Noc Osvetljena Lomacama Sa Kojih Se Diz

MILAN RADANOVIĆ
„Noć osvetljena lomačama sa kojih se dizao plamen do neba...“

Zločini JVuO nad muslimanskim stanovništvom u Pribojskom srezu februara 1943.
Metodološki problemi
Glavni metodološki problem za istraživanje teme zločina Jugoslovenske vojske u otadžbini (dalje: JVuO)
nad muslimanskim1 stanovništvom u Pribojskom srezu februara 1943, predstavlja nepostojanje ili
nedostupnost građe Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača za Srbiju (dalje:
ZKRZ). Detaljno sam pregledao fond Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača
(dalje: DKRZ) (br. fonda: 110) u Arhivu Jugoslavije i fond ZKRZ (br. fonda: Đ-2) u Arhivu Srbije u Beogradu,
u kojima je pohranjena vrlo obimna dokumentacija ZKRZ za Srbiju. Reč je mahom o dokumentima koji su
nastali terenskim radom saradnika okružnih i sreskih komisija i odbora ZKRZ. Navedena dokumentacija
najvećim delom sadrži izjave savremenika (rođaka i komšija žrtava), neretko oštećenika i neposrednih
svedoka zločina, a ponekad i originalna dokumenta formacija odgovornih za zločin. Dokumentacija o
najmasovnijim zločinima koje je istražila ZKRZ najčešće je prilično obimna i ponekad predstavlja svojevrsne
elaborate o konkretnom istorijskom događaju koji je podrazumevao stradanje velikog broja ljudi. U oba fonda
postoji skromna dokumentacija koja potvrđuje postojanje i delatnost tela koje je na razini Pribojskog sreza
prikupljalo podatke o ratnim zločinima na tom području tokom Drugog svetskog rata. Međutim, dokumenta
na koja sam naišao, isključivo se odnose na zločine nemačkog okupatora prilikom odstupanja u zimu 1944-
1945. Nedostaju dokumenta o najmasovnijim zločinima na području sreza, odnosno dokumentacija o
zločinima JVuO, tj.četnika pod komandom generala Dragoljuba Mihailovića nad muslimanskim
stanovništvom februara 1943. Budući da su lokalne komisije, odnosno, odbori ZKRZ, u svim drugim
srezovima NR Srbije istražili sve ili skoro sve masovne zločine na njihovoj teritoriji, bilo bi vrlo neobično da
lokalni odbor zadužen za istraživanje zločina na području Pribojskog sreza nije istražio masovne zločine
JVuO. Zapravo, to bi bio presedan, stoga tu pretpostavku treba odbaciti. Spisak žrtava muslimanske
nacionalnosti ubijenih februara 1943. na području Pribojskog sreza, nastao 1946, potvrđuje rad lokalnog
odbora na istraživanju zločina JVuO. Dokument se čuva u Arhivu Jugoslavije u fondu DKRZ i objavljen je
1
U radu koristim termin Muslimani kada govorim o nacionalnoj zajednici koja je februara 1943. bila izložena masovnim zločinima
na području zapadnog Sandžaka i delu gornjeg Podrinja. Jasno je da pri tom mislim na nacionalnu zajednicu za koju se danas
upotrebljava termin Bošnjaci. Za termin Muslimani sam se opredelio zbog toga što je taj termin bio korišćen u razdoblju kome je
posvećen rad.
5
1996.2 Tokom istraživanja masovnih zločina JVuO na području Srbije,3 ustanovio sam da u fondu DKRZ u
Arhivu Jugoslavije i fondu ZKRZ u Arhivu Srbije nedostaje dokumentacija o dva najmasovnija zločina JVuO
u centralnoj Srbiji. Reč je o masovnim zločinima u Vraniću kod Beograda (20. decembar 1943) i Drugovcu
kod Smedereva (28. april 1944). Budući da u dva navedena fonda postoji dokumentacija o drugim, manje
masovnim ili čak pojedinačnim zločinima JVuO u ta dva sela, nameće se logična pretpostavka da su i ta dva
zločina, ali i masovni zločini JVuO u Pribojskom srezu, takođe bili predmet istraživanja ZKRZ.
Drugi važan metodološki problem tiče se utvrđivanja broja stradalih u naseljima koja su februara 1943.
bila mesto stradanja velikog broja ljudi. Srećnu okolnost predstavlja postojanje i publikovanje tri poimenična
spiska stradalih stanovnika Pribojskog sreza tokom Drugog svetskog rata. Prvi spisak sam već pomenuo. Taj
spisak je nastao 1946. i objavljen je 1996. u Sarajevu. Spisak sadrži podatke za 1.542 muslimanska stanovnika
sreza koji su smrtno stradali tokom rata krivicom četnika. U taj broj nisam uračunao pet duplikata. Među njima
je bilo 460 (29,8%) muškaraca, 393 (25,4%) žena i 689 (44,6%) dece. 4 Brojnost i struktura žrtava ukazali su
na zastrašujuću dimenziju zločina. Priređivač, istoričar Smail Čekić, ispravno je procenio da je spisak
nepotpun. U spisku nisu navedeni datum i okolnosti stradanja. Drugi spisak je nastao radom Savezne komisije
za popis žrtava rata (dalje: SKPŽR), novembra 1964. i publikovan je od strane Saveznog izvršnog veća 1992.
u Beogradu. Donekle revidirano izdanje popisa žrtava rata, prethodno publikovano 1992, ponovo je objavljeno
u elektronskom obliku od strane Muzeja žrtava genocida iz Beograda. 5Taj spisak sadrži podatke za 1.125
osoba muslimanske nacionalnosti smrtno stradalih krivicom četnika na području Pribojskog sreza 1943. U
spisku je navedena godina, ali ne i precizan datum stradanja. Za većinu žrtava je naveden način stradanja: u
direktnom teroru (pri čemu se najčešće navodi formacija odgovorna za stradanje) ili od posledica rata. Budući
da u publikacijama u kojima su objavljeni podaci iz popisa žrtava rata (1964) nisu navedeni precizni datumi
stradanja, bilo je nužno potražiti dokumentaciju nastalu radom tima popisivača koji su prikupljali podatke na
području Pribojskog sreza. Ta dokumentacija se čuva u Arhivu Jugoslavije u Beogradu u fondu SKPŽR (br.
fonda: 179). Reč je o kartonima žrtava u kojima su pored osnovnih podataka o žrtvi navedeni precizan datum
smrti (ponekad samo mesec i godina smrti), ime svedoka i njegova rodbinska ili poznanička vezanost za žrtvu.
Navođenje preciznog datuma smrti je važno zbog rekonstrukcije hronologije zločina jer dosadašnja
istraživanja nisu razrešila nepoznanice o hronološkom sledu masovnih zločina februara 1943. u Pribojskom
2
Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti, (pr. Smail Čekić), Sarajevo, 1996, dok. 169, str. 605-643: Spisak
žrtava – ubistva [Muslimana u Pribojskom srezu od strane četnika, 1946].
Napomena: Priređivač zbornika, istoričar Smail Čekić, dokumentima objavljenim u zborniku najčešće je davao proizvoljne, ponekad
naučno neprihvatljive naslove. Naslov dokumenta u ovoj fusnoti prilagođen je zaglavlju dokumenta koji je objavio Čekić. Dokument
je nastao 1946. i pohranjen je u fondu DKRZ u Arhivu Jugoslavije. Nisam uspeo da ga pronađem u Arhivu Jugoslavije. Čekić
navodi nepreciznu, odnosno nepostojeću signaturu dokumenta. Ipak, ne sumnjam da je dokument autentičan jer je priređivač objavio
faksimile nekoliko stranica dokumenta. Dokument je najverovatnije nastao radom Sreske komisije za utvrđivanje zločina okupatora
i njihovih pomagača Priboj.
3
Videti: Milan Radanović, Kazna i zločin. Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici
(1944-1945), Beograd, 2015, str. 45-182.
4
Napomena: Pod decom podrazumevam osobe do 16 godina starosti, odnosno osobe koje su u momentu smrti imale najviše 15
godina, što je uobičajeno u istoriografiji.
5
Spisak je moguće videti na sajtu Muzeja žrtava genocida: http://www.muzejgenocida.rs/
6
srezu, ali ni na području drugih srezova zahvaćenih februarskom operacijom JVuO. Uvid u navedenu
dokumentaciju omogućio je precizno datiranje masovnih zločina nad stanovništvom skoro svih naselja u
kojima je muslimansko stanovništvo Pribojskog sreza bilo izloženo masovnom i neselektivnom teroru
februara 1943, ma koliko popis sproveden 1964. bio manjkav u pogledu realnog broja žrtava. Naime, spiskovi
stradalih za sva muslimanska naselja u srezu beleže manji broj evidentiranih žrtava nego druga dva spiska.
Budući da je ta pojava zabeležena prilikom popisivanja žrtava u svim naseljima Pribojskog sreza koja su bila
izložena upadima JVuO februara 1943, nameće se realan zaključak da je popis žrtava rata, sproveden
novembra 1964, urađen aljkavo i neprofesionalno. Ipak, ma koliko bili manjkavi u pogledu realnog broja
žrtava, podaci iz tog popisa su u naučnom smislu najrelevantniji jer, za razliku od druga dva spiska stradalih,
sadrže informacije o osobama koje su svedočile o stradanju registrovanih žrtava. Popis žrtava rata iz 1964. za
područje Pribojskog sreza je nesumnjivo pouzdan izvor kada je reč o validnosti prikupljenih podataka, iako je
numerički manjkav. Nepotpunost spiska iz 1964, pored ostalog, uzrokovana je i činjenicom da popisivači na
terenu nisu nailazili na članove pojedinih porodica koji bi mogli svedočiti o stradanju svojih ukućana i rođaka
jer su u mnogim slučajevima svi članovi porodice bili pobijeni ili, u slučaju da su pojedini članovi preživeli,
u posleratnim godinama nisu živeli u mestima u kojima su rođeni. O tome svedoči nekoliko primera
anketiranja svedoka koji su se nakon rata preselili u obližnja sela gde su zasnovali novu porodicu. Treći spisak
je nastao radom više desetina popisivača tokom 1964, kako napominje Džemail Arnautović, priređivač spiska.
Taj spisak je objavljen 2005. u Prijepolju, u samizdat publikaciji, i sadrži podatke za 2.379 osoba muslimanske
nacionalnosti smrtno stradalih krivicom četnika na području Pribojskog sreza.6Arnautovićev spisak je takođe
nepotpun, budući da u njemu nije navedeno više desetina imena koja su registrovana u dva prethodna spiska.
U spisku nisu navedeni datum i okolnosti stradanja iako je napomenuto da se spisak najvećim delom odnosi
na žrtve ubijene februara 1943. Upadljivo je da je Arnautovićev spisak, sudeći prema njegovim navodima,
nastao iste godine kada je vršen popis žrtava rata u Jugoslaviji. Priređivač ne navodi podatke o tome da li je
to bilo slučajno ili je zvanična inicijativa uticala na samoinicijativno organizovanje veće grupe lokalnih
popisivača. Arnautović navodi imena 50 popisivača koji su učestvovali u popisivanju žrtava pod, kako ističe,
njegovom koordinacijom. Smatram da nema razloga za sumnju u validnost tog spiska, ali on nije prezentovan
na zadovoljavajući način, odnosno rezultati popisa nisu objavljeni na naučno prihvatljiv način. Postoji
nekoliko metodoloških problema vezanih za Arnautovićev spisak. Pre svega, u tom spisku nisu navedeni
izvori na osnovu kojih je spisak sastavljen, što je veliki propust jer trebalo je navesti makar imena svedoka
kao izvor podataka. Iako je Arnautović kao autor, zahvaljujući amaterskom i nenaučnom pristupu prošlosti,
imao pretenziju da tumači tragične događaje iz februara 1943, on je to nevešto činio. Osim toga, u
Arnautovićevoj knjizi nisu objavljena svedočenja savremenika i svedoka zločina JVuO februara 1943, što je
teško nadoknadiv propust, budući da je u razdoblju kada je Arnautović priređivao knjigu za štampu još uvek
bilo živih savremenika i svedoka zločina. Iako je priređivač bio jedan od savremenika i svedoka on je propustio
da zabeleži vlastita saznanja. Nažalost, Arnautovićeva epska pesma „Pokolj u Miliješi“, koja je objavljena u
knjizi, ne može se koristiti kao izvor, ma koliko bila narativna. Nedostatak narativnih izvora predstavlja jednu
6
Džemail Arnautović, Aktuelni događaji. Iz bliže i daljnje prošlosti, Prijepolje, 2005, str. 117-187.
7
od ključnih poteškoća u istraživanju teme. Posleratna arhivistika, istorijska publicistika i istoriografija nisu
doprinele prikupljanju podataka o masovnim zločinima JVuO u Pribojskom srezu, što je propust koji je
nemoguće pravdati, budući da zločini u Pribojskom srezu februara 1943. predstavljaju najmasovniji zločin
nad civilnim stanovništvom koji je počinila neka domaća formacija na tlu Srbije tokom okupacije. Osim toga,
masovni zločini februara 1943. u zapadnom Sandžaku predstavljaju najmasovnije zločine JVuO u jednom
navratu, odnosno u jednoj istorijskoj epizodi. Nedopustiva je višedecenijska nezainteresovanost istoričara i
drugih istraživača za temu masovnih zločina u Pribojskom srezu februara 1943. Možda još više od toga
nedopustivo deluje činjenica da nakon Drugog svetskog rata, sve do 2017. kada je u Crnugovićima podignut
spomen-nišan, ni u jednom naselju čiji su stanovnici februara 1943. masovno ubijani nije podignut spomenik
žrtvama. Izostanak takve prakse u socijalističkom razdoblju omogućio je da podizanje prvog spomenika 2017,
i očekivano podizanje budućih spomenika, postane ulog simboličkog i političkog kapitala Islamske zajednice.
Nakon raspada socijalističke države, verske zajednice, bez obzira koja verska organizacija je u pitanju, nastoje
da monopolizuju sećanje na civilne žrtve Drugog svetskog rata, naročito na žrtve zločinâ počinjenih iz etničke
mržnje u regionima gde postoji tradicionalan antagonizam između nacionalizama.
Ovaj rad, odnosno moje istraživanje, nema ambiciju da istraži približan broj ubijenih muslimanskih
stanovnika Pribojskog sreza februara 1943. Smatram da je to kompleksno pitanje kojim će se istorijska nauka
baviti u narednom razdoblju, kako se budu pojavljivali novi istorijski izvori. Budući istraživači će naučnim
metodom kritički analizirati spiskove žrtava, uključujući i spisak koji je objavljen u ovoj knjizi.7
Treći ključan metodološki problem takođe je vezan za manjkavosti spiskova žrtava. Naime, u spiskovima
žrtava iz 1946. i 2005. za pojedina naselja, navedeni su stanovnici susednih selâ, pri čemu to nije naznačeno.
Primera radi, u Arnautovićevom spisku žrtve iz Kasidola i Požegrmca objedinjene su u spisku za Kasidole,
dok spisak za Požegrmac ne postoji. Isto tako, u spisku za Međurečje objedinjene su žrtve iz Međurečja,
Batkovića i Crnugovića, što takođe nije naznačeno. Isto se odnosi i na spisak za Plašće i Zagradinu u kojima
su navedeni poimenični podaci za žrtve iz Ritošića, što takođe nije naglašeno, pri čemu u Arnautovićevom
registru ne postoji zaseban spisak za Ritošiće.
Na kraju treba pomenuti dosadašnji doprinos istorijske nauke poznavanju naslovne teme. Prvi naučni rad
koji je za temu imao zločine JVuO nad muslimanskim stanovništvom tokom vojne operacije 5-13. februara
1943. objavio je istoričar Radoje Pajović 1969. Pajović je u doktorskoj disertaciji publikovanoj 1977.
navedenoj temi posvetio sličan obim kao u radu iz 1969, iako bez novih detalja. Pajović je prvi istoričar koji
7
Prema italijanskim izvorima iz 1942. u Pribojskom srezu je živelo 22.228 stanovnika, od toga 13.686 pravoslavnih i 8.542
muslimanskih. (Милутин Д. Живковић, Санџак 1941-1943. Докторска дисертација, (Универзитет у Београду, Филозофски
факултет), Београд, 2017, стр. 70). Prema podacima iz jugoslovenskog popisa iz 1948, na području Pribojskog sreza živelo je
17.845 stanovnika. Popis nije registrovao stanovnike po veroispovesti već po nacionalnom opredeljenju, tako da je registrovano
16.721 Srba i 1.013 nacionalno neopredeljenih muslimana, budući da tada još uvek nije bila zvanično priznata muslimanska nacija
u Jugoslaviji. Realan broj Muslimana nekoliko puta je bio veći od navedenog. (Konačni rezultati popisa stanovništva od 15. marta
1948. godine, IX, Stanovništvo po narodnosti, Beograd, 1954, str. 321-322). Razlika od 4.383 osobe u razdoblju od 1942. do 1948.
može se prvenstveno objasniti velikim gubicima muslimanskog stanovništva, s napomenom da u razliku treba uračunati i
muslimanske izbeglice koje se nisu vratile u popaljena sela nakon okončanja rata i žrtve rata srpske nacionalnosti.
8
je izneo sledeći zaključak: „To je nesumnjivo jedan od najvećih zločina koji su četnici počinili u jednom mahu
u toku rata.“ Pajovićev rad iz 1969. i deo disertacije posvećen zločinima JVuO nad Muslimanima početkom
1943. nastali su na osnovu dokumentacije JVuO pohranjene u Vojnom arhivu. Budući da u toj dokumentaciji,
osim u jednom pogrešno naslovljenom dokumentu (koji je zbog toga ostao nekorišćen u istoriografiji), nema
pomena o aktivnostima JVuO u Pribojskom srezu tokom februara 1943, Pajović nije registrovao činjenicu da
su četnici u Pribojskom srezu palili i ubijali u svim muslimanskim naseljima u koja su kročili tokom operacije.
Ipak, Pajovićev rad i knjiga doprineli su da u stručnoj javnosti zaživi svest o masovnosti zločina JVuO januara
i februara 1943. Uostalom, on je prvi istoričar koji je ukazao na izveštaje majora Pavla Đurišića generalu
Dragoljubu Mihailoviću o posledicama januarske i februarske vojne operacije, pre nego što su ta dva
dokumenta integralno objavljena.8 Srpska istoriografija dugo godina nije obraćala pažnju na masovne zločine
JVuO u Pribojskom srezu februara 1943. U knjizi koju sam objavio 2015, koja je delom posvećena zločinima
JVuO u Srbiji, ukazao sam na tu „belinu u srpskoj istoriografiji“ i na moguće uzroke nepoznavanja i
zanemarivanja tog istorijskog događaja, ali nisam uspeo ukazati na nove i nepoznate istorijske izvore, budući
da sam se prvenstveno fokusirao na (neuspešnu) potragu za dokumentacijom ZKRZ. Po mom mišljenju, glavni
uzrok odsustva istorizacije zločina JVuO u Pribojskom srezu tiče se nepominjanja tog prostora u publikovanim
operativnim zapovestima (Mihailovićevoj i Đurišićevoj) i Đurišićevom izveštaju Mihailoviću od 13. februara
1943. Pretpostavio sam da je do toga došlo zbog činjenice da na području Pribojskog sreza, za razliku od
Čajničkog i dela Pljevaljskog sreza, početkom 1943. nije postojala organizovana Muslimanska milicija.9Prvi
ozbiljan naučni doprinos poznavanju teme zločina JVuO februara 1943. na području zapadnog Sandžaka
pružio je istoričar Milutin Živković u doktorskoj disertaciji odbranjenoj 2017. na Filozofskom fakultetu u
Beogradu.10Poseban značaj predstavlja činjenica da je Živković koristio nepoznatu građu italijanske
okupacione vojske iz italijanskih arhiva i nepoznatu dokumentaciju JVuO iz Arhiva Srbije. Dokumentacija
italijanskog porekla koju je Živković koristio potvrdila je pretpostavke o masovnosti zločina tokom februarske
operacije i na području Pribojskog sreza.
Rad koji je pred čitaocima napisan je prvenstveno na osnovu slabo poznate i retko konsultovane
dokumentacije JVuO iz Vojnog arhiva i Arhiva Srbije i do sada nekorišćene građe SKPŽR iz Arhiva
Jugoslavije. Od nepoznatih i do sada nekorišćenih primarnih izvora najveći značaj ima dnevnik potporučnika
Ćirila Dimitrijevića, načelnika štaba Mileševskog korpusa JVuO. Detaljna analiza dve operativne zapovesti
8
Radoje Pajović, „Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943.“, Neretva 1943. Sutjeska, VII,
Beograd, 1969, str. 510-518; Радоје Пајовић, Контрареволуција у Црној Гори: четнички и федералистички покрет 1941-
1945, Цетиње, 1977, стр. 311-315.
9
Milan Radanović, n.d., str. 81-91.
Napomena: U najpoznatijoj knjizi koja za temu ima zločine četnika nad Muslimanima u Drugom svetskom ratu, uključujući obimno
poglavlje posvećeno zločinima februara 1943, nema pomena zločinima JVuO u Pribojskom srezu. Uporediti: Genonocid nad
Muslimanima. Zbornik dokumenata i svjedočenja, (pr. Vladimir Dedijer, Antun Miletić), Sarajevo, 1990, str. 275-472. Zbornik
dokumenata koji su priredili Dedijer i Miletić, kao i zbornik dokumenata koji je šest godina kasnije priredio Smail Čekić,
karakterističan je po diskutabilnoj koncepciji, odnosno po proizvoljnom odabiru pojedinih dokumenata.
10
Милутин Д. Живковић, Санџак 1941-1943. Докторска дисертација, (Универзитет у Београду, Филозофски факултет),
Београд, 2017, стр. 927-934.
9
(Vojislava Lukačevića, od 31. januara, i Vuka Kalaitovića, od 5. februara 1943), iz Arhiva Srbije, ukazala je
na to koje jedinice JVuO su počinile zločine u pojedinim selima Pribojskog sreza i ko je imao komandnu
odgovornost za zločine. Naročit značaj imaju slabo poznata dokumenta JVuO (naređenja i izveštaji štabova
JVuO koji su bili uključeni u vojnu operaciju i odgovorni za ratne zločine) nastala nakon 8. februara 1943. U
tim dokumentima se po prvi put pojavljuju naređenja ili konstatacije o neselektivnom ubijanju muslimanskih
civila, odnosno žena i dece, na širem području zahvaćenom operacijom. Ta dokumenta najčešće nisu
nepoznata istorijskoj nauci, ali su korišćena najčešće od strane jednog, ponekad dvojice istoričara, pri čemu
je gotovo uvek citirana samo jedna rečenica iz dokumenta. Ukazao sam na uzročno-posledičnu povezanost
naređenja o kojima je reč i masovnih zločina na području koje je bilo zauzeto od snaga pod Đurišićevom i
Lukačevićevom komandom. U ovom radu navedena dokumenta su po prvi put detaljno analizirana.
Dokumentacija SKPŽR, koja se u ovom radu koristi po prvi put, omogućila je solidnu rekonstrukciju
hronološkog sleda zločina JVuO u Pribojskom srezu februara 1943, pri čemu je ukazano da su se zločini
događali tokom celog februara, dakle, i u danima nakon okončanja vojne operacije. Iako nepotpuna, zbog
nepopisivanja velikog broja žrtava, dokumentacija SKPŽR potvrdila je da su februara 1943. zabeleženi
masovni zločini JVuO u svim muslimanskim selima u pribojskom kraju. Detaljna analiza sva tri spiska žrtava
potvrdila je da su zločini JVuO u Pribojskom srezu po svemu bili identični zločinima nad Muslimanima u
susednim srezovima koji su februara 1943. bili zahvaćeni vojnom operacijom, pre svega kada je reč o strukturi
žrtava. Takođe, analiza spiskova žrtava je potvrdila da je broj žrtava februarskog pohoda JVuO bio najveći na
području Pribojskog sreza i da je u potpunosti reč o civilnim žrtvama, pri čemu se oko dve trećine žrtava
odnosi na žene i decu, dok u mnogim naseljima procenat dece među stradalima iznosi 40-50%. Sve navedeno
je potvrdilo prethodne pretpostavke i tvrdnje da zločini JVuO počinjeni tokom i nakon operacije februara
1943. predstavljaju najmasovnije i najbrutalnije zločine te formacije tokom Drugog svetskog rata.
Pripreme za februarsku operaciju JVuO
Ideja za organizovanje vojne operacije JVuO protiv Muslimanske milicije u Čajničkom srezu i Bukovici
definisana je u štabu majora Zaharija Ostojića (Istaknuti deo Vrhovne komande JVuO za istočnu Bosnu i
Hercegovinu) i štabu Pavla Đurišića (komanda Limsko-sandžačkih četničkih odreda) krajem 1942.11Major
Ostojić je 1. januara 1943. pisao generalu Dragoljubu Mihailoviću da su „Turci zagospodarili Čajničkim
srezom i presekli vezu [Drinskog korpusa] sa Višegradskom brigadom [JVuO]“. Ostojić je naveo da su kod
Baja Nikića, zapovednika Drinskog korpusa JVuO, stigli oficiri iz štaba Mileševskog i Durmitorskog korpusa
JVuO „radi dogovora“. Upravo su snage tri navedena korpusa JVuO bile angažovane u operaciji protiv
Muslimanske milicije koja je usledila 5. februara 1943. Ostojić je napomenuo da „treba pripremiti napad sa
četiri strane radi definitivne likvidacije Turaka u Čajničkom srezu“, pri čemu je mislio na Muslimansku
miliciju, i da je za izvođenje plana potrebno prikupiti 3.000 boraca i „bar tri dana“. „Plan napada izradiću ja
sutra i predvideti detalj rada po danima.“ Ostojić je u depeši Mihailoviću otišao korak dalje od vojne
11
Милутин Д. Живковић, н.д., стр. 865-875.
10
neutralizacije naoružanog protivnika. „Pitanje muslimana moramo rešavati na razne načine u raznim
krajevima. Sandžaklije se moraju klati, jer ako mi nećemo njih, oni će pokušati nas, dok ih još štiti okupator.“
Nakon dva dana Ostojić je izvestio Mihailovića da je izradio „detaljan plan za napad na Čajnički srez“.12
Mihailović je 1. januara, nakon prijema depeše, obavestio Ostojića: „Povodom projekta za raščišćavanje
Turaka u oblasti Čajniče naredio sam Pavlu [Đurišiću] da sa Vojom [Lukačevićem] izvrši potrebne pripreme
za polovinu januara... Napad na oblast Čajniče kazao sam Pavlu da pripremi preko Voje. Napad bi išao iz
četiri pravca. Od Priboja, Ustiprače, Foče i Čelebića.“13 Iz navedenog vidimo da je ključna uloga u napadu na
Muslimansku miliciju poverena snagama pod komandom Vojislava Lukačevića (Mileševski korpus) pri čemu
je planirano da operacijom komanduje Pavle Đurišić. U Mihailovićevoj depeši prvi put je pomenut pravac
nastupanja snaga JVuO preko Pribojskog sreza, što se pokazalo kobnim po muslimansko stanovništvo tog
područja. U depeši, kao ni u kasnijim dokumentima JVuO, ne pominje se da su snage JVuO, koje su na putu
prema Čajniču trebale da prođu kroz Mileševski srez, trebale ujedno da se oružano konfrontiraju sa
muslimanskim snagama u Pribojskom srezu. Razlog je vrlo jednostavan: u Pribojskom srezu od početka 1942.
nije bilo organizovanih muslimanskih snaga, samim tim ni organizovane Muslimanske milicije.
Istraživanja istoričara Milutina Živkovića pokazuju da u Pribojskom srezu i najvećem delu Pljevaljskog
sreza, ako izuzmemo Bukovicu, pogranični deo Pljevaljskog sreza prema Bosni nastanjen pretežno
Muslimanima, od sredine 1942. nije bilo organizovane Muslimanske milicije.14 Za razliku od ta dva sreza,
Muslimanska milicija je bila organizovana u gornjem Podrinju između desne obale Drine i granice sa
Pljevaljskim i Pribojskim srezom (Čajnički srez i delovi Fočanskog, Goraždanskog i Višegradskog sreza). Reč
je o kolaboracionističkoj formaciji koja je bila organizovana u delu NDH istočno od Drine, kao i na razmeđu
severne Hercegovine i istočne Bosne, pod neposrednom kontrolom italijanskog okupatora. Muslimanska
milicija je organizovana u cilju vođenja antipartizanske borbe iako ta formacija u borbi protiv
Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (dalje: NOVJ) nije iskazivala onu vrstu spremnosti koju je na istom
području pokazivala JVuO. To je bio osnovni razlog da italijanski okupator u povremenim sukobima između
Muslimanske milicije i JVuO na području gornjeg Podrinja i Bukovice, iskazuje manji antagonizam prema
četnicima čak i onda kada je JVuO bila odgovorna za incidente i sukobe, kao što prethodno nije
problematizovao nasilne postupke i teror Muslimanske milicije prema Srbima na terenima na kojima je ona
bila dominantna snaga. Neodgovorna politika italijanskog okupatora dodatno je iskazana prilikom vojnih
operacija JVuO tokom januara i februara 1943. kada snage italijanskog okupatora nisu skoro ništa učinile da
zaštite muslimanske civile u selima koja su bila izložena napadima i teroru JVuO, iako su bile u mogućnosti
da spreče četničku akciju – da su to želele njihove komande.15Italijanski okupator je u navedenom razdoblju
12
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda (dalje: Zbornik NOR-a), XII/2, Beograd,
1983, dok. 5, str. 30-32: Izvod iz Knjige primljenih depeša štaba Draže Mihailovića od 1. do 8.1.1943.
13
Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1983, dok. 6, str. 38: Izvod iz Knjige poslatih depeša štaba Draže Mihailovića od 1. do 10.1.1943.
14
Istraživanje istoričara Milutina Živkovića je potvrdilo činjenicu da Muslimanska milicija početkom 1943, ali ni prethodnih meseci,
nije bila organizovana na području Pribojskog i Pljevaljskog sreza (osim Bukovice). (Милутин Д. Живковић, н.д., стр. 829-842).
15
Милутин Д. Живковић, н.д., стр. 851-??
11
računao na mobilne i iskusne četničke jedinice, kojima je okupator namenio ulogu pomoćnih trupa u
nastupajućim vojnim operacijama protiv NOVJ u Bosni i Hercegovini. Muslimanska milicija nije imala takvo
borbeno iskustvo niti toliko izraženu motivaciju za borbu protiv NOVJ, ukoliko je ta borba podrazumevala
napuštanje matične teritorije.
Pojedini srpski istoričari i drugi istraživači imenuju Muslimansku miliciju na prostoru Čajničkog sreza i
delova Fočanskog, Goraždanskog i Višegradskog sreza istočno od Drine – ustašama, što nije prihvatljivo, iako
je deo milicionera prethodno participirao u formacijama NDH i nastavio saradnju sa ustaškim vojnim vlastima
na levoj obali Drine. U delovima Bosne istočno od Drine, koji su bili zahvaćeni operacijom JVuO, početkom
1943. nije postojala organizacija Ustaške vojnice, kao ni vlast NDH. Uprkos tome, pojedini istorijski pisci
insistiraju na terminu „ustaše“ kada govore o Muslimanskoj miliciji u Čajničkom srezu i Bukovici.
Simptomatično je da isti pisci izbegavaju da koriste termin „ustaše“ kada govore o Muslimanskoj miliciji na
području severne Hercegovine, sa kojom je JVuO u sličnom razdoblju uspostavila privremenu vojnu i
političku saradnju.16Između Muslimanske milicije i JVuO na području gornjeg Podrinja istočno od Drine, do
tada nije bilo suštinske razlike, osim što je JVuO na tom području nastala iz četničkih ustaničkih grupa koje
su se 1941. suprotstavljale okupatoru i NDH, dok je Muslimanska milicija nastala kao kolaboracionistička
formacija lojalna NDH. Obe formacije na navedenom području su bile ekstremno nacionalističke,
antipartizanske i kolaboracionističke, i obe formacije su bile sklone etnički motivisanim zločinima, s
napomenom da su prve zločine na tom području počinile ustaše, uključujući prvenstveno ekstremiste iz redova
muslimanskog naroda od kojih su neki kasnije pristupili Muslimanskoj miliciji, dok su četnici 1942. počinili
do tada najmasovnije etnički motivisane zločine na tom području. Štaviše, muslimansko stanovništvo
Čajničkog sreza masovnije je stradalo 1942. nego tokom ambiciozno zamišljene i efikasno sprovedene
operacije JVuO februara 1943. Isto se odnosi i na Muslimane u delu Goraždanskog sreza istočno od Drine.
Naime, februara 1943. muslimansko stanovništvo iz navedenog područja najvećim delom se uspešno
evakuisalo na levu obalu Drine čime je izbegnuto veće stradanje. S druge strane, muslimansko stanovništvo
Bukovice i dela Fočanskog sreza istočno od Drine, masovno je stradalo februara 1943, naročito stanovništvo
Jedan dokument štaba Limsko-sandžačkih četničkih odreda od 6.2.1943. navodi da su prethodnog dana, tj. prvog dana operacije,
„Italijani intervenisali molbom da ne idemo dalje u Bosnu i da ne napadamo na Metaljku jer u njoj ima i Italijana.“ (Vojni arhiv
(Beograd) (dalje: VA), Četnička arhiva (dalje: ČA), k. 148, f. 4, d. 29, Situacija iz akcije Limsko-sandžačkih četničkih odreda
između Ćehotine, Lima i Drine na dan 6.2.1943. u 20h). Potporučnik Ćirilo Dimitrijević, načelnik štaba Mileševskog korpusa JVuO,
13.2.1943. zapisao je u dnevniku: „Voja [Lukačević] pominje da je bio sa komandantom italijanskim za Pljevlja i Čajniče. Pregovori
završeni sa uspehom... i sad je Metaljka slobodna.“ (VA, ČA, k. 165, f. 4, d. 3, Dnevnik događaja u Fočanskom srezu od 5.2. do
1.3.1943, str. 4-5). Sačuvan je izvor koji svedoči da su narednih dana, u vreme nastavka kampanje masovnog ubijanja muslimanskih
civila u Pribojskom srezu, Italijani najmanje jednom dojavili najvišim četničkim strukturama na području sreza da se u okolini
spaljenih naselja kriju muslimanske izbeglice koje mole da budu izbavljene na sigurno. Takva dojava mogla je biti kobna po
izbeglice. (Arhiv Srbije (Beograd) (dalje: AS), Ž-28, Narodnooslobodilački rat (dalje: NOR), k. 13, d. SČ 24, Pismo Miodraga
Prijovića Mići Šalipuru, Priboj, 15.2.1943).
16
Primera radi, istorijski publicista Miloslav Samardžić, insistira na terminologiji koju je koristila četnička propaganda u cilju
mobilizacije za februarsku operaciju („ustaško-muslimanske bande“, „muslimanske ustaše“), iako se JVuO na istom području po
karakteru nije mnogo razlikovala od Muslimanske milicije na području između Drine i granice Crne Gore i Srbije. Uporediti:
Милослав Самарџић, Генерал Дража Михаиловић и општа историја четничког покрета, V, Крагујевац, 2010, стр. 550-
552.
12
Bukovice. Zločini JVuO u Bukovici i Slatini kod Foče, tokom februara 1943, podrazumevaju najmasovnije
stradanje Muslimana u ta dva mikroregiona tokom celog rata, a po intenzitetu, procentu stradalih u odnosu na
ukupan broj meštana i strukturi žrtava, mogu se porediti sa stradanjem Muslimana Pribojskog sreza.
Vojnom operacijom koja je 5. februara, prvog dana operacije, zahvatila teritoriju Pribojskog sreza,
zapovedao je Štab Mileševskog korpusa JVuO, na čelu sa kapetanom Vojislavom Lukačevićem,
komandantom Mileševskog korpusa. Glavni cilj jedinica Mileševskog korpusa bio je izbijanje na Drinu i
suzbijanje Muslimanske milicije sa teritorije koja gravitira prema desnoj obali Drine, a koja je pripadala
delovima Višegradskog i Čajničkog sreza. Isti zadatak dobile su jedinice Drinskog korpusa, Pljevaljske
brigade Mileševskog korpusa i 1. durmitorske brigade Durmitorskog korpusa, pri čemu su jedinice Pljevaljske
i Durmitorske brigade za zadatak dobile i neutralisanje Muslimanske milicije u mikroregionu Bukovice.
Sačuvane su četiri operativne zapovesti koje nam omogućavaju da razmotrimo razradu i izmene plana
nastupanja jedinica pod komandom Vojislava Lukačevića, pri čemu izmene plana nastupanja treba dovesti u
vezu sa praksom jedinica Mileševskog korpusa na terenu Pribojskog i dela Višegradskog sreza.
U prvoj operativnoj zapovesti, koju je major Zaharije Ostojić po zapovesti generala Draže Mihailovića,
načelnika štaba Vrhovne komande JVuO, 3. januara 1943. uputio štabovima korpusa i brigada koje su trebale
uzeti učešća u vojnoj operaciji, na pravcima nastupanja kolona JVuO (Pribojska i Mileševska brigada) nisu
naznačena naseljena mesta na području Pribojskog sreza, pogotovo, ne muslimanska naselja u kojima su 5.
februara počinjeni masovni zločini, već su naznačena naseljena mesta u južnom delu Višegradskog i istočnom
delu Čajničkog sreza, iako se podrazumeva da su predviđene snage morale preći preko teritorije Pribojskog
sreza kako bi stupile u borbu protiv Muslimanske milicije na području Višegradskog i Čajničkog sreza, o
čemu je Mihailović 1. januara obavestio Ostojića. Operativna zapovest potvrđuje da je Vrhovnoj komandi
JVuO bilo poznato da na području Pribojskog sreza ne postoji organizovana snaga Muslimanske milicije.
Uostalom, na početku zapovesti, kada general Mihailović nabraja uporišta Muslimanske milicije („ustaško-
muslimanske razbojničke bande“), nigde ne pominje grupe naoružanih Muslimana u Pribojskom srezu, već
isključivo navodi uporišta i položaje Muslimanske milicije u Čajničkom srezu i Bukovici. Na kraju zapovesti
stoji jasna napomena o zabrani zločina nad civilima: „U toku izvođenja akcije komandanti će preduzeti
najstrožije mere da se svaka pljačka zabrani, ubijanje nevinih ljudi, žena i dece spreči i zavede najveći red i
disciplina kod svojih jedinica, kako bi se ugled Jugoslovenske vojske u Otadžbini očuvao na dostojnoj
visini.“17Mihailovićevi borci su tokom izvođenja akcije učinili sve suprotno naređenju čime je ugled JVuO
trajno narušen. Nekažnjavanje oficira odgovornih za kršenje uputa trajno je narušilo Mihailovićev ugled kao
vrhovnog komandanta.
U drugoj operativnoj zapovesti, koju je major Pavle Đurišić, komandant Limsko-sandžačkih četničkih
odreda JVuO, ujedno i glavni zapovednik vojne operacije JVuO protiv Muslimanske milicije od 5. do 13.
februara 1943, uputio 29. januara zapovednicima četiri korpusa koji su bili angažovani u vojnoj operaciji,
Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1983, dok. 2, str. 16-26: Zapovest Draže Mihailovića komandantima Mileševskog i Drinskog
17
korpusa i Durmitorske brigade, 3.1.1943.

