fB

f'J<r

A TLA N T S K /

^ORTUGAL^A
1937 .
Kl
IZDANJE NOVINSKO-IZDAVACKOG PREDUZEĆA M L A D O S T ,
BEOGRAD, MARŠALA TITA 2
ŠTAMPA BEOGRADSKI GRAFIČKI ZAVOD, BEOGRAD,
BULEVAR VOJVODE MIŠIĆA 17
POKRETI OTPORA
U EVROPI
1939 — 1945 .

m la d o st
 Članovi
redakcije 1 recenzenti

Gen. Petar BRAJOVIĆ

Pero MORACA
Dušan PLENCA
Dr Jovan MARJANOVIČ
Dragolj'ub SIMIC
Autori teksta: Zemlje:

A. HADRI ALBANIJA
B. SOKOL AUSTRIJA
Dr Ž. CARLS BELGIJA
M. ERELINSKA
N. GORNENSKI BUGARSKA
SI. PETROVA
Dr J. DOLEŽAL CEHOSLOVACKA
Dr H. KIRHOF DANSKA
M. BODO FRANCUSKA
Prof. K. PIROMAGLU GRČKA
Dr L. de JONG HOLANDIJA
Dr M. ĐOVANA ITALIJA
Prof. P. VEBER LUKSEMBURG
Dr I. PINTER MAĐARSKA
P. PETROVIC NEMACKA
Dr T. VILER NORVEŠKA
A. PŠIHONJSKI POLJSKA
Dr A. PETRI RUMUNIJA
Gen. A. BOLTIN SSSR
P. MORAČA JUGOSLAVIJA
UMESTO PREDGOVORA
umesto predgovora

- j r -j-poredo s osvajačkim ratovima, a kao njihova nuž-

M I na suprotnost i prirodno pravo naroda na samo-
|_ J odbranu, rađali su se pokreti otpora. Oblici i for­
me tog otpora doživljavali su promene zajedno s
razvojem rata i društva uopšte. Savremeni, moderni po­
jam pokreta otpora nastao je početkom X IX veka, kada
je ekonomski i društveni razvoj kapitalizma doveo do
jačanja nacionalnih zajednica i kada su pokreti otpora
stranom zavojevaču prerasli u svenarodne oslobodilačke
i revolucionarne ratove i u mnogim zemljama sveta do-
prineli oslobođenju naroda od tuđinskog ropstva. Ustanak
Rige od Fere u Grčkoj, španska »guerrilla« protiv Napo-
leona, domovinski rat ruskog naroda 1812. godine, usta­
nak u Srbiji, Garibaldijev rat za oslobođenje i ujedinjenje
Italije, otpor francuskih »frantireira« pruskoj okupaciji
1871. i mnogi drugi nedvosmisleno su pokazali da se pre­
rastanjem pokreta otpora u oslobodilački rat može resiti
nacionalno oslobođenje zemlje.
Na početku X X veka, mnogi pokreti otpora prerasli
su u svenarodni oslobodilački rat. Otpor stranom zavoje­
vaču i imperijalističkom porobljavanju, osobito u sluča­
jevima istinske borbe kada su na čelu ustanka stajale
progresivne snage nacionalno oslobodilački pokreti se jed-
novremeno pretvaraju i u revolucionarne ratove. Takav
istorijski proces presudno je uticao na diferencijaciju dru­
štvenih snaga i njihovu polarizaciju prema narodnooslobo-
dilačkoj borbi koja se u isto vreme odvijala i kao borba
za socijalni preobražaj.

11
 . pokreti otpora
U istorijskim uslovima drugog svetskog rata, po raz-
menama, rasprostranjenosti i učešću narodnih masa, po
postignutim uspesima i opštem doprinosu pobedi anti-
hitlerovske koalicije, kao ( po društveno-političkim posle-
dicama u svetu, pokreti otpora porobljenih naroda protiv
naci-fašizma postali su značajan faktor daljeg društvenog
kretanja uopšte. Oslanjajući se na ratnu angaiovanost
saveznika, a osobito na natčovečansku borbu Sovjetskog
Saveza i njegove Crvene armije, pokreti otpora protiv ne-
mačkog, italijanskog i japanskog militarizma predstavljali
su značajni činilac antihitlerovske koalicije uopštex Sile
osovine punih šest godina, koliko je trajao drugi svetski
rat, bile su prisiljene da na teritoriji četrdeset država i
na površini od oko trideset miliona kvadratnih kilome­
tara, angažuju preko deset miliona vojnika i gotovo četvr­
tinu celokupnog ratnog potencijala u borbi protiv brojne
armije vidljivih i »nevidljivih« aktivnih boraca pokreta
otpora i njihovih saradnika. Taj svoj strategijski uspeh
pokreti otpora i narodi koji su ih podržavali, osobito oni
u okupiranoj Evropi, platili su visokim žrtvama.
Na evropskom kontinentu, gde su vođene glavne i od­
lučujuće strategijske bitke drugog svetskog rata, protiv
naci-fašističke okupacije i njihovog »novog poretka« ustali
su neposredno okupirani narodi (Norveška, Danska, Ho-
landija, Belgija, Francuska, Luksemburg, Poljska, Čeho-
slovačka, Austrija, Jugoslavija, Albanija, Grčka i delovi
SSSR-a), kao i oni koje je Nemačka pretvorila u svoje
satelite (Finska, Mađarska, Rumunija, Bugarska). Otpor
naci-fašizmu postepeno je narastao i u samim osovinskim
zemljama, Nemačkoj i Italiji, da bi na severu Apeninskog
poluostrva, posle sloma fašizma, prerastao u narodnooslo-
bodilački rat.
Drugi svetski rat, kao i ostale pojave u svetu, pored
opštih, imao je i svoje određene zakonitosti, koje su u
posebnim istorijskim uslovima društvenog karaktera po­
jedinih naroda dobijale svoje specifične oblike u svakom
konkretnom slučaju. Tako su i pokreti otpora, pored za­
jedničkih antifašističkih karakteristika u svim zemljama,
po svojim razmerama, formama borbe, ciljevima, taktici

12
umesto predgovora
i subjektivnim snagama koje su ih vodile, predstavljali
izraz opštedruštvenog i nacionalnog razvitka svakog naro­
da posebno. To je bilo presudno za nacionalni specifični
razvitak svakog pokreta otpora pojedinih naroda, koji se
razvijao od pasivne rezistencije, preko aktivnog otpora
i partizanske borbe, do masovnog narodnooslobodilačkog
i revolucionarnog rata.
Pokreti otpora, kao i ostale društvene pojave značaj­
ne za ishod ratnog sudara, izazivaju veliko interesovanje
savremene nauke. Gotovo svi pokreti otpora protiv naču
-fašizma temeljito se istražuju i proučavaju ne samo s as­
pekta istorijskih već, u prvom redu, vojnih, političkih i
društvenih nauka. Sasvim prirodno, takvo interesovanje
su pokazali i jugoslovenski naučni, kulturni i javni rad­
nici, i to ne samo za izučavanje oslobodilačkog rata i
revolucije naroda Jugoslavije (1941—1945) već i oslobo­
dilačke borbe ostalih naroda Evrope.

Novinsko-izdavačko preduzeće »Mladost« u Beogradu

odlučilo je da pripremi i izda jedan pregled istorije po­
kreta otpora u evropskim zemljama. Bilo je neophodno
pružiti jugo slovenskoj omladini bar najosnovnija sazna­
nja o podvizima i herojstvu boraca pokreta otpora u svim
zemljama Evrope, s obzirom na to da jugoslovenska omla­
dina dobro poznaje razvitak oslobodilačkog rata u svojoj
zemlji. Ovakva saznanja nemaju samo istorijsko-pedagoš-
ku vrednost već doprinose u sadašnjem trenutku upozna­
vanju i zbližavanju svih evropskih naroda i utiru puteve
za dalju, toliko potrebnu međusobnu saradnju.
Redakcija Novinsko-izdavačkog preduzeća »Mladost«
smatrala je da će najbolje učiniti ako čitaocima pruži što
objektivniji pregled razvitka otpora u pojedinim zemlja­
ma. Stoga se redakcija obratila najboljim stručnjacima
i poznavaocima ove materije u pojedinim zemljama. Na
taj način Novinsko-izdavačko preduzeće »Mladost« uspelo
je da obezbedi saradnju gotovo iz svih evropskih zemalja
i da angažuje vrlo poznate autore — specijaliste. Ovo je

13
 pokreti otpora
bilo neophodno učiniti, utoliko pre što je istorija pokreta
otpora evropskih zemalja tako bogata, a literatura o njoj
toliko obimna, da je gotovo nemoguće jednom autoru ili
jednoj manjoj grupi pisaca u kratkom roku savladati sve
osnovne činjenice i karakteristike razvitka pokreta otpora
u raznim zemljama.
Od iznetog načela, da pregled istorije pokreta otpora
za svaku zemlju piše stručnjak iz te zemlje, odstupilo se,
silom prilika, samo u dva slučaja. Albanski specijalisti —
istoričari odbili su da sarađuju u ovoj knjizi i nisu odgo­
vorili na poziv Novinsko-izdavačkog preduzeća »Mladost«.
Stoga se redakcija obratila s molbom jugoslovenskom
istoričaru — Albancu sa Kosova i Metohije — Ali Hadriju
da napiše ovaj pregled, koji joj je ljubazno izašao u su­
sret. Posebne teškoće redakcija je imala u vezi s pregle­
dom antifašističkog otpora u Nemačkoj. Posle dužih pre­
govora s nekolicinom poznatih istoričara iz Istočne i Za­
padne Nemačke, koji su po sugestiji i na želju redakcije
imali zajednički da napišu ovakav pregled za ćelu Ne-
mačku, poduhvat nije uspeo. U nameri da čitaoce ipak
upozna bar sa nekim najosnovnijim podacima o antifa­
šističkom otporu u Nemačkoj, redakcija je poverila enci­
klopedijski prikaz ove materije jugoslovenskom istoričaru
Petru Petroviću. Redakcija je uverena da će čitaoci uva­
žiti razloge koji su u ova dva slučaja doveli do odstupanja
od osnovne koncepcije angažovanja autora za ovu knjigu.
Pružajući ovo delo javnosti, prvi pregled ovakve vrste
u kojem je sarađivao tako veliki broj autora raznih ze­
malja, Novinsko-izdavačko preduzeće »Mladost« je uvere-
no da će delo biti dobro primljeno. Sve primedbe i pred­
loži čitalaca za dopune ili ispravke u vezi s eventualnim
novim izdanjima ove knjige biće primljeni sa najdubljom
zahvalnošću.
POKRETI OTPORA
albanija

/ l lbanija, koju je politika »otvorenih vrata« kralja Ahme-

ta Zogua pretvorila u polukolonijalnu zemlju, bila je
lak plen italijanskog fašizma. U zoru 7. aprila 1939. godine
izvršeno je iskrcavanje italijanskih trupa u Draču, Valoni,
Sarandi i šenđini. Nadmoćnije italijanske trupe, koje su
osvojile Albaniju, imale su oko 40.000, a Albanija je u tre­
nutku italijanskog napada raspolagala sa oko 14.000 vojnika.
Fašističkom osvajaču pružili su otpor slabo naoružani
albanski rodoljubi u Draču, Valoni, šenđini, Lješu i kod
Skadra. Italijanske trupe, pošto su skršile otpor albanskih
patriota na primorju, nastavile su prodiranje prema unutraš­
njosti i zauzele Tiranu, 8. aprila, dan kasnije Skadar i Điro-
kastru, a 14. aprila ćelu Albaniju.
Ahmet Zogu je 7. aprila pobegao u Grčku, noseći sa so­
bom veliko bogatstvo, ostavljajući vojsku bez komande. Brza
okupacija ove zemlje je logičan završetak italijanskog eko­
nomskog prodora, indiferentnog odnosa velikih sila i sused-
nih država i izdajničkog držanja Zoguovog režima i domaće
reakcije (veleposednika, barjaktara i jednog dela trgovaca),
koji su služili italijanskom fašizmu da bi pod fašističkim
plaštom sačuvali svoje ekonomske i političke privilegije.
Posle okupacije Italija je stacionirala u Albaniji svoje
trupe i uspostavila okupacionu upravu. Takvo stanje zadržalo
se sve do kapitulacije Italije septembra 1943. godine, posle
koje su držale Albaniju nemačke okupacione trupe sve do
kraja 1944. godine.
i Redakcija se za tekst o pokretu otpora u Albaniji obratila 26. marta
1966. Centralnom arhivu Narodne Republike Albanije i 26. septembra 1966. godine
albanskom istoričaru Ndreči Plasariju sa molbom da napiše prilog za svoju
zemlju. Međutim, Redakcija nije dobila odgovor. Redakcija smatra da je nužno
da u jednoj ovakvoj publikaciji nađe svoje mesto i doprinos albanskog naroda
u drugom svetskom ratu pa je zamolila autora ovog članka da se toga zadatka
prihvati.

17
 pokreti otpora

Da bi obezbedio mirnu pozadinu, italijanski okupator

je primenjivao, sem sile, i demagošku politiku, prikazujući
sebe kao oslobodioca i kao faktora obezbeđenja mira i boga­
ćenja zemlje, a takođe i činioca koji će obezbediti slobodu
veroispovesti, čast i plemenite tradicije albanskog naroda,
a i kao snagu koja će stvoriti »Veliku Albaniju«.
U stvari, italijanska okupacija značila je kraj suvereni­
teta albanske države. Već 12. aprila 1939. godine »Ustavotvor­
na skupština«, primajući italijanski diktat, donela je odluku
o svrgavanju dinastije Ahmeta Zogua, ukidanju tadašnjeg
albanskog Ustava, a takođe i o »personalnoj uniji« Albanije
s Italijom i o tome da se albanska kruna ponudi italijan-
skom kralju Vitoriu Emanuelu III. »Skupština« je poverila
mandat za sastav vlade šefćetu Vrlaciju, veleposedniku, koji
je na čelu vladine delegacije 16. aprila predao albansku kru­
nu italijanskom kralju. Kasnije, 3. juna, Vitorio Emanuele
III »podario« je Albaniji novi albanski Ustav, koji ni jednom
reči ne pominje nacionalnu nezavisnost ove zemlje. Prema
ovom Ustavu, uvedena je ustavna monarhija pod savojskom
dinastijom; zakonodavnu vlast vršio je kralj u zajednici s
Vrhovnim fašističkim korporativnim savetom, a izvršna vlast
pripala je kralju u čije je ime vršena sva administracija.
Pravosuđe je zavisilo od kralja; italijanski kralj bio je na
čelu države i vrhovni komandant oružanih snaga i imao je
pravo objavljivanja rata i zaključivanja mira i međunarodnih
sporazuma. Ovaj »Ustav« dopušta Albaniji da ima svoju vla­
du, ali je svaka od njih u doba italijanske okupacije bila
kvislinška i služila interesima italijanskog fašizma. Svaka
vlada bila je potčinjena kraljevskom namesniku. Kralj i Mu-
solini stvorili su u Albaniji kraljevsko namesništvo kao naj­
viši zakonodavni organ u zemlji. Ono je skoncentrisalo svu
vlast u svojim rukama. Italijanski namesnik je svakom mini­
starstvu postavio italijanske savetnike, koji su u stvari ruko­
vodili ministarstvima.
Da bi fašizirali zemlju, italijanski fašisti su formirali
Fašističku partiju Albanije (FPA) i obnarodovali Statut, 2. ju­
na 1939. godine.
Italija je držala znatne vojne snage u Albaniji — Devetu
armiju i izvestan broj specijalnih jedinica avijacije, morna­
rice, fašističke milicije, karabinjera, finansijske straže (gra­
nične), koje su imale oko 100.000 ljudi. Za vreme agresije na
Grčku one su brojale više od 150.000 ljudi.
Italijanski fašisti, u cilju pretvaranja ove zemlje u bazu
za dalje nadiranje na Balkan, gradili su nove puteve u stra­
tegijske svrhe, i vojne kasarne i aerodrome u svim delovima
Albanije.

18
albanija

Istovremeno, italijanski osvajači stvorili su široku mrežu

raznih organa da bi ugnjetavali i terorisali albanske rodo­
ljube i eksploatisali bogatstva. Fašistička Italija je nemilo­
srdno iskorišćavala prirodna bogatstva Albanije — svi pri­
vredni izvori i tržište bili su u rukama Italijana.
U Albaniji su kolonizirane desetine hiljada italijanskih
građana. Od aprila 1940. godine do septembra 1941. godine
došlo je 51.623 italijanska radnika. Stručnjaci su računali
da Albanija može izdržavati 5 miliona ljudi, a kako je u njoj
živeo svega jedan milion, trebalo je kolonizirati 4 miliona
Italijana.
Italijanska okupacija je teško pogodila albanski narod.
Albansko seljaštvo se našlo u teškom položaju, jer su
italijanski fašisti vodili politiku nemilosrdnog eksploatisanja
albanskog sela, odnosno izvlačili su gotovo sve životne namir­
nice za metropolu i okupacione trupe u Albaniji. Osiroma­
šenju albanskog seljaka mnogo su doprinele Napuljska banka
i Poljoprivredna banka. Italijanski okupacioni sistem naj­
više je pogodio albansku radničku klasu. Na osnovu names-
ničke Uredbe od 14. juna 1939. godine, radnik je bio obavezan
da radi do 10 časova dnevno, ali se radni dan mogao produ­
žiti ako to žele italijanska društva. Dnevnica je iznosila oko
8 leka za obične radnike, a to nije bilo dovoljno njegovoj
porodici ni za hleb. Bili su ugroženi interesi sitne i srednje
buržoazije, omladine, narodne inteligencije i rodoljubivih sve-
štenika — svih onih koji se nisu mogli pomiriti sa fašistič­
kim ropstvom. Italijanski fašizam je štitio interese samo naj­
bogatijih — feudalaca (begova i aga), barjaktara i krupne
trgovačke buržoazije, jer su im ovi slojevi, najvećim delom,
verao služili.
Rodoljubivi albanski narod nije se pomirio s italijanskom
okupacijom. Protiv italijanskog fašističkog okupatora zavla­
dalo je veliko nezadovoljstvo u Albaniji. To patriotsko i anti­
fašističko raspoloženje albanskog naroda manifestovalo se
u to vreme u demonstracijama, štrajkovima, sabotažama itd.
Počev od juna pa do kraja 1939. godine radnici su orga-
nizovali oko 15 većih štrajkova, koji su, pored ekonomskog,
imali i politički i antifašistički karakter, jer su pokrenuti
u cilju da se sabotira proizvodnja za fašističkog okupatora.
Značajan oblik otpora protiv fašizma bile su antifašis­
tičke demonstracije. Tako su povodom Dana albanske neza­
visnosti, 28. novembra 1939. godine, organizovane masovne
antifašističke demonstracije u Tirani, Skadru, Korči, Valoni
i drugim gradovima. U demonstracijama je učestvovalo više
hiljada ljudi. Aprila 1940. godine u mnogim gradovima Alba­
nije priređene su antifašističke i antiitalijanske demonstracije.

19
 pokreti otpora

Da bi onemogućio masovne političke demonstracije, italijan-

ski okupator je 11. aprila 1940. godine objavio naredbu o za­
brani održavanja demonstracija, štrajkova i zborova. Među­
tim, ova mera italijanskih fašista nije uspela da onemogući
antifašistički pokret albanskog naroda. Tako je od maja do
septembra 1940. godine izbilo nekoliko štrajkova albanskih
radnika.
U vreme italijanske agresije na Grčku albanski narod je
ispoljio svoju solidarnost sa borbom grčkog naroda, pruža-,
jući mu pomoć protiv italijanskog osvajača. Italijanske trupe
imale su u početku nešto uspeha, ali su grčke snage prešle
u protivnapad i doprle do Korče i Đirokastre. Albanski voj­
nici iz bataljona Tomori i Taraboši, upućeni protiv grčkih
jedinica, delom su dezertirali a delom su se priključili Grci­
ma. S obzirom na antifašističko raspoloženje albanskog na­
roda, italijanski okupator nije uspeo da ga mobiliše za borbu
protiv Grčke. Radnici Kučeva i Rubika sabotirali su proiz­
vodnju, a patriotska četa Muslima Peze izvršila je nekoliko
akcija u pozadini fronta italijanske vojske. Albanski seljaci
graničnih zona pružali su pomoć grčkim trupama protiv itali­
janskog agresora. Od marta do juna 1941. četa Muslima Peze
izvršila je niz napada na stanice karabinjera i fašističke mili­
cije i diverzija na saobraćajnicama na pfidručju Tirane, a rad­
nik Vasil Lači je 18. maia 1941. godine, u centru Tirane,
pokušao da izvrši atentat na italijanskog kralja Vitoria Ema-
nuela III. Albanski komunisti su se, zatim, suprotstavili poli­
tičkojstrategiji italijanskog fašizma, koji je želeo da Alba­
niju pretvori u svog žandarma na Balkanu. Priključenje Ko­
sova i Metohije i zapadne Makedonije »Velikoj Albaniji«
albanski komunisti su tumačili kao delo fašističke Italije i
vezano za pobedu sila osovine.
Italijanski okupator je pokušao da uguši sve jači anti­
fašistički pokret terorom i represalijama, hapseći i interni­
rajući stotine rodoljuba. Tako ie samo u maiu 1941. g o d in e
okupator izvršio pretres 1.130 kuća, proglasio za neprijatelje
21.131 Albanca i internirao 5.279 patriota u logore u Italiji.
Međutim, teror i represalije još više su ogorčili albanski na-
rod protiv fašističkog italijanskog okupatora.
Antifašistički pokret u Albaniji razvija se još više posle
napada Nemačke na Sovjetski Savez. Tada počinje nova faza
oslobodilačkog pokreta albanskog naroda. Albanski komunisti
su preko letaka oštro osuđivali podmukli napad Nemačke na
Sovjetski Savez. U letku koji je rasturen septembra 1941. go­
dine kaže se da borbu za nacionalno oslobođenje treba pove­
zati s herojskom borbom Sovjetskog Saveza, avangardne sna­
ge u ratu pfotiv fašizma.

20
albanija

Sve do kraja 1941. godine najznačajnije jikcije albanskih

komunista bile su antifašističke demonstracije u Tirani, 28.
oktobra 1941. godine, na dan jubileja fašističkog marža na
Rim, i antifašističke demonstracije u Korči, 8. novembra..
Demonstracije u Korči okupator je ugušio u krvi — biLo je
i ubijenih i ranjenih. Otpor albanskog naroda sve do kraja
1941. godine imao je spontan karakter, jer pokret nije bio
organizovan i rukovođen iz jednog centra.
Organizovaini pokret otpora u Albaniji počinje tek posle
stvaranja Komunističke partije Albanije (KPA). Za formi­
ranje KPA. 8. novembra 1941. godine, imalo ie odlučujuću
ulogu nekoliko unutrašn jih i spol inih faktora. Od unutraš­
njih posebno je značajno postojanje albanskih komunističkih
grupa, koje bu radile na stvaranju Partije i koje su poslužile
kao osnova za formiranje jedinstvene Partije, a takođe i
potreba da se organizuje i organizovano rukovodi oslobodi­
lačkom borbom sve do njenog pobedonosnog završetka. Bor­
ba Sovjetskog Saveza protiv NemaČke, osećanje solidarnosti
i vera da će ova socijalistička zemlja zajedno sa njenim
saveznicima imati odlučujuću ulogu u uništenju fašizma je
jedan od glavnih spoljnih faktora za stvaranje KPA. Od spol j-
nih faktora značajna je pomoć Komunističke partije Jugo­
slavije (KPJ), odnosio revolucionarno iskustvo ove partije,
koje su prenosili njeni delegati. U rezoluciji donetoj na osni­
vačkom sastanku određeni su organizacioni i politički zadaci,
minimalni program i revolucionarna taktika Partije. Privre­
meni Centralni komitet KPA je posle osnivačkog sastanka
uputio proglas albanskom narodu kojim ga poziva u oružanu
borbu protiv fašističkog okupatora. Odmah posle toga prišlo
se formiranju partijskih organizacija — ćelija i komiteta.JU
Tirani je 23. novembra 1941. godine formiran Privremeni CK
Saveza komunističke omladine Albanije. U toku zime
1941—1942. godine stvorene su u većim gradovima Albanije
partijske organizacije koje su se organizaciono učvrstile i
usvojile partijsku liniju. U to vreme Partija je bila malobroj­
na — imala je oko 130 članova, upravo zbog toga što je od
ranijih komunističkih grupa nasleđen mali broj komunista.
Ali, i pored toga, KPA je uspela da organizuje pokret otpora
albanskog naroda i da se stavi na njegovo čelo.
Stvaranjem KPA, sovjetskim otadžbinskim ratom i ustan­
kom naroda Jugoslavije stvoreni su svi potrebni objektivni
i subjektivni uslovi za početak organizovane oružane borbe
protiv italijanskog fašističkog okupatora u Albaniji.
Mržnja protiv fašizma je stalno rasla, naročito kod omla­
dine. Već 28. novembra 1941. godine organizovane su antifa­
šističke demonstracije gotovo u svim većim gradovima Alba­
nije. Do kraja 1941. u većim gradovima, a početkom 1942. i u
 pokreti otpora

drugim krajevima Albanije formirane su diverzantske grupe

od 5 do 10 ljudi, koje su izvodile sabotaže i diverzije. U
Skadru je 22. februara 1942. godine došlo do oružanog sukoba
između demonstranata i fašističkih snaga. Antifašističke de­
monstracije organizovane su 7. aprila i u Tirani. Oružani
sukobi izbili su i 12. aprila u Draču između stanovnika ovog
grada i karabinjera i fašističke milicije. Do borbi je došlo
i 22. juna u Skadru, kada su bili opkoljeni u jednoj kući
komunisti Perlat Redžepi, Branko Kadija i Jordan Mišja, koji
su pružali snažan otpor karabinjerima i fašističkoj miliciji.
Tom prilikom Italijani su upotrebili i avione. U to vreme
diverzantske jedinice u Tirani digle su u vazduh telefonsku
centralu, uništile vojna postrojenja na aerodromu i ubijale
fašističke špijune. U Valoni su vršili napade na stanice fašis­
tičke milicije i karabinjera, dizale u vazduh vojne magacine u
Radimu i Mavrovi, ubijale fašističke agente. U Korči su di­
verzantske grupe spalile zgradu fašista i magacin pivare i
ubile šefa fašističke policije. U Elbasanu su likvidirale pre­
fekta, a u Skadru napale zatvor i oslobodile 30 političkih za­
tvorenika. Diverzantske jedinice su, po direktivi Privremenog
CK KPA, izvršile noću 24. jula 1942. godine uspešne akcije
uništavanja telefonskih i telegrafskih linija, tako da sutradan
nije radila nijedna telefonska i telegrafska veza u celoj Alba­
niji. Ovo je bila najznačajnija akcija do sredine 1942. godine
i unela je toliku pometnju u neprijateljske redove da su ita-
lijanske snage u Grčkoj obavestile svoju komandu da se ne
osećaju sigurnim, jer im je pozadina neobezbeđena. Tako je
oružani otpor zahvatio sve krajeve Albanije, što je bilo od
velikog značaja za šire uključivanje naroda u NOB i za stva­
ranje partizanskih četa. Prve partizanske čete: Kmveleška,
Gorska, Skraparska, Mokriska, Devolska i Dibarska formira­
ne su u proleće 1942. godine. U julu su stvorene još dve par­
tizanske čete: Maćijevska i Kolonjska. Patriotska četa Musli-
ma Peze u avgustu 1941. godine pretvorena je u partizansku
četu. Partizanske čete su predstavljale viši oblik oružane
borbe. One su izvodile značajne akcije, napadajući i prote-
rujući neprijateljske snage iz raznih krajeva i uspostavljajući
u njima narodnu vlast. Partizanske čete su imale tri glavna
zadatka: vršiti oružane akcije protiv okupatorskih i izdaj­
ničkih snaga, raditi na kulturnom i političkom uzdizanju par­
tizana i propagirati među seljačkim masama narodnooslobo-
dilački pokret (NOP). Partizanske čete sa uspehom su spro-
vodile u život ove zadatke. One su preduzimale niz akcija
protiv karabinjerskih i milicijskih stanica i oslobodile su
neke krajeve: Goru, Opar, Skrapar, deo područja Maćija i
Dibre i dr. Skraparska četa je izvršila uspešni napad na jedi-

22
albanija

niču fašističke milicije i na garnizon ćorovoda. Ovo je jedna

od najznačajnijih akcija partizanskih četa koja je dovela do
oslobođenja ćorovode.
Da bi se stvorio Antifašistički nacionalno-oslobodilački
front, održana je u Pezi, 16. septembra 1942. godine, Nacio-
ruilnooslobodilačka konferencija. Na ovoj konferenciji uče­
stvovalo je 20 delegata, predstavnika KPA, SKOA, antifašis­
tičkih žena i nacionalista-rodoljuba. Na ovoj konferenciji do­
nete su važne odluke: beskompromisna oružana borba protiv
okupatora i njegovih saradnika, ujedinjenje albanskog na­
roda, bez obzira na veru, klasnu pripadnost i političko ube-
đenje, u jedinstveni Nacionalnooslobodilački front, organizo-
vanje narodnooslobodilačkih odbora u svim oslobođenim i
neoslobođenim krajevima kao novih organa vlasti i pripreme
za opštenarodni oružani ustanak. Konferencija u Pezi ima
istorijski značaj, jer je postavila temelje za organizovanje
Antifašističkog nacionalnooslobodilačkog fronta Albanije i da­
la orijentaciju na stvaranje NOO u čitavoj Albaniji, koji tre­
ba da posluže kao organi za ujedinjenje i mobilizaciju alban­
skog naroda u NOB. Odluke sa ove konferencije odjeknule
su u celoj Albaniji, jer se posle nje stvara i razvija široka
mreža narodnooslobodilačkih odbora na oslobođenoj i neoslo­
bođenoj teritoriji. NOO imali su značajnu ulogu u uspešnom
nastavljanju narodnooslobodilačke borbe, jer su jasno poka­
zali da se staro neće više vratiti. Mobilisali su stanovništvo
u partizanske odrede i obezbeđivali utočište za partizane,
snabdevali jedinice odećom i obućom, hranom, ratnim i sani­
tetskim materijalom, organizovali uspešnu agitaciju protiv
okupatora i domaćih izdajnika. U oslobođenim krajevima
NOO su bili organi vlasti. Uopšte uzev, NOO su predstavljali
jezgro buduće narodne vlasti. Radom NOO je koordinirao i
rukovodio Glavni narodnooslobodilački odbor, koji je formi­
ran na konferenciji u Pezi.
Oružana borba protiv okupatora i domaćih izdajnika širi
se sve više, tako da su do kraja 1942. godine dejstvovale 22
partizanske čete, koje su od septembra do decembra 1942. go­
dine izvele mnoge oružane akcije. Oslobođena su nova pod­
ručja: Peza, Skrapar, Tomorica, Kurveleši, Martaneši, Gornja
Gora, Opar, Mesaplik, deo ćermenika, Malakastre, Devolija,
Dešnice, špatija i deo područja iznad Skadra. U ovim kraje­
vima se umesto stare vlasti uspostavljaju NOO.
Da bi zaposeo teritoriju koju su oslobodili partizani i da
bi ugušio oružanu borbu albanskog naroda, italijanski okupa­
tor je preduzeo niz kaznenih ekspedicija. Najpre su kaznene
trupe napale Pezu i popalile stotinu kuća, vršeći masovna
ubistva i odmazde nad nedužnim stanovništvom i oduzima­
jući stoku. I pored ovih nedela, neprijatelj nije uspeo da

23
 pokreti otpora

uništi partizansku četu i da slomi borbeni duh stanovnika

ovoga kraja. Zatim je do decembra preduzimao kaznene eks­
pedicije u drugim krajevima Albanije, ali je svuda bio pora­
žen. Najveću kaznenu ekspediciju italijanski okupator je
uputio protiv slobodne teritorije na području Valone. Počela
je 30. decembra 1942. godine i bila je dobro pripremljena.
U njoj su učestvovali dva pešadijska puka i više od 1.500
dobro naoružanih fašističkih milicionera, koje su potpoma­
gali tenkovi i avijacija. Cilj ove kaznene ekspedicije bio je
da se unište partizanske snage, potpuno razoruža stanovni­
štvo, spale kuće izbeglih seljaka i da se pohapse i sprovedu u
logore njihove porodice. No, seljaci Valone, Kurvelešija i
Malakastre ukazivali su veliku pomoć partizanima u borbi
protiv okupatorskih jedinica. Najogorčenije borbe vodile su
se na planini Đormi, 1. januara 1943. godine. Ovde su nepri­
jateljske snage^poražene, a zatim se povukle ostavljajući na
nene^ ekspedicije Klementisa. Oval) itka na području Valone.
nazvana ValimskaTepopeja, zauzima značajno mesto u isto-
rij i oružane borbe albanskog naroda protiv fašističkog oku­
patora. Posle ove bitke, korčanske čete napale su 14. januara
neprijateljske snage u Voskopoji i nanele im gubitke — 40
mrtvih i 20 zarobljenih. Partizanske čete su u to vreme oslo­
bodile veliku teritoriju u južnoj i srednjoj Albaniji.
Stvaranje Antifašističkog nacionalno-oslobodilačkog fron­
ta i sve veći razvitak NOB teško je pogodio okupatora i do­
maću reakciju, koji su želeli da unište KPA i uguše NOP.
U tu svrhu stvorena je krajem 1942. godine politička organi­
zacija Bali Kombetar (Nacionalni front). Da bi odvukao mase
od Antifašističkog nacionalnoosloboclilačkog fronta, Bali
Kombetar je istupao s demagoškim parolama o borbi protiv
okupatora, ali tu borbu treba povesti »kad za to dođe vre­
me«. Organizacija Bali Kombetar predstavljala se kao polu-
legalna organizacija. Stvorila je u nekim selima svoje dobro­
voljačke čete i svoje »odbore« kao protivtežu NOP i narodnoj
vlasti. Ovakvim demagoškim istupanjem, organizacija Bali
Kombetar je uspela da okupi oko sebe deo sitne buržoazije
i zaostalog seljaštva. KPA i Glavni narodnooslobodilački od­
bor je radio na tome da ih privuče na pozicije NOB i da se
na taj način izvrši diferencijacija u redovima Bali Kombetar,
odnosno da se obmanute mase odvoje od reakcionarnog ru­
kovodstva.
Od januara do marta 1943. godine albanske partizanske
jedinice preduzele su niz akcija, odnosno vršile su napade na
puteve, magacine, stanice i italijanske garnizone. Zahvalju­
jući tim oružanim akcijama oslobođeni su mnogi krajevi
Albanije, u kojima su se formirali i delovali NOO. Ovakav

24
albanija

razvitak NOB uplašio je još više okupatora i albansku reak­

ciju. Na dan 15. marta 1943. godine u Tirani ie sklopljen
sporazuni između komandanta italijanskih okupacionih trupa
generala Dalmaca i predstavnika Bali Kombetara Ali Kelcirija
t“Nui*edin Vlora, kojim se balističko rukovodstvo obavezuje
da će učiniti sve da uguši NOP u Albaniji. Ovim sporazumom
organizacija Bali Kombetar je sasvim kapitulirala i stupila
u otvorenu saradnju s italijanskim okupatorom u borbi pro­
tiv NOP.
U ovakvoj situaciji održana je Zemaljska konferencija
KPA u Labinotu (Elbasan) od 17. do 22. marta 1943. godine.
Ovoj konferenciji prisustvovalo je 70 delegata, koji su pred­
stavljali 700 članova KPA. Konferencija je konstatovala da
je Komunistička partija postigla velike rezultate ne samo u
organizacionom i političkom učvršćenju nego i u organizo-
vanju i rukovođenju narodnooslobodilačkom borbom Albani­
je. Konferencija je postavila KPA zadatak i dalje razvijanje
NOB, narodne vlasti i stvaranje regularnih jedinica Narodno-
oslobodilačke vojske. Ova konferencija je po svojoj važnosti
imala značaj kongresa.
Prva zemaljska konferencija imala je veliki odjek u Alba­
niji. Ne samo da se šire i jačaju partijske organizacije nego
komunisti ulažu sve svoje snage na širenju i jačanju oružane
borbe protiv okupatora i domaćih izdajnika. Za nepuna tri
meseca broj partizana se udvostručio. U maju se formiraju
prvi partizanski bataljoni, a početkom jula ih je već 20. Upo-
redo s partizanskim bataljonima povećava se i broj parti­
zanskih četa. Od aprila do jula 1943. godine partizanske čete
i bataljoni vodili su niz oružanih borbi protiv italijanskih
jedinica u Malakastri, Leskoviku i drugim krajevima.f5d po­
sebnog je značaja kombinovana akcija 12 partizanskih četa
za oslobođenje Leskovika, od 17—19. maja, u kojoj je okupa­
tor imao oko 200 mrtvih i 500 ranjeni!^1
> t)a bi zauzela oslobođenu teritoriju u Pezi, italijanska
komanda je 13. juna otpočela veliku operaciju u kojoj je
učestvovalo 14.000 vojnika, karabinjera i fašističkih milicio-
nera. Partizanski bataljon u Pezi, u jačini od 200 boraca,
kome je pomagao narod ovog kraja, porazio je u početku
delove italijanskih snaga i naneo im znatne gubitke, ali, ko­
risteći svoju nadmoćnost u ljudstvu i naoružanju, fašističke
snage uspele su da zauzmu teritoriju Peze i popale oko 300
kuća, pobiju nedužno stanovništvo i odvedu stoku. Međutim,
italijanske vojne snage bile su primorane, na kraju, da se po­
vuku, i tako ova operacija okupatoru nije donela p o b ed u ^
Posle operacije u Pezi okupator je organizovao ekspedi­
ciju, koja je počela 25. juna 1943. godine, protiv oslobođene
zone Malakastra-Tepelena. U ovom pohodu učestvovalo je

25
 pokreti otpora

8.000 italijanskih vojnika, kojima su pomagali domaći kvis­

linzi i snage Bali Kombetar. Borbe su trajale četiri dana i
neprijateljske snage su bile prinuđene da se povuku. Ponovni
napad 4 italijanske pešadijske divizije i 3.000 albanskih mili-
cionera usledio je 14. jula. Na partizane su napale s bokova
balističke čete. Partizani su bili primorani da se povuku
usled nadmoćnosti neprijateljskih snaga. Pošto su zauzele
Malakastru, fašističke snage su nastavile operacije u zoni Te-
pelene. Zapalile su 78 sela i masakrirale više stotina seljaka.
Dok su se vodile borbe na teritoriji Malakastra-Tepelena,
korčanske, đirokastranske i skraparske čete izvele kombino
vanu akciju protiv italijanskog garnizona u Permetu. Ovom
garnizonu upućene su u pomoć velike italijanske snage iz
Berata, Đirokastra i Tepelene, ali su naišle na zasedu kod
klanca Mežgarani i kod Kičoku. Italijanske jedinice ušle su
u Permet tek posle četiri dana borbi, ostavljajući oko 500
mrtvih i nekoliko uništenih kamiona. Neprijatelj je bio primo­
ran da se povuče iz Permeta i Kučarija. Značajna je i akcija
koju je izvršio partizanski bataljon Tomori, kada je 6. jula
1943. godine na putu Korča—Janina napao nemačku motori-
zovanu kolonu i tom prilikom ubio 60 vojnika Ver-
mahta. Nemačke jedinice osvetile su se na taj način što
su izvršile napad na selo Borovo, popalile sve kuće ovog sela
i masakrirale 107 ljudi, među kojima je bilo i žena i dece.
Zamah NOB, veliki broj partizanskih četa i bataljona i
nužnost da se još više proširi i ojača oružana borba protiv
okupatora i domaćih izdajnika, nametali su potrebu da se
formira rukovodeće vojno telo, koje će raditi na stvaranju i
rukovođenju regularnih vojnih jedinica NOV Albanije. Glavni
štab NOV Albanije je formiran 10. jula 1943. godine u Labi-
notu. U Vitkući, 15. avgusta, stvorena je Prva udarna brigada
NOV Albanije, koju su činila četiri bataljona. Formiranjem
Glavnog štaba i Prve udarne brigade NOV Albanije počinje
nova faza oružane borbe albanskog naroda protiv okupatora.
Pre svega, to je bio početak stvaranja regularnih jedinica
NOV Albanije, koje nose glavni teret oružane borbe protiv
okupatora i imaju vidan doprinos u širenju opštenarodnog
ustanka u Albaniji.
Od druge polovine 1943. godine oružana borba protiv
okupatora dobija znatno širi karakter. Od sredine jula do
septembra partizanske jedinice izvele su niz akcija, napada­
jući neprijateljske kolone i garnizone. U to vreme sve se više
širi slobodna teritorija. Već 16. jula dolazi do napada koji
su izvele mokranska i špatijska partizanska jedinica u Pljos-
ki, protiv jedne motorizovane kolone na putu između Ćaf-Ta-
ne i Pogradeca. U borbama su obe strane imale velike gubit­
ke. Između 31. jula i 4. avgusta partizanska četa u zajednici

26
albanija

sa 4.000 dobrovoljaca Maćijana napali su neprijateljski gar­

nizon u Burelu i u Ćafa Buelit i oslobodili uhapšene i inter­
nirane u logoru kod Komsija. U to vreme, 4. avgusta, Dibar-
ski odred oslobodio je Zerčan, a vođene su borbe na području
Malakastre i Kardićija. Partizanski bataljon Asim Zeneli
uništio je jedan italijanski puk i tom prilikom ubijeno je i
ranjeno oko 600 neprijateljskih vojnika. Dibarski bataljon na­
pao je 17. avgusta prethodnicu italijanske divizije na putu
između Dibre i Maćija. Dvadeset šestog avgusta italijanske
snage (oko 10.000 vojnika) napale su Vitkuć i, zahvaljujući
nadmoćnosti u ljudstvu i materijalu, uspele su da ga zauzmu.
Spalile su Vitkuć i tri susedna sela. U borbama oko Vitkuća
italijanska vojska je imala oko 200 mrtvih. Skadarski parti­
zanski bataljon Perlat Redžepi, uz pomoć stanovništva, vodio
je borbe protiv neprijateljskih snaga u rejonu Reči od 31.
avgusta do 2. septembra i naneo im gubitke: 120 mrtvih.
Od avgusta počinju borbe i protiv nemačkih snaga, koje
su prodirale u Albaniju u cilju da je okupiraju. Borbe su
najpre vođene kod Konispolija. Na dan 2. septembra parti­
zanska četa Dajti napala je delove nemačkih trupa na putu
Tirana—Elbasan. Tom prilikom partizani su zarobili štab
jednog nemačkog puka i njegovog komandanta.
U to vreme sazreli su uslovi da se sazove Druga nacio-
nalnooslobodilačka konferencija. Na ovoj konferenciji, koja
je održana 4. septembra 1943. godine u Labinotu, učestvovali
su delegati iz svih krajeva Albanije. Razmatrani su uspesi
NOP u periodu od Prve nacionalnooslobodilačke konferencije
do 1943. i donete odluke o daljem razvoju oružane borbe,
jačanju vojnih snaga i antifašističke organizacije omladine
i žena i ujedinjenju celog naroda oko NOO. Na konferenciji
su doneti Statut i Pravilnik o NOO. Ovi dokumenti ustavnog
značaja odredili su organizacione forme i zadatke NOO kao
novih organa državne vlasti. Konferencija je odlučno osudila
izdajstvo u Mukji i istakla da do sporazuma može doći jedino
pod uslovom ako se Bali Kombetar bude beskompromisno
borila protiv okupatora, ako prihvati savez albanskog naroda
sa antifašističkom koalicijom, na čelu sa Sovjetskim Save­
zom, i ako prizna NOO kao jedinu demokratsku vlast alban­
skog naroda. NOP i KPA su uspeli da raskrinkaju organiza­
ciju Bali Kombetar — njen program i demagoške parole.
Posle kapitulacije Italije, 8. septembra 1943. godine. NOB
albanskog naroda dobija još veći zamah, stanovništvo se.ma-
sovno uključuje u NOB. Tada vojne jedinice NOVA dobijaju
i bolje naoružanje, jer je deo opreme italijanske vojske đos-
peo u ruke albanskih narodnooslobodilačkih snaga. Naoru­
žanje NOV Albanije postaje znatno bolje posle bitke u Dra-
šovici, 14. septembra. U ovom utvrđenom mestu bilo je 1.000

27
 pokreti otpora

Nemaca i 7.000 razoružanih italijanskih vojnika. Jedinice

NOV Albanije zauzele su vojne kasarne u Mavrovi i Drašo-
vici i oslobodile svih 7.000 italijanskih vojnika, a posle neko­
liko dana ušle su i u Drašovicu. U ovoj bici Nemci su imali
oko 300 mrtvih i yeći broj ranjenih. Tako se uspešno završila
ova prva velika bitka NOV Albanije protiv nemačkih okupa­
cionih trupa.
Nakon kapitulacije Italije, nemačka komanda nije dirala
u uređenje Albanije, uspostavljeno u vreme italijanske oku­
pacije. Vodila je demagošku politiku izjavljujući da su ne-
mačke trupe oslobodile Albaniju od italijanskog ropstva i da
nacistička Nemačka podržava nezavisnu Albaniju. Nemačkoj
komandi je uspelo da okupi oko sebe albansku reakciju, pa
i organizaciju Bali Kombetar. S druge strane, Abaz Kupi (biv­
ši major Zoguove žandarmerije) stvorio je Zoguovsku organi­
zaciju Legalitet, 20. novembra 1943. godine, koja je imala za­
datak da se bori za uspostavljanje monarhističkog režima
Ahmeta Zogua. No, NOP i KPA su demaskirali demagošku po­
litiku nemačkog okupatora i reakcionarne ciljeve Legaliteta.
Nemačke trupe u Albaniji uložile su sve svoje snage da
bi obezbedile komunikacije, kako bi imale potpunu slobodu
kretanja. Međutim, NOV Albanije, koja je odmah posle kapi­
tulacije Italije narasla formiranjem Druge i Treće brigade,
stalno je napadala nemačke vojne snage, ne dozvoljavajući
im da se srede. Odmah posle kapitulacije Italije došlo je do
borbi na putu Valona — Saranda — Grčka. U ovim borbama
Nemci su imali više stotina mrtvih. Nemci su uspeli da osvo­
je Sarandu, ali su Đirokastra i Kelcira ostale u rukama jedi­
nica NOV Albanije. to vreme su vođene borbe i u grado­
vima Beratu i Pogradecu, zatim u okolini Tirane. Od 27.
septembra do 11. oktobra Prva udarna brigada izvršila je
osam akcija u oblasti Elbasan — Krab — Tirana.
Da bi uništio NOV Albanije i tako obezbedio mirnu poza­
dinu u Albaniji, nemački okupator je preduzeo, u 1zimu
1943—1944. godine, veliku operaciju, zvanu zimska neprija­
teljska ofanziva. U ovoj okraćiji nemačka komanda je upo-
trebila 4 divizije, snage kvislinške vlade, Bali Kombetarija i
Legaliteta, koje su brojale 15.000 ljudi. U toku zimske ofan-
zive neprijateljske snage vršile su teror i represalije nad
stanovništvom južne i srednje Albanije. Tom prilikom nepri­
jatelj je pobio-500 seljaka, dok su hiljade stanovnika ostali
bezjmovine i krova nad glavom. Nemački okupator je vršite
teigr i po gradovima, odvodeći hiljade ljudi u logore
štine, Buhenvalda i Mathauzena, odakle se većina nije vratila.
Nezapamćen teror je doživela Tirana 4. februara 1944. go­
dine, kada su Nemci i žandarmi kvislinške vlade ubili bajo-
netima 84 osobe, među njima je bilo omladinaca i omladinki.

28
albanija

Ni zimska ofanziva ni teror nisu mogli da uguše NOĐ

albanskog naroda. U toku zime 1943—1944. godine NOV Alba­
nije je imala još šest .novih brigada, pored izvesnog broja
samostalnih bataljona i grupa. U toku ove ofanzive Albanija
je opustošena, ali moral NOV i naroda nije oslabio; neprija­
telj je pretrpeo velike gubitke — preko 3.000 mrtvih i oko
2.000 zarobljenih. A NOV Albanije imala je oko 1.000 mrtvih,
ranjenih i smrznutih boraca.
Posle zimske ofanzive, NOV Albanije preduzela je protiv-
ofanzivu, kojom je do kraja marta uspela da povrati sve
krajeve koji su pali u neprijateljske ruke tokom zimske ofan­
zive. Do proleća 1944. godine NOVA je imala 12 brigada i
veliki broj odreda i partizanskih bataljona. U to vreme NOV
je oslobodila veći deo južne i jedan deo srednje Albanije.
Nemačke snage bile su samo u gradovima. Tada se znatno
proširuje i mreža narodnooslobodilačkih odbora.
U takvim povoljnim uslovima održan je Prvi antifašistič­
ki nacionalnooslobOdilački kongres u oslobođenom gradu
Permetu, 24. maja 1944. godine. Na Kongresu koji je trajao
nekoliko dana, učestvovalo je 186 delegata svih krajeva Alba­
nije. Na njemu je raspravljano o važnim pitanjima i donete
su značajne odluke. Na osnovu odluke Kongresa izabrano je
Antifašističko nacionalnooslobodilačko veće, kao najviši za­
konodavni i izvršni organ. Kongres je doneo odluku o ure­
đenju nove demokratske Albanije i zabrani kralju Zoguu da
se vrati u Albaniju. Kongres je odlučio da se formiraju veće
regularne jedinice — divizije i korpusi i stavio u zadatak
NOV Albanije potpuno oslobođenje zemlje. Kongres u Per­
metu ima veliki istorijski značaj za narodnu revoluciju u
Albaniji, jer je jasno pokazao da neće biti povratka na staro;
stvara se nova država, u kojoj će vlast imati radni narod.
Kongres u Permetu pozitivno je uticao na dalji razvitak NOB
Albanije. Posle njega formiraju se nove divizije i brigade,
proširuje se mreža narodne vlasti, jačaju se organizacije anti­
fašističke omladine i antifašističkih žena i oslobađa veliki deo
Albanije.
Ovakav zamah NOB Albanije teško je pogodio nemačkog
okupatora' i domaću reakciju. Maja 1944. godine NOV Alba­
nije imala je oko 35.000 boraca i držala u svojim rukama
veći deo albanske teritorije. U nameri da obezbedi komuni­
kacije, naročito one kojima se povlačila nemačka vojska iz
Grčke i Makedonije i da uništi glavninu NOV Albanije, ne-
mački okupator je organizovao novu veliku operaciju, koja
je poznata kao Druga nemačka neprijateljska ofanziva. Po­
čela je 28. maja 1944. godine i usmerena je na područje
Korče, Elbasana, Berata, a zatim prema Đirokastri i Valoni.
 pokreti otpora

S obzirom na nadmoćnost vojske u ljudstvu i naoružanju,

nemački okupator je zauzeo mnoge oblasti, koje su pre ove
ofanzive držale jedinice NOVA. Nemačke trupe, vršeći teror,
ubile su preko 1.000 seljaka. Jedinice NOVA pružale su jak
otpor. Nemačke snage nisu uspele da unište glavninu NOVA,
koja je iz ove ofanzive izašla ojačana. Za vreme ove ofanzive
formirana je Prva divizija i dve nove brigade. Tokom ove
operacije neprijatelj je imao 3.000 mrtvih, a NOVA 500. Sre­
dinom juna NOVA je prešla u protivofanzivu i primorala ne­
prijateljske snage da se povuku u veće gradove.
U nameri da se oružana borba proširi na srednju i se-
vernu Albaniju, Glavni štab je uputio u te krajeve Prvu divi­
ziju, koja je svojom ofanzivom započetom 26. juna 1944. go­
dine uspela da oslobodi oblasti severno od puta Libradž —
Elbasan — Tirana sve do Zerćanija, a zatim je oslobodila i
područje Maćija. Da bi uništile Prvu diviziju, nemačke snage
preduzele su napad sredinom jula 1944. godine. Borbe su
bile ogorčene, osobito u Peškopeji. Jedinice Prve divizije
NOVA napale su 1. avgusta nemačke snage u Dibri. Nemačke
snage su od 18. avgusta vršile napade u pravcu Peškopeja,
Maćija i Lure, ali su ih odbacile Prva i Druga divizija. U
protivofanzivi u rejonu Peškopeje zajedno sa jedinicama
NOVA borila se i Prva kosovska brigada Narodnooslobodi-
lačke vojske Jugoslavije. U to vreme formirao se Prvi korpus
NOVA. Druga divizija, koja je stvorena početkom avgusta,
upućena je prema srednjoj i severnoj Albaniji radi saradnje
sa Prvom divizijom u borbi protiv okupatora i domaćih iz­
dajnika. Jedinice ovog korpusa oslobodile su Kroju, a zatim
Ljumu i druge krajeve. Tako je oslobođen veći deo srednje
i severne Albanije, gde je formirano šest novih brigada
i NOO
Do oktobra 1944. godine NOV Albanije oslobodila je tri
četvrtine albanske teritorije. U takvoj situaciji bilo je po­
trebno preduzeti sve mere za učvršćenje revolucionarne vla­
sti i konačno oslobođenje zemlje. U Beratu je od 20. do 23.
oktobra 1944. godine održano zasedanje Antifašističkog nacio-
nalnooslobodilačkog veća, na kojem je odlučeno da se Anti­
fašistički nacionalnooslobodilački komitet pretvori u Privre­
menu demokratsku vladu Albanije. Ovo zasedanje donelo je
osnovne zakone o organizaciji vlasti i objavilo DEKLARACI­
JU O PRAVIMA GRAĐANA, u kojoj se govori o pravima i
dužnostima građana pred zakonom, o slobodi govora, štampe
i zborova, jednakosti muškaraca i žena, o pravu glasa itd.
Zasedanje je odlučilo da NOO vrše samo funkcije organa
vlasti, a da nacionalnooslobodilački front uzme na sebe poli­
tički rad u masama.

30
alban ija

Posle Beratskog zasedanja, za konačno oslobođenje Alba­

nije postojali su povoljni objektivni i subjektivni uslovi: po­
raz glavnih nemačkih snaga u borbi protiv Crvene armije,
formiranje Drugog zapadnog fronta, poraz mnogih nemačkih
divizija od strane NOVJ, a i velika NOV Albanije, koja je
imala 70.000 boraca i jaka i uticajna KPA, organizator i pred­
vodnik u borbi za nacionalno i socijalno oslobođenje alban­
skog naroda. Najpre je trebalo osloboditi glavni grad Alba­
nije — Tiranu, a zatim i one krajeve srednje i seveme Alba­
nije koji su još bili pod okupacijom. Da bi se u ovome uspe­
lo, trebalo je preći na frontalni način ratovanja. Posle po­
trebnih priprema otpočele su krajem oktobra 1944. godine
borbe za oslobođenje Tirane. U prvoj fazi borbe od 29. okto­
bra do 11. novembra 1944. godine oslobođen je veći deo stare
Tirane. Najžešće bitke vođene su u drugoj fazi, od 11. do 17.
novembra. Dobro naoružani i utvrđeni neprijatelj pružao je
jak otpor. Borbe su vođene gotovo za svaku ulicu i svaku
zgradu, prsa u prsa, i na kraju je neprijateljski otpor skršen.
Tiranu su jedinice NOVA oslobodile 17. novembra 1944. go­
dine posle neustrašivog juriša. Za i/reme borbi za oslobo­
đenje Tirane jedinice NOVA oslobodile su Elbasan, a zatim
su pošle u pravcu Skadra, gde je neprijatelj bio skoncentri-
sao velike snage. Nakon oslobođenja Malesije, Druga divizija
je oslobodila Skadar, 29. novembra 1944. godine. Oslobođe­
njem ovog grada završene su borbe za potpuno oslobođenje
Albanije, pa se 29. novembar 1944. godine slavi kao dan oslo­
bođenja albanskog naroda od fašističkog okupatora.
Krajem 1944. godine, na predlog Vrhovnog štaba NOVJ,
došle su u Jugoslaviju dve albanske divizije da pomognu borbi
protiv jedinica nemačke armijske grupe »E« koje su se povla­
čile iz Albanije i Grčke. Te jedinice NOVA borile su se
hrabro protiv neprijatelja u Metohiji, Crnoj Gori, Sandžaku
i Bosni. Treba pomenuti da je za vreme drugog svetskog
rata ostvarena prisna saradnja između albanskog i jugoslo-
venskog pokreta otpora, koja je bila izraz njihove interna­
cionalističke solidarnosti.
Borba koju je vodio albanski narod protiv fašizma od
1939—1944. godine predstavlja jednu od najznačajnijih epo­
peja u njenoj istoriji. Izvojevana je pobeda jer su iskoriš-
ćeni povoljni objektivni i subjektivni uslovi. Albanski narod
se hrabro borio protiv fašističkog okupatora i domaćih izdaj­
nika; KPA je uspešno ostvarila svoju ulogu organizatora i
rukovodioca albanskog radnog naroda u borbi za nacionalno
i socijalno oslobođenje. Albanski narod je u drugom svet-
skom ratu imao 28.000 mrtvih, 12.600 ranjenih i 10.000 uhap­
šenih i interniranih. Albanija je pretrpela veliku materijalnu
štetu: 62.475 popaljenih kuća, 1,000.000 nestalih grla stoke,

31
 pokreti otpora

gotovo svi mostovi su porušeni, pristaništa i rudnici uništeni,

a mnogi drumovi oštećeni. U Albaniji je uoči oslobođenja
stvorena armija koja je imala oko 70.000 boraca, među koji­
ma je bilo 6.000 žena. Borba albanskog naroda primorala je
italijanskog okupatora da drži u Albaniji oko 100.000 vojnika,
a nemačke snage u ovoj zemlji brojale su oko 70.000 vojnika.
U Albaniji je poginulo 26.594 okupatorska vojnika i oficira,
ranjeno ih je 21.245, a zarobljeno 20.800. U svemu ovome
ogleda se doprinos albanskog naroda pobedi antihitlerovske
koalicije u drugom svetskom ratu.
austrija ______

aspad Austro-ugarske monarhije u jesen 1918. pred­

stavljao je istorijsku prekretnicu za narod Austrije.
Novu državu, lišenu ekonomskih baza bivše mnogonacionalne
carevine trebalo je postaviti na sasvim nove osnove. Dok je
radnička klasa zahtevala privredne i socijalno-političke re­
forme, dotle su konzervativne snage branile stečene pozicije,
a mnoge od njih su tražile izlaz i u prisajedinjenju sa Ne-
mačkom.
Obrazovanje nove države bilo je praćeno teškim privred­
nim i političkim borbama. Rukovodstva radničkih partija is­
tupila su 1922. iz koalicione vlade. U isto vreme dolazi do
jačanja fašističkih organizacija, od kojih su u to vreme
Hajmver ili Hajmatšuc zauzimale najistaknutije mesto. U
Hajmveru su se okupljale sve antimarksističke organizacije
ćele Austrije. Ovi takozvani »odbrambeni savezi« postojali su
pored državnih izvršnih organa, a pojedine pokrajine služile
su se njima kao pomoćnom policijom, dok su građanske koa­
licione stranke smatrale »odbrambene saveze« kao dobrodošle
pomagače u borbi protiv levičarske opozicije. Pored toga na
njih su se oslanjali i kapitalisti, kadgod su se osetili ugro­
ženima.
Hajmver je kao vojno-politička organizacija postavio sebi
za cilj da suzbije širenje marksističkog socijalizma. Oko te
grupe okupljali su se ne samo protivnici marksista nego, pre
svega, neprijatelji demokratije, pristalice fašističke ideologi­
je. Hajmveru se suprotstavljao i republikanski šucbund, osno­
van 1923. godine da bi zaštitio demokratski republikanski
Ustav. Tako su se pojavile dve poluvojničke naoružane grupe,
koje su predstavljale veliku opasnost po unutrašnji mir.
Cesto je dolazilo do krvavih obračuna. Najoštriji sukob izbio

33
 pokreti otpora

je 15. jula 1925. prilikom propagandnog marša, organizova-

nog posle oslobađajuće presude mnogostrukim ubicama, sile-
džijama Hajmvera. U tom sukobu izgubila su život 92 lica.
U doba ekonomske krize 1930. Hajmver je pojačao svoj
uticaj na vladu. U to vreme bilo je 600.000 nezaposlenih, od
kojih 200.000 godinu dana posle gubitka radnog mesta nije
više primalo nikakvu pomoć, pa je revolucionarni polet pred­
stavljao ozbiljnu opasnost za vladajući režim, koji se sve više
oslanja na pomoć fašističkih organizacija.
Austrija je iz godine u godinu počela sve više da zavisi
od Nemačke. Prožimanje austrijske privrede nemačkim kapi­
talom, prodiranje nemačke nacionalne misli u školstvo i kul­
turni život pripremali su prisajedinjenje, postepeno ali sigur­
no. Još 20. februara 1920. Nacionalsocijalistička radnička par­
tija objavila je zahtev za »ujedinjenjem svih Nemaca, na
osnovu samoopredeljenja naroda, u jednu veliku Nemačku«.
U njenom programu je takođe istaknuto: »Vođe Partije obe­
ćavaju da će se za ostvarenje programa beskompromisno
boriti, čak i po cenu izlaganja opasnosti vlastitog života«.
Posle dolaska na vlast Adolfa Hitlera u Nemačkoj 1933.
pristupa i austrijska vlada, na čelu sa saveznim kancelarom
dr Dolfusom, sprovođenju fašističkog režima. U borbi protiv
Hajmvera, februara 1934. godine radnički pokret je bio pot­
puno razbijen, a vlada je uspostavila diktaturu, koja se pot­
puno oslanjala na fašističku Italiju. S obzirom na to da hajm-
verovska fašistička vlada nije u potpunosti zadovoljavala
pretenzije nacionalsocijalizma, 25. jula 1934. izbio je puč, pa
je tom prilikom ubijen kancelar Dolfus. Ovaj puč, koji su
organizovali Hitlerovi najamnici, nije uspeo, ali Austrija je
bila izložena još većoj opasnosti od fašizma.
Jedini koji su, uprkos porazu naci-pučista, uočili rastuću
opasnost od Hitlerove Nemačke, bili su komunisti, koji su
na ilegalnom partijskom sastanku u Pragu 11. septembra
1934. zauzeli svoj stav prema tom problemu. Ilegalna Komu­
nistička partija vodila je borbu za nezavisnost Austrije, legal-
nost radničkog pokreta i uspostavljanje demokratije. Ener­
gično se suprotstavljala shvatanju vlade i pojedinih rukovo­
dilaca Socijaldemokratske stranke da je Austrija deo nemač-
kog nacionalnog područja. Dr Alfred Klar, član Centralnog
komiteta Komunističke partije, i profesor dr Ernest Karl
Vinter, potpredsednik bečke opštine, naučno su dokazali da
su Austrijanci posebna nacija.
U julu 1936. austrijska vlada, na čelu sa dr Kurtom šuš-
nigom, zaključila je sporazum sa Hitlerovom Nemačkom po
kome je Austrija, kao druga nemačka država bila obavezna
da u spoljnoj politici sledi Treći Rajh. Austrijski nacisti do­

34
austrija

bili su pravo da javno deluju, bili su zastupljeni i u vladi.

Radnički pokret je i dalje surovo progonjen. Teror nacistič­
kih organizacija poprimio je takve razmere da je čak šušni-
gova vlada bila primorana da interveniše.
Kancelaru šušnigu je 11. februara 1938. godine, u Berh-
tesgadenu, predat ultimativan zahtev Hitlera za potpunom
legalizacijom Austrijske nacionalsocijalističke partije. Dr
Sajs-Inkvart, istaknuti nacist, postao je ministar unutrašnjih
poslova. Tako je Austrija postala zrela da je Nemačka na­
padne.
Uprkos izdajničkoj delatnosti pete kolone za prisajedinje-
nje Nemačkoj i progonima radničkog pokreta, rađa se patri­
otski otpor radništva Anšlusu. U roku od 48 časova potpisalo
je peticiju preko milion ljudi spremnih »da u svakom mo­
mentu prihvate borbu za održavanje slobodne i nezavisne
Austrije«. Ovu predstavku je 20 delegata komunista i socija­
lista predalo 3. marta 1938. kancelaru šušnigu. šušnig, koji
se prema izjavi saveznog predsednika Miklasa, »plašio da bi
se mogao razviti narodni ustanak, koji bi za sporazum sa
Nemačkom bio opasan«, nije ni pomišljao na otpor.
Umesto da se pripremi za odbranu, koja bi se oslanjala
na snagu naroda, kancelar je raspisao referendum koji je bio
predviđen za 13. mart 1938. Hitler je 11. marta ultimativno
zahtevao da se taj referendum ne održi. Kancelar šušnig je
kapitulirao. Noću između 11. i 12. marta 1938. Hitlerove trupe
okupirale su Austriju.

Okupacija i otpor
Nacionalsocijalizam bio je u Austriji pokret manjine, ko­
ji bez pomoći hitlerovske Nemačke ne bi mogao nikada da
dođe na vlast. Pre zauzimanja Austrije Nacionalsocijalistička
partija imala je oko 70.000 članova.
Otkazivanje referenduma predviđenog za 13. mart od
koga je većina austrijskog naroda očekivala nezavisnost i
povlačenje kancelara šušniga, izazvalo je kod mnogih bezna-
dežnu rezignaciju, pa tako nije bio mali broj onih koji su
prešli u tabor novog vlastodršca. Ipak su još uvek delovale
hrabre grupe prvog otpora stare ilegalne levice, socijalista i
komunista, kao i neiskusnih konspiratora iz katoličkog ta­
bora.
Beskrajno teška situacija austrijskog radničkog pokreta
u vreme ulaska nemačkih trupa razumljiva je ako se ima u
vidu da su njegovi kadrovi bili već četiri godine u ilegalnosti

35
 pokreti otpora

i da su neki funkcioneri u više mahova hapšeni. Podaci o

socijalistima i komunistima, koji su se nalazili u austrijskim
državnim zatvorima pali su u ruke Gestapou. Prekaljeni rad­
nički borci već su u samom početku bili izdati. Mnogi od
njih pali su u ruke policiji ili su emigrirali.
Uprkos na izgled beznadežnoj situaciji, otpor se razvijao
pod najtežim uslovima, pre svega zbog istog, nemačkog, jezi­
ka, a zatim sistematskih akcija čišćenja i udaljavanja poli­
tički nepouzdanih elemenata iz javnih službi. Država i pri­
vreda dobile su rukovodeće osoblje iz Trećeg Rajha, dok su
austrijski nacional-socijalisti radili u pomoćnim službama.
Na dan ulaska nemačkih trupa Hitler se proglasio pogla­
varom države i zapovednikom austrijske vojske, a njegov
proglas o »ponovnom ujedinjenju Austrije« sa nemačkim
Rajhom značio je prestanak samostalnosti Austrije. Ona je
postala istočna pokrajina nemačkog Rajha. Meksiko i Sovjet­
ski Savez bile su jedine države u svetu koje su protestovale
zbog nasilne okupacije Austrije, ukazujući na nepoštovanje
prava naroda utvrđenih Statutom Društva naroda, konstatu-
jući istovremeno da to predstavlja i opasnost od svetskog
rata.
Kako je iste noći sa nemačkim trupama prispeo i Hajn-
rih Himler, šmesta je otpočeo veliki talas hapšenja, kojim
su obuhvaćeni pripadnici ranijih odbrambenih saveza kao i
istaknuti politički lideri Otadžbinskog fronta, republikanskog
šucbunda, Jevreji angažovani u javnom životu, komunisti,
monarhisti, sveštenici, slobodni zidari pa čak i funkcioneri
izviđači i članovi austrijskog omladinskog pokreta.
Tih dana je samo u Beču uhapšeno preko 76.000 ljudi.
Već 2. aprila krenuo je prvi transport sa 165 vodećih funk-
cionera Otadžbinskog fronta, socijalista i komunista u kon­
centracioni logor Dahau; 21. maja — drugi, krajem maja —
treći, a posle toga su svakih 8 dana zatvorenici prebacivani
u Dahau, Buhenvald, Saksenhauzen. Ogromni policijski apa­
rat, koji je Himler stvorio u Austriji, terorisao je kasnije ćelu
Evropu. Himler je formirao posebne političke sudove radi na­
metanja nacionalsocijalističkog pravosuđa.
Prvih dana okupacije pojavio se letak — proglas Komu­
nističke partije Austrijskom narodu, kojim se narod poziva
na otpor protiv nasilne okupacije: »Brani se, pružaj otpor
uljezu i njegovim agentima, katolici, socijalisti, radnici i se­
ljaci ujedinite se ...«
Veliki deo katoličkog stanovništva bio je nepoverljiv
prema Hitlerovom fašizmu, mada su austrijski biskupi dali
izjave o svojoj odanosti pokrajinskom namesniku Birkelu.

36
austrija

Dr Karlo Rener, najugledniji socijaldemokratski lider, koji je

ostao u zemlji, pozdravio je prisajedinjenje Nemačkoj »pu­
nim srcem«. On je nasilnu aneksiju proglasio aktom samo-
opredeljenja naroda. Socijaldemokratsko rukovodstvo u emi­
graciji zastupalo je mišljenje da bi »pokušaj ponovnog uspo­
stavljanja samostalne austrijske države bila detinjarija ...«
Tako je jedino Komunistička partija pozivala na otpor
tuđinskoj vlasti. U Beču se formiraju grupe, koje nezavisno
jedna od druge, uprkos najtežim progonima, izdaju proglase
i štampaju ilegalne novine. Bio je dug i pun žrtava put do
sazrevanja uverenja kod širokih masa da treba težiti stva­
ranju austrijskog Oslobodilačkog fronta čije su se konture
već mogle nazreti. Prva prilika za takvu manifestaciju pru­
žila se već 7. oktobra 1938. godine na dan godišnje crkvene
proslave u katedrali Sv. Stefana, koja se po tradiciji održa­
vala još od 1571. kada je zapretila opasnost od Turaka. Posle
propovedi biskupa pred biskupskim dvorom okupila se kato­
lička i ostala omladina iz raznih grupacija otpora, demonstri­
rajući protiv nemačkih fašističkih vlasti. Za uzvrat, sledećeg
dana nacionalsocijalistička udarna grupa opustošila je nad­
biskupski dvor i zlostavljala sveštenike. Jednog od njih bacili
su kroz prozor. Antinacističke demonstracije usmerene pro­
tiv nemačkog nasilja i tuđinske vladavine bile su izraz aus­
trijske nacionalne svesti.
U jednom izveštaju o situaciji u zemlji, koji je podneo
šef bečkog Gestapoa Huber vrhovnom šefu u Berlinu Hajd-
rihu, izneto je sledeće: »Sprovođenjem četvorogodišnjeg pla­
n a ... itd. stvoreno je plodno tlo za ilegalno delovanje komu­
nista i socijalista. To je dovelo, pre svega, do stvaranja ćelija
na čijem su čelu sreski rukovodioci. Nesrećni slučajevi i
drugi događaji izazivaju sumnju da je reč o smišljenoj sabo­
taži. U pogonima koji rade isključivo za vojsku broj obolje­
nja iznosi 25%, dok je prošle godine bilo samo 3% bolovanja.
Ratna psihoza i opšti nemir doprinose uspešnom radu komu­
nista i socijalista. Usmenom propagandom i otvorenim pret-
njama unosi se osećanje nesigurnosti kod stanovništva. Uticaj
takvog podrivačkog rada došao je do izražaja kod radnika u
zavodima »štajer« koji su došli u sukob sa pripadnicima SA
i SS što je očigledno plod provokacija«.
Takvi i slični izveštaji imali su za posledicu masovna
hapšenja u Beču, štajerskoj i Koruškoj. Do kasne jeseni
1938. uhapšeno je nekoliko stotina funkcionera i aktivista
Komunističke partije. Tom prilikom je dopalo zatvora i cen­
tralno rukovodstvo KPA. Mnogi od uhapšenih su bez sudskog
procesa odvedeni u koncentracione logore, članovima cen-
 pokreti otpora

tralnog rukovodstva je suđeno. Te godine smrtne kazne su

izbegavane, ali su nacisti svoje žrtve umorili u koncentracio­
nim logorima.
Jedan drugi izveštaj Gestapoa, upućen berlinskoj centrali
u vezi sa otkrivanjem komunističke organizacije u okrugu
Jug, glasi: »U rano leto 1938, u periodu kada komunističke
organizacije, posle nacionalsocijalističkog trijumfa, još nisu
politički delovale, pojavili su se prvi znaci organizovanog gru-
pisanja. U Beču je formirano zemaljsko rukovodstvo Partije,
koje održava vezu sa Centralnim komitetom u inostranstvu.
Rukovođenje Komunističkom partijom bilo je najpre povere-
no Karlu Cvifelhoferu, zatim metalskom radniku Brunu Du-
beru i Vilhelmu Franku. Od početka su postojale, pored mes­
nih, i pogonske ćelije koje su vodili »pogonski ljudi« pove­
zani sa sreskim rukovodiocima. U junu ili julu 1939. usledila
je reorganizacija Partije u smislu strukovne podele, poput
radničkih sindikata. Pogoni su podeljeni u grupe metalskih
radnika, opštinskih radnika, nameštenika i ostalih radnika
po strukama ...«
Organizacije Komunističke partije otkrio je Gestapo u
opštinskim preduzećima Beča (Tramvaju, Električnoj cen­
trali, Centrali za gas, kod vatrogasaca i na železnici). U isto
vreme otkriven je izvestan broj veza sa pokrajinama, tako da
se talas hapšenja nastavljao u donjoj Austriji, štajerskoj
i dalje.
Usled teških gubitaka nanesenih hapšenjem funkcionera
i aktivista, započelo je osipanje prvog centralnog rukovod­
stva Komunističke partije Austrije, koje se nije moglo zau­
staviti ni povratkom prekaljenih rukovodilaca iz inostranstva,
kao što su Ervin Pušman, Hedi Urah i Leo Gabler. Pušman
je uhapšen u januaru 1941. sa članovima rukovodstva —
Josipom šaberom, Otom Benediktom, Gustavom Kizlom, Leo-
poldom Tomasekom, Rudolfom šturmom, Matijom Pistom i
Karlom Hodakom. Njihova imena nalaze se na listi pogub­
ljenih, pored nebrojenih drugih boraca otpora. Zastrašujući
je dugačak spisak onih koji su stradali na gubilištu zbog
svog uverenja da će Austrija dočekati svoju slobodu. Div­
ljenja je dostojna odvažnost onih boraca koji su znali da će
svojim radom izazvati i uništenje svojih porodica.
Nekoliko malih grupa otpora, obrazovanih prvih godina
okupacije iz redova katoličke inteligencije i građanskog sta­
leža, imale su o budućnosti Austrije različita shvatanja. Jedne
su se nadale da će posle poraza Nemačke, a uz pomoć Fran­
cuske i Engleske, biti uspostavljen režim staleške države.
Drugi su predviđali stvaranje velike Austrije sa monarhis­
tičkom vladavinom i u granicama iz vremena pre 1918. Ta se
organizacija zvala Poen (Provizorni austrijski nacionalni ko­

38
austrija

mitet). Ona je preko posrednika u švajcarskoj upućivala

vladama Engleske, Francuske i SAD memorandume u cilju
zvaničnog priznavanja platforme ovog u to doba jedinog
predstavnika austrijskih grupa otpora, a time i austrijskog
naroda. Planove za uspostavljanje habsburške monarhije
podržavali su i neki vladini krugovi u SAD. Malo je nedostaja­
lo pa da ova grupa postane žrtva Gestapoa. U grupama otpora
iz građansko- katoličke sredine delovala su lica, koja su se kao
i komunisti zalagala za Austriju u njenim nacionalnim gra­
nicama, sa demokratskim poretkom.
Jedan konfident, koji je u katoličkom pokretu otpora
već duže vremena činio razna nedela, prijavio je sredinom
1940. Gestapou tri međusobno povezane grupe otpora. Posle
hapšenja većina optuženih osuđena je na dugogodišnji zatvor,
a 11 vođa na smrt. Među njima su bili: Roman Šolc, Georg
Hajnčel, Ginter Loh, Alfred Migl, Rudolf Valner i Hans Ci­
meri, koji su pogubljeni.
Viši građanski krugovi pripremali su se već 1939. da posle
pada Hitlera preuzmu upravu u Austriji. Pokušali su da uspo­
stave vezu sa desničarskim delom socijaldemokrata, koji bi,
uprkos tome što su pristalice Austrije kao republike, bili
voljni da sarađuju i u slučaju oživljavanja monarhije. Pored
toga što su formirane grupe otpora sa različitim ciljevima,
ipak je postignuto da se postepeno usklade akcije u dru­
štvenom životu.
Saznanje da otpor protiv Hitlera može da ima uspeha
samo uz saradnju sa radništvom, podstaklo je dr Karla
Majtnera, profesora univerziteta, da pomoću studenata iz
katoličkih grupa uspostavi vezu sa ostalim grupama otpora.
Druge građansko katoličke grupacije, sa industrijalcem
Francom Mesnerom i sveštenikom dr Hajnrihom Majerom
na čelu, povezale su se sa Pavlinovom komunističkom gru­
pom, koja je bila u kontaktu sa građanskom grupom otpora
inž Valtera Kaldonacija. Međutim, Gestapo je obe ove gra­
đanske grupe otpora otkrio, a njene članove osudio na smrt
i u Beču pogubio.
Zajednička politička platforma pomenutih i drugih gra­
đanskih grupa i komunističkog pokreta otpora bilo je nepri­
jateljstvo prema Hitlerovom fašizmu i čvrsta rešenost za
oslobođenje Austrije.
Pored organizovanih grupa otpora bilo je i lica koja su
vodila borbu pojedinačno, upućeni sami na sebe. Tako je,
na primer, Helena Kafka, monahinja reda Sv. Serafima, koja
je kao bolničarka radila u Medlingu kod Beča, osuđena na
smrt zbog umnožavanja i širenja propagandnih letaka.
 pokreti otpora

Posle pogubljenja jedne grupe komunista 1943. katolici

su delili letke u kojima se odaje priznanje komunistima za
borbu i požrtvovanje:
• . . . Na kraju ne smemo zaboraviti one, koji su se uvek
protiv Hitlera borili i one koji su u toj borbi pali. Ukazu­
jemo na jedan grad koji će uvek zauzimati počasno mesto
u istoriji Austrije: Sankt Pelten. Radnici junaci iz Sankt
Peltena! Pali ste u borbi protiv krvnog neprijatelja sveta.
Po partijskoj pripadnosti bili ste komunisti, koji su dali
najviše boraca. Uvek ćete ostati nacionalni junaci Austrije.
Pali ste, da bi Austrija živela...«
Austrijski oslobodilački front — OFF, kao borbena zajed­
nica komunista i socijalista bila je zbog njihove klasne pri­
padnosti mnogo čvršća od onih grupa stvorenih sa građan-
sko-katoličkim patriotskim snagama. Obe ove grupacije često
su sačinjavale jedinstveni front uprkos različitim shvatanji-
ma u drugim političkim pitanjima. Zajednička borba protiv
fašizma bila je kod većine grupa, sama po sebi, razumljiva.
Njihove je pripadnike Hitlerovo pravosuđe podjednako osu­
đivalo na zatvore i smrt.
Austrijski socijalistički biro u Londonu, kao predstavnik
revolucionarnih socijalista, stao je na stanovište da se Hitle­
rovo prisajedinjenje »osuđuje zbog upotrebljene sile, ali se
u suštini mora smatrati istorijskim napretkom«. Međutim, to
gledište nije prihvatila većina austrijskih socijalista.
U Engleskoj slobodan austrijski pokret, sastavljen od
bivših hrišćanskih socijalista, liberalnih predstavnika građan­
skih i socijalističkih grupa, pod vodstvom Marija Kestlera,
znatno je doprineo da se krug oko Karla Renera nije mogao
suprotstaviti borbenim argumentima za slobodnu i nezavisnu
Austriju.
Jedna grupa revolucionarnih socijalista, pod vodstvom
učitelja dr Ota Hasa, koja je formirana još 1934, uspostavila
je vezu sa Valdemarom fon Kneringenom, predsednikom
raspuštene Bavarske socijaldemokratske partije. Veza sa Ne-
mačkom održavala se preko kurira angažovanih među želez-
ničarima i radnicima, koji su iz Beča upućivani na prinudni
rad u Salcburg, Vergl, Insbruk, Minhen, Augsburg i Kil. Ge­
stapo je otkrio da su iz Minhena revolveri u šivaćim maši­
nama prenošeni u Salcburg. Deo ovog oružja donet je u Beč.
Ova aktivnost ilegalaca otkrivena je u Salcburgu 1942, pa
je stotine lica uhapšeno. Ukupan broj žrtava ove socijalis­
tičke organizacije otpora nije poznat, ali se smatra da je
samo u Salcburgu ubijeno 40 do 45 lica. U okviru ove pro­
vale Gestapo je u Beču uhapsio mnoge železničare, a među
njima i poznate sindikalne funkcionere Talera i Frojnda. Dr
Oto Has bio je oficir Vermahta kada je uhapšen. Tokom svog

40
austrija

služenja u nemačkoj vojsci održavao je vezu sa bečkom gru­

pom, gde je razvijao obaveštajnu službu. Dr Has je pogub­
ljen 30. avgusta 1944, sa Eduardom Getom, u Bečkom zemalj­
skom sudu, dok su Lorenc i Polak, posle mučenja od strane
gestapovaca, izvršili samoubistvo. Konrada Tifentalera pre­
mlatili su gestapovci u Minhenu.
Oslobodilačke grupe koje su gestapovci otkrivali i uni­
štavali uvek su u najkraćem vremenu ponovo obrazovane,
tako da u organizovanom otporu nije nastajala praznina.
Vesti inostranih radio-stanica, čitanje letaka i drugog
propagandnog materijala, progoni Jevreja — stalno su davali
podstreka stanovništvu za otpor. Dezertiranje iz vojske bilo
je sve masovnije, stanovništvo je odbegle vojnike prihvatalo
i pomagalo. Begunci iz zatvora i koncentracionih logora, kao
i Jevreji, prikrivani su i od ponovnog hapšenja sačuvani. De­
zerteri i politički progonjeni našli su u podesnom momentu
vezu sa partizanima, dok su se Jevreji sklanjali u podzemna
skloništa, gde su primali pomoć od protivnika varvarskog
Hitlerovog režima.
Hitler se nije usudio da organizuje austrijske vojne jedi­
nice, već je Austrijance sistematski uključivao u jedinice ne-
mačkog Rajha. Tajni ilustrovani vojni časopis Der Frontsol-
dat, časopis Varhajt i drugi uspostavljali su vezu između
fronta i domovine. Tako su vrbovani novi borci i prijatelji
pokreta otpora.
Otpor austrijske omladine obuhvatao je određene grupe
mladih ljudi koji su pripadali raznim organizacijama u prvoj
republici. To su bili nosioci demokratije i slobode proizišli
iz omladinskih organizacija: Crveni sokoli, Socijalistička rad­
nička omladina, Prijatelji dece, Savezna omladina i Austrijska
katolička omladina. Nacistički sudovi su neprekidno tvrdili
da su omladinci i omladinke »od malena vaspitani u marksi­
stičkom duhu, odrasli pod marksističkim uticajem, itd«.
Mnogi od njih su u -vreme otpora prišli Komunističkom
omladinskom savezu. Razlike u političkim shvatanjima nisu
igrale bitnu ulogu.
Između katoličkih i socijalističkih omladinskih grupa
postojali su čvršći kontakti nego kod odraslih, koji su naro­
čito zapaženi u grupi Vojni savet. Pod vodstvom obdarenih
studenata Valtera Kempa i Valtera Burštajna, članovi Vojnog
saveta su pisali vojnicima na frontu da dezertiraju i saboti­
raju rat. Iz nacističke optužnice proizlazi da je napisano oko
3.000 takvih pisama, od kojih je vojna cenzura jedan deo
zaplenila. Ova grupa je najveću aktivnost razvila u periodu
od leta 1941. do njenog otkrivanja aprila 1942. godine.
 pokreti otpora

Prema jednom izveštaju Gestapoa, u proleće 1942. bile su

organizovane tri akcije u kojima je sudelovala omladina iz
više bečkih srezova, a pored toga i iz Sankt Peltena, Bečkog
Novog Mesta, Stajera i Salcburga. Vojnici na odsustvu i pri­
padnici jedinica smeštenih u Beču starali su se o otpremanju
na front ilegalnog časopisa Der Frontsoldat. Od omladinaca
pogubljeni su: Alfred Rabovski, Valter Kemp, Franc Rajn-
gruber, Leopoldina Kovarik, Elfrida Hartman, Fric Mastni,
braća Oskar i Rudolf Klekner, Fric Lahnit, Leopold Štojerer
i mnogi drugi.
Prema proceni monsinjora Keka, sveštenika oblasnog su­
da u Beču, iz političkih razloga pogubljeno je oko 1.200 lica,
među kojima i profesor teologije dr Roman Šolc, kapelan
dr Majer, inž. Valter Kaldonaci. Oni su pošli na gubilište
uzvikujući Neka živi Austrija. Nacistički sudovi osudili su na
smrt i pogubili 2.700 Austrijanaca, među kojima mnogo žena
i devojaka. Pored toga, 417 Austrijanaca je ubijeno ili je
izvršilo samoubistvo u centrali Gestapoa na Morcin-placu u
Beču. Oproštajna pisma osuđenih na smrt potresna su sve-
dočanstva o njihovoj požrtvovanoj borbi za slobodu i neza­
visnost Austrije.*
Antinacističko raspoloženje stanovništva zahvatilo je i or­
gane pravosuđa i lekare, koji su se priključili grupi otpora 05.
Pravosudni organi spasili su život mnogim zatvorenicima izri­
canjem blagih kazni. Lekari su izdavali vojnicima uverenja
o slabom zdravstvenom stanju, oslobađajući ih na taj način
odlaska na front. Mnogi su lekari zbog toga zatočeni u kon­
centracione logore ili zatvore.
U poslednjoj fazi nacionalsocijalističke politike, koja je
pretila uništenjem svih ekonomskih i kulturnih vrednosti
Austrije, austrijski pokret otpora je sprečio varvarsko raza­
ranje privrednih i drugih objekata.
Zahvaljujući akcijama austrijskih partizana zemlja je
brže oslobođena. Nije bila nikakva slučajnost što su prve
partizanske grupe nastale u južnoj Koruškoj 1942, gde žive
Austrijanci uz Slovence. U Karavankama su stanovnici župe
Cei i Felah obrazovali prve grupe partizana kada su pod upra­
vom nacističkog komesara Majera Krajbiha koruški Slovenci
trebalo da budu proterani iz svojih domova. Brzo je među
seljacima organizovan oružani otpor, tako da je na obe strane
bilo mrtvih. U dolini Lavant je došlo do žestokih borbi ša
SS-jedinicama, koje su se na svirep način svetile stanovni­
štvu osumnjičenom da je pružalo pomoć partizanima.

