Zagadnienia egzaminacyjne:

Historia państwa i prawa polskiego – dawna Polska (do roku 1795)

OKRES DO 1764 R.
I. Testament Krzywoustego (statut Krzywoustego) 1138 r.:
• Zasada pryncypatu;

• Mimo podziału państwa, dla zachowania jego jedności jeden z książąt uzyskiwał status księcia
zwierzchniego – princepsa.

• Nosił tytuł Princeps [Dux] Poloniae [do 1227 r.]

• Posiadał pewne uprawnienia np. prowadzenia w imieniu pozostałych polityki zagranicznej

• Zasada senioratu – princepsem zostawał zawsze najstarszy mężczyzna w rodzie, a nie najstarszy syn
poprzedniego

• Żeby zapewnić princepsowi-seniorowi przewagę nad innymi władcami dzielnicowymi przekazano mu

dzielnicę senioralną, niepodzielną i niedziedziczną, która w założeniu miała przypadać zawsze
każdoczesnemu princepsowi-seniorowi

II. Reformy Kazimierza Wielkiego

1. Administracyjne:

- ustalenie składu Rady Królewskiej – ministrowie, wyżsi dostojnicy duchowni i dygnitarscy urzędnicy
ziemscy [wojewodowie i kasztelanowie].

- powołanie urzędu starosty (ramię królewskie, urzędnik przede wszystkim ds. porządku publicznego

- początek klasycznych urzędów ziemskich – hierarchia urzędnicza pozostała po rozbiciu

dzielnicowym, urzędnicy czysto honorowi, bez właściwych kompetencji

2. W zakresie wymiaru sprawiedliwości;

- powstanie sądownictwa szlacheckiego I instancji – sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich;

- założenie sądów wyższych prawa niemieckiego: na zamku krakowskim i sześciu miast;

3. Reforma prawna - kodyfikacja prawa sądowego [statuty];

4. Skarbowa i monetarna:

- reorganizacja dóbr monarszych, powstanie królewszczyzn (dóbr przeznaczonych do przekazywania

w użytkowanie zasłużonym obywatelom;

- liczne podatki nadzwyczajne obok zwyczajnego [zwyczajny – 12 groszy i dwie miary zboża z łanu;
duchowni 24];

- reforma monetarna [właściwie Łokietek 😊] - mennica ogólnopolska pod zarządem króla –

centralizacja emisji pieniądza.

5. Wojskowe;

- organizacja wojskowości oparta o pospolite ruszenie zorganizowane w chorągwie (podział na

chorągwie ziemskie – terytorialne i możnowładcze – rodowe);
 - chorągwie nadworne - stałe oddziały dla ochrony króla;

- zobowiązanie do służby wojskowej sołtysów i wójtów;

- problem wojsk zaciężnych [głównie piechota na konkretną wyprawę]

6. Reforma szkolnictwa - założenie uniwersytetu;

III. Cechy i gildie

1. Gildie – zrzeszenia kupców z miasta;

2. Cechy – zrzeszenia rzemieślników danej profesji

- Przynależność do cechu [idea korporacjonizmu; przymusowość problem obywatelstwa

miejskiego, obowiązku małżeństwa, bykowego, statusu wdowy];

- Organizacja cechu – starsi cechowi i zgromadzenie cechowe

- Własne źródła prawa – statuty cechowe.

- Organizacja zakładu rzemieślnika cechowego - mistrz, czeladnicy i uczniowie, problem

wyzwolin i majstersztyku – uzyskania samodzielnych uprawnień przez czeladnika;

- Funkcje i zadania cechów:

a. Gospodarcze

- generalnie ochrona praw i interesów konsumentów i producentów

- kontrola jakości towarów

-Ustalanie i kontrola ilości produkowanego towaru i cen;

d. Organizowanie życia członków +„charytatywne” – pomoc socjalna dla rodzin

członków cechowych, wdów po członkach etc.

e. Religijne [święci patroni, uroczystości religijne, sztandary na Boże Ciało etc.;

msze z zmarłych członków];

f. Polityczne [cechy wykonywały pewne zadania z zakresu władzy publicznej, np.

uchwalanie regulacji cechowych; sądownictwo samorządowe];

g. Wojskowe [cechy miały swoje baszty i mury do obrony];

IV. Lokacja miast na prawie niemieckim

1. Możliwe jako utworzenie nowego miasta (na „surowym korzeniu”) lub „relokowanie” już
istniejącego z prawa polskiego na niemieckie

2. Porządki prawa niemieckiego obecne na ziemiach Polskich – p. magdeburskie (i jego odmiany –

chełmińskie i średzkie), pr. lubeckie

3. Proces lokacji

- technicznie proces lokacji (na surowym korzeniu) wymagał znalezienia osadników i

sfinansowania ich podróży i życia w trakcie tworzenia miejskiej infrastruktury. Właściciel
znajdował człowieka z kapitałem, który na własny koszt przeprowadzał te operacje –
zasadźcę. W zamian zostawał on najczęściej dziedzicznym wójtem i czerpał z tego wymierne
korzyści.

- Przywilej lokacyjny

a. pochodna regale lokacyjnego monarchy – zgoda na założenie miasta

b. w dobrach prywatnych musiało się wiązać z immunitetem - wyłączeniem

właściwości urzędników książęcych w zakresie administracji i sądownictwa.

- Dokument lokacyjny

a. Umowa między właścicielem miasta a zasadźcą

b. Prawa i obowiązki zasadźcy;

c. Treść

* Prawa i obowiązki właściciela;

* Prawa i obowiązki mieszkańców;

* Wzajemne stosunki między właścicielem a mieszkańcami;

* Ustrój miejski – pozycja, prawa i obowiązku wójta i ławy

d. pozycja wójta na gruncie prywatnoprawnym miał stosunek lenny z właścicielem;

publicznoprawnie, był „naczelnikiem” miasta [sprawował głównie funkcje
administracyjno-sądowe];

e. Uprawnienia wójta :

* Majątkowe [własność użytkowa, łany uprawne, nieruchomość budynkowa

– wolność od ciężarów]

* Wodne [połów ryb, użytkowanie młynów wodnych, użytkowanie stawów

rybnych itp.];

* Przemysłowe [budowa i eksploatacja młyna, karczmy z prawem

wyszynku, kramów, jatek itp.];

* Inne pożytki [część świadczeń od mieszkańców na rzecz właściciela, część

opłat sądowych, kar pieniężnych itp.];

f. Obowiązki wójta:

* Służba wojskowa

* Podatki państwowe;

* Wykonywanie swojej władzy jako wójta i sprawowanie wymiaru

sprawiedliwości

g. pozycja mieszkańców (prawa i obowiązki)

* przydział łanów uprawnych;

* płacenie czynszu

* prawo i zasady korzystania z urządzeń miejskich

* inne [np. prawy wycinki drzew w lesie, połowu ryb w rzece itp.];

* uiszczanie pewnych opłat (m.in. za urządzenia będące własnością

podzielną właściciela i wójta);
V. Sejmiki szlacheckie
1. Kwestie ogólne

• Zgromadzenie całej szlachty z danego obszaru (demokracja bezpośrednia)

• Prawo zwołania sejmiku – monarcha (ew. pierwszy senator duchowny w bezkrólewiu), wyjątkowo
dygnitarscy urzędnicy ziemscy;

• Prawo uczestniczenia w sejmiku – cała szlachta osiadła, z czasem także nieosiadła (gołota);

• Miejsce odbywania sejmiku [kościół, cmentarz, ratusz etc.]

