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 127
 K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

Disiplin Cezalarının Türleri

Devlet Memurları Kanunu’nun 125. maddesinde disiplin cezalarının türleri sırasıyla uyar-
ma, kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin durdurulması ve devlet memurluğun-
dan çıkarma cezası olarak belirtilmiştir.
Söz konusu disiplin cezaları Devlet Memurları Kanunu’nun 1.maddesinde sayılan kurum
ve kuruluşlarda çalışan memurlara uygulanır. Ancak özel kanunların disiplin suçları ve ce-
zalarına ilişkin hükümleri saklı tutulmuştur. Buradaki özel kanunlardan kastedilen 657 sa-
yılı Kanun’un kapsamında bulunan memurlar hakkında uygulanan özel teşkilat ve personel
kanunlarıdır.

D İ K K AT

Memurlar, disiplin cezasını gerektiren bir suç işledikleri takdirde kurum teşkilat ve
personel kanunlarında disiplin cezalarına ilişkin hükümler varsa bu hükümlere göre
ceza görürler. Aksi hâlde 657 sayılı Kanun’un bu konudaki hükümlerine tabidirler.

İNTERNET

Danıştay 8. Daire. E. 1996/920. K. 1998/1846. Danıştay 8. Daire. E. 1996/4273. K.

1997/4100. Danıştay 8. Daire. E. 1995/5283. K. 1997/3758. Danıştay kararları için
bakınız: http://www.danistay.gov.tr/Danıştay Bilgi Bankası. 2008.

Devlet Memurları Kanunu’nun 125. maddesine göre devlet memurlarına verilecek disiplin
cezaları ile her bir disiplin cezasını gerektiren fiil ve hâller şunlardır:
1. Uyarma: Memura görevinde ve davranışlarında daha dikkatli olması gerektiğinin yazı ile
bildirilmesidir.
Uyarma cezasını gerektiren fiil ve hâller şunlardır:
a) Verilen emir ve görevlerin tam ve zamanında yapılmasında, görev mahallinde ku-
rumlarca belirlenen usul ve esasların yerine getirilmesinde; görevle ilgili resmî belge,
araç ve gereçlerin korunması, kullanılması ve bakımında kayıtsızlık göstermek veya
düzensiz davranmak,
b) Özürsüz veya izinsiz olarak göreve geç gelmek, görevden erken ayrılmak, görev ma-
hallini terk etmek,
c) Kurumca belirlenen tasarruf tedbirlerine riayet etmemek,
d) Usulsüz müracaat veya şikâyette bulunmak,
e) Devlet memuru vakarına yakışmayan tutum ve davranışta bulunmak,
f) Görevine veya iş sahiplerine karşı kayıtsızlık göstermek veya ilgisiz kalmak,
g) Belirlenen kılık ve kıyafet hükümlerine aykırı davranmak,
h) Görevin iş birliği içinde yapılması ilkesine aykırı davranışlarda bulunmak.

128 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
2. Kınama: Memura görevinde ve davranışlarında kusurlu olduğunun yazı ile bildirilmesidir.
Kınama cezasını gerektiren fiil ve hâller şunlardır:
a) Verilen emir ve görevlerin tam ve zamanında yapılmasında, görev mahallinde ku-
rumlarca belirlenen usul ve esasların yerine getirilmesinde; görevle ilgili resmî belge,
araç ve gereçlerin korunması, kullanılması ve bakımından kusurlu davranmak,
b) Eşlerinin, reşit olmayan veya mahcur olan çocuklarının kazanç getiren sürekli faali-
yetlerini belirlenen sürede kurumuna bildirmemek,
c) Görev sırasında amire hâl ve hareketi ile saygısız davranmak,
d) Hizmet dışında devlet memurunun itibar ve güven duygusunu sarsacak nitelikte
davranışlarda bulunmak,
e) Devlete ait resmî araç, gereç ve benzeri eşyayı özel işlerinde kullanmak,
f) Devlete ait resmî belge, araç, gereç ve benzeri eşyayı kaybetmek,
g) İş arkadaşlarına, maiyetindeki personele ve iş sahiplerine kötü muamelede bu-
lunmak,
h) İş arkadaşlarına ve iş sahiplerine söz veya hareketle sataşmak,
ı) Görev mahallinde genel ahlak ve edep dışı davranışlarda bulunmak ve bu tür yazı
yazmak; işaret, resim ve benzeri şekiller çizmek ve yapmak,
j) Verilen emirlere itiraz etmek,
k) Borçlarını kasten ödemeyerek hakkında yasal yollara başvurulmasına neden olmak,
l) Kurumların huzur, sükun ve çalışma düzenini bozmak,
m) Yetkili olmadığı hâlde basına, haber ajanslarına veya radyo ve televizyon kurumla-
rına bilgi veya demeç vermek.
3. Aylıktan Kesme: Memurun brüt aylığından 1/30-1/8 arasında kesinti yapılmasıdır.
Aylıktan kesme cezasını gerektiren fiil ve hâller şunlardır:
a) Kasıtlı olarak verilen emir ve görevleri tam ve zamanında yapmamak, görev mahal-
linde kurumlarca belirlenen usul ve esasları yerine getirmemek; görevle ilgili resmî
belge, araç ve gereçleri korumamak, bunların bakımını yapmamak, hor kullanmak,
b) Özürsüz olarak bir veya iki gün göreve gelmemek,
c) Devlete ait resmî belge, araç, gereç ve benzerlerini özel menfaat sağlamak için kul-
lanmak,
d) Görevle ilgili konularda yükümlü olduğu kişilere yalan ve yanlış beyanda bulunmak,
e) Görev sırasında amirine sözle saygısızlık etmek,
f) Görev yeri sınırları içerisinde herhangi bir yerin toplantı, tören ve benzeri amaçlarla
izinsiz olarak kullanılmasına yardımcı olmak,
g) (Mülga: 13/2/2011-6111/111 md.),
h) (Mülga: 13/2/2011-6111/111 md.)
ı) Hizmet içinde devlet memurunun itibar ve güven duygusunu sarsacak nitelikte dav-
ranışlarda bulunmak,
j) (Mülga: 13/2/2011-6111/111 md).

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 129
 4. Kademe İlerlemesinin Durdurulması: Fiilin ağırlık derecesine göre memurun bulun-
duğu kademede ilerlemesinin 1-3 yıl durdurulmasıdır.
Kademe ilerlemesinin durdurulması cezasını gerektiren fiil ve hâller şunlardır:
a) Göreve sarhoş gelmek, görev yerinde alkollü içki içmek,
b) Özürsüz ve kesintisiz 3-9 gün göreve gelmemek,
c) Görevi ile ilgili olarak her ne şekilde olursa olsun çıkar sağlamak,
d) Amirine veya maiyetindekilere karşı küçük düşürücü veya aşağılayıcı fiil ve hareket-
ler yapmak,
e) Görev yeri sınırları içinde herhangi bir yeri toplantı, tören ve benzeri amaçlarla izin-
siz kullanmak veya kullandırmak,
f) Gerçeğe aykırı rapor ve belge düzenlemek,
g) (Mülga:17/9/2004-5234/33 md.)
h) Ticaret yapmak veya devlet memurlarına yasaklanan diğer kazanç getirici faaliyetler-
de bulunmak,
ı) Görevin yerine getirilmesinde dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din ve mez-
hep ayrımı yapmak, kişilerin yarar veya zararını hedef tutan davranışlarda bulunmak,
j) Belirlenen durum ve sürelerde mal bildiriminde bulunmamak,
k) Açıklanması yasaklanan bilgileri açıklamak,
l) Amirine, maiyetindekilere, iş arkadaşları veya iş sahiplerine hakarette bulunmak
veya bunları tehdit etmek,
m) Diplomatik statüsünden yararlanmak suretiyle yurt dışında, haklı bir sebep göster-
meksizin ödeme kabiliyetinin üstünde borçlanmak ve borçlarını ödemedeki tutum
ve davranışlarıyla devlet itibarını zedelemek veya zorunlu bir sebebe dayanmaksızın
borcunu ödemeden yurda dönmek,
n) Verilen görev ve emirleri kasten yapmamak,
o) Herhangi bir siyasi parti yararına veya zararına fiilen faaliyette bulunmak.
5. Devlet Memurluğundan Çıkarma: Bir daha devlet memurluğuna atanmamak üzere
memurluktan çıkarmaktır.
Devlet memurluğundan çıkarma cezasını gerektiren fiil ve hâller şunlardır:
a) İdeolojik veya siyasi amaçlarla kurumların huzur, sükûn ve çalışma düzenini boz-
mak; boykot, işgal, kamu hizmetlerinin yürütülmesini engelleme, işi yavaşlatma ve
grev gibi eylemlere katılmak veya bu amaçlarla toplu olarak göreve gelmemek, bun-
ları tahrik ve teşvik etmek veya bunlar için yardımda bulunmak,
b) Yasaklanmış her türlü yayını; siyasi veya ideolojik amaçlı bildiri, afiş, pankart, bant
ve benzerlerini basmak, çoğaltmak, dağıtmak veya bunları kurumların herhangi bir
yerine asmak veya teşhir etmek,
c) Siyasi partiye girmek,
d) Özürsüz olarak bir yılda toplam 20 gün göreve gelmemek,
e) Savaş, olağanüstü hâl veya genel afetlere ilişkin konularda amirlerin verdiği görev
veya emirleri yapmamak,

130 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 f) (Değişik: 13/2/2011-6111/111 md.) Amirlerine, mahiyetindekilere ve iş sahiplerine
fiili tecavüzde bulunmak,
g) Memurluk sıfatı ile bağdaşmayacak nitelik ve derecede yüz kızartıcı ve utanç verici
hareketlerde bulunmak,
h) Yetki almadan gizli bilgileri açıklamak,
ı) Siyasi ve ideolojik eylemlerden arananları görev mahallinde gizlemek,
j) Yurt dışında devletin itibarını düşürecek veya görev haysiyetini zedeleyecek tutum
ve davranışlarda bulunmak,
k) 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkındaki Kanun’a aykırı fiilleri işle-
mek.
l) Terör örgütleriyle eylem birliği içerisinde olmak, bu örgütlere yardım etmek, kamu
imkân ve kaynaklarını bu örgütleri desteklemeye yönelik kullanmak ya da kullandır-
mak, bu örgütlerin propagandasını yapmak.
Devlet Memurları Kanununun 125. maddesine göre; “Disiplin cezası verilmesine sebep ol-
muş bir fiil veya halin cezaların özlük dosyasından silinmesine ilişkin süre içinde tekerrü-
ründe bir derece ağır ceza uygulanır. Aynı derecede cezayı gerektiren fakat ayrı fiil veya hal-
ler nedeniyle verilen disiplin cezalarının üçüncü uygulamasında bir derece ağır ceza verilir.
Geçmiş hizmetleri sırasındaki çalışmaları olumlu olan ve ödül veya başarı belgesi alan me-
murlar için verilecek cezalarda bir derece hafif olanı uygulanabilir.
Yukarıda sayılan ve disiplin cezası verilmesini gerektiren fiil ve hallere nitelik ve ağırlıkları
itibariyle benzer eylemlerde bulunanlara da aynı neviden disiplin cezaları verilir.
Öğrenim durumları nedeniyle yükselebilecekleri kadroların son kademelerinde bulunan
Devlet memurlarının, kademe ilerlemesinin durdurulması cezasının verilmesini gerektiren
hallerde, brüt aylıklarının ¼’ü – ½’si kesilir ve tekerrüründe görevlerine son verilir.
Özel kanunların disiplin suçları ve cezalarına ilişkin hükümleri saklıdır.

İNTERNET

Danıştay 10. Daire. E. 1984/981. K. 1985/1121. T. 28.5.1985. Danıştay 10. Daire. E.

1988/1946. K. 1990/720. T.29.3.1990. Danıştay 3. Daire. E. 1982/1554. K. 1982/922.
T. 15.4.1982. Danıştay kararları için bakınız. http://www.danistay.gov.tr/Danıştay
Bilgi Bankası. 2008.

İNTERNET

Danıştay 10. Daire. E. 1989/203. K. 1989/1825. Danıştay 10. Daire. E. 1987/1476. K.

1989/734. Bakınız. http://www.danistay.gov.tr/Danıştay Bilgi Bankası. 2008.

İNTERNET

Danıştay 8. Daire. E. 1994/7701. K. 1996/2345. Danıştay 8. Daire. E. 1995/3666. K.

1995/46122. Bakınız. http://www.danistay.gov.tr/Danıştay Bilgi Bankası. 2008.

Yukarıda yazılı disiplin kovuşturmasının yapılmış olması, fiilin genel hükümler kapsamına
girmesi halinde, sanık hakkında ayrıca ceza kovuşturması açılmasına engel teşkil etmez.

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 131
 K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

Disiplin Cezası Vermeye Yetkili Amir ve Kurullar

Disiplin cezası vermeye yetkili amir ve kurullar şu şekilde belirtilebilir: Uyarma, kınama
ve aylıktan kesme cezaları disiplin amirleri tarafından; kademe ilerlemesinin durdurulması
cezası, memurun bağlı olduğu kurumdaki disiplin kurulunun kararı alındıktan sonra ata-
maya yetkili amirler tarafından verilebilirken devlet memurluğundan çıkarma cezası ancak
amirlerin bu yoldaki isteği üzerine memurun bağlı bulunduğu kurumun yüksek disiplin
kurulu kararı ile verilir. Disiplin kurulu ve yüksek disiplin kurulunun ayrı bir ceza tayinine
yetkisi yoktur, cezayı kabul ya da reddeder. Ret hâlinde atamaya yetkili amirler on beş gün
içinde başka bir disiplin cezası vermekte serbesttirler. Özel kanunların disiplin cezası ver-
meye yetkili amir ve kurullarla ilgili hükümleri saklıdır (DMK mad. 126).

D İ K K AT

Disiplin amirlerinin kim olduğu ya da disiplin kurullarının kimlerden oluştuğunun

önceden belirlenmiş olması, memur güvenliği açısından önemlidir.

Konuya ilişkin olarak Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri Hakkında Yönetmelik 16.
maddesinde, disiplin amirlerinin tayin ve tespitine dair esaslar belirtilmişse de disiplin
amirlerinin söz konusu Yönetmelik hükmündeki esaslar ve Devlet Personel Başkanlığının
görüşü dikkate alınarak ilgili kurumların yürürlüğe koyacakları özel yönetmelikler ile be-
lirleneceği ifade edilmiştir.

İNTERNET

Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri Hakkında Yönetmelik için bakınız: Resmî Ga-
zete. Tarih:24.10.1982. Sayı:17848. http://www.rega.basbakanlik.gov.tr.2018.

Zaman Aşımı
657 sayılı Kanun, disiplin cezalarında zaman aşımı süreleri öngörmüştür. 657 sayılı Ka-
nunun 125. maddesinde sayılan fiil ve hâllerin işlendiğinin öğrenildiği tarihten itibaren
uyarma, kınama, aylıktan kesme ve kademe ilerlemesinin durdurulması cezalarında bir ay
içinde disiplin soruşturmasına, memurluktan çıkarma cezasında altı ay içinde disiplin ko-
vuşturmasına başlanmadığı takdirde disiplin cezası verme yetkisi zaman aşımına uğrar.

D İ K K AT

Disiplin cezasını gerektiren fiil ve hallerin işlendiği tarihten itibaren iki yıl içinde
disiplin cezası verilmediği takdirde ceza verme yetkisi zaman aşımına uğrar (DMK
mad. 127).

657 sayılı Kanun, hakkında disiplin soruşturmasına başlanan memurun durumunu belir-
sizlikten kurtarmak için disiplin cezalarının verilmesinde bir karar süresi öngörmüştür. Di-
siplin amirleri; uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezalarını soruşturmanın tamamlandığı

132 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
günden itibaren on beş gün içinde vermek zorundadırlar. Kademe ilerlemesinin durdurul-
ması cezasını gerektiren hallerde soruşturma dosyası, kararını bildirmek üzere yetkili disip-
lin kuruluna on beş gün içinde verilir. Disiplin kurulu, dosyayı aldığı tarihten itibaren otuz
gün içinde soruşturma evrakına göre kararını bildirir. Memurluktan çıkarma cezasında ise
disiplin amirleri tarafından yaptırılan soruşturmaya ait dosya, memurun bağlı olduğu ku-
rumun yüksek disiplin kuruluna verildiği tarihten itibaren azami altı ay içinde bu kurulca
karara bağlanır (DMK mad. 128).

Disiplin Soruşturmasında Usul

Disiplin amirleri ve yüksek disiplin kurulları; kendilerine intikal eden dosyaların incelen-
mesinde, gerekli gördükleri takdirde, ilgilinin özlük dosyasını ve her nevi evrakını incele-
meye, ilgili kurumlardan bilgi almaya, yeminli tanık ve bilirkişi dinlemeye veya niyabeten
dinletmeye, mahallen keşif yapmaya veya yaptırmaya yetkilidirler (DMK mad. 129/1). Di-
siplin fiilinden haberdar olan disiplin amiri delillerin yok olmaması için gerekli tedbirleri
almalı ve delil toplama safhasında işlemlerin gizliliğine özen göstermelidir. 657 sayılı Ka-
nun, memura ise sadece hakkında memurluktan çıkarma cezası istenmesi halinde soruştur-
ma evrakını inceleme ve tanık dinletme hakkı tanımıştır (DMK m. 129/2).

K İ TA P

Delil toplama safhası ve ispat araçları hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız: Oğuz
SANCAKDAR. Disiplin Yaptırımı Olarak Devlet Memuriyetinden Çıkarma ve Yargı-
sal Denetimi. Ankara. 2001.

Savunma Hakkı
Savunma, disiplin soruşturmasında memura anayasal bir hak olarak tanınmıştır (Anayasa.
md. 129/2). Devlet Memurları Kanunu’nun 130. maddesinde de Devlet memuru hakkında
savunma alınmadan disiplin cezası verilemeyeceği ifade edilmektedir. Hakkında disiplin
cezası olarak memurluktan çıkarma cezası istenen memurun disiplin kurulunda sözlü veya
yazılı olarak kendisi veya vekili vasıtasıyla savunma yapma hakkı ise ayrıca belirtilmiştir
(DMK mad. 129/2).

D İ K K AT

Ancak soruşturmayı yapanın veya yetkili disiplin kurulunun yedi günden az olma-
mak üzere verdiği süre içinde veya belirtilen tarihte savunmasını yapmayan me-
mur, savunma hakkından vazgeçmiş sayılır (DMK mad. 130/2).

Savunmanın disiplin soruşturması içinde alınması gereklidir. Disiplin soruşturması açıl-

maksızın doğrudan disiplin amirince savunma alınarak disiplin cezası verilemez.

Yargı Yolu
Anayasa’ya göre (md. 125) İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır.
Yine Anayasa’ya göre (129. md.) Disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakılamaz. Do-
layısıyla tüm disiplin kararlarına karşı yargı yoluna başvurulabilir.

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 133
 Cezai Kovuşturma İle Disiplin Kovuşturmasının Bir Arada Yürütülmesi
Devlet Memurları Kanunu’nun 131. maddesine göre: Aynı olaydan dolayı memur hakkında
ceza mahkemesinde kovuşturmaya başlanmış olması, disiplin kovuşturmasını geciktiremez.
Memurun ceza kanununa göre mahküm olması veya olmaması halleri, ayrıca disiplin ceza-
sının uygulanmasına engel olamaz.
160 sayılı Devlet Personel Dairesi Kurulması Hakkında Kanunun 4 üncü maddesinde sayı-
lan kuruluşlarda çalışan personel hakkında; görevden doğan veya görevi sırasında işledikle-
ri suçlarla kişisel suçları sebebiyle Cumhuriyet savcıları veya askeri savcılar veya sorgu ha-
kimlikleri veya Memurun Muhakematı hakkında Kanun uyarınca yetkili kurullarca yapılan
soruşturma sonunda düzenlenen takipsizlik, meni muhakeme, iddianame, talepname veya
lüzumu muhakeme karar suretleri ile ilgili mahkemelerce verilen kesinleşmiş karar suretleri
bu personelin bağlı olduğu bakanlık veya kurum veya kuruluşa gönderilir.

Disiplin Cezalarının Uygulanması

Devlet Memurları Kanunu’nun 132. maddesine göre:
Disiplin cezaları verildiği tarihten itibaren hüküm ifade eder ve derhal uygulanır.
Aylıktan kesme cezası, cezanın veriliş tarihini takip eden aybaşında uygulanır.
Verilen disiplin cezaları üst disiplin amirine, Devlet memurluğundan çıkarma cezası ayrıca
Devlet Personel Başkanlığına bildirilir.
(Değişik dördüncü fıkra: 13/2/2011-6111/112 md.) Aylıktan kesme cezası ile tecziye edilen-
ler 5 yıl, kademe ilerlemesinin durdurulması cezası ile tecziye edilenler 10 yıl boyunca daire
başkanı kadrolarına, daire başkanı kadrosunun dengi ve daha üstü kadrolara, bölge ve il
teşkilatlarının en üst yönetici kadrolarına, düzenleyici ve denetleyici kurumların başkanlık
ve üyeliklerine, vali ve büyükelçi kadrolarına atanamazlar.

Disiplin Cezalarının Bir Süre Sonra Özlük Dosyasından Silinmesi

Devlet Memurları Kanunu’nun 133. maddesine göre:
Disiplin cezaları memurun özlük dosyasına işlenir. Devlet memurluğundan çıkarma ceza-
sından başka bir disiplin cezasına çarptırılmış olan memur uyarma ve kınama cezalarının
uygulanmasından 5 sene, diğer cezaların uygulanmasından 10 sene sonra atamaya yetkili
amire başvurarak, verilmiş olan cezalarının özlük dosyasından silinmesini isteyebilir.
Memurun, yukarıda yazılan süreler içerisindeki davranışları, bu isteğini haklı kılacak nitelik-
te görülürse, isteğinin yerine getirilmesine karar verilelerek bu karar özlük dosyasına işlenir.
Kademe ilerlemesinin durdurulması cezasının özlük dosyasından çıkarılmasında disiplin
kurulunun mütalaası alındıktan sonra yukarıdaki fıkra hükmü uygulanır.

D İ K K AT

Devlet memurluğundan çıkarma cezasından başka bir disiplin cezasına çarptırıl-

mış olan memur, uyarma ve kınama cezalarının uygulanmasından beş sene, diğer
cezaların uygulanmasından on sene sonra atamaya yetkili amire başvurarak veril-
miş olan cezaların özlük dosyalarından silinmesini isteyebilir.

134 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Disiplin cezalarının bir süre sonra özlük dosyasından silinmesinde önemli olan nokta, di-
siplin cezasının verilmesine sebep olmuş fiil veya hal cezaların özlük dosyasından silinme-
sine ilişkin süre içinde tekerrür ederse bir derece ağır cezanın uygulanacak olmasıdır. Aynı
şekilde aynı derecede cezayı gerektiren fakat ayrı fiil veya haller nedeniyle verilen disiplin
cezalarının üçüncü uygulamasında da yine bir dereceye kadar ağır cezanın uygulanması-
nı 657 sayılı Kanun 125. maddesinde öngörmektedir. Bu durumda kademe ilerlemesinin
durdurulması cezasını alan memur, bu cezayı almasına neden olan fiil veya hali on yıl
içinde tekrarlarsa veya aynı cezayı farklı nedenlerle üç kez alırsa, Devlet memurluğundan
çıkarılabilecektir.

Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri

Devlet Memurları Kanunu’nun 134. maddesine göre:
Disiplin ve soruşturma işlerinde kanunlarla verilen görevleri yapmak üzere Kurum merke-
zinde bir Yüksek Disiplin Kurulu ile her ilde, bölge esasına göre çalışan kuruluşlarda bölge
merkezinde ve kurum merkezinde ayrıca Milli Eğitim müdürlüklerinde birer Disiplin Ku-
rulu bulunur.
Bu kurulların kuruluş, üyelerinin görev süresi, görüşme ve karar usulü, hangi memurlar
hakkında karar verebilecekleri ve disiplin amirlerinin tayin ve tespitinde uygulanacak esas-
lar ile bunların yetki ve sorumlulukları gibi hususlar Cumhurbaşkanınca çıkarılacak yönet-
melikle düzenlenir.

Disiplin Cezalarına Karşı İdari İtiraz

Devlet Memurları Kanunu’nun 135. maddesine göre:
Disiplin amirleri tarafından verilen uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezalarına karşı di-
siplin kuruluna, kademe ilerlemesinin durdurulması cezasına karşı yüksek disiplin kurulu-
na itiraz edilebilir.

D İ K K AT

İtirazda süre, kararın ilgiliye tebliği tarihinden itibaren yedi gündür. Süresi içinde
itiraz edilmeyen disiplin cezaları kesinleşir.

İtiraz mercileri, itiraz dilekçesi ile karar ve eklerinin kendilerine intikalinden itibaren otuz
gün içinde kararlarını vermek zorundadır.
İtirazın kabulü hâlinde, disiplin amirleri kararı gözden geçirerek verilen cezayı hafifletebilir
veya tamamen kaldırabilirler.
Disiplin cezalarına karşı idari yargı yoluna başvurulabilir.

Disiplin Cezalarına Karşı Yargı Yolu

“Anayasa’ya göre (mad.125); “İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açık-
tır”. Yine Anayasa’ya göre (mad.129); “Disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakıla-
maz”. Dolayısıyla tüm disiplin kararlarına karşı yargı yoluna başvurulabilir. Disiplin ka-
rarlarına karşı idarî yargıda dava açılabilir. Memurlar ve diğer kamu görevlilerine disiplin

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 135
 cezası verilmesine ilişkin idari işlemlere karşı yetkili ve görevli idare mahkemelerinde iptal
davası açılabilir. İdare mahkemelerinin bu konuda verdiği nihaî kararlara karşı ise; başka
kanunlarda aksine hüküm bulunsa dahi mahkemelerin bulunduğu yargı çevresindeki bölge
idare mahkemesine istinaf başvurusunda bulunulabilir. Dolayısıyla kural olarak iki dereceli
bir yargısal denetim mekanizması söz konusudur.
Memurlar ve diğer kamu görevlilerine verilen kamu görevinden çıkarma disiplin cezaları-
na ilişkin olarak bölge idare mahkemelerinin verdiği nihaî kararlara karşı ise, ayrıca baş-
ka kanunlarda aksine hüküm bulunsa dahi Danıştay’da temyiz kanun yoluna gidilebilir. Bu
konu 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 46.maddesinde çok daha geniş şekilde
düzenlenmiştir. İYUK’nun 46.maddesinin c bendine göre; kamu görevinden çıkarılma so-
nucunu doğuran işlemlere karşı açılan iptal davaları hakkında bölge idare mahkemelerinin
verdikleri nihai kararlar, başka kanunlarda aksine hüküm bulunsa dahi Danıştay’da, kararın
tebliğinden itibaren otuz gün içinde temyiz edilebilir. Dolayısıyla Kanunda belirtilen bu hal-
lerde üç dereceli bir yargısal denetimin düzenlendiği görülmektedir ki, bu düzenleme; hak
arama hürriyeti ve hukuk güvenliği açısından kanaatimizce son derece isabetli olmuştur.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

DEVLET MEMURLARI HAKKINDA CEZA SORUŞTURMASI

Ceza Muhakemesi Kanunu’na göre bir suç işlendiği öğrenildiğinde Cumhuriyet Savcısı ta-
rafından soruşturma yapılacaktır. Daha sonra Cumhuriyet Savcısı tarafından takipsizlik
kararı verilmez ise ilgili ceza mahkemesine kamu davasının açılması için başvurulacaktır.
Yetkili ve görevli mahkeme, kamu davasının açılmasına karar verirse son kovuşturma aşa-
ması başlayacaktır. Görüldüğü üzere muhakemenin her aşamasında adli yetkililerin görevli
olduğu görülmektedir. 4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması
Hakkında Kanun belirtilen genel hükümlere istisna teşkil edecek nitelikte, memurlar ve di-
ğer kamu görevlilerinin yargılanması konusunda özel bir yargılama sistemi oluşturmuştur.
Bu kanuna göre, bir suç işlendiği öğrenildiğinde, idare yapılanması içerisinde yer alan bir
yetkili merci tarafından önce bir ön inceleme yapılır ya da yaptırılır. Daha sonra ön ince-
lemenin sonucuna göre yetkili idarî merci tarafından soruşturma izninin verilmesine ya
da verilmemesine karar verilecektir. Soruşturma izni verilirse o zaman Cumhuriyet Savcısı
tarafından soruşturmaya (hazırlık soruşturmasına) başlanabilir.

D İ K K AT

4483 sayılı Kanun, belirtilen genel hükümlere istisna teşkil edecek nitelikte me-
murlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanması konusunda özel bir yargılama
sistemi oluşturmuştur.

4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun genel
gerekçesinde şu belirtilmiştir: “...memurlar ve diğer kamu görevlilerinin bu görevleri sebe-
biyle işledikleri suçlar nedeniyle doğrudan doğruya ceza kovuşturmasına tabi tutulmaları,
kamu hizmetinin işleyişinde aksamalara ve kamu otoritesinin saygınlığının zedelenmesine
yol açabilir. Bu sakıncaları gidermek, memurlar ve diğer kamu görevlilerini asılsız isnat ve
iftiralar karşısında korumak için bunların görevleri sebebiyle işledikleri suçlar hakkında

136 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
adli makamlarca kovuşturma yapılmasından önce idarenin bir inceleme yapmasını ve bu
incelemenin sonucuna göre olayın yetkili ve görevli idari mercie intikal ettirilmesini öngö-
ren sistemler geliştirilmiştir.

D İ K K AT

Nitekim Anayasamızın 129. maddesinin son fıkrasında da ‘Memurlar ve diğer

kamu görevlileri hakkında işledikleri iddia edilen suçlardan ötürü ceza kovuş-
turması açılması, kanunla belirlenen istisnalar dışında, Kanun’un gösterdiği idari
mercinin iznine bağlıdır’ hükmüne yer verilmek suretiyle sözü edilen izin sistemi
Anayasal güvence altına alınmıştır”.

657 sayılı Kanun’un ‘Kovuşturma ve Yargılama’ başlıklı 24. maddesinde de ‘Devlet memur-
larının görevleri ile ilgili veya görevleri sırasında işledikleri suçlardan dolayı soruşturma
ve kovuşturma yapılması ve haklarında dava açılması özel hükümlere tabidir.’ denmekte-
dir. Memurların yargılanması için önceden izin alınabilmesine dayanan sistem, ülkemiz-
de 1913 yılında yürürlüğe giren Memurin Muhakematı Hakkındaki Kanunu Muvakkat ile
uygulamaya konmuştur. Ancak 1913 tarihli Kanun; memurlar ve diğer kamu görevlilerinin
kapsamını belirlemediği, soruşturma aşamalarının uzun sürdüğü gibi gerekçelerle yetersiz
görülmüş ve 02.12.1999 tarihli 4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargı-
lanması Hakkında Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır.

İNTERNET

4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında

Kanun’un madde gerekçeleri için bakınız: http://www.tbmm.gov.tr.2018.

K İ TA P

Erol ÇETİN. Açıklamalı- İçtihatlı Ceza Hukukunda ve Özel Yasalarda Memur, Me-
murlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanma Usulü ve Memur Suçları. Ankara.
2000.; Sabri BAŞKÖY. 4483 Sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılan-
ması Hakkında Kanun ve Uygulaması. Ankara. 2006.

MAKALE

Ayrıntılı bilgi için bakınız. Sait GÜRAN. “Yargı Denetiminin Kapsamı”. Dönmezer’e
Armağan. İÜHFM. S.1-4. İstanbul. 1987.

Memurlar Hakkında Özel Yargılama Sistemi ve Memurlar için Ayrı Bir Soruşturma Usulü-
nün Gereklilik Nedenleri” başlığı ve alt metni:
“Memurların özel yargılama usullerine ilişkin üç ayrı sistem vardır. Bunlardan birincisi ‘izin
sistemi’dir. Bu sistemde memur hakkında soruşturmanın (hazırlık soruşturmasının) yapı-
labilmesi için yetkili idarî merciden izin alınması gerekir. İkincisi, “soruşturma sistemi”dir.
Bu sistemde, yetkili idarî merciler; soruşturmayı (hazırlık soruşturmasını) yapar ve son
soruşturmanın (kovuşturmanın) açılıp açılmaması kararını verirler. Üçüncüsü “yargıla-
ma sistemi”dir. Bu sistemde memurun yargılanması yetkili idarî merci tarafından yapılır.
Hukuk tarihimizde her üç sistemde uygulanmıştır. Örneğin, 1872 tarihli Nizamnamede
yargılama sistemi benimsenmişti. 1914 tarihli Memurin Muhakematı Hakkında Kanun
(MMHK) ile soruşturma sistemine geçildi. Son olarak yürürlüğe konulan 4483 sayılı Ka-
nun ise izin sistemini kabul etmiştir. Memurlar, yürüttükleri görev nedeniyle pek çok kişi

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 137
 ile ilişkiye girmekte, onların hak ve menfaatine dokunacak işlem ve eylemler yapmakta-
dırlar. Bu durum, kişilerin husumetine neden olabilir ve memuru korkutmak, yıldırmak
gibi asılsız gerekçelerle mahkeme önüne çıkarılmasına yol açabilir. Bunları önlemek için
memurların soruşturulmasında özel yöntemler gerekmiştir. Memurlar, kamu hizmeti yü-
rütmektedir. Her türlü iddiada memurların adliyeye sevk edilmeleri, memurları tedirgin
ederek hizmetin düzenli işleyişini aksatır. Memurlar statü hukukuna bağlı olarak çalışmak-
tadırlar ve bunun sonucunda da bazı güvencelere sahip olmaktadırlar. Bu güvencelerden en
önemlisi, özel bir soruşturma usulüne tâbi olmalarıdır. Memurlara özel bir soruşturma usu-
lünün uygulanması bir ayrıcalık değil, memur olmanın güvencesidir. Kamu hizmetlerinin;
sürekli, düzenli ve kamu yararını gerçekleştirecek şekilde işleyebilmesi, memurların belli
bir güvence içinde hareket etmesine bağlıdır. Nitekim Anayasa Mahkemesi de konuyu bu
şekilde ele almaktadır. 1967 tarihli bir kararında bu durumu şu şekilde açıklamaktadır; “…
Kanun memurlara, bir zümre bir sınıf olarak imtiyaz tanımakta değildir. Kanunun sağladığı
bir çeşit teminattır. Bu da kamu hizmetinin iyi işlemesi için düşünülmüş, düzenlenmiştir.
Memur gördüğü hizmet yüzünden sık sık isnat ve iftiralara uğrayabilir. Kendisine memuri-
yetiyle ilgili suç isnat edilen her memurun, hemen adliyeye sevk edilmesi memurları tedir-
gin ederek hizmeti aksatır hem de hizmetin yürütülüşü üzerinde bir takım haksız şüphelere
yol açabilir. Bu çeşit iddiaların önce kamu hizmetinin gereklerini ve memur psikolojisini iyi
bilen kimselerin süzgecinden geçirilmesi ve ortada kovuşturmaya değer bir eylem kalırsa,
o zaman işin mahkemenin eline bırakılması kamu hizmetinin yararına bir tedbirdir ve ka-
nunun sağladığı da budur.

D İ K K AT

”Anayasa Mahkemesi, Esas:1967/14, Karar:1967/36, Karar Tarihi:14.11.1967, Ana-

yasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, (A.M.K.D), Sayı:5, Ankara, 1968. s.169.

K İ TA P

Mustafa Avcı, Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Ka-

nun Üzerine Bir İnceleme. Erzincan Üni. Hukuk. Fak. Dergisi. Cilt:XI.Sayı:3-4. Aralık.
2007.

Hukukumuzda, memurların suçlarından dolayı soruşturulmasına ilişkin ilk ayrıntılı dü-

zenleme 1872 tarihli Nizamnamedir. Bu konuda ikinci ayrıntılı düzenleme 1913 tarihli Me-
murin Muhakematı Hakkında Kanun-u Muvakkat ile yapılmıştır. Bu Kanun, 1999 tarihli
4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun’un yü-
rürlüğe girmesine kadar uygulanmıştır. Hem 1961 hem de 1982 Anayasa’ları döneminde,
1913 tarihli Kanun; birçok kez Anayasa Mahkemesi önüne gelmiş, yüksek mahkeme kanu-
nun tümünün Anayasa’ya aykırı olmadığını belirtmiş, ancak bazı maddeleri (örneğin idare
kurullarının tutuklama kararı) Anayasa’ya aykırı bulmuştur. Memurların yargılanmasına
ilişkin ilk Anayasal güvence 1982 Anayasası ile getirilmiştir. Anayasa’nın 129.maddesinde
düzenlenen bu güvence, Anayasa’ya Millî Güvenlik Konseyi tarafından eklenmiştir.

4483 Sayılı Kanunun Uygulanacağı Kişiler

4483 sayılı Kanun, Devletin ve diğer kamu tüzel kişilerinin genel idare esaslarına göre yü-
rüttükleri kamu hizmetlerinin gerektirdiği asli ve sürekli görevleri ifa eden memurlar ve
diğer kamu görevlilerinin, ‘görevleri sebebiyle’ işledikleri suçları kapsamaktadır. Memurlar

138 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ve diğer kamu görevlilerinden söz edilerek kişiler bakımından kapsam genişletilmiştir. 4483
sayılı Kanunun düzenlemesi bakımından memurlar ve diğer kamu görevlilerinin görevi ile
ilgili olarak işledikleri suçlar, kanun kapsamında düzenlenmiş, görevi sırasında fakat görevi
ile ilgili olmayan suçlar kapsam dışında bırakılarak, konu bakımından kapsam daraltılmıştır.
4483 sayılı Kanun, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin tanımını yapmamakla birlikte,
‘Devletin ve diğer kamu tüzel kişilerinin’, ‘genel idare esaslarına’ göre yürüttükleri ‘kamu
hizmetlerinin’ gerektirdiği ‘asli ve sürekli’ görevleri ifa eden… sıralamasıyla, memurlar ve
diğer kamu görevlilerinden kimlerin anlaşılmasının gerektiğinin ölçüt kavramlarını ver-
miştir. Pozitif hukukumuzda, bazı kanunlarda memurların çeşitli tanımlarına rastlamak
mümkündür. Ancak bu tanımlar yalnızca o kanunun uygulanması bakımından geçerli
olup, başka kanunlar açısından uygulanabilirliği, hukuk biliminin gereklilikleri bakımın-
dan ‘kıyasen uygulama’ ilkesi geçerli ise mümkündür.
4483 sayılı Kanunun uygulanması bakımından memurlar ve diğer kamu görevlilerinin kap-
samı; kanunun 2.maddesindeki ölçüt kavramlar ışığı altında, kanunun devamı maddelerin-
de yer alan ve hangi memur ve diğer kamu görevlilerine hangi idari merciin izin vereceğine
ilişkin düzenlemeler de dikkate alınarak yapılacak ‘sistematik yorum’ yoluyla belirlenecektir.
Kısaca, 4483 sayılı Kanunun kapsamına giren memurlar ve diğer kamu görevlilerinin bir
listesini sunmak gerekirse; il ve ilçede görevli, bölge düzeyinde teşkilatlanan kurum ve
kuruluşlarda görevli, bakanlık ve bakanlıkların merkez ve bağlı veya ilgili kuruluşlarında
görev yapan, bakanlar kurulu kararıyla ve bakanlıkların merkez teşkilatında görevli olup
ortak kararla atanan, T.B.M.M’ de görevli, Cumhurbaşkanlığında görevli memurlar ve diğer
kamu görevlileri ile; Belediye başkanları, belediye meclisi üyeleri, il genel meclisi üyeleri,
köy ve mahalle muhtarları sayılabilir.

4483 Sayılı Kanunun Uygulanacağı Suçlar

Kanunun kapsamına giren suçlar, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin görevleri sebe-
biyle işledikleri suçlardır. Sanığın görevi sırasında fakat görevi ile ilgili olmayan suçları için
bir soruşturma şartı öngörmediğinden, doğrudan genel hükümlere göre işlem yapılması
gerekmektedir. ‘Görev-sebep’ ilişkisinin belirlenmesinde aradaki nedensellik bağı önem
kazanmaktadır. Bu görev, memura kanunla ya da kanuna uygun olarak verilen görevdir.
Görevin suça vasıta kılınmış olması ya da suçun işlenmesini belirgin bir biçimde kolaylaş-
tırmış olması aranmalıdır. Örnek vermek gerekirse, belediye personel müdürü olan kişi-
nin kendisiyle tartışan memura karşı etkili eylemde bulunması, anılan müdürün kanunlara
göre kamu adına şiddet ve cebir kullanma yetkisi bulunmadığından, bu kanun kapsamında
değerlendirilemez. Buna karşın belediye zabıta memurunun kanunlar uyarınca kamu adına
şiddet kullanma yetkisi olduğundan, görevini yaparken seyyar satıcıya karşı etkili eylemde
bulunması suçunun kovuşturulabilmesi için 4483 sayılı Kanun uyarınca soruşturma izni
alınması gerekir.
4483 sayılı Kanunun 2.maddesinde, suçun niteliği yönünden kanunlarda gösterilen soruş-
turma ve kovuşturma usullerine ilişkin hükümler saklı tutulmuştur.
Bu saklılıktan ilk akla gelen, 3628 sayılı Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuz-
lukla Mücadele Kanununun 17.maddesinde sayılan rüşvet, ihtilas ve zimmete para geçir-
me, resmi ihale ve alım-satıma fesat karıştırma vb. suçların 4483 sayılı Kanun kapsamına
alınmadığıdır. Durum böyle olunca; kanunun kapsamına daha çok, Türk Ceza Kanununda
memurlar tarafından işlenebileceği belirtilen diğer suçlar girmektedir. Ancak 2.1.2003 tarih

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 139
 ve 4778 sayılı Kanunun 33.maddesi ile, 4483 sayılı Kanunun 2.maddesine, 756 sayılı Türk
Ceza Kanununun 243 ve 245.maddeleri ile 1412 sayılı Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunun
154.maddesinin 4.fıkrası kapsamında açılacak soruşturma ve kovuşturmalarda 4483 sayılı
Kanun hükümlerinin uygulanmayacağı belirtilmiştir (Bildiğimiz gibi 657 sayılı Türk Ceza
Kanunun yerini 5237 sayılı Yeni Türk Ceza Kanunu, 1412 sayılı Ceza Muhakemeleri Usulü
Kanunun yerini de 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu almıştır. Gerek 5252 sayılı Türk
Ceza Kanununun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hakkında). Ayrıca niteliği itibariyle bu kanun
kapsamına girmekle birlikte; ağır cezayı gerektiren suçüstü hali de genel hükümlere tabi
kılınmıştır.

Suç İşlendiğinin Öğrenilme Yöntemleri

4483 sayılı Kanunun memurlar ve diğer kamu görevlileri hakkında uygulanabilmesi için
her şeyden önce memurlar ve diğer kamu görevlilerinin görevleri sebebiyle işledikleri suç-
lara dair ortada bir ihbar veya şikâyetin olması gerekmektedir. Bu tür ihbar ve şikâyetlere
kanunun uygulanması bakımından olay, konu, iddia veya isnat denilmektedir. Ancak ka-
nun, memurlar ve diğer kamu görevlileri hakkında yapılacak ihbar ve şikâyetlerle ilgili bir
takım özellikler ortaya koymuştur. Buna göre, yapılacak ihbar ve şikâyetlerin soyut ve genel
nitelikte olmaması, ihbar veya şikâyetlerde kişi ve/veya olay belirtilmesi, iddiaların ciddi
bulgu ve belgelere dayanması, ihbar veya şikâyet dilekçesinde dilekçe sahibinin doğru ad,
soyad ve imzası ile iş veya ikametgâh adresinin bulunması zorunludur.
Olayı (ihbarı-şikâyeti) yetkili merci aşağıdaki şekillerde öğrenebilir; Cumhuriyet Başsavcı-
lıkları tarafından soruşturma izni talebi ile, diğer makamlar tarafından iletilmesi, memurlar
tarafından iletilmesi, diğer kamu görevlileri tarafından iletilmesi veya yetkili merci tarafın-
dan bizzat öğrenilmesi durumları söz konusu olabilir.
Olayın yetkili mercie iletilmesi başlığını taşıyan 4.maddede, savcıya, memurun amirine ve
diğer kamu görevlilerine bazı görevler verilmiştir.
Savcının görevleri: Kanunun 4/1.maddesine göre, bir memurun görevi sebebiyle bir suç
işlediğini, ihbar, şikâyet veya başka bir yolla öğrenen Cumhuriyet Başsavcıları, öncelikle
toplanması gerekli ve kaybolma ihtimali olan delilleri toplar. Bu ifadeden ayrıntılı bir delil
toplama faaliyetine girilmeyeceği anlaşılmaktadır. Bunları yaptıktan sonra, başkaca bir iş-
lem yapmadan (suç isnat edilen memurun ifadesini almak gibi) evrakın bir örneğini ilgili
makama göndererek soruşturma izni talep eder. Bu fıkrada geçen ‘Cumhuriyet Başsavcıları’
ifadesini, o yargı çevresinde bulunan tüm savcılar şeklinde anlaşılması gerekir. Zira bu gö-
revler Başsavcı tarafından bizzat ifa edilebileceği gibi, görevlendireceği diğer savcılar eliyle
de yapılabilir. Savcı bu görevini yaparken, ilk olarak, suç isnadı yapılan kişinin, 2.maddede
belirtilen ‘memur ve diğer kamu görevlisi’ olup olmadığını, ikinci olarak, 1.madde gereği,
suçun ‘görev sebebiyle işlenip işlenmediğini’, sonra da şikâyetin 4.maddede belirtilen nite-
liklere sahip olup olmadığını takdir edecektir.
Kamu görevlilerinin görevleri: Maddenin ikinci fıkrasında, bir memurun görev sebebiyle
suç işlediğini ihbar, şikâyet, bilgi, belge veya bulgulara dayanarak öğrenen tüm kamu gö-
revlileri, bu durumu, soruşturmaya izin vermeye yetkili merciye bildirmek zorundadırlar.
Savcı ya da izin vermeye yetkili merci ihbar ya da şikâyetin, yukarıda belirtilen niteliklere
sahip olmadığını tespit ederse, işleme koymaz, durumu şikâyette bulunana bildirir. Kuş-
kusuz, ihbar ve şikâyetin bu niteliklere sahip olup olmadığının takdiri, savcı ya da ilgili
merciye aittir.

140 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 K İ TA P

Mustafa Avcı, Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Ka-

nun Üzerine Bir İnceleme. Erzincan Üni. Hukuk. Fak. Dergisi. Cilt:XI.Sayı:3-4. Aralık.
2007.

Ön İnceleme Kavramı
4483 sayılı Kanunun 5. maddesinin başlığı, ‘ön inceleme’dir. 4483 sayılı Kanun ön inceleme
usulünü benimseyerek, ilk soruşturmanın idare tarafından yapılması sistemini terk etmiş-
tir. İlk soruşturma savcılık tarafından yapılacaktır. Zaten kanunun 12.maddesinde ‘hazırlık
soruşturmasının’ savcılar tarafından yürütüleceği açıkça belirtilmiştir.
Burada şunu da belirtmek gerekir ki, önceki kanuna paralel olarak düzenlenmiş bazı ka-
nunlarda ‘hazırlık soruşturmasının’ idare tarafından yapılması kuralı devam etmektedir.
Örneğin 2547 sayılı Kanunun 53.maddesinin ‘Ceza soruşturması usulü’ başlığını taşıyan C
bendinde, ‘ilk soruşturmanın’ idare tarafından yapılacağı düzenlenmektedir.
Soruşturmaya izin vermeye yetkili merci, bizzat veya 4.maddede yazılan şekilde, kendisine
ulaşan ihbar veya şikâyetle, savcıların gönderdiği izin talep evrakı ile bir memurun suç işle-
diğini öğrenirse, bir ön inceleme başlatır.
Cumhuriyet başsavcılıkları ile izin vermeye yetkili merciler ihbar ve şikâyetler konusunda
daha önce sonuçlandırılmış bir ön inceleme olması halinde müracaatı işleme koymazlar.
Ancak ihbar ve şikâyet eden kişilerin konu ile ilgili olarak daha önceki ön incelemenin ne-
ticesini etkileyecek yeni belge sunması halinde müracaatı işleme koyabilirler.
Ön inceleme, izin vermeye yetkili merci tarafından bizzat yapılabileceği gibi görevlendi-
receği bir veya birkaç denetim elemanı veya kamu görevlilerinden biri veya birkaçı eliy-
le de yaptırabilir. İnceleme yapacakların, izin vermeye yetkili merciin bulunduğu kamu
kurum veya kuruluşunun içerisinden belirlenmesi esastır. İşin özelliğine göre bu merci,
anılan incelemenin başka bir kamu kurum veya kuruluşunun elemanlarıyla yaptırılması-
nı da ilgili kuruluştan isteyebilir. Bu isteğin yerine getirilmesi, ilgili kuruluşun takdirine
bağlıdır.

Soruşturma İzni Vermeye Yetkili Merciler

Ön inceleme sonunda hazırlanan raporu alan izin vermeye yetkili merci, ‘soruşturma izni
verilmesine veya verilmemesine’ karar verir. Bu kararların gerekçeli olması zorunludur.
4483 sayılı Kanunun 7. maddesine göre, yetkili merci, suçun öğrenilmesinden itibaren
ön inceleme dâhil en geç otuz gün içinde vermek zorundadır. Bu süre zorunlu hallerde
on beş günü geçmemek üzere bir defa uzatılabilir. Maddenin son fıkrasında, bu süreler
içinde, soruşturma izninin verilmesi ya da verilmemesi kararının verilmesinin zorunlu
olduğu yeniden vurgulanmıştır. Suçu öğrenen yetkili merci, öncelikle suçun, 4483 sayılı
Kanunun kapsamına girip girmediğini, tespit edecektir. Soruşturmacı tayin edecektir ve
soruşturmacı, ilgiliyi ve tanıkları dinleyecektir. Gerekirse başka delilleri araştıracaktır.
Bütün bunlar için 45 günlük süre her zaman yeterli olmayabilir. Bu durum da yeterli ince-
leme yapılmasını zorlaştırabilir. Olayın niteliğine göre daha esnek bir tutum takınılması
gerekirdi ve en azından ek sürelerin, olayın durumuna göre belirlenmesinin düşünülebi-

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 141
 leceği söylenebilir.Soruşturma izni, bu hususta yetkili olan kişilerce, bizzat kullanılmak
durumundadır. Başka bir ifade ile bu yetki devredilemez. Yetkiyi kullanacak asil kişi ol-
madığı durumlarda, vekil bu yetkiyi kullanabilir.

D İ K K AT

İzin vermeye yetkili mercilerin saptanmasında, memurun, suçun işlendiği tarihte-

ki görevi esas alınır. Soruşturma iznini vermeye yetkili merciler 4483 sayılı Kanu-
nun 3. maddesinde tek tek sayılmıştır.

Soruşturma Sonunda Verilen Kararlara Karşı İtiraz Mercileri

Ön inceleme sonucunda yetkili merci soruşturma açılması kanaatine ulaşmışsa, ‘soruştur-
ma izni verilmesi’ kararı verecektir. Şayet, soruşturma açmaya değer bir durumun olmadı-
ğını görürse ‘soruşturma izni verilmesine mahal olmadığına’ karar verir. Bunların dışında
bir karar verilmesi durumunda ne yapılacağı konusunda 4483 sayılı Kanun’da herhangi bir
itiraz yolu öngörülmemiştir. Yetkili merci bu konudaki kararını, savcılığa, hakkında incele-
me yapılan kişiye, varsa şikâyetçiye bildirir. İtiraz edebilmeleri ve itiraz süresinin başlaması
için bu bildirim zorunludur.
4483 sayılı Kanunda, soruşturma izni verilmesi kararına karşı, hakkında soruşturma ya-
pılan memur veya diğer kamu görevlisi, soruşturma izni verilmemesi kararına karşı ise,
savcılık ya da şikâyetçi tarafından itiraz edilebileceği belirtilmiştir.

D İ K K AT

İtiraz süresi, yetkili merciin kararının tebliğinden itibaren on gündür.

“İtiraz mercileri memur veya kamu görevlisinin bulunduğu pozisyona ve statüsüne göre iki
tanedir.

D İ K K AT

İtiraz mercileri, Kanunun 9.maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre iki itiraz merci
bulunmaktadır; Danıştay Birinci Dairesi ve Bölge İdare Mahkemesi. İtirazlar ön-
celikle incelenir ve en geç üç ay içerisinde karara bağlanır. İtiraz üzerine verilen
kararlar kesindir. Yani başka bir mercie başvurulamaz.

Soruşturmayı (Hazırlık Soruşturması) Yapacak Merciler

4483 sayılı Kanunun 12. maddesine göre, soruşturma, genel hükümlere göre yetkili ve gö-
revli Cumhuriyet Başsavcılıkları tarafından yapılır. Ancak, Yargıtay Cumhuriyet başsavcılı-
ğının ve İl Cumhuriyet başsavcılıklarının özel olarak yetkilendirilmiş oldukları durumlarda
yine 4483 sayılı Kanunun 12. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre:
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı (veya Başsavcı vekili): Cumhurbaşkanlığı genel sekre-
teri, TBMM genel sekreteri, müsteşarlar ve valiler ile ilgili olarak yapılacak soruşturmada
yetkilidir.

142 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
İl Cumhuriyet Başsavcısı (veya Başsavcı vekili): Kaymakamlar ile ilgili olarak yapılacak
soruşturmada yetkilidirler.
Soruşturma sırasında, hâkim kararı verilmesi gereken durumlarda, Cumhurbaşkanlığı ge-
nel sekreteri, T.B.M.M genel sekreteri, müsteşarlar ve valiler için Yargıtay’ın ilgili ceza dai-
resine, kaymakamlar için il asliye ceza mahkemesine, diğerleri için ise genel hükümlere göre
yetkili ve görevli sulh ceza hâkimine başvurulur.
Takipsizlik Kararı Verilmesi: Soruşturma sonucunda, kamu davasının açılmasına gerek
görmeyen, başka bir ifade ile, yeterli delil bulamayan yahut eylemin suç teşkil etmediğini
tespit eden savcı, Ceza Muhakemesi Kanununun 172. maddesine göre takipsizlik kararı ve-
rir. Bu karar soruşturulan kişiye ve varsa şikâyetçiye de bildirilir.
Kamu Davasının Açılması: Maddi sorun yeterince açıklığa kavuşmuş, başlangıçtaki basit
şüphe kamu davasının açılmasına yetecek kadar kuvvetlenmişse, savcı Ceza Muhakemesi
Kanununun 170.maddesi gereği kamu davasını açılmasını mahkemeden ister. Mahkeme
kamu davasının açılmasını gerekli görür ise, kişinin suçlu olup olmadığını genel hükümlere
göre yürüteceği yargılama sonucunda hüküm altına alacaktır.
Yetkili ve Görevli Mahkeme: Davaya bakmaya yetkili ve görevli mahkeme, genel hüküm-
lere göre yetkili ve görevli mahkemedir.

Cumhuriyet Başsavcılığınca Re’sen Dava Açılacak Haller

Memurlar ve diğer kamu görevlilerinin haksız suçlamalar sebebiyle mağdur edilmelerini
önlemek amacıyla 4483 sayılı Kanunun 15. maddesi düzenlenmiştir. Memurlar ve diğer
kamu görevlileri hakkındaki ihbar ve şikâyetlerin ihbar ve şikâyet edileni mağdur etmek
amacıyla ve uydurma bir suç isnadı suretiyle yapıldığı soruşturma sonucunda anlaşılır veya
yargılama sonucunda sabit olursa haksız isnatta bulunanlar hakkında yetkili ve görevli
Cumhuriyet başsavcılığınca re’sen soruşturma yapılır. Soruşturma sonunda savcılık, kamu
davasının açılmasını mahkemeden talep eder. Böylece memur ile şikâyetçinin karşı karşıya
gelmesi önlenmek istenmiştir.
Söz konusu maddede, asılsız isnatta bulunan kişi hakkında re’sen soruşturma açılacağı be-
lirtilirken, asılsız isnatta bulunan açısından memur olan ve olmayan ayırımı yapılmamıştır.
Bu durumda asılsız isnatta bulunan başka bir kamu görevlisi ise, onun hakkında 4483 sayılı
Kanun hükümleri uygulanmayacak demektir.
Aynı maddenin son fıkrasında, soruşturulan memurların, asılsız ihbarda bulunanlar hak-
kında dava açılması için savcılığa başvurması ve yine asılsız ihbarda bulunan hakkında ge-
nel hükümlere göre tazminat davası açabileceği düzenlenmiştir.

K İ TA P

Mustafa Avcı, Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Ka-

nun Üzerine Bir İnceleme. Erzincan Üni. Hukuk. Fak. Dergisi. Cilt:XI.Sayı:3-4. Aralık.
2007. “

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 143
 MEMURLUK STATÜSÜNDE KISINTI YAPAN DURUMLAR
Bazı durumların ortaya çıkması ile memur görevinden ayrılır. Bununla birlikte memurun
memurluk sıfatı ortadan kalkmaz; ancak memurun bazı hak ve yetkileri kısıtlanır. Memur
statüsünde bu şekilde kısıntı yapan durumlar, kadro açığı ve görevden uzaklaştırmadır.

Kadro Açığı
Devlet Memurları Kanunu’nun 91.maddesindeki kadro açığı düzenlemesiyle kadrosu kal-
dırılmakla görevinden ayrılan ancak memurluk statüsünden henüz çıkmamış olan memur-
ların durumu ifade edilmektedir. Kadro açığı, boş olmayan bir kadronun kaldırılmasıyla
oluşan bir durumdur.
Devlet Memurları Kanunu’nun 91.maddesine göre; Kadrosu kaldırılan memurlar, en geç
altı ay içinde kendi kurumlarında niteliklerine uygun bir kadroya atanırlar. Bu memurlar,
kurumlarında atama imkânı bulunmaması hâlinde aynı süre içinde başka bir kurumda-
ki kadrolara atanmak üzere Devlet Personel Başkanlığına bildirilir. Bunlar, atama işlemi
yapılıncaya kadar kurumlarında niteliklerine uygun işlerde çalıştırılır ve yeni bir kadroya
atanıncaya kadar eski kadrolarına ait malî haklardan ve sosyal yardımlardan yararlanmaya
devam ederler.
Söz konusu memurların eski kadrolarına ait en son ayda aldığı malî haklar kapsamında
fiilen yapılmakta olan her türlü ödemeler toplamının net tutarının, atandıkları yeni kad-
rolarına ait malî haklar kapsamında fiilen yapılmakta olan her türlü ödemeler toplamının
net tutarından fazla olması hâlinde, aradaki fark, farklılık giderilinceye kadar, atandıkları
kadrolarda veya bu kadrolardan istekleri dışında atandıkları başka kadrolarda kaldıkları
sürece, herhangi bir vergi ve kesintiye tabi tutulmaksızın tazminat olarak ödenir. Aylık mu-
tad olarak yapılmayıp belirli bir dönemi kapsayan ödemelerin ödendiği tarih itibarıyla net
tutarları toplamının yılı içinde çalışılan aylara bölünmesi suretiyle bulunacak tutarı, en son
ayda aldığı aylık tutarına ilave edilir. Fazla çalışma ücreti, fiilen yapılan ders karşılığı öde-
nen ek ders ücreti ve nöbet ücreti gibi ilave bir çalışmanın karşılığında elde edilen ödemeler
aylık tutarına ilave edilmez.
Diğer kamu kurum ve kuruluşlarına atanmak üzere Devlet Personel Başkanlığına bildirilen
memurların 190 sayılı Kanun Hükmünde Kararname kapsamında bulunan kamu kurum ve
kuruluşlarının boş kadrolarından Devlet Personel Başkanlığınca tespit edilen kadroya, anı-
lan Başkanlık tarafından kırkbeş gün içinde ataması teklif edilir. Devlet Personel Başkanlığı
tarafından gönderilen atama teklif yazısının atamayı yapacak kamu kurum ve kuruluşuna
intikalinden itibaren otuz gün içinde bu kurum ve kuruluş tarafından atama işlemlerinin
yapılması zorunludur. Bunlardan unvanları müdür ve daha üst olanlar ile danışma işlevle-
rine ilişkin kadrolarda çalışanlar Araştırmacı kadrolarına, diğerleri ise durumlarına uygun
kadrolara atanırlar.

D İ K K AT

Kadrosu kaldırılan bir memurun kendi kurumunda veya başka kurumlarda eski sı-
nıfındaki derecesine eşit bir göreve atanması zorunludur. Böyle bir göreve atandı-
ğı halde göreve başlamayan bir memur, memurluktan çekilmiş sayılır.

144 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Görevden Uzaklaştırma
657 sayılı Kanun’un 137. maddesinde görevden uzaklaştırma idari tedbiri düzenlenmiştir.
Görevden uzaklaştırma, hizmet gerekleri bakımından görevi başında kalması sakıncalı olan
bir devlet memuru hakkında uygulanan geçici bir tedbirdir. Görevden uzaklaştırma, hem
hakkında ceza kovuşturması hem de disiplin kovuşturması açılan memurlara uygulanabilir.
Hatta disiplin soruşturması henüz açılmamış olmakla birlikte ileride açılacak ise görevden
uzaklaştırma tedbiri yine uygulanabilir. Soruşturmanın her aşamasında uygulanabilecek
olan görevden uzaklaştırma tedbirinin, soruşturmanın selametle yürütülmesini sağlama ve
kamu hizmetinin soruşturma nedeniyle aksamasını önleme olmak üzere iki amacı vardır.
Görevden uzaklaştırmaya yetkili makamlar, 657 sayılı Kanun’un 138.maddesinde sayılmış-
tır. Ayrıca belirtmek gerekir ki g657 sayılı Kanunun 143.maddesine göre, görevden uzak-
laştırma tedbiri:
- Memur hakkında memurluktan çıkarma cezasından başka bir disiplin cezası veril-
miş ise,
- Memurun yargılanmasının men’ine veya beraatine karar verilmiş ise,
- Memur hakkındaki kovuşturma, hükümden evvel genel af ile kalkmış ise,
- Memur, memurluğa engel olmayan bir ceza ile cezalandırılmış ve ceza ertelenmiş ise
bu yöndeki bu kararın kesinleşmesi üzerine kaldırılır.
Görevden uzaklaştırma tedbirinin kaldırılması üzerine memur görevine geri döner. (inter-
net)
“657 sayılı Kanunun 141.maddesine göre; “görevden uzaklaştırılan ve görevi ile ilgili olsun
veya olmasın herhangi bir suçtan tutuklanan veya gözaltına alınan memurlara bu süre için-
de aylıklarının üçte ikisi ödenir. Bu gibiler bu Kanunun öngördüğü sosyal hak ve yardım-
lardan faydalanmaya devam ederler”.
657 sayılı Kanunun 142.maddesine göre; “soruşturma sonunda disiplin yüzünden memur-
luktan çıkarma veya cezai bir işlem uygulanmasına lüzum kalmayan Devlet memurları için
alınmış olan görevden uzaklaştırma tedbiri, 138.maddedeki yetkililerce (Müfettişler tara-
fından görevden uzaklaştırılanlar hakkında atamaya yetkili amirlerce) derhal kaldırılır”.

D İ K K AT

“657 sayılı Kanunun 139.maddesine göre; “görevinden uzaklaştırılan Devlet me-

murları hakkında görevden uzaklaştırmayı izleyen 10 iş günü içinde soruşturma-
ya başlanması şarttır. Memuru görevden uzaklaştırdıktan sonra memur hakkında
derhal soruşturmaya başlamayan, keyfi olarak veya garaz veya kini dolayısıyla bu
tasarrufu yaptığı, yaptırılan soruşturma sonunda anlaşılan amirler, hukuki, mali
ve cezai sorumluluğa tabidirler”.

657 sayılı Kanunun 145.maddesine göre; “görevden uzaklaştırma; bir disiplin kovuşturması
icabından olduğu takdirde en çok 3 ay devam edebilir. Bu süre sonunda hakkında bir karar
verilmediği takdirde memur görevine başlatılır. Bir ceza kovuşturması icabından olduğu
takdirde görevinden uzaklaştırmaya yetkili amir (Müfettişlerin görevinden uzaklaştırdıkla-
rı memurlar hakkında atamaya yetkili amir) ilgilinin durumunu her iki ayda bir inceleyerek
görevine dönüp dönmemesi hakkında bir karar verir ve ilgiliye de yazı ile tebliğ eder”.

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 145
 İNTERNET

Danıştay. 5.Daire. Esas:1992/5699. Karar:1993/609. Danıştay Kararları için bakınız:

http://www.danistay.gov.tr/Kararlar Bilgi Bankası. 2008.

İNTERNET

Bakınız: Metin GÜNDAY. İdare Hukuku. İmaj Yayıncılık. 10 Baskı. Ankara. 2011.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 98. maddesinde devlet memurluğunu sona erdi-
ren hâller dört başlık altında toplanmıştır. Bunlar; devlet memurluğuna alınma şartların
yokluğu veya kaybedilmesi nedeniyle devlet memurluğunun sona ermesi, çekilme, çekilmiş
sayılma, disiplin cezası olarak çıkarılma ve emekliliktir. Memurluk kişiliğe bağlı bir hak
olduğundan beşinci bir sebep olarak da ölüm gösterilmiştir.

Devlet Memurluğuna Giriş Şartlarının Yokluğu veya Kaybedilmesi

Nedeniyle Devlet Memurluğunun Sona Ermesi
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, kamu hizmetlerinde çalışacak personelin taşıması ge-
reken zorunlu nitelikleri 48. maddesinde belirlemiştir. Kanun’un 98. maddesinin b bendi ge-
reğince memuriyete giriş sırasında aranan şartların yokluğu, memuriyete alınmaya kesin en-
gel iken memurluğa atandıktan sonra kayıpları da memuriyeti sona erdiren sebeplerdendir.

Devlet Memurluğundan Çekilme (İstifa)

Devlet memurlarına kendi iradeleri ile memurluktan ayrılma hakkı, “Çekilme” başlığı altın-
da 657 sayılı Kanun’da gösterilen koşul ve esaslara göre Kanun’un genel haklar bölümünde
20. madde ile tanınmıştır. Devlet memurları, söz konusu kanunda belirtilen şartlara uymak
kaydıyla tek taraflı iradeleriyle memurluktan çekilebilecekleri gibi kimi durumlarda çekil-
miş de sayılabilirler. Memurluktan çekilme şartları 657 sayılı Kanun’un 94 ve devam eden
maddelerinde düzenlenmiştir. Kanun, aynı ve farklı hükümler altında bazı şartların gerçek-
leşmesi koşuluyla memurluktan çekilmiş sayılma hâlini de düzenlemiştir.
657 sayılı Kanun’un 94. maddesinin birinci fıkrasında memurların bağlı oldukları kuruma
yazılı olarak müracaat etmek suretiyle memurluktan çekilme isteğinde bulunabilecekleri
belirtilmiştir.
D İ K K AT

Genel olarak çekilmek isteyen memur, yerine atanan kimsenin gelmesine veya çe-
kilme isteğinin kabulüne kadar görevine devam etmek zorundadır. Ancak yerine
atanan kimse bir aya kadar gelmediği veya yerine bir vekil atanmadığı takdirde
memur üstüne haber vererek görevi bırakabilir.

146 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
657 sayılı Kanun, olağanüstü mazeretle çekilenlere üstlerine haber vermek kaydıyla bir ay
beklemeden görevlerini bırakabilme imkânı tanımış; ancak olağanüstü mazeretten ne kas-
tedildiğini açıklamamıştır (mad. 94/3). Bu durumda olağanüstü mazeretin ne olduğuna
amir, takdir yetkisi çerçevesinde karar verecektir.
Bazı memurlar için görevlerinin özelliği nedeniyle farklı hükümler getirilmiştir. Örneğin
çekilmek isteyen memur devir ve teslim ile yükümlü ise bu işlemlerin sonuna kadar görevi-
ni bırakamaz (DMK mad. 95).
Memur bu hakkını iki defadan fazla kullanamaz aksi takdirde devlet memurluğuna yeniden
atanamaz (DMK mad. 92/1). Ayrıca kamu hizmetlerinin aksamasına engel olmak için me-
mur ancak yukarıda belirttiğimiz süre şartlarına uyarak çekilme hakkını kullanabilir. Aksi
takdirde memur hakkında birtakım yaptırımlar uygulanır. Bu yaptırımlar Devlet Memur-
ları Kanunu’nun 97. maddesinde düzenlenmiştir. 97. madde öncellikle çekilen memurların
maddi ve cezai sorumluluklarını saklı tutmuştur. Daha sonra ise memurluktan çekilenlere
belli süreler için memuriyete giriş yasağı getirmiştir.

D İ K K AT

Çekilen memur 94. maddenin 2. ve 3. fıkrasına uygun bir şekilde çekilmişse; yani ye-
rine atanan kimsenin gelmesinden veya amirinin çekilme isteğini kabul etmesinden
sonra ya da yerine atanan kimsenin veya vekilin gelmesini bir ay süre ile bekledikten
sonra görevinden ayrılmış ise altı ay geçmeden devlet memurluğuna tekrar dönemez.

Olağanüstü mazeretle çekilenler için ise kanun bir ay bekleme şartını, amirin mazereti ka-
bul etmiş olması şartıyla aramamış ve bu kişiler için de altı ay memuriyete dönüş yasağı
getirmiştir (DMK mad. 97/A).
Her ne şekilde olursa olsun çekilmiş sayılan memurlar ile yerine atanan kimsenin gelmesini
ya da amirin çekilme isteğini kabulünü beklemeden çekilen memurlar için getirilen devlet
memurluğuna girememe süresi bir yıldır (DMK mad. 97/B).
Çekilmeden önce devir ve teslim yükümlülüğü olan memurlar, bu yükümlülüklerini yerine ge-
tirmeden çekilmiş iseler üç yıl geçmeden tekrar devlet memuru olamazlar (DMK mad. 97/C).
Olağanüstü yönetim hâllerinde yerine atanan memur gelip işe başlamadan görevini bırakan
memurlar ise hiçbir surette devlet memurluğuna tekrar giremezler. Ayrıca bu kişilerin genel
hükümlere göre cezalandırılmaları da söz konusudur (DMK mad. 97/D).

İNTERNET

Devlet Memurları Kanunu ve diğer mevzuat için bakınız: http://www.basbakanlik.

gov.tr/Mevzuat Bilgi Sistemi. 2018.

Devlet Memurluğundan Çekilmiş Sayılma

Devlet memurlarının memurluktan hangi durumlarda çekilmiş sayılacağı 657 sayılı
Kanun’da belirtilmiştir. Memurların kanunda belirtilen koşulları yerine getirmeyerek me-
muriyetten çekilmiş sayılmaları iradi bir davranış sonucudur. Memur, hangi hâllerde me-
murluktan çekilmiş sayılacağını önceden bilmektedir ve bu koşulları kendi iradesi ile yerine
getirdiği zaman çekilmiş sayılacaktır. Söz konusu koşulların memurun iradesi dışında mey-
dana gelmesi hâlinde memurluktan çekilmiş sayılma sonucu oluşmayacaktır.

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 147
 657 sayılı Kanun’da düzenlenen ve memurluktan çekilmiş sayılma sonucunu doğuran hü-
kümler şöyledir:
1. Görev yerinin terki nedeniyle çekilmiş sayılma,
2. Bilgilerini artırmak üzere yabancı memleketlere gönderilenlerin çekilmiş sayılması,
3. Başka yerde göreve atananların işe başlamamaları nedeniyle çekilmiş sayılmaları,
4. Terhis edilenlerin görevlerine dönmemeleri nedeniyle çekilmiş sayılmaları,
5. Muvazzaf askerliğe ayrılan memurların terhislerinde göreve başlamamaları hâlinde
çekilmiş sayılma,
6. Kadrosu kaldırılan devlet memurlarının çekilmiş sayılması,
7. Aylıksız izin bitiminde görevine dönmeyenlerin çekilmiş sayılması.

Devlet Memurluğundan Çıkarılmayı Gerektiren Disiplin Suçları

657 sayılı Kanun, bir daha devlet memurluğuna atanmamak üzere memurluktan çıkarmayı
gerektiren disiplin suçlarını 125. maddede tek tek saydıktan sonra benzer fiillere disiplin
cezası verme yetkisini de idareye tanımıştır. Belirlenen devlet memurluğundan çıkarma ne-
denlerine genel olarak bakıldığında memurların siyasi ve ideolojik amaçlarla yaptıkları bazı
faaliyetlerin yanı sıra kamu hizmetini aksatacağı varsayılan bazı hareketlerin devlet me-
murluğunu sona erdirdiği görülmektedir. Devlet memurluğundan çıkarma cezasının sebep
unsurunu oluşturan bu fiillerin memuriyet onur ve vakarına aykırılık oluşturduğu ya da
kamu hizmetini olumsuz etkilediği varsayılır.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

Emeklilik
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 98. maddesinin d fıkrasına göre istek, yaş haddi,
malullük sebeplerinden biri ile emekliye ayrılmak; devlet memurluğunun sona erme se-
bepleri arasındadır. Emeklilik, 657 sayılı Kanun’da genel haklar bölümünde 19. maddede
düzenlenmiştir: “Devlet memurlarının, özel kanunda yazılı belirli şartlar altında emeklilik
hakları vardır.” Emeklilik bir sosyal güvenlik uygulamasıdır. Nitekim 657 sayılı Kanun, “Sos-
yal Haklar ve Yardımlar” başlıklı VI. kısmında ilk olarak emeklilik haklarını düzenlemiştir.
187. maddede öngörülen ve kamu personelini sosyal güvenceye kavuşturmak için çıkarılan
kanun 8.6.1949 tarihli ve 5434 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanunu’dur. Bu
kanunla kamu görevlilerinin sosyal güvenlik işlerini yürütmek üzere Maliye Bakanlığına
bağlı olarak Emekli Sandığı kurulmuştur. Mevzuatta yapılan değişikliklerle birlikte, kamu
idarinde çalışan personel sosyal güvenlik bakımından, 5502 sayılı Kanunla kurulan Sosyal
Güvenlik Kurumu çatısı altında birleştirilmiştir.

İNTERNET

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun kabul edilmesiy-
le bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra memurluğa girenler, emeklilik ve
sosyal güvenlik işleri bakımından, bu kanun hükümlerine tabi kılınmıştır.

148 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. http://www.basbakanlik.gov.
tr/Mevzuat Bilgi Sistemi.2008
İNTERNET

Ayrıca 5510 Sayılı Kanun kabul edilmesinden önce memuriyete girenlere 5434 sa-
yılı Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kamu hükümlerin uygulanmasına devam
olunacaktır.

K İ TA P

Ayrıntılı bilgi için bakınız: Ali GÜZEL -Ali Rıza OKUR. Sosyal Güvenlik Hukuku. İstanbul.
1994.; Mehmet AKAD. Teori ve Uygulamada Sosyal Güvenlik Hakkı. İstanbul. 1992.

Belli bir yaşa ulaşmış ya da belli bir hizmet süresini doldurmuş olan memurların, kendile-
rine bazı sosyal haklar verilmesi ile memurluk statüsünden çıkarılmalarına emeklilik den-
mektedir. Memurların emeklilik statüsüne sokulmaları, bağlı bulundukları kurumun yapa-
cağı bir idari işlem ile olur. Emeklilik statüsü içindeki işlemler ise, Sosyal Güvenlik Kurumu
tarafından yapılır.

Emekliye Ayrılma Nedenleri

Memurların emekliye ayrılma nedenlerini üç başlık altında toplamak mümkündür: Zorun-
lu emeklilik, memurun iradesi ile emeklilik ve idarenin iradesi ile emeklilik. Şimdi bunları
inceleyelim.

Zorunlu Emeklilik
Zorunlu emeklilik nedenlerinden birincisi yaş haddi, ikincisi ise malüllüktür.
Devlet memurları belli bir yaş haddine ulaştıklarında emekliye sevk edilirler. Emeklilik yaş
haddi, genel olarak 65’dir. Bununla beraber, bazı memurlar için istisnaen faklı emeklilik yaş
hadleri öngörülmüştür. Örneğin emniyet hizmetleri sınıfında çalışanlar, görevlerinin nite-
liğine göre 52-60 yaşları arasında emekli olurlar.
5510 sayılı Kanunun 25 inci maddesi uyarınca malûllük, memurların çalışma gücünü en az
%60 oranında yitirmesi veya vazifesini yapamayacak durumda olması nedeniyle meslekte
kazanma gücünü kaybetmesidir. Bu durumda olanlar hakkında malûllük hükümleri uygula-
nır ve görevleri ile ilişikleri kesilerek haklarında emeklilik hükümleri uygulanır. Malûllüğün
görev nedeniyle olması halinde vazife malûllüğünden söz edilir. Vazife malûllerine diğer
malûllerden farklı olarak 5510 sayılı Kanununun 47 nci maddesi hükümleri uygulanır.

Memurun İradesi İle Emeklilik

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununa göre, bu Kanun yürürlüğe
girdikten sonra ataması yapılan; 58 yaşını dolduran kadın memurlar ile 60 yaşını dolduran
erkek memurlar 9000 gün ödenmiş primi olmak koşuluyla kendi istekleri üzerine emekliye
sevk edilirler.
Bu gibi hallerde, İdarenin memurun emekli olma istemini kabul etme ya da etmeme ko-
nusunda bir takdir yetkisi yoktur. İdare, memurun emekli olma istemini kabul etmek
zorundadır.

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 149
 K İ TA P

Sosyal güvenlik hukuku konusunda ayrıntılı bilgi için bakınız. Güzel, Ali / Okur, Ali
Rıza (1994). Sosyal Güvenlik Hukuku, İstanbul,; Akad, Mehmet (1992). Teori ve Uy-
gulamada Sosyal Güvenlik Hakkı, İstanbul.

İdarenin İradesi İle (Re’sen) Emeklilik

Memurun talbine bağlı olmaksızın, idare tarafından memurun emekliye sevkine re’sen
emeklilik denir. Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 44 üncü madde-
sinde idare tarafından re’sen emekliye sevk işleminin; “kadrosuzluk” ve “ahlak ve yetersizlik”
olmak üzere iki nedene dayandırabileceği düzenlenmiştir.
Öncelikle, özel kanunları gereğince, kadrosuzluk nedeniyle memurların emekliye sevk edil-
meleri mümkündür. Bu nedenle emekliye sevk edilen memurlara yaş şartı aranmaksızın,
prim ödeme gün sayısı 9000 gün olması halinde yaşlılık aylığı bağlanacaktır.
Ahlak ve yetersizlik nedeniyle emekliye sevk sadece, subay, astsubay, askeri memurlara
uzman jandarma ve uzman erbaşler hakkında uygunlanılabilecek bir işlemdir. Bu şekil-
de emekliye sevk edilenlere Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 28 inci
maddesinin 2 inci ve 3 üncü fıkralarında belirlenmiş olan yaş ve prim ödeme gün sayısının
tamamlanması durumunda yaşlılık aylığı bağlanabilecektir.

Emeklilere Sağlanan Mâli Haklar

İlgili mevzuat çerçevesinde emeklilere; emekli (yaşlılık) aylığı, emekli ikramiyesi, dul ve
yetim aylığı ve toptan ödeme gibi çeşitli malî hakların tanınmış olduğu belirtilebilir.

Emeklilik Hakkının Düşmesi

Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 97 nci maddesine göre, bu Kanun
kapsamında kazanılan haklar, hakkın kazanılmasından itibaren 5 yıl içinde istenmediği
takdirde düşer.

K İ TA P

AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II. Li-
sans Yayıncılık. İstanbul. 2014. Ayrıntılı bilgi için bu kitaba bakınız.

K İ TA P

Emeklilik konusuna ilişkin ayrıntılı bilgi için bakınız. GÜNDAY, Metin. İdare Huku-
ku. İmaj Yayıncılık. 10. Baskı. Ankara. 2011.

150 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ÖRNEK OLAY VE SORULARI
Devlet memuru olan Bay K’nin olay günü çalıştığı
kamu kurumunda içkili olduğuna ilişkin herhangi bir
delil bulunmadığı; ancak tekel bayiinden çıkıp çağır-
dığı taksiye bindiğinde alkollü olduğunun taksi şofö-
rünün ifadesi ile sabit bulunduğu, özellikle bir memu-
run yapmaması gereken aşırı ve yersiz hareketlerinin
de bunu doğruladığı, bu durumda gizlenemeyecek
derecede sarhoş olarak görülmek suçunu işlediğinin
sabit olduğu anlaşılmıştır.
1- Devlet memurlarına verilebilecek olan disiplin ce-
zaları nelerdir?
2- Görev yerinde alkollü içki içmek fiilini işlediği id-
dia edilen Devlet memuru Bay K’ye hangi disiplin
cezası verilebilir?
İNTERNET
Örnek olayın cevabını e-ders 11. ünitede bulabi-
lirsiniz.
UNUTMAYALIM
• Kanunların açıkça yetki verdiği durumlarda, ara-
ya yargısal bir karar girmeden idarenin doğrudan
doğruya bir işlemi ile ve idare hukukuna özgü
usullerle vermiş olduğu cezalara idari yaptırımlar
denir.
• Devlet Memurları Kanunu’nun 125. maddesinde
disiplin cezalarının türleri sırasıyla uyarma, kına-
ma, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin durdu-
rulması ve devlet memurluğundan çıkarma cezası
olarak belirtilmiştir.
• Disiplin cezası vermeye yetkili amir ve kurullar şu
şekilde belirtilebilir: Uyarma, kınama ve aylıktan
kesme cezaları disiplin amirleri tarafından, ka-
deme ilerlemesinin durdurulması cezası memu-
run bağlı olduğu kurumdaki disiplin kurulunun
kararı alındıktan sonra atamaya yetkili amirler
tarafından verilebilirken devlet memurluğundan
çıkarma cezası ancak amirlerin bu yoldaki iste-
ği üzerine memurun bağlı bulunduğu kurumun
yüksek disiplin kurulu kararı ile verilir.
7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
• Savunma, disiplin soruşturmasında memura
anayasal bir hak olarak tanınmıştır (Anayasa.
md. 129/2). Devlet Memurları Kanununun 130.
maddesinde de Devlet memuru hakkında savun-
ma alınmadan disiplin cezası verilemeyeceği ifa-
de edilmektedir. Hakkında disiplin cezası olarak
memurluktan çıkarma cezası istenen memurun
disiplin kurulunda sözlü veya yazılı olarak ken-
disi veya vekili vasıtasıyla savunma yapma hakkı
ise ayrıca belirtilmiştir (DMK m. 129/2). Ancak
soruşturmayı yapanın veya yetkili disiplin kuru-
lunun yedi günden az olmamak üzere verdiği süre
içinde veya belirtilen tarihte savunmasını yapma-
yan memur savunma hakkından vazgeçmiş sayılır
(DMK m. 130/2).
• 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 135.
maddesine göre; “Disiplin amirleri tarafından ve-
rilen uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezaları-
na karşı disiplin kuruluna, kademe ilerlemesinin
durdurulması cezasına karşı yüksek disiplin ku-
ruluna itiraz edilebilir. İtirazda süre, kararın ilgi-
liye tebliği tarihinden itibaren yedi gündür. Süresi
içinde itiraz edilmeyen disiplin cezaları kesinleşir.
• Anayasa’ya göre (mad.125); “İdarenin her türlü
eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır”. Yine
Anayasa’ya göre (mad.129); “Disiplin kararları
yargı denetimi dışında bırakılamaz”. Dolayısıyla
tüm disiplin kararlarına karşı yargı yoluna başvu-
rulabilir. Disiplin kararlarına karşı idarî yargıda
dava açılabilir. Memurlar ve diğer kamu görevli-
lerine disiplin cezası verilmesine ilişkin idari iş-
lemlere karşı yetkili ve görevli idare mahkemele-
rinde iptal davası açılabilir. İdare mahkemelerinin
bu konuda verdiği nihaî kararlara karşı ise; başka
kanunlarda aksine hüküm bulunsa dahi mahke-
melerin bulunduğu yargı çevresindeki bölge idare
mahkemesine istinaf başvurusunda bulunulabilir.
Dolayısıyla kural olarak iki dereceli bir yargısal
denetim mekanizması söz konusudur. Memurlar
ve diğer kamu görevlilerine verilen kamu görevin-
den çıkarma disiplin cezalarına ilişkin olarak böl-
ge idare mahkemelerinin verdiği nihaî kararlara
karşı ise, ayrıca başka kanunlarda aksine hüküm
bulunsa dahi Danıştay’da temyiz kanun yoluna
gidilebilir. Bu konu 2577 sayılı İdari Yargılama
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 151

Usulü Kanunu’nun 46.maddesinde çok daha geniş
şekilde düzenlenmiştir. İYUK’nun 46.maddesinin
c bendine göre; kamu görevinden çıkarılma sonu-
cunu doğuran işlemlere karşı açılan iptal davaları
hakkında bölge idare mahkemelerinin verdikleri
nihai kararlar, başka kanunlarda aksine hüküm
bulunsa dahi Danıştay’da, kararın tebliğinden iti-
baren otuz gün içinde temyiz edilebilir. Dolayısıy-
la Kanunda belirtilen bu hallerde üç dereceli bir
yargısal denetimin düzenlendiği görülmektedir
ki, bu düzenleme; hak arama hürriyeti ve hukuk
güvenliği açısından kanaatimizce son derece isa-
betli olmuştur.
• Devlet memurluğundan çıkarma cezasından baş-
ka bir disiplin cezasına çarptırılmış olan memur,
uyarma ve kınama cezalarının uygulanmasından
beş sene, diğer cezaların uygulanmasından on
sene sonra atamaya yetkili amire başvurarak ve-
rilmiş olan cezaların özlük dosyalarından silin-
mesini isteyebilir.
• 4483 sayılı Kanun belirtilen genel hükümlere is-
tisna teşkil edecek nitelikte, memurlar ve diğer
kamu görevlilerinin yargılanması konusunda
özel bir yargılama sistemi oluşturmuştur. Bu ka-
nuna göre, bir suç işlendiği öğrenildiğinde, idare
yapılanması içerisinde yer alan bir yetkili merci
tarafından önce bir ön inceleme yapılır ya da yap-
tırılır. Daha sonra ön incelemenin sonucuna göre
yetkili idari merci tarafından soruşturma izninin
verilmesine ya da verilmemesine karar verilecek-
tir. Soruşturma izni verilirse o zaman Cumhuriyet
Savcısı tarafından soruşturmaya başlanabilir.
152 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
ÖĞRENDİKLERİMİZİ ÖZETLE YELİM
Devlet memurları için öngörülen disiplin cezalarının
genel amacı, kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütül-
mesini sağlamak olduğundan disiplin yaptırımları;
kamu personelinin görevinde daha dikkatli ve özenli
davranmasını mali haklarını ve mesleki statüsünü et-
kileyerek sağlamaya yöneliktir.
Devlet Memurları Kanunu’nun 125. maddesine göre
Devlet memurlarına verilecek disiplin cezalarından
uyarma; memura, görevinde ve davranışlarında daha
dikkatli olması gerektiğinin yazı ile bildirilmesidir. Kı-
nama; memura, görevinde ve davranışlarında kusurlu
olduğunun yazı ile bildirilmesidir. Aylıktan kesme,
memurun brüt aylığından 1/30-1/8 arasında kesinti
yapılmasıdır. Kademe ilerlemesinin durdurulması,
fiilin ağırlık derecesine göre memurun bulunduğu ka-
demede ilerlemesinin 1-3 yıl durdurulmasıdır. Devlet
memurluğundan çıkarma, Bir daha devlet memurlu-
ğuna atanmamak üzere memurluktan çıkarmaktır.
657 sayılı Kanun, disiplin cezalarında zaman aşımı
süreleri öngörmüştür. 657 sayılı Kanun’un 125. mad-
desinde sayılan fiil ve hâllerin işlendiğinin öğrenildiği
tarihten itibaren uyarma, kınama, aylıktan kesme ve
kademe ilerlemesinin durdurulması cezalarında bir ay
içinde disiplin soruşturmasına; memurluktan çıkarma
cezasında altı ay içinde disiplin kovuşturmasına baş-
lanmadığı takdirde disiplin cezası verme yetkisi za-
man aşımına uğrar.
Devlet Memurları Kanunu’nun 130. maddesine göre
devlet memuru hakkında savunma alınmadan di-
siplin cezası verilemez. Ancak soruşturmayı yapanın
veya yetkili disiplin kurulunun yedi günden az olma-
mak üzere verdiği süre içinde veya belirtilen tarihte bu kanun hükümlerine tâbi kılınmıştır. Ayrıca, 5510
savunmasını yapmayan memur, savunma hakkından sayılı Kanun’un kabul edilmesinden önce memuriye-
vazgeçmiş sayılır. te girenlere 5434 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Emekli
Sandığı Kanunu hükümlerinin uygulanmasına devam
Anayasa’ya göre (mad.125); “İdarenin her türlü eylem
edilecektir. Memurların emekliye ayrılma nedenlerini
ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır”. Yine Anayasa’ya
ise üç başlık altında toplamak mümkündür: Zorunlu
göre (mad.129); “Disiplin kararları yargı denetimi dı-
emeklilik, memurun iradesi ile emeklilik ve idarenin
şında bırakılamaz”. Dolayısıyla tüm disiplin kararları-
iradesi ile emeklilik.
na karşı yargı yoluna başvurulabilir. Disiplin kararla-
rına karşı idarî yargıda dava açılabilir.

Bazı durumların ortaya çıkması ile memur görevin-

den ayrılır. Bununla birlikte memurun memurluk
sıfatı ortadan kalkmaz; ancak memurun bazı hak ve
yetkileri kısıtlanır. Memur statüsünde bu şekilde kı-
sıntı yapan durumlar, kadro açığı ve görevden uzak-
laştırmadır.

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 98. mad-

desinin d fıkrasına göre istek, yaş haddi, malullük
sebeplerinden biri ile emekliye ayrılmak; devlet me-
murluğunun sona erme sebepleri arasındadır. Emekli-
lik, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 19.mad-
desinde düzenlenmiştir: “Devlet memurlarının, özel
kanunda yazılı belirli şartlar altında emeklilik hakları
vardır”. Emeklilik bir sosyal güvenlik uygulamasıdır.
Mevzuatta yapılan değişikliklerle birlikte, kamu ida-
re ve kurumlarında çalışan personel sosyal güvenlik
bakımından, 5502 sayılı Kanun ile kurulan Sosyal
Güvenlik Kurumu çatısı altında birleştirilmiştir.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası
Kanunu’nun kabul edilmesiyle bu Kanunun yürürlü-
ğe girdiği tarihten sonra memurluğa girenler, emek-
lilik ve sosyal güvenlik iş ve işlemleri bakımından,

7 . Ü N İ T E D E V L E T M E M U R L A R I N I N D İ S İ P L İ N V E C E Z A S O R U Ş T U R M A S I , M E M U R LU K S TAT Ü S Ü N D E K I S I N T I YA PA N D U R U M L A R V E
DEVLET MEMURLUĞUNUN SONA ERMESİ 153
 KENDİMİZİ SINAYALIM
1. Memura, görevinde ve davranışlarında kusurlu 5. Aşağıdakilerden hangisi 4483 sayılı Kanuna göre,
olduğunun yazı ile bildirilmesine ne ad verilir? soruşturma sonunda verilen kararlara karşı yapıla-
bilecek olan itiraz mercilerinden birisidir?
a) Uyarma
b) Kınama a) Bölge İdare Mahkemesi
c) Aylıktan kesme b) İdare Mahkemesi
d) Kademe ilerlemesi durdurma c) Asliye Ceza Mahkemesi
e) Devlet memurluğundan çıkarma d) Yargıtay
e) Anayasa Mahkemesi
2. Aylıktan kesme cezasında, soruşturmanın zaman
aşımı süresi kaç aydır? 6. Aşağıdakilerden hangisi memurların hizmetle
ilişkisinin kesilmesine ilişkin durumlar arasında
a) 1 ay
yer almaz?
b) 2 ay
c) 4 ay a) Memurluktan çekilmiş sayılma
d) 8 ay b) Memurluktan çıkarılma
e) 1 yıl c) Memurluktan çekilme
d) Görevden uzaklaştırılma
3. Devlet Memurları Kanunu’na göre hakkında di- e) Memurun emekliye ayrılması
siplin soruşturması açılan memura kendini savuna-
bilmesi için en az kaç gün verilmelidir? 7. Kademe ilerlemesinin durdurulması cezası alan
bir memur, bu cezanın uygulanmasından kaç yıl
a) 15 gün
sonra atamaya yetkili amire başvurarak, verilmiş
b) 10 gün
olan cezanın özlük dosyasından silinmesini isteye-
c) 7 gün
bilir?
d) 5 gün
e) 30 gün a) 5 yıl
b) 10 yıl
4. Aşağıdakilerden hangisi devlet memurluğundan c) 15 yıl
çıkarma cezasını gerektiren fiil ve haller arasında d) 3 yıl
yer alır? e) 1 yıl
a) Ticaret yapmak
8. Kadrosunun kaldırılmış olması dolayısıyla kendi
b) Kılık ve kıyafet hükümlerine aykırı davranmak.
kurumunda veya başka bir kurumda eski sınıfın-
c) İş arkadaşlarına ve iş sahiplerine söz veya hareket-
daki derecesine eşit bir göreve atanan bir memur,
le sataşmak.
atandığı göreve başlamadığı takdirde aşağıdaki so-
d) Verilen emirlere itiraz etmek
nuçlardan hangisi doğar?
e) Özürsüz olarak bir yılda toplam yirmi gün göreve
gelmemek a) Bir daha memur olamaz
b) Uyarma cezası verilir
c) Kınama cezası verilir
d) Memurluktan çekilmiş sayılır
e) Hakkında ceza davası açılır

154 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 Kaynaklar
AKAD, Mehmet. Teori ve Uygulamada Sosyal Güvenlik Hakkı. İstanbul. 1992.
AKGÜNER, Tayfun. Kamu Personel Yönetimi. Der Yayınları. İstanbul. 1992.
AKIN, Rıdvan. TBMM Devleti (1920 – 1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet
Erkleri ve İdare, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
AKYILMAZ, B, SEZGİNER, M. İdâre Hukuku Dersleri, Konya. 2001.
ALDIKAÇTI, Orhan. Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası,
İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, 1982.
ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz. “Türkiye Anayasalarında Parlamenter Sistem ve
Uygulama (Gelenek – Kültür – Din – Resmi İdeoloji Ekseni),” Bülent Tanör
Armağanı, İstanbul: Legal Yayıncılık, 2004.
ANAYURT, Ömer. “1924 Anayasası’nda Meclis – Yürütme İlişkileri,” Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, 13, 39 : 673 – 694, Kasım 1997.
ASLAN, Onur Ender. Kamu Personel Rejiminin Anayasal İlkeleri. TODAİE. An-
kara. 2006.
ASLAN, Onur Ender. “Memurların Yargılanması Hakkındaki Yeni Yasa Üzerine
Düşünceler”. Amme İdaresi Dergisi. TODAİE Yayınları. S.33/1. Ankara. Mart.
2000.
ASLAN, Zehreddin. 657 Sayılı Devlet Memurları Kanununa Göre Disiplin Suç ve
Cezaları. İstanbul. 2001.
ATAY, Ender Ethem. İdare Hukuku. Turhan Kitapevi. Ankara. 2006.
ATEŞ, Mustafa. Kamu Hizmetlerinde İşe Alma Sistemleri ve Türkiye’de Uygula-
nan Politikalar Üzerine Bir İnceleme. Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları.
Yayın No:2383. Ankara. Nisan. 1995.
AVCI, Mustafa. “Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında
Kanun Üzerine Bir İnceleme”. Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi.
C.XI. S.3-4. Erzincan. Aralık. 2007.

K AY N A K L A R
 AVCI, Mustafa vd. (Editörler: AVCI, Mustafa & AKINCI, Müslüm. İdare Hukuku II.
Lisans Yayıncılık. İstanbul. 2014.
AYAN, M. , AYAN, N. Kişiler Hukuku, Konya. 2007.
AYMAKOĞLU, Nursel. “Kişinin Kamu Hizmetine Girme ve Kamu Hizmetinde
Kalma Hakkı”. İnsan Hakları ve Kamu Görevlileri Sempozyum, Açık otu-
rum, Bildiriler ve Tartışmalar. TODAİE. İnsan Hakları Araştırma ve Der-
leme Merkezi. Ankara. 1992.
AZRAK, A. Ü. İdârenin Yargısal Denetimine İlişkin Sorunlar, Uluslararası
Anayasa Kurultayı, Ankara. 2001.
BAŞKÖY, Sabri. 4483 Sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması
Hakkında Kanun ve Uygulaması. Ankara. 2006.
BROWN, L. N., GARNER, J. F. French Administrative Law. (Third Edition), Lon-
don. 1983.
CANMAN, Doğan. “Personelin Değerlendirilmesinde Çağdaş Yaklaşımlar ve
Türkiye’de Kamu Personelinin Değerlendirilmesi”. TODAİE Yayınları. No:252.
Ankara. 1993.
CENTEL, Nur – ZAFER, Hamide – ÇAKMUT, Özlem. Türk Ceza Hukukuna
Giriş. Beta Yayıncılık. İstanbul. 2006.
ÇAĞLAYAN, Ramazan. “Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanmasına
İlişkin 4483 Sayılı Kanun Hakkında Bir Değerlendirme”. İdare Hukuku Sem-
pozyumu. Eskişehir. 2003.
ÇETİN, Erol. Açıklamalı- İçtihatlı Ceza Hukukunda ve Özel Yasalarda Memur,
Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanma Usulü ve Memur
Suçları. Ankara. 2000.
DOĞAN, Vahit. Türk Vatandaşlık Hukuku. Ankara. 1999.
DURAN, L. İdâre Hukuku Ders Notları, İstanbul.
DURAN, Lütfi. “ III. Cumhuriyetin ‘Yürütme’si: Kuvvetli İcra Mı, Kişisel İktidar
Mı?,” Bahri Savcı’ya Armağan, Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayını, 1988.
ERDOĞAN, Mustafa. Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Ankara: Liberte Yayınları,
2001.
ERGUN, Turgay –POLATOĞLU, Aykut. Kamu Yönetimine Giriş. TODAİE
Yayınları. 4.Baskı. Ankara. 1992.
EROĞUL, Cem. “Anayasa Sorunu,” Mülkiyeliler Birliği Dergisi, 11, 82 : 3 – 8, Haz-
iran 1986.
FINDIKLI, Remzi. İdare Hukuku. Özen Yayıncılık. Ankara. 2001.
GİRİTLİ, İsmet- BİLGEN, Pertev- AKGÜNER, Tayfun. İdare Hukuku. Der
Yayınları. İstanbul. 2006.
GOCHOT, J. Bölge Kalkınması ve Arazi Politikası, 1962.
GÖNÜL, M. Yerel Yönetim Birlikleri, Ankara. 1977.

156 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
GÖZLER, Kemal. Anayasa Hukukunun Genel Esaslarına Giriş, Bursa: Ekin Kita-
bevi Yayınları, 2000.
GÖZLER, K. İdâre Hukuku Dersleri, Bursa. 2006.
GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref. Açıklamalı Türk Anayasaları-Anayasaların Yapılışları ve
Özellikleri. Turhan Kitapevi. Ankara. 2002.
GÖZÜBÜYÜK, A.Şeref- TAN, Turgut. İdare Hukuku. Genel Esaslar. Turhan Kita-
bevi. Ankara. 2006.
GÖZÜBÜYÜK, A. Ş. Anayasa Hukuku, (9.Baskı), Ankara. 2001.
GÖZÜBÜYÜK, A. Ş. Yönetim Hukuku, (21. Baskı), Ankara. 2004.
GÖZÜBÜYÜK, A. Ş. Yönetsel Yargı, (10. Baskı), Ankara. 2001.
GÖZÜBÜYÜK, A. Ş., TAN, T. İdâre Hukuku, Cilt. I, Ankara. 1998.
GÜLMEZ, Mesut. “Anayasa Değişikliği ve Memur Sendikacılığı”. Amme İdaresi
Dergisi. C. 28. S. 4. Aralık 1995.
GÜNDAY, Metin. İdare Hukuku. Açıköğretim Fakültesi Yayınları. Eskişehir. 2007.
GÜNDAY, Metin. İdare Hukuku. İmaj Yayınevi. Ankara. 2011.
GÜRAN, S. Büyük Şehir Yönetimi Üzerine, İdâre Hukuku ve İlimleri Dergisi,
Yıl.4, Sayı.1-3, İstanbul. 1983.
GÜRAN, Sait. “Yargı Denetiminin Kapsamı”. Dönmezer’e Armağan. İÜHFM. S.1-
4. İstanbul. 1987.
GÜRAN, Sait. Memur Hukukunda Kayırma ve Liyakat Sistemleri. İstanbul Üni-
versitesi. Fakülteler Matbaası. İstanbul. 1980.
GÜRDOĞAN, Burhan. “İkinci Meşrutiyet Devrinde Anayasa Değişiklikleri,” An-
kara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 16, 1 – 4 : 91 – 105, 1959.
GÜZEL, Ali – OKUR, Ali Rıza. Sosyal Güvenlik Hukuku. İstanbul. 1994.
KABAALİOĞLU, H. A., YILDIRIM, T. Türkiye’nin İdârî Teşkilatı, İstanbul. 1995.
KABOĞLU, İbrahim Ö., Özgürlükler Hukuku, İnsan Haklarının Hukuksal Yapısı,
İstanbul: Afa Yayınları, 1998.
KABOĞLU, İbrahim. “1995 Anayasa Değişiklikleri”. KÜHFD. Y.1. S.1,. Kasım. 1997.
KALABALIK, H. Türkiye’de Alan (Taşra) Yönetimi, İçinde Bulunduğu Sorunlar ve
Çözüm Önerileri, Türk İdâre Dergisi, Y.71, S.425, Ankara. 1999.
KAMAN KARAN, Nur. Devlet Memurluğunun Sona Ermesi. Seçkin Yayınevi.
Ankara. 2003.
KAMAN KARAN, Nur. Personel Hukuku. İstanbul. 2008.
KARAER, T. Fransa’da Yeni Yerel Yönetim Birimi Bölge, İller ve Belediyeler, Y.46,
S.442, Ankara. 1990.
KANLIGÖZ, Cihan. “1982 Anayasasına Göre Kamu Görevlisi Kavramının Anlam
ve Kapsamı”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. Cilt:43. No:1-4.
Ankara. 1993.

K AY N A K L A R
157
 KAZANCI, Metin. “Personel Değerlendirmesi”. Amme İdaresi Dergisi. C.7. S.1.
1974.
MEMİŞ, Emin. “1921 Teşkilat – ı Esasîye Kanunu Üzerine Doğan İlginç Bir Şekil
Sorunu Tartışması ve İki Anayasalı Rejim Olgusu,” İdare Hukuku ve İlimleri
Dergisi Prof. Dr. Lütfi Duran’a Armağan, 1 – 3 : 217 – 241, 1988.
MUMCU, Ahmet. “1924 Anayasası,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 2, 5 :
383 – 399, Mart 1986.
NOMER, Ergin. Vatandaşlık Hukuku. İstanbul. 1999.
OKANDAN, Recai Galip. “7 Zilhicce 1293 Kanunu Esasisine ve Bunun Muaddel
Şekillerine Göre İcra ve Teşri Fonksiyonlar île Bunları İfa Edecek Organlar
Arasındaki Münasebetler,” İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası
13, 1: 3-22, 1947.
ONAR, S.S. İdâre Hukukunun Umumi Esasları. C.II, (3. Baskı), İstanbul. 1966
ORTAYLI, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: İletişim Yayınları,
2001.
ÖRS, Birsen. Türkiye’de Askeri Müdahaleler [Bir Açıklama Modeli], İstanbul: Der
Yayınları, 1996.
ÖZAY, İ. H. Günışığında Yönetim, İstanbul. 1996.
ÖZAY, İ. H. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilg-
iler Fakültesi Dergisi, S.10, İstanbul. 1995.
ÖZAY, İlhan. Günışığında Yönetim. Alfa Yayıncılık. İstanbul. 2002.
ÖZBUDUN, Ergun. (Çev.: Ali Resul Usul), Çağdaş Türk Politikası, Demokratik
Pekişmenin Önündeki Engeller, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2003.
ÖZCAN, Çağatay. “4483 Sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması
Hakkında Kanunun Uygulanması Sırasında Görülen Aksaklıklar”. Türk İdare
Dergisi. C.68. S.420. Ankara. 2000.
ÖZDEMİR, Hikmet. Devlet Krizi, T.C. Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, İstanbul:
Afa Yayınları, 1989.
ÖZER, A. Yönetim Tekniklerinde Fransa’da Gerçekleştirilen Reformlar ve Ül-
kemizde İL Sistemimizde ve Yerel Yönetimlerde Ahenkli ve Koordineli
Yeniden Düzenleme İhtiyacı, I. Ulusal İdâre Hukuku Kongresi, C.II, An-
kara. 1990.
ÖZTÜRK, A. 21.Yüzyıl Türkiye’si İçin Yerel Yönetim Modeli, İstanbul. 1997
ÖZYÖRÜK, Mukbil. İdare Hukuku Dersleri. Çoğaltma. İstanbul. 1973.
PAYASLIOĞLU, A. Merkezi İdârenin Taşra Teşkilatı Üzerine Bir İnceleme, An-
kara. 1966.
PINAR, İbrahim. Devlet Memurları Kanunu Şerhi. Seçkin Yayınevi. Ankara. 2006.
SANCAKDAR, Oğuz. Disiplin Yaptırımı Olarak Devlet Memuriyetinden
Çıkarma ve Yargısal Denetimi. Ankara. 2001.

158 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
SANCAKDAR, Oğuz. Memur Hukuku. Açıköğretim Fakültesi Yayınları. Eskişehir.
2007.
SARICA, R. İdâre Hukuku, Çoğaltılmış Ders Notları, İstanbul. 1973
SAVCI, Bahri. “1961 Anayasasının Müdîr Prensiplerine ve Müesseselerine Mukaye-
seli Kısa Bir Bakış (1),” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Der-
gisi, 19, 3-4: 11-36, Eylül-Aralık 1964.
SEVİĞ, Vasfi Raşit. “23 Nisan 1919’Dan 24 Nisan 1924’E Kadar Anayasa Hareketleri
(1),” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 8, 1 – 2 : 1 – 72, 1951.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet. Tanzimat Devrinde Meclis – i Vâlâ (1838 – 1868),
Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994.
SEZER, Yasin. Kamu Hizmetine Girme Hakkı. Seçkin Yayınevi. Ankara. 2006.
SOYSAL, Mümtaz. Anayasaya Giriş, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayını, 1969.
SOYBAY, S. Devlet Denetleme Kurulu’nun Konumu ve İşlevi, İdâre Hukuku ve
İlimleri Dergisi, Y.5, S.1-3, Ankara. 1984.
ŞEN, Mustafa Lütfi. Liyakat İlkesi ve Türk Personel Sistemindeki Uygulaması. Amme
İdaresi Dergisi. C. 28, S.1, Mart 1995.
TAN, T. Planlamanın Hukuki Niteliği, Ankara.1976.
TAN, Turgut. “1982 Anayasası Yönünden Yürütme Görevi ve Yetkisinin Niteliği
(Güçlü Devlet Ya Da Güçlü Yürütme),” Anayasa Yargısı, 1: 31 – 47, 1984.
TANÖR, Bülent - YÜZBAŞIOĞLU Necmi. 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa
Hukuku, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
TANÖR, Bülent. İki Anayasa 1961 – 1982, İstanbul: Beta Yayınları, 1994.
TİKVEŞ, Özkan. “Anayasa’da On beş Yıllık Dönemde (1961 – 1976) Yapılan
Değişiklikler ve Ekler,” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 34, 1-
4: 19 – 59, 1977.
TOROSLU, Nevzat. Ceza Hukuku. Savaş Yayınevi. Ankara. 2005.
TORTOP, Nuri. Personel Yönetimi. Ankara. 1994.
TORTOP, Nuri. Kamu Personel Yönetimi. Ankara. 1999.
TORTOP, Nuri. Personel Yönetimi. Yargı Yayınları. Ankara. 1999.
TUNAYA, Tarık Zafer. “Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Büyük Millet Mecli-
si Hükûmeti Rejimine Geçiş,” Muammer Raşit Seviğ’e Armağan, İstanbul:
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, 1956.
TUNÇAY, Mete. “Siyasal Tarih 1950 – 1960,” Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye
1908 – 1980, İstanbul: Cem Yayınevi, 1992.
TUTUM, Cahit. “Yönetimin Siyasallaşması ve Partizanlık”. Amme İdaresi Dergisi.
Cilt: 9. Sayı:4. Ankara. 1976.
ULUOCAK, Nihal. Türk Vatandaşlık Hukuku. İstanbul. 1989.

K AY N A K L A R
159
 ÜÇOK Coşkun – MUMCU, Ahmet. Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Savaş Yayınları, 1993.
YALÇINDAĞ, S. Yönetsel Etkililik, Demokrasi ve İl Sayısının Artırılması, Amme
İdâresi Dergisi, C.30, S.1, Ankara. 1997.
YAYLA, Y. Milletvekilleri Dokunulmazlığı, Bakanların Sorumsuzluğu,
Cumhurbaşkanının Sorumsuzluğu, Uluslararası Anayasa Kurultayı, An-
kara. 2001.
YAZICI, Serap. Türkiye’de Askeri Müdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara: Yet-
kin Yayınları, 1997.
YILDIRIM, R. Cumhuriyet Döneminde Devlet Genel İdâresindeki Sağlıksız
Büyüme, 75. Yılında Cumhuriyet ve Hukuk Sempozyumu, Diyarbakır. 1998.
YILDIRIM, R. İdâre Hukuku Açısından GAP, Diyarbakır. 2000.
YILDIRIM, T. Bağımsız İdârî Otoritelerin Yargısal Denetimi, 2000 Yılında İdârî
Yargı Sempozyumu, Ankara. 2002.
YILDIRIM, Turan. Türkiye’nin İdari Teşkilatı. Alkım Yayınevi. İstanbul. 2005.
YILDIRIM, Ramazan-AVCI, Mustafa. Türk İdari Rejimine Giriş. Astana Yayınları.
Ankara. 2015.
YILDIRIM, Ramazan. (Editör: AVCI, Mustafa). İdare Hukukuna Giriş. Açıköğretim
Fakültesi Yayınları. Eskişehir. 2018.
YUILL, D., ALLEN, K. Regional Development Agencies in Europe: An Overview,
Glasgow-Scotland. 1981.
YURTCAN, Erdener. Yeni Türk Ceza Kanunu ve Yorumu. Kazancı Hukuk
Yayınları. İstanbul. 2006.
YÜCEKÖK, Ahmet N. Siyaset Sosyolojisi Açısından Türkiye’de Parlamento’nun
Evrimi, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1983.
ZABUNOĞLU, Y. Kâzım. “Kamu Hizmetine Girme, Hizmette Kalma ve Yükselme
Hakkı”. İnsan Hakları ve Kamu Görevlileri Sempozyum, Açık Oturum,
Bildiriler ve Tartışmalar. TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme
Merkezi Yayınları. Ankara. 1992.
_____. “Mütareke Döneminin Özellikleri (1918 – 1922),” Prof. Dr. Ümit Doğanay’ın
Anısına Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yayını, 1982.
_____. 100 Soruda Anayasanın Anlamı, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1997.
_____. Osmanlı - Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), İstanbul: Afa Yayınları,
1996.
_____. Türk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları, 2005.
_____. Türkiye’de Siyasal Gelişmeler [1876-1938], Kanun-i Esasî ve Meşrutiyet
Dönemi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2001.
_____. Umumî Amme Hukuku Dersleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Yayını, 1959.

160 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 Sözlük
A
Aktif Statü Hakları: Bireylere devlet yönetimine katılma olanağı tanıyan haklar
kümesi. Dolayısıyla bu haklara “katılma hakları” ya da “siyasi haklar” da den-
mektedir.
Anayasa: Devletin temel yapısını, yönetim biçimini, organlarını, bu organların yetki
ve görevleriyle birbirleri arasındaki ilişkileri düzenleyen; bireylerin temel hak
ve özgürlükleri ile devlet karşısındaki konumlarını düzenleyen en üstün yasa.
Aslî Memurluğa Atanma: 657 sayılı Kanuna göre (md.58), adaylık devresi içinde
eğitimde başarılı olan adaylar disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya yetkili
amirin onayı ile onay tarihinden geçerli olmak üzere asli memurluğa atanırlar.

B
Bakanlıklar: Bakanlıklar, devletin üstlendiği kamu hizmetlerinin konularına göre
uzmanlaşmış ve örgütlenmiş bölümleridir.

C
Cumhuriyet: Egemenliğin bir kişi ya da zümreye değil de toplumun tümüne ait
olduğu ve yönetimin belirli sürelerde yapılan seçimler yoluyla belirlenen
kişilerce gerçekleştirildiği devlet biçimi.

D
Disiplin Cezası: İdarenin statüsel bir ilişki içinde olduğu memurlar, öğrenciler, kamu
kurumu niteliğinde meslek kuruluşlarının üyeleri gibi bireylere, bulundukları
statünün kurallarına aykırı davranmaları halinde uyguladığı idari yaptırımlar
disiplin cezaları.

SÖZLÜK
 E
Emeklilik: 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 98. maddesinin d fıkrasına
göre; istek, yaş haddi, malullük sebeplerinden biri ile emekliye ayrılmak,
devlet memurluğunun sona erme sebepleri arasındadır. Emeklilik bir sosyal
güvenlik uygulaması.
Eşitlik İlkesi: Kamu hizmetlerine ve görevlerine girmek isteyen ve eşit durumda
bulunan herkese eşit koşulların sağlanmasını amaçlayan bir ilke.

F
Ferman: Padişahın bir sorunun çözülmesi ya da herhangi bir iş hakkında kendi
tuğrası veya nişanını taşıyan yazılı emri.

G
Görevden Uzaklaştırma: 657 sayılı Kanunun 137.maddesinde görevden
uzaklaştırma idari tedbiri düzenlenmiştir. Görevden uzaklaştırma, hizmet
gerekleri bakımından görevi başında kalması sakıncalı olan bir Devlet me-
muru hakkında uygulanan geçici bir tedbir.
Grev Yasağı: Devlet memurlarının greve karar vermeleri, grev tertiplemeleri, ilan
etmeleri, bu yolda propaganda yapmaları yasaktır. Devlet memurları, her-
hangi bir greve veya grev teşebbüsüne katılamaz, grevi destekleyemez veya
teşvik edemez.

H
Hak: Özgürlüklerin somutlaştırılma biçimi olan hak, kişilere mevcut hukuk düzeni
tarafından tanınan bir irade gücü ve isteme yetkisi.
Hiyerarşi: İdare hukukunda hiyerarşi kavramı, idare teşkilatında yer alan makam
ve görevlilerin aşağıdan yukarıya doğru birbirlerine derece derece bağlanarak
tepedeki yetkili ya da yetkililere tâbi olması.
Hizmet Bakımından Yerinden Yönetim İdareleri: Hizmet yerinden yönetim
kuruluşları, teknik bilgi ve uzmanlık isteyen belli bir hizmetin devlet
tüzelkişiliği ve merkezi idare teşkilatı dışında örgütlenmesi ve tüzel kişiliğe
kavuşturulması sonucu ortaya çıkan kuruluşlar.

İ
İdarî Vesâyet: Kamu düzenini ve idarede bütünlüğü sağlamak için, kamu yararı
amacıyla, yerinden yönetim idarelerinin işlemlerini denetleme yetkisi.
İdarî Yaptırım: Yasaların açıkça yetki verdiği durumlarda, araya yargısal bir karar
girmeden, idarenin doğrudan doğruya bir işlemi ile ve idare hukukuna özgü
usûllerle vermiş olduğu cezalar.

162 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
İstisnaî Memurluk: İdarî açıdan özellik taşıyan bazı hizmetlere ve görevlere, yine
idarî sebeplerle ana personel rejimine bağlı kalınmaksızın memur atayabilme
imkânı sağlayan görev kadroları.
İzin Hakkı: Anayasa’nın 50. maddesine göre, dinlenme çalışanlar için bir haktır.
Devlet memurları da Devlet Memurları Kanunu’nda gösterilen süre ve şartlarla
izin hakkına sahiptirler. 657 sayılı Kanun’da memurlar için; yıllık izin, mazeret
izni, hastalık izni ve aylıksız izin hak olarak düzenlenmiştir.

K
Kadro Açığı: 657 sayılı Kanunun 91.maddesinde düzenlenmiş bulunan kadro açığı
ile, kadrosu kaldırılmakla görevinden ayrılan, ancak memurluk statüsünden
henüz çıkmamış bulunan memurun durumu anlatılmaktadır. Kadro açığı, boş
olmayan bir kadronun kaldırılması üzerine ortaya çıkmaktadır.
Kamu Tüzelkişiliği: Kanun veya kanunun açıkça verdiği bir yetkiye dayanarak
bir idari işlemle kurulan, üstün ve ayrıcalıklı yetkilerle donatılmış, Devlet
tüzelkişiliğinden ayrı tüzelkişilikler.
Kanunî İdare İlkesi: İlkesi, idarenin kuruluşunun kanunla düzenlenmesi ve
idarenin görevlerinin kanunla gösterilmesi.
Kanunsuz Emir: Devlet memuru amirinden aldığı emri, Anayasa, kanun,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve yönetmelik hükümlerine aykırı görürse,
yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Amir emrinde ısrar
eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, memur bu emri yapmağa mecburdur. An-
cak emrin yerine getirilmesinden doğacak sorumluluk emri verene aittir. Ko-
nusu suç teşkil eden emir ise hiçbir suretle yerine getirilmez, suçta ve cezada
şahsilik ilkesi geçerli olduğundan, emrin konusu suçsa yerine getiren kimse
sorumluluktan kurtulamaz.
KPSS: Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin Yapılacak Sınavlar Hakkında
Genel Yönetmelik hükümlerine göre, A grubu olarak adlandırılan kadrolara
atanacaklar için kurumların kendi mevzuatına göre düzenleyecekleri giriş
sınavına kabul edilecekleri belirlemek ve B grubu olarak adlandırılan
kadrolara atanmaya esas olacak yerleştirmeyi yapmak amacıyla kullanılacak
olan puanları sağlayan merkezi sınavı.
Kuvvetler Ayrılığı İlkesi: Yasama, yürütme ve yargı erklerine dayanan devlet
örgütlenmesinin yönetiminde, bu erkleri kullanan organların birbirlerinden
ayrılarak faaliyette bulunmaları ve işlev alanlarına müdahale etmemelerine
yönelik ilke.

L
Liyakat İlkesi: Kamu hizmet ve görevine, belirtilen hizmet ve görevin gerektirdiği
niteliklere sahip olanlardan, en layık olanın girmesini sağlamaya yönelik bir ilke.

SÖZLÜK
163
 M
Mahkemelerin Bağımsızlığı: Mahkemelerin ve hâkimlerin, yasama ve yürütme
organlarına bağlı olmaksızın, onlardan bütünüyle bağımsız biçimde ve her iki
organın emir, talimat veremeyeceği, tavsiyede bulunamayacağı çalışma ortamı.
Meclis Hükûmeti Sistemi: Devletin yasama, yürütme ve yargı erklerinin, yasama
organında toplandığı ve devlet yönetiminin yasama organınca gerçekleştirildiği
hükûmet biçimi.
Memur: Memurlar, mevcut kuruluş biçimine bakılmaksızın, Devlet ve diğer kamu
tüzel kişiliklerince genel idare esaslarına göre yürütülen, aslî ve sürekli kamu
hizmetlerini ifa ile görevlendirilen kişiler.
Merkez Teşkilatı: Karar alma ve sorumluluğun merkeze ait olduğu, kamu hizmetler-
inin tek elde, merkezde toplandığı yönetim modeli.
Meşrutiyet: Anayasal monarşi olarak adlandırılan bu yönetim biçimine göre;
hükümdarın siyasi iktidarı anayasa ve halkoyuyla oluşturulan yasama
organınca sınırlandırılmaktadır. Meşrutiyet yönetimi, devletin hükümdar ve
yasama organıyla birlikte yönetilmesini ifade etmekte.
Mutlakiyet: Devletin idaresinin, siyasî iktidarı herhangi bir kayıt ve koşul olmaksızın
elinde bulunduran bir hükümdar tarafından yapılmasını öngören yönetim biçimi.

N
Negatif Statü Hakları: Birey – devlet ilişkisinde, devlete karşı bireye belirli bir özerk
alan tanıyan ve devlete, bu alana karışmama yükümlülüğü getiren haklar.

Ö
Ölçülülük İlkesi: Demokratik toplum düzeni ve hukuk devleti ilkelerinin uzantısı
olan ölçülülük ilkesi, temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında
kullanılan araçların sınırlama amacını gerçekleştirmeye elverişli ve araç –
amaç ilişkisinin orantılı olması.
Özgürlük: Kişilerin herhangi bir baskı altında olmaksızın, serbestçe bir şeyi yapma
/ yapmama ya da belli bir yönde davranıp / davranmama biçiminde eylemde
bulunabilme iktidarlarını ifade etmektedir.
Özlük Dosyası: Her memur için tutulan ve memurla ilgili tüm bilgilerin yer aldığı
ve memurların ehliyetlerinin saptanmasında temel alınan dosya.

P
Parlâmenter Hükûmet Sistemi: Yumuşak erkler ayrılığına dayanan ve yasama ile
yürütmenin işbirliği içinde bulunduğu bir hükûmet sistemi olan parlâmenter
sistem, yürütmenin yasamadan kaynaklandığı ve onun güvenine dayandığı
anayasal bir demokrasi biçimi.

164 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
Pozitif Statü Hakları: Devlete, bireyler için olumlu bir davranışta bulun-
ma yükümlülüğü getiren haklardır. Bireyin devletten kendisine yönelik
olarak olumlu bir davranış yapmasını beklemesi ya da istemesi söz konusu
olduğundan bu kategori haklara “isteme hakları” da denmektedir.

S
Savunma Hakkı: Savunma, disiplin soruşturmasında memura anayasal bir hak
olarak tanınmıştır (AY m. 129/2). Devlet Memurları Kanunu’nun 130. mad-
desinde de devlet memuru hakkında savunma alınmadan disiplin cezası
verilemeyeceği ifade edilmektedir.
Serbestlik İlkesi: Serbest iradesi olmadan hiç kimsenin kamu hizmetlerinde
ve görevlerinde çalıştırılmaya zorlanamayacağı ve hiç kimsenin kamu
görevliliğine girmesinin engellenemeyeceğini ifade eder.
Sözleşmeli Personel: Kalkınma planları, yıllık program ve iş programlarında yer
alan önemli projelerin hazırlanması, gerçekleştirilmesi, işletilmesi ve işlerliği
için şart olan, zaruri ve istisnai hallere münhasır olmak üzere özel bir meslek
bilgisine ve ihtisasına ihtiyaç gösteren geçici işlerde, kurumun teklifi üz-
erine Devlet Personel Dairesi ve Maliye Bakanlığının görüşleri alınarak
Cumhurbaşkanı tarafından geçici olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar
verilen ve işçi sayılmayan kamu hizmeti görevlileri.

T
Taşra Teşkilatı: Taşra teşkilatı, merkezî idarenin ülkenin her noktasını kapsayan
örgütleridir.

Y
Yasama Yetkisinin Genelliği: Yasama organının anayasaya aykırı olmamak kaydıyla
her türlü konuyu düzenleyebilmesini öngören ilke.
Yasama Yetkisinin İlkelliği: Yasama organının bir konuyu araya başka bir organın
işlemi girmeksizin ilk olarak/ilk elden düzenleyebilmesini ifade eden ilke.
Yerinden Yönetim Teşkilatı: Kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinin merkez
teşkilatına dahil olmayan idarelere verilmesine yerinden yönetim adı verilme-
ktedir.
Yerel Yönetimler (Mahalli İdareler): Yerinden yönetim sisteminin belli bir yöre
itibariyle uygulanması sonucu ortaya çıkan yerel yönetimler, Anayasanın 127.
maddesine göre, il, belediye ve köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını
karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları yine
kanunda gösterilen, seçmenler tarafından oluşturulan kamu tüzelkişileri.

SÖZLÜK
165
 Yıllık İzin: Devlet memurlarının yıllık izin süresi, hizmeti 1 yıldan on yıla kadar
(On yıl dahil) olanlar için yirmi gün, hizmeti on yıldan fazla olanlar için otuz
gün.
Yönetmelik: Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişilerinin, kendi görev
alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak
üzere ve bunlara aykırı olmamak koşuluyla çıkardıkları düzenleyici işlemler.

Z
Zamanaşımı: Kanun disiplin cezalarında zamanaşımı süreleri öngörmüştür. 125.
maddede sayılan fiil ve hallerin işlendiğinin öğrenildiği tarihten itibaren;
uyarma, kınama, aylıktan kesme ve kademe ilerlemesinin durdurulması
cezalarında bir ay içinde disiplin soruşturmasına, memurluktan çıkarma
cezasında altı ay içinde disiplin kovuşturmasına başlanmadığı takdirde disip-
lin cezası verme yetkisi zamanaşımına uğrar.

166 İ D A R İ V E M A L İ M E V Z U AT
 Kendimizi
Sınayalım Yanıt
Anahtarı
Ünite 1 1-A 2-C 3-D 4-E 5-A 6-B 7-D 8-D

Ünite 2 1-C 2-E 3-A 4-B 5-E 6-C 7-D 8-C

Ünite 3 1-C 2-E 3-B 4-D 5-A 6-C 7-A 8-D

Ünite 4 1-A 2-B 3-C 4-D 5-A 6-A 7-E 8-E

Ünite 5 1-B 2-A 3-E 4-C 5-A 6-D 7-B 8-A

Ünite 6 1-A 2-E 3-B 4-D 5-C 6-D 7-A 8-E

Ünite 7 1-B 2-A 3-C 4-E 5-A 6-D 7-B 8-D

K E N D İ M İ Z İ S I N AYA L I M YA N I T A N A H TA R I