* Ova pisma, koja su prikupljena u dokumentacionom arhivu austrijskog

pokreta otpora, objavljena su u knjizi profesora Herberta Stajnera i po nalogu
Ministarstva presvete snimljena na gramofonsku ploču.

42
austrija

U Gornjoj Koruškoj i Gornjoj Štajerskoj, na prostoru

oko Donavica, stvorene su 1943. partizanske grupe koje su
razaranjem železničkih pruga znatno ometale saobraćaj Hit-
lerove ratne mašine. Komanda SS-trupa i Gestapo raspisali
su nagrade od 10.000 maraka za svakog ubijenog partizana.
U Salckamergutu, Bad Auseu, Alauseu, Mitendorfu, Gmun-
denu i Sv. Volfgangu, partizanske grupe su imale i do 500
boraca. Komanda SS-trupa angažovala je 900 ljudi da bi
osujetila planiranu akciju protiv logora Ebenze. Ipak su par­
tizani uspeli da oslobode austrijske zatvorenike iz logora
Halajn.
Najjači partizanski odred vodio je u području Koralpe
borbe od jeseni 1944. pa do kraja rata. U teškim krvavim
okršajima partizani su uništili jedan SS-bataljon, koji se,
pošto je imao 180 mrtvih, morao povući u svoju bazu. Pro-
tivnapad SS-jedinica doneo je partizanima velike gubitke.
Uspeli su ipak da se posle izvršenog manevra pridruže jugo-
slovenskim oslobodilačkim borcima. Posle odlaska SS-jedini­
ca austrijski partizani su se vratili na svoje polazne pozicije.
Juna 1944. počeli su Franc Honer i Fridl Firnberg da pri­
kupljaju Austrijance u Sloveniji. Ubrzo je formiran Prvi aus­
trijski bataljon, koji je u novembru 1944. ušao u sastav Narod-
nooslobodilačke vojske Jugoslavije. Borbenost ovog bataljona,
došla je do izražaja u mnogim okršajima. U martu 1945.
osnovan je Drugi, a ubrzo zatim i Treći bataljon. Oni su
pripojeni 3. jugoslovenskoj armiji, koja je vodila borbe u
Hrvatskoj i Sloveniji u pravcu austrijske granice.
U leto 1944. Crvena armija je odbacila Vermaht do bivše
nemačke granice. Delovi Crvene armije, koji su vodili borbe
u Mađarskoj, zauzeli su, 13. februara 1945, Budimpeštu, a tri
dana kasnije je započela ofanziva između Blatnog jezera i
Dunava. Već 28. marta su njene snage izbile na austrijsku
granicu.
Poslednji meseci rata postajali su za austrijski narod sve
teži. Snabdevanje naroda je bilo sve oskudnije, a omladinci
počev od 16. godine su poslati na front. Učestali su uništava­
jući vazdušni napadi na austrijske gradove. Na desetine hi­
ljada stanova je srušeno, hiljade kuća i zgrada bilo je u ruše­
vinama, na stotine mesta buktali su požari. U podrumima
bledi i od gladi ispijeni, od napada zastrašeni, životarili su
žene i deca. Komanda Vermahta je Beč proglasila za tvrđavu.
Pripadnici SS-jedinica gonili su kolone zatvorenika na
izgradnju rovova duž austrijske granice. Posle iscrpljujućeg
rada izmrcvarene su ostavljali pored drumova, kojima su se
povlačili ka zapadu.

43
 pokreti otpora

Sa približavanjem savezničke armije jačala je aktivnost

partizana u svima pokrajinama. Pre nego što je u Salcka-
mergutu došlo do obrazovanja partizanskih grupa, pod ruko­
vodstvom španskog borca Šepa Pliseisa, pogubljene su ćele
porodice partizana. Najveća akcija partizana u ovoj oblasti
bila je spašavanje umetničkog blaga koje su nacisti opljač­
kali od porobljenih naroda Evrope.
U gestapovskim zatvorima umoreno je 9.687 Austrijana­
ca. Koncentracioni logor u Dahau bio je uzor svim nemač-
kim koncentracionim logorima. Logor u Mathauzenu, pored
onih u istočnim pokrajinama, kao Treblinka, Majdanek i
drugi, predviđeni isključivo za brzo i masovno uništavanje
ljudi, bio je jedan od najozloglašenijih. Dan i noć su se pušili
dimnjaci krematorija, u kojima su spaljivani oni koji su
prethodno premlaćeni, streljani, obešeni, smrznuti, otrovnim
inekcijama usmrćeni, u gasnim komorama ugušeni, gladova­
njem ili na drugi način ubijeni. U ovim logorima je oko
123.000 zatočenika svih nacija Evrope bilo spaljeno.
Austrijanci su upućivani u logore Dahau, Buhenvald,
Saksenhauzen, Ravensbrik i Aušvic. U njima je pobijeno
16.495 Austrijanaca. U Mathauzenu je Bečlija Pepi Kol, bivši
pripadnik šucbunda, pod izvanredno teškim i opasnim okol­
nostima, formirao organizaciju solidarnosti i otpora, u kojoj
su učestvovale sve nacije porobljene Evrope.
Između ćelija Vermahta i civilnih grupa otpora postojali
su kontakti već od početka rata, koji su kasnije dopirali i do
fronta. Preki i vojni sudovi, zbog sabotaža, neodazivanja
vojnoj obavezi i dezertiranja osudili su na višegodišnje kazne
zatvora ili smrt streljanjem oko 74.000 austrijskih pripadnika
Vermahta.
Aktivni otpor među višim oficirima razvijao se u okviru
oficirske zavere koja je dovela do atentata na Hitlera 20. jula
1944. Austrijska zaverenička grupa potekla je od 12. armij­
skog korpusa, pod vodstvom pukovnika Hajnriha Koudre,
zamenika šefa štaba, i majora Scokola, koji su bili preko
austrijskog potpukovnika u Generalštabu Bernardisa direkt­
no podređeni glavnom rukovodiocu plana atentata grofu
štaufenbergu. Bečki plan akcije morao je da bude obustav­
ljen čim se saznalo o neuspelom puču u Berlinu. Bernardis
je pogubljen, a pukovnik Koudre otpremljen u logor Mat-
hauzen.
Vojna grupa otpora pod majorom Scokolom nije uniš­
tena. Početkom aprila, kada su jedinice Crvene armije, pod
komandom maršala Tolbuhina, ovladale Bečkim Novim Mes-
tom, preko narednika Keza, uspostavila je vezu sa koman­
dom sovjetskih trupa. Snage austrijskog pokreta otpora sa-
dejštvovale su Crvenoj armiji u opkoljavanju Beča.

44
 Planirana predaja grada bez borbe, uz prethodnu likvi­
daciju nacionalsocijalističkog rukovodstva i zaposedanje ko­
mandnih mesta, bila je osujećena izdajom. Major Biderman,
kapetan Hut i poručnik Raške kojima je bilo povereno izvr­
šenje ovog plana, bili su uhapšeni i dok su u gradu besnele
krvave borbe, po presudi prekog suda, pogubljeni su 8. aprila
na najbrutalniji način u Florisdorfu.
Nezadrživo napredujući, uz teške krvave borbe, sovjetske
trupe su 13. aprila 1945. oslobodile Beč. U isto vreme nastu­
pale su i anglo-američke snage sa zapada.
Ustankom zatvorenika Mathauzen je očišćen od SS-ovaca.
I dok su u pojedinim delovima Austrije savezničke armi­
je, grupe pokreta otpora i partizanski odredi vodili borbe,
u Beču je, posle sedmogodišnje vladavine tuđina, ponovo
uspostavljena austrijska vlada pod predsedništvom dr Karla
Renera.
U datoj izjavi o nezavisnosti od 27. aprila saopšteno je,
između ostalog:
»...Godine 1938. austrijskom narodu nametnuto prisa-
jedlnjenje ništavno je ...
Za sprovođenje ove odluke obrazovana je privremena
vlada uz učešće svih antifašističkih partija, kojoj se daje
'puna zakonodavna i izvršna vlast uz pridržavanje prava
ograničenja okupacionih sila.«
Za predsednika
SOCIJALISTIČKE PARTIJE AUSTRIJE:
(socijaldemokrati i revolucionarni socijalisti)
dr Karl RENER dr Adolf ŠERF
Za predsednika
HRIŠĆANSKO-SOCIJALNE PARTIJE,
odnosno
AUSTRIJSKE NARODNE PARTIJE:
Leopold KUNŠAK
Za KOMUNISTIČKU PARTIJU AUSTRIJE:
Johan KOPLENIG
belgija _

/ y itlerovi politički uspesi od 1933. godine, zatim po­

novna okupacija leve obale Rajne, a na koju garantne
sile pakta u Lokarnu nisu reagovale, doveli su Belgiju u si­
tuaciju da se razreši svojih obaveza i pristupi neutralnoj
politici, počev od 1936. godine.
U meri u kojoj se opasnost od pojave novog konflikta
sve više ispoljavala, prišlo se ubrzano naoružavanju. U tre­
nutku poljske krize, avgusta 1939. godine, belgijska vojska,
koja se mogla mobilisati, imala je 600.000 ljudi, značajan
napor za zemlju od osam miliona stanovnika.
Nastavak je poznat: osam meseci čudnog rata, blitz-
krieg-a od 10. maja 1940. godine. Posle borbe od svega 18
dana, vođene uz sadejstvo francusko-britanskih snaga, bel­
gijska vojska je bila prinuđena na bezuslovnu kapitulaciju.
Belgijski kralj Leopold III, nasuprot mišljenju svojih
ministara, odlučio je da ne napusti svoju dužnost vrhovnog
komandanta i da podeli sudbinu svoje porobljene vojske.
Vlada je, sa svoje strane, rešila da nastavi borbu u Francu­
skoj i objavila je da je kralj onemogućen da vlada. Posle
propasti Francuske vlada se prebacila u London, gde je na­
stavila da radi od oktobra 1940. godine. Počev od malih
efektiva, koji su mogli da se prebace u Veliku Britaniju i
izvesnog broja Belgijanaca, regrutovanih u slobodnim zem
ljama, u britanske vojne jedinice bile su uključene i druge
kopnene, vazdušne i pomorske jedinice.
Glavni adut belgijske izbegličke vlade bio je u posedo-
vanju Konga, čiji je geografski položaj imao kapitalni zna­
čaj za buduće operacije u Africi i čija su prirodna bogatstva
mogla da predstavljaju ozbiljan doprinos naporima savez­
ničkog rata. Nekoliko belgijskih brigada iz Konga je odi­
gralo značajnu ulogu u oslobođenju Etiopije 1941. godine.

47
 pokreti otpora

1. Prvi mesecl nemačke okupacije

Nasuprot prvom svetskom ratu, ovog puta zemlju je u
celosti okupirala nacistička vojska, i uspostavljena je zajed­
nička nemačka uprava za sevemu Francusku i Belgiju. Ove
teritorije su se našle pod vlašću vojnog zapovednika, gene­
rala Aleksandra fon Falkenhauzena. Pod njegovom koman­
dom nalazio se jedan vojno-administrativni šef Reder. Ovog
puta nije uopšte postojala civilna nemačka administracija,
kao što je to bilo 1914—1918. Fon Falkenhauzen i Reder su
ostali na toj dužnosti do jula 1944. godine kada su ih zame-
nili dosledniji nacisti.
Belgijski administrativni aparat, predviđen Ustavom,
nastavio je da funkcioniše pod rukovodstvom generalnih
sekretara, koje je imenovao kralj odmah posle 10. maja
1940. godine. Pod pritiskom okupatora, izvestan broj viso­
kih funkcionera i predsednika opština bio je ipak zamenjen
drugima, koji su bili spremniji da sprovode »nove na­
redbe«.
U celini uzev, tradicionalne političke partije prestale su
da postoje, javno mnenje bilo je neraspoloženo prema svo­
jim političkim predstavnicima, koje je, s pravom ili ne,
smatralo odgovornim za katastrofu koja se sručila na
zemlju.
Vera belgijskog stanovništva bila je poljuljana brzim
porazom od maja 1940. godine. Težak je bio udarac kad su
se na svim javnim zgradama pojavile ogromne zastave sa
kukastim krstom.
Međutim, ti oficiri i vojnici u sivim uniformama i sa
sjajnim čizmama, koji su krstarili ulicama, imali su »ko­
rektno« držanje, očigledno po naređenju. Cilj je bio jasan:
smiriti duhove, održati administrativni kadar, povratiti nor­
malni ekonomski život. Taj izgled stroge učtivosti bio je
povod nekim posmatračima da kažu: »To nisu više oni iz
1914—1918!« Mnogi su iskreno verovali da je rat konačno
izgubljen. Zar se nije čuo, iz neokupirane Francuske, glas
maršala Petena, heroja sa Verdena, da treba prihvatiti sta­
nje stvari.
Zbog toga se u početku okupacije otpor nije nametao
stanovništvu sa istom oštrinom kao u istočnoj, a uskoro i u
centralnoj Evropi. U ovim zemljama nemilosrdna surovost
nemačkog okupatora izazvala je gotovo odmah reagovanje —
pojavu otpora.
Na taj način, u Belgiji se primećivala izvesna pometnja
duhova, pojačana neslaganjem između zarobljenog kralja i
njegove izbegličke vlade!

48
belgija

Sve to objašnjava neaktivnost masa u prvim mesecima

okupacije.
Izvesni politički krugovi su brzo izabrali put saradnje s
okupatorom. Šef belgijske Radničke partije Hanri de Man,
od juna 1940. godine otvoreno se izjasnio za novo stanje i
stvorio je Uniju fizičkih i intelektualnih radnika, šef Fla­
manske nacionalističke partije, Staf de Klerk, stupio je u
službu Rajhu, predlažući stvaranje trojne države, u čiji sa­
stav bi ušle belgijska Flandrija, francuska Flandrija i Ho-
landija. Istovremeno se zauzeo za obrazovanje poluvojničkih
formacija. Sa svoje strane, lider de Reks je priznao Valo-
niju za nemačku zemlju, a Hitlera kao svog »Firera«. Celo-
kupna cenzurisana štampa, dobro organizovana, vešto je
širila nacističku propagandu.

Međutim, u jesen 1940. godine, kada je bilo jasno da

se rat nastavlja, kod većine Belgijanaca ispoljavaju se pa­
triotske tradicije iz 1914—1918. Velika Britanija je pobedo-
nosno izdržala vazdušni rat, i okupator je postepeno napu­
štao svoju politiku odmazde. Sumnjivi ambasadori su bili
vraćeni, strani i kongoanski vrednosni papiri oduzeti. Po-
reski nameti, rekvizicija, jezičke diskriminacije prilikom
oslobađanja ratnih zarobljenika, obaveza za Jevreje da nose
Davidovu zvezdu, svrgavanje funkcionera — sve ove mere
su doprinele izbijanju nezadovoljstva.

2. Poreklo i karakteristike belgijskog pokreta otpora

a. Osnovne crte
Bez obzira na njihov raznovrsni izgled, evropski pokreti
otpora imaju zajedničku crtu — bore se protiv fašizma u
istim uslovima ilegalnosti. Aspekti i način rada pokreta ot­
pora bili su svakako u odnosu na svaku zemlju različiti,
a zavisili su i od mentaliteta ili političke orijentacije poje­
dinih krugova. Ali uprkos svojoj raznolikosti, ispoljava se
duboko jedinstvo misli: duh otpora.
U Belgiji je pokret otpora najpre predstavljao patriot­
ski refleks, čiji je konkretan cilj bio: borba za oslobođenje
domovine, koja je u ovim uslovima našla svoj izraz.
Uz to, pokret je predstavljao i ideološku borbu protiv
totalitarizma a za poštovanje ljudskog dostojanstva. U tom
pogledu drugi svetski rat se ne može uporediti sa nacional­
nim ratovima ranijih vremena.
 pokreti otpora

Pokret otpora je, najzad, dodavao ovom cilju poštova­

nje izvesnih etičkih vrednosti i aspiracije političke prirode,
koje su postajale deo borbe protiv okupatora. Učesnici ot­
pora obično nisu želeli uspostavljanje predratnih političkih
i društvenih formi, koje su smatrali kao preživele.
Ove tri motivacije se razlikuju u važnosti u odnosu na
društvenu sredinu i evoluciju rata.

b. Politički stav u jesen 1940.

Može se reći da je za Belgiju pokret otpora protiv ne­
prijatelja sačinjavao glavni aspekat njenog učešća u napo­
rima savezničkog rata. Prema tome, sasvim je prirodno da
se istorija pokreta otpora smatra kao sastavni deo istorije
drugog svetskog rata. Stoga nije iznenađujuće da se poja­
vila prilično obimna literatura o tom pitanju. Ali ako se
izuzmu profesionalni istorijski radovi, najveći deo tog stva­
ranja, sui generis, freba proučavati sa puno pažnje, jer je
jasna tendencija veličanja i preuveličavanja uloge koju je
odigrao pokret otpora.
U svakom slučaju, ne možemo se složiti s idiličnom
verzijom, prema kojoj je celokupno stanovništvo istog časa
iskazivalo svoju mržnju prema okupatoru i odmah stupilo
u borbu. Nasuprot zemljama istočne i centralne Evrope, u
kojima je borba vrlo rano počela, belgijski pokret otpora
je imao manje herojske početke nego što bi se to moglo
zaključiti iz uobičajene literature.
Od leta 1940. do juna 1941. godine svakodnevni život
stanovništva odvijao se između krajnjih tačaka otpora i sa-
radnje s okupatorom; znatna većina je prihvatila, milom ili
silom, činjenicu da je zemlja okupirana.
Došlo je najpre do saznanja brutalnog ukidanja slobode,
odmah posle potištenosti prvih dana. Ali za mnoge rat je
najpre značio razdvajanje od voljenih bića, koja su ostala
u vojnom zarobljeništvu, kao i sve veće restrikcije u snab-
devanju i materijalne štete u postradalim krajevima.
Većina je ostajala stešnjena u društvenom sistemu koji
je morao i dalje da postoji pod okupatorom, i koji je po­
nekad čak koristio i nacističkoj privredi.
Tek se docnije pod uticajem snažnih i ponovljenih emo­
cija, otpor polako kristalizovao, i stanovništvo je bilo sprem­
no da prekine s politikom iščekivanja, da bi najpre došlo
do.; pasivne rezistencije, a zatim i do aktivnog i organizova-
nog neprijateljstva.

50
belgija

c. Prvi »oblici« belgijskog pokreta otpora

Moguće je klasifikovati razne oblike ili »tipove« belgij­
skog otpora, idući progresivnim redosledom.
Na dnu lestvice nalazi se ono što se naziva »pasivna
rezistencija«. Ona pruža raznolike vidove, počev od spon­
tane reakcije do primene na široj osnovi. Rezistencija je
vid otpora koji je svako mogao da vrši ne izlažući se naro­
čito velikoj opasnosti: činovnik koji bi svojom sporošću
kočio poslove u svom sektoru; inženjer i radnik koji bi
pravili greške i zadržavali proizvodnju ne idući pri tom do
otvorene sabotaže; banke koje bi sprečavale inflaciju koja
je proisticala iz prinudnog kursa nemačke valute; admini­
strativna neposlušnost ili, nasuprot tome, preterana vredno-
ća; odsustvovanje, itd. Teško je utvrditi koliki je stvarni
značaj pasivnog otpora. U akutnoj fazi ponekad se pretva­
rao u ograničeni ili opšti štrajk. U ovom poslednjem slu­
čaju, nalazimo se pred organizacijama koje šire direktive i
na taj način prelaze granicu koja deli pasivnu od aktivne
rezistencije.
Aktivni pokret otpora je imao težak početak. Kao po­
lazna tačka bila je to borba bez oružja i borbenih sredstava,
gde je pre izvojevanja pobede trebalo pre svega ubeđivati.
Odatle je došao taj aspekt psihološkog rata, na koji se
belgijski otpor orijentisao od samog početka. Borba usme-
rena na to da ohrabri duhove, da galvanizuje energije i da
pribavi pristalice, kao i da demorališe neprijatelja i njegove
saradnike. U tom ratu ideja Nemci su se pokazali mnogo
manje umešni od svojih protivnika, bez obzira na iskustvo
i ogromna sredstva propagande.
Tajno rasturanje letaka i novina bila je prva forma
aktivne borbe. Ova je borba istovremeno u početku imala
i najviše žrtava, jer je nemačkoj policiji i njenim dostavlja­
čima bilo lako da otkriju izvor novosti.
Za veliki broj Belgijanaca prvi akt otpora bio je u tome
da se sluša, uprkos zabrani, glas Radio-Londona, koji je emi-
tovao vesti pune nade i direktiva za akciju.
Iako nevidljiva, ta psihološka akcija je imala svakako
neograničeno dejstvo. Većina članova otpora načinila je od
slušanja radija ili čitanja ilegalnih novina svoj životni cilj.
Veoma često, organizacija za rasturanje letaka služila je
kao baza za formiranje obaveštajne mreže ili lanca za
bekstvo.
 pokreti otpora

Već od prvih dana okupacije pojedinim vojnim licima je

pomagano da se izbave ropstva. Ubrzo su potom prebacivana
i lica iz zarobljeničkih logora kao i prvi britanski avijatičari
oboreni iznad belgijske teritorije.
Već od 1940. godine, formiran je izvestan broj obave-
štajnih službi, koji je kad god je mogao uspostavljao kon­
takt sa službama iz Londona Intelidžens-servisom i Drugim
biroom izbegličke vlade. Prvi pokušaji nisu bili mnogo uspe-
šni, zbog nedovoljnog iskustva i odsustva tehničkih sred­
stava. Otuda i mnogobrojna hapšenja.

3. Jačanje belgijskog otpora (1941—1943)

a. Opšti razvoj
Bez obzira na pozitivne rezultate postignute uglavnom
u domenu obaveštavanja, belgijski pokret otpora nije dosti­
gao, početkom juna 1941. godine, stepen velikih organizacija.
Gubici među prvim članovima otpora bili su teški, a njihova
zamena više nego spora.
Smisao otpora u to doba bilo je već samo njegovo posto­
janje. A zasluga otpora Velike Britanije bila je u priznanju
toga postojanja i njegovom održavanju u granicama posto­
jećih slabih sredstava. U redovno slatim izveštajima okupa­
torskih vlasti nemačkoj Vrhovnoj komandi nije u to vreme
bilo pomena o nekim ozbiljnim opasnostima izazvanim bel­
gijskim pokretom otpora.
Šest meseci kasnije ton ovih izveštaja bio je znatno
izmenjen. Pokret otpora pokazao se odjednom mnogo važ­
nijim i razvijenijim nego što se to očekivalo.
Napad na SSSR u junu 1941. godine, a potom i ulazak
u rat Sjedinjenih Država znatno su doprineli njegovom raz­
voju. Počev od tog trenutka komunisti su iz osnove izme-
nili svoje držanje. Ostavljajući po strani ideološke razmi­
rice, kolektivno su prišli borbenim slojevima koji su ile­
galno radili. Njihova delatnost počela je već od početka da
se orijentiše na neposredne akcije. U Belgiji nije bilo po-
dele otpora na dva krila. Ispoljavana su svakako različita
mišljenja u pogledu metoda ili načina postupanja, ali nikako
nisu izbijale teške nesuglasice. One će nastati tek pred
samo oslobođenje zemlje, kad komunisti istaknu svoje poli­
tičke stavove.
Borba protiv okupatora, uzeta u celini, razvija se orga-
nizovanije krajem 1941. godine. London bolje stivata poten­
cijalnu važnost tajnih pokreta i počinje da ulaže napore
za ostvarivanje koordinacije rada između mnogobrojnih
grupa članova otpora.

52
belgija

Sredinom 1942. godine vidan progres postignut je u

ovoj oblasti, decentralizovanjem i planiranjem akcija, do tog
trenutka pojedinačnih.
Godina 1943. je period velikih priprema. Pokret otpora
integrisan je u celini u ratne napore saveznika. Protivmere
neprijatelja postaju sve snažnije i pričinjavaju značajne
gubitke. Spoljna podrška ostaje, međutim, nedovoljna, iako
je saveznička Vrhovna komanda došla do zaključka da tajni
otpori stvarno predstavljaju četvrtu silu, čija će važnost biti
značajna u opštem balansu sredstava.

b. Obaveštajna mreža
Više mreža radi počev od 1940. godine: Clarence-Cleve-
lanđ, Zero, Luc, Mili... itd. Do 1941. godine kuriri se upu­
ćuju u London, kopnom preko okupirane Francuske, višiske
zone i Španije. Takođe ilegalno, šalju se lica kojima preti
opasnost, osoblje za vezu i oboreni avijatičari. Dobar deo
»ovih putnika« upoznaće Petenove zatvore i logore Miranda
i Ebro pre nego što stigne u Gibraltar ili Lisabon. Tri
belgijske organizacije specijaliziraće se u ovoj aktivnosti
spašavanja: Comete, Marathon i Pat o’Leary.
Prvi materijali su kucani mašinom, što je bilo veoma
glomazno. Docnije su slati mikrofilmovima.
Metodi ovih prvih obaveštajnih službi, često slični
onima koje su primenjivali učesnici rata 1914—1918, nisu
više odgovarali novom tehničkom načinu rada nemačke kon-
trašpijunaže. I zbog toga je u početku bilo znatnih gubitaka.
Efikasnost tajnih obaveštajnih službi biće pojačana
spuštanjem padobranaca tokom 1941. godine i specijalizo-
vanih agenata, koje su pratili njihovi radio-operateri. Ishod
će biti poboljšan, a istovremeno biće izbegnuto dugo puto­
vanje preko španije, bar kad su u pitanju hitna obaveštenja.
Nove službe bile su formirane 1942. i 1943. godine, po­
krivajući sve gušće Belgiju. Svaki onaj koji je posredno ili
neposredno učestvovao u ilegalnom radu, bio je u stvari
obaveštajac.
Krajem 1942. godine, belgijska služba operisala je pre­
ko 25 tajnih centara smeštenih u Belgiji i Francuskoj, upr-
kos istragama nemačke goniometrije. Pred oslobođenje bilo
ih je 40. Britanska obaveštajna služba priznala je docnije
da su Belgijanci u 1942. godini slali 80% informacija iz oku­
piranih zemalja, naročito o položaju neprijateljskih radara,
koji su stalno ugrožavali poduhvate bombardera nad Ne-
mačkom.

53
 pokreti otpora

Slabost ovih izveštaja bila je možda u tome što ih je

istovremeno koristio i vojni pokret otpora za opštenje sa
Londonom. Special Operations Executive često je isticao po­
trebu za striktnom podelom između operacija i obaveštavan ia.
Neprihvatanje ovog gledišta bilo je razlog velikog broja gu­
bitaka.

c. Vojni otpor
Tokom prve godine rata direktna akcija u formi sabo­
taža bila je sporadična i nesistematizovana. Bilo je i aten­
tata na saradnike okupatora i pojedina vojna lica. Kako
su ove akcije redovno praćene represalijama prema stanov­
ništvu, ono se, uopšte uzev, neprijateljski odnosilo prema
ovim metodima.
Samo se po sebi, međutim, razume da je krajnji cilj i
najviši domet pokreta otpora imalo da bude organizovanje
tajnih snaga, koje će, u datom momentu, učestvovati u oslo­
bođenju domovine.
Od 1941. godine pa nadalje dvanaest vojnih pokreta
otpora u Belgiji snažno se razvilo. S obzirom na malu po­
vršinu teritorije i odsustvo nepristupačnih krajeva, tako
veliki broj organizacija izazvao je razne teškoće. Belgijska
vlada u Londonu, uz to, zazirala je od najznačajnijeg među
tim pokretima, Belgijske legije, obrazovane već 1940. godine
i sastavljene uglavnom od aktivnih vojnih lica i rezervista.
Vlada je pogrešno verovala da je jedini cilj ovog pokreta bio
da vrati kralja na presto, kad zemlja bude oslobođena, a
da je borba protiv okur>atora bila u drugom planu. Situacija
je raščišćena krajem 1942. godine, kada je vojni otpor dobio
zvaničan status. Juna 1943. godine London mu je dostavio
precizne direktive.
Pored Tajne armije (bivše Belgijske legije), određene
da obrazuje snagu od 50.000 ljudi, koja bi se u datom mo­
mentu stavila pod komandu saveznika, postojali su: Armija
oslobođenja, Nepokoreni, Belgijska vojna organizacija otpo­
ra, Bela brigada (Fidelio), Belgijska armija partizana, Bel­
gijski nacionalni pokret, Nacionalni kraljevski pokret, Nola,
Oslobođeni, Grupa G i Front nezavisnosti, drugi po veličini
u belgijskim pokretima otpora. Ovom poslednjem je vlada
stavila u zadatak da koordinira rad civilnog pokreta otpora.
Ova odredba bila je u stvari čista teorija, jer su svi
pokreti, bez razlike, primenjivali sabotažu i bavili se oba-
veštajnim radom, a u poslednjoj fazi pristupali i gerili. Veći
deo njih imao je i svoje posebne tajne listove.

54
belgija

Isporuke oružja, municije i materijalnih sredstava od

strane Velike Britanije često su, kao i u drugim zemljama,
izazivale nezadovoljstvo izvesnih grupa, koje su se smatrale
oštećenim u odnosu na druge. Nije se vodilo računa o stvar­
nim teškoćama SOE kao i o teškoćama vlade u želji da
svakoga zadovolji.
Organizacija koja se najviše istakla u akcijama sabo­
taže, pre opšte pobune od 1. juna 1944. godine, bila je Grupa
G. U njoj su sarađivali inženjeri i tehničari; nikad ih nije
bilo više od 3.000, a svoju aktivnost su u prvom redu usme-
rili na industriju i transport. Grupa G je 15. januara 1944.
godine uspela da onesposobi istovremeno sve linije visokog
napona u zemlji, što je neprijatelja koštalo oko 10 miliona
časova rada. Gubici Grupe G dostigli su, za vreme rata,
20% njenih efektiva, a rukovodilac 2an Buržes, ubijen je
u Buhenvaldu 1944. godine.
d. Psihološka rezistencija i civilni otpor
Od 1941. godine ilegalna štampa se veoma razvila. Po­
četkom 1943. godine više od 300 listova izlazilo je redovno
u Belgiji na oba jezika. Među njima i SLOBODNA BELGIJA,
veteran iz 1914—1918, obnovljena 1941. godine. Posebnu
hrabrost zahtevala je akcija od 9. novembra 1943. godine,
kad je izdanje lista Le Soir, objavljivanog pod kontrolom
okupatora, zamenjeno ilegalnim, štampanim u 100.000 pri-
meraka i prodatim u svim kioscima žemlje. Ovaj postupak
doveo je do besnila izigrane Nemce.
Treba takođe pomenuti posebnu formu rezistencije —
civilni otpor čije su moralne i materijalne akcije bile vrlo
značajne: prikrivanje pojedinaca, pripadnika pokreta otpora,
opozicionara i Jevreja, u vreme kada se za njima tragalo,
akcija univerzitetskih nastavnika, nepomirljivo držanje jav­
nih službi i crkve, pomoć zarobljenicima i licima koja su
izbegavala prinudan rad, kao i porodicama žrtava represije;
odbijanje činovnika da sprovode nemačka naređenja, itd.
Tako je, na primer, Slobodan univerzitet u Brislu odbio
da postavi za profesore lica koja je predložio okupator,
zbog čega je bio zatvoren krajem 1941. godine. Mnogo je
studenata otišlo na druge univerzitete, dok su drugi pratili
predavanja na ilegalnom univerzitetu, bilo u stanovima pro­
fesora ili na drugim tajnim mestima.
4. Učešće pokreta otpora u oslobađanju zemlje 1944. godine
Poslednjih šest meseci pred oslobođenje bili su najteži
za belgijsko stanovništvo, i pored uverenosti u pobedu, koja
se najavljivala kako na Istoku tako i na Zapadu Evrope.
 pokreti otpora

Sve veći broj učesnika pokreta otpora i talaca bio je

hapšen, streljan ili deportovan u koncentracione logore, od
kojih se jedan nalazio u samoj Belgiji, u mestu Breendonck.
Ubistva i atentati na viđene kolaboracioniste postali su sve
brojniji, a posle njih je uvek dolazilo do brutalnih repre­
salija koje su imale za cilj da održavaju atmosferu straha.
Pokreti kolaboracionista, kao DEVLAG, Germanse SS, Rex
i drugi, preduzimali su mere »kontraterora«. Kad god je to
bilo moguće, svoju politiku represalija sprovodili su bez
znanja nemačke vlasti; ubijali su lica za koja su pretpo­
stavljali da pripadaju pokretu otpora i preduzimali krvave
»kaznene ekspedicije«.
Pored toga, saveznička bombardovanja, vršena u cilju
priprema za iskrcavanje, nanosila su teške materijalne gu­
bitke, a bilo je i mnogo žrtava u raznim gradovima.
U drugom tromesečju 1944. godine SOE izvršila je 55
vazdušnih operacija, u cilju snabdevanja učesnika otpora,
koji su tako mogli da pojačaju svoju akciju.
Savezničke vazduhoplovne organizacije SHAEFE pove-
ravale su pokretu otpora sledeće zadatke:
1. koordinirati akcije sa planom iskrcavanja, pa-
ralisati nemačke pokrete prema Francuskoj, razara­
njem železničkog i drumskog saobraćaja.
2. otpočeti gerilu prilikom nastupanja savezničkih
snaga, ometajući i sabotirajući telekomunikacije.
3. voditi i pomagati savezničke snage u trenutku
kontakta, neutralisanjem razaranja koje priprema ne­
prijatelj ili opravljanjem oštećenih objekata. Ovo po-
slednje imalo je za cilj zaštitu pristaništa od razaranja.
Prvog juna u 19,15 časova belgijski pokret otpora dobija
preko BBC obaveštenje koje nagoveštava sprovođenje plana
između 3. i 15, ukoliko ne stigne drugo naređenje. Borbene
grupacije odmah su stavljene u stanje pripravnosti.
šestog juna BBC javlja da je iskrcavanje počelo.
Osmog juna novo saopštenje daje odobrenje za akciju
za 10. jun saboterima železničke mreže i drugih komuni­
kacija.
Svi pokreti otpora bacaju se u akciju: u julu je iz­
vršeno 800 železničkih razaranja, 42 izbacivanja vozova iz
šina i 65 uništenja mostova. Situacija u nemačkoj pozadini
postaje haotična.
Od 9. juna preduzimaju se prve mere zaštite prista­
ništa u Ganu, Brižu i Ostendeu. Rezultati su delimično po­
stignuti.

56
belgija

Da bi se sačuvalo veliko pristanište u Anversu, koje

će za saveznike biti od neobične važnosti, razne grupe po­
kreta otpora u ovoj oblasti stavljaju se pod komandu komi­
teta za koordinaciju i pristupaju studiozno zaštitnim ope­
racijama pristanišnih instalacija. U Ardenima, jedinoj po­
voljnoj oblasti za razvijanje gerile, učesnici otpora
spremaju se da stupe u akciju.
Krajem avgusta događaji se sve brže razvijaju. Savez­
ničke snage neobično brzo napreduju polazeći od Sene,
dok se Nemci povlače velikom brzinom na Sigfridovu li­
niju. Izvestan broj američkih i britanskih jedinica zadržan
je bitkom za francuska pristaništa na Lamanšu, koja su još
bila u rukama nacista. Na taj način su oslabljeni napori
savezničkih divizija, koje bi inače mogle uspešno da sara-
đuju sa pokretom otpora u Belgiji.
Komanda SHAEFE traži od otpora da do maksimuma
ometa nemačke pokrete. Na nesreću, obećana pomoć —
upućivanje padobranaca — nedostaje.
Ipak, 1. septembra je izdato naređenje za otpočinjanje
gerile. Istovremeno je dat nalog da se više ne vrše opsežna
razaranja i da se pređe na mere zaštite uopšte, na čuvanje
pristanišnih instalacija i stokova materijala koje je nepri­
jatelj napustio. Ove operacije primenjuju se bez odlaganja,
usred opšteg povlačenja neprijateljskih jedinica. U među­
vremenu saveznici napreduju. Petog septembra »pustinjski
pacovi« oslobađaju Gan, uz efikasnu pomoć tajne armije,
a 9. septembra stižu do Nieuporta, Ostendea i Briža. Ne­
prijatelj se od početka novembra grčevito drži Leopoldovog
kanala. Do Brisla i Anversa stiže se 3. i 4. septembra: in­
stalacije velikog pristaništa ostale su netaknute, zahvalju­
jući izvanrednoj akciji formacija belgijskog pokreta otpora.
Evo, primera radi, opisa ove poslednje operacije: 25.
avgusta, predviđajući skori dolazak saveznika, koji su već u
blizini granice, organizacija pokreta otpora u Anversu spro­
vodi svoj plan sabotaže, razaranja i zaštite objekata.
— u noći između 25. i 26. avgusta: razaranje fa­
brike cementa, koja je proizvodila cevi za rud­
nike kao i uništavanje zatečenih stokova.
— u noći između 26. i 27: potpuno uništenje pum-
pne stanice u Anversu na železničkoj stanici,
čime je onesposobljeno za pokret 60 lokomo­
tiva. Ovo će sačuvati život političkim zatvore­
nicima naguranim u vozove koji su kretali za
Nemačku.
— 31. avgusta: razaranje dispečerske grupe glav­
ne železničke stanice.

57
 pokreti otpora

— od 1. do 3. septembra: presecanje dovoda elek­

trične struje potrebne za pokretanje mostova i
brana; presecanje električnih kablova, auto­
matskih bacača plamena; presecanje kablova
za paljenje vatre; zaustavljanje brodova i plov­
nih dizalica; zaštita električnih centrala; pre­
secanje telefonskih veza.
Radi se takođe i na tome da se olakša pristup savezni­
cima u pravcu Anversa. Inicijativa jednog člana otpora
omogućiće britanskim tenkovima da pređu branjenu zonu
preko jednog mosta, koji nije bio čuvan.
Četvrtog septembra Britanci ulaze u grad i učestvuju,
sa pokretom otpora, u čišćenju pristaništa i okoline. Borbe
traju do 10. septembra. Pristanište je praktično ostalo ne­
taknuto. Periferija Anversa biće definitivno oslobođena 4.
oktobra. U to vreme holandska granica je već pređena.
Sa izuzetkom malog dela Flandrije, ćela teritorija Bel­
gije je oslobođena. Istaknuti belgijski vojni istoričar, Anri
Bernar, mogao je s pravom da napiše: »Da je očuvanje
pristaništa u Anversu bilo jedini poduhvat formacija pokre­
ta otpora taj bi poduhvat, kao od izuzetnog značaja, bio
dovoljan da opravda sve napore i sve žrtve za vreme pro­
tekle četiri godine«. A general Ajzenhauer kaže: »Jedan sat
dobijen u pristaništu Anvers bio je isto što i dan dobijen
u ofanzivi«. Krajem novembra instalacije u pristaništu su
radile punim kapacitetom.
Da savezničke jedinice nisu izuzetno brzo napredovale
(gotovo 70 kilometara dnevno u prošeku) belgijski pokret
otpora morao bi, sasvim sigurno, da računa sa gubicima
mnogo značajnijim od onih, dovoljno velikih, koje je podneo
u toku tih nedelja borbe za oslobođenje.
Ali je isto tako izvesno da su Nemci znali za postojanje
pokreta otpora i za njegove zadatke, kao što su bili svesni
rizika oko ponovnog uspostavljanja vlasti u jednoj ovakvoj
oblasti. Opasnost koja je dolazila od pokreta otpora bila
je glavni faktor u odluci Nemaca da ne započinju bitku na
belgijskoj teritoriji. Ovaj kapitalan faktor, tako koristan za
našu zemlju, nije bio dovoljno istaknut. Njega treba upisati
u korist pokreta otpora.

5. Zaključak
Ako je moguće dati u glavnim crtama, kao što smo mi
učinili, opis snage belgijskog pokreta otpora i opšte crte
njegovog raznovrsnog načina rada, mnogo je teže ući u
složene detalje njegovog mučnog svakodnevnog života.

58
belgija

Na žalost, ta teškoća proizilazi najviše iz nedostataka

dokumenata. Pokret otpora imao je za pravilo da ne ostav­
lja nikakve pisane tragove. Bilo je naređeno da se uništava
svaki dokument, da bi se izbegla mogućnost njegovog ko-
rišćenja od strane neprijatelja, koji bi desetkovao organiza­
ciju. Lice kod koga bi se takav akt našao bilo je sigurno
da će biti podvrgnuto »užasnim« ispitivanjima. Saveznici,
a naročito organizacija SOE, nisu još učinili dostupnim
svoje arhive.
što se pak tiče nemačkih izvora, oni su često potpuno
uništeni, tako da su retki podaci, a i oni koje smo mogli
da dobavimo su sasvim fragmentarni.
Ostaju nam kazivanja očevidaca i učesnika. Iako pred­
stavljaju u najvećoj meri danas dostupnu dokumentaciju,
treba ih koristiti sa najvećom opreznošću, jer mnoga od njih
nisu dovoljno objektivna. Pored toga svaki član otpora bio
je striktno odeljen od svojih drugova iz drugih grupa. Ve­
ćina nije upoznala svoje starešine i svoje saborce sve do
svršetka rata. Na žalost, brojni učesnici iz prvih dana
otpora, koji su često najviše i znali, nestali su posle mu­
čenja, streljanja ili zatočenja u koncentracionim logorima.
Razumljive su stoga neizbežne i verovatno definitivne
praznine opisane sinteze.
Oko 17.000 članova pokreta otpora dalo je svoje živote
za oslobođenje otadžbine. Neka im je slava!
bugarska

/ j orba bugarskog naroda protiv fašizma počela je još 9.

juna 1923. godiner kada je vojnim prevratom u zemlji
uspostavljena fašistička diktatura. Tada se preko sto hiljada
radnika i seljaka spontano diglo protiv fašističkih uzurpa­
tora, a septembra iste godine Bugarska komunistička par­
tija je podigla narodni antifašistički ustanak. Ustanak je
pretrpeo neuspeh, ali fašizam u Bugarskoj nije uspeo da
obezbedi sebi širi oslonac u narodu.
Uprkos žestokim udarcima i velikim žrtvama, i pored
teških uslova ilegalnog rada, BKP je zadržala svoje mesto
kao prva politička snaga. Tridesetih godina se stavila na
čelo pokreta za stvaranje širokog narodnog fronta protiv
fašizma, rukovodila je borbom radnih ljudi za izvojevanje
političkih prava i sloboda kao i za očuvanje mira. A kada
je izbio drugi svetski rat, BKP je zauzela dosledne interna­
cionalističke pozicije.
Uoči rata car Boris i monarhofašistička vlada čvrsto
su vezali Bugarsku uz hitlerovsku Nemačku, prema kojoj
je bilo usmereno preko 2/3 bugarske spoljne trgovine. Vla-
dajuća monarhofašistička klika, sa premijerom G. Kjoseiva-
novim, a od 15. II 1940. godine prof. B. Filovim na čelu,
zastupala je interese nemačkog monopolističkog kapitala.
Vodila je progermansku politiku i vukla Bugarsku na stranu
Hitlerove Nemačke.
Deo buržoazije, direktno ili indirektno vezan za engleski
i francuski kapital, težio je da orijentiše Bugarsku prema
Engleskoj i Francuskoj. Radnici, i drugi slojevi stanovništva
— radni narod — bili su antifašistički raspoloženi i gajili
ljubav i osećanje zahvalnosti prema ruskom narodu, koji je

61
 pokreti otpora

oslobodio Bugarsku 500-godišnjeg turskog ropstva (1878).

2eleli su jačanje prijateljskih veza sa Sovjetskim Savezom
i očuvanje mira.
Bugarska radnička partija (BRP) bila je jedina dobro
organizovana politička partija radnog naroda. Njome je ru­
kovodio ilegalni Centralni komitet, koji se nalazio u zemlji,
i Biro u inostranstvu, na čijem je čelu bio istaknuti aktivist
bugarskog i međunarodnog radničkog pokreta Georgi Dimi-
trov. Kao verni i dosledni tumač narodnih interesa, BRP
je vodila odlučnu borbu za ujedinjenje narodnih masa u
snažni front protiv rata. Nezaposleni radnici, zanatlije i
seljaci vodili su na širokom frontu borbu za zaštitu život
nih interesa, a juna 1940. godine počinje štrajk u kome
učestvuje preko 30.000 radnika. Krajem iste godine, BRP
se stavlja na čelo opštenarodnog pokreta, koji je podržavao
predlog sovjetske vlade upućen bugarskoj vladi o zaklju­
čenju ugovora o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći između
SSSR i Bugarske. Na masovnim sastancima, u rezolucijama,
pismima i telegramima radni ljudi su otvoreno izražavali
svoje neslaganje sa spoljnom politikom vlade i insistirali
na prihvatanju saradnje sa SSSR. Bio je upućen ogroman
broj kolektivnih apela sa preko 350.000 potpisa.
S obzirom na otpor koji su pružile narodne mase, no­
vembra 1940. godine kralj i vlada nisu uspeli da otvoreno
pređu na stranu sila osovine, na čemu je Hitler insistirao.
Tek marta 1941. godine posle tajnih i od naroda brižljivo
skrivanih priprema, monarhofašistička klika potpisala je pri­
stupanje Trojnom paktu. Istoga dana nemačka vojska je
ušla u zemlju. Uprkos tome što su nemački fašisti nazivali
sebe saveznicima, faktički je to bila okupacija Bugarske,
koja je tada pretvorena u bazu za napad na Jugoslaviju
i Grčku. Posle kapitulacije neke oblasti u tim zemljama
(deo Vardarske Makedonije, Pomoravija i Belomorske Tra-
kije) okupirala je Bugarska. Tako je Bugarska uvučena u
drugi svetski rat na strani agresorskih fašističkih snaga.
Hitlerovci su i dalje sve više pljačkali zemlju. U Ne-
mačku su otpremane ogromne količine poljoprivrednih pro­
izvoda i sirovina. Prema sporazumima Nojbahera i Klodi-
jusa, Bugarska se prihvatila obaveze da izdržava Hitlerove
jedinice u zemlji, kao i na teritorijama »pripojenim« njoj
u toku ratnih godina. Pao joj je u deo zadatak — finansiranje
rudnika, kao i izgradnja železničke i drumske mreže u Ma­
kedoniji i Trakiji za potrebe hitlerovaca. Samo u toku 1941.
godine nemački dugovi Bugarskoj iznosili su 10 milijardi
leva, a do 9. IX 1944. taj dug je dostigao 70 milijardi leva,
dok su 1938. godine svi državni prihodi Bugarske iznosili
sedam milijardi 802 miliona leva.

62
bugarska

Bugarska radnička partija raskrinkavala je izdajničku

politiku vlade i propagandu Hitlerovog novog poretka u
Evropi. Odlučno se izjasnila protiv rata sa Grčkom i Jugo­
slavijom, protiv slanja bugarskih okupacionih trupa na te­
ritorije tih zemalja i istakla parolu jedinstva i solidarnosti
balkanskih zemalja u borbi protiv imperijalističkih osvaja­
nja, protiv agresivnih akata fašističke Nemačke. Partija je
smatrala da je jedino pravilan put za rešavanje spornih
nacionalnih pitanja na Balkanu — sporazum među balkan­
skim narodima i saradnja sa njima u borbi za obaranje
fašističkih diktatura i likvidaciju Hitlerove okupacije.
Na dan napada Hitlerove armije na Sovjetski Savez CK
BKP je uputio apel, u kome je osudio taj izdajnički akt.
Međunarodna i unutrašnja situacija naglo se promenila.
Dvadeset četvrtog juna 1941. godine BRP je prihvatila ori
jentaciju na oružanu borbu protiv nemačkih okupatora i
njihovih bugarskih pomagača, a za uspostavljanje narodne
demokratske vlasti.
Uslovi u kojima je Partija krenula tim putem bili su
veoma nepovoljni za brzo stvaranje masovnog opštenarod-
nog otpora. Nemačka okupacija Bugarske bitno se razliko­
vala od one u nizu drugih evropskih zemalja. Nemačka
je zvanično bila »saveznik« Bugarske, koja je, sa svoje
strane, formalno očuvala svoju nezavisnost. Njen državni i
privredni aparat ostao je nedirnut. Hitlerovci su nemilice
pljačkali narodnu privredu, ali preko svojih slugu — bu­
garske vlade. Masovni teror nad komunistima i drugim an-
tifašistima sprovodio se isto tako preko bugarske policije i
armije. Taj sistem je omogućavao hitlerovcima kontrolu
nad celokupnom privredom, društveno-političkim i kulturnim
životom zemlje, bez podrške narodnih masa. Pored toga,
Bugarska je na izgled ostajala u neku ruku izvan rata.
Njeno stanovništvo nije osetilo sve užase okupacije.
Vraćanje Južne Dobrudže (1940. godine), kao i privre­
meno »pripajanje« jednog dela Vardarske Makedonije \ Be-
lomorske Trakije pothranjivali su kod nekih slojeva naroda
nacionalizam i šovinizam.
Rat, pljačkanje zemlje i faktički gubitak nacionalne
nezavisnosti stvorili su uslove za revolucionarnu krizu. Po­
stojale su pretpostavke za dalje zaoštravanje protivrečnosti
između hitlerovskih okupatora i monarhofašističke dikta­
ture i eksploatacije bespravnih narodnih masa. U tim okol­
nostima ova protivrečnost mogla je da se razreši samo na­
silnim obaranjem monarhofašističke vlasti i uspostavljanjem
nacionalne nezavisnosti i suvereniteta zemlje.

63
 pokreti otpora

Posebna situacija u Bugarskoj uslovila je i posebne ka­

rakteristike pokreta otpora. Bugarska radnička partija se
još na samom početku stavila na čelo tog pokreta. Ona
ga je organizovala i dala mu progresivni pravac. U prvim
njegovim redovima bili su komunisti i članovi Saveza bu­
garske omladine (RMS).
Zbog teškoća oko organizacije oružane borbe, Partija je
posvetila naročitu pažnju političkom radu među najširim
narodnim masama. Svim raspoloživim sredstvima objašnja­
vala je suštinu složene i protivrečne unutrašnje i međuna­
rodne situacije. Ogromnu ulogu su u tome odigrali ilegalna
štamparija i radio-stanica Hristo Botev i Naroden glas, koje
je organizovao Biro u inostranstvu.
U cilju neposrednog organizovanja i rukovođenja oru­
žanom borbom, pri CK BRP stvoren je poseban organ —
Centralna vojna komisija. Vojne komisije bile su osnovane
i pri okružnim komitetima. Počelo je formiranje partizan­
skih odreda (četa), stvaranje borbenih grupa po gradovima
i selima za organizovanje diverzija i sabotaža, zatim širenje
mreže pristalica narodnooslobodilačke borbe radi organizo­
vanja masovnog otpora i sabotiranja privrednih, administra­
tivnih i političkih mera fašističkih vlasti, sprovođenja siste­
matskih akcija čiji je cilj bio slabljenje morala carske ar­
mije. Bile su izbacivane parole: »Nijedan vojnik na Istočni
fronti«, »Bratimljenje s bugarskim, grčkim i jugosloven-
skim partizanima!«, »Povlačenje okupacionog korpusa iz Ju­
goslavije i Grčke!«.
U toku tri-četiri meseca posle 24. juna 1941. godine stvo­
rene su prve partizanske čete i grupe u području Razloga,
Dupnice (Stankedimitrovo), Bataka, Srednjegorja, u sevli-
jevskom, gabarovskom, loveškom i drugim rej onima. Ali oni
nisu imali ni najpotrebnije oružje. Pomoć iz inostranstva,
sem izuzetno, nije stizala. Ipak je partizanski pokret u Bu­
garskoj sve više jačao, tako da su 1942. godine čete već
prerasle u odrede. U drugoj polovini 1941. godine, kao i
tokom 1942. bilo je izvršeno preko 200 partizanskih diver­
zija čiji je cilj bio snabdevanje oružjem, namirnicama, uni­
štavanje saobraćajnica i kažnjavanje neprijatelja naroda.
Grupe boraca i diverzanata u toku 1941. godine izvršile su
150 akcija. Samo u periodu jul-avgust borbene grupe u pre-
stonici izvele su 30 sabotaža i diverzija. U Varni je zapaljena
kompozicija vagona-cisterni sa benzinom, a u Ruščuku —
nemačko skladište petroleja. U toku 1942. godine uništen je
niz preduzeća i njihovi proizvodi, namenjeni Hitlerovoj ar­
miji. Sabotaže u železničkom transportu često su bile uzrok
veoma velikih poremećaja u redu vožnje, nagomilavanja hi­
tlerovskih ešalona u stanicama, a i njihov teret je uništavan.

64
bugarska

Zahvaljujući tim sabotažama koje su vršili radnici, in­

dustrijska proizvodnja je bila sve manja. U nekim preduze-
ćima to smanjenje iznosilo je i do 40—50%. Seljaštvo
je krilo poljoprivredne proizvode. Borbene grupe i grupe
za sabotažu uništavale su žito i furaž predviđene za trans-
portovanje u Nemačku. U 1942. godini obavezni državni ot­
kupi smanjeni su na 40—50% od planom predviđene količine.
Organizovane su demonstracije u Sofiji, Plovdivu, Dobrudži
(Tolbuhinu), Petrušici i drugim naseljima — protiv skupo­
će, neredovnog snabdevanja namirnicama i sirovinom za
zanatsku proizvodnju, a za zaštitu slovenskog jedinstva i
kulture.
Gotovo u svim vojnim jedinicama bugarske armije bile
su stvorene ilegalne grupe komunista i Saveza omladine,
koje su razgranale politički rad među vojnicima, organizo-
vale i sprovodile sabotaže u kasarnama, iznosile oružje, opre­
mu, lekove, namirnice i druge zalihe potrebne partizanskom
pokretu. Samo u toku pet meseci — od marta do jula 1942.
— vojna komanda je zabeležila 364 slučaja bežanja iz armije.
Tok unutrašnjih i međunarodnih događaja i posebno
operacije Crvene armije kod Moskve, njeno uspešno napre­
dovanje u zimu 1941/iy42. godine, kao i stvaranje aninaši-
stičke koalicije jačali su u bugarskom narodu veru u uništenje
fašizma. Te pobede, kao i pljačkanje zemlje, stagnacija ra­
zvoja industrije i tehnike pojačavali su antifašističko raspo­
loženje. I jedan deo buržoazije ispoljavao je sumnju u pra­
vilnost spoljnopolitičke politike vlade.
U takvoj situaciji, 17. jula 1942. godine, radiostanica
Hristo Botev emitovala je program Otečestvenog fronta, koji
je pripremio Biro BRP za spašavanje otadžbine od nacio­
nalne katastrofe, koji je delovao u inostranstvu. U emisiji
je u prvi plan bio istaknut opštedemokratski i antihitlerov-
ski zadatak: proterivanje hitlerovaca iz Bugarske, raskid sa­
vezništva, zbacivanje diktature monarhofašističke vlade,
stvaranje istinske demokratske vlasti naroda, koja će obez-
bediti nesmetani razvoj privrede, slobodu i nezavisnost
zemlje.
Taj program je ubrzao proces političke mobilizacije na­
roda, postao baza za stvaranje saveza radnika, seljaka i
drugih slojeva, kao i svih progresivnih snaga, olakšao uskla­
đivanje i stapanje borbe narodnih masa za demokratiju sa
borbom za socijalizam. Do kraja 1942. godine formirano je
preko 100 komiteta Otečestvenog fronta. Marta 1943. godine
bila je stvorena baza za omladinski otečestveni pokret, dok
je avgusta iste godine osnovan Nacionalni komitet Otečestve­
nog fronta sa predstavnicima četiri političke partije: Bugar-
 pokreti otpora

ske radničke partije, Bugarskog zemljoradničkog narodnog

saveta (BZNS-Pladne), leve frakcije Socijaldemokratske par­
tije (BRSDP), političkog kruga Karika i nezavisnih društve­
nih radnika. Stvaranje Otečestvenog fronta bio je veliki
uspeh BRP i svih progresivnih snaga u zemlji i preduslov
za dalje širenje oružane borbe bugarskog naroda.
Monarhofašistička vlada preduzimala je oštre mere pro­
tiv pripadnika antifašističkog pokreta. Po uzoru na hitlerov­
ske, još 1940—1941. godine stvoreni su koncentracioni logori,
a najmanja sumnja u pobedu Nemačke, izrečena na javnom
mestu, smatrala se aktom neprijateljstva. Godine 1942.
uhapšen je Centralni komitet BRP i streljano šest njegovih
članova i saradnika, zajedno sa sekretarom CK Antonom
Ivanovom. U drugim procesima bili su pogubljeni general
Vladimir Zaimov, rukovodilac Centralne vojne komisije
Cvjatko Radojnov, članovi CK Ivan Grudov, Petar Cengelov,
član CK RMS Adalbert Antonov i mnogi drugi istaknuti
funkcioneri BRP i RMS. U toku 1941—1942. godine bile su
otkrivene 44 partijske i 65 organizacija RMS sa 2.966 čla­
nova. Samo 1942. godine likvidirane su ilegalne grupe i or­
ganizacije u 70 vojnih jedinica.

Staljingradska pobeda Crvene armije i preokret vojne

situacije na frontu izazvali su oduševljenje, radost većeg
dela bugarskog naroda, a u isto vreme — zbunjenost u redo­
vima fašistički raspoložene reakcionarne buržoazije.
Oružana borba u Bugarskoj ušla je u novu fazu. Bor­
bene grupe u Sofiji preduzimale su smele akcije. Izvršen
je niz atentata na saradnike Nemaca: na rezervnog generala
Hr. Lukova, bivšeg ministra vojske, na rezervnog pukovnika
Panteva, bivšeg šefa policije, i druge. Partizani su uništili
niz fabrika u gradovima Karlovo, Trojan, Lidžane (Velin-
grad). Predstavnici Hitlerove komande izjavili su Upravi
bugarske policije da su veoma zabrinuti zbog uspeha Ote­
čestvenog fronta i njegovih »sabotaža, napada i ubijanja
nemačkih vojnika«. Po oceni bugarske komande, u toku fe-
bruara-marta 1943. godine otvoren je unutrašnji front, koji
je snažno rastao i prikovao je snage vlasti i predstavljao
opasnost za državu.
Vladajuća monarhofašistička klika pojačala je teror i
progone pripadnika partizanskog pokreta. Teror je bio
osnovno sredstvo borbe protiv narodnih masa. U martu —
aprilu 1943. godine dvadeset hiljada vojnika i policajaca
blokiralo je jedno od najjačih žarišta partizanskog rata —

66
bugarska

Srednju goru. Herojstvo partizana, podrška naroda i odbi­

janje vojnika da se bore protiv njega onemogućili su planove
monarhofašista da unište partizanske odrede Srednjegorja.
Blokada se pretvorila u krvavu odmazdu protiv nezaštićenog
stanovništva.
U martu i aprilu 1943. godine obnovljeni CK BRP je
pristupio reorganizovanju borbenih snaga partizana. Zemlja
je podeljena na 12 ustaničkih operativnih zona (VOZ), a
njihove oružane snage su ujedinjene u Narodnooslobodilačku
ustaničku armiju (NOVA) sa Glavnim štabom na čelu. Oru­
žana borba bugarskog naroda dobila je novu snagu i polet.
Pokret u zemlji postaje sve aktivniji. BRP je organizo-
vala i sprovela opštenarodnu akciju za zaštitu Jevreja, pro­
tiv njihovog deportovanja iz Bugarske u Poljsku. Pod pri­
tiskom opšteg nezadovoljstva, u martu 1943. godine, 43 vla­
dina poslanika istupila su protiv ove vladine namere. U
Sofiji je 23. i 24. maja 1943. godine organizovan protestni
miting. Vlada je bila prinuđena da pođe na ustupke. Jevreji
nisu deportovani iz Bugarske i na taj su način bili spaseni.
Pobeda Sovjetske armije kod Kurska, kojom je zavr­
šena sudbonosna prekretnica ratnih događaja, otcepljenje
Italije od fašističkog bloka, uspesi narodnooslobodilačkog
pokreta u Jugoslaviji i Grčkoj dali su nov impuls antifaši­
stičkoj borbi u Bugarskoj.
Godine 1943. formirano je 26 partizanskih odreda, 26
četa i stotine borbenih grupa. Sprovedeno je 1.685 partizan­
skih akcija, u toku kojih su zauzeta naselja, porušeni rudnici
(»Cumerna« i »Svinjska glava«) i fabrike (u Kalejcu, Orešku
i dr.), uništena njihova postrojenja i proizvodi, blokirane
železničke pruge (između gradova Karlovo i Kazanlik i dr.),
postavljane zasede, izvršene smrtne kazne nad pripadnicima
vojne policije, članovima komisija za rekviziciju, a i naci­
stičkim kontrolorima. Povećan je broj diverzija i sabotaža.
Krajem avgusta 1943. godine umro je glavni realizator
pronemačke politike u Bugarskoj — car Boris. Time je po­
čela državna politička kriza. Hitlerovci su se grubo umešali
u njeno rešavanje. Ne osvrćući se na zahtev Ustava da se
sazove Velika narodna skupština, oni su, kao regente malo-
letnog sina cara Borisa, postavili svoje odane sluge — ko-
burškog princa Kirila, predsednika ministarskog saveta B.
Filova i ministra vojske generala N. Mihova. Bivši ministar
finansija D. Božilov postao je predsednik vlade.
U manifestu od 5. IX 1943. godine CK BRP je razobličio
te akcije nemačkih hitlerovaca i bugarskih fašista. Georgi
Dimitrov je u člancima KUDA IDE BUGARSKA (16. IX
1943. godine) i KRIZA U BUGARSKOJ (27. XII 1943) suge-

67
 pokreti otpora

risao revolucionaran izlaz iz krize. U njima je formulisan

istorijski zadatak Otečestvenog fronta — raskid sa Nemač-
kom i izgrađivanje samostalne nacionalne politike. U cirkula-
rima No. 1 od oktobra 1943. godine i No. 2 od januara 1944.
godine CK BRP je postavio nove zadatke u borbi protiv
fašizma: proterivanje Hitlerove vojske iz Bugarske i uspos­
tavljanje narodne demokratske vlasti Otečestvenog fronta.
Perspektiva koju je davala Partija jačala je široki na­
rodni otpor i udarnu moć pokreta. Akcije partizana, diver­
zije i sabotaže, prikrivanje namirnica od strane poljopri­
vrednih proizvođača unosili su nered u fašističku admini­
straciju i onemogućavali njene poduhvate. U mnogim gra­
dovima — Gaovo, Plovdiv, Sofija, ćustendil, Asenovgrad,
Pernik, Varna, Sliven, Teteven i dr. — radnici su štrajko-
vali. Antifašisti su pojačali svoju aktivnost u vojnim jedi­
nicama. U nizu mesta privremeno »pripojenih« teritorija
sarađivali su sa Komunističkom partijom Jugoslavije i Grč­
ke. Godine 1943. partizanima je prišlo 633 vojnika: 14. XII
1943. bugarski granični pododred u selu Konsko (rejon Đev-
đelija), na čelu sa svojim komandirom Dičom Petrovim,
prešao je na stranu Narodnooslobodilačke vojske Jugosla­
vije i osnovao partizanski bataljon Hristo Botev.
U toku zime 1943—1944. godine fašistička vlast predu-
zela je oštre mere protiv pripadnika NOV. U oktobru i no­
vembru fašistička vojska i policija u plovdivskoj oblasti po­
novo su sprovele blokadu partizanskih odreda Srednjegorja.
Tom prilikom su paljene i rušene kuće partizanskih poro­
dica i njihovih pristalica i saradnika. Protiv partizana bile su
preduzete kaznene mere u celoj zemlji, a u njima su uče­
stvovale znatne vojne i policijske snage, koje su brojale i
preko sto hiljada ljudi. Pojedine čete i odredi potpuno su
uništeni. Likvidirani su Omurtaški odred, Balkanska četa i
Rodopski odred Anton Ivanov, koji je u nejednakoj borbi,
s obzirom na snage, izgubio 135 od ukupno 153 borca, koliko
ih je bilo uoči blokade. Međutim, ovi uspesi su bili samo
delimični. Fašistička klika nije uspela da uništi snage par­
tizanskog pokreta.
Bio je pojačan teror nad stanovništvom. Pobijene su
ćele porodice partizana i njihovih pristalica, uključujući
starce i decu. U selu Jastrebino, omurtaški okrug, streljano
je istovremeno šest porodica — ukupno 18 ljudi, među
kojima je bilo šestoro dece ispod 14 godina.
Za borbu protiv partizanskog pokreta bio je stvoren
specijalni rod vojske — državna žandarmerija. Vlada je po­
kušala da formira i svoju političku organizaciju — tako­
zvanu »društvenu snagu« i »zaštitne ćelije« (protivgerilske
grupe), ali su one naišle na snažan otpor naroda.

68
 bugarska

U tom periodu borbe protiv fašizma poginuo je veliki

broj istaknutih rukovodilaca: Hristo Mihajlov, član Polit-
biroa BRP i rukovodilac Glavnog štaba NOV, Vlado Geor-
gijev, član Politbiroa i politički komesar Sofijske ustaničke
zone, Emil Markov, član BRP i Glavnog štaba NOV, Nikola
Parapunov, član CK BRP, Aleksandar Dimitrov, sekretar CK
RMS, Svilen Rusev, član CK RMS i mnogi drugi.
Presudni uticaj na dalje širenje oružane borbe i anti­
fašističkog otpora bugarskog naroda imale su velike pobede
Sovjetske armije početkom 1944. godine. A kada je ona iz­
bila na prilaze Balkanskog poluostrva — položaj bugarskih
monarhofašista bio je još više poljuljan.
Nezadovoljstvo masa pronemačkom politikom, hitlerov­
skom pljačkom, teškim uslovima života, fašističkim terorom
i političkom potlačenošću postajalo je sve žešće. Približava­
nje Crvene armije Dunavu sve jasnije je ocrtavalo perspek­
tivu neminovne revolucionarne eksplozije u Bugarskoj.
U tim okolnostima narodnooslobodilački pokret širio se
brzim tempom. Stvoreno je 13 novih partizanskih odreda
i formirana brigada Čavđar. Prva i Druga sofijska brigada
i brigada Georgi Dimitrov formirane su na teritoriji Jugo­
slavije. Smele i brojne partizanske akcije ugrožavale su va­
žne centre i neposrednu okolinu prestonice.
U toku leta 1944. godine u bugarskom društvu su nastale
promene s obzirom na odnos snaga. One su svedočile o pre­
lasku na novu, najvišu fazu revolucionarne borbe.
Narod je pružao sve veću podršku pokretu otpora. Bio
je spreman da se bori za proterivanje hitlerovaca iz Bugar­
ske i zbacivanje monarhofašističke diktature.
Tada su fašistički vlastodršci počeli da žongliraju, tra­
žeći vezu i kontakte sa Engleskom i SAD, u cilju očuvanja
buržoaske dominacije. Bila je formirana nova vlada na čelu
sa Iv. Bagrjanovim (1. jun — 1. septembar 1944. godine).
Bugarska radnička partija razobličavala je poteze mo­
narhofašističke buržoazije i mobilisala sve antifašističke sna­
ge za oružani ustanak, šireni su proglasi, leci, pisma i drugi
materijal. U partizanskim odredima i naseljima odštampano
je preko 130 listova i biltena. U pripremi oružanog ustanka
veliku ulogu je odigrala i ilegalna radio-stanica HRISTO
BOTEV. Zahvaljujući njenim emisijama narod je bio upoz­
nat sa događajima — političkom situcajiom i zadacima re­
volucionarnog pokreta.
Oružani ustanak je u svesti masa sazrevao zbog velikih
uspeha partizana, koji su juna 1944. godine organizovali i izvr­
šili 350 akcija, a u julu — 510. Najveće gubitke pretrpele su
fašističke snage u naseljima. Tokom juna, jula i avgusta 1944.
godine ustaničke jedinice blokirale su 1.000 naselja.

69
 pokreti otpora

Narod je sa radošću dočekivao partizane, jer je u njima

video svoje zaštitnike i borce protiv Hitlerovih i bugarskih
fašista. Zbog pomoći koju je pružao pokretu otpora bio je
podvrgavan svirepom policijskom teroru. Tako je u selu Soto-
čino, ferdinandovski okrug, u junu mesecu bilo uhapšeno
preko 50 ljudi, u selu Riževo Konare, plovdivski okrug — 100
ljudi itd. Pobijeno je mnogo komunista, pripadnika Otečest-
venog fronta, remsista i drugih patriota. Bez suđenja i izri­
canja presude, 6. juna je u selu Peruštica streljano 22 sta­
novnika, među njima 18 omladinaca, a u selu Pavel, svištov-
ski okrug — 36 ljudi, među kojima i ćele porodice, itd.
Juna i jula 1944. godine fašistička klika je preduzela
odlučne korake u cilju uništavanja partizanskog pokreta. Sa­
mo u julu mesecu, u rejonu Sofije, bilo je izvršeno 18 blo­
kada. U borbama protiv fašista poginuli su Jordanka Niko-
lova, član Politbiroa BRP i sekretar CK RMS, i Ljiljana Di-
mitrova, član CK RMS. Streljan je i šef engleske vojne misije
pri štabu bugarskih partizana major Tompson, koji je dopao
fašističkog zarobljeništva.
U to vreme obruč oko nemačkih agresora sve više se
stezao. U Francuskoj je 6. juna otvoren drugi front, čime su
zauvek pokopane nade o separatnom miru sa zemljama Za­
pada. Tokom letnje i jesenje ofanzive (od 10 juna) Sovjetska
armija nanela je hitlerovcima uništavajuće udarce.
U takvoj unutrašnjoj i međunarodnoj situaciji Bagrja-
novljeva vlada počela je da traži novi izlaz — kako bi Bugar­
sku izvukla iz rata, koji je objavljen Engleskoj i SAD još
1941. godine. Bila je spremna da pusti u zemlju engleske i
američke trupe, u nadi da će sprečiti ulazak Sovjetske armije
i ugušiti ustanak narodnih masa. Pregovori su počeli u Kairu.
U isto vreme, u cilju likvidacije partizanskog pokreta, počet­
kom avgusta u celoj zemlji počinje ofanziva u kojoj učestvuje
ogroman broj vojnih i policijskih jedinica.
Uprkos brojnoj i tehničkoj nadmoći neprijatelja, parti­
zani su uspeli ne samo da odbiju neprijateljske napade već
i da pređu u protivnapad na ćelom frontu. Tako, na primer,
24. avgusta Rilo-pirinski partizanski odred vrši napad na
nekoliko objekata, razmeštenih u dolini Rila. Prilikom napada
ubijena su 22 hitlerovca, uništeno 5 kamiona, jedno putničko
vozilo, zaplenjeno mnogo pušaka, mitraljeza, automata i je­
dan minobacač. Odred nije imao ljudskih žrtava.
Samo u avgustu 1944. godine bilo je zabeleženo pre­
ko 540 partizanskih akcija protiv neprijatelja. Na te uspe-
he je posebno uticalo moralno rasulo armije i činjenica da
monarhofašistička klika nije više mogla na nju da računa.

70
bugarska

Posle Jasko-Kišinjevske operacije Crvene armije i antifa­

šističkog ustanka u Bukureštu (23. avgusta) Rumunija je
objavila rat Nemačkoj. Bugarsku vladu je obuzela prava pa­
nika. Bilo je jasno da će, goneći hitlerovce, sovjetska vojska
ući u Bugarsku. Da bi to izbegla i olakšala pregovore u
Kairu, bugarska vlada je počela evakuaciju okupacionog kor­
pusa iz Srbije, uz zahtev da se hitlerovska vojska povuče iz
zemlje. Formirana je nova vlada angloamerički raspoložena,
sa desno orijentisanim K. Muravjovim na čelu (2. septembra
1944. godine).
S obzirom na takvu situaciju CK BRP zaključio je da je
nastao trenutak za odlučnu akciju. Dvadeset šestog avgusta
1944. godine objavljen je cirkular Nb 4. kojim je CK BRP
saopštio da je za Bugarsku kucnuo dvanaesti čas. Svi rodo­
ljubi i progresivne snage pozvani su na odlučnu borbu, na
organizovanje radničkih štrajkova i demonstracija i zauzima­
nje političke vlasti. Partizanskim odredima stavljeno je u
zadatak da napadaju sve strategijske tačke u zemlji.
Situacija u zemlji, kao i van njenih granica, veoma je
pogodovala uspehu ustanka. Sovjetska armija je od 1. sep­
tembra već bila na severnoj granici Bugarske. Hitlerovci su
povlačili svoje jedinice uz pomoć fašističke vlasti i slabili
njene pozicije. U Jugoslaviji i Grčkoj oružana borba je vezi­
vala neprijateljske snage i posredno pomagala bugarskim
antifašistima. U samoj zemlji narodne mase su krenule u
odlučnu bitku.
U ustaničkoj armiji bilo je 18.000 ljudi, okupljenih u
jednoj diviziji, 9 brigada, 37 odreda i desetak samostalnih
četa. Gotovo u svim naseljima stvorene su borbene grupe i
678 komiteta Otečestvenog fronta. Pristalica i saradnika usta­
nika bilo je preko 200.000. Partizanski odredi imali su preko
3.000 vojnika, podoficira i oficira, koji su u toku 1941—1944.
godine prešli iz carske armije. Bugarski vojnici i drugi anti­
fašistički borci formirali su u Jugoslaviji brigadu Georgi Di-
mitrov, bataljone Georgi S. Rakovski, Vasil Kolarov, Petko
Napetov, Vasil Petleškov, Internacionalni i Vojni bataljon,
odred Dimitr Blagojev, a u Grčkoj odred Vasil Levski.
Ta snaga, koja je brojala preko 250.000 aktivnih i nepo­
srednih učesnika oružane borbe, morala je da izvrši težak
zadatak — da podigne i stavi se na čelo narodnog ustanka.
Kada je Sovjetski Savez objavio rat monarhofašističkoj
Bugarskoj (5. septembra), položaj fašističke klike je postao
neodrživ.
Šestog septembra 1944. godine, po direktivi CK BRP,
tramvajdžije u Sofiji počinju štrajk. Njima su se pridružili
i drugi radnici. Istoga dana održana je antifašistička demon­

71
 pokreti otpora

stracija pod parolom »Sva vlast Otečestvenom frontu«. U selu

Alekovo, svištevski okrug, pod rukovodstvom Komiteta Ote-
čestvenog fronta, radni ljudi su preuzeli vlast. U gradu De-
deagač jedinice bugarske ratne mornarice digle su se na
oružani ustanak, kao i stanovnici grada Isperiha i drugih
naselja.
Sedmog septembra u Sofiji su ponovo organizovane de­
monstracije; učesnike je napala policija. Istoga dana počinju
štrajk rudari u Perniku. Policija je pucala na mirnu povorku
demonstranata. Ubijeno je 6 a ranjeno 13 radnika. U Plov-
divu su štrajkovali duvanski radnici. U gradovima Plevenu i
Silistru ustanici su prodrli u tamnice i oslobodili političke
zatvorenike. U mnogim krajevima zemlje uspostavljena je
vlast Otečestvenog fronta.
Osmog septembra ujutro sovjetske jedinice su stupile na
teritoriju severoistočne Bugarske. Stanovništvo ih je dočekalo
sa oduševljenjem — kao oslobodioce. Neprijatelj je bio pa-
ralisan.
Ustanak je zahvatio ćelu zemlju. U Asenovgradu su štraj-
kovali radnici duvanske industrije, u Plovdivu je izbio opšte-
politički štrajk. Započele su borbe za grad Gabrovo. U mno­
gim naseljima, kao što su Klisura, Malki Viršec, Brestovec,
Rozino, Osetenovo, monarhofašistička vlast bila je zbačena.
Neposredno posle ponoći, između 8. i 9. septembra, pre­
ma planu CK BRP, glavnog štaba NOV i Nacionalnog komi­
teta Otečestvenog fronta, neprijatelju je bio nanesen najjači
udarac — u samoj prestonici. U njemu su, kao oružano jez­
gro, učestvovale vojne jedinice, koje su prešle na stranu Ote­
čestvenog fronta, partizani i borbene grupe.
Devetog septembra u celoj zemlji je uspostavljena vlast
Otečestvenog fronta. Formirana je vlada na čelu sa Kimonom
Georeiievim. u koiu su ušli predstavnici BRP, leve frakcije
BZNS i BRSDP i KARIKE.
Revolucionarnoj inicijativi masa pružale su se ogromne
mogućnosti. Radni ljudi koji nikada nisu upravljali davali
su predloee o reorganizaciji nove vlasti i preuzimali čuvanje
važnih objekata, fabrika, rukovođenje skladištima i održava­
nje unutrašnjeg reda u zemlji. Samo u toku nekoliko Časova
postignuti su znatni rezultati u oblasti preuređenja zemlje.
Partija je stajala čvrsto na svojim pozicijama, kao pokretač,
rukovodilac i organizator svih inicijativa, napora i akcija rad­
nog naroda.
Ustanak devetog septembra brzo je pobedonosno zavr­
šen. Otpor su pružali samo neki oficiri i fašisti, koji su bili
vršili zločine nad pripadnicima pokreta otpora.