• Modelowy przebieg:

• Msza św.;

• Inauguracja, wybór marszałka;

• Mowy przedstawicieli króla [legatów] i innych ważnych osób; odczytywanie listów do

sejmiku;

• Inne czynności [rozliczanie poborców, przyjmowanie sprawozdań komisji skarbowych];

• Swobodna dyskusja;

• Podjęcie decyzji – problem jednomyślności, zerwania i rozdwojenia sejmiku.

• Uchwały sejmiku – lauda;

2. Podział (klasyfikacja) terytorialny sejmików:

* Sejmiki generalne

• Prowincjonalne (osobny dla Wielkopolski, Małopolski, Rusi, Prus Królewskich i Mazowsza)

• Zajmowały się sprawami całych prowincji, uzgadniały stanowisko prowincji przed sejmami
itd.

* Sejmiki ziemskie

• Na poziomie województw ziem i powiatów (zależnie od zwyczaju)

• Właściwy poziom samorządu szlacheckiego

3. Podział funkcjonalny sejmików

• Sejmiki wybierające urzędników i sędziów (tudzież kandydatów na te funkcje):

• Sejmiki elekcyjne – wybierały kandydatów na urzędników ziemskich (zwłaszcza sędziów

podsędków i pisarzy)

• Sejmiki deputackie (ew. „gromniczne” bo odbywały się zawsze w święto Matki Boskiej
Gromnicznej – 2 lutego) – wybierały deputatów do Trybunału po 1578

• Sejmiki „okołosejmowe”:

• Sejmiki przedsejmowe – zwoływane przez króla przed sejmem, wysłuchiwały legacji

królewskiej, wybierały posłów na sejm, układały i odbierały od wybranych posłów przysięgę
na wykonanie instrukcji;
 • Sejmiki relacyjne – odbywane po sejmie, żeby posłowie mogli złożyć sprawozdanie, czyli
„relację po sejmie (zwłaszcza z prawidłowego wypełnienia instrukcji);

• Sejmiki gospodarskie – sejmik autonomiczny ds. lokalnych;

• Sejmiki kapturowe (zwoływane w czasie bezkrólewia).

VI. SEJMY WALNE

1. Kwestie ogólne

• Zwoływał zawsze król!

• Według artykułów henrykowskich dzieliły się na

• Sejmy zwyczajne

• Odbywały się raz na 2 lata

• Trwały 6 tygodni

• Sejmy nadzwyczajne

• Zwoływane w razie potrzeby

• Krótsze (2-4 tygodnie)

2. Organizacja skład i struktura

• Organizacja i struktura - 3 stany sejmujące – król, senat i izba poselska, 2 izby – senat i izba poselska

• Skład senatu

• Król [stan sejmujący i jednocześnie przewodniczący izby senatorskiej.

• Dygnitarze kościelni

• Arcybiskupi [2 – gnieźnieński i lwowski] i

• Biskupi ordynariusze diecezjalni 15];

• Dygnitarscy (senatorscy) urzędnicy ziemscy

• Wojewodowie [maksymalnie 35 + kasztelan krakowski, wileński i trocki oraz

starosta gen. żmudzki – razem 39];

• Kasztelanowie

• Więksi [krzesłowi, bo siedzą na krzesłach] – 31;

• Mniejsi [drążkowi, bo siedzą na ławie w drugim rzędzie ] – 51 + tzw.

kasztelanowie konarscy [koniuszy] – 3; razem 54;

• Ministrowie (4 marszałków - wielki koronny, nadworny koronny, wielki litewski, nadworny

litewski; 4 kanclerzy i podkanclerzych – bo koronni i litewscy; 4 podskarbich – wielki
koronny, nadworny koronny, wielki litewski, nadworny litewski; w XVIII w. również hetmani
– wielki koronny, polny koronny, wielki litewki, polny litewski)
 • Skład izby poselskiej – posłowie

• Wybierały ich sejmiki przedsejmowe

• Mandat imperatywny, in. związanego [limita potestas] – zaprzysięgana instrukcja sejmikowa;

• Immunitet formalny;

• Diety [tzw. „strawne”];

3. przebieg i tryb pracy

• Na początek msza

• Sesja w izbach rozłączonych (senat osobno izba poselska osobno). W izbie poselskiej – wybór
marszałka i rugi (weryfikacja ważności mandatów posłów).

• Sesja wspólna obu stanów w senacie (ceremonialne mowy, całowanie ręki królewskiej, propozycja
króla – program obrad, wota senatorskie – uroczyste przemowy senatorów, oraz inne czynności)

• Izby rozłączone

• Senat – sąd sejmowy

• Izba poselska – praca nad projektami ustaw (konstytucji)

• Na koniec – izby złączone – konkluzja na koniec sejmu opracowanie dostatecznego kształtu ustaw
(konstytucji)

• Zasady trybu legislacyjnego – swobodna dyskusja i jednomyślność (liberum veto)

4. Kompetencje

• Stanowienie prawa ( w tym podatki)

• Zadania administracyjne

• Ratyfikowanie umów międzynarodowych

• Kontrola nad królem i administracją

VII. Urzędy w dawnej Polsce (cechy ogólne):

- Zasada jednoosobowości sprawowania urzędu;

- Zasada bezpłatności sprawowania urzędu;

- Zasada przyznawania urzędów nie według kryterium kompetencji, a w zamian za zasługi dla państwa
[nagroda dla szlachty bene meritis], przy uwzględnieniu pochodzenia i majątku rodowego;

- Zasada dożywotniości urzędów i nieusuwalności urzędników;

- Zasada niepołączalności urzędów;

- Zasada niefachowości i niezawodowości urzędników;

- Zasada braku lub szczątkowości utrzymywanej przez państwo obsługi „biurowo-kancelaryjnej”

organów państwa;
VII. Klasyfikacje urzędów państwowych w dawnej Polsce:
1. Urzędy centralne:

- Senatorskie [tj. ministerialne, bo ministrowie 😊, urzędnicy centralni będący najbliższymi

współpracownikami monarchy, których zakres kompetencji był regulowany „resortowo”, czyli
rzeczowo].

Byli to:

a. marszałkowie (wielcy i nadworni),

b. podskarbiowie (wielcy i nadworni),

c. kanclerze i podkanclerzowie,

d. potem hetmani (wielcy i polni)

e. Pamiętać, że co do zasady 4 – 2 dla Korony i 2 dla Litwy, bo dualizm po 1569 r. (w

XVIII w. mamy zatem łącznie 16 ministrów)

- Niesenatorskie (bo nie zasiadają w senacie 😊)

- Inny podział centralnych na królewskie i dworskie [zarówno dworu króla jak i królowej]

2. Urzędy lokalne:

- Ziemskie (pozostałe po dzielnicach po rozbiciu dzielnicowym, miały charakter czysto

tytularny)

a. Dygnitarskie (wojewodowie i kasztelanowie – wchodzą do senatu);

b. Zwykłe (niedygnitarskie, bo nie wchodzą do senatu) – tu według hierarchii dla

określonych terytoriów: podkomorzy, sędzia ziemski, miecznik, chorąży cześnik itd.

- Grodzkie - urzędnicy starosty, zwłaszcza: sądowi (sędzia i pisarz grodzki) oraz urzędu
grodzkiego (np. burgrabia)

- Samorządowe (sejmikowe powoływane przez sejmiki np. poborcy podatkowi).

VIII. Urzędy ministerialne w dawnej Polsce

1. Marszałkowie: wielki i nadworny [koronny i litewski];

Kompetencje – minister strzegący porządku (w otoczeniu króla)

- Zadania administracyjne (porządek i bezpieczeństwo na dworze i w okolicy miejsca pobytu

króla);

- Zadania policyjno–jurysdykcyjne (ściganie i sądzenie przestępstw przeciwko porządkowi w

otoczeniu króla, sąd dla dworzan królewskich);

2. Kanclerze i podkanclerzowie [koronny i litewski];

- minister od „spraw zagranicznych i wewnętrznych”

- do pomocy miał fachową kancelarię królewskiej [Metryka Koronna];

 - opiekował się pieczęciami publicznymi i przybijał je na dokumentach (mógł odmówić z uwagi na
nielegalność aktu – kontrola nad królem)

- prowadził politykę zagraniczna pod kierunkiem króla i sejmu

- przewodniczył sądowi asesorskiemu;

3. Podskarbiowie: wielki i nadworny [koronny i litewski];

- minister od skarbu i finansów (ew. też gospodarki)

- podział kompetencji konsekwencją rozdziału skarbów: publicznego (podskarbiowie wielcy) oraz

dworu (podskarbiowie nadworni)

- ponosili odpowiedzialność przed sejmem za swoje działania (rachunki podskarbińskie);

- nie mieli fachowej administracji skarbowej na poziomie lokalnym

4. Hetmani

- minister od spraw wojskowych i najwyższy dowódca wojskowy

- dowodzenie wojskiem

- kompetencje w zakresie aprowizacji i wyposażenia wojska

- jurysdykcja sądowa nad żołnierzami

IX. Urzędy ziemskie

1. Geneza

- Reformy Kazimierza Wielkiego

- Wywodzili się z dawnych urzędników książęcych dzielnicowych z okresu rozbicia

- Po zjednoczeniu państwa niepotrzebni, zachowano hierarchę bez kompetencji

2. Powoływanie – mianował ich król spośród kandydatów wybieranych na sejmikach elekcyjnych

3. Pozycja

- były to godności o charakterze tytularnym – z reguły brak realnych kompetencji, wiązały

się ze splendorem społecznym

- u.z. byli bezpłatni, dożywotni i nieusuwalni

4. Hierarchia

- dygnitarscy – wojewodowie i kasztelanowie (wchodzili do senatu)

- niedygnitarscy – m.in. podkomorzy; chorąży; sędzia ziemski; stolnik; podczaszy; podsędek;

podstoli;

X. Urzędy grodzkie
1. Geneza [powołanie urzędu starosty – Wacław II, Kazimierz Wielki];
 2. Powoływanie – starosta powoływany przez króla, urzędnicy grodzcy powoływanie przez starostę,
sprawują urząd przez okres sprawowania urzędu przez starostę, który ich powołał

3. Kompetencje [bracchium regale] – stanie na straży porządku publicznego, ściągnie przestępstw

kryminalne bez względu na stan społeczny, z czasem ograniczone do najpoważniejszych przestępstw –
tzw. 4 artykułów grodzkich (najazd na dom szlachcica, rozbój na drodze publicznej, zgwałcenie,
podpalenie), por. sądy grodzkie

4. Hierarchia – powoływani przez starostę: burgrabia, sędzia grodzki, pisarz, regenci

XI. Bezkrólewie – przebieg

1. Przyczyny – śmierć lub ewentualnie abdykacja króla;

2. Prymas [interrex]:

• Przejmuje cześć uprawnień królewskich, z wyłączeniem zwłaszcza rozdawania dóbr i

urzędów!

• Zwołuje obecnych na dworze senatorów na radę;

• Wydaje uroczysty akt – uniwersał z ogłoszeniem śmierci królewskiej, zwołujący sejmiki i

wyznaczający datę sejmu konwokacyjnego;

3. Sejmiki kapturowe:

• Zbierają się w wyznaczonych uniwersałem terminach i zawiązują konfederację

[zaprzysiężonych związek szlachty, dla zapewnienia porządku, bezpieczeństwa wewnętrznego
i zewnętrznego państwa];

• Wybierają posłów na sejm konwokacyjny;

• Ustanawiają tymczasowy wymiar sprawiedliwości – sądy kapturowe;

4. Sejm konwokacyjny

• Krótki z reguły 2 tygodnie

• Struktura – 2 stany, 2 izby [brak króla].

• Skład: senatorowie + posłowie;

• Przebieg – standardowy sejm krótki, z pominięciem elementów wymagających osobistego

uczestnictwa króla.

• Kompetencje:

• Ustanawiał konfederację ogólnokrajową

• Podejmował decyzje potrzebne do przeprowadzenia sejmów elekcyjnych;

• Podejmował istotne decyzje w zakresie zarządu państwem w bezkrólewiu;

• Miał pełne kompetencje do ustanawiania podatków, rozstrzygania spraw armii etc.

5. Sejm elekcyjny

• Struktura – 2 stany sejmujące.

 • Skład – cała szlachta viritim [choć w obradach z reguły tylko reprezentanci;

• Obrady

• W polu – między Warszawą a Wolą.

• Senat zbierał się w „szopie” – czyli drewnianym budynku;

• Posłowie pod gołym niebem w tzw. „okopie”, tworzą tzw. „koło

rycerskie”;

• Ogół szlachty – wokół okopu.

• Przebieg:

• Podobny jak innych sejmów z odrębnościami [np. całość szlachty przyjmuje

poselstwa zagraniczne];

• Elekcja króla modelowo ostatniego dnia;

• Sejm kończą ceremonie ogłaszające monarchę i przysięga na pakta

konwenta i wręczenie potwierdzenia elekcji – dyplomu elekcyjnego.

• Kompetencje:

• Takie jak każdy sejm;

• + Specyficzne: naprawa tzw. egzorbitancji, ułożenie paktów konwentów,

wybór króla.

6. Koronacja króla – kończy bezkrólewie. Po niej pierwszy sejm nowego panowania – sejm koronacyjny

• Uroczysty wjazd do Krakowa i pogrzeb poprzednika;

• Procesja na „Skałkę” i całonocna modlitwa z leżeniem krzyżem [ku przestrodze, żeby

nie nadużywać władzy jak Bolesław Śmiały względem św. biskupa Stanisława 😊];

• Koronacja w rycie kościelnym katolickim [ew. także królowej, jeśli jest😊];

• Problem insygniów koronacyjnych [korona, berło, jabłko i miecz Chrobrego –

Szczerbiec]

• Powtórzenie przysięgi na pakta konwenta i konfirmacja praw królestwa;

• „Homagium mieszczańskie” – hołd od mieszczan krakowskich w imieniu wszystkich

miast królestwa

7. Artykuły henrykowskie

• Forma:

• Akt w założeniu jednorazowy, uchwalony na sejmie elekcyjnym Henryka Walezego w 1573

r., potwierdzony ostatecznie i przedrukowane w konstytucjach sejmu koronacyjnego Batorego
w 1576r.

• Wybiórczy zbiór regulacji prawnych, najważniejszych dla ustroju

• Wprowadzały pewne modyfikacje do systemu prawnego lub potwierdzały dawne prawa, klucz
wyboru – obawa przed nadużywaniem władzy przez króla

• Treść

• Wolna elekcja, tolerancja religijna,

• Sejm zwyczajny co 2 lata na 6 tygodni oraz nadzwyczajny w razie potrzeby na krótszy okres
 • Obowiązki królewskie w zakresie obronności – utrzymania wojska i twierdz

• Kontrola króla – senatorowie rezydenci

• Wolności podatkowe i górnicze szlachty (zniesienie regale górniczego)

• Prawo wypowiedzenia posłuszeństwa dla szlachty

8. Pakta konwenta

• Forma: Umowy podpisywane z każdoczesnym (każdym kolejnym) królem elekcyjnym (formalnie

drugą stroną był cały „naród szlachecki” zebrany na elekcji viritim

• W latach 1573-1587 – regulowały zasadniczo wyłącznie osobiste zobowiązania monarchów do

sfinansowania bądź zrealizowania określonych przedsięwzięć.

• Po 1648 dwa zasadnicze typy klauzul:

• Zobowiązania osobiste jw.

• Kluczowe regulacje dla systemu prawnego, uchwalane w oparciu o tzw. egzorbitancje –

zarzuty o nadużywanie władzy przez króla (gwarancje wolnej elekcji, podstawowych
obowiązków królewskich, podstawowych praw osobistych, majątkowych i podatkowych
szlachty)

XII. Reformy Sejmu niemego z 1717 r.

1. Skarbowo-podatkowe

- Stale podatki, bez konieczności każdorazowej zgody sejmu (Korona – podatki bezpośrednie:
pogłówne generalne i hiberna, Litwa – głównie podatki pośrednie: czopowe, szelężne i cło.

- Przejęcie przez wojsko większej części obowiązków administracji skarbowej – wojsko wybierało
podatki bezpośrednie na swoje potrzeb samodzielnie.

2. Sejmikowe:

- Połączenie sejmików deputackich i gospodarskich.

- Odebranie sejmikom gospodarskim znacznej części uprawnień skarbowych [pozostawiono im zarząd

szelężnego i czopowego w Koronie];

- Odebranie sejmikom prawa zaciągania żołnierza powiatowego i innych uprawnień wojskowych;

3. Wojskowe:

- Ograniczenie władzy hetmanów;

- Ustanowienie stałej armii 18 000 porcji w Koronie i 6 000 porcji na Litwie [razem 24 ]:

4. Związane z osobą króla i unią polsko-saską:

- Potwierdzenie reguły, że król nie może opuszczać Polski [tylko na 3 miesiące w roku];

- Brak kompetencji urzędników saskich w Polsce i polskich w Saksonii;

- Ograniczenie liczby urzędników saskich na dworze polskim do 6 osób.

- Brak wojsk saskich w Polsce poza gwardią królewską [1200 osób].

WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI W DAWNEJ POLSCE
XIII. Zasady „naczelne”
• Zasada stanowości i wspólnotowości sądów;

• Zasada kolegialności sądów;

• Zasada wybieralności sędziów [tudzież uczestniczenia w procesie ich desygnacji];

• Zasada nieprofesjonalności sędziów [braku wymogów związanych z wykształceniem, czy

doświadczeniem zawodowym];

• Zasada instancyjności;

• Zasada niezawisłości sędziowskiej;

• Zasada odpowiedzialności sędziów;

• Zasada częściowego oddzielenia od władzy wykonawczej [administracyjnej];

• Zasada zasadniczego braku podziału sądów na fachowe wydziały: dla spraw karnych, cywilnych, czy
administracyjnych.

XIV. Sądy książęce w okresie rozbicia:

• Sądy na wiecu [in colloquio] – sprawy ważniejsze

• Sądy na dworze [in curia] – sprawy mniej ważne

XV. Sądy szlacheckie – ustrój w Rzeczpospolitej Obojga Narodów

• I instancja (ważne – reformy Kazimierza Wielkiego):

• Sądy ziemskie;

• Sądy grodzkie;

• Sądy podkomorskie;

• Wyższe instancje po 1523 (apelacja):

• Najpierw – Sąd sejmowy;

• Trybunały [po 1578-1581];

XVI. Sądy szlacheckie I instancji

1. Sąd ziemski
 • Geneza: sądy książęce w okresie rozbicia [orzekały w imieniu panującego];

• Skład: sędzia ziemski [iudex terrae], podsędek [subiudex], pisarz [notarius] – urzędnicy ziemscy,
powoływanie przez króla spośród kandydatów wybranych na sejmiku elekcyjnym; do XV w. także
asesorowie;

• Właściwość:

• Miejscowa: z zasady 1 województwo, osobno sądzone sprawy z każdego powiatu;

• Osobowa: szlachta osiadła;

• Przedmiotowa: zarówno sprawy cywilne i karne [z czasem w zasadzie wyłącznie cywilne];

• Instancyjna: sprawy I instancji;

• Tryb pracy: sąd objazdowy – roczki sądowe 4 razy do roku w każdym powiecie sądowym

2. Sąd grodzki
• Geneza: uprawnienia sądownicze urzędu starosty [bracchium regale, 4 artykuły grodzkie itd.];

• Skład:

• Starosta; powoływani przezeń urzędnicy sądowi (grodzcy): sędzia, pisarz [urzędnicy

grodzcy];

• Małopolska: [brak starostów generalnych, justycjariusze];

• Właściwość:

• Miejscowa: powiat sądowy;

• Osobowa: szlachta nieosiadła, ludzie „luźni”; wszystkie stany w zakresie „4 artykułów”;

• Rzeczowa: sprawy karne wszystkich stanów, a także karne i cywilne szlachty nieosiadłej i
ludzi luźnych;

• Instancyjna: I instancja;

• Tryb pracy: działały w permanencji, pewne elementy inkwizycyjności postępowania [tzn.

wszczynania i prowadzenia postepowania z urzędu];

3. Sąd podkomorski
• Geneza: schyłek XIV w. uprawnienia urzędu podkomorskiego;

• Skład: sądy jednoosobowe: podkomorzy, ew. wyznaczony przez niego komornik;

• Właściwość: sąd wyłącznie właściwy do rozpatrywania sporów o rozgraniczenie dóbr szlacheckich;

• Tryb pracy: postępowanie kondescensorialne [na miejscu sporu].

XVII. Trybunał Koronny

1. Geneza
 • Wprowadzenie apelacji – formula processus 1523 r.;

• Rozpatruje – sąd sejmowy;

• Zaległości spraw, pogłębione niezwoływaniem sejmu przez Zygmunta Augusta w latach

1556-1562; najpierw próby stworzenia sądów tymczasowych apelacyjnych:

• W końcu – Ordynacja Trybunału [1578] – stały sąd apelacyjny dla szlachty od wyroków
sądów szlacheckich I instancji

2. Skład:

• Deputaci szlacheccy:

• Wybierani na sejmikach deputackich [zwanych gromnicznymi], 1 sejmik – 1 deputat

• Na czele marszałek trybunalski;

• Deputaci duchowni:

• 6 potem 8 wybieranych przez kapituły;

• Na czele prezydent;

• Sądziły komplety sądowych, czyli składów orzekających. W sprawach związanych z religią

skład mieszany – 6 deputatów szlacheckich i 6 duchownych, w razie równości głosów
odsyłano na sąd sejmowy

3. Właściwość Trybunału [zakres kompetencji]

• Miejscowa

• Trybunał jeden dla całej Korony, ale dwie sesje w Lublinie [małopolska] i Piotrkowie
[wielkopolska];

• Odrębnie T. Litewski w Wilnie dla Litwy

• Osobowa – tak jak sądy szlacheckie [ziemskie, grodzkie i podkomorskie];

• Rzeczowa – tak jak sądy szlacheckie;

• Instancyjna:

• W II instancji – apelacje od sądów szlacheckich;

• W I instancji – sprawy przekazane odrębnymi przepisami;

4. Tryb pracy

• Głosowanie składów sędziowskich –

• 3 tury jednomyślnie; 4 tura większością głosów;

• Równość głosów – odesłanie na kolejną sesje Trybunału; równość głosów składu mieszanego
– odesłanie na Sąd Sejmowy;

• Po 1764 r. 3 głosowanie większością tajne [kartki do urny, potem różnokolorowe kulki ].

• Rejestry – czyli wokandy [terytorialne i rzeczowe]

XVIII. Sądy Królewskie w Rzeczypospolitej

 • Sąd sejmowy;

• Skład:

• Król i wszyscy senatorowie;

• 2 poł. XVII w. deputaci szlacheccy – 24 [po 8 z prowincji], z czasem wzrost do ok.

54;

• Właściwość [jak sądy szlacheckie]:

• Osobowa – szlachta osiadła;

• Rzeczowa [po 1578 r.]: spory między stanami, zdrada stanu, sprawy gdzie
szlachcicowi osiadłemu groziła kara śmierci, utrata czci i konfiskata dóbr, sprawy o
przestępstwa urzędnicze

• Instancyjna –

• Do 1578 apelacje od wyroków sądów szlacheckich;

• Potem odesłania od Trybunału, ew. skarga ex vi legis;

• Pewne sprawy w I i ostatniej instancji [np. przeciwko wyższym urzędnikom,

zwł. ministrom o nadużycie funkcji, czy zdradę stanu];

• Sądy „zadworne”;

• Sąd asesorski

• Pod przewodnictwem kanclerza,

• Dla miast królewskich;

• Sąd relacyjny –

• Asesorski z osobistym udziałem króla

• Dla lenników i terytoriów lennych

• Sąd referendarski

• Pod przewodnictwem referendarza

• Dla chłopów z dóbr królewskich

XIX. SĄDY MIEJSKIE

• Sąd ławniczy;

• Sąd radziecki;

• Sądy jednoosobowe: burmistrza, wójta

• Sądy radziecko-ławnicze;

• Inne np. cechowe.

• Wyższe - Sądy leńskie; Sądy wyższe prawa niemieckiego;

XX. Sądy Ławy Miejskiej
• Geneza: uprawnienia ławy miejskiej jako głównego organu administracyjno-sądowego w miastach na
prawie niemieckim.

• Skład: wójt [ew. starosta sadowy] i ławnicy;

• Właściwość: miejscowa [obszar miasta], osobowa [obywatele miasta i goście], instancyjna [sprawy
zasadniczo I instancji]; rzeczowa [ogół spraw karnych i cywilnych];

• Tryb pracy:

• Roki zwyczajne – raz na 2 tygodnie

• Roki wielkie gajone – 3 razy do roku [sądy ławnicze zwyczajne pod przewodnictwem pana
miasta lub landwójta] sądziły w I instancji sprawy najwyższej wagi lub skomplikowane,
przekazywane przez sąd ławniczy;

• Sądy nadzwyczajne – w razie potrzeby, w okresach między rokami zwyczajnymi.

• Sąd kryminalny [tzw. „gorącego prawa” – dla sprawców złapanych na gorącym

uczynku];

• Sąd potrzebny [w razie zaistnienia konieczności opuszczenia miasta przed terminem

roków, z uwagi na np. służbę publiczna, czy pielgrzymkę];

• Sąd gościnny [dla „gości” spoza miasta].

XXI. Inne:
• Sąd radziecki [rady miejskiej, po powstaniu „drugiego ordynku”, tzn. wykupieniu dziedzicznego
wójtostwa przez samo miasto i przejęcia władzy przez wspólnotę samorządową];

• Miał charakter samorządowy, istniał tylko tam, gdzie samorząd się pojawił

• Skład: rajcy pod przewodnictwem burmistrza;

• Przejmuje większość kompetencji sądów ławniczych w zakresie spraw karnych i cywilnych;

• Ważniejsze sprawy – sąd radziecko-ławniczy

• Sprawy mniejszej wagi: sądy jednoosobowe: wójt lub burmistrz;

XXII. Sądy wyższe prawa niemieckiego

• Początkowo – sądy miasta macierzystego [wydawały ortyle];

• Sądy leńskie [sądy o charakterze lennym dla wójtów i sołtysów];

• Sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim

• Reforma Kazimierza Wielkiego

• Prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów dóbr królewskich oraz sąd dla wydawania
pouczeń prawnych]
 • Sąd sześciu miast:

• Reforma KW.

• Kraków, Kazimierz, Bochnia, Wieliczka, Sącz, Olkusz;

• Królewski sąd komisarski; 3 razy do roku na ratuszu w Krakowie;

• Sąd odwoławczy od sądów radzieckich i ławniczych miast królewskich oraz sądu wyższego
na zamku krakowskim.

XXIII. Wiejskie
Dominialne – sąd ławy wiejskiej z sołtysem – odwołanie do pana wsi

Królewskie – sąd ławy wiejskiej z sołtysem – odwołanie do S. Referendarskiego

REFORMY OKRESU STANISŁAWOWSKIEGO

XXIV. Prawa kardynalne

1. W 1768, podział konstytucji sejmowych na 3 kategorie:

• Prawa kardynalne – „nieodmienne”, jakakolwiek ich modyfikacja była niedopuszczalna, możliwe

było ewentualnie poszerzenie ich katalogu;

• Prawa stanu [materiae status] – ich zmiana była dopuszczalna jedynie za jednomyślną zgodą
sejmujących stanów;

• Prawa ekonomiczne [materiae oeconomicus] – decyzje w ich sprawach podejmowano większością

głosów

2. Prawa kardynalne – 2 redakcje (1768 i 1775)

• Ustrój polityczny:

• Wolne elekcja;

• Liberum veto;

• Wypowiedzenie posłuszeństwa;

• Unia Korony i Litwy oraz autonomiczne prawa Prus Królewskich;

• Prawa osobiste szlachty:

• Neminem captivabimus;

• Równość dostępu do urzędów i dóbr publicznych;

• Wyłączne prawo do sprawowania urzędów i posiadania dóbr ziemskich;

• Władza dominialna nad chłopami [bez prawa życia i śmierci];

• 1775 – wolna elekcja, wybór jedynie Polaka, zakaz obejmowania tronu po ojcu i dziadku.

XXV. Reformy administracyjne okresu stanisławowskiego:

1. Komisje Wielkie Skarbu i Wojska 1764 [centralne organy administracyjne, odrębne dla Korony i
Litwy];
2. Komisja Edukacji Narodowej 1773 [centralny organ administrowania oświatą, wspólny dla Korony
i Litwy];
3. Rada Nieustająca 1775 [centralny organ zarządu państwem, wspólny dla Korony i Litwy];
4. Komisje dobrego porządku [boni ordinis] – [Organy lokalne: do ujednolicenia zarządu miastami
królewskimi].
5. Konstytucja 3go maja
6. sejm grodzieński 1793
XXVI. Rada Nieustająca
1. Kwestie ogólne
- Geneza - brak organu rządowego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, słabość władzy
wykonawczej w okresie wcześniejszym
- Był to centralny organ wykonawczy [rządowy] wspólny dla Korony i Litwy;

2. Skład:
- Kadencja Rady: 2 lata [w nowym składzie zawsze 1/3 składu poprzedniego]
- Król
- 36 konsyliarzy (18 z senatu i 18 z Izby poselskiej
- Wybory konsyliarzy: tajne, na cały skład rady;
- Wymogi merytoryczne: doświadczenie w sprawowaniu funkcji publicznej [posła na sejm,
deputata do Trybunału, członka komisji skarbu lub wojska itp.]

3. Struktura
Podział na departamenty o pomocniczej roli względem plenum Rady [przygotowywanie
projektów dla plenum rady]:
- Interesów cudzoziemskich (spraw zagranicznych 😊) – 5 członków [król –
przewodniczący]
- Policji (administracji) – 8 członków [przewodniczący – marszałek]
- Wojska – 8 członków [przewodniczący – hetman]
- Sprawiedliwości – 8 członków
- Skarbu – 8 członków [przewodniczy podskarbi]

4. Tryb pracy:
- Głosowanie większością głosów [tajne lub jawne], król, jako przewodniczący – 2 głosy;
- Rezultat końcowy prac – rezolucje!!!

5. Kompetencje:
- Bieżący zarząd między sejmami [kierownictwo i nadzór nad „administracją rządową”]
- Inicjatywa ustawodawcza;
- Wykonywanie uchwał sejmowych,
- Przedstawianie królowi kandydatów na urzędy;
- Kompetencje kontrolne nad działalnością ministrów i centralnych urzędników państwa;
- Od 1776 – powszechnie obowiązująca wykładnia prawa – rezolucje interpretacyjne!!!
- Od 1776 kompetencje porządkowo-kontrolne względem miast królewskich.
.

XXVII. Komisja Edukacji Narodowej

1. Kwestie ogólne:
- Centralny, wspólny dla Korony [tj. Polski] i Litwy organ mający zorganizować i zarządzać
systemem edukacji po rozwiązaniu zakonu jezuitów.
- drugie w Europie świeckie ministerstwo oświaty

2. Skład - 8 osób wybieranych przez sejm na 6-cio letnią kadencję (potem miał mianować król)

3. Struktura komisji:
- Właściwa komisja ds. organizowania systemu oświaty
- Komisja rozdawnicza – rozliczanie majątku po jezuitach, spłata zobowiązań zakonu etc.
- Komisja sądowa – załatwianie sporów o majątek po jezuitach
- Towarzystwo ds. Ksiąg Elementarnych – przegotowanie programów nauczania i
podręczników

4. Struktura terytorialna - podział kraju na 9 wydziałów terytorialnych

 5. Kompetencje:
- organizacja systemu szkolnictwa, szkolenie nauczycieli, tworzenie programów nauczania,
- w konsekwencji struktura systemu – 2 uniwersytety, szkoły wydziałowe, potem
podwydziałowe i w końcu parafialne zarządzane przez Kościół

KONSTYTUCJA 3GO MAJA

XXVIII. Struktura:
• Ustawa Rządowa z 3-go maja 1791;
• Prawa „podstawowe”:
• Prawa kardynalne
• Deklaracja stanów zgromadzonych
• Zaręczenie wzajemne oboga narodów
• Ustawy „okołokonstytucyjne” wprost wskazane w konstytucji:
• Ustawa o miastach królewskich [uznana za integralną część konstytucji]
• Prawo o sejmikach
• Ustawa o sejmie konstytucyjnym extraordynaryjnym
• Pozostałe ustawy okołokonstytucyjne:
• Dot. władzy ustawodawczej – Prawo o sejmach [1791]
• Dot. władzy wykonawczej: o Straży; Ustawa o Komisji Policji Ustawa o Komisji Skarbowej
Rzeczypospolitej Obojga Narodów; Ustawa o Komisji Wojskowej Obojga Narodów; Ustawy o
komisjach porządkowych w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim
• Dot. wymiaru sprawiedliwości: Sąd sejmowy; O sądach ziemiańskich; o Trybunale
Koronnym; O Trybunale Litewskim.

XXIX. Ustrój społeczny:

1. Szlachta:

• Konstytucja deklaruje: „stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności prerogatywy

pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym jako niewzruszone”;
• Utrzymanie nietykalności osobistej i majątkowej, własności dóbr „tak jak od wieków każdemu
służyły” z wolnościami górniczymi; utrzymanie skartabellatu;
• Zwierzchność dominialna [zachęta do zawierania umów indywidualnych i zbiorowych z chłopami];
• Dopuszczenie szlachty do zajęć miejskich;
• Pozbawienie praw szlachty gołoty.

2. Mieszczanie [Ustawa o miastach 18 IV 1791]:

• Nietykalność osobista, prawo nabywania dóbr ziemskich, piastowania niższych urzędów świeckich i
kościelnych oraz stanowisk oficerskich
 • Ułatwione uzyskiwanie nobilitacji [automatyczne po spełnieniu warunków oraz na każdym sejmie 50
zasłużonych];

4. Chłopi:
• Opieka rządu;
• Zachęcanie do zawierania umów panów z chłopami
• Wolność osobista i swoboda osiedlania się przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do kraju.

Religia panująca i zakaz apostazji, ale wolność sumienia i wyznania 😊.

XXX. Ustrój polityczny w konstytucji – zasady

• Nowa forma państwa – monarchia konstytucyjna;
• Idea narodu jako zbioru wszystkich mieszkańców, a nie tylko szlachty – wprowadzona
niekonsekwentnie;
• Zasada zwierzchności narodu „wszelka władza społeczności ludzkiej początek bierze z woli narodu”
• Zasad trójpodziału władzy „trzy władze z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, tj. władza
prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w osobie króla i straży i
władza sadownicza;
• Zasada dziedziczności tronu

XXXI. Sejm w konstytucji 3-go maja

1. Skład i struktura:
• Likwidacja trójstanowości, zachowanie dwuizbowości;
• Senat:
• 132 członków + król [1 głos, w razie równości 2]
• Skład senatu: ministrowie [16], biskupi [14], wojewodowie i kasztelanowie [102,
mianuje król spośród podwójnej liczby kandydatów sejmików].
• Izba poselska:
• 204 posłów wybieranych na sejmikach ziemskich;
• Posłowie przedstawicielami narodu, mandat wolny;
• 24 plenipotentów miast [!!!!] bez prawa głosu [wybierani na wydziałowych
zgromadzeniach miejskich]
2. Kadencja: 2 lata, sejm „zawsze gotowy” [raz na 2 lata sejm zwyczajny, w razie potrzeby sejm
nadzwyczajny, ale odbywane w tym samym składzie, ciągłość mandatu przez całe dwa lata!!!];
3. Tryb pracy:
 • Nierównorzędność izb – większa rola izby poselskiej, senat jedynie weto zawieszające do
uchwał;
• Głosowanie większością:
• Zwykłą,
• Kwalifikowaną [2/3 albo 3/4];
• Organy pomocnicze – deputacje;
• Miejsce obrad: Warszawa i Grodno
• Długość obrad: 70 dni, możliwość przedłużenia do 100 dni.

4. Kompetencje: „świątynia prawodawstwa” – organ władzy ustawodawczej [+ kontrola nad rządem].

XXXII. Władza wykonawcza w Konstytucji 3-go maja

1. Król:
- Elekcyjność „przez familie” – tzn. dziedziczność w ramach dynastii, z respektowaniem
zasad w niej obowiązujących;
Jeśli zatem umarliby wszyscy Wettynowie (czyli dynastia rządząca z Saksonii),
przewidziani przez konstytucję do objęcia władzy, to zbierał się sejm elekcyjny i
wybierał nową „familię”, czyli dynastię
- Ograniczenie roli – w zasadzie tylko przewodniczący Straży Praw;
- Nieodpowiedzialność „król sam przez się nic nie czyniący przed nikim nie jest
odpowiedzialny”

2. Straż Praw
- Kolegialny organ wykonawczy, który miał zastąpić kojarzącą się z dominacją rosyjską Radę
Nieustającą
- Skład:
a. Król
b. Ministrowie:
* Prymas – przewodniczący KEN,
* 2 spośród 4 kanclerzy i podkanclerzych (było 2 kanclerzy Koronny, tj.
polski i Litewski, podobnie 2 podkanclerzych Koronny i Litewski) – jako
ministrów spraw cudzoziemskich oraz sprawiedliwości;
* 1 z 4 hetmanów – jako minister wojny
* 1 z 4 marszałków – jako minister policji,
* 1 z 4 podskarbich – jako minister skarbu;
c. Marszałek sejmu
d. Pełnoletni następca tronu;

- struktura i tryb pracy

a. Straż działa jako kolegialny rząd pod przewodnictwem króla
b. Pewne kompetencje mają ministrowie – jednoosobowi kierownicy resortów
c. Straż i ministrowie to władza wykonawcza, rolę centralnych organów
administracyjnych podległych Straży i ministrom pełnią Komisje wielkie
* Policji
* Wojska
* Skarbu
* Edukacji Narodowej
- Kompetencje Straży:
 a. wykonywanie ustaw sejmowych
b. administracja we wszystkich dziedzinach na szczeblu centralnym
c. kontrola administracji

- Odpowiedzialność ministrów w Straży

a. Konstytucyjna [sąd sejmowy, postawienie w stan oskarżenia zwykła większość];
b. Polityczna [2/3 głosów w sejmie] ministrów w Straży.
c. formalna nieusuwalność i dożywotność urzędów marszałka, hetmana kanclerza,
podkanclerzego i podskarbiego. Można ich było zatem pozbawić tylko statusu
ministra w Straży i umieścić tam innego z grona ministrów. Ale hetman pozostawał
hetmanem, a marszałek marszałkiem, po prostu „wypadał” ze składu Straży 😊

3.Komisje wielkie o charakterze administracyjnym podległe straży

• Policji [marszałkowie, przedstawiciele senatu, izby poselskiej oraz plenipotenci miast];
• Wojska [hetmani, przedstawiciele senatu, izby poselskiej i wojskowi]
• Skarbu [podskarbiowie, przedstawiciele senatu, izby poselskiej oraz plenipotenci miast];
• Edukacji Narodowej [działa wg poprzednio obowiązujących zasad];

XXXIII. Administracja lokalna w czasach stanisławowskich

- 1768 – Komisje dobrego porządku (boni ordinis) – kolegialne organy lokalne zarządzające
miastami królewskimi
- 1789 – Komisje porządkowe cywilno-wojskowe – powołane na mocy uchwał sejmu wielkiego

kolegialne lokalne organy administracyjne

ŹRÓDŁA PRAWA

XXXIV. Statuty Kazimierza Wielkiego

• Statut wielkopolski [w latach 1357-1362]:

• Wydany na „wiecu ustawodawczym” w Piotrkowie;

• 34 artykuły;

• Statut małopolski:

• Statut wydany na wiecu w Wiślicy

• 24 artykułów

• Zwód uzupełniający – 35 artykułów wydanych przez kancelarię w okresie późniejszym

• Treść

• Zasady prawa - prawo nie działa wstecz; nie można odnosić korzyści z bezprawia; nie można
uzyskiwać korzyści uciekając się do chytrości [dziś podstęp jako wada oświadczenia woli],
ochrona praw nabytych; prawo do obrony jako prawo naturalne człowieka; sądem właściwym
jest sąd pozwanego;

• Prawo stanów:

• Wywód i nagana szlachectwa;

• Prawo wychodu chłopa;

• Dobra duchownych a służba wojskowa;

• Służba wojskowa sołtysów i wójtów;

• Prawo karne:

• Nieretroaktywność prawa karnego, indywidualizacja i subiektywizacja

odpowiedzialności karnej

• Znosiły odpowiedzialność ojca za czyny syna, pozostawiły odpowiedzialność pana

za czyny sługi.

• Okoliczności wyłączające winę – instytucja „początku”, wolność od

odpowiedzialności przy zabójstwie kobiety nierządnej;

• Recydywa

• Prawo cywilne [lata sprawne; dziedziczenie chłopów w linii bocznej, odpowiedzialność za

wady rzeczy]

• Prawo procesowe [właściwość sądów, zastępstwo procesowe, ekscepcje i dylacje, zawieszenie

procesu przeciw nieletniemu do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletności].
XXXV. Uzupełnienia Statutów!!!
• Ekstrawaganty – ustawy Kazimierza wielkiego i jego następców, dołączane do statutów w okresie po
ich wydaniu

• Prejudykaty – kazusy, fikcyjne stany faktyczne z modelowymi rozstrzygnięciami, wskazujące jak

rozstrzygać sprawy określonego typu (dołączane do Statutów po ich wydaniu)

• Petyta – projekty regulacji w zakresie prawa sądowego, które nie weszły w życie, ale były uważane za
obowiązujące i dołączano je do Statutów w okresie po ich wydaniu

• Po uzupełnieniach: statut wielkopolski – 50 artykułów; małopolski – 105;

• Zwody i przeróbki, duża ilość w czasach Jagiełły – najważniejsze były – tzw. Dygesta małopolsko-
wielkopolskie – 1420 r. [130 artykułów];

XXXVI. Formulla Processus 1523

• Podstawowe źródło procedury sądowej w dawnej Polsce do rozbiorów 

• Forma prawna

• Konstytucja sejmowa, przyjęta na sejmie w Piotrkowie w 1523 r.

• Język: łaciński

• Obowiązywanie:

• Od 1523 r. w Małopolsce;

• Od 1553 r. w Wielkopolsce;

• Struktura:

• 111 artykułów

• Dzieliła się na dwie części

• Z właściwymi normami prawa procesowego oraz

• Z formułami czynności prawnych i procesowych (takie urzędowe wzory pism

procesowych i urzędowych)

• Treść - skracała procedurę i ją odformalizowała, wprowadzała apelację (!!!).

XXXVII. Liczne projekty w XVI w., zwłaszcza Statut Łaskiego

• Formalnie:

• Wydany drukiem jako projekt w 1506 r.

• Informacja, ze prace toczyły się od 1505 r., kiedy króla poproszono o opracowanie projektu

• Główny twórca – kanclerz Jan Łaski

 • Nie wszedł w życie

• Treść

• M.in. Bogurodzica, statuty i dekrety królewskie, przywileje generalne, konstytucje sejmowe,

Zwierciadło Saskie, przywilej dla Żydów z 1264 r.

• Głosił prymat prawa stanowionego nad zwyczajowym

PROJEKTY OŚWIECENIOWE

XXXVIII. Projekt Kodeksu Zamoyskiego

• Formalne:

• Sejm 1776 – powierzenie Andrzejowi Zamoyskiemu prac nad compendium legum iudiciorum

• Twórcy – Andrzej Zamoyski i in. [m.in. Józef Wybicki]

• Projekt wydany drukiem 1778 [jeśli podajemy datę kodeksu to właśnie będzie najbardziej
prawidłowa odpowiedź ]

• Sprzeciw szlachty, Kościoła i rosyjskiego ambasadora Otto von Stackelberga – odrzucenie

przez sejm w 1780 r.

• Struktura – 3 części [według systematyki Justyniańskiej [persones, res, astiones]

• Cz. I – „o osobach” [prawa stanów, prawa polityczne i osobiste na gruncie prawa karnego i
cywilnego]

• Cz. II „o rzeczach” [znów prawo publiczne i prywatne, karne i cywilne]

• Cz. III „o sprawach” – czyli procedura

• Treść – umiarkowanie reformatorski charakter [dopuszczenie szlachty do zajęć miejskich oraz

mieszczan do nabywania ziemi, uprzywilejowanie szlachty posesjonatów, szerokie możliwości
uzyskania szlachectwa – także z uwagi na „naukę i kunszty”, dopuszczenie chłopów z dóbr prywatnych
do państwowego wymiaru sprawiedliwości – projekty te zrealizowano w ustawodawstwie związanym z
konstytucją 3-go maja]

XXXIX. Projekt Kodeksu Stanisława Augusta

Podstawa – art. VIII Konstytucji 3-go maja: „nowy kodeks praw cywilnych i kryminalnych przez
wyznaczone przez sejm osoby pisać rozkazujemy”

1791 – powołanie komisji kodyfikacyjne dla Korony i Litwy;

Twórcy: kanclerz Jacek Małachowski, podkanclerzy Hugo Kołlątaj,

Rektorzy: Hieronim Stroynowski; Józef Januszewicz;

Weszły w życie tylko pojedyncze ustawy przygotowane na potrzeby [o sadach ziemiańskich i

trybunałach]; Sporo materiałów przygotowawczych.
XL. PARTYKULARNE ŹRÓDŁA PRAWA
• Prawo w dawnej Polsce było partykularne

• Stanowo – osobne prawo dla szlachty, duchownych, mieszczan i chłopów

• Terytorialnie – zróżnicowanie praw dla poszczególnych prowincji – odrębne prawo ma

właściwa Korona Polska – Małopolska, Wielkopolska i Kujawy, inne Litwa, inne w Prusach
Królewskich, inne na Mazowszu (to znaczenie najważniejsze dla P. Profesora na egzamin).

PRAWO LITEWSKIE

• I Statut Litewski – 1529 r.

• Język oryg. [zachodnioruski], 1530 – tłumaczenie na łacinę;

• 13 tytułów, 244 artykuły, główny twórca – Olbracht Gasztowt;

• Litewskie prawo zwyczajowe, statuty i przywileje wielkoksiążęce, statuty KW, konstytucje

sejmu;

• Mała rola prawa procesowego;

• II Statut Litewski 1566;

• 14 rozdziałów; 366 artykułów, język zachodnioruski [tł. polskie – 1568, łac. – 1576];

• Obowiązywał w województwie wołyńskim, bracławskim i kijowskim po roku 1569;

• Uwzględniał zmiany ustrojowe na Litwie np. nowy ustrój sejmikowy;

• III Statut Litewski 1588;

• Rewizja wymuszona unią lubelską;

• 14 rozdziałów, 488 art. – główny twórca podkanclerzy Lew Sapieha;

• Prawo pomocnicze w pracach Trybunału Koronnego po 1578, liczne tłumaczenia polskie po

1619 r.;

• Wpływ na rosyjskie Sobornoje Ułożenije z 1649 r.; II statut na ziemiach Ukrainy

przyłączonych do Rosji w XVII wieku – do 1917 r.

PRUSY KRÓLEWSKIE

• Prawo chełmińskie:

• Przywilej lokacyjny dla Chełmna [1233] – prawo chełmińskie, rozwijane przez orzeczenia
sądu wyższego w Chełmnie

• Prawo starochełmińskie [Das alte Kulm] – prawo miejskie

• Od 1476 r. – obowiązujące wszystkich mieszkańców Prus, także szlachtę

 • Początkowo współpraca szlachty i mieszczan dla zmian, w latach 90-tych XVI wieku, osobne
starania mieszczan i odrębne szlachty dla zmian

• Rewizje:

• Lidzbardzka 1566 r. [Ius culmense correctum] – weszła w życie tylko na terenie biskupstwa
warmińskiego;

• Nowomiejska 1580 r. [Ius culmense emendatum] – stosowana w sądzie asesorskim i

Trybunale Koronnym dla spraw z Prus Królewskich;

• Toruńsko-gdańska 1594 r. [Ius culmense revisum/Danziger Culm] – tylko dla mieszczan

• Korektura pruska 1598 r. (tylko dla szlachty):

• Forma prawna – konstytucja sejmowa (uchwalona przez sejm warszawski 1598)

• Systematyka – 7 tytułów, 158 artykułów;

• Głównie ustrój sądów, prawo procesowe, rodzinne, opiekuńcze i spadkowe [oparte na prawie
rzymskim i prawie ziemskim koronnym];

• Prawo pomocnicze dla Korony [stosowane w sądzie asesorskim oraz pomocniczo w

Trybunale Koronnym].

MAZOWSZE

• Po włączeniu Mazowsze do Korony w 1526 r.

• Statut Mazowiecki I:

• Zwód Prażmowskiego – od nazwiska wicesgerensa, wojewody Wawrzyńca Prażmowskiego;

• Wydany w 1529 r.;

• Zatwierdzony przez króla 1532;

• Statut Mazowiecki II

• Zwód Goryńskiego – od nazwiska wicesgerensa, wojewody Piotra Goryńskiego

• 1540 r.

• Zatwierdzony w tym samym roku;

• Excerpta Mazowieckie

• Konstytucje sejmu koronacyjnego Stefana Batorego [1576 r.]

• Przyjęcie przez szlachtę mazowiecką prawa koronnego z zastrzeżeniem 46 wyjątków.

XLI. PRAWO NIEMIECKIE W POLSCE

Prawo dla miast i wsi lokowanych na prawie niemieckim.

Systemy prawa niemieckiego na ziemiach polskich

• Prawo sasko-magdeburskie:
 • Właściwe prawo magdeburskie

• Odmiany prawa sasko-magdeburskiego na ziemiach polskich:

• Prawo chełmińskie [m.in. Chełmno – 1233; Toruń; Grudziądz; Gniew; Królewiec;

Płock, Warszawa, Czersk]

• Prawo średzkie;

• Prawo lubeckie

• Dobre dla miast nadmorskich, miało dużo przepisów o handlu morskim i z prawa portowego


• Pierwotnie Gdańsk, Elbląg, Tczew, Frombork, Chojnice, Braniewo i Hel

PRAWO MAGDEBURSKIE - ŹRODŁA

• Zwierciadło saskie – Sachsenspiegel [1215-1235]:

• Prywatny zbiór saskiego prawa zwyczajowego

• Autor: Eike von Repkova:

• 2 części: prawo ziemskie [ustrój i prawo sądowe] i prawo lenne [stosunki miedzy seniorem i
wasalem]:

• Polska: wersje łacińskie: Versio Vratislaviensis [1280 r.]; tłumaczenie dla sądu na zamku
krakowskim z uzupełnieniem – ekstrawaganty krakowskie [1356 r.]; Versio Sandomieriensis
[1459];

• Weichbild magdeburski – Weichbild Saski czyli Magdeburski z pocz. XIV w.;

• Oparty m.in. na Zwierciadle Saskim

• W Polsce popularna wersja łacińska Konrada z Opola, pocz. XIV w.

INNE ŹRÓDŁA PRAWA MIEJSKIEGO

• Przywileje i dokumenty lokacyjne

• Ortyle:

• Das Urteil – wyrok o charakterze precedensowym;

• Pouczenie prawne;

• Wilkierze:

• Początkowo – Statuty wydawane przez króla lub innego pana miasta, z czasem w
porozumieniu z Radą miejską;

• Wydawane przez Radę bądź Radę z udziałem 2 pozostałych „ordynków” (ławy i pospólstwa);

• Dotyczyły spraw: targowych, bezpieczeństwa, porządku publicznego, dobrych obyczajów,

cechów, niekiedy nawet prawa cywilnego i karnego.;

• Odmiana – statuty cechowe.

• Przywileje miejskie i konstytucje sejmowe dla miast [polonizacja miejskiego prawa niemieckiego].