13
odredio je grubo naznačen pravac kretanja za četiri veća „odreda“, bolje rečeno dve grupacije JVuO koje su
trebale nastupiti prema Drini. Svaki „odred“ je imao dve kolone. Prvi „odred“, jačine 1.550 boraca, bio je iz
sastava Mileševskog korpusa i nastupao je preko teritorije Pribojskog i Pljevaljskog sreza. Drugi „odred“,
jačine 1.650 boraca, bio je iz sastava Limsko-sandžačkih četničkih odreda i, manjim delom, Mileševskog
korpusa (Pljevaljska brigada) i nastupao je preko teritorije Pljevaljskog sreza prema Bukovici. Treći „odred“,
jačine 1.500 boraca, bio je iz sastava Durmitorskog korpusa, nastupao je preko teritorije Pljevaljskog i
Fočanskog sreza. Četvrti „odred“, nepoznate jačine, bio je iz sastava Drinskog korpusa i nastupao je preko
teritorije Fočanskog, Goraždanskog i Čajničkog sreza. U delu zapovesti koji se odnosi na pravac nastupanja
Mileševskog korpusa, grubo je naznačen smer dve kolone Mileševskog korpusa. Prva kolona pod komandom
poručnika Vuka Kalaitovića, zapovednika Novovaroške brigade JVuO, u jačini od 800 boraca, trebala je do
večernjih sati 3. februara da završi okupljanje u selu Zabrdni Toci. Ta kolona je bila sastavljena od pripadnika
Novovaroške (200), Pribojske (400) i Višegradske brigade (200). Njen zadatak je bio da 5. februara preduzme
napad pravcem Zabrdni Toci – Zagrađe – Strgačina. Zagrađe je selo u Pribojskom srezu, na granici sa
Višegradskim srezom. Strgačina je selo u Višegradskom srezu, na levoj obali Lima, u blizini ušća Lima u
Drinu. Druga kolona pod komandom poručnika Aleksandra Šoškića, zapovednika Bjelopoljske brigade JVuO,
u jačini od 750 boraca, trebala je do večernjih sati 3. februara da završi okupljanje u selu Bučje. Ta kolona je
bila sastavljena od pripadnika Prijepoljske (100), Pljevaljske (200), Bjelopoljske brigade (300) i Letećeg
odreda Mileševskog korpusa (150). Njen zadatak je bio da 5. februara preduzme napad pravcem Bučje –
Sočice – Đakovići – Hladila. Bučje i Sočice su sela u Pribojskom srezu, Đakovići su selo u Čajničkom, a
Hladila u Goraždanskom srezu. Na kraju operativne zapovesti navedena je sledeća napomena: „Postupak:
Italijane ne napadati. Sve borce Muslimane, ustaše i komuniste ubijati. Žene i decu ne ubijati...Bukovicu
spaliti. Ostala sela ne paliti u koliko to taktički obziri ne nalažu.“18
Na području koje je bilo zahvaćeno operacijom nije bilo jedinica ili grupa Ustaške vojnice (ili uopšte
jedinica i grupa iz sastava OS NDH) i NOVJ. Upravo je odsustvo partizanskih jedinica na tom području
omogućilo da učinak vojne operacije JVuO, kada je reč o civilnim žrtvama, bude zastrašujući. Predstavnici
muslimanskih političkih i vojnih struktura su se u potpunosti oslonili na okupatora, smatrajući da će lojalnost
okupatoru i vojna i politička kolaboracija garantovati zaštitu muslimanskom stanovništvu. To se pokazalo kao
kobna greška.19 Dakle, na području čije zauzimanje i čišćenje je predstavljalo cilj februarske operacije JVuO,
18
VA, ČA, k. 132, f. 3, d. 18, Zapovest Pavla Đurišića komandantima odreda JVuO za izvršenje operacije protiv Muslimanske
milicije u Pljevaljskom, Čajničkom i Fočanskom srezu, 29.1.1943; Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1983, dok. 24, str. 121-127:
Zapovest Pavla Đurišića komandantima korpusa, 29.1.1943.
19
Oblasni komitet Komunističke partije Jugoslavije (dalje: KPJ) za Sandžak u nekoliko navrata je putem proglasa upozoravao
Muslimane Sandžaka na dvoličnu igru italijanskog okupatora i odgovornost muslimanskih političkih i vojnih prvaka koji su se vezali
za okupatora. „Trgnite se, Muslimani! Mi komunisti nemamo običaj da lažemo, niti da prikrivamo tuđu laž. Zato vam kažemo da
svi oni ljudi koji vam govore da su vam Talijani zaštitnici i prijatelji i koji vas vuku u talijansku miliciju i na taj način vezuju vašu
sudbinu za okupatora, ti vam ljudi ne mogu biti prijatelji, to su talijanske sluge i plaćenici koji se bogate trgujući vašim životima i
vašom krvlju. Zapitajte, Muslimani, te ljude zar nije istina da su baš Talijani prošle godine ovih dana ustupili četničkim bandama
čitavu Bosnu u kojoj su četnički krvoloci počinili onaj strašan pokolj. Foča, Goražde, Fazlagića Kula i niz drugih mesta postali su
klaonice u kojima nije ostalo muslimansko uho. Kada su četnici završili svoj krvavi posao Talijani su ponovo u istočnu Bosnu doveli
krvave ustaše koji su isto tako kao četnici postupili sa srpskim življem. To je talijanska politika koju oni hoće da sprovode u
14
nalazilili su se Muslimanska milicija („borci Muslimani“) i muslimanski civili. Prema podacima Vrhovne
komande JVuO na navedenom području nalazilo se 1.900 naoružanih Muslimana, od toga oko 600 na
mostobranu na Drini, oko 500 u milicionerskoj kasarni na Metaljci (između Bukovice i Čajniča), oko 300 u
Bukovici i oko 500 u muslimanskim selima u gornjem Podrinju.20 Snaga Muslimanske milicije van Metaljke
bila je minimalna, a u najvećem delu Pljevaljskog i na celokupnom području Pribojskog sreza uopšte nije ni
postojala. Na području Pljevaljskog i Pribojskog sreza, osim oko 300 milicionera u Bukovici, što nije
predstavljalo respektabilnu silu, nije bilo organizovane milicije. To ne isključuje postojanje naoružanih
pojedinaca po selima, ali ta vrlo izvesna činjenica nije imala nikakvog vojnog značaja. Dakle, u muslimanskim
selima i zaseocima Pribojskog i najvećem delu Pljevaljskog sreza, snage JVuO su zatekle mase civilnog
stanovništva. Istorijski izvori jasno kazuju da su ubistva civila, odnosno žena i dece, u mnogim naseljima u
kojima nije postojala milicija zabeležena već prvog dana operacije i da su spaljena sva muslimanska naselja
kroz koja su prošli četnici. Nema nikakve slučajnosti u činjenici da su četnici tokom operacije spalili sva
muslimanska sela u koja su kročili. Nema nikakve slučajnosti da su Đurišićeve snage izvršile ubistva žena,
dece i nenaoružanih muškaraca u skoro svim naseljima u koja su kročili, a kada je reč o ubistvima civila u
Pribojskom srezu, ona su zabeležena u svim muslimanskim naseljima kroz koje su prošle Đurišićeve snage.
Kako je moguće da Đurišićevi četnici već prvog dana na području Pljevaljskog, Pribojskog i Fočanskog sreza,
a sutradan i na području Čajničkog i Višegradskog sreza, započnu masovna ubijanja žena i dece, uprkos
jasnom Đurišićevom naređenju da se to ne čini? Da li je reč o samoinicijativnom kršenju naređenja od strane
pojedinih nižih starešina ili je u pitanju postupanje po usmenim naređenjima viših komandi? Nemamo valjan
odgovor na to pitanje, pogotovo nemamo dokaze o postojanju usmenih naređenja o masovnim likvidacijama
muslimanskih civila, ali nema ni dokaza da je simultano masovno ubijanje Muslimana i uništavanje njihovih
naselja nekakva slučajnost. Naprotiv, sled događaja ukazuje da je reč o unapred planiranim akcijama.
Treću operativnu zapovest je 31. januara major Vojislav Lukačević, komandant Mileševskog korpusa,
uputio zapovednicima kolonâ koje su definisane u prethodnoj, Đurišićevoj operativnoj zapovesti. U
Lukačevićevoj zapovesti „I kolona“ iz Đurišićeve zapovesti nazvana je „Pribojska grupa“, a „II kolona“ je
Sandžaku uz pomoć Draže Mihailovića i njegovih četnika. Međutim, izvesni muslimanski prvaci pred svima ovima četnicima
zatvaraju oči, pa vas i dalje vuku pod skut okupatora. Za njih je važno da se oni bogate u ovim burnim danima, a šta će biti sa
muslimanskim življem, to njih malo brine... Vi morate poći putem koji vam jedino osigurava vaš opstanak, bolju i srećniju
budućnost... To je put bratstva Srba i Muslimana, put vaše zajedničke borbe protivu okupatora i njegovih slugu, bez obzira bili oni
Srbi ili Muslimani.“ (AS, Đ-7, Oblasni komitet KPJ za Sandžak, br. 2429, Proglas Sreskog komiteta KPJ Mileševskog sreza
stanovnicima Mileševskog sreza, 1.1.1943). „Muslimani, njemačko-ustaške sluge uspjele su da vas zavade sa Srbima. Oni vas
zavode kad vas odvraćaju od zajedničke borbe sa braćom Srbima i Crnogorcima protiv okupatora. Stotine i hiljade poklanih
Muslimana u Bosni i Hercegovini od četničkih bandi, hiljade i hiljade izbjeglica vaših braće i sestara, neka vam budu živ dokaz da
vam samo partizani mogu pomoći, da su vam oni najbolji prijatelji. Jedini put vašeg spasa jeste bratska saradnja sa Srbima i borba
protiv fašističkog okupatora i njegovih slugu, koji vas još uvijek zavode.“ (AS, Đ-7, Oblasni komitet KPJ za Sandžak, br. 7126,
Proglas Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak narodu Sandžaka, januar 1942). Pitanje je koliko su takvi proglasi uopšte dopirali do
muslimanskih masâ. Od sredine 1942. do jeseni 1943. partizanski pokret u Sandžaku bio je gotovo nepostojeći. Svakako da ta je
činjenica otvorila prostor nacionalističkim kolaboracionistima iz redova oba naroda. Tragično je što su se upravo u tom razdoblju u
Polimlju i zapadnom Sandžaku dogodili najmasovniji etnički motivisani zločini.
20
Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1983, dok. 2, str. 16-17: Zapovest Draže Mihailovića komandantima Mileševskog i Drinskog
korpusa i Durmitorske brigade, 3.1.1943.
15
imenovana kao „Prijepoljska grupa“. Prema zapovesti, obe grupe su podeljene na desnu i levu kolonu.
Lukačević je u zapovesti imenovao komandante obe grupe i četiri kolone. Za komandanta Pribojske grupe
imenovan je poručnik Vuk Kalaitović, inače zapovednik Novovaroške brigade Mileševskog korpusa, ujedno
i zapovednik leve kolone Pribojske grupe. Zapovednik desne kolone Pribojske grupe bio je poručnik Vukola
Tomić, inače komandant Pribojske brigade Mileševskog korpusa. Prema zapovesti, Pribojska grupa je brojala
1.000 boraca iz sledećeg sastava: Pribojska brigada (600), Novovaroška brigada (200), Višegradska brigada
(200). U odnosu na prethodnu (Đurišićevu) zapovest broj pripadnika Pribojske brigade povećan je sa 400 na
600. Za komandanta Prijepoljske grupe imenovan je poručnik Aleksandar Šoškić, inače zapovednik
Bjelopoljske brigade Mileševskog korpusa, ujedno i zapovednik desne kolone Prijepoljske grupe. Zapovednik
leve kolone Prijepoljske grupe bio je potporučnik Ćirilo Dimitrijević, inače načelnik štaba Mileševskog
korpusa. Prema zapovesti, Prijepoljska grupa je brojala 800 boraca iz sledećeg sastava: Prijepoljska brigada
(150), Pljevaljska brigada (200), Bjelopoljska brigada (300), Leteći odred Mileševskog korpusa (150).U
Lukačevićevoj zapovesti donekle detaljnije je precizirano nastupanje Prijepoljske, ali ne i Pribojske grupe,
preko područja Pribojskog sreza. Ono što Lukačevićevu zapovest razlikuje od Đurišićeve, kada je reč o
nastupanju Pribojske grupe, jeste određivanje sela Zabrđa za krajnju destinaciju obe kolone Pribojske grupe
tokom prvog dana operacije. U Đurišićevoj zapovesti kao krajnje odredište, do koga je Pribojska grupa trebala
dospeti do kraja dana, navedeno je selo Strgačina u Višegradskom srezu (područje posleratne opština
Rudo).Očigledno je da je neko procenio da Pribojska grupa u jednom danu ne može izvršiti zauzimanje
područja između Zabrdnih Toca i Strgačine. Možda je već tad odlučeno da Pribojska grupa Mileševskog
korpusa neće imati vremena da zavidna stigne do Strgačine zbog zauzetosti ubijanjem muslimanskih civila i
paljenjem muslimanskih selâ u Pribojskom srezu, ali ne postoje izvori koji bi potvrdili tu pretpostavku. U
Lukačevićevoj zapovesti je definisan pravac kretanja Prijepoljske grupe: Plašće – Rajičevići – Poblaće –
Babino Brdo. Plašće je selo u Pribojskom srezu zapadno od Bučja; Rajičevići su zaselak Sočica u Pribojskom
srezu; Poblaće je selo na tromeđi u sastavu Pljevaljskog sreza, na granici sa Pribojskim srezom; Babino Brdo
je zaselak Poblaća na granici sa Čajničkim srezom. U zapovesti je naznačen, bez većih preciziranja, i pravac
kretanja „II odreda“, pod komandom majora Andrije Veskovića, inače komandanta Komskog korpusa i
zapovednika Operativnih jedinica Limsko-sandžačkih četničkih odreda. Veskovićeva grupacija je imala
zadatak da preko Pljevaljskog sreza upadne u Čajnički srez i prodre do Drine. Lukačević je u zapovesti
ponovio formulaciju iz Đurišićeve zapovesti o postupku prema protivniku: „Italijane ne napadati. Sve borce
Muslimane, ustaše i komuniste ubijati. Žene i decu ne ubijati...Bukovicu spaliti. Ostala sela ne paliti u koliko
to taktički obziri ne nalažu.“21
Komandna struktura JVuO u Pribojskom srezu je krajem januara bila obaveštena o naređenjima viših
komandi i otpočinjanju priprema za vojnu operaciju. Milorad Prijović, zapovednik legalizovane četničke
milicije u Pribojskom srezu, ujedno zapovednik Pribojskog sreza u okviru ilegalne organizacije JVuO, koji je
boravio u Priboju, gradu u kome je postojao italijanski garnizon, obavestio je 31. januara zapovednike
21
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 21a, Zapovest štaba Mileševskog korpusa, 31.1.1943.
16
četničkih vodova u srezu o planiranom pokretu s napomenom da mobilizacija i koncentriranje snaga Pribojske
brigade JVuO mora proteći u većoj tajnosti nego tokom angažmana dela snaga brigade u januarskoj operaciji.
„Prilikom prvog pokreta o tajnosti je vođeno malo računa te je za pokret saznao pre vremena i onaj koji
to nije smeo i nije trebao znati, pa to neka nam služi za pouku u daljem radu, jer treba znati u našim pokretima
koliku god igra ulogu jačina ljudstva i broj oružja toliko igra i tajnost... [N]aređenje za pokret i pravac dobićete
od Tomića i prema njegovom naređenju u potpunosti postupati.“22
Plan nastupanja Pribojske grupe i Prijepoljske grupe Mileševskog korpusa JVuO razrađen je u Štabu
Mileševskog korpusa koji je najkasnije 3. februara bio stacioniran u Bučju, srpskom selu smeštenom u
jugoistočnom delu Pribojskog sreza, gde su se prikupljale jedinice koje su 5. februara uzele učešće u vojnoj
operaciji u delovima Pribojskog, Višegradskog i Čajničkog sreza. U razradi plana svakako su učestvovali
kapetan Lukačević, poručnik Kalaitović, poručnik Šoškić i potporučnik Ćirilo Dimitrijević.
Četvrtu operativnu zapovest je 5. februara poručnik Vuk Kalaitović, komandant Novovaroške brigade
Mileševskog korpusa i ujedno zapovednik Pribojske grupe Mileševskog korpusa, uputio zapovednicima
kolonâ koje su naznačene u prethodnoj, Lukačevićevoj, zapovesti. U Kalaitovićevoj zapovesti su precizirani
pravci kretanja kolonâ Pribojske brigade. Za razliku od Lukačevićeve zapovesti, u Kalaitovićevoj zapovesti
se navode tri, a ne dve kolone: 1) desna kolona, pod zapovedništvom poručnika Vukole Tomića, brojala je
300 boraca Pribojske brigade: 2) leva kolona, pod zapovedništvom potporučnika Radoslava Nikolića, brojala
je 200 boraca pri čemu je polovina bila iz sastava Pribojske brigade (Bučevski bataljon), a polovina iz sastava
Novovaroške brigade; 3) glavnina, pod zapovedništvom poručnika Vuka Kalaitovića, brojala je 213 boraca
pri čemu je polovina bila iz sastava Novovaroške brigade, a polovina iz sastava Pribojske brigade (Vrbovska
i Goleška četa). Detaljniji prikaz pravca kretanja sve tri kolone navešću u poglavlju „Zločini JVuO na području
Pribojskog sreza 5. februara 1943.“ U zapovesti se ističe: „Sve starešine sprečiće pljačkanje srpskih kuća i
ako bi se desilo da neko opljačka srpsku kuću, komandant će ga streljati na licu mesta. Sprečiti ubijanje nevine
[muslimanske] dece i žena, kao i silovanje žena. Svakog muslimana koji je sposoban nositi pušku streljati ga
na licu mesta. Ne vršiti paljevinu sela, izuzev ako se vodi borba u selu. Žito i ostale artikle ne paliti. Radi
održavanja veze paliti povremeno neku građevinu (tursku).“ Zapovest je dostavljena „svim komandantima
kolona“.23
Upadljivo je da Kalaitović u zapovesti zabranjuje ubijanje muslimanskih žena i dece i da naređuje ubijanje
svih muslimanskih muškaraca sposobnih da nose oružje, što bi uključivalo i starije maloletnike. Takođe,
upadljivo je da Kalaitović zabranjuje paljenje muslimanskih selâ van borbe. Međutim, 5. februara sve tri
kolone Pribojske grupe, kao i obe kolone Prijepoljske grupe, koje su prošle kroz Pribojski srez, vršile su
paljevine u svim muslimanskim selima, iako nigde nisu naišle na oružani otpor. Osim toga, sve tri kolone
22
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 21, Pismo sreskog komandanta Milorada Prijovića vodniku Goleškog voda Mići Šalipuru, Priboj,
31.1.1943.
23
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 22a, Zapovest štaba Pribojske grupe Mileševskog korpusa, 5.2.1943.
17
Pribojske grupe su toga dana izvršile masovna ubistva u svim muslimanskim naseljima kroz koja su prošle,
pri čemu su ubistva nastavljena sutradan u selima Višegradskog sreza, iako u znatno manjem obimu. Kako
objasniti da su sve tri kolone Pribojske grupe, 5. februara, suprotno zapovesti napisanoj istog dana, izvršile
masovne zločine u svim muslimanskim naseljima koja su im bila naznačena za pravac kretanja u operativnoj
zapovesti? Da li je u pitanju kršenje naređenja ili je reč o nekom drugom uzroku? Smatram da je deo naređenja
u kome se zabranjuje ubijanje žena i dece i spaljivanje naselja formalne prirode, sročen u cilju mogućeg
opravdanja za unapred predviđene zločine. Paradoksalno je da je Kalaitović, kao zapovednik jedne od tri
kolone, prekršio zapovest Kalaitovića kao zapovednika Pribojske grupe. Uostalom, sačuvana je skica kretanja
polovine ljudstva leve kolone (1, 4. i 5. četa Novovaroške brigade) za 5. februar 1943, u kojoj je navedeno
naređenje, očigledno Kalaitovićevo, da ta jedinica ima „paliti i ubijati“ u jednom i „ubijati“ u šest
muslimanskih sela i zaselaka, o čemu će biti više reči u nastavku.24 Kalaitović je nesumnjivo bio obaveštavan
o postupcima njegovog ljudstva prema muslimanskim civilima, budući da je u zapovesti naznačeno: „Veze će
se održavati kuririma za šta će mi komandanti kolona ostaviti po tri kurira. Izveštaj mi slati o svakom važnom
događaju, a po dolasku na cilj [u Zabrđu] komandant će doći lično do mene.“25
Prvog dana vojne operacije jedinice pod Đurišićevom komandom ubijale su u Pribojskom, Pljevaljskom
i Fočanskom srezu, a sutradan i u Čajničkom i Višegradskom srezu. Narednih dana, osobito nakon 10.
februara, i u selima Pribojskog i Pljevaljskog sreza koja su prvog dana operacije bila pošteđena masovnih
zločina. Uostalom, bilo bi neobično da se vojska koja je mesec dana pre toga spalila najmanje 33 muslimanska
sela u Bjelopoljskom srezu i u njima ubila velik broj civila, pod istim komandantom koji je zapovedao i
februarskom vojnom operacijom, ponaša drugačije u vojnom pohodu protiv stereotipiziranog arhineprijatelja
(„Turaka“). Ne postoje dokazi da je Draža Mihailović ili bilo ko iz Vrhovne komande JVuO ukorio Đurišića
zbog paljenja 33 sela i ubijanja velikog broja muslimanskih civila u januarskoj operaciji. Stoga formulacija o
postupku prema muslimanskom stanovništvu u Đurišićevom i Lukačevićevom naređenju za izvršenje vojne
operacije u Pljevaljskom, Čajničkom i Fočanskom srezu budi sumnju o iskrenoj nameri da namerna ubijanja
civila i paljevine muslimanskih sela budu onemogućeni. Đurišićevo naređenje od 8. februara, o kome će
kasnije biti više reči, u kome se insistira na ubijanju svih Muslimana na zauzetom području gornjeg Podrinja,
ne ostavlja sumnju o ideji namernog istrebljenja što većeg broja Muslimana, bez obzira na pol i dob, kao što
dodatno ukazuje na to da je zabrana ubijanja muslimanskih žena i dece u naređenju od 29. januara bila
formalne prirode. Draža Mihailović je bio upoznat da su dve vojne operacije s početka 1943. rezultirale
čišćenjem velikog dela Sandžaka od muslimanskog stanovništva. U depeši kapetanu Bori Mitranoviću,
delegatu Vrhovne komande JVuO za zapadnu Bosnu, Mihailović je naveo: „U Sandžaku smo sve Turke po
selima likvidirali sem po varošicama...“26Uostalom, Mihailović je bio zagovornik isključive politike koja je
podrazumevala etničko čišćenje. U poznatoj instrukciji Đorđiju Lašiću i Pavlu Đurišiću (20. decembar 1941)
Mihailović je među ciljevima borbe snaga pod njegovom komandom naveo: „Stvoriti neposredne zajedničke
24
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 23, Skica kretanja za 1, 4. i 5. četu Novovaroške brigade za 5.2.1943.
25
26
Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1983, dok. 102, str. 504: Obaveštenje delegata Vrhovne komande za zapadnu Bosnu komandantu