72
bugarska

Pobedu 9. septembra 1944. godine bilo bi nemoguće za­

misliti bez pobede Sovjetske armije i njene odlučujuće po­
moći. Njeno prisustvo je potpuno paralisalo i praktično uni­
štilo fašističku vlast. To prisustvo je pomoglo konačnoj pro-
meni odnosa društvenih i političkih snaga u korist bugarskih
rodoljuba.
U borbi za pobedu 9. septembra učestvovala je radnička
klasa, seljaštvo, inteligencija i predstavnici dela antifašistički
raspoložene buržoazije. Na taj način, borba bugarskih patri­
ota protiv hitlerovaca i monarhofašističke diktature, za slo­
bodu i demokratizaciju stopila se na određeni način sa bor­
bom radničke klase protiv kapitalizma. Politička dominacija
buržoazije bila je likvidirana još 9. septembra 1944. godine.
Fašistički državni aparat je uništen, a na njegovom mestu
počeo je da se gradi nov, narodnodemokratski. Armija je
bila pod rukovodstvom Partije preko institucije pomoćnika
komandanata.
U borbi protiv fašizma 1941 — 1944. godine bugarski na­
rod je podneo žrtve. Na najsvirepiji način bilo je ubijeno
9.140 partizana i oko 20.000 pristalica pokreta otpora, a uhap­
šeno 60.000 rodoljuba. Vojni preki sudovi izrekli su i izvr­
šili smrtne kazne nad 1.590 ljudi. Preko 31.000 Bugara je de-
portovano u koncentracione logore i kaznene bataljone. Spa­
ljeno je preko 3.000 kuća partizana i njihovih pristalica.
Devetog septembra 1944. godine završena je borba bugar­
skog naroda za proterivanje hitlerovaca iz Bugarske i zbaci­
vanje fašističke diktature. Odmah posle zauzimanja vlasti
vlada Otečestvenog fronta objavila je rat Hitlerovoj Nemač-
koj. Bugarska armija, koja je imala 450.000 boraca, aktivno
je učestvovala u poslednjoj etapi rata. Borila se protiv ne-
mačkih agresora u Jugoslaviji i Mađarskoj, gde su u teškim
borbama ubijena ili ranjena 30.853 borca.
Antifašistički otpor bugarskog naroda, pobeda oružanog
narodnog ustanka 9. septembra 1944. godine i otadžbinski rat
bili su deo opšte borbe naroda protiv fašizma, za lepši i pra­
vedni svet.
čehoslovačka

Uvadeset osam dana pre godišnjice stvaranja čehoslovač-

ke — 30. septembra 1938. godine — u Minhenu je o
njenoj sudbini praktično već bilo odlučeno. Zavera silnih i
moćnih u tadašnjem svetu primorala je čehoslovačku vladu na
kapitulaciju pred zahtevima hitlerovske Nemačke, na odrica­
nje od svoje pogranične teritorije. Posle »bečke arbitraže«
od 2. novembra 1938. godine hortijevska Mađarska dobij a
južni deo Slovačke. U podeli čehoslovačke teritorije u to
vreme učestvuje i Poljska, koja je pretendovala na tešinsku
oblast i neke oblasti seveme Slovačke. Kao posledica svega
toga, čehoslovačka je lišena 41.098 km2 svoje teritorije sa
ukupno 4,879.000 stanovnika, od kojih 1,250.000 čeha i Slova­
ka. Na teritoriji koja je i dalje ostala čehoslovačka — na
99.395 km2— ostalo je 10 miliona stanovnika, od kojih 200.000
Nemaca i 100.000 Mađara.
Dalje postojanje države, koja je bila lišena svoje pri­
rodne pogranične zaštite, u uslovima kada su zemlje zapadne
demokratije uvredljivo prekršile savez sa njom, potpuno je
zavisilo od planova njenog ambicioznog suseda.
Nije prošlo ni pola godine od tih tragičnih septembarskih
događaja, a Nemačka je dobila i ostali deo čehoslovačke teri­
torije, ponovo pribegavajući provokacijama, nasilničkim me-
todima svima dobro poznatog »skandinavskog lukavstva«.
Iskoristila je kao razlog za svoje nezakonito mešanje češko-
-slovačke unutrašnje razmirice. Tako 14. marta 1939. godine
Slovačka formalno postaje nezavisna država. Na čelu te nove
državne formacije bili su postavljeni predstavnici slovačkog
klerofašizma — I. Tisa i njegovi saradnici Mah, Tuka i drugi.
Sve se ovo odigralo u uslovima neposrednog Hitlerovog pri­
tiska. Petnaestog marta 1939. godine nemačko-fašistička voj­
ska okupirala je češku i Moravsku, koje su pod nazivom

75
 pokreti otpora

Protektorat češka i Moravska pripojene nemačkoj teritoriji.

Prvi rajhs-protektor, koji je doputovao u novi protektorat,
a kome je bila potčinjena nova vlada protektorata na čijem
je čelu bio takozvani štats-prezident Haha — bio je Nojrat.
U Slovačkoj se nemačka glavna komanda »zadovoljila« stva­
ranjem vojnih baza i kontrolom nad slovačkim oružanim
snagama. Prigrabivši čehoslovačku, Hitlerova glavna koman­
da je širom otvorila sebi vrata u istočnu i jugoistočnu Evro­
pu. Svet se približio ratu još za jedan korak.
čehoslovačko društvo bilo je na pragu jedne od najsudbo­
nosnijih i najdramatičnijih etapa svog istorijskog razvitka
uopšte. Cilj nemačkih fašista u čehoslovačkoj bio je svakako
likvidacija češkog i slovačkog naroda. O načinu i metodu
ostvarenja tog cilja bilo je različitih mišljenja. Međutim, u
redovima hitlerovaca preovladalo je mišljenje da konačno
rešavanje češkog pitanja treba odložiti za period po završetku
rata. Posle pobedonosnog okončanja rata, kako se tada vero-
valo, planiralo se ponemčavanje jednog dela češkog stanov­
ništva, preseljavanje drugog dela i, konačno, likvidacija tre­
ćeg dela u dobro poznatom Sonderbehandlungu.
Na takvu odluku hitlerovce je primoralo nekoliko okol­
nosti. Prvo, postavljalo se pitanje čehoslovačke vojne indus­
trije i kvalifikovane radne snage od koje se okupator nije
mogao lako odreći, naročito kada je prva godina rata poka­
zala da se na munjevitu pobedu više ne može računati, čeho-
slovačka, posebno češka zauzimala je veoma važan geograf­
ski položaj — centar planirane nacističke hiljadugodišnje
imperije. Pored toga, nemački fašisti su se pribojavali da će
odlučna politika germanizacije u tim zemljama možda iza­
zvati zategnutost i nezadovoljstvo, koji bi mogli da prerastu
u široki partizanski pokret, kao što su zazirali i od uticaja
koji bi on eventualno imao na inostrane radnike i zaroblje­
nike na samoj teritoriji Rajha. Nemačka politika na češkoj
teritoriji imala je pred sobom dva zadatka — konačni, tj.
likvidaciju češkog naroda, i trenutni — interese koji su pri­
moravali hitlerovce da obazrivije delaju. Upravo zbog toga
teror okupatora na češkim teritorijama nije imao karakter
opšteg uništavanja, kao u Poljskoj, SSSR-u ili Jugoslaviji.
On je bio usmeren protiv potencijalnih neprijatelja nacizma,
protiv nosilaca otpora i planski se sa njima razračunavao u
težnji da ulije strah kolebljivima i nesigurnima. Nacistička i
protektoratska propaganda isticala je da će moći da se spasu
oni koji se budu pokorno potčinjavali. Upravo su zbog toga
nacisti nastojali da sprovode teror samo do granice koja
dozvoljava da se na tim teritorijama sačuva relativan mir
i da se u isto vreme među stanovništvom ne izazove otpor

76
čehoslovačka

i ustanak. Ovi metodi su, po svojoj suštini, bili utoliko kob-

niji što je narod u stvari morao sam da pripremi teren za
soptvenu likvidaciju.
Prirodno je da nacisti nisu zaboravljali svoje delimične
metode germanizacije. Oni su vršili pritisak na progresivne
snage. Odmah posle 15. marta 1939. godine počelo je hapšenje
komunista. U toku napada na Poljsku, 1. septembra 1939.
godine odvodili su taoce, u novembru iste godine zatvorene
su češke visoke škole, dok je u celoj zemlji u ustanovama
protektorata i školama počela snažna germanizacija. Nacio­
nalno pitanje trebalo je da bude rešeno, kako na češkoj tako
i na slovačkoj teritoriji; međutim, Slovaci su još neko vreme
mogli živeti u iluziji da imaju punopravnu državu.
Nacisti su nastupili na češkoj teritoriji sa razrađenim
i na praksi isprobanim metodima gonjenja i terora, protiv
kojih nijedna organizacija otpora nije mogla da istakne kon­
cepciju sposobnu da im se suprotstavi. Određeni uticaj izvr­
šio je neosporno i trenutni prelaz od uslova buržoaske demo-
kratije na uslove fašističkog režima, pa su masovni progoni,
pretnje, kazne, ratno stanje i ubistva — predstavljali za na­
rod pravi šok.
Obim nacističkih progona nadmašio je sve predstave. U
koncentracione logore i zatvore bačeno je bilo 350.000 čeho-
slovačkih građana, od kojih je 235.000 ubijeno. Jevrejsko sta­
novništvo u čehoslovačkoj bilo je praktički istrebljeno.
Na samo otpočinjanje otpora imala je dejstvo ne samo
depresija, kao posledica Minhena, i gubitak vere u sopstvene
vođe i saveznike u inostranstvu — a izgubljenu veru još
nije zamenila društvena svest — nego i složena međunarodna
situacija prvog perioda drugog svetskog rata.
Pokret otpora je bio sazdan od različitih izvora i tokova,
veoma nejednakih po vitalnosti i pravcu razvoja. Već je prvih
meseci okupacije formiran niz organizacija otpora, čiji su
organizatori bili politički aktivisti i vojna lica. Pored mreže
ilegalnih organizacija, koju je stvorila Komunistička partija,
nicale su i organizacije Zaštita naroda, Peticioni komitet
Ostajemo verni, Politički centar i mnoge druge. Sve one iz­
daju svoje časopise, štampaju letke i u isto vreme razvijaju
veliku propagandnu delatnost. (Za ćelo vreme okupacije izla­
zilo je samo na teritoriji Češke 140 ilegalnih časopisa.). Naj­
vitalnijom se pokazala Komunistička partija Cehoslovačke,
koja je u toku šestogodišnje okupacije stvorila četiri ilegalna
centralna komiteta.
Pokret otpora je počinjao u znaku stihijnih akcija protiv
okupatora. Veliki zamah dobilo je širenje ilegalne štampe,
kao i duhovito ismevanje okupatora, što je toliko karakteri­

77
 pokreti otpora

stično za mentalitet češkog naroda. Uporedo sa pomenutim

formama otpora organizovane su masovne demonstracije na
terenu, nadahnute istorijskom i legendarnom prošlošću. Kada
je planuo drugi svetski rat, te akcije su dostigle kulminaciju
u masovnim demonstracijama 28. oktobra 1939. godine — na
dan dvadeset prve godišnjice stvaranja Cehoslovačke. U mno­
gim fabrikama je obustavljen, rad, na grobove i spomenike
palih u prvom svetskom ratu demonstranti su polagali vence,
dok je stanovništvo, svečano odeveno, izlazilo na ulice. U tom
cilju narod je koristio one mogućnosti koje mu je privre­
meno ostavio na raspolaganju nacistički okupatorski režim.
Ispoljavao je svoje uverenje na kulturnim manifestacijama
— u pozorištu, bioskopu, na izložbama, u muzičkom životu,
na sportskim priredbama i verskim skupovima. Nije se uvek
mogao slobodno izjašnjavati — služio se dvosmislenim izra­
zima svog raspoloženja, ali su oni i za nacistički režim bili
dovoljno razumljivi. Zato je javno, masovno, sakupljanje bilo
zabranjeno. Tako masovne demonstracije u Pragu se ne pam­
te. Time je češko stanovništvo ubedljivo pokazalo da protek-
toratski režim postoji protiv njegove volje, da je ono jedno­
dušno za slobodnu Cehoslovačku. Ove demonstracije imale
su veliki međunarodnopolitički značaj, jer su omele Hitlera
u njegovim namerama da celokupnoj svetskoj javnosti pri­
kaže politiku u Cehoslovačkoj kao model za organizaciju ćele
buduće »nove Evrope«.
Da bi ugušili demonstracije, nemački okupatori su pri-
begli sili i oružju. Tom prilikom bio je teško ranjen student
medicinskog fakulteta Jan Opletal, koji je nekoliko dana
docnije izdahnuo. Njegova sahrana je bila nov povod za ma­
sovne demonstracije. Nacisti su to iskoristili za preduzima-
nje nove hajke na studente. Kasnije je 17. novembar (1939)
godine, u znak sećanja na pale studente, proglašen za Među­
narodni dan studenata.
Između 1939. i 1940. godine otpor je pružan okupatoru
uglavnom u obliku lokalnih borbi. Najveće dejstvo imali su
štrajkovi. U jesen 1939. i u 1940. godini izbili su štrajkovi
u mestima Hornj i Bžiža, Celakovice, u ostravskoj oblasti, u
praškom zavodu Avija; razvio se snažni pokret za povišenje
nadnica u praškim metalskim zavodima, u oblasti Kladna i
na drugim mestima. Iako su svuda ovi pokreti ugušeni, oku­
patorske vlasti su bile prinuđene da u decembru 1939. i u
maju 1940. povise nadnice. U Slovačkoj se antifašistički ot­
por ispoljio u pobunama u armiji za vreme napada na Polj­
sku u jesen 1939. U Kremnjici, Njitri i Zvolenu došlo je do
aktivnih izraza otpora prilikom upućivanja rezervista na
front. Borba protiv socijalnog ugnjetavanja vodila se razno­
vrsnim akcijama, čiji su organizatori bili slovački radnici.

78
čehoslovačka

Najžešće ispoljavanje slovačkog otpora u to vreme bio je

štrajk u gradu Handlovu, u jesen 1940. godine u čijem je
gušenju učestvovala vojska.
Oslobodilačka borba jačala je u to vreme i u Prikarpat-
skoj Rusiji, čijem narodu je mađarska okupacija donela ve­
liko siromaštvo i politički i nacionalni pritisak. U jesen 1939.
ovde je znatno porastao autoritet Sovjetskog Saveza i razvio
se pokret za ujedinjenje sa sovjetskom Ukrajinom. Oko
50.000 ljudi, uglavnom omladina, emigriralo je u Sovjetski
Savez.
Važno mesto u širokom spektru različitih formi otpora
zauzimala je obaveštajna služba. Na tom području mnogo
su učinile ilegalne vojne organizacije, koje su sistematski,
preko radija ili kurira, informisale predstavnike čehoslovač-
kog pokreta otpora u inostranstvu o stanju u otadžbini. One
su, pored ostalog, uspele da se domognu nekih veoma drago-
cenih podataka o namerama nemačke komande, koji su upu­
ćeni zapadnim zemljama (na primer, obaveštenje o pripremi
napada na Englesku) i Sovjetskom Savezu, znatno pre ostva­
renih planova Nemaca. Ilegalne organizacije vojnih lica sta­
rale su se o bekstvu čehoslovačkih građana u inostranstvo.
Prvi period drugog svetskog rata karakteriše i relativno
masovno bekstvo čehoslovačkih građana u inostranstvo. U
emigraciju su odlazili političari, vojna lica, građani, ugleda­
jući se na primer čehoslovačkog legiona iz godina prvog
svetskog rata. Svi su oni u inostranstvu tražili mogućnost za
rad i opstanak. Prvi sabirni centar čehoslovačkih vojnih lica
bio je u Poljskoj. Posle njenog pada put je ostao otvoren
praktično samo na Balkan, pri čemu je pomoć pružala uglav­
nom Jugoslavija, čehoslovačkim građanima su izlazili u su­
sret narodi Jugoslavije i, zahvaljujući blagonaklonom stavu
jugoslovenskih vlasti — oni su kretali dalje na zapad.
Brzi razvoj ratnih operacija u Poljskoj onemogućio je
čehoslovačkom narodu da masovnije učestvuje u borbama.
Formirana je u to vreme relativno velika čehoslovačka vojna
jedinica u Francuskoj (do 18. maja 1940. godine imala je
10.247 ljudi) čiji su odredi učestvovali u borbama na Marni
i Loari. Posle pada Francuske — centar čehoslovačkih jedi­
nica na zapadu postaje Engleska. Ovde su se vanredno istakli
čehoslovački piloti ( u njihovim redovima je do 15. avgusta
1940. godine bilo 906 ljudi) u poznatoj bici za Englesku, avgu­
sta i septembra 1940. godine.
čehoslovački građani, koji su posle pada Poljske krenuli
za Sovjetski Savez, formirali su čehoslovačku vojnu jedinicu.
U to vreme stvara se čehoslovačka jedinica i na Bliskom
istoku, koja je u maju 1941. godine imala 759 boraca. Kas­

79
 pokreti otpora

nije će ona učestvovati u zaštitnim operacijama kod Tobru-

ka 1941. godine, protiv italijanske vojske i Romelove armije,
Tokom vremena se povećavala i raspolagala je sa 1.200 ljudi.
Od samog početka okupacije, tačnije odmah posle tako­
zvanog minhenskog perioda, stvaraju se i dva čehoslovačka
politička centra u inostranstvu. Prvi — u Moskvi, koja je
prihvatila rukovodioce Komunističke partije kojima su pre­
tili progoni. To su bili K. Gotvald, J. šverma, R. Slanski i
V. Kopecki. Drugi centar se formira na Zapadu, od buržoas-
kih političara, među kojima vodeće mesto postepeno zauzima
bivši predsednik Republike dr £. Beneš. Velika Britanija
prima i deo čehoslovačkih komunista, koji su se našli u emi­
graciji. Ovde se 1940. godine formira čehoslovačka vlada u
emigraciji, najpre kao privremeni organ, dok je kasnije
zvanično priznaju države Zapada, a posle napada Nemačke
na SSSR — i grupa čehoslovačkih komunista u Moskvi. Zva-
nične diplomatske odnose sa čehoslovačkom vladom u ino­
stranstvu uspostavlja i Sovjetski Savez.
Bez obzira na klasna i politička gledišta, oba čehoslo­
vačka centra otpora u inostranstvu od 1941. godine saglasni
su u tome da je neophodno sprovoditi opštu antihitlerovsku
politiku, a da će pitanje uređenja buduće čehoslovačke biti
rešeno posle njenog oslobođenja. Ta zajednička linija, i pored
raznih skretanja, odražavala je tadašnju situaciju u zemlji.
Od početka okupacije na češkim teritorijama stvara se
Nacionalni front otpora, koji ujedinjuje u slobodnom savezu
kako proletarijat tako i buržoaziju. Njihov je zajednički in­
teres bio oslobođenje Čehoslovačke, iako su u pitanju budu­
ćeg poretka u zemlji različite klase i društveni slojevi imali
različita shvatanja. Ipak je u redovima nekomunističkog po­
kreta otpora jačalo uverenje da nova republika treba da
bude, po svom sadržaju, drukčija, i da se razvoj ne može
nastaviti tamo gde je 1938. godine nasilno prekinut. Sazre-
vala su shvatanja ne samo o njenom unutrašnjem političkom
uređenju već i o spoljnopolitičkoj orijentaciji, koja u buduć­
nosti ne bi dozvolila da se ponovi Minhen. Politička situacija,
naročito do 1941. godine, svakako nije bila jednostavna: pre
svega, zato što SSSR još nije bio ušao u rat, dalje, zbog
antikomunističke histerije koja se delimično odrazila i na
stanje u samom pokretu otpora u Cehoslovačkoj i, najzad,
zbog uzdržanog i zajedničkog negativnog stava komunista
država Zapada prema ratu. Kritičke primedbe koje su čeho-
slovački komunisti upućivali na račun politike Francuske i
Engleske nisu svakako značile da oni nisu učestvovali u na-
rodnooslobodilačkoj borbi. Naprotiv, po svedočanstvu nacis­
tičke policije, komunisti su pripadali najaktivnijem delu ot­
pora u Cehoslovačkoj.

80
čehoslovačka

Zbog svega toga pokret otpora u čehoslovačkoj nije

iskusio one tragične sukobe unutar svog Fronta, koji su u
nekim zemljama gotovo doveli do građanskog rata. I uprkos
tome što su se nacisti koristili nedostacima nacionalne poli­
tike predminhenske Cehoslovačke, oni ipak nisu uspeli da
potpire nacionalnu mržnju i izazovu bratoubilački rat. Jedin­
stvo, svakako ne jednostavno jedinstvo, već puno protivreč-
nosti ali ipak jedinstvo — postaje glavna prepreka nemačkoj
težnji da češke snage direktno angažuje u ratu.
Odlučujući događaji za pokret otpora čehoslovačkog na­
roda, kao i za ceo tok drugog svetskog rata — bio je napad
Nemačke na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine.
Stupanje Sovjetskog Saveza u rat bio je nov podsticaj
i za čehoslovački pokret otpora. Pored formi otpora koje su
postojale i do tog dana — širenje ilegalne štampe, rad u fab­
rikama pod parolom Proizvodi sporo, štrajkovi i pasivni ot­
por — počinju da se preduzimaju i šire akcije sabotaža, di­
verzija, naročito u transportu i u važnim vojnim i drugim
granama industrije. Ilegalne grupe prikupljale su oružje, pro­
izvodile municiju i pripremale se za veće akcije. Produktiv­
nost rada radnika u toku septembra 1941. godine smanjila
se na 15 — 20 procenata. Istog meseca, prema nepotpunim
podacima Abvera, bilo je izvedeno 114 sabotaža i diverzija,
u oktobru 246, u novembru 157, a decembru — 75.
Zajedničke nade u Sovjetski Savez i preokret u ratu
(određenu ulogu je u tome odigralo i obećanje Staljina da će
u slučaju otvaranja drugog fronta u Evropi rat biti završen
u toku 1942. godine, o čemu je govorila i čehoslovačka vlada
u Londonu) jačali su uzajamne kontakte u okviru pokreta
otpora. U jesen 1941. godine bio je osnovan Centralni nacio­
nalni revolucionarni komitet u čiji su sastav ušli predstavnici
otpora — komunisti i vanpartijci.
Nacisti su zbog svega toga sa velikom pažnjom pratili
sve veću ilegalnu aktivnost na češkim teritorijama i ona ih
je veoma zabrinjavala. U težnji da onemoguće otpor i nje­
govo širenje, oni su krajem septembra 1941. godine uputili u
Protektorat jednog od najneposrednijih Hitlerovih saradnika
— R. Hajdriha, koji je došao na mesto prvog šefa Protektora
Nojrata. Teror koji je u zemlji odmah po njegovom dolasku
usledio istina, slabi otpor, ali ne uspeva da ga uguši. U pro-
leće 1942. godine akcije pokreta otpora ponovo oživljavaju.
Fašisti su kao odgovor na to pripremili nove represalije.
U to vreme, 27. maja 1942. godine, čehoslovački pado­
branci su iz Engleske izvršili na Hajdriha atentat. Nemački
fašizam izgubio je jednog od svojih krvavih dželata i ruko­
vodilaca Trećeg Rajha — čoveka koji je pretendovao da na-

81
 pokreti otpora

sledi Hitlera. Njegovo ubistvo i čehoslovačko društvo i među­

narodni antifašistički pokret prima kao akt pravedne od­
mazde.
Hitlerovci su počeli sa do tada nečuvenim terorom. Vojni
preki sudovi izrekli su oko 1.800 smrtnih kazni; mnogi su po­
bijeni bez ikakvog suđenja. Bio je streljan svako koji bi se
čak i na rečima solidarisao sa izvršenim atentatom. Varvar-
ski progoni dostižu kulminaciju u noći između 9. i 10. juna
1942. godine kada je sa lica zemlje zbrisano selo Lidice. Četr­
naest dana docnije ista je sudbina zadesila i selo Ležake,
u kome se krilo nekoliko padobranaca. Izmučena Evropa je
znala za desetine i stotine sela kao što su Lidice i Ležake!
Međutim, osobenost tragedije sela Lidice bila je u tome
što su nacisti taj čudovišni akt objašnjavali kao svoje pravo.
Protest celokupnog čovečanstva širom sveta protiv tog zlo­
čina bio je i ostao jedna od snažnih karika koja je povezivala
humaniste današnjeg sveta.
Bes okupatora time nije bio utoljen. Žestoki progoni po­
godili su veliki broj ilegalaca, mnoge ilegalne mreže bile su
prekinute, organizacije obezglavljene, zavladao je strah.
Narod, iako potresen, pokazivao je veliku moralnu čvrs­
tinu i snagu. Ipak je, u krajnjoj liniji, pokret otpora bio pri­
nuđen da se posle atentata u mnogome vrati na početak i da
niz mera ponovo preduzme. One ilegalne komunističke orga­
nizacije koje su posle progona uspele da se spasu povukle
su se i obnovile svoju aktivnost tek pred sam kraj rata. Ko­
munističkoj partiji u celini je isto tako nanet težak udarac.
Posledice progona su toliko teško pogodile pokret otpora na
teritorijama Češke i zbog toga što se on u trenutku atentata
nije u organizacionom pogledu još učvrstio do te mere da
bi se mogao aktivno suprotstavljati represalijama. Za pokret
otpora češkog naroda bilo je karakteristično i to da su poste­
peno nastajale nove, više forme borbe, za razliku, na primer,
od narodnooslobodilačke borbe u SSSR-u ili Jugoslaviji, gde
je partizanski pokret od samog početka zauzeo odlučujuće
mesto. Zbog svega toga je izvođenje atentata, što je po duhu
bilo strano otporu češkog naroda, poremetilo njegovu postup­
nost. Pored toga, nacisti su u svojim rukama držali vojnu
inicijativu na frontu, a okupacioni aparat je tada još uvek
imao znatni autoritet i sredstva.
Gubici Komunističke partije nisu značili i kraj njene
aktivnosti. Pokret otpora komunista je dokazao svoju unu­
trašnju snagu. Već 1942. godine ponovo je formirao svoje ru-
Kovodstvo, ostajući i dalje u stvari jedina i psnovna snaga
antihitlerovskog otpora na češkoj teritoriji. Prirodno je da
sve gubitke Partija nije mogla svuda da nadoknadi, tako da

82
čehoslovačka

su u nekim oblastima i u određenim periodima komunisti ra­

dili a nisu bili povezani sa ilegalnim partijskim centrom.
Docnije, posle likvidacije trećeg ilegalnog rukovodstva KPC
u leto 1943. godine pokret otpora komunista postaje u prvom
redu pokret a ne organizacija.
Progoni izazvani atentatom na Hajdriha, istakli su u prvi
plan, oštrije nego u prethodnom periodu, pitanje organizacije
partizanskog pokreta. U tom pravcu je usredsredilo svoju
aktivnost treće rukovodstvo ilegalne KPČ, koje počinje siste­
matski da se bavi agitovanjem za organizovanje partizanske
borbe. I zaista, od 1942. godine na češkoj teritoriji niču par­
tizanske grupe. Njih su sačinjavala lica pre svega iz redova
ilegalaca kojima je pretio progon. Partizanske baze stvarale
su se u Moravskoj gde su mogućnosti prikrivanja bile rela­
tivno veće nego u Češkoj. Međutim, u toj fazi još uvek pre-
ovlađuje odbrana a ne napad. Velika pomoć pružana je be-
guncima — ratnim zarobljenicima, naročito sovjetskim gra­
đanima, oko kojih su brzo formirane grupe.
U odnosu na prethodni period, sve se više primenjuju
eksplozivna sredstva, koja se koriste u železničkom saobra­
ćaju, prekidanje veza, i organizuju sudari vozova. Ali, uprkos
svim naporima i određenom uspehu tog oblika otpora, osnov­
no sredstvo borbe protiv nacista ipak ostaje sabotaža. Tek
krajem 1944. godine nastaje kvalitetna promena u razvoju
češkog partizanskog pokreta pod uticajem slovačkog narod­
nog ustanka i zbog znakova brzog pada Hitlerove Nemačke.
Godine 1943. u front otpora u inostranstvu, u borbu pro­
tiv Hitlerove vojske uključuje se i čehoslovačka vojna jedi­
nica u Sovjetskom Savezu. Od bataljona koji je svoje vatreno
krštenje doživeo marta 1943. godine kod Sokolova, ta jedi­
nica postepeno prerasta u brigadu i, konačno, u proleće 1944.
godine postaje čehoslovački armijski korpus. Sa 16.000 ljudi
bila je to najjača čehoslovačka jedinica stvorena van zemlje,
čehoslovački armijski korpus stupio je zajedno sa Sovjet­
skom armijom na čehoslovačku teritoriju, učestvujući u bit­
kama za njeno oslobođenje. Krajem rata korpus je imao
60.000 ljudi. U toku rata izgubio je 3.036 ljudi, 11.101 lice je
ranjeno a 2.280 nestalo.
Sa međunarodno-političkog gledišta, u to vreme položaj
Cehoslovačke republike bio je definisan zaključenjem Čeho-
slovačko-sovjetskog ugovora 12. decembra 1943. godine, koji
je u međuvremenu postao temelj čehoslovačke spoljne poli­
tike. U ćehoslovačkoj je primljen sa oduševljenjem i velikim
nadama.
Posle napada Nemačke na SSSR pokret otpora u Slovač­
koj stupio je u novu fazu. Slovačka pre toga nije osećala
neposrednu pretnju od germanizacije, koja je stalno bila ak-

83
 pokreti otpora

tuelna na češkim teritorijama. Slovački narod nije trpeo od

agresije nemačkih vladajućih krugova koliko češki narod. Od
trenutka napada na SSSR u razvoju pokreta otpora u Slo­
vačkoj počinju velike promene.
Slovaci upućeni na Istočni front, postajući očevici zver-
stava koja su nacisti počinili prema sovjetskom rarodu, poči­
njali su da shvataju opasnost koja je pretila slovenskim na­
rodima od nemačkog nacizma. Oni su sve češće prelazili na
stranu sovjetskih partizana ili Crvene armije. Godine 1943.
rasulo u slovačkim jedinicama i antifašističko raspoloženje
među njenim pripadnicima dostigli su takav stepen da je
nemačko-fašistička komanda bila primorana da razoruža slo­
vačke vojne jedinice, da od njih stvori tehničke formacije
i sa Istočnog fronta prebaci u Italiju. Međutim, u Italiji slo­
vački vojnici stupaju u vezu sa predstavnicima mesnog ilegal­
nog pokreta i italijanskim partizanima. Određeni značaj do-
bija i iskustvo koje su stekli slovački radnici na radu u Ne-
mačkoj.
Slovačko stanovništvo sve bolje upoznaje stvarnost Hit-
lerove Nemačke i njene ciljeve. Počinje da shvata potpunu
bezizlaznost dosadašnje orijentacije i potčinjavanje klerofa-
šističke vlade u Bratislavi Berlinu. Narod je, uz aktivnu
pomoć Komunističke partije Slovačke, raskrinkavao svoje
»nacionalne vođe«. Zbog toga je klerofašistički režim u Slo­
vačkoj izgubio poverenje koje je uspeo da stekne pomoću
socijalne i nacionalne demagogije, korišćenjem privremene
vojne konjunkture.
Narodnooslobodilačka borba u Slovačkoj svakoga dana
je jačala i našla je odraza u organizovanju partizanskih od­
reda i štrajkačkih pokreta. Opoziciona raspoloženja su sve
više dolazila do izražaja u onom delu stanovništva, koje svoje
antifašističke stavove nije otvoreno ispoljavalo, već je čekalo
dalji tok događaja. U tim uslovima sve više se širi ideja o
jedinstvenoj ćehoslovačkoj, kao prirodnom državnom orga­
nizmu čeha i Slovaka, u kome bi oba naroda dobila jednaka
prava i koji bi, prema svom unutrašnjem društvenom ure­
đenju, odgovarao duhu onih preobražaja koje su oni za-
htevali.
Program antihitlerovske borbe formulisao je Slovački na­
cionalni savet, formiran u jesen 1943. godine, u koji su ušli
predstavnici Komunističke partije Slovačke i vanpartijci. Iz
Komunističke partije Slovačke su bili G. Gusak, K. Smidke
i L. Novomeski, a od drugih političkih partija J. Ursini, Joske
i Letrih. Slovački nacionalni savet izložio je svoja gledišta,
kako u pogledu položaja Slovačke u oslobođenoj čehoslovač-

84
čehoslovačka

koj i posleratnoj Evropi uopšte tako i s obzirom na trenutne

zadatke antifašističke borbe. Među gorućim zadacima bio je
i zahtev za opštenarodnim antifašističkim ustankom.
Plan pripremanog ustanka predviđao je da se iskoristi
deo slovačke armije i usaglase akcije sa Sovjetskom armi­
jom, koja se u proleće 1944. godine približavala slovačkoj gra­
nici u oblasti Karpata. Ustanak je, kako se pretpostavljalo,
morao da otvori teritoriju Slovačke sovjetskim jedinicama,
stvarajući na taj način mogućnost za njeno brzo oslobađanje
i ubrzanje vojnih operacija u Evropi. U vezi s tim Slovački
nacionalni savet i Komunistička partija Slovačke uputili su
svoga predstavnika u Sovjetski Savez u cilju usaglašavanja
planova akcija slovačke vojske sa sovjetskom komandom.
Međutim, za vreme pregovora u Moskvi u Slovačkoj je već
izbio ustanak.
Situaciju u Slovačkoj karakterisala je opšta aktivnost
u otporu. Do leta 1944. godine u većini sela srednje Slovačke,
a delimično i u zapadnim oblastima zemlje delovali su nacio­
nalni komiteti. Partizanski pokret dobio je široki zamah, na­
ročito posle iskrcavanja čehoslovačko-sovjetskih desantnih
jedinica, koje su od jula 1944. godine spuštane avionima na
razna mesta u Slovačkoj. Njihove baze su veoma brzo jačale,
a partizanima su prilazili i slovački borci.
Od polovine avgusta 1944. godine događaji u Slovačkoj
počeli su da se razvijaju veoma brzo. Na mnogim mestima
bile su porušene saobraćajnice, organizovani naleti na fašis­
tičke ešalone, učestale su likvidacije hitlerovaca i njihovih
pomagača. Stanovništvo srednje Slovačke istupilo je protiv
bratislavskog klerofašističkog režima i preko svojih organa
— nacionalnih komiteta — uzimalo vlast u svoje ruke, pro­
glašavajući slobodnu čehoslovačku.
Hitlerovci su 29. avgusta 1944. godine pristupili okupira-
nju Slovačke, pre svega da bi sprečili dalje jačanje partizan­
skog pokreta i obezbedili za sebe Slovačku u operativnom
smislu, na glavnim pravcima napredovanja Sovjetske armije
Budimpešta — Beč i Varšava — Berlin. Taj korak nemačke
komande bio je signal za slovačke patriote za početak otvo­
rene bitke protiv okupatora. Oružanom akcijom partizana,
kojima su prišle jedinice mnogih garnizona, razbuktala se
jedinstvena antifašistička borba.
Na oslobođenoj teritoriji Slovačke na čelo ustanka stavio
se Slovački nacionalni savet, koji je obezbeđivao mobiliza­
ciju, odbranu zemlje i rešavao druga važna politička pitanja
u vezi sa vođenjem vojnih operacija protiv hitlerovaca i sa
budućim položajem Slovačke u okviru jedinstvene čehoslo-
vačke. Komunistička partija Slovačke izašla je iz ilegalnosti.

85
 pokreti otpora

Slovački komunisti počeli su da rade na osnivanju nacional­

nih komiteta, Narodne milicije, organizovanju dobrovoljaca,
preuzeli su brigu o snabdevanju vojnih jedinica koje su se
borile, organizovali proizvodnju za što potpunije obezbeđenje
fronta.
Oslobođena teritorija sa svojim centrom u srednjoj Slo­
vačkoj dopirala je na jugu sve do Mađarske. U vreme svog
najvećeg razmaha obuhvatala je površinu od oko 15.000 km*.
Dotadašnja klerofašistička vlast je likvidirana i uspostavljena
je vlast narodnih odbora s vrhovnim organom ustaničke
Slovačke — Slovačkim nacionalnim savetom.
U ustanku je učestvovalo oko 60.000 boraca slovačke
ustaničke armije i oko 18—20 hiljada partizana. U početku
ustanak nije dobijao pomoć od dve divizije koje su se nala­
zile u istočnoj Slovačkoj, a koje su prema planu morale da
otvore front sovjetskoj vojsci. Međutim, hitlerovci su uspeli
da njihov najveći deo razoružaju. Centar borbi bila je sred­
nja Slovačka. Može se reći da su vojnici, ustanici i partizani
od prvog dana ustanka do oslobođenja Slovačke izbacili iz
stroja oko 40.000 neprijateljskih vojnika, onesposobili 100
železničkih i drumskih mostova, 60 neprijateljskih aviona i
280 vozova. Nemačka komanda na taj način nije mogla više
da računa na angažovanje slovačke vojske protiv Sovjetske
armije, već je, naprotiv, bila primorana da izdvoji određene
snage za borbu protiv ustanika i obezbeđenja svoje pozadine.
U odbrambenim bitkama učestvovalo je i civilno stanov­
ništvo, koje je gradilo odbrambene linije, protivtenkovske
prepreke, a u pozadini se orijentisalo na pomoć ranjenicima
i na pojačavanje odbrane oslobođene teritorije. U železnič-
kim radionicama bila su na brzinu napravljena tri oklopna
voza, koja su učestvovala u borbama protiv nacističkih je­
dinica.
Samo dva meseca posle izbijanja ustanka, 28. oktobra
1944. godine nacisti su zauzeli centar ustaničke teritorije —
grad Bansku Bistricu. Iako su ustanici imali mnogo manje
ratnog iskustva u poređenju sa hitlerovcima, borba se na­
stavila. Partizani sa delom slovačkih vojnika prelaze u brda
i bore se protiv hitlerovaca do pobede, doprinoseći napredo­
vanju sovjetskih jedinica i čehoslovačkog armijskog korpusa.
Na teritoriji ustaničke Slovačke narod se još od samog
početka izjašnjavao o budućem uređenju čehoslovačke. Zah-
tevao je da se izvrše duboke promene u socijalnoj i ekonom­
skoj politici u korist narodnih masa. Revolucionarni tokovi
u Slovačkoj odlikovali su se ogromnim naporima za zbijanje
redova radničke klase. Narasli autoritet Komunističke partije
doveo je do zajedničkog kongresa u Banskoj Bistrici, septem­

86
čehoslovačka

bra 1944. godine, na kome su učestvovali predstavnici Komu­

nističke partije Slovačke i Socijaldemokratske partije. U sin­
dikatima je taj proces ispoljen pre svega na konferenciji
predstavnika fabričkih komiteta u gradu Podbrezova oktobra
1944. godine, koja postaje temelj jedinstvenog sindikalnog
pokreta Cehoslovačke.
Veliki značaj za ćeli dalji razvoj Cehoslovačke je imalo
i rešavanje pitanja češko-slovačkih odnosa. Osnovni krite-
rijum za dalju koegzistenciju dva naroda bila je garancija
da će u posleratnom periodu biti obezbeđena jednaka prava
i Česima i Slovacima, i da će čehoslovačka vlada u Londonu
odstupiti od svoje koncepcije jedinstvenog čehoslovačkog na­
roda. Ustanak je rešio to pitanje u korist pravednog zahteva
slovačkog društva, a sa puta koegzistencije uklonjen je ka­
men spoticanja koji je sprečavao razumevanje između dva
naroda.
Ustanička Slovačka dobila je znatnu pomoć od Sovjet­
skog Saveza. Sovjetska komanda, iako nije bila pripremljena
za početak ofanzive u Slovačkoj i nije računala na njeno
preduzimanje u tom trenutku, početkom septembra počinje
karpatsku operaciju. U ovoj izuzetno teškoj i dugoj operaciji
učestvuju i čehoslovački borci, šestog oktobra 1944. godine
sovjetska vojska prelazi granicu i stupa na teritoriju Ceho­
slovačke. Zajednički gubici Sovjetske armije i Čehoslovačkog
armijskog korpusa bili su: 86.000 mrtvih, ranjenih i nestalih.
Pored toga, sovjetska komanda prebacila je u Slovačku Drugu
čehoslovačku vazdušno-desantnu brigadu i vazdušne snage
koje su pružale podršku borbama ustanika.
Ustankom Slovačka stupa u period prerastanja narodno-
oslobodilačke borbe u narodno-demokratsku revoluciju, kao
novu fazu socijalističkog preobražaja u čehoslovačkoj. Na taj
način, slovački narodni ustanak postaje ne samo karika u
razvoju antifašističke borbe već obeležava početak čehoslo-
vačke revolucije.
U jesen 1944. godine pokret otpora češkog naroda dobija
nove impulse. Međunarodna politička situacija, koja se odli­
kovala izolacijom hitlerovske Nemačke, bliskim oslobođe­
njem i u prvom redu slovačkim narodnim ustankom, pozitiv­
no je uticala na psihu naroda, čudovišne slike spaljenih sela
i masovnih streljanja neizbrisivo su lebdele pred očima na­
roda, ali su prestale da budu motiv. Pokret otpora na češkim
teritorijama dobijao je aktivnu podršku od padobranske gru­
pe partizanskog pokreta iz SSSR-a i nekih partizanskih od­
reda koji su prešli iz Slovačke u Moravsku.
Nacisti su pokušavali svim sredstvima da održe svoj
uticaj. U periodu izbijanja slovačkog narodnog ustanka oni
su u tome još imali uspeha. Češko stanovništvo je nesprem­

87
 pokreti otpora

no dočekalo događaje u Slovačkoj, i sam ilegalni pokret nije

bio obavešten o njegovom pripremanju. Ustanak slovačkog
naroda izazvao je pre svega stihijsku podršku — na primer,
odlazak u Slovačku ili antinacističke akcije na teritoriji Pro­
tektorata. Nacisti su uspeli da tek započetom razvoju otpora
odgovore nizom svojih mera. Međutim, karakteristično je bilo
to da je nacistički aparat već počeo da gubi svoju prevagu
nad ilegalnim pokretom. Ovi, nekada svemoćni gospodari koji
su cedili zemlju i narod, sada su se borili za očuvanje po-
slednjih ostataka svoga plena i za svoje poslednje pozicije.
Svakako, oni još nisu bili uništeni, njihov teror se nastavljao,
ali je to bio samo odgovor na aktivni otpor naroda.
Organizacija pokreta otpora u čehoslovačkoj — kako u
zemlji tako i u inostranstvu, u centru, imala je bez sumnje,
neke slabosti. Pokret otpora češkog naroda nije imao u toj
fazi jedinstveni organ za borbu, kao što je to bio slučaj u
Slovačkoj. Pored toga, Komunistička partija na češkim teri­
torijalna bila je ponovo lišena svog ilegalnog rukovodstva,
koje se po četvrti put formiralo tek između 1944. i 1945. go­
dine. Nije bilo ni kontakta sa moskovskom partijskom gru­
pom, koji bi obezbedio usaglašavanje akcija u zemlji sa oni­
ma u inostranstvu. Odsustvo povezanosti bilo je utoliko pre­
sudni je što je Komunistička partija u toku rata uživala veliki
ugled i poverenje. Zbog svega toga narod je od nje očekivao
takve odluke koje bi odgovarale željenom pravcu razvoja
događaja.
Doduše, veza sa otadžbinom se ipak održavala, ali u ve­
ćini slučajeva sa bazama agenture, a znatno manje sa ilegal­
nim organizacijama. Češki narod ušao je u završnu fazu na-
rodnooslobodilačke borbe, primoran da se oslanja na svoje
unutrašnje snage, na svoje mogućnosti, koje nisu odgovarale
zahtevima koji su se u tom periodu postavljali.
I na češkim teritorijama formirali su se i sazrevali sta­
vovi prema posleratnom unutrašnjem uređenju u zemlji, a i
spoljnoj politici nove čehoslovačke. Ti pogledi su se odliko­
vali relativno velikom smelošću. Bili su to zahtevi za radi­
kalnim izmenama u industriji, finansijama, za sprovođenjem
agrarne reforme, a u pogledu vlasti pretpostavljalo se for­
miranje sistema novih organa — nacionalnih komiteta stvo­
renih u antifašističkom Nacionalnom frontu — njegovom kas­
nijem osloncu. Karakteristično je i to da su slične poglede
imali i pripadnici nekomunističkog otpora, njegove grupe,
koje su se politički oslanjale na čehoslovačku vladu u ino­
stranstvu, Londonu i na dr E. Beneša. I komunisti i nekomu-
nisti ispoljavali su veliku težnju za saradnjom, koja je pola­
zila od surove stvarnosti antihitlerovske borbe, ali propraćeni
iluzijama kako na jednoj tako i na drugoj strani. U tako

88
 čehoslovačka

širokom frontu bile su skrivene i postale temelj pozitivne

pretpostavke mirnog razvoja revolucije u čehoslovačkoj, koja
se odvijala bez barikada i pucnjave.
Te unutrašnje pozitivne strane otpora češkog naroda bi­
le su osnovna snaga u razvoju aktivnog otpora, posebno par­
tizanskog pokreta. Između 1944. i 1945. godine oružana borba
stupila je u novu fazu. Ljudi više nisu odlazili u šume da bi
se tamo sklanjali, već da bi otuda vodili borbu protiv hitle­
rovaca i domaćih izdajnika. Partizanski pokret Moravske širi
se tada i na češku, dopirući do samog Praga.
Približavanje fronta uticalo je isto tako i na stanovništvo.
Uzbune su bile sve češće zbog napada savezničke avijacije.
U zemlji su se gradila protivavionska skloništa, a u grado­
vima su podizane barikade. Na teritoriji Protektorata stanov­
ništvo nemačke nacionalnosti pokušavalo je da nađe sklo­
nište, evakuisano pred frontom koji se približavao. Početkom
1945. godine češki narod je posmatrao prolazak ešalona sa
zatvorenicima koncentracionih logora — izmučenim ljudima,
koji su po mrazu bili transportovani u otvorenim vagonima
i masovno umirali ili su bili streljani. Posle njih su prolazili
ratni zarobljenici, među kojima su naročito sovjetski ratni
zarobljenici bili u krajnje teškom stanju. Solidarnost prema
tim žrtvama nacizma bila je masovna pojava, koja je uzela
takvog maha da su okupatori bili primorani da se sa time
pomire. Međutim, istovremeno se rađalo osećanje zabrinu­
tosti zbog borbi i gubitaka koje sobom nosi front, zbog uni­
štavanja ljudskih i materijalnih vrednosti, zbog nedela koja
je osuđeni na smrt hitlerovski režim vršio u svim delovima
Evrope od koje je bio primoran da se odrekne. Osnovni fak­
tor koji je gradio društvenu svest — bila je želja da se na­
plati dug za počinjene zločine, kao i aktivna volja da se
učestvuje u završnoj fazi narodnooslobodilačke borbe.
U proleće 1945. godine pokret otpora na češkim terito­
rijalna ušao je u završni period. Za razliku od prethodnog,
udarna snaga otpora je porasla pre svega u obliku partizan­
skog pokreta. U njegovim redovima, uoči majskih događaja,
bilo je oko 8.000 ljudi, ne računajući pomagače i takozvane
građanske partizanske odrede — svojevrsnu rezervu parti­
zanskog pokreta.
Iako na češkim teritorijama s proleća naglo raste broj
oružanih neprijateljskih jedinica pokret otpora upravo tada
postiže svoje najveće uspehe. Akcije partizana su sve češće
i usmerene su pre svega na železnički i drumski saobraćaj
— ruše se mostovi, organizuju sudari kompozicija, uništava
se gorivo i prekida telegrafska i telefonska veza. U nekim ob­
lastima nacisti su bili primorani da smanje brzinu kretanja
svojih ešalona, da ih posebno obezbeđuju, stavljajući ispred

89
 pokreti otpora

kompozicija po jedan vagon, i prekidaju saobraćaj noću. Sve

su češće i druge akcije, kao neposredna borba protiv okupa­
tora, razoružavanje protektoratske policije i žandarmerije, ču­
vara šuma. Organizuju se napadi na manje grupe nacista,
kažnjavaju izdajnici. Prema podacima Abvera, 1942. godine
vršeno je prosečno 40 akcija, 1943. godine — preko 50, a u
toku prva četiri meseca 1944. godine (za kasniji period po­
datke nemamo) oko 35 mesečno. Prema izjavi koju je posle
rata na sudu dao K. G. Frank, partizani su počev od kraja
1944. godine vršili svakodnevno oko 40 akcija. Partizanske
akcije su se svakako razlikovale i po intenzitetu i po efikas­
nosti, ali su postale stalni faktor.
Pored borbenog doprinosa partizanskog pokreta, veliki
je značaj imao i njegov odjek. Vesti o diverzijama i napadi­
ma na Hitlerove jedinice širile su se veoma brzo, tako da se
time i uspeh svake akcije povećavao. Partizanski pokret je
na taj način stekao veliki ugled i autoritet, a sa njim, ili pre­
ko njega, i Komunistička partija, koja je za njegov razvoj
bila najzaslužnija. Kontakti između partizana i stanovništva
jačali su u organizacionom smislu, jer su partizani pomagali
osnivanje ilegalnih nacionalnih komiteta. Takva delatnost
Komunističke partije postajala je sve življa, uspostavljale su
se veze koje su bile prekinute u toku niza godina nacističkih
progona.
Uspesi na frontu bili su praćeni političkim uspesima.
Oružani pokret češkog naroda, kao i svaki snažni revolucio­
narni društveni pokret nije bio imun od elemenata stihijno-
sti, pa ipak je politički ilegalni pokret, u prvom redu KPČ,
težio da pokretu da opšte okvire, usmerava njegove akcije,
orijentiše ga na odlučnu bitku sa nacistima. Ilegalno ruko­
vodstvo KPČ razradilo je niz varijanata te faze narodnooslo-
bodilačke borbe, od kojih je jedna bila — orijentacija na
ustanak.
U proleće 1945. godine postepeno se stvara češki nacio­
nalni savet, koji se formira uz učešće Komunističke partije
i predstavnika drugih političkih struja. Njegov predsednik
postaje profesor Pražak, a prvi zamenik — komunista Smr-
kovski. Zadatak Saveta bio je usaglašavanje političkih i voj­
nih akcija otpora na češkim teritorijama, u završnoj fazi
rata i u danima revolucije. Formiranje prve čehoslovačke
vlade Nacionalnog fronta početkom aprila 1945. godine u
gradu Košiće (Slovačka) izvršilo je pozitivni uticaj na otpor
češkog naroda. Predsednik Republike postaje dr E. Beneš,
predsednik vlade socijaldemokrat Z. Firlinger; K. Gotvald,
kao rukovodilac KPČ, naimenovan je za zamenika predsed-
nika vlade. Ključna mesta u vladi zauzimaju predstavnici
Komunističke partije, čiji je zadatak isto tako bio — razrada

90
čehoslovačka

vladinog programa. Vladin program je garantovao da se u

posleratnoj Cehoslovačkoj neće ponavljati pojave iz 1938.
godine već će se ostvarivati oni ciljevi koje je postavljao
revolucionarni pokret i koji su bili u skladu sa zahtevima
antifašističkog pokreta oba naroda Cehoslovačke.
Poslednjih nedelja i dana rata događaji su se u češkim
pokrajinama razvijali munjevitom brzinom. Sovjetske jedi­
nice zauzele su Berlin, savezničke vojske se sastaju na Elbi,
ali češka teritorija je postala onaj kotao, gde je još uvek
vrvela višemilionska armija neprijatelja. Sa istoka su nastu­
pale sovjetske, čehoslovačke i rumunske jedinice, sa zapada
američke. Nemačka komanda je nameravala da odstupa pred
Sovjetskom armijom da bi se mogla predati američkoj vojsci.
Ilegalno rukovodstvo KPČ i članovi Češkog nacionalnog
saveta procenjivali su trezveno i realno odnos snaga. Osećala
se akutna nestašica oružja, nije bilo kontakta sa partizan­
skim snagama koje su predstavljale najbolje naoružan i naj-
organizovaniji deo pokreta otpora u Češkoj.
Međutim, akumuliranu mržnju i energiju naroda više
nije bilo mogućno zadržati, tako da pogodnijeg datuma za
poslednju akciju nije moglo biti. Počev od 1. maja 1945. godi­
ne rasplamsao se jedan za drugim niz lokalnih ustanaka i
akcija češkog stanovništva, koje su kasnije, pošto se 5. maja
u te tokove uključio i Prag, prerasle u opštenarodni majski
ustanak. Ustanak je zahvatio gotovo ćelu okupiranu terito­
riju Češke i Moravske, a mestimično i otkinute pogranične ob­
lasti. Narod je prešao u napad, razoružavao snage neprijate­
lja, branio se, podizao barikade i pružao herojski otpor. U
nekim krajevima još su se gajile iluzije u mogućnost brzog
prevrata bez krvi. Zbog toga je ustanak na različitim mes-
tima imao različit uspeh, u zavisnosti od momenta, neočeki-
vanosti za Hitlerovu vojsku i stepena njene demoralisanosti.
Češke teritorije u poslednjim trenucima drugog svetskog
rata bile su svedok krvavog besa nacista, koji se zbog izgub­
ljenog rata iskalio na mirnim stanovnicima, uključujući žene,
decu i starce. U redove Hitlerove vojske ustanak je uneo
nered i paniku. Borci revolucije zajedno sa partizanima napa­
dali su kolone neprijatelja i ometali njihovo povlačenje. Od­
lučujući trenutak za tok ustanka bilo je brzo napredovanje
sovjetskih jedinica, koje su ušle u prestonicu Ceho­
slovačke i srce ustanka — Prag. Sovjetska armija svojim
brzim napredovanjem nije dozvolila hitlerovcima da vrše
nova ubistva i pljačke i primoravala ih na kapitulaciju.
Narodnooslobodilačka borba čehoslovačkog naroda se na
taj način stopila sa oslobodilačkim nadiranjem sovjetske voj-
 pokreti otpora

ske. Tako je završena jedna od najtežih faza u istorijskom

razvitku češkog i slovačkog naroda. Cehoslovačka ponovo po­
staje slobodna država.
Borbu čehoslovačkog naroda protiv nacista karakteriše i
veoma izražena međunarodna solidarnost. Ta solidarnost se
ispoljavala, kako u koncentracionim logorima tako i u po­
kretu otpora. Na primer, samo u slovačkom narodnom ustan­
ku učestvuje 27 nacionalnosti. Pored sovjetskih građana,
Francuza, Jugoslovena, Engleza i Amerikanaca bore se i anti-
fašisti nemačke nacionalnosti i Mađari, čehoslovački građani
su se borili u redovima sovjetskih, jugoslovenskih, francus­
kih i italijanskih partizana, ne računajući čehoslovačke jedi­
nice u inostranstvu. Dakle, borba čehoslovačkog naroda sto­
pila se u tom smislu sa velikim antifašističkim pokretom,
vršeći pozitivan uticaj na dalji tok rata.
Narodnooslobodilačka i antifašistička borba čehoslovač­
kog naroda bila je čvrsto povezana sa onim revolucionarnim
preobražajem, koji je krajem rata i posle njegovog završetka
doprineo formiranju čehoslovačke kao socijalističke države.
Taj period ušao je u društvenu svest češkog i slovačkog na­
roda, u znaku elemenata demokratizma, humanizma, ideja
međunarodne saradnje, otpora agresiji — u znaku svega ono­
ga što je u sebi ovaplodio antifašizam.
danska

J / itlerov napad na Dansku, 9. aprila 1940. godine, usledio

je zbog toga što mu se ona našla na putu koji ga je
vodio za Norvešku. Sama zemlja nije igrala neku važnu ulogu
u nemačkim invazionim planovima, već je bila od drugoste-
penog značaja, kao veza između kopnenog dela Nemačke i
Skandinavskog poluostrva. Iz ovog sporednog položaja koji je
zauzimala u okviru nemačke vojne strategije Danska je pri­
vremeno izbila u prvi plan kada je zapretila opasnost od
savezničke invazije 1943—44. godine, zatim se ponovo izgubila
u senci svetskog sukoba, da bi se našla usred poprišta borbe
tek u poslednjoj fazi rata; i samo predaja, do koje je došlo
4. maja 1945, spasla je stanovništvo od toga da bude uvučeno
u poslednju, očajničku agoniju nacista.
Upravo je sam položaj Danske bio presudan za »veliku
strategiju«, kojom je Nemačka određivala kurs prema nekoj
zemlji, ali su na to uticali i drugi faktori. Tako je bilo od
značaja što okupaciona politika nije bila opterećena ideološ­
kim pritiskom, koji je u toliko mnogo drugih slučajeva stvo­
rio otpor ili izvitoperio i ono što je bilo iole razumno u ne-
mačkoj politici. Svakako da je nešto značilo i to što Hitler
nije bio zainteresovan za unutrašnje prilike u Danskoj, kao
i momenat da su Danci, kao »arijevci«, uživali veliku milost
vodećih nacističkih ideologa. Stoga istrebljivački rat, koji je
u istočnoj Evropi vođen iz rasnih pobuda, ovde nije dolazio
u obzir. Naprotiv, Hitler i njegovi propagatori bili su zainte-
resovani da, proglašavajući Dansku »modelom protektorata«,
pokažu neutralnim zemljama i zemljama osovine kako naci­
stički eksperiment ne znači gušenje i tlačenje.
Međutim, ono što je odredilo okupacionu politiku, a time
i način otpora protiv nje, bili su forma okupacije i sistem
pregovaranja, u okviru kojih je u stvari ta politika stvarana

93
 pokreti otpora

iz dana u dan. Devetog aprila nemačka vojska je okupirala

zemlju, tako reći bez metka i nijedna od dve vlade nije docnije
smatrala manja puškaranja na granici znakom izbijanja rata
između dve zemlje. Rano ujutru nemački izaslanik je dan­
skom ministru inostranih poslova predao memorandum u
kome se, između ostalog, ističe da vlada Raj ha neće nikada
upotrebiti Dansku kao operacionu bazu u sukobu protiv
Velike Britanije i da Nemačka neće ni tada ni docnije povre-
diti njen »teritorijalni integritet i političku nezavisnost«.
Ovo obećanje bilo je propraćeno zahtevom da Danska odmah
položi oružje. Kako je nastavljanje borbe bilo beznadežno,
s obzirom na geografsku strukturu i nespremnost zemlje,
vlada je posle kraćeg savetovanja odlučila da u datim okol­
nostima »prilagodi stanje u zemlji prema okupaciji koja
bude sprovođena«. Između Danske i Nemačke fiktivno je
figurirao odnos partnerstva dveju suverenih država, i stvo­
rena osnova na kojoj će se izgrađivati politika tokom slede-
ćih godina. Na primer, u danske političke i administrativne
organe nije dirano, vojsku i mornaricu takođe, a i policija
je i dalje radila, čak je i pravosuđe uglavnom ostalo u ru­
kama Danaca, pa i u pitanju »zločina« protiv Vermahta, zato
što se danska vlada izborila protiv zahteva — da se članovi
Haške konvencije, koji se odnose na prava okupacione sile,
primene na specifične danske uslove. To je značilo da Gesta­
po nije mogao da se meša u rad policije, sve do avgusta 1943.
S druge strane, ova neobična situacija uslovila je da nemačku
politiku u odnosu na Dansku vode profesionalni diplomati
AUSWARTIGES AMT-a, a to je sa svoje strane sprečavalo
one radikalnije partijske vlasti da šire uticaj u Danskoj.
Sprovođenje Sporazuma od 9. aprila bio je raison d'etre Ri-
bentropovog ministarstva u Danskoj; i tako smo se našli
usred čisto interne nacističke borbe za vlast, što je bio drugi
faktor koji je išao u prilog umerenoj okupacionoj politici.
Konačno, treba pomenuti da je višak danske poljopri­
vredne proizvodnje postao važan činilac u igri koja se vodila
oko stava koji treba zauzeti prema Danskoj, jer se iz dan­
skih izvora tokom poslednjih godina rata podmirivala petina
godišnjih potreba nemačkog stanovništva u mesu i između
jedne dvanaestine i jedne desetine potreba u buteru. Odgo­
vorne nemačke vlasti su ponovo i neprekidno podvlačile ko­
liko su ove životne namirnice bile važne za zaraćenu Nemač­
ku, i mogućnost da štrajkovi ili sabotaže poremete ili pot­
puno prekinu dovoženje i korišćenje ovog neophodnog izvora
energije bila je predmet najozbiljnijeg razmatranja kada se
u Berlinu diskutovalo o zauzimanju oštrijeg stava prema
Danskoj.

94
danska

Devetog aprila danska vlada se predala da bi poštedela

stanovništvo. To je značilo biranje manjeg od dva zla, ali je
tom prilikom vlada sebe stavila u položaj koji će je neizbež-
no voditi daljem udovoljavanju nemačkim zahtevima. Jasnije
nego mnoge lepe reći, nemački zahtevi, koji su faktički zna­
čili povredu Sporazuma od 9. aprila, pokazali su da Danska
nije bila ni neutralna ni slobodna. Međutim, vlada je uvek
bila u dilemi da li su izvesna nemačka traženja bila od tako
vitalnog značaja da ih je vredelo odbijati po cenu teških
posledica po zemlju i narod. Sve do 28. avgusta 1943. ovaj
ključni problem politike pregovora nije našao rešenje. Dan­
ska vlada je bila koaliciona vlada sastavljena na dan predaje
od pet demokratskih partija u zemlji, koju su podržali 212 od
ukupno 224 člana danskog Parlamenta: jedino komunisti i
male nacističke grupe nisu bile njome obuhvaćene. Stav vla­
de, kao i stanovništva, bio je izričito antinemački, mada po­
vremeno protkan sa prilično oportunizma. Najistaknutiji član
vlade bio je ministar inostranih poslova, Erik Skavenijus,
čovek realan, spreman da udovolji nemačkim zahtevima ko­
liko je god bilo moguće. Međutim, na žalost, nije vodio računa
šta obični čovek misli, jer je upravo odobravanje vladine po­
litike od strane naroda i bila osnovna pretpostavka i naj­
dublji razlog za njeno postojanje.
Predaja od 9. aprila dočekana je sa žaljenjem i ogorče­
njem, ali se ipak većina slagala sa odlukom i bila spremna
da prihvati politiku pregovaranja kao nužno zlo. O bilo ka­
kvom otporu protiv okupacione sile, koja je upravo u leto
1940. išla iz pobede u pobedu, nije moglo biti ni reči. Za to
je bila neophodna i psihološka i materijalna osnova. Posle-
dice rata snažno su se osećale u gradu, gde su nezaposlenost,
zamrzavanje zarada, porast cena i zakoni koji se primenjuju
u krizama najteže pogodili radničku klasu. Ali, uprkos soci­
jalnim razlikama i nizu antiparlamentarnih ispada, među
kojima i onih koje su činile male i beznačajne nacističke
partije, Narodni front je uglavnom izdržao pritisak, a narod
pred okupatorskom silom nije pokleknuo. Ali otpora nije
bilo. Njega treba tražiti izvan granica zemlje.
Jedan od Danaca koji su već 9. aprila 1940. prozreli ob­
manu o Danskoj kao slobodnoj i neutralnoj zemlji, i u skladu
s tim i postupali, bio je Henrik Kaufman (Kauffmann), dan­
ski diplomata u Vašingtonu. Ostvarivši tesne veze s američ­
kom vladom, proglasio se »slobodnim« predstavnikom, koji
nije bezuslovno izvršavao naredbe vlade u Kopenhagenu,
pošto su donošene pod pritiskom Nemaca. Međutim, formal­
ni prekid s Danskom usledio je na godišnjicu okupacije 9.
aprila 1941, kad je Kaufman na sopstvenu odgovornost pot­
pisao sporazum sa vladom u Vašingtonu, kojim Amerikan­

95
 pokreti otpora

cima dopušta stvaranje vazduhoplovnih baza u danskoj kolo­

niji Grenland, na Arktiku. Odmah je opozvan i osuđen u
Kopenhagenu za veleizdaju, ali su Amerikanci tada ovog dan­
skog diplomatu zvanično priznali kao predstavnika slobodne
Danske. U saradnji sa drugim slobodnim Dancima, on je to­
kom sledećih nekoliko godina dao vredan prilog pokretu
otpora.
Gde god je to politika dozvoljavala, drugi diplomati su
sledili Kaufmanov primer i u slobodnom svetu formirali dru­
štva i klubove Danaca, koji su agitovali za borbu saveznika
i davali tačne informacije o stanju u domovini. U prvoj go­
dini rata, kada je antinemački blok stekao najnepovoljniji
utisak o Danskoj, oni su mnogo doprineli tome da se opšte
mišljenje promeni u njenu korist. Najvažniji od svih ovih
komiteta bio je Danski savet, osnovan u Londonu septembra
1940. godine, koji je radio za saveznike, prikupljajući nov­
čana sredstva i mobilišući Dance za britansku vojnu službu.
Ma koliko dobronamerne i dalekovide bile mnoge od
ovih organizacija, one su u direktnoj borbi protiv snaga oso­
vine malo značile. Međutim, veoma važnu ulogu odigrali su
danski mornari koji su tokom pet godina rata krstareći po
svim morima sveta učinili više nego bilo koja grupa koja je
pružala otpor. Oko pet do šest hiljada ljudi, u 230 brodova,
sa ukupno 680.000 bruto registarskih tona nosivosti — što
je predstavljalo dve trećine danske trgovačke mornarice —
nalazilo se 9. aprila van voda koje su bile pod nemačkom
kontrolom. Njima je iz Kopenhagena bilo naređeno da pri­
stanu u neutralnim lukama, tj. španskim ili italijanskim.
Istovremeno im je preko Radio-Londona upućen poziv da se
jave savezničkim pristaništima. Tako su mornari bili prvi
Danci koji su se našli pred teškim pitanjem — da li da se
pobune protiv sopstvene legalne vlade. Pored ove nimalo
lake odluke, pred njima je bila i slika neobezbeđene i opasne
budućnosti i strah za porodice ostavljene kod kuće. Ipak,
većina brodova se odazvala britanskom apelu, što je vero-
dostojan pokazatelj opšteg javnog mišljenja koje je vladalo
u Danskoj. Od preko pet hiljada mornara koji su za vreme
rata služili u savezničkoj vojsci više od šest stotina je dalo
svoje živote.
Negodovanje zbog trpeljivosti koju je vlada pokazivala
prema sve jačem nemačkom pritisku poteklo je, pre svega,
od krajnjeg levog i desnog krila, koja su se još u periodu
između dva rata usprotivila parlamentarnoj taktici i politici
koalicione vlade formirane od socijaldemokrata i radikala.
Uprkos različitim motivima i nesigurnosti u pogledu načina
ostvarenja, osnovni cilj je ovim pionirima bio jasan: stvoriti
slobodnu i nezavisnu Dansku pristupanjem saveznicima i ak­

%
danska

tivnim doprinosom porazu nacističke Nemačke. Trebalo je

vladu prisiliti da napusti pokušaje manevrisanja, koji su je
sve više uvlačili u ponižavajuću saradnju sa neprijateljem,
a što je činila kako bi se što jeftinije prošlo kroz okupaciju.
Cilj je bio da se izazove »norveško stanje« — otvoreni rat
protiv okupacionih snaga kao u Norveškoj, koja je bila veliki
izvor inspiracija za aktiviste. Tako je otpor u Danskoj dobio
odlike rata vođenog na dva fronta, oba otvorena protiv Ne-
maca, u cilju slabljenja njihove vojne moći i morala, i protiv
vlade, u cilju izazivanja prekida sa neprijateljem.
Ali, ovakva gledišta nisu bila nimalo popularna prvih
godina. Danska nije bila u ratu — ni sa Nemačkom, a ni
sa Engleskom ni Sovjetskim Savezom. Vlada i Parlament
garantovali su za Sporazum od 9. aprila. Osporavati to —
značilo je pobunu. I prvi članovi otpora upravo su i bili po­
bunjenici. Bez ikakve vlasti: bez vlade u emigraciji od koje
bi primali pomoć, a da i ne govoriimo o naredbama. Sop-
stvena savest im je bila jedini vođa ne samo u borbi protiv
Nemaca već i protiv zakonskih vlasti svoje zemlje. To nije
bila laka odluka za ljude koji su do tada bili mirni građani.
Uz to, protiv njih je bio i veći deo stanovništva, jer, mada
su Danci bili antinemački raspoloženi, malo se među njima
našlo pristalica otpora, dok su se mnogi prema takvoj ideji
ili pomisli na »nezvanični« rat neprijateljski postavili. Stoga
je trebalo prvo pridobiti sam narod, pa tek onda pomišljati
na mogućnost pobede nad Nemcima. A to je moglo da bude
veoma teško.
Mnogi koji su osuđivali politiku pregovaranja našli su
bili svoj put, još pre rata , pristupivši maloj nacionalnoj par­
tiji Dansk Samling. Za vreme rata ova partija je postala
utočište velikog broja pripadnika otpora. Njihov opšti stav
je bio antinemački, i kroz predavanja i letke, koje bi policija
često zaplenila, partija je protestovala protiv sve vidnijeg
danskog i nemačkog obmanjivanja i agitovala za energičniji
stav prema okupacionoj sili. Tokom 1940. godine zbog ovakve
aktivnosti su na kraće vreme dopala zatvora dvojica vođa
partije, privukavši time na sebe veliku pažnju javnosti i pod-
stakavši diskusije o oportunosti politike pregovaranja. U pro-
leće 1942. godine rukovodstvo je uspostavilo prve ilegalne
kontakte i stupilo u saradnju sa agentima SOE*, koji su
upravo bili spušteni padobranima iz Engleske. U narednim
godinama stanovništvo ćele zemlje postepeno je mobilisano
za ilegalni rad.

• Specijalna operativna služba

97
 pokreti otpora

Taj razvoj od ilegalnog osuđivan ja do ilegalnog angažo-

vanja je najhitnija karakteristika ovog perioda: prisutna je
i kod klubova za terenske sportove koji su se poslednjih me-
seci 1940. pojavili po celoj zemlji i predstavljali drugi rasad­
nik ranog otpora. Ovi klubovi su bili neka vrsta domaće stra­
že i regrutovali su članove među vatrenim rodoljubima i pri­
stalicama odbrane, koji su smatrali da je Danska 9. aprila
trebalo da se bori i kojima je stoga kapitulacija padala kao
teška sramota. Kod mnogih od njih događaji su podstakli
potrebu za akcijom, koja se sada mogla pripremati kroz fi­
zički trening i vojne vežbe. Nemci su s razlogom budno mo­
trili na ove klubove. Iz njih je 1943—44. potekla većina sabo­
terskih i ilegalnih vojnih grupa. Taj pokret privukao je na­
ročito mnogo članova Konzervativne omladinske organiza­
cije, koji su se otvoreno izjasnili protiv politike pregovaranja,
koju je prihvatila Konzervativna partija. Oni su zahtevali
da se pred okupacione snage istupi s otvorenim kartama. Za
sve pobunjenike bilo je važno što je Kristmas Moler (Christ-
mas Moeller), bivši vođa Konzervativne partije i najjača po­
litička ličnost, otvoreno zastupao antinemački stav. Zbog toga
su oktobra 1940. godine Nemci zatražili njegovu ostavku na
ministarski položaj, a nekoliko meseci kasnije da mu se
uskrati političko poverenje koje je uživao. Ovako potisnut u
ilegalnu aktivnost, Kristmas Moler je u zimu 1941—42. godine
stupio u vezu s rukovodstvom Komunističke partije i uče­
stvovao u formiranju ilegalne organizacije Frit Danmark
(Slobodna Danska). Međutim, u međuvremenu je bio pri­
hvatio poziv iz Engleske da pređe preko mora, kako bi oja­
čao aktivnost slobodnih Danaca tamo i da odande uputi
Dancima poziv na otpor. Maja 1942. godine najzad je uspeo
da pobegne iz zemlje i preko švedske stigne u London, gde
je izabran za predsednika Danskog saveta. Od tada pa do
kraja rata svake nedelje uveče preko Radio-Londona učestvo­
vao je u emisiji vesti za Dansku, koja je bila veoma cenjena
i slušana u svakoj kući njegove domovine. Obraćajući se
svim Dancima, pozivao ih je na aktivni otpor protiv Nemaca.
Kristmas Moler je bio političar kome su ljudi verovali i koji
je bio popularan još pre rata. Sada je preko radio-emisija
stekao ogroman ugled i zadobio simpatije, i njegove reči su
značile mnogo za razvoj sve snažnijeg otpora. Ipak, on je u
mnogome ostao usamljen čovek i nikada nije imao prilike
da neposredno učestvuje u organizovanju otpora u Danskoj.
Neosporno je najvažniji prilog pokretu otpora u Danskoj
do 29. avgusta 1943. godine dala Komunistička partija Dan­
ske (DKP). Dvadesetih godina Partija je bila relativno slaba,
ali je za vreme krize tridesetih godina doživela izvestan us­
pon, mada se povećano interesovanje za nju u okviru tredju-

98
danska

niona nije odrazilo prilikom glasanja na opštim izborima za

Parlament. Na izborima 1939. godine Partija je dobila 40.000
glasova i osvojila 3 mesta u Donjem domu, ali su pakt iz­
među Hitlera i Staljina i napad Sovjetskog Saveza na Finsku,
novembra 1939, učinili da mnogi istupe iz nje, naročito inte­
lektualci i da se tako DKP nađe izolovana. Drugi prilog ovoj
izolovanosti, posle aprila 1940. godine, bila je žestoka partij­
ska propaganda protiv rata kao imperijalističkog i potpuno
beskorisnog za radničku klasu kao i ogorčeni napadi na Bri­
tance preko partijske štampe. Kada je danska vlada 22. juna
1941, pod nemačkim pritiskom, internirala oko 300 istaknutih
komunista i mesec dana kasnije, protivno Ustavu, zabranila
Partiju i proglasila kažnjivom svaku komunističku aktivnost,
ovo nasilje nije naišlo na primetnije reagovanje naroda. Tek
kad se u novembru Danska priključila paktu Anti-Kominterne
počele su snažne demonstracije protiv neprijatelja komunista
i antisovjetske vladine politike.
Odmah posle 9. aprila 1940, vođe DKP su počele da pri­
premaju Partiju za ilegalni rad, jer nijedan član Centralnog
komiteta nije gajio iluziju da će nacisti zadugo tolerisati
Komunističku partiju. Ovaj proces je snažno ubrzan posle
22. juna, i za nekoliko meseci partijski aparat je uglavnom
obnovljen, uprkos teškim gubicima. Na čelu Partije sada je
bio Sekretarijat Centralnog komiteta, koji su činili predsed-
nik Aksel Larsen, potpredsednik Alfred Jensen, generalni se­
kretar Borge Houman (Boerge Houmann) i drugi. Oni su
donosili sve političke odluke i održavali kontakt sa pet-šest
pokrajinskih funkcionera preko dobro organizovane kurirske
službe. Međutim, usled teških komunikacionih veza pokrajin­
ska rukovodstva, naročito na Jitlandu — najvažnijoj oblasti
u pogledu vojne strategije — morala su dobrim delom da
vode samostalnu politiku. A kada je nastupila kriza u leto
1943, upravo su oni bitno uticali na razvoj događaja, a ne
rukovodstvo iz Kopenhagena.
Oktobra 1944. DKP je počela da izdaje prve ilegalne no­
vine LAND OG FOLK (»Zemlja i ljudi«), koje su do kraja
rata dostigle tiraž od 125.000 primeraka. U njima, kao i u
nebrojenim lecima i lokalnim listovima, koji su se postepeno
počeli pojavljivati, komunisti su agitovali za otvoreni prekid
sa Nemcima. Parola je bila Ujedinjeni front, i kroz takvu
instituciju kakva je bila svepartijska organizacija Slobodna
Danska učinjen je pokušaj da se u nacionalni otpor privuku
aktivisti desnice. List SLOBODNA DANSKA čiji se prvi broj
pojavio aprila 1942, razvio se u najveće ilegalne novine; nje­
gov tiraž krajem rata iznosio je 145.000 primeraka.

99
 pokreti otpora

Naporedo s borbom protiv Nemaca vodila se i propagan­

da koja je isticala da je narodna borba za oslobođenje pove­
zana sa ekonomskim i socijalnim procesom za oslobođenje
radničke klase. Ova taktika na dva koloseka bila je znatno
potpomognuta sve većom integracijom danske industrije sa
nemačkom ratnom proizvodnjom. Stoga povećane nadnice ni­
su značile samo više hleba na stolu radnog čoveka već i no­
vac otet od neprijatelja. Uspešan štrajk nije značio jedino
slabljenje poslodavca, nego i gubitak radnih dana za Nemce
— a sa njima i neuspeh na frontu. Vođe Socijaldemokratskih
tredjuniona bezuspešno su pokušale da obuzdaju sve veću
uznemirenost na radnim mestima, i od zime 1942—43. štraj­
kovi su počeli da uzimaju maha. U početku im je cilj bio
prvenstveno ekonomske prirode, ali u leto 1943. menjaju ka­
rakter i usmeravaju se protiv vlade i okupacionih snaga.
No, rukovodstvu Komunističke partije bilo je jasno da
nije dovoljno boriti se protiv Nemaca demonstracijama, štraj­
kovima i sabotiranjem rada u fabrikama. U leto 1941. već se
javilo nekoliko glasova koji su pozivali na otpočinjanje sa
sabotažama. Međutim, vođe su pametno shvatile da još nije
bio sazreo trenutak za to. Tek 1942. godine počele su da de-
luju komunističke saboterske grupe u Kopenhagenu i grado­
vima u unutrašnjosti. Nedovoljno iskustvo i nedostatak opre­
me činili su u početku velike teškoće, ali te grupe su s vre­
menom i pomoću primitivnih sredstava, a uz veliku snalaž­
ljivost, uspele da zapale izvesne objekte. Važan korak napred
napravljen je kada je saboterska grupa Bopa iz Kopenhagena
dobila veoma razorne eksplozive od radnika zaposlenog u
nemačkom vojnom depou. Akcije su tada veoma pojačane.
Od 14 akcija u januaru u 2 su bili upotrebljeni razorni eks­
plozivi, od 29 u februaru — u 8, od 60 u martu — u 12. Tada
se, međutim, desilo nešto što je bilo gotovo presudno za
budući razvoj. Uspostavljene su veze komunista sa SOE i
Britanskom padobranskom organizacijom, čime je omogu­
ćeno da se dođe do plastičnih veoma razornih eksploziva.
SOE je osnovana u leto 1940. godine, u cilju da u okupi­
ranim zemljama organizuje otpor protiv Nemaca. Već u okto­
bru 1940, preko Danca Ebe Munka (Ebbe Munck), vlasnika
lista u Stokholmu, uspostavila je veze sa članovima Inte-
lidžens-servisa, spremnim da prenose Britancima njihove in­
formacije. Od Princeze — kako je bilo šifrovano ime ove
grupe — tokom svih ratnih godina tekla je prava reka poda­
taka od neprocenjive vrednosti o nemačkim snagama, koji
su mikrofilmovima prenošeni preko Saunda u švedsku, oda­
kle su dalje avionom upućivani u Veliku Britaniju. Izveštaji
Intelidžens-servisa, koji su poslednje godine rata obuhvatali
i 25—30 stranica dnevno, nesumnjivo su predstavljali jedan

100
danska

od najznačajnijih priloga domaćeg fronta savezničkim napo­

rima. London je ovo u svakom slučaju cenio te je SOE-u
zabranjeno da za izvesno vreme počne sa sabotažama u Dan­
skoj, iako je to bilo protivno njihovom sopstvenom interesu,
kako bi svojim radom skretali što manje pažnje na sebe.
Smatrano je da bi u slučaju sabotaža najverovatnije izazvali
drastične protivreme Nemaca, što bi opet moglo da okonča
zvaničnu dansku politiku pregovaranja i dovede do raspuš­
tan ja danske vojske i do nepovoljnih uslova za rad Inte-
lidžens-servisa. Zato je nekoliko agenata, spuštenih u Dansku
padobranima, bilo prisiljeno da ostane pasivno, štaviše, oni
su pretrpeli do kraja godine nekoliko ozbiljnih neuspeha i
svi, izuzev jednog, bili ili poubijani, ili uhapšeni ili evakuisani
u švedsku. Međutim, oko Nove godine SOE gubi strpljenje
sa opreznom Princezom i kada su u februaru i martu 1943.
ubačeni novi agenti, to je bio znak da se posle neuspešne
1942. godine prelazi na ozbiljan rad. Novi rukovodilac Pado­
branske organizacije, Fleming Mus (Flemming Muus), posta­
vio je svoj štab u Kopenhagenu, gde je uskoro zauzeo istak­
nut položaj u okviru grupa otpora u prestonici. Tome je
doprineo njegov nesumnjiv diplomatski dar, kao i mnogo­
brojne veze koje su njegovi prethodnici uspeli da usposta­
ve, ali ne i da iskoriste. U provincijskim gradovima bilo
je raspoređeno osamnaest ljudi koji su do avgusta 1943. spu­
šteni u Dansku. Njihov zadatak je bio da organizuju sabo­
terske grupe i daju uputstva o upotrebi visoko razornih eks­
ploziva i oružja izbacivanih u sve većim količinama na Jitland
(Juelland) i Fjoniju (Fuen). Pored toga obezbeđena je pot­
puno tajna i pouzdana veza sa štabom u Londonu preko sva­
kodnevne bežične telegrafske veze i poštanska preko Ebe
Munka u Stokholmu.
Mus je nameravao da u Danskoj stvori sopstvenu sabo­
tersku organizaciju. Međutim, u tome nije uspeo, i SOE je
morala da se osloni uglavnom na komuniste i njihovo iskus­
tvo, hrabrost i disciplina uskoro zadobijaju opšte poštovanje
a veze komunista unutar radnih objekata postale su neop­
hodne. Zauzvrat, komunističke saboterske grupe su takođe
dobile britanske visoko razorne eksplozive, kojima su posti­
zani željeni rezultati. Aprila je zabeleženo 78 saboterskih
akcija, a u sledećim mesecima 67, 50, 93 i, zaključno sa av-
gustom, 220. Ovaj talas sabotaža zadao je mnogo muke ne-
mačkom komandantu, generalu fon Hanekenu (Hanneken),
koji se plašio da će ga, tokom invazije koja je pretila, dan­
sko civilno i vojno stanovništvo napasti s leđa. On je Firerov
štab bombardovao pesimističkim izveštajima o stanju u Dan­
skoj, propraćajući ih zahtevom za razoružanjem i raspušta-
njem danske vojske.
 pokreti otpora

Sve do 1942. godine Kristmas Moler je uzaludno trošio

reči, pozivajući preko Radio-Londona na sabotažu, i čak je
bilo mnogo Danaca koji su njegove apele smatrali pogrešnim
potezom. Deset meseci kasnije atmosfera se potpuno izme-
nila. Tome su doprineli nemački porazi u severnoj Africi i na
Istočnom frontu, ali je kampanja za popularisanje sabotaže
sprovedena i putem ilegalne štampe, koja je u martu 1943.
već imala 80 različitih publikacija.
Očekivanje nemačkog poraza učinilo je Dance agresivni­
jim, na što su nemački vojnici sa svoje strane, odgovarali
srazmerno većom grubošću. Saboterske detonacije dalje su
podizale moral, i sve veće oduševljenje našlo je tokom letnjih
meseci oduška u oštrim izazivanjima sa obe strane. Odgovor
radnika na nemačke napade bili su štrajkovi, koji su se uz
pomoć komunističkih organizacija pretvorili u generalne i
narodne štrajkove. Fon Hanekenov odgovor bio je uvođenje
policijskog časa. Skavenijus, tadašnji predsednik vlade, i dr
Verner Best, generalni opunomoćenik Nemačke, koje je za­
jednička želja za pridržavanjem Sporazuma od 9. aprila to­
kom prethodna dva meseca prisilila da se drže neobične i
verne saradnje, — uzalud su pokušali da utišaju opštu uzne­
mirenost. Kada je fon Haneken uspeo da Berlin, po njegovoj
želji, pooštri uslove okupacije, nastupio je odlučujući mo­
ment. Skavenijusova vlada je 28. avgusta podnela ostavku,
posle odbijanja neprihvatljivog nemačkog ultimatuma —
uvođenje smrtne kazne i proglašenje vanrednog stanja u ce-
loj zemlji. Sledećeg dana, 29. avgusta, nemačka vojska je
posle kratkotrajnog otpora savladala preostale jedinice dan­
ske vojske, dok je mornarica ili potopila svoje brodove ili
prebegla u švedsku. U zemlji je proglašeno vanredno stanje.
Uprkos materijalnim dobicima, to je bio nemački poraz, i po-
beda je bila na strani pokreta otpora i danskog naroda.
Dvadeset deveti avgust je značio prekretnicu u istoriji
okupacije. Niko nije više nimalo sumnjao u to da je počeo
otvoreni rat protiv Nemačke. Vladino NE 28. avgusta — bilo
je narodno NE! Sada ujedinjena Danska našla se na strani
savezničkog fronta. Svugde gde se čovek okrenuo nailazio je
na potvrdu ovog mišljenja. Vlada se povukla, i svi napori
Nemaca da formiraju novu naišli su na otvoreno odbijanje:
kralj je stavljen u kućni pritvor; oko 200 najuglednijih ljudi
i žena uhapšeni su kao taoci, a nekih 5.000 oficira i građana
otpremljeno je zajedno sa njima u logore. U prekim sudo­
vima je stupio na snagu ratni zakon, a za sabotažu i štraj­
kove uvedena je smrtna kazna. Sredinom septembra stiglo
je u Kopenhagen oko 200 članova Gestapoa. Mučenja, depor-
tovanje, »ubistva zbog pokušaja bekstva« i streljanja (103 do
maja 1945) postali su česta pojava. Najzad, prvih dana okto­

102
danska

bra, kratko vreme pre ukidanja vanrednog stanja, došlo je

do hajke na danske Jevreje. Međutim, ova akcija je propala
i 95 odsto Jevreja se spasio ilegalnim prebacivanjem u
Švedsku.
Ipak, nekoliko stvari u pogledu položaja zemlje još uvek
su bile nejasne. Danska ovim formalno nije stupila u rat sa
Nemačkom, niti je do toga docnije došlo. Odnosi između
Danske i saveznika nisu još uvek bili prečišćeni. Avgustovski
događaji su svakako bili više nego značajni za Englesku i
Ameriku i znatno su pomogli da se izbriše nepovoljan utisak
stečen tokom prve tri godine okupacije, zbog kojih Danci
nisu bili priznati kao saveznici. Ali zasad se nije izmenio for­
malni status Danske. Sa aspekta unutarnje situacije važno
je bilo da se prvobitno stanje produži, iako u izmenjenoj
formi, šefovi pojedinih službi zauzeli su mesta diplomata i
predstavnik Ministarstva inostranih poslova pristupio je pre­
govorima sa nemačkim vlastima. Pregovori su se još uvek
vodili u znaku danskog poraza i nezadovoljavajućih kompro­
misa, ali i sada, kao i pre, osnovni stav je bio da se stanov­
ništvo, koliko god je moguće, zaštiti od ratnih nedaća. Svaki
put kasnije kada su funkcioneri administrativnog aparata
razmatrali pitanje podnošenja ostavke sledeće gledište bilo
je ipak odlučujuće: ako napuste svoje položaje, zauzeće ih
Nemci, a to je moglo situaciju promeniti samo nagore.
Za pokret otpora 29. avgust je značio odlučan raskid.
Danci kao pojedinci nisu se više nalazili u dilemi između
lojalnosti prema vladinim proklamacijama i glasa sopstvene
savesti, i sve snage mogle su sada da se ujedine i usmere samo
protiv Nemaca. Rezultat toga l*io je u stvari ogroman porast
snaga otpora i razvijen ilegalni rad. Osnivanje danskog Slo­
bodarskog saveta u septembru mesecu bilo je od najvećeg
značaja. Njega su sačinjavali predstavnici velikih organizacija
otpora: Slobodne Danske (Mogens Fog), Slobodnih Danaca
(Erling Fos), Prstena (Frode Jakobsen), DKP (Borge Hou-
man), Dansk Samlinga (Arne Sorensen — Soerensen) i Age
šoh (Aage Schoch). Šef padobranske organizacije Fleming
Mus takođe je zauzimao mesto u Savetu, kao predstavnik
slobodnih Danaca u inostranstvu. Nijedan od osnivača nije
imao nikakav zvanični mandat da deluje u ime pokreta otpo­
ra, a kamoli u ime zemlje, ali je sama inicijativa bila po­
željna i dobrodošla. Slobodarski savet je osetio veliku po­
trebu za koordinacijom snaga i istovremeno je ispunio praz­
ninu na političkom polju.
Savet je počeo da radi pod isto tako teškim uslovima
kao i raniji pokret otpora; nije bio naimenovan, pa je stoga
bio samozvan i mogao je da opravda svoje postojanje samo
ako ga prihvate svi borci za slobodu kao i ostali deo stanov-
 pokreti otpora

ništva. To se, međutim, zbilo veoma brzo — i to ne zahvalju­

jući mudrom i autoritativnom programu, koji je novembra
1943. objavljen preko letka KAD DANSKA BUDE PONOVO
SLOBODNA. Slobodarski savet je postepeno sticao izvanred­
no poštovanje među stanovništvom i postao na delu, ako ne
po nazivu, vlada danskog pokreta otpora. Savet je bio forum
kome se Danac pojedinac obraćao u kritičnim situacijama
za savet i uputstvo i kome su se saveznici okretali kada su
želeli da diskutuju ili pregovaraju sa danskim pokretom
otpora o važnim političkim i vojnim pitanjima.
Od bitnog značaja za položaj Slobodarskog saveta i nje­
gov prestiž bilo je sklapanje sporazuma decembra 1943, ko­
jim su rukovodeće ličnosti pojedinih službi priznale Savet
za najvišu vlast u borbi protiv Nemaca. Ovaj sporazum je
bio naročito važan zbog toga što su vojni komandanti, lojalni
političarima, prethodno dobili od njih pristanak za njegovo
prihvatanje, čime je Savet bio indirektno politički priznat.
To je značilo da su članovi uprave, pušteni iz logora tokom
oktobra, mogli sada da se priključe ilegalnoj vojsci, koju je
stvarao pokret otpora. Englezi su želeli da ove vojne grupe
budu spremne do marta 1944, kako bi se mogle pridružiti
borbi protiv Nemaca za vreme predviđene invazije. Ilegalna
vojska je bila pod rukovodstvom Saveta, ali je u slučaju
borbe trebalo da bude stavljena pod komandu Glavnog savez­
ničkog štaba invazionih snaga (SHAFF). Do Božića 1944. voj­
ne snage su imale 25.000 ljudi, a u aprilu 1945 — oko 43.000.
Pored ovih formacija, Danska brigada u Švedskoj, dobro
opremljena i dobro izvežbana snaga od oko 5.000 ljudi, sa­
stavljena od izbeglica, bila je spremna za akciju u Danskoj
u slučaju vođenja borbe prilikom pružanja poslednjeg ne-
mačkog otpora.
Naporedo sa formiranjem vojnih grupa, sve intenzivnije
se nastavljala sabotaža. Dok je pre 29. avgusta 1943. njen
osnovni cilj bio izazivanje Nemaca da prekinu politiku pre­
govaranja, sada su se sabotaže usmerile direktno protiv
fabrika i vojnih ustanova, kako bi oslabile nemačku borbenu
snagu koliko god je to moguće. Glavna meta je isprva bila
industrija; docnije su sve više bile obuhvaćene železničke
pruge. Dok je 1940. godine zabeleženo 10 industrijskih sabo­
taža, a 1941 — 19, cifre sledeće četiri godine, do maja 1945,
iznose 122, 969, 867 i 687. Za vreme istog perioda sabotaže na
železničkim prugama penju se od 6 na 175, zatim na 328, pa
i do 1301.
Istovremeno s porastom broja saboterskih akcija nepri­
jatelju se sve više nanosila materijalna šteta, što same cifre
ne pokazuju dovoljno. Karakter akcija se promenio. Od krpa
natopljenih benzinom i podesnih, ali nedovoljno pouzdanih

104
danska

sredstava za izazivanje požara iz 1942. do napada na dobro

zaštićene fabrike teške industrije izvedenih usred bela dana,
sa grupom i do 100 ljudi 1944, bio je dug put. Zapažalo se
veće iskustvo, brojnije ljudstvo i bolje oružje. Saboterske
akcije su istovremeno preko Slobodarskog saveta mogle da
se uklope u opštu strategiju saveznika. Primer za to je sabo­
taža na železnicama Jitlanda, koje su posle invazije podig­
nute u vazduh da bi se sprečio pokret nemačkih trupa iz
Norveške ka Zapadnom frontu, usled čega je transport povre­
meno smanjen i do 25% od normalnog.
Za diverzantske i vojne grupe akcije su stalno bile ogra­
ničavane zalihama oružja i razornih eksploziva koje uglav­
nom nisu bile dovoljne. Pokret otpora se tokom celog rata
borio sa stalnim teškoćama oko snabdevanja. Isporuke su
vršene iz vazduha, ili pak najveći deo, a najviše materijala
dolazilo je od zapadnih saveznika, mada je 3.000 polumašin-
skih pušaka kupljeno u švedskoj. Ove grupe su, na taj način,
stalno zavisile od savezničkog snabdevanja i mesta koje je
Danska zauzimala u okviru promenljive opšte strategije. Na­
ročito su teški bili uslovi od jeseni 1943. do leta 1944. godine,
kada je stvaranje vojske iziskivalo velike količine oružja
dok su isporuke avionima smanjene na 5 tona — što je bilo
manje nego količine dostavljene od jula do septembra 1943.
Ovo je bila posledica priprema za invaziju i isporuka jugo-
slovenskim i italijanskim partizanima. Tek u rano leto 1944.
saveznici su mogli da odvoje nove transportne avione za do-
turanje materijala, pa je snabdevanje znatno poboljšano. Dok
je u periodu od 1942. do avgusta 1944. dostavljeno oko 23
tone ili bačeno oko 196 bala, isporuke od avgusta 1944. do
aprila 1945. iznosile su 6.245 bala ili 655 tona. Kada su se
Nemci predali, maja 1945, snabdevanje je poboljšano.
Geografski položaj Danske, odvojene od neutralne šved­
ske samo uskim moreuzom, bio je od velikog značaja za
opštu efikasnost i mogućnosti pokreta otpora, švedska je za
vreme rata postala utočište ne samo za oko 18.000 danskih
izbeglica već i za brigadu i pomorske brodove, koji su 29.
avgusta probili nemačku baražnu vatru i stigli u švedske
vode. Stokholm je takođe postao tranzitna luka za kurire i
mnoge danske dobrovoljce, koji su preko švedske pokušavali
da se priključe ratnim službama u Engleskoj. Tu je živeo
Ebe Munk kao »sekretar za inostrane poslove« pokreta otpo­
ra, objedinjujući puteve koji vode u Vašington, London i
Kopenhagen. Na njegov sto stizale su svakodnevno hrpe pi­
sama i važnih izveštaja za Dansku i obratno. I u Stokholmu
su se saveznici i švedski posrednici sreli sa predstavnicima

105
 pokreti otpora

danskog Slobodarskog saveta. Tu je bila stvorena organiza­

cija kojoj su bile potrebne sigurne i pouzdane veze preko
moreuza i preko Severnog mora sa Engleskom.
Pre 29. avgusta 1943. bekstvo u Švedsku predstavljalo je
najopasniji poduhvat, bilo da je preduzimano peške preko
leda, laganim kajacima ili čamcima na vesla. Ali u leto 1943.
godine prebacivanje je počelo da se izvodi organizovano.
Osnivanjem biroa u švedskim lučkim gradovima počeo se
uspostavljati saobraćaj između švedske i Danske u oba prav­
ca. Ova mreža puteva bila je za vrlo kratko vreme usavršena,
a ovaj proces uveliko ubrzan nemačkim racijama nad Jev-
rejima, koje su prvih dana oktobra 1943. godine naterale
više od 6.000 danskih jevreja u skloništa na Zelandu, odakle
ih je trebalo smesta evakuisati preko mora u švedsku.
Služba bežične veze između Danske i Engleske je za vreme
ovih meseci radila uprkos stalnoj budnosti nemačke pri-
slušne službe. Ovaj kontakt bio je ranijih dana sporadičnog
karaktera, radi toga što je trebalo upotrebljavati britanske
bežične telegrafske aparate, koji su bili glomazni i teški, a
vrlo često i oštećeni prilikom spuštanja padobranom. U Dan­
skoj je sada otpočela proizvodnja otpremnika, a vezisti su
regrutovani i obučavani na licu mesta. To je bilo rešenje
problema na koje je SOE, iz razloga bezbednosti, tek posle
izvesnog oklevanja pristala, ali se eksperiment pokazao izvan­
redno uspešnim. Ne samo što su napravljeni otpremnici koji
su bili pogodniji i lakši od britanskih već su tehnički usavr­
šeni, što je doprinelo sigurnosti i brzini emitovanja u tolikoj
meri da je SOE smatrala dansku BT-službu poslednjih godina
rata najuspešnijom službom te vrste u svim okupiranim ob­
lastima.
Ono što su radio-veza i kurirski putevi bili za organizo-
vani pokret otpora, to su ilegalne novine postale za običnog
čoveka. One su bile njegov prozor u svet. Posle 9. aprila
1940. godine novinska cenzura je ostala u danskim rukama,
i izdavači su bili relativno slobodni, ali su je posle 29. avgu­
sta 1943. preuzeli Nemci, i pritisak je postao snažniji. Među­
tim, jedini rezultat je bio da niko nije verovao vestima i ko­
mentarima cenzurisanih novina, čiji je položaj zauzela ile­
galna štampa. Godine 1943—44, ona je učetvorostručila svoj
tiraž. U 1940. izlazilo je 1.200 primeraka, u 1941. 40.000, a u
1942. godini 301.000. Godine 1943. tiraž je dostigao 2,6 miliona,
u 1944 — 10,9 miliona, a za vreme prva četiri meseca 1945
— 10,1 milion primeraka. Porast tiraža bio je praćen i znat­
no poboljšanom tehnikom, a vesti su prikupljane preko Bi­
roa za informacije, dok je svetska štampa obaveštavana o

106
danska

stanju u okupiranoj Danskoj i o stavovima pokreta otpora

preko Pres-servisa u Stokholmu koji je nosio ime Danski
pres-servis.
Uprkos rivalstvu između rukovodećih predstavnika Ne-
mačke, dr Besta i glavnog komandanta generala fon Hane-
kena, nemačka politika pre 29. avgusta 1943. godine bila je
jedinstvena. Poslednjih godina okupacije počela je da kri­
vuda tamo-amo usled jakog antagonizma između nemačkih
vlasti raznih resora: Službe za inostrane poslove, Glavne voj­
ne komande, Gestapoa ili SS-službe. Ali ni teroristi ni ume-
reni nisu uspeli da obuzdaju sve veću uznemirenost u zemlji
i sabotažu, i 30. decembra 1943. godine Hitler je besno na­
redio da se u Danskoj primeni protivteror. Za likvidaciju
policijskih agenata koju bi izvršili danski partizani trebalo
je u znak odmazde da se ubije pet puta toliko Danaca, a za
svaki akt sabotaže Nemci će odgovarati razaranjem. Oko 125
Danaca, poznatih ličnosti i nepoznatih ljudi, ubijeno je tokom
poslednje godine rata »na bazi čišćenja«, dok je mnogo jav­
nih zgrada u Kopenhagenu i provinciji uništeno, a ćela
»poslovna« ulica podignuta u vazduh od strane terorističkih
trupa nemačke službe bezbednosti. Ratno stanje je postajalo
sve teže, i 14. juna 1944. godine nemir je dostigao kulmina­
ciju u velikom kopenhagenskom narodnom štrajku, koji je
stajao života 100 Danaca, dok je oko 600 ranjeno.
Narodni štrajk je naterao okupacione snage na niz ustu­
paka i još jednom pokazao vrednost saradnje između organi-
zovanih redova pokreta otpora i građana. Ali on je takođe
pokazao i koliki je ponor postojao između Slobodarskog sa-
veta i starih političara. Mada su ovi svesrdno potpomogli
odluku donesenu 28. avgusta 1943. godine, nisu preduzeli sle-
deći korak: da se priključe otvorenom ratu pokreta otpora
protiv okupacionih snaga. Po nuždi je pronađena neka vrsta
modusa vivendi-ja sa Slobodarskim savetom, ali su političari
još uvek gledali pomalo sa skepsom na ciljeve pokreta otpo­
ra, i delili strahovanja vojnog rukovodstva zbog velikog pro­
centa komunista koji se u njemu nalazio. Bez sumnje, u pi­
tanju je bila i izvesna ljubomora, radi sve većeg uticaja koji
je sticao Slobodarski savet. U proleće 1944. godine njeeov
prestiž je ogromno porastao posle priznavanja Saveta kao
stvarne vlade slobodne Danske od strane Sovjetskog Saveza.
Ovim su veze koje su bile pokidane 22. juna 1941. godine
obnovljene, ali su one sada bile u rukama Slobodarskog sa­
veta i jula 1944. je Tomas Dosing (Thomas Doessing), jedan
od veterana pokreta otpora, stigao u Moskvu kao »predstav­
nik slobodne Danske«.
 pokreti otpora

Nije bilo slučajno što su ljudi u Kremlju ovim nazivom

stavili ogradu između sebe i zvanične države Danske, tj. Dan­
ske političara i pregovarača, jer Rusi nisu zaboravili vladinu
antisovjetsku politiku 1941. godine. Ako su sa danske strane
i postojale izvesne nade da će priznavanjem Dosinga gresi
prošlosti biti oprani, pokazalo se da su bile neosnovane. To
je postalo potpuno jasno pre nego što je novi ambasador
stigao na rusko tlo, i to u tako važnom pitanju kao što je
priznavanje Danske za saveznika. Ebe Munk u Stokholmu
i Kristmas Moler u Londonu stalno su radili na tome da se
Danska prizna kao saveznička zemlja. To je u stvari nepre­
kidno stajalo iza političke aktivnosti snaga otpora. Ista je
stvar, istina, bila i sa Slobodarskim savetom. Kako su i SAD
i Engleska bile veoma zainteresovane da se raščisti status
Danske, pre nego što zemlja postane deo borbene zone, ova
pitanja su pokrenule u proleće 1944. godine. Obraćanje Sov­
jetskom Savezu koje je posle toga usledilo naišlo je, među­
tim, na jedno odsečno NE, a nova inicijativa, koja je ovog
puta došla od strane danskih političara, doživela je sličnu
sudbinu. Bilo je potpuno jasno da Sovjetski Savez nije vo­
ljan da da amnestiju za 1941. godinu.
Danci se, naravno, nisu mogli pomiriti s ruskim reago-
vanjem kao sa svršenom stvari i u decembru je došlo do niza
sastanaka između Saveta i političara povodom zajedničkog
apela koji bi se uputio vladama triju velikih sila. Diskusije
su oživele jedan od najvažnijih posleratnih problema: formi­
ranje oslobodilačke vlade. Pre sastavljanja ove vlade teško
bi bilo ubediti SSSR da je i »zvanična« Danska potpomagala
Slobodarski savet u borbi protiv Nemaca. Ovo je, međutim,
zahtevalo velike napore. Bilo je potrebno mnogo pregovora
da se nađe zajednička platforma snaga pokreta otpora i po­
litičara. Od velike važnosti je bila činjenica što je Dosing iz
Moskve energično nalagao Slobodarskom savetu da zahteva
da novom vladom rukovode članovi otpora. To je obrazlagao
veoma ubedljivo podrškom koju mu pružaju Sovjeti. Kom­
promis je nađen tek aprila meseca na bazi fifti-fifti aranž­
mana, po kome je vođa socijaldemokrata Vilhelm Bul postao
ministar-predsednik. Tako je posle nemačke predaje, 4. maja,
nova vlada bila spremna da preuzme vlast u državi i povede
zemlju prvih teških meseci. Do tada Danska još nije bila
priznata kao saveznik. Apel, upućen velikim silama u januaru,
Dosing je primio hladno, i on je pretrpeo neuspeh u Moskvi.
Novi pokušaj, mesec dana kasnije, nije bio prihvaćen u Va-
šingtonu. I sve dok u maju mesecu Danska nije pozvana da
pošalje svog predstavnika povodom osnivanja Ujedinjenih
nacija, ona de fakto nije bila priznata kao saveznik.
Tako je osnovni cilj pokreta otpora najzad ostvaren.

108
francuska

1. Buđenje javnog mnenja

edamnaestog juna 1940. Francuzima se obratio Filip Pe-

ten, maršal Francuske, neposredno pre toga naimenovan
za predsednika Saveta ministara, objavljujući drhtavim gla­
som kapitulaciju. Već od 11. maja putevi su zakrčeni nepre­
kidnim povorkama izbeglica, koje izmiču pred brzim napre­
dovanjem blindiranih divizija Vermahta, praćenim razbije­
nim grupama armije koja se rastura na sve strane. Poslednji
pokušaj republikanskih patriota da formiraju u Maroku vla­
du, u cilju spašavanja naroda, osujetio je Pjer Laval. Sva
odgovornost za slom armije bačena je na demokratske insti­
tucije, i Parlament, lišen moći, predaje svu vlast Filipu Pe-
tenu. Samo 80 poslanika odbija da da svoju saglasnost na
raspuštanje Parlamenta. Francuska država, pod uticajem
morasovskih nacionalista, pristalica fašizma i hitlerizma, pri­
hvata totalitarističke osnove, propoveda antisemitizam, cen-
zuriše štampu, radio i film, preti svojim protivnicima inter­
niranjem, ukida pravo udruživanja.
Samo jedan glas se tada podiže — glas najmlađeg držav­
nog podsekretara vlade Pola Rejnoa, koga nasleđuje maršal
Peten. Iz Londona, gde organizuje podršku Francuskoj u
borbi protiv nacizma, preko radio BBC-a javlja se šari de Gol.
»Starešine koje se već mnogo godina nalaze na čelu
francuskih armija obrazovali su vladu. Ta vlada je stupila u
kontakt sa neprijateljem radi obustavljanja sukoba, poziva­
jući se na propast naših armija. Svakako, mi smo bili, mi
smo sada potopljeni neprijateljskom mehaničkom, zemalj­
skom i vazdušnom silom...

109
 pokreti otpora

No, da li je to i poslednja reč, da li treba izgubiti nadu?

Ne! Ista ta sredstva koja su nas pobedila, mogu nam jednog
dana doneti pobedu ...
Rat nije okončan bitkom u Francuskoj. Ovo je svetski
rat. Sve učinjene greške, zakašnjenja, patnje, ne znače da
na ovom svetu ne postoje potrebna sredstva koja će jednog
dana uništiti našeg neprijatelja. Ako smo danas poraženi me­
haničkom silom, ne znači da nećemo pobediti u budućnosti
nekom nadmoćnijom mehaničkom silom. U budućnosti leži
sudbina sveta ...
Ma šta se desilo, plamen francuskog pokreta otpora ne
treba da se ugasi i neće se ugasiti.«
Sutradan, on je još određeniji:
»U trenutku pometnje francuskog stanovništva, rasta-
panja vlade koja je pala u neprijateljsko ropstvo, pred
nemogućnošću funkcionisanja naših institucija, ja, general
de Gol, francuski vojnik i starešina, imam savesti da vam
govorim u ime Francuske ...
Svaki Francuz koji još uvek nosi oružje dužan je da
nastavi otpor.«
Komitet Slobodne Francuske konstituiše se u Londonu
22. juna — prvo povezivanje je učinjeno.
»Čast, zdrav razum, interes otadžbine nalažu svim slo­
bodnim Francuzima da nastave borbu, tamo gde su i kako
mogu.«
Primirje s Nemačkom je potpisano 23. juna. Već sutra­
dan čuje se isti onaj glas:
»Iako je kapitulacija potpisana na papiru, kod nas ima
bezbroj ljudi, žena, omladine, dece koji se ne mire sa njom,
koji je ne odobravaju, ne žele...
Potreban je ideal, nada, potrebno je da negde blista i
gori plamen francuskog otpora... Jednoga dana će, to
vam obećavam, naše udružene snage, elita francuske armije
zajedno sa našim saveznicima vratiti slobodu svetu i veli­
činu otadžbini.«
Dve trećine zemlje je pod neprijateljskom kontrolom,
armija je sasvim demobilisana, više od milion oficira i voj­
nika je u zarobljeništvu.
Dvadeset osmog juna britanska vlada priznaje šarla de
Gola za šefa Slobodne Francuske i odlučuje da ga snabde
oružjem. Tako je osnovan pokret otpora izvan zemlje i on
neće prestajati da se razvija.

110
francuska

Ove poruke se iz dana u dan šire gradovima i selima

Francuske. Slušajući ih, mnogi se podsećaju prvih lekcija
istorije iz osnovne škole, onih koje govore o ustanku galskih
naroda — za odbranu slobode a protiv rimskog osvajača.
Počinje da se rađa nada, i u mnogim srcima se stvara
odluka da se pristupi borbi.
Međutim, neprijateljska propaganda, i propaganda vla-
dajućih iz Višija, nastoji da potčini javno mnenje, koje je
usmereno ka nacionalnoj revoluciji, interesima nacističke
Evrope. Nemačka armija je posedovala takvu organizaciju
koja je onemogućavala svaki nered i koja je čak pokušavala
da pomogne izbeglicama da se vrate svojim ognjištima, dok
je na sve načine, preko štampe, radija i objava širila vesti
0 uništenju flote admirala 2ansula (Gensoul) od strane en­
gleskog Houm Flita u luci Mers-el-Kebir. Euforija prvih
kontakata francuskih državnih vlasti sa vojnom okupacio­
nom upravom raspršila se ubrzo pred stvarnošću, koju su
predstavljale rekvizicije, oduzimanja i prinude. Tako su se
prvi začeci pobune protiv okupatora pojavili baš u okupira­
noj zoni. U početku su to pojedinačne akcije, postavljanje
prepreka na putevima, prekidanje telefonskih veza, koje su
pratile teške kolektivne kazne, policijski čas i obaveza za
odrasle — noćno stražarenje kod neprijateljskih postrojenja.
Istovremeno, iskrsavaju mnogobrojne teškoće sa predsedni-
cima opština u pogledu rekviriranja, pa feldkomandanti po­
činju da zahtevaju zamenjivanje izabranih opštinskih odbora
specijalnim delegacijama od kojih okupacione vlasti očekuju
veću pokornost.
Prefekti Treće Republike se proglašavaju sumnjivim i oni
se brzo" zamenjuju onima koji su poslušniji prema instruk­
cijama vlade iz Višija. Ove promene razjaruju javno mnenje,
1 ovo postaje svesno da su ljudi na vlasti stari članovi fašis­
tičkih udruženja ili agenti kapitalističke plutokratije koji, u
paničnom strahu od marksizma, dopuštaju da ih pretvore u
branioce hitlerizma. Javno mnenje negoduje što se pobednik
iz Verdena zadovoljava ovim porazom koji mu omogućava
da ućutka demokratiju, on koji se usudio da napiše u časo­
pisu DVA SVETA da je nacizam »legitimni naslednik fran­
cuskog klasicizma«.
Iako je bilo aktivnih oficira i visokih buržoaskih krugova
koji su pozdravili propast Republike, industrijalaca i trgo­
vaca koji su očekivali da izvuku korist od neprijateljskih
porudžbina i od crne berze, najveći deo seljaštva, radnika i
zanatlija iz gradova, većina velikih porodica koje su veko-
vima smatrale za čast da se stave u službu nacije, intelek­
tualci, prosvetni radnici, pa čak i seoski sveštenici pobunili
su se protiv svake saradnje sa okupatorom.

111
 pokreti otpora

štampa koju su cenzurisali Nemci izgubila je svoje či­

taoce, a prvi ilegalni listovi stvarani $u u tajnosti. Radio-
London bio je jedini verodostojni izvor vesti. Iz zatona bre-
tonske obale otiskivali su se laki čamci puni dobrovoljaca,
koji su odlazili da se pridruže jedinicama Slobodne Fran­
cuske.
Đekstva zatvorenika su učestala, tako da je neprijatelj
morao da povuče logore u unutrašnjost Nemačke.
Oficiri tajne službe Armije primirja odlazili su krišom
u severnu zonu da bi regrutovali obaveštajce. Tu i tamo, već
od jeseni 1940, organizuju se grupice koje proučavaju mere
koje treba preduzeti da bi se neprijatelju naneli gubici. To­
kom 1941. engleski agenti Intelidžens servisa ili osobe koje
je poslao Drugi biro Slobodne Francuske dolaze u Francusku,
padobranima ili podmornicama, da bi organizovali mrežu
obaveštajaca koji su se regrutovali iz antinemački raspolo­
ženih buržoaskih krugova i redova oficira i podoficira koji
su bili na odsustvu zbog primirja. Organizovan je niz beksta-
va radi zaštite i prebacivanja zatvorenika koji su uspeli da
pobegnu iz Oflaga i Stalaga s one strane Rajne.
Patriotski duh, privremeno uspavan lažnim minhenskim
mirom, oživeo je i u svim prilikama manifestovao svoje
buntovništvo protiv okupacionih trupa.
Mržnja je bila usmerena i protiv onih koji su politički
koristili poraz i nisu se ustezali da interniraju u logore i
da hapse borce krajnje levice i sindikalnog pokreta i da
naređuju diskriminatorske mere protiv Jevreja i slobodnih
masona. Maršal je prihvatio da izruči Adolfu Hitleru ne­
mačke antinaciste koji su prebegli u Francusku i držao je
u zatvoru strance sumnjive zbog svojih simpatija prema
socijalističkim idejama, koji bi mogli da prebegnu da bi se
pridružili partizanskim jedinicama u Jugoslaviji, Italiji ili
francuskim odmetnicima. Komunistička partija koja se pri­
premila na ilegalnost još od prvih progona kojima je bila
izložena za vreme rata, krajem 1939, odmah je pristupila
organizovanju tajnog aparata koji se zasnivao na ćelijama —
trojkama. Sindikati (CGT) se priključuju ovoj organizaciji
radničkog otpora, koja je ojačala posle nemačke objave rata
Rusiji, stvaranjem Nacionalnog fronta, koji je pozvao sve
Francuze na otvorenu borbu protiv neprijateljske ratne ma­
šinerije.
Posle susreta Hitlera sa Filipom Petenom u Montoaru,
23. oktobra 1940, nije više bilo sumnje da je šef francuske
države prihvatio sve uslove francusko-nemačke saradnje, da
služi nacizmu, i može se reći da je od tog momenta više od

112
francuska

četiri petine ljudi i žena okupirane zone počelo da gleda na

maršala i njegovu vladu kao na saradnike nacionalsocijalis-
tičke Nemačke.
Drukčija situacija je u južnoj zoni, gde, sa izuzetkom
atlantske obale, granice na Pirinejima i Alpa, vlada iz Višija
nije imala neke osetnije smetnje od strane pobednika. I sam
maršal Peten, koji je, zahvaljujući primirju, uspeo da poštedi
ove krajeve od razaranja i nevolja izbeglištva, umeo da po­
veže u Legiji stare borce iz 1914—1918. godine, uživa veliku
popularnost koja obezbeđuje povratak Pjera Lavala, optuže­
nog za preteranu servilnost prema Nemačkoj. Filip Peten
koristi ovu popularnost da bi stvorio ličnu moć, ne odgova­
rajući pred nacijom, da bi regrutovao ministre, ne konsultu-
jući Parlament, raspušten i zamenjen Nacionalnim savetom,
koji imenuje šef države. Proces RIOM protiv ministara
1939—1940. pokazuje nameru režima da udari na kadrove
parlamentarne demokratije.
Maršal je otuđio od sebe veliku većinu liberalnih inte­
lektualaca, i u univerzitetskim krugovima južne zone obra­
zuje se politička opozicija njegovom samovoljnom režimu.
Tako je na Strasburškom univerzitetu, koji se povukao u
Klermon-Feran, obrazovan jedan od prvih centara otpora u
južnoj zoni.
Pokretač ove pobune svesti bio je profesor filozofije Žan
Kavaj. Neki biroi vrhovnog štaba Armije primirja, hale fab­
rika koje su radile za nemačku vojsku, redakcije listova,
postaju žarišta opozicije sve čvršće rešene da osujeti poli­
tiku vlade.
Štampani su leci u kojima su se žigosali pobornici na­
cionalne revolucije koju je sproveo maršal, a iz Južne Ame­
rike, gde se nalazio u izbeglištvu, žorž Bemanos je oštro
napadao pristalice ovog novog poretka. Tobožnja nacionalna
revolucija se izvodi u ime religije, rada i porodice, ali mnogo
je jasnije ko je sprovodi nego u ime čega se to čini. Kada
se koriste njima, umesto da oni služe kao cilj, principi pri­
padaju onima koji se njima služe, i oni su u istoriji često
bili pomoćno sredstvo za ostvarivanje najprezrenijih ciljeva.
Zabrana sindikata, koje smenjuje totalitaristička orga­
nizacija u rukama vlasti, dirigovana privreda, koja je pogo­
dovala poljoprivrednicima, saradnja sa fašizmom, objavlji­
vanje povelje rada istog karaktera — sve je to izazvalo po­
bunu svih slobodoljubivih duhova. Deo štampe uspeo je da
proturi, uprkos cenzuri, obaveštenja i članke iz kojih je izbi­
jalo suprotstavljanje. Duh otpora vladao je i među oficirima
Armije primirja; oni sii uspeli da sakriju deo oružja, koje je,
prema ugovoru o primirju, trebalo da bude predato Nem-

113
 pokreti otpora

cima. Ilegalnih publikacija u južnoj zoni je bilo sve više,

u novembru 1942 — preko hiljadu i pet stotina, HRIŠĆAN-
SKO SVEDOČANSTVO, PONOĆNE EDICIJE, gde su se sre­
tali najpoznatiji pisci i pesnici kao Verkor, 2an Seson, Edit
Toma, žan Polan, Žan Geno, Elza Triole, Pol Elijar, Fransoa
Morijak, Klod Morgan, Klod Avlin, Andre Šamson, Žak Debi-
Bridel, Luj Aragon; FRANCUSKA PISMA, POLITIČKE SVE­
SKE, UNUTRAŠNJA FRANCUSKA, KOMUNISTIČKE SVE­
SKE, SVESKE OCM-a, objavljivali su snažne pamflete i
opširne studije u nastojanju da ujedine snage otpora protiv
okupatora i njegovih višijevskih učenika.
Pravnici sa univerziteta u Lionu i Monpeljeu bili su među
prvima koji su se pobunili protiv samovlašća i antisemitizma
vlade iz Višija, a članovi levičarskih partija i CGT su se uje­
dinili da bi se efikasnije borili protiv politike te vlade. Me­
đutim, seljačka klasa, kao i buržoazija i industrijski i finan-
sijski krugovi u južnoj zoni bili su prilično naklonjeni refor­
mama nacionalne revolucije, mada i rezervisani kada je bila
u pitanju saradnja sa nacističkom Nemačkom. Ovde se nije
slušao engleski radio, sem izuzetno u gradovima, ali su pra­
ćene radio-emisije romanske Švajcarske u kojima su čitani
napisi Rene Pajoa — imao je širok krug slušalaca — koji su
podsticali na neprijateljstvo prema tezama nacionalsocija­
lizma.

2. Rađanje pokreta otpora

Političke partije, paralisane slomom i lišenjem vlasti
Parlamenta, požurile su da pregrupišu svoje članove, ali ovi
često nisu bili složni u ocenama činjenica i ljudi koji su
došli na vlast. Na sve strane su se mogli naći otpadnici,
kolebljivci, i često je teško bilo zaključiti po nečijem držanju
kakav će stav zauzeti sutra. Tolika razočarenja, očajanja i
neizvesnost mogli su da zavedu razum. Komunisti su se još
uvek uzdržavali suočeni sa koalicijom kojom je dominirao
krupni anglo-saksonski kapitalizam, nasuprot jednoj Nemač-
koj koja je još pre nekoliko meseci koketirala sa SSSR-om.
Divljački napad nemačkih blindiranih divizija na Rusiju juna
1941. izazvao je opštu mobilizaciju Komunističke partije na
neumoljivu borbu protiv hitlerovske ratne mašine, borbu
koja nije trebalo samo da obuhvati članove Partije već da
ujedini i u drugim organizacijama članove Nacionalnog fron­
ta i njegovih podružnica, Saveza francuskih žena, Nacional­
nog univerzitetskog fronta, Nacionalnog sudskog fronta, Uje­
dinjenog fronta omladine, sve one koji su imali srca da pre-
duzmu akciju, napadajući oficire i vojnike, šireći sabotažu. U
Direkciji Nacionalnog fronta trebalo je da budu Zorž Bido,

114
francuska

predviđen za predsednika Nacionalnog komiteta otpora, šev-

ro, sveštenik jedne parohije u Parizu, radikal žisten Godar
i naučnik socijalist Žolio-Kiri.
Socijalistička partija je takođe pokrenula svoje najbolje
pripadnike, dok su se francuski socijalisti Marsel Dea i Mar­
ke opredelili za saradnju sa okupatorskom silom, a neki
drugi — kao Bonafus, Šasenj i neki sindikalisti — izjasnili
su se za nacionalnu revoluciju i služili vladi iz Višija. Demo-
hrišćani PDP, protivnici minhenskih sporazuma, dobrovoljno
su se pridružili onima koji su se suprotstavljali politici
maršala.
Radikali su bili oprezniji i čekali su pogodan moment
za akciju. Partije desnice su se kolebale između svog prirod­
nog refleksa nepomirljivog patriotizma i odobravanja većine
reformi koje su proklamovali maršal i njegova okolina. Pri­
stalice ovih partija bile su dobro poznate neprijatelju i ne bi
mogle nekažnjeno da vrše vidni uticaj na javno mnenje. Zato
su najčešće ostajale u senci.
Ideja o pokretu otpora rodila se među drugovima čije
su reakcije bile složne i spontane. Oni su se organizovali u
cilju borbe protiv okupatora i svih pobornika francusko-ne-
mačke saradnje. Pre svega, tu je bilo u pitanju pokretanje
javnog mnenja protiv svih onih koji su bili naklonjeni nepri­
jateljskim planovima i zatim upozoravanje na unutrašnju i
spoljnu politiku vlade iz Višija sa maršalom Petenom na
čelu. U propagandne svrhe korišćeni su leci i brošure, a pri-
begavalo se i tajnim dogovorima među prijateljima, rođaci­
ma, susedima i drugovima sa posla. Upućivana su preteča
pisma onima koji su prihvatali da na bilo koji način sara-
đuju sa neprijateljem.
U Muzeju čoveka grupa naučnih radnika osnovala je
Komitet javnog spasa, u kome su bili okupljeni profesori,
advokati, vernici i nekoliko pisaca. Oni su izdavali list: OT­
POR (prvi broj se pojavio 15. decembra 1940) i proširili su
svoju organizaciju na unutrašnjost, preko mreže tajnih oba-
veštajnih agenata, u Bretanju i Gijanu. Odbrana Francuske
je delo tri studenta već duže vremena naklonjena postavka­
ma nacionalne revolucije. Odlučivši da se bore protiv okupa­
cione armije, organizuju, uz pomoć jednog industrijalca,
snabdevanje falsifikovanim dokumentima i niz prelazaka de-
markacione linije između južne i severne zone. Pored toga,
rasturaju list koji je dostigao tiraž od 100.000 primeraka.
Više socijalista sa severa koje je pokrenuo predsednik
opštine iz Rubea, zajedno sa belgijskom grupom izdaje već
od novembra 1940. mesečni bilten SLOBODAN COVEK, koji
se od maja 1941. pojavljuje pod nazivom ČETVRTA REPUB­
LIKA.
 pokreti otpora

- MALA KRILA su organ jedne grupe industrijalaca i ofi­

cira. GLAS SEVERA, koji su u aprilu 1941. osnovali policajac,
socijalista i demohrišćanin, imao je veliki tiraž. Oni iz otpora
je nastavio u severnoj zoni delo koje je započeo član pokreta
otpora iz južne zone stvarajući BORBU. Među pilotima otpo­
činje, u septembru 1940, pokret Pristalice oslobođenja (Ceux
de la Liberation), koji je u početku predstavljao obaveštajnu
mrežu pripojenu vrhovnim štabovima, zatim kancelariju u
kojoj su se pravila veštačka dokumenta i organizovala bek-
stva, koji je naročito okupljao pristalice među starim pro­
tivnicima Francuske socijalističke partije pukovnika de La-
roka, neprijatelja parlamentarne republike. Ovaj pokret se
prostirao u obe zone.
U severnoj zoni su se svuda stvarale male organizacije:
Armija dobrovoljaca (proleće 1941), Bataljoni smrti, Okovani
petao (Coq Enchaine), Nacionalni revolucionarni pokret in-
spirisan trockizmom, Sloboda; izdavan je list VALMI, MLA­
DA REPUBLIKA Marka Sangniea, SOCIJALIZAM I SLOBO­
DA Žan-Pol Sartra, DOBROVOLJCI SLOBODE, organ jedne
grupe gimnazijalaca, PANTAGRUEL, list koji je imao veliki
uticaj. Mnogi provincijski gradovi, po ugledu na Pariz, imaju
takođe svoje grupe. Međutim, njihova aktivnost je ograničena
usled neznatnih finansijskih sredstava. Zbog svake počinjene
neobazrivosti, ovakve grupice bi padale u zamke Abvera ili
Gestapoa. Tako je grupa Muzej čoveka, od februara 1941. do
novembra 1942, u tri maha pretrpela velike gubitke.
Konačno su tri pokreta preovladala u severnoj zoni, za­
hvaljujući svojoj rasprostranjenosti i pomoći koju su primali
od Centralnog biroa za obaveštenja i vojnu akciju (BCRAM)
Slobodne Francuske iz Londona.
OSLOBOĐENJE — SEVER je privuklo sindikaliste — se-
getiste i hrišćane — i već od novembra 1940. mnogi socija­
listi se javljaju u listu OSLOBOĐENJE koji je izlazio svake
sedmice u 50.000 primeraka, i preko jedne okružne organiza­
cije sa dvojnom upravom — civilnom i vojnom. GLAS SE­
VERA se pridružuje OSLOBOĐENJU — SEVER.
OCM (Civilna i vojna organizacija) ima u početku čla­
nove koji dolaze iz profesionalnih udruženja i Konferencije
intelektualnih radnika. Ona prodire u većinu pariških i pro­
vincijskih administrativnih službi. Međutim, izdaje razbi­
jaju ovaj pokret tokom 1943. godine.
Nacionalni front u početku predstavlja emanaciju Ko­
munističke partije, koja dela po celoj Francuskoj i mobiliše
ljudstvo u raznim sredinama radi objedinjavanja snaga u
borbi protiv okupatora. On teži da bude zamenjen svakim
drugim pokretom kada to koristi neposrednoj vojnoj akciji.

116
francuska

Sa svojim ograncima, regionalnom i okružnom štampom,

zbog pokretljivosti svoga kadra, stiče veliki ugled, naročito
među mladima, zahvaljujući spektakularnim akcijama svojih
slobodnih korpusa, koji u istoriji Francuske dobijaju ime
Slobodni strelci i francuski partizani; Slobodni strelci kao
za vreme rata 1870—1871, posle kapitulacije cara Napoleona
III u Sedanu; partizani — kako su se nazivali borci norman­
dijskih polja koji su napadali engleske okupacione trupe za
vreme stogodišnjeg rata, početkom XV veka.
Pripremama vojnog ustanka aktivno su rukovodili u raz­
nim provincijama ostali pokreti: OCM, Pokret otpora, koji
ujedinjuje članove Nacionalnog fronta — protivnike komu­
nističke dominacije, i Slobodni korpusi osvete koji sc jedno
vreme objedinjuju sa Onima iz oslobođenja.
U južnoj zoni pokret otpora se postavlja protiv višijev-
skog režima i osuđuje uslove primirja. On ima izvesnu podr­
šku u vojsci, pa čak i u policiji, ali i vrlo malo pristalica u
konzervativnim krugovima.
Na jugoistoku i u lionskoj oblasti u početku se razvija
pokret Borba, stvoren objedinjavanjem pokreta Nacionalno
oslobođenje kapetana Anrija Freneja i demohrišćanske grupe
Sloboda, da bi se pripojio Slobodnoj Francuskoj tek u jesen
1942. Ovaj pokret je imao tri delokruga aktivnosti: propa­
gandu preko lista BORBA, koji nasleđuje MALA KRILA
FRANCUSKE, i ISTINE, obaveštavanje i akciju kojom ruko­
vodi Tajna armija i slobodne grupe za neposrednu akciju,
koje su 1942. dopunjene saboterskim grupama Gvožđe — za
sabotaže na prugama i NAP-om — specijalizovanim za stva­
ranje razbijačkog jezgra u javnoj administraciji. Efikasnost
pokreta uvećana je društvenom službom, službom za smeštaj
i službom za izradu falsifikovanih dokumenata^ Oslobođenje
Emanuela Dastije dela Vigeri pokušava da ujedini sve borce
levice i krajnje levice, kao i marksističke ili hrišćanske sindi­
kate, u veliki pokret uperen protiv fašizma, zasnovan na
ustanku radničkih i seljačkih masa.
SLOBODNI STRELAC je u Lionu organ pokreta Francu­
ska — Sloboda (kraj 1941), koji otpočinje studentskim ma­
nifestacijama i lepljenjem plakata. Godine 1942. slobodni kor­
pusi preduzimaju atentate na saradnike neprijatelja i orga-
nizuju male grupe pokreta otpora u Verkor-Bižeu i na jugo­
zapadu Francuske.
Francuska pre svega, u Lionu, potiče podjednako iz voj­
nih i univerzitetskih krugova, šireći po Dofiniu, Vivareu i
Langedoku letke i listove FRANCUSKA REC i PONOĆNI
LIST, slobodne korpuse nazvane Hodočasnici (Templiers) i
obaveštajnu službu Dipleks pripojenu američkom Vrhovnom
štabu.

117
 pokreti otpora

Osloboditi i ujediniti, italijanskog emigranta Silvija

Trentina, postavlja za cilj akciju ujedinjenja, sličnu onoj ko­
ju je sprovodilo Oslobođenje i koja se naročito proširila u
regionu Tuluze i Oša.
U Marselju su slobodne korpuse nazvane žito i Fran­
cuska u borbi osnovali socijalisti Guen i Defer. Socijalističke
tendencije levičara Marsoa Pivera ispoljile su se u lionskom
listu USTANIK.
U Lionu se OKOVANI PETAO obraća radikalima, pripad­
nicima Slobodnih masona.
Jedan od ciljeva HRIŠĆANSKOG SVEDOCANSTVA R. P.
Sajea bila je zaštita jevrejske dece.
Pokret Karta (Carte), osnovan u Arlu, oslanja .se na
Drugi biro Vrhovnog štaba Armije primirja i na SOE (Izvrš­
na operativna služba) koja pripada britanskom Vrhovnom
štabu. On raspolaže emisionom radio-stanicom Radio-otadž-
bina, ali u 1943. godini postaje reakcionaran. Protivnik je
Slobodne Francuske i njenog šefa.
U južnoj zoni ovi pokreti mogu da delaju sa manje pre-
dostrožnosti nego na severu i u mogućnosti su da sprovode
korisniju akciju, utoliko pre što većina stanovništva u gra­
dovima, pa i u nekim seoskim okruzima, ima najveće pove-
renje u maršala Petena.
Tokom 1942. nemačke vlasti počinju da se pribojavaju
akcija pokreta otpora.
Ratnička Francuska je raspolagala snažnom flotom, hrab­
rom avijacijom i armijom sa slabim, ali dobro obučenim
efektivima. Gotovo ćela severna zona je verna savezništvu
sa Engleskom, oduševljava se ruskim pokretom otpora i na
sve moguće načine gleda da stvori teškoće okupatoru. U juž­
noj zoni se osporava autoritet višijevskom režimu, i ovaj sva­
kodnevno gubi svoje pozicije. Ipak, zbog frakcionaštva, ova
opozicija nije mnogo efikasna.
Najzad, u istoj 1942. godini uspostavljena je veza između
Borbene Francuske iz Londona i većine rukovodilaca pokreta
otpora iz dveju zona koji sad uživaju podršku BCRA. Ova
veza se ostvaruje preko golubova-pismonoša, putem prepiske
preko španije i Portugalije, kao i posredstvom agenata za
vezu koji se spuštaju padobranima ili dolaze podmornicama.
Iako se oseća jaka potreba za ujedinjenjem, gledišta
Francuza iz Londona i odmetnika u zemlji nisu uopšte isto-
vetna. BCRA preporučuje široku organizaciju vojnog tipa,
hijerarhijsku, koja bi se bavila prikupljanjem obaveštenja
i sabotažom prema njegovim naređenjima i koja ne bi istu­

118
francuska

pala kao gerilska, sem u zajednici sa savezničkim trupama.

On želi da potisne čisto političke preokupacije i plaši se upli-
tanja Komunističke partije.
Nasuprot ovome, organizacije pokreta otpora stavljaju
težište na borbu protiv višijevskog režima i na izradu demo­
kratskog ustava buduće Četvrte republike. One ne priznaju
pravo jednom telu koje se nalazi u inostranstvu da im ko-
manduje i pristaju da primaju od vrhovnih štabova iz Lon­
dona samo pomoć i tehničke instrukcije za borbu.
Engleske tajne službe, s jedne strane, oficiri-patriote
Vrhovnog štaba armije primirja, s druge pokušavaju da za­
vedu najbolje pripadnike otpora, orijentišući ih protiv Bor­
bene Francuske, koja je, po njihovom mišljenju, nedovoljno
efikasna, a i protiv podeljenih i suviše politički obojenih
rivalskih organizacija unutar pokreta otpora.
Ujedinjenje će sprovesti bivši prefekt Treće republike,
Žan Mulen, koji je u ovom cilju poslat u Francusku januara
1942. Podela fondova namenjenih pokretima otpora zahtevala
je dobro poznavanje stvarnih efektiva i sastava ovih pokreta.
Formirana je Opšta delegacija generala de Gola: Žan Mulen,
zatim, posle njegovog hapšenja 21. juna 1943, Bolaer, koji je
takođe zarobljen februara 1944. godine, i Pardi, koji su kao
generalni delegati mogli da uspostave stalnu vezu između
Francuskog nacionalnog komiteta u Londonu i funkcionera iz
pokreta otpora u unutrašnjosti.
U sastav delegacije ulazili su, pored generalnog delegata,
i dva pomoćnika, jedan za severnu, drugi za južnu zonu.
Delegacija je vršila raspodelu pomoći i radioemisionih sta­
nica, prikupljala obaveštenja u cilju kasnijih naimenovanja
generalnih sekretara ministarstava, komesara Republike, koji
će biti na čelu svake oblasti, i prefekata.
Kraj 1942. godine bio je, zbog dva događaja koji su se
odigrali u novembru, odlučujući za razvoj otpora. Iskrcavanje
saveznika u Severnoj Africi, 8. novembra, i uvođenje Službe
obaveznog rada (STO), koja je praktično značila mobilisanje
mladih ljudi u fabrikama i gradilištima da rade za rat u
Nemačk^j, od kojih je veliki broj uspeo da se oslobodi i da
se priključi pokretu otpora.
Savezničko iskrcavanje u Severnoj Africi ujedinilo je
Francusku u jedinstveni blok, što je došlo kao posledica
okupiranja ćele zemlje od strane nemačke armije. Stanovni­
štvo juga počelo je da se buni zbog prisustva neprijatelja,
zbog sramote koju je osećalo s obzirom na pasivno držanje
vlade iz Višija prilikom povrede primirja, zbog sabotaže
Tulonske flote koja je imala mogućnosti da dobrim delom
 pokreti otpora

izbegne zarobljavanje, kao i zato što je ova napustila stokove

oružja koji su bili stvoreni od Armije primirja. Službe unu­
trašnjeg otpora mogle su da napuste Lion i da se smeste u
Parizu, odakle je bilo lakše održavati vezu.
Nasuprot ovome, stav Amerikanaca koji su odbili da
sarađuju sa agentima Slobodne Francuske smeštenim u Se-
vernoj Africi radi organizovanja iskrcavanja, i koji su radije
pregovarali sa ličnostima naklonjenim unutarnjoj maršalovoj
politici, bio je, mora se priznati, cenjen od većine francuskih
kolona u Alžiru i Maroku, i malo je nedostajalo pa da dovede
u pitanje uspeh akcije. Amerikanci su uvek bili neprijateljski
raspoloženi prema pokretu otpora Slobodne Francuske i nje­
govom šefu, koga su optuživali da favorizuje, zbog njegovog
savezništva sa formacijama levice i krajnje levice, takav re­
žim koji bi razorio kapitalizam, kao i da unosi nered koji
nanosi veliku štetu vođenju rata. Rezultat ovakvog stava bio
je da je iskrcavanje nekoliko dana zaustavljeno oružanim ot­
porom francuskih trupa, utvrđenih u marokanskim lukama,
u Oranu i Alžiru. Puč poveren partizanima generala žiroa
nije uspeo, a američki komandant je pregovarao sa predsed-
nikom Saveta ministara, admiralom Darlanom, koji se tada
slučajno nalazio u Alžiru. Generala Detuara, koji je tada mo­
gao da se dokopa glavne rezidencije u Rabatu, za potrebe
Slobodne Francuske, zatvorio je generalni namesnik, general
Nog, veran maršalu Petenu. /
Mučko ubistvo admirala, koje je izvršio mladi patriot,
dovelo je do ponovnog uspostavljanja vlasti generala Žiroa
u Sevemoj Africi, koji je zadržao sve ljude i institucije vlade
iz Višija i pohapsio sve pristalice otpora koji su se otkrili
prilikom najave dolaska saveznika. Odlaganje akcija iskrca-
nih trupa iskoristili su Nemci da bi okupirali Tunis, koji je
trebalo ponovo osvojiti.
Neustrašiva volja generala de Gola i umešni napori gene­
rala Katrua doveli su do formiranja jednog foruma koji je
objedinio u Francuskom komitetu nacionalnog oslobođenja
generala de Gola i Žiroa i razne političke ličnosti. Izvršena
je reorganizacija tajnih službi koje su obezbeđivale vezu sa
pokretom otpora u unutrašnjosti. Ovo je bila dužnoot Suste-
la, a general Žiro, nedovoljno pripremljen za politički rad,
napušta Francuski komitet da bi preuzeo na sebe komando-
vanje armijom i mobilizaciju u Sevemoj Africi svih ljudi
sposobnih da nose oružje, a u cilju saradnje sa saveznicima
u ratnim operacijama, prvo u Tunisu, a zatim u Italiji.
Ujedinjenje pokreta otpora je najzad ostvareno pod ru­
kovodstvom šefa Slobodne Francuske, koji se, od tada, nalazi
na čelu prave francuske vlade, koja raspolaže znatnim teri-

120
francuska

torijama i moćnim izvorima snabdevanja. Prelazi preko Piri-

neja postaju sve češći, pošto nova francuska armija oseća
sve veću potrebu za kadrovima i stručnjacima. S druge stra­
ne, Francuski komitet de facto priznaje Frankova španija i
njenom intervencijom oslobođeni su begunci iz španskih
logora.
Oslobođenje Korzike, koje su izveli sami Francuzi u sep­
tembru 1943, pokazalo je svu snagu pokreta otpora. Oslobo­
đenje je organizovao Nacionalni front, prema planovima Ska-
ramonija koji je poslat iz Alžira. Zahvaljujući naoružanju
dobijenom od armije iz Severne Afrike, borba je završena
iskrcavanjem divizije generala Martena i potpunim osvaja­
njem ostrva za vrlo kratko vreme. Ovaj uspeh je učinio ve­
liki utisak kako na Sjedinjene Države tako i na Englesku.
Još ranije, žan Mulen je uspeo (u martu 1943) da for­
mira MUR (Ujedinjeni pokreti otpora) i da objedini efektive
Borbe, Oslobođenja i Slobodnog strelca. Žan Mulen se prihva­
tio dužnosti predsednika Komiteta rukovodilaca i imao je za
saradnike Anrija Frenea, odgovornog za vojna pitanja, Ema-
nuela Dastijea, odgovornog za politička pitanja i ž. P. Levi-
ja, šefa propagande. Žak Bomal je izabran za generalnog
sekretara, čija je dužnost bila da obezbedi vezu sa Ujedinje­
nim snagama omladine, Nacionalnim pokretom ratnih zarob­
ljenika i deportiraca. Pripadnici tri pokreta su ujedinjeni u
Tajnu armiju. U svakoj oblasti biran je šef i dva pomoćnika,
i to po ključu koji je obezbeđivao da budu zastupljena sva
tri nekadašnja pokreta, štaviše, uz svakog regionalnog uprav­
nika MUR bio je akreditovan po jedan predstavnik velikih
nacionalnih službi: Tajne armije, NAP, Nacionalne službe ot­
pora, Socijalne službe, Službe veze, Državne blagajne, Oba-
veštajne službe.
Tog istog meseca marta (1943) misija sastavljena od
pukovnika Pasi de Vavrina, Pjera Brosoleta i Engleza Tomasa
šelija, ujedinila je civilne i vojne funkcionere pokreta otpora
seyerne zone: OCM, Sloboda-Sever, Pripadnici pokreta otpora
i Oni iz oslobođenja. Zona je podeljena na sektore, a koman-
dovanje je povereno onoj organizaciji koja je izgledala naj­
jača. Bile su formirane tri sekcije: za vojna pitanja, za oba-
veštajnu službu i građanska pitanja.
Neke službe su postale zajedničke za obe zone, na pri-
mer: Generalni komitet za izučavanja, sastavljen od pravnika
demohrišćana, čiji je zadatak bio da proučava probleme
štampe, zakonodavstva, ustavnog prava, snabdevanja i finan-
sijske reforme za period posle oslobođenja i koji je, takođe,
izdavao POLITIČKE SVESKE. Ovaj komitet je davao pred-
loge za naimenovanja prefekata.

121
 pokreti otpora

Delegacija sa sedištem u Ženevi, koja je sarađivala sa

obaveštajnom službom švajcarske armije, služila je kao veza
sa američkim i engleskim agentima u Švaj carskoj.
COSOR (Komitet socijalnih delatnosti organizacija otpo­
ra) pomagao je porodice uhapšenih pripadnika pokreta, kao
i porodice deportovanih i pogubljenih.
Činilo se da je neophodno da se saveznicima, koji nisu
poznavali rukovodioce pokreta otpora pridodaju poznati po­
litičari koji bi više doprineli zadovoljavanju zahtevima koje
je postavljao pokret. Tako je u Nacionalni savet otpora, koji
je sastavio po nalogu generala de Gola, Žan Mulen uveo pred­
stavnike velikih političkih partija i Sindikata, šefovi pokreta
su bili glasnici netrpeljivosti koju su mase osećale prema po­
litičarima Treće republike i prihvatili su, bez ikakvog odu­
ševljenja, ovo uvođenje predstavnika političkih partija u CNR
i, nešto kasnije, u okružne komitete oslobođenja.
Prvi sastanak CNR održan je u Parizu 27. maja. 1943, pod
predsedništvom Žana Mulena, koji je pročitao poruku de Go­
la. Prisustvovali su: šari Loran (Oslobođenje-Sever), Ž. M.
Simon (OCM), Lekont-Boane (CDLR), Kokivan-Lenorman
(CDLL), Vijon (Nacionalni front), Klod Burde (Borba), Klo-
dis-Peti (Slobodni strelac), Kopo (Pokret otpora, Oslobođe­
nje i odbrana Francuske), Mersije (Komunistička partija),
Mark Rikar (Radikalna partija), Letroker (Socijalistička par­
tija), žorž Bido (Narodni demokrati), Lanijel (Demokratska
alijansa), Debi-Bridel (Republikanska federacija), Sajan
(CGT) i Tesije (CTFC). Odlučeno je da se ponište svi akti
koje je donela vlada iz Višija, da se poveri upravljanje nacio­
nalnim interesima generalu de Golu a rukovođenje vojnim
poslovima generalu Žirou, koji se istakao svojim bekstvom iz
tvrđave u koju su ga Nemci zatvorili, kao i ulogom u Sever-
noj Africi posle ponovnog stupanja u rat zemalja Ma-
greba uz savezničke armije iskrcane novembra 1942.
Osnovan je stalni biro kojim je rukovodio žorž Bido i u
čiji su sastav ušli Bloš-Maskar (OĆM), Vijon (FN), Kopo
(Oslobođenje) i Sajan (CGT). Osnovni zadatak CNR bio je
da utvrdi program za neposrednu akciju i sprovede dalju
organizaciju nacije, s tim što bi se predvidela nacionalizacija
sredstava za proizvodnju (15. mart 1944). Specijalizovane
komisije, kojima je rukovodio po jedan član CNR, razrađi­
vale su postavljene zadatke u svakoj od vladinih službi. Po
uzoru na CNR, u svakom okrugu je obrazovan Okružni komi­
tet oslobođenja, sa zadatkom da koordinira akcije otpora i
ukazuje pomoć prefektu posle oslobođenja, dok se ne spro­
vedu izbori za Generalni savet.

122
francuska

Najvažnija komisija bila je COMAC (Komitet vojnih ak­

cija), čiji je zadatak bio da koordinira akcije slobodnih kor­
pusa i da ujedini komandu po rejonima, okruzima, arondis-
manima i kantonima, kako bi se povećala efikasnost i izvršila
bolja podela oružja koje je dolazilo iz Londona i Alžira preko
BOA (Biro vazduhoplovnih operacija). COMAC je imala tri
člana: Vijona (FN), Krigel-Valrimona (MUR) i Vogija
(COLR). Komunistička partija je mogla da računa na tri
člana od pet u Stalnom birou CNR i na dva od tri člana u
COMAC.
U cilju neutralisanja uticaja pojedinih partija, osam veli­
kih pokreta otpora pokušali su, ali bez uspeha, da formiraju
jedan Centralni komitet koji bi imao zadatak da objedini
akciju. Nacionalni front je zastupao tezu o neposrednoj ak­
ciji, bojeći se da će, suočen s drugim pokretima koji su bili
pristalice ideje da se akcija poveže sa operacijama iskrcava­
nja savezničkih armija, biti napola paralizovan.
U stvari, CNR nije imao neku veću ulogu i uvek se držao
u pozadini pred vrhovnim štabovima iz Londona i Alžira.
Pokreti su zadržali svoju autonomiju. Na vojnom polju koor­
dinacija nije bila ni dobra ni loša i nije baš uvek obezbeđi-
vala jedinstvo francuskih unutrašnjih snaga. Izbijala su ne­
slaganja prilikom podele sektora, fondova ili oružja, ili u
pitanjima taktike i političke orijentacije. COMAC je u uprav­
ljanju vojnim operacijama imao konkurenta u Nacionalnom
vojnom delegatu i u DMR (Regionalni vojni delegati), koji
su u svakom rejonu predstavljali Vrhovni štab snaga Slobod­
ne Francuske.

3. Sredstva otpora
Radio je odigrao važnu ulogu u organizovanju i akcijama
otpora. U početku, to su bile emisije na francuskom jeziku
BBC-a, koje je pokrenula jedna zaslužna ekipa i najavljivane
su sa četiri znaka Pete Betovenove simfonije. Njih je, i pored
jakih smetnji, pažljivo slušala znatna većina Francuza. Na
toj istoj tribini, Slobodnu Francusku je dostojno predstav­
ljao potresnim kratkim govorima Moriš Šuman. Sedamdeset
govora i apela generala de Gola preko Radio-Londona, izme­
đu 18. juna 1940. i 27. maja 1943, takođe su mobilisali javno
mnenje. Slobodna Francuska je imala na raspolaganju radio-
-predajnik Radio-otadžbina pod nazivom ČAST I OTADŽBI­
NA, zatim je koristila Radio-Brazavil, a Francuski komitet
nacionalnog oslobođenja imao je u Alžiru jak predajnik. Uoči
iskrcavanja radio-prijemnici su zaplenjeni, ali mnogi su i sa­
čuvani.

123
 pokreti otpora

Radio je mnogo korišćen prilikom prenošenja naredbi

za akcije i za njihovo pokretanje, za poruke na unapred do­
govorenom jeziku. Veza između Vrhovnog štaba u Londonu
i agenata poslatih u Francusku održavana je preko radio-sta-
nica, od kojih su svega četiri bile ispravne u decembru 1942:
u Bordou, Parizu i Arlu. S obzirom na to da je bio u pitanju
materijal koji se lako mogao prikrivati i prenositi, radio-ope-
ratera je krajem 1943. već bilo 32. Od njih 97 svega je 47
uspelo da ih neprijatelj ne otkrije. Agenti koji su dolazili
morskim ili vazdušnim putem ostvarivali su stalnu vezu izme­
đu komande Slobodne Francuske i glavnih funkcionera po­
kreta otpora.
Snabdevanje materijalom i oružjem zavisilo je isključivo
od britanske SOE i, kad je u pitanju Francuska, od speci-
jalizovane sekcije, kojom je komandovao pukovnik Bukmas-
ter; on je u prvom redu snabdevao svoje sopstvene agente
razmeštene po svim rejonima. Od samog početka njen je cilj
bio oštećenje nemačkih instalacija, najvažnijih za zaštitu
naoružanja, i tek neposredno pred iskrcavanje u Normandiji
SOE se prihvata da pomogne vojne grupe francuskog pokreta
otpora. Količina oružja i municije koju je davala SOE nije
bila velika i ona je deljena svim okupiranim zemljama. Po-
čev od 1942. oružje je češće spuštano padobranima: oko
deset mesečno, blizu sto puta je dostavljano samo u avgustu
1943, a deset puta više od toga u prvim mesecima 1944. Ateri­
ranje aviona Lysander-a služilo je prebacivanju agenata za
vezu u Francusku, zatim kadrovskih ili obaveštajnih oficira,
kao i prebacivanju u Englesku političara, novih oficira avi­
jacije za Slobodnu Francusku i pošte obaveštajne službe. Pa­
dobranima je spušteno 878 ljudi i 8.455 tona materijala, ali na
žalost, veliki deo ove-municije i oružja zaplenile su neprija­
teljske službe, koje su uspele da ubace svoje agente u grupe
SOE. To se, isto tako, desilo s oružjem i uoči operacija u
junu 1944. godine, tako da je pokret otpora bio lišen oružja
koje mu je i te kako nedostajalo u julu i avgustu 1944.
Slobodna Francuska je, takođe, još od leta 1941. imala
svoju operativnu mrežu u Francuskoj. BCRA je formiran
1943, u svakom rejonu po jedan agent BOA (Biro vadušnih
operacija) u severnoj zoni i COPA (Centar operacija za izba­
civanje padobranima i ateriranje) u južnoj zoni.
Pomoć američke tajne službe OSS (Office of Strategic
Services), koja se januara 1944. objedinjuje sa SOE, postaje
veća tek u septembru 1944, suviše kasno za francuski pokret
otpora.
Pokret otpora je uveliko učestvovao u spašavanju savez­
ničkih pilota koji bi pali na teritoriju Francuske, i u tom
cilju je organizovana čitava mreža. Neke od ovih mreža for-

124
francuska

mirao je saveznički Vrhovni štab, ali BCRA koristi oko dese­

tak francuskih organizacija, koje su obezbeđivale sprovođe-
nje avijatičara do španske granice. Više od 100.000 Francuza
delovalo je u ovim organizacijama spašavanja, koje su takođe
omogućavale prelazak u španiju odbeglim zatvorenicima, Jev-
rejima, tajnim agentima, dobrovoljcima Slobodne Francuske
(preko 16.000 u 1943) i licima koja su se odazvala apelima
generala de Gola. Tako je 28.000 ljudi uspelo da se u toku
1943. i 1944. prebaci u Afriku, ali veliki broj izbeglica je za­
tvaran i držan i po više meseci u logoru Miranda i u raznim
španskim zatvorima.
Obaveštajna mreža je imala značajnu ulogu u snabdcvanju
savezničkog Vrhovnog štaba dragocenim podacima o broj­
nom stanju neprijatelja, organizaciji otpora i javnom mnenju.
Veza je održavana preko radija ili prenošenjem pošte preko
Švaj carske, Spanije ili Portugalije. Prve mreže radile su za
račun engleskog Intelidžens servisa. To je bio slučaj i sa
Alijansom. Bratstvo Notr-Dam pukovnika Remija, koje je
bilo pod BCRA imalo je najrasprostranjeniju mrežu u sever-
noj zoni. U Francuskoj je bilo više od 100 ovakvih mreža.
Neke su pripadale pokretima otpora, kao: CENTURIJE
-OCM-u. KOHOR — Oslobođenju-Sever, TURMA — Osveti,
ČETA-CDLR-u, BRUT — Socijalističkoj partiji i FANA Na­
cionalnom frontu. Abver nije ostajao pasivan pred ovakvim
akcijama. Cesto je uspevao da dešifruje kodove radija i da
prodre među pripadnike mreže, mahom zahvaljujući svojim
plaćenim agentima. Krajem 1943, većina ovih mreža je ostala
bez rukovodstva. Lažne mreže su uspele da stupe u kontakt
sa Vrhovnim štabom iz Londona preko Tajnih službi. S druge
strane, masa poruka, sporost i greške pri kodiranju i dešif-
rovanju, doprineli su da se izgubi dragoceno vreme i vrlo
često i sama poruka kada bi stigla do cilja nije više bila
aktuelna. Ova sporost zbog koje su informacije gubile značaj
demoralisala je izveštače. Usredsređivanje obaveštavanja i
predaje radio-poruka u centralama koje su objedinjavale više
mreža još više je doprinelo zakašnjavanju informacija, a sam
aparat ovih centrala bio je suviše glomazan.
Već vrlo rano pokret otpora može da računa sa sever-
nom zonom, a tek nešto posle okupacije južne zone i sa učeš­
ćem većine stanovništva, gotovo celokupnom seljačkom i rad­
ničkom klasom. Bez teškoća pokret otpora povećava svoje
snage i mogao bi i dalje da ih okuplja da nije postojao prob­
lem oko naoružavanja ljudstva. Ti ljudi nisu bili dovoljno
obučeni i nedostajali su kadrovi za gerilsko ratovanje.
Organizacija makija, koji su okupljali mlade ljude u ob-
lastTmaT'pustara, šuma i planinskim krajevima, gde je bilo
lako naći zaklon i brzim premeštanjima izbeći neprijateljskom

125
 pokreti otpora

nadzoru, pokazala se kao najbolja vrsta udarnih jedinica sa

specijalizovanim instruktorima koje je upućivao Peti biro
Vrhovnog štaba Armije primirja, s oficirima koje je slao
BCRA ili Organizacija oružanog otpora (ORA), organi Armije
primirja »konzervativne antidegolističke« orijentacije.
Uvođenje Službe obaveznog rada (STO) izazvalo je po­
bunu većine Francuza i uloženi su veliki napori da se izbegne
slanje mladih ljudi za Nemačku. Mnogi od njih su se pri­
ključili Slobodnim strelcima i partizanima koji su bili svuda
rasejani i čija je pokretljivost obezbeđivala veliku slobodu
akcije i sigurnost. S druge strane, mladi su ovde imali priliku
da se vežbaju u sabotaži i gerilskom ratovanju, ne čekajući
za otpočinjanje akcije naredbe savezničkog Vrhovnog štaba.
Propaganda protiv STO vođena je u svim fabrikama i
gradilištima, preko Pokreta francuskih radnika i Komiteta
radničkog otpora.
MUR je u južnoj zoni organizovao Nacionalnu službu
makija, koja se uskoro proširila i na sever. Ona je raspore­
đivala lažne dokumente, karte za snabdevanje pokupljene u
opštinama, tražila je izbeglice i nalazila im privremeno zapo­
slenje. Dosijei STO uništeni su u Parizu. Napravljeno je više
od 500.000 falsifikovanih ličnih karata. Mnogi industrijalci
davali su novac, materijal i namirnice, a lekari lažna uvere-
nja o zdravstvenom stanju. Maki je takođe bio prinuđen da
rekvirira i da oduzima, dajući bonove koji će biti naplativi
posle rata. Najneophodnije finansiranje je obezbeđeno kra­
jem 1943. preko Finansijskog komiteta u Alžirskoj vladi. Teš-
koće su iskrsle kada su bande mladih ljudi, predstavljajući
se kao pripadnici pokreta otpora, otpočele za sopstveni račun
da sprovode racije, da napadaju poljska imanja i javne bla­
gajne. Ovo je rušilo ugled pokreta otpora, a narod je nego­
dovao protiv makija koji, ponekad, rđavo obavešten, predu-
zima kaznene akcije protiv tobožnjih saradnika neprijatelja ili
onih što trguju na crnoj berzi, a koji su u stvari samo učinili
lakše prekršaje.
Srećom, ovo su bili samo izuzeci i većina makija, pod
kontrolom Nacionalne službe makija, predstavlja primer dis­
cipline i hladnokvrnosti.
Većina pokreta otpora — podrazumevajući i ORA — ima
svoje makije. Početkom 1944, u južnoj zoni ima ih do 30.000,
a u severnoj zoni, gde geografska konfiguracija terena nije
pogodna za gerilu — desetinu hiljada.
Najvažnije grupe makija bile su u Gornjoj Savoji, Ver-
koru, Overnju, Limuzinu, Perigoru, departmanima Ena. Maki
iz Savoje i Loare, Voža, Morbijana, Orna, Era i okoline Ruana
odigrali su važnu ulogu za vreme vojnih operacija posle iskr­
cavanja. Saveznički Vrhovni štab je bio, što je predstavljalo

126
francuska

grešku, za pregrupisavanje makija u utvrđene sektore, koji su

trebalo da posluže kao tačke za povezivanje za opštu mobili­
zaciju pripadnika otpora celog rejona i koji bi se lako snab-
devali oružjem iz aviona. Maki iz Verkora, Grenobla i Mon-
mušea, u Centralnom masivu, nisu dobijali teško oružje koje
bi im pomoglo da izdrže napade nemačke armije i napade
milicije. Tako su ubrzo eliminisani (jun-jul 1944), dok su
grupe slobodnih, koje su išle na prepad, dočekale potpuno
evakuisanje okupacionih trupa iz rejona koji su ocenjivani
kao vrlo nesigurni.

4. Formacije francuskih u unutrašnjosti zemlje

CNR-u je palo u deo da sprovede, posredstvom Akcione
komisije i COMAC-a, ujedinjenje vojnih grupacija, koje je
stvorio pokret otpora i od kojih su neke, kao FTP, još od
septembra 1941, organizovale, pod komandom Tijona i profe­
sora Marsela Prenana, atentate protiv izdajnika i napade na
oficire, podoficire i vojnike okupacione armije, kako bi se
domogle oružja.
Prvog februara 1944. COMAC je formirao Vrhovni štab
francuskih nacionalnih snaga u unutrašnjosti zemlje, kojim je
rukovodio general Žisjen Ponkaral, a zatim general Malere-
Žoanvil. Svaki od dvanaest vojnih okruga imao je svoj vrhov­
ni štab sa po jednim šefom regionalnog FFI, a svaki depart-
man, arondisman, kanton, svog šefa iz FFI i Vrhovni štab sa
pet biroa. Ljudstvo je bilo podeljeno u šestine, grupisane u
tridesetine.
Marta. 1944. generaLKenig je naimenovan za vojnog dele­
gata pri savezničkom Vrhovnom štabu u Londonu, a general
Koše pri Alžirskom vrhovnom štabu za južnu zonu. I pored
teškoća, general Kenig je uspeo, aprila 1944, da napravi sa
saveznicima plan za korišćenje FFI prilikom pokretanja ope­
racija iskrcavanja. Prema tom planu, zadatak pokreta otpora
u borbenoj zoni bio je samo da prikuplja obaveštenja. U po­
zadini trebalo je paralisati neprijateljske saobraćajnice. Jedi­
no u zoni koja je bila izvan domašaja operacija predviđalo
se sprovođenje akcija makija.
Shvativši velike mogućnosti koje joj pruža saradnja sa
oružanim grupama otpora, čiji su borci pokazali efikasnost,
kako u Rusiji tako i u Jugoslaviji, vrhovna saveznička ko­
manda, koja se bojala da naoružanje ne bude iskorišćeno za
unutrašnje političke ciljeve, dodelila je najistaknutijim pri­
padnicima makija samo polovinu njihovih potreba u oružju
i municiji, dok su slobodne pobunjeničke grupe na dan iskr­
cavanja raspolagale ša svega "nekoliko lovačkih pušaka, neko­
liko mitraljeza i neznatnom količinom eksploziva.
 pokreti otpora

5. Učešće pokreta otpora u oslobođenju

Pokret otpora je od osnivanja i u toku svog razvoja
umnogome doprineo savezničkim ratnim naporima, boreći se
protiv svake saradnje sa neprijateljem, unoseći nered u na­
cističku ratnu mašinu, snabdevajući saveznike dragocenim
obaveštenjima, spašavajući odbegle zatvorenike i pilote, po­
mažući na hiljadu načina agente savezničkih službi, ali je
uvek pretendovao i na ulazak u borbu. On pozdravlja usta­
nak naroda Jugoslavije, prvog koji se je ceo pokrenuo protiv
nacističkog okupatora. S nestrpljenjem očekuje da pođe za
ovim slavnim primerom. Već od jeseni 1941. FTP preuzimaju
oružane akcije. Godine 1943. osnivaju se grupe za neposrednu
akciju a napadnuti makiji odgovaraju. Već jula 1943. makiji
iz Gornje Savoje, iznenađeni prepadom italijanske armije,
uništeni su ili zarobljeni. U Korezi, od septembra do novem­
bra 1943, nižu se gerilske borbe. Februara 1944. 500 makija
iz Glijera u Gornjoj Savoji, koje je napala mobilna garda
Vafen-SS i Milicija, uspeva da zadrži teren, ali jedna nemačka
divizija od 12.000 ljudi, uz pomoć artiljerije i avijacije, posle
četrnaest dana borbe, ugušuje svaki otpor. U Enu borbe se
vode u februaru i martu 1944. godine. U porukama koje su
preko radio — BBC-a upućene u noći kad je počelo iskrca­
vanje nalaže se uništavanje železničkih pruga, telegrafske i
drumske mreže, preduzimanje napada na blindirane jedinice
i neprijateljske konvoje. I pored nedovoljno oružja, ovi za­
daci su tako uspešno izvršavani da je napredovanje neprija­
teljskog pojačanja znatno usporeno. Većina pruga postaje
neupotrebljiva, a mnogi putevi u šumovitim predelima i su­
više opasni, tako da je nemačka armija prinuđena da ih
izbegava i opredeljuje se za velike drumove koje stalno nad-
leću saveznički avioni. Odlično poznavanje kraja, zaštićenih
šumskih prolaza i minskih polja omogućilo je grupama ot­
pora da brzo savladaju sve prepreke. Stalne sabotaže, dava­
nje lažnih obaveštenja neprijateljskim trupama u pokretu,
puškaranje na više mesta i u kratkim razmacima ostavljali
su utisak da se ovde nalaze velike grupe snaga otpora. FFI u
Bretanji, zahvaljujući dobijenom oružju i spuštanju jedinica
padobranima, već u julu 1944. godine, okupljaju oko dvade­
set hiljada ljudi, kontrolišu najveći deo poluostrva i odbijaju
neprijateljske protivnapade. Oni su odigrali glavnu ulogu
upravo tamo gde je Nemačka imala svoj oslonac — u Brestu,
Lorijanu i Sen-Nazeru, jer im se pridružilo oko 80.000 Breto-
naca. Na taj način za dva meseca uspevaju da zarobe više
od 20.000 Nemaca. U Normandiji, maki Sirkuf i FFI iz Era
i Orna zarobili su preko 8.000 ljudi, među kojima i jednog
generala.

128
francuska

U Parizu 10. aprila izbija štrajk železničara, 15. aprila

štrajk osoblja metroa i policije, a 18. aprila službenika pošta.
Pariški komitet oslobođenja, kojim rukovodi komunista Tole,
naređuje 16. avgusta opštu mobilizaciju oficira i podoficira,
a Komunistička partija 18. avgusta upućuje poziv na ustanak.
Pobunjenička policija se smešta u zgradu Prefekture policije,
a Nacionalni savet otpora se sklanja u Opštinu. Obustava
vatre, na inicijativu švedskog konzula, trajala je 48 časova
(od 19. do 21. avgusta).
Pokret otpora ne čeka da mu se uskrati njegova pobeda:
dvadeset drugog avgusta pušta se u prodaju list KOMITETA
OSLOBOĐENJA. Radio-stanica i ministarstva su osvojeni.
Ulične borbe i čarke su sve brojnije. Popuštajući pred stal­
nim zahtevima generala de Gola i generala Keniga, Ameri­
kanci, najzad, daju nalog diviziji generala Leklera da udari
na prestonicu, u koju prve blindirane jedinice stižu 24. avgu­
sta uveče, a 25. avgusta general Fon Holtic potpisuje kapitu­
laciju nemačkog garnizona, uprkos naredbama Adolfa Hit-
lera, koji je tražio da Pariz bude razoren.
U područjima centralnog dela zemlje dvadeset i osam
departmana je brzo oslobođeno, zahvaljujući akcijama njiho­
vih FFI, kojima se predao garnizon iz Limoža. Deo nemačkih
trupa, odsečen od svojih baza, morao je da se povuče u skro-
višta u Larošu i Rojanu, na Atlantskom okeanu, gde su ih
opkolili FFI, dok je kolona od 20.000 ljudi generala Elstlera
kapitulirala 10. septembra u Isudenu. Samo četvrtina nemač­
kih snaga sa jugozapada uspela je da se izvuče.
Od 13. avgusta FFI sa Alpa kontrolišu put N a p o le o n —
neprijatelju je onemogućeno da koristi puteve između Fran­
cuske i Italije. Povlačenje 19. nemačke armije od Marselja
ka Lionu strahovito je otežavano pobočnim napadima FFI.
Na jugoistoku FFI su se dokopali 30.000 zarobljenika.
General Ajzenhauer je poredio akciju makija sa akcijom
petnaest divizija, dodajući tome demoralisanje neprijatelja,
značajno ubrzavanje savezničkog napredovanja, uprkos mno­
gim preprekama, napade i usporeno prebacivanje divizije
Das Reich, koja se 7. juna uputila iz oblasti Sujak da bi poja­
čala front u Normandiji.

6. Produženje pokreta otpora

Francuski pokret otpora, gotovo jednodušno podržavan od
naroda, mogao je da održi francusku vernost njenim savezni­
cima i da spase čast i najviše interese zemlje.

129
 pokreti otpora

Zahvaljujući ovom pokretu, oštroumni čovek, koji je 18.

juna 1940. pokupio delove mača, mogao je stvarno da govori
u ime Francuske, jer je mogao da računa sa realnom silom,
rešenom da preduzme borbu protiv hitlerizma.
Po oslobođenju, pokret otpora sa svojim okružnim komi­
tetima oslobođenja i lokalnim komitetima, učestvuje u vlasti
preko nekolicine svojih šefova, izabranih za ministre u pri­
vremenoj vladi, na čijem se čelu nalazi general de Gol.
Spajanje Slobodne Francuske i Unutrašnjeg pokreta ot­
pora nije izvršeno bez teškoća, kao što ni objedinjavanje raz­
nih pokreta otpora u okviru FFI nije bilo baš uvek izvodljivo
u praksi i kao što se ni koordinacija akcija vojnih šefova
FFI i regionalnih vojnih delegata nije baš uvek ostvarivala
bez sukoba.
Javno mnenje je izazvano ispadima tobožnjih pristalica
pokreta otpora, onih koji su mu pristupili u poslednjem tre­
nutku, sporošću i blagošću sudova prema izdajnicima i crno-
berzijancima, ljigavošću funkcionera-kolebljivaca, koji su os­
tali na svojim mestima. Istovremeno, protivnici pokreta ot­
pora oštro kritikuju neadekvatnost represivnih mera i huška­
ju protiv »rezistencijalizma«.
Nacionalni savet pokreta otpora gubi svaki uticaj, a veli­
ke reforme, nabrojane u Karti CNR, odlažu se za kasnije.
Predratne političke partije se vraćaju na svoje pozicije, za­
hvaljujući ubacivanju u komitete oslobođenja i hitaju da po­
vrate svoju klijentelu. Političke igre klanova oživljavaju. Iz­
borno telo ne uspeva da odoli njihovom uticaju. Odgovorni iz
pokreta otpora se često udaljavaju od vlasti za vreme izbora,
izuzev ukoliko se priključe nekoj od političkih partija.
Ovo je prave pristalice otpora moglo da baci u očajanje,
ali to su bili ljudi koji ne odustaju tako lako i koji znaju
da zrno posejano u časovima hrabrosti mora jednog dana da
urodi plodom na zemlji zalivenoj njihovom krvlju u ilegalnoj
borbi, krvlju dvadeset hiljada streljanih i šezdeset hiljada
deportovanih, umrlih u koncentracionim logorima.
2orž Bernanos je rekao: Deco Francuske, vama, vašem
detinjstvu, irtvovaćemo svoje heroje. Poštujte ih sve zajedno,
govorite o njima samo među sobom, neka im jedino utočište
budu vaša srca.
Zaista, oni su bili ti koji su shvatili kakvu snagu pred­
stavlja to ujedinjenje ljudi dobre volje za koje razlike u po-
reklu, veroispovesti, političkom ubeđenju nisu predstavljale
nikakvu prepreku. Ljudi su naučili da se razumeju i da se
uzajamno poštuju i iz istog srca su vodili borbu. Ako bi te
stvari očevi na trenutak i zaboravili, sinovi su ih ponovo ot­

130
francuska

krivali i nadahnjivali se njima. Neće li se taj program CNR

iskovan u ilegalnosti i koji je ostao mrtvo slovo na hartiji,
ponovo istaći i nametnuti se?
U svim sredinama, u svakom deliću misli potreba za uje­
dinjenjem i dubokim spajanjem najavljivala je već potpuni
preobražaj u dušama i srcima. Novi svet je bio u stvaranju
i postalo je jasno da je on nešto nasleđeno od tih vojnika
bez uniformi, učesnika rata koji je predstavljao poslednji
krstaški pohod.
»Francuska je prošla kroz mnoga iskušenja i mnogo je
naučila na sopstvenim primerima i iz primera drugih i sto­
ga ne bi mogla odustati od korenitih promena. Ona će pri­
hvatiti ono što će obezbediti nacionalnu suverenost od svih
deformacija i intriga i korupcionih pritisaka nekih podvoje­
nih interesa. Ona želi da se ukine privredni režim u kome
veliki izvori nacionalnog bogatstva ne pripadaju naciji, a
glavne aktivnosti u proizvodnji i podeli ne podležu njenoj
kontroli i gde rukovođenje preduzećima isključuje učešće u
upravljanju organizacijama radnika i tehničara.«
Tako je govorio 3. novembra 1943. predsednik Komiteta
oslobođenja u Alžiru, prilikom inauguracije Konsultativne
skupštine. Zbog toga je, takođe, i pokrenut pokret otpora.
grčka

£ ~ očeci otpora u Grčkoj padaju u prve mesece posle pre­

uzimanja vlasti od strane grčke fašističke klike (1936).
Od tog trenutka pokret otpora u Grčkoj počinje da vodi bor­
bu na dva fronta: na unutrašnjem — protiv fašističkog reži­
ma, a na spoljnjem — protiv invazije, a zatim i protiv oku­
pacije sila osovina.

Oružana borba Grčke protiv fašističke najezde počela je

već u jesen 1940, kada je Italija izvršila napad na Grčku.
Međutim, italijanska vojska nije bila sposobna da slomi grčki
front. Naprotiv. Sredinom decembra 1940. grčka armija je na
albanskom frontu zbunila italijanskog osvajača svojim žesto­
kim napadima, štaviše, to je moglo da se pretvori u kata­
strofu, da je Vrhovni štab grčke vojske do kraja i na vreme
iskoristio pobede grčkih vojnika. »Da su Grci imali dovoljno
snage da se probiju, mi bismo još imali ozbiljnih neprilika«,
pisao je tada italijanski ministar spoljnih poslova, grof ćano.
Posle nekoliko meseci Nemci su priskočili u pomoć Itali-
janima, svojim saveznicima (plan »Marita«), i jakim vojnim
snagama, preko bugarske teritorije, napali su na Grčku. Grč­
ka vojska, pomognuta neznatnim engleskim snagama, nije
mogla da pruži jači otpor najezdi nemačkih motorizovanih
divizija. Nemačke trupe ušle su 27. aprila 1941. godine u
Atinu, koja je izgledala kao napušten grad, a 29. maja nemač-
ki i italijanski fašisti završili su okupaciju celokupne grčke
teritorije.
General Vilson, komandant britanskih vojnih snaga na
Sredozemlju i Bliskom istoku, kasnije je sam priznavao da
britanska intervencija u Grčkoj nije nimalo uticala na ishod
 pokreti otpora

ovog kratkotrajnog rata. Grčke vojne snage predvodili su

generali, čije držanje uveliko izaziva sumnju. Grčki koman­
danti Prvog, Drugog i Trećeg armijskog korpusa predali su
se Nemcima 20. aprila 1941. Posle dva dana kapitulacija je
potpisana i sa Italijom. Opravdano se postavlja pitanje da li
su ovi generali samoinicijativno kapitulirali ili su to učinili
po naređenju svojih pretpostavljenih, kako su to ti isti gene­
rali izjavljivali, a neki još i danas to tvrde.
Grčki kralj i vlada sklonili su se u inostranstvo, a deo
grčkih političara obrazovao je u Atini kvislinšku vladu. Ali,
i grupa koja je s kraljem otišla u inostranstvo i oni političari
koji su obrazovali ili podržali kvislinšku vladu u Atini pri­
padali su istom germanofilsko-rojalističkom bloku. Tako se
političko-vojni štab grčke diktature podelio u dve grupe: onu
koja je sa kraljem kod saveznika predstavljala Grčku kao
»demokratska vlada« i onu koja je svoje snage stavila u služ­
bu okupatoru.
U vreme kada je kvislinška vlada u Atini nastojala da
učvrsti svoju vlast, u maju 1941, još uvek je besnela borba
na Kritu. Nećemo ovde postavljati pitanje ko je odgovoran
za to što ovo ostrvo nije bilo utvrđeno. Zabeležimo samo da
je narod na Kritu dobrovoljno išao u borbu i sopstvenim
sredstvima pružao otpor Nemcima, usled čega je pretrpeo
teške žrtve, a veliki broj sela je razoren.
Ubrzo je grčki narod osetio sve surovosti fašističke oku­
pacije. Grci su na razne načine počeli da pružaju otpor oku­
patoru već u jesen 1941. Englez Vudhauz (Woodhaus) kasnij j
je o tome pisao:
»Nikada više ne treba da mislimo na Grčku a da se
ne setimo žena koje su uzimale metle iz ruku britanskih
zarobljenika prisiljenih da čiste ulice, da bi to uradile ume-
sto njih; uličnih mangupčića koji su na kamione pretrpane
britanskim zarobljenicima u prolazu bacali cigarete, kojima
su hleb zarađivali; na porodice koje su poumirale u zatvo­
reničkom logoru Khaidari zato što su britanskim zatvoreni­
cima pomagale da pobegnu«.
U stvari, Grčka je bila raskomadana. Zapadna Trakija i
severna Grčka pripojene su Bugarskoj kralja Borisa. Jonska
ostrva pripala su Italiji. Musolinijeva »velika Albanija« pru­
žala se sve do reke Akelos. Učinjen je pokušaj da se u rejonu
Paramitije udare »temelji republike« i tako dalje. Kao vrhu­
nac svega, britanski ambasador u Ankari predlagao je turskoj
vladi da okupira nekoliko ostrva u Jegejskom moru — Miti-
lenu, Hios i Samos, upravo ona koja su Turci odavno pri­
željkivali.

134
grčka

Već u prvim mesecima okupacije grčko stanovništvo pod­

nosi teške žrtve. Proizvodnja u Grčkoj stavljena je pod pot­
punu kontrolu okupatora. Ubrzo, u strašnom obliku, nastaju
otimačine i pljačke, prevare razne vrste i uvodi se prisilni
rad. Nemački i italijanski vojnici su u manjim grupama odla­
zili u sela, oduzimali stoku, životne namirnice i proizvode
koje bi zatekli kod seljaka, zatim se vraćali u gradove i svoj
plen prodavali.
Ocenjuje se da su okupacione snage u Grčkoj samo od
juna 1941. do maja 1942. izvršile pljačke u vrednosti od 2,5
milijarde rajhs maraka »za troškove izdržavanja okupacionih
trupa«. I ne samo to, Grčka je morala da učestvuje i u troš­
kovima fašističkog pohoda u severnoj Africi. Uz pomoć raz­
nih bankarskih mahinacija Grčka je za to odvajala oko 30
miliona funti sterlinga mesečno. To je bilo mogućno jer je
ova zemlja najbezočnije pljačkana. Guverner Narodne banke
Grčke neposredno posle rata izjavio je da je u prve dve go­
dine okupacije iz Grčke izvlačeno za 250 procenata više od
njenog nacionalnog dohotka, a treće godine okupacije i do
600 procenata više.
Otpor grčkog naroda već u jesen 1941. počeo je da dobija
organizovani karakter. U septembru te godine stvoren je
EAM, Oslobodilački front, pod rukovodstvom komunista, sa
oružanim odredima ELAS. Istovremeno, i EDES, Grčka de­
mokratska nacionalna liga, takođe se javila kao pokret za
nacionalno oslobođenje. Nekoliko meseci kasnije formira se
i EKKA. Ove organizacije razvile su obaveštajnu i sabotersku
mrežu. Pored njih, i britanska specijalna služba (SOE) po­
čela je da se povezuje sa protivnicima okupatora u Grčkoj.
Mada je Kraljevina Grčka kapitulirala, narod nije bacio
oružje. Deo lakog naoružanja nije predat Nemcima, već je
sakriven po brdima. Ovo oružje ubrzo je upotrebljeno za
borbu protiv okupatora na celoj nacionalnoj grčkoj teritoriji.
U stvari, pokret otpora u Grčkoj i nije bio ništa drugo
do nužni nastavak tajnog pokreta protiv grčkog fašizma od
pre rata. Bilo je samo potrebno reorganizovati se i prilago­
diti se novim uslovima borbe. Ovaj pokret otpora protiv ne-
mačkih i italijanskih okupatora pošao bi u akciju, čak i da
ga nisu pomogli saveznici. A u grčkim brdima nalazila su se
dva šefa britanske vojne misije, brigadir Majers (Myers) i
pukovnik Vudhauz. Oni su odmah priznali grčki pokret
otpora.
EAM-ELAS (Nacionalni front oslobođenja — grčka Na­
rodna oslobodilačka armija) od prvog momenta je proširio
svoju organizaciju na ćelu Grčku. Grčka komunistička par­
tija je u EAM-ELAS-u, iako u manjini (činila je najviše 10

135
 pokreti otpora

odsto), doprinosila svojim dinamizmom i sva se predavala

borbi. Odigrala je odlučujuću ulogu, mada nikad nije isticala
i preporučivala revolucionarnu politiku ili aktivnost.
EDES (grčka Nacionalno-demokratska unija) imala je
uticaja i dejstvovala je uglavnom u velikim gradovima i u
zapadnoj Grčkoj.
EKKA (Nacionalno i društveno oslobođenje) bila je ak­
tivna u Atini, u centralnom delu Grčke i izvesno vreme na
severu Peloponeza.
Politički i ideološki, ove tri organizacije su bile čisto re­
publikanskog smera. U pitanju monarhije njihov stav je bio
jasan: narod treba posle rata da odlučuje o državnom ure­
đenju na slobodnim izborima. Pretpostavljalo se da će ceo
svet poštovati njegovu volju.
Na drugoj strani, grčka vladajuća klasa mahom nije ve-
rovala u pobedu saveznika, sve do februara 1943. Bila je
fascinirana nemačkom ratnom mašinom. Njeni predstavnici
su tvrdili da bi otpor »bio nemoguć i predstavljao bi jedino
ludost, samoubistvo ...«
Zbog toga rojalistički politički i vojni krugovi u izgnan­
stvu nisu prekinuli svoje veze sa onim svojim delom koji je
sarađivao sa neprijateljem. Kontakti između Kaira i Londona
bili su brzo ponovo uspostavljeni. Postojala je čak organiza­
cija starijih oficira, poznata pod imenom »šest kolonija«, ko­
ji su putem tajne radio-veze, preko Intelidžens-servisa i Fo-
rin-ofisa, bili u kontaktu sa grčkim kraljem i vladom u emi­
graciji. Ovi kontakti uspostavljeni su već u decembru 1941.
U nekim slučajevima su čak italijanske okupacione vlasti
služile kao posrednici.
Grčki kralj Đorđe II nije hteo da ostavi u Grčkoj komi­
tet koji bi organizovao i rukovodio borbom protiv okupatora.
Pa ipak, nije propustio da u Atini ne ostavi svog političkog
delegata, bivšeg arhiepiskopa atinskog Krisantosa, s tim da
prati događaje i štiti interese monarhije. Krisantos je u Atini
preneo kralju poruku: »Skrenite pažnju mladim oficirima —
dalje od politike, dalje od partija...«, što je trebalo da znači
da samo kralj predstavlja Grčku i da oficiri i civili njemu
duguju poslušnost.
Sličan je bio slučaj i sa grčkim političkim vodstvom.
Osim nekoliko časnih izuzetaka, ono je odbilo svako učešće
u borbi protiv okupatora. Svi napori da se stvori nacionalni
komitet otpora, u kome bi i vodeći političari uzeli učešća,
nisu doneli rezultate.
Britanska politika u Grčkoj nije se razlikovala po svojim
koncepcijama od stava grčkih rojalista i vodećih političara.
Ali Britanci su imali dva kanala preko kojih su vršili svoj

136
grčka

uticaj: vojni i politički. Engleski vojni uticaj insistirao je na

oružanom otporu okupatoru u Grčkoj, i britanska vojna mi­
sija došla je sa zadatkom da pomogne i razvije oružanu bor­
bu grčkog naroda.
Pokret otpora i oslobodilačka borba u Grčkoj mogu se
podeliti na dve faze, i to ne samo prema ratnoj strategiji i
akciji gerile u Grčkoj već i prema politici zapadnih saveznika
prema Grčkoj.
Prva faza proteže se do jula 1943. U tom periodu Brita­
nija je pomagala borbu pokreta otpora. Organizacije pokreta
otpora bile su »savezničke«. Glavni britanski štab za Srednji
istok i partizanski odredi potpisali su sporazum i gerilske
snage smatrale su se savezničkim jedinicama koje deluju na
neprijateljskoj teritoriji.
Oni vođi političkih partija i one nacionalističke organiza­
cije (rojalističke) koji su nekad prećutno a nekad otvoreno
sarađivali sa bataljonima bezbednosti kvislinške vlade za
London nisu tada postojali.
Druga.faza počinje sa konferencijom u Kvibeku (avgust
1943). Tada se već nazirala pobeda saveznika. Posle italijanske
kapitulacije operacije protiv okupatora u Grčkoj izgubile su
od svoje važnosti za Engleze. Sada je dobila prvenstvo poli­
tika sutrašnjice. Sada se jasno čuo i nametao glas Forin-ofisa.
Vojna linija britanskog uticaja pomerena je u pozadinu. Si­
tuacija se potpuno izmenila: zauzet je stav protiv organiza­
cije otpora, a za to je put bio pripremljen već nekoliko me-
seci ranije. »Epicentar« političke krize iz planina kao i iz
Kaira preneo se u Atinu. Kairo sada predstavlja samo fasadu.
Evo šta se događalo u Atini:
Krajem marta 1943 (8. april) u Atini je formirana nova
kvislinška vlada, vlada starog rojalističkog lidera J. Ralisa.
U stvari, bila je to rojalistička vlada, vlada grčkog kralja.
Među saradnicima okupatora i u njihovim jedinicama, kao
i u krugovima »atentista«, grčki kralj je odjednom, kao ne­
kim čudom, postao »nacionalni kapital«. Pre obrazovanja
vlade Ralis je dobio saglasnost šefova političkih partija.
Shodno ovoj »saglasnosti«, nova atinska vlada »postaviće
pred narod, po završetku rata, pitanje političkog i društvenog
uređenja«. Sva opasnost za režim u Grčkoj »leži u komuniz­
mu«, dakle u EAM-ELAS-u. Grčki komunizam je tobože »pri­
jatelj panslavizma« i prema tome, predstavlja »nacionalnu
opasnost za Grčku«. Tako je bio učinjen prvi korak prema
građanskom ratu. Okupator je zadovoljno trljao ruke, a pred­
stavnici Forin-ofisa takođe.
Istovremeno, u martu 1943, u Kairu je grčki kralj obra­
zovao vladu republikanskog smera. Slične promene izvršile

137
 pokreti otpora

su i slobodne grčke snage na Srednjem istoku. Iza tako

dobre fasade biće ostvaren preokret prema solidno prouče­
nom planu.
Tako u leto 1943. u okupiranoj Grčkoj imamo dve »drža­
ve«: SLOBODNU GRČKU u planinama i OKUPIRANU GRČ­
KU, kojom rukovodi vlada iz Atine. Dva šefa savezničke vojne
misije u grčkim planinama, Majers i Vudhauz u svojim po-
sleratnim sećanjima dali su vrlo plastičnu sliku o uspesima
SLOBODNE GRČKE.
»Gerila se proširila na svako planinsko selo i na mnoga
mesta u ravnici — pisao je Vudhauz o situaciji u leto 1943.
Učvršćene su veze sa drugim pokretima otpora na Balkanu...
Sve organizacije su sada bile slobodne da se prošire gde god
su želele, mada je dominacija ELAS-a u zajedničkom štabu
garantovala da se neće proširiti suviše brzo ni suviše da­
leko ...
Inicijativa ELAS-EAM-a opravdavala je njihovu nadmoć-
nost... Pošto su imali pod kontrolom gotovo ćelu zemlju,
izuzev glavne komunikacije koje su koristili Nemci, oni su
joj doneli mnogo novina. Veze u planinama putem radija,
pošte i telefona nisu nikad ranije a ni posle toga bile tako
dobre. Čak su i putevi bili popravljeni i njima su se služili
EAM-ELAS. Njihove veze, uključujući i radio, dopirale su do
Krita i Samosa, gde su gerilci već vodili borbu. Plodovi
civilizacije i kulture probijali su se prvi put u planine. Ško­
le, lokalne vlasti, sudovi i javne službe, koje je rat prekinuo,
ponovo su radili. Pozorišta, fabrike, parlamentarne skupštine
otvorene su prvi put. Organizovan je društveni život koji je
zamenio tradicionalni individualizam grčkog seljaka... Ve­
liki deo aktivnosti zajedničkog Vrhovnog štaba pokreta ot­
pora bio je administrativne prirode, na granici između vojnih
i civilnih poslova; jednim svojim delom ta aktivnost se sa­
svim približila oblasti zakonodavstva. Uz pomoć drugih ma­
njih organizacija, EAM-ELAS se prihvatio nečega što je
grčka vlada zapostavila: stvaranje organizovane države u grč­
kim planinama...«
Slično priznanje borbi grčkog pokreta otpora odao je
i brigadir Majers. »Pored EAM-ELAS-a i EDES-a, pisao je on,
u planinama nije bilo drugih organizacija otpora. Do sada
praktično nismo naišli ni na jednog kraljevog oficira. Po­
stojale su indikacije da je većini rojalista grčka emigrantska
vlada naredila da ostanu u Atini, da se ne povezuju sa repub­
likanskim pokretima otpora i da čekaju povratak monarhis­
tičke vlade. Ako je ovo i bilo tačno, malo je verovatno da
bi rojalisti ikada mogli da istupe kao borbena snaga koja bi
se mogla porediti sa ELAS-om ili EDES-om ...«

138
grčka

I upravo kada je u borbi protiv okupatora grčki pokret

otpora postizao svoje velike uspehe, kada je jula 1943. na
inicijativu EAM-ELAS-a bio formiran zajednički Vrhovni štab
svih snaga otpora, kada su postojale prostrane slobodne teri­
torije — zapadni saveznici, Velika Britanija i SAD, na kon­
ferenciji u Kvibeku, doneli su avgusta 1943. godine odluku
0 svojoj intervenciji i vojnoj okupaciji Grčke. Njihova inter­
vencija očigledno je imala za cilj da se u Grčkoj spasi monar­
hija. U vezi s tim čerčil je tada i davao sasvim određene di­
rektive svojim generalima. Ove direktive su zbunile čak i
britanskog generala Vilsona.

»Stvari nisu u Grčkoj uzele suviše srećan tok, prema

mišljenju našeg oficira za vezu, pisao je general Vilson,
s obzirom na to da su stizali izveštaji... o primetnom jača­
nju antibritanskog uticaja, pa sam stoga preporučio da se
Majers vrati, jer je imao mnogo izgleda da ih usmeri pra­
vilnim tokom. Međutim, diplomati su bili veoma jaki i bio
sam nadglasan. Ishod se još više komplikovao pošto smo
čuli o napadima ELAS-a na EDES, dok su istovremeno
grupe rojalista sarađivale sa Nemcima boreći se protiv od­
reda koje su vodili britanski oficiri za vezu. Rezultat toga
je bio da je predviđen napad na most preko reke Aliahmon
propao...«

Vođi pokreta otpora ponovo su tada uprli svoje poglede

prema grčkim planinama, pošto su bili čvrsto ubeđeni da su
zapadni saveznici odlučili da opet nametnu Grčkoj monar­
hiju, sa ili bez plebiscita ili čak uz »skandalozni plebiscit«,
kao što je onaj novembra 1935. Među vođama pokreta otpora
postojala su različita mišljenja i gledišta o tome da li čerčil
1 Ruzvelt žele da pokažu da je kod njih pao u nemilost ceo
pokret otpora ili samo EAM-ELAS, zbog učešća koje je u
njemu uzela Komunistička partija. Predstavnici EAM-a su
tvrdili da se ovo odnosi samo na EAM. Predstavnici EDES-a
i EKKA su bili ubeđeni da se anglo-američki stav odnosi na
ceo pokret otpora.
Pisac ovih redova nije komunist, ali on smatra da treba
istaći da je tokom celog perioda borbe protiv okupatora
grčka Komunistička partija 11-pokretu: otpora odigrala izvan­
redno veliku ulogu. I pored svoje ideologije, grčka Komu­
nistička partija nijednog trenutka nije isticala revolucionarne
komunističke ciljeve. Vodstvo Partije bilo je svesno da ne
može da očekuje preuzimanje vlasti, naročito u uslovima
postojeće nacionalne i međunarodne situacije u Grčkoj. Sna­
ga i uticaj Komunističke partije ogledale su se u dinamizmu
i čvrstini koji su se ispoljavali u borbi protiv streme okupa-
 pokreti otpora

čije i monarhije, u borbi za demokratski poredak koji bi

trebalo da bude uspostavljen posle oslobođenja. Ovu istu
politiku podržavale su i dve druge organizacije pokreta ot­
pora. U pogledu unutarnjih pitanja — monarhija ili repub­
lika — sve političke partije su stajale na istoj poziciji: »nema
povratka kralju pre nego što se održi plebiscit o uređenju
države«.
Svakako, grčkoj Komunističkoj partiji bi se mogle pri­
pisati neke taktičke greške, greške u metodu ili političkoj
perspektivi, ali, iskreno govoreći, bilo bi nepravedno i isto-
rijski krajnje netačno optuživati je za veleizdaju, što su činili
rojalisti. Jedna od tih presudnih grešaka, ako se tako može
reći, koja je uticala na sudbinu njene politike, bilo je uporno
insistiranje na sporazumu sa starim partijama, umesto da
se zadovolji saradnjom sa manjim progresivnim grupama po­
kreta otpora i drugim. Pomenuto insistiranje bilo je obična
zabluda, pošto su te stare partije još od samog početka bile
protiv svakog otpora okupatoru i jedina im je briga bila da
se posle oslobođenja vrate na vlast, makar i po cenu ideološ­
kih odstupanja.
Najbolje svedočanstvo o uticaju i snazi grčkih komuni­
sta, koje ovde možemo da navedemo, jesu reči pukovnika
Vudhauza, pomoćnika šefa britanske vojne misije i kasnije
šefa savezničke vojne misije, koji je živeo u grčkim plani­
nama sa vođama i gerilcima pokreta otpora, kao saveznički
vojni i politički izaslanik grčke vlade:
»Prilikom povlačenja Nemaca sa Balkana Britanci su
odmah odvojili snage za oslobođenje Grčke. To je nepobitna
i važna tačka, mada mi se čini apsolutno tačnim da su
grčki komunisti, da su želeli i pokušali da uzmu kontrolu
nad Atinom, u intervalu između nemačkog povlačenja i do­
laska britanskih oslobodilačkih snaga, mogli to i da učine.
A da su tako učinili ne vidim kakva bi ih sila mogla odatle
istisnuti; ne zbog nedovoljne fizičke snage, već stoga što
bi, s obzirom na klimu 1944. godine, svaki takav pokušaj
bio neprihvatljiv za svetsko javno mnenje. Uvek sam se
čudio ovom propustu komunista, koji nisu iskoristili pri­
liku koju im je pružila situacija ...«
Krajem rata događaji u Grčkoj razvijali su se u pravcu
unutrašnjeg nacionalnog razdora. Predstavnici grčke reakcije,
podržani zapadnim saveznicima, počeli su po Grčkoj da šire
parole o »nacionalnoj opasnosti od panslavizma«, o »terito­
rijalnoj opasnosti od Slovena, naročito Bugara«, »Nemci će
napustiti Grčku, ali će ostati Bugari«, »Grčka Komunistička
partija je slepo oružje panslavizma« itd. To su bile parole
koje su počele da kruže Grčkom.

140
grčka

Vodeći grčki političari pravili su razne kombinacije u

vezi s posleratnom situacijom. Istaknuti politički lider Pa-
pandreu uputio je britanskoj vladi. Visokoj savezničkoj ko­
mandi u Kairu i grčkoj vladi jula 1943. i januara 1944. dva
memoranduma. U njima bez okolišenja kaže: »Posle rata po-
stojaće dva svetska fronta: komunistički panslavizam Sovjet­
skog Saveza i anglosaksonski liberalizam koji će imati za
saveznike ćelu Evropu, pa čak i današnje neprijatelje — Ne-
mačku i Italiju, prirodne saveznike Engleske ...«
Polazeći od ovakvih kombinacija, stare grčke političke
partije, ukoliko se rat približavao kraju, videle su samo jednu
mogućnost da se ponovo dokopaju vlasti: pokorno ići sa za­
padnim saveznicima, prihvatiti njihove direktive, pa čak i u
pogledu režima koji će biti na vlasti posle rata.
Saradnici okupatora i »atentisti« sada su otvoreno zau­
zimali ili probritanske ili rojalističke stavove.
Nemačke okupacione snage sa zadovoljstvom i pažnjom
pratile su ove promene. One će do krajnjih granica iskoris­
titi ove unutarnje grčke sukobe, kako bi pokušale da prošire
građanski rat na ćelu teritoriju, u gradove i sela.
Uza sve to javila su se u to vreme uzajamna podozre-
vanja između šefova pojedinih delova pokreta otpora, što je
stvaralo nove neprilike. Neka od ovih podozrevanja, kao što
je bio slučaj u vezi sa generalom Zervasom, bila su oprav­
dana. Ali njegovo podređivanje Britancima još uvek nije bilo
poznato u to vreme( za to se saznalo tek 1948. godine). Usled
tih unutarnjih sukoba oficiri su počeli da napuštaju borbu,
a od polovine oktobra 1943. izbio je oružani sukob između
ELAS-a i EDES-a, koji je gotovo dobio razmere bratoubilač­
kog rata. U isto vreme dve nemačke planinske divizije kre­
nule su u ofanzivu na slobodnu teritoriju. Novembra 1943.
jedan britanski oficir za vezu odlazi u Atinu i uspeva da
»ujedini sve nacionalističke organizacije« protiv komunizma,
ustvari protiv pokreta otpora. Jedna vrsta građanskog rata
vođena je sve do januara 1944. godine. On je prodro i na
Bliski istok, među takozvane slobodne grčke snage.
O obustavljanju vatre među pristalicama pokreta otpora
odlučeno je tek u februaru 1944. Njihovi delegati održali su
konferenciju i zaključili da se održi konferencija u Libanu
o obrazovanju grčke vlade Nacionalne unije. Ova konferen­
cija zasedala je od 14. do 18. maja i na njoj je G. Papandreu
izabran za predsednika vlade.
Kao predsednik vlade, G. Papandreu brzo je promenio sa­
stav svoje vlade, koja od nacionalne koalicije postaje vlada
desnice, posebno rojalista.

141
 pokreti otpora

Predstavnici EAM-a i Komunističke partije Grčke ušli

su u vladu 7. septembra 1944. Već 26. septembra vojni šefovi
ELAS-a i EDES-a potpisali su takozvani »sporazum u Hazer-
ti« sa premijerom Papandreuom, maršalom Vilsonom i mini­
strom Makmilanom. Prema tom sporazumu, britanski general
Skobi (Scobie) naimenovan je za vrhovnog komandanta svih
savezničkih snaga u Grčkoj, uključujući i jedinice grčke gerile.
Tako je otvoren put ka britanskoj vojnoj intervenciji. Svako
odbijanje potčinjavan ja, čak i posle povlačenja svih okupa­
cionih trupa, imalo se smatrati »pobunom«.
»Zakonita« vlada smeštena je u Atini 18. oktobra 1944.
Već 22. oktobra Papandreuova vlada pretrpela je izvesne iz-
mene. Većinu Saveta ministara sada su činili čisti rojalisti.
U isto vreme Papandreu je bio premijer i zahvaljujući spo­
razumu — regent.
Istoga dana, kada se Papandreuova vlada našla u Atini,
britanski pukovnik Vudhauz zabeležio je u svom dnevniku:
»Situacija u Atini nije ništa bolja pod britanskom okupaci­
jom od one pod nemačkom...«

U toku oslobodilačke borbe protiv nemačkih i italijan-

skih okupatora grčki narod podneo je velike i teške žrtve.
Za vreme okupacije Nemci su vršili represalije nad civilnim
stanovništvom shodno naredbi koju je potpisao nemački mar­
šal Kajtel, a koja je bila specijalno predviđena za okupirane
teritorije SSSR-a i za balkanske zemlje. U ovoj naredbi se,
između ostalog, kaže:
»Neprijatelj koristi grupe fanatičnih boraca koje je for­
mirao komunizam i koji ne uzmiču ni pred kakvom agresi­
jom. Više nego ikad, sada je pitanje biti ili ne biti. Ova
borba više nema ničeg od viteškog vojnog duha, nema ničeg
zajedničkog sa odredbama ženevske konferencije. Kad se
ova borba ne bi vodila najgrubljim sredstvima, na Istoku
kao i na Balkanu, snage kojima raspolažemo ubrzo ne bi
više bile dovoljne za savlađivanje toga zla. Zbog toga trupe
imaju pravo i dužnost da koriste za ovu borbu sva moguća
sredstva, bez ikakvog izuzetka, pa čak i protiv žena i dece,
samo ako to vodi uspehu. Ma kakve skrupule su zločin pro­
tiv nemačke nacije i vojnika na frontu koji trpe posledice
od napada bandi, i ne sme se dopustiti da se te bande i nji­
hovi saradnici štede...«

142
grčka

O gubicima, o ljudskim i materijalnim žrtvama grčkog

naroda u toku borbe protiv okupatora i za vreme drugog
svetskog rata, o sprovođenju pomenutog Hitlerovog naređe­
nja, neka posluže ovi podaci:
1. Grčka je imala 1940. godine osam miliona stanovnika,
a 1944 — sedam miliona.
2. Za vreme okupacije umrlo je 640 hiijada ljudi. Od
toga od gladi 360 hiljada. Poginulo u ratu: 30 hiljada, žrta­
va bombardovanja 7 hiljada. Pogubljeno od Nemaca: 43 hi­
ljade, od Italijana: 8 hiljada, od Bugara: 25.000.
Genocid nad mladima: 60 hiljada žrtava. Umrlih u ne-
mačkim logorima: 65 hiljada. Poginulo u borbama koje je
vodio pokret otpora: 50 hiljada.
3. Siročad: bez oca: 240 hiljada, bez majke: 85 hiljada,
bez oca d majke 45 hiljada. Siročadi bez roditelja i bez
ikakve pomoći bilo je 340 hiljada.
4. Zatvorenih i mučenih od strane Nemaca bilo je 100
hiljada, od Italijana 35.000, od Bugara 50 hiljada, od alban­
skih nacionalista 5 hiljada.
5. Taoci u nemačkoj okupacionoj zoni: 40 hiljada, u ita-
lijanskoj: 18 hiljada i u bugarskoj: 30 hiljada.
6. Da je tuberkuloza prouzrokovana okupacijom vidi
se iz sledećih podataka: 1940 — 40 hiljada, a 1944. godine —
150 hiljada bolesnika. Zaraženih tuberkulozom bilo je 1940.
godine — 70 hiljada a 1944. godine — 400 hiljada.
7. Smrtnost je iznosila 1940. godine — 85 odsto, 1941 —
130 odsto, 1942 — 240 odsto, 1943 godine — 260 odsto, 1944.
godine — 200 odsto.
Potpuna ili delimična razaranja u Grčkoj za vreme oku­
pacije i oslobodilačke borbe procenjena su na 1,230.000.000
funti sterlinga.
Razorenih zgrada bilo je: u selima — 118.000, u gradovi­
ma — 75.000. — Delimično razorenih zgrada: u selima — 112
hiljada, u gradovima — 114.000.
Ukupna razaranja za vreme nemačke okupacije procenje­
na su u vrednosti od 630 hiljada funti sterlinga; u italijanskoj
okupacionoj zoni: na 340 hiljada funti sterlinga, a u bugar­
skoj : na 260 hiljada funti sterlinga.
Veliku štetu pretrpela je i grčka poljoprivreda. Proce-
njeno u dolarima SAD, poljoprivredna oprema uništena je,
u privatnom sektoru — u iznosu od 920 miliona dolara, u
državnom — 11 miliona dolara. Istovremeno prouzrokovani
su kvarovi na poljoprivrednim instalacijama u vrednosti od

143
 pokreti otpora

560 miliona dolara. Uništeno je stoke u iznosu od 88 miliona

dolara, a šuma je stradala za 70 odsto svoje vrednosti.
Da bi se dopunila ova slika materijalnih žrtava koje je
pretrpela Grčka, treba čitati izveštaje G. Đrunela iz Međuna­
rodnog Crvenog krsta u Ženevi i G. A. Zabas-a, predsednika
Grčkog Crvenog krsta.
Nećemo iznositi ovde one opise koji su puni užasa i u
svakom slučaju izazivaju negodovanje.
Iz knjige pokojnog A. Zabasa, predsednika Grčkog Crve­
nog krsta, koji je bio zatvaran za vreme nemačke okupacije,
prenećemo neke karakteristične delove koji govore o postup­
ku u zatvorima i pokazuju izvesne odnose političkih snaga:
»Direktor zatvora mi je odgovorio bez ustezanja: mi ima­
mo naređenje da pravimo razliku između rojalista i demo­
krata. Rojalisti su mirni ljudi, dok su se demokrati izjasnili
protiv sila osovine ...« Malo dalje on navodi: »Septembra me-
seca uhapšen je i doveden u zatvor stari admiral u penziji
Bakopulos. Pred direktorom zatvora gordo je izjavio da je
protiv sila osovine. Umesto da ga ućutka, direktor je »zapu­
šio uši« i zamolio ga da prestane da vređa sile osovine. Isto­
ga dana, poslepodne kola preminulog generala Tsolacoglou-a
došla su po admirala. Bio je slobodan. Tada mi je direktor
rekao: »Vidite, imam naređenje da se staram i da štedim
rojaliste« ...«
Ali grčki narod je podneo silne žrtve u borbi protiv ne-
mačkih i italijanskih okupatora i time dao doprinos zajed­
ničkoj borbi protiv snaga nacizma i sila osovine u celoj
Evropi. Otpor grčkog naroda fašističkim okupatorima mo­
žemo posmatrati i njegov doprinos rezimirati:

A. U gradovima
Okupacione vlasti uopšte, posebno nemački okupatori,
pretrpeli su krajnji neuspeh u mobilizaciji civila za snabde-
vanje nemačke industrije grčkom radnom snagom. Velike
manifestacije i demonstracije u grčkim gradovima u martu
i decembru 1942. godine osujetile su slanje grčkih radnika
u Nemačku. Tom prilikom demonstranti su prodrli u Mini­
starstvo rada i uništili sve spiskove i celokupnu arhivu Mi­
nistarstva.
Druge velike demonstracije izbile su u julu 1943. godine.
Atina se bezmalo našla u stanju pobune. Ranjenih i ubijenih
bilo je vrlo mnogo, mada vlasti, iz predostrožnosti, nisu o
tome dale nikakav zvanični izveštaj. Demonstracije od 25.
marta 1943 — inače nacionalni praznik — pretvorile su se
u borbe po atinskim ulicama. Na sve strane ležali su mrtvi

144
grčka

i ranjeni. Ubrzo su ponovo izbile demonstracije 23. jula 1943.

i one su bile isto tako oštre, uperene protiv širenja okupacije
na grčku teritoriju od strane fašističkih trupa bugarskog
kralja Borisa.
Treba posebno istaći da su svi napori okupacionih vlasti
i kvislinške vlade da stvore specijalni korpus koji bi bio
upućen bilo u pravcu Male Azije, bilo na Istočni front (jesen
1941), ostali bez uspeha. U Grčkoj nije bilo nijednog dobro­
voljca za Istočni front.

B. U planinama
Međutim, znatno je veći doprinos i znatno su veći efek­
tivi gubitaka nemačkih i italijanskih okupatora, koje su ovi
pretrpeli u grčkim planinama, boreći se protiv grčkih parti­
zana. U tom pogledu možemo se zadovoljiti samo zvaničnim
savezničkim ocenama. Brigadir Majers, šef britanske vojne
misije u planinama, navodi sledeće:
»U jesen 1942. godine, upravo posle prđbijanja linije
kod E1 Alamejna, razoren je Gorgopotamusov vijadukt, što
je prekinulo jedinu prugu za Atinu tokom nekoliko kritič­
nih nedelja. Za to vreme neprijatelj nije bio u stanju da
koristi Pirej preko kojeg bi poslao pojačanja svojim tru­
pama u severnoj Africi. Samo je raspolagao neznatnim re­
zervama koje su se bile zatekle u južnoj Grčkoj. Veoma
razvijena je bila sabotaža na komunikacijama u junu i julu
1943, što je privremeno odvuklo dve nemačke divizije sa
glavnog borbenog fronta na Siciliji. Ovo je u znatnoj meri
doprinelo uspehu iskrcavanja saveznika i zauzimanju ovog
ostrva. Ceni se da su od 1941. do 1944. razne grupe pokreta
otpora izvršile oko 25 hiljada sabotaža protiv neprijatelja.
Poznato je da je preko 150 lokomotiva uništeno ili ošte­
ćeno, preko 100 mostova bačeno u vazduh, više od 250 bro­
dova sa oko 69 hiljada bruto-registarskih tona potopljeno
ili oštećeno. Tokom 1943. godine akcije pokreta otpora uči­
nile su da se 13 italijanskih divizija zadrži u Grčkoj. Posle
kapitulacije Italije Nemci su bili primorani da u njoj drže
šest divizija. Da je neprijatelj smanjio svoju okupacionu voj­
sku ... rizikovao bi da se Grčka listom podigne na ustanak
protiv okupatora. Sve ovo nije predstavljalo mali doprinos,
a da i ne govorimo šta je to značilo za moral.«

Kao što smo već ranije rekli, govoreći o »oslobođenju

Grčke« 1944. godine, to je bila zamena jedne okupacije dru­
gom. Okupacija ili intervencija, čak i kad dolazi od strane
 pokreti otpora

najboljih »prijatelja« uvek predstavlja neki neprijateljski akt,

ugnjetavanje. Slobodoljubivi narod, kao što je grčki, među­
tim, ne trpi uplitanje u njegova nacionalna pitanja. Takav
narod se brani prema svojoj tradiciji i prema svom tempe­
ramentu.
Grčki narod po svojoj tradiciji i po svom kolektivnom
temperamentu odbijao je svaki nasilnički režim, svako tutor­
stvo, ma sa koje strane ono dolazilo i bio je spreman da se
bez prestanka bori tokom generacija i vekova. U ovome mu
je istorija bila i biće najbolji svedok.
holandija

Dlandija koju je nacistička Nemačka okupirala posle

kratkotrajne borbe, maja 1940. je mala ali gusto nase­
ljena zemlja. Godine 1940. u njoj je na 33.000 km2 živelo oko
9 mil. stanovnika. Gotovo ćela zemlja je obrađena. Šume i sli­
čni nenaseljeni tereni zauzimali su samo 7 odsto ukupne povr­
šine. Odlični putevi, železnička i telefonska mreža povezivali
su čak i najmanje gradove i seoca. Najviša »planina« u
zemlji jedva doseže visinu od 900 m. Nije bilo uslova koji
bi omogućili stvaranje »makija«, odnosno teritorije na kojoj
bi ljudi, spremni na pružanje oružanog otpora protiv oku­
patora, mogli da uspostave kakav-takav poredak po svom
nahođenju. Možda ni jednu drugu zemlju nije bilo moguće
držati u potčinjenosti sa manje dobro naoružanih i lako
pokretnih trupa, koje su se za nekoliko časova mogle pre­
baciti s jednog kraja zemlje na drugi.
Holandija nije ratovala preko sto godina. Mali koloni­
jalni ratovi u Holandskoj Istočnoj Indiji nisu mnogo po­
gađali narod, a u prvom svetskom ratu Holandija je saču­
vala pogodan status neutralnosti.
U devetnaestom veku u Holandiji je primat držala libe­
ralna buržoazija, ali već i pre 1900. godine počele su da se
pojavljuju nove političke stranke: najpre katolička i protes­
tantska, zatim socijalistička, a od 1918. i komunistička. Iz­
među dva rata najuticajnija bila je katolička partija, a zatim
socijalisti. Pored ovih bilo je još oko 50 partija i grupacija
sa skromnim ili veoma skromnim uticajem. Vlade su obično
bile koalicionog tipa.
Velika kriza koja je počela 1929. godine teško je pogo­
dila holandsku privredu. Nezaposlenih je 1936. bilo već preko
400.000. Još i pre naimenovanja Hitlera za rajhskancelara u
Holandiji je stvorena neka vrsta Nacionalsocijalističke partije

147
 pokreti otpora

(NSB), pod čijim su se okriljem dvadesetih godina okup­

ljale fašističke grupice koje su se divile »jakom čoveku«
Italije — Musoliniju. Njen osnivač je bio inž. A. A. Musert.
Na izborima za provincijske savete, održanim 1935, dobila
je čak 8 odsto svih glasova, što je ogorčilo holandsko javno
mnenje, tradicionalno demokratski i antiautokratski raspo­
loženo. Hitler i Musert su malo čime mogli da privuku na­
rod u čijem je opštem stavu humanistička tradicija šesna­
estog veka još uvek imala svoje mesto. Naročito je pogrom
organizovan protiv nemačkih Jevreja vrlo brzo za mnoge
Holanđane postao najkarakterističniji fenomen nacističke
države. Cak je i Musertova NSB u prvo vreme bila otvo­
rena za Jevreje.
Vlada je ubrzo izvesnim merama ograničila javnu delat-
nost NSB, a ostale partije su razvile snažnu akciju protiv
holandskog nacističkog pokreta. Parlamentarni izbori 1937.
pokazali su da je NSB izgubila oko 50 odsto glasova. Može
se reći da je do tog vremena nacionalsocijalizam pretrpeo
unutar zemlje odlučujući poraz.
Holanđani su u vojnom pogledu bili nedovoljno pri­
premljeni da bi prihvatili izazov. Mobilisana krajem avgusta
1939, vojska nije raspolagala ni jednim jedinim tenkom.
Nedostajali su joj moderna artiljerija i avioni. Međutim,
većina ljudi je verovala da će neutralnost Holandije ponovo
biti poštovana.
No, 10. maja 1940. pokazalo se da je java bila mnogo
grublja od ovih snova. Posle petodnevnih borbi, tokom ko­
jih su se holandske trupe prilično dobro pokazale, pojedini
delovi zemlje ostali su u ruševinama; poginulo je oko 2.500
vojnika i isto toliko građana, od čega 1.000 u centru Roter-
dama, koji je 14. maja razorila Luftvafe. članovi kraljevske
porodice sa kraljicom Vilhelminom prebegli su u Britaniju,
kao i ministri De Gerove vlade. Vrhovni komandant je, po
dobijenom ovlašćenju, potpisao kapitulaciju.
Ne znamo tačno da li je bilo i kakvi su bili Hitlerovi
planovi sa Holandijom u slučaju konačne pobede. Ako se
izuzmu Jevreji, Holanđane je smatrao »germanskom« na­
cijom. U poređenju sa Slovenima, Holanđani, kao i Norve­
žani, mogli su imati prednosti u »novom evropskom poret­
ku«. U prvom momentu dr Arturu Sajs-Inkvartu, Austrijancu
po narodnosti, koji je poslat u Hag kao rajhskomesar nare­
đeno je da kombinacijom ubeđivanja i pretnji pokuša da
pridobije Holanđane. Hitler se nadao da se ovom »blagom«
politikom neće zameriti Holandskoj Istočnoj Indiji, važnom
izvoru sirovina, naročito ulja i gume, koje nije želeo da
deli s Japancima, a još manje da ih njima prepusti.

148
holandija

Cilj Sajs-Inkvartove uprave bio je nadgledanje. Sami

Nemci su je nazvali aufziherungsfervaltung. Rajhskomesara
je u prvom redu trebalo da pomažu četiri generalna kome­
sara, od kojih tri Austrijanca i jedan Nemac, instrukcijama
i nadzorom nad radom organa centralne holandske uprave,
u kojoj su razna odeljenja, u odsustvu ministara, vodili
predratni generalni sekretari.
Stupivši na dužnost, Sajs-Inkvart je gajio izvesnu nadu
da će veliki deo Holanđana pasti pod nacistički uticaj. O
Musertovim sposobnostima nije imao visoko mišljenje, ali je
verovao da će se naći novi i sposobniji lideri čim Holandija
izgubi svoju predratnu nacionalnu individualnost. U leto
1940. prema njegovoj oceni, sve se nalazilo u stanju pre­
viranja.
Ovakvo optimističko raspoloženje ubrzo je iščezlo. Tačno
je da su državni funkcioneri u početku jedva pružili bilo
kakav otpor, ali su važni faktori javnog mnenja uskoro bili
ubeđeni da će Nemačka izgubiti i ovaj kao što je izgubila i
prvi svetski rat, i to da će ga izgubiti ubrzo. Na dan prvog
rođendana koji je princ Bernard od Oranža provodio u izbe-
glištvu, 29. juna 1940, izbile su velike demonstracije rodo­
ljuba, naročito u gradovima zapadne Holandije. Dcr tog vre­
mena već su postojale dve ilegalne novine: mali, rukom ili
nevidljivim pismom ispisani listovi. U julu je F. J. Gedhart,
koji je aktivno radio u levičarskim krugovima pre rata, po­
čeo da izdaje PISMA PETERA HOENA (Peter Hoen je bio
poznati autor političkih pamfleta poznog osamnaestog veka),
prve prave političke ilegalne novine. Druge manje grupe pri­
kupljale su vojne informacije, smišljajući kako da ih doture
u Britaniju.
Stanje u političkim partijama bilo je nesređeno. Komu­
nisti su se razilazili u pitanju linije koju treba slediti. Jedni
su smatrali da Partija treba odmah da pređe u ilegalnost,
dok su drugi, imajući u vidu rusko-nemački sporazum o
nenapadanju, bili za manje-više legalan status. Diskusiju je
presekao Sajs-Inkvart, koji je jula 1940. raspustio Partiju,
nateravši je na taj način da pređe u ilegalnost, gde je sve
do napada Nemačke na Sovjetski Savez nastavila da vodi
dvostruku politiku: suprotstavljanja Nemcima i »kapitali­
stima« — britanskoj i holandskoj vladi u Londonu. Jula
meseca Sajs-Inkvart je pokušao da pridobije mnogo važniju
Socijalističku partiju. Musertov najopasniji rival, M. M. Rost
van Toningen, bio je naimenovan za opunomoćenika. Sledeći
primer svog predsednika, Kosa Vorinka, mnogi socijalisti su
napustili partiju. Istog meseca dogovorile su se vođe soci­
jalista, liberala, liberaldemokrata i antirevolucionara, Hriš-
ćanske istorijske unije i katolika (poslednji bez mnogo volje)
 pokreti otpora

da upute zajednički apel holandskom narodu, u kome će

istaći svoju veru u očuvanje pune nezavisnosti i suvereni­
teta kraljevske porodice Oranža.
Sajs-Inkvart je zabranio štampanje ovog značajnog ape­
la, ali je dozvolio trijumviratu jedne potpuno nove političke
struje, Holandske unije, da izda jedan drugi apel o nacio­
nalnoj saradnji, koji ne pominje ni potpunu nezavisnost ni
dinastiju Oranža. Ovu Uniju vodili su ljudi koji su, razoča­
rani jalovošću predratne holandske demokratije, bili na ivici
prihvatanja neke forme autarhije. Više stotina hiljada ljudi
prišlo je uskoro Uniji (članovi Katoličke partije masovno)
iz straha da će Musertova NSB kroz kratko vreme ostati je­
dina partija, želeći da time protestuju protiv sve veće agre­
sivnosti holandskih nacista.
Tok događaja duboko je razočarao Muserta. Nije mu
bilo dozvoljeno da obrazuje novu vladu. Hitler ga čak
nije ni konsultovao o formiranju novih Vafen-SS formacija
i Zapadne regimente, u koje su vrbovani holandski dobro­
voljci, što je povećalo njegov strah da je Hitlerov krajnji
cilj bila potpuna aneksija Holandije. U pogrešnom ube-
đenju da će holandski narod više voleti da ga predvodi on
nego Nemci, odlučio je da nastavi političku aktivnost, koja
ga je neizbežno pretvorila u oruđe Nemaca. Od 20.000 čla­
nova maja 1940. njegova NSB se do kraja 1940. uvećala na
50.000, ali je uskoro postalo jasno da su holandski nacisti
bili nepopularniji čak i od samih Nemaca.
Krajem 1940. izlazilo je već 35 ilegalnih listova. Nepo-
verenje prema Nemcima još se više povećalo posle prvih
antijevrejskih mera. U oktobru 1940. državnim funkcioneri-
ma i službenicima javnih službi ili organizacija koje su živele
na državnim subvencijama (među njima i verske škole) na­
ređeno je da se pismeno izjasne — što su svi i učinili — da
li su arijevci ili nisu. Već u to vreme javili su se protesti
crkava protiv diskriminacije Jevreja (izuzetak je bila kato­
lička crkva u kojoj militaristički nastrojeni nadbiskup u
Utrehtu, Johanes de Jong, nije bio u stanju da savlada okle-
vanje četvorice drugih biskupa) i velikih grupa studenata i
profesora. Iznenadno otpuštanje svih profesora jevrejskog
porekla izazvalo je još snažniji revolt. Studenti Tehničkog
fakulteta u Delftu i Lajdenu stupili su u štrajk. U Lajdenu
je štrajku prethodio govor dekana Pravnog fakulteta, R. P.
Kleveringa, koji je žestokim rečima osudio nemačke mere.
Odmah je uhapšen i držan u zatvoru osam meseci. Antisemi­
tizam je bio povod i ponovljenoj erupciji narodnog gneva.
Većina Jevreja — a bilo ih je u zemlji oko 140.000 — ži-
vela je u Amsterdamu, i to u staroj jevrejskoj četvrti blizu
centra grada. U januaru i februaru 1941. ovaj centar je bio

150
holandija

meta izazivačkih marševa Musertovih jurišnika. Izbili su oz­

biljni ulični sukobi u kojima su se mladi Jevreji borili rame
uz rame sa Holanđanima. Jedan holandski nacist je ubijen.
Sajs-Inkvart je naredio da se obrazuje Jevrejski savet pod
predsedništvom amsterdamskog profesora univerziteta, D.
Koena, predsednika predratnog Komiteta za pomoć nemač-
kim izbeglicama, i poznatog industrijalca A. Ašera, predsed­
nika najveće jevrejske verske zajednice — tipičnih pred­
stavnika jevrejske buržoazije, čvrsto ubeđenih da je otvoreni
otpor protiv bilo kakvih mera kažnjavanja potpuno besko-
ristan — čak opasan. U njihovom prvom apelu upućenom
Jevrejima savetuje se tom življu da preda »oružje« koje
ima. Devetnaestog februara ranjen je nemački policajac pri­
likom napada na zborno mesto jedne jevrejske grupe otpora.
Odmah su naređene represalije. Preko 400 odraslih Jevreja
i dečaka opkoljeno je u centru jevrejske četvrti, brutalno
maltretirano i zatim odvedeno, da bi ubrzo svi sem jednog
nestali u koncentracionim logorima Buhenvalda i Matha-
uzena. Amsterdam je prosto vrio od nezadovoljstva i kada
je — pored uopštenijih apela levičarskih grupa — Komu­
nistička partija u ilegalnosti uputila poziv na dvodnevni
protestni štrajk, celokupno je radništvo obustavilo rad 25.
i 26. februara, štrajk se proširio i na nekoliko susednih
gradova.
Nemci su bili potpuno iznenađeni. Njihova reakcija ie
bila upravo divljačka. Patrolirali su Amsterdamom i ubili
ili ranili oko 50 ljudi. Sajs-Inkvart je 12. marta nagovestio
masovno deportovanje Holanđana u druge krajeve Evrope,
štrajk je bio prekretnica. Sam protest stanovništva glavnog
grada protiv postupka prema njihovim sugrađanima Jevre­
jima pokazivao je najočiglednije da ono odbacuje nacional­
socijalizam. Sajs-Inkvart je bio prisiljen da postupa
opreznije.
Godina 1941. karakteristična je po naporima okupatora
da stvori pronacističke organizacije. Umetnici, lekari, farme­
ri bili su naterivani da postanu članovi ovih organizacija.
Umetnici kojima je dozvoljeno da se bave svojom profesi­
jom samo ako su bili članovi odgovarajuće nacističke stru­
kovne organizacije, izgubili su bitku, dok su farmeri i lekari
izišli iz nje kao pobednici. Farmeri su znali da izvoz namir­
nica u Nemačku (oko jedne sedmine ukupne poljoprivredne
proizvodnje Holandije) zavisi od njihovog rada i da even­
tualni prekid proizvodnje nije bio u interesu Nemačke. Le­
kari su se, međutim, koristili činjenicom da je zdravstveno
stanje naroda bilo od prvorazrednog značaja za okupacione
vlasti.
 pokreti otpora

Pronacističke organizacije, osnovane za pomenute dve

profesije, bile su jednostavno ignorisane. Slično njima, orga­
nizacije poslodavaca odbile su da budu fašizovane.
Sudbina tredjuniona je bila komplikovanija. U leto 1940.
socijalistički tredjunioni su prihvatili za svog zvaničnog šefa
H. J. Vandenberga, bliskog sledbenika Rosta van Toningena.
Godinu dana kasnije, jula 1941, protestantske i katoličke
tredjunione napustilo je gotovo celokupno članstvo čim je
rukovodstvo preuzeo Vandenberg. I kada su 1. maja 1942.
socijalistički, protestantski i katolički tredjunioni spojeni u
Neđerlandse arbajtsfront — pandan dr Lejovog Arbajts-
fronta, većina službenika i članova odbila je da dalje sarađuje
i napustila je članstvo.
Da li je to bio otpor? Bez sumnje. Treba imati u vidu
da je u okupiranoj zemlji otpor bio raznolik, kao i sam
način života. Neki vidovi otpora bili su samo simbolični:
na primer, da se stavi nova poštanska marka u levi ugao
koverte kako bi desni ostao čist za pravu marku sa likom
kraljice Vilhelmine. Da li je to nešto značilo? Jeste. Mali
gestovi kao ovaj značili su ne, upereno protiv nacionalso­
cijalizma. U Holandiji je tek neznatna manjina bila za akti­
van otpor planovima Trećeg Rajha. Ovde nisu bili presudni
faktori socijalne prirode, već osećanje gneva izazvanog
okupacijom i sve okrutnijim okupatorskim režimom, mada
je okupator bio obazriv i nije vršio onako strahovita zver-
stva kao u istočnoj Evropi i Jugoslaviji. U Holandiji je pro­
test bio individualne prirode i uglavnom sprovođen u ma­
njem obimu među grupama otpora. Pri tom su predratne
razlike, verske ili političke prirode, igrale neznatnu ili ni­
kakvu ulogu. Ne treba ni da naglasimo kolikim su se opa­
snostima izlagali članovi ovih grupa otpora. Nemačka Policija
službe bezbednosti i Služba bezbednosti stvorili su veoma
efikasan aparat koji se koristio stotinama holandskih age­
nata, većinom članova holandske nacističke partije. Svaki
sopstvenik bioskopa znao je da se u publici nalazi holandski
nacista koji je kontrolisao da li se nemačke vesti projektuju
bez skraćenja. Svaki pastor je znao da bi u crkvi mogao biti
nacist, koji će preneti svaku njegovu reč. Naročito opasni
bili su agenti koji su uspevali da se ubace u grupe otpora
provaljujući ponekad organizacije. Oko nekih tri do četiri
stotine tih »tajnih agenata« ubilo se u samoodbrani od raz­
nih grupa otpora u borbi koja je trajala pet godina.
Tokom ove borbe pomoć iz inostranstva bila je veoma
mala i to iz sledećih razloga:
1. Holandija je, u poređenju sa drugim zemljama, bila
najizolovanija. Obalu Severnog mora Nemci su budno mot­
rili. Prelazak bilo koje granice u okupirane zemlje Evrope

152
holandija

bio je opasan poduhvat, dok su Danci ili Norvežani koji su

odlučili da pobegnu u Švedsku imali mogućnosti da pređu.
Isto tako su i Francuzi mogli da pređu u Švajcarsku ili špa-
niju, ukoliko su to želeli.
2. Holandija se nalazila na direktnom putu između bri­
tanskih aerodroma i kasnije američke Osme armije i rur-
skog bazena. Otud velika koncentracija nemačke protivavi-
onske artiljerije i solidna obezbeđenja holandskih aerodroma.
To je onemogućilo spuštanje tajnih agenata i snabdevanje
grupa otpora.
Predratna vlada nije ništa učinila na održavanju tajne
veze u slučaju da zemlja bude okupirana. Nije ostao ni
jedan jedini bežični otpremnik. Holandske vlasti kao i bri­
tanska služba za tajne operacije (SOE), kada su u leto
1940. počele da ubacuju u Holandiju agente iz Velike Bri­
tanije, morale su početi ni od čega. I mada nema pisanih
dokumenata o aktivnosti britanske tajne službe, moj je uti­
sak da je većina veza, ako ne i sve, koje je prethodnih me-
seci ova uspela da uspostavi, bila prekinuta posle okupa­
cije zemlje.
4. Holandija nije imala za saveznike neki naročiti zna­
čaj. Imajući u vidu rastojanje i prirodu terena (dune koje
se lako brane, široki pojasevi zemlje koja se mogla lako
poplavili za nekoliko dana), savezničkim stratezima je bilo
jasno da tu veliko iskrcavanje ne dolazi u obzir. Kada su,
kao rezultat usvajanja takozvanog Plana za Holandiju, SOE
i holandska vlada odlučili u rano leto 1942. da spuste znat­
ne količine oružja, namera im je bila da nove formacije,
koje bi podigli i vežbali agenti SOE, preduzmu akcije tek
pošto saveznici budu u stanju da stvore uporište u Fran­
cuskoj.
5. Plan za Holandiju bio je osuđen na potpunu pro­
past. Ranije, u 1942, Abver i Policija bezbednosti su uspeli
da SOE poveruje da su neke radio-veze koje su pale Nem-
cima u ruke još uvek bezbedne. Kao posledica toga sve
operacije SOE u periodu od marta 1942. do decembra 1943.
završavane su teškim gubicima u ljudstvu i materijalu.
Sve ovo ne znači da do 1944, kada je SOE uspešno
obnovila svoju delatnost, nije bilo tajnih veza između Ho-
landije i Britanije. Već 1940. i 1941. prvi agenti obaveštajne
službe počeli su uspešno da rade. U 1942. uspostavljene su
redovne veze sa Stokholmom i ženevom. ŠVAJCARSKI PUT
se pokazao naročito pogodnim. Ipak, ove veze nisu imale
neki veliki značaj. Savezničke i sovjetske armije dale su
podstrek holandskim grupama otpora; izvesno ohrabrenje

153
 pokreti otpora

pružale su i emisije Radio-Londona. No, u stvari, one su

morale da se bore potpuno samostalno i da se pouzdaju u
sopstvene snage.
To je bila borba na dvostrukom frontu: protiv oku­
patora, koga je pomagao neznatan deo članstva NSB, i
protiv relativne pasivnosti većine Holanđana, koja je po­
vremeno žestoko osuđivana kroz ilegalnu štampu. Treba se
setiti da su zemljom, iako pod Nemcima, još uvek uprav­
ljali predratni holandski državni funkcioneri, mada je sve
veći broj holandskih nacista zauzimao najvažnije položaje.
U 1942. progon Jevreja je dostigao vrhunac. U maju
1942. uvedena je Davidova zvezda, kojom je svaki Jevrejin
bio obeležen. U junu im je uskraćena sloboda kretanja.
Deportovanje u prinudne radne logore istočne Nemačke na­
javljeno je u julu. I katolička i protestantska crkva uputile
su Rajhskomesaru jedno od mnogih protestnih pisama.
Kada se za ovo saznalo, Sajs-Inkvart je za odmazdu sakupio
sve katolike jevrejskog porekla i među prvima ih poslao
u tranzitni logor Vesterbank u Holandiji, a odatle u zlo­
glasni logor Aušvic. Zatim su deportovane nove grupe — i
to sve uz prinudnu saradnju Jevrejskog saveta i organa
holandske države, dok su holandske železnice vršile tran­
sport iz svih krajeva zemlje do logora Vesterbank.
Istina, do tada još niko nije čuo za gasne komore. Jav­
nost je za njih prvi put saznala iz septembarskog broja
ilegalnog lista HET PAROL, 1943. godine. Ljudi nisu vero-
vali izveštajima Radio-Londona 1942. o masovnom ubijanju
poljskih Jevreja. Ni Jevreji koji su deportovani ni Holan-
đani koji su bili primorani da sprovode deportovanje nisu
imali pojma o stvarnoj sudbini koja očekuje žrtve u kazne­
nim logorima Aušvica i Sobibora. Iz Holandije je oko 60.000
Jevreja otpremljeno u Aušvic, oko 34.000 u Sobibor. Iz prvog
je preživelo oko 500, iz drugog 19 osoba.
Ljudima se činilo prihvatljivim da idu u logore, jer su
verovali da Nemci neće ubijati one koje još mogu da
eksploatišu. Ako se neko sakrije u sklonište, mogao je biti
otkriven, a takve je očekivala, prema nemačkim pretnjama,
teška sudbina. Stvar je, međutim, bila upravo obratna. Uz
to sakriti se nije bilo nimalo lako. Grupe otpora su imale
teškoća da nađu dovoljno sigurnih mesta. Svesno ili pod-
svesno ljudi su se osećali krivim što su odbijali rizik kome
bi se izložili pružanjem utočišta i hrane svojim jevrejskim
sugrađanima. Ovo osećanje krivice lakše je bilo podnositi
ako se verovalo da Jevreji možda nisu tako simpatični da
bi zasluživali konkretnu pomoć. Antisemitizam se širio.

154
holandija

Ostaje otvoreno pitanje koliko bi Jevreja otišlo u tajna

skloništa da su grupe otpora bile u stanju da im to omo­
guće. Oko 20.000 Jevreja uspelo je da se sakrije; polovinu
su Nemci ili holandska nacistička policija otkrili, što se
tiče holandskog naroda u celini, treba reći da je reagovanje
na progon holandskih Jevreja pokazalo kako osećanja iden­
tičnosti sa Jevrejima (Oni su mi) nisu bila tako jaka. Jedna
stvar je bila štrajkovati poput stanovnika Amsterdama,
skrivajući se u anonimnosti mase naroda — a druga otvo­
riti sopstvenu kuću Jevrejima, u većini slučajeva nepozna­
tim, čije bi otkrivanje donosilo domaćinu strogu kaznu.
U 1943. godini pojava novog i hitnog problema potisla
je u drugi plan pitanje zaštite Jevreja. Trebalo je pružiti
utočište svima onima koji su odbili da rade u nemačkim
fabrikama.
Godine 1940. i 1941. počelo je upućivanje radnika u
Nemačku. U tom periodu holandska uprava je svesrdno pri­
hvatila ovaj jednostavni način »rešavanja« problema neza­
poslenosti. Od samog početka radnici su se opirali, te je
ubrzo ‘holandski resor za socijalna pitanja naredio da se
svakom ko odbije da ide uskrate kuponi za obezbeđeno
snabdevanje. Do ovoga nije došlo zahvaljujući zauzimanju
generalnog sekretara za privredne poslove, H. M. Hiršfelda.
Već 1941. i 1942. godine desetine stotina radnika upućenih
u Nemačku pobeglo je natrag u Holandiju ili odbilo da se
posle odmora provedenog u zemlji vrati u Nemačku. Kako
je vojni položaj Nemačke slabio, povećavao se pritisak, u
cilju sve masovnijeg regrutovanja strane radne snage. Isto­
vremeno su Nemci strahujući od otvaranja drugog fronta
u Evropi, želeli da iz zapadne Evrope pokupe što veći broj
ljudi koji bi mogli biti regrutovani u savezničku armiju posle
iskrcavanja.
Odobrenjem od juna 1940. godine da se svi holandski
ratni zarobljenici vrate kućama, Hitler je želeo da Holan-
đanima pokaže blagodeti »nove Evrope«. Aktivni oficiri mo­
rali su da potpišu izjavu da se neće angažovati u bilo kakvoj
antinemačkoj delatnosti. Gotovo su svi tako i postupili.
Međutim, već 1940. i 1941. znatan deo uzeo je učešća u
raznim organizacijama otpora. U maju 1942. svi aktivni ofi­
ciri koji su još bili na slobodi upućeni su u zarobljeničke
logore. U februaru 1943. Hitler je odlučio da liši slobode i
sve ostale oficire i podoficire.
U to vreme u Holandiji su počele da se rasplamsavaju
strasti. Musertu je dozvoljeno da otvori specijalnu kancela­
riju koja je Sajs-Inkvartu davala savete u pitanju politike
i u kojoj su — mada je Musertov uticaj ostao neznatan
 pokreti otpora

— mnogi videli prvi korak ka uspostavljanju prave holand-

ske nacističke vlade. Holandske crkve su napisale novo pro­
testno pismo. U martu je izbio simboličan štrajk holand-
skog zdravstvenog osoblja, koje je odbilo da stupi u naci­
stičku strukovnu organizaciju. U aprilu je oko 85 odsto
studenata odbilo da potpiše deklaraciju lojalnosti prema
okupatoru. Pošto je dobijena staljingradska bitka i saveznici
vodili borbe za Tunis, većina Holanđana je bila uverena
da se Treći Rajh uzdrmao. Kada je u ovakvoj situaciji 29.
aprila 1943, komandant nemačkih oružanih snaga, general
F. Kristijansen izdao naredbu da se svi pripadnici bivše
holandske armije jave radi ponovnog interniranja, izbila je
eksplozija nezadovoljstva.
Tog istog dana organizovani su štrajkovi u industrij­
skom području Tvente. Oni su se brzo proširili na druge
krajeve zemlje; farmeri su se pridružili štrajkačima odbi­
jajući da daju jednodnevnu kvotu mleka mlekarama. Do
1. maja u Holandiji je sproveden manje-više generalni štrajk
Međutim, već tada je bilo jasno da se ne treba nadati bilo
kakvoj pomoći iz Britanije (da štrajk neće biti praćen sa­
vezničkim iskrcavanjem) i da holandske železnice neće uzeti
učešća u štrajku, štaviše, iz bojazni da se ne proširi na
Belgiju i Francusku, Nemci su odgovorili veoma grubim
protivmerama. Oko 80 učesnika iz raznih krajeva zemlje
streljano je posle grupnog suđenja. Pored toga, nemačka
policija koja je patrolirala gradovima pucala je bez upozo­
renja gde god bi primetila da se ljudi okupljaju. Tako je
ubijeno još 60 Holanđana.
Prve nedelje maja štrajk je ugušen. Za sobom je osta­
vio osećanje velike ozlojeđenosti koju je pojačala naredba
da se svi studenti koji su odbili da potpišu deklaraciju lo­
jalnosti jave radi odlaska na rad u Nemačku. Od 10.000
studenata oko 7.000 je odlučilo da pređe u ilegalnost. Kon-
fiskovani su svi radio aparati i najavljene nove oštrije mere
u cilju povećanja broja radnika u nemačkim fabrikama.
Veliki štrajkovi iz aprila i maja 1943. bili su isto tako
važna prekretnica kao onaj u februaru 1941. Sajs-Inkvart
i Rauter su morali da skinu masku. Tih dana uspostavili
su vladavinu neprikrivenog terora. Od tada je grupama
optora bilo lakše da regrutuju nove članove i dobiju pomoć
stanovništva. Saboterski duh je počeo da prožima sve civilne
službe, pogotovu u poljoprivrednim krajevima, gde ranije
mnogi ljudi nisu videli ni jednog jedinog nemačkog vojnika
ili policajca. Raspoloženje se pogoršavalo. Naravno da se u
ovoj fazi rata nije moglo dozvoliti da desetine, ako ne i
stotine hiljada Holanđana budu regrutovane za rad u ne­
prijateljskim fabrikama.

156
holandija

Mnogi kojima je pretila opasnost od odlaska na rad

hteli su da se sklone. Pri tome su veliku teškoću pričinjavale
lične karte iz 1941. u kojima se nalazio svojeručni potpis,
fotografija i otisak prsta. Ovu komplikovanu ličnu kartu,
»najbolju« od svih koje su upotrebljavane bilo gde u okupi­
ranoj Evropi, bilo je teško falsifikovati. štaviše, ni kuponi
za sledovanje nisu se mogli dobiti bez nje. Ako nije išlo
s falsifikovanjem grupe otpora su se morale postarati da
ljudi dođu do kupona za snabdevanje preko drugih kanala.
U svakom slučaju potrebno im je bilo i mesto gde će bora­
viti i eventualno nešto raditi. Farmeri su obično rado primali
radnu snagu. Problem je bio povezati one koji nisu želeli
da idu na rad u Nemačku sa farmerima i drugim ljudima,
uglavnom u zemlji, koji su bili voljni da im pruže utočište.
Izvanredno rešenje našla je ilegalna Nacionalna orga­
nizacija za. pomoć onima koji prelaze u ilegalnost (LO),
nastala u drugoj polovini 1943. godine. Ona je proširila rad
dotadašnjih manjih organizacija, koje su se starale o ogra­
ničenom broju ilegalaca, na ćelu zemlju. Svake nedelje odr­
žavan je sastanak pripadnika ove organizacije iz Amster­
dama sa predstavnicima poljoprivrednih oblasti, na kojima
su utvrđivane adrese utočišta, pronađenih u međuvremenu
— od prethodnog sastanka. Godinu dana kasnije broj ile­
galaca ceni se na 300.000 ljudi.
LO se neizbežno morala povezati sa još dve druge usko
specijalizovane organizacije: Centralnom obaveštajnom služ­
bom (CID), koja je redovno sakupljala informacije o poli­
cijskim merama (da bi obavestila o namerama nemačke ili
holandske policije) i o izdajnicima i drugim pronemačkim
špijunima koje je trebalo likvidirati, i organizacijom Narodne
udarne čete (LKP); bile su to grupe odvažnih mladih ljudi
koji su napadali na kancelarije za popis stanovništva, na po­
licijske stanice i zatvore, u kojima se moralo nabavljati
prvo oružje, jer je još uvek sve što su Britanci slali padalo
u nemačke ruke.
Period od jeseni 1943. do leta 1944. bio je možda vrhunac
rasplamsavanja holandskog otpora. Nemački pritisak se po­
jačao, ali je seme koje je prethodnih godina posejala ile­
galna štampa, a donekle i crkva, urodilo plodom. Među
grupama otpora postojala je izvanredna saradnja, iako su
sve ljubomorno čuvale svoju nezavisnost. Ova saradnja
ostvarena je i sa komunistima koji su posle niza talasa
hapšenja njihovih članova od 1941. do 1943. preživljavali
izvesnu krizu. Međutim, uspeli su da nastave sa izdavanjem
svog ilegalnog lista ISTINA i mnogi su se pridružili grupama
Saveta otpora koji je imao odlične veze sa Londonom i
koji je izveo niz sabotaža u industriji i saobraćaju. Ovaj
 pokreti otpora

Savet je često smatran tipičnom komunističkom organiza­

cijom. A nije to bio. Njegov glavni vođa, Jan Thijsen, bio
je socijalista.
Kako je postalo jasno da je pitanje poraza Nemačke
samo stvar vremena — suviše dugog po mišljenju okupira­
nih naroda Evrope, izmučenih i nestrpljivih — pitanjima
posleratne politike posvećivana je sve veća pažnja. Holan-
dija se može pohvaliti čak sa dva ilegalna lista posvećena
samo tim problemima, što se tiče borbe protiv okupatora,
sve grupe otpora imale su jedinstveno gledište — da s
obzirom na uslove, o oružanom ustanku i gerilskom rato­
vanju ne može biti govora. U pogledu posleratne Holandije,
međutim, mišljenja su se razilazila.
Savet otpora je poticao od levice, LO i LKP od desnog
krila. Dva najpoznatija ilegalna lista iz perioda 1941 — 1942.
bila su u osnovi socijalistička. Prvi od njih Slobodna Ho-
landija je s početka 1943. izgubio podršku većine svojih
distribucionih organizacija čije su vođe verovale da je došlo
vreme za osnivanje lista koji treba da zastupa interese orto­
doksnih kalvinista i političke teorije antirevolucionarne par­
tije. Kao rezultat toga pojavile su se nove ilegalne novine
VERAN. Druge novine su opet bile izraz liberalne misli
ili <su podržavale ideju o obnovi, pomalo u duhu Holandske
unije iz 1940—1941.
U pokretu otpora široko je bilo zastupljeno mišljenje
da posleratna Holandija ne treba da pokaže slabosti karak­
teristične za predratnu političku demokratiju i da vlada,
mada ustavna, treba da se poštara za unapređenje socijalne
pravde i da, navedimo drugi primer, Holandskoj Istočnoj
Indiji da veće slobode. Međutim, čim je diskusija stigla do
pojedinosti posleratnog ustava i do konkretnih mera koje
bi trebalo preduzeti, izbila su neslaganja koja su se produb­
ljivala, pošto su vođe pojedinih grupa otpora bile uporne i
nepopustljivo branile svoje ubeđenje. Parlamentu je mandat
istekao još 1941, s tim što je mandate holandskih nacista i
drugih koji su se sramno poneli trebalo proglasiti neva­
žećim. Ali da li je to bilo dovoljno? Da li je pametno bilo
potpuno reorganizovati Parlament pojačavajući ga predstav­
nicima pokreta otpora u celini? O ovim i sličnim proble­
mima burno je raspravljano još 1943. i 1944. godine. Postav­
ljalo se i pitanje ko će uzeti vlast neposredno posle rata —
u periodu za koji su svi smatrali da će biti od odlučujućeg
značaja.
U 1941. vođi šest najvećih demokratskih partija povezali
su se sa predstavnicima nekoliko drugih grupa da bi ofor­
mili Komitet građana koji bi u slučaju iznenadnog sloma

158
holandija

Nemačke mogao da preuzme vlast u ime vlade u Londonu.

Preko ŠVAJCARSKOG PUTA Komitet je iz Londona tražio
odobrenje za ovakav postupak. Mišljenje koje je o ovom
zahtevu dao Van Randvijk, glavni urednik SLOBODNE HO­
LANDIJE, i ugledni član uredništva $VAJCARSKOG PUTA,
bilo je kategorički negativno. Takvo mišljenje imao je i
P. J. Siksa, rukovodilac Službe reda (OD), organizacije ofi­
cira, uverenih da će u nesređenim uslovima posle oslobođe­
nja biti poželjna neka forma vojne uprave; neki nisu bili
ni protiv toga da se političkom telu Holandije ubrizga jaka
doza autarhije.
Ova mišljenja formirala su bazu za negativan stav prema
predlogu šestorice. Van Randvijk je verovao da su predratni
politički lideri, od kojih većina nije uzela učešća u radu
grupa otpora, izgubili moralno pravo da upravljaju zem­
ljom. Pored toga, ko bi mogao očekivati radikalnu »obnovu«
od ljudi koji su se uvek zalagali za formiranje koalicionih
vlada. Ono što su Van Randvijk i slični njemu prevideli
jeste to da su koalicione vlade bile izraz političkog razvoja
Holandije tokom dva poslednja veka i prevarili su se u uve-
renju da će posle nevolja okupacije partijski sistem u zemlji
biti radikalno preuređen.
Mnoge nade Van Randvijkovih jednomišljenika gajila
jc i kraljica Vilhelmina. Ona je dugo smatrala partijski si­
stem zastarelim. Plašila se da će put »novoj« Holandiji biti
zatvoren ako se dozvoli povratak predratnom Parlamentu.
Predlog koji je dala vlada u Londonu na čelu sa profesorom
P. S. Gerbrandijem — pošto je njegovog poraženog prethod­
nika D. J. de Gera kraljica lično otpustila avgusta 1940.
godine — predviđao je kombinaciju Parlamenta iz 1937. i
predstavnika pokreta otpora. U jesen 1944. kraljica je od­
bila da da pismenu saglasnost sa ovim predlogom iz prin­
cipijelnih razloga. Prvo je želela da konsultuje grupe otpora.
Na zahtev kraljice i predsednika vlade većina grupa je od­
lučila, u leto 1944, da sastavi predstavnički savet. U ovom
cilju u Amsterdamu je 3. jula 1944. održan tajni sastanak,
na kojem je dogovoreno da se oformi Komisija za vezu od
predstavnika svih struja pokreta otpora: leve, desne i ume-
rene. Komisija bi bila proširena predstavnicima dveju orga­
nizacija malo drugačijeg tipa. Jedna je propagirala duh
otpora među državnim službenicima, a druga Otadžbinski
komitet — mogla se smatrati nastavkom partijskog komiteta
osnovanog 1941, čije su članove Nemci pohvatali aprila 1943.
Predsednik Otadžbinskog komiteta, V. Dres, lider Socijali­
stičke partije, postao je predsednik Komisije za vezu.

159
 pokreti otpora

U septembru 1944. Komisija za vezu primila je molbu

kraljice Vilhelmine da pošalje delegaciju od pet ljudi u
London. U dugoj diskusiji nisu se složili ni ko bi u tu
grupu ušao ni šta bi zapravo bila njena uloga. Dok je levo
krilo otpora čvrsto verovalo da su grupe otpora izvojevale
neopozivo pravo da učestvuju u formiranju posleratne Ho­
landije, desno krilo i centar su bili ubeđeni da otpor nema
nikakvog političkog zadatka posle rata i stoga nije pozvan
da daje bilo kakve savete kraljici i njenim ministrima po
pitanju politike posle oslobođenja. Za kraljicu, koja se na­
dala da će joj delegacija koristiti protiv profesora Gerbran-
dija i njegovih prijatelja, ovo je bilo gorko razočarenje. I
ne jedino.
Početkom septembra 1944. izgledalo je da će ćela zemlja
biti oslobođena jednim potezom. Ta nada javila se ponovo
kada se 17. septembra 1944. Prva saveznička vazduhoplovna
armija iskrcala na jugu zemlje i u blizini Arnhema. Na zahtev
generala Ajzenhauera, vrhovnog komandanta savezničkih ek-
spedicionih snaga, naredba za štrajk holandskih železničara
emitovana je preko Radio-Londona 17. septembra. Odgovor
je stigao smesta. Izuzev nekoliko lokalnih veza, svi holandski
vozovi su stali. Ali, uprkos tome Nemci su dobili bitku kod
Arnhema i održali se iza reka Masa, Vala i Rajne. Uništili
su pristanišne uređaje Amsterdama i Roterdama.
Neko vreme Sajs-Inkvart je razmišljao da li da natera
železnice da se vrate na posao obustavljanjem transporta
svih namirnica za gradove zapadne Holandije. Konačno se
odlučio na ovaj embargo za šest nedelja, dajući mu opštiji
karakter: tokom jednog i po meseca nikakva hrana nije
otpremljena u zapadni deo zemlje, gde su zalihe bile na
izmaku. Goriva gotovo nije bilo, s obzirom na to da je neke
rudnike uglja na krajnjem jugu oslobodila Prva saveznička
armija. Zlo će tek stići. Konfiskacije i racije koje su Nemci
preduzimali stvorili su atmosferu opšle nesigurnosti. Kad je
najzad otpremanje hrane ponovo dozvoljeno (veliki tovari
mogli su se prebacivati jedino dereglijama, jer vozovi nisu
radili), većina dereglija je bila sakrivena. Dr Hiršfeld je
osnovao lađarsku organizaciju za pružanje pomoći. Tek što
je ona počela da radi, zamrzli su svi kanali za ceo mesec
dana.
Ovi faktori su doveli do takozvane gladne zime, tokom
koje je, naročito u gradovima zapadne Holandije, umrlo od
gladi i hladnoće oko 15.000 ljudi. Stotine hiljada je odlazilo
u unutrašnjost u potrazi za hranom. Pokret otpora je morao
da oformi specijalnu organizaciju za prikupljanje i prevoz

160
holandija

namirnica. Nemoguće je bilo raditi ilegalno samo sa kupo­

nima za sledovanje. Tokom prvih meseci 1945. sledovanja
su smanjena na 500 kalorija dnevno.
Čovek ne može a da se ne divi hrabrosti, istrajnosti i
dovitljivosti s kojom su grupe otpora nastavile aktivnost
uprkos gladi, nedovoljnim transportnim sredstvima i sve
oštrijem pritisku nemačke policije.
Svake nedelje pojavljivale su se stotine hiljada primera-
ka ilegalne štampe; u nekim gradovima pojedine grupe,
zadužene za ilegalnu štampu, sarađuju u štampanju listova
sa važnim vestima, s obzirom na to da većina radio-aparata,
skrivenih 1943. godine, nije više radila jer je civilnom sta­
novništvu ukinut dovod električne struje. U saradnji sa teh­
ničkim osobljem državnih telefona uspostavljene su dve tajne
mreže koje su povezivale gotovo sve krajeve Holandije se-
verno od velikih reka. špijunske grupe su udvostručile svoju
aktivnost. Saveznički štab je bio obavešten o otkrivanju
svakog pojedinog nemačkog mitraljeskog gnezda. Desetine
tajnih radio-otpremnika su radile. Stotine detaljnih izveštaja
dostavljano je tajnim kanalom koji je povezivao okupirani
deo zemlje sa onim koji je oslobođen septembra i novembra
1944. Ovaj isti put korišćen je uglavnom za evakuaciju oficira
i ljudstva Prve savezničke vazduhoplovne armije koji su iz-
begli ropstvo ili pobegli iz zarobljeničkih logora posle po­
raza kod Arnhema.
U saradnji sa holandskim vlastima holandska SOE po­
novo je nastavila sa dostavljanjem avionima oružja i eksplo­
ziva u drugoj polovini avgusta 1944. godine. Od tada je
bačeno oko 20.000 raznog oružja, uglavnom mašinskih pu­
šaka. Oko polovine bala Nemci su uspeli da otkriju. Pove­
ćana je sabotaža naročito na nemačkim transportnim sred­
stvima. Na inicijativu kraljice Vilhelmine, organizacije Na­
rodne udarne čete, Saveta otpora i Službe reda uključile su
većinu svojih ljudi u Unutrašnje snage (BS), čiji je glavni
komandant nominalno bio princ Bernard, a njegov zamenik
na okupiranoj teritoriji pukovnik H. Kout. Formiranje BS
pokazalo se kao vrlo složen zadatak. Narodne udarne čete
i Savet otpora pružale su otpor vlasti novih mesnih i obla­
snih komandanata BS, većinom vojnika, čije je iskustvo,
pretpostavljalo se, moglo biti dragoceno, ali koji nisu uvek
dovoljno razumevali uslove ilegalne borbe, a već i da ne po-
minjemo mentalitet i fanatizam onih koji su joj se pridru­
žili ranije.
U ovom poslednjem, najtežem ratnom periodu veliki deo
aktivnosti grupa otpora opet je bio posvećen pomaganju
ljudi koji su se krili. Njihove redove uvećali su štrajkači
na holandskim železnicama. Bilo ih je oko 30.000. Za njih
 pokreti otpora

je trebalo pribaviti više hrane, a na prvom mestu novca,

da bi mogli da opstanu. Najveći deo sredstava obezbeđivao
je Nacionalni fond za pomoć, tajna organizacija koju je
osnovao mladi bankar Valraven van Hal. Podržan garanci­
jom holandske vlade, uspeo je da pozajmi preko sto miliona
guldena od bogatih Holanđana, mnogih holandskih banaka,
industrijskih firmi itd. U nekim krajevima poreznici su
uspeli da znatne sume novca prebace Nacionalnom fondu za
pomoć, varajući na računima, na način koji u mirno doba
ne bi ovim pedantnim službenicima ni pao na pamet. Fond
je već od početka 1944. bio toliki da je svaka grupa otpora
mogla da podmiri sve potrebe.
Posle akcije oko osnivanja Saveta od predstavnika grupa
otpora juna 1944. u avgustu 1944. vlada u Londonu je ovla­
stila telo od pet, kasnije osam ljudi da pripreme predlog
organizacije posleratne uprave od lokalnih do provincijskih
organa. Ovi ljudi nazvani su ljudi od poverenja. Početkom
aprila 1945. dr Hiršfeld, generalni sekretar odeljenja za pri­
vredne poslove, izjavio je ljudima od poverenja da ima raz­
loga da veruje da bi Sajs-Inkvart dozvolio transportovanje
namirnica u zapadnu Holandiju ukoliko bi saveznici, sa svo­
je strane, stvarno poštovali primirje. Istočni, severni i cen­
tralni deo Holandije — severno od velikih reka — oslobođen
je poslednjih dana marta i prvih dana aprila 1945. U većini
krajeva su BS pružale pomoć kanadskim divizijama. Koman­
dant BS se složio da Sajs-Inkvartovu ponudu treba prihvatiti
s obzirom na činjenicu -da će od početka maja obezbeđeno
snabdevanje sasvim izostati. Niko nije znao koliko će još
nedelja, ako ne i meseci, Hitler moći da produži agoniju
Trećeg Raj ha. Još uvek se u Holandiji nalazilo oko 120.000
nemačkih vojnika.
Većina prilaza bila je potopljena, članovi pokreta otpora
imali su samo lako naoružanje. Savezničke ofanzive koje
feldmaršal nije želeo da preduzme s obzirom na odbranu
koju je zemlja pružala — dovele bi do katastrofalnih gubi­
taka u ljudstvu i materijalu.
Imajući u vidu ove činjenice, vlada prof. Gerbrandija
savetovala je da se prihvati Sajs-Inkvartova ponuda i posled­
njih dana aprila održano je nekoliko sastanaka nemačkih,
savezničkih i ruskih predstavnika, na kojima je zagaranto-
vano poboljšanje stanja u okupiranim provincijama; hrana
bi im se slala avionima i konvojima drumovima.
Ljudi od poverenja i pukovnik Kout tajno su pretresali
Sajs-Inkvartov predlog, kao što je on zahtevao, zbog toga što
bi preuranjeno otkrivanje njegovog plana u Berlinu moglo
da ga košta glave. Grupe otpora nisu konsultovali, ali se kra­
jem aprila o ovim razgovorima već znalo, pa je protest

162
holandija

grupa otpora bio brz i ogorčen. Oni su verovali, iskreno ali

pogrešno, da bi vojska, potpomognuta iskrcavanjem vazduho-
plovnih snaga, mogla lako osloboditi zapadnu Holandiju.
Upućeni su telegrami vladi u Londonu i generalu Ajzenhaueru
u kojima se odlučnim rečima tražilo dezavuisanje »prego­
vora« sa Sajs-Inkvartom.
Protest grupa otpora nije imao nikakvog efekta. Spo­
razum o otpremanju rezervi postignut je 30. aprila. Nedelju
dana kasnije, 5. maja potpisana je u Vageningenu (13 milja
zapadno od Arnhema) kapitulacija svih nemačkih snaga u
zapadnoj Holandiji, a nekoliko dana posle toga kanadske
trupe trijumfalno ulaze u Amsterdam, Hag i Roterdam, gde
ih je narod ili, bolje rečeno oni koji su još imali snage da
izađu na ulicu, dočekao sa radošću i velikim uzbuđenjem.
Oslobođenje je zaista došlo u poslednji čas. Što se tiče
vođa grupa otpora, međutim, njihova radost i duboka za­
hvalnost bile su pomešane s gorčinom zbog prihvatanja Sajs-
-Inkvartove ponude, ne konsultujući one koji su najviše do-
prineli borbi za oslobođenje.
Bitka je završena.
Nemoguće je utvrditi tačan broj stradalih ljudi u raznim
aktivnostima otpora. Mnogo zavisi od toga šta se pod otpo­
rom podrazumeva. Tokom pet godina okupacije palo je naj­
manje 10.000 ljudi. Danas se računa da ih ima više. To su
uglavnom ljudi umrli pre vremena usled ogromnih napora
kojima su bili izloženi u periodu od 1940. do 1945. godine.
Isto tako je nemoguće sabrati materijalne i moralne
dobitke i gubitke pokreta otpora. Ne postoji zajednički ime­
nitelj za knjigovodstvo koje bi trebalo voditi. Pa ipak, neke
činjenice su vredne pomena.
1. Glavna zasluga i značaj pokreta otpora jeste u pru­
žanju moralne podrške. Saveznički i ruski narod bodrilo je
uverenje da vode pohod za oslobođenje. Svaki izveštaj koji
je govorio o borbi protiv fašizma i nacionalsocijalizma bio
je za njih veliki podsticaj. Glas ugnjetene holandske nacije
bio je samo jedan u horu sastavljenom od većine evropskih
naroda, glas koji nije bio beznačajan.
2. Nema sumnje da je holandski otpor delovao obes-
hrabrujuće na Nemce koji su nadgledali državnu upravu.
Hitlerov položaj bio bi nemerljivo jači, možda nepokolebljiv,
da je imao podršku evropskih nacija. I tu su Holanđani, ne
prihvativši ideologiju i sistem nacionalsocijalizma, dali svoj
udeo za osujećenje njegovih ambicija. To su učinili u leto
1940. godine, u trenutku kada je Treći Rajh izgledao nepa
bediv, a Hitler verovao da zaista to i jeste.
 pokreti otpora

3. Usled geografskih i društvenih faktora koje sam izneo

otpor u Holandiji je neizbežno morao da bude ograničenih
razmera. Ljudi su morali da rade da bi zaradili za život.
Time su neizostavno postajali deo ratne privrede Trećeg
Rajha. Glas otpora bio je njihov pravi glas — odraz nacio­
nalne svesti. Većina Holanđana znala je da otpor »ima svrhe«
čak i ako lično nisu učestvovali u njemu.
4. Praktični doprinos pokreta otpora nikako ne treba
zanemarivati. Sabotaže su bile rede i manje važne nego što
se verovalo. Vojna i civilna špijunaža mnogo je intenzivnija
i od 1942. godine veoma efikasna. Jedna od holandskih oba-
veštajnih mreža obavestila je Ratni ured u Londonu o osta­
cima dve nemačke oklopne divizije u blizini Arnhema i nije
čudo što su general Urguhart i njegovi ljudi prilikom iskrca­
vanja u blizini grada 17. septembra 1944. godine naišli na
oblik otpora kakav vazduhoplovne snage nisu očekivale. To­
kom preostalih dvanaest meseci rata metodičan i požrtvo­
van rad holandske obaveštajne službe spasao je život mnogim
savezničkim oficirima i vojnicima. Pored toga, nemački ratni
napori u vremenu od 1940. do 1945. ometeni su činjenicom
da je oko 300.000 ljudi predviđenih za rad u nemačkim fa­
brikama i na drugim mestima nemačke ratne privrede jed­
nostavno odbilo da tamo ode. Ne treba zaboraviti ni 20.000
Jevreja, koje su holandske grupe otpora pokušale da spasu;
10.000 je zahvaljujući tome i ostalo u životu.
5. Bez preterivanja se može reći da je sećanje na po­
kret otpora i danas u Holandiji živa duhovna snaga. Ona
je našla izraza u izvanrednim spomenicima, odličnim umet-
ničkim i književnim delima, a svake godine 4. maja u 20
časova u zemlji zavlada dva minuta potpuna tišina; čak i
ekspresni vozovi zastanu na šinama. Ljudi se sećaju. Stariji
znaju a mladi nejasno osećaju da odati poštu žrtvama po­
kreta otpora znači priznanje činjenice da su one u holand-
sku istoriju upisale još jednu značajnu stranicu.
 italija

i i osnovna faktora koja su prethodila italijanskom po­

kretu otpora bila su: b o rb e n i a n tifa šiz a m , revolucionar­
ni radnički pokret i demokratsko raspoloženje javnog mnenja-
prožeto gnušanjem prema naci-fašističkom ratu.
Prvi od ovih faktora ispoljavao se u različitim formama
još od samog početka Musolinijevog režima, koji je nametnut
naciji 1922. godine s obzirom na odlučnu podršku monar­
hije, porodice Savojske, vojnih krugova, desničarskih snaga,
državnih organa i stare vladajuće klase.
bile su_grupisane
oko Italijanske komunističke partije (KPI), pokreta Pravi!:i
i sloboda (Giustiztd e Liberta), Italijanske socijalističke^par­
tije (SPI). Takođe su se mnog^' ličnosti, zatim katoličke, li­
beralne i republikanske grupacije ogradile od političkog ži­
vota tokom »dvadeset jodina« i odbile da podrže fašistički
režim. U progonu i izgnanstvu,' oni su se zbližili sa levicom,
pa su i direktno učestvovali u tajnim antifašističkim organi­
zacijama. Katolici Đuzepe Donati (Giuseppe Donati) i Don
Luiđi Sturco (Don Luigi Sturzo), istoričar Gaetano Salvemini.
bivši ambasador Karlo Sforca (Carlo Sforza), bivši predsed-
nik Saveta Frančesko Niti (Francesco Saverio Nitti), bili su
ličnosti koje su se isticale u ovoj opoziciji.
Antifašistička opozicija u pravom smislu reči bila je is­
ključivi pokretač pokreta otpora fašizmu. Pri tome je Komu­
nistička partija predstavljala, zbog svoje neiscrpne sposob­
nosti koju je pokazivala u organizovanju otpora i snaga ko­
jima je raspolagala, oštricu te borbe. Pokret Pravda i sloboda
formiran je 1929. godine u Francuskoj. I pored relativno
malog broja pripadnika i, uprkos tome, što je organizacioni
razvitak Pravde i slobode bio praćen raznim teškoćama, ona
se ne može smatrati inferiornom u odnosu na Komunističku

165
 pokreti otpora

partiju, osobito u pogledu elana, hrabrosti i samopregora

njenih članova, koji su u antifašističkoj borbi nastavili tra­
dicije demokratskog pokreta Risorđimento (Risorgimento —
Preporod). Socijalistička partija, koja je od ranije uživala
izvestan ugled kod radničkih masa, doprinela je da se oživi
i da se održi ideal proleterskog jedinstva i borbe protiv fa­
šističkog režima, posebno delovanjem svoje Uprave, grupe
emigranata, a zatim od 1934. i Unutrašnjeg socijalističkog cen­
tra, koji su u Milanu oformili Rodolfo Morandi, Lelio Baso
i Lučio Lukati.
Međutim, ove opozicione snage platile su visoku cenu
nasilju, koje je fašizam vršio nad_svojim protivnicima. Kada
bi se kazne izrečene članovima KPI, Pravde i slobode i SPI
sabrale, iznosile bi i više vekova zatvora. Vođe italijanske
radničke klase koje fašisti nisu odmah ubili, na primer Đa-
komo Mateoti i Karlo Roseli, osnivač Pravde i slobode, u oče­
kivanju polagane smrti trunuli su po zatvorima. Takav je
slučaj bio sa Antonijem Gramšijem (Antonio Gramsci). Najis­
taknutije ličnosti antifašističkog pokreta, Feručo Pari (Ferru-
cio Parri), Umberto Teračini (Umberto Terracini), Sandro
Pertini, Rodolfo Morandi i drugi bili su lišeni slobode dugi
niz godina.
Podrška komunista, socijalista i boraca Pravde i slobode
španskom ratu (borci u međunarodnim brigadama, posebne
jedinice Kolona GL Karla Roselija i »Bataljone Garibaldi«)
samo je još prilog više međunarodnoj antifašističkoj borbi.
Članovi rukovodstva italijanskog antifašističkog pokreta me­
đu prvima su se digli u odbranu španske republike. Na vrlo
odgovornim položajima u redovima republikanaca nalazili su
se Luiđi Longo, Palmiro Toljati, Đuzepe di Vitorio, Pjetro
Neni, Ferdinando de Rosa, Ilio Barontini, Fausto Niti i mno­
gi drugi.
Borbeni antifašizam iz tog perioda svojim samopregorom
i nepokolebljivom odlučnošću u borbi protiv Musolinijevog
režima stvorio je moralno-političku podlogu, obogaćenu voj­
nim iskustvom, pokreta otpora. Zahvaljujući dugogodišnjem
političkom radu i revolucionarnom iskustvu borbenog anti­
fašističkog pokreta utrven je put stvaranju svesti kod opozi­
cije o nužnosti borbe za obnavljanje nacionalnog života. To
nasleđe predstavljalo je probni kamen radikalne antiteze
vrednosti građanskim idealima i rezignacije prema ubilačkim
metodima fašističke diktature.
Pravo približavanje antifašističkog pokreta najširim slo­
jevima naroda i buržoaziji, kod kojih je već bio u toku pro­
ces odvajanja od režima, pošlo je odlučnim putem kad se

166
italija

počela nazirati opasnost od svetskog sukoba, koji je još više

osvetljavao antinarodnu suštinu fašističke doktrine, njene
imperijalističke planove i duhovnu degradaciju.
U prvim godinama drugog svetskog rata, kada su mate­
rijalne štete i ljudske žrtve još više kompromitovale Muso-
linijev režim, antifašističkom pokretu nametnuli su se novi
zadaci. Tako su već krajem 1942. godine opozicione partije
i struje imale uslove da na~odnosima dotadašnje uzajam­
nosti stvore i razviju organizacionu mrežu pokreta otpora.
Uz posebnu podršku Komunističke partije koja je, izme­
đu ostalog, jedina raspolagala razgranatom mrežom svojih
ćelija, pristupilo se traženju zajedničke platforme koja bi
omogućila stvaranje antifašističkog saveza i izgrađivanje pro­
grama čiji bi cilj bio obaranje režima. Komunistička partija
je započela pregovore sa monarhističkim krugovima u želji
da ostvari saradnju i sa krunom na istom planu.
U ovoj antifašističkoj borbi radnička klasa je imala
autonomnu ulogu. Ona je 5. marta 1943. u Torinu i delu sek­
cije Mirafiori fabrike FIAT organizovala štrajk. Ova značajna
radnička manifestacija trajala je više dana. štrajk torinskih
radnika proširio se na najvažnije fabrike Pijemonta, Lom­
bardije i Ligurije. Pored zahteva za povećanjem nadnica,
štrajkovi su imali i politički karakter, jer su radnici tražili
da se okonča rat i fašistička tiranija, kao i da se ponovo
uspostavi demokratska zakonitost u zemlji. Ovim štrajkovi­
ma bile su uzdrmane i same osnove Musolinijevog režima.
Savezničkom invazijom na Siciliju 10. jula 1943. godine
nastupile su korenite promene u Italiji. Dinastija, visoki voj­
ni krugovi i neki predstavnici krupnog finansijskog i indus­
trijskog kapitala shvatili su da se približava slom zemlje, za
koji su oni snosili isto toliku odgovornost kao i fašistički
režim. Sa sigurnošću se moglo očekivati da će martovske
radničke pobune i sve veće nezadovoljstvo narodnih slojeva
odjednom poraziti krunu, fašizam i reakcionarne snage.
Strah pred revolucionarnim poletom naterao je kralja i
visoke vojne funkcionere da obore Musolinija. Ove kraljeve
namere podudarale su se sa analognim planom istaknutih
ličnosti fašističkog režima, među kojima je bio i »Dučeov«
zet Galeaco čano. Naporima fašističkih vlastodržaca na zase-
danju Velikog saveta Partije, održanom 23. jula 1943. Muso-
lim se našao u manjini.
Sledećeg dana, kralj je naredio da se Musolini uhapsi,
a izvršnu vlast preneo je na kabinet maršala Pijetra Badolja.
Cilj ove »zavere u palati« bio je da se eliminiše Musolini
i na taj način zaštiti kralj i militaristička klika od narodnog
gneva i posledica ratnog poraza. Fašizam je praktično zame-

167
 pokreti otpora

njen vojnom diktaturom, čija je prva briga bila da uguši

narodni, pokret kojLje težio ka uspostavljanju mira i demo-
kratije. Vojne snage i rezervne jedinice, koje nisu Bile anga-
žovane na frontu, sa oružjem u ruci održavale su »javni red«.
Osećajući se tako donekle sigurnim, Badoljo je produžio rat
uz naciste i u isto vreme poveo tajne pregovore o primirju
sa saveznicima. Odbijajući svaku saradnju s antifašističkim
partijama, Badoljo je nastojao da spreči rasulo u fašistič­
kom državnom aparatu.
U međuvremenu, Nemci su invazijom u Italiju, koju su
pripremali duže vreme, nastojali da zaposednu strategijske
objekte i parališu eventualno neprijateljsko dejstvo italijan-
skih jedinica. Uzalud su partije antifašističke opozicije, okup­
ljene u Nacionatnom frontu (odnosno Komitetu opozicija, ka­
ko su se najčešće nazivale ove organizacije). upućivale apele
vladi, kako bi je upoznale sa stvarnim stavovima javnog mne-
nja i posledicama neniačke invazije. ICralj i Badoljo oglušili
su se o sva u^zorenja antifašističkih organizacija.
Tako je kratkovida i lukava politika Badolja i kralja
gurnula zemlju u rasulo. Oni su omogućili nacistima da neo­
metano produže rat na Apeninskom poluostrvu, čime su
Italiju stavili u izuzetno težak položaj prema saveznicima.
" Proglašenje primirja, koje je potpisao u ime Italije gene­
ral Kastelano 8. septembra 1943. godine, izazvalo je iznena­
đenje u zemlji, koja je bila nepripremljena za takav razvoj
događaja. Jedanaest nemačkih divizija, koje su prešle itali-
jansku granicu posle 25. jula, postale su stvarni_ gospodari
situacije. Badoljov vrhovni štab sa svojim nedovoljnim i
neefikasnim merama prilikom izbijanja sukoba sa Nemcima,
koje su bile uz to preduzete suviše kasno ili se uopšte ništa
nije učinilo, kao i izdaja mnogih generala, doprineli su, sa
svoje strane da se italijanski vojni aparat raspadne.. Tako su
kapitulirale jedinice armije ili su ih zarobili Nemci. A pri
tom nije ispaljen nijedan metak.
Ali, pojedini komandanti su se suprotstavili sramnom
kapitulantstvu visoke vojne hijerarhije i pružali herojski ot­
por nacizmu. Italijanski garnizoni sa ostrva Lero, Krita, Krfa.
Pantelerije, Kefalonije, ne prihvativši poziv neprijatelja na
predaju, hrabro su se branili. Garnizon sa Kefalonije, koji je
sačinjavala divizija Acqui, pružio je snažan otpor Vermahtu
i, posle poraza, bio je masakriran. Oko 8.400 vojnika je poko­
šeno neprijateljskim mitraljezima, i ti heroji su ostavljeni da
leže na polju. Na Korzici su se italijanske okupacione jedi­
nice pridružile ustanicima. Na Sardiniji su oslobodile ostrvo
koje je zatim prešlo u ruke saveznika, bez prolivanja krvi.
Mornarica je podigla sidra i otplovila u luke Malte, gde se

168
italija

stavila na raspolaganje saveznicima. Tom prilikom jedna od

najmodernijih plovnih jedinica, oklopnjača »Roma«, postala
je plen nemačke avijacije. Na tom brodu, pored komandanta
admirala Bergaminija, poginulo je i oko 1.500 mornara.
Uskoro je podrška ovih vojnih snaga pokretu otpora do­
bila organizovane oblike. Od dobrovoljaca regrutovanih u juž­
nim oblastima Italije formirana je Motorizovana grupa, koja
je odmah upućena u pravcu savezničkih linija fronta. Orga-
nizovanjem italijanskih oslobodilačkih korpusa (Corpo Italia-
no di Liberazione — CIL), čije su jedinice bile priključene
Grupama barbe (»Gruppi di Combattimento«), stvorene su
prve vojne formacije pokreta otpora. Italijanske partizanske
jedinice su se isticale u borbama kod Monte Lunga, u ope­
racijama na »gotskoj liniji« i u prolećnoj ofanzivi 1945. u
dolini reke Po. U početku je Motorizovana grupa imala 5.000,
a CIL 20.000 ljudi. Mornarica koja se borila na strani savez­
nika izgubila je dve teške krstarice, dve lake krstarice, dva
srednja broda i 26 podmornica.
Neke vojne jedinice na Balkanu pridružile su se posle
8. septembra partizanima. U Jugoslaviji i Albaniji od ovih
jedinica formirane su posebne partizanske formacije. Maršal
Tito je u jednoj od svojih zapovesti pohvalio diviziju Gari-
haldi, koja se sa puno samopregora borila u Crnoj Gori.

Počeci partizanske gerile i stvaranje CVL

Osnovu prvih oblika oružanog otpora činile su razbacane
ćelije u kojima se vojnicima i oficirima raspuštene vojske
pridružilo stanovništvo. Na taj način su okupljene i snage
koje su učestvovale u kratkoj ali herojskoj odbrani Rima
(8. septembra). Nadmoćne nemačke snage prebačene sa Kor­
zike razbile su rimske ustaničke odrede, koji su kod Piom-
bina desetkovani. U Bariju i Brindiziju, prema kojima su
nastupale savezničke trupe sa mostobrana u Tarantu, stanov­
ništvo i neke vojne jedinice sprečili su da Nemci razore lučka
postrojenja.
Uskoro su pojedinačne borbe, od spontanih i neobjedi-
njenih, prerasle u sveopšti jDokret otjjora narodnih masa.
Tako se u vreme takozvana četiri napuljska dana (27—30.
septembra 1943) narod digao na ustanak i primorao nemačke
snage da istaknu belu zastavu i prihvate uslove o evakuaciji.
Ovaj uspeh dao je podstreka ćelom italijanskom jugu, pa
su za primerom Napulja pošli Rionero u Vulturi, Nola, S.
Maria Kapua Veter, Kapua, Matera, Teramo i Lančano. Uz
podršku jedne jake partizanske grupe iz Bosko Mar teze, koja
je dva dana ugrožavala jedan nemački bataljon, nanoseći mu
 pokreti otpora

teške gubitke, i stanovništvo Terama diglo se na ustanak. Na­

cisti su odgovorili svirepim represalijama, paleći sela, ubija­
jući taoce i deportujući hiljade lica.
Oružani otpor, kome su prethodile borbe raznih geril­
skih grupa, najviše je došao do izražaja i u Pijemontu. U
Bovu (Boves), provincija Koni, jedna grupa bivših ratnika,
pod komandom potporučnika alpskih strelaca Ignjacija Vi-
jana (Nemci su ga kasnije zarobili i obesili), izdržala je 19.
septembra 1943. prvi nemački napad. Nacisti su u znak od­
mazde spalili grad i ubili 24 lica. Dva manja odreda iz Ko-
nija, pripadnika Partije akcije (Partito d'Azione), formirane
još 1942. umesto dotadašnje Pravde i slobode, izvela su prve
akcije 12. septembra iste godine. Borbene grupe Tankredija
Galimbertija, budućeg komandanta jedinica GL (ubijen od fa­
šista decembra 1944. i proglašen narodnim herojem), Dantea
Livija Bijanka (naslednika Galimbertija u komandovanju
regionalnim jedinicama) i Benedeto Dalmastre, kasnije ko­
mandanta Druge alpske divizije GL, pripremale su se za vo­
đenje partizanskih akcija po klasičnim metodima. Od te šačice
ljudi (svega dvadeset boraca) stvorene su kasnije grupe Slo­
bodna Italija (»Italia Libera«), začetnice budućih jedinica
GL, koje su se masovno stvarale u celoj severnoj Italiji.
Stvaranjem Bpvskih odreda i borbenih grupa Italia Li­
bera pojavile su se dve osnovne koncepcije o partizanskom
pokretu. Jedni su smatrali da je partizanski rat isključivo
vojno pitanje, koje nameće potrebu za rašpuštanjem kraljev­
ske vojske, ali sudbinu budućnosti zemlje treba rešiti tek
posle konačnog oslobođenja. Pristalice ovog shvatanja bile su
protiv kontrole jedinica od strane političkih partija. Jlrjaga^
struja se zalagala da se pokretu otpora da politička suština,
stoga i neophodnost udruživanja vojnih akcija sa političkom
mobilizacijom masa. Oni su se protivili povezivanju monar­
hističkih vojnih organizacija sa partizanskim jedinicama, kao
i uskom tumačenju ciljeva otpora, smatrajući da se parti­
zanski pokret ne iscrpljuje u uništenju Nemaca i fašističkog
režima.
Predstavnici takozvane vojne isključivosti partizanskog
pokreta bili su profesionalni oficiri, konzervativci, kao i oni
koji nisu bili svesni svega onoga što implicira pokret otpora.
S druge strane, pristalicama političke sadržine pokreta ot­
pora pridružili su se svi oni koji su smatrali da je borbu
protiv nacizma neophodno objediniti sa borbom za obnovu
zemlje, pre svega da bi se omogućilo stvarno i odlučujuće
učešće narodnih masa u sudbini Italije.
Razlike u koncepcijama pokreta otpora povukle su za so­
bom i razilaženje u pristupu taktičkim i strategijskim prob­
lemima partizanskog rata. Nosioci vojne isključivosti bili su

170
italija

skloni da prihvate krutu šemu odbrane koja je oslabljene

i umanjene partizanske snage izlagala opasnosti od uništenja.
Pristalice političkih koncepcija pokreta otpora bile su za pri-
menu tradicionalne gerilske taktike, pokretljivost snaga i ne-
prihvatanje frontalne borbe.
Kasnija iskustva, osobito ona u proleće 1944, najbolje su
potvrdila životvornost političkih koncepcija pokreta otpora.
Borbene skupine koje su primenjivale taktiku pokretlji­
vosti bile su u mogućnosti da se odupru nizu naći-fašističkih
operacija. Jedinice formirane po šemi statičke odbrane re-
giona pretrpele su znatne gubitke, posle čega su i one pri­
hvatile metode čije su osnovne vrednosti potvrđene u dota­
dašnjim borbama.
Razmimoilaženje u pogledu ciljeva borbe, zatim potreba
da se brojne rasturene borbene skupine formirane posle 8.
septembra objedine u sređene i disciplinom prožete veće voj­
ne formacije dale su povoda Komunističkoj partiji da u toku
novembra 1943. formira Vrhovnu komandu brigada d’Asalto
Garibaldi (»Comando Generale delle Brigate d’Assalto Gari-
baldi«). Dužnost komandanta poverena je Luiđi Longu
(Luigi Longo), nekadašnjem komesaru internacionalnih bri­
gada u Španiji, dok je za političkog komesara postavljen Pi-
jetro Sekija (Pietro Secchia).
Do stvaranja ove posebne vojne formacije došlo je iz
razloga što je KPI procenila sledeća dva faktora: Prvo, Ko­
mitet nacionalnog oslobođenja (Comitati di Liberazione Na-
zionale), formiran posle 8. septembra 1943. od pet ilegalnih
partija (KPI, SPI, Partija akcije, Hrišćanska demokratsko
partija i Liberalna italijanska partija), nije mogao obezbediti
brzu koordinaciju partizanskih snaga i unutarnju ravnotežu
koalicije. Drugo, mobilisanje stanovništva za borbu pružalo
je garanciju uspešnog stvaranja partizanske armije koja se
ne bi zalagala za vraćanje konzervativnih snaga. Takva par­
tizanska armija prevazišla je ulogu obične dodatne jedinice
angažovane u okviru vojnih anglo-američkih formacija, koje
su iz političkih razloga bile za pokret otpora sastavljen od
sitnih saboterskih i obaveštajnih grupa direktno potčinjen
Londonu i Vašingtonu.
U vreme kada je Komunistička partija donela ovu odluku
partizanski front je već bio vanredno jak. U brdima Pijemon-
ta, Lombardije i Venecije, delovale su oružane grupe, a u
Liguriji i Toskani bile su u fazi formiranja. U dolinama Alp­
skog luka borbene grupe različitog obima već su stupile u
borbu. Iako im je naoružanje bilo prilično primitivno, a
snabdevanje veoma otežano, one su ipak sa sve većim elanom
 pokreti otpora

napadale neprijateljske garnizone i saobraćajne komunikacije.

Partizanske jedinice borile su se i u Toskani, Lacijumu, u ob­
lasti Marke u Abrucima, u oblasti Majele, gde su grupe
Rodoljuba iz Majele (Patrioti delle Maiella) uspešno delova-
le. Imena partizanskih vođa postala su bliska narodu: Tan-
kredi Galimberti, Dante Livio Bjanko, Pompeo Kolađani, ći-
no Moskateli, Filipo Beltrami, Enriko Martini Mauri, Mađo-
rino Marčelin — u Pijemontu; Luiđi Frausin i Karlo Kome­
šati u Julijskoj Veneciji; Mario Musolezi u Emiliji; Aldo
Gastaldi i Đovani Serbandini u Liguriji, Elio Bori j Lančoto
Balerini u Toskani, Etore Troilo u Abrucima. U Rimu je
propao pokušaj ilegalne grupe, kojom je komandovao pu­
kovnik Đusepe Kordero di Montecemolo (nastradao u poko­
lju kod Fose Ardeatine), da obaveštajnu delatnost objedine
sa akcijama borbenih grupa. Iako je ova aktivnost zasluži­
vala pohvalu, pokazala je da partizanski pokret ne mogu vo­
diti ljudi izdvojeni od naroda.
JlMoku zime 1943—1944. formirane su ilegalne borbene
grupe pokretšTofpofa u gradovima. Tako su stvorene Trupe
patriotske akcije (Squađre~ d’Ažtone' Patriottica — SAP) i
Grupe za patriotsku akciju (Gruppi di Azione Patriottica —
GAP). To su male grupe neustrašivih ljudi čiji je zadatak
bio da odstrane špijune i izdajnike/ a i da organizuju pre­
pade na "nači-fašištičke snage i manje objekte.
Političko vrenje među fabričkim radnicima na severu
Italije postalo je naročito intenzivno u jesen 1943. Radnici su
prešli u ofanzivu protiv naci-fašizma, i oni nisu samo sabo­
tirali proizvodnju namenjenu ratu već su i prikrivali svu
robu koju su Nemci hteli da transportuju za Treći Rajh.
Početkom januara 1944. u Milanu je formiran Tajni me-
đupokrajinski komitet za Pijemont, Liguriju i Lombardiju
(»Comitato Segreto di Agitazione Interregionale Piemonte—
Liguria—Lombardia«) koji je sebi postavio zadatak da pri­
premi u proleće radnički štrajk velikog obima.
Krajem 1943. i početkom 1944. Nemci su preduzeli prve
ofanzivne operacije protiv partizanskih skupina. U oblastima
Fijuli i Karnija, kao i u provinciji Koni, policija koja je
nastojala da uništi »žarišta gerile« sukobila se sa veštim i
monolitnim, mada neiskusnim, partizanskim odredima, pa
nije postigla očekivan uspeh. Doduše, neke iznenađene parti­
zanske snage koje još nisu bile pripremljene za gerilsko ra­
tovanje, preživele su određenu krizu: zbog slabije političke
izgrađenosti tih jedinica borci su ih napustili.
U međuvremenu kvislinška vlada Italijanske Socijalistič­
ke Republike (Repubblica Sociale Italiana), koju su 25. no­
vembra 1943. osnovali fašisti u Veroni, posle povratka Muso-

172
itali] a

linija iz Nemačke, poverila je Rodolfu Gracijaniju, maršalu

ItaTije^ zadatak da od raznih rodova »milicije« stvori novu
fašističku armiju. U tom cilju ISR (Italijanska Socijalistička
Republika) objavila je mobilizaciju mlađih godišta i pozvala
pod zastavu ranije aktivne vojnike i oficire.
Ova mobilizacija bila je neposredni povod za pristupanja
mnogih dobrovoljaca partizanskim jedinicama. Partizanske
grupe su se stalno povećavale, ponekad i na uštrb uslova ži­
vota i vojničke efikasnosti, pošto novi priliv ljudstva nije bio
praćen povećanjem zaliha oružja i namirnica. Ipak, ovaj pri­
liv novih boraca, nazvan trka prema brdima, bio je od izvan­
redne važnosti za pokret otpora. Partizanske snage su znatno
ojačale, pa su Nemci bili prinuđeni da menjaju svoje prvo­
bitne operacione planove i taktiku. Kratkotrajni upadi na
oslobođena područja sa malim jedinicama i ograničenim bro­
jem ljudi, koji su icarakterisali nemačke operacije čišćenja u
decembru 1943. i januaru 1944, prerasli su u operacije širokih
razmera, koje je pratila upotreba oklopnih divizija, aviona
i trupa specijalno obučenih za rat protiv gerilaca.
Nemačke operacije u zimu 1943/1944, u kojima su itali-
janske fašističke snage sudelovale samo kao dodatne jedinice
određene za suzbijanje akcija građanstva, proširile su se na
pokrajine Apenina, Ligurije i Emilije. Ove operacije pratila
su nečuvena zverstva, pustošenja, razaranja i masakriranja
civilnog stanovništva. Ciklus operacija završen je krajem
maja 1944. godine, a partizanske snage izašle su iz ovih teš­
kih okršaja kao pobednici. Zaobilazeći neprijatelja, partizani
su Vermahtu naneli teške gubitke.
U međuvremenu Tajni međupokrajinski komitet u Mila­
nu organizovao je pripremani štrajk, koji je paralisao život
velikih gradova i nekih manjih mesta na severu Italije. Štraj­
kove ovog Komiteta potpomogle su partizanske snage koje
su napadale neprijatelja. Uspele su đk zauzmu i neke važne
centre u dolinama.
Uspesi u ovim akcijama definitivno su učvrstili partizan­
ski pokret. U maju i junu 1944. Partija akcije, koju će kas­
nije slediti i Socijalistička partija, odlučila je da organizuje
svoje partizanske formacije, popularno nazvane obojene jedi­
nice. Formirane su brigade Pravde i slobode (Brigate Giusti-
zia e Liberta), a njihova komanda poverena je Feručiju Pa­
riju, jednoj od najistaknutijih ličnosti antifašizma. Socijalis­
tička partija organizuje formacije Mateoti, a Demohrišćani
stvaraju Narodne brigade (Brigate del Popolo). Jedinice koje
nisu bile direktno povezane sa političkim partijama nazvane
su »autonomne«, a među njima najčešće se pominju one iz
provincije Kom pod komandom kapetana Enrika Martini
 pokreti otpora

Maurija. Zeleni plamenovi (Fiamme verdi) generala Masinija

dejstvovali su u brdima oko Breše, a formacije Osopo-Friuli
u provinciji Friuli.
U organizacionom pogledu, partizanske snage svrstavane
su u brigade, divizije i grupe divizija. U principu, brigade su
sačinjavale tri čete, a imale su 150 do 300 boraca. Divizije su,
zavisno od raznih okolnosti, u svom sastavu imale tri ili če­
tiri brigade sa 600 do 1.500 ljudi. Grupe divizija bile su sa­
stavljene od dve ili tri divizije i mogle su da imaju 5.000,
pa i više boraca. Većinu partizanskih snaga sačinjavale su
brigade d’Assalto Garibaldi, koje su bile najbrojnije, zatim
formacije »G. L’Autonome«, pa Mateoti i Brigate del Popolo.
Pošto ie učvrstio svoje partizanske^ snage, italijanski po­
kret otpora je uspostavio saradnju sa pokretima otporaT u
susednim zemljama. U maju 1944. jedinice iz provincije Koni
sklopile su dogovor o saradnji sa snagama Drugog regiona
francuskog pokreta otpora, koje su dejstvovale u Visokoj
dolini Ibe (Ubaye). Tokom istog meseca »garibaldinci« Bri­
gate del Friuli sporazumeli su se o sadejstvu i saradnji sa
IX korpusom jugoslovenske Oslobodilačke armije. Oba ova
sporazuma ratifikovali su kako CINAI tako i komandant CVL.
Pokret otpora je skupo platio svoje uspehe u leto 1944.
godine stotinama mrtvih ili deportovanih u koncentracione
logore, razaranjem sela i hiljadama pobijenih građana. Ne-
mačka odmazda dostigla je svoj vrhunac u Rimu gde su, po­
sle jednog napada na kolonu SS-trupa, nacisti 24. marta 1944.
na prilazima Fose Adreatine pobili 335 političkih zatvorenika
i Jevreja. Na ligursko-pijemontskom delu Apenina, na pre-
voju Benedikta izgubilo je živote 75 partizana, koje je izne­
nadila nemačka akcija čišćenja.

»Komiteti nacionalnog oslobođenja«

(Comitatl dl Liberazione Nazionale)

Neposredno posle kapitulacije Italije (8. septembra 1943)

komiteti nacionalnog fronta pretvoreni su u komitete nacio­
nalnog oslobođenja. Devetog septembra, kada su se maršal
Badoljo, kralj i deo vlade pripremali da prebegnu savezni­
cima, Nacionalni komitet opozicije (Comitato Nazionale Op-
posizioni) iz Rima konstituisao se u Centralni komitet nacio­
nalnog oslobođenja (Comitato di Liberazione Nazionale Cen­
trale — CLN). Nekoliko dana kasnije, Komitet je istakao da
je njegov cilj da »pozove Jtalijane.u borbu i na otpor da
bi se Italiji omogućilo da preuzme svoje mesto među slobod­
nim narodima«. Predsednik CLN bio je Ivanoe Bonomi, bivši
predsednik Saveta predfašističke Italije, političar umereno-

174
itahja

-rojalističkog smera. Na jugu, sem pet pomenutih partija

pokreta otpora, CLN-u pristupaju predstavnici Demokratije
rada (Democrazia del Lavoro), partije skromnih razmera i
neodređene orijentacije. Na severu su komiteti oslobođenja
formirani istovremeno u Pijemontu i u Lombardiji, da bi se
zatim javili i po drugim pokrajinama. Pokrajinski komiteti
CLN osnivali su vojne komitete koji su, u svojstvu konsulta-
tivnih organa, koordinirali akcije partizanskih snaga. U prin­
cipu, ove vojne komitete sačinjavali su profesionalni oficiri
koji su se priključili otporu i delegati petorice, tj. političkih
stranaka okupljenih u pokretu otpora.
Na severu i u centralnim provincijama, tamo gde je
borba imala više vidova i gde je dobila najšire razmere, CLN
je imao političku, moralnu i organizacionu ulogu koja je
nedostajala Rimskom komitetu. Na tim područjima akcije
su zahtevale centralizovanje snaga. Komitet u Rimu je sa
mnogo napora rešavao političke probleme, a u priličnoj mcri
bio je opterećen umerenom rojalističkom tendencijom svog
predsednika, uticajem hrišćanske i liberalne struje. Ovaj
Komitet bio je izložen i pritisku zapadnih saveznika, naklo­
njenihjngnarhiji i- Badeljovej vladi. Nasuprot tome, u po­
krajinama gde su partizanski rat i ilegalna aktivnost bili u
punom zamahu, partije levice — usled ugleda koji su uži­
vale kod širokih narodnih masa — bile su praktično na čelu
pokreta otpora.
Razmirice (manje ili više prikrivene) i neophodnost da
se pokretu otpora na severu obezbedi jedinstveni rukovodeći
organ, Jkpji Jai-bio nezavisan od onog u Rimu, nametnule su
potrebu da se vlast prenese na jedan CLN sa severa. Pri
tome je trebalo voditi računa o teškoćama povezivanja svih
snaga otpora, kao i o činjenici da se saveznici približavaju
prestonici. U januaru 1944. pristupilo se stvaranju jednog
CLN pod nazivom'Druga Italija (Alta Italia), čije je sedište
bilo u Milanu i koji je preuzeo na sebe odgovornost za ruko­
vođenje otporom u celoj severnoj Italiji.
Razne polemike i trvenja, o kojima je već bilo reči, ote­
žavali su delatnost rukovodećih organa, naročito u Rimu.
Institucionalna pitanja bila su osnova za sve oštrije sukobe.
Sporazum koji je vodio ka stvaranju CLN zahtevao je da se
institucionalnom problemu pristupi tek po oslobođenju zem­
lje. Ipak, prisustvo Vitorija Emanuela III na jugu i postoja­
nje Badoljove vlade, bili su stalan povod za razna kolebanja,
uzrok sporijeg stvaranja autoriteta komiteta CLN.
Neprijateljski odnos Partije akcije i Socijalističke partije
prema monarhiji, Badolju i njegovoj konzervativnoj politič­
koj grupi na jugu neprekidno je oživljavao polemike oko
 pokreti otpora

stava prema takozvanim »umerenim« političkim snagama.

Kada se, aprila 1944, KPI saglasila sa formiranjem Kabineta
nacionalnog jedinstva, Partija akcije i Socijalistička partija
reagovale su vrlo oštro tako da se Partija akcije odrekla svo­
jih članova na jugu koji su se bili prihvatili ministarskih
položaja u toj vladi.
Sukob je rešen dogovorom da po oslobođenju Rima Ba-
doljov kabinet prenese svu vlast na vladu sastavljenu od
predstavnika partija iz CLN, a da Emanuel III ustupi svoju
krunu sinu Umbertu Savojskom, koji će kraljevsku vlast vršiti
kao namesnik (Luogotenente del Regno). Kad su saveznici
ušli u Rim i kad je formirana nova vlada,- kralj je na sve
moguće načine pokušavao da izbegne svoje obaveze, što je
izazvalo novu uznemirenost u Centralnom komitetu CLN.
Prema mišljenju levice, Bonomi i umereni nisu pokazali ve­
liku nepomirljivost prema kralju.
Od toga vremena (jun 1944) jedinstvo Centralnog komi­
teta CLN, usled nesuglasica u pitanju vlade i dinastije, naro­
čito zbog različitih stavova pojedinih partija prema proble­
mima zemlje posle oslobođenja, bilo je dovedeno u pitanje.
Liberalna partija, inače predstavnik konzervativaca, ometala
je sprovođenje programa obnove, koji je postavio pokret ot­
pora, Liberalnu partiju podržavala je desnica i centar, oso­
bito Demohrišćanska partija (Democrazia Cristiana), koja je
uživala svestranu podršku najuticajnijih faktora vatikanske
hijerarhije.
Prilično dugo jug Italije nije bio u dovoljnoj meri upoz­
nat sa sadržajem i političkim ciljevima pokreta otpora. Na
ovom području stari konzervativni režim imao je jako upo­
rište i njegove političke grupacije su u velikoj meri ugroža­
vale pozicije CLN. Ovakva situacija izazivala je brojne krize
i razmirice u zajedničkim organima i u koalicionoj vladi,
tako da su i po završetku rata ti organi usled unutarnjeg
rascepa bili gotovo paralisani.
Jedinstvo Komiteta nacionalnog oslobođenja i pokrajin­
skih organa CLN na severu bilo je mnogo čvršće. Iako su
nesuglasice na samom vrhu i rastuće razmirice u redovima
pokreta otpora imale veliki uticaj i na ovom području, prob­
lemi partizanskog rata i ilegalne aktivnosti pokreta otpora
davali su ovim organizacijama obeležje čvrstog jedinstva.
Uprkos unutarnjim suprotnostima i nesuglasicama u politič­
kim koncepcijama, i pored borbe za dominaciju jedne ili
druge partije, komiteti CLN bili su pravi upravni organi i
uživali su puni autoritet u vojnim, političkim i administra­
tivnim pitanjima. Oni su fašističkoj Socijalističkoj Republici
suprotstavili svoju vlast koja je na neoslobođenim područji­

176
italija

ma bila ilegalna, ali ipak više cenjena od one koju je namet­

nuo fašizam. Donosili su svoje zakonske propise i sve odred­
be koje su bile potrebne pokretu otpora.
U leto^ 1944. godine, a po savetu levice, CLN je u svoje
organe primio predstavnike masovnih organizacija: Front
omladine (Fronte della Gioventu), ženski front odbrane
(Fronte di Difesa della Donna), Front intelektualaca (Fronte
degli Intellectuali itd. U isto vreme u svim fabrikama, seli­
ma, manjim mestima i u gradovima formirani su oslobodi­
lački komiteti koji su vršili pripreme za ustanak. Pokretanje
ustanka pre dolaska anglo-američkih trupa bilo je od izvan­
rednog političkog značaja, jer su zapadni saveznici bili skloni
da oslobođena područja stave pod svoju kontrolu i prihvate
usluge konzervativnih krugova.
Tako je CLN za Toskanu 11. avgusta 1944. godine organi-
zovao ustanak u Firenci i Pokrajinski komitet (Giunta Re-
gionale di Governo) proglasio za nosioca vlasti. Američke i
britanske vojne vlasti su shvatile korisnost saradnje sa CLN,
a pogotovu njenu ulogu i ugled u narodu, pa su u početku
priznale Pokrajinski komitet za nosioca građanske vlasti. Kas­
nije, kada je Giunta zamenjena savezničkom vojnom upra­
vom, ona je postala njen savetodavni organ.
Ovo priznavanje nije bilo bez značaja, pogotovu ako se
uzme u obzir da su saveznici gajili izrazito nepoverenje pre­
ma političkoj orijentaciji pokreta otpora i da su njihovi pla­
novi bili usmereni u drugom pravcu.

Armije partizana
Oslobođenje Rima (4. juna 1944) i saveznički desant u
Normandiji (6. juna) dali su podstreka partizanskim snaga­
ma koje su prešle u napad u svim pokrajinama. U Milanu jc
9. juna 1944. godine formirana Vrhovna komanda CVL za
okupiranu Italiju. U ovom štabu Feruco Pari i Xuiđi Longo
držalij u u svojim rukama vojni sektor pokreta otpora. Na
taj način partizanske formacije našle su se ujedinjene pod
Vrhovnom komandom. Pokrajinski vojni komiteti CVL pret­
voreni su u vojne komande (Comandi Militari), pa su i oni
prestali da vrše ulogu tehničkih i savetodavnih organa poli­
tičkih komiteta. U sastav pokrajinskih komandi ušli su ko­
mandanti Garibaldi, GL. Autonome i Mateoti jedinica.
Istovremeno sa reorganizacijom komandovanja, parti­
zanske jedinice krenule su u napad od Pijemonta do Vene­
cije. Boreći se sa neuporedivo većim elanom, partizani su
oslobodili nove teritorije. Na oslobođenim podjručjim a„a ta­
kozvanim partizanskim republikama (Republice Partigiane),
 pokreti otpora

stvarani su lokalni organi vlasti (»Giunte Popolari«). Giunte

su sačinjavali mesni predstavnici antifašističkih partija i gra­
đani koje je stanovništvo izabralo. Njihov zadatak je bio da
obezbede, u saradnji sa CLN, snabdevanje pokrajina, funk-
cionisanje javnih službi, održavaju javni red i staraju se
za snabdevanje jedinica. Na ovim zadacima sa organima
Giunte sarađivala je i partizanska milicija. U periodu maj —
avgust 1944. godine na područjima doline Aoste, Val Maira,
Val Varaita, Val Štura, Vale Deso i u provinciji Koni i Mon-
tefiorinu (Modena) stvorene su, u skladu sa specifičnim
uslovima, male republike koje su postale ogledalo budućeg de­
mokratskog uređenja zemlje. U septembru iste godine slo­
bodna teritorija je proširena stvaranjem »republika« Val De-
sola (Pijemont), Karnija (Fiuli) i Monferato (Asti). S obzi­
rom na veliko prostranstvo i na ulogu koju su u njima imali
Giunte Popolari, ove tri poslednje republike, kao i ona iz
Montefiorina, bile su, bez sumnje, najznačajnije. Dovoljno je
samo pomenuti da se Republika Karnija prostirala na teri­
toriji od 200 km2.
Borbena aktivnost, organizaciono učvršćenje i bogato
iskustvo doprineli su stvaranju snažne partizanske armije.
Njena materijalna i tehnička sredstva bila su oskudna, jer
su saveznici do maksimuma ograničili snabdevanje oružjem
i opremom. Oni su formacijama Garibaldi i GL, iako su bile
najbrojnije jedinice, zbog njihovih levičarskih koncepcija,
gotovo uskratili svaku materijalnu pomoć.
Nemci su bili iznenađeni naglim porastom Corpo Volon-
tari della Liberta pa nisu bili u mogućnosti da spreče njegov
razvitak. Prema podacima iz meseca juna, CVL je raspolagao
sa 82.000 boraca, a u julu i avgustu samo u operativnim jedi­
nicama u ovim formacijama bilo je oko 100 do 120.000 parti­
zana. U pomoćnim jedinicama i ilegalnim gradskim borbenim
grupama bilo je više hiljada boraca.
Ilegalna štampa i propagandni materijali CLN, zahvalju­
jući nevidljivoj armiji žena, omladine i dece, rasturani su
po celoj okupiranoj Italiji.
Istovremeno sa savezničkim ofanzivama na italijanskom
frontu i anglo-američkim iskrcavanjem u Tulonu (Francus­
ka), avgusta 1944. godine, a prema planu koji su izradile
pokrajinske komande u dogovoru sa Vrhovnom komandom,
partizanske jedinice su krenule u napad. Saveznici, kojima
su akcije CVL postajale sve korisnije jer su slabile nemačku
odbranu na frontovima, priželjkivale su ovaj napad. I zaista,
nacisti su bili prinuđeni da sa glavnih bojišta povuku više
oklopnih divizija i pešadijskih jedinica i da ih angažuju u
borbi protiv CVL. Partizani su osetno ometali manevrisanje

178
italija

neprijatelja na Alpskom frontu i na taj način sadejstvovali sa

anglo-američkim snagama u Francuskoj. Na prilazu planin­
skim prevojima prema Francuskoj zabeležena je jedna od
najznačajnijih operacija iz tog perioda. Prvi put je u nemač-
kom ratnom biltenu pomenut uporan otpor partizanskih for­
macija u prevoju Madalena, u dolini Štura (Koni), gde je
jedna brigada CVL držala u blokadi nedelju dana nemačku
diviziju upućenu ka Tulonu.
Prema proceni Vrhovne komande CVL, duge i iscrplju-
juće borbe trebalo je u toku leta 1944. da predstavljaju za­
vršnu fazu rata u Italiji. Na žalost, izneverili su planovi sa­
veznika. Polovinom septembra anglo-američka ofanziva u cen­
tralnoj Italiji je prekinuta, dok su se njihove trupe, koje su
bile upućene prema Pijemontu, ulogorile za zimovanje s one
strane granice prema Francuskoj. Pokret otpora se našao u
teškom položaju. Nacisti su sada imali odrešene ruke, pa su
mogli da odvoje jače snage i izvedu kontranapad protiv par­
tizana.
Uz to, partizani su iscrpli svoje zalihe u toku leta, a zbog
učestalih i teških borbi jedinice su bile premorene. Pred
nadmoćnim neprijateljem, snage CVL su napustile slobodne
zone i povukle se u planinske masive, stalno uznemiravane
od nadmoćnog neprijatelja koji je pustošio i razarao bez milo­
sti. Zima je bila pred vratima, a desetkovane partizanske
jedinice, lišene najosnovnijih sredstava za život, bile su po­
tisnute u nepristupačne alpske predele. Feldmaršal Aleksan-
der, komandant savezničkih snaga za Sredozemlje, uputio je
10. novembra 1944. godine poruku partizanima da obustave
svaku aktivnost, raspuste svoje jedinice i sačekaju eventual­
no ponovno preduzimanje akcija od strane saveznika počet­
kom proleća. U suštini, ovom porukom saveznici su stavili
do znanja da partizani ne mogu računati u anglo-američku
pomoć i da su, u stvari, prepušteni neprijatelju. Prihvatanjem
ove poruke, pokret otpora je trebalo da rasformira svoje
snage i da se na taj način odrekne svega onoga što je tokom
dugih meseci teških patnji i velikih žrtava izvojevao.
CLNAI i pokrajinski CLN su jednodušno odbacili Alek­
sandrove kapitulantske sugestije, tumačeći njegove poruke
kao preporuke da se zima iskoristi za organizaciono sređiva­
nje jedinica i smišljeno izbegavanje borbe sa nadmoćnijim
neprijateljskim snagama.
Tako su partizani odlučili da izdrže do kraja, a kada je
to bilo nemoguće, ljudi iz planina silazili su u doline, a jedi­
nice su se delile u manje grupe. Brojno stanje vojnih forma­
cija se smanjivalo i premda je kasnije nastupilo izvesno bor­
beno zatišje, broj žrtava se neprekidno povećavao.
 pokreti otpora

Krajem 1944. i početkom 1945. godine gubici pokreta ot­

pora bili su ogromni. Nemci i fašistička »milicija« su masov­
no streljali zarobljene partizane i građane uhapšene prilikom
»čišćenja« terena ili one koji su izbegli u svoje vreme fašis­
tičku mobilizaciju. Stanovništvo je bilo izvrgnuto masovnim
represalijama neprijatelja od kojih nisu bili pošteđeni starci,
žene i deca. Samo u Marcabotu (Emilija) ubijeno je 1.830
stanovnika, dok je ćelo selo razoreno. U Basano del Grapa
(Venecija) obešen je 31 partizan. Nemci i njihove fašističke
sluge kvislinške Socijalističke Republike pokušali su da ita-
lijanski pokret otpora uguše u krvi.
Međutim, ta kriza ipak nije slomila pokret otpora. Nat-
čovečanskim naporima-partizanske-snage savladale su sve
teškoće, a ilegalne organizacije CLN su neprekidno jačale,
pripremajući se za ustanak. U zimu 1944/1945. sprovedena je
vojna reorganizacija i izrađeni su planovi građanske uprave.
Kada su početkom aprila 1945. saveznici ponovo prešli u
ofanzivu i kada je Crvena armija probila nemački front, CLN
je stupila u odlučnujaitku.
U to vreme partizanske snage bile su objedinjene u jedin­
stvenu celinu. Za komandanta svih snaga postavljen je gene­
ral Rafaele Kadorna, dok su dužnost zamenika komandanta
vršili: Luiđi Longo, Feručo Pari, Đovani Batista Štuki (ko­
mandant formacija Mateoti) i Mario Arđenton (komandant
formacija Autonome).
Naimenovanje generala Kadorna nametnuli su saveznici.
Sadejstvo i borbena primena partizanskih snaga bila je regu-
lisana direktivama Savezničke komande za Sredozemlje. CLN
je prihvatio ovaj saveznički diktat, kako bi obezbedio neop­
hodnu pomoć i postigao zvanično priznavanje pokreta otpora.
Stvaranje jedinstvene komande i ujedinjenje svih dobrovo­
ljačkih formacija odgovaralo je stepenu razvoja partizanske
armije koja je svoju vrednost potvrdila izvanrednim dopri­
nosom oslobođenju zemlje.
U vreme kada su se saveznici približavali Bolonji (u ovoj
ofanživi učestvovala je i 28. brigada Garibaldi pod komandom
Ariga Boldrinija) sprovodili su se u život i planovi za usta­
nak. Opšti radnički štrajk proglašen je 18. aprila, štrajk je
paralisao život u gradovima na severu i zadao težak udarac
Musolinijevoj Republici. Sutradan, 19. aprila CLNAI je izdao
naredbe za ustanak. Partizanske snage dobile su zadatak da
pređu u ofanzivu, oslobode nova područja pre dolaska savez­
nika, sačuvaju industrijska postrojenja i ostale uređaje i smo-
lim napadom rastrojavaju nemačke snage pri povlačenju. Ka­
da su 25. aprila Modena i Bolonja pale u ruke saveznika, dat
je znak za opšti ustanak.

180
italija

Dok su partizanske snage smelim manevrima napadale,

radnici su izašli na barikade. Oko Konija i Taranta i duž
ćele linije kojom su se nacisti povlačili vodile su se žestoke
borbe. _Vgoma brzo je slomljen otpor neprijatelja, a ostatak
nemačkih snaga~se predao. Sva najvažnija industrijska po­
strojenja spasena su od razaranja. Nemačka komanda je 29..
aprila potpisala predaju svoje armije u Italiji. U Dongu su
27. aprila partizani pogubili Benita Musolinija koji je u uni­
formi nemačkog vojnika pokušao da pobegne.
Anglo-američke snage ušle su u gradove seveme Italije
pošto su ovi već bili oslobođeni. One su u njima zatekle savr­
šen red koji su održavali organi CLN. Doprinos koji su ove
snage dale savezničkoj pobedi u Italiji — izjavio je nešto kas­
nije britanski general Hevit — bio je značajan i prevazišao
je i najoptimističkija predviđanja. Bez pobeda koje su obez-
bedili partizani, uspeh savezničkih snaga u Italiji ne bi bio
tako brz i efikasan i ne bi bio izveden uz tako malo žrtava.
Ovo priznanje saveznika potvrđuje i činjenica da je u
toku rata pokret otpora u Italiji izgubio 44.720 partizana,
9.800 građanskih lica, pogubljenih u represalijama, imao 8.382
žrtve u koncentracionim logorima (od ukupno 43.000 depor-
tovanih) i oko 20.000 poginulih u italijanskim partizanskim
formacijama koje su se borile u inostranstvu.
Zahvaljujući mestu i ulozi pokreta otpora u oslobođenju
zemlje, Italija je, sahranivši svoju tužnu prošlost, s ponosom
tražila svoja prava i mesto koje joj pripada među ujedinje­
nim slobodnim nacijama.
luksemburg

U. zoru 10. maja 1940, kada je Vermaht napao Veliko

Vojvodstvo Luksemburg, ispaljeno je nekoliko hitaca.
Bilo je dovoljno nekoliko časova da se okupira neutralna i
nenaoružana zemlja od tri stotine hiljada stanovnika. Već na
prve vesti o invaziji, gotovo četvrtina stanovništva krenula
je preko francuske granice, zaustavivši se*tek na obalama
Sredozemnog mora. Na jugu Francuske, upravo u vreme for­
miranja luksemburške brigade, pronela se vest o primirju,
čime su uništene poslednje nade u pružanje otpora agresoru.
I dok su velika vojvodska porodica i vlada grabile preko
Portugalije prema Londonu, masama izbeglica nije preostalo
ništa drugo nego da se okrenu prema svojoj porobljenoj
otadžbini.
Kao i u ostalim zemljama porobljene Evrope, i Luksem­
burg je doživeo užas okupacije koji su pratila masovna hap­
šenja i hiljade policijskih saslušanja organa nemačke vojne
uprave. Sve je to bio deo politike pljačke i zaplene zlata i
deviza, rekviriranja transportnih sredstava i sirovina, otkup
svih rezervi za »Kreditne bonove Trećeg Raj ha«.
Ubrzo se stanovništvo sviklo na nacistički »novi pore­
dak«, tako da se nije iznenađivalo ni najsurovijim naredbama
policije.
Nekoliko nedelja kasnije, Feldkomandantura 515 krenula
je u Normandiju. Oficiri su dali tajanstveno objašnjenje
»Za nama će krenuti banditi.«
Prvog avgusta upravnik pokrajine Koblenc-Trev (Cob-
lence-Treves) proglašen je za šefa civilne uprave Velikog
Vojvodstva. Ovo naimenovanje bilo je isto što i prisajedi-
njenje susednoj pokrajini. Aneksija Rajhu, koja je još uvek
nailazila na prepreke u inostranstvu, trebalo je da usledi
naknadno — na inicijativu »nesavladljivog« narodnog pokreta
 pokreti otpora

koji je svoj povratak Trećem Rajhu nametnuo, iako luksem­

burška država sa Nemačkom nije imala državno-pravni kon­
tinuitet punih pet vekova.
Uloga »narodnog vođe«, koji je imao zadatak da »osvoji«
srca Luksemburžana i da ihjvrati »domovini« bila je poverena
svemoćnom gospodaru-tiraninu, bivšem nadriučitelju Gustavu
Simonu čija je karijera otpočela u redovima nacističkih
smutljivaca.
Gustav Simon pristupio je svome zadatku surovom od-
lučnošću, rešen da ga po teroru i tiraniji ne nadmaše gau-
lajteri i njegove kolege iz Alzasa i Lorene.
Hiljade do zuba naoružanih policajaca stavilo se u slu­
žbu Gustava Simona kada je ovaj objavio raspuštanje Par­
lamenta i političkih partija, stupanje na snagu rasističkih
zakona, zauzimanje štamparija, zaplenu imovine sindikata,
udruženja, Jevreja, emigranata, politički osumnjičenih lica
itd. i svom žestinom udarili po služenju francuskim jezikom
— jezikom izmetnutog i »pocrnčenog« naroda — koji je
velikim delom prihvatio domorodački dijalekt.
Osam dana kasnije, kada je objavljen kraj Luksemburga
kao države, na svfe strane se počeo manifestovati patriotizam
naroda. Gaulajter je tada lično formirao bandu »belokošu-
ljaša« regrutovanih od nemačkog nacističkog pokreta, da bi
savladao, uz pomoć policije, iznenađenu masu.
Vandalizam nije mimoišao ni kulturno nasleđe naroda
Luksemburga. Pre svega, nacisti su demolirali Spomenik
uspomene (Monument du Souvenir), podignut u znak seća-
nja na 3.000 luksemburških vojnika regrutovanih za vreme
prvog svetskog rata za savezničke armije.
Prve hajke poslužile su Gestapou, o čijem se postojanju
do tada znalo samo iz romana punih košmara, kao izgovor
za masovni teror. Uskoro su se pojavile brojne kaznene
ekspedicije. Sa transportnih vozila iskakale bi grupe polica­
jaca koji su sa uperenim oružjem rasterivali gomile demon­
stranata. Glavni kvart koji je od tada živeo u strahu od
Gestapoa, pretvoren je u tamnicu.
Sem toga, CdZ je objavio da odbijanje uključenja u
VdB (nemački narodni pokret) može da donese nebrojene
teške posledice: smenjivanje funkcionera*, deportovanje rad­
nika u Nemačku.
Svakodnevno su novine donosile dugačke spiskove prog­
nanih, tj. onih koji nisu bili dovoljno politički pouzdani.
Ubrzo, pojavile su se beskonačne povorke onih koji su
upućeni na rad u Treći Rajh, a među njima najviše je bilo
lekara, advokata i profesora.
• Zatvaranje radionica i radnji privatnika.
luksemburg

Režim, okarakterisan kao »dobrovoljna sila«, (freiwilli-

ger Zwang) bio je lišen pravnog osnova. Ništa nije bilo zako­
nom propisano ili zabranjeno, ali je zato svako morao po­
stupati u smislu slepe pokornosti Fireru. Dovoljna je bila
jedna reč izgovorena na francuskom jeziku, pokušaj da se
izigra germanizacija vlastitog imena, izbegavanje da se kupi
»Majn Kampf« ili Hitlerova slika, pa da se postane zloči­
nac ili separatist. Njihovo uništavanje bilo je povereno spe­
cijalnom sudu koji se odlikovao svirepošću. Gusta mreža
denuncijanata, počev od šefa bloka, pa sve do šefa ćelije,
stekla je velike zasluge u borbi protiv »buntovnika« i »ne­
prilagođenih«.
Racije po javnim mestima i stanovima, maltretiranje i
odvođenje stanovništva u koncentracione logore — sve je to
stvaralo atmosferu straha, koja se graničila sa masovnom
mentalnom paralizom. Samo petnaest meseci takvog režima
bilo je dovoljno Gustavu Simonu da se hvališe u Berlinu s
»uspehom« novog poretka i rezultatima svoje kvislinške mi­
sije. Prisilno izjašnjavanje stanovništva 10. oktobra 1941.
o dobrovoljnom i jednodušnom opredeljenju za »Dojčtum«,
trebalo je da dokaže životvornost i efikasnost rada šefa Ci­
vilne uprave. Jedna jedina reč »nemački« upisivana je na
tri pitanja: narodnost, državljanstvo i jezik. Ko bi umesto
»nemački« ispisao »luksemburški«, proglašavan je separati­
stom i prelazio je u nadležnost specijalnog suda.
Taj specijalni sud devetog oktobra izrekao je prve smrt­
ne presude; četrdesetorici talaca je oduzeta imovina. Radio,
novine i politički govornici postarali su se da na skupovima
gaulajtera prikažu nepokolebljivim da putem masovnog de-
portovanja slomi svaki otpor.
Onog dana, kada je Hitler pobedonosno objavio da rat
protiv Rusije postaje obična akcija policije, ceo jedan narod
je bio spreman da se suprotstavi oceni nacističkog vizionara.
To je pokazao i otpor Simonovim kvislinzima koji su u noći
između 9. i 10. oktobra u nekoliko kvartova anketirali sta­
novništvo o njegovoj nacionalnoj pripadnosti. Pokazalo se da
su gotovo svi formulari sadržali zabranjene odgovore, raču­
najući i većinu onih koji su pripadali velikodostojnicima
VdB. Sutradan, 10. oktobra CdZ je održala bumu sednicu.
Novine su donele vest da se »Folkstumstatistik« privremeno
povlači iz političkog života. Međutim, posle objavljivanja
»Hajmtukegezeca« koji je navodno usvojen zbog apsolutnog
izdajstva, usledilo je masovno hapšenje. Oko 1.200 osumnji­
čenih osoba Gestapo je zatvorio u koncentracione logore.
Kvislinški vlastodršci, osobito gaulajteri Alzasa i Lorene
bili su spremni da udovolje zahtevima Vermahta i zatraže
policijska pojačanja. Međutim, Simon je iz straha da ne
 pokreti otpora

izgubi pozicije u Berlinu, pronašao kompromisno rešenje:

mobilisati pet odreda »dobrovoljaca«, što je odgovaralo polo­
vini onoga što su tražile njegove kolege iz Alzasa i Lorene.
Simon je objavio odluke o uvođenju vojne obaveze.
Sutradan u malom industrijskom mestu Vilzu, izbio je
opšti štrajk koji je obuhvatio fabrike, radionice, nadleštva i
škole. Protiv otvorene pobune gaulajter je pozvao u pomoć
komandose SS trupa, širom zemlje istaknute su plakate koje
su objavljivale ratno stanje i uvođenje vojnog suda. Sve do
9. septembra iz dana u dan objavljivane su i vesti o po­
gubljenim i »prebacivanju« Luksemburžana u mučilišta Ge-
stapoa.
Slobodni svet je bio iznenađen. Na sve strane pronelo
se ime Luksemburga. Parlamenti, radio i štampa slavili su
heroizam svog najmanjeg saveznika. Reagovanje svetske jav­
nosti zabrinulo je Gebelsa, tako da je on poslao svoje emi­
sare u ovu malu državicu, da zaustave pokolj nad narodom.
Prema podacima koje je objavio gaulajter Simon, za ne­
punih deset dana ubijena je 21 osoba, a 125 upućeno je u
koncentracione logore. Sem toga, 250 gimnazijalaca je po-
slato u »logore za obrazovanje«. Simon je bio ponosan na
svoj bilans, pa je trijumfalno izjavio: »Prebacuje nam se da
zapostavljamo ubeđivanje i da se služimo pretnjama. Među­
tim, onaj ko raspolaže disciplinskim grupama i grupama za
deportovanje, nema potrebe da preti.«
Od tada, deportovanje prestaje da bude samo pretnja.
Od 17. septembra 1943. pa do poslednjeg dana okupacije,
usred noći hapšene su čitave porodice i slate na istok — u
Poljsku ili Cehoslovačku, gde su se u logorima SS privikavale
na »nemačku sredinu« i pretapale u »Dojčtum«.
Internirci su mogli sa sobom da ponesu trideset kilo­
grama ličnog prtljaga, a njihove farme i radionice predavane
su »proverenim folksdojčerima« iz Bukovije ili iz južnog
Tirola. Nemačke lokomotive sa natpisom »Rader mussen
rollen fiir den Sieg« odvlačile su u dugim konvojima preko
pet hiljada Luksemburžana, preko celog Rajha u pravcu ne­
poznatih predela, da bi ih ostavile da trunu u improvizova-
nim kasarnama.
Akcije deportovanja, kojim je rukovodio jedan general
SS, postajale su češće ili rede zavisno od toga da li je poli­
cija bila zauzeta gonjenjem vojnih begunaca ili je situacija
zahtevala da se pojača teror. Rođaci nepokornih i dezertera
stavljani su na liste za deportovanje ako bi se pojavile i
najmanje političke sumnje.

186
luksemburg

Broj tako obeleženih rođaka je bez prestanka rastao.

Od 15.000 stavljenih na listu, oko 2.000 je uspelo da se spase.
Znatan broj pobegao je u napuštene rudnike industrijskog
basena, ali zbog teškoća u snabdevanju radije su se odluči­
vali za šumske pećine i ambare na farmama. Bilo je sluča­
jeva da su mladi seljaci oblačili omrznutu uniformu da bi
prikrili skrovišta dvadesetine izbeglica koji su se krili na
imanjima njihovih očeva. Bekstva su se stalno nizala i broj
izbeglica je rastao. Ponekad je dolazilo i do borbe u malim
utvrđenjima na seoskim imanjima gde je bilo jedino važno
da se za život skupo plati. Uz pomoć Velike Britanije uspe*
šno je organizovana evakuacija prepunih skloništa u pravcu
Francuske i Belgije. Veći broj Luksemburžana je uspeo da se
priključi Legiji stranaca u Africi. Rizikujući da dospe u
španski logor Mirando, oko stotinu njih je uspelo da pre-
begne u Englesku i da se priključi generalu Pironu iz bel­
gijske brigade.
Pokret otpora Luksemburga bio je od izvanredne koristi
za savezničku obaveštajnu službu. Prema engleskim izvori­
ma, prvi precizniji podaci o instalacijama Peneminde dostav­
ljeni su Britanskoj ambasadi u Bernu preko J.dnog luksem­
burškog izbeglice.
Masovni teror nad narodom, streljanja nepokornih i ta­
laca, samo su prividno, ali tužno svedočili o rastućoj moći
Gestapoa. U nacističkim koncentracionim logorima i nad Luk-
semburžanima izvršena su teška zlostavljanja: dvadeset od-
sto dobrovoljaca — pripadnika predratnih vojnih grupa,
streljano je zbog toga što su se protivili priključenju Ver-
mahtu. Međutim, ova tragična opomena nije poljuljala hra­
brost ostalih.
U unutrašnjosti zemlje, preduzimane su sve mere da bi
se ubrzalo deportovanje. Prema Himlerovom programu, dve
trećine stanovništva, koje se izmetnulo usled vekovne trgo­
vine sa Belgijancima, trebalo je transportovati u Ukrajinu
da bi se tamo regenerisalo prema svojoj germanskoj klici.
Trebalo je na granici izmenjati ovce za vučjake.
Srećom, mada polako, pobeda se ipak približavala. Avgu-
sta 1944. odlazak rasturenih regimenti Vermahta i još uvek
neukroćenih i pohlepnih divizija SS, najavljivao je, sa pora­
zom Trećeg Rajha, bliski kraj tog dugog košmara.
mađarska

£ ako se pokret otpora u Mađarskoj razvijao pod specifič­

nim uslovima, on je po svojoj sadržini i pokretačkim
snagama u glavnim crtama bio sličan ostalim antifašističkim
pokretima otpora u Evropi.
Predistorija ovog pokreta otpora pokazuje da se on po
načinu nastajanja i razvitka razlikuje u odnosu na one u
drugim zemljama.
1. Stvarno zainteresovane političke snage otpora bile su
slabe i nejedinstvene. Zbog nepostojanja jedinstvene akcije
narodnih masa i stava demokratskih partija prema stvaranju
Narodnog fronta nije ostvarena saradnja demokratskih sna­
ga slična onoj 1936—1938. godine.
2. Ratna konjuktura, praćena militarizacijom države,
koja je ukinula nezaposlenost i, iako minimalno, povećala
životni standard radnika, donela je takođe izvesnu reviziju
Trijanonskog mirovnog ugovora. Posredstvom Nemačke Ma­
đarska je dobila znatan deo teritorija na štetu susednih
zemalja. Zakon o Jevrejima 1938—1939. godine prividno je
stvorio »sigurne« životne uslove građanima i inteligenciji,
opterećenim ozbiljnim brigama za opstanak. Usled svega
toga nacionalizam i antisemitizam su uzeli maha i, s jedne
strane, značajno doprineli rastu masovne baze Hortijevog
kontrarevolucionarnog sistema, a prikrivali njegove agresiv­
ne ratne ciljeve i posledice rata — s druge.
3. I mađarsko-nemački odnosi su se specifično razvi­
jali. Dok se većina evropskih zemalja našla pod nemačkom
okupacijom, a narod se borio za nacionalni opstanak, Ma­
đarska je bila pošteđena nemačke okupacije sve do 19. marta
1944. godine. Nacistička politika i ekonomska potlačenost
nisu se ispoljili neposredno, već posredno — preko mađar­
skih vlada koje su služile Nemcima.

189
 pokreti otpora

Zatim, Mađarska nije u savez sa Nemačkom stupila pod

nemačkim pritiskom, već je u periodu 1938—1941. godine
bio ispunjen deo njenih teritorijalnih zahteva, pa je počela
da uživa koristi od nacističke politike. Tako je Hortijeva
Mađarska postala ne samo satelit Hitlerove Nemačke već je i
sama tlačila nacionalnosti priključenih teritorija.
Međutim, situacija se znatno izmenila 1941. godine, posle
učešća Nemačke u agresiji protiv Jugoslavije, posle njenog
ulaženja u rat protiv Sovjetskog Saveza i objave rata En­
gleskoj i Sjedinjenim Državama. Postalo je jasno da je
Mađarska, budući na strani Hitlera, stupila u rat koji se
kosio sa interesom države. Sve snažnije se ispoljavala jedno­
strana pripadnost savezu sila osovina i podređena uloga
Mađarske. U proleće 1942, na Hitlerov zahtev, Mađarska je
poslala na Istočni front jedinu, moglo bi se reći »udarnu
snagu« zemlje, Drugu armiju, koja je u januaru 1943. gotovo
nestala u voronješkom proboju. Pored velikih ljudskih žr­
tava, rat je doneo i teške materijalne gubitke, šezdeset odsto
mađarske ratne industrije proizvodilo je za Nemačku; svi
poljoprivredni viškovi, sva rudna bogatstva Mađarske — na­
fta, boksit, mangan itd. transportovani su za Nemačku bez
ikakve naknade.
Sledovanja životnih namirnica bila su mnogo manja
nego u ostalim okupiranim zemljama. Privredna podređe­
nost je išla uporedo sa političkom i raznim vidovima Hitle-
rovog terora. Oko 2.000 komunista je uhapšeno početkom
rata i 10.000 antifašista internirano ili na neki drugi način
isključeno iz političkog života.
Veći deo mađarskog društva je bio zainteresovan za rat
protiv fašističkih sila i likvidiranje Hortijevog kontrarevo-
lucionarnog fašističkog režima. Ova dva zadatka su u Ma­
đarskoj neodvojiva. U spoljnoj politici najvažniji Hortijev
oslonac bila je Hitlerova Nemačka. Uništenje mađarskog fa­
šističkog sistema bez raskida sa Hitlerom, odnosno bez nje­
govog poraza, nemoguće je. Oštrica mađarskog otpora mo­
rala se najpre okrenuti prema Hitlera i njegovim pristalicama,
prema onima koji su imali veliki kapital i posede.
Put do sagledavanja pravih interesa i stupanja u borbu
ipak je bio još dug. Međutim, na povoljan razvoj političkih
snaga štetno su uticale pomenute specifične prilike. One par­
tije koje su u osnovi bile protiv fašizma, kao ilegalna Ma­
đarska komunistička partija (KPM), legalna Socijaldemo­
kratska partija (SDP), Nezavisna partija malih posednika,
koja je okupljala bogate i srednje seljake, Narodna partija
siromašnih seljaka, Slobodna partija radikalnog proletarijata,
zatim socijalistička i demokratska udruženja, u prvom redu

190
mađarska

Socijalističko radno i profesionalno udruženje, Mađarsko se­

ljačko udruženje, jedva su obuhvatali četvrtinu protivnaci-
stički raspoloženog proletarijata, a ni njihov politički uticaj
nije se protezao na više od polovinu. Drugi deo radnog na­
roda, uključujući gotovo većinu proletarijata, ili se nalazio
pod uticajem Hortijevog sistema ili je bio apolitičan, odnosno
služio je u suštini kao Hortijev oslonac.
Na čelu mađiarskog pokreta otpora — kao i u drugim
evropskim zemljama — stajali su najradikalniji ljudi: ko­
munisti, neki levi socijaldemokrati i predstavnici siromašnih
seljaka. Pokretač je uvek bila KPM. Ona je u leto 1941. godine
prva formulisala program koji je omogućio zbližavanje de­
mokratskih snaga i nalaženje odgovarajuće i celishodnije
forme udruživanja i pružanja otpora, pristupačne svim anti­
fašističkim snagama.
Program KPM je imao dva zadatka: 1. Raskidanje s Hit-
lerom i istupanje iz rata koji je vođen na strani Nemačke i
prilaženje svetskim antifašističkim silama; 2. Ukidanje faši­
stičkog sistema i stvaranje demokratske Mađarske.
Za ostvarenje ovih zadataka komunisti su predložili
formiranje takve demokratske vlade koju bi pomagale sve
antihitlerovske antifašističke snage i u kojoj će biti zastup­
ljene sve demokratske partije.
Kada je Mađarska stupila u rat, komunisti, levi socijal­
demokrati i pripadnici Seljačke partije razvili su zastavu
nacionalnog otpora. Komunisti, levi socijaldemokrati i soci­
jalisti radnici-omladinci su složno ustali protiv ratnog jarma,
koji je pritiskivao radnike u fabrikama. Braneći interese
radnika i seljaka, organizovali su zajedničke radničko-se-
ljačke akcije, koje su imale za cilj i borbu protiv nemačkih
fašista. Sve je to povoljno uticalo na pokretanje organizo-
vanja radnika i siromašnih seljaka.
Najnapredniji intelektualci i pojedini predstavnici anti-
rasistički nastrojene buržoazije su prihvatili plan o okup­
ljanju protivhitlerovskih snaga i aktivno su učestvovali u
njegovom sprovođenju. U levičarskim listovima, u prvom
redu u glavnom listu grupe SDP, NARODNOM GLASU, u
organu Seljačke partije, SLOBODNOJ RECI, u listu grupe
mađarske liberalne buržoazije i inteligencije, MAĐARSKOJ
NACIJI, mnogi političari, javni radnici, pisci, novinari, rad­
nici i seljaci zalagali su se za borbu protiv Hitlera. Između
Centralnog komiteta KPM i levičarskih vođa SDP počeli su
razgovori koji su završeni donošenjem odluke o zajednički
organizovanim akcijama protiv rata. Već u jesen 1941. go­
dine, organizovano je više demonstracija i ostvaren je jak
uticaj antifašističke delatnosti na kulturnom polju. Šestog

191
 pokreti otpora

oktobra 1941. godine u Budimpešti je kod Spomenika Bati-

njajiju (prvom ministru koji je pao u oslobodilačkom ratu
1848) i 1. novembra na groblju u Kerepeš ulici, na grobovima
Lajoša Košuta i Mihajla Tančića (dvojice vođa iz revolu­
cije 1848), više hiljada ljudi demonstriralo s parolama Ko­
munističke partije. Na predlog komunista, profesionalna
udruženja i intelektualci su zajedno organizovali predavanja
u kojima su iznošeni tradicionalni mađarski sukobi u pro­
šlosti s Nemcima i velike rasprave u štampi koje su mobi-
lisale hiljade ljudi u borbu protiv fašizma.
U mobilisanju masa za borbu protiv rata važnu ulogu
je odigrao radio KOŠUT; davao je emisije koje su pripremili
mađarski komunisti u Sovjetskom Savezu.
U februaru 1942, na inicijativu komunista, formiran je
prvi Odbor za mađarsku istorijsku prošlost koji je okupio
antifašističke snage; u njemu su bile zastupljene sve anti-
hitlerovske partije, udruženja i mnogobrojne napredne lič­
nosti iz kulturnog života. Ovaj Odbor je 15. marta 1942.
organizovao najznačajniju antifašističku manifestaciju to­
kom rata, na godišnjicu mađarske revolucije 1848. godine.
U glavnom gradu, kod Petefijevog spomenika, na obali Du­
nava, zatim na putu za Parlament, osam do deset hiljada
ljudi učestvovalo je u demonstracijama protiv rata, a za
raskid sa Hitlerom, za formiranje antifašističke vlade, za
nezavisnu, slobodnu, demokratsku Mađarsku, dok je broj
demonstranata u ostalim većim gradovima — Koložvaru,
Miškoljcu, Djeru, Tatabanjiju itd. bio još i veći. Stvaranje
Odbora za mađarsku istorijsku prošlost i manifestacije koje
je organizovao bili su značajem korak u razvitku mađarskog
pokreta otpora.
Međutim, Kalajijeva vlada, formirana u martu 1942. go­
dine, nemilosrdno se obračunavala sa antifašističkim sna­
gama. Uništila je Odbor, zatvorila njegove pokretače, a na­
rednih meseci uhapsila 700 komunista i njihovih pristalica
i oko 400 levih socijaldemokrata i funkcionera profesionalnih
udruženja poslala na Istočni front. U fabrikama i na radnim
mestima radnici naprednih ubeđenja bili su stalno proga­
njani. Time je vlada nanela težak udarac levici mađarskog
otpora. Istovremeno, raznim privilegijama, naročito obezbe-
đivanjem većih organizacionih mogućnosti, pokušavala je da
pridobije desnicu otpora, desne socijaldemokrate, sitne ga­
zde, liberalnu inteligenciju i deo radnih slojeva.
Godine 1943, posle prekretnice u ratnim operacijama,
aktivirale su se one levičarske antihitlerovske snage koje su
posle stupanja u rat ćutale i podržavale Kalajijevu vladu.
Kalaji je, naime, videći skori poraz Hitlerove Nemačke, tra­

192
mađarska

žio izlaz iz katastrofe. Njegova politička zamisao je bila da

oslabi veze države sa Hitlerom i da putem propagande —
naročito preko diplomatije koja je održavala veze sa Zapa­
dom— pokuša da se ogradi od Hitlerovih planova i da u
povoljnom trenutku, u slučaju angloameričkog iskrcavanja
na Balkanu, otvori put saveznicima. Istovremeno je govorio
da će na Istočnom frontu stalno voditi borbu protiv Rusa.
Svoje planove je gradio na protivrečnostima unutar svetske
antifašističke koalicije i na antisovjetskim planovima nasta-
lim na Zapadu. Mislio je da će antisovjetskim stavom obe-
zbediti opstanak svome sistemu. Ova njegova nastojanja su
se pojačala u danima poraza italijanskog fašizma.
Pored ovih političkih planova, Kalajijeva vlada je poku­
šavala da pridobije već pomenute antifašističke desničarske
snage, desne socijaldemokrate, sitne gazde i grupe liberalne
monarhistički orijentisane buržoazije. Kalaji ih je pomagao
i na njih se oslanjao u borbi protiv pronemačkih ekstre­
mista. Zauzvrat, od njih je tražio da likvidiraju antifašistički
pokret i istupe oštro protiv antiratnih demonstracija, štraj­
kova, sabotaža, odbijanja predaje useva na selu. Oni su
strahovali da antifašistički pokret ne preraste u revoluciju
i plašili se sovjetske armije. Zato su, umesto pristupanja
odlučnom ratu protiv Hitlera, pomagali vladu, koja se od
Hitlera ogradila recima, ali je i dalje ostala njegov snabdevač
u vojnom i privrednom pogledu.
Događaji na frontu su, međutim, ubrzali približavanje
mađarskih radničkih masa s levicom i pokolebali nade sred­
njih slojeva u fašističku pobedu. Posle povratka ostatka raz­
bijene Druge mađarske armije sa Istočnog fronta propagan­
da u korist oružanog otpora obuhvatila je gotovo ćelu zem­
lju i imala je značajnu ulogu u širenju antinemačkog raspo­
loženja i težnje za mirom.
Ratne brige su se brzo gomilale, nestašica prehrambenih
proizvoda i tekstila je bila sve veća, a cene su neobično
brzo rasle. Nezadovoljstvo radničkih masa i spremnost na
borbu povećavali su se usled razvijene crne berze, zamr­
zavanja nadnica, uvođenja prinudnog rada na selu, milita­
rizacije poljoprivrede i uvođenja rekvizicije koja je od siro­
mašnih i srednjih seljaka oduzimala i poslednje što su
imali. U proleće 1943. godine u ratnoj industriji je izbila
opšta borba za povećanje nadnica: u Manfred-Vajsovim po­
strojenjima u Cepelu, koja su zapošljavala 30 hiljada rad­
nika, u fabrici željeza u Diošdjeru i fabrici vagona u Deru
sa oko 10.000 zaposlenih; zatim u fabrikama u Pečuju i u
drugim krajevima. Ta borba za povećanje nadnica je u jesen
1943. godine u nekoliko industrijskih centara, kao Čepel i

193
 pokreti otpora

Diošđer, prerasla u pravi pokret protiv rata i vlade, u štraj­

kove. U rudnicima i važnijim vojnim fabrikama pristupalo
se brojnim sabotažama, koje su dovodile do smanjenja pro­
izvodnje. Uvek su ih organizovali komunisti i levi soci­
jaldemokrati.
I na selu se širio otpor seljaka rekviriran ju žitarica i
bilo je sve više onih koji su odbijali oduzimanje i odvoženje
poljoprivrednih proizvoda, a i onih koji su ih krili. Agrarni
proletarijat se štrajkovima i masovnim napuštanjem rada
borio protiv vladine politike koja je pomagala Hitlera. Od
proleća 1943. godine, posle voronješkog poraza, disciplina je
popustila i u armiji. Sve je više bilo dezertera, a u drugoj
polovini 1943. veliki je broj onih koji se nisu ni odazvali
na vojni poziv. U decembru 1943. u severnom Erdelju 8—10
hiljada ljudi izbeglo je vojnu obavezu. Buknula je antifa­
šistička borba najpre u Karpatskoj Ukrajini i na okupira­
nim jugoslovenskim teritorijalna. Tamo se, naročito u juž­
nom delu, razvila i partizanska borba, koju vlada nije uspela
da uguši ni specijalnim vojnim i policijskim formacijama.
Otpor mađarskog naroda, međutim, nije odgovarao mo­
gućnostima i zahtevima s obzirom na uticaj spoljašnjih i
unutrašnjih događaja. Pokreti su bili razjedinjeni, jer im
je, izuzev u Jugoslaviji, nedostajalo jedinstveno rukovodstvo
i jedinstvo, jednom rečju — organizacija. Redove Komuni­
stičke partije desetkovao je teror, pa ona nije bila u stanju
da ostvari organizovano delovanje antifašističkih snaga.
U mađarskom pokretu otpora — za razliku od pokreta
u susednim zemljama — ni Staljingrad nije doneo preokret
u pozitivnom smislu. Strah od gubitka teritorija, stečenih
između 1938—1941, i pokušaji odvajanja Kalajijeve vlade od
Hitlera, uz porast revolucionarnih tendencija potlačenih na­
roda Evrope, potisnuli su u drugi plan nužnost prihvatanja
nemilosrdnog rata protiv stvarnog neprijatelja — Hitlerove
Nemačke. Veliki deo reakcionarnih snaga bio je zaokupljen
time kako da spreči aktivnu borbu masa za revolucionarni
preobražaj i kako da ostvari izvesnu demokratizovanu formu
Hortijevog sistema. Tako su vlada i neki delovi antihitlerov-
skih partija uspeli udruženim snagama da spreče prerasta­
nje borbe antifašističkih masa u masovni pokret i revoluciju.
Devetnaestog marta 1944. fašistička nemačka vojska je
okupirala Mađarsku. Kalajijeva vlada i političke snage gru-
pisane oko njega doživele su neuspeh, njihova politika je
otkrivena. Nemačka okupacija je pokazala narodu pravu
stranu mađarsko-nemačkog odnosa, koja je do tada bila
prikrivena, što je ubrzalo stvaranje otpora. U maju 1944.
formiran je Mađarski narodni front, uz učešće komunista,

194
mađarska

levih socijaldemokrata, Partije sitnih posednika, Narodne

seljačke partije i pojedinih grupa monarhista. Svi su oni
u suštini kao osnov svoje aktivnosti prihvatili program KPM
od 1941. godine.
Formiranjem Mađarskog narodnog fronta pokret otpora
je ojačao. Razotkrivena je politika nemačkih fašista i ma­
đarskih kvislinga, čiji je cilj bio pljačkanje države. Zahva­
ljujući aktivnosti Mađarskog narodnog fronta i pod uticajem
teških posledica nemačke okupacije, otpor masa, u prvom
redu radnika i radnih seljaka ubrzano je jačao (štrajkovi,
smanjenje proizvodnje, manifestacije, odbijanje rada itd.),
što je ohrabrujuće delovalo na deo antinemački nastrojene
buržoazije i proletarijata. Ovo se ispoljilo i u tome što su
neki od njih pomagali akcije Mađarskog narodnog fronta,
dok su drugi osnivali razne antinemačke ilegalne organiza­
cije. Između ostalih, Slobodno udruženje mađarskih rodo­
ljuba, Udruženje mađarskih narodnooslobodilačkih radnika,
Savet mađarsko-ruskih prijatelja i ilegalnu organizaciju na­
prednih studenata Đački pokret narodnog otpora.
U jesen 1944. godine vođeni su razgovori između Ma­
đarskog narodnog fronta i Hortija o istupanju iz rata, o
raskidu sa Hitlerom i o stvaranju uslova za saradnju sa
sovjetskom vojskom. Za vreme razgovora, 11. oktobra 1944.
Hortijevi predstavnici su u Moskvi potpisali akt o razoru­
žanju mađarske vojske.
Horti je, međutim, ostao veran sebi i svom imenu kru­
nisanog lidera jednog sistema, koji je trajao gotovo četvrt
veka. Odbacivanjem ponuđenog saveza ponovo je obezbedio
nemačkoj politici dominantni položaj. Tako je plan o ra­
skidu s Nemcima propao, a 15. oktobra Nemci su postavili
na vlast mađarsku petokolonašku, fašističku partiju. Horti
je dobrovoljno — da bi obezbedio sebe i porodicu — odustao
da i dalje ostane u vladi.
Posle toga u Mađarskoj su ponovo činile pokušaje demo­
kratske snage da se organizuje oružani ustanak protiv Ne-
maca. U tom cilju je novembra 1944. godine formirana Oslo­
bodilačka komisija mađarskog narodnog ustanka (to telo
su činile partije Mađarskog fronta i deo rukovodećih oficira
antihitlerovskih ilegalnih proleterskih grupa i grupa iz redova
inteligencije). Međutim, ustanak nije uspeo. Hitler je smatrao
da Mađarska, naročito Pešta i teritorije preko Dunava, treba
da budu glavno bojište za odbranu njegovih jedinica na
Balkanu, u Austriji i Bavarskoj. Zbog toga je u njoj kon-
centrisao ogromne snage. U oktobru 1944. na mađarskoj te­
ritoriji je bilo oko 50 velikih nemačkih vojnih formacija.
 pokreti otpora

Ove okolnosti, a zatim i geografski uslovi, otežavali su ra­

zvoj većih partizanskih borbi. Svemu tome su, naravno,
doprinele i već opisane specifične političke prilike. U takvoj
situaciji, oružanu partizansku borbu je prihvatao samo poli­
tički najsvesniji deo radničke klase predvođen komunistima.
U glavnom gradu je delovalo više organizovanih partizan­
skih grupa. Njihovi zadaci su u prvom redu bili diverzantske
prirode. Aktivnost tih grupa se razvila u dva pravca. S jedne
strane organizovanje demonstracija uperenih protiv fašistič­
kih spomenika, sastanaka, prodavnica knjiga i hotela gde su
odsedali Nemci. Ove grupe su na taj način pokušavale da
podignu stanovništvo glavnog grada u oružanu borbu protiv
fašista. S druge strane, uništavanje vojnih objekata, materi­
jala i miniranje pruga koje su Nemcima služile za dovođenje
pojačanja.
Veće partizanske grupe su delovale na periferiji glavnog
grada, u radničkim četvrtima: Nojpešt, Kebanja, Kispešt,
Pešterdžebat, Rakoš Palota itd. Organizovale su oružane ak­
cije protiv nemačkih i mađarskih fašističkih grupa i pru­
žale pomoć sovjetskoj armiji. Partizanske jedinice su se
formirale i u važnijim industrijskim centrima i rudarskim
naseljima. Na primer, partizanska jedinica u Miškoljcu je
imala više od 100 boraca i njen je zadatak bio spašavanje
fabrika na industrijskim područjima i pomaganje pri oslo­
bođenju Miškoljca.
Avgusta 1944. godine počeli su u Mađarsku da stižu
partizani-padobranci sa ruskih teritorija, gde su obučavani
neki mađarski ratni zarobljenici koji su izrazili spremnost
da učestvuju u partizanskim borbama. U Karpatskoj Ukra­
jini je od tih partizana sastavljena Rakoči jedinica sa 200
boraca, u južnoj Slovačkoj Petefi jedinica sa 200 ljudi i
Nogradska , takođe sa istim brojem boraca, čija se delat-
nost koncentrisala na šalgotarjanski ugljeni basen. Iz Sov­
jetskog Saveza je stiglo 10 partizanskih jedinica koje su
posle pripajanja onima u zemlji imale 1.400—1.500 boraca.
Kada govorimo o mađarskom pokretu otpora, ne zabo­
ravimo ni one koji su učestvovali u partizanskim borbama
van zemlje. Njih je bilo više od onih koji su se borili u
Mađarskoj. Ovi borci su se regrutovali iz redova političkih
i privrednih emigranata, iz mađarskih vojnih formacija koje
su privremeno ili stalno bile u tim zemljama, od ratnih
zarobljenika, odnosno begunaca iz Hitlerovih tamnica i lo­
gora. Blizu 800 mađarskih antifašističkih emigranata, ratnih
zarobljenika ili vojnika borilo se s oružjem u ruci protiv
fašista u Francuskoj, Sovjetskom Savezu, Poljskoj, Slovač­
koj, Jugoslaviji, Belgiji i Danskoj.

196
mađarska

Tek u poslednjoj etapi borbe ispoljila se orijentacija

svojstvena antifašističkoj borbi radnih masa i dobila opšte-
narodno obeležje. To se jasno pokazalo u istupanju protiv
transportovanja fabričkih postrojenja i poljoprivrednih pro­
izvoda u Nemačku; ćeli gradovi — čepel, Pečuj, šalgotar-
jan, Miškoljc, kao i radnici na periferiji glavnog grada od­
bili su da prihvate mere za pooštravanje tempa rada i
naloge za evakuaciju. Počelo je i opšte raspadanje armije.
U borbi za oslobođenje Budima učestvovalo je više hiljada
mađarskih vojnika, od kojih je 600 poginulo. Na sve strane
su se mogli videti dezerteri, mađarski, a često i ruski ranje­
nici, političke izbeglice, a skrivanje Jevreja i njihova od­
brana bili su opšta pojava.
Unutrašnja i spoljna potlačenost su, međutim, sprečavale
mađarski narod da se sam obračuna s fašizmom; za to je
bila potrebna ogromna snaga sovjetske armije i njena po-
žrtvovana i hrabra borba. Na teritorijama koje je sovjetska
armija oslobodila izbila je revolucionarna snaga radničkih
masa, koja je bila prigušena: počeo je rat protiv fašističkih
elemenata, tj. borba za demokratski preobražaj države. Nju
je vodio zvanični Mađarski nezavisni narodni front, formi­
ran iz ilegalnog Mađarskog fronta, koji je preko KPM pre­
uzeo antifašistički demokratski program izrađen početkom
rata. Desno krilo Narodnog fronta ponovo je pokušalo, kao
za vreme rata, da spreči sprovođenje u život demokratskog
programa. Ali energija naroda oslobođenog nemačkih i ma­
đarskih fašističkih stega onemogućila je ta nastojanja.
Prvog februara 1946. godine proglašena je republika, čime
je Mađarska definitivno prekinula sa prošlošću i pošla putem
revolucionarnog preobražaja.
nemačka

g okret otpora u Nemaćkoj protiv hitlerove tiranije je

Nerazdvojni deo evropskog i~svetskog antifašističkog i
antinacističkog pokreta.^Međutlm/on se. razvijao u posebnim
društveho-politićkiriPašlovirna, pa se u mnogo čemu j^zfikuje
od pokreta otpora ostalih "evropskih naroda, kako po svojim
opštepolitičkim specifičnostima tako i primenom oblika bor-
.be. Poseban istorijski i politički značaj pokreta otpora u Ne-
mačkoj, najbolje i najpotpunije je izrazio veliki pisac Tomas
Man: »Danas ceo svet zna da je u Nemačkoj u vreme Hitle­
rove i Himlerove strahovlade živelo na hiljade herojskih ljudi
i žena, koji su u potpuno beznadežnim okolnostima bili
spremni da radi istine, slobode i ljudskog dostojanstva izlože
opasnosti i svoj život. Njima pripada naše najveće divljenje,
a njihovu istoriju, do detalja, još treba pisati.«

Velika svetska ekonomska kriza naročito je teško pogo­

dila Nemačku. U situaciji opšteg siromaštva i nezaposlenosti
kada se vladajuća buržoazija najoštrije suprotstavljala revo­
lucionarnim gibanjima, u krilu krajnje političke reakcije rađa
še fašizam, čiji je nosilac — Nacionalsocijalistička partija.
Već početkom tridesetih godina ona je snažnom propagan­
dom, ucenama, pretnjama, obmanama i demagogijom zapo-
• U toku rada na ovoj knjizi redakcija se obratila naučnim institucijama
i pojedincima u Saveznoj i Demokratskoj Republici Nemačkoj, želeći da od obe
postojeće države dobije integralni tekst o pokretu otpora nemačkog naroda u
drugom svetskom ratu. Na žalost, želje i namere redakcije se nisu ostvarile,
pa je ona poverila autoru ovog članka da na osnovu postojeće nemačke literature
napiSe jedinstven istorijski prikaz antinacističkog pokreta nemačkog naroda.
 pokreti otpora

čela pohod za osvajanje pune političke vlasti. Ekspanziji

nacionalsocijalizma najenergičnije su se suprotstavljale KP
i SDP Nemačke. KP Nemačke je već juna 1929. godine na
svom XII kongresu ukazala na to da vladajuća klasa finan-
sijskih kapitalista usmerava politički kurs ka pripremanju
fašističke diktature koja predstavlja glavnu opasnost za ne-
mački narod. Avgusta 1930. KP Nemačke objavljuje »Program
socijalnog i nacionalnog oslobođenja nemačkog naroda«, u
kome se nacisti definišu kao partija krajnje reakcije, eksplo­
atacije i porobljavanja trudbenika, a jedini je put kojim treba
da pođe nemački narod — svrgavanjem vlasti monopolista i
junkera uspostaviti potpunu demokratsku vlast radnika i se­
ljaka. Program poziva na okupljanje i objedinjavanje snaga
oko KP za suprotstavljanje rastućem fašizmu.
Sledeće, 1931. godine KP Nemačke je preduzela niz kon­
kretnih mera: partijskim organizacijama je stavljeno u za­
datak da formiraju odrede proleterske samoodbrane, antifa­
šističke i akcione komitete. Ove kao i ostale napredne i anti-
nacističke organizacije pokrenule su niz značajnih akcija.
Tako je januara 1931. organizovan štrajk Rura, u kome uče­
stvuje oko 350 hiljada radnika, najvećim delom komunista i
socijaldemokrata. U jesen iste godine, a pod rukovodstvom
Nemačke komunističke omladine, u 68 nemačkih gradova
održane su 242 demonstracije.
Naredne, 1932. godine KP Nemačke se još snažnije anga-
žovala u borbi protiv fašizma. Uočavajući značaj jedinstva
svih antifašističkih snaga, na Plenumu CK KP Nemačke maja
1932. je istaknuto da nastupanju reakcionarnih snaga treba
suprotstaviti jedinstvene masovne antifašističke akcije, stva­
rati i učvršćivati radničke komitete jedinstva, komitete borbe
protiv fašizma i radničke družine samoodbrane.
U želji da odvoje narod od nacionalsocijalista, progresiv­
ne snage su nastojale da preko mitinga i demonstracija oku­
pe narodne mase u sveopšti antinacistički pokret. Tako je,
na inicijativu KPN, 1932. održan u Berlinu, a u okviru anti­
fašističke akcije, Svenemački kongres antifašističkog jedin­
stva, na kome je formiran Antifašistički revolucionarni komi­
tet. Kao odgovor na profašističku unutrašnju politiku fon
Papenove vlade, Antifašistički komitet je u jesen iste godine
organizovao štrajkove, koji su zahvatili čitavu Nemačku, a
bilo ih je oko 1.000.
Sredinom 1932. godine, u Berlinu je počela rad organiza­
cija Crveni udarni odred (Roter Stosstrupp), jedna od prvih
ilegalnih, borbenih antinacističkih organizacija, koju su sači­
njavali studenti socijalisti i omladinci radnici, a kasnije su

200
nemačka

se priključile i druge grupe naprednih snaga. U to vreme

organizacija Crvene pomoći je imala oko milion i četiri sto­
tine hiljada članova. Po mnogim preduzećima i većim nemač-
kim gradovima već se 1932. godine formiraju grupe službe­
nika, čijim antinacističkim akcijama rukovodi Revolucionar­
na sindikalna opozicija (Revolutionare Gewerkschaft-Opposi-
tion, RGO). Središte ovog pokreta je Berlin. Krajem 1932. sve
ove grupe su organizaciono povezane i učvršćene. Najdosled-
niji sledbenici antifašističkih organizacija bili su sindikati i
omladina.
Nastupila je 1933 — tragična godina za Nemačku i ne-
mački narod. Politička vlast je prešla u ruke nacionalsocija-
lista; počela je vladavina svirepog terora i nasilja.
Nacisti su podmetnuli požar u zgradi Rajhstaga, koji su
iskoristili kao signal za progone i obračune sa komunistima.
Noću 27. februara uhapšeno je preko 10.000 komunista. Ple­
num CK KPN, održan februara 1933, ističe da posle osvajanja
vlasti od strane hitlerovaca nužno sledi prelazak na ilegalan
rad, a »borba protiv fašizma biće najteža bitka u istoriji KP
Nemačke«. Sledećih meseci nacisti otpremaju u koncentra­
cione logore još 18 hiljada komunista, a 3. marta i vođu ne-
mačkog proletarijata Ernsta Telmana. No, i pored strahovi­
tog terora, hapšenja i upućivanja u koncentracione logore,
prema jednoj proceni iz 1933, oko 100 hiljada Nemaca je bilo
angažovano u akciji protiv nacističke vladavine.
Početkom 1934. deo rukovodstva RGO je uhapšen i osu­
đen na duže vremenske kazne. Neznatan broj uspeva da emig­
rira u inostranstvo, odakle nastavlja borbu. Oni rukovodeći
kadrovi koji su ostali u zemlji, a nalazili su se još na slobodi,
prelaze u ilegalnost. U leto 1934. formiraju Organizacioni ko­
mitet berlinskog saveza službenika (Organisationskomitee der
Berliner Angesteltenverbande) sa oko 2 hiljade ilegalaca-ak-
tivista. Ovaj komitet je ispoljio naročito intenzivnu aktivnost
od maja 1935. godine.
Februara 1934. godine Gestapou je pošlo za rukom da uđe
u trag, a zatim uništi grupu Crveni udarni odred. Međutim,
te godine počinje u Berlinu da deluje »Robijeva grupa«, na­
zvana po svom vođi, berlinskom radniku Robertu Urigu
(Robert Uhrig). To je bila velika ilegalna organizacija ne-
mačkih radnika, koja je imala svoje ogranke — ilegalne gru­
pe po fabrikama — u Esenu, Hanoveru, Minhenu, Dortmundu
i Hamburgu, a njihove veze su dopirale čak i do Praga, Ko­
penhagena i Holandije. Organizaciju su sačinjavali komunisti
i socijaldemokrati.
Početkom 1935. godine aktivan pokret otpora je u Ne-
mačkoj sačinjavalo 12 ilegalnih grupa sa 6.105 ljudi.

201
 pokreti otpora

Na jačanje pokreta otpora nacisti su odgovorili masov­

nim terorom. Samo su u periodu od 30. januara 1933. do 30.
septembra 1934. godine nemački sudovi izrekli kazne: 7.704
godina robije i 4.517 godina zatvora, a u periodu od 30. ja­
nuara 1933. do 29. februara 1935. u Trećem rajhu je ubijeno
3.942 antifašista, po zatvorima, u koncentracionim logorima,
dok je u racijama na ulicama ranjeno 132.544, a preko milion
nemačkih građana je zlostavljeno ili hapšeno i sprovedeno
u logore.
Zbog ilegalne komunističke aktivnosti Gestapo je, prema
sopstvenom priznanju, 1936. uhapsio 11.587 ljudi. Uprkos ovim
represalijama, krajem 1936. jedna ilegalna grupa socijalde­
mokrata, nazvana Grupa 10 tačaka, objavljuje manifest o ob­
jedinjavanju svih naprednih i demokratskih snaga u jedin­
stveni Nemački front (Deutschen Volksfront).
Najveću i najmasovniju podršku antinacističkom pokretu
je pružala omladina, osobito komunistička. Tako Savez ko­
munističke omladine Nemačke (Komunistische Jugendver-
band Deutschlands), u periodu 1933—1934. godine, radi na
širokom organizovanju jednog sveopšteg omladinskog anti­
fašističkog pokreta. Povezujući ovu svoju akciju sa Socijali­
stičkom radničkom omladinom (Sozialistische Arbeiter-
jugend), stvaraju se organizacione jedinice i punktovi u mno­
gim gradovima Nemačke (Berlinu, Lajpcigu, Frankfurtu na
Majni, Hamburgu, Hanoveru i štutgartu). Na sastanku jula
1933. godine CK Saveza komunističke omladine Nemačke
donosi odluku da se mobilišu svi slojevi nemačke omladine
za borbu protiv Hitlerovog režima. Juna 1934. godine, posle
ubistva poznatog vođe katoličke omladine dr Klausnera, do­
šlo je do objedinjavanja i koordinacije mnogih akcija komu­
nističkih i katoličkih omladinaca. Ova zajednička antifašis­
tička borba, istina sa promenljivim intenzitetom, nikad nije
prestajala, čak ni kada je Gestapo 1936. godine zadao težak
udarac pokretu katoličke omladine. Krajem 1935. godine veo­
ma živu aktivnost su razvile razne omladinske organizacije,
među kojima se ističu Slobodni Nemci (Freideutsche). U
1937. godini samo na Minhenskom univerzitetu više od 60%
studenata nije bilo učlanjeno u nacističku studentsku orga­
nizaciju, već je pripadalo tzv. Slobodnim studentima. Na Ber­
linskom univerzitetu još od 1934. godine postoje i deluju ile­
galne antifašističke grupe Erih i Vili, kao i studentska grupa
Crvena zastava (Rote Standarte). U proleće 1940. godine
Gestapo je pohapsio veći broj omladinaca od 16 do 24 godina
starosti, pod optužbom učešća u stvaranju ilegalnih grupa.
Nemačke žene su priređivale specifične antiratne demon­
stracije. Novembra 1938. godine, u mnogim mestima širom

202
nemačka

Nemačke žene sa decom su legale na železničku prugu ispred

lokomotiva, .ometajući time red vožnje, rušeći takođe, prema
izveštajima nacističkih organa vlasti, politički moral.
Neposredno pred početak drugog svetskog rata, antina-
cistički pokret stvara poluvojničke borbene grupe. Tako je u
Minhenu, 1937. godine, formirana ilegalna grupa nazvana 07,
sa ciljem da svim sredstvima podriva nacistički režim i pri­
prema ustanak protiv Hitlerove diktature. Grupa je delovala
po sistemu trojki i petorki, a njena delatnost je obuhvatala
najpre ćelu Bavarsku, raširivši se ubrzo i po drugim delo-
vima Nemacke, pa su tokom rata njene veže čak dospele do
Beča, Praga i Varšave. No, ovo ipak nije bila snažna centra-
lizovana organizacija, već pokret otpora u kome je bilo anga-
žovano 6—8 hiljada ljudi.
Kao i komunisti celog sveta, tako su i komunisti Nemač­
ke smatrali da je borba španskog naroda protiv fašizma 1936
—1939. borba celokupnog naprednog čovečanstva. KP Ne­
mačke je u ovu borbu poslala svoje najbolje kadrove. Od
samog početka u Spaniji su se borila 2 bataljona nemačkih
antifašista (bataljon Ernst Telman i bataljon Edgar Andre)
koja su bila u sastavu XI internacionalne brigade. Formiran
je i treći bataljon — Hans Bajmler. U španiji se borilo ukup­
no 5 hiljada nemačkih dobrovoljaca — antifašista, što čini
25% svih interbrigadista (boraca i oficira). Tri hiljade inter-
brigadista — Nemaca dalo je svoje živote za slobodu španije.
Neposredno posle izbijanja drugog svetskog rata, KPN
je ovaj svetski oružani konflikt ocenila kao imperijalistički
rat (oktobra 1939), pa je pred partijske organizacije postavila
kao osnovni zadatak da »pripreme mase za razne oblike ot­
pora«, koji će se odvijati putem masovnih sabotaža u vojnoj
industriji, štrajkovima po preduzećima i dr.
Kada je Hitlerova Nemačka 22. juna napala SSSR, KPN
je pojačala svoju aktivnost. Poseban značaj u organizovanju
otpora u ovo vreme ima grupa Šulce-Bojzen (Schulze-Boy-
sen), nazvana i Crveni orkestar (Rote Kapelle). Ona je imala
ilegalne trojke i petorke koje su se povezivale sa radnicima
u najznačajnijim preduzećima, na primer u AEG, Shell-Oil,
državnim železnicama, poštama itd. Poseban značaj u delat-
nosti ove grupe imala je obaveštajna aktivnost u korist sa­
veznika. Avgusta 1942. Gestapou je uspelo da uđe u trag ovoj
grupi i da je zatim likvidira. Tada je više od 600 lica uhap­
šeno, a 55 streljano.
Poseban značaj za razvitak pokreta otpora u Nemačkoj
imali su zarobljenici Vermahta u Sovjetskom Savezu. Tako
je na teritoriji SSSR već u 1941. nastao organizovan, maso­

203
 pokreti otpora

van, demokratski pokret protiv fašizma i rata poznat u isto-

riji kao Slobodna Nemačka (Freies Deutschland). Njegovi za­
četnici bili su antifašisti iz redova nemačkih ratnih zaroblje­
nika. Oktobra 1941. grupa od 158 zarobljenih vojnika je upu­
tila proglas nemačkom narodu, pozivajući pre svega vojnike
Vermahta da stupe u borbu za okončanje rata i svrgavanje
Hitlera, naročito ističući da zbacivanje Hitlerovog režima ni­
kako ne znači uništenje nemačkog naroda, već samo stvara­
nje uslova za nastajanje demokratske nemačke države. Na­
redne godine delatnost na daljem formiranju i učvršćenju
pokreta Slobodna Nemačka odvija se na još široj osnovi.
Među zarobljenicima-antifašistima januara 1942. pojavljuje
se i grupa od 22 oficira, a velikom antifašističkom mitingu,
održanom u zarobljeničkom logoru (kod Moskve) juna iste
godine, prisustvuje oko 1.900 oficira i vojnika.
Godina 1943. predstavlja prekretnicu u drugom svetskom
ratu. To se odrazilo i na političku aktivnost pokreta otpora
u Nemačkoj. Jedna od najsnažnijih grupa otpora — Antina-
cistički nemački narodni front (Antinazistische Deutsche
Volksfront), formirana još 1942. posle poraza Vermahta kod
VoTgograda, razvija svoju aktivnost u Minhenu i celoj južnoj
Nemačkoj. Njom su rukovodili komunisti, a imala je za zada­
tak da se svim sredstvima bori protiv nacizma i rata. Rastu­
rala je letke i proglase, a preko svojih poverenika povezala
se sa nekim većim preduzećima, kasarnama, zatvorima i lo­
gorom Dahau. Posebno se ova grupa izdvajala po tome što je
pripremala kadrove za podizanje oružanog ustanka. No, i
ovu je grupu Gestapo uništio 1944. godine.
Na području Trećeg rajha najznačajnijom ilegalnom gru­
pom 1943. godine rukovodili su Anton Sefkov (Anton Seaf-
kov) i Bernard Bestlajn (Bernhard Bastlein). Ova grupa je
bila povezana sa organizacijama pokreta otpora u Hamburgu,
Lajpcigu i Drezdenu, kao i sa onima u švedskoj. Berlinska
grupa je imala ćelije u pogonima 30 velikih preduzeća, a veze
su joj dopirale čak i do Vrhovne komande Vermahta i do
ministarstva za naoružanje.
Posle poraza Vermahta kod Volgograda i Kurska 1943.
antifašistički pokret Slobodna Nemačka dobija znatno masov-
niji karakter. Na inicijativu CK KP Nemačke, juna 1943. for­
miran je Pripremni komitet Slobodna Nemačka. Mesec dana
kasnije, 13. jula 1943. godine, u Krasnogorsku (kod Moskve),
na konferenciji predstavnika svih nemačkih zarobljeničkih
logora u SSSR-u, formiran je Nacionalni komitet Slobodna
Nemačka (Nationalkomitee »Freies Deutschland«) od 38 čla­
nova. Jezgro njegovog rukovodstva su sačinjavali nemački

204
 nemačka

komunisti. Grupa zarobljenih oficira Vermahta je osnovala

~TI. septembra 1943. Savez nemačkih oficira (Bundes Deut-
scher Offiziere).
U pretposlednjoj godini rata (1944) vidnije se izražava u
Nemačkoj otpor hitlerizmu. Samo u prvoj polovini ove ratne
godine, zbog raznih akcija pokreta otpora, uhapšeno je više
od 310 hiljada ljudi. Ilegalne organizacije u 1944. imaju 125
hiljada članova. Fašistički zločinci su 18. avgusta 1944. u
Buhenvaldu zverski ubili vođu KPN Ernsta Telmana.
U uslovima sve veće i dublje vojno-političke krize, kao
i sve bližeg potpunog poraza Nemačke, dolazi do zavere pro­
tiv Hitlera, koja se 20. jula 1944. završila atentatom. U ovom
neuspelom pokušaju svrgavanja nemačkog firera učestvovali
su opozicioni generali Vermahta, podeljeni u dve političke
grupe; desničarska (reakcionarna) kojoj pripadaju feldmar-
šali i generali Bek, Olbriht, Treškov, Vicleben i dr., i levičar-
ska (radikalna) kojoj pripadaju pukovnik Štaufenberg i dr.
Atentatori su svoj neuspeli poduhvat platili krvavim žrtvama:
ubijeno je J hiljada-ljudi^od-toga 2 hiljade oficira.
U proleće 1945. u pozadini jedinica Vermahta, na sovjet-
sko-nemački _front padobranom se spuštaju borbene grupe
sastavljene od izvesnog broja pripadnika Slobodne Nemačke.
Zatim, prilikom napada savezničkih jedinica na neke nemač­
ke gradove i mesta naoružani pripadnici nemačkog pokreta
otpora su aktivno sudelovali u slamanju i dezorganizovanju
neprijateljske odbrane, sprečavanju rušenja ili nasilno eva-
kuisanje stanovništva pojedinih naselja.
Na kraju samo još nekoliko podataka. Protiv pokreta
otpora u Nemačkoj su čitavo vreme njegovog postojanja bile
angažovane velike snage nacističkog upravno-policijskog apa­
rata. Samo u 1944—1945. godini za ugušenje svakog vida anti-
hitlerovske delatnosti, a za hitnu upotrebu uvek je bilo
spremno: milion pripadnika Waffen SS, 150 hiljada gesta­
povaca, 150 hiljada redovnih policajaca, milion pripadnika
odreda SA, preko 40 hiljada agenata i provokatora itd. Ovo
je jedan od značajnijih razloga zbog čega pokret otpora pro­
tiv nacističke vladavine nije u Nemačkoj dobio šire razmere.
norveška

Istorijska pozadina

y orveška vlada je 9. aprila 1940. godine odbila nemački

ultimatum i prihvatila rat koji joj je nametnuo Hitler.
Borbe za odbranu zemlje vođene su do 7. juna, kada je kapi­
tulirao ostatak norveške vojske. Kralj Hakon se sa vladom
povukao u London da bi nastavio borbu zajedno sa zapadnim
silama.
Deveti april je predstavljao prelomni događaj u politič­
kom razvitku zemlje. Istog dana major Vidkun Kvisling
(Quisling) obrazovao je pronacističku vladu u Oslu. Pokušao
je da spreči mobilizaciju i otpor zakonite vlade agresoru. Kao
vođa političke partije Nasjonal samling (NS), već ranije je
održavao prisne kontakte sa Nemcima. Međutim, Kvisling je
imao uza se samo mali broj stanovništva, tako da je već 15.
aprila bio primoran da se povuče. Okupiranim oblastima po­
čeli su da upravljaju Vrhovni sud (sa nemačkim ovlašće-
njem) i Administrativni savet. Nemačka vlada je 24. aprila
imenovala Terbovena za komesara Civilne uprave (Re-
ichskommissariat), koji je na toj dužnosti bio ćelo vreme
okupacije.
U junur kada su oružane borbe obustavljene počeli su
pregovori o uređenju civilne vlasti u zemlji, koje su sa nor­
veške strane vodili Vrhovni sud, Administrativni savet, pred-
sednik Skupštine i drugi političari. Neki formalni sastanak
Skupštine nije održan, ali je njen predsednik predlagao kra­
lju Hakonu da abdicira. Kralj je ovaj predlog odbio.
U toku pregovora postignut je 25. septembra sporazum
o novom Državnom savetu. Taj dan je predstavljao važnu
prekretnicu u periodu okupacije. Rajhskomesar Terboven je

207
 pokreti otpora

izjavio da su kralj i Skupština uklonjeni, a zabranio je rad

i svim političkim partijama, osim Kvislingovoj, Nasjonal
samlingu. Administrativni savet je takođe bio raspušten. U
civilnu upravu Komesarijata kooptirano je 13 državnih sa-
vetnika u rangu ministara. Kvisling nije zauzeo neki zva-
nični položaj, ali 10 državnih savetnika su bili članovi nje­
gove partije.
Od tada je Nasjonal samling bila jedina legalna politička
partija u zemlji, i njoj je prepuštena formalna vlast. U febru­
aru 1942. Kvisling je naimenovan za predsednika vlade čiji
su članovi bili isključivo pripadnici njegove partije. Za sve
vreme okupacije njegova moć je zavisila od volje nemačke
vlasti.
Pokušaj Nasjonal samlinga da uz svestranu nemačku po­
moć uvede nacionalsocijalizam u upravljanje državom i u
politički sistem karakteriše političko razdoblje posle septem­
bra 1940. godine. Protiv toga se borio nacionalni pokret ot­
pora građanskog političkog karaktera. Istovremeno i para­
lelno sa građanskom stvara se i vojna, organizacija otpora,
prvobitno usmerena protiv okupacionih vlasti. Norveški po­
kret otpora delovao je na dve osnovne linije: obe su se stalno
razvijale tokom svih pet godina okupacije. Praktično, između
ovih pokreta otpora postojala je čvrsta veza, ali, radi pregled­
nosti prikaza, oni će biti obrađeni posebno.

Građanski pokret otpora

Od aprila do septembra 1940. godine pokret otpora ka-
rakterišu nejasnoće, smetenost i mnoge druge slabosti. Tek
su državni pregovori i odbijanje kralja da abdicira otkrili
narodu pravu istinu, čim je shvatio nastalu situaciju narod
se trgao, a kraljevo lično držanje je postalo inspiracija za
pokret otpora.
Situacija je postala jasnija tek posle 25. septembra. Izda­
ja Kvislinga je otkrivena, pa je postalo očigledno da novi
vlastodršci ukidaju norvešku demokratiju u svim njenim vi­
dovima. Kvislingov napad je bio uperen protiv osnovnih de­
mokratskih tekovina: slobodne narodne vlasti, slobode miš­
ljenja, principa prava države i prava čoveka. Kvisling je po­
kušao da nametne nacistička načela: vazalno društvo, prin­
cip »vođe«, nacistička diktatura. Mnogi ljudi nisu mogli
ostati ravnodušni prema ovakvom toku događaja.
Kvisling i Nasjonal samling postavili su sebi dva cilja.
Na prvom mestu, želeli su da uspostave novi poredak zasno­
van na programu Partije iz 1933; a zatim, bila im je potrebna

208
norveška

moć državne vlasti, jer je Partija težila da svoj program

ostvari silom i u isto vreme Nemcima pokaže kakvu podršku
ima u norveškom narodu. Za Kvislinga je to uglavnom bio
jedinstven program. Pa ipak, vrlo često su se javljale nesugla­
sice između Kvislinga i nemačkih okupacionih vlasti. Ta raz-
mimoiilaženja nosila su u sebi određene suprotnosti između
Nasjonal samlinga i Nemaca. Međutim, taj problem zahteva
posebna istorijska proučavanja, a za pokret otpora su oku­
paciona vlast i partija NS bili isti neprijatelji.
Pokret otpora imao je dva glavna cilja: pre svega, trebalo
je sprečiti da Kvisling dobije ma kakvu podršku norveškog
naroda, moralo se jasno pokazati da Nasjonal samling ne
predstavlja narod. Poseban zadatak bio je da se onemogući
preuređenje države i učvršćivanje novog poretka. Na tom
zadatku bila je angažovana većina norveškog stanovništva,
državnih senatora i institucija. Od njegovog ostvarenja zavi­
sio je i pravni poredak u zemlji. Vrhovni sud je morao već
1940. da prekine svoju delatnost, što je predstavljalo značaj­
nu političku akciju sa dalekosežnim posledicama. Istovre­
meno je vođena borba za odbranu tradicionalne opštinske
samouprave, koju je ugrožavala partija NS.
Prve dve godine okupacije (do jeseni 1942) i Nasjonal
samling i pokret otpora usredsredili su svoje snage na stva­
ranje sopstvenih organizacija. Borba protiv nacističkog poli­
tičkog preuređenja zemlje predstavljala je cilj koji je okupio
sve borbene elemente oko građanskog pokreta otpora. Od­
brana demokratskog političkog uređenja uglavnom se odvi­
jala na dva fronta. Prvo, NS je izvršila napad na slobodna
udruženja i pokušala je da ih potčini. Cilj joj je bio
da sprovede obavezno članstvo u svim udruženjima: sindi­
katima, organizaciji ishrane, slobodnim i kulturnim društvi­
ma itd., da se ona stave pod kontrolu države, i da se tako
stvori nova vrsta nacističkih organizacija.
Protiv ovih pokušaja ustao je pokret otpora, kako bi
odbranio svoje uže interese u slobodnim i nezavisnim udru­
ženjima. Istovremeno, pokret otpora se brzo razvijao, a mesto
i uloga organizacije u norveškom političkom sistemu se znat­
no proširila. Posle drastičnog napada Tcrbovena na sve poli­
tičke organe — Skupštinu, vladu, partije i štampu i sva sred­
stva komunikacija — pojavila su se udruženja u zemlji kao
jedine demokratske institucije sa pravom da reprezentuju
narod. Kao nikada ranije, ova udruženja — koja se normalno
ne bave politikom — bila su poslednja uporišta demokratije.
Od njih su se čule reči u prilog slobodi koju su surovo ugro­
žavale kvislinška država, partija NS i okupacione vlasti. U
leto 1941. godine veliki broj ljudi istupa protiv politike NS.
Nemci na to odgovaraju hapšenjem i raspuštanjem pojedinih
 pokreti otpora

organizacija i uspostavljanjem državne kontrole u svim udru­

ženjima. U tim oštrim sukobima pokret otpora nastoji da
odvoji sve članove od nacističkih udruženja.
Najdramatičniji sukobi za vreme rata izbijali su u pro-
svetnim udruženjima. Sukob je počeo u februaru 1942, kada
je NS pokušala da reorganizuje norvešku školu i udruženja
prosvetnih radnika. Obe strane vodile su bespoštednu borbu.
Oko 11.000 učitelja i učiteljica je istupilo protiv osnivanja
novih organizacija, pa je oko 1.000 prosvetnih radnika uhap­
šeno i više stotina poslato na prisilni rad. Norveška crkva
i stanovništvo su aktivno učestvovali u ovom sukobu koji
se završio pobedom pokreta otpora. I na drugim stranama
partija NS je pretrpela poraz: propao je njen pokušaj da
formira nacistički obojen jedinstveni sindikat radnika, po­
slodavaca i zanatlija. Sukob je okončan u septembru 1942.
godine. Tada je Kvisling pokušao da sazove novu naciona­
lističku skupštinu Rikstinget, čiji bi prvi zadatak bio da nje­
govom režimu da pečat legalnosti. Sve prodavnice i udruženja
prehrambene industrije su ustali protiv toga. Pred talasom
narodnih nemira izazvanih ovim Kvislingovim pokušajima
Nemci su sprečili njegove planove. Od tada je svakome bilo
jasno da Kvisling ne uživa podršku stanovništva.
Drugi sukobi iste vrste izbili su 1943. i 1944. godine. Po­
kret otpora se borio protiv pokušaja da se norveška omla­
dina uvuče u NS i mobiliše za rad, a i protiv trogodišnje
mobilizacije za nemačku vojnu službu. Pokret je takođe
ustajao protiv prisilnog rada, jer je to bio način da partija
NS ostvari uticaj i kontrolu nad mladim ljudima. Rađa se
narodni pokret otpora koji dobi ja takve dimenzije da pro­
pada plan o trogodišnjoj vojnoj mobilizaciji. Otpor protiv
zalaganja na radu u preduzećima, čiji je cilj bio nanošenje
štete Nemačkoj, nije imao većeg uspeha, jer je bilo teško
odvojiti proizvodnju koja je bila namenjena norveškom na­
rodu od one koja je upućivana Nemcima. Veliku pažnju
pobudile su borbe za Univerzitet u Oslu. Završene su time
što je Univerzitet u jesen 1943. godine zatvoren i od tada pa
do kraja rata nije radio. Veći deo studenata ie uhapšen, dok
je više mladih Norvežana proterano u Nemačku.
Građanski pokret otpora se koristio raznim sredstvima,
često improvizovanim, ali prilagođenim taktici i strategiji
date situacije. Osnovni značaj su imale informacije i propa­
ganda. Celokupna štampa i radio-stanice bile su pod strogom
kontrolom, a u jesen 1941. konfiskovani su svi radio-prijem-
nici u zemlji. Stotine aparata je ipak sakriveno, i oni su slu­
žili za permanentno informisanje naroda. Već u leto 1941.
izašle su ilegalne novine, umnožavane na pisaćoj mašini, a i
štampane. Ilegalna štampa je uskoro postala veoma značajno

2/0
norveška

pomoćno sredstvo pokreta otpora, štampano je i do milion

primeraka listova mesečno. Kroz štampu i druge kanale pre­
nošena su specijalna saopštenja, a i preko Radio-Londona.
Pokret otpora je imao snažno borbeno sredstvo — parole.
Parole su davale uputstva stanovništvu kako u određenoj
situaciji da postupi: da istupi iz članstva nekog nacističkog
udruženja, odbije lojalnost novom režimu, bojkotuje rad,
piše pisma itd. Parole je brižljivo sastavljalo rukovodstvo
pokreta otpora, a dostavljane su onima kojima su bile name-
njene. Pojedine ličnosti koje je trebalo da deluju, a na koje
je građanski pokret otpora posebno računao, bile su na vre-
me obaveštavane, obučavane i upućivane u akciju uz pomoć
parola. Taj način delovanja pokazao se korisnim, a parole su
uspešnije sprovođene od okupatorskih zakona. One su pri-
menjivane tokom rata, sve do oslobođenja, uspešno delovale
u mnogobrojnim većim i manjim poduhvatima. Ali, i građan­
ski pokret otpora morao je ponekad da pribegava prinudnim
sredstvima. Tokom borbe protiv prinudnog rada sprovodila
se sabotaža, arhive i mašine za registrovanje su uništene, oko
75.000 karata za računanje je ukradeno itd.
Građanski pokret otpora je obuhvatio veći broj ljudi, ali
je u prvo vreme bio sporadičan i samo su izuzetno sprovo­
đene koordinirane akcije. Tek u leto 1941. formirano je stalno
i čvrsto rukovodstvo. Ova centralna grupa je dobila ime
Kretsen, i sačinjavale su je poznate ličnosti iz društvenog i
političkog života. Rešavala je svakodnevne probleme pokreta
otpora, ali je i razrađivala političke direktive, razmatrala
pitanja posleratnog razvitka i budućnosti demokratije u zem­
lji. Održavala je kontakt sa vladom u Londonu i nastojala
da se odnosi između vlade i pokreta otpora u zemlji usklade.
Avgusta 1941. godine grupa je poslala svog predstavnika u
London, koji je kooptiran u vladu.
Uporedo sa grupom Kretsen formiralo se i drugo ruko­
vodstvo pokreta otpora. Ilegalni rukovodeći organi pojedinih
udruženja sjedinili su se u takozvani Koordinacioni komitet,
koji je delovao do početka 1942. godine. Komitet je uskoro
postao neka vrsta operativnog rukovodstva građanskog otpo­
ra i verovatno najzanimljivija tvorevina prvih godina otpora.
U početku su ga sačinjavali istaknuti rukovodioci slobodnih
sindikata, a kasnije i predstavnici Sindikata prehrambene
industrije i radnih organizacija. Ovaj Komitet je rukovodio
borbom prosvetnih radnika, a i borbom protiv Rikstingeta
1942. Važno područje delatnosti pokreta je bila i obaveštajna
služba, prikupljanje ekonomske pomoći za organizaciju i za
vezu s inostranstvom. Ona je posebnu brigu vodila o izbegli-
cama i starala se o njihovom prebacivanju u švedsku ili Ve­
liku Britaniju. Zahvaljujući uspešnoj organizaciji hiljade Iju-
 pokreti otpora

di je bilo spaseno proganjanja Gestapoa. Od posebnog zna­

čaja bilo je održavanje veze sa političkim zatvorenicima. U
građanskoj grupi otpora istakla se tajna organizacija u poli­
ciji sa svojim rukovodstvom.

Vojni pokret otpora

U prvoj godini okupacije vojni pokret otpora bio je već

u začetku. Odmah posle kapitulacije izvesna količina oružja
je sklonjena. Većina stanovnika je bila rešena da na ovaj ili
onaj način nastavi borbu. Masovni štrajk sportske omladine
protiv fašizacije sporta u jesen 1940. predstavljao je važan
faktor za razvoj vojnog pokreta otpora. Antinacističkim ras­
položenjem među sportistima stvoreni su uslovi za formira­
nje takvog pokreta otpora. Međutim, prvi pokušaji su bili
spontani i neorganizovani. Cilj nije bio jasno definisan, a
strah od represalija otežavao je formiranje organizovanog
vojnog pokreta otpora. Javljale su se i teškoće u odnosu na
vladu, Vrhovnu komandu u Londonu, kao i na zapad­
ne sile. U Londonu nije odmah shvaćena orijentacija
ilegalnih organizacija u okupiranoj Norveškoj. Tek od jeseni
1942. može se govoriti o postojanju pravog centralnog ruko­
vodstva otpora. Karakteristično je da je tek u proleće 1943.
ostvarena potpuna koordinacija vojnog i građanskog pokre­
ta otpora.
Prvi zadatak vojnog pokreta otpora je bio da ustroji
organizaciju, da se pobrine za opremu i instrukcije i da se
poveže sa Londonom, u cilju dobijanja direktiva. Pokret se
organizaciono neprekidno razvijao tokom rata, a na bazi teri­
torijalnih organizacija. Kada je Nemačka kapitulirala, vojne
formacije su imale 77.000 ljudi. Naravno, bilo je veoma važno
da postoji dovoljna količina municije, bombi i druge ratne
opreme. Nešto oružja je bilo izrađeno u Norveškoj, a veći deo
je prebacivan avionima iz Velike Britanije. Spuštanje oružja
u pustim oblastima postala je svakodnevna pojava. Samo
tokom poslednje godine rata dostavljena je padobranima
sprema za 35.000 ljudi.
Obučavanje u rukovanju oružjem i vojne vežbe izvodili
su se na skrovitim mestima. Za ove poslove bio je angažovan
veliki broj instruktora iz Velike Britanije, a i članovi poz­
nate kompanije Linge. Pred kraj rata vojna organizacija je
predstavljala pravu malu udarnu mobilnu operativnu snagu.
U prvoj etapi nemačke okupacije delatnost vojne organi­
zacije bila je veoma ograničena. U početku je vojni pokret
otpora delovao prema direktivama norveške vlade i zapadnih

212
norveška

sila, koje nisu bile voljne da vojnoj organizaciji prepuste ini­

cijativu. Postojala su i neslaganja u samom rukovodstvu oko
ciljeva i sredstava otpora, iako je u pogledu taktike posto­
jala saglasnost.
Prema dobijenim direktivama iz inostranstva vojna
organizacija je trebalo da se formira tek kada zapadne
sile izvrše invaziju u Norvešku. Smatrala se nepoželjnom
aktivnost na norveškoj teritoriji, a besciljnim otvoreni
gerilski rat protiv nemačke armije, jer je ova bila
brojno nadmoćnija (u vreme kapitulacije Vermaht je
imao 350.000 vojnika u Norveškoj). Do invazije, koja
je trebalo da posluži kao signal za vojnu aktivnost, ni­
kad nije došlo. Među direktivama zapadnih sila, koje su
uglavnom sprovođene, ističu se zahtevi za sabotažom plo­
vidbe, eksploatacije uglja i goriva kao i nekih drugih indus­
trija. Kako je već naglašeno, građanski pokret otpora je pred­
stavljao bazu za vojnu aktivnost. Međutim, veća aktivnost i
sabotaža odobreni su tek početkom 1945. godine. Tada je iz-
dato naređenje o punoj aktivnosti na sevemim železničkim
prugama, kako bi se sprečilo nemačko povlačenje kopnom i
prisilio Vermaht na korišćenje morskog puta, gde je bio
izložen napadima zapadnih sila. U martu 1945. godine samo
je za jednu noć izvršeno 750 razaranja. To je bio značajan
poduhvat koji svedoči o efikasnosti i disciplini vojne orga­
nizacije pokreta otpora.
U norvešku vojnu organizaciju pokreta otpora bile su
uključene i privredne organizacije sa 10.000 članova. Njihov
je zadatak bio da sabotiraju nemačku proizvodnju, a bile su
pod rukovodstvom građanskog pokreta otpora.
U vreme nemačke kapitulacije (maj 1945) grupe i jedi­
nice vojne organizacije su dobile važne zadatke u obezbeđi-
vanju javnog reda. Nemačka armija u Norveškoj još uvek je
bila netaknuta, a vladala je i neizvesnost u pogledu držanja
njenog rukovodstva. Međutim, i nemačka vojska i norveški
pokret otpora izbegavali su međusobna razračunavanja koja
su mogla da dovedu do katastrofe u zemlji.

Efikasnost pokreta otpora

Već na samom početku pokret otpora suočio se sa protiv-

merama nemačkih okupacionih vlasti i norveške nacističke
policije. Nemački SIPO i Gestapo, zatim štab Nasjonal sam-
linga (STAPO) su nastojali da slome otpor naroda. Primenili
su sva oprobana sredstva nacističke politike: hapšenje sum­
njivih, optuženih, talaca, neljudsko mučenje žena i muška-
 pokreti otpora

raca, koncentracioni logori, progonstva u Nemačku, terori­

stička ubistva i ubojstva bez suda i zakona. Uhapšeno je 30
do 40 hiljada ljudi, od kojih je oko 9.000 poslato u nemačke
logore, gde su izloženi nečuvenom teroru. U Norveškoj je
pogubljeno 366 ljudi, 162 je poginulo u akcijama, 39 je umrlo
od zlostavljanja, a 43 izvršilo samoubistvo. U ukupan broj
nastradalih treba ubrojati i one koji su poginuli za vreme
rata 1940. kao i na frontu van zemlje, zatim mornare trgo­
vačke flote i norveške Jevreje. Od 800 prognanih Jevreja u
Nemačku vratilo se 25.
Iako su ovi gubici veliki, rešenost naroda da se bori za
slobodu nije slomljena, a organizacije građanskog i vojnog
otpora tokom ćele okupacije bile su aktivne. Nemci nisu
uspeli da prodru kako u organizacije otpora tako ni do cen­
tralnog rukovodstva.
Posle masovnih hapšenja, bekstva u inostranstvo kom-
promitovanih aktivista, rukovodstva su zamenjivana i popu­
njavana novim kadrovima, tako da se delatnost pokreta
otpora nikada nije prekidala.
Na pitanje — kakav je uspeh pokret otpora, u celosti
uzev, postigao — teško je dati odgovor. Treba se zadovoljiti
pretpostavkama.
Građanski pokret otpora stvorio je ono što je nazvano
»nacionalnim držanjem«, koje je usmeravalo svest naroda
prema osnovnim vrednostima demokratije i pravima samo­
stalne države. Istovremeno se raskrinkava nacionalistička
ideologija kao neprijateljska u odnosu na tradicionalnu kul­
turu i život norveškog naroda. Mobilisati narod u borbu za
ove principe i pokrenuti sve ljude da shvate ciljeve pokreta
otpora — to je, bez sumnje, omogućilo da se spreči nacistički
uticaj Kvislinga. Nemcima i spoljnom svetu je svakako bilo
jasno da Kvisling nije imao nikakvu podršku norveškog na­
roda. Njegov pohod ka imaginarnoj pobedi nije uspeo, i on
je doživeo poraz. Norveški pokret otpora propaganda zapad­
nih sila često je isticala kao primer, jer on nije samo bio
zaslužan za norveško nacionalno držanje već je i predstav­
ljao doprinos opštem moralu u svim okupiranim zemljama.
Uspesi vojnog otpora još teže se mogu precizno izmeriti.
Sprovedene sabotaže su bile od višestruke koristi, naročito
rušenje železničkih pruga u proleće 1945. Ali glavni značaj
vojnog pokreta otpora mora se meriti posredno. Samim tim
što je postojala vojna organizacija — Nemci su to uočili —
ona je doprinela da se Norveška smatra nesigurnim područ­
jem. Hitler se uvek plašio za svoj severni front, a invazija
zapadnih sila predstavljala je stalnu pretnju.

214
norveška

Imajući sve ovo u vidu, za norveški pokret otpora bila

je značajna činjenica što je vezao nemačku vojsku, jer su
ti isti vojnici mogli biti upotrebljeni za borbu na ostalim
frontovima.
Slabost pokreta otpora je u tome što nikada nije činio
ozbiljne pokušaje da spreči angažovanje norveških radnika
u izgradnji nemačkih vojnih utvrđenja.

Narodni pokret

Kako je već navedeno, građanski i vojni pokret otpora

imali su teškoća oko stvaranja rukovodećih organa i usagla-
šavanja svoje delatnosti sa stavovima ustavne vlade u Lon­
donu. Tek u martu 1944. centralni organ tzv. domaćeg pomoć­
nog fronta (HL) stupio je otvoreno u borbu protiv kvislinške
službe rada. Pola godine kasnije svi organi pokreta otpora
bili su okupljeni oko jednog rukovodstva. U novembru 1944.
HL su sačinjavali predstavnici građanske organizacije (Kret-
sen i Koordinacioni komitet), vojne organizacije (savet i cen­
tralno rukovodstvo) i organizacija policije (Politiledelsen).
Tada su otklonjene nesuglasice, a u martu 1945. vlada jc
mogla da da ovom rukovodstvu široka ovlašćenja.
Poseban problem je predstavljao pokret otpora pod ru­
kovodstvom komunista. Najpre je imao neodređen stav pre­
ma Nemcima, a od leta 1941. kada je SSSR napadnut, istakli
su jasno svoje ciljeve. Neprestano su propagirali aktivan
otpor, insistirajući na stvaranju gerile u Norveškoj. U isto vre-
me oni su odbili da se potčine direktivama Vrhovne komande
u JLondonu. Komunistička partija, iako u ilegalnosti, nasto­
jala je da rukovodi građanskim i vojnim pokretom otpora.
Ostale demokratske partije su bile zabranjene još u jesen
1940. Pred oslobođenje (1945. godine) Komunistička partija
je, zadržavši neposredno rukovodstvo, uključila i svoje jedi­
nice u opštu vojnu organizaciju.
Na taj način, građanski i vojni pokret otpora su se raz­
vijali bez obzira na političke i partijske suprotnosti. Kada
su demokratske partije zabranjene, one su se unapred po­
mirile s tim da se održi politički mir sve dok traje rat.
Tokom pet godina okupacije bio je isključen svaki rad demo­
kratskih partija. Pred kraj rata, kada je bilo jasno da se
bliži oslobođenje, počelo je postepeno da se misli na obnav­
ljanje partija i na njihovu buduću ulogu.
Zato se može sa sigurnošću tvrditi da je pokret otpora
imao obeležje nacionalnog narodnog pokreta, samo je to teš­
ko ilustrovati podacima. Broj aktivnih učesnika u svim orga­
nizacijama nije tačno utvrđen. Približno je poznato

215
 pokreti otpora

koliko ih je bilo u vojnoj organizaciji, a koliko je hiljada

još direktno ili indirektno bilo uključeno u pokret otpora
— to se ne zna.
Međutim, mora se istaći da je organizacija otpora uživala
veliku podršku većine norveškog naroda. NS je imala oko
40.000 članova koji su predstavljali neprekidnu opasnost za
narod. Bilo bi pogrešno tvrditi da je ostatak naroda bio akti­
van protivnik NS i Nemaca. Ali, i oni pasivni i neutralni
stvorili su krug sigurnosti oko onih aktivnih. U nekim naj­
značajnijim akcijama pokreta otpora, u kojima je došlo do
narodnog plebiscita, naravno, uz izvesnu rezervu prema ovak­
vom terminu, učestvovala je gotovo čitava nacija. Tako se,
na primer, računa da je iza protestnog pisma u leto 1941.
godine stajalo oko 700.000 ljudi i žena iz svih slojeva naroda.
Ovaj odnos predstavlja osnovu za razumevanje karaktera
i osobenosti norveškog pokreta otpora. Objašnjenje je u po­
ložaju u kojem se narod našao. Zemlju je okupirala nemačka
vojska, što je probudilo nacionalna osećanja i samo po sebi
podsticalo na nacionalni otpor, a, pored toga, narodu je
zapretila opasnost od pokušaja NS da uvede nacistički pore­
dak. NS nije nikada uživala podršku norveškog naroda. Njena
ideologija je otvoreno smatrana antidemokratskom. Na po-
slednjim izborima pre rata (1936), NS je dobila 2%> glasova,
i ona nije imala svog predstavnika li Skupštini, Njen nacio-
nalnosocijalistički program je bio omrznut većini naroda, a
podržavan nemačkim bajonetima za vreme rata — postao
je još manje privlačan.
Možda se karakter pokreta otpora najjasnije vidi kroz
odnos njegovog rukovodstva prema legalnoj vladi u Londonu.
Situacija je stvarno bila neraščišćena i pružala je mogućno­
sti za oštre i duboke sukobe. Sa pravom ili ne, vlada je bila
optužena za slabu odbranu i vojni poraz aprila 1940. Prvih
dana okupacije nije ostala u dobrom sećanju narodu. Zbog
tehničkih teškoća i nesigurnih ilegalnih kanala između Velike
Britanije i Norveške stvorene su nove mogućnosti za dublje
nesporazume. Vlada u Londonu je tek posle dužeg vremena
utvrdila ko rukovodi pokretom otpora u domovini.
Pa ipak, nijedan od ovih problema nije se pokazao
nerešivim. Ustavna vlada je smatrana kao polazna baza za
sve političke akcije. Rukovodstvo pokreta je uvek upozo­
ravalo na razliku između kvislinške vlade i vlade Nigards-
valda (Nyagardsvold) u Londonu.
Vlada u Londonu je bila relativno kruta u odnosu na
vojnu organizaciju pokreta otpora, jer nije htela da iz­
gubi kontrolu na tako osetljivom području. Međutim,
prema građanskom pokretu otpora ona je bila popust­

216
 norveška

ljiva, jer je smatrala da rukovodstvo u domovini naj­

bolje zna kako da se prilagodi da toj situaciji. I ona je
mogla to mirno činiti, jer je bilo jasno da postoji jedinstveno
gledanje na sva važna principijelna pitanja koja su se odno­
sila na budućnost zemlje posle oslobođenja. Osnovna je ka­
rakteristika Norveške u periodu okupacije da vojna organi­
zacija nikad nije sprovela svoje političke ciljeve i u tome se
razlikuje od sličnih pokreta u mnogim drugim zemljama.
Međutim, građanske vođe otpora imale su političke ciljeve
koji su se, u suštini, podudarali s težnjama vlade u Londonu:
uspostavljanje demokratije u punom smislu reči, slobodni
izbori posle oslobođenja, obnova svih demokratskih usta­
nova itd.
Naravno, u tom smislu bilo je mesta za razne nespora­
zume oko razrađivanja detalja nove političke borbe. Ali do­
nošenje konačne odluke odloženo je za period posle rata.
Preovladalo je uverenje da je prethodno nužno stvoriti slo­
bodu za izražavanje mišljenja, kao bazu za razvitak slobodne
države.
Između rukovodstva građanskog pokreta otpora i vlade
jedino je izbio spor u pogledu mesta i uloge opštinske vlasti
posle oslobođenja. Međutim, i to je neslaganje otklonjeno
pre nego što su različiti stavovi postali aktuelni.
Posmatran sa današnjeg aspekta taj slučaj se pokazao
kao izuzetak od osnovne linije.
Jedan problem je preživeo i delovao i posle rata. Reč
je o vladi izabranoj 1936. godine, a čiji su članovi u odnosu
na pokret otpora kompromitovani još za vreme pregovora
1940. U suštini, držanje tih ljudi prema Nemcima stvorilo je
prvi pokret otpora.
Mnoge teške osude su pale i na vladu u Londonu za
vreme rata i teško je bilo izbeći pitanja o njenoj sudbini,
zajedno sa problemima parlamentarnog sistema uopšte. Poli­
tičke snage pokreta otpora su se protivile ideji da se uspo­
stavi stara skupštinska većina. Prihvaćeno je rešenje da vlada
zadrži svoje funkcije do izbora nove narodne skupštine. Pa
ipak, i ti stavovi su osuđeni jer su bili u suprotnosti sa prin­
cipima demokratije. S druge strane, u nekim krugovima je
vladalo mišljenje da u posleratnom državnom sistemu nacio­
nalno jedinstvo stvoreno za vreme rata može da odnese pre­
vagu i potisne tradicionalna partijska i politička neslaganja.
Prelazno doba do normallzovanja stanja
Nekoliko dana pre kapitulacije Nemačke norveška vlada
u Londonu dala je HL ovlašćenje da u novonastaloj situaciji
deluje samoinicijativno. U istoriji Norveške to je bilo najšire
 pokreti otpora

ovlašćenje dato nekom neustavnom organu. Istovremeno, ono

ilustruje kakvo je poverenje u to doba vladalo između vlade
u Londonu i pokreta otpora u zemlji. Sa ovim punomoćjem
7. maja 1945. narodni pokret otpora uzeo je civilnu admini­
straciju u svoje ruke. Zapadne sile razoružale su i internirale
u Norveškoj 300.000 nemačkih vojnika, dok su Kvisling i nje­
govi saradnici uhapšeni. Prelazni period je protekao bez većih
poremećaja. Sve je bilo pripremljeno na vreme, i plan je
ostvaren bez teškoća. Narodni pokret HL je formalno 14.
maja obustavio svoju delatnost, kada je vladina delegacija,
pod rukovodstvom tadašnjeg prestolonaslednika Olafa, stigla
u Oslo. Pitanje sudbine stare vlade je brzo rešeno. Posle
oslobođenja političke partije su uskoro ponovo konstituisane.
One su se sporazumele da narodna skupština iz 1936. bude
ponovo sazvana, da bi se sačuvao ustavni kontinuitet i iza­
brala nova vlada. Narodni pokret otpora HL se protivio sa­
zivu skupštine, ali ništa nije preduzimao da se to spreči.
Rukovodstvo narodnog pokreta otpora nije imalo raz­
rađen politički program. Predsednik vlade iz Londona Nigard-
svald je podneo ostavku, pa je kralj predsedniku Vrhovnog
suda Palu Bergu (Paal Berg) i istaknutom rukovodiocu
narodnog pokreta otpora poverio mandat za obrazovanje nove
vlade. Iako ga je najveći deo Partije podržao, Berg je naišao
na otpor nekih grupa, koji je bio dosta jak, pa je i on podneo
ostavku. Nova vlada je za predsednika izabrala vođu Radnič­
ke partije Ejnara Gerhardsena (Einar Gerhardsen), koji je
bio stari rukovodilac narodnog pokreta otpora i oko sebe je
okupio grupu ljudi. Teškoće ovog prelaznog perioda za vladu
su bile neznatne i više su bile povezane sa pojedinim lično­
stima i slučajnim faktorima nastale situacije nego sa dubo­
kim suprotnostima u narodu. Rukovodstva narodnog pokreta
otpora HL su rasformirana već u maju, a vojne jedinice su
postale deo armije Norveške.
poljska

g oljska je postala žrtva nemačke agresije u kratkotraj­

nom ratu septembra 1939. godine. Gubitak nezavisnosti
i okrutna okupacija doprineli su tome da se u Poljskoj for­
miraju stavovi prema okupatoru, jedinstveni po mržnji i
neprijateljstvu, mada raznovrsni u političkom smislu i u po­
gledu doslednosti.
Prve organizacije pokreta otpora u Poljskoj nastaju
još u vreme septembarskog rata. Bile su uglavnom vojnog
karaktera a stvarali su ih oficiri poljske armije, koji su že-
leli da nastave borbu protiv Nemačke, zajedničkom akcijom
sa zapadnim saveznicima. Ova aktivnost je brzo zamrla jer
se partizanska borba pokazala u ondašnjim uslovima kao
prevremeni oblik otpora.
Uporedo se razvijao i politički ilegalni rad. Njegovu
osnovu činili su dotadašnji društveno-politički odnosi.
Neposredno pred drugi svetski rat poljska buržoazija
bila je podeljena na četiri političke grupacije: 1. vladajuća
partija — Sanacija (tzv. Stranka nacionalnog ujedinjenja i
niz manjih političkih grupa); nacionalistički narodni pokret
— Endecija (fašistička nacionalno-radikalna stranka, konzer­
vativna Narodna stranka i niz sa njima povezanih organi­
zacija); 3. hrišćanska demokratija — Hadecija (Stranka rada
i niz manjih grupa); 4. demokratski pokret (Demokratska
stranka i njoj slične organizacije). Reakcionarne grupacije —
Sanacija, Endecija i desno krilo Hadecije bile su neupore-
divo jače od buržoaskih demokratskih snaga.
Osnovne snage poljske demokratije bile su koncentri-
sane u radničkom i seljačkom pokretu. Radnički pokret u
Poljskoj delio se na socijalistički i komunistički (Poljska
socijalistička partija i Komunistička partija Poljske i sa

219
 pokreti otpora

njima povezane organizacije), koji su bili u međusobno

oštrom sukobu. Poljska socijalistička partija je delovala le­
galno, a Komunistička partija ilegalno. Njihov politički uticaj
bio je podjednak, sa izrazitom tendencijom porasta uticaja
Komunističke partije. Raspuštanje Komunističke partije
Poljske, po nalogu Kominterne 1938. godine, izazvalo je
ozbiljnu krizu u poljskom radničkom pokretu i znatno osla­
bilo demokratske snage Poljske uopšte.
Drugi ozbiljan predstavnik demokratskih snaga Poljske
bio je seljački pokret, popularno nazvan narodni pokret.
Njegova vodeća snaga — Narodna stranka orijentisala je ovaj
pokret ka demokratskim buržoaskim grupacijama, dok je
njegovo levo krilo bilo za saradnju sa radničkim pokretom.
Posle septembarskog poraza najsporije se. obnavljao,rad:
nički pokret. Socijalistički pokret se obnavljao ali u više
odvojenih grupacija. Njegovo desno krilo oformilo se krajem
1939. u organizaciju Sloboda, Ravnopravnost, Nezavisnost,
napuštajući propagiranje socijalističkih ideja, a iz levog kri­
la stvoreno je nekoliko grupa socijalističkog, pa i revolu­
cionarnog karaktera. Pošto nisu imali saglasnost Kominterne
za obnovu Partije, komunisti su radili na stvaranju revo­
lucionarnih, antifašističkih grupa i organizacija. Nepostoja­
nje Komunističke partije i raspadanje Socijalističke partije
onemogućili su poljski radnički pokret da u početku pre­
uzme značajniju ulogu u organizovanom otporu.
Brže je tekao proces obnavljanja nekih buržoaskih gru­
pacija i seljačkog pokreta. U oktobru 1939. obnovljena je
Nacionalna stranka, a zatim i Narodna stranka. Hadecija
se organizovala u toku 1940. u dve grupacije: Stranka rada
(levica i centar) i Unija (desnica). Te godine obnovili su
delatnost demokrati (Demokratska stranka i Poljska narodna
akcija nezavisnosti). Najsporije se organizovala Sanacija
koja je bila pod udarom sveopšte kritike zbog poraza u
ratu 1939. Ipak je ona, posredstvom oficirskih kadrova, pre­
uzela političko vodstvo u vojnim ilegalnim grupama koje su
u to vreme nastajale.
Prva organizacija vojnog karaktera bila je Služba po-
bedi Poljske, stvorena na inicijativu vojnih grupa Sanacije
uoči kapitulacije Varšave, 27. septembra 1939. Njeno ruko­
vodstvo je težilo da obuhvati i politički ilegalni rad. U tom
cilju je pri njenoj Glavnoj komandi formiran Politički savet
sa predstavnicima nacionalista, narodnjaka i socijalista, tj.
predratnih opozicionih stranaka. Rukovodstvo Službe je
uspostavilo vezu i sa poljskom vladom u emigraciji, koja
je oformljena početkom oktobra 1939. u Francuskoj.

220
poljska

Iako sa prevagom demokratskih elemenata, vlada u emi­

graciji, pod predsedništvom generala Vladislava Sikorskog,
nije potpuno raskinula sa svojom sanacionom prošlošću.
Stavovi ove vlade izgrađivani su na bazi kontinuiteta pravnih
i političkih principa Poljske. Ona je takođe ostala na anti-
sovjetskim pozicijama, tretirajući ulazak Crvene armije na
teritoriju zapadne Ukrajine i Belorusije septembra 1939.
kao objavu rata Poljskoj i okupaciju njenih teritorija.
Kao glavni zadatak, vlada je postavila jačanje svog me­
đunarodnog položaja i organizovanje poljskih oružanih
snaga za borbu na strani saveznika. Odmah je uspostavila
vezu sa Službom pobedi Poljske, a već u novembru 1939.
na njen zahtev ova organizacija je pretvorena u Savez oru­
žane borbe. Vladina koncepcija bila je u tome da se ova
organizacija angažuje u pripremama za ustanak na kraju
rata. Protiv.okupatora jedino se predviđala obaveštajno-di-
verzantska delatnost. General Sikorski je tada zabranio oru­
žane akcije partizanskog oblika i masovne diverzije.
Delatnost Saveza oružane borbe proširila se na sve
teritorije predratne Poljske, uključujući istočne oblasti obu­
hvaćene granicama Sovjetskog Saveza.
Odluke vlade u pogledu izdvajanja vojne konspiracije od
političke nisu bile prihvaćene ni u sanacionim vojnim krugo­
vima ni od političkih stranaka koje su ušle u Politički savet
Službe pobedi Poljske. Uskoro je ovaj Savet reorganizovan
u Politički komitet za koordinaciju, u kome su se grupisale
tri stranke (nacionalisti, narodnjaci i desni socijalisti).
Kapitulacija Francuske i širenje hitlerovske agresije
imali su odlučujući značaj za razvoj pokreta otpora u Polj­
skoj. Rukovodeći centri pokreta shvatili su da će rat trajati
dugo i da se treba pripremiti za dugotrajnu delatnost u oku­
piranoj zemlji. Vlada generala Sikorskog prešla je tada iz
Pariza u Englesku.
U drugoj polovini 1940. i u 1941. godini ojačao je poljski
pokret otpora. U tom periodu Politički komitet za koordina­
ciju, proširen Strankom rada, potpuno se osamostalio, tako
da je, počev od leta 1940. godine, okosnicu buržoaskog dela
pokreta otpora sačinjavala koalicija četiri partije (Endecija,
Hadecija, Narodna stranka i desničarski socijalisti) prozvana
Sporazum četvorice. Ova koalicija je tokom okupacije ostala
gotovo sasvim zatvorena za sve druge političke snage, pri­
pisujući sebi ulogu predstavnika poljskog pokreta otpora.
Decembra 1940. general Sikorski, suprotstavljajući se priti­
sku političkih i vojnih centara u zemlji, formirao je Biro

221
 pokreti otpora

delegata vlade, čime su okončani pokušaji Političkog komi­

teta za koordinaciju i Glavne komande Saveza oružane borbe
da dobiju takva ovlašćenja za sebe.
U cilju jačanja rukovodeće uloge vlade, njen delegat u
zemlji obrazovao je Delegaciju vlade, koja je bila kopija
emigrantske vlade (pojedina ministarstva u emigraciji imala
su svoje odgovarajuće departmane u zemlji).
Uporedo sa formiranjem Saveza oružane borbe, kao
zvanične i tobože apolitične vojne organizacije, već od kraja
1939. javljaju se partijske oružane organizacije sa jasno
određenom političkom orijentacijom. Nacionalna stranka
stvorila je Nacionalnu vojnu organizaciju, Narodna stranka
— Seljačke bataljone, Socijalistička desnica — Narodnu
gardu, kasnije nazvanu Vojna organizacija ustaničke priprav­
nosti socijalista, desno krilo Hadecije — Poljsku vojsku
unije itd.
Ovakva orijentacija političkih partija bila je podjednako
opasna i za vladu u emigraciji i za komandu Saveza oružane
borbe u zemlji. Zbog toga je general Sikorski nastojao da
sve vojne formacije poveže u jedinstvenu armiju, čije jezgro
bi činio Savez oružane borbe.
Sve te snage poljskog pokreta otpora u strategijskom
pogledu orijentisale su se uglavnom na čekanje britanske
ofanzive na zapadu i nisu prihvatale oružanu borbu protiv
okupatora. Ograničile su se na organizacioni rad, obučavanje,
stvaranje koncepcije ustanka na kraju rata, na antinemačku
propagandu i obaveštajnu službu i na sabotažu vojne proiz­
vodnje okupatora u manjim razmerama.
Borba civilnog stanovništva, koja je u ovo vreme sači­
njavala najveći deo delatnosti protiv okupatora, obuhvatala
je široku skalu oblika i metoda. Posebno treba pomenuti:
podsticanje opšte atmosfere mržnje prema okupatoru; jav­
no žigosanje i kažnjavanje (uključujući i primenu smrtne
kazne) saradnika okupatora, bez obzira na oblik saradnje;
bojkotovanje naredbi okupatora; štampanje i rasturanje ile­
galnih novina koje su širile ideje nezavisnosti i slobode (u
periodu između 1939. i 1945. izašlo je 2.000 raznovrsnih ile­
galnih listova); organizovanje tajnog školovanja, sa mrežom
srednjih i viših škola; pružanje pomoći onima koji su bili
u fašističkim zatvorima i njihovim porodicama, zarobljeni­
cima i internircima u koncentracionim logorima; organizo­
vanje bekstva zatvorenika i njihovo prihvatanje; pomoć pro­
gonjenom jevrejskom stanovništvu; izvođenje akcija tzv.
male sabotaže itd.
U cilju obezbeđenja rukovodeće uloge u otporu civilnog
stanovništva Delegat vlade je, 1941. formirao Rukovodstvo
civilne borbe, koje je bilo njemu podređeno.

222
poljska

U drugoj polovini 1940. i prvoj polovini 1941. pojačan

je proces konsolidacije razdvojenih snaga radničkog po­
kreta. Varšavska socijalistička levica proširila je svoje or­
ganizacije i uspostavila vezu sa centrima na terenu, koji su,
za razliku od Varšave, okupljali podjednako leve i desne
elemente socijalističkog pokreta. Socyalističkim organizaci­
jama rukovodio je Jozef Cirankijevič (uhapšen aprila 1941. i
kasnije zatvoren u koncentracionom logoru Osvjenćim). U
oštroj polemici sa rukovodiocima desničarske organizacije
Sloboda, Ravnopravnost, Nezavisnost znatno se produbio
proces kristalizacije idejno-političkih stavova levih socijalista.
U ovo vreme slični procesi javljali su se i u komuni­
stičkom pokretu. U, svim važnijim centrima zemlje poljski
komunisti formirali su antifašističke organizacije. Neke od
njih (na primer Udruženje prijatelja SSSR i Savez radničko-
-seljačkih saveta »Srp i čekić« u Varšavi), vremenom su se
proširile na ćelu zemlju. One su izdavale svoje listove i izvo­
dile sabotaže. Komunistički deo pokreta otpora razvijao se
sporije zbog nepostojanja Komunističke partije. Pokušaji
poljskih komunista da obnove Partiju nisu tada bili prihva­
ćeni u Kominterni.
Napad Nemačke na SSSR uticao je na promenu spoljne
politike poljske emigrantske vlade. Ona je 30. jula 1941.
sklopila pakt o savezništvu sa SSSR-om, a 14. avgusta 1941.
u Moskvi je između Poljske i Sovjetskog Saveza sklopljen
vojni sporazum po kome je poljska vlada započela stvara­
nje svoje armije na teritoriji SSSR.
Ipak, poljsko-sovjetski sporazum nije regulisao najhit­
nija pitanja u poljsko-sovjetskim odnosima — pitanje gra­
nica i istočnih oblasti Poljske. Poljska vlada nije htela da
prihvati definitivno rešenje računajući da će SSSR, na kraju
rata, iscrpljen i oslabljen, pristati na predratno stanje.
Iako nova politika emigrantske vlade nije bila oslobo­
đena izrazito antisovjetskih tendencija, ipak je naišla na
odlučan otpor velikog dela londonskih krugova. U znak pro­
testa protiv ovakve politike vladu su napustili neki ministri
iz Sanacije i Endecije, a u opoziciju prema vladi prešla je
i socijalistička desnica.
Nemačko-sovjetski rat izmenio je strategijski položaj
Poljske. Ona je postala najvažnija karika u zaleđu Istočnog
fronta. Zato je poljski pokret otpora dobio krupan vojni
značaj.
U drugoj polovini 1941. konsolidovale su se leve snage
socijalističkog pokreta. U septembru je održan u Varšavi
Kongres ujedinjenja levih centralističkih i socijalističkih
grupa u organizaciju Poljski socijalisti. Suprotno socijali­

223
 pokreti otpora

stičkoj desnici, levi socijalisti izjasnili su se za zajedničku

borbu Poljske i SSSR-a protiv Nemačke. Stvorili su svoju
vojnu organizaciju — Borbeno-milicijske formacije, koja je
izvodila diverzije i sabotaže.
Napad Nemačke na SSSR podstakao je razvoj komu­
nističkog dela pokreta otpora. Produbio se proces ujedinja­
vanja lokalnih grupa i organizacija u opštezemaljske antifa­
šističke organizacije. Pored postojećih, nastajale su i mnoge
nove: Savez oslobodilačke borbe, Front borbe za našu i vašu
slobodu, Radničko-seljačka borbena organizacija, Narodna
Poljska, Narodna borbena organizacija, Ujedinjenje radničko-
-seljačko i druge. One su pojačale diverzije, sabotaže i par­
tizansku aktivnost. ILlome je najviše uspeha imao Savez
oslobodilačke borbe pod rukovodstvom Marijana Spihalskog
— Mareka. Sve ove organizacije stajale su na pozicijama
nacionalnog jedinstva u borbi protiv okupatora za nezavisnu
i demokratsku Poljsku.
Pred kraj 1941, jačanjem komunističkog pokreta, sazrela
je situacija za obnovu Komunističke partije. U jesen . 1941.
dobijena je za to saglasnost Kominterne.
Poljska radnička partija (PPR) oformljena je u januaru
1942. na konferenciji u Varšavi. Pored odluke o ujedinjenju
nacionalnih organizacija u okviru PPR, na konferenciji je
usvojen projekt osnivačkog proglasa i izabrano privremeno
rukovodstvo s Marceli Novotkom — Marjanom na čelu.
Od svog nastanka PPR stajala je na pozicijama tesnog
saveza Poljske i SSSR-a u borbi protiv fašističkih osva­
jača, tražeći od vlade generala Sikorskog da se realizuje
pakt između Poljske i Sovjetskog Saveza u smislu otpoči­
njanja oružane borbe, kako na Istočnom frontu tako i u
samoj zemlji. Predložila je objedinjavanje svih patriotskih
snaga Poljske u narodni front za borbu protiv okupatora
i za nezavisnu demokratsku Poljsku. Ovi zahtevi i predloži
PPR naišli su na otpor reakcionarnih poljskih londonskih
krugova, koji su neprijateljski primili formiranje PPR, po­
činjući odmah jaku propagandnu akciju protiv nje.
Uporedo sa političkom delatnošću, PPR je podsticala
razvoj partizanskog pokreta i diverzija. U tu svrhu CK PPR
je u januaru 1942. oformio vojnu organizaciju pod nazivom
Narodna garda. Narodna garda je bila otvorena za svakog
Poljaka koji je prihvatio ciljeve njene borbe. U rano pro*
leće 1942. počeli su akcije njeni prvi partizanski odredi.
Sklapanjem savezničkog pakta između vlade generala
Sikorskog i SSSR-a stvoren je novi odnos snaga u buržo-
askom delu pokreta otpora u zemlji. Njegove ekstremističke

224
poljska

grupacije — Endecija, Sanacija i socijalistička desnica —

protivile su se novoj politici vlade. Za njih je SSSR, kao i
Nemačka, ostao i dalje neprijatelj.
Kad su desni socijalisti napustili Politički komitet za
koordinaciju, većinu u njemu dobile su grupacije narod­
njaka i hadeka, koje su podržavale politiku generala Sikor-
skog. Njihovom inicijativom u Politički komitet za koordina­
ciju pozvani su predstavnici socijalističke levice (organiza­
cije Poljskih socijalista). Vodeću ulogu u Političkom komi­
tetu za koordinaciju i u Delegaciji vlade počeli su da pre­
uzimaju u to vreme narodnjaci, čiji je predstavnik, profesor
Jan Pjekalkjevič postao u avgustu 1942. delegat vlade.
Reakcionarne snage u Glavnoj komandi Saveza oružane
borbe iskoristile su političku krizu u londonskom taboru
da bi se potpuno osamostalile od Delegacije vlade. One su
prihvatile koncepciju »stajati sa oružjem k nozi« i čekati da
iskrvave dva neprijatelja Poljske — Nemačka i SSSR, pred­
viđajući u zemlji samo sitne akcije i pripremanje ustanka u
trenutku sloma Hitlerove Nemačke. Krajem 1941. pojačan
je kurs ka proširivanju Saveza oružane borbe. Da bi se taj
proces olakšao, u februaru 1942. Savez je preimenovan u
Nacionalnu armiju. Izvan nje ostala je fašistička organiza­
cija kojoj je pristupio deo endecijske Nacionalne vojne or­
ganizacije, pa je tako, novembra 1942. stvorena nova orga­
nizacija pod nazivom Nacionalne oružane snage, koja je
prema Nacionalnoj armiji zauzela nepomirljivo neprijatelj­
ski stav.
Kada je armija generala Andersa, formirana u SSSR-u,
na osnovu sporazuma dve vlade iz 1941, napustila sastav ar­
mije SSSR-a što je vlada Sovjetskog Saveza primila kao akt
neprijateljstva, poljsko-sovjetski odnosi znatno su se pogor­
šali. Ovu situaciju iskoristili su reakcionarni elementi lon­
donskih krugova za jačanje pritiska na generala Sikorskog
i za kampanju protiv PPR i ostalih levih snaga u zemlji.
Naročito su zajedljivo napadali koncepciju PPR o oružanoj
borbi kao korisnu jedino za Sovjetski Savez, a potpuno
štetnu za Poljsku.
U jesen 1942. godine hitlerovci su, u cilju zastrašivanja
poljskog naroda, javno pogubili borce pokreta otpora
(uglavnom članove PPR i Narodne garde) u Varšavi, Kra-
kovu, Radomu, Lođu i drugim gradovima. Međutim, Narodna
garda, reagujući na represalije, izvela je više oružanih na­
pada na javne ustanove. Zbog ovih napada, u kojima je
ubijeno nekoliko desetina nemačkih oficira, vojnika i poli­
cajaca, okupator je bio prisiljen da privremeno odustane
od terorističkih akcija.

225
 pokreti otpora

Krajem 1942. Nemci su počeli, u rejonu Zamošća, ma­

sovnu evakuaciju poljskih seljaka i naseljavanje nemačkih
kolonista. Iseljeno poljsko stanovništvo odvođeno je u kon­
centracione logore i zatvore. Deca od nekoliko godina od­
vajana su od roditelja i odvođena u Nemačku. Hiljadama
dece je stradalo od gladi i hladnoće. Tada su se u borbu
protiv nemačkih kaznenih ekspedicija uključili, pored od­
reda Narodne garde i sovjetskih partizana i odredi Seljač­
kih bataljona i Nacionalne armije.
Usled odlučne kontraakcije pokreta otpora okupator je
prekinuo iseljavanje u oblasti Zamošća.
Ovo iskustvo usadilo je ubeđenje da je partizanska bor­
ba najefikasniji oblik samoodbrane, pa je ona sticala sve
više pristalica, i pored suprotstavljanja vlade i rukovodstva
Nacionalne armije. Nacionalna armija je prihvatila tada
taktiku diverzantskih akcija i samoodbrane od terora oku­
patora, mada ni u čemu nije promenila svoje osnovne stra­
tegijske zadatke. Nešto kasnije, marta 1943. godine, ona
je proširila delatnost i na akcije, partizanskog tipa i stva­
ranje manjeg broja tzv. šumskih odreda, pa je tada zame-
njena nepopularna parola »stajanje sa oružjem k nozi«
parolom »ograničene borbe«.
Pomenute promene nisu, dakle, bile suštinske, jer su
glavne snage Nacionalne armije ostale i dalje van aktivnog
otpora. U akcije je bilo uvedeno samo oko 3.000 boraca,
odnosno oko 2 odsto snaga Nacionalne armije.
U toku jednogodišnje delatnosti EER je postigla zna­
čajne rezultate. Bila je jedna od najbolje organizovanih i
najbrojnijih političkih partija (približno oko deset hiljada
članova) poljskog pokreta otpora. Narodna garda je krajem
1942. imala 27 partizanskih jedinica i mnoge specijalne grupe
i diverzantske odrede u gradovima. To je ostvareno u uslo-
vima nedovoljnog broja rukovodećih kadrova i odsustva
materijalnih sredstava, koja je, uključujući oružje, sama
obezbeđivala u borbi. Novembra 1942. godine poginuo je
osnivač PPR, Marceli Novotko. Zamenio ga je Pavle Finder.
a u Sekretarijat Centralnog komiteta od tri lica ušao je
Vladislav Gomulka.
U 1942. godini rukovodstvo PPR obraćalo se nekoliko
puta vladi u emigraciji u cilju uspostavljanja saradnje, ali
su njeni pokušaji bili bezuspešni. Januara 1943. godine, u
vreme terorističkih akcija okupatora u rejonu Zamošća,
Centralni komitet PPR uputio je otvoreno pismo Delegacij i
vlade, u kome je optužio londonske krugove^ da vode poli­
tiku suprotnu interesima poljskog naroda i pozvao Delega­
ciju u zajedničku borbu protiv okupatora na platformi je­

226
poljska

dinstvenog narodnog fronta. Profesor Pjekalkjevič pjrislao

je na razgovore, koji su počeli februara .1943. Predstavnici
PPR izrazili su spremnost da Narodna garda uđe u sastav
Nacionalne armije, pod uslovom prihvatanja oružane borbe.
Međutim, u toku pregovora, pod neobjašnjenim okolnostima,
bio je uhapšen od okupatora delegat Pjekalkjevič, a zamenio
ga je inž. Jan Stanislav Jankovski — desničarski aktivist
Hadecije, izrazito neprijateljski raspoložen prema PPR. Me-
sta levih socijalista u Političkom komitetu za koordinaciju
preuzeli su prosanacijski aktivisti Slobode, Ravnopravnosti,
Nezavisnosti, dok je uticaj desnice Hadecije porastao u
Stranci rada. Tako su prevagu u Političkom komitetu za
koordinaciju i u Delegaciji vlade dobile reakcionarne gru­
pacije.
U toku ovih promena izbila je poznata Katinska afera,
montirana od strane Hitlerove Nemačke. Optužba da je
SSSR izvršio pogubljenje poljskih oficira imala je za cilj
razbijanje antihitlerovske koalicije i razbuktavanje brato­
ubilačkog rata u poljskom pokretu otpora. Ova nemačka
provokacija, koju su prihvatili emigrantska vlada i njeni
centri u zemlji, dovela je do prekida poljsko-sovjetskih od­
nosa i do komplikovanja unutrašnje političke situacije.
Ofanziva Sovjetske armije u proleće i leto 1943. je
otvarala perspektivu oslobođenja Poljske i, uprkos anti-
sovjetskoj propagandi londonskih krugova, jačala simpatije
prema Sovjetskom Savezu i uticaj PPR — jedine partije u
poljskom pokretu otpora koja se izjasnila za savez sa Sov­
jetskim Savezom. To je doprinosilo jačanju partizanskog
pokreta, naročito u istočnoj, južnoj i centralnoj Poljskoj,
gde su za to postojali povoljniji prirodni uslovi. Pored
Narodne garde, koja je u leto 1943. imala već 63 partizanske
jedinice, u oružanu borbu uključile su se i druge oružane
formacije, naročito Seljački bataljoni, a i odredi Nacionalne
armije, koji su prihvatali partizansku borbu često bez zna­
nja i saglasnosti svojih rukovodilaca.
Pored sve intenzivnijih i raznovrsnih partizanskih akcija,
glavni cilj Narodne garde bilo je uništavanje komunikacionog
sistema u saradnji sa sovjetskim partizanima i borcima na
Istočnom frontu. U 1943. ona je izvela više od 350 diverzant­
skih akcija na železnicama.
O suprotnosti strategijskih i taktičkih principa u delat-
nosti Narodne garde i Nacionalne armije svedoči kako upo-
ređenje intenziteta njihovih oružanih akcija tako i broj an-
gažovanih snaga u takvim akcijama. U to vreme od ukupno
20.000 vojnika Narodne garde u partizanskim odredima bilo
je oko 2.000, dok je Nacionalna armija od oko 150.000 voj­

227
 pokreti otpora

nika u partizanskim odredima imala samo oko 3.000. U Se­

ljačkim bataljonima od ukupno 15.000 boraca bilo je u par­
tizanima više od 2.000. Sem toga, Narodna garda i Seljački
bataljoni vodili su partizansku borbu ria Terenima Poljske,
dok se Nacionalna armija borila uglavnom u zapadnoj
Ukrajini, Belorusiji i južnoj Litvi.
U 1943. godini okupator je pojačao sve oblike terora u
Poljskoj. Između ostalog, počela je akcija uništavanja polj­
skih Jevreja, zatvorenih u getima.
U getima je bio formiran široki pokret otpora, uglavnom
političkog karaktera. Taj pokret nije bio jedinstven za ćelu
zemlju, ali je bio povezan sa poljskim pokretom otpora i
predstavljao njegov sastavni deo. U 1941. i početkom 1942.
godine poljski komunisti su radili na aktiviranju jevrejskog
pokreta otpora, ali su postignuti samo delimični rezultati.
Tek velika akcija uništavanja jevrejskog stanovništva, u leto
1942, u kojoj su hitlerovci pogubili oko 80 odsto ovog sta­
novništva navela je naprednije jevrejske organizacije na
prihvatanje aktivnog otpora. Tako su u jesen 1942. u Var-
šavskom getu obrazovani Jevrejski nacionalni komitet i Je-
vrejska boračka organizacija, kojima je pristupila većina
političkih organizacija jevrejskog pokreta otpora. Uspostavili
su vezu sa svim organizacijama poljskog pokreta otpora.
Kao odgovor na odluku hitlerovaca o definitivnom uni­
štenju jevrejskog stanovništva u Varšavi (oko 70.000), počeo
je 19. aprila 1943. u getu ustanak. Protiv oko 500—600 jevrej-
skih boraca, hitlerovci su krenuli sa više od 2.000 vojnika,
sa tenkovima, artiljerijom i avijacijom. U. neravnoj borbi
varšavski geto bio je sravnjen sa zemljom, a njegovo sta­
novništvo masakrirano na licu mesta ili odvedeno u logor
smrti u Treblinki. Ustanicima i u getu opkoljenom jevrej-
skom stanovništvu, pružali su pomoć stanovništvo Varšave
i ilegalne poljske organizacije.
Ustanak u varšavskom getu snažno je odjeknuo u celoj
zemlji i van njenih granica, a imao je i značajan uticaj na
jevrejski pokret otpora u drugim getima, u kojima je takođe
došlo do oružanog otpora.
U 1943. godini u rukovodećim centrima poljskih london­
skih krugova učvrstile su svoje pozicije reakcionarne snage.
U ovome je krupan značaj imala tragična smrt generala
Sikorskog, 4. jula 1943. Usledile su ozbiljne promene u struk­
turi londonske vlade. Funkcije premijera i glavnog koman­
danta su razdvojene. Novi premijer emigrantske vlade postao
je rukovodilac Narodne stranke Stanislav Mikolajčik, a položaj
glavnog komandanta preuzeo je general Kazimjaž Sosnkov-

228
poljska

ski, politički protivnik generala Sikorskog. U vojnim centri­

ma u zemlji još je više ojačala rukovodeća uloga reakcionar­
nih elemenata, uglavnom iz Sanacije.
Pod uticajem promena na sovjetsko-nemačkom frontu
rukovodeći centri pokreta otpora vezanog za londonske
krugove usredsredili su svu svoju pažnju u 1943. godini na
sređivanje aparata ilegalne vlasti. Bila je izgrađena jedin­
stvena mreža organa vlasti na celoj teritoriji zemlje. U cilju
jačanja autoriteta i značaja političkog sporazuma četiri par­
tije londonskih krugova, u leto 1943. godine preimenovan je
Politički komitet za koordinaciju u Političko predstavništvo
zemlje, koje je 15. avgusta 1943. donelo programsku dekla­
raciju. Ova deklaracija obećavala je veoma neodređeno spro-
vođenje posle rata niza društvenih i političkih reformi u
Poljskoj.
Uporedo sa stvaranjem ilegalnog aparata vlasti, Delega­
cija vlade radila je na daljem objedinjavanju vojnih orga­
nizacija u okviru Nacionalne armije. U nju su maja 1943.
godine, sporazumom sa rukovodstvom Narodne stranke,
uključeni Seljački bataljoni. Pokušaj za prisajedinjenjem
fašističkih Nacionalnih oružanih snaga nije uspeo, jer je
naišao na otpor i kod rukovodstva Nacionalnih oružanih
snaga i kod demokratskih elemenata u vrhovima Nacionalne
armije.
IJLleto-i jesen 1943. godine nastupio je.novi veliki talas
političkog proganjanja i terorističkih akcija protiv PPR,
Narodne garde i levih grupacija socijalističkog i narodnog
pokreta. Organizacija Nacionalne oružane snage i neki odredi
Nacionalne armije izazvali su seriju bratoubilačkih sukoba.
Najbrutalniji primer ovog terora domaćih reakcionarnih
snaga bilo je likvidiranje partizanskog odreda Narodne garde
9. avgusta 1943. godine u okolini Borova, što su osudile sve
demokratske snage naroda.
U isto vreme poljska reakcija je pojačala političku
akciju protiv PPR i Narodne garde, ne izbegavajući pri
tome ni provokacije. Krajem 1943. u tu svrhu je na inici­
jativu Delegata vlade, formiran poseban aparat.
Definitivno formiranje političkog lika londonskog tabora
sa izrazito reakcionarnim i avanturističkim karakterom, bit­
no je doprinelo izdvajanju narodno-demokratskih snaga
poljskog pokreta otpora u posebnu političku formaciju.
Istina, taj je proces bio neobično složen i nije se završio
do kraja rata. Njegova najsnažnija manifestacija bilo je
oštro sukobljavanje u demokratskom, narodnom i socijali­
stičkom pokretu.

229
 pokreti otpora

U demokratskom pokretu kao posledica razdora unutar

Stranke rada i Demokratske stranke osnivaju se dve nove
levičarske organizacije koje su zauzele kritički stav prema
rukovodećim centrima londonskog tabora. Sličnu poziciju
prihvatile su i druge manje demokratske organizacije, koje
su postojale ili su se tek formirale (Poljska narodna akcija
za nezavisnost, Poljska demokratska stranka, Patriotski
front poljske levice, Savet odbrane naroda i druge). Neke
od njih orijentisale su se odmah prema socijalističkoj levici
i PPR, dok su druge ostale još neko vreme vezane za lon­
donski tabor.
U narodnom pokretu proces unutrašnjih preobražaja
tekao je mnogo sporije. Pristanak rukovodstva Narodne
stranke na uvođenje Seljačkih bataljona u odrede Nacio­
nalne armije naišao je na opštu kritiku od strane osnovnih
grupacija narodnog pokreta, a mnogi odredi Seljačkih
bataljona i dalje su samostalno delovali. U jesen 1943. go
dine grupa radikalnih seljačkih aktivista pristupila je orga-
nizovanju levičarske opozicije unutar narodnog pokreta, ori-
jentišući se na saradnju sa PPR.
Posle ponovnog ulaska desnih socijalista u Politički ko­
mitet za koordinaciju, socijalistička levica našla se ponovo
van londonskog tabora. Aprila 1943. održan je Drugi kongres
Poljskih socijalista, u čijem radu nisu učestvovale grupacije
povezane s reakcijom. Na kongresu je usledio definitivan ras-
cep u socijalističkom pokretu. Organizacija je dobila nov na­
ziv — Radnička partija poljskih socijalista (RPPS). Kongres
je formirao novu vojnu organizaciju — Narodna milicija.
Nova partija osudila je politiku emigrantske vlade, izjasnila
se za oružanu borbu i predložila formiranje levičarskog poli­
tičkog centra u zemlji, nasuprot londonskom taboru. Suprot­
stavila se saradnji sa PPR, a pomenuti levičarski centar
nameravala je formirati sa narodnjacima, nadajući se da će
ih odvojiti od londonskih krugova. Taj pokušaj nije uspeo
i RPPS je postigla sporazum samo sa nekim manjim vojnim
i političkim grupama, na temelju čega je aprila 1943. formi­
rana Poljska narodna armija, a oktobra 1943. i novi politički
centar — Glavni narodni komitet. Međutim, to su bile i
politički i vojnički slabe snage.
Odlučujući značaj za formiranje jedinstvenog fronta na-
rodno-demokratskih snaga imali su procesi u poljskom ko­
munističkom pokretu. Situacija u proleće i leto 1943. više
nije davala nikakvih izgleda za realizaciju politike nacional­
nog jedinstva sa emigrantskim londonskim taborom, čije su
političke koncepcije postale avanturističke i izrazito suprotne
interesima poljskog naroda. Kao rastuća politička snaga po­

230
poljska

kreta otpora, koja je imala na međunarodnoj areni podršku

pobedničkog Sovjetskog Saveza — PPR je istakla mogućnost
formiranja demokratskog nacionalnog fronta pod vlastitim
rukovodstvom i nasuprot reakcionarnom londonskom taboru.
Realizacija ove mogućnosti pretpostavljala je stvaranje
narodno-demokratske koncepcije poljske državnosti. Takva
koncepcija dobila je definitivni izraz u programskoj dekla­
raciji PPR u jesen 1943. godine. Deklaracija je predviđala
osnovne društvene i političke reforme (agrarna reforma, na­
cionalizacija velike i srednje industrije, demokratizacija
državnog sistema) i trajnu stabilizaciju Poljske u oblasti me­
đunarodnih odnosa (sklapanje saveza sa SSSR i regulisanje
pitanja istočne granice, obezbeđenje vraćanja Poljskoj isto-
rijskih teritorija na zapadu i severu, učvršćenje trajnih save­
za Poljske sa svim zemljama antihitlerovske koalicije). PPR
nije priznavala pravo emigrantskoj vladi da se javlja kao
predstavnik poljskog naroda i isticala je neophodnost formi­
ranja novog centra, koji će rukovoditi oružanom borbom
poljskog naroda protiv okupatora i istovremeno zastupati
društvene i političke interese širokih masa, i iz kojeg će, u
času oslobođenja, izrasti narodna demokratska vlada. Da bi
se to ostvarilo, PPR je u leto 1943. istupila sa idejom o obra­
zovanju Nacionalnog saveta zemlje, boreći se za sporazum sa
levim socijalistima, narodnjacima i demokratima i njihovim
vojnim organizacijama. Krajem 1943. ostvarila je saradnju
sa opozicionom grupom iz Radničke partije poljskih socija­
lista, sa grupom radikalnih seljačkih aktivista i sa više levi-
čarskih grupa. Bio je osnovan organizacioni komitet, koji je
15. decembra 1943. doneo manifest o formiranju Nacionalnog
saveta zemlje kao demokratskog predstavništva u okupiranoj
Poljskoj.
Uporedo s ovim je išla akcija za stvaranje jedinstvenih
oružanih snaga. Inicijativu za to dala je Glavna komanda
Narodne garde svojim predlogom od 1. jula 1943. za for­
miranje Narodne armije, koja je zamišljena kao protivteža
buržoaskoj Nacionalnoj armiji.
U ovo vreme partizanski pokret suočio se sa velikom
opasnošću od razbuktavanja građanskog rata od strane reak­
cije. Partizanski odredi Narodne garde dobili su naredbu da
izbegavaju bratoubilačku borbu a da je prihvataju samo u
sopstvenoj odbrani. Zahvaljujući takvom stavu PPR, koji je
imao podršku drugih demokratskih organizacija, u Poljskoj
nije izbio građanski rat iako su njegovi elementi neosporno
postojali. Jačao je uticaj PPR i povećavao se broj boraca
Narodne garde. Na terenu Varšave formirala se nova, pove­
zana sa PPR, omladinska organizacija — Savez borbe mla­

231
 pokreti otpora

dih. U novembru 1943. Nemci su uhapsili Pavla Findera

(streljan 26. juna 1944), a funkciju sekretara Centralnog
komiteta PPR preuzeo je Vladislav Gomulka.
Veliki značaj sa stanovišta formiranja narodnodemo-
kratskog fronta u zemlji imala je delatnost poljskih komu­
nista u SSSR. Prvi vidljivi znak aktivnosti Saveza poljskih
patriota u SSSR bila je pojava lista SLOBODNA POLJSKA
marta 1943. Savez poljskih patriota zauzimao je kritički stav
prema politici londonskih krugova. Radio je na stvaranju
nove poljske armije u SSSR. Oktobra 1943, uz znatnu sovjet­
sku pomoć, formirana je Prva pešadijska divizija Tadeuš
Košćuški, koja je učestvovala u borbama na sovjetsko-nemač-
kom frontu. Nešto kasnije formiran je korpus, a početkom
1944. armija sa blizu sto hiljada vojnika. Ovo je veoma po­
zitivno uticalo na situaciju u zemlji. Bila je suzbijena propa­
ganda protiv SSSR i potvrđena pravilnost stava PPR o savezu
Poljske i Sovjetskog Saveza.
Uoči 1. januara 1944. održano je u Varšavi prvo zasedanje
Nacionalnog saveta zemlje pod predsedništvom Boleslava
Bjeruta. U sastav Saveta, pored PPR i s njom povezanih
organizacija, ušle su grupe levih socijalista iz RPPS i radi­
kalnih seljačkih aktivista, zatim poljskih i jevrejskih sindi­
kata, slobodnih sindikata i inteligencije. U prvim mesecima
1944. ove grupe su se oformile u samostalne političke orga­
nizacije.
Nacionalni savet zemlje, pored uloge foruma za političko
sporazumevanje, javljao se i kao predstavničko telo sa izra­
ženim prerogativima vlade. Ubrzo je na terenu izgrađena
mreža narodnih saveta, koji su bili ne samo organi narodnog
fronta već i organi nove vlasti.
Kao odgovor na formiranje Nacionalnog saveta zemlje,
londonski tabor uložio je nove napore za jačanje svoga jedin­
stva i propagande svojih koncepcija. U tu svrhu je 9. januara
1944. četvorni sporazum dobio reprezentativniji naziv —
Savet nacionalnog jedinstva. Uskoro je proširen sa predstav­
nicima katoličkog sveštenstva i nekim manjim grupama. Mar­
ta 1944. istupio je sa deklaracijom, koja u oblasti društvenih
reformi nije dala ništa novo u odnosu na ranije pomenutu
deklaraciju Političkog komiteta.
Na prelazu iz 1943. u 1944. godinu međunarodna i unu­
trašnja situacija primorala je vrhove londonskog tabora na
modifikaciju dotadašnje politike. Tada je bilo očevidno da
će Poljsku osloboditi Sovjetska armija i dalje tretiranje
SSSR-a kao neprijatelja Poljske postajalo je neodrživo. Lon­
donski krugovi nisu mogli računati u borbi protiv SSSR ni
sa podrškom zapadnih sila, niti sa poljskim narodom.

232
poljska

U takvoj situaciji Nacionalna armija prihvatila je novi

strategijski plan nazvan BURA. Smisao toga plana bio je u
tome da Nacionalna armija, koristeći ofanzivu Sovjetske ar­
mije, oslobodi što veći deo Poljske i da se pojavi kao partner
Sovjetskoj armiji u razbijanju Nemačke. Paralelno s tim
opunomoćenici emigrantske vlade preuzimali bi političku
vlast u zemlji, a londonski krugovi vršili pritisak na SSSR
da ponovo prizna emigrantsku vladu, i to bez ustupaka u
pogledu granica na istoku.
Organizovanjem Nacionalnog saveta zemlje nisu elimini-
sane protivrečnosti u krilu levog socijalističkog pokreta. Tež­
nju za samostalnim istupanjem deo vođa ovog pokreta reali-
zovao je stvaranjem, februara 1944, Ujedinjenih demokrat­
skih socijalističkih i sindikalnih stranaka sa izvršnim orga­
nom, Centralnim narodnim komitetom, oko kojih su se oku­
pile razne socijalističke demokratske i sindikalne organiza­
cije. Ovaj Komitet je marta 1944. izdao deklaraciju u kojoj
je nastupio kao partner već postojećem Nacionalnom savetu
zemlje. Po svom tobožnjem radikalizmu, deklaracija je otišla
dalje od programa PPR i Nacionalnog saveta zemlje. Ruko­
vodstvo levice Poljske socijalističke partije težilo je stvara­
nju centralističko-levičarskog bloka stranaka koji bi ušao u
Nacionalni savet jedinstva i u emigrantsku vladu, u cilju
preobražaja tih institucija u demokratskom pravcu. U tu
svrhu vođeni su i pregovori, ali ove koncepcije nisu prihvatili
londonski krugovi.
Rukovodstvo PPR nastojalo je da poveže Centralni na­
rodni komitet sa Nacionalnim savetom zemlje. Razgovori o
tome marta 1944. godine nisu doneli rezultate. Minirali su ih
sindikalisti koji su bili vezani za Delegaciju vlade i Nacio­
nalnu armiju.
U martu 1944. pošla je u Moskvu delegacija Nacionalnog
saveta zemlje s ciljem da osigura njegovo priznanje od stra­
ne SSSR i drugih savezničkih država, da obezbedi isporuku
sovjetskog oružja za Narodnu armiju, i da ostvari tešnju sa-
radnju PPR i pokreta u zemlji sa Centralnim biroom poljskih
komunista i Savezom poljskih patriota u Sovjetskom Savezu.
Pošto je u maju 1944. uspela da pređe liniju fronta i stigne
u Moskvu, delegacija je vodila više razgovora sa Staljinom
i drugim predstavnicima sovjetske vlade, tražeći njihovu po­
moć i podršku. Delegacija je ambasadore Velike Britanije i
SAD upoznala sa situacijom u poljskom ilegalnom pokretu
i sa težnjama Nacionalnog saveta zemlje. Uspostavila je kon­
takte i sa Cehoslovačkim poslanstvom i Vojnom misijom
Jugoslavije, nailazeći na njihovo razumevanje i podršku. Po­
stignuta je saglasnost sa Centralnim biroom poljskih komu­
nista i sa Glavnim predstavništvom Saveza poljskih patriota,

233
 pokreti otpora

a zatim su počele pripreme za stvaranje privremene narod-

no-demokratske vlade u oblastima Poljske koje prve oslobodi
Sovjetska armija.
U toku 1944. godine partizanski pokret u Poljskoj je do­
stigao vrhunski razvitak. Vodeća snaga tog pokreta bila je
Narodna armija formirana u januaru 1944, dekretom Nacio­
nalnog saveta zemlje, pod komandom generala Mihala Žim-
jerskog — Role. Narodna armija je 1944. imala preko 50.000
vojnika, od kojih se u partizanskim odredima nalazilo više
od 12.000, sa 52 aktivne partizanske jedinice, koje su dejstvo-
vale uglavnom na terenima istočne, južne i centralne Poljske.
Nedovoljna snabdevenost oružjem kočila je razvoj Na­
rodne armije. Sovjetska vlada je tek u maju 1944. godine, u
razgovorima sa delegacijom Nacionalnog saveta zemlje, dala
saglasnost za isporuku oružja za Narodnu armiju.
Oružana aktivnost Narodne armije u leto i jesen 1944. i u
januaru 1945. godine bila je usmerena uglavnom na komuni­
kacije, vezivanje okupatorskih pozadinskih snaga i na uni­
štavanje privrede koja je bila u rukama okupatora. Od ukup­
no nešto više od 900 oružanih akcija polovina je imala ka­
rakter ugrožavanja nemačkog transporta. Uništeno je oko
100 drumskih i železničkih mostova, a oko 280 železničkih
kompozicija bilo je napadnuto ili zbačeno sa pruga. Daljih
300 akcija odnosi se na oružane sukobe. Najveća partizanska
borba vođena je u junu 1944. u Janovskim i Lipskim šumama
i u Solskoj pustari kod Lublina u kojoj su učestvovali pri­
padnici Narodne armije, Seljačkih bataljona i sovjetskih jedi­
nica (oko 3.000 boraca) protiv tri nemačke divizije (oko
25.000 vojnika).
U oružanim borbama protiv Nemaca učvršćivana je bor­
bena saradnja odreda Narodne armije sa formacijama dru­
gih vojnih organizacija, uključujući često i odrede Nacionalne
armije. Međutim, Nacionalne oružane snage nastavile su bor­
bu protiv Narodne armije, ponegde u vidu otvorene saradnje
sa okupatorom. To je vodilo izolaciji ove fašističke organiza­
cije od poljskog ilegalnog pokreta.
Narodna armija je najtešnje sarađivala sa sovjetskim
partizanskim pokretom čiji su se brojni odredi u to vreme,
usled pomeranja fronta, prebacili na teritoriju Poljske. Na
prelazu iz 1944. u 1945. godinu u Poljskoj se borilo oko 12.000
sovjetskih partizana.
Dejstva Nacionalne armije u-duhu plana BURE-počela
su oktobra 1944. godine, ali su na Volinju njene jedinice na­
padima na Nemce, uz delimičnu saradnju sa jedinicama Sov­
jetske armije, pristupile još ranije realizaciji toga plana. Na

234
poljska

ostalim terenima istočne Poljske, kao i u rejonu Lublina,

Bjalistoka i žešava, akcija BURA je organizovana u julu i
avgustu 1944. godine.
Na istočnim teritorijalna je suprotstavljanje Nacionalne
armije izgradnji sovjetske državnosti, a u duhu plana BURA,
dovelo do oštrog političkog sukoba sa sovjetskom vladom,
a zatim i do hapšenja, od strane sovjetskih vlasti, opuno­
moćenika poljske emigrantske vlade i razbijanja i interni­
ranja odreda Nacionalne armije.
Dok su u istočnim oblastima glavne snage Nacionalne
armije pokušavale da realizuju plan BURA, u ostalim obla­
stima zemlje primenjivale su još uvek taktiku ograničene
borbe.
Realizacija plana BURA nailazila je na otpore i u emi­
grantskoj vladi i u zemlji, posebno kod krajnje reakcionarnih
elemenata koji su se suprotstavljali bilo kakvoj oružanoj
akciji koja bi se zasnivala na saradnji sa Sovjetskom armi­
jom protiv Nemaca. Računajući i sa neuspehom plana BURE,
oni su počeli, u osloncu na Nacionalnu armiju, stvarati novu
organizaciju, koja bi posle oslobođenja razvila akciju protiv
eventualne nove Poljske i Sovjetske armije u Poljskoj. Osno­
ve te organizacije postavljene su početkom 1944. pod šifrom
NE (Nezavisnost).
Sovjetska armija je 20. jula 1944. počela oslobađati polj­
ske oblasti. U tim borbama su učestvovali Prva poljska ar­
mija i partizanski odredi Narodne garde, Seljačkih bataljona
i Nacionalne armije, koji su napa.dali Nemce u pozadini i u
zoni fronta. Dan kasnije, 21. juna, u Moskvi je formiran
Poljski komitet nacionalnog oslobođenja, koji je, kao privre­
mena narodno-demokratska vlada, na osnovu dekreta Nacio­
nalnog komiteta zemlje od 22. juna 1944, preuzimao vlast
na oslobođenim teritorijalna. Istog dana Poljski komitet na­
cionalnog oslobođenja izdao je u Helmu Lubeljskom MANI­
FEST poljskom narodu, koji je sadržao program delatnosti
nove narodne poljske države. Istovremeno, na osnovi drugog
dekreta formirana je Narodna poljska vojska u čije odrede
je ušla poljska armija formirana u SSSR, i Narodna armija,
koja se borila u zemlji. Nacionalni savet zemlje prihvatio je
funkciju privremenog parlamenta, a njegov predsednik Bole-
slav Bjerut i položaj predsednika države.
Političku osnovu Nacionalnog saveta zemlje činile su: *
Poljska..radnička partija, Poljska socijalistička partija i Na­
rodna -stranka. Na oslobođenoj teritoriji pristupila mu je
Demokratska stranka. Savez ove četiri partije bio je osnova
za dalje ujedinjavanje poljskog društva u okvirima koncep­
cije narodnog fronta, koju je izradila PPR. Desni elementi

235
 pokreti otpora

Socijalističke, Narodne i Demokratske stranke angažovali su

se i dalje na strani londonskog tabora, što je doprinelo nji­
hovom političkom diskreditovanju u narodu.
Postanak narodne države u oslobođenim delovima zemlje
i njena delatnost (obnova poljske armije, školstva, industrije
i transporta, sprovođenje agrarne reforme) imali su ogroman
uticaj na dalji razvoj pokreta otpora u okupiranom delu
Poljske i jačanje njegove narodno-demokratske struje. Isto
tako, nastupio je preokret u politici Centralnog narodnog
komiteta, koji je, pod pritiskom masa, počeo da traži spora­
zum sa Nacionalnim savetom zemlje, a krajem jula 1944.
većina njegovih grupacija pristupila je Nacionalnom savetu
zemlje.
Posle formiranja Poljskog komiteta nacionalnog oslobođe­
nja ubrzane su pripreme centara londonskog tabora u zemlji
za preuzimanje vlasti u Varšavi. Dvadeset šestog jula 1944.
emigrantska vlada je ovlastila delegata vlade i glavnog ko­
mandanta Nacionalne armije da započnu borbu za Varšavu
u momentu za koji ocene da je najpovoljniji. Istovremeno
je u Delegaciji vlade obrazovan Zemaljski savet ministara.
Plan akcija za Varšavu postavljen je tako da se grad
oslobodi neposredno pri odstupanju nemačkih snaga ispred
Sovjetske armije. Time bi se osiguralo pravo Nacionalnoj
armiji da istupi u ulozi oslobodioca prestonice, da Zemaljski
savet ministara preuzme vlast i da Sovjetsku armiju doče­
kaju u ulozi gospodara u zemlji, kako bi zatim mogli da zah-
tevaju ponovo priznanje emigrantske vlade od strane SSSR.
Istovremeno je premijer emigrantske vlade Mikolajčik otpu­
tovao u Moskvu da bi, koristeći akciju u Varšavi, ponudio
ulazak predstavnika PPR u vladu i tražio raspuštanje Polj­
skog komiteta nacionalnog oslobođenja i odlaganje rešava-
nja pitanja granica na istoku do mirovne konferencije.
U nameri da Sovjetsku armiju i Poljski komitet nacional­
nog oslobođenja stave pred svršen čin, vođi Nacionalne ar­
mije nisu usaglasili svoju akciju u Varšavi sa dejstvima sov­
jetskih trupa i Narodne armije. Tako je oružana akcija u
Varšavi,- koja se već nalazila u frontovskoj zoni, zakazana za
1. avgust 1944, izbila prevremeno i razvila se u opšti narodni
ustanak, koji je trajao 63-dana. U njemu se borilo oko 50.000
vojnika (od toga oko 2.000 vojnika Narodne armije, 1.000 bo­
raca Poljske narodne armije, 2.500 pripadnika Korpusa bez-
bednosti i 40.000 vojnika Nacionalne armije). Nemci su pro­
tiv ustanika upotrebili oko 25.000 vojnika, organizovanih u
specijalnu korpusnu grupu. Ustanici su bili naoružani peša-
dijskim naoružanjem, dok su Nemci raspolagali avijacijom,
artiljerijom i tenkovima. U šest prvih nedelja borbi ustanici

236
poljska

su veoma oskudevali u naoružanju. I ono što je pristizalo od

zapadnih saveznika vazdušnim putem, usled male površine
ustaničkih centara, dolazilo je u ruke ustanika u malim koli­
činama. Stanje se znatno poboljšalo tek u završnoj fazi
ustanka, kad je naoružanje počelo da stiže u većim razme-
rama avionima, kao i pomoć SSSR-a.
U prvoj fazi ustanici su primorali Nemce na odbranu,
ovladali znatnim, naročito centralnim delom grada, na levoj
obali Visle. Ustanak u istočnom delu grada na Pragi, nije
uspeo, i već 2. avgusta Nemci su ga ugušili. Uspeh ustanika
osigurao je masovno učešće civilnog stanovništva Varšave.
Ipak, s obzirom na slabo naoružanje i male rezerve municije,
ustanički uspesi su bili samo polovični. Svi važniji nemački
centri u Varšavi, veoma dobro utvrđeni, odbranili su se, tako
da deo grada u rukama ustanika nije bio jedinstven, već su
obrazovana četiri međusobno nepovezana centra: Centar gra­
da, Mokotov, Ohota i žolibož. Ustanička akcija obuhvatila
je i rejone u okolini Varšave, naročito velike komplekse šuma
koje je komanda Nacionalne armije iskoristila kao snabde-
vačke baze.
Dezorijentacija Nemaca zbog izbijanja ustanka nije dugo
trajala. Već 5. avgusta počeli su prvi nemački napadi i posle
dva dana žestokih borbi ustaničke snage u centru grada bile
su razdvojene. Do 11. avgusta Nemci su ugušili ustanak na
Voli i Ohoti, gde su masakrirali više od 50.000 stanovnika.
Primenjujući taktiku koncentrisanog napada na jedan centar
za drugim, Nemci su najpre napali ustanički garnizon Sta­
rog Mjasta, koji je brojao oko 9.000 boraca. Odbrana Starog
Mjasta trajala je od 12. avgusta do 2. septembra. Ova odbra­
na je najdivnija stranica herojskih, odbrambenih borbi usta­
nika. I pored izrazite nadmoćnosti, Nemci nisu uspeli da slo­
me odbranu ustanika, niti da ih primoraju na predaju. Pošto
su sve mogućnosti odbrane bile iscrpljene, kada nije bilo
više nijedne čitave zgrade, a izmučenim civilnim stanovniš­
tvom gospodarili glad i žeđ, ustanički odredi napustili su
Staro Mjasto i podzemnim kanalima prebacili se na teren
ustaničkog štrudmešća. Posle toga Nemci su u Starom Mja-
stu sproveli masakr civilnog stanovništva.
Potom su Nemci preduzeli napad na centralnu ustaničku
zonu u štrudmešću, koji su prekinuli u momentu kada su
Sovjetska armija i Narodna poljska vojska počele borbe za
Pragu. Očekujući forsiranje Visle od strane sovjetskih i polj­
skih formacija u cilju povezivanja sa ustanicima, Nemci su
bacili svoje glavne snage u borbu protiv ustaničkih rejona uz
Vislu (Povišle i černjakuv Gurni), težeći da odbace ustanike
od reke da bi na zapadnoj obali Visle obrazovali svoj front.
Kada su 15. septembra jedinice Prve armije poljske vojske
 pokreti otpora

počele forsiranje Visle, žureći ustanicima u pomoć, Nemci su

već gotovo potpuno ovladali njenom zapadnom obalom. Je­
dino su na deonici Gornjeg Cernjakova odredi Prve armije
prešli na mali ustanički mostobran. Borbe na tom mosto­
branu trajale su do 23. septembra i završene su porazom
Poljaka. Pri forsiranju Visle od 15. do 23. septembra pogi­
nula su, ranjena i nestala 3.764 borca Prve armije poljske
vojske. U ovoj akciji sadejstvovale su snage sovjetske avija­
cije, artiljerije i desantnih jedinica.
Posle pada Cernjakovskog mostobrana, Nemci su nasta­
vili uništavanje manjih ustaničkih centara na Mokotovu, žo-
libožu i u Kampinovskoj prašumi. Pošto je bila 29. septembra
razbijena kod žirardova opkoljena velika grupacija ustanika
koja je pokušavala da se probije iz Kampinovske prašume
u rejon Brda Svetog Krsta u oblasti Kjelca, glavna koman­
da Nacionalne armije 2. oktobra 1944. u Ožarovu kod Varšave
potpisala je kapitulaciju varšavskog ustanka, po kojoj su
Nemci priznali boračka prava vojnicima. Međutim, aktom
kapitulacije civilno stanovništvo Varšave prepušteno je samo­
volji okupatora. Nemci su planirali evakuaciju stanovništva
u prelazni logor u Pruškovu, a odatle u razna mesta koja
su se još nalazila pod nemačkom okupacijom.
U atmosferi kritičkog odnosa levičarskih krugova prema
avanturizmu inicijatora varšavske tragedije, nastupila je dalja
konsolidacija snaga narodno-demokratske struje. Polovinom
septembra 1944. stvorene su Ujedinjene oružane snage narod­
ne armije, Poljska narodna armija i Korpus bezbednosti.
Nekoliko dana kasnije ujedinile su se i političke grupacije,
nekadašnji tvorci navedenih vojnih organizacija u Ustanički
demokratski sporazum, koji je u proglasu od 26. septembra
prihvatio Poljski komitet nacionalnog oslobođenja kao jedini
legalni centar vlasti u zemlji. Ujedinjene oružane snage i
Ustanički demokratski sporazum zauzeli su prema kapitula­
ciji Nacionalne armije kritički stav. Njihovi borci u Varšavi
odbili su predlog rukovodstva Nacionalne armije da pođu u
zarobljeništvo kao vojnici Nacionalne armije i u ogromnoj
većini pridružili se civilnom stanovništvu.
Pored nesumnjivih doprinosa oružanoj borbi protiv oku­
patora, varšavski ustanak prouzrokovao je gubitke koji nisu
bili u srazmeri s postignutim rezultatima. U toku dvomeseč-
nih borbi u Varšavi je izgubilo živote više od 200.000 ljudi,
od toga oko 15.000 ustanika. Mnogo hiljada je teško i lakše
ranjeno, preživelo civilno stanovništvo moralo je da napusti
grad, prepuštajući pljačci neprijatelja ličnu i nacionalnu imo­
vinu sticanu pokolenjima. Po specijalnoj naredbi Hitlera da
se Varšava sravni sa zemljom, do njenog oslobođenja 80
odsto grada pretvoreno je u ruševine.

238
poljska

Tragična borba Varšave uticala je na produbljivanje po­

litičke krize u londonskim krugovima. Razdirana unutraš­
njim protivurečnostima, bespomoćna u odnosu na događaje
koje je sama izazvala, emigrantska vlada je prelazila iz jedne
krajnosti u drugu. Posle razgovora u Moskvi, Mikolajčik se
vratio u London sa ubeđenjem o neophodnosti daljih kom­
promisa, ali je njegove sugestije odbacila reakcionarna veći­
na u vladi. Memorandum emigrantske vlade od 30. avgusta
1944. sovjetskoj vladi, kojim je zaobiđen Poljski komitet na­
cionalnog oslobođenja, nije izašao iz okvira predloga sa ko­
jima je Mikolajčik išao u Moskvu. Koristeći se tragedijom
Varšave, reakcionarni emigrantski krugovi težili su obaranju
vlade Mikolajčika, koga su optuživali za popustljivost prema
zapadnim saveznicima, koji su javno optuživani za nepruža-
nje pomoći ustanku. Septembra 1944, posle kategoričkog zah-
teva britanskog premijera Cerčila, general Sosnkovski je sme-
njen sa položaja glavnog komandanta, a zamenio ga je neoče­
kivano general Bor-Komorovski, koji se ubrzo posle neuspeha
varšavskog ustanka našao u nemačkom zarobljeništvu.
Slična atmosfera je vladala i u londonskim krugovima
pokreta otpora u zemlji.
Uvidevši da su prerano započeli ustanak u Varšavi, u želji
da izbegnu odgovornost za varšavsku tragediju, rukovodeći
centri londonskih krugova u zemlji su već prvih dana avgu­
sta 1944. nastupili sa provokatorskom tezom o namernom
zaustavljanju Sovjetske armije na istočnim prilazima Varša­
ve, »da bi Nemci masakrirali ustanike«. Drugi primer avan­
turizma ovih krugova bila je naredba komande Nacionalne
armije od 26. avgusta 1944, kojom se nalaže sprovođenje
plana BURE i u drugim gradovima Poljske. Naredba je iza­
zvala negodovanje, a rukovodioci Nacionalne armije na te­
renu su je ignorisali. Prevremena mobilizacija i naredba glav­
nog komandanta Nacionalne armije da sve njene jedinice
krenu u pomoć Varšavi, doveli su do oštrih borbi sa jakim
nemačkim frontovskim formacijama u kojima je bilo teških
gubitaka. Veliki gubici u kadrovima i tehničkom materijalu,
zajedno sa političkim diskreditovanjem, doveli su ilegalni
pokret londonskog tabora u duboku-krizu. To je pored opšteg
stanja na frontu dovelo do razmimoilaženja među frakcijama
londonskih krugova. Demokratske snage (narodnjaci, demo­
krati, delimično desni socijalisti) ispoljavale su tendenciju
sporazumevanja sa Nacionalnim savetom zemlje na bazi stva­
ranja narodne države. Te su tendencije pojačane posle napu­
štanja emigrantske vlade od strane Mikolajčika i drugih
demokratskih aktivista i formiranja još reakcionarnije vlade
pod predsedništvom Tomoša Orćiševskog (desni socijalista).
S druge strane, desničarske grupacije londonskih krugova
 pokreti otpora

(Sanacija, Endecija, Hadecija i deo socijalista) ostale su na

pozicijama krajnjeg neprijateljstva prema Nacionalnom savetu
zemlje i Poljskom komitetu nacionalnog oslobođenja. Te sna­
ge su od antihitlerovskog ilegalnog pokreta postajale antina-
rodni pokret koji stupa u borbu protiv nove, narodne poljske
države. Ipak je većina tih grupacija do kraja okupacije ostala
na antinemačkim pozicijama, izuzimajući Nacionalne oružane
snage koje su se opredelile za otvorenu saradnju sa okupa­
torom.
Posle nove sovjetske ofanzive u januaru 1945. oslobođen
je i ostali deo zemlje, u kome je preuzela vlast privremena
narodna vlada Poljske Republike, formirana 31. decembra
1944. godine. Sve demokratske snage poljskog ilegalnog po­
kreta, uključujući i demokratske snage londonskih krugova,
uzele su učešće u izgradnji nacionalnog života Poljske. Samo
je reakcionarni deo londonskog tabora ostao u ilegalnosti,
nastavljajući borbu protiv narodne Poljske.
Poljski pokret otpora spada u najveće u Evropi. Okup­
ljeni u oko 300 organizacija i grupa, u Poljskoj je delovalo
više od 1.000.000 boraca, od kojih je preko 200.000 poginulo
u borbama ili zverski pogubljeno u hitlerovskim mučilištima.
Oružane snage poljskog pokreta otpora imale su 1944. godine,
na vrhuncu svog razvoja, više od 400.000 boraca a od toga
je njih 130.000 učestvovalo u oružanim borbama. Nacionalna
armija imala je više od 150.000 vojnika, od kojih je 1944. u
oružanim odredima koji su sprovodili akciju BURA bilo pre­
ko 70.000. Seljački bataljoni sa više od 150.000 boraca imali
su u partizanskim odredima njih 30.000. U Narodnoj armiji
bilo je više od 50.000 vojnika, a u partizanskim i ustaničkim
odredima 20.000. Ostale vojne organizacije okupljale su više
od 50.000 vojnika od čega je u partizanskim jedinicama bilo
oko 10.000 boraca. U pokretima otpora i partizanskim bor­
bama drugih zemalja učestvovalo je više od 40.000 Poljaka
(28.000 u Francuskoj, 3.000 u Jugoslaviji, 7.000 u sovjetskom
partizanskom pokretu i oko 2.000 u partizanskim pokretima
ostalih zemalja Evrope). Pored toga, nekoliko desetina hi­
ljada Poljaka borilo se u pokretu otpora po hitlerovskim
koncentracionim logorima u Poljskoj i u drugim zemljama
Evrope.
Još uvek je teško utvrditi opšte uslove oružane aktivno­
sti poljskog ilegalnog pokreta. Prema orijentacionim podaci­
ma, smatra se da je izvedeno oko 10.000 oružanih akcija
različite vrste, od toga je vođeno nekoliko stotina većih borbi
i bitaka. U toku tih akcija naneseni su okupatoru teški
materijalni gubici (između ostalog, uništeno je više od 1.400
nemačkih železničkih kompozicija) i ubijeno je više od
150.000 pripadnika neprijateljskih snaga. O snazi poljskog ile­

240
poljska

galnog pokreta svedoči i činjenica da je u toku ćele okupa­

cije on vezivao za teritoriju Poljske 600.000 do 800.000 vojnika
Vermahta i oko 130.000 vojnika formacija Waffen-SS, SS i
policije.
I pored političke razjedinjenosti, poljski pokret otpora
dao je veliki doprinos zajedničkoj borbi evropskih naroda
protiv hitlerovske agresije.
rumunija

j okret otpora u Rumuniji jedna je od najslavnijih stra

nica u istoriji rumunskog naroda.
Antifašistički pokret u Rumuniji, kao deo međunarodnog
antifašističkog pokreta, još pre ovog rata izrazio je svoje
ogorčenje i oštar protest zbog krvavih represivnih mera hit­
lerovaca protiv nemačke radničke klase i Nemačke komu­
nističke partije, protiv fašističke agresije u Abisiniji, solida-
risao se sa revolucionarnom borbom kineskog naroda i, po­
sebno, Republike španije, u kojoj se oko 500 rumunskih
komunista i antifašista borilo za slobodu španskog naroda.
Predstavnici antifašističkog pokreta Rumunije aktivno su
učestvovali na antifašističkim kongresima i konferencijama,
na međunarodnim konferencijama za mir, dajući svoj do­
prinos svetskoj antifašističkoj borbi.
Borba koju je u Rumuniji 30-ih godina vodila Komu­
nistička partija, predvodeći radničku klasu i progresivne
snage, pod zastavom demokratije i nezavisnosti zemlje i
trezveni stav nekih političkih grupacija vladajućih klasa spre-
čili su, za izvesno vreme, fašističke organizacije da osvoje
vlast i porobljavanje zemlje od strane nacističke Nemačke.
Politika popuštanja, koju su velike evropske sile vodile
prema agresivnim zahtevima hitlerovaca, nepovoljno je uti­
cala na tok događaja kako u Rumuniji tako i u drugim evrop­
skim zemljama. U punom jeku agresivne politike Minhena
prema zemljama jugoistočne Evrope, kada je Rumunija sve
više gurana u interesne sfere hitlerovske Nemačke, rumunska
vlada je sklopila 23. marta 1939. rumunsko-nemački ekonom­
ski ugovor.
Porobljavanje čehoslovačke izazvalo je snažan revolt ru­
munskog naroda, koji je bio čvrsto rešen da pruži pomoć
čehoslovačkom narodu i da se oružanom snagom suprotstavi
 pokreti otpora

ekspanziji nacističkih agresora. Marta 1939, kada je vlada pod

predsedništvom A. Kalineskua objavila delimičnu mobiliza­
ciju, Komunistička partija je svojim članovima i simpatizeri­
ma dala direktivu da se prijave vojnim jedinicama i da budu
spremni da izvrše svoju dužnost prema otadžbini. Rumunski
narod je gostoljubivo i toplo primio građane Cehoslovačke i
Poljske koji su se za vreme agresije sklonili na teritoriju
naše zemlje, osudio je osvajačke akcije hitlerovaca u Norveš­
koj, Belgiji, Holandiji i Francuskoj. Narodne mase, predvo­
đene komunistima, solidarisale su se sa herojskom borbom
naroda Jugoslavije, Grčke, Albanije i ostalih zemalja koje su
hitlerovci kasnije porobili.
Talas borbenih akcija, velike antifašističke demonstracije
1. maja 1939. u Bukureštu, Klužu, Jašiju, u kojima su učest­
vovale desetine i desetine hiljada građana, svedoče o snaž­
nom poletu antifašističkog pokreta i o čvrstoj rešenosti ru-
munskog naroda da se suprotstavi nemačkom fašističkom
imperijalizmu.
Mada su mnogobrojne antifašističke akcije i postignuti
rezultati govorili o postojanju mogućnosti za okupljanje anti­
fašističkih demokratskih snaga, antikomunistički stav, strah
reakcionarnih lidera buržoasko-spahijskih partija od revoluci­
onarnog poleta masa i njihovo kategoričko odbijanje da za­
ključe sporazum sa komunistima, kao i razlike u shvatanjima
i taktici Komunističke partije i socijalističkih partija — one­
mogućili su uspostavljanje čvrstog narodnog fronta.
U vrtlogu međunarodnih događaja u drugoj polovini
1939. i početkom 1940. aktivizirale su se fašističke organiza­
cije i prohitlerovski krugovi, koji su počeli da zauzimaju vo­
deće mesto na rumunskoj političkoj sceni.
U tim teškim momentima, kada je opasnost od nacizma
još više zapretila Rumuniji, kada je Rumunska komunistička
partija vodila herojsku borbu, koja je odgovarala osnovnim
interesima zemlje, ujedinjenju svih snaga nacije u cilju su­
protstavljanja agresiji fašizma, neki organi Kominterne pod­
vrgli su oštroj, neopravdanoj kritici njenu aktivnost. Počev
od jeseni 1939. smatrali su da opasnost više ne preti od
Nemačke, već od imperijalizma Engleske i Francuske. Takva
pogrešna orijentacija uticala je na Komunističku partiju da
izmeni taktiku, što je imalo teške posledice po njenu borbu.
Izolovanoj, napuštenoj od svih evropskih sila, Rumuniji
je, vi za nju teškom momentu, bio nametnut Bečki diktat
(avgusta 1940), kojim je bila okrnjena njena teritorija: otrg­
nut joj je severozapadni deo i predat Hortijevoj Mađarskoj.
Komunistička partija, mnogobrojni aktivisti i rodoljubive de­
mokratske organizacije, generali i viši oficiri izrazili su svoju

244
 rumunija

rešenost da se sa oružjem u ruci bore za odbranu integriteta

i suvereniteta otadžbine. Snažne narodne demonstracije u
raznim krajevima zemlje, sa stotinu hiljada učesnika, bile su
živ izraz antihitlerovskog raspoloženja rumunskog naroda. U
narednim etapama iz tih akcija će se razviti pokret otpora,
čiji je vrhunac bio narodni antifašistički ustanak avgusta
i944. i učešće Rumunije u antihitlerovskom ratu do konačne
pobede nad Hitlerovom Nemačkom.

U početku je Treći Rajh porobljavao Rumuniju ekonom­

ski, a zatim uspostavio režim vojno-fašističke diktature, uz
neposrednu i otvorenu pomoć nacističke Nemačke. To se
ogledalo u dovođenju u zemlju trupa Vermahta, koje su
predstavljale osnovnu podršku fašističkom režimu, vršeći za­
datak okupacionih trupa.
Nemačka je sistematski pljačkala rumunsku privredu.
Rasulo, ekonomski haos i Hitlerova eksploatacija doprineli
su katastrofalnom opadanju industrijske proizvodnje, koja
je krajem rata po obimu predstavljala 50 odsto predratne.
Porobljavanjem zemlje nacistička Nemačka je potpuno ugro­
zila nacionalnu nezavisnost i suverenitet Rumunije.
U leto 1944. nemačka vojna komanda je objavila da »više
ne uzima u obzir nikakve političke ili ekonomske uslove Ru­
munije, već u Rumuniji naređuje ono što smatra potrebnim«.
Fašistički režim je teror i ubistvo uzdigao na stepen dr­
žavne politike. Ukinuti su i poslednji ostaci građanskih prava
i sloboda. Zemlju su preplavili zatvori i koncentracioni lo­
gori. Više hiljada komunista i antifašističkih boraca osuđeno
je na duge godine teške tamnice ili je herojski palo od kuršu-
ma fašističkih trupa. Rad je dobio karakter prinude, radnici
su bili primorani da rade pod pritiskom vojnog režima. Se­
ljaštvo je teško podnosilo teret poreza i rekvizicija. Vojno-
-fašističku diktaturu osetili su i službenici, penzioneri, stu­
denti, zanatlije, trgovci i sitni industrijalci. U nacističkoj
politici »novog evropskog poretka«, Rumuniji je dodeljena
uloga agrarnog hinterlanda, a nemački monopoli su prigrabili
dominantne pozicije u nacionalnoj privredi, što je pogodilo
interese znatnog dela rumunske buržoazije.
Željan mira i slobode, ponosan na svoju prošlost, rumun-
ski narod se nije mirio sa politikom vojno-fašističke dikta­
ture i porobljavanja zemlje od strane nacističke Nemačke,
uvlačenja Rumunije u Hitlerov rat. On je u Trećem Rajhu
 pokreti otpora

video nastavljača nemačkog militarizma od pre dve decenije.

Još se sećao zločina, pljački i samovolje okupatora na teri­
toriji Rumunije tokom 1916—1918. godine.
Pokret otpora, koji se javio istovremeno sa uspostavlja­
njem vojno-fašističke diktature i ulaskom Hitlerovih trupa u
zemlju, stalno je jačao, obuhvatajući naj različitije slojeve
stanovništva, u prvom redu radničku klasu, sa njenim avan­
gardnim odredom. Rumunska komunistička partija još je od
prvih dana odlučno istupala protiv režima vojno-fašističke
diktature, dolaska Hitlerovih trupa, porobljavanja zemlje od
strane nacističke Nemačke i protiv učešća Rumunije u ratu
na strani Hitlera. Izražavajući stremljenja i težnje ogromne
većine stanovništva, Komunistička partija se borila za oba-
ranje vojno-fašističke diktature, za obustavljanje rata, za po­
novno uspostavljanje slobode i nacionalne nezavisnosti Ru­
munije, za stvaranje vlade od predstavnika svih rodoljubivih
snaga, oslobođenje severnog dela Transilvanije, hapšenje i
kažnjavanje izdajnika koji su gurnuli rumunski narod u rat.
Ova platforma je odražavala nacionalne interese rumunskog
naroda i predstavljala političku osnovu za ujedinjenje svih
političkih antifašističkih snaga u zemlji.
Za ostvarenje tih ciljeva Komunistička partija je mobili-
sala desetine hiljada boraca i rodoljuba, neprestano jačajući
svoje veze sa masama. Pridružili su joj se Ratarski front
(demokratska organizacija seljaštva osnovana još januara
1933. pod rukovodstvom dr Petrua Grozea), Savez patriota
(antifašistička organizacija stvorena 1942. u čijim su redovi­
ma bili intelektualci, službenici i sitne zanatlije), zatim Soci-
jalističko-seljačka partija i Savez mađarskih trudbenika (Ma-
dos, stvoren avgusta 1934). Komunistička partija se zalagala
za jedinstvo akcije sa Socijaldemokratskom partijom.
U Rumuniji je antifašistička borba imala najraznovrsnije
forme delovanja. Komunistička partija je organizovala grupe
za sabotažu proizvodnje oružja i vojnih transporta, kao i
borbene odrede rodoljuba u dolini Prahove, na planinama
Vranče i Paranga, u delti Dunava, u oblastima Maramureš i
Sučava. U mnogobrojnim preduzećima, koja su radila za po­
trebe vojne industrije, organizovani su štrajkovi, sabotaže,
sistematski je usporavan tempo proizvodnje itd. Na nekim
vojnim objektima izvršene su sabotaže čim je formiran po­
kret otpora. Tako je, na primer, 2. marta 1941. u blizini Buku­
rešta uništeno skladište sa 1.000 protivtenkovskih mina. Po­
vodom toga je i Antonesku morao priznati da su »požari u
prehrambenim i vojnim depozitima sve mnogobrojniji. Ne
treba više sumnjati da je to organizovano i dirigovano«. Jula
1942. uništena su skladišta municije na periferiji grada Buzau.
Izgorelo je 200 vagona municije i nekoliko stotina vagona

246
rumunija

benzina za avione. Krajem 1943. godine uništen je deo fabrike

oružja Mrša-Sibiju, zajedno sa oko 75.000 artiljerijskih gra­
nata i velikom količinom trotila. Takođe je zapaljen Arsenal
armije u Trgovištu i fabrika AKVILA u Bukureštu, koja je
proizvodila jurišne čamce za Hitlerove trupe.
Neprijateljsko raspoloženje prema fašističkom režimu i
učešću Rumunije u ratu na strani Hitlera obuzimalo je i
seljaštvo, kao i intelektualce i ostale slojeve stanovništva.
Sve veći broj seljaka sabotirao je prisilne rekvizicije, sakri­
vao je žitarice i stoku, odbijao da plaća porez, izbegavao
vojnu obavezu. Većina rumunskih intelektualaca pružala je
otpor fašističkoj ideologiji i propagandi, pribegavajući i jav­
nim protestima. U tom pogledu značajan je memorandum,
koji je aprila 1944. uputilo J. Antoneskuu 66 naučnika, čla­
nova Rumunske akademije, i univerzitetskih profesora iz Bu­
kurešta, Jašija, Kluža. U njemu se ističe da vitalni interesi
naše države i našeg naroda iziskuju hitnu obustavu rata, ma
koliko bio težak taj korak. Žrtve koje bi Rumunija u tom
slučaju podnela bile bi neuporedivo manje i manje bolne
nego nastavljanje rata.
Neprijateljski stav većine rumunskog naroda prema re­
žimu vojno-fašističke diktature i Hitlerovih trupa ispoljavao
se i u vojsci. Pored već pomenutih okolnosti, razlog tome je
bio što su se mnogi vojnici, oficiri i generali borili u prvom
svetskom ratu protiv nemačkih militarista. Statistički podaci
pokazuju da je krajem 1940. godine od celokupnog sastava
— 3.555 aktivnih viših oficira i generala — preko 3.150 uče­
stvovalo u bitkama kod Marašešta, Marešta i Ojtuza. Zbog
toga je jačao otpor potčinjavanju rumunske vojske nemač-
koj komandi.
Oko 86.000 ljudi je izbeglo da ode u vojsku ili je de­
zertiralo. Neki generali i oficiri Generalštaba rumunske voj­
ske i štabova nekih većih jedinica, koji su još u jesen 1941.
godine odbili da nastave borbu na sovjetskoj teritoriji (gene­
rali čuperka i Orašjanu), suprotstavili su se zahtevu Hitlera
da se u proleće 1942. na front pošalje velik broj rumunskih
divizija (general Josif Jakobovič, šef Generalštaba), saboti­
rali su odašiljanje na front drugih jedinica (general Ilije
Šteflea, naslednik Jakoboviča na položaju šefa rumunskog
Generalštaba).
Za razvitak pokreta otpora bilo je od značaja takođe
slabljenje poslušnosti hitlerovcima nekih vladajućih krugova,
uključujući buržoaske partije i dvor. Tu činjenicu su zabele-
žili i sami predstavnici Nemačke u Rumuniji. Tako je oktobra
1943. ekonomski predstavnik hitlerovaca u Rumuniji, Klodi-
jus, obavestio vladu u Berlinu povodom zahteva da Rumunija

247
 pokreti otpora

poveća isporuke proizvoda Nemačkoj: »Moji učestali poku­

šaji da navedem rumunsku vladu da promeni svoj stav nisu
doneli nikakve rezultate... Guverner Narodne banke ostao je
pri svome stavu odbijanja i izjavio je, zajedno sa celim ruko­
vodstvom banke, da će morati podneti ostavku ako se ma i
delimično izađe u susret nemačkim zahtevima.«
Sve snažnije izraženo antifašističko raspoloženje u širo­
kim narodnim masama i svim političkim krugovima izazvalo
je i stalno produbljivalo krizu režima vojno-fašističke dikta­
ture. Veliki podstrek antifašističkom otporu -dak) je 194k
stvaranje Patriotskog antihitlerovskog fronta, koji je objedi­
njavao Komunističku partiju, Ratarski front, Savez patriota,
Mađos, Socijalističku seljačku partiju i lokalne organizacije
Socijaldemokratske partije.
Neprekidnom produbljivanju krize fašističkog režima
doprinelo je i stanje na frontu. Herojska, samopregoma bor­
ba sovjetskog naroda, sjajne pobede Crvene armije u bitkama
kod Moskve, Staljingrada, Kurska dali su snažan polet oslo­
bodilačkoj borbi naroda Evrope. To je pojačalo veru rumun-
skih rodoljuba u pobedu nad Hitlerom, nadahnulo ih novom
snagom u borbi za oslobođenje otadžbine od fašizma.
Događaji u zemlji i svetu pokazali su da su sazreli uslovi
za pojačanu borbu za obaran je vojne diktature i okretanje
oružja protiv Hitlerove Nemačke. U takvoj situaciji, u sarad-
nji sa ostalim antifašističkim snagama, Komunistička partija
pristupila je ostvarenju tog složenog zadatka. Vodeći komu­
nisti Georgi Georgiju Dež, Konstantin Adžiju, George Apostol,
Emil Bodnaraš, Nikolae Čaušesku, Kivu Stojka, Aleksandru
Dragič, Jon George Maurer, Konstantin Prvulesku, Josif Ran-
gec i drugi razradili su političke i vojne mere od kojih su
najznačajnije bile: jačanje jedinstva Partije i njene borbene
sposobnosti, ostvarenje akcionog jedinstva radničke klase,
objedinjavanje svih rodoljubivih, antihitlerovskih snaga, stva­
ranje vlastitih oružanih snaga radničke klase i privlačenje
vojske na stranu ustanka. Prema tom planu, 4. aprila 1944.
odstranjeni su iz rukovodstva Partije kolebljivi, kapitulantski
elementi, koji su kočili oružanu borbu protiv hitlerovaca. Za
ostvarenje tih zadataka bili su odgovorni Konstantin Prvu­
lesku, Emil Bodnaraš i Josif Rangec. Partija je pojačala svoje
organizacije u celoj zemlji, mobilišući ih u borbi, organizo-
vala je patriotske borbene odrede, obučene i naoružane.
Komunistička partija je pojačala svoju aktivnost u ostva­
rivanju jedinstva svih antihitlerovskih snaga. Odlučujući zna­
čaj u tom pogledu je imalo osnivanje u aprilu 1944. Jedin­
stvenog radničkog fronta, na osnovu sporazuma između Ru-
munske komunističke partije i Socijaldemokratske partije.

248
 rumunija

Postojanje i aktivnost Jedinstvenog radničkog fronta i patriot­

skih borbenih odreda snažno su delovali na ostale društvene
klase i političke grupacije, a i krugove oko dvora, koji su
postali svesni toga na kakve se snage oslanja Komunistička
partija.
Ne odustajući od svojih revolucionarnih principa i pers­
pektivnog programa, koristeći se nastalim protivrečnostima
među vladajućim klasama, RKP je radila na objedinjenju
svih snaga zainteresovanih, iz ovih ili onih razloga, za obaranje
vojne diktature, izvlačenje zemlje iz hitlerovskog rata i pri­
stupanje antihitlerovskoj koaliciji.
Pošto je ostvaren kontakt između Komunističke partije
i dvorskih krugova, u uslovima kada je razvitak događaja
ukazivao na neizbežnost obaranja vojno-fašističke diktature,
lideri Nacionalne seljačke partije i Nacionalne liberalne par­
tije, plašeći se da ne ostanu van događaja i potpuno izolo-
vani, saglasili su se juna 1944. da zaključe sporazum sa Ko­
munističkom i Socijaldemokratskom partijom i da se osnuje
Nacionalni demokratski blok.
Orijentacija RKP na stvaranje širokog sistema političkih
saveza, počev od komunista pa do dvorskih krugova, objedi­
njenih u Jedinstvenom radničkom frontu, pokazala se isprav­
nom i neophodnom. KP je mobilisala sve rodoljubive, antifa­
šističke i antihitlerovske snage, privukla je ostale slojeve sta­
novnika na stranu ustanka, ubrzala potpunu izolaciju vojno-
fašističke diktature.
Uporedo sa stvaranjem širokog saveza svih antihitlerov-
skih snaga RKP je organizovala intenzivan rad u armiji, jača­
jući veze sa mnogim generalima i oficirima. U leto 1944. stvo­
ren je vojni komitet, čiji je zadatak bio da pripremi vojni
plan ustanka, pod neposrednim rukovodstvom i po uputstvi-
ma Komunističke partije.
Kada je revolt narodnih masa dostigao vrhunac, kada su
panika i rasulo zahvatili fašistički državni aparat, kada su
sovjetske trupe nanosile razorne udarce Hitlerovim armijama
na frontu Jaš-Kišinjev, Rumunska komunistička partija, za­
jedno sa ostalim antihitlerovskim snagama, pristupila je
sprovođenju antifašističkog ustanka. Dvadeset trećeg avgusta
1944. grupa oficira i podoficira uhapsila je u kraljevom dvoru
članove vlade J. Antoneskua i predala ih antifašističkim bor­
benim odredima. Stvorena je vlada pod predsedništvom gene­
rala K. Sanateskua, u koju su ušli po jedan predstavnik
četiri partije učesnice Nacionalnog demokratskog bloka.
Prema ranije izrađenom planu, rumunske vojne jedinice
i patriotski odredi zauzeli su 23. avgusta uveče glavne vladine
ustahove i objekte od strateškog značaja u Bukureštu i osta­

249
 pokreti otpora

lim krajevima zemlje, zarobljavajući i razoružavajući nemač-

ke vojne jedinice. Rumunska vojska uperila je oružje protiv
nacističke Nemačke. Iste noći, kraljeva proklamacija, emito-
vana preko radija, potvrdila je da je Rumunija ušla u rat na
strani antihitlerovske koalicije, a protiv Nemačke i Mađarske.
Komunistička partija pozvala je narodne mase i sve građane
u borbu za oslobođenje otadžbine od fašizma. »U neizbežnom
sukobu sa Hitlerovim snagama — kaže se u deklaraciji
CK RKP — Komunistička partija Rumunije poziva radnike,
seljake, intelektualce, sve građane Rumunije u nepoštednu
borbu sa svim oružjem protiv smrtnog neprijatelja rumun-
skog naroda, za obezbeđenje njegove budućnosti.« U noći
između 23. i 24. avgusta i sledećih dana rumunske ustaničke
snage vodile su teške borbe za uništenje i razoružanje fašis­
tičkih trupa u Bukureštu i okolini, u dolini Prahove, u
Dobrudži, na jugu Transilvanije i u drugim oblastima zemlje.
Do 28. avgusta patriotski odredi i rumunske jedinice očistile
su glavni grad i okolinu od hitlerovaca, a do 31. avgusta oslo­
bodile su najveći deo zemlje. Umešno organizovane i ruko­
vođene, za neprijatelja neočekivane akcije rumunskih oruža­
nih snaga nanele su protivniku u danima ustanka (23—31.
avgusta) znatne gubitke: preko 56.000 zarobljenih, od toga 14
generala i 1.421 oficir, kao i preko 5.000 mrtvih, što predstav­
lja sastav gotovo 6 divizija.
Rumunski vojnici i ostali naoružani građani ispoljili su
veliki patriotizam, moralne i borbene kvalitete, samopožrtvo-
vanje, izlažući život opasnosti za slobodu naroda. U borbi je
bilo preko 8.500 mrtvih i ranjenih.
U obaranju vojno-fašističke diktature i pobedi nad hitle-
rovcima u zemlji, učestvovale su široke mase stanovništva
raznih nacionalnosti, predvođene radničkom klasom, ujedinje­
nom u Jedinstven front, koji je predstavljao najodlučniju i
najdinamičniju društvenu snagu.
Za vreme ustanka i u sledećim mesecima narodne mase
su sebi prokrčile širok put na političku pozornicu. Pobeda
oružanog ustanka obeležila je u istoriji Rumunije početak
nove epohe; otvoren je širok put ka oslobođenju rumunskog
naroda, put društvenog progresa.
Rumunija je dala svoj doprinos konačnoj pobedi nad
fašističkom Nemačkom. Zajedno sa Sovjetskom armijom, ru­
munska armija se borila za uništenje i proterivanje hitlerov-
sko-hortijevskih trupa sa ćele teritorije zemlje i nastavila je
vojne operacije van svojih granica, aktivno učestvujući u
oslobođenju Mađarske i čehoslovačke. Rumunski vojnici su
se borili kod Debrecina, Budimpešte, Praga i Beča. Vodili su
teške bitke u planinama Heđalija, Bik, Matra, Jarovina, Mala

250
rumunija

Tatra, Velika Tatra, Beli Karpati, kod Zvole, Banske Bistrice,

Cremnice. Počev od akcija za vreme ustanka, pa do pobedo-
nosnog završetka rata u Evropi, vojni efektivi Rumunije obu­
hvatili su gotovo 540.000 ljudi. U velikim bitkama protiv fa­
šističkih zavojevača, počev od Transilvanske pa do Boemijske
visoravni (oko 60 km od Praga), rumunski vojnici su se požrt-
vovano borili. Za hrabrost u borbi protiv fašizma mnoge
vojne jedinice, generali i oficiri bili su pohvaljeni, a preko
300.000 vojnika, podoficira i oficira bilo je odlikovano rumun-
skim, sovjetskim i čehoslovačkim ordenima i medaljama.
Predstavu o učešću Rumunije u konačnom slomu naci­
stičke Nemačke dopunjava njen ekonomski doprinos, koji po
približnoj oceni iznosi oko 770 miliona dolara po kursu od
1938, pored uništenih javnih i privatnih dobara procenjenih
na preko 300 miliona dolara.
Slobodan i gospodar svoje sudbine, rumunski narod se
ponosi što je dao doprinos velikoj pobedi nad fašizmom.
sssr

i. Masovnost borbe

g okom 1941. i 1942. godine nemačka fašistička armija

okupirala je znatan deo Sovjetskog Saveza. Početkom
novembra 1942. godine bila je zauzeta teritorija od 1.795 hilja­
da kvadratnih kilometara. A upravo je ona davala trećinu ceio-
kupne industrijske proizvodnje i ovde je bilo 47% od svih
setvenih površina Sovjetskog Saveza. Uoči rata je na ovoj
teritoriji živelo 80 miliona ljudi, ili 41,9% od celokupnog sta­
novništva SSSR-a. Preko 70 miliona sovjetskih građana osta­
lo je na okupiranoj teritoriji i našlo se pod svirepim reži­
mom fašističkog okupatora.
Međutim, postojala je bitna razlika između položaja
okupirane teritorije SSSR-a i niza osvojenih evropskih zema­
lja. Naime, nije ceo Sovjetski Savez bio okupiran, tako da
privremena fašistička vladavina nije donela, a niti je to
mogla, suštinske izmene u njegovom društvenom i državnom
uređenju. Sovjetska država, koja je i dalje upravljala zem­
ljom, rukovodila je borbom naroda protiv okupatora. Osnov­
no sredstvo te borbe bile su sovjetske oružane snage. Ali i na
okupiranoj teritoriji Komunistička partija i organi sovjetske
države održali su svoj uticaj na narodne mase. Sovjetski na­
rod bio je jedinstven u mržnji prema fašizmu, u težnji da
oslobodi otadžbinu od neprijatelja. U neprijateljskoj pozadini
rasplamsala se opštenarodna borba protiv okupatora, čiji su
elementi bili partizanski pokret, akcije antifašističkog ilegal­
nog pokreta i masovna sabotaža stanovništva. Sovjetska isto-
riografija Velikog otadžbinskog rata proučava kako vojne
 pokreti otpora

akcije sovjetskih oružanih snaga tako i svenarodnu borbu

protiv okupatora u neprijateljskoj pozadini. Upravo su ovi
termini usvojeni u sovjetskoj nauci.
Rukovodstvo Komunističke partije, socijalno-političko i
idejno jedinstvo naroda, socijalistički patriotizam — to su
bili izvori koji su milionima sovjetskih ljudi davali snage za
preduzimanje samopregornih akcija u neprijateljskoj po­
zadini.
Politika nemačke fašističke okupatorske vlasti, koja je
bila razrađena još pre napada na SSSR i našla izraz u istreb-
ljivačkom planu Ost, imala je za cilj ne samo zauzimanje
sovjetske teritorije i ukidanje socijalističkog uređenja već i
porobljavanje i masovno uništavanje sovjetskih ljudi. Na
okupiranoj teritoriji hitlerovci su vršili najteže zločine u ko­
jima su učestvovale ne samo okupacione vlasti već i regular­
na vojska. Dokumenti svedoče o tome da je generalštab suvo-
zemnih snaga fašističke Nemačke u uputstvima i instrukci­
jama vojsci sankcionisao vršenje svih zločina prema stanov­
ništvu. Fašistički vojnici i oficiri nemilosrdno su se obraču­
navali s ratnim zarobljenicima, ubijali čak i žene, decu i
starce, spaljivali sela. Generalštab je preko operativne uprave
rukovodio borbom protiv partizanskog pokreta i formirao
specijalne jