You are on page 1of 55

P.

O BOX 3713 MALAMULELE 0982


347 MAVAMBE VILLAGE
LIMPOPO PROVINCE:
Cell: 0835355956 / 0724463673
Email: 0982media@mailbox.co.za
bilamr@thegolf.co.za
www.charitysa.co.za/media-action-plan.html

Page 0982
Mavambe Village Altari Ya Vatsonga
Valungu vari “Loko u lava ku endla xihundla kumbe ku tumbetela Vantima mahungu wo ma
tsala Kunene hikuva va loloha kuhlaya” Mina ni hlamula niku “kuhlamuseriwa na ku hlamusela
mahungu hi nomo swile ngatini ya hina Vantima kusuka ka vakokwani, ku hlaya no tsala hi lo
swi dyondza eswikolweni, kambe ha ringeta ku hlangana na vamatiko hi matsalwa, hikuva
kuhlaya ku pfupfula swihundla, loyi anga ta hlaya tsalwa leri ari heta utava a hlurile valala”.

Page 0982 I Tsalwa leri ri hlamuselaka timhaka ta tiko ra ka Malamulele kunga Matimu na Leswi
swa ha taka, Mavambe Village kunga tiko leri nga eka Xifundha xa ka Malamulele lexi xi nga
ehansi ka Collins Chabane Local Municipality, e hansi ka Vhembe District Municipality e
Northern Limpopo Province, South Africa. Mavambe News i hungu leri nga tsariwa hi Xitsonga
kambe marito manwana ma tsariwile hi English, leswivulaka leswaku tsalwa leri ri tsariwile hi
Tsonglish kutava kuri Xitsonga xa Social Media, tsalwa leri ri tsariwile hi Media Action Plan
Organisation (MAPO) kunga Non – Profit Organisation – Public Benefit Organisation.

Mavambe News
9/1/2021
Mavambe Village Altari Ya Vatsonga
Mavambe Village andheni ka Mepe wa RSA na Limpopo Province
Page 0982 yitsariwile e Henhla ka ti hlokomhaka leti Landelaka:

Mavambe News iProgramme ya (MAPO) Media Action Plan Organisation

Mavambe Tribal Authority, Office ya Vuhosi kusuka 1890 ku fikela 2021

Mavambe Councillors kusuka 1971 ku fikela 2021

Matimu ya Mavambe Primary School

Matimu ya Shirilele High School

Matimu ya Mavambe Clinic

Matimu ya George Hasani Primary School

Kokwani Hosi George Hasani Manganyi

Mavambe Trading Store Xitomanini ka Nwa Charlie

Mavambe Windows of African Art

Gazankulu Care Group, General Secretary eka Mavambe

Mavambe Village Altari ya Vatsonga Vatukulu va Gwambe na Dzavani

Afrika Dzonga Gandelo ra Afrika

Matimu ya Makutsule Clan of Langeni Kingdom ku fika ka Mhlahlandlela Kingdom

Swivongo

Xivongo xa ka Mhlahlandlela Bila Langeni na lomu vasukaka kona

Xivongo xa Vahlave kunga Mavunda, Nkuna, Mtileni, Makamu Na hikwavo Vahlave

Xivongo xa ka Mthetwa Hlungwani, Manganyi na Ngomani

Xivongo xa Vaka Chauke Hlengwe na lomu va sukaka kona

Xixangaxile Nwanati, Makhuvele, Xivambu Na hikwavo va ka Ngwane

Ndlovu, Mathye, Sambo, Maringa Na hikwavo

Baloyi Kalanga Changameri Lobwi Dombo

Xivongo xa Ngoveni Mlambya

Mavambe Economic Development Plan


Page 0982 I programme ya Media Action Plan Organisation (MAPO) tani hi
valavisisi va tsalwa leri , MAPO yi na ti Program timbirhi eka karhi wa sweswi, kunga
Page 0982 na Information Centre laha hikwato ti tirhaku on-line , MAPO yi tumbulukile
hi lembe ra 2002 laha a yi fanele yi endla reseach hi Rural Economic Development
ehehla ka Community Development laha a hi lava ku chisetela Falcon Community
Centre ya Australia, kambe hina hi ri karhi hi lava ku endla hi Media Industry ,MAPO yi
vile yi ya rhijistariwa hi 14 October 2010 tani hi Non-Profit Organisation ,hi lembe ra
2011 yi rhijistariwa tani hi Public Benefit Organisation ya SARS ,2011 yi va member ya
CharitySA ,2011 nakambe hi huma ka buku ya Succeed Business Magazine May
edition laha a hilava ku endla Community Radio Station kambe hinga vuya hi tshika
hikuva ku humelerile Mala FM (vanhu vo hundza 1 000 ava yi sayinerile hi ti ID number
ta vona ku katsa na ti Tribal Office ta Tsevu va yimela Tiko hikwaro),2011 hi kuma
xitandi ku suka ka Mavambe Tribal Office na Support Letter,2012 hi hlangana na khale
ka National General Secretary ya SANCO Mr Ramateu Mofokeng hi endla research ya
ku I yini swi lavekaka loko vanhu va lava ku lwela Masipala tani hi leswi mhaka ya ku
vulavula hi ku lwela Masipala a yi Sungurile eka Malamulele ,hi vile hi researcher hi
kwaswo leswi Mr Ramateu Mofokeng ava te swalaveka kunga mavito ya matiko
hikwawo ya ka Malamulele ,mavito ya swikolo na hikwaswo leswi nga eka Malamulele
kukatsa na tinambarha ta vanhu hi makhisimusi na loko kungari makhisimusi na
hikwaswo swo kombeta ku ha fanela ku ti yimela kukatsa na Longitude na Latitude.

Vulavisisi bya kona hi vile hi byi rhumela hi voko ra Mr Norman Maluleke (va ka
Phuphula kwala ka Mavambe) ka Task Team, tani hi leswi Malamulele hikwayo a yi
hoxa xandla yi lwa hileswi yinga na swona kumbe leswi yiswi kotisaka swona, MAPO na
yona yi vile yi hoxa xandla kambe Nyipi a yi se hela sweswi hi bizi hi Rural Economic
Development Plan tani hi leswi hi pfumelaka ka Collaboration eka Community kungari
Competition.

Endhaku ka loko Masipala wu simekiwile e ka Malamulele hi vile hi ya kuma Support


Letter tani hi MAPO ,Papila ro kombeta ku hile Nawini hi ri kumile hi ti 14 December
2017 endhaku ka loko hiri lwerile ku fana na loko hi lwela Masipala , Kusuka hi 2007 ku
fika 2018 a hi endla research hi African Traditional Life laha hi nga tsala buku leyi hi yi
vitanaka African Genealogy of Tsonga Kingdom laha hinga tsala family tree ya Africa
kusuka ka Tsonga Nation ku fika ka (Kongo ,Kangaba na Aksum Kingdom) na kuya
emahlweni,laha buku yi xotaku hi Publisher. MAPO ayise tshama yi Fandiwa (Funds) na
Document leyi ya yi lava Publisher loko swo koteka kambe yi tava kona On-Line laha
kunga ta tirha ngopfu Whattsup kumbe Tsapa.

Tani hi vanhu lava va vitaniwaka ti Patriotic hi xi Colony (Colony i Ririmi ra la vota hi


xikepe) ,kusuka hi 2016 ku fika 2021 MAPO a yi endla research hi Financial Economic
System ,tani hi leswi Misava hikwayo ,matiko lama nga e hansi ka United Nation
matirhisaku Financial Economic System yinwe ku ngalo hambana tsena hi Political
System ,Financial Regulation na Monitary Policy ,Leswi swi pfunile swinene tani hi leswi
a hahari e enhla ka research ya liya ya 2002 ya Rural Economic Development.

Loko hi tlhlelela ndhaku hi 2012 a hi kumile na Support letter kusuka ka late Kokwani
Chief George Hasani Manganyi Mavambe ku ngari leriya ra Tribal Authority kambe ra
vona vari voxe leri nga biwa na Xigandlu xa Tribal Authority na ID number na Signature
ya vona hi ti 13 January 2012, swivula kuri hi wu kumile pfumelelo ku suka e mutini wa
Vuhosi swifana na ku hi na Langisese eka hikwaswo leswi hi swi endlaka kumbe hi nga
ta swi endla etikweni ra ka Mavambe.

Mavambe Tribal Authority kumbe Vuhosi bya ka Mavambe kusuka 1890 ku fikela
2021 , Mavambe Village yi le ka Malamulele , e hansi ka Vutsonga bya ka Mabulandlela
,Vatukulu va ka Gwambe na Dzavani Swihluke kumbe Maxaka ya Vatsonga va ka
Nghunghunyani. Vatsonga va ka Gwambe na Dzavani iva hlanganelo ya Mimiti kumbe
iva Hlangano ku nga Mimiti ya tlhanu ya Vuhosi ,kusuka ka tixaka to hambana
hambana,laha Muti wunwana na wunwana a wu famba na Gandelo ra wona ra
Vuhosi,laha a kufanele ku ya hlanganisiwa Magandelo ya Vuhosi,laha a va hlangana na
matevula ya Afrika,vanwana na vanwana vatile va karhi va vulavula Ririmi ra vona
,vahlanganile e Mozambikwa ka Gaza,va ya helela hi ku vulavula Xitsonga ,Xitsonga a
hi rixaka iririmi ringa ta na Va Hlengwe ri huma ka Xirhonga ,Hlangano nawona a hi
rixaka iku hlangana ka tinxaka,[(Xirhonga ,Xichopi na Xinyai iti ndzimi kambe ta vula
vuriwa na hi vanhu voka vangari va tona)(Hluvi ,Ngoni na Ndau itixaka kambe na
Xingoni na Xindawu xa vulavuriwa,Xihluvi xivulavuriwa nkaveni wa Afrika naswona
rixaka rinwe rihetelela riri na tindzimi totala)(Zulu ,Ndevele ,Swati ,Langeni ,Mthethwa
,Hlave Hluvi ,Venda ,Sotho na Hlengwe imimiti kambe yinwani yi hetelele yiri tindzimi)].

Mimiti tlhanu ya ka Mabulandlela a kuri leyi landelaka loko va hlangana e Mozambikwa


,muti wosungula akuri wa le Langeni (Bila ,Mashibyi ,Mlangeni ,Manyike ,Bilankulu na
manwana mavito ma nga Swivongo vona a kuri Vahluvi kambe a vavulavula
Xingoni),muti wa vumbirhi akuri wa Vahlave (Mavunda ,Nkuna ,Mtileni na nwana wa
yena Novela ,Maswanganyi ivana va mhani wunwe na boti wa vona Thwala / Makamu
ka mhani lo tsanana kambe Thwala ari Matevula hi ku beburiwa na ari kulukumbha na
le ka Mavunda,vanwana Vahlave akuri Hlavangwani ,Bvuma ,Ndhove na vomakwavo
na vona akuri VaHluvi lava a va vulavula Xingoni ,Swivongo swa Vahlave hiswona swi
nga tala kutlula Mimiti hikwayo ya ka Mabulandlela) ,muti wa vunharhu akuri Vangoni va
ka Mthethwa (Hlungwani , Magoda , Ngomani ,Masingi na vo Makwavo a kuri vinyi va
Ririmi ra Xingoni ahi Mazulu iva ka Mthethwa),wa vumune akuri Muti wa Vahlengwe na
vamakwavo vona ,hivona va nga ta va vari karhi va vulavula Ririmi ra Xitsonga ,vona I
Vangoni vana va Mavasa hita hlamusela to tala hivona ku ya emahlweni ,muti wa
vutlhanu a kuri Muti wa ka Xixangaxile Ngwane na vomakwavo kunga Mugwena
Makhuvele , Xivambu Donga na manwana mavito manga hunduka Swivongo ,vona I
Vangoni va ka Ngwane kambe loko va fika lomu a vavulavula Xinyayi vangari Vanyayi
na vona va fika va chicha vavulavula Xitsonga.
Vuhosi bya ka Mavambe Manganyi Magoda i bya ka Mthethwa Yingwe ya mavalavala
Vangoni va ka Dingiswayo wa Jobe, loko va suka e Mozambikwa e Bileni hi 1890 muti
wa Vuhosi bya ka Mavambe, a wu rhangeriwile hi Nghunghununu Magoda Manganyi
Mthethwa Yingwe ya Mavala hivona venyi va Yingwe, hita hlamusela emahlweni.

Hosi yo sungula ya ka Mavambe a yi vitaniwa Nghunghununu Manganyi Magoda

Hosi ya vumbirhi akuri Mavambe Khutla Manganyi hiyena nwinyi wa vito ra Mavambe
Village, Mavambe Khutla akuri matevula ku landa Xitlhelani Manganyi rikotse ku va
Dinga Manganyi Magoda ka mhani unwe. Khutla Mavambe ,Xitlhelani na Dinga ivana
va Nwa Matlhavule Bila na Rhumbula Manganyi ,Rhumbula wa Chechengwa
,Chechengwa wa Xipangi ,Xipangi na Xiveleki ivana va Bungu ,Bungu wa Minete
,Minete wa Manganyi ,Manganyi wa Ripindi ,Ripindi wa Magoda ,Magoda wa
Dingiswayo ,Dingiswayo wa Nyombhozi ,Nyombhozi wa Jobe ,Jobe wa Kwekaya
,Kwekaya wa Mthethwa ,Mthethwa wa Ngoni ,Ngoni wa Kongo (Nwa-Matlhavule Bila
Langeni akuri sesi wa Makutsule ,Xihimu Bila Langeni ,Magagani na Vamakwavo).

Hosi ya vunharhu akuri Chavani Mavambe Magoda

Hosi ya vumune akuri Mhlava Manganyi Magoda

Hosi ya vutlhanu akuri Xirilele Mavambe Manganyi

Hosi ya vutsevu akuri Morris Msisinyani Mavambe

Hosi ya vukombo akuri Patrick wo sungula Mavambe (Hosi Patrick wa Xirilele)

Hosi ya vunhungu akuri John Makhasa Mavambe

Hosi ya vukaye akuri George Hasani nwana Mhlava na Nwa Chipa, Mhlava hosi ya
vumune ya ka Mavambe Magoda Manganyi

Hosi ya vukhume ya muti waka Mavambe I (Hosi Patrick wa Patrick) Patrick wa


vumbirhi nwana Patrick wosungula nwana Xirilele Magoda Manganyi wa Khutla.

Dyondzo: Hosi Patrick wo Sungula kumbe Hosi Patrick wa Xirilele tata wa Hosi Patrick
wa Patrick Mavambe, a va ri Nwana Hosi Xirilele na Manani Nwa Basopa, laha Manani
Nwa Basopa akuri Nkosinkazi kulandela Manani Nwa Xikwixi mhana tatana Jerry
Manganyi eChuveni kusuhani na le ka Hosi Patrick wa Patrick, ku landa vo Manani
vambirhi lava a va ri va makwavo va Nwa Msisinyani Hlengwe, lava nwana a va tshama
e Chochomeni mhana tatani Mthandhi wa Mali.

Hosi Patrick wo Sungula a va rhandza Tiko ra va Kokwa wa vona hi ku rhanda dyondzo


na Tirhisano ,tani hi leswi a ku ri na tiproject to fana Ndzunde ra Ndhavezitha na Tsima
ra Hosi,laha ku nga makiwa xikolo xa Shirilele High School,hikutirhisa Ndzunde ra
Ndavezitha na Tsima. Loko va vekiwa Vuhosi yindlu ya vona ya Vuhosi ya rhandavula
yi kulu yi makiwile hi tsima,kutiyisisisa ka ku rhanda Dyondzo tani hi leswi hi lembe ra
1970 ku yile Principal Magwaza na Mistress Baloyi vaka Baji ku ya byela Hosi leswaku
a xikolweni a ku na vana vo tala,kutani Hosi Patrick wo Sungula va rhamba xivijo laha
va nga tivisa leswaku “loko muti lowu nga na vana lava nga ringanela ku ya e
swikolweni va nga yisiwi va ta poxa va ta hakerisiwa R7 ehosini” sweswo swi endlile
leswaku Mimiti hikwayo ya ka Mavambe yi yisa vana va vona e xikolwni,hilaha vana
votala va nga ya e xikolweni ,naswona a kuva na xihlamariso xinwana xa leswaku loko
malembe maya makha maya ,vana lava se a va sungula xikolo a va sungula vakha va
kota kutsala no hlaya ,loko mathichara ma lavisisa makuma leswaku vadyondisiwa hi
vomakwavo va vona lava dyondaka ,loko va whuwha hi kudyonda swikolo ,sweswo swi
vula ku mitirho ya hosi Patrick wa Xirilele a yi vulavula ,loko va lava ku chavisa lavo
kokela etlhelo ava ti vitana vaku “Na bava ni viriviri” va nghena ka va aka tiko hi voxe ku
endlela ku tiva va aka tiko ra Vakokwa wa vona.

Mavambe Councillors kusuka 1971 ku fikela sweswi, hinga se hlamusela ti


councillors hi fanele hi hlaya Matimu ya Gazankulu yi nga se vitaniwa Gazankulu,Hi
1890 tiko ra Vatsonga va ka Gwambe na Dzavani ari vitaniwa tiko ra ka Mabulandlela
kunga tiko ra vatukulu va ka Gwambe na Dzavani ,Kuriku Vatsonga va Mozambikwa ka
Gaza ava vitaniwa Machangana va ka Nghunghunyani vana va Mzila na Mawewe
kunga vatukulu va Soshangana wa Zikode wa Gaza wa Nxumalo wa Juwah wa Mlala
wa Hluvi wa Kongo swivulaku navona iVahluvi kambe a va tivitana Machangana yaka
Soshangana.

Ka Mabulandlela a ku ri na swifundha swa mune ka Malamulele a ku vitaniwa


Magangeni ,A Giyani a kuvitaniwa Entsungeni ,a Bush Buckridge aku vitaniwa
Eswiharhini Kanyamazani ,a Elim aku vitaniwa Exipilongo xa Nwa Langeni ,Hi lembe ra
1913 ra President wo sungula wa South Africa Louis Botha leri a ritiveka hikuva riri
lembe ra Land Act (Machangana a Mazambikwa ,Mazimbabwe a Zimbabwe na
Matsonga e South Africa), laha Vuhosi bya ka Mabulandlela na bya ka Nghunghunyani
byi nga fa hi 1914 e ndhaku ka ku khomiwa ka Nghunghunyani na ku laveka ka
Bhambatha wa Bhambatha Rebellion hi valungu, valungu lava ava vitaniwa Valoyi hi
Vantima ,Bhambatha loyi a ngaya aya lovela eka Maphata se a vitaniwa Maphata
matshanwini ya Ndhabezitha kumbe Shandu kumbe Buthelezi a vitaniwa Zitha.

Hi lembe ra 1947 akuri lembe ra President D F Malan loyi a tiveka hi Segregation Act,
Hi lembe ra 1968 a ku ri ra President Hendricks Verwoerd loyi a tiveka hi Group Area
Act leri tivekaka ngopfu hikuva riri lembe ra ti GG, Matsonga ava Tsongeni, Vavhenda
ava Vhendeni na tinwana tixaka ta South Africa

Endhaku ka ti GG Mfumo wa Gazankulu wu simekiwile hilembe ra 1970/71 laha


Murhangeri wa rona wo sungula akuri Professor HWE Ntsanwisi hi 1971 na 1972 a
vitaniwa Chief Exucutive Councillor kusuka hilembe ra 1973 a vitaniwa Chief Minister
wa Gazankulu hilaha tatana Chief Minister a va vitana Vatsonga kuri i Vatsonga va ka
Gwambe na Dzavani Maxaka ya va ka Nghunghunyani laha Gazankulu swivulaka boti
wa Gaza Nxumalo Langeni.

Ti Councillors ta ka Mavambe ku suka 1971 ku fika 2021 leswi swi vulaka kuri vanwana
akuri va ka Mavambe na Malamulele:

Councillor wo sungula akuri Tatani Emphraim Maringa a va tshama e ka Mavambe


kusuhi na le girawundini ya Mavambe Highlanders Football Club, hikarhi walowo a va
vitaniwa ti Member of Parliament kumbe MP kusuka hi 1971 ku fika 1992.

Kusuka 1992 kufika 1995 akuri Mr Tirhani Norman Marhule, hi va tsunduka hi marito
lawo Ni Vhoteleni na ha tsakama na vona a va tshama ka Mavambe kusuhi nale Tribal
kambe va suka vaya aka e hansi ka Shirilele High School na vona a vari Member of
Parliament e hansi ka fumo wa Gazankulu.

Kusuka 1995 kufika 1997 kuvile Mr Morris Chauke vona a va tshama e ka Malamulele
lava va loveke va hari Councillor kambe vona a va ri ehasi ka fumo wa Democracy e
hasi ka vu President bya Nelson Mandela.

Kusuka 1997 kufika 2000 akuri Nkulukumbha Councillor Nelson Chauke na vona a va
nga tshami e ka Mavambe.

Kusuka 2000 kufika 2005 akuri Tatana Siweya M T navona a vanga tshami e ka
Mavambe navona a vari va Hlangano wa African National Congress.

Kusuka hi 2005 kufika 2011 akuri Mrs Virginia Mtileni na vona a vari va fumo wa ANC,
naswona a va tshama e ka Mavambe.

Kusuka 2011 kufika 2016 kunghena Mr Mahlaule M I vona a va nga tshami e ka


Mavambe na vona a vari va fumo wa ANC.

Kusuka 2016 kufika 2021 kunghena Ms Dorris Mavasa va tivekaka hikuva Mrs
Manganyi va ka Masenyani wa Chali Gomula.

Dyondzo: Tatani Norman Tirhani Marhule lava a va lo tiyimela hi voxe ,a va nga ri e ka


hlangano wo karhi ,ni va tsundzuka hi rito leri a va kombela hirona ku vhoteriwa lero:
Nivhoteleni na ha tsakama ,tani hi leswi vanhu lava a va siva vona a kuri vanhu va kulu
na lava ava lava kuvhoteriwa akuri lava kulu navona.Tatana Norman Tirhani Marhule
Nwana Tatani Arol na Manani Elsie ,Nwana wa vunharhu ,hosi kuri tatana Patrick
kulandela manana Eva kuhetelela tatana Norman ,vona a va suka hi le Valdezia ,hikuva
hosi ya vona yi kumile tirho e Malamulele Circuit Office tani hi Clerk hi 1973 laha muti
hikwawo wu nga rhurhela eka Mavambe hi 1975 ,laha hosi ya vona vanga vanwana va
Mathichara yo sungula e Xirilele High School 1974 ,tatana Norman va dyondile e Xirilele
High School.E ndhaku ka loko va vile Member of Parliament tani hi mutirheli wa tiko va
tsarile mitlangu ya swiphemu eka Munghana Lonene FM swimbirhi ,Swona aswiri swa
yini na Kasi kova xirha muni ,swivula kuri na mitlhangu ya swiphemu yo tsariwa hi
vanwana nayona va tlangile laha a vari Majomela ,tlangu kuri Nyuku wa mbyana laha
mutsari akuri Skheto Wiseman Mkhombo ,wunwana hi Manavele Jani wa Mkhachani
,tlangu kotirhiwa ,Xinwana ,Ndzilo Vhota laha a va tlanga Hangalakani.

Tani hileswi a va tirhela Xichava hi ku tiyimela ,himavonele ya mina tani hi leswi muti wa
vona na wa ka Kokwani Empraim Maringa kutikombaka ku nga hari na munhu ,aku
fanelangi ku va Marhumbi ,hi laha a hi fanele hi tlheleka ka xikhale xa Hosi Patrick
vosungula ,ka timhaka to fana na Ndzunde ra Hosi na Tsima ,hinga yimeli fumu hi ti
endlela hihexe ,Xosungula hi xava Muti wa Norman Marhule hi ri tiko ra ka Mavambe hi
wu endla (Norman Marhule Councillor House) laha mukhaselara na Civic va nga ta
tirhela kona laha hi nga taya kona loko kuri na timhaka ku nga ri e mimitini ya vona ,laha
e reception kungatava na swinepe swa ti Councillors kusuka ka Mukalabya Emphraim
Maringa ku fika sweswi ,xa vumbirhi e ka Mukhalabya Maringa hi ku endla (Ephraim
Maringa Community Library) laha tani hi community hinga ta yisa tibuku ta khale
tinwana na tinwana ,laha ku nga vekeriwaka swinepe swa ti President hikwato letinga
fuma tiko ra South Africa kusuka ka term 1 Louis Botha kufika ka term 27 Cyril
Ramaphosa ,na tinwana ti history ta koka ta ka Mavambe kumbe ta Gazankulu kumbe
South Africa hi vuyeleni ka African Traditional Life hi tshika xi Capitalism ,hikuya ka
karhi Community Library na Councillor House kumbe Fumu a wu ta ti teka tindhawu teto
tiva e hasi ka wona.

Matimu ya Mavambe Primary School ,Mavambe Primary School yi makiwile hi ti


Missionaries kumbe Va Christ lava a va vitaniwa Vamuneri lavanga fika ka Mavambe hi
1937 lava a kuri valungu,hi ku komisa valungu loko va ta e Afrika loko Africa yi
coloniziwa / ku phanghiwa a kuri na ti xaka timbirhi ta valungu (Politician and
Missionaries – Vati Politiki na Timixinari kumbe Va Christ / Vamuneri) ,Va ti politiki a va
lava ku fuma Misava hikwayo hi ku phikizana va maka ti Jele na Swibamu kambe Va
Christ vona a va Maka Tikereke ,Swibendlele na Swikolo swivula leswaku hivona vanga
sungula na ti Non-Profit Organisation,hivona va ngata na tikereke to fana na vo
Apostolic Englican Church ,Apostolic Faith Mission ,Dutch Reform Church ,Roman
Catholic Church ,Swiss Mission na hikwato ta Europe (Assemblies of God) laha kunga
yona yi nga Maka Mavambe Primary School kusuka ka vurhangeri bya Muneri Delport
na Vana,leswi swi vulaku kuri ku suka 1937 laha hi 1956 Mavambe Primary School a yi
dyondisela e hasi ka Misinya e ,laha ku nga Makiwa Miako yo sungula hi 1961,hikwako
laha ku nga makiwa xikolo hi Swiss Mission akuva na Kereke ya Assemblis of God hi le
tlhelo ,hikwako ati famba swinwe na Matirhelo ya tona ama fana.

Lava va landelaka i ti hloko ta xikolo kusuka ka murhangeri wo sungula ku ta fika 2021:

Vudyondisi byo sungula bya Mavambe Primary School akuri ti Missionary kumbe Va
Muneri loko Mr Magwaza va ha ri Mudyondzisi va nga seva Principal
Princiipal wo sungula: Principal Magwaza

W J Xitlhangu

M F Maluleke (Mangolele)

N F Hlungwani (Francis)

V J Marhule (Acting)

Principal Wisani Mathonsi

Principal Amos Mavasa (Va ka Mlungisi)

Dyondzo: V J Marhule lava hi kubeburiwa avari Vusiwana Jane Makhuvele ,lava va


nga vuya va ya tekiwa e mutini wa ka Marhule kwala tikweni ra ka Mavambe hi Tatana
Pratric Marhule ,lava a va ta hi le Valdezia ,ha vambirhi va vile va dyondzisa a Shirilele
High School ,laha Manana Marhule va nga dyondisa kusuka 1975 loko Shirilele High
School xiri na lembe rinwe ximakiwile kufika 1985 ,laha va nga kuma tirho wa vu HOD
,laha a va fanele va langha kusuka ka swikolo swi nharhu kutani va langha Mavambe
School hi 1986 ,laha va nga vuya va dyondisa karhi wo leha va ri HOD ,va ya vuya va
va Vice Principal aku heteleleni va va Acting Principal malembe mambirhi ,dyondo leyi
ni nga yi kuma ,hileswaku a hi munhu wo lava matimba kumbe Power I mhunhu wo lava
ku endla swilo leswi va swirhandaka ku nga ku pfuna ,I vanhu lavo loko vawa a va
tivutisi ku whayi ni wile va tivutisa kuri nita pfuka jhani ,hileswaku loko u endla swilo
leswi u swi rhandaka a wu langutisi swilo swo biha e ka swona ulangutisa leswa kahle
tsena ,leswo biha wo swi lulamisa ,hiswona swi nga endla kuri kuva vanwanyana va
vanhu lava vanga dyondzisa karhi wo leha e Mavambe School vona na vanhu vo fana
na va Mistres Booi va nga langutisangi matimba kambe loko matimba mafika va ma
amukela va tlhela va matirhisa hindlela ya kona,ka vanhu vo fana na vona xilo xinwana
na xinwana I kuxi endla hi ku tiyimisela na hirirhandu ,leswaku u ta kota ku
tinyungubyisa hi mihandu ya kona. Tindhawu to fana na va Mavambe Primary School
swa laveka ku tona hi toxe titi yimela ka swilo swo tala tinga yimeli fumu ku fana na ku
tlangela mokarhi yi simekiwile kumbe kuvekela swinepe swa ti principal leti tinga
tshama ti rhangela ku katsa na ti acting hikulandelelana ka vona a hofisini ya Principal
ku endlela ku Matimu manga rivaliwi.

Shirilele High School yi kunguhatiwile hi lembe ra 1973 hi lembe ra ku fuma ka Hosi


Patrick vo Sungula tani hi leswi eka Mavambe aku ri hava Xikolo xa le Hehla ,kuvile na
Xivijo ,Xivijo lexi a xivitaniwa Dzunde ra Ndhavezitha ,hungukulu ku ri leswaku ku ta
kombeliwa movoko yo maka Xikolo ,Swivula leswaku xivijo xa kona axi katsa matiko
hikwawo ya ka Mavambe (Makumeke ,Gandlanani ka Manghamele ,Jerome ,Mafanele
,Xitlhelani ,Dinga ,Mapapila ,Jimmy Jones na Mahonisi) sweswo swivula kuri vaka
Mavambe hi vona a va ri kona ,lava matiko aku lota tindhuna ta wona ,tona hitona ati ta
fika tihlamusela va aka tiko hi xivijo ,Xikolo xi makiwile hi ndlela Tsima ,Tsima
leswivulaka leswaku muti wunwana na wunwana a wu rhumela munhu unwe leswaku
va ta foroma switina kumbe va hakela ti R20 ,lavale kusuhi va swikotile ku ta a tsimeni
ro foroma switina va tlhela va swihisa,Tsima a ku ri maendlele ya khale yo tirhisana ka
vanhu votala ku endlela munhu xilo xo karhi ,ko tala vanhu a va foromisana switina ,va
makisana tiyindlu ,va rimisana masimu,swivula leswaku loko miri khume amita endla
swilo swa khume ami rima ka loyi misuka miya ka va loyi ,miza mihelela hikwenu mi
endlelanini.Ndzunde ra Ndhavezitha hixikhale a kuri ku ya rima e nsinwini ya
Hosi,kambe leswi a ku ri ku ya endla swilo hi xikombelo xa hosi ,swilo hikwaswo swi
fambile kahle ,lava a va nga nghenelelanga a va kumeka hi loko va lava ku pfuniwa e
Tribal Office ,loko mavito ya muti ya nga ri kona vanga se pfuniwa ava fanele va hakela
R20 ya xikolo ,Mfumo wa Gazankulu wu tisile ti tlilasi ta tisimbi ta tlhanu ,xikolo
ximakiwile xihela hi 1973,hi 1974 kulandiwile na Tatana H J Mbhokota lava a va ri hloko
ya xikolo xa Langutani Primary School eka Xitlhelani va ta va vona Principal wosungula
hi laha vanga dyondzisa ku fika 1994 loko vahuma Phexeni ,vadyondzi vo sungula akuri
145 laha a ku tele ngopfu vaxinuna hambileswi votala himikarhi yaleyo vatswari a
vatshembele ngopfu e swifuwini swo fana na tihomu ,hikuva tihomu akuri rona rifuwo
,nakona lava a va tala ngopfu hilava a va vuya emimitini yo kala swifuwo hikuva loko
miri hava swifuwo amiri swisiwana ,vaxisati a vari kwalomu ka vo 25 tani hileswi va
Xisati a va tshembheli ngopfu ka swavukati.1974 ku fika ka 1986 akuri Shirilele
Secondary School ,laha akuri Fomu 1 ,Fomu 2 na Fomu 3 kumbe Standard 6 ,7 na 8
,laha sweswi swi tivekaka hi Grade 8 ,Grade 9 na Grade 10 ,swivula leswaku kusuka hi
1974 a kuva na tangha leyi landelaka hikuya hi lembe hilembe 1975 kuva na Fomu 2 hi
1976 kuva na Fomu 3.Hi lembe ra1986 e hasi ka Vuhosi bya George Hasani ku vile
kungeteriwa ti ntanga ti mbirhi leti a ti xota ,kusuka kwalaho kuva High School ,na yona
yi tlhandlukile hi lembe hilembe kuya fika ka ntangha khume kumbe Grade 12,vanhu
lava va tirheke hi matimba ku yi ngeteriwa akuri Chief George Hasani Mavambe
,Principal Mbhokota na Tatana Emphraim Maringa ,laha na ti tlilasi timbirhi leti a ti
ngeteriwile ti vitaniwile Muako wa Empraim Maringa ,tani hileswi a va ri vanwana va
SGB a tlhelo vari MP,Standard 9 kumbe Grade 11 yi vile kona hi 1987 ,Standard 10
kumbe Grade 12 yo sungula yi va kona hi 1988

Grade 12 yosungula hi 1988 ku tsale 118 ku pasa 77 kufeyila 44

2010 kutsala 92 ku pasa 62 kufeyila 30

2011 kutsala 85 ku pasa 73 kufeyila 12

2012 kutsala 106 ku pasa 72 kufeyila 34

2013 kutsala 110 ku pasa 74 kufeyila 36

2014 kutsala 99 ku pasa 61 kufeyila 38


2015 kutsala 141 kupasa 87 kufeyila 54

2016 kutsala 102 kupasa 68 kufeyila 34

2017 kutsala 70 kupasa 43 kufeyila 27

2018 kutsala 65 kupasa 47 kufeyila 18

2019 kutsala 85 kupasa 66 kufeyila 19

2020 kutsala 108 kupasa 60 kufeyila 48

Principal wo sungula Mr H J Mbhokota

Principal wa vumbirhi Mr S P Baloyi

Principal wa vunharhu Mr Vhukeya W M (Acting)

W M Vhukeya hivona vanga hlengeleta Matimu ya Shirilele High School naswona a ma


ngase helela ava hari bizi himanwana, hakhesa hiri va Media Action Plan Organisation.

Dyondzo: Principal Mbhokota , Ni dyondile e hasi ka vona ani lo twa no va tiva ,ni
dyondile swilo swotala e ka vona ,ni dyondile kuri munhu ufanele a kota ku timanejha ,a
pulana vutomi bya yena ,anga hangalaki ,a tlhela a endla swivonaka ku u endla yini
,utlhela u kota ku ti lawula wena nwinyi leswi swinga ta fika khoma kahle vanwanyana
,nakuva u titiva ku wafana na munhu unwani na unwani mingo hambana hiswiyimo
,problem ku tova wena nwinyi ku u tinyika xitulu kumbe waxisusa ,sweswo swi vula ku
lava va nga tinyika va tinyikile lava vanga xisusa xitulu va xisusile; ku hava Xikolo eka
ka Malamulele a xi basa ku fana na Shirilele High School ,a ku ambariwa yunifomo hi
tiyiso ,loko kuri hembhe yo basa ku va hembhe yo basa ,loko ku va ya blue ku va yona
,vuwalawala a xikolweni abyingari kona loko ku nga ri bureki ,a ku tirha nawu nale ka va
dyondzisi ,ku tiyisisa mhaka ya mina hi leswaku a vari na leadership skills ,loko u teka
wa teka loko u tshika wa tshika ,xikombiso rinwana ra mathichara lawa avari e hasi ka
vona a ku ri thichara Joe Sambo va ka Mphambho tikweni ,sweswi I principal eka
Thomo e Hanyani Thomo High School hi 2020 ,vuyelo bya Grade 12 a va kumile 97%
,swivula leadership qualities na discipline leswi va nga swidyonda ka Principal ,loko u
lava ku ya e mahlweni hi vutomi unga langutisi swoka swinga ri kahle ka munhu
,langutisa swakahle tsena ,naswona u nga hlayeleleli munhu milandu ,dyonda ka yena
,u ya e mahlweni. Xilo lexi a ni nga xitsakeli hi Shirilele High School,I timhaka ta ti
Period ta 35 minutes eNkarhini wa mina,35 minutes yi tele ngopfu ka vanhu va matiko
xikaya hiku hambahambana ka ti reason ,Vavutivi vari Ngopfu kumbe Swinene ya
swinwana na swinwana yi na vunghozi,30 minutes hiyona ya kahle ,ti 5 minutes letiya ta
10 kunga 50 minutes tingetela ti bureki ,hikuva vanhu votala va matiko xikaya na lavo
huma emimitini yo swela ,hi twisisa hi ku nonoka leswi vango iti slow learner ,laha
overload yinga ngozi hiti ndlela tohambana hambana ,ti bureki to leha ti pfuna ka lava ti
slow leaner ku endlela ku famba xikanwe na lavo hatlisa ku khoma (Genius) ,hikuva
vanga tshama va salerile ndhaku va hetelela hi ku tshika swikolo ,leswi swivuyaka swi
dlaya na tiko hikuva ti slow learners ti na timbilu ta ti missionaries ,hilava ti
missionaries to tala e matikweni ya hina kutlula ti Capitalist ,Timinete to twisiseka ti nga
e nawini i 30 ,Xikombiso Hanyani Thomo High School kuza yi tirha kahle I kuva vari na
ti Periods ta 7 , ti subject ta 7 hi siku ,Awara hi Periods swivula kuri Mudyondisi unwana
na unwana u dyodisa 30 wa ti Minete ,ti nwanyana 30 wa ti Minete leti nga sala va tsala
Class Work mudyondisi a kha a va pfuna hi unwe unwe a ri kwale tlilasini ,sweswo swi
ta pfuna la vononoka hikuva a hi nikiwangi ku fana,nakambe ti High School to tala ta le
malokixini e Joni ti tirisa 30 wa timinete ehehla ka khume ra ti Periods ,tani hi leswi va
switivaka ku na vana vo nonoka. Kuhetisisa mhaka munhu wo tlhariha anga kona
vutlharhi I ku hlaya tibuku na leswaku ku hava ku tlhariha unga hlayangi ,kungova ku
siyasiyana ka makhomelo ya swilo ,xikombiso xa makhomelo ya swilo hileswaku eka
vana va swikolo loko u lava ku twisisa Dyondzo kumbe Subject hi kuya hi buku, u fanele
u tiva leswi va ngo I Format kumbe Phatheni ya subject ,Phatheni ku nga ku munhu
loko a nga se nghena ka Subject u fanele Xosungula a hlaya leswi vango I Index kumbe
nongonoko lowu tsariwaku a xipeleni minga se nghena ka dyondo ,sweswo swi vula ku
loko munhu a hlaya xipele u fanele a Rhanga hi Index a yi phikelela swi ta endla kuri
Subject ya leyo ayi twisisa swinene ,loko unga hlayi Index swifana no nghena ndlwini
hixindhakwandhakwani ,yinwani mhaka ka lava dyondaka Maths ,maths I ku tiva ti
Formula ta 14 munhu a ti kirema a titiva hi hloko ,mita swivona kuri ,Kuhava vutlharhi
,xikombiso xa tifomula (any number to the power zero is equals to one) munhu a nga
fanelangi ku hunda ka Grade 10 anga titivi hikwato ,miti kirema mitlhela mikombela
mathichara va mi kombisa maendlele ya kona Vusiwana I vuloyi himpela.

Mavambe Clinic Yimakiwile hi lembe ra 1968 hi ti Missionaries kumbe tlawa wa


vukhongeri lowu awu tiveka hi ku maka Swikolo ,swibendlele na tikereke ,laha ku
hambana ka swona a switikomba hi ku hambana ka tipende,na misinya kumbe
mabilomu lama ama byariwa,hikuva Ripfumelo rinwana na rinwana ari ri na mihlovo ya
pende ya vona ,mabilomu na sinya wa vona,xikombiso kuna Nsinya ,Mabilomu na
Mihlovo wa pende kusuka ka tikereke to fana na Roman Catholic Church ,Prysbeterian
Church Dutch Reform Church ,Apostolic Faith Mission ,Swiss Mission , Assemblis of
God na tinwana tikereke ta ma Colony.Mavambe Clinic yi makiwile hilembe ra ku fuma
ka hosi Morris Msisinyani Magoda ,laha yinga rhurha hi lembe ra 1993 yiya laha yi nga
kona ka karhi wa sweswi,kona yi nga ya hi karhi wa ku fuma ka Hosi George Hasani
Magoda ,Clinic ya ka Mavambe a yi tirha hi va tirhi vanharhu laha akuri Murhangeri
kunga Sister ku landa Nurse Assistance ,ku va na lava a va vitaniwa Anti,tani hi ti
Institution tinwana na tinwana hi ta hlaya vurhangeri tsena kambe Dyondzo hi nga
vulavula hi unwana na unwana ,vurhangeri a kuri lebyi lebyi landelaka:

Sister Ngove vo vuya etikweni ra ka Mhlava


Sister Baloyi va ka Malamulele mhana Ponani Cassius Baloyi khale ka Mubi wa
Xibakele wa South Africa

Sister Hezel Xivambu

Sister P G Baloyi

Sister Johanna va ka Maavanyisi kwala ka Mavambe

Na lava hinga va tsalangiki tani hi leswi research a yi endliwa hi Mikarhi ya ti Khorona,


hi ta vulavula ngopfu hi matirhelo ya Clinic le ya khale

Hi Muvhulo akuri siku ravavabyi

Wavumbirhi siku ra Xikalu

Wavunharhu siku ra Vayimani

Wavumune Chronic Desease ku fana na Machukela

Wavutlhanu Prevation (Ku kunguhata)

Mugivela akuri siku ra Vavabyi

Sonto narona akuri siku ra Vavabyi, sweswo swi vula kuri masiku hikwavo vavabyi a va
voniwa na swona Sister hi yena a tlhava injection na kunika ti antibiotic, nakona e Clinic
ya khale loyi anga tirha khari wo leha tani hi helper kumbe anti akuri Kokwani Nwa
Xitlhelani.

Mavambe Clinic tani hileswi yi tivekaka hindhawu ya tiproject eka karhi wa sweswi na
swona ayiri ndhawu ya Fumu wa Khale, aswibihangi loko, swa Mimiti ya ka Marhule na
le ka Maringa swinga koteki. Clinic yingava Library, Council Office na Information
Centre ya Media Action Plan Organisation, Switlhela swi thiwa hi mavito ya vona,
vankulukumbha lava ya vambirhi, hikuva kuna swi yindlwayindwana swotala.Kumbe ku
endliwa swinwana xa leswi hinga swipimanyeta kumbe hinga taswi pimanyeta,tani
hileswi swilo leswi faneleke ku endliwa swinga tala naswona kungari hitimhaka to endla
mali kuri timhaka to maka rixaka ,hiku kombisa moya wa vumixinari.

Dyondzo: Mhani Mhlava Margret Mavasa va ka Davida va sungurile hi 1977 kufika


2010 vari Nurse Assistance. Xikolo vadyondzile e Mavambe Primary School laha ninga
kuma kuri na mhana vona va dyondzile kona sweswo swi vula vukhale bya Mavambe
School ,laha Mhani Mhlava Margret va ka Davida va nga tlhela va ya va Private teacher
kona e Mavambe School hi Standard Six ya khale kona hi 1968 laha a va thoriwile
kusuka e Vuhosini va hola R5 hi nhweti mikarhi yi nwani vanga holi hi 1973 kona a va
hola R36 hinhweti ,mhaka yi kulu a kungari ku hola a kuri ku tirhela tiko,yinwana mhaka
loko se va tirha e Clinic kusuka hi 1977 kufika 2010 tani hi Nurse Assistance aku ngari
mhaka ya matimba kumbe phikizano akuri mhaka yo pfuna tiko tani hileswi ku pfuna
vanhu akuri leswi swinga ngatini ya vona, tichasi taku vanga dyondela va ya mahlweni
ati ri kona kambe va swi vona ku xiyimo lexi vanga ka xona ava ngari na problem na
xona hikuva va nga ri munhu wa phikizano,sweswo swi hi kombeta kuri vanhu va
xikhale ava endla swilo hirirhandzu ,xikombiso xa vanhu va khale ava sweka vuswa va
phama na dyelo ya vayeni vanga switivi ku kutata vayeni kumbe vangeti ,kuri rirhandzu
tsena.Xo hetelela Mhani va ka Davida hi va nwani va lava va nga sungula Tighwazi Old
Age Home NPO hi ta vulavula hi yona e mahlweni ,na vona pension ya vona yi heleli
endleleni hi kufamba va yi rhijisitarisa va ya vo Mapitori va khandiya vaya vo Polokwani
va lava Miseketelo vanga yi kumi ,kukha ku hela Xikhwama marha swi nga va endli
Chumu vatsakisiwa hi ku swiya kona ,hi vanwana vanhu lava va lavaka Ndzunde ra
Hosi na Tsima ra Patrick wa Xirilelele himiseketelo.

George Hasani Primary School irhavi ra Mavambe Primary School laha Mavambe
School ximakiweke hi ti Missionaries vanhu fana na vo Muneri Delpot ,vanhu vo fana na
vo Muneri Baloyi vatirhile ngopfu ka xikolo xa Mavambe School kuya emahlweni. Kuvile
na xivijo hi 1991 kusuka ka Chief Minister wa Gazankulu e ka tihosi leswaku swikolo
hikwaswo swa vumba swifanele swi fayiwa ku makiwa switshwa ,Hosi ya ka Mavambe
hi karhi walowo a kuri Hosi George Hasani ,navona va tsarisile leswaku Mavambe
School xita fayiwa kumakiwa xitshwa ,naswona xikolo xa George Hasani xi makiwile xi
tlhela xi thyiwa vito ra vona kuva George Hasani Primary School,kambe xikolo xa
Mavambe a xaha fayiwanga ,ku lo aviwa Mathichara hi le xikarhi ,laha a va ri 26 ku nga
aviwa 13 hala na 13 hala ku nwani, mita kuma mahungu yo tala loko hi vulavula hi Chief
George Hasani ,tani hi leswi hi hlamuseleke leswaku ti principal ta Mavambe School hi
tiva ku suka ka Principal Magwaza ,W J Xitlhangu na M F Maluleke ,sweswo swivula
leswaku Principal M F Maluleke hi vona vanga va Principal wo sungula wa George
Hasani School laha e Mavambe kunga sala Vice Principal va va Principal kunga
Principal Francis Hlungwani,hiku landelelana ka vona Principal wosungula wa George
Hasani akuri M F Maluleke kusuka 1992 kufika 2013.

Principal Wavumbirhi kuva Sthole K G vona avo Khomela hi 2013 na 2014 kunga
malembe mambirhi

Principal Wavunharhu ku va T S Mavasa (Sydwell va ka Davida) kusuka 2015 kufikela


na sweswi

Kufana na tindhawu hikwato leti nga hlayisa Matimu ya tona na le ka George Hasani
School na kona swa fanela kuri a Hofisini ya Principal kuva na swinepe leswi
kombetaka Principal wosungula , ehasi ka vito ra Principal kutsariwa na mavito ya
mathichara lawa nga tirha e hansi ka yena naswona ku tlangeriwa malembe ya
kusimekiwa ka xikolo ku rhambiwa na vanhu lava nga humelela ,lava dyondzeke kona
ku ta hlohletela vana ,na loko vanga humelelanga loko va lava kuva swiphemu, va
pfumeleriwa hikuva vanwana va kota kutsala no hlaya Mapapila hi voxe hi kokwalaho
ka xona xikolo hambi vanga humelelanga.

Dyondzo: HWE Ntsanwisi former Chief Minister ya Gazankulu laha George Hasani
School na swinwana swilo swinga kona laha e Gazankulu swinga Matimu ya vona
,swivulaka leswaku loko a kunga ri na munhu wo fana na vona ,matiko yo tala ma
Gazankulu a matava mahari e vu swetini ,Gazankulu yitlula matiko motala lama
ahirinawona eka fumo waxihlawuhlawu hi hluvuko,hikuya himina Chief Minister a vari
mihandzu ya ti Missionaries kungari ti Politician ,hi kuya hi tiyiso na vona a va
Kholoniyiziwile naswona va ri hlonga ra xihlawuhlawu a va nga hambanangi na vanhu
lava a vari Maphorisa ya khale , kumbe mathicara ,hambi kuri vatswari lava a va tirha e
majoni ,hiyova na kateko kuva hikumile munhu wo fana na vona ava murhangeri wa
hina ,sweswo swi vula kuri hikwavo lava ava nga khomiwanga ,hikwerhu a hi rindele
President Mandela ku a huma e jele ahi rindele Democracy ,kutiyisisa sweswo ava
vhotelangi National Party kumbe mihlangano ya valungu ,vasimekile wavona
kukombeta kuri avarinderile mandela na vona,eka karhi wa sweswi swo endla I ngaku
loko kuri ku kokwa wa wena a va nga khomiwanga kumbe papa wena a va nga
khomiwanga a wu chumu ,swi lava u joyina tipolitiki ku endlela leswaku u ta humelela
,amiswivoni kuri I maendlelo ya ku xengana ,hikuva hi ngevi vati Politiki hikwerhu
,hingevi ti Councillors hikwerhu ,hingevi ti President hikwerhu ,hingevi Mathichara
hikwerhu kulaveka na Madokodela ,vupolitiki bya Afrika abyi lavi ku maka tiko hikuva
Politiki yivula kuhlangana na vamatiko hivutivi hi maka tiko kumbe vuyimeri bya tiko eka
vamatiko ,vupolotiki bya Afrika ivuxengi bya tiko eka vamatiko hilavo loko va lava ku
phaka vanhu swakudya va fika va va hoxa Kunene hi phanghelana ava swilavi ku
hihumelele valava hitshama ka xiyimo xinwe, ahi kurhangela iku kholelana.Kusuka e
Hehla ku ya fika ehansi laha South Africa varhangeri vo fana na va Chief Minister a hi
nge he va kumi hambi kuri vafundhisi vakala,Chief Minister va tshamile va nyikwa mali
kuri va maka Xitediyamu Xikulu laha e Gazankulu a va fanele va langhile ndhawu yinwe
ku maka ka yona ,va teka mali ya kona va endla switediyamu swa mune ,hikuva pulani
ya kona ayiri na matlhelo ya mune (thlelo le ri nwana leri kulu va riyisa eNkowankowa
,tlhelo lerinwana va ri yisa eGiyani ,tlhelo leri nwana ra le Hehla ka tipala vari yisa eka
Malamulele ,leri nwana variyisa eThulamahashe eMhala) sweswo swi komba ku
avelana. Va vile va hlayisa na Matimu ya vutsonga tani hileswi Malamulele a yi vitaniwa
Magangeni hi malembe ya va 1890 ,Gazankulu ka hari Mabulandlela ,Primary School
ya ka Malamulele va yi vitanile Magangeni Primary School hiku hlayisa Matimu kahari
hava lava switsundukaka ,munhu uto fika aku iKokwana wa yena vanga thya vito ra
Magangeni,loko va vitana Vatsonga va Gazankulu a va ku Vatsonga va ka
Mabulandlela vatukulu va Gwambe na Dzavani Maxaka kumbe swihluke swa
Nghunghunyani ,ku endlela leswaku Matimu ya nga lahleki ,nakuva va thile tiko leri
Gazankulu akuri ku hlayisa Matimu tani hileswi akuri na xivuriso xaku Hosi kumbe King
ya Vatsonga ayi Vuriwi ku chaviwa valoyi ,tibuku totala leti vanga ti tsala hi dyondzile hi
tona na maKhapitali lawa manga ha va tsundukiki madyondzile hi tona ,va rivala laha va
vuyaka kona, Matimu hikwawo a ya fanelanga ya lahleka hambi mari ma lowo endla
swobiha ,HWE Ntsanwisi akuri xifumi lexi hi nga tshama hi va na xona eka Vatsonga va
ka Mabulandlela ,ku tiyisisa sweswo a va ri murhangeri kulu wa tiko ,swivula kuri a va
hola kahle ,ku tsala ka vona tibuku ta Dyondzo a ku nga ri timhaka ta miholo aku ri ku
tirha ehehla ka rito leri ringa sala ri vuriwa hi Pastor Monroe loko va ku „‟Loko u nga se
tshama u pfuna munhu emisaveni hixilo lexi anga ta xi vona kuya ku yile uxisiwana
hambi wo va na mali yo tala ,Xifumi a Misaveni xi tiveka hi loko xi pfunile munhu
unwana hi leswi nga ta nwi pfuna vutomi hikwabyo” va nwani va tsandeka ku pfuna
hambi va kha va hola hi tirho wo pfuna vanhu,kuri tirho wa yena mifanele
minwikhongotela kunene kumbe minwi hakela,ku pfuna munhu aswi vuli kunwi xavela
mugayo ,I ku nwi kholela sweswo hikuya hi Pastor,Bob Marley yena aku “Amisaveni ku
ni swisiwana swo tala ,swi nwana swa swona swi nga na timali to tala” swi vula kuri
,karhi wunwana mali yo tala I vusiwana hikuva vanwana loko va lova vana va vona
vasala vava swisiwana ,kumbe rifumu I rirhandzu ku fana na ti missioneries leti a ti
landelela ti politician hi lendhaku ,loko ti politician ti teka tiko ,ti missionary ti maka
tikereke ,swikolo na ti tliliniki sweswo swi vula rifuwo. Hita kuma swo tala xivuriso lexo
Hoso kumbe King ya Vatsonga ayi Vuriwi ku chaviwa valoyi loko hi hlaya hi ya e
mahlweni.

Chief George Hasani Mavambe avari hosi ya vu Nkaye ya tiko ra ka Mavambe,


Nwana Nwa Chipa na Mhlava (Hosi ya vumune ya ka Mavambe) ,a va tirha TELKOM
ePitori ,endhaku ka ku hunda emisaveni ka hosi ya vona Hosi Morris Msisinyani
Mavambe ,endhaku ka mitirho hikwayo ,va muti va vile vava landa e Pitori leswaku va
ta vuya vatava Hosi ya tiko ,laha vona va nga landula ,kumbe a kuri mhaka ya kuri
vanhu lava a va tshama e xitulwini xa Vuhosi a vanga tshami karhi woleha? Ku vile ku
Nghena Hosi John Makhasa Mavambe, endhaku ka Vurhangeri bya Hosi John
Makhasa Mavambe va muti va vile va va landa laha va nga fika va landula nakambe,
Hikarhi wa kona murhangeri wa Gazankulu akuri Chief Minister HWE Ntsanwisi, hi June
1983 kurhumeriwile vhene ya Maphorisa ya Gazankulu yi va landa, va vuya va
khomiwile tani himubohiwa va vuyela emutini wa Chief Minister, laha va nga vuya va
vekiwa tani hi Hosi ya vunkaye ya kaMavambe hi ti 25 November 1983. Va vile Chief va
ri na 41 wamalembe ,vahundzile va ri na 76 va tshamile 11 years va nga hari Chief va ri
ka Royal Council va ri mutsunduxi wa Hosi Patrick Wa Vumbirhi.

Himalembe ya va 1984 Majaha ya ka Mavambe a va tele ngopfu vutsotsi na ku famba


vusiku,vaswihetile ,hilaha a va tiviwa hi baki ya blue ya eriyani,a yi hangalasa kufamba
vusiku ,sweswo a swi nga ri eka Mavambe Xikhulu tsena ,hikwawo matiko ya ka
Mavambe ava switiva ku ku na Chief ,miharihari a yilaveki ,a kufanele ku ya hlayiwa
tibuku ,a va hloniphiwa ku fana na Maphorisa ya Mfumu ,va vile va thola na Maphorisa
ya Tribal Office ,a vativeka ngopfu hi xibunu ,nahlekani “gaan skool toe” navusiku “gaan
huis toe” ava ri ngopfu Hehla ka youth himarito malawo (Kaya kumbe Axikolwen ).
Hi lembe ra 1986 Principal Mbhokota, Mr Ephraim Maringa na vona Chief George
Hasani va kondleterile leswaku Shirilele Secondary School yi va High School tani
hileswi loko vanhu va pasile a va ya dyonda e kule ko fana na va Shingwendzi na va
Ripambeta High School, hilembe ra 1987 Form 4 kumbe Ntangha 9 kumbe Grade 11 yi
vile kona, hilembe ra 1988, Form 5 kumbe Ntangha 10 kumbe Grade 12 yivile kona.
Hilembe ra 1991 ku vile na Hlangano e palamente ya Gazankulu, Hlangano wa tihosi
leswaku swikolo hikwaswo leswi a swimakiwile hi vumba kumbe hiridaka swi fanele swi
biwa ,leswaku ku ta makiwa switshwa ,Chief va vile va xitsarisa leswaku Mavambe
School xi ta biwa kambe axa ha biwanga ,kuvile ku ya Makiwa George Hasani School e
New Stand tani hileswi tiko ra ka Mavambe ringa ri kulu,tani hileswi xikolo a xingari e
pulanini ya tiko ku vile ku aviwa mathichara hilexikarhi ,tani hileswi a kuri 26 eMavambe
Primary ku vile 13 hala na hala ,swivula kuri vatirhisile vutlharhi na rirhandzu ra tiko ,hi
1992 George Hasani School xisungurile ku tirha ,Kuriku hi hala tlhelo Hlangano wu vile
kona wa ti Clinic va vile va endla tano vatsarisa ,ku vile ku ya makiwa Clinic yitshwa
,laha a va lavile leswaku ,Clinic ya khale yi tshama ya hari Clinic ,leyitshwa yi ya va
Health Centre ,va tsandekisiwile hiku Clinic ayo va na va tirhi vanharhu tsena ,aswinga
koteki ku endla leswi ava swi endlile hi Mavambe School na George Hasani School
,Tribal Office leya vunharhu yi vile kona hi 1993 ,Clinic ya khale yi vile yi va ya Tiproject.
Gazankulu hikwayo, ku katsa na Vhenda va nyikerile hixitandi mahala leswaku ku
makiwa Mavambe Child and Youth Care Centre leyi tivekaka hi Bosasa.

Chief George Hasani Mavambe hiwunwana wa tihosi ta Gazankulu leti ati tile na
Mpfhumbha ro amukela Vahlampfa va Mozambikwa himalembe ya 1990, 1991 na 1992
va va nyika tindhawu ti mbirhi mahala for free, kunga eXipurapureni na le Rhulani.
Sweswo ava endlela leswaku Vahlampfa va ta lawuleka ,vatlhela va va na vurhangeri
,sweswo swi endlile leswaku vahlampfa va Mozambikwa va nga vi na mikitsikitsi hikuva
ava tiveka xinawu (va vuriwa Vahlampfa hikuva va tile hi unwe unwe,vatile hi
kutsutsuma nyipi).Media Action Plan Organisation (MAPO) hi 2018 yi hlanganile na
Vuhosi hikwabyo bya ka Malamulele hixikombelo xo fana na leswi swi nga endliwa
hivuhosi bya 1990 ,1991 na 1992 eka Collins Chavani Municipality kwale
xipalamendanini xa Kokwani Ntsanwisi ,kusuhani na Police Station. MAPO ayi ya
kombelela Vahlampfa vo ta hile Zimbabwe tindhawu leswaku na vona vata kota
kutiveka ,ku va tshama kwihi vanga tshami laha na laha ,kumbe enhoveni ,hikuva loko
vanga tiveki ,ku va na vunghozi swinene (loko u fuya hlolwa ,tsema ndleve) ku ata kota
kuswihambanyisa leswaku leri ihlolwa ,leyi imbyana ,Vuhosi byona byi te byi ta vuya
,eka hina ,hita tshama ha ha varinderile , nakona ahiyile na le Police Station hi ya
vulavula na Station Commander ,leswaku va ta va kona ehlengeletanini ,Station
Commander va sendile apology ava humelelanga ehlanganweni.MAPO ihlangano lowu
wu hlayisaka tirhikhodo ,hikuva iMatimu na Mitirho ya hina ,minongonoko hikwayo hinga
yifamba hiyihlayisile ,kunwana loko hiya hava sayinisa.
Dyondzo: George Hasani Mavambe eka vana va xikolo exikarhi ka vhiki loko u
ambarile yunifomo a va ngari na problem ,hambi u famba a xitarateni ,kwalaho a wu ta
tirhana na Principal Mbhokota ,loko u nga ambalanga yunifomo hikona a wuta senga ka
Chief Mavambe exi karhi ka vhiki,laha ninga dyonda swilo swimbirhi eka vona
,Xosungula a wu vutisi munhu xilo u nga nwibyeli ku u nwivutisela e Hehla ka yini, Xa
vumbirhi ku hava munhu wo tlhariha emisaveni ,vutlhari I ku hlaya tibuku ,kunga
xikolo,ku hlamusela timhaka leti kufana no a wu vutisi munhu xilo u nga nwibyeli ku u
nwivutisela e Hehla ka yini ,loko va hlangana na nwana wa xikolo a nga mbalangi
yunifomo a va ku “Matopani u ya kwihi hikuva laha a wu fanele u ya kona kumbaliwa
unifomo” mhaka leyi yi helerile ayi lavi rhula,nidyondile kuri a wu vutisi munhu ku u dyile
,ukha unga lavi ku nwi nyika swakudya ,a wu vutisi munhu ku utirha kwihi ,ukha unga
lavi ku nwi nyika information ya tirho,a wu vutisi munhu ku utekiwile ,ku nga ri na jaha
leri u ritivaka ku ri fanelana yena kumbe una sati ,u kha unga lavi ku nwi hlanganisa na
nhwenyani ,kumbe una vana va ngani ,wo va n‟anga yo beburisa vana ke? Loko u
vutisa muhu xilo a kuvi lexi u lavaku ku nwi pfuna hi xona kungari kunwi vutisela ku oho
, Xa vumbirhi ku hava munhu wo tlhariha emisaveni ,vutlhari I ku hlaya tibuku ,kunga
xikolo ,kumbe vutivi I ku lavisisa kumbe ku vutisa tani hi leswi vanhu votala vachavaku
ku vutisa ,vachava ku vuriwa vo ka va nga tlharihangi ,kasi hi byona vutlhari,ehehla ka
mhaka ya leyo hileswaku Chief a va rhanda tiko ra va Kokwani wa vona vatlhela valava
kuri ri va ra vanhu va vutlharhi ,tani hi leswi loko hi famba na vusiku e mikarhini ya
vhene ya blue ya eriyani a wu fanele u vuya u khomile xipele ku loko u hlangana na
vona ,utaku ni vuya ku ya teka xipele ,sweswo hikwaswo a swikomba kuri a va rhanda
ndondzo leyi yi vumbaku vanhu va vutlharhi.

Mavambe Trading Store I vengele ra ka Mavasa Chauke Hlengwe ri nga e Crossroad


ya ka Mavambe, laha a ku tiveka ku hile ka Nwa Charlie,Laha mukhegulu Nwa Charlie
Kate Khombo Mavasa,a va tekiwile hi mukhalabya Elias Mavasa ,vona a va tshama e
Tshifunde kunga se fika karhi wa ti GG vari na Mavhengele e ka Mtoti a Hehla ka le
Nandoni Dam,Tatani Mavasa a va tirha e Joni laha a va tshama e Denver / Cleveland
Johannesburg ,endhaku ka loko va tshikile tirho va vile va pfula xitolo lexi tiviwaka hi
Berbershop laha a va xifambisa va ri va nharhu ,kunga vona ,tatana Mkhombo na
tatana Mathunjhani ,xitolo lexi hi xona xinga endla switolo swaka Mtoti swa tatana
Mavasa Elias ,hixona xinga endla switolo swa ka Mathunjhani nakambe hi xona xi nga
endla na switolo swa ka Mkhombo ,kunga se fika lembe ra ti GG tatana Elias Mavasa
va vile va hunda emisaveni hi khombo ra movha ,laha switolo swi nga sala
swikhomiwile hi mhani Nwa Charlie,hi lembe ra 1971 vasukile e Tshifude va ya tshama
e ka Mavambe hi ti GG ,laha e ka Mavambe mukhegulu va nga fika va xava xitolo xa
ka Gremma lexi axiri xa valungu hi 1971 hi June ,lexi a xi xavisa na ti paraffin ,petrol na
ti diesel ,ka karhi wa sweswi ku vitaniwa ka Global Garage ,Xitolo xa ka Mavasa xivile xi
fika xiva mpfuno swinene e ka Mavambe na Malamulele hi yoxe ,va mhani vo tala va
laha ka Mavambe a varhanda no vekeiriwa ti mali ka mukhengulu Nwa Charlie hi ku
vona mahanyelo ,mova wa vona wa baki wu vile wu hunduka ambulance yo heleketa
vanhu a xibendlele xa ka Malamulele ,nakambe movha wa vona a wunga hindi vanhu
va ka Mavambe e Crossroad ya ka Malamulele a wu va khandhiyisa mahala for free
,loko ku sele vanwana wu va tlhelela hambi kuri ka nharhu ngopfu loko ku ri vana va
xikolo xa Shirilele loko va yile eMitlangwini eka Malamulele Stadium ,Va muti waka
Mavasa na vona a vari tlawa wa ka Mabulandlela ,laha a va ri hasi ka Muti wa
Vahlengwe lowu a wu rhangeriwile hi Xitanga wa Mayinga ku suka eBileni Mozambique
hi lembe ra 1890.

Tatana Elias na Manana Kate Khombo Nwa Charlie Mavasa a va ri na vana va nhungu
lava a kuri lava landelaka:

Matevula akuri John Mavasa :Va vile General Manenger ya Orlando Pirates Football
Club kusuku hi 1979 kufikela ,a va tlakusele mujegwe wa Vatsonga va ka Gwambe na
Dzavani ehehla ,sweswo swi vulaka leswaku mitirho ya tatana Elias na manana
Khombo Kate Mavasa a yivulavula na sweswi ya ha vulavulaka,Matimu a mange
nyamalali.

Aaron Mavasa: Vona va vile na Switolo ku fana na le ka Makumeke kusuka hi malembe


ya va 80,s laha na vona a va landelerisa laha vatswari va vona a va famba kona

Maureen Mavasa: Vanhu lava va nga kulela e ka Mavambe hi malembe ya va 1971 va


va tiva tani leswi mukhengula Nwa Charlie muti wavona awuri kusuhi na xitolo xa vona

Gladys Mavasa (Mrs Pandeka) Va vile mudyondzisi e xikolweni xa Shirilele High School
enkarhini wa Principal Mbhokota

Mrs Sthole Nwa Mavasa

Tatana Themba Mavasa

Stanley Mavasa: Vona va tshamile malembe yo tala e xilungwini, kambe e mikarhini ya


sweswi va akile kona ka Mavambe

Margret Mavasa: Matimu lawa ya muti ya kumeka e ka vona hi vona vasaleke e mutini
wa vatswari

Dyondzo: Themba Mavasa I munhu loyi a va tiveka Mavambe hikwawo , va tlhela va


tiveka na hi misahu ,vana lava tsongo a vava rhanda swinene ngopfu ,ngopfu ti
teenagers ta vafana la va nga n‟wiku na byala ,tani hi leswi eka Mavambe vanhu vo tala
a va rhanda ku ndzhumba e Jerry Bar Lounge na Mavambe Bottle Store tani hileswi ti
nga e xivaleni xinwe,youth na la vanga nwiku byala akuri Ndhawu yo ndzhumbela ka
yona na sweswi a hi mhaka ya ku n‟wa byala I mhaka ya ku ndzhumbela e ka yona ,na
va fundhisi la va va nga kulela eka yona nasweswi va fika va Ndzhumba e ka yona
,sweswo swinikombisa leswaku vanhu vaka Mavambe a va na rinyandzo e ka vanhu
vanwana ,unga va u nwa byala ,u ri mufundisi marha hi ri vamakwavo hi tlhela hi
rhandana hihloniphana ,na mina ku suka hi 2012 ni nga han‟wi byala na sweswi ni
dzhumba kona.Mhaka yi kulu hileswaku swi munuhatwa swo tala swa ka Mavambe a
swi ndzhumba kona ku fana na va Malume Themba Mavasa ,Mhaka hileswaku vanhu
votala va naku vulavula hivona ,hi va tsundzuka ,vanwana vangaha va tsunduki va
tsunduka vito tsena ,mikuma leswaku na swinepe swa vona a hi na swona,hiswona swi
endlaku leswaku ni swivona ku ri ndhawu ya ka Mavambe ya yi lava Museum leyi yi nga
vitaniwaka Heritage Place ,laha swimunuhatwa kulu leswi nga tshama swi va kona e ka
Mavambe hi va na swinepe swa vona e Heritage Place ,kungari ku ya va chukumeta
tsena e swilahlweni hi vhela hi va rivala I ngaku a va tshamangi va va kona e
misaveni,hilaha swinepe swa vanhu vo fana na va malume Themba a swita vekiwa
kona e hasi ka xona kutsariwa na xihungwana ,Media Action Place Organisatio (NPO-
PBO) a yi ta yi rhangela ndawu yo fana na ya leyo tsena loko ho nyikiwa yinwana ya ti
yindlu ta le Clinic ya khale hikuva na yona I Heritage Place ,history ya yona a yi laveki yi
ndlawa ,sweswo swi vula leswaku xinepe Xosungula lexi a hi ta va na xona I xa vanhu
vo fana na va Malume Themba Mavasa na ti leader tinwani hi nga tshama hi va na tona
laha ka Mavambe hi ku hambana hambana ka vona.

Windows of African Art and Swimming Pool Design yi sunguriwile hi Patrice Mavasa
hi lembe ra 2000 loko a ha tirhela ekaya,Patrice Mavasa loyi a tivekaka hikuva Phati wa
Kaskhwaya inwana wa vumbirhi ka vana va 5 va Manani Mamayila na Tatana Jerry
Mavasa,Patrice Pat ,Nyiko leyi uyisungurile a hari e Primary School kuri ku vumba na
ku dirowa akula na swona a kota no tsemeta misisi ti fexeni hikwato leti ati ri kona
himikarhi leya ya ti Perm na ti S-Curl kusukela 1992 kukondza a pasa Standard 10
sweswi kunga Grade 12 sweswo a swikomba ku una Art ,swifikelela laha anga vumba
na ti blom pot na swinwana naswinwana leswitsongo,hi 1997 vile amukeriwa e Wits
University ,laha a nga vuya hi 1999 a tshika hitimhaka ta ti mali tani hileswi himikarhi
yaleyo tibasari ku ti kuma aswi tika ,Kwale Wits University uvile na Munghana loyi ava
endla Art swinwe sweswo swi endlile leswaku anwu khutaza ku edla swivumbeko
leswikulu kufana na vanhu na swiharhi ,hi lembe ra 2000 loko a tshikile e Wits
hixikongomelo xo ya endla mali yo va ku ata kota ku vuyela aya hetisa tidyondzo ta
yena u vile a ya ekaya laha a nga fika a vumba swilo leswi kulu ku fana na vanhu
(statue) na swiharhi ,kusukela hi 2003 a ya emahlweni hi Statue swiva ematimbeni ,hi
2003 nakambe u vile a ya dyondisiwa ku endla ti Swimming Pool,nakambe hi lembe ra
2003 uvile a vumba xifaniso xa President Thabo Mbeki hikarhi wolowo a xi yisa e Union
Building ePitori aya nwi nyika ,laha President Thabo Mbeki anga nyiketa Minister wa Art
and Culture hikarhiwolowo akuri Minister Polo Jordan yena Minister u vile a Nyiketa
Patrice Mavasa ti Funding leswaku a ya endla leswi vango I Skills Transfer a dyondisa
va nwanyana hikwaswo leswi aswi endlaka u vile a ya a ya dyondis vanhu va 21 laha 4
ya vona na sweswi va ha tirha hiswona ,hi 2011 a tirhela e Clinic ya khale , hi malembe
lama landelaka aya tirhela eTEBA House e tlhelo ka le Crossroad ,hi 2016 ku kumeka
Funding kusuka ka Department of Social Developmet leswaku a ta aka ndhawu yo
tirhela ka yona leyinga ya yena ,2017 yi vile yi makiwa ndhawu leyi nasweswi a
tirhelaka eka yona ,ti khasimende ta yena I South Africa hikwayo ,ngopfu ngopfu I
Vhembe District hikwayo ,Polokwani ,Pitori na Cape Town ,ku tiyisisisa sweswo hi 2001
u kumile Award ya Vhembe a khoma position 1.hi 2005 ukumile National Award ya
South African Airways ukhomile Position 1 hikuva a vumbile Ximuwi ,hi 2009 ukumile ya
National nakambe leyi a yi seketeriwile hi ABSA u kumile xiyenge xa vumbirhi.

Kunavela ka yena I ku maka Museum hixi vumbeko xa Ngwenya yikulu leyi nga ta va yi
ri na tikamara totala ,loko a tshika kumbe ku retire u navela leswaku ndhawu leyi a
tirhelaka eka yona na yona yi va museum leyi yi nga ta va yi ri na swinepe hikwaswo
swa swilo leswi anga tshama a swi vumba kumbe kuswi endla ,Loko a vulavula uru xilo
xo xaseka ngopfu kumbe munhu wosaseka switeka karhi ku xivumba ,kambe xilo xo
biha kufana na Ngwenya kumbe Xibondze swiolova ngopfu kuxi vumba xitlhlela
xisaseka ku tlula na xona nwinyi.

Dyondzo: TEBA House ,swivula leswaku TEBA laha e South Africa yi simekiwile
hilembe ra 1902 ku endlela leswaku ku ta thoriwa kona vanhu vo tirha eTimayinini
,sweswo swivula kuri yindlu leyi nga e ka Mavambe I ya malembe ya le Hehla ka 1902
,hlleswaku na loko ko tsariwa Xitori hi TEBA House ya ka Mavambe hi nga yi vula
leswaku I ya 1902 ,hikuva eka vanhu hikwavo lava hinga tshama hi endla lavisiso eka
vona Kuhava munhu loyi ango u yi vonile loko yi makiwa,sweswo swi vula leswaku
TEBA House yi na Matimu makulukumbha ngopfu ka vanhu vaka Mavambe
,Malamulele hikwayo kusuka ka Mtititi kufika ka Mhinga ,swivula leswaku Vuhosi
hikwabyo bya ka Malamulele bya mikarhi yaleyo ya va 1902 ku fika ka va 1920 bya yi
tiva ndhawu leyi ,hambi kuri vokokwani lava va nga tirhangiku etimayinini va yi tiva
kumbe va yi kandiyile TEBA House ya ka Mavambe ,kumbe ku yi langutisa hi matihlo
kumbe kutwa hita yona,sweswo swi vulakuri mimoya ya vona yi kona eXiyindlwanini
lexiya ,hitinwana tindhawu ti faneriwaka hi ku vitaniwa Heritage Place (Xikhomela
Gandelo ra Vatsonga kumbe Altar hi xi Koloni) kumbe Ndhawu ya Matimu ,laha hinga
tsalaka kona Matimu ya South Africa ya Vurhangeri bya tiko na bya tipolitiki na Matimu
ya Gazankulu hikwabyo , Matimu ya ka Mabulandlela na Matimu ya TiMissionaries
,leswaku vanhu hitaya hi ya hlaya Matimu hitlhela koneketa na ti messengers ta hina
kumbe swipiriti swa va Kokwani va hina ,hita kuma swo tala hi ti Messengers loko hi
hlaya hi ya e mahlweni ,TiMessengers ahi Madimoni.

Gazankulu Care Group,endhaku ka ti GG ta kwalomu ka 1968 / 1969 ku vile na ku


simekiwa ka Mfumo wa Gazankulu ,hi lembe ra 1971 ku vekiwa murhangeri tani hi Chief
Executive Councillor wa Gazankulu laha hi 1973 anga vitaniwa Chief Minister kunga
Professor HWE Ntsanwisi ,hi 1975 Dokodela Sutter wa MuMissionary u vile a
hlanganisa va manani va Gazankulu leswaku va ta dyondisana hi Ntivo Rihanyu / Ntivo
Mbango ,laha President a kuri Tatana Ivy Mugwambani tani hileswi himikarhi ya khale
swilo swotala aswi fanele swi rhangeriwa hi vatatana tani hileswi kunga venyi va
swivongo ,Vamanana a va dyondisana na ku makisana switofu swa tihunyi ku endlela
na leswaku va ta dyonda no Baka hiswona ,a va dyondisana no cherisana magoji yo
chela thyaka ,ava endlisana na swirhapa ,aku endlisaniwa na ti thoyilete ,muti wunwana
na wunwana aku fanele ku byariwa nsinya wa Papawa tani hileswi papawa kumbe
kwembe swi tshungulaka vuvabyi bya swinyeku tani hileswi vuvabyi bya matihlo a byi
tele ngopfu emikarhini ya kona ,a ku dyondisaniwa na ku rhungisana swithawulani swa
tiwulu tani hileswi Mimiti yinwana aku hlambiwa hi xithawulani xinwe se aku
dyondisaniwa leswaku unwana na unwana a va na xithawulani xa yena.

Matsalani Nkulu kumbe General Secretary wa Gazankulu Care Group akuri manana va
kwala ka Mavambe, hi ku komisa Gazankulu a yiri na swifundha leswilandelaka: Giyani,
Malamulele, Ritavi, Hlanganani, Mhala na Lulekani, General Secretary akuri Manana
Susan Baloyi vaka Baji lava va nga tekiwa hi lembe ra 1967 va bebuleriwile eJoni, va
tekiwa hi Tatana Thomas Rabela Baloyi nwana Risimati na Nwa Keche vona lava nga
nwinyi wa Badjie Fruit Shop,Manana Susan Baloyi va vile Matsalani ku suka hi 1975
kufika 1985 ,laha hi lembe ra 1970 loko hi tlhelela endhaku a va ri Private teacher ya
Mavambe Primary School ehansi ka Principal Magwaza ,laha vona na Principal
Magwaza va ngaya eka Hosi Patrick wa Xirilele Mavambe va ya rhipota mhaka ya kuva
vana va ka Mavambe va nga tisiwi e xikolweni ,laha Hosi Patrick vanga veka nawu
waku muti wunwana na wunwana lowu vanga yisiku vana e xikolweni va ta fanele ku
rihisiwa R7 eHosini ,sweswo swi endlile leswaku vanwana na vanwani va yisa vana va
vona e swikolweni.Tani hileswi hi nga hlamusela leswaku a vari Private Teacher
ekusunguleni swivula kuri va vile va suka evuthichareni hikuva va yile e Joni swa karhi
nyana ,loko va vuya a va havuyelangi e vuthicharheni ,kambe a va tirhile ngopfu hikuva
va tile na miehleketo yo ya rhipota tiko eka Mukhulu leswaku vana va ta yisiwa e
swikolweni. Hi lembe ra 1982 vavile va ya va e hansi ka Hlangano wa Malamulele
District Hawkers Licence swivula kuri himi karhi ya leyo awunga xavisi ungari na
langisese ,loko uri na langisese a wuxavisa kunwana na kunwani e hansi ka le ka
Malamulele ,loko kuri ya Giyani a wu ta xavisa hikwako eGiyani ,switano na loko kuri
Gazankulu Hawkers Licence kumbe Transval (Limpopo na Gauteng) kumbe South
Africa , Malamulele District Hawkers Licence hiyona leyi nga endla leswaku kuva na
Badjie Fruit Shop tani hileswi loko vasungula a vari na makete eka Malamulele xikarhi
ka Post Office ya khale na Malamulele Total Garage ka Madume ava xavisa swinwe na
vaka Maguga.Hilembe ra 1985 vavile va teriwa hi va Xibendlele xaka Malamulele
leswaku va ta tirha kona ,vafikile va hamba va heleketa swigulani a pitori na ku heleketa
lavo lahleka kwalomu vafaneleke va heleketiwa kona kofana na le va Pitori eGarankuwa
,Cape Town na va Kimberley tani hi leswi a va tiva tindzimi to hambana hambana ku
katsa na Afrinkaans,va tirhile eka Malamulele Hospital vaza va huma Phexeni ,laha
endhaka Phexeni vona na vanwana va Manana va ka Mavambe vanga pfula Old Age
Home leyi va yi tsariseke tani hi NPO hivito ra Tingwazi Old Age Home swivula kuri e
vutonwini bya vona manana Baloyi I munhu lava va rhandaka ku tshama vari bizi
,sweswo swi vulaka leswaku na kupfuna I swilo leswi swinga engatini ya vona tani hi
leswi swivuriwaka leswaku timali ta vamanana hikwavo lava nga rhijisitara Tinghwazi
Old Age Home tihelerile endleleni loko va ya lavana na timali ta pfuno etindhawini
tofana na va Pitori ,Polokwana na Vhembe District Municipality.

Dyondzo: Manana Susan Baloyi Baji na va manana kulobye a swibihanga leswaku


Business Plan ya Tingwazi Old Age Home yinga tirha e Mavambe Old Clinic loko
swikoteka, sweswo swinga komba tirhisano ka lava vanga na matimba ka ndhawu ya
liya ,Hikuva timhaka ta Tingwazi Old Age Home a hi timhaka to endla Mali I timhaka to
hlanganisa vaaka tiko ,na kuva vanhu lava vanga huma tiphexeni na lava vanga tirhiku
va ya Dzumba kona nahlekanhi karhi wa xidyambu va vuyiseriwa e makaya ,kwalaho a
ku ta endliwa na vutiolori ku kombisiwa vutshila byohambana hambana na ti Councilling
a tita endliwa ,tani hi leswi va mhani na va papa va Old Age kunga vanhu lava nga
hlangana na swo tala evutonwini ,tani hileswi makoloni kumbe valungu vango tokoto I
mudyondzisi wa xiyimo xa le Hehla ava ta pfuna na hi swavukati ka vanhu lava va nga
na ti Problem na himatimu motala kusuka endhawini yinwe.

Tani hi leswi swivuriweke e ku sunguleni leswaku ndhawu yinwana na yinwana leyi


yinga tshama yi va kaya ra murhangeri a yi fanelanga kuva rhumbi ,kufana na kaya ra
Tatana Norman Marhule na Tatana Emphraim Maringa ,aswi ta va na matimba ngopfu
loko tiko ro xava tindhawu leti loko kuri ku tinga xavisiwa kumbe lava nga sala va
tilangutisile va ti nyikela e Tribal Authority ,tani hi leswi munhu wo fana na Tatana
Maringa ,vatirhile ngopfu ka timhaka ta Dyondzo kufana na leswi e Shirilele High School
ku nga na miako wu vitaniwaka Emphraim Maringa Block ,swivula leswaku ndhawu ya
vona a yi ta tirha tani hi Community Library laha va aka tiko ava ta nyikela hi tibuku leti
vanga ha titirhisiku ,hambi kuri swikolo a switanyikela ,yi tlhela yiva xiyenge xa xikolo
kumbe swikolo hikwaswo swa ka Mavambe ,himpela mitirho a yi ta vulavula ,kutlhela ku
vitaniwa vito ravona laha na Matimu ya vona amatava ma tsariwile ,kofana na le ka
Tatana Norman Tirhani aswi tava kahle ngopfu kuva Councillor House na CIVIC kumbe
swinwana swa konka laha vanhu hikwavo lava va vhoteriwile ku tirhela ka Mavambe
ava ta tirhela kona ,hambi kuri va tiphati to hambana hambana ,nakambe switiviso hi
kwaswo swa ka Masipala a swi ta kumeka kona ,ngopfu ngopfu swofana na swa mitirho
,nakona kuva na Matimu ya Tatana Marhule kutlhela ku vitaniwa hi vito ra vona ,nakona
a swinga bihanga kuva ku languteriwa hi swikolo swa ka Mavambe ngopfu ngopfu
Shirilele High School ,hikuva maendlele ya kona a kutava ku ri After School ,aswi
sasekangi ku dyondisa vana va mirhanda loko va huma e swikolweni mi va
chukumeta,lomu hi lomu a va ta vona rirhandzu ra nwina eka mitirho ya nwina kufana
na tindhawu tinwana eEurope tifumiwa hiswikolo swa public ,tivitaniwa ti Schools
District naswona a swi bihangi ku swilo swinga sunguli e Johannesburg swi sungula
hambi kuri e matiko xikaya hambi tindhawu leti hoxaveriwa tona hi Social Development
or Human Settlement hambi kuri Masipala.

Tani hi leswi Munhu wunwana na wunwana anga wa Muti, Muti wu va wa Xivongo,


Xivongo xi va xa ti Messengers kumbe Vakokwana, ti Messengers tiva ta ti Altar kumbe
Altari kumbe Gandelo, sweswo swi vula leswaku hinga kombisa hi Jesus Christ(Munhu)
ari wa Nazareta (Muti) ,Nazareta yiri ya Yuda (Xivongo) ,Yuda yi ri vana va Davida vana
va Abraham (Messengers kumbe Vakokwani) , vana va Davida vana va Abraham va ri
va Jacob kumbe Israel (Altari kumbe Altar) ,laha ti Messengers hi xingoni kunga
Mandhlozi ,Altar kunga Gandelo ,sweswo swi vula kuri Munhu iwa Muti ,Muti iwa
Xivongo ,Xivongo ixa Dhlozi ,Dhlozi ira Gandelo ,sweswo swi vula kuri aku na munhu
wo kala Xivongo ,naswona Xivongo I mavito ya va kokwana ,vakokwani iva Gandelo
,sweswo swivula kuri Mimiti leyi kulu ayi fanelangi ku yi va na rhumbi ,indhukano ka
muti hikwawo swi vhela swi tikomba ku muti wolowo awu hlangananga ,marhumbi ya
Mimiti ya ka nwina hikwayo mifanele mima pfuxa ,kunwana mi ku endla ndhawu ya
mihlangano ya muti ,ndhawu ya mihlangano I Gandelo ra muti ,laha hi hlanganaka kona
ngopfu ngopfu Mimiti ya Vuhosi ,a kufanelanga ku va na marhumbi ya ka nwina hambi
akuri ka nwana tsanana loyi a tshama kona swa atswa mi nika wunwana wa Xivongo
,hambi se anga ha ri kona hi le xivongweni ,mhaka yi kulu hi leswaku (our land ,our
heritage ,our legacy) Xivongo na Jesus Christ arina xona xile ka Luka 3 verse 23
,Matimu a ma chukumetiwi kufana na Bibele hi hi nyika Matimu ma Tatana ,Nwana
kunga Jesus Christ na Matimu ya Moya lowo kwetsima lowu a wufambisiwa hi ti
Missionaries kusuka ka vaapostola va Yeso na Muapostola Paul.

Kulahleka ka Matimu swi na vunghozi hi ti ndlela to tala ,kuva na Matimu swifana na


loko mitiva laha misukaka kona ,mita tiva na laha mi yaka kona hikuva mita tiva na
mafambelo ya kona,hikuva vanhu ho famba hinga switivi ku hi suka kwihi hi ya kwihi
,swifana na tihosi kumbe vafundhisi mi ta kuma va hlangana na vanhu vanga va
lovolanga ,yaleyo ihlambha eka Xikwembu ,e mikarhini leyi hinga eka yona aswi
fanelanga leswaku hi rivala laha hi taka hikona ,xikombiso laha eka Mavambe hi vila na
Xipanu xo fana na Mavambe Highlenders Football Club na Matimu ya yona swalaveka
kuva na ndhawu leyi yinga endliwaka Museum laha Matimu hikwawo na Swifaniso laha
swi nga vekiwaka kona ,loko swiendleka yi tlhela yi pfuxiwa ,museum hi letlhelo yi va
Hofisi ,aswi lavi mali swi lava tirhisano ,nakambe kutlhelela eka Heritage Place hikuya hi
ku hlengeleta swinepe hikwaswo leswi nga tshama swiva kona ku suka eka vanhu vo
hambana hambana ,Xikombiso hi vile hi ya kuma Matimu ya Pimville United Brothers
(PUBS) Football Club leyi a yi tlanga National Soccer League ya hari NPSL hi malembe
ya va 1974 kufika 1979 ,hikuma leswaku akuri na Mutlangi kumbe Goli kunga munhu
wa kwala ka Mavambe ka Xirhami kunga Phineas Magezi Baloyi a va tiveka hi vito ra
VASI papa Msengo va ka Xirhami ethangini ,laha ebolweni a va va vitana Vasco Da
Gamma hi ku komisa vaku VASI ,swivula leswaku eka mikarhi leyi hi nga ka yona
swikolo swikona ,hi kota no tsala no hlaya ,so swikahle kuhlayisa Matimu ,hi vutisa eka
lava va nga hanya khale ku ngari hi vito ra mali ,eka swilo hikwaso mi nga chavi ku
nghenisa Media Action Plan Organisation yi nga tsakela ngopfu ku pfuna mahala for
free.

Mavambe Village iGandelo ra ka Mabulandlela, Vatukulu vaka Gwambe na


Dzavani [Gandelo iAltar kumbe Altari kumbe Head Office (Board Room) ya xintu].
Tiphuphu kumbe Vurhangeri bya Mimiti leya Ntlhanu ya ka Mabulandlela leyi ayi
yimerile Swivongo hikwaswo swa ka Mabulandlela, akuri leti landelaka: Muti wosungula
iwa le Langeni, kulandela wa Vahlave, kulanda Mthethwa, kulanda Vahlengwe,
kuhetelela Vaka Xixangaxile na marhavi ya vona hikwavo. Mimiti hikwayo leyi yi nga na
vuhosi eka Mabulandlela iMarhavi ya Tiphuphu leti ta Mimiti leyi ya Ntlhanu naswona
Kuhava Xivongo xa Vatsonga xinga hava Vuhosi. Loko Mabulandlela yinga se vitaniwa
Gazankulu ayiri na Swifundha swa mune xifundha Xosungula akuri Magangeni
(Malamulele), xona a xiri Xifundha Nkulu kumbe Capital City hikokwalaho ka kuva xiri
kaya ra Vuhosi bya Magandelo, Xifundha Xavumbirhi akuri Tsungeni (Giyani), Xifundha
Xavunharhu akuri Xipilongo xa nwa Langeni (Elim), xa vumune kuva Swiharini ka
Nyamazani (eBush Buckridge) mavito manwana amari kona mofana nale Mananga tani
hileswi Mabulandlela hikwayo ava yi vitana Mananga hi vona vinyi ,kambe lama ama
dumile mavito hiwona walawa.

Vuhosi hikwabyo bya ti Tribal Office bya ka Mabulandlela abyi famba hibyi mbirhi,
mbirhi, akuri na Vuhosi byo Fuma Xivongo na Vuhosi byo Fuma Muganga, byo fuma
Xivongo ibya milandu ya Muti (Gandhelo kumbe Altar, lebyi hibyona Head Office ya
muti kumbe Department of Health na Justice ,hilava minga ta vatwa vaku Kokwani
utshikile Vuhosi akheta Vun‟anga ,ahiswona iColonisation yinga onha) abyi pandi
switandi, Kuriku lebyo fuma Muganga ibya (Milandu ya Tiko, hibyona Department of
Home Affairs and Department of Finance ya Muti kumbe Real Estate Investment Trust
ya muti hikwawo) hibyona byi nga sala na ti Tribal Office loko lebya Xivongo byi file hi
1914. Vuhosi byinwana na byinwana tani himarhavi abyi losa ka Tiphuphu ta byona
kusuka eka Mimiti ya Tlhanu ,Tiphuphu tilosa ka Head Chief ,Head Chief a losa ka
Murhangeri Nkulu kumbe King.Hi ku komisa Vuhosi hikuhambana hambana ka byona
ibya Muti a hi bya munhu , Munhu iwa Muti ,Muti iwa Xivongo ,Xivongo ixa Vakokwana
(Messengers) ,Vakokwana iva Gandelo (Altar) ,Gandelo ira Vuhosi (Kings) ,Vuhosi ibya
Xikwembu ,swivula leswaku Kuhava Xivongo xo kala vuhoxi xa Xitsonga.

Ku khongela Xikwembu hindlela ya Xi Afrika hileswi landelaka: Xikwembu Tatana,


Nwana, Moya lowo Kwetsima, Messengers, Kings na Mavoni. Xikwembu Tatana
(Jehovah mutumbuluxi wa tilo na misava) ,Nwana (Jesus Christ loyi atele ku ta
lunghisela moya lowo kwetsima ,anga vambiwa afa apfuka hisiku ra vunharhu ,atshama
40 days atlhandlukela tilweni ,aya tshama 10 days ,xikwembu xirhumela moya lowo
kwetsima) ,Moya lowo kwetsima (Holy Spirit leyi nga fika Afrika hi 1910 kambe Moya
lowu nga fika a Yerusalema va wulanguterile endhaka 10 days Yesu atlhandlukile)
,Vakokwana (Messengers vinyi va Swivongo swa hina) ,Vuhosi (Kings Varhoma
13) na Mavoni (Family Lights) ,sweswo swivula kuri ,ku khongeriwa Xikwembu Tata
wa Hosi ya hina Yesu Kriste ,Yesu Kriste Muponisi.Vakokwani na Vuhosi vo hloniphiwa
avo khongeriwa ,Mavoni swivula Matevula maxinuna ma muti wunwana na
wunwana,swihlamusela leswaku matevula ya muti ama rhurhi emutini ,loko ma rhurha
,ma rhurha na Gandelo ,swivula leswaku milandu hikwayo yisengiwa eka matevula na
swirilo swivikiwa kona ,hikuva hinga khongela kumbe ku phahla swilu swinga lunghi
hikuva hinga landeleli Ndhavuko wa hina ,tani hileswi ndhavuko wunga katekisiwa hi
vaKokwana vinyi va Swivongo na hi Xikwembu,swivula leswaku wuberiwile xigandlu,
hikwaswo sweswo swi file hi 1914.Milawu leyi nga sala iya vuloyi akuri yondlaya
Magandelo ,Xikombiso hosi yinwana na yinwana iMatevula ya muti kuhava hosi
yarikotse swa yila , swa yila ixinyama ,swa yila I Curse ,Matevula hiyena anga khoma
Gandelo ra Muti kumbe a tshamaka e rhumbini ra muti kambe swa endleka riva kona
Rivoni rinwana ra Muti ,sweswo ixihundla xa muti nakambe ri tirha riri eGandelweni.

Nawu wa le Gandelweni hilowu: Xikwembu I hloko ya Yesu ,Yesu I hloko ya Wanuna


,Wanuna I hloko ya Wansati , Wansati I hloko ya matevula ya Xinuna ,Matevula ihloko
ya vamakwavo hikwavo, hiku landelelana ka vona, sweswo swivula leswaku loko
wanuna aya eGandelweni u ambala Baji yo leha mavoko ,waxinsati u fihla hloko loko
anga byevulanga misisi. Loko va ku nwanuna uta sukela vatswari aya damarhela nsati,
swivula leswaku ,wanuna uta suka ka xiyimo xa vunwana kumbe mufana ,utaya aya va
hloko ya muti wayena ,swivula leswaku muti wa yena wutava wa hari wa Xivongo xa
yena,Xivongo xitava xiri xa Gandelo ,aswi vuli kuri uta sukela vatswari leswaku vanga
havi va tswari va yena. Kusuka ka 0 kufika ka 25 wa malembe ,inwana ule hasi ka
vatswari ,kusuka ka 25 kufika ka 35 wamalembe imutswari ,ulunghisa timhaka ta yena,
kusuka ka 35 kufika ka 100 wa malembe uhlayisa vatswari va yena tani ,hileswi na yena
angata hlayisiwa ,munhu anga hlayisiwi hi mali ,uhlayisiwa hi hlonipho na rirhandzu ra
muti ,muti lowu wunga wa xivongo.Loko munhu wa Xivongo xa nwina ,swinga fambi
kahle ,nwina mingari na mhaka na yena vumunhu byi kwihi?.Kuvuyela eka Ndhavuko,
hi malembe ya 1980s eka Vatsonga, Xibelani axi ambariwa hi va hedeni, tirhoko
tiambariwa hi majangani, loko se mi vonile mindhavuko ya vamatiko na nwina
mivuyelela, kambe sweswi hiswi endla fexeni, hixintu waka mhana loyi anga tekiwa
anga susi micheka achina hi xibelani, laha kunga na vavanuna, loko nuna wa yena
angari kona, xexo akova xikombiso.

Hi xintu va manani va mimiti va fanele ku hlonipha vakhalabya va vona hikuva loko voka
vanga va hloniphi, vana va vona vaxinuna hitumbuluko avange va hloniphi va manana
va vona, leswivulaka leswaku nwana woka anga hloniphi mana wa yena ixihunguki
emahlweni ka Xikwembu, swivula leswaku evutonwini bya yena utava na xinyama utava
arhukaniwile, leswi vulaka leswaku hambi waka tatana anga hanyi kahle ufanele ku
hloniphiwa, ku endlela vana.

Mimiti hikwayo ya tlhanu ya ka Mabulandlela kunga muti wa le Langeni ,Vahlave ,


Mthethwa ,Vahlengwe na Vakaxixangaxile;na vurhangeri hikwabyo bya marhavi ya
Magandelo (Altari) byi tshama eka Mavambe ,Mavambe hihlaya kusukela ka Mapapila
kufika eGandlanani ka Manghamele,Sweswo swivula kuri na Magandelo hikwawo ya ti
Tribal Authority, ta ka Mabulandlela hikwato tile ka Mavambe handle ka Magandelo ya
manwana matiko ya kwala ka Malamulele na loko kumbe va lorhurha tani hileswi votala
vanga titiviki ku hivona vomani ,endhaka loko Vuhosi bya Magondelo byi file hi 1914.
Xikombiso: Vaka Xolwani wa Majeje vale le Jimmy Jones iva Gandelo ra ka Majeje
eTikweni ,va ka Khavi Maluleke eTsungeni ka Mavambe iva ka Khavi wa Sundhuza wa
Mhinga kunga Gandelo ra ka Mhinga eTikweni ,vona matimba ya vona ya herile
himikarhi ya ti GG ,vavundhuna bya ka Makhuvele iva Gandelo ra Vuhosi byale
Tlhaveni ka Makhuvele ,va ka Gomula Magoda iva Gandela ra kwala ka Mavambe ,va
ka Phikela ka Mapapila iva Gandelo ra Vuhosi bya ka Phikela etikweni ,vanwana
Magandelo ya vona ya kwale Matikweni ya ka vona Ngopfu ngopfu lava kunga ku
lwiweni kuri Kokwani u tshikile Vuhosi a kheta vun‟anga ,vanwana I va Gandelo ra ka
Mudavula ,iva ka Mahuhuxi ,hinga vativiki ku vale kwihi.

Dyondzo: Maphorisa ya thoriwile ku sirhelelela hina vinyi ,ku hinga tivavisi ;kufana na
Milandu yinwana ya Magandelo ,hileswaku ,xikombiso: ku hlangana ka vana vale hasi
ka malembe ya nkombo swivuliwa ku phunghela ,kambe kuhlangana ka vana va 10
years ku ya ehehla imilandu ya vurhangeri bya muti ,muti wunwana na wunwana lowu
wunga yimela Vuhosi bya Xivongo wa rihisiwa wu hakelela Xivongo xa ka vona eka
Xivongo lexi wunga xionhela,tani hileswi Ndhavuko na Vutshila kumbe Culture na
Tradition swinga rhangeriwa hi Vuhosi. Ndhavuko wu fana na vito ra wena na Xivongo a
swi chichiwi hi technology kumbe hixi manjhemanjhe kufana na leswi hinga ha chaviki
swiyila.Milandu leyi yi herile hi 1914, laha kuhlanga hlangana ka vanhu vanga
lovolananga swinga hunduka Ndhavuko wa vuloyi, Vanhu vo rhanda vana va vona a va
hlangani hlangani na vanhu vo ka va nga vativi, hikuva eku hlanganeni vanwani vata hi
vuloyi vanwani va tisa swinyama, tani hi leswi Mimiti yinwana yinga rhukaniwa,
vanwana va lo pepejeriwa ku ta mi chela swinyama e mimitini ya nwina. Milandu ya ku
hlangahlangana ka vanhu voka vanga lovolananga ,aku bohiwa Mimiti ya vaxinuna
tsena ,hikuva eku hlanganeni aku hlangani vanhu ku hlangana ngati ,ngati leyi yinga ya
Xivongo ,naswona munhu wa xinuna anga vulavurisiwi kumbe kutshineleriwa hi
waxinsati ,ixinyama kumbe curse ,waxinuna hiyena a tshinelelaka kumbe kuvulavurisa
,nakambe loko kova na munhu woringanela ,loko angari na nsati imilandu eka va muti
,xivutiso hileswaku mi endlile yini hi yena,kufana na Vuloyi ,imilandu ya Vuhosi bya
Gandelo ku yimela Xivongo xa vona ,Loko Colonisation ayinga fikanga laha Afrika
,Gandelo ra Afrika ari tava risimekiwile e ka Mavambe naswona Afrika ayi tava yi rhulini
hikuva Milawu ya Vuhosi ayi tava yiri kona ka Vumbiwa bya Tiko ,Vuloyi byi leku zameni
himatimba ku ndlaya Vuhosi kambe byile ku tsandekeni.

Kuya emahlweni hi ta hlamusela hi vuloyi na kuhambana hambana ka byona, hikuva


swinwana vanhu va swi endla vanga switivi ku ivuloyi, leswi vaswi endlaka kufana na
kuhlanga hlangana vanhu vanga lovolananga, vatlhela vanga tekani, Vukati hi Xintu xa
ti Messengers, naku riha milandu ixintu swi Susa swinyama, swinyama swina ku sala
swihlupha vatukulu.

Ku hlangana ka ti ngati timbirhi ti endla nwana, hikukomisa nwana ivukati naswona


mana wa nwana ubohiwile hi nawu ku ya tumbetiwa hi Xivongo xa nwana wayena wa
matevula loko a hundzile emisaveni, ahandle ka loko milandu yi rihiwile hi tata wa vana
lava nwani, yaleyo hi yinwana milandzu ya Gandelo ra Afrika leri ringa ndlayiwa hi 1914,
byinwana vuloyi ixihundla loko miri muti wunwe ami fihlelani timhaka ti endla mihlolo.
Hiswinwana swa leswiswinga lahlekisa Magandelo ya Vukosi bya ka Mabulandlela loko
vaku “Hosi ya Vatsonga va ka Mabulandlela ayi Vuriwi hichava Valoyi” ,Valoyi a va vula
valungu ,tsundukani Dingani waka Zulu wa Malandhela loko aku “Bulalani boke aba
thakathi” eMgungundlovu loko adlaya valungu ,loko ku yava na Nambu lowu vango I
Blood River ,xihundla lexi axi endleriwa valungu kambe xivuyile xiva xihundla na leka
hina vinyi ,vuloyi hikwabyo byi vangiwile hi Colonisation,xo hetelela eka timhaka ta
Gandelo ,loko mivona ingaku Xitsonga kumbe Vatsonga va nyandziwa hi tinxaka
tinwana ,hileswaku tinxaka hikwato ngopfu ngopfu ta Afrika Ndzonga ta switiva leswaku
Gandelo ra Afrika ri haleno voka vanga switivi kahle ,ku rile Mozambikwa kumbe haleno
,swi endla leswaku va ku”Vatsonga va dlayile Gandelo va endlela ku loya hirona”
naswona Afrika hikwayo ya switiva leswaku Gandelo ra yona rile Afrika Dzonga ,voka
vanga switivi ku kwihi ,swinwanyana hileswaku na mavunwa ivuloyi tani hileswi
malahlekisaka rixaka matlhela mavanga swinyama ka rixaka ra muti ,xinwanyana loko
munhu wa muti ahundile emisaveni loko minga tivisani ivuloyi hikuva mingati yinwe
,hileswi hi Xitsonga vango iku susa mihlolo ,mihlolo iswinyama imakwa wa swiyila.

SOUTH AFRICA, THE CAPITAL CITY OF AFRICA KUMBE AFRIKA DZONGA


GANDELO RA AFRIKA, HIKOKWALAHO KA TIMHAKA LETI LANDELAKU:

• Matevula ya Africa hi Ndhavuko ya le ka Va Tsonga va ka Gwambe na Dzavani


eSouth Africa kusuka eka Hluvi Tribe Kunga muti wa le Langeni.Vona a va suka e KZN
eLangeni Kingdom va ya aka Bileni Mashiye va ya Nghena ka Mabulandlela va ya
helela ka Mavambe eRivhubye.Ku ya emahlweni hita hlamusela naleswaku kusuka
eKZN ava suka kwihi.

• Rixaka Rohetelela ku aka eka African Land iva Tsonga va ka Gwambe na Dzavani va
nga fika hi 1890 vatlhela vafuma 24 years ,kusuka 1890 kufika 1914 .Vuhosi bya vona
byi hela hikwalaho ka Colonisation leyi ayi ri ku phangheni ka Afrika.

• African New Year is only celebrated in Gauteng (RSA) where primary schools kids
celebrate Spring Day every 1st of September every year ,Swivula leswaku lembe
leritswa ra Afrika kumbe Novinjara ri tlangeriwa e Afrika Dzonga ,laha vana va swikolo
swa le Joni va Cheletelanaku hi mati ,ku kombeta ku tlangela pfula ,tani hi leswi va
Kokwani a va hanya hi Pfula lembe ra vona ari sungula hiti 1 ta September ,leswi hi
Xitsonga aswi vitaniwa ku handela nkelenkele ,laha tinxaka to tala atiri na maendlelo ya
tona yo hambana hambana ,na lamo cheletelana himati akuri manwana maendlele
hikuya hiku hambana hambana ka tinxaka,ahi swa xilungu ,hikokwalaho timpfula tina
ngopfu eswitarateni swa joni laha mpfula yi nga lavekiki ngopfu.

• Heritage months yitlhela yi tlangeriwa laha e Afrika Ndzonga hambi leswi votala va
nga haswitiviku leswaku hikokwalaho ka yini ,hileswaku na valungu hikarhi wa
xihlawuhlawu ava hi hloniphile ka khalendara hiti 24 ta September a va ti vitana Union
day ,hikuva tinwana tinxaka ta kwala Afrika Dzonga ati khongelela pfula kuringana 24
days ,vakarhi va cheletela mati emasinwini ,mati yo thyaka na mo basa.Tani hileswi
vanhu vatima ava tshemberile ekurimeni na le swifuwini ,hikuva ungerimi pfula yinga
nanga ,naswona swifuwo swi nge hanyi pfula yinga nanga,ku ya emahlweni hita twa na
Vuhosi bya ka Mnisi hilaha byinghenaka kona e mpfuleni sweswo hikwaswo aswi
endliwa e Afrika Ndzonga.

• Moya wo kwetsima e Afrika , wucheriwile e Afrika Dzonga eka Vavanuna va Nharhu


kunga Daniel Nkonyani, Engnas Lekganyane na Isaiah Shembe, vona va nga lorha
norho wunwe kumbe wo fana, hivusiku byinwe tani hileswi hikwavo ava nghena kereke
yinwe yinga Apostolic Faith Mission (AFM) kunga yona yinga hlawuriwa kutisa Moya wo
Kwetsima e Afrika Dzonga hi 1910.AFM yi hlawuriwile hi Xikwembu kusuka eka tikereke
to hambana hambana ta ti Missionaries ,laha Vavanuna lavanharhu a va fanele va
khongela Xikwembu hindlela ya xi Afrika. Daniel Nkonyani usungurile Kereke ya Zion,
yo tirhisa na tihlolo, loko va xewetana vari “Kganya” vahlamula va ku “Lesedi” tikereke
hikwato ta tipurapura tihuma eka yona ,yena ari Musotho wa Free State ,kambe
purapura ya Masungulo akuri ya Blue ya xihambano xo Basa.Kereke ya yena yi
hangalasiwile ngopfu hikuva endhaku ka loko alovile ,unwana na unwana wa va landeri
aya pfula ya yena ati vitana Bishop atlhela a endla xa yena xiambalo ,nakambe timhaka
leti hikwato ati voniwile enorhweni na hikwaswo leswi aswi ta endleka ,eka karhi wa
sweswi moya wa yena wule Sione.Engnas Lekganyane usungurile Zion Christian
Church leyi yi vitaniwaka leswaku iSione na yona yi khongela xikwembu hindlela ya Xi
Afrika yi pfumela ka Yesu Kriste ,yona yi tlhela yi tlhangela New Year ya Afrika hi ti 1st
ta September ,yi tsunduka na ku vambiwa ka Yesu hi Good Friday ,yi tlhela yi tlangela
na Siku ra ku beburiwa ka Yesu hi ti 25 ta December ,swivula leswaku ehehla ka
mihlangano leyi nharhu ya lembe ,yimbirhi iya Yesu Kriste wunwe iwa Vakokwani
,kambe yona ayi tirhisi murhi ,ayi tirhisi na tihlolo,yi tirhisa mati tsena na ndilu,va
khongerisa ti messengers ta Afrika ku tihlangana na moya lowo kwetsima nakambe ayi
tlheriseli ,yi tirhisa kurivalela hiswona swi endlaka leswaku vaphungeri votala va
tsutsumela ka yona ,iti mhaka to rivalela ,aku hlayeleriwi milandu naswona aku
avanyisiwi ,vanhu vokhongerisana.Isaiah Shembe hi yena lo tsanana ka vakulukumbha
lava nharhu hikwavo tani hileswi ava dyondekile swinene hi malembe ya va 1910 ,tani
hileswi tikereke ati ngheniwa hi swidyondzeki tsena ,Shembe hi yena a swinyandzile
ngopfu swa norho atlhela aswivula madimona kambe Daniel Nkonyani hi yena anga va
khutaza ,tani hileswi ava nwi hlonipha swinene ,hikuva akuri yena lonkulu atlhela a
dyondeka swinene ,hi yena nakambe anga hlawula leyo tika ngopfu eka hikwavo,hikuva
tihlolo aswinga olovangi ku ti landa ,kuvuyela ka Isaiah Shembe ,yena iMuzulu kereke
ya yena I Ya Lekuphakameni yi ambala swiambalo swo basa na tinjhovo ta Xizulu na
yona yi tirhisa ti Messsengers ,loko moka minga switwisisi kahle minga hleketa leswaku
va khongela Shembe kasi kuri mavulavulelo ya kona,hikwato tiri tinharhu tikhuvulela
enabyeni yi peta kanharhu ,hivito ra tatana ,ra nwana na ra moya lowokwetsima.
• Three heroes of colonisation from Southern part of Africa:Vavanuna va nharhu lava
vanga lwa na Colonisation: Mdunwazi Nghunghunyani Nxumalo ,Magqekeni
Mhlahlandlela Bila Langeni na Bhambata & seven friends ,ti friends lava ava vuriwaka ti
Ribellion.Nghunghunyani uvile a hluriwa ,akhomiwa na Vavasati va yena ,Magqekeni
Mhlahlandlela uvile a lahlekeriwa hivuhosi bya yena ,loko vaku imani hosi ya nwina aku
I Nghunghunyani na Nghunghunyani loko vaku imani hosi ya nwina aku IMhlahlandlela
,sweswo swi vula leswaku ava nga swilavi kuri Matsonga vaka Gaza na Vatsonga vaka
Mabulandlela na Vangoni va hambanyisiwa hitindhelekano eka Land Act ya 1913
,Bhambata yena kokwa wa Mangosuthu Gatsha Buthelezi uvile aya lovela ekule na
vaka vona yena utumbeteriwile eka Maphata anga ha vitaniwi Bhambatha avitaniwa
Maphata ,anga ha vitaniwa Ndhavezitha avitaniwa Zitha na sweswi vaka Buthelezi vale
ku laveni ka sirha ra yena.

• Mihlolo ya Afrika yile South Afrika ,Tiko ra Vatsonga va ka Mabulandlela akuri xitandi
xa Vahlengwe lexi axi rhanderiwile hi mikondo ya Nhungu leyi a yi ri tintshaveni, tiko ra
ka Mavambe rifikile ri maka kusuhi na Kondo lowu wunga ka Mulendhze ka Piet Booi
,tiko ra ka Mavambe ri vitaniwile kaya ra Gandelo ra Africa endhaka 1914, Vahlengwe a
va tshama eHlengweni laha sweswi kunga Zimbabwe laha na sweswi ku nga tiko ra
vona na kona ku na Kondo wunwani, a Bileni Mozambikwa na kona kuna Kondo wa
Vunharhu, kondo wunwani wule Moria ,wunwana e Mpumalanga etintshaveni ,wunwana
eMalawi laha kuvulavuriwaka Xirhonga kumbe Xitsonga ,wunwana wule Zambia laha
kuvulavuriwaka Ririmi ro fana na Xitsonga kumbe Xitsonga xa Xichewa ,kondo wo
hetelela wu kwale e Zimbabwe aHlengweni kusuhi na lowo sungula eku suhi na
kusuhi.Tani hileswi swi tivekaku leswaku Zimbabwe iHlangano wa Matiko mambirhi laha
akuri Mashona Land na Matebele Land laha aHlengweni ku nga endeni ka Matebele
Land ,na wona matiko yalawo ya hlanganisiwile hi Colonisation ,hilaha Nghunghunyani
,Mhlahlandlela na Bhambatha ava lwa yona nyipi ya leyo.

• Vuhosi byi mbirhi eNdhawini yinwe na swona swile South Africa eka Gwambe na
Dzavani, kuna venyi va ndhawu na lava ava tile eVuchavela Whawha hi 1906 navona
vatile hixinawu, venyi va Ndhawu iva Tsonga vaka Mabulandlela Vatukulu vaka
Gwambe na Dzavani Maxaka kumbe Swihluke swa Vaka Nghungunyani,lava 1906 iva
Tsonga vaka Nghungunyani vana va Mzila na Mawewe swihluke kumbe Maxaka ya va
ka Mabulandlela vona va tele eSwiharhini ka Nyamazane (Mpumalanga) ,Muti waka
Nghunghunyani loko wu fika Murhangeri akuri vaka Nxumalo ,Ndhuna Nkulu vuva vaka
Magigwani Khosa,na vona Magandelo ya vona ya kona kwala Magangeni kumbe ka
Mavambe ,ku katsa na Rikhotso.

• Tiko leri nga xanisiwa ngopfu hi Colonisation aAfrika iSouth Africa ngopfu ngopfu
Joni.Kusuka hi malembe ya Cecil Jonh Rodes ku ya fika ka Loius Botha swi ya hetelela
ka FW De Klerk wa Apartheid hi 1994 tani hileswi Apartheid yinga nwana
Colonisation.Kuva Joni yi khumbekile ngopfu hiyona yi nga na swivati swa swilonda swa
Colonisation hikuva Joni iKaya ra vuhlonga ahi le kaya ka mimiti.Kambe hiri maAfrika
ahi fanele hihuma evuhlongeni hikuva sweswi hahari hava Culture na Tradition ya
South Afrika hikwayo,leswi hinga na swona kova ti Tradition na tiCulture leti hingo ti
endla tifexeni.Lexi hinga xivulaka ku hiyona Culture ya South Africa iVugevenga tani
hileswi unwana na unwana laha South Afrika urhanda kuva Kleva ,naswona Kleva
imunhu wo xanisa vanhu va nwana ,hina hiri maAfrika hi ya xanisa va mani ,swivula
leswaku hi ya xanisa hina venyi hikuva hi muti wunwe.Langutani va tipolitiki ,Xosungula
politiki imatevula ya Colonisation rikotse iMissionery,vanhu va rhanda ngopfu ku hanya
xipolitiki kuri na Ximixinari.Xikombiso hi politiki ,va tipolitiki va tele vukungungudwani
laha vukungudwani kunga kutiyivela vona vinyi ,va yiva rifumu ra va Kokwani wa vona
,va yiva rifumu ra vatukulu va vona ,amiswi voni iku wisa tiko, naswona ikunyadzisa
rixaka ra hina hi va matiko.Afrika ka matiko hikwawo ya Misava hiyona ayi fanele yi
hluvuka kutlula hikwawo matiko hikuva hiri xaka rinwe eka karhi wa sweswi hingo
Colonisation yi herile,kambe unwana na unwani ulava kuva tswotswi naswoni yi yivela
yona nwini ,amiswi voni kuri ivudadada vanhu vatwa ingaku loko unga se tshama uya
aJoni awutlharihangi ,amiswitivi ku Joni hilevuhlongeni hikona ka vuphuta lebyi kulu
,ahandle ka loko Kuriku uyile hiswa vu Mixinari ,hikona kuhi hlanganisaka ni Matiko.

Matimu ya Makutsule Clan ku fika ka Langeni Kingdom na ku ya ka Mhlahlandlela


Kingdom. Makutsule Bila Langeni ari na vakhengula va Nkombo ,vana hita hlaya vana
va xinuna tsena ku endlela kukomisa timhaka ,kambe vana va Makutsule lava vanga
sala ka Mavambe iMimiti ya vakhengula vambirhi ,lava vatlhanu valahlekile endhaka ku
lova ka Makutsule.Tiyindlu leti nga sala iti mbirhi ntsena ya Nwa Fengeni Chauke
Hlengwe na Nwa Vangoni ,Nwa Vangoni hiyena anga bebula Matevula ya Makutsule
kunga Xivasa wa Makutsule vunwinyi bya Makutsule Clan a tlhela a kuma rikotse eka
lava va nga sala kaMavambe kunga Hanyani wa Makutsule.

Nwa Fengeni Chauke Hlengwe hiyena Kosikazi yena u hlwerile ku kuma vana ,tani hi
Nkosikazi nwana wa yena wa matevula hiyena wa Mhlahlandlela Kingdom leyi
lahlekeke hi 1914, yena u hlwerile ku kuma vana va xinuna kambe uvile aya kuma
vavanuna vunharhu kunga Phahlela Sivulayi ,Maxamba na Gija Xipepeleka ,swivula
kuri eka Mavambe kusele tiyindlu leti nkulu ntsena.Eka vakhengulo lava va lahlekeke ku
na vito ra Mtshono Nghuzanghuza wa Makutsule ,moya wu bela eka Mtititi
Alteni,leswivulaka leswaku hikulandelelana ka vona iXivasa ,Phahlela Sivulayi
,Maxamba ,Gija Xipepeleka na Hanyani ,kambe laha swinga tivekiki kuri Mtshono
Nghuzanghuza na Hanyani akuri mani lotsongo ku katsa na lava nwani va majaha eka
lava vanga lahleka. Makwavo wa Makutsule kusuka eka tatana unwe akuri Mthovothovo
wa Xidyela Henhla akuri rikotse na swona eka karhi wasweswi va ka Mthovothovo va
tele eka Mhinga.

Sweswi hi sungula hi Makutsule Clan leyi a yi rhangeriwile hi Nwana Makutsule Bila


Langeni na Nwa Vangoni kunga Xivasa Matevula hi ku beburiwa, kambe ku suka ka sati
wa vumbirhi, Vuhosi bya ka Xivasa wa Makutsule byi file hi lembe ra 1914 sweswi ku lo
sala I vundhuna kwala tikweni raka Mavambe emugangeni wa ka Makutsule; Laha
tindhuna akuri leti landelaka:

Murhangeri wo sungula akuri Hosi Xivasa wa Makutsule Bila Langeni ,nuna wa Nwa
Militha Sithole ,Xivasa akuri nwinyi wa Vuhosi bya ka Xivasa wa Makutsule Bila Langeni
,loyi a fuma laha kunga na kondo wa ka Chauke Hlengwe ,kondo wa Vahlengwe wule
Mulendzhe ,rhumbi na masirha ya ka Makutsule yale Ribvubwe kusuhi na rhumbi raka
Piet Booi leri ringa epatwini kusuhi na nsinya wa Nkuwa ,ehenhla ka le Nadoni Dam
,totala timhaka hi ta ti hlamusela ku famba ka karhi.

Murhangeri wa vumbirhi kuvile Phahlela Sivulayi wa Makutsule swa karhinyana yena a


lo khomela endaka ku hunda emisaveni ka Xivasa wa Makutsule, Phahlela Sivulayi wa
Makutsule Vuhosi bya yindlu ya ka yena abyiri bya ka Mhlahlandlela, hi ta vulavula hi
byona endaku ka Vuhosi bya le Langeni lebyi na byona byi nga fa hi 1914, byona aku
salanga na vundhuna kulo sala Swivongo tsena.

Murhangeri Wavunharhu wa ka Makutsule Clan akuri nwinyi wa byona yena kunga


Masocha wa Xivasa wa Makutsule Bila Langeni Mhlahlandlela.

Murhangeri Wavumune kuvile wokhomela na kambe loyi a nga khomela malembe


mambirhi a hundza emisaveni hilembe ra 1977 yena sirha ra yena rile Ximuwini yena
kunga Hlengani Samuel Masirheni nwana Phahlela Sivulayi Bumani wa
Makutsule.Vana va Phahlela akuri Hlengani ,Magezi Fondolo na Skheto. Endhaka ku
lova ka Hlengani kuvile ku lahleka na tihomu ta Vuhosi bya ka Mhlahlandlela na Vuhosi
bya ka Makutsule ,laha tihomu leti ati vitaniwa Vamakutsule ,Xivasa na Manwana
mavito tivile ti nyamalala ,mhaka hi leswaku unwana na unwana loyi a tshama exitulwini
a fanele ku lawula na tihomu leri akuri rifuwo ra muti,lava va nga sala va va na tona
tihomu a tiri ta vona tingahari ta muti hikwavo wa ka Makutsule ,Hlengani Samuel
Masirheni ari Nwana Phahlela Sivulayi na Nwa Mahuhuxi Chauke Hlengwe ,laha vito ra
Masirheni rivulaka leswaku ubeburiwile kulova ka mhana yena ,tani hi leswi munhu a
lova siku rero a tlhela a tumbetiwa siku rero ,Hlengani Samuel Masirheni a tekile Nwa
Mukhayisi wa Jajani Chauke Hlengwe kunga Nkosikazi ,kulanda Nwa Jimu Mkhavele
na Nwa Matuveni Manganyi ,tani hileswi va yindlu ya ka Mhlahlandlela a va teka ka
Chauke Hlengwe kusuka ekusunguleni ka Nwa Bangwani Dzavani Chauke Hlengwe
hita vulavula totala hiyena.

Murhangeri Wavutlhanu ku vile nwini wa byona Malembu wa Masocha wa Xivasa wa


Makutsule ,Malembu wa Mashocha wa Xivasa wa Makutsule anga fumani karhi wo
leha.

Murhangeri Wavutsevu kuvile Brown Sgodo wa Gija wa Makutsuli na yena a lo khomela


abyi ngari bya yena kambe abyiri bya ka vona tani hi leswi Vuhosi byi nga bya Muti na
Munhu anga wa Muti ,Muti wuva wa Xivongo ,Xivongo xiva xa Vakokwani kumbe
Xivongo kunga Mavito ya Vakokwani ,Vakokwani va va Vagandelo kumbe Altar hi
xilungu kumbe xikholoni.

Murhangeri wa Vukombo Gezani wa Mashila wa Xivasa wa Makutsule na vona avalo


khomela ava tiveka hi vito ra Mahambha Nge Nyawu kumbe Kokwani Makutsule, va vile
va vuyisa ndhuti wa Vurhangeri bya ka Makutsule.

Murhangeri Wavunhungu a bya ha vekiwanga Xifumu kambe swa tiveka leswaku ku


fanele ku nghena Judas wa Phahlela wa Malembu wa Masocha wa Xivasa wa
Makutsule.

Vurhangeri bya le Langeni tani hi leswi hinga hlamusela leswaku kusuka e


Mozambikwa hi lembe ra 1890 Mimiti ya ka Mabulandlela ayiri Ntlhanu laha Muti
wosungula a kuri wale Langeni wavumbirhi kuva wa Vahlave wa Vunharhu wu va wa
KaMthethwa Yingwe ya Mavala Vala ,wa Vumune kuva wa Vahlengwe vinyi varirimi
,vatlhela vava vinyi va ndhawu laha ndhawu yi nga vuya yi nyiketiwa va ka Mhlahlandla
leya ka Mabulandlela Kuriku leya Mozambikwa yinyiketiwile va ka Nghunghunyani wa
Soshangane aka Manukosi wa Zikode wa Gaza wa Nxumalo,muti wa Vutlhanu kuva wa
Kaxixangaxile ,hikwayo ayiri ti Kingdom yitlhela yiva na vurhangeri va yona ,hita
hlamusela tikwaswo loko hi hlamusela xiyimo xaka Mabulandlela ,hi tlherile hihlamusela
na Swivongo swa yona ,kuya emahlweni hita hlamusela na vurhangeri bya yona
hikwayo loko hi hetile kuhlamusela Vurhangeri bya ka Mhlahlandlela ,sweswi hi vulavula
tsena hi vurhangeri bya Muti wa le Langeni ,laha hi sungulaka ka Makutsule ,laha
Makutsule ari Nwana Xidyela Henhla na Nwa Xigombe Chauke ,laha Xidyela Henhla a
thyiwile vito ra va Kokwani wa yena kunga Bila ari hahlwa ra Baula swivula kuri akuri
Bila na Baula ,laha vaka Baula vanga tala e Zanini vatirhisaka Xivongo xa ka Mlangeni
,Ndisana ya Xidyela na Baula akuri Matlhavule loyi loko a vitana tata wa yena anwi
vitana Ximangatatani ,akarhi a vula Mlangeni ,swivulakuri Xidyela ,Baula na Matlhavule
ivana va mhani wunwe kunga Nwa Matsena Chauke Hlengwe ,laha Betsani kunga
Bilankulu na Mashibyi navona vanga hambana hi va mhani,Vurhangeri bya le Langeni
a byi khomiwile hi Nwana Matlhavule kunga Xihimu wa Matlhavule wa Mlangeni
Mhandla Xinyarimani kumbe Ximangatatani wa Ngwambe Ndwandwe Langeni wa
Manukunuku wa Bhila Bileni wa Maxiye ,minga rivali leswaku munhu wunwe ativeka
himavito yo tala kumbe manharhu swiya hi ku urhanda rihi kumbe ku dumile rihi.

Vurhangeri bya ka Mhlahlandlela laha Mhlahlandlela kunga rito ra Xingoni hi


Xitsonga swivulaku Mabulandlela hiririmi ra Xinghezi swivulaka Milestone ,
Murhangeri wa Vuhosi bya ka Mabulandlela hi 1890 a kuri Makutsule Magqekeni yena
avitaniwa Mhlahlandlela wa Vunhungu kumbe 8th Milestone ,loyi asuka eBileni
Mozambikwa aya ka Mabulandlela South Africa na yena u pandile mananga masala
mahlangene akarhi a lava ndhawu ya Gandelo ra Africa leyi yingaya yi ya kumeka
eMulendzhe kusuhi na Rivhubye kusuhi na Nadoni Dam,loyi ari nwana Nwa Xigombe
Chauke na Xidyela Hehla Bila Langeni ,Xidyela Hehla wa Mhandla Matimba aka
Mlangeni aka Ximangatatani aka Xinyarimani also known as Machimbha na Nwa
Matsena Chauke ,Mlangeni wa Ndwandwe aka Gwambe Langeni na Nwa Bangwani
Dzavani Chauke ,Gwambe loyi anga tatana wa rixaka ra Vatsonga va ka Mabulandlela
laha Dzavani Nyakwave anga manani wa rixaka ra Vatsonga va ka Mabulandlela
,Dzavani hiyena nwinyi wa Misava hiyena nwinyi wa Ririmi ra Xitsonga ,Sweswo
swivula leswaku Vatsonga hi vulavula Ririmi ra Manana Nyakwavi Nwa Bangwani
Dzavani Chauke ,Gwambe Ndwandwe Langeni hiyena wa yindlu ya matevula wa Afrika
,hi yena loyi a ri King ya le Langeni e Natal laha Ndhuna ya yena eNatal akuri Zwide
wa Langa wa Xaba wa Nxumalo wa Juwah wa Lala wa Hluvi ,yindlu ya Vuhosi bya
Zwide hiyona yinga sala e Natal ,laha Ndwandwe anga ya a ya lovela e Bileni
Mozambikwa.

Vatsonga vari Vuhosi a byi tluli Nambu kambe lebyi a byi tlula hikuva abyiri bya
Gandelo tani hileswi Ndwandwe ari Mhlahlandlela wa Vukombo kumbe 7th Milestone
,kusuka eNatal laha aku vulavuriwa Xingoni kuya Bileni ,Mhlahlandlela swivula
kutlula Nambu na titshava , loko Ndwandwe aya Mozambikwa Ndhuna Nkulu ya yena
akuri Soshangana aka Manukosi wa Zikode wa Gaza wa Nxumalo. Ndwandwe ari
Nwana Manukunuku wa Bhila Bileni wa Mashiye, Mashiye na Nxumalo ava ri vana va
Juwah wa Lala wa Hluvi, leswi vulaka leswaku Mashiye ari boti wa Nxumalo laha Gaza
na Xaba avari vana va Nxumalo, Matevula ya Gaza akuri Xaba tani hileswi hi
hlamuseleke leswaku va yindlu ya ka Xaba va sele eNatal, kunga Zwide wa Langa wa
Xaba wa Nxumalo Kuriku va yindlu ya ka Gaza va sele Mozambikwa kunga
Soshangana wa Zikode wa Gaza wa Nxumalo, nakambe Nxumalo na Mashiye ivana va
Juwah wa Lala wa Hluvi.

Mashiye ari Mhlahlandlela wa Vuntsevu kumbe 6th Milestone ,yena asuka a Central
Africa eka Hluvi Nation kuya e Natal , laha eHluvi Nation aku vulavuriwa Xiswahili
,Mashiye ari Nwana wa Juwah ,Juwah kunga rito ra Xiswahili rivulaka Dyambu kumbe
Langa hi Xingoni ,Juwah ari Nwana wa Lala wa Hluvi ,Hluvi ari Mhlahlandlela wa
Vuntlhanu kumbe 5th Milestone kusuka eKongo Nation kuya e Hluvi Nation,Hluvi ari
Makwavo wa Nguni na Ndau vona avari vana va Kongo ,Swivula kuri Hluvi a kuri
matevula ya Kongo.Kongo tata wa Hluvi ,Ngoni na Ndau ari makwavo wa Kangaba na
Aksum ,Kongo uvile tata wa Africa Central na South uloverile eCongo Brazaville
,Kangaba ava tata wa Western Africa hikwayo uloverile e Tongo ,Aksum ava tata wa
Eastern Africa yena uloverile e Ethopia ,hungunkulu hileswaku ava lava ku tata Africa
hikokwalaho ka kuva va tshembha leswaku tiko leri ari tshembisiwile va kokwana va
vona iAfrika.

Kongo yena tani hi matevula akuri yena Mhlahlandlela wa Vumune kumbe 4th
Milestone kusuka eTuareng Nation e North Africa Algeria aya e Kongo Nation
,kungase vitaniwa Congo na Zaire yona DRC ,vona vari Vanharhu Kongo ,Kangaba
na Aksum a vari vana va Tuareng,Tuareng loyi ari Mhlahlandlela wa Vunharhu
kumbe 3rd Milestone ,leswi swivulaka leswaku Kongo ari Nwana Tuareng ,Tuareng ari
Nwana Africa loyi Africa a asuka e Morocco aya Algeria, Africa nwinyi wa vito ,Africa
u loverile e Algeria laha ku vulavuriwaka xi Tuareng ,laha Africa kunga vito ra Xilatini ri
vulaka Sunny Land hi Xinghezi kumbe Colonial Language hi xi Ngoni ,Africa swivula
Langeni ,hi xi Jamaica swivula Zion ,hi xi Tsonga swivula eDyambyini ka Hisa,Africa
aka Zion aka Langeni aka Sunny Land yena ari nwana Berber ,Africa anga vanga
Milestone ,ova tata wa ti Milestone atlhela ava nwana wa ti Milestone ,Africa nwana
Berber ,Berber kutlhela ku va Ririmi ro hlonipheka e Morocco naswona Berber
Language na Tuareng Language ya le Algeria ma fana kuvulavula mohambana mavito
kunga Berber na Tuareng kufana na Xichangana xa ka Gaza na Xitsonga xa ka
Mabulandlela khale ka Gazankulu ,Berber ari Mhlahlandlela wa Vumbirhi kumbe 2nd
Milestone kusuka e Semitic Nation,laha sweswi kunga Western Sahara leyi ayi
hlangene na Moroco kungaseva na Colonisation ,Berber usukile e Semitic Nation aya
eMorocco ,Berber ari nwana Semitic ,Semitic yi pandiwile hile xikarhi hi Colonisation
vanwana va sala Western Sahara vanwana va va eMorocco ,Semitic I Mhlahlandlela
Wosungula kumbe 1st Milestone, Semitic eMorocco iririmi ro nyandziwa swinene a
vatalangi vanhu lava rivulavulaka loko vari e Capital City ya Morocco ,vari vulavula
tsena loko vari eKaya ,Semitic ari Mhlahlandlela wo sungula kusuka a Israel ku fika e
Africa kumbe Sunny Land ,Semitic I ririmi leri ari vulavuriwa e Israel na Jesus Christ a
vulavula Semitic ,Semitic ari nwana Selumiel ,Selumiel ari nwana Tsurishadai
,Tsurishadai ari wa yindlu ya Simeone ,Simeone nwana wa Vumbirhi wa Jacob
,Genesis 49 loko Jacob a katekisa vana va yena a rhukana Simeone na Levi ,Levi a ya
katekisiwa hi Nwana wa yindlu ya yena kunga Muxe ka Detrounouma 33 loko va vuya
eVuhlongeni e Egypt. Chronicles 24 laha vana va Simeone vanga helela kona (Va yile
va ya tshama na Vana va Hamu ,swivula leswaku vatlhelerile e Afrika kambe yinga se
vitaniwa Afrika) ,Hamu itata wa Mizraim yena tata wa Egypt ,leswivulaka leswaku Egypt
wa Mizraim ,Mizraim wa Ham ,Ham wa Noah ,Noah tata wa Shem ,Ham na Japhet
vona vanga tata wa Misava hikwayo.

Egypt na Africa a hi muti wunwe kumbe rixaka rinwe ,Egypt na Tunisia iMuti wunwe,
irixaka rinwe ivana va Mizraim nwana Ham Genesis 5 ,Morocco kumbe Berber itata wa
Afrika ,Afrika tata wa Algeria kumbe Tuareng ,kuva tiko hikwaro kuri Afrika imhaka ya
majority kumbe hikuva vatele ngopfu ,swinga hikanganyisi.

Kusuka ka Semitic kufika ka Selumiel nwana Tsurishadai ku na Mavito yotala hoka hi


nga matsalanga ,laha Selumiel nwana Tsurishadai vanga va yindlu ya Simeone
,Simeone nwana Jacob ,Jacob kumbe Israel ari tata wa majaha ya khume na vambirhi
(Ruben Matevula ,Simeone na Levi hilava va nga rhukaniwa ,wavumune akuri Judah
loyi anga katekisiwa hiyena warixaka ra Jesus Christ ,vanwana a kuri vo Josefa nwa
Milorho na ri kotse Benjamin vona kunga vana va Jacob na Rachel ,Kuriku vo Ruben na
vo Judah akuri vana va Leah sesi wa Rachel leswi vulaka leswaku Jacob ari ni vavasati
va mune ,vambirhi a kuri malanda ya Leah na Rachel laha Leah na Rachel akuri vana
va malume wa Jacob loyi Jacob anga vatirhela malembe ya kombo hi wunwe hi wunwe
kuri ku va lovola.

Simeone endhaku ka ku rhukaniwa hi tata wa yena Ndhavuko kumbe Tradition ya yena


na vana va yena ku ya fika ka Africa a yi chichangi ,ma Africa a va teka tshengwe
,majaha ya matevula ava teka vana va vo Malume va vona ,a va teka hosi na
ndisana ,ka lovoriwa ,milawu ya leyo ayi chichanga swi vile swiya hela hi 1914 na
yinwana hinga ta vulavula hiyona loko hiya mahlweni. Loko Ma Africa va rikarhi va
landelela milawu akuri ndlela yo kombelela Kokwani wa vona Africa kumbe Simeone ku
rivaleriwa ka tata wa vona Jacob na le ka Xikwembu , kufana na Muxe a nga kombelela
Kokwani wa yena Levi kurivaleriwa hikuva a tekile vana va Israel kusuka e Egypt ku ya
Kanana. Detrounouma 33 loko Muxe akatekisa vana va Israel hikwavo, Simeone anga
kumbukiwanga ku kombeta leswaku anga serivaleriwa, lava nwana hikwavo va
katekisiwile kufana na le ka Genesis 49, hilaha aswitikomba leswaku itimhaka ta
Xikwembu, hikuva Muxe anga se hleketeleliwa kubeburiwa.Eka Numbers kumbe
Tihlayo tavumbirhi yivuriwile yindlu ya Simeone loko va vuya eEgypt swilo ala tsena ku
katekisiwa. Ma Afrika loko va vula Xikwembu va xivitana, Xikwembu xa vakokwani wa
vona kumbe Xikwembu xa Israel.

Ku hlaya Xivongo xa hina kuya emahlweni Jacob kumbe Israel ari nwana Isaack ,Isaack
ari nwana Abraham ,Abraham nwana Terror ,Terror nwana Nahor kuya fika ka Shem
nwana Nowah ,Nowah lowo aka ngalava ,laha Misava hikwayo yinga vatukulu va
yena,vana va yena kunga Shem ,Ham na Japhet ,laha Shem kunga tata wa Israel na
Africa na vanwani matiko,Ham kumbe Hamu kunga tata wa Egypt na manwana Matiko
ya Asia ,laha rikotse Japhet kunga tata wa valungu ,Australia na Zea ,tata wa New
Zealand ,mohlaya ka Genesis 10 na 5 mitlhela mi tirhisa Google ku lavisisa.Genesis 5
yita misusa ka Noah yi ya mifikisa ka Adam na Eva hixivongo ,sweswo swivula kuri
hikwenu hi vana va Xikwembu hilo hambana hikuya hiti ndhawu leti hi tshamaka ka
tona, hikuya na himaxelo ya ndhawu na leswi hi swidyaka.

Laha eMisaveni hi vanhu vanharhu kuna Mongolian ,kuna vantima ,ku na valungu
,kambe hikwenu hi va tukulu va Noah ,Kuriku Shem una vona Valungu una vona na
vatima va Africa ,Shem hiyena tsena wa vantima kunga vana va Simeone,sweswo
swivula kuri I timhaka ta Xikwembu ,naswona kuri hina hihina vomani a swinga lavi ku hi
byeriwa hi valungu ,laha hi kona mifanelaka mitiva leswaku Vatsonga va ka Gwambe na
Dzavani hi vona tihosi ta Africa naswona Mavambe hirona Gandelo ra Vuhosi bya Africa
,Naswona Va ka Makutsule hivona vanga khoma Gandelo.

Hi hlamuserile e kusunguleni loko hiku tiko raka Mabulandlela Gazankulu ,Gaza


Mozambikwa na Hlengweni Zimbabwe akuri xitandi xa Vahlengwe lexi a xirhanderiwile
hi Mikondo ya Nhungu leyi yinga e ti ntshaveni ,maribyeni ,sweswo swivula kuri hina va
ka Mabulandlela Nkondo wa hina wule Mulenzhe ka Piet Booi ,hilaha Nyavani Mavunda
Hlave anga suka eBileni Mozambikwa hi 1835 a ya kona ku ya languta a tlhela a
tlhelela Mozambikwa laha anga vuya na vona hikwavo hi 1890 ,sweswo swivula kuri ka
Piet Booi akuri tiko ra Xivasa wa Makutsuli totala timhaka tile ka African Genealogy
,laha hi to ti khumbha khumbha ,laha Booi tata wa Piet Booi akuri Nwana Sesi wa
Makutsuri tlhelo murhumiwa na toroki.

Vuhosi bya ka Mabulandlela ,Vuhosi bya Mimiti ya Ntlhanu na Vuhosi bya Swivongo
,hiku komisa hikwabyo Vuhosi lebyi byi nga fa hi 1914 ,hikwabyo abyiri na Hahani wa
byona ,naswona Hahani u hlawuriwa hi hosi loko alovile.Hahani waswikota kuva Hahani
wa Vuhosi hambi ari evukatini,eka Vuhosi lebyi nharhu loko ko lova Hosi ,mukhomeri
kuva Nkosikazi tsena loko avuya endlwini ya Vuhosi.Eka Vuhosi bya Muganga loko hosi
yi lovile byi khomiwa hiwunwani na wunwani wa Muti abyi khomiwi hi Nkosikazi ,abyi
khomiwi hi Hahani byi khomiwa hi vavanuna va Muti hikwawo ,kukondza nwinyi wa
byona a vekiwa.

Vurhangeri kumbe Xiyimo xa ka Mabulandlela aka Mhlahlandlela Kingdom

Murhangeri wa ka Mabulandlela: Magqekeni Makutsule Mhlahlandlela 8.

Head Chief: Nyavani Mavunda (Papa Xihoko, Ndzumeri na Ngove) Makwavo wa Jeleni
Mavunda na Bungeni Mavunda

Nanda wa King: Booi kumbe Boyi ya Makutsule Papa Piet Booi (Mulendzhe Village).
Tiko ra ka Piet Booi akuri tiko ra ka Xivasa wa Makutsule.Booi inwana Nwa Xidyela Bila
Langeni ,iNwana sesi wa Makutsule ,naswona a vitaniwa Booi ya Makutsule ,tata wa
Booi hiyena akuri Muvhenda ,sivara wa Makutsule,ku hi le ka Piet Booi ku thyiwile hi
1949.

Kusuka hi 1914 Hosi ya ka Mabulandlela a yinga Vuriwi, hikuva ava chava Valoyi,
kunga valungu, loko aswi lo tiveka ku Hosi imani, Limpopo hikwayo ayi tava yiri tiko
kufana na Swaziland kumbe Lesotho naswona ayi ta va yi kha yi vitaniwa, ku hi le
Langeni yinga weli e South Africa, yinga weli e Mozambikwa, yinga weli eZimbabwe.
Tani hileswi Nghunghunyani ,Mhlahlandlela na Bhambatha avari kulweni na
Colonisation nakuva va hambanyisiwile na Vahlengwe Zimbabwe na Vamozambikwa
,ava nga lavi kutirhisana na valungu; tani hi Hosi ya matevula ya Afrika ,Valungu va vile
vafihleriwa Xihundla xa Afrika.Kusukela hi 1914 kuvile kutiveka leswaku Hosi ayi Vuriwi
ku chaviwa Valoyi naswona Mutsonga anga hlayi Xivongo xa yena kuchaviwa Valoyi
,hikuva loko munhu ahlaya Xivongo uhetelela hi Vuhosi bya yena.Kuva tiko ra ka Xivasa
wa Makutsule ri vitaniwa Piet Booi ahilo dyiwa a ku tumbetiwa Magandelo ya Afrika
,swilo lahleka hikuva timhaka khale ati nga tsariwi naswna mhaka leyi ayi endliwile
xihundla tani hileswi xihundla kunga sirha ra timhaka.

Booi hiyena anga endla leswaku Xivhenda xivulavuriwa na namutlha.Kusuka hi 1890


kufika 1914 ririmi ra Xivhenda ari dyiwa kufana na Xinyai ,Xingoni na Xikalanga na
manwana marimi amadyiwile hi Xitsonga ,vinyi va Ririmi ra Xitsonga hitumbuluko ahina
vona laha South Afrika kulosala Vahlengwe lava va nga nyikiwa vunwinyi ,hikuva
Xitsonga xisuka ka Xirhonga.Endhaku ka Segregation Act ya 1947 aswo tivekela
exihundleni kuri va ka Langeni hivona Vuhosi bya Vatsonga,hilaha Booi a ri yena
Muhlanganisi wa Vuhosi bya Vavhenda na Vuhosi bya Vatsonga ,Booi hi yena anga
endla leswaku Vavhenda va va na Gandelo ,hikuva va lombiwile Gandelo kusuka eka
Vatsonga naswona aswi tiveka leswaku ,Vavhenda vange nyikiwi Vuhosi kufana na
Lesotho na Swaziland.Vavhenda hivona va nga thya Magqekeni Mhlahlandlela ku hi
yena Makutsule ,leswivulaka Mukutsuri wa Matsonga na Vandawu kunga Vavhenda.
Gandelo ra Vavhenda ri khomiwile hi Rivoni ra ka Ndlovu ,kungari matevula ,nakona
uvile aya vitaniwa Ndou.Vaka Ndou ahi Vavhenda iva Hluvi ,kufana na Vahlave lava va
nga sala e Vhenda ,vati vitana Vaxavi kumbe Majuda,va yitiva History ya vona kambe
ayi helelanga nakambe va ha sele na Ndhavuko.Hikuva Afrika hikwayo hi MaIsrael
endlwini y Simeone hayi Majuda Kufana na vaka Makhuvha kusuhi na leka Mavhunda
kuhinda eMangondi eVhenda iva Tsonga ,va lo sala na va ka Makhuvha ekusuhi na
Vhufhuli Goldivia ,Makhuvha hikwayo iva Lobvi ,kufana na Mathivha wa Munyai ahi
Vavhenda iva Kalanga na Mathivha wa Muxavi iva Hlave.Loko hi tlhelela ka ku lombiwa
kumbe ku yiwiwa ka Gandelo, Shaka nwana Senzangakhona wa Jama wa Zulu wa
Malandhela,loko anghena evuhosini byaka Zulu ,atirhisa Gandelo ra ka va Mhana yena
,anga tirhisi ra ka vona ringa raka Nghonyama,ahi ti mhaka titshwa,no yiva Gandelo va
yiva kufana na Valungu va England na India vayivile Magandelo ya Afrika nakambe loko
mivona Machayina na Majapani va endla Rhino Poaching ,valava kuyiva Gandelo ra
vunharhu rona ringa enhoveni ringa Gandelo leri ari khomiwile hi va Lobvi ehansi ka
Vahlengwe ,hikuva mambirhi yatirhile kwala Afrika,hi tahlamusela kuya emahlweni.

Ten Paramount Chiefs: Mimiti ya tlhanu hi leyi landelaka na vurhangeri bya yona na
Magandelo hikwavo va helerile ka Mavambe vanwani a va titivi ku iva Mimiti ya
vurhangeri hikuva byi file hi 1914, a swi tiveka kuri hosi a yi vuriwi hiku chava Valoyi
naswona Xivongo axi hlayiwi hiku chava Valoyi, Valoyi aku vuriwa valungu. Hiku vula ka
vona a va chava ku pfaleriwa ku fana na Swaziland na Lesotho nakambe ava yiveriwile
Magandelo mambirhi hi Valungu na hi ma India. National animal ya England na sweswi
iNghala, leyi yinga ya va ka Nghonyama yi yo yiviwa nakambe National animal ya India
I Yingwe ya Mavala vala ya vaka Mthethwa, hikwaswo swi yiviwile himikarhi ya Shaka
Zulu na sweswi ka hari ti National Animal tavona, hiswona aswi endla leswaku va
vitaniwa Valoyi. Mimiti ya ka Mabulandlela hileyi landelaka:

Muti wosungula iwa le Langeni iVahluvi ,Murhangeri wa le Langeni akuri Xihimu


Matlhavuli Bila ,Magandelo ya vona akuri Ndlovu(Ndlopfu/Elemphat) na Nghonyama
(Nghala/Lion) laha vaka Ndlovu kunga Vahluvi ,Nghonyama ku nga vaka
Senzangakhona wa Jama wa Zulu wa Malandhela ,iVangoni kambe hivona vari voxe
Vangoni va ka Zulu eka Mabulandlela ,Murhangeri wa ka Ndlovu akuri Mremeli Ndlovu
,Murhangeri waka Nghonyama ya Mazulu akuri Zizi Nghonyama.
Muti wavumbirhi iwa Vahlave iVahluvi, Murhangeri wa vona akuri Jeleni Mavunda,
Gandelo ra vona iNovela Mtileni Hlave vona iva makwavo iVahluvi hikwavo, Murhangeri
wa Gandelo Gwevekakulu Novela wa Mbatlu, Xiharhi xa vona iGuwela/Nyarhi xona a xi
yiviwangi xile xihundleni.

Muti wavunharhu iwa ka Mthethwa, Murhangeri wa muti akuri Xitlhangu Sono, vona a
kuri Yingwe, Murhangeri wa Gandelo kuri Khubayi Ngomani, yona yi vile yi yiviwa.

Muti wavumune I wa Vahlengwe ,Murhangeri wa Vhahlengwe akuri Xitanga wa


Mayinga Chauke ,Gandelo rikhomiwile hi va Kalanga vatukuku va Changameri Lobvi
Dombo ,Murhangeri kuri Xinghema wa Makhuva ,xiharhi kuri Mhelembe. Xihlamariso
akuri ku Timhelembe kunga Mkhari na Vhukeya Hlengwe a va ri Gandelo ra va ka
Xixangaxile hita hlamusela hivona naswona a vanga lavi kutivitana Vahlengwe va
tivitana Timhelembe,hi laha kunga va na xihlamariso na swona Vakalanga iVanyai
,Vaka Xixangaxile vatile va karhi va vulavula Xinyai ,timhaka leti ti chichanile Ngopfu
swotiviwa hivona.

Muti wavutlhanu I wa va ka Xixangaxile Ngwane lava va nga fika varikarhi va vulavula


Xinyai va tile na Vanyayi lava sweswi va tivitanaka Vavhenda ,Murhangeri wa
Vanwanati akuri Rhangani Maluleke hiyena hosi ya vona hikwavo na va Mhinga na va
Majeje hikwavo ,vona a va khomile Sinya wa Xihundla xa Africa ,va famba na
Timhelembe hiswi vongo Mkharhi na Vhukeya laha murhangeri wa timhelembe akuri
Ngwenyakelenge Mkhari wa Xinguwa I boti wa Njhakanjhaka ,Njhakanjhaka I ndisana
naswona va ka Ngwenyakelenge va le ka Mavambe a Gandelweni ra ka Gwambe na
Dzavani ,loko hi vulavula hi Mavambe hi vulavula kusuka Gandlanani Ka Manghamele
ku ya fika ka Mapapila hi xona xivangelo xikulu swinga endla Magangeni ku va Capital
City ya Mabulandlela Tsonga vatukulu va ka Gwambe na Dzavani.

Kuya emahlweni Mabulandlela a yiri na Vuhosi byi Mbirhi e ka Matiko hikwawo la wa


nga na ti Tribal Authority na lama a Mafanele ku va na ti Tribal Authority ,Vuhosi byo
sungula akuri Vuhosi bya Muganga bya vumbirhi akuri Vuhosi bya Xivongo (Mfumo
wa Muganga na Mfumo wa Xivongo) bya Xivongo byifana na loko hiku Royal
Family.Hosi ya Muganga yi rhipota ka ka Hosi ya Xivongo ,ya Xivongo yi rhipota ka Muti
wa ka vona eka Mimiti ya tlhanu hikuya hi rixaka ra vona hikwavo va rhipota ka Ndhuna
Nkulu ,Ndhuna Nkulu yi rhipota a Gandelweni ra Africa ku nga ka Mhlahlandlela hivona
ava ri na matimba yo kheta emutini ku hi wihi anga na matimba ya Gandelo. Xikombiso
xa Vuhosi bya Xivongo , byaka Ka Mavambe a kuri Gomula Manganyi ,ka Mdavula kuri
Mahuhuxi Chauke, ka Mkhomi kuva Jhajhani Chauke hikwavo lava a va vitaniwa
tin‟anga vangari tin‟anga ,loko namutlha vatukulu vakona va hlamusela vari vokokwani
va tshikile Vuhosi va langha Vun‟anga kasi a hiswona I timhaka ta Colonisation.

Tikweni ra ka Mavambe a swihundleni ku dumile kuri Vuhosi bya ka Mavambe iVuhosi


bya ka Makutsule a hiswona ,va ka Makutsule itihosi ta ka Mhlahlandlela na swona
hihlamuserile ehehla, vuxokoxoko minga byi kuma ka Blog kumbe tsalwa ra ka internet
ra vo Mr Mandla Mathebula ,Mr Nkuna na Mr Maluleke loko vakaneta va ka Nxumalo
kuri a hivona tihosi ta Vatsonga va South Africa vate „‟va ka Nxumalo a va ngari
xiphemu xa va ka Mhlahlandlela‟‟ hikwalaho laha ka tsalwa leri hina hi mibyela timhaka
ta vaka Mhlahlandlela lavo tshika Vuhosi hi ku chava Valoyi va ri karhi va sirhelela
Africa swotala iswa xihundla xa Gandelo.

Kutlhelela ndhaku vaka Bila a va teka va Nyakwavi va ka Chauke kusuka ka Nyakwavi


Dzavani Chauke ku ya fika laha swinga heleka kona, vaka Mthethwa a va teka ka Bila
xikombiso Mhana Mavambe Khutla, Xitlhelani na Dinga Manganyi akuri Nwa Matlhavuli
Bila makwavo wa Makutsule na kambe Mhana Madonsi na Nwandzekundzeku
Hlungwani aku ri Nwa Xidyela Bila makwavo wa Makutsuli Bila a va fanele va teka vana
vavo Malume va vona va ya bebula tihosi akuri maendlelo ya kona before 1914.

King ya Vhenda: Ramabulana Vhenda Ndau, Ndawu kunga rikotse ra Kongo, Muti wa
Vavhenda akungari muti wa Vuhosi akova muti ku suka ka rixaka ra Vandawu, laha
Vhenda kunga Xivongo hikokwalaho ava nga ringanelanga ku fuma Transvaal kumbe
Limpopo nakambe va vile va lombiwa Gandelo hi va ka Mabulandlela.

Head Chief: Makhado Vhenda Ndau.Loko munhu angari mundawu ahi Muvhenda ulo
dyiwa kusuka ka Vanyai kumbe Muxavi.

Paramount Chiefs: Booi Mulendzhe Family hiyena anga pfuna ngopfu kuva Vavhenda
vari na Vuhosi South Africa, Mphaphuli Family vona va rhangerile na Vhanyai na
Vaxave Family vona vale hansi ka Ndou. Vaxave va tivitana Vajuda kumbe Ma Isreal
ahiswona va losala Vhenda vari na vurhangeri a va salangi hi unwe unwe, vasele
hivuhosi bya vona, iVahlave hi kuhambana hambana ka Swivongo swa vona hikuva va
sele vahlayile, navona vatile na vaka Mabulandlela.Xikombiso: eka Musanda Mavhunda
ku hinda ka Budeli kusuhi na Nandoni iMavunda wa Hlave ,Musanda Makhuvha ku
hinda ka Mavhunda iMulobvi Baloyi Mathevula na Musanda Makhuvha kusuhani na
Vhufhuli Tshidimbini na yena iBaloyi na vanwana na vanwani.

Gandelo: Ndou Family, kuri Gandelo ro lomba kusuka emutini wa le Langeni eka
Mabulandlela, eka karhi wa swewi hiwona muti wa Vuhosi wuri woxe wunga khoma
Gandelo ra Afrika hikwayo.

King of Northern Sotho:Mopedi Family.Vona va hleketa ingaku ivanwe na Vatswana


kasi a hi vanwe.Va muti waka Mopedi ivanwe na Vasotho va ka Mopedi lotsongo wa
Qwaqwa leswi vulaka leswaku Mopedi wa Qwaqwa hilo tsongo ,wa Limpopo hilo nkulu
kambe hikwavo ivana va Mopedi. Mopedi na Moshoeshoe wa Lesotho ivana va
Sotho.Xikombiso xa Mopedi family ,kuna Charles Mopedi Stadium a Free State
Qwaqwa ,Charles iwa muti wa vu King bya Vasotho va Free State ,leswi vulaka leswaku
na vu King bya Limpopo ivanwe ,wa Limpopo imuti lowunkulu.
Head Chief: Sekhukhune Family iva makwavo na Mopedi Family, kukatsa na va ka
Modjadji imuti wunwe, kambe vona vatile eTransvaal endhaku ka Ndwandwe na
Shoshangane a va rhurha rhurhangi kufana na vatukulu va Ndwandwe na
Shoshangane, kambe na vona nyipi ya Colonisation va yi lwile kukonda vaka Mopedi
valahlekeriwa hi vu King bya vona.Vaka Sekhukhune vanyikiwile vurhangeri bya Vuhosi
bya Mapedi hiva muti waka Mopedi kuendlela kusirhelela Magandelo ya Afrika eka
Valungu hi 1914.

Gandelo: Modjadji Family.Va Vuhosi bya Northern Sotho iva ka Mopedi Family,
nabyona byi file hi 1914 ava sirhelela Mhlahlandlela wa Gandelo ra Afrika ,hikuva
navona loko abyinga fanga ,Limpopo kumbe Northern Transvaal ayitava yi tifuma
kufana na Lesotho na Swaziland,hikuva akuri Vuhosi lebyi abyiri na Gandelo,hikwalaho
swivile swifanela kuri byifa ,kambe kufa ka byona kuvile kufa na lebya ndisana ya vona
,swivula leswaku ava lwa nyipi yinwe ,na namutlha na sweswi Vuhosi bya Qwaqwa byi
file kulo sala Swivongo.

Mopedi na Moshoesho ivana va Sotho ,Sotho wa Mboo ,Mboo na Lala ivana va Hluvi
,Hluvi wa Kongo hiswona swiendlaku leswaku vaku vanhu va Qwaqwa iva Southern
Sotho ,va Limpopo iva Nothern Sotho ahi vanwe na Vatswana va hlangana kule.

Kongo papa Hluvi, Ngoni na Ndau. Ku tlhelela e ndhaku loko hi vulavula hi Lala ,hiri
Mhlahlandlela Makutsule nwana Xidyela wa Mlangeni wa Ndwandwe wa Manukunuku
wa Bileni wa Mashiye wa Juwah wa Lala swivula leswaku Xivongo xinwana na xinwani
xifamba xi ri karhi xinghena ka xinwani ,swi endla rixaka. Rixaka rinwana na rinwani ri
nghena ka tixaka ku ya fika ka Kongo leswi swi endlaka leswaku Central Afrika hikwayo
ivana va Kongo.

Kongo, Kangaba na Aksum iva tukulu va Africa, ku suka ka Tuareng ku ya mahlweni


tixaka ta kona, hi leto basa paa tani hi valungu hilaha minga ta vona matimba ya
Jehovah Xikwembu, dyondo hileswaku blessing na curse swikona e misaveni timhaka ti
tele kuxota Maphepha na karhi, xinwanyana vatukulu va Aksum ima Ethopia ,Somalia
na Masudani na vona va languteka tani hi Maindiya kasi ima Afrika hikwerhu hi vana va
Simeone wa Jacob yena Israel.Hikwaswo swi vula leswaku Simeone una tinxaka
tinharhu ta vanhu ,kuga Valungu ,Mongolian na Vantima.

Dyondzo: Endhaku ka research ya African Traditional Life leyi yi nga tsariwa tani hi
Application ya vu Kingship (Tsonga Genealogy / African Kingdom) hi vile hi dyonda
leswaku vo Kokwani a va pfumela ka Xikwembu Xa vo Kokwani wa vona kunga
Xikwembu xa Vahluvi, Xikwembu xa Vangoni, Xikwembu xa Vandau kunga Xikwembu
xa Jacob kumbe Israel.

sweswo a swi tikomba hiloko vaku Xikwembu I hloko ya Jeso ,Jeso I hloko ya wanuna ,
wanuna I hloko ya wansati ,wansati I hloko ya matevula ya mufana ,matevula I hloko ya
vomakwavo hi ku landelelana ka vona,Sweswo swi vula kuri wanuna u fanele a
rhanda sati wa yena naswona wasati u fanele a hlonipha nuna wa yena sweswo
hikwaswo swivulala leswaku milandu hikwayo ya muti yi le Hehla ka wanuna,wanuna
anga fanelanga a rhandana loko a ri na sati naswona loko a lava kuteka o lovola ,anga
lovola votala kungari kurhandana.

Africa ayi xitirhisi Democracy kumbe Colonisation, hikuva Democracy yi huma ka Politic,
Politic I nwana wa Colonisation, wanuna u fanele a teka wasati tsanana ka yena hi
malembe ya Ntsevu kumbe ku tlula ku hava wasati tsanana ka wanuna, mhaka yinkulu
hileswaku hi xintu wansati ukulukumba hi malembe ya ntsevu kumbe ku hunda eka
tangha ya yena ya xinuna, loko vo tekana hi Xi Africa kumbe hi tradition va ta
hloniphana hi tumbuluko va ta tlhela va rhandana va hambanisiwa hi rifu.

SWIVONGO: SWIVONGO HIKWASWO LOKO SWIHLAYIWA SWA HELA,


SWIHELELA EKA VURHANGERI BYA MUTI, VURHANGERI BYA MUTI BYI HLAYA
KUYA FIKA KA VURHANGERI BYA XIVONGO, VURHANGERI BYA XIVONGO BYI
HLAYA KU YA FIKA KA VURHANGERI BYA VAKOKWANI KUMBE TRIBE KUMBE TI
MESENGERS, VURHANGERI BYA VA KOKWANI BYI HLAYA KUYA FIKA KA
VURHANGERI BYA KINGDOM, VURHANGERI BYA KINGDOM BYI TIVA HIKWASWO
KUFIKA KA ADAMU NA EVHA KUFIKA KA XIKWEMBU, SWIVONGO HIKWASO
SWIFIKA SWIHLANGANA, KAMBE NWINA MIFANELE MITIVA SWA MUTI KU MI
VAKA MANI.VAHLUVI LOKO VA FIKA A NATAL AVARI NA MISISI YO LEHA AVA
FANA NA MAINDIYA ,TANI HI LESWI AKURI VONA VO HETELELA KUFIKA ,TANI
HILESWI VANGA MATEVULA ,HI VONA VA BUKU YA MATIMU YA AFRIKA ,LEYI
NGA HELELA EKA BILA MLANGENI LANGENI EKA MAVAMBE.

Xivongo xa ka Makutsule Mhlahlandela Bila Langeni murhangeri wa Vatsonga va ka


Mabulalandlela kusuka a Mozambikwa itukulu xindhuva wa Ndwandwe Gwabe loyi
Ndwandwe anga lovela aBileni a Mozambikwa, Hosi ya le Langeni a Natal akuri
Ndwandwe wa Manukunuku wa Bhila/Bileni wa Mashiye wa Juwah – Ndhunankulu ya le
Langeni a Natal akuri Zwide wa Langa wa Xaba wa Nxumalo wa Juwah – Ndhunankulu
ya le Langeni kusuka a Natal loko va famba na Gandelo ra Africa ku ya a Mozambikwa
akuri Soshangana Manukosi wa Zikode wa Gaza wa Nxumalo wa Juwah – Sesi wa
Ndwandwe ,Zwide na Shoshangana vale Langeni akuri Nandi mhana Shaka Zulu yena
ari nwana Mbhembhe wa Xaba wa Nxumalo wa Juwah – Ndhunankulu kusuka a
Mozambikwa kuya ka Mabulandlela akuri Nyavani Mavunda tukulu xiwuwu wa Mavunda
wa Hlave wa Bileni wa Mashiye wa Juwah – Vanwana va le Langeni ivaka Ngwane wa
Swati va Sobuza va Dlamini va Mkhacwa na vona va Juwah wa Lala wa Hluvi wa
Kongo.Gandelo ra le Langeni kusuka a Langeni kufika a Mozambikwa ku ya ka
Mabulandlela akuri Ndlovu imu Hluvi hi vona va vari voxe va faneleke ku vitaniwa
Ndhavezitha ,hi vona venyi va Xivongo laha Gandelo ra vona a ri yiviwile hi Shaka Zulu
aya Nghena e vuhosini bya ka vona kunga ka Zulu hi Gandelo ra leLangeni ,hiswona
swinga endla leswaku vanwi vitana Ndhavezitha,Ndlovu laha ka Mabulandlela na
sweswi I Gandelo ra le Langeni ka Mhlahlandlela ,Gandelo ra ka Zulu wa Malandhela I
Nghonyama ,hiswona leswi endlaka leswaku vurhangeri bya ka Zulu byi vitaniwa
Nghonyama ya Mazulu ,murhangeri wa Muti wa ka Ndlovu akuri Mrhemeli Ndlovu
,murhangeri wa Gandelo ra ka Nghonyama akuri Zizi Nghonyama ,swivula leswaku Muti
wa leLangeni wutile na Magandelo ya Mbirhi (Ndlovu Vahluvi na Nghonyama Vangoni
kunga Nghonyama ya ka Zulu wa Malandhela) sweswo hiswona swikombisaka leswaku
Vatsonga va ka Mabulandlela I Hlangano wa tinxaka na Magandelo ya Africa hikwawo
lawa nga yimela African Big Five animals tani hileswi rixaka rinwana na rinwana
emisaveni rina Xiharhi xa rona na nsinya wa rona.Muti wa le Langeni a wu khomanile
swinene kusuka kwale Hehla ,tani hlleswi Mimiti leyo tala loko yi holova a wuta vona hi
loko vanga ha vitani Xivongo xa va Kokwani wa vona ,vavitana tsena tata wa vona
,swivula ku vatukulu va vona va ta helele ka yena hi ku vitana Mavito motala mo
themendhela munhu unwe vanga hayi mahlweni kambe na kona kwale e Langeni a
swiri kona ka Mimiti leya le hansi ,muti lowu wunga khomana a wu ta wu vona hiku
vuyelerisa mavito eka vatukulu.

Xivongo xa Vahlave Mavunda ,Mnisi ,Makamu ,Novela Mtileni Hlave,vana va Hlave


hllava va landelaka:Mavunda ,Nkuna ,Mtileni ,Maswanganyi ,Makamu ,Makhongele
,Marindzi ,Mahori ,Dzumba ,Maxava ,Ndhove ,Hlavangwani ,Mhlongo ,Kwinika
,,Makuhani ,Machevele ,Ntshana na Ngomana Hlave;Jeleni boti wa Bungeni Mavunda I
vana va Hongonyi ,Hongonyi wa Ngulatino ,Ngulantino wa Rihlakati ,Rihlakati wa
Monyani ,Monyani wa Malwane ,Malwane wa Tselele ,Tselele wa Mavunda ,Mavunda
wa Hlave ,Bileni ,Bileni wa Mashiye ,Mashiye wa Juwah ,Juwah wa Lala .Lala wa Hluvi
,Hluvi wa Kongo,(Tselele itata wa Malwani ,Mahlehweni na Hlavangwani)(Malwani itata
wa Monyani na Munisi iva makwavo)

Mnisi itata wa Masiyabandzi, Machave, Xinamele, Magome na Xihalatele, Kuriku


Masiyabandzi hi yena matevula ya Mnisi ,hihlaya vatukulu va Machave nwana wa
vumbirhi wa Mnisi ,Chobiyana nwana Magwagwaza ,Magwagwaza wa Mabana
,Mabana wa Nfungana ,Nfungana wa Machave ;Nwa-Madeza inwana Mugidi ,Mugidi
wa Machave ,Sweswo swivula kuri Nfungana na Mugidi iva makwavo kunga vana va
Machave ,Machave wa Mnisi ,Mnisi wa Monyani ,Monyani wa Malwani ,Malwani wa
Tselele ,Tselele wa Mavunda ,Mavunda wa Hlave ,Hlave wa Bileni ,Bileni wa Mashiye
,laha Mashiye na Nxumalo vanga vana va Juwah wa Lala wa Hluvi ,Mnisi angari Munisi
wa Mpfula ari muhlayi wa xiphato loko Hosi ya ka Gwambe na Dzavani yinga se
vulavula ,loko hosi yi heta kuvulavula ayima kambe aku “Pfula – Pfula – Pfula” vanhu
hikwavo vaku “Ayine –Ayine - Ayinee” endhaku ka sweswo a suma Nghoma “Yavuya
Mpfula –Yavuya Mpfula yitata na milambo” Nghoma ya kona sweswi yi yimbeleriwa
ekerekeni ya Siyoni loko vaya ekukhuvuleni ka vanhu ,aswivuli kuri ari Munisi wa Mpfula
ari mukomberi wa Mpfula ,Muyimbeleleri wa Mpfula angari N‟anga kambe uvile aduma
kuri iMunisi wa Mpfula;King akuri Mhlahlandlela ,Ndhuna Nkulu kuri Nyavani Mavunda
,Muyimisi wa King akuri Mnisi ,mhlaya Swivongo mita swivona kuri imuti wunwe –
Nkuna wa Mavutani wa Nkhwaxu wa Hlave ,vana va Nkuna:Rinono ,Xitlhelani na
Mbhatsani Nkuna ,Xitlhelani na Mbhatsani vo kona vangari va ka Nkuna ifanano wa
Mavito , Xitlhelani hi yena anga na vana votala laha ka Mabulandlela vana va
Mbhatsani na Rinono vatele eBileni ka Gaza eMozambikwa ,Vana va Xitlhelani kunga
lava landelaka:Dzungeni ,Xipalani ,Mavuxe (Mzondo) ,Malungana ,Hlangwini
,Tshuketani ,Mpenyani ,Sungula Milandu kumbe Sungwana na Maxele Nkuna Mhlave –
Makamu wa Thwala wa Hlave:Hasani wa Xirilele ,Xirilele wa Timba ,Timba wa Nwa
Ngheleni ,Nwa Ngheleni wa Timbyanyani ,Timbyanyani wa Hungwehulu ,Hungwehulu
wa Makamu wa Thwala ,Thwala wa Hlave.

Novela Mhlave na Novela Msani ivana va Mugavadi ,Mugavadi wa Mbhonyavathu


,Mbhonyavathu wa Mtileni ,Mtileni wa Hlave ,Xivongo xa Novela Msani:Hlavatani wa
Zevukwani ,Zevukwani wa Matsatsani ,Matsatsani wa Kolele ,Kolele wa Tsuvula
,Tsuvula wa Wanungu ,Wanungu wa Xikambatani ,Xikambatani wa Magigi ,Magigi wa
Musani ,Musani wa Mugavadi ,Mugavadi wa Mbhonyavathu ,Mbhonyavathu wa Mtileni
,Mtileni wa Hlave.Xivongo xa Novela Mhlave :Gwevekakhulu na Hatlani ivana va Mbatlu
,Mbatlu wa Panyuma ,Panyuma wa Machache ,Machache wa Manganyela
,Manganyela wa Nyangume ,Nyangume wa Maxavani ,Maxavani wa Xipandzu xa
Misava ,Xipandzu xa Misava wa Novela ,Novela wa Mugavadi ,Mugavadi wa
Mbhonyavathu ,Mbhonyavathu wa Mtileni ,Mtileni wa Hlave ;lava nga khoma Gandelo
ra Vahlave hikwavo iNovela Mhlave matevula ya Mtileni wa Hlave ,Gandelo ri khomiwile
eka yindlu ya Gwevekakhulu vanga vaka Xirilele wa Mulamula wa Gwevekakhulu wa
Mbatlu ,vona va akile eka Mavambe naswona a vatitivi ku iva Gandelo ra Vahlave
hikokwalaho ka 1914.Hlave inwana Bileni ,Bileni wa Mashiye ,Mashiye wa Juwah
,Juwah wa Lala .Lala wa Hluvi ,Hluvi wa Kongo (Kongo ,Kangaba na Aksum) iva
makwavo ,vanhu hikwavo lava nga e Central na Southern Africa ivana va Kongo ,vanhu
hikwavo vanga Western Africa ivana va Kangaba ,vanhu hikwavo vanga Eastern Africa
ivana va Aksum hi nawu naswona vanhu hikwavo vanga Northern Africa vona I vana va
Africa hinawu tani hi leswi Kongo ,Kangaba na Aksum kunga vana va Tuareng ,Tuareng
ava Nwana Africa ,Africa ava nwana Berber ,Berber wa Semitic ,Semitic hiwona muti
wosungula wa Africa kusuka e Israel endlwini ya Simeone nwana wa vumbirhi wa Jacob
la rhukaniweke.Murhangeri wa Muti wa Vahlave akuri Jeleni Mavunda ,Murhangeri wa
Gandelo kuva Gwevekakhulu Novela ,Gandelo ku va Nyarhi.

Xivongo xa Vaka Mthethwa Yingwe ya Mavalava (Hlungwani, Manganyi na


Ngomani) Hlungwani, Masingi na Xitlhangu ivana va Sono ;Xikombiso Manave na
Tshandangoma ivana va Mahlambana ,Mahlambana na Maringambe ivana va Tsembe
,Tsembe wa Malendza ,Malendza wa Zinjiva ,Zinjiva wa Xikundzulele ,Xikundzulele wa
Tobyayini ,Tobyayini wa Rikokotse ,Rikokotse wa Ziyimayima; Nkajameri wa Malaviji
,Malaviji wa Nanda ,Nanda wa Malendza , Malendza wa Zinjiva ,Zinjiva wa Xikundzulele
,Xikundzulele wa Tobyayini ,Tobyayini wa Rikokotse ,Rikokotse wa Ziyimayima ,va ka
Magwaza a va ngheni ka Zinjiva wa Xikhundzulela ,swivula kuri Zinjiva na Telani iva
makwavo ,sweswo swivula ku Magwaza inwana Nhamu ,Nhamu wa Ngwenya
,Ngwenya wa Telani ,Telani ndisana ya Zinjiva vona vari vana va Xikundzulele
,Xikundzulele wa Tobyayini ,Tobyayini wa Rikokotse ,Rikokotse wa Ziyimayima (Zinjiva)
,Ziyimayima (Zinjiva) wa Hlungwani , Hlungwani, Masingi na Xitlhangu ivana va Sono
,Sono wa Dingiswayo ,Dingiswayo wa Nyombhozi ,Nyombhozi wa Jobe ,Jobe wa
Kwekaya ,Kwekaya wa Mthethwa ,Mthethwa wa Nguni kumbe Ngoni ,Nguni kumbe
Ngoni imakwavo wa Hluvi kumbe Hlubi kuhambana matsalelo hikuya hi marimi ,Hluvi
,Ngoni na Ndau iva makwavo vona I vana va Kongo; Marhavi ya ka Hlungwani kumbe
swivongo hikwaswo swihelerile hileswi swi landelaka vanwani ava Ngheni ka Zinjiva
,Zinjiva akova Hosi ya vona hikwavo laha matevula ya Zinjiva akuri Xitlhangu ,marhavi
hilawa ya landelaka:Ndzivila ,Mabyalani ,Mandlalati ,Madonsi Magwaza ,Majimisi
,Makondzo ,Marimbo ,Maringambe ,Masebendza ,Mayevhu Nandza,Nkangale
,Nkanyani ,Nkatini ,Nkondzo ,Nxalati ,Xitlhangu na Zicheke.

Manganyi: Gomula wa Madzenga ,Madzenga wa Xiveleki ,Xiveleki wa Bungu ,Bungu


wa Minete ,Minete wa Maganyi ,Manganyi wa Ripindi ,Ripindi wa Magoda; Khutla
Mavambe ,Xitlhelani na Dinga ivana va Nwa Matlhavule Bila na Rhumbula ,Rhumbula
wa Chechengwa ,Chechengwa wa Xipangi ,Xipangi na Xiveleki ivana va Bungu ,Bungu
wa Minete ,Minete wa Manganyi ,Manganyi wa Ripindi ,Ripindi wa Magoda ,Magoda wa
Dingiswayo ,Dingiswayo wa Nyombhozi ,Nyombhozi wa Jobe ,Jobe wa Kwekaya
,Kwekaya wa Mthethwa ,Mthethwa wa Ngoni ,Ngoni wa Kongo

Kubayi na Makhawule ivana va Nwa-Nhenga, Nwa Nhenga wa Ngomani, Ngomani wa


Hosi Ngwalume, Hosi Ngwalume wa Kuhava ,Kuhava wa Rikwembe ,Rikwembe wa
Munghani wa Ngomani ,Ngomani wa Mgwevezulu ,Mgwevezulu wa Mkhomazi
,Mkhomazi wa Dingiswayo ,Dingiswayo wa Nyombhozi ,Nyombhozi wa Jobe ,Jobe wa
Kwekaya ,Kwekaya wa Mthethwa ,Mthethwa wa Ngoni ,Ngoni wa Kongo; (Sono
,Mkhomazi ,Magoda na Mthembu) ivana va Dingiswayo ,Dingiswayo wa Jobe ,Jobe wa
Kwekaya ,Kwekaya wa Mthethwa ,Mthethwa wa Ngoni ,(Hluvi ,Ngoni na Ndau) ivana va
Kongo.Murhangeri wa Muti wa ka Mthethwa akuri Xitlhangu Hlungwani ,Murhangeri wa
Gandelo ku va Khubayi Ngomani ,Gandelo I Yingwe ya Mavala vala.

Xivongo xa Chauke Humba Hlengwe Mkhari na Vhukeya, Vahlengwe vo tala lava


vanga South Africa I vana va Bangwani na vana va Mazivi, Mazivi hi yena Matevula
kumbe hosi ya Bangwani ,xivongo xa Mazivi a hi xikumanga leswi hi swi tivaka
hileswaku yindlu ya Mazivi hi yona leyi nkulu ya murhangeri wa Vahlengwe hi 1890
kunga Xitanga wa Mayinga. Bangwani hi yena anga na vana votala ,hita sukela ka
Matsena ,Matsena I nwana Bangwani ,Bangwani makwavo wa Mazivi ,vona vari vana
va Kangetela Ribyeni ,Kangetela Ribyeni wa Xisaka xa Mimpfi ,Xisaka xa Mimpfi wa
Nyoxi ya Malwandla ,Nyoxi ya Malwandla wa Xinyori ,Xinyori wa Humba ,Humba wa
Tsandza Chavani ,Tsandza Chavani wa Chauke ,Chauke wa Mavasa ,Mavasa kumbe
Mabaso.Vana va Matsena avari khume na vambirhi akuri Malandele ,Masivamele
,Mangule Marhumbana ,Xigombe ,Tlati ,Zari ,Matsuve ,Xikovela ,Xigwandza ,Nkohe na
Gwenya ,sweswo swi vula kuri hikwavo lava hiva hlayeke laha I vana va Matsena wa
Bangwani wa Kangetela Ribyeni ,Kangetela Ribyeni wa Xisaka xa Mimpfi ,Xisaka xa
Mimpfi wa Nyoxi ya Malwandla ,Nyoxi ya Malwandla wa Xinyori ,Xinyori wa Humba
,Humba wa Tsandza Chavani ,Tsandza Chavani wa Chauke ,Chauke wa Mavasa
,Mavasa kumbe Mabaso.
Swikombiso Kweti ari nwana wa Mukamba ,Mukamba wa Makalani ,Kusuka ka
Makalani hi hlaya vanhu va mbirhi hi ta kota kuya ka Matsena nakona hi hlaya nwana
wunwe ka 12 ya vana va Matsena wa Bangwani wa Kangetela Ribyeni ,Kangetela
Ribyeni wa Xisaka xa Mimpfi ,Xisaka xa Mimpfi wa Nyoxi ya Malwandla ,Nyoxi ya
Malwandla wa Xinyori ,Xinyori wa Humba ,Humba wa Tsandza Chavani ,Tsandza
Chavani wa Chauke ,Chauke wa Mavasa,Xinwana xikombiso Mudavula ari nwana
Machele ,Machele wa Rhanga ,Rhanga wa Mihingo ,Mihingo wa Kusuka ka Mihingo hi
hlaya vanhu va mbirhi hi ta kota kuya ka Matsena nakona hi hlaya nwana wunwe ka 12
ya vana va Matsena ,Matsena wa Bangwani wa Kangetela Ribyeni ,Kangetela Ribyeni
wa Xisaka xa Mimpfi ,Xisaka xa Mimpfi wa Nyoxi ya Malwandla ,Nyoxi ya Malwandla wa
Xinyori ,Xinyori wa Humba ,Humba wa Tsandza Chavani ,Tsandza Chavani wa Chauke
,Chauke wa Mavasa ,Xikombiso xinwana akuri Mbatlavanhu wa Ximise wa Zari wa
Mangule nakona hi hlaya vanhu va mbirhi hi ta kota kuya ka Matsena nakona hi hlaya
nwana wunwe ka 12 ya vana va Matsena wa Bangwani ,xikombiso xinwani akuri rixaka
ra Malaxi ,Malaxi wa Mayimele ,Mayimele wa Tshovasindza nakona hihlaya vanhu
vambirhi hi ta kota ku ya ka Xikovela nwana Matsena wa Bangwani ,Xikovela na yena
ari na vana vo hlaya (Hokwanyi ,Machema ,Gole ,Muhehi ,Xikandza ,Mahoxani ,Milati
,Mikwalakwala ,na Litlharihani) ,vana va Machema I Xiketse ,Milolo ,Xikwalakwala
,Hokwe ,Xidumo ,Tlholame ,Pambulwa ,Malori ,Libyelume ,Hakamela na Mavingi;
Mkhombo ari nwana Dumela wa Xiketse wa Machema ku tluriwile vanhu vambirhi kufika
ka Xikovela ,khale eHlengweni na Bulawayo akuri Matebele Land Kuriku hi le tlhelo ka
le Mashona Land ,Colonisation yi fikile yi hlanganisa Matebele Land na Mashona Land
ti endliwa Zimbabwe ,Vahlengwe vasala va nga hari na Matimba hikuva Gandelo ra
vona ari fambile na Matevula ya vona Mazive ,sweswo swi vula leswaku hi mikarhi ya
Colonisation a vanga swilavi kuhambanisiwa na MaGaza ya Mozambique na ku
hambanisiwa na Vatsonga va ka Gwambe na Dzavani ,hiswona swinga endla leswaku
Nghunghunyani a kondza a khomiwa na vasati va yena ,a va nga swi lavi ku
hambanyisiwa ,hiswona futhe swinga endla kuri Bhambatha wa Bhambatha Rebellion
anga tsutsuma a konda a ya lovela e ka Maphata/Zitha eka Gwambe na Dzavani
,Naswona hiswona swinwana swa leswi swi nga endla leswaku Vuhosi bya ka
Mabulandlela byi lahleka ,tani hileswi ,vaka Gaza a vaku hi vaka Mabulandlela ,va ka
Mabulandlela va ku hi va ka Nghunghunyani ,nyipi yaleyo a va yi winanga ku winile
Colonisation ,vanga hambanyisa vana vamunhu himilambu na tintshava.

Mkhari na Vhukeya Mhelembe Hlengwe, Kangetela Ribyeni na Xihlomula Mfumu


Xirhanga ndlela I vana va Xisaka Xa Mimpfi ,Xisaka xa Mimpfi wa Nyoxi ya Malwandla
,Nyoxi ya Malwandla wa Xinyori ,Xinyori wa Humba ,Humba wa Tsandza Chavani
,Tsandza Chavani wa Chauke ,Chauke wa Mavasa ,Xivongo lexi hinga na xona ixa ka
Mkharhi ,hi ta sungula ka Gwenya Kelenge na Jhakajhaka kunga vamakwavo Kuriku
Gwenya Kelenge hiyena matevula wa Xinguwa ,Xinguwa wa Madyela Kufa ,Madyela
Kufa wa Kandlweni ,Kandlweni wa Xiluma Nghotse ,Xiluma Nghotse wa Xihlomula
Mfumu Xirhanga Ndlela ,Xihlomula Mfumu Xirhanga Ndlela wa Xisaka Xa Mimpfi
,Xisaka xa Mimpfi wa Nyoxi ya Malwandla ,Nyoxi ya Malwandla wa Xinyori ,Xinyori wa
Humba ,Humba wa Tsandza Chavani ,Tsandza Chavani wa Chauke ,Chauke wa
Mavasa kumbe Mabaso wa Mzilikazi ,Mzilikazi wa Mashobane ,Mashobane wa
Ndhevele wa Ngoni ,Ngoni na Hluvi na Ndawu ivamakwavo hikwavo ivana va Kongo
,Kongo wa Tuareng wa Africa wa Berber wa Semitic ,vaka Mkharhi na Vhukeya va
tiveka kuri ivaka Mhelembe laha Mhelembe yi nga ya Gandelo ra Vahlengwe kambe
loko ku tiwa ka Mabulandlela Gandelo ra Vahlengwe kunga Mhelembe ari khomiwile hi
tukulu va Changameri Lobvi Dombo vona va Kalanga xinwana Kuriku Mkharhi na
Vhukeya hala ka Mabulandlela vatile na Vaka Xixangaxile ,Mkharhi na Vhukeya
Mhelembe vakhomile sinya wa Africa,muti wa Vanwanati wu rhangeriwile hi Rhangani
Maluleke ,wa timhelembe wu rhangeriwile hi Gwenyakelenge wa Xinguwa.Murhangeri
wa Muti wa Vahlenge akuri Xitanga wa Mayinga ,Murhangeri wa Gandelo kuva Muti wa
ka Changameri Lobvi Dombo Vakalang kunga Xinghema wa Makhuva.

Maluleke Nwanati,Makhuvele Mgwena ,Xivambu Donga ;hikwavo ivaka Ngwane wa


Mswati;Xivongo xa ka Maluleke hikwavo lava hi nga na vona eKamabulandlela hinga
vula leswaku ivana va Malenga wa Gunyule wa Xixangaxile wa Maluleke wa Nwanati e
wa Ngwane wa Mswati,vana va Malenga hikulandelelana ka vona Mayeke ,Ncelwa
,Maxakandzi ,Makhahluli ,Jewuli na Xikana.Muti wa ka Rhangani iwa rixaka ra Mayeke
wa Malenga wa Gunyule wa Xixangaxile wa Maluleke wa Nwanati wa Ngwane wa
Mswati;hikwavo va ka Tsambalala na Xikundu ivaka Ncelwa wa Malenga wa Gunyule
wa Xixangaxile wa Maluleke wa Nwanati wa Ngwane wa Mswati ; Maxakandzi ari na
vana va Nharhu kunga Muswana ,Guyu na Ximambani / Dlamani ;HWE Ntsanwisi wa
William Ntsanwisi wa Pondo wa Nyavani wa Majeje wa Maxakandzi wa Malenga wa
Gunyule wa Xixangaxile wa Maluleke wa Nwanati wa Ngwane wa Mswati ;Adolf Mhinga
wa Ezekiel Maxawu wa Khavi wa Sundhuza wa Mhinga wa Maxakandzi wa Malenga wa
Gunyule wa Xixangaxile wa Maluleke wa Nwanati wa Ngwane wa Mswati.

Mugwena itata wa Nyoka na Kuhle:Hatlani wa Lowani wa Ximiji wa Mbhahlule wa


Xipalu wa wa Mambu wa Kuhle wa Mukandzakule wa Malaji wa Xipitsipitsi wa Kuhle wa
Makhuvele wa Mugwena wa Nwanati ,Nwanati wa Ngwane wa Mswati – Hakamela wa
Timana wa Tlakula wa Mholombo wa Majavange wa Rirhale wa Makaxivana wa
Xivambu wa Donga wa Nwanati ,Nwanati wa Ngwane wa Mswati – Juda wa
Nwandxevulani wa Gilani wa Mikami wa Mhaleni wa Mafumu wa Ngomo wa
Mahloyandlopfu wa Xivambu wa Donga wa Nwanati wa Ngwane wa Mswati ,Vaswati
vati vitana Vangoni Kuriku navona vativeka kuri I vale Langeni sweswo swivulaku ku iva
Hluvi – Nwaxibokwan wa Hlenga wa Ximatsi wa Mitseve wa Kuvalanga wa Xitsuvule wa
Nwadzana wa Xivambu wa Donga Nwanati wa Ngwane wa Mswati.Muti hikwawo wa
Vanwanati wu rhangeriwile hi Rhangani Maluleke ,Gandelo ri khomiwa hi ti Mhelembe
kunga Ngwenyakelenge Mkharhi ,Gandelo ra vona iNsinya wa Africa.

Ndlovu Gacheni, Maringa inwana Sambo, Sambo nwana Dzovo ari nwana Mathye,
Mathye ari nwana Ndlovu wa Gacheni iMuhluvi;Dzovo ,Mahasule ,Xitangeni ,Xivangele
,Xikondweni ,Vukosi ,Nyangambi ,Gumbano ,Masinga ,Xinyeketi ivana va Mathye
,Mathye nwana Ndlovu ; (Ishmail ,July ,George ,John ,Mica na Calvin ) ivana va
Jameson Kolele wa Mayimi wa Mahlakuke wa Mavuxeni wa Gayu wa Xikomu wa
Chunani wa Mahasule wa Mathye wa Ndlovu – Freddy nwana Zakariya wa Nwasuku
wa Ntimane wa Xivangelo wa Tsisiri wa Mboveni wa Dzahela wa Khafa wa Jusi wa
Xivangelo ,Xivangelo na Mahasule ivana va Mathye wa Ndlovu wa Gacheni ,Gacheni
imu Hluvi – Dumasi wa Chaka wa Maringana wa Gunwana wa Gindimula wa Chunani
wa Mukaxi wa Manyunyu wa Mahlathi wa Gumbano wa Mahasule wa Mathye wa
Ndlovu – Matafeni ,Komu ,Xikanyula ,Govana na Mavali ingati ya Xinyeketi wa Mathye
wa Ndlovu – Ndloti wa Nwataninga wa Kazi wa Dzungeni wa Dzahela wa Khafa wa Jusi
wa Xivangelo wa Mathye wa Ndlovu – Xisekwani ,Gwalana na Xixongi ivana va Maringa
wa Sambo wa Dzovo wa Mathe wa Dlovu – Matsilele ,Cornel na Martin ivana va
Marivate ,Marivate wa Ximatsi wa Gwalala wa Xisekwani wa Maringa wa Sambo wa
Dzovo wa Mathye wa Ndlovu wa Gacheni.Muti wa ka Ndlovu akuri Gandelo ra le
Langeni.

Ngati ya Changameri Lobvi Dombo Mukalanga :Vana wa Hwambi akuri Xivondze


,Xifuwana ,Lowana ,Ximbukutsu ,Mponwa ,Mandenga na Xiseve – Vana va Gutse akuri
Xakamani ,Xitsavi ,Xikungulu (Xolwani) ,Makaringe ,Xivandale na Xifularhele – Vana
Xivondze (Mukasi) akuri Xolwani ,Makaringe ,Nxoxo na Malatana ,sweswo swi vula kuri
va ka Baloyi kumbe vakalanga va vuyelerisa ngopfu mavito – Vana va Xihlomulo kumbe
Xindlomulo akuri Munyamani ,Ngungungu ,Mbhekwana na Mamitele – Mafemani wa
Khizara wa Maxila wa Magulasavi wa Makhuva wa Phangweni wa Nkami wa Xikungulu
(Xolwani) wa Mukansi (Xivondze) wa Hwambi wa Gulunkhulu wa Changameri wa
Lelombe wa Xikungulu Kalanga – Hasani wa Mbhalati wa Guswi wa Xiseve wa
Hlongeni wa Xikungulu (Xolwani) wa Mukansi (Xivondze) wa Hwambi wa Gulunkhulu
wa Changameri wa Lelombe wa Xikungulu Kalanga – Vana va Lowani akuri Xikungulu
na Machindhani a veleka Tsakisi ,Tsakisi a veleka Xindzinga na Xitlangi ,Xitlangi a
veleka Kukwana ,vaka Baloyi hirona Gandelo ra Vahlengwe ,laha swi xandekile va ka
Baloyi Vakalanga Nyai Ndau,laha ka Mabulandlela hivona vari voxe va yindlu ya Ndau
,lava va nwana va tivitanaka Vandawu avo va na ngati ya Vandawu kungari Vandau
,kufana na mhana vona ari Mundau a fika a va na matimba,ava sungula kwalaho ku ti
vitana Vandau,sweswo swwi vula ku vaka Baloyi hivona a va fanele va tile na va ka
Xixangaxile laha ka Mabulandlela tani hileswi vaka Xixangaxile vanga fika kusungula va
vulavula Xinyai na Vanyayi ,hikuva Buku ya Xihundla xa Vuhosi bya ka Bila Mlangeni
yiri tano naswona Mhelembe kunga Mukharhi na Vhukeya vatile na Vanwanati Kuriku
,timhelembe hitona Vahlengwe naswona Gandelo ra Vahlengwe iMhelembe ,hiku
landelela mhaka swivulakuri va fikile va chichana a Mozambikwa tani hileswi vaka
Mukharhi ava teka ka Maluleke va sati,tani hileswi ndhavuko akuri leswaku rixaka ri
teka ka rixaka ro karhi kumbe vateka vana va va Malume va vona, na loko swilo swo
vuya swilulamisiwa loko Afrika o vuya swingava swiri kahle (Vanyai va famba na
Xixangaxile ,timhelembe tifamba na vaka vona hi Magandelo).

Ngoveni Mlabya akuri Muti kumbe Vuhosi byo hlonipheka ka Mabulandlela tani hi leswi
Kokwani wa ka Mabulandlela kunga Ndwandwe wa Manukunuku ,Ngoveni Mlambya
akuri Makwavo wa Ndwandwe wa Manukunuku ,xikombiso Vuhosi byaka Mahonisi byi
lahlekile hi 1914 avangari ehansi ka Mavambe ,va vile vava a hasi ka Vuhosi bya ka
Mavambe kufana na bya ka Gandelo ra Africa kunga bya ka Mhlahlandlela Bila Langeni
,endhaku ka karhi va vile va swivona ku aswi tshamisekangi kahle ,Xihoxo xa vona a
vanga hlamuseli hi muti wa ka Mhlahlandlela Bila Langeni ,vatlhela va ku tiko ra ka
Mavambe ira vona ,vona Mahonisi a yi fanele yi ti yimele hi yoxe yiri yoxe yinga vangi
hasi ka le ka Mavambe ,kambe xihoxo xivile na Colonisation na milawu ya yona Mimiti
yotala yi vile yi lahlekeriwa hi vunwinyi.Masiya Govile akuri nwana Govela Vurhena wa
Ngoveni Mlabya – Vana va Masiya Govile akuri Xitari ,Gomana ,Ntlaru ,Xongani
,Matsuvani ,Xibotani ,Xinyangana ,Xikwakwa ,Mitsembyani ,Xindzindzana ,Xifuvayila
,Mbanga na Masingiri – Nyala wa Madlawa wa Masavani wa Masingiri wa Maxoni wa
Ndzavala wa Nwandzule kumbe Xiphika na Mabye wa Ndzavakulwa – Mkhachani wa
Ximanga wa Nwamandzovo wa Maphahla wa Misabi wa Xivasa wa Xikuluvi wa Mavuza
wa Mahasa wa Xikomuxohela – Xikomuxohela ,Matalakubola, Matalakufa iva makwavo
kunga vana va Masiyagovile wa Govelavurhena wa Ngoveni Mlambya – Matlasulele wa
Rimbangwa wa Kondle wa Tsangalala wa tuke wa Manyise wa Xihondweni ingati ya
Masiyagovile wa Govelavurhena wa Ngoveni Mlambya – Amos wa mbhekwani wa
Magagana wa Mbhoxani wa Ndzepfane wa Mhandze wa Masangoveni wa Ringhala wa
Xiwayi wa Xinguletele wa Masiyagovile wa Govelavurhena wa Ngoveni Mlambya –
Vanwana loko va hlaya Swivongo ava hlaya na vamakwavo ndhawini yinwe kumbe
vahlaya mavito hikwawo wa munhu ingaku kova Nwana na Papa na Kokwani ,tani
hileswi vanhu va khale a va ri na mavito yotala ,lawa vanga vuya va duma ngopfu hi
wona akuri lawo duvulela – Muti wa ka Ngoveni loko Vuhosi byaka Mhlahlandlela Bila
Langeni abya ha hundza byi ya emahlweni ,ka Mabulandlela aku ta sala kuri tiko ra
Vahlave ,kuya a mahlweni Mhlahlandlela Bila Langeni aku ta va Hosi ,Ndhuna Nkulu
kuva muti wa Ngoveni Mlambya ,hileswi aswi fambisa swona kusuka ehehla kumbe
kusuka ekusunguleni.

Dyondzo: Loko swilo swo vuyela ka xikhale xa ka Mabulandlela kunga sifika lembe ra
1914, kungaka ku nga Vekiwi vu King kungari na Ndhuna Nkulu, nakembe kungari na ti
Paramount Chiefs leta khume na yinwe, kunga ri na tihosi ta Swivongo swo suka ka ti
Tribal Authority tani hileswi matiko ma fumiwaka hi tihosi ta Miganga, leswi swivulaka
leswaku tihosi ta Swivongo hitona tihosi ta Magandelo leti vanhu vango va Kokwani va
vona va tshikile Vuhosi va langha Vun‟anga akungari vun‟anga akuri Vuhosi bya muti.

Tani hileswi Munhu anga wa Muti ,Muti wu va wa Xivongo ,Xivongo xi va xa ti


Messengers ,ti Messengers kunga Vakokwani ,vona vava va Gandelo sweswo swivula
kuri Africa hi khongela Xikwembu hi ndlela ya xi Afrika leswi swinga:Xikwembu tatana
,Nwana ,Moya lowokwetsima ,Vakokwani ,Kings kumbe Vuhosi na Mavoni ,Rivoni ra
muti I matevula ma muti wunwana na unwana ,Vakokwani ,Vuhosi na Mavoni aho va
khongela ,hofanele hi vahlonipha ,mhaka yi kulu hileswaku hi hlonipha hi ku endla
kumbe hiswiendlo ,tani hileswi kunga vona va rhangeri va Tradition ,Culture na Religion
ya Mimiti ,Matiko na Tinxaka ,Mimiti kunga Mavoni ,Matiko kunga Vuhosi Roman
13,Tixaka kunga Vakokwani Luka 3:23 sweswo swivula leswaku xinwana na xinwana
xiya hixiyimo xa xona kunga Xikwembu hloko ya Yesu ,Yesu hloko ya Wanuna
,Wanuna hloko ya Wasati ,Wasati hloko ya Nwana wa Mufana wa matevula ,Mufana wa
Matevula hi xi Africa uteka nwana Malume hayi nwana Hahani ,Anga rhurhi a xi Khulu
naswona hi nawu Wasati u kulu ka Wanuna hi malembe ya ntsevu naswona wanuna
uteka munhu loyi anwi hundzaka hi tsevu wa malembe ku ya Hehla nakambe aswi
bihanga ku teka kunwana na kunwana mirina maendlelo yo fana na malembe manwana
na manwana ,kuvuyisela futhe Tradition yi rhangeriwa hi Vuhosi.

Mavambe Economic Development Plan ,Tiko rinwana na rinwana handle ka mambirhi


amisaveni kufana na South Africa ma le hasi ka United Nations sweswo swi vula
leswaku hikwerhu hi Colonised naswona hi tirhisa Financial Economic System Format
yinwe kumbe maendlele manwe.Economics yivulaka switirhisiwa leswi kayivelaka,
Financial yivulaka Matirhiselo ya Mali; Financial Economics swivula matirhisele ya mali
kululamisa leswi kayivelaka,eka Financial Economic System leyi matiko ya
hambanisiwile tsena hi Political System ,Financial Regulation na Monitary System.

Mhaka yikulu kumbe mhaka yo hlupha kunga Political System ,tona tinga tinharhu
kunga Communism ,Socialism na Capitalism leswi swivulaka kuri Communism ,swilo
hikwaswo swa tiko iswa vanhu na tiko unwana na unwana munhu u ringana na unwana
,Socialism yona yi vula leswaku swilo hikwaswo I swa mfumu Kuhava ti thendara vatirhi
va tirhela fumu kasi Capitalism swona swivula leswaku tiko rifumiwa hivukungundwani
naswona xisiwana xitava xisiwana xiza xikarhala ,xifumi xifuma xiya mahlweni ,hiyona
leyi yitirhisiwaka laha e South Africa hi vito ra Free Market System leyi vitaniwaka Mix
Market.

Kutlhelela ka maendlele ya Financial Economic System swivula leswaku yina Masimu


mambirhi kunga Financial System na Monitary System laha Monitary System yi tirhaku
hi Reserve Bank na Commercial Bank ,laha Reserve Bank yi endlaka swilo swa 5
kunga (Financial Regulation ,Monitary Policy ,Stable Prices ,Stable Currency na Stable
Financial System),Commercial Bank yi endla swimbirhi tsena kunga Dipository na Loan.

Financial System yona yinga na swiyenge swinharhu kunga Financial Market ,Finacial
Institution na Financial Instruments laha Financial Market swivulaka laha kuxavisiwaku
kona ,Financial Institution iva xavisi ,Financial Instruments iswi xavisiwa ;Financial
Market yina timakete ta 6 kunga Stock Market ,Bond Market ,Mortgage Market ,Foreign
Exchange kumbe Forex Market ,Money / Capital Market and Derivative Market,laha
vaxavisi vanga avanyisiwa kambiri kunga lavo amukela diboziti na lavoka va nga
amukeli diboziti.

Swi xavisiwa iswa 5 kuriku ti Market ti 6 ,sweswo swivulaku kuri Stock Market yixavisa
Stock ,Bond Market yixavisa Bond ,Mortgage Market yixavisa Real Estate , Forex
Market yixavisa Currency ,Money Market yixavisa ti Commodities .sweswo swivula kuri
Derivative Market yixavisa Stock ,Bond ,Currency na ti Commodity kufana na Capital
Market yitirhaku na ti Market hikwato ,walawo hiwona maendlelo ya tirhisiwaka Misava
hikwayo.

Community Development Plan leyi kunga tirhisiwaka yona a ka Mavambe kunga


tirhisiwa Bond Market yona yinga na ti Bond tinharhu (Government Bond, Municipality
Bond na Corporate Bond) tani hi leswi tiko rahina vango iFree Market System ha
pfumeleleka kutirhisa Corporate Bond yitirhisiwa kufana na Municipality Bond kambe
hiyi tirhisa hixi Communist kumbe xi Socialist.Minga tivutisi ku mitirho leyi hikwayo yinga
tirheka naa? Hiswona swinga tirheka, xilu xinwana na xinwana xitirha hi Matswalwa
naswona swinga tlhela switirha 100 wa malembe hina hinga swisungula hinga hari
kona, kutirha Business Plan kumbe Development Plan.

Dyondzo:Africa yi Kholoniyiziwile, endhaka Hlangano wa le Berlin a Germany hi 1884


swiva emithethweni,swivula leswaku ti Colonisers atiri tixaka timbirhi ta vanhu kunga va
Tipolitiki na Timixinari ,vati Politic va tiveka hi kuva Greedy ,Selfish ,Showoffs
,Competition na wanuna for himself ,Kuriku ti Missionaries ati tiveka hiku hlanganisa
Misava hi Dyondzo ,ku maka swibendlela ,ku maka tikereke na ku tiveka hi
Collaboration kungari Competition. Scramble of Africa: Boer War, South Africa (1880);
Tunisia (1881); Sudan (1881); Egypt (1882);Wassoulou (1883); Eritrea (1887);
Dahomey (1890); Mashonaland (1890); Dahomey (1892); Matabeleland (1893);
Wassoulou (1894); Ashanti (1895); Ethiopia (1895);Matabeleland (1896); Zanzibar
(1896); Benin (1897); Wassoulou (1898); Chad (1898);(Kousséri); Fashoda (1898);
South Africa (1899); Namibia (1904); Tanganyika (1905);Morocco (1905); South Africa
(1906); Ouaddai (1909); Morocco (1911); Tripolitania(1911), 1880; scramble of Africa,
RSA 1913 Land Act; 1914 Fall of Langeni Empire after 1913 Land Act leswivulaka
leswaku Langeni Kingdom yi file yinga se simekiwa ,tani hileswi vanga fika hi 1890 karhi
wa mikitsikitsi leyi hela hi 1914 ,leswi vulaka 24 years ya maxangu ya valungu; 1914
Fall of Langeni Empire (in order to protect big five African animals and the Altar
whereby two were stolen); (Cheater of Mthetwa stolen to India,and Lion of Nghonyama
of Zulu Ka Malandhela Nguni, to England).Manwanyana Matiko Mahlaseriwile ko hlaya
kufana na South Afrika ayi tshama yi yimile hi nenge wunwe,eka karhi wa sweswi hi le
ku hlaseriweni hi tukulu wa Colonisation kunga Corruption ,Corruption wa Capitalisim
wa Politic wa Colonisation ,hiku komisa Politic ivuloyi ,Missionery irirhandzu ,MaAfrika
rhangelani tiko ra va Kokwani vanwina hi rirhandu ,hikuva nyipi yi herile naswona
amahari kulweni na Valungu milwa na nwina vinyi ,miyivela va Kokwani va nwina na
Vatukulu swindhuwa swa nwina.
Eku humeleleni ka Tsalwa leri ku khesiwa vanhu lava landelaka: lava nga hlayisa
xinepe lexi nga ehehla kunga va ka Mhinga Clan kutiyisisisa eka leswi na hina hinga
naswona eka buku ya muti ,ku khesiwa lava va nga tsala Tsonga Blog unwana wa vona
kunga Mr.Mandla Mathebula,ku khesiwa Manana Rosen Mhlongo Nkata Nyavani hi vito
eka Research leyi vanga yi endla nakuva va fambile va ni lava va za vani kuma na
sweswi va nga ku lweni na ku vuyisa Mhlahlandlela Kingdom na va lava va tirhaka na
vona hinga va tiviku ,hikwavo lava hinga tsala mahungu ya vona swivula kuri ahi
tirhisana ha vakhesa,co-founder ya MAPO Robert Chauke wa le Jerome,Lucky Baloyi
kwala ka Mavambe ,Maria Msimango va Ipelegeng Community Centre e White City
Jabavu kukatsa na Library ya kwale eka free internet kukatsa na Pimville Library na
hikwavo lava ahi va foyinela hiva vutisa vutisa timhaka hikwavo va titiva.Mavambe
News yi ta huma lembe rinwana na rinwana hiti 1 ta September tani hi leswi ku nga
African New Year ,leswi vulaka leswaku ti Information to tala leti hinga na tona hita ti
xera na nwina hiyona Mavambe News.Mina Morris Phahlela Sivulayi Chali Bila
,Founder ya MAPO ,member ya ANC Mpete Mosaka ward 22 Region D2 JHB ni
tshamile e Pimvill Zone 4 from 1994 ku fika sweswi ni ri na rirhandu ra ka Mavambe
Malamulele Development ,Im a Communist ,Traditionalist for Rural Development.
Vakhalabya lava nga lahlekeriwa hikulwa na Colonisation hi lava va landelaka:

Magqekeni Makutsule Bila Langeni (Mabulandlela Leader)


Nyavani Mavunda Hlave (Head Chief)
Xihimu wa Matlhavule Bila Langeni (Langeni Family)
Jeleni Mavunda Hlave (Hlave Family)
Xitlhangu Hlungwani Mthethwa (Mthethwa Family)
Xitanga wa Mayinga Chauke Hlengwe (Hlengwe Family)
Rhangani Maluleke Nwanati Xixangaxile (Xixangaxile Family)
Mremeli Ndlovu Gacheni Ndhavezitha (Langeni Altar, Elephant)
Zizi Nghonyama wa Zulu wa Malandhela (Langeni Altar, Lion)
Gwevekakhulu Novela Mtileni Nyathi Hlave (Hlave Altar, Buffalo)
Khubayi Ngomani Mthethwa Yingwe ya Mavala (Mthethwa Altar, Cheeter)
Xinghema wa Makhuva Lobvi Kalanga (Hlengwe Altar, Rhino)
Ngwenya Kelenge Mkhari Mhelembe (Nwanati Altar, African Engelica Tree)

You might also like