Vojno-četničkog odreda „Kralj Petar II“ o sadržini depeša primljenih iz štaba Draže Mihailovića, 25.3.1943.
18
granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenačke, čišćenjem Sandžaka od muslimanskog življa i
Bosne od muslimanskog i hrvatskog življa.“27 Uoči februarske operacije, Mihailović je 1. februara pisao Petru
Baćoviću da je „Pavle krenuo u pravcu Branka [Zaharija Ostojića] i usput čisti sve pred sobom“. 28 Iz
navedenog proizilazi da je Mihailović znao da snage pod Đurišićevom komandom imaju zadatak da očiste od
Muslimana područje kojim nameravaju da prođu u nastupu prema Drini. S druge strane, ne postoje
dokumentarni dokazi da je Mihailović bio zagovornik masovnog istrebljenja muslimanskog stanovništva, iako
nema sumnje da je bio komandno odgovoran što nije kaznio one koji su doprineli da vojne operacije čije
izvršenje je naredio rezultiraju masovnim zločinima, kao što nema sumnje da je odgovoran zbog toga što nije
onemogućio da jedinice koje su tokom januarske operacije počinile masovne zločine nad civilima isto ponove
tokom februarske operacije.
Ne postoje dokazi da je Mihailović osudio postupke jedinica JVuO tokom februarske kampanje, kao što
ne postoje dokazi da je naredio izvršenje zločina nad civilima za oba pohoda. Isto tako, ne postoje dokazi da
su Đurišić i Lukačević zabranili ubijanja civila nakon što su doznali da su jedinice pod njihovom komandom
prvog dana februarskog pohoda ubile velik broj žena, dece, staraca i muškaraca koji nisu bili pripadnici
milicije. Takođe, nema dokaza da je neko od oficira JVuO koji su učestvovali u operaciji protestvovao kod
Vrhovne komande zbog počinjenih zločina od strane delova JVuO nad velikim brojem žena i dece tokom
celog februara 1943. Da su ubistva civila bila rezultat samovolje pojedinih zapovednika i starešina, našao bi
se neko da obavesti više komande o takvoj nedopustivoj praksi. Mihailović je na osnovu postupaka snaga pod
Đurišićevom komandom tokom januarske operacije na području Bijelog Polja znao na šta je spreman deo
ljudstva i oficira pod njegovom komandom. Mihailović je odgovoran jer nije preduzeo dovoljno, verovatno i
manje od toga, da predupredi takve postupke i tokom februarske operacije, kao što je odgovoran što nije
sankcionisao oficire i istaknute pojedince odgovorne za zločine.
Zločini Mileševskog korpusa JVuO na području Pribojskog sreza 5. februara 1943.
Prema zapovesti Vuka Kalaitovića za 5. februar 1943, desna kolona Pribojske grupe, ukupno 300 boraca
Pribojske brigade JVuO, pod komandom poručnika Vukole Tomića, krenula je u ranim jutarnjim časovima 5.
oktobra iz Pribojskih Goleša u pravcu pretežno muslimanskih selâ Požegrmac i Kasidoli, nakon čega se
zaputila prema selima Međurečje i Batkovići preko kojih je stigla do srpskog sela Bare na granici sa Bosnom,
27
Zbornik NOR-a, XII/1, Beograd, 1979, dok. 34, str. 94: Instrukcija Draže Mihailovića komandantu Četničkih odreda u Crnoj Gori
i komandantu Limskih četničkih odreda, 20.12.1941.
Napomena: Pojedini srpski istoričari Drugog svetskog rata, poput Koste Nikolića i Bojana Dimitrijevića, osporili su autentičnost
ovog dokumenta. Istoričar Milan Terzić je dokazao da je dokument autentičan, odnosno da nije falsifikovan od strane komunista u
cilju difamacije ratnih i ideoloških suparnika. (Милан Терзић, „Фалсификат или не? Инструкција Драже Михаиловића од 20.
децембра 1941. Ђорђу Лашићу и Павлу Ђуришићу“, Војноисторијски гласник, 1-2/2004, Београд, 2004, стр. 209-
214).Terzićev rad naišao je na neopravdano slab odjek među domaćim istoričarima Drugog svetskog rata. Nikolić i Dimitrijević se
u njihovim knjigama objavljenim nakon 2004. nisu osvrnuli na Terzićeve zaključke. Istoričar Milutin Živković je pronašao veći
broj dokaza koji potvrđuju Terzićevu tezu o autentičnosti Mihailovićeve instrukcije. (Милутин Д. Живковић, н.д., стр. 397-399).
28
Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1983, dok. 42, str. 202: Izvod iz knjige poslatih depeša Draže Mihailovića u vremenu od 1. do
19. februara 1943.
19
gde je trebala prenoćiti.29 Kada navedene podatke uporedimo sa podacima iz popisa žrtava rata Pribojskog
sreza iz novembra 1964, u kome su naznačeni precizni datumi stradanja za skoro svaku žrtvu u Požegrmcu i
Kasidolima, može se zaključiti da je desna kolona Pribojske grupe ubijala 5. februara 1943. u ta dva sela.
Dodatnu potvrdu takvoj tezi pružaju recentni italijanski izvori koji kazuju da su Požegrmac i Kasidoli bili
zapaljeni upravo toga dana.30 Recentni obaveštajni izvori NDH provenijencije potvrđuju da su muslimanska
sela između Kalafatovića i Zabrđa 5. februara zapaljena od strane četnika „pod zapovedništvom poručnika
Kalajita“, pri čemu se potvrđuje paljevina Kasidola. U dokumentu se indirektno navodi da su četnici i u
Kasidolima „pri upadu... palili redom sve muslimanske domove i ubijali sav muslimanski živalj“.31Iako podaci
Savezne komisije za popis žrtava rata iz 1964. nisu potpuni kada je reč o broju žrtava Pribojskog sreza, kartoni
žrtava pružaju dragocene podatke o datumima kada su izvršeni zločini i o starosnoj i rodnoj strukturi žrtava,
kao i o tome koje porodice su bile izložene masovnom stradanju, a takođe, i ko je uspeo da pobegne
napadačima i preživi pogrom. Na osnovu tih podataka znamo da su četnici pod komandom Vukole Tomića 5.
februara u Požegrmcu ubili najmanje 37, a u Kasidolima najmanje 68 osoba.32Međutim, navedeni podaci su
nepotpuni i značajno su manji od realnog broja ubijenih stanovnika u ta dva sela. Iako se u zapovesti ne
pominje etnički mešovito selo Miliješ, smešteno jedan do dva kilometra istočno od Požegrmca i tri do četiri
kilometra jugoistočno od Kasidola, s razlogom se može pretpostaviti da je kolona pod komandom Vukole
Tomića 5. februara 1943. ubijala i u Miliješi. Naime, primarni izvori italijanske provenijencije kazuju da je
Miliješ gorela 5. februara 1943.33 Osim toga, podaci SKPŽR iz 1964. beleže imena 20 meštana Miliješi za
koje se tvrdi da su ubijeni istog dana kada je Tomićeva kolona upala u selo i kada je selo gorelo. 34Štaviše,
može se pretpostaviti da su Tomićevi četnici najpre upali u Miliješ, pa potom u Požegrmac i Kasidole, budući
da za pravac nastupanja od Pribojskih Goleša do Požegrmca verovatno nisu koristili besputno Ridsko brdo
već su u Požegrmac ušli s istoka, iz pravca Miliješi. Navedeni broj ubijenih meštana Požegrmca, Kasidola i
Miliješi nikako nije potpun, i najmanje je duplo veći od 125 koliko iznosi popisani broj žrtava ta tri sela, za
koje su svedoci tvrdili da su ubijeni 5. februara 1943, prilikom popisivanja žrtava rata obavljenom krajem
1964. U nastavku ću detaljnije ukazati na problematiku nepotpunih spiskova žrtava.
Prema istom izvoru, u Požegrmcu je ubijeno 37 stanovnika, od toga 26 muškaraca, šest žena i petoro
dece. Almasa Terzić iz Požegrmca toga dana izgubila je supruga Mahmuta (1902), sinove Hasa (1923) i
Smaila (1930), dok joj je kćerka Šemsa (1918) u istom razdoblju stradala u Krajčinovićima gde je
29
30
Милутин Д. Живковић, н.д., стр. 928.
31
VA, Nezavisna država Hrvatska (dalje: NDH), k. 171, f. 16, d. 20: Ustaška nadzorna služba – Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo
i Veliku župu Vrhbosna: Dnevno izvješće, Sarajevo, 9.2.1943; Genonocid nad Muslimanima. Zbornik dokumenata i svjedočenja,
(pr. Vladimir Dedijer, Antun Miletić), Sarajevo, 1990, str. 323: Ustaška nadzorna služba – Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo i
Veliku župu Vrhbosna: Dnevno izvješće, Sarajevo, 9.2.1943.
32
AJ, 179, Savezna komisija za popis žrtava rata (dalje: SKPŽR), k. 500, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice,
opština Priboj, mesto Požegrmac, popisao Hatić Osman iz Čitluka, 7.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-
1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Kasidoli, popisao Hatić Osman iz Čitluka, 7.11.1964.
33
34
AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Miliješ, popisao
Mojićević Milorad iz Priboja, 7.11.1964.
20
najverovatnije bila udata. Treći Almasin sin, Ibro (1925), poginuo je kao pripadnik NOVJ u jesen 1944. Redžo
Jaramaz iz Požegrmca, koji je 1943. imao 11 godina, svedočio je 1964. da su mu četnici 5. februara 1943.ubili
oca Meha (1915), dedu Ferhata (1891) i sestru Smajilu (1933). Nažalost, izvor ne navodi po kojim okolnostima
su Redžo i njegov tada devetogodišnji brat Asim, izbegli smrt. Na ovom mestu možemo još jednom ukazati
na nepostojanje beleženja svedočanstava preživelih, kako od strane institucija, tako ni od strane preživelih i
njihovih potomaka, makar kada je reč o dostupnim ili objavljenim izvorima. U narednim danima ili nedeljama,
van navedenog pokolja, prema istom izvoru, u zbegu ili izbeglištvu umrlo je sedmoro dece iz Požegrmca,
starosti od tri do devet godina. Među njima je bilo četvoro dece Ahma Delalića: Meho (1935), Dedo (1937),
Džemila (1939), Fatima (1940).35Najstariji popis koji beleži imena stradalih stanovnika Požegrmca tokom
Drugog svetskog rata, nastao 1946, evidentira poimenične podatke za 52 muslimanska stanovnika tog sela,
pri čemu se ne navodi datum stradanja.36U knjizi Džemaila Arnautovića, objavljenoj 2005, kako tvrdi autor,
na osnovu ankete sprovedene sredinom 1964, objavljeni su poimenični podaci za 78 stanovnika Požegrmca
smrtno stradalih krivicom četnika.37 Spisak iz 1946. beleži 11 imena kojih nema u spisku iz 2005, što čini 89
potencijalnih žrtava sela Požegrmac, stradalih krivicom četnika. Arnautović je žrtve iz Požegrmca i Kasidola
naveo kao stanovnike Požegrmca, što je neprecizno i neadekvatno. Analizom spiska ustanovio sam da se od
309 lica koja su u Arnautovićevom spisku registrovana kao stanovnici Kasidola, na stvarne stanovnike tog
sela odnosilo 223 upisa, ne računajući 11 neimenovane dece, dok su ostali (78) bili stanovnici Požegrmca.
Komparativnom analizom tri spiska moguće je ustanoviti strukturu identifikovanih stradalih stanovnika
Požegrmca. Među 89 evidentiranih bilo je 49 muškaraca, 18 žena i 22 dece. Izvesno je da 5. februara 1943.
nisu ubijeni svi oni koji su evidentirani u spiskovima stradalih, budući da je poznato da je najmanje sedmoro
dece umrlo u zbegu ili od posledica boravka u zbegu u danima ili mesecima nakon što su četnici upali u selo
i izvršili pokolj meštana, ali je realno pretpostaviti da je većina od najmanje 80 stradalih stanovnika Požegrmca
ubijena upravo toga dana.
Prema podacima SKPŽR (1964) u Kasidolima je 5. februara 1943. od strane četnika ubijeno 68
stanovnika, od toga 43 muškarca, 14 žena i 11 dece. U odrasla lica ubrojao sam i petoro žrtava koje su rođene
1926. Navedenom broju žrtava treba dodati petoro odraslih lica, odnosno četiri muškarca i jednu ženu, za koje
se navodi da su nestali u zimu 1943, bez preciziranja datuma nestanka. Budući da su u istim okolnostima
ubijeni pojedini članovi njihovih porodica, može se pretpostaviti da je većina nestalih takođe ubijena istog
35
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Požegrmac, popisao
Hatić Osman iz Čitluka, 7.11.1964.
36
Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu, dok. 169, str. 606-607: Spisak žrtava – ubistva [Muslimana u Pribojskom
srezu od strane četnika, 1946].
37
Džemail Arnautović, n.d., str. 124-133.
Napomena: Džemail Arnautović (rođ. 1916. u Miliješu), bio je savremenik i svedok stradanja Muslimana pribojskog kraja. Krajem
1944. pristupio je NOVJ. Autor je u knjizi objavio spisak za 2.379 stradalih Muslimana Pribojskog sreza u Drugom svetskom ratu.
Autor sugeriše da je on bio inicijator popisivanja stradalih i navodi imena 50 saradnika koji su na terenu sakupljali imena stradalih.
U spisku se za svaku žrtvu navodi godina rođenja ili godine starosti u trenutku smrti, dok se za većinu navodi inicijal ili ime oca.
Nedostatak čini izostanak datuma i/ili godine stradanja, kao i načina na koji je žrtva stradala (kao posledica direktnog terora, smrti
od iscrpljenosti i bolesti u zbegu, ili pogibije u borbi), iako je realno pretpostaviti da je većina popisanih osoba stradala februara
1943. tako što je ubijena u direktnom teroru od strane pripadnika JVuO.
21
dana. Time bi potencijalni broj žrtava februarskog pokolja u Kasidolima, koje su evidentirane 1964, iznosio
73.38Kao što je prethodno napomenuto, podaci o ubijanju 68, odnosno, 73 stanovnika Kasidola 5. februara
1943. značajno su manji od realnog broja ubijenih Kasidoljana toga dana. Najstariji spisak muslimanskih
žrtava u Pribojskom srezu (1946) beleži poimenične podatke za 140 stanovnika Kasidola.39 Publicista Džemail
Arnautović navodi poimenične podatke za 223 ratne žrtve sela Kasidola i numeričke podatke za 11
neimenovane dece iz sela koja su takođe smrtno stradala. Iako ne navodi imena 11 dece, Arnautović navodi
identitete njihovih majki, stoga ovi podaci moraju biti uzeti u razmatranje.40 Devet žrtava koje registruje spisak
iz 1946. nije evidentirano u Arnautovićevom spisku. Dakle, prema navedenim podacima, tokom rata stradalo
je 243 muslimanska stanovnika Kasidola za koje se tvrdi da su život izgubili krivicom četnika. Kada je reč o
strukturi žrtava, među njima je bilo 109 muškaraca, 47 žena i 87 dece. Budući da je na osnovu popisa iz 1964.
poznato da je najmanje 19 dece iz Kasidola umrlo u zbegu ili izbeglištvu tokom 1943. i da je naredne godine
smrtno stradalo još najmanje četvoro meštana, može se pretpostaviti da to nije konačan broj Kasidoljana koji
su stradali van događaja koji su se odigrali prilikom upada četnika u selo 5. februara 1943. Realna
pretpostavka, koja svakako zahteva dodatnu potvrdu u izvorima, bila bi da je toga dana u selu ubijeno preko
200 osoba, što Kasidole, uz Zabrnjicu i Zagradinu, izdvaja po broju stradalih u odnosu na druga naselja u
Pribojskom srezu.41
Prema podacima iz popisa žrtava rata (1964), tokom 1943. u izbeglištvu u Priboju i Sjenici, ili u
zbegovima u planini umrlo je najmanje 19 dece iz Kasidola. Buli Hodžić je početkom 1943, nakon okončanja
vojne operacije JVuO, nepoznato da li u nekom od ova dva grada ili u zbegu, je umrlo petoro dece. Najmlađe
je imalo manje od godinu dana, a najstarije 14 godina. Tako velika smrtnost dece u izbeglištvu svakako je
posledica bolesti i napora pretrpljenih u zbegu. Na osnovu saveznog popisa žrtava rata iz 1964. poznati su
podaci o razmerama stradanja pojedinih porodica prilikom upada četnika Pribojske brigade JVuO u Kasidole,
5. februara 1943. Primera radi, Šućro Hodžić je 1964. svedočio da su mu četnici toga dana ubili suprugu Umiju
i četvoro dece: Suhbiju (1931), Mehmeda (1935), Idriza (1938) i Hakiju (1941). Fehim Zajimović je 1964.
38
AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Kasidoli, popisao Hatić
Osman iz Čitluka, 7.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 500, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj,
mesto Požegrmac, popisao Hatić Osman iz Čitluka, 7.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija,
srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Miliješ, popisao Mojićević Milorad iz Priboja, 7.11.1964.
Napomena: Prilikom popisivanja žrtava na području opštine Priboj, od svedoka iz Požegrmca, gde su se posle rata preselili neki
preživeli Kasidoljani, dobijeni su podaci za 13 ubijenih meštana Kasidola, dok su meštani Miliješi pružili podatke za dvoje ubijenih
meštana Kasidola. Ostale žrtve sela Kasidola, ubijene 5.2.1943, popisane su na osnovu svedočenja preživelih meštana Kasidola.
Primera radi, U fascikli koja sadrži podatke o popisanim žrtvama za Požegrmac nalaze se i tri kartona iz kasidolske porodice
Lugonja, koje sam uvrstio u spisak žrtava sela Kasidol. Šaćira Lugonja, kojoj su četnici 5.2.1943. ubili muža Salka (1890), sina
Džemaila (1921), dok je ona sa šest kćerki i jednim sinom uspela da izbegne pokolj, posle rata je živela u Požegrmcu, gde je
popisivaču Osmanu Hatiću pružila podatke o stradanju delâ familije Lugonja. Ona se posle rata udala za Šućru Hodžića iz Kasidola
i zajedno sa njim preselila u Požegrmac. Šućri su četnici 5.2.1943. ubili suprugu i četvoro dece.
39
40
41
Da je navedena pretpostavka realna svedoči podatak Uprave državne bezbednosti iz posleratnog razdoblja u kome se navodi da
je u Kasidolima 5.2.1943. ubijeno „227 muslimana meštana“. (Милутин Д. Живковић, н.д., стр. 934).
22
svedočio da su mu četnici istog dana ubili četiri sina i jednu kćer: Hamdiju (1923), Sulejmana (1924), Šemsa
(1926), Jusufa (1938), i Eminu (1940). Sadika Eminagić je 1964. svedočila da su joj četnici ubili muža Sulja
(1903), i sinove Šahina (1927) i Avda (1937). Sadika je sa četvoro male dece uspela izbeći stradanje.42Na
osnovu jednog od retkih recentnih izvora koji govore o februarskom pokolju na području Pribojskog sreza,
poznato je da su četnici u Kasidolima ubistva vršili i u okviru seoske džamije. Iz apela pljevaljskih Muslimana
italijanskom guverneru Crne Gore (10. februar 1943) doznajemo da su u Kasidolima „sveštenici zajedno sa
ostalim Muslimanima prilikom vršenja molitve (džume) poklani na samom džamijskom pragu“. 43U
poimeničnim spiskovima ubijenih meštana Kasidola pojavljuje se ime hodže Sulejmana Galizovića. Četnici
su 5. februara 1943. ubili i Mehmeda Spahića, hodžu iz Požegrmca.44 Njih dvojica nisu bili rođeni u mestima
u kojima su obavljali versku službu. U spiskovima stradalih ne navode se podaci o potencijalno stradalim
članovima porodicâ Galizović i Spahić.
Prema podacima SKPŽR (1964) u Miliješi je 5. februara 1943. od strane četnika ubijeno 20 stanovnika,
od toga osam muškaraca, devet žena i troje dece.45 Međutim, broj ubijenih stanovnika Miliješi, koji su toga
dana lišeni života, potencijalno je bio duplo veći. Prema podacima iz najstarijeg poimeničnog spiska žrtava
februarskog pokolja na području Pribojskog sreza (1946), četnici su u Miliješi ubili 28 meštana.46 Prema
poimeničnim podacima publiciste i narodnog guslara Džemaila Arnautovića, koji je rođen 1916. u Miliješi,
četnici su odgovorni za smrt 41 stanovnika Miliješi.47 Komparativnom analizom sva tri spiska došao sam do
zaključka da postoje poimenični podaci za najviše 46 stanovnika sela Miliješ koji su potencijalno svi ubijeni
5. februara 1943. Naime, Arnautovićev spisak, kao najpotpuniji spisak stradalih meštana Miliješi ne sadrži pet
imena koja su evidentirana u spisku iz 1946. (od pet imena dva su potvrđena u popisu iz 1964), dok popis iz
1964. sadrži još jedno ime koje nije registrovano u druga dva spiska. Sva tri spiska sadrže ime jedne osobe
koja je stradala 1941, što je naznačeno samo u popisu iz 1964, stoga to ime ne ulazi u numerički proračun
potencijalnog broja žrtava ubijenih 5. februara 1943. Iako nije izvesno da li je svih 46 meštana ubijeno tog
42
AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Kasidoli, popisao Hatić
Osman iz Čitluka, 7.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 500, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj,
mesto Požegrmac, popisao Hatić Osman iz Čitluka, 7.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija,
srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Miliješ, popisao Mojićević Milorad iz Priboja, 7.11.1964.
43
Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu, dok. 90, str. 249: Peticija pljevaljskih Muslimana guverneru Crne Gore
armijskom generalu Pirciju Biroliju, Pljevlja, 10.2.1943.
Napomena: Pominjanje džuma-namaza u izvoru omogućava preciznije vremensko lociranje zločina. Džuma-namaz je muslimanska
molitva koja se obavlja petkom u 12 sati. Budući da je 5.2.1943. bio petak, to je još jedna potvrda da se masovni zločin nad
stanovnicima Kasidola dogodio toga dana. Moguće je realno pretpostaviti da su četnici upali u Kasidole oko podneva 5.3.1943,
nakon što su izvršili zločin u Miliješi i Požegrmcu.
44
Džemail Arnautović, n.d., str. 126, 132.
45
AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Miliješ, popisao
Mojićević Milorad iz Priboja, 7.11.1964.
46
47
23
datuma ili su manjim delom stradali u nekom drugom navratu, realno je pretpostaviti da je znatna većina
ubijena upravo tog dana. Kada je reč o strukturi žrtava, među njima je bilo 17 muškaraca, 17 žena i 12 dece.
Džemail Arnautović iz Miliješi, savremenik i svedok događaja iz februara 1943, svedočio je da su

pojedine srpske komšije, iz Miliješi i susednih Dobrilovića, učestvovali u spašavanju života i imovine
Muslimana iz Miliješi, pri čemu je naveo imena Miće Đurovića, Luke Đurovića, Novaka Novakovića, Rose
Novaković, Ivana Grujičića, Savke Simović i Jovana Đurovića. Troje poslednjih, prema Arnautoviću, ubijeni
su od strane četnika „zbog zaštite muslimana“.48Iskazivanje solidarnosti od strane srpskih komšija prema
pripadnicima muslimanske zajednice koja je bila izložena uništenju i progonu potvrđuje jedan četnički
dokument nastao 1943. Reč je o letku preteće sadržine upućenom Ćamilu Hasanagiću, muslimanskom
kolaboracionističkom prvaku u Priboju, ali i Srbima iz Kasidola, Mažića, Crnugovića, Dobrilovića,
Mokronoga i Ustibra, kojima je zaprećeno: „Znajte da ćemo za svaku primljenu propalu balisku dušu taj dom
sagoreti, decu pobiti, žene i muževe povešati.“49 Činjenica da je pretnja upućena srpskom stanovništvu
nekoliko selâ ukazuje na to da su primeri međuetničke solidarnosti bili šira pojava nego što se može zaključiti
na osnovu pojedinačnih primera koje navodi Arnautović.
Desna kolona Pribojske grupe je nakon Miliješi, Požegrmca i Kasidola 5. februara prošla kroz Međurečje
i Batkoviće, što je poznato na osnovu Kalaitovićeve operativne zapovesti koja je nastala istog dana. Recentni
italijanski izvori navode da je Međurečje gorelo prvog dana sprovođenja vojne operacije JVuO, 50 što
predstavlja potvrdu prisustva Pribojske grupe u tom selu. U spiskovima žrtava postoji izvesna konfuzija oko
preciziranja mesta boravka i mesta stradanja žrtava. U spisku iz 1946. navode se 24 žrtve iz Batkovića i nijedna
iz Međurečja i obližnjih Crnugovića, što ne znači da žrtve iz ta dva mesta nisu navedene kao žrtve iz
Batkovića. U popisu iz 1964. popisane su 22 žrtve iz Crnugovića, jedna žrtva iz Batkovića i nijedna iz
Međurečja, za koje se navodi da su stradale 4. februara 1943, što je nesumnjivo permutacija u odnosu na 5.
februar iste godine. Dodatnu konfuziju unosi Arnautovićev spisak iz 2005, u kome se navodi 130 žrtava za
Međurečje (31 muškarac, 39 žena i 60 dece), ne beležeći žrtve za Crnugoviće i Batkoviće. 51 Ukoliko
pretpostavimo da se Arnautovićevi podaci odnose na sva tri sela, a ne samo na Međurečje, to bi značilo da je
većina od 130 poimenice popisanih lica poticala iz Međurečja. Međutim, i dalje nije lako objasniti toliku
disproporciju u broju žrtava (26>23<130) osim evidentnom nepotpunošću spiskova iz 1946. i 1964. Ipak,
potrebna je potvrda u drugim izvorima kako bi se bez zadrške moglo konstatovati da su četnici desne kolone
Pribojske grupe 5. februara 1943. na prostoru Međurečja i Batkovića ubili preko stotinu muslimanskih civila.
48
Isto, str. 194-195.
Napomena: Ubistvo Ivana Grujičića (1892) iz Miliješi i Jovana Đurovića (1903) iz Dobrilovića, od strane četnika 1944, potvrđeno
je u dokumentaciji SKPŽR iz 1964.
49
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 90, Ćamilu Hasanagiću i ostalim balijama, [1943].
Napomena: Dokument nije datiran, ali je svakako nastao između 5. februara 1943. i kapitulacije Italije.
50
51
AJ, 179, SKPŽR, k. 499, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Crnugovići, popisao
Savić Obrad iz Priboja, 7.11.1964; Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu, dok. 169, str. 605-643: Spisak žrtava –
ubistva [Muslimana u Pribojskom srezu od strane četnika, 1946]; Džemail Arnautović, n.d., str. 119-122.
24
Kada je reč o Crnugovićima, ukoliko je toga dana u tom selu bilo ubijanja, ona su počinjena od strane srednje
kolone Pribojske grupe u kojoj se nalazio Vuk Kalaitović.
Analizom tri spiska žrtava moguće je zaključiti da su četnici Pribojske brigade JVuO 5. februara 1943. u
Požegrmcu, Kasidolima, Miliješi i širem području Međurečja ubili nekoliko stotina Muslimana. Prisustvo
poručnika Vukole Tomića, kao zapovednika celokupne Pribojske brigade JVuO, u desnoj koloni Pribojske
grupe, iako njegovi borci nisu participirali samo u desnoj koloni, ukazuje na važnost tog pravca nastupanja.
Iako Tomićeva kolona nije bila brojna (300 boraca) bila je stanju da u toku jednog dana likvidira više stotina
ljudi zbog toga što nije naišla na bilo kakav oružani otpor.
Prema zapovesti Vuka Kalaitovića za 5. februar 1943, leva kolona Pribojske grupe, ukupno 200 boraca
Bučevskog bataljona Pribojske brigade i tri čete Novovaroške brigade JVuO, pod komandom potporučnika
Radoslava Nikolića, krenula je u ranim jutarnjim časovima 5. februara iz srpskog sela Zabrdni Toci prema
Potocima, muslimanskom zaseoku etnički mešovitog sela Pribojska Goleša. Nikolićeve snage su se u
Potocima razdvojile u dva pravca. Bučevski bataljon Pribojske brigade krenuo je iz Potoka u pravcu zapada,
prema zaseocima Pećine i Strmac u etnički mešovitom selu Hercegovačka Goleša, odakle je trebao da prodre
do zaseoka Crnetići smeštenom između Hercegovačkih Goleša i Zabrnjice. U navedenim zaseocima
najverovatnije nije bilo ubijanja lokalnog stanovništva. Iz Crnetića Bučevski bataljon je prešao u obližnji
zabrnjički zaselak Zagradina. Potom je bataljon, prema naređenju, trebao „izvršiti čišćenje“ u zaseocima
Borak i Jahovina, Donji Krajčinovići i Munikole, smeštenim zapadno od Zagradine. Donji Krajčinovići su
zaselak sela Krajčinovići u dolini reke Poblaćnice koja teče od crnogorske granice i uliva se u Lim kod Ustibra.
Razbacano selo Zabrnjica je jedno od najvećih naselja u dolini. Bataljon je zatim trebao krenuti prema severu
i proći kroz zabrnjički zaselak Šiljci. U naređenju se ne navodi zabrnjički zaselak Penezići, naseljen
muslimanskim stanovništvom, ali nema sumnje da su četnici prošli i kroz Peneziće koji su smešteni manje od
kilometar od Munikola i Šiljaka. Do zavidna bataljon je trebao da dopre do Zabrđa, muslimanskog sela na
granici sa Bosnom.52
Istovremeno, tri čete Novovaroške brigade su iz Potoka krenule ka srpskom zaseoku Ristine odakle su se
domogle muslimanskih zaseoka Kula i Jelak, koji su takođe kao i Ristina pripadali Hercegovačkim Golešima.
Nakon toga novovaroške čete su se spustile u dolinu Poblaćnice prošavši kroz muslimanski zaselak Masnicu.
Potom su novovaroški četnici ušli u zabrnjičke muslimanske zaseoke Zabrnjica i Brižići. I oni su bili u obavezi
da do kraja dana pristignu u Zabrđe. U Kalaitovićevoj zapovesti se navodi da će tri novovaroške čete „izvršiti
čišćenja svih muslimanskih sela na ovom pravcu“.53 Sačuvana je topografska skica crtana rukom koja je
očigledno bila priložena uz naređenje. Na skici je naznačeno da predstavlja pravac kretanja 1, 4. i 5. čete
Novovaroške brigade „za 5. februar.“ Na skici je takođe naznačena „legenda – objašnjenje“ u kojoj se tumači
da u muslimanskim zaseocima zaokruženim plavom i crvenom bojom treba „paliti i ubijati“, a u zaseocima
zaokruženim crvenom bojom treba „ubijati“. Potoci su naznačeni kao mesto u kome treba „paliti i ubijati“, a
52
53
Isto
25
Kula, Jelak, Masnica, Zabrnjica i Zagrađe kao mesta u kojima treba ubijati stanovnike. Za zaselak Ristina
naznačeno je da je reč o srpskom naselju, što je podrazumevalo da zaselak bude pošteđen uništavanja imovine
i životâ stanovnika.54
Kada navedene podatke uporedimo sa podacima iz popisa žrtava rata Pribojskog sreza realizovanim
krajem 1964, u kome su naznačeni precizni datumi stradanja skoro za svaku popisanu žrtvu, može se zaključiti
da je leva kolona Pribojske grupe 5. februara 1943. ubijala u jednom zaseoku Pribojskih Goleša (Potoci) i u
nekoliko zaselaka u Hercegovačkim Golešima i Zabrnjici, u jednom zaseoku u Krajčinovićima, kao i u selu
Zabrđe. Oba dela leve kolone Pribojske grupe, i pribojski i novovaroški četnici, toga dana su ubijali u
Potocima, Hercegovačkim Golešima, Zabrnjici i Zabrđu.
Na osnovu podataka zabeleženih u kartonima žrtava rata za Pribojski srez, popisanih krajem 1964, znamo
da su četnici pod komandom Radoslava Nikolića, oficira Novovaroške brigade JVuO, 5. februara u zaseoku
Potoci, u Pribojskim Golešima, ubili najmanje 37 osoba. Nakon dva dana u tom selu su ubijene još najmanje
22 osobe. Prilikom popisivanja žrtava rata krajem 1964. evidentirano je još petoro žrtava ubijenih u selu
nenaznačenog dana, februara 1943. To ukupno čini 64 stanovnika Potoka, ubijenih od strane četnika 5. i 7.
februara 1943, koji su evidentirani u saveznom popisu 1964. Među njima je bilo 10 muškaraca, 27 žena i 27
dece. Zločin koji se dogodio 5. februara počinili su pripadnici Bučevskog bataljona Pribojske brigade i
ljudstvo Novovaroške brigade, dok su ubistva koja su se dogodila narednih dana počinjena od strane nepoznate
lokalne četničke grupe koja nije bila angažovana u prodoru prema Drini. Petog februara četnici su u Potocima
ubili troje članova porodice Hajima Hajdarevića: suprugu Aliju (40) i decu Lutva (11) i Muharema (19). Pored
Hajima smrt je izbegao i njegov 16-godišnji sin Omer. Huso Gojićević je 5. februara izgubio sedam članova
najbliže porodice: kćerke Išu (10) i Dervišu (8), zatim šestogodišnju i četvorogodišnju kćerku nepoznatog
imena, sina Šerifa (3), suprugu Zifu (33) i majku Zeinu (60). Huso Gojićević je ubijen pod nepoznatim
okolnostima, navodno u rodnom selu, 10. novembra 1944. O svemu tome popisivačima je pružio podatke
54
Napomena: Jakša Bogdanović, advokat iz Prijepolja, od 1943. saradnik partizanskog pokreta, saopštio je na suđenju Vojislavu
Lukačeviću, u Beogradu 1946, sledeće: „Plan o pokolju Muslimana [februara 1943.] napravio je štab Draže Mihailovića. To znam
otud što je uhvaćen kurir u Sjenici i kod njega je taj plan nađen. U tom planu bilo je razrađeno šta će koji od četničkih vojvoda da
ima za dužnost. Ja sam taj plan čitao. Ja se sada više ne sećam tačno šta je koji imao za zadatak, ali je dovoljno to da znam da je
predviđao uništenje muslimanskog življa od Pešteri do bosanske granice, od Sjenice do Pljevalja. U tom planu dati su zadaci svakom
od vojvoda. Međutim, partizani su omeli izvršenje tog plana. Nađena je takođe šema nekoliko sela kod Priboja. U šemi su bila
označena kružićima sela koja treba popaliti, a gde treba paliti i ubijati.“ (Суђење члановима политичког и војног руководства
организације Драже Михаиловића. Стенографске белешке, Београд, 1945, стр. 376). Nejasno je na kakav „plan“ je Bogdanović
mislio. Ne postoje pisani tragovi takvog jednog plana, pogotovo ne sa eksplicitno naznačenom namerom masovnog uništavanja
muslimanskog življa. Možda je Bogdanović mislio na neku od operativnih zapovesti koje prethode februarskog vojnoj operaciji, ali
to ne možemo pouzdano znati. U tom slučaju Bogdanovićeva interpretacija bila bi emfatična i tendenciozna. Tvrdnja da su partizani
omeli izvršenje tog plana je proizvoljna i začudna. Međutim, Bogdanovićeva izjava je zanimljiva jer potvrđuje postojanje skice ili
nekoliko skicâ za plan nastupanja pojedinih kolona Mileševskog korpusa JVuO u prvim danima operacije. Pretpostavka o postojanju
nekoliko takvih skicâ, dakle ne samo skice za nastupanje tri čete Novovaroške brigade, čini se realnom jer su 5.3.1943. i na pravcima
nastupanja ostalih kolona Pribojske grupe Mileševskog korpusa takođe počinjeni masovni zločini ubijanja civila i spaljivanja
naselja. Na osnovu Bogdanovićeve izjave ne možemo znati da li je on mislio na sačuvanu skicu nastupanja tri čete Novovaroške
brigade ili na neku drugu potencijalnu skicu koja je nastala u istim istorijskim okolnostima i istim povodom.
26
njihov nekadašnji komšija Ćamil Muratović, budući da je cela porodica Husa Gojićevića stradala u ratu. Ragib
Sipović je popisivačima 1964. svedočio da su mu četnici 5. februara ubili majku Minu (45), suprugu Džemilu
(33) i decu Azema (7), Azeminu (3) i Zemu (1). Toga dana ubijeno je i najmlađe dete Ragiba i Džemile
Sipović, bezimeni sin koji je bio star svega sedam dana (rođ. 30. januara 1943).55Podaci zabeleženi 1964. nisu
potpuni kada je reč o stradanju meštana Potoka. Najstariji popis žrtava (1946) beleži poimenične podatke za
126 stanovnika Potoka koji su smrtno stradali krivicom četnika.56U Arnautovićevom spisku (2005) zabeleženi
su poimenični podaci za čak 203 meštana Potoka. Spisak iz 1946. beleži osam imena koja nisu evidentirana u
Arnautovićevom spisku, što potencijalni broj stradalih meštana povećava na 211. Među 211 evidentiranih
stanovnika Potoka koji su smrtno stradali krivicom četnika bilo je 29 muškaraca, 90 žena i 92 dece. Ta dva
spiska ne navode vreme i način stradanja, iako se podrazumeva da je većina žrtava ubijena februara 1943.
Podaci iz Arnautovićevog spiska zahtevaju potvrdu u drugim izvorima zbog izražene disproporcije u broju
žrtava u odnosu na popis iz 1964, ma koliko taj popis bio nesumnjivo manjkav u brojčanom smislu.57
Kao što je prethodno napomenuto, Bučevski bataljon je prema naređenju od 5. februara 1943. trebao toga
dana da na putu od Potoka do Zabrđa prođe i kroz Zagradinu, zaselak Zabrnjice. Popis žrtava rata iz 1964,
koji beleži precizne datume stradanja za većinu evidentiranih žrtava iz Zagradine, ne beleži smrtno stradanje
nijednog stanovnika tog sela tokom 5. februara. Izvor navodi da su ubijanja u Zagradini vršena od 10. do 25.
februara, pri čemu je najveći broj meštana ubijen 10. i 20. februara. Realno je pretpostaviti da je ubistva u
Zagradini sprovela nepoznata jedinica ili grupa četnika Pribojske brigade JVuO nakon povratka iz Bosne.
Zbog toga ću se zločinima nad stanovnicima Zagradine vratiti u nastavku, nakon što obradim druge zločine
koji su se dogodili prvog dana vojne operacije JVuO.
Petog februara počinjen je masovni zločin nad muslimanskim stanovništvom Hercegovačkih Goleša.
Stradala su dva zaseoka: Kula i Jelak, u kojima je likvidiran deo stanovništva, bez obzira na pol i starosnu
dob. Skica kretanja za 1, 4. i 5. četu Novovaroške brigade (polovina leve kolone Pribojske grupe Mileševskog
korpusa), jasno sugeriše da su potporučnik Radoslav Nikolić, zapovednik leve kolone i nepoznati zapovednik
55
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Požegrmac, popisao Hatić Osman iz Čitluka,
7.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Zabrđe, popisao Begović Ramiz iz
Sjeverina, 7.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 499, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Hercegovačka Goleša, popisao
Šalipur Petar, 10.11.1964.
Napomena: Sudeći prema popisu Džemaila Arnautovića (2005), neimenovane kćerke Husa Gojićevića zvale su se Enisa (1937) i
Mefa (1939). (Džemail Arnautović, n.d., str. 138). Šestoro članova porodice Ćehović, koja je živela u Hercegovačkim Golešima,
popisano je na osnovu svedočenja rođaka iz Požegrmca. Ostale žrtve iz Hercegovačkih Goleša ubijene 5.2.1943. popisane su na
osnovu svedočenja rođaka i komšija iz tog mesta.
56
Napomena: U spisku iz 1946. nevedena su tri duplikata koje nisam uvrstio u broj od 126. Takođe, u taj broj sam uvrstio šest članova
porodice Muratović koji su u spisku iz 1946. uvršteni u Goleša, pri čemu se pod tim nazivom podrazumevaju Hercegovačka Goleša,
a ne Potoci (zaselak Pribojskih Goleša). U popisu žrtava rata iz 1964. četvoro od šestoro Muratovića je evidentirano u spisku za
Pribojska Goleša (ostali nisu evidentirani), a u Arnautovićevom spisku šestoro Muratovića su evidentirani u spisku za zaselak Potoci,
što je oboje ispravno. Pri tom, Arnautovićev spisak je najpotpuniji jer sadrži 12 imena žrtava koje su se prezivale Muratović.
57
27
tri čete Novovaroške brigade dobili naređenje od više komande da pripadnici Novovaroške brigade izvrše
ubijanja u zaseocima Kula i Jelak, nakon što su zajedno sa Bučevskim bataljonom Pribojske brigade izvršili
paljevinu i ubijanje u zaseoku Potoci u Pribojskim Golešima.58Nema sumnje da je naređenje o ubijanju civila
u zaseocima na putu tri čete Novovaroške brigade izdao poručnik Vuk Kalaitović, komandant Novovaroške
brigade i ujedno zapovednik Pribojske grupe Mileševskog korpusa u februarskoj operaciji. Kalaitović je u
operativnoj zapovesti od 5. februara 1943. naredio „čišćenje svih muslimanskih sela“ na potezu od Pribojskih
Goleša do bosanske granice.59 Termin „ubijati“, naznačen u pomenutoj skici kretanja, i praksa leve kolone u
muslimanskim selima, jasno pokazuju da je termin „čišćenje“ u operativnoj zapovesti značio neselektivno
ubijanje civilnog stanovništva. Sačuvana su tri spiska žrtava četničkog terora za Hercegovačka Goleša. Spisak
iz 1946. sadrži 88 upisa. Od tog broja treba oduzeti šestoro Muratovića iz Pribojskih Goleša (zaselak Potoci)
koji su greškom uvršteni u spisak, čime broj evidentiranih stanovnika Hercegovačkih Goleša u spisku iz 1946.
iznosi 82. Budući da se taj spisak najvećim delom poklapa sa Arnautovićevim spiskom za zaselak Kula (2005),
logično je zaključiti da su lica čija imena su zabeležena u ta dva spiska ubijena 5. februara 1943. u kontekstu
zločina u zaseoku Kula, odnosno, da su pobijena od strane pripadnika Novovaroške brigade JVuO.
Arnautovićev spisak sadrži 93 evidentirane muslimanske žrtve za zaselak Kula. Međutim, taj broj odmah treba
svesti na 88, budući da je u spisak za zaselak Kula uvršteno petoro Ajanovića iz Zastijenja. Popis iz 1964. je
evidentirao dva lica za koja se tvrdi da su stradala 1942. i osam lica za koja se navodi da su stradala 10. aprila
1943, a koja su evidentirana i u druga dva spiska. Time broj evidentiranih žrtava, potencijalno stradalih 5.
februara 1943, iznosi 78, pri čemu za većinu možemo pretpostaviti da su zaista stradali prvog dana februarske
vojne operacije jer nisu poznati masovni zločini u tom selu van tog datuma. Među žrtvama je evidentirano
šest muškaraca, 23 žene i 52 dece. Među žrtvama za koje se u popisu iz 1964. tvrdi da su ubijene 5. februara
1943. bilo je petoro članova porodice Ćehović. Juso Ćehović je 1964. svedočio da je toga dana izgubio oca
Reša (1888), sestre Ajmu (1921) i Fazliju (1940), braću Ahmeta (1933), i Halila (1934) i sina Rasima (1942).
Osim Jusa, pokolj su preživeli njegova majka, dvojica braće, sestra i supruga. Jedan od preživele braće,
Šahman (1929), poginuo je kao pripadnik Jugoslovenske armije, 5. maja 1945.60Popisivanje žrtava rata koje
je 1964. sprovedeno na području Hercegovačkih Goleša značajno je manjkavo i vrlo je aljkavo urađeno, čime
se izdvaja i u odnosu na nedovoljno profesionalno obavljena popisivanja u drugim selima pribojske opštine.
Za većinu žrtava navedena je samo godina stradanja. Nije jasno da li navedeni spiskovi sadrže isključivo
58
59
60
AJ, 179, SKPŽR, k. 499, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Hercegovačka Goleša, popisao Bukvić Gojko iz
Priboja, 9.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Požegrmac, popisao Hatić Osman
iz Čitluka, 7.11.1964; Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu, dok. 169, str. 605-643: Spisak žrtava – ubistva
[Muslimana u Pribojskom srezu od strane četnika, 1946]; Džemail Arnautović, n.d., str. 135-138.
Napomena: Popisivač Gojko Bukvić je 1964. popisao samo 18 stradalih meštana Hercegovačkih Goleša muslimanske nacionalnosti
za koje su mu svedoci naveli da su stradali 1943. Srećom, popisivač Osman Hatić je iste godine od svedoka Juha Ćehovića, rođenog
u Hercegovačkim Golešima, koji je posle rata živeo u Požegrmcima, dobio podatke za petoro članova njegove porodice koji su
ubijeni 5.2.1943. čime je potvrđeno da su stanovnici Hercegovačkih Goleša ubijani prvog dana vojne operacije JVuO u zapadnom
Sandžaku. Nije jasno zbog čega je prezime Ćehović u spisku iz 1946. navedeno kao Šedović, što je evidentna greška. Džemail
Arnautović je preuzeo podatke iz spiska iz 1946. za žrtve zaseoka Kula, o čemu svedoči isti redosled žrtava i iste greške u
prezimenima.
28
podatke za zaselak Kula ili su u njima navedeni i podaci o žrtvama iz zaseoka Jelak. U svakom slučaju, ta dva
spiska, ukoliko su približna realnom broju stradalih, sugerišu da je na području Hercegovačkih Goleša 5.
februara 1943. ubijeno preko 80 muslimanskih civila.
Petog februara 1943. leva kolona Pribojske grupe prošla je kroz nekoliko zaselaka pretežno
muslimanskog sela Zabrnjica. Oba dela leve kolone na putu prema Zabrđu, prema naređenju Vuka
Kalaitovića, trebala su da prođu kroz Zabrnjicu. Bučevski bataljon Pribojske brigade JVuO, dobio je zadatak
„izvršiti čišćenje u s. Borak – s. Jahovina – s. Donji Krajčinovići – s. Munikole i krenuti dalje pravcem: s.
Šiljci – k. 1066 – Preniš – s. Zabrđe“. Borak, Jahovina i Donji Krajčinovići su zaseoci sela Krajčinovići,
Munikole i Šiljci su zaseoci sela Zabrnjica, a Preniš je planinski predeo između Zabrnjice i Zabrđa. Tri čete
Novovaroške brigade, koje su prethodno prošle kroz Hercegovačka Goleša i izvršile masovni zločin u zaseoku
Kula, dobile su zadatak da dalje krenu pravcem „s. Masnica – s. Zabrnjica – s. Brižići – Orlovina /1316/ – Vis
/1322/ – s. Zabrđe“, pri čemu se u operativnoj zapovesti koju je potpisao Vuk Kalaitović navodi da će na
navedenom pravcu „izvršiti čišćenje svih muslimanskih sela“.61 Prema izvorima italijanskog porekla
Krajčinovići su goreli 5. februara.62Budući da je u skici za nastupanje dela leve kolone Pribojske grupe,
odnosno tri čete Novovaroške brigade, navedeno da ta kolona 5. februara ima izvršiti ubijanja u zabrnjičkim
zaseocima Masnica, Zabrnjica i Brižići, moguće je pretpostaviti da su pripadnici Novovaroške brigade toga
dana izvršili masovni zločin na širem području Zabrnjice. U spisku iz 1946. ne koristi se naziv Zabrnjica, već
su žrtve iz tog sela popisane kao stanovnici zaseoka Penezići. U tom spisku ukupno je popisano 138 žrtava za
koje se navode Penezići kao mesto prebivališta. Nije jasno da li su sva evidentirana lica u tom spisku živela u
zaseoku Penezići ili su delom živela u drugim zaseocima Zabrnjice. U popisu iz 1964. evidentirano je 115
stanovnika Zabrnjice (13 muškaraca, 41 žena, 63 deteta), pri čemu se za 111 navodi da su ubijeni februara
1943, dok je za četiri žrtve preciziran datum smrtnog stradanja: 5, 6, 22. i 23. februar 1943. Iz navedenog
možemo zaključiti da je deo meštana ubijen 5. februara, a deo nakon 10. februara 1943, kada je otpočela druga
etapa masovnih zločina JVuO u Pribojskom srezu. Arnautovićev spisak navodi imena 253 stanovnika
Zabrnjice koji su tokom rata smrtno stradali krivicom četnika. Među njima je bilo 44 muškaraca, 69 žena i
čak 140 dece (55,3%). U taj broj nisam uračunao troje dece Ramiza Avdića za koje Arnautović ne navodi
poimenične podatke. Arnautović ne navodi vreme i okolnosti stradanja stanovnika Zabrnjice evidentiranih u
njegovom spisku.63
Prema zapovesti štaba Mileševskog korpusa od 31. marta 1943. i zapovesti štaba Pribojske grupe
Mileševskog korpusa od 5. februara, leva kolona Pribojske grupe trebala je do večernjih sati 5. februara da
zaposedne Zabrđe, etnički mešovito selo na granici sa Bosnom.64Italijanski izvori konstatuju da je
61
62
63
AJ, 179, SKPŽR, k. 501, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Zabrnjica, popisao Zeković Adem iz Zabrnjice,
9.11.1964; Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu, dok. 169, str. 605-643: Spisak žrtava – ubistva [Muslimana u
Pribojskom srezu od strane četnika, 1946]; Džemail Arnautović, n.d., str. 157-164.
64
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 21a, Zapovest štaba Mileševskog korpusa, 31.1.1943; AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 22a, Zapovest
štaba Pribojske grupe Mileševskog korpusa, 5.2.1943.
29
muslimanski deo Zabrđa zapaljen do 7. februara, što znači da su muslimanske kuće u tom selu gorele 5. ili 6.
februara.65Jedan ustaški obaveštajni izvor takođe potvrđuje da su u tom razdoblju paljene muslimanske kuće
u Zabrđu. U tom dokumentu se indirektno navodi da su četnici u Zabrđu „pri upadu... palili redom sve
muslimanske domove i ubijali sav muslimanski živalj“.66Spisak muslimanskih žrtava za Pribojski srez iz 1946.
beleži poimenične podatke za 31 stanovnika Zabrđa, bez preciziranja vremena i okolnosti stradanja, iako se
podrazumeva da se spisak najvećim delom odnosi na žrtve stradale februara 1943. Među njima je bilo 16
muškaraca, sedam žena i osmoro dece. Prema saveznom popisu iz 1964, u Zabrđu je februara 1943. od strane
četnika ubijeno najmanje 26 stanovnika, od toga 11 muškaraca, sedam žena i osmoro dece. Navedeni broj
žrtava nije konačan i najverovatnije je znatno manji od realnog broja. Prema istom izvoru, 10 stanovnika
Zabrđa, pretežno dece, umrlo je tokom 1943. u izbeglištvu u Priboju, Višegradu i Sjenici. U spisku žrtava rata
za grad Priboj (1964) navedeno je četvoro članova porodice Polimac iz Zabrđa koji su ubijeni od strane četnika
u Višegradu početkom oktobra 1943. Džemail Arnautović navodi imena 85 Zabrđana stradalih tokom rata, od
toga 25 muškaraca, 13 žena i 47 dece. Arnautović ne navodi približan datum niti godinu stradanja, kao ni to
da li su stradala lica ubijena u direktnom teroru ili su umrla od posledica ratnih napora (studen, glad i očajni
uslovi života u zbegu). U Arnautovićevom spisku nisu navedena tri imena (dva muškarca i jedno dete) koja
se navode u spisku iz 1946.67Iz navedenog možemo zaključiti da su dva starija spiska nepotpuna, naročito
kada je reč o poimeničnim podacima o stradaloj deci. Poimenični podaci koji su zabeleženi samo u
Arnautovićevom spisku zahtevaju dodatnu potvrdu u drugim izvorima.U Zabrđu su krajem 5. februara boravili
četnici Bučevskog bataljona Pribojske brigade i tri čete Novovaroške brigade JVuO. Na osnovu analogije sa
stradanjem naselja kroz koja su toga dana prošli pripadnici navedenih jedinica i činjenice da je Radoslavu
Nikoliću od strane Vuka Kalaitovića naređeno da ljudstvo pod njegovom komandom izvrši ubijanja i u
Zabrđu, gde je Nikolićeva kolona trebala da zanoći, može se pretpostaviti da su se masovna ubistva u Zabrđu
dogodila upravo toga dana, budući da je sutradan Nikolićeva kolona prešla na teritoriju Bosne, što ne isključuje
potencijalne zločine u Zabrđu u noći 5-6. februara.68
Kroz Pribojski srez, odnosno preko teritorije seoske opštine Sočice, prema Drini, 5. februara 1943, osim
oko 1.000 boraca Pribojske grupe Mileševskog korpusa JVuO, pod neposrednom komandom poručnika Vuka
Kalaitovića, zapovednika Novovaroške brigade Mileševskog korpusa, prošlo je i oko 800 boraca Prijepoljske
grupe Mileševskog korpusa JVuO, pod komandom poručnika Aleksandra Šoškića, zapovednika Bjelopoljske
brigade Mileševskog korpusa. Pribojska grupa je na putu prema Bosni počinila brojna masovna ubistva civila,
65
66
VA, NDH, k. 171, f. 16, d. 20: Ustaška nadzorna služba – Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo i Veliku župu Vrhbosna: Dnevno
izvješće, Sarajevo, 9.2.1943; Genonocid nad Muslimanima. Zbornik dokumenata i svjedočenja, (pr. Vladimir Dedijer, Antun
Miletić), Sarajevo, 1990, str. 323: Ustaška nadzorna služba – Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo i Veliku župu Vrhbosna: Dnevno
izvješće, Sarajevo, 9.2.1943.
67
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Zabrđe, popisao Begović Ramiz iz Sjeverina,
68
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 22a, Zapovest štaba Pribojske grupe Mileševskog korpusa, 5.2.1943; AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ
23, Skica kretanja za 1, 4. i 5. četu Novovaroške brigade za 5.2.1943.
30
o čemu postoji dovoljan broj dokaza. S druge strane, nema dokaza da je Prijepoljska grupa 5. februara na putu
prema Bosni izvršila masovna ubistva. Međutim, Prijepoljska grupa je takođe izvršila paljenje kuća i druge
imovine u svim muslimanskim zaseocima i selima kroz koja je prošla.
Prema Kalaitovićevoj zapovesti, Prijepoljska grupa (150 boraca Prijepoljske brigade, 200 boraca
Pljevaljske brigade, 300 boraca Bjelopoljske brigade i 150 boraca Letećeg odreda), okupljanje je trebala
završiti na području srpskog sela Bučje 3. februara u 18 časova. U ranim jutarnjim časovima 5. februara,
Prijepoljska grupa je trebala napustiti Bučje i preko teritorije etnički mešovitog sela Plašće izbiti na područje
pretežno muslimanskog sela Sočice, odakle je do večeri trebala dospeti do pretežno muslimanskog sela
Poblaće, prvog sela na teritoriji Pljevaljskog sreza iz pravca Sočica.69Budući da nije sačuvana operativna
zapovest za nastupanje Prijepoljske grupe, njen pravac kretanja nije detaljno poznat kao pravac kretanja
Pribojske grupe. Može se opravdano pretpostaviti da se Prijepoljska grupa, poput Pribojske grupe, nakon
napuštanja Bučja podelila na dva dela, odnosno na levu i desnu kolonu. Na osnovu sačuvanog dnevnika
potporučnika Ćirila Dimitrijevića, zapovednika desne kolone Prijepoljske grupe, moguće je detaljno
rekonstruisati kretanje polovine Prijepoljske grupe, odnosno njena dva bataljona: jednog iz sastava
Prijepoljske i drugog iz sastava Pljevaljske brigade JVuO. Kretanje bataljona iz sastava Bjelopoljske brigade
i Letećeg odreda, ostaje nepoznato, iako je logično pretpostaviti da je to (desno) krilo Prijepoljske grupe iz
Bučja krenulo prema Zastijenju, muslimanskom zaseoku u selu Kaluđerovići i da je potom dolinom
Poblaćnice, verovatno preko Gornjih Krajčinovića, nastavilo ka Poblaću, selu na tromeđi Pribojskog,
Pljevaljskog i Čajničkog sreza. Dnevnik Ćirila Dimitrijevića ne pominje Zastijenje, što znači da levo krilo
Prijepoljske grupe, kojim je on zapovedao, nije prošlo kroz taj zaselak. 70 Budući da italijanski izvori navode
da je Zastijenje zapaljeno 5. februara,71 logično je pretpostaviti da je kroz taj zaselak prošlo desno krilo
Prijepoljske grupe, sastavljeno mahom od crnogorskih četnika. Spiskovi iz 1946. i 2005. beleže žrtve za selo
Zastijenje, ali nije poznato da li je prvog dana operacije u tom selu bilo ubijanja civila. Budući da za to nema
dokaza, kao što nema dokaza da je bilo masovnih ubistava u bilo kom selu ili zaseoku kroz koji je 5. februara
prošla Prijepoljska grupa, nameće se pretpostavka da su masovna ubistva u tom selu započela u danima kada
i Plašću, Sočicama, Strmcu, Kukurovićima, Ritošićima i Zaostru, dakle nakon 9-10. februara.
Ćirilo Dimitrijević je 5. februara u Kukurovićima, u večernjim satima, nakon obavljene akcije u dnevniku
zapisao belešku o sprovedenoj akciji.
„Polazim u akciju u 7h. Pod mojom komandom je Prenćanski i Prijepoljski bataljon. Ukupno brojno
stanje: 348. Usput bez otpora. Ja sam išao čelo prethodnice. Kažnjena su sela Plašće, Sočice, Poblaće i
Kukurovići. Naveče smo zanoćili u zapaljeno Kukuroviće. Teško mi je pri duši za sve ovo no vidim da se to
69
70
VA, ČA, k. 165, f. 4, d. 3, Dnevnik događaja u Fočanskom srezu od 5.2. do 1.3.1943, str. 1.
71
31
neda sprečiti jer je krv pala na obema stranama. Noć sa Vojom u jednoj turskoj kući, nabili smo se kao sardine
no ipak je bilo dobro.“72
Paljenje Plašća, Sočica i Kukurovića, 5. februara, registruju i italijanski izvori.73Korišćeni izvori, kako
recentni tako i posleratni, ne pružaju odgovor na pitanje šta se dogodilo sa stanovnicima selâ koja su spaljena
od strane Prijepoljske grupe Mileševskog korpusa, osim što znamo da do
9-10. februara u tim selima nije bilo masovnih ubijanja Muslimana. Pre svega, ostaje nepoznato gde su
boravili stanovnici popaljenih kuća i naselja. Logičan zaključak bi podrazumevao da su izbegli u šume i
planine, van domašaja vojske, makar jednim delom i makar privremeno. Moguće je da su se neki ili mnogi
sutradan ili nakon dva-tri dana, kada su uvideli da su četnici napustili popaljena sela, vratili na zgarišta ili u
domaćinstva koja su bila pošteđena paljevine. Već 10. februara u svim navedenim selima započela su masovna
ubistva muslimanskog življa, o čemu će biti reči u poglavlju „Zločini JVuO u Pribojskom srezu od 9. do 25.
februara 1943.“
Prenćanski bataljon je bio iz sastava Pljevaljske brigade, dok je Prijepoljski bataljon pripadao Mileševskoj
brigadi Mileševskog korpusa. Dimitrijevićev zapis predstavlja potvrdu da prilikom naleta jedinica JVuO pod
komandom Štaba Mileševskog korpusa kroz Pribojski srez nije bilo oružanog otpora muslimanskog
stanovništva, budući da Muslimanska milicija više od godinu dana nije egzistirala u delu Pribojskog sreza koji
je februara 1943. bio prostor masovnih zločina JVuO. Formulacija „kažnjena su sela“, odnosi se na spaljivanje
navedenih naselja, o čemu svedoči i tvrdnja o noćenju u zapaljenim Kukurovićima. Dakle, Dimitrijević nije
koristio eufemizam kako bi prikrio eventualna masovna ubistva. Petog februara, po svemu sudeći, nije bilo
ubijanja stanovnika navedenih selâ prilikom prolaska leve kolone Prijepoljske grupe. Na osnovu podataka iz
saveznog popisa žrtava rata (1964), koji sadrže precizne datume smrtnog stradanja za evidentirana lica, znamo
da su masovni zločini JVuO nad stanovništvom Plašća, Sočica i Kukurovića sprovedeni od 10. do 25. februara,
nakon okončanja vojne operacije. Dimitrijević u dnevničkom zapisu pominje izvesnog Voju, pri čemu ne
navodi preciznije o kome je reč. U pitanju je kapetan Vojislav Lukačević, komandant Mileševskog korpusa
JVuO. Vojislav Lukačević snosi najveću komandnu odgovornost za paljenje Plašća, Sočica, Poblaća i
Kukurovića, ne samo zbog toga što je komandno bio nadređen jedinicama koje su počinile taj zločin, već
prvenstveno zbog toga što je bio prisutan na terenu kada su se zločini događali. Pokušaj Dimitrijevićevog
opravdavanja i racionalizacije paljenja muslimanskih sela nije prihvatljiv. Naime, i Dimitrijević i Lukačević
su znali da međuetnički incidenti koji su se dogodili na području Pribojskog sreza, kada je reč o incidentima
iniciranim sa muslimanske strane, nisu ni približno ekvivalentni praksi JVuO u muslimanskim selima kroz
72
Napomena: Dokument nije potpisan, tako da je autor dnevnika decenijama ostao anoniman. Kritičkom analizom izvora ustanovio
sam da je autor dnevnika nesumnjivo potporučnik (kapetan II klase) Ćirilo Dimitrijević, tada načelnik Štaba Mileševskog korpusa
JVuO, koji je od sredine 1943. postao komandant Pribojske brigade JVuO. Tokom većeg dela 1942. Dimitrijević je obavljao dužnost
u okviru formacije legalizovanih četnika koja je aktivno sarađivala sa italijanskim okupatorom. Naziv dokumenta naveden je prema
signaturi Vojnog arhiva, iako je sadržinski neprecizan. Sadržina dnevnika se manjim delom odnosi na Fočanski, a većim delom na
Čajnički srez. Jedan od razloga nekorišćenja ovog izvora, naročito u kontekstu februarske operacije JVuO, iako dnevnik predstavlja
važan izvor za rekonstrukciju dela operacije, jeste nečitak rukopis.
73
32
koja su prošle četničke kolone, naročito Pribojska grupa. Međutim, ni praksa Prijepoljske grupe nije uporediva
sa praksom Muslimanske milicije čiji pripadnici su sa teritorije Čajničkog i Višegradskog sreza povremeno
upadali na teritoriju Pribojskog sreza i vršili povremene izolovane, uglavnom pojedinačne zločine i incidente,
koji su ponekad bili odgovor na slično ponašanje četnika. Ukratko, povremeni, u izvorima retko navođeni
upadi Muslimanske milicije, u prethodnom razdoblju za posledicu nisu imali ne samo masovne zločine nad
srpskim civilima već ni spaljivanje srpskih naselja. Uostalom, Dimitrijevićeva aluzija prvenstveno se odnosila
na područje Čajniča gde su krajem 1942. zabeleženi zločini Muslimanske milicije nad srpskim i zločini JVuO
nad muslimanskim civilima, iako daleko manjeg obima nego zločini JVuO februara 1943. Lukačević i
Dimitrijević su o tome bili odlično obavešteni. General Dragoljub Mihailović je 3. januara 1943. obavestio
majora Zaharija Ostojića: „Voja [Lukačević] izvestio da su vesti od Čajniča preterane. Potporučnik Ćira
[Dimitrijević] lično bio na terenu. Nigde tamo puška ne puca.“74 Upravo su događaji u Čajničkom srezu s
kraja 1942. poslužili Vrhovnoj komandi JVuO kao motiv i opravdanje za sprovođenje vojne operacije protiv
Muslimanske milicije, osmišljene početkom januara i realizovane početkom februara 1943.
Prijepoljska grupa Mileševskog korpusa JVuO je nakon izlaska sa teritorije Pribojskog sreza, sutradan, 6.
februara, ponovo upala na teritoriju Pljevaljskog sreza, odnosno u selo Poblaće koje je spalila prethodnog
dana. Iz Poblaća, koje je smešteno na tromeđi Srbije, Crne Gore i Bosne, Prijepoljska grupa je prodrla na
teritoriju Čajničkog sreza, što je zabeleženo u Dimitrijevićevom dnevniku:
„Polazak u 7h pravcem Dekare – Zaroziće – Borovac – Bučkovići... Kažnjeno Dekare, Bučkovići i

Okosovići. Noć osvetljena lomačama sa kojih se dizao plamen do neba... Pri prelazu kroz Okosoviće doveli
su nam jednu Muslimanku sa troje čeljadi. Izveo sam je iz škole [nečitko] i pokazao put za [nečitko] rekao im
neka im Bog pomogne... Na putu do sela naišao je jedan četnik koji me obavestio da Turci beže ka Vracama,
da su upali u njina [muslimanska] sela, zapalili ih i pobili sve što nije izbeglo. U tom momentu Vojo
[Lukačević] je sa pratnjom krenuo ka Međurečju.“75
Neimenovani četnik koga pominje Dimitrijević, koji je doneo informaciju o zločinu nad muslimanskim
stanovništvom u neimenovanim selima istočno od Čajniča, pripadao je Drinskom korpusu ili Pljevaljskoj
brigadi JVuO. Pominjanje Vojislava Lukačevića u sledećoj rečenici sugeriše da je Lukačević dobio ista
saznanja o navedenom zločinu. Nema razloga da se ne veruje Dimitrijevićevoj tvrdnji da je spasio jednu
muslimansku ženu i njeno troje dece, što ukazuje da on, verovatno, nije bio među oficirima koji su bili idejni
nosioci i inspiratori terora.
Major Đurišić je bio obavešten o napredovanju jedinica pod komandom štaba Mileševskog korpusa JVuO
6. februara 1943: „Lukačević od linije s. Milatkovići – s. Brajnovići – s. Zubanj nadire dalje ka Drini... Paljenje
se produžava... Italijani dali rok da se Lukačević izgubi sa ove teritorije za 48 sati. Ovo nas nimalo ne
74
Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1981, dok. 6, str. 40: Izvod iz knjige poslatih depeša štaba Draže Mihailovića u vremenu od 1.
do 10.1.1943.
75
33
uzbuđuje.“76 Navedeno ukazuje da je Đurišić putem kurira održavao komunikaciju sa štabom Mileševskog
korpusa i da je bio upoznat sa aktivnostima Prijepoljske grupe, budući da se štab Mileševskog korpusa kretao
u okviru Prijepoljske grupe.
Zločini Pribojske grupe Mileševskog korpusa JVuO u delu Višegradskog sreza 6. februara 1943.
Prema operativnoj zapovesti od 31. januara 1943, snage Pribojske grupe Mileševskog korpusa JVuO
trebale su da se pod Kalaitovićevom komandom objedine nakon izlaska desne kolone iz Bare, leve kolone iz
Zabrđa i glavnine (srednje kolone) iz Ćetanja. Reč je o zaseocima sela Zabrđa, smeštenim uz granicu sa
Bosnom. Tako sjedinjene kolone su preko podnožja visova Veliki i Mali Tmor trebale da izvrše prodor prema
muslimanskom selu Zagrađe u Višegradskom srezu. Cilj nastupanja Pribojske grupe nakon izlaska sa teritorije
Pribojskog sreza bio je čišćenje dela teritorije Višegradskog sreza, između leve obale Lima, do ušća Lima u
Drinu i granice Višegradskog i Čajničkog sreza. Čišćenje istočnog dela Čajničkog sreza, sve do Drine,
povereno je Prijepoljskoj grupi Mileševskog korpusa, dok je čišćenje najvećeg dela Čajničkog, manjeg dela
Goraždanskog i manjeg dela Fočanskog sreza (područje između Drine i crnogorske granice) bilo povereno
Drinskom korpusu, Pljevaljskoj brigadi Mileševskog korpusa i 1. durmitorskoj brigadi Durmitorskog korpusa
JVuO. Na području Višegradskog sreza Pribojska grupa se po prvi put u toku operacije susrela sa otporom
naoružanih Muslimana, budući da je u pojedinim muslimanskim selima postojala organizovana Muslimanska
milicija. Međutim, čišćenje teritorije od muslimanskih milicionera podrazumevalo je masovne neselektivne
zločine nad civilima, bez obzira na dob i starost.
Recentni ustaški obaveštajni izvor od 9. februara 1943. navodi: „Po izjavi starješine sela Sokoloviće,
kotar Višegrad, kao i ostalih izbjeglica iz pomenutoga sela, izjavili su da su 6. veljače oko 21 sat napali četnici
sa svih strana i da su popalili njihova sela i to: Staro Rudo, Podlimlje, Parnice, Zubanj, Grivno, Doriće,
Kosoviće, Viti Grab, Zagrađe, Budalice, Obrvine, Sokoloviće, Popoviće, Gaočiće te Pašino Brdo. Ova
popaljena sela, osim Starog Ruda, nalaze se s lieve strane rieke Lima u kotaru Višegrad.“77
Nakon prodora prema Zagrađu, Pribojska grupa je trebala ponovo da se podeli na dva dela. Desna kolona,
u jačini 200 boraca Pribojske brigade, pod komandom Vukole Tomića, trebala je da prodire prema severu,
preko predela Svatovsko groblje i da se u pravcu Lima sjedini sa ljudstvom Višegradske brigade JVuO (200
boraca) koje je trebalo da pređe na levu obalu Lima kod sela Setihovo. Leva kolona Pribojske grupe u jačini
od 400 boraca Pribojske i 200 boraca Novovaroške brigade JVuO, pod neposrednim zapovedništvom Vuka
Kalaitovića, trebala je iz Zagrađa da prodre prema muslimanskom selu Zubanj.78 Ova kolona je u nastupanju
76
VA, ČA, k. 148, f. 4, d. 29, Situacija iz akcije Limsko-sandžačkih četničkih odreda između Ćehotine, Lima i Drine na dan 6.2.1943.
u 20h.
77
VA, NDH, k. 171, f. 16, d. 20: Ustaška nadzorna služba – Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo i Veliku župu Vrhbosna: Dnevno
izvješće, Sarajevo, 9.2.1943; Genonocid nad Muslimanima. Zbornik dokumenata i svjedočenja, str. 323: Ustaška nadzorna služba
– Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo i Veliku župu Vrhbosna: Dnevno izvješće, Sarajevo, 9.2.1943.
78
34
prema Zubnju prošla kroz srpsko selo Ravne Njive gde je stupila u kontakt sa četničkim simpatizerima.79
Objedinjene snage Pribojske grupe su 6. februara izvršile masovni zločin u selu Zagrađe, dok je leva kolona
pod Kalaitovićevom komandom izvršila masovni zločin u selu Zubanj. Oba sela su teritorijalno pripadala
Višegradskom srezu, a nakon rata opštini Rudo. Na osnovu dostupnih izvora nije moguće zaključiti da li je
desna kolona Pribojske grupe pod komandom Vukole Tomića nakon upada u Zagrađe izvršila još neki
masovni zločin u nastupanju prema Limu. Naime, korišćeni izvori ne pružaju podatke o potencijalnom zločinu
desne kolone na pravcu od Zagrađa do Lima.
Prema podacima iz saveznog popisa žrtava rata, s kraja 1964, u Zagrađu je 5. februara 1943. ubijeno 10
meštana muslimanske nacionalnosti. Nesumnjivo je reč o permutaciji datuma, budući da se zločin u Zagrađu
dogodio 6. februara. Među popisanim žrtvama bila su tri muškarca, četiri žene i troje dece. Šerif Subašić je
svedočio da su mu četnici toga dana ubili suprugu Ćamu (1915), sinove Ahma (1941) i Derviša (1943) i majku
Derlu (1883). Derviš Subašić je rođen nekoliko nedelja pre nego što je ubijen.80Istorijski publicista Šemso
Tucaković je 1995. objavio spisak stanovnika naselja koja su posle Drugog svetskog rata pripala opštini Rudo
koji su smrtno stradali krivicom četnika. U tom spisku se navode imena 22 osobe za koje se tvrdi da su ih
četnici ubili u Zagrađu 1943. Za 13 lica iz tog spiska nema sumnje da su bili meštani Zagrađa dok za ostale
nije jasno da li je reč o stanovnicima drugih naselja koji su ubijeni u Zagrađu ili su u pitanju ženske osobe
koje su bile udate za muškarce iz Zagrađa, gde su ubijene 1943. Autor ne navodi precizan datum ni okolnosti
stradanja evidentiranih lica što nas ostavlja u nedoumici oko toga da li su sva popisana lica ubijena 6. februara
1943. ili je deo stradao nakon tog datuma. Takođe, autor nije naveo godišta žrtava.81
Prema podacima iz saveznog popisa žrtava rata iz 1964, četnici su februara 1943. ubili 39 meštana
Zubnja. Za osam žrtava se navodi da su ubijene 6. februara 1943, dok za ostale nije preciziran datum. Na
osnovu sekundarnih izvora znamo da se zločin u Zubnju dogodio upravo 6. februara. Među poimenično
evidentiranim žrtvama bilo je pet muškaraca, 16 žena i 18 dece. Nedžib Kadrispahić je toga dana u Zubnju
izgubio suprugu Ćamu (1918), oca Deda (1870) i majku Đulku (1880). Izvor ne navodi da je tada ubijeno i
njegovo malo dete, o čemu je 1989. svedočio meštanin Haso Kadrispahić. Ahmo Kadrispahić je 1964.
svedočio da su mu četnici toga dana ubili decu Rahima (1926) i Sadiku (1940). Hasib Kadrispahić je toga
dana izgubio suprugu Aišu (1908) i decu Himza (1935), Saliha (1937) i Selmu (1939).82 Broj od 39 meštana,
79
Genocid nad Muslimanima. Zbornik dokumenata i svjedočenja, str. 394-398: Pismo Hase Kadrispahića iz Zubnja (Rudo),
2.2.1989.
80
AJ, 179, SKPŽR, k. 1536, SR Bosna i Hercegovina, srez Sarajevo, opština Rudo, mesto Zagrađe, popisao Kosovac Meho iz Rudog,
20.11.1964.
81
Šemso Tucaković, Srpski zločini nad Bošnjacima – Muslimanima, (1941.-1945.), Sarajevo, 1995, str. 363-371.
Napomena: Autor je naveo da je kao izvor za spisak koristio dokumentaciju SUBNOR-a Rudo i vlastitu dokumentaciju, pri čemu
nije naveo naslove dokumenata iz vlastite dokumentacije. Naslov Tucakovićeve knjige nije naučno prihvatljih jer nije prihvatljivo
nazvati srpskim zločinima zločine koje su nad pripadnicima bošnjačkog naroda počinili šovinistički ekstremisti iz redova srpskog
naroda, jednako kao što ne bi bilo prihvatljivo nazvati bošnjačkim ili hrvatskim zločinima zločine koje su nad pripadnicima srpskog
naroda počinili šovinistički ekstremisti iz redova bošnjačkog ili hrvatskog naroda.
82
AJ, 179, SKPŽR, k. 1536, SR Bosna i Hercegovina, srez Sarajevo, opština Rudo, mesto Zubanj, popisao Efendić Šahin iz Rudog,
20.11.1964.
35
ubijenih u Zubnju 6. februara 1943, nije konačan. Naime, na osnovu svedočenja meštanina Zubnja Hasa
Kadrispahića koji je bio svedok i očevidac zločina, znamo da je toga dana ubijeno još osam meštana, među
kojima su bili Džano Sirbubalo, njegova supruga i četvoro njihove dece. 83U Tucakovićevom spisku,
objavljenom 1995, navedena su imena 49 osoba za koje se tvrdi da su ih četnici ubili u Zubnju 1943. Za 38
lica iz tog spiska nema sumnje da su bili meštani Zubnja, dok za ostale nije jasno da li je reč o stanovnicima
drugih naselja koji su ubijeni u Zubnju ili su u pitanju ženske osobe koje su bile udate za muškarce iz Zubnja,
gde su ubijene 1943. Autor ne navodi precizan datum ni okolnosti stradanja evidentiranih lica.84 Navedeni
izvori upućuju na zaključak da je u Zubnju 6. februara 1943. ubijeno između 40 i 50 stanovnika.
Haso Kadrispahić je 1989. svedočio o detaljima pokolja koji se odigrao u tom selu 6. februara 1943.
Kadrispahić je tvrdio da su uoči upada četnika u Zubanj, ispred četničke kolone, dvojica meštana susednog
srpskog sela Ravne Njive kao „lažni jamci“ okupili uznemirene stanovnike Zubnja i kazali im da „nejma
potrebe da se plašimo i bježimo“. U njegovom svedočenju nema pomena oružanog sukoba između četnika i
meštana.Odmah po upadu četnika u selo, započelo je ubijanje i paljenje u kućama koje su bile najbliže pravcu
iz koga je pristigla kolona. „Prve kuće dadoše dim.“ Najpre su ubijani članovi porodica Čaušević i Sirbubalo.
U popisu iz 1964. registrovano je samo dvoje članova porodice Čaušević dok Haso Kadrispahić tvrdi da je od
četiri kuće Čauševića retko ko preživeo. Gotovo istovremeno započela su ubijanja i u drugim porodicama.
Stari Šerif Kadrispahić (1875), koji je uoči upada četnika uveravao meštane da ne treba bežati iz sela jer
meštani nisu nikome ništa skrivili, uhvaćen je i živ spaljen: „Šerifa udaraju u kičmu da bude nepokretan.
Navukli su Šerifa na vatru da gori sa nogu tako ozlijeđen ne može se micati već gori. Šerif viče Allaha ima li
ko dame izvadi ili ubije pomagaj. Vapaj dug.“ Isti počinioci ubili su Šerifovu suprugu Almasu (1880). Haso
Kadrispahić je preživeo jer je nedaleko od kuće čuvao stoku. Iz blizine je mogao čuti glasove ukućana. „Tad
sam prepoznao majku đe nudi svoj život za dječiji.“ Žrtve su masakrirane sekirom i kamama. Majka je uspela
da preživi iako je bila teško ranjena. Na osnovu svedočenja nije jasno koliko je članova porodice Kadrispahić
ubijeno tom prilikom, budući da je svedočenje konfuzno. Sigurno je samo to da su masakrirani svi koji su se
zatekli u kući. Jedan nepoznati čovek koji je bio u sastavu četničke kolone, nedugo potom je iz kuće
Kadrispahića, u kojoj se dogodio opisani masakr, doveo je u zbeg meštana, nedaleko od sela, malog Adila
Kadrispahića, „nedoklana“. „Evo vam ga, živje ja ga nisam ubijo imam svoju đecu sklonitese dok ova rulja
prođe poslije tražite nakakva spasa.“ Preživeli meštani su se sklonili u jednu pećinu pokraj sela gde ih je
posetio sused Vasilije Petković, za koga nije jasno da li je bio blizak četnicima. On je preživelim Muslimanima
doneo hrane i vode.85
83
2.2.1989.
84
Šemso Tucaković, n.d., str. 363-371.
85
2.2.1989.
Napomena: Pravopisne greške potiču iz izvornika.
36
Prema podacima iz saveznog popisa iz 1964. znamo da su četnici 6. februara, osim u Zagrađu i Zubnju,
ubijali u Budalicama, gde su ubili četvoro meštana (dva muškarca i dve žene), i Vitom Grabu, gde su ubili
šest meštana (dva muškarca, tri žene i jedno dete).86U Tucakovićevom spisku, objavljenom 1995, navode se
imena 15 osoba za koje se tvrdi da su ih četnici ubili u Vitom Grabu 1943, ali bez preciziranja datuma
stradanja.87Citirani izvor NDH provenijencije navodi da su četnici 6. februara 1943. zapalili i muslimansko
selo Kosovići. Podaci iz saveznog popisa žrtava rata iz 1964. ne ukazuju na to da je u tom selu toga dana bilo
ubijanja meštana. U popisu je evidentirano 20 žrtava iz sela Kosovići, ali se za sve navodi da su pobijeni od
četnika avgusta 1943.88
Zločini JVuO u Pribojskom srezu od 9. do 25. februara 1943.
Prethodno sam konstatovao da 5. februara 1943, kada su kroz Pribojski srez prošle Pribojska i Prijepoljska
grupa Mileševskog korpusa JVuO, jačine 1.800 boraca, najverovatnije nije bilo masovnih ubistava u selima
kroz koja je prošla Prijepoljska grupa (Zastijenje, Plašće, Sočice, Kukurovići), pri čemu navedena sela nisu
bila pošteđena paljenja. Pribojska i Prijepoljska grupa toga dana nisu prošle kroz sva muslimanska sela na
području jugozapadnog dela Pribojskog sreza, između Lima i tromeđe. Reč je o sledećim selima: Ritošići,
Zaostro i Strmac. Ta sela su, za razliku od Zastijenja, Plašća, Sočica i Kukurovića, 5. februara bila pošteđena
ne samo ubijanja već i paljenja, budući da u njih četnici toga dana nisu kročili. Ritošići i Zaostro su smešteni
uz samu granicu sa Crnom Gorom, u podnožju planine Gradine, dok je Strmac smeštan na granici sa Bosnom,
na istočnim obroncima planine Rudine, u neposrednoj blizini tromeđe. U navedenim selima masovna ubistva
muslimanskih meštana započela su 10. februara, osim u Strmcu gde su ubistva započela prethodnog dana.
Navedena sela nisu bila uporišta Muslimanske milicije, niti postoje podaci o otporu lokalnih Muslimana u
momentu ulaska četnika u ta naselja. Uprkos činjenici da stanovnici navedenih sedam selâ nisu predstavljali
opasnost po vojne interese JVuO, budući da nisu bili vojno organizovani, neko je odlučio da nakon okončanja
vojne operacije u Čajničkom srezu i Bukovici započne njihovo ubijanje, odnosno da nastavi praksu koja je
realizovana 5. februara u nekoliko pribojskih selâ kroz koja je prošla Pribojska grupa, u kojima takođe skoro
godinu dana nije bilo organizovane Muslimanske milicije. Dakle, neko je odlučio da nakon okončanja vojne
operacije JVuO u Čajničkom srezu i Bukovici započne lov na preostale Muslimane Pribojskog sreza. Lokalni
Muslimani hvatani su po šumama, u zbegovima ili na ostacima opustošenih imanja. Stanovnici muslimanskih
selâ i zaselaka u sočičkoj opštini uoči i nakon 10. februara pokušavali su da se probiju prema Pljevljima.
Bekstvo prema Pljevljima bilo je skopčano sa izuzetnim naporima, budući da je trebalo preći zavejanu i
zaleđenu planinu Gradinu. Svima koji su bili prinuđeni da beže iz popaljenih i ugroženih selâ kako bi sačuvali
86
AJ, 179, SKPŽR, k. 1536, SR Bosna i Hercegovina, srez Sarajevo, opština Rudo, mesto Budalice, popisao Kosovac Meho iz
Rudog, 30.11.1964; AJ, 179, SKPŽR, k. 1536, SR Bosna i Hercegovina, srez Sarajevo, opština Rudo, mesto Viti Grab, popisao
Kosovac Meho iz Rudog, 20.11.1964.
87
Šemso Tucaković, n.d., str. 363-371.
88
AJ, 179, SKPŽR, k. 1536, SR Bosna i Hercegovina, srez Sarajevo, opština Rudo, mesto Kosovići, popisao Kosovac Meho iz
Rudog, 30.11.1964.
37
živote, boravak u zimskom zbegu, u šumi i planini, predstavljao je veliki rizik po zdravlje i život. Muslimani
po zbegovima nisu bili izloženi samo poterama od strane četnika već i smrzavanju i gladi.
Masovni zločini nad Muslimanima Pribojskog sreza nakon 9-10. februara po masovnosti nadilaze zločine
izvršene 5. februara. Iako su tokom 5. februara i nakon 9-10. februara masovni zločini zabeleženi u
podjednakom broju selâ, druga etapa masovnih zločina trajala je duže. Osim toga, prvog dana otpočinjanja
masovnih zločina nad Muslimanima, i u nekoliko narednih dana, bilo je lakše probiti se do Priboja, što se
pokazalo mnogo težim nakon povratka lokalnih četnika iz Bosne.
Korišćeni izvori ne pružaju odgovor na pitanje ko je i zbog čega doneo odluku da se uništavanje
muslimanskog stanovništva u Pribojskom srezu nastavi i nakon okončanja vojne operacije i apsolutnog vojnog
trijumfa JVuO na širem području između Lima, Tare i Drine. Međutim, izvesne su sledeće činjenice. Prvo,
druga etapa sprovođenja masovnog ubijanja Muslimana Pribojskog sreza od strane JVuO započela je sutradan
nakon što je Pavle Đurišić 8. februara 1943. naredio četničkim komandantima da njima potčinjene jedinice
prokrstare zauzeto područje u gornjem Podrinju (Čajnički i delovi Fočanskog, Goraždanskog i Višegradskog
sreza) „i unište sav muslimanski živalj“.
„Trupe ostaviti na položajima pod komandom dobrih starešina. Skrenuti pažnju starešinama na
obezbeđenje od r. Drine, a izdati pored toga naređenje da pojedinim odelenjima prokrstare okolni teren i unište
sav muslimanski živalj na koji naiđu.“89
Citirano naređenje ukazuje na Đurišićevu spremnost na najekstremnije odluke koje su podrazumevale

nemilosrdno istrebljivanje civila, bez obzira na pol i uzrast. Nakon što je u večernjim časovima 7. februara
ostvaren primarni vojni cilj operacije – izbijanje na Drinu – započelo je „čišćenje“ zauzete teritorije odnosno
„Čišćenje i pretresanje terena i šumovitih predela“, o čemu Đurišić govori u izveštaju Mihailoviću, 13.
februara.90Iako je sačuvano samo naređenje koje je Đurišić 8. februara uputio kapetanu Nikoli Bojoviću,
komandantu 1. durmitorske brigade JVuO, iz sadržine naređenja jasno je da je ono upućeno svim
komandantima na terenu, o čemu govori nastavak teksta: „Odmah po prijemu ovoga naređenja kapetan
Lukačević, major Kasalović, kapetan Ružić, kapetan Bojović, kapetan Radović, poručnik Jelovac, komandant
Drinskog odreda i narednik Bodiroga doćiće kod potpisatoga u selo Gložin, severno od s. Miljeno, radi
dobijanja daljih naređenja za rad.“91Naređenje je bilo upućeno najznačajnijim operativnim oficirima na terenu,
odnosno zapovednicima Mileševskog (Vojislav Lukačević) i Drinskog korpusa (Bajo Nikić), zatim
89
VA, ČA, k. 132, f. 3, d. 23, Naređenje majora Pavla Đurišića kapetanu Nikoli Bojoviću, 8.2.1943. u 7. čas[ova].
Napomena: Na kraju Đurišićevog naređenja, koje je štampano na pisaćoj mašini, rukom je dopisano zaduženje koje se odnosilo
samo na kapetana Bojovića: „Ovo saopštini kapetanu Radović Radanu i poručniku Jelovcu Jovanu.“ Dakle, očigledno je da se
kapetan Bojović 7-8. februara nalazio na terenu zajedno sa kapetanom Radovićem i poručnikom Jelovcem, zbog čega je Đurišićev
kurir poneo jedno naređenje za svu trojicu oficira.
90
„Naši odredi 7. ovog meseca u toku noći, već su izbili na r. Drinu, te su borbe zaključno sa tim danom bile u glavnom završene, a
zatim je nastalo čišćenje oslobođene teritorije.“ (Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1981, dok. 24, str. 182: Izveštaj komandanta
Limsko-sandžačkih četničkih odreda Draži Mihailoviću, 13.2.1943).
91
VA, ČA, k. 132, f. 3, d. 23, Naređenje majora Pavla Đurišića kapetanu Nikoli Bojoviću, 8.2.1943. u 7. čas[ova].
38
pomoćniku komandanta Operativnih jedinica Limsko-sandžačkih četničkih odreda (Zdravko Kasalović), 1.
durmitorske brigade (Nikola Bojović), 2. durmitorske brigade (Ivan Ružić), Pljevaljske brigade (Jovan
Jelovac) i Čajničke brigade (Vasilije Bodiroga). Nije jasan identitet kapetana Radovića. Najverovatnije je u
pitanju Radule Radović, zapovednik Kolašinske brigade. Upotreba formulacije: „daljih naređenja za rad“, u
svetlu prethodne formulacije o uništavanju celokupnog muslimanskog življa na širem području Čajniča, vrlo
je indikativna, naročito ako imamo u vidu da je Đurišić bio obavešten da su snage pod njegovom komandom
u prva tri dana vojne operacije ubile, kako navodi Đurišić u jednom dokumentu, „oko 1.500 žena i dece“ i
spalile sva muslimanska sela koja su im bila na putu.92Nasuprot tome, ne postoje nikakve naznake da je Đurišić
pokušao da spreči ubijanje civila i paljenje svih muslimanskih selâ kroz koja su prošli njegovi borci.
Spremnost za ubijanjem muslimanskih civila i uništavanjem muslimanskih naselja je postojala i iskazana je
već prvog dana operacije. Budući da Đurišić nije ništa preduzeo da spreči ubijanja civila, spaljivanja celih selâ
i „čišćenje“ teritorije od prisustva Muslimana, nameće se logičan zaključak da takvi postupci nisu činjeni bez
njegovog znanja i odobrenja. Uostalom, Đurišić ništa nije preduzeo kako bi sprečio masovne zločine nad
muslimanskim civilima tokom vojne operacije JVuO protiv Muslimanske milicije u Bjelopoljskom srezu,
početkom januara 1943. Masovni zločini tokom februarske operacije bili su nastavak prethodne prakse snaga
JVuO pod Đurišićevom komandom.
U navedenom razdoblju došlo je do nekoliko sastanaka između zapovednika operativnih jedinica JVuO
koje su učestvovale u operaciji. Dnevnik Ćirila Dimitrijevića pominje „konferenciju u Zaborku“ kod Čajniča
koja je održana 8. februara i na kojoj su učestvovali Dimitrijević i Lukačević, pri čemu izvor ne pominje imena
drugih učesnika. Zaborak je udaljen od Gložina oko 15 kilometara i logično je pretpostaviti da su toga dana
održana dva sastanka, jedan u Gložinu i drugi u Zaborku. Moguće je pretpostaviti da je najpre održan sastanak
u Gložinu, kojim je predsedavao Đurišić, i zatim sastanak u Zaborku, kojim je predsedavao Lukačević.
Ukoliko je to bilo tako, sastanak u Zaborku je bio održan kako bi se dogovorila realizacija zaključaka sa
sastanka u Gložinu. Isti izvor navodi da je Lukačević 10. februara otišao na sastanak sa Đurišićem. Naredni
sastanak koji je pomenut u Dimitrijevićevom dnevniku održan je 13. februara i na tom sastanku su osim
Dimitrijevića i Lukačevića učestvovali Nikola Kijanović, komandant Mileševske brigade Mileševskog
korpusa, i Vukola Tomić, komandant Pribojske brigade Mileševskog korpusa. Dimitrijević u dnevniku ne
kazuje o čemu je bilo reči na navedenim sastancima, što može navesti na zaključak da je želeo prećutati
detalje.93
Major Đurišić je 11. februara uputio naređenje komandantima svih jedinica JVuO koje su uzele učešća u
prethodnoj operaciji, pod nazivom „Čišćenje i organizovanje zauzete teritorije u poslednjoj akciji“. Za
92
Reč je o pismu koje je Pavle Đurišić 9.2.1943. uputio Baju Pivljaninu, zapovedniku 4. bataljona Pljevaljske brigade Mileševskog
korpusa JVuO: „Operacije u Pljevaljskom, Fočanskom i Čajničkom srezu su uspešno završene. Trupe su izbile na Drinu 7. ovog
meseca u veče. Otpor je bio slab. Najveći je bio na Trebeškom brdu. Sva muslimanska sela su spaljena. Naše žrtve su minimalne,
iz svih odreda oko 20 mrtvih. Kod muslimana oko 1.200 boraca mrtvih i oko 1.500 žena i dece. Turci su pretežno pobegli preko
Drine.“ (VA, ČA, k. 132, f. 3, d. 24, Pismo Pavla Đurišića Baju Pivljaninu, 9.2.1943).
93
VA, ČA, k. 165, f. 4, d. 3, Dnevnik događaja u Fočanskom srezu od 5.2. do 1.3.1943, str. 3-4.
39
komandanta zauzete teritorije „i svih jedinica na istoj“ postavljen je kapetan Vojislav Lukačević. U uvodnom
delu naređenja Đurišić je ukratko obrazložio intenciju:
„Da bi se civilno stanovništvo na oslobođenoj teritoriji sreza Fočanskog, Čajničkog i Pljevaljskog zaštitilo
od represalija od strane Muslimana, kao i da bi se izvršila organizacija na toj teritoriji i uništili i poslednji
ostaci Muslimana.“94
U citiranoj rečenici upadljiva su četiri detalja. Prvo, termin „civilno stanovništvo“ se odnosi isključivo na
srpsko stanovništvo. Drugo, ukazivanje na „represalije od strane Muslimana“ je apsurdno jer je „zauzeta
teritorija“ bila očišćena od Muslimanske milicije, a Muslimani u zbegovima nisu sprovodili nikakve
represalije prema srpskom stanovništvu jer su bili nenaoružani i neorganizovani. Treće, iako se u rečenici ne
pominje Pribojski srez, nema sumnje da se naređenje odnosilo i na područje Pribojskog sreza, o čemu svedoči
istovetna praksa nad preostalim muslimanskim civilima u svim srezovima u kojima je JVuO delovala tokom
februarske operacije. Četvrto, Đurišićeva formulacija o uništavanju „poslednjih ostataka Muslimana“ na
zauzetoj teritoriji ne ostavlja mesta sumnji o nameri masovnog uništavanja muslimanskog civilnog
stanovništva van borbenih dejstava, niti ostavlja prostora za sumnju o tome ko je bio glavni pokretač ideje o
masovnim zločinima nad neboračkim stanovništvom tokom i nakon operacije. Đurišićevo naređenje se sastoji
od šest tačaka. U šestoj tački naredbodavac ponavlja: „Najenergičnije nast[oj]ati da se sve zauzete teritorije
što pre potpuno očiste od Muslimana.“95
O Đurišićevim saznanjima o zločinima nad civilima svedoči i njegov izveštaj generalu Dragoljubu
Mihailoviću od 13. februara 1943. Đurišić u izveštaju, nakon što je pomenuo da su sva muslimanska sela na
području koje je zahvatila operacija „potpuno spaljena“, navodi:
„Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine
starosti. Žrtve. Naše ukupne žrtve su bile 22 mrtva od kojih dva nesretnim slučajem i 32 ranjena. Kod
muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece. Za vreme početnih operacija
muslimani su se dali u begstvo ka Metaljci, Čajniču i r. Drini. Na Metaljci je našao sklonište mali deo
stanovništva. U Čajniču se računa da ima do 2.000 izbeglica, a jedan deo je uspeo da umakne preko Drine pre
nego što su određene jediniceizvršile presecanje mogućih odstupnih pravaca na tom sektoru. Sve ostalo
stanovništvo je uništeno.“96
Citirani dokument pokazuje da je ishod vojne operacije, ma koliko brojke koje navodi Đurišić bile
uveličane,97 bio karakterističan prvenstveno po masovnom ubijanju civila, uključujući žene i decu, odnosno
94
VA, ČA, k. 165, f. 4, d. 5, Štab Limsko-sandžačkih četničkih odreda komandantu Fočanske brigade, 11.2.1943. (prepis).
95
Isto
96
Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1981, dok. 34, str. 182-185: Izveštaj komandanta Limsko-sandžačkih četničkih odreda Draži
Mihailoviću, 13.2.1943.
97
Broj poginulih pripadnika Muslimanske milicije koji su izgubili život u borbama protiv JVuO tokom februarske vojne operacije
bio je nekoliko puta manji, možda i desetak puta manji, od broja koji navodi Đurišić (oko 1.200). Broj ubijenih civila koji pominje
Đurišić (do 8.000) dvostruko je uveličan u odnosu na realan broj ubijenih muslimanskih civila od 5. do 13.2.1943, pri čemu, za
40
nemilosrdno istrebljenje celih porodica. General Mihailović je znao da su snage pod njegovom komandom
počinile masovne zločine nad civilima i da su spalile sva muslimanska sela na velikom području između Tare
i Lima, ali kao ni nakon masovnog pokolja JVuO nad muslimanskim stanovništvom u Bjelopoljskom srezu,
početkom januara 1943, nije ništa preduzeo da kazni oficire koji su zapovedali jedinicama koje su počinile
zločine.98
Vratimo se sledu događaja nakon Đurišićevog naređenja od 8. februara 1943. Istog dana, 10. februara,
kada je započelo masovno ubijanje meštana nekoliko muslimanskih naselja u Pribojskom srezu, poručnik
Jovan Jelovac, komandant Pljevaljske brigade Mileševskog korpusa JVuO, uputio je naređenje Baju
Pivljaninu, komandantu 4. bataljona Pljevaljske brigade, naredivši nastavak ubijanja muslimanskih civila,
uključujući žene i decu:
„Postupajte i dalje prema već izdatom naređenju. Hvatajte i ubijajte sve muslimane, žene i decu... Hvatajte
tu gubu i sve ubijajte to je naređenje naših najviših starešina i to moramo izvršavati. Raditi i samo raditi ovih
dana to je naša svetinja ovih dana... Radite i držite zasede i ubijajte sve što vam dođe do ruke. Sada nastaje
čišćenje do kraja.“99
Upadljivo je da Jelovac u naređenju podseća na „već izdato naređenje“ i da naređivanje ubijanja žena i
dece pravda naređenjem „najviših starešina“. Jelovac je u operativnom smislu bio potčinjen kapetanu
Vojislavu Lukačeviću, komandantu Mileševskog korpusa, i majoru Pavlu Đurišiću, komandantu Limsko-
sandžačkih četničkih odreda. Formulacija „sada nastaje čišćenje do kraja“ ukazuje na nečiju odluku da
bespoštedno uništavanje muslimanskog življa bude sprovedeno u što većoj meri. Budući da je većina
Muslimana sa područja Čajničkog sreza i susednih delova Višegradskog, Goraždanskog i Fočanskog sreza
razliku od Đurišića, mislim i na muškarce civile, ne samo na žene, decu i starce. Prema mojoj proceni, nakon 13.2.1943, odnosno
nakon datuma kada je Đurišić poslao izveštaj Mihailoviću, na području Pribojskog i Pljevaljskog sreza ubijeno je između 1.000 i
2.000 Muslimana, pri čemu se većina odnosi na stanovnike Pribojskog sreza. Istorijska nauka još uvek nije dala odgovor na pitanje
koliko je Muslimana stradalo u četničkom teroru od 5. do 25.2.1943. na području zapadnog Sandžaka i gornjeg Podrinja. Prema
mojoj proceni, u tom razdoblju JVuO je ubila preko 5.000 Muslimana, ogromnom većinom civila, pod uslovom da naučno bude
dokazano da je u Pribojskom srezu ubijeno oko 2.379 osoba, koliko ih poimenice navodi Arnautovićev spisak. Da li je i koliko je
realan broj stradalih veći od 5.000 pokazaće buduća istraživanja. U svakom slučaju, moja pretpostavka je da je broj žrtava veći od
5.000. Moja istraživanja vezana za stradanje stanovnika Pljevaljskog sreza, koja nameravam predstaviti u jednom drugom radu,
pokazala su da u tri spiska žrtava postoje poimenični podaci za oko 1.987 muslimanskih stanovnika Pljevaljskog sreza koji su ubijeni
februara 1943, tokom i nakon vojne operacije JVuO. Taj broj je prilično veći od broja koji je navođen u dosadašnjoj literaturi
(1.370). Prema mojoj proceni, koja nije definitivna, na području Čajničkog i u delovima Fočanskog, Goraždanskog i Višegradskog
sreza, od desne obale Drine do granice sa Crnom Gorom i Srbijom, februara 1943. ubijeno je između 600 i 800 Muslimana, od toga
najviše u Fočanskom srezu (samo na području Slatine oko 390).
98
Đurišić je 10.1.1943. obavestio Mihailovića o ishodu vojne operacije JVuO protiv Muslimanske milicije u Bjelopoljskom srezu
7-10.1.1943: „Potpuno su uništena sledeća muslimanska sela... Ukupno 33 sela. Žrtve: Muslimana boraca oko 400. Žena i dece oko
1.000.“ (Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1981, dok. 8, str. 49-50: Izveštaj komandanta Limsko-sandžačkih četničkih odreda Draži
Mihailoviću, 10.1.1943).Opširnije o posledicama januarske operacije: Милутин Д. Живковић, н.д., стр. 896-898.
99
VA, ČA, k. 142, k. 4, d. 25, Naređenje [komandanta Pljevaljske brigade JVuO] Jovana R. Jelovca komandantu 4. bataljona
[Pljevaljske brigade] Baju Pivljaninu, 10.2.1943.
Napomena: Detalji u uglastim zagradama predstavljaju dopunu nazivu dokumenta koji je pod tim naslovom zaveden u Vojnom
arhivu u Beogradu. Reč je o slabo poznatom dokumentu od koga su istoričari do sad citirali samo jednu rečenicu.
41
uspela da se evakuiše na levu obalu Drine ili, u manjem broju, na desnu obalu Lima, glavnina preostalih
Muslimana, koji nisu pobijeni 5. februara 1943, boravila je u Pljevaljskom i, naročito, Pribojskom srezu, u
mestima u kojima prvog dana vojne operacije JVuO nisu vršena masovna ubijanja meštana ili je, u naseljima
gde jesu vršena ubistva, deo meštana uspeo da se povuče u šume i planinu. Nastavak lova na ljude i ubijanje
nemoćnih i nezaštićenih civila i nakon okončanja vojne operacije i potpunog vojnog trijumfa JVuO nad vojnim
protivnikom, ukazuje na nečiju odluku da stanovništvo koje nije bilo pretnja organizaciji JVuO u vojnom
smislu, bude izloženo uništenju. Činjenica da su ubistva i paljevine zabeležene u svim muslimanskim selima
i zaseocima koja su bila zaposednuta od strane JVuO, tokom i nakon operacije, ukazuju da masovna ubistva
nisu bila sporadična i spontana, već da je reč o organizovanim aktivnostima osmišljenim u cilju likvidacije što
većeg broja ljudi. Takvu odluku su mogli doneti samo najviše rangirani komandanti.100
Sačuvan je dokument četničke provenijencije koji potvrđuje da su pripadnici legalizovanog Pribojskog

četničkog odreda, odnosno ilegalne Pribojske brigade JVuO, učestvovali u hvatanju i ubijanju muslimanskih
civila koji su se krili po šumama na području Pribojskih Goleša, nakon što su 5. februara uspeli da umaknu
četnicima. Dokument je potpisao Miodrag Prijović, predratni sudija Sreskog suda u Priboju i rezervni
poručnik, rodom iz Bučja. Prijović je početkom 1942. postavljen za zapovednika legalizovane četničke
milicije u Pribojskom srezu. Od kraja 1942. Prijović je istovremeno bio zapovednik ilegalne organizacije
JVuO na području Pribojskog sreza. Prijović je 15. februara 1943. pisao Mići Šalipuru, vodniku Goleškog
voda Pribojskog četničkog odreda, čije ljudstvo je prethodno takođe bilo legalizovano u okviru italijanske
okupacione uprave, ali je u drugoj polovini 1942. postalo deo ilegalne Pribojske brigade JVuO i pod
100
Na suđenju Vojislavu Lukačeviću 1945. u Beogradu, svedok optužbe prijepoljski advokat Jakša Bogdanović je podsetio da su
četnici pod komandom Lukačevićevog štaba u delovima Sandžaka početkom 1943, između ostalih načina likvidacije, ubijali
Muslimane tako što su „trpali 40 do 50 žena, dece i staraca u kuću, kuće su zapalili, a oni su okolo igrali i pevali“. Lukačevićev
odgovor je glasio: „Kuće su paljene, a šta je paljeno u kućama to ne znam.“ U završnoj reči na suđenju, Lukačević je u vlastitu
odbranu povodom komandne odgovornosti za pokolje nad Muslimanima, izjavio da je komandu nad Mileševskim korpusom preuzeo
decembra 1942, uoči otpočinjanja vojne operacije protiv Muslimanske milicije februara 1943: „Kasnije sam pošao na teren i primio
komandu nad malim grupama za borbu protiv Muslimanske milicije. Dužnost sam primio svega 15 dana posle dobijenog naređenja.
Nisam ustvari ni imao vremena da upoznam ljude i da upoznam situaciju. Borba je počela. Pod mojom komandom bili su vojnici iz
toga kraja. Najveći deo njih stradao je, mnogima su pobijene porodice, spaljen imetak, što objašnjava onu strahovitu pustoš koju su
te akcije ostavile. Jesam li ja kriv što je do te mržnje došlo? Ona nije od juče postojala. A ko je trebalo da je ublažava? Ko je doveo
do nje? Svih dvadeset godina rada prošle Jugoslavije! Ja sam se lično trudio i davao sve od sebe, po cenu svoga života, da svakoj
borbi, bez izuzetka protivu koga se vodila, dam vojnički karakter. Znam da sam u Prijepolju, gde sam lično mogao učestvovati,
sprečio pokolj. Odmah posle dva sata streljan je jedan vojnik koji je ubio jednog muslimana. Zna se da sam i samog komandanta
[Pribojske] brigade, poručnika Nikolu (treba: Vukolu, nap. aut.) Tomića izveo pred sud i streljao zato što je opljačkao šest Jevreja.“
(Суђење члановима политичког и војног руководства организације Драже Михаиловића. Стенографске белешке, Београд,
1945, стр. 376-377, 521). Masovni zločini koje su februara 1943. počinile jedinice pod komandom štaba Mileševskog korpusa
JVuO nisu rezultat nekontrolisanog besa i želje za osvetom pojedinaca, odnosno pripadnika tih jedinica, već stvar odluke pojedinih
štabova JVuO, odnosno visokih oficira te organizacije. Velika većina pripadnika Pribojske i Novovaroške brigade JVuO nije imala
iskustvo koje je naveo Lukačević. Upravo su te dve brigade počinile najveći broj nezapamćeno masovnih i divljačkih zločina u
Pribojskom srezu februara 1943. Na području Pljevaljskog sreza, gde su Muslimani najviše stradali tokom operacije ako izuzmemo
Muslimane Pribojskog sreza, masovne zločine su počinili pripadnici 1. durmitorske brigade Durmitorskog korpusa i Pljevaljske
brigade Mileševskog korpusa. Muslimanska milicija nije ubijala na području Durmitora. Prethodni zločini Musimanske milicije na
području Pljevalja su znatno manjeg obima od zločina JVuO tokom februara 1943.
42
komandom štaba Mileševskog korpusa JVuO, učestvovalo je u februarskoj operaciji. Prijović u pismu
naređuje hvatanje i ubijanje muslimanskih izbeglica iz Potoka:
„Čuo sam od Talijana da negde oko Potoka u nekoj šumi ima jedna grupa Muslimana koji su izbegli iz
Potoka i pišu Talijanima i mole ih da upute vojsku da ih prime, radi toga odmah odredi jednu grupu ljudstva
neka pretraže sve gde bi se oni mogli sakriti pa ako ih nađete pobite sve, ništa ne ostavljajte i negde
zakopajte.“101
Nepotpuni poimenični spisak stradalih meštana Potoka, popisan 1964, ne beleži ubistva meštana nakon
7. februara 1943. U svakom slučaju, naređenje jednog od dvojice ključnih zapovednika četničkih snaga u
Pribojskom srezu ne ostavlja mesta za sumnju o namerama neselektivnog ubijanja civila. Naređenje koje
sadrži formulaciju „pobite sve, ništa ne ostavljajte“ po sadržini i intenciji uklapa se u citirano naređenje Jovana
Jelovca.
Druga etapa sprovođenja masovnih zločina nad Muslimanima Pribojskog sreza započela je 9. februara
1943. kada je stradao Strmac. Zatim je 10. februara započelo ubijanje i u drugim obližnjim muslimanskim
naseljima u kojima nisu zabeležena ubistva tokom 5. februara, pri čemu nije isključeno da su počev od 10.
februara zločini vršeni i u pojedinim selima koja su stradala 5. februara, što se prvenstveno odnosi na Potoke.
Masovna ubijanja Muslimana u Pribojskom srezu od strane četnika trajala su sve do 25. februara. Korišćeni
izvori ne ukazuju na masovna ubistva Muslimana u Pribojskom srezu nakon tog datuma. Do kraja februara na
području Pribojskog sreza, osim u gradu Priboju, nije bilo muslimanskog stanovništva. Oni koji nisu pobijeni,
izbegli su u gradove pod italijanskom kontrolom (Priboj, Pljevlja, Rudo, Višegrad, Sjenica).
Poput većine selâ koja su bila izložena masovnom stradanju, za Strmac postoje različiti podaci o broju
žrtava. Najstariji spisak, iz 1946, beleži 93 stradala muslimanska stanovnika Strmca. U tom spisku su
navedena tri lica za koja na osnovu preciznih podataka o vremenu stradanja, iz popisa iz 1964, znamo da nisu
stradala februara 1943. U spisku iz 1946. navode se imena 15 muškaraca, 21 žene i 54 deteta, pri čemu u taj
broj nisam uračunao tri lica koja nisu stradala februara 1943. U popisu žrtava rata iz 1964. u spisku za selo
Strmac evidentirano je 60, a u spiskovima za selo Zabrđe i grad Priboj još 13 žrtava iz Strmca. Ferid Skorupan
i Alija Šebo, obojica iz Strmca, preselili su se nakon rata u Zabrđe gde su se ponovo oženili, budući da su im
četnici pobili supruge i decu. Za 73 stanovnika Strmca, registrovanih u spiskovima za Strmac, Zabrđe i Priboj,
navodi se da su smrtno stradali krivicom četnika u direktnom teroru februara 1943. Među njima je bilo 14
muškaraca, 19 žena i 40 dece. Razlika od 20 imena koja nedostaju u spisku iz 1964, a pojavljuju se u spisku
iz 1946, najvećim delom odnosi se na decu. Iako su podaci iz popisa iz 1964. manjkavi u numeričkom smislu,
oni pružaju više pojedinosti o razmerama stradanja za pojedine porodice jer, za razliku od spiska iz 1946. i
Arnautovićevog spiska, pružaju informacije o rodbinskim vezama među žrtvama. Na taj način sačuvani su
podaci o stradanju porodice Alije Šeba koji nisu zabeleženi u drugim izvorima. Alija Šebo iz Zabrđa, za vreme
rata stanovnik Strmca, svedočio je 1964. da su mu četnici februara 1943. ubili suprugu Munibu (1916), „koja
101
AS, Ž-28, NOR, k. 13, d. SČ 24, Pismo Miodraga Prijovića Mići Šalipuru, Priboj, 15.2.1943.
43
je bila bremenita u osmom mesecu“, kćerku Hanifu (1939) i sina Mehmeda (1942). Halid Bajramović je 9.
februara 1943. izgubio suprugu Tidžu (1901), kćerke Nuru (1924), Ulmiju (1926), Eliju (1930), Hajriju (1934)
i Meriju (1936). Pokolj u Strmcu izbegao je Halidov sin Hamed, koji je pored četiri sestre i majke u pokolju
izgubio i sina Kasima (1942). Zihnija Bajramović, tada osmogodišnji dečak, u pokolju 9. februara 1943.
izgubio je roditelje Hamida (1888) i Veziru (1890), braću Zećra (1923), Halila (1937) i Murata (1939) i sestre
Smailu (1935) i Šerifu (1943). Popis iz 1964. pruža podatke o preciznim datumima stradanja stanovnika
Strmca. Izvor navodi da su se prva ubistva meštana dogodila 6. i 8. februara 1943. kada je ubijeno po dvoje
meštana u svakom danu. Zatim su četnici 9. februara ubili 18 meštana. Najmasovniji zločin dogodio se 11.
februara kada je ubijeno 38 seljana. Podatak o ubijanju u selu tokom 6. i 8. februara možda nije pouzdan, ako
uzmemo u obzir da u drugim muslimanskim selima Pribojskog sreza u kojima 5. februara 1943. nije bilo
ubijanja muslimanskog življa, sve do 10. februara nisu zabeleženi masovni zločini. Podatak o masovnom
ubijanju u selu tokom 9. februara navodi na zaključak da je Strmac bio prvo selo u Pribojskoj opštini u kome
je započelo masovno ubijanje Muslimana tokom druge etape sprovođenja zločina. Takav zaključak ima
smisla, budući da je Strmac najbliži Bosni od svih selâ Pribojskog sreza koja su spaljena 5. februara 1943, a
da u njima toga dana nisu zabeleženi masovni zločini. Time se nameće pretpostavka da su zločin u Strmcu
počinili pripadnici Pribojske, možda i Novovaroške brigade JVuO koji su povučeni iz Bosne nakon što je na
području Čajničkog i dela Višegradskog sreza savladana Muslimanska milicija i uspostavljena kontrola JVuO.
U knjizi Džemaila Arnautovića iz 2005. navedeno je 169 imena stanovnika Strmca koji su tokom rata smrtno
stradali krivicom četnika. U taj broj nisam uvrstio dva dupla imena. Autor ne navodi vreme i okolnosti
stradanja, ali se opravdano može pretpostaviti da je većina ubijena februara 1943. Ipak, ta pretpostavka zahteva
potvrdu u drugim izvorima, pre svega kada je reč o broju žrtava. Među 169 žrtava bilo je 38 muškaraca, 38
žena i 93 deteta. U spisku iz 2005. nije navedeno osam imena koja su navedena u spisku iz 1964. i jedno ime
koje se pominje u spisku iz 1946. Među devetero neregistrovanih imena tri se odnose na žene i šest na decu.102
Sutradan nakon masovnog zločina nad stanovnicima Strmca, 10. februara, usledili su masovni zločini nad
muslimanskim stanovnicima Kukurovića, Ritošića, Sočica, Zagradine i Plašća. Naime, podaci iz popisa žrtava
rata, koji je novembra 1964. sproveden na području opštine Priboj, sugerišu da je u tim selima ubijanje
započelo upravo 10. februara, a ne 5. februara 1943, kada su navedena sela zapaljena. Iako navedeni izvor ne
navodi precizne datume masovnog stradanja za Zaostro i Zastijenje, može se pretpostaviti da su meštani ta
dva sela takođe ubijani istovremeno kada i meštani pet navedenih selâ. Drugi važan zaključak koji proizilazi
iz analize navedenog izvora podrazumeva da su masovna ubistva u većini navedenih selâ trajala do 25.
februara 1943.
102
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Strmac, popisao Saković Idriz iz Priboja, 12.11.1964;
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Zabrđe, popisao Begović Ramiz iz Sjeverina,
Napomena: Za dva stanovnika Strmca, čija imena se navode u spisku iz 1946, na osnovu podataka iz popisa iz 1964. znamo da nisu
stradali februara 1943. U pitanju su braća Hamdija (1912) i Šerif Šorak (1926), koji su ubijeni od strane četnika 17.4.1942.
44
Prema podacima iz popisa žrtava rata iz 1964, prikupljenim na terenu anketiranjem rođaka žrtava, četnici
su 10. februara 1943. u Kukurovićima ubili šestoro meštana, među kojima Umu Kaltak (1918) i njene kćerke
Esmu (1937) i Zemku (1939). Naredna ubistva dogodila su se 15. februara na dve lokacije, kada je ubijeno 15
osoba. Toga dana u Kukurovićima je ubijeno sedam, a u Dekarama, selu u Pljevaljskom srezu smeštenom na
tromeđi Srbije, Crne Gore i Bosne, osam izbeglih meštana Kukurovića koji su, verovatno, pokušali da se
domognu Pljevalja. Bajro Omerović iz Kukurovića, koji je 1943. imao 40 godina, svedočio je 1964. da su mu
četnici 15. februara 1943. u Dekarama ubili oca Malika (1883), suprugu Sevdu (1910), sina Aliju (1935),
kćerke Dževahiru (1938) i Alju (1940). Husein Kaltak je 1964. svedočio da su mu četnici istog dana u
Kukurovićima ubili majku Hatidžu (1888), kćerke Emu (1934) i Sahbiju (1937) i sina Salka (1935). Dakle,
prema navedenom izvoru, februara 1943. ubijen je 21 stanovnik Kukurovića, od čega četiri muškarca, četiri
žene i 13 dece. Navedeni spisak upotpunjuju podaci iz beogradskog Muzeja žrtava genocida, koji su inače
bazirani na podacima SKPŽR iz 1964. i sukcesivno su dopunjavani iz drugih izvora (doduše, to je redak slučaj
kada je reč o dopunama spiska žrtava rata sa područja Priboja). Prema podacima iz baze podataka Muzeja
žrtava genocida, tokom 1943. u direktnom teroru stradala su 33 stanovnika Kukurovića.103 Najstariji spisak
žrtava rata sa područja Pribojskog sreza (1946) beleži imena 41 stanovnika Kukurovića stradalog tokom rata,
bez navođenja datuma i okolnosti stradanja. U tom spisku se navode imena dve osobe koje su ubijene
1942.104U Arnautovićevom spisku iz 2005. navedeno je 67 stanovnika Kukurovića za koje se tvrdi da su tokom
rata ubijeni od četnika. Uporednom analizom sa podacima iz popisa iz 1964, pohranjenim u Arhivu Jugoslavije
i podacima iz registra Muzeja žrtava genocida, došao sam do zaključka da Arnautovićev spisak sadrži
najmanje imena šest lica koja nisu ubijena od četnika februara 1943. Naime, trojica meštana su ubijeni od
četnika prethodne godine, a troje meštana je poginulo u savezničkim bombardovanjima Sjenice i Prijepolja u
jesen 1944, budući da su boravili u tim gradovima kao izbeglice.105 Navedeno nameće zaključak da su četnici
februara 1943. ubili između 39 i 61 stanovnika Kukurovića.
Popis žrtava rata iz 1964. predstavlja jedini spisak žrtava stradalih februara 1943. na području Pribojskog
sreza koji beleži masovno stradanje meštana sela Ritošića. Naime, u spiskovima iz 1946. i 2005. stanovnici
Ritošića su popisani kao stanovnici Sočica, Plašća i Zagradine. Popis iz 1964. beleži imena 80 stanovnika
Ritošića koji su februara 1943. ubijeni od strane četnika. Među njima je bilo 17 muškaraca, 15 žena i 48 dece.
Sudeći prema istim godištima i imenima roditelja, među ubijenom decom bila su tri para blizanaca.
Zahvaljujući tome što je popisivač koji je novembra 1964. na terenu sakupljao podatke o žrtvama rata iz
Ritošića zabeležio precizne datume stradanja meštana, moguće je rekonstruisati hronologiju zločina. Prvi
masovni zločin nad meštanima Ritošića izvršen je 10. februara 1943. kada su četnici ubili najmanje 13
meštana, među kojima je bilo devetoro dece. Medo Šuman je 1964. svedočio da je toga dana izgubio četvoro
dece. Fetah Softić je 1964. svedočio da je toga dana izgubio troje dece. Naredni masovni zločin četnici su u
103
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Kukurovići, popisao Tošić Mlađen iz Sastavaka,
9.11.1964.
104
105
45
Ritošićima počinili 15. februara kada su ubili najmanje petoro meštana. Nakon dva dana ubijeno je još četvoro
meštana. Najmasovniji zločin nad meštanima Ritošića dogodio se 20. februara kada je u jednom danu ubijeno
najmanje 56 stanovnika. Imšir Hadžović je 1964. svedočio da su mu četnici toga dana ubili dedu Murata
(1870), babu Almu (1875), oca Derviša (1905) i pet sestara: Sadu (1936), Zadu (1939), Umiju (1941) i
bliznakinje Zifu (1937) i Džemu (1937). Murat Jahović je 1964. svedočio da su mu četnici toga dana ubili
šestoro dece: Jusufa (1927), Zejmu (1930), Emina (1931), Ibrahima (1934) i blizance Sabriju (1942) i Kadriju
(1942). Prethodno, 10. februara, četnici su ubili Muratovu suprugu Bajru (1903) i kćerku Fatimu (1924).
Havka Avdagić, koja je 1943. imala 40 godina, svedočila je 1964. da je 20. februara 1943. izgubila supruga
Salka (1900) i kćerke bliznakinje Smajilu (1938) i Murku (1938). Dvadeset petog februara četnici su u
Ritošićima ubili dvoje dece Deda Heldovića i to su poslednja poznata ubistva meštana tog sela izvršena od
strane četnika.106 Broj od 80 žrtava četničkog terora iz Ritošića najverovatnije nije konačan o čemu će biti reči
u nastavku.
Desetog februara 1943. ubijen je velik broj stanovnika muslimanskog sela Zagradina, smeštenog između
Zabrnjice i Goleša. Prilikom popisivanja žrtava rata, sprovedenog početkom novembra 1964, sakupljeni su
podaci koji omogućavaju precizno datiranje stradanja meštana Zagradine. Na osnovu anketiranja rođaka
žrtava prikupljeni su poimenični podaci za 79 meštana Zagradine koji su ubijeni 10. februara. Među njima je
bilo 17 muškaraca, 18 žena i 45 dece. Zatim su, prema istom izvoru, četnici 15. februara u selu ubili dva
muškarca, jednu ženu i troje dece. Naredni masovni zločin nad meštanima Zagradine dogodio se 20. februara
kada je takođe ubijeno 79 meštana, među kojima 18 muškaraca, 17 žena i 45 dece. Potom su četnici 22-23.
februara ubili troje dece, a 25. februara još 13 osoba, među kojima je bio jedan muškarac, dve žene i desetoro
dece. Dakle, prema podacima iz popisa iz 1964, tokom februara 1943. pripadnici JVuO su u Zagradini ubili
180 poimenično poznatih lica, među kojima je bilo 38 muškaraca, 38 žena i 104 dece.107Međutim, popis žrtava
četničkog terora u Zagradini, iz 1964, nije potpun. U spisku žrtava četničkog terora sa područja Pribojskog
sreza koji je sastavljen 1946. navedeno je 317 žrtava iz Zagradine. Međutim, u taj broj uvršten je i određen
broj žrtava četničkog terora iz Ritošića. Arnautovićev spisak, objavljen 2005, beleži čak 411 imena žrtava
četničkog terora iz Zagradine. Međutim, taj spisak nije pouzdan kada je reč o mestu prebivališta žrtava, budući
da takođe sadrži poimenične podatke za deo stanovnika Ritošića. Oba spiska, i onaj iz 1946. i onaj iz 2005,
mogu izazvati pogrešne zaključke o broju ubijenih Zagradinjana. Uporednom analizom prezimena žrtava iz
Zagradine koje su popisane 1964. sa prezimenima koja se navode u spiskovima iz 1946. i 2005, može se
zaključiti da je u Arnautovićevom spisku registrovano 270 imena žrtava koje nose prezimena evidentirana u
popisu iz 1964. To je i dalje Zagradinu čini selom sa najvećim brojem žrtava četničkog terora u Pribojskom
srezu tokom februara 1943.108Na osnovu jednog izvora iz epohe poznat je jedan od retkih detalja koji kazuje
106
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Ritošići, popisao Alihodžić Abid iz Zabrnjice,
9.11.1964.
107
AJ, 179, SKPŽR, k. 501, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Zagradina, popisao Hadžović Sulejman iz
Krajčinovića, 9.11.1964.
108
srezu od strane četnika, 1946]; Džemail Arnautović, n.d., str. 164-176.
46
o brutalnosti masovnih zločina koje su četnici izvršili nad muslimanskim civilima u Pribojskom srezu,
konkretno, nad stanovnicima Zagradine. Prema dokumentu Odbora za zbrinjavanje muslimanskih izbjeglica
u Pljevljima, nastalog 18. aprila 1943, četnici su u kući Hadža Homovića u zaseoku Dolovi u Zagradini
zatvorili i zapalili 42 dece i žena. „Kuća je zapaljena bombama koje su ubačene kroz prozor.“ 109Saradnici
Saveznog zavoda za statistiku koji su 1992. priredili za štampu poimenične podatke o žrtvama Drugog
svetskog rata na tlu Jugoslavije, popisanim krajem 1964. i početkom 1965, načinili su krupnu grešku u
navođenju etničke pripadnosti za žrtve iz sela Zagradina, ubijene od strane četnika 1943. Naime, za većinu
žrtava iz Zagradine navedena je romska, a za manji deo srpska nacionalnost. Još krupnija greška tiče se
navedenog mesta stradanja. Za većinu žrtava iz Zagradine kao mesto stradanja navedena je Gradina kod
Jasenovca, a za deo je naveden Jasenovac. Međutim, u kartonima žrtava koje sam pregledao nigde ne piše da
je bilo ko od 180 žrtava bio romske nacionalnosti i da je ubijen u Donjoj Gradini kod Jasenovca ili u Jasenovcu.
Pretpostavljam da je do greške došlo zbog pogrešnog čitanja pisane ćirilične skraćenice „дом.“ („domaćica“)
i zbog neobjašnjivog čitanja mesta stradanja koje je navedeno u kartonima („Zagradina“) kao „Gradina“.
Očigledno je reč o nenamernoj grešci čiji uzrok treba tražiti u aljkavosti i neprofesionalnom pristupu. Ipak,
navedeni pogrešni podaci u međuvremenu su korišćeni od strane pojedinih istoričara i istraživača čime je
došlo do stvaranja konfuzije i dezinformacija u tumačenju fenomena stradanja civila u Jugoslaviji 1941-
1945.110
Analizom popisa žrtava rata iz 1964. nameće se zaključak da su četnici masovna ubistva nad stanovnicima
Sočica započeli 10. februara 1943. kada su u selu Zaostro ubili nekoliko meštana koji su se kao izbeglice,
nakon spaljivanja Sočica 5. februara, sklonili kod rođaka u Zaostro. Datovanje ubijanja Sočičana u Zaostru
pruža razrešenje nepoznanice o datumu otpočinjanja izvršenja masovnog zločina nad meštanima Zaostra,
budući da u dokumentaciji Savezne komisije za popis žrtava rata nisam našao popis žrtava sela Zaostro. Ipak,
anketni listovi ubijenih meštana Sočica unose određenu konfuziju u datovanje masovnog ubijanja meštana.
Naime, za šest žrtava se navodi da su ubijene 5. februara, a za jednu da je ubijena 6. februara 1943. Verujem
da je reč o permutaciji, budući da se za jednu žrtvu navodi da je ubijena u Zaostru, a za drugu da je ubijena u
Čemernu, planinskom predelu severno od Pljevalja. Budući da toga dana nije bilo ubijanja u Zaostru i da su
ubistva izbeglica iz Sočica na Čemernu zabeležena 15. februara, nameće se zaključak da je zaista reč o grešci.
Osim toga, nijedan od korišćenih izvora ne potvrđuje ubijanje meštana Sočica tokom prva dva dana vojne
operacije JVuO. S obzirom na to da nema dokaza da su u selima kroz koja je prošla Prijepoljska grupa četnici
5. februara ubijali lokalne stanovnike, navod o ubijanju šestoro meštana Sočica toga dana, mora biti odbačen
Napomena: Arnautovićev spisak u kome se navode poimenični podaci za 411 stanovnika Zagradine, pri čemu nije navedeno da se
deo spiska odnosi na stanovnike Ritošića, za koje u Arnautovićevom spisku ne postoji zaseban registar, naveo me je na pogrešan
zaključak o tome da je u Zagradini zaista ubijen toliki broj ljudi. Videti: Milan Radanović, n.d., str. 85.
109
AJ, 110, DKRZ, k. 341, s. 130-131, Odbor za zbrinjavanje muslimanskih izbjeglica u Pljevljima: Kratak prikaz nasilnog stradanja
muslimana u srezu Pljevaljskom i jednom dijelu Pribojskom, 18.4.1943.
110
Uporediti: Rajko Đurić, Antun Miletić, Istorija Holokausta Roma, Beograd, 2008, str. 409-410.
Napomena: Autori su objavili spisak od 92 dece iz Zagradine za koje se tvrdi da su bili romske nacionalnosti. Spisak je objavljen
na osnovu publikacije Saveznog izvršnog veća koju su 1992. priredili saradnici Saveznog zavoda za statistiku. Publikacija sadrži
poimenične podatke za žrtve Drugog svetskog rata sa područja Jugoslavije, prikupljene na osnovu saveznog popisa iz 1964-1965.
47
kao nepouzdan. Nakon 10. februara, kada je ubijeno najmanje sedmoro meštana, naredna ubistva Sočičana
zabeležena su 12. februara kada je ubijeno osmoro meštana, pri čemu su svi ubijeni u selu Krće kod Pljevalja,
u pokušaju da se domognu grada. Sutradan, 13. februara, ubijeno je najmanje devetoro meštana, uglavnom u
susednim Ritošićima, gde su se prethodno sklonili nakon paljenja Sočica, budući da Ritošići nisu zapaljeni 5.
februara jer toga dana u selo nisu kročili četnici. Petnaestog februara ubijeno je najmanje sedmoro Sočičana,
od toga petoro na Čemernu, a dvoje u Zaostru. Potom je u selu Sočicama, 17. i 19. februara, ubijeno najmanje
10 meštana. Prema istom izvoru, 20. februara ubijeno je 11 meštana, od toga 10 u selu Jugovo kod Pljevalja.
Najmasovniji zločin nad stanovnicima Sočica dogodio se 25. februara kada je u Sočicama ubijeno najmanje
28 meštana, od toga dva muškarca, osam žena i 18 dece. Šerfo Bejtović je 1964. svedočio da su mu četnici
25. februara 1943. u Sočicama ubili suprugu Zadu (1898), sina Šerfa (1935) i kćerke Šerifu (1932), Fatmu
(1938) i Šemsu (1940). Petog marta 1943. jedan muškarac iz Sočica ubijen je od strane četnika u Židovićima.
Nije izvesno da li je reč o selu Židovići kod Pljevalja ili je reč o zaseoku Židovići u selu Krajčinovići. Iako ta
žrtva nije ubijena tokom februara 1943, ona je poslednja žrtva februarskog zločina za koju znamo da je lišena
života u direktnom teroru tokom tog istorijskog događaja. Dakle, prema podacima iz popisa iz 1964, tokom
februarskog zločina ubijeno je najmanje 87 meštana Sočica, od toga 12 muškaraca, 17 žena i 53
deteta.111Spisak muslimanskih žrtava sa područja Pribojskog sreza ubijenih od strane četnika, nastao 1946,
beleži poimenične podatke za 130 lica iz Sočica.112 Međutim, kritičkom analizom izvora ustanovio sam da se
15 upisa u spisku za Sočice odnosi na stanovnike Ritošića (Heldovići, Hadžovići i Softići). Džemail
Arnautović u spisku navodi poimenične podatke za 102 lica iz Sočica. U Arnautovićevom spisku za Sočice
uvršteno je 11 meštana Ritošića (Hadžovići i Softići). Od 93 preostala upisa, na muškarce se odnosi 12, na
žene 28, a na decu 53 poimenična podatka.113
Jedan nedatirani izvor, nastao najverovatnije u proleće 1943, potvrđuje da je deo stanovnika Sočica u
pokušaju da se domogne Pljevalja ubijen u selima severozapadno od Pljevalja, prema granici.
„Iz općine Sočičke između ostalih izbjeglica našla se u šumi jedna grupa žena i djece, koju su ove žene
nosile, u svemu 36 osoba. Četvrti dan kretanja po šumi noću ova je grupa izbila u selo Miluniće, gdje su ih
seljaci tog sela i sela Jugova pohvatali, pozvali četnike od kojih su došla trojica i koji su na jednom mjestu
blizu Milunića cijelu ovu grupicu od 36 osoba poubijali. Tom prilikom se spasilo samo jedno dijete: Salko
Bašić iz Sočica star 12 godina, jer je slučajno potpuno neubijeno ostalo, nalazeći se pod ubijenom ženom,
poslije se osvijestilo i pobjeglo. Na ovu grupu poubijanih naišlo je poslije više izbjeglica, između kojih i Rasim
Kokor iz Sočica, te Rašica Halilović, koji su iz šume posmatrali kada su seljaci iz Jugova sve ove leševe
111
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Sočice, popisao Stefanović Milan iz Zaostra,
9.11.1964.
112
113
48
potrpali na jedne volovske saone i nekuda odvukli, sigurno da ih spale ili bace u neku jamu, da bi se trag
ukrio.“114
Navedeni zločin se najverovatnije dogodio 12. februara 1943. Naime, prilikom popisivanja žrtava sela
Sočice, sprovedenom novembra 1964, Avdija Bašić (rođ. 1894) ustvrdio je da su mu četnici toga dana u selu
Krće, ili blizini tog sela, u Pljevaljskom srezu, ubili suprugu Muliju (1898), drugu suprugu Kutu (1905) i
šestoro dece: kćerke Tifu (1925), Abidu (1932), Muniru (1934), Latifu (1936) i sinove Smaja (1937) i Rušda
(1939). Prema istom izvoru, rat su preživeli Avdijina deca Salko (rođ. 1930) i Kima (rođ. 1931). Pomen
preživelog Salka Bašića u oba izvora ukazuje na veliku verovatnoću da je reč o istom istorijskom događaju.
Ostaje nejasno da li se zločin dogodio u blizini Milunića ili u blizini Krća. U svakom slučaju, reč je o selima
koja su udaljena nekoliko kilometara.
Muslimanski deo sela Plašće zapaljen je 5. februara, ali izvori ne ukazuju da je toga dana bilo ubijanja
meštana od strane Prijepoljske grupe Mileševskog korpusa čiji pripadnici su zapalili selo. Meštani Plašća koji
su 1964. anketirani u okviru saveznog popisa žrtava rata posvedočili su da su masovna ubistva u tom selu
izvršena u tri navrata. Četnici su najpre 10. februara 1943. u selu ubili petoro dece Rama Hamzića: Azeminu
(1925), Džemu (1933), Muharema (1934), Rahima (1937) i Akifa (1939). Zatim su četnici 20. februara u selu
ubili dva muškarca, dve žene i četvoro dece. Dva dana nakon toga u selu su ubijene dve devojčice. Dakle,
prema navedenom izvoru, četnici su februara 1943. ubili 14 poimenično poznatih meštana Plašća. 115 Navedani
broj žrtava nije konačan i, po svemu sudeći, značajno je manjkav. Baza podataka beogradskog Muzeja žrtava
genocida beleži poimenične podatke za 32 stanovnika Plašća muslimanske nacionalnosti koji su smrtno
stradali 1943.116 Spisak žrtava četničkog terora za Pribojski srez, iz 1946, beleži imena 165 stanovnika Plašća
muslimanske nacionalnosti. Arnautovićev spisak iz 2005. beleži imena 196 stanovnika Plašća. 117Međutim, u
oba spiska zaveden je veći broj stanovnika Ritošića. Primera radi, u Arnautovićevom spisku se navode imena
96 osoba sa prezimenima koja su zabeležena u spisku žrtava iz Ritošića iz 1964. S druge strane, u spisku iz
1964. za Ritošiće, navodi se 30 imena koja su evidentirana u Arnautovićevom spisku. To navodi na dva
zaključka. Prvi zaključak: popisivač koji je novembra 1964. anketirao stanovnike Ritošića nije sakupio
podatke za 60 potencijalnih žrtava iz Ritošića. Drugi zaključak: u Ritošićima i Plašću su živele porodice koje
su imale isto prezime i 60 upisa koji potencijalno nedostaju u spisku za Ritošiće, makar se jednim delom zaista
114
Šemso Tucaković, n.d., str. 659: Izvještaj o akciji četnika i crnogorskih nacionalista u Sandžaku za uništenje muslimanskog
življa.
Napomena: Autor ne navodi datum i mesto nastanka dokumenta niti navodi gde je dokument pohranjen. Na osnovu analogije sa
sličnim dokumentima nastalim tokom 1943, nakon februarske operacije, može se pretpostaviti da je dokument nastao te godine. To
nije jedini primer nenavođenja izvora u knjizi koju je priredio Šemso Tucaković, što je metodološki nedopustivo. Da bi citirani
podaci bili u potpunosti prihvatljivi nužno je ući u trag originalu dokumenta koji je objavio autor. Ipak, nema sumnje da je deo
stanovnika Sočica ubijen februara 1943. u selima u okolini Pljevalja u pokušaju da se domogne tog grada.
115
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Plašće, popisao Hadžović Sulejman iz Krajčinovića,
9.11.1964.
116
Muzej žrtava genocida (MŽG), Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, opština Priboj, naselje Plašće, str. 1003-1004.
117
49
odnose na stanovnike Plašća. U nedostatku drugih izvora, bez terenskog istraživanja nije moguće razrešiti ovu
nedoumicu i nepoznanicu. U svakom slučaju, podaci iz Arnautovićevog spiska, ukoliko budu dodatno
potvrđeni, ukazuju na mogući zaključak da su četnici tokom rata skrivili smrt oko 100 meštana Plašća. Logično
je pretpostaviti da je većina smrtno stradala februara 1943. Ukoliko se potvrdi takav zaključak, onda bi se
potvrdila realna pretpostavka o drastičnoj manjkavosti popisa iz 1964. kada je reč o poimeničnim podacima
za selo Plašće.
U drugoj etapi sprovođenja zločina nad Muslimanima pribojskog kraja stradalo je nekoliko desetina
meštana sela Zaostro.
O stradanju stanovnika Zaostra ostavio je svedočenje meštanin i svedok zločina Nuradin Ašćerić.
Svedočenje može poslužiti kao ilustracija kolektivnog iskustva:
„Pošto su sva sva sela spaljena od Metaljke do Priboja, a naše selo je ostalo [privremeno pošteđeno] i tu
se sklonio zbjeg od 50 duša. Mahom su to bili starci, žene i djeca. Snijeg je bio preko metra, a hladnoća da je
drvo pucalo. Prenoćio sam u šumi Bregovi sa još četiri rođaka. Toga dana oko 9 sati naišle su četničke brigade
tjerajući opljačkanu stoku. Jedna brigada je blokirala selo, a druga je vršila pretres po kućama. Naišli su na
dvije kuće u kojima je bio zbjeg. Čula se strašna vriska žena, plač djece i vika staraca. Iako smo bili u blizini
nas četvorica nismo smjeli ništa da preduzimamo. Sve je to trajalo oko tri sata, onda su spalili smo selo osim
te dvije kuće. Prvi prizor na koji smo naišli bila je Hadžira od Hadžića, zaklana sa ranjenim djetetom od dvije
godine u rukama. Posljedice stradanja su bile stravične, ali nijedna ne može da se poredi sa onom u kući
Memiša Ašćerića gdje su četnici poklali i starce i žene i djecu i sve nabacali po sobama. Imalo je još živih koji
su zapomagali, a krv se slivala podom. Niko od njih nije preživio. Odatle smo se prebacili preko Prijepolja,
Sjenice, Tutina, Mokre gore, Istoka, Peći, Kosovske Mitrovice... Vratili smo se 1945.“118
Nuradin Ašćerić je navedeni događaj datirao u 7. februar 1942. Međutim, očigledno je reč o pogrešnom
datiranju, budući da se masovni zločin, odnosno, ubistvo nekoliko desetina stanovnika Zaostra i izbeglica iz
drugih selâ, kao i spaljivanje mesta, dogodilo februara 1943, o čemu svedoči navod: „pošto su sva sela spaljena
od Metaljke do Priboja“. Prethodne godine na tom području nije bilo tako masovnih zločina niti su zabeležena
spaljivanja muslimanskih naselja, makar ne većine kućâ u naseljima. Zločin februara 1943. je jasno izdvojen
i po mnogo čemu prepoznatljiv istorijski događaj. Takođe, događaj o kome govori svedok najverovatnije se
nije odigrao 7. februara 1943, ukoliko imamo u vidu permutaciju godina, već tokom ili nakon 10. februara
1943, kada je započela druga etapa masovnih zločinâ nad Muslimanima u Pribojskom srezu o čemu svedoči
pomen „četničkih brigadâ“ koje su terale opljačkanu stoku. Logično je pretpostaviti da je reč o četničkim
grupama koje su se vraćale sa područja Čajničkog sreza, nakon okončanja vojne operacije, što potkrepljuje
118
Safet Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar, 1993, str. 141-142.
Napomena: Svedočenje Nuradina Ašćerića objavljeno je 1990. u sarajevskom listu Oslobođenje. Hadžira od Hadžića, koju pominje
svedok, navedena je prema devojačkom prezimenu. Ona je bila udata u familiju Ašćerić i to verovatno za navedenog Memiša
Ašćerića. Kao Hatidžu Ašćerić navode je sva tri spiska. Spisak iz 1964. navodi da je Memiš Ašćerić ubijen 1942. Njegov dvogodišnji
sin Zaim ubijen je februara 1943. Verujem da je Zaim zapravo sin Hadžire Ašćerić.
50
pomen opljačkane stoke, ali nema sumnje da u Zaostro nisu upale dve brigade već dve grupe četnika. Nije
poznato o kojoj jedinici je reč, ali logično je pretpostaviti da su u pitanju delovi Pribojske i/ili Novovaroške
brigade koji su u povratku iz Bosne prošli kroz pribojski kraj. U svakom slučaju, svedočenje Nuradina
Ašćerića predstavlja važan i redak izvor koji slikovito govori o užasu kome su bili izloženi Muslimani
Pribojskog sreza februara 1943.
Prema recentnim italijanskim izvorima, u Zaostru je u navedenim okolnostima ubijeno „oko 30 žena i
dece“.119 Spisak muslimanskih žrtava za Pribojski srez, iz 1946, beleži poimenične podatke za 50 stanovnika
sela Zaostro, bez preciziranja vremena i okolnosti stradanja, iako se podrazumeva da se spisak najvećim delom
odnosi na žrtve februarskog pokolja. Među njima je bilo 34 muškaraca, sedam žena i devetoro dece. 120Broj
žena i dece u tom spisku (15) ukazuje na njegovu manjkavost, ukoliko imamo u vodu prethodno navedeni
podatak iz italijanskih izvora. Popis žrtava rata iz 1964. beleži poimenične podatke za 36 meštana sela Zaostro
koji su ubijeni u direktnom teroru tokom 1943. Među evidentiranim žrtvama navedeno je 15 muškaraca, osam
žena i 13 dece. Broj evidentiranih žena i dece (21) u spisku iz 1964. i dalje je manji od broja navedenog u
italijanskom izvoru. Za 23 žrtve se navodi da su ubijene u Zaostru, za šestoro u Gotovuši, za dvoje u Sočicama,
dok se za troje navodi nepoznata lokacija stradanja. Gotovuša je selo između Zaostra i Pljevalja. U Gotovuši
su, verovatno od strane lokalnih četnika, ubijeni Fetibegović Osman (1886), njegova supruga Zemina (1897)
i njihovo troje dece: Fehim (1931), Devla (1936), Mevla (1937), Dževahila (1938), dok se za njihovog sina
Muša (1918) tvrdi da je ubijen u Zaostru. Četvoro od petoro dece Osmana Fetibegovića nije evidentirano u
spisku iz 1946, što znači da je i taj spisak nepotpun, iako je potpuniji od spiska iz 1964. Takođe, u spisku iz
1964. nije navedeno 19 muškaraca koji se pominju u spisku iz 1946.121Da je spisak iz 1946. takođe nepotpun
potvrđuju podaci iz Arnautovićevog spiska iz 2005. U tom spisku evidentirano je 78 meštana sela Zaostro za
koje se tvrdi da su smrtno stradali tokom rata krivicom četnika. U spisku se ne navodi vreme i okolnost smrti
popisanih lica. Među njima je bilo 28 muškaraca, 12 žena i 38 dece.122 Međutim, u Arnautovićevom spisku
nedostaju podaci za osmoricu muškaraca koji su zavedeni u spisku iz 1946. U svakom slučaju, Arnautovićev
spisak implicira da u dva prethodna spiska nije popisan velik broj dece, što treba potvrditi u drugim izvorima
budući da su poimenični podaci za žene i decu u Arnautovićevom spisku (50) evidentno veći od broja ubijenih
žena i dece koje navodi italijanski izvor (oko 30).
Tokom i/ili nakon 10. februara 1943. stradali su i stanovnici Zastijenja. Međutim, postoji ozbiljan
metodološki problem u sagledavanju hronologije i obima zločina u Zastijenju. Popis iz 1964. ne beleži
Zastijenje kao zasebno naselje. Nije jasno zbog čega je to tako, iako se može naslutiti da razlog treba tražiti u
pretpostavci da Zastijenje u tadašnjoj administrativnoj podeli opštine Priboj nije imalo status zasebong sela
već zaseoka sela Kaluđerovići. S druge strane, spiskovi žrtava iz 1946. i 2005. Zastijenje tretiraju kao zasebno
119
Милутин Живковић, н.д., стр. 930.
120
121
MŽG, Popis žrtava rata 1941-1945, SR Srbija, opština Priboj, naselje Zaostro, str. 1018.
122
51
naselje, pri čemu navode velik broj žrtava. Uvidom u dokumentaciju nastalu tokom popisivanja žrtava rata
sela Kaluđerovići nisam naišao na kartone žrtava za koje bi se moglo konstatovati da su ubijene od strane
četnika februara 1943.123 S druga strane, baza podataka Muzeja žrtava genocida beleži pet stanovnika
Kaluđerovića i 22 stanovnika Bučja „ubijenih u direktnom teroru“ 1943, koji nose prezimena meštana
Zastijenja koja se pojavljuju i u druga dva spiska. Osim toga, u spisku žrtava rata za selo Bučje, u bazi podataka
Muzeja žrtava genocida, za devetoro članova porodice Karalić navodi se: „ubijen kod kuće u Začenju“, pri
čemu nema sumnje da su saradnici Saveznog zavoda za statistiku, koji su 1992. iščitavali kartone žrtava,
pogrešno pročitali naziv sela Zastijenje, koje je zapisano u lokalnom idiomu kao Zašćenje, iz čega je proistekla
pogrešna transkripcija u objavljenoj publikaciji: „Začenje“. Međutim, dodatni metodološki problem
predstavlja disproporcija između 27 popisanih žrtava u popisu iz 1964. i nekoliko puta većeg broja stradalih
koji su poimenično popisani u spiskovima iz 1946. i 2005. Spisak iz 1946. beleži imena 115 stanovnika
Zastijenja od čega 39 muškaraca, 26 žena i 50 dece, dok spisak iz 2005. beleži imena 179 stanovnika među
kojima je bilo 55 muškaraca, 44 žene i 80 dece. Arnautović navodi da tom broju treba pridodati petoro dece
iz familije Ahmetović kojima nisu utvrđena imena.124 Dalja istraživanja će eventualno ukazati koliki je realan
broj stradalih stanovnika u tom selu tokom februara 1943. Podaci koje navodi Arnautović zahtevaju potvrdu
u drugom izvoru, prvenstveno zbog disproporcije u odnosu na podatke iz 1964. Iako su podaci iz 1964. koji
se odnose na broj žrtava sela Zastijenje evidentno manjkavi, taj izvor je validniji u odnosu na druga dva popisa
jer jasno ukazuje na poreklo podataka, budući da navodi imena osoba na osnovu čijih svedočenja je nastajao
spisak žrtava. Poimenični podaci iz druga dva spiska ne mogu biti zanemareni upravo zbog velikog broja
imena.
123
AJ, 179, SKPŽR, k. 500, SR Srbija, srez Titovo Užice, opština Priboj, mesto Plašće, popisao Ječmenica Slobodan iz Priboja,
12.11.1964.
124
52

Noc Osvetljena Lomacama Sa Kojih Se Diz

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Noc Osvetljena Lomacama Sa Kojih Se Diz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MILAN RADANOVIĆ

„Noć osvetljena lomačama sa kojih se dizao plamen do neba...“

Pripreme za februarsku operaciju JVuO

korpusa i Durmitorske brigade, 3.1.1943.

Zločini Mileševskog korpusa JVuO na području Pribojskog sreza 5. februara 1943.

Džemail Arnautović iz Miliješi, savremenik i svedok događaja iz februara 1943, svedočio je da su

„Polazak u 7h pravcem Dekare – Zaroziće – Borovac – Bučkovići... Kažnjeno Dekare, Bučkovići i

Zločini JVuO u Pribojskom srezu od 9. do 25. februara 1943.

Citirano naređenje ukazuje na Đurišićevu spremnost na najekstremnije odluke koje su podrazumevale

Sačuvan je dokument četničke provenijencije koji potvrđuje da su pripadnici legalizovanog Pribojskog

You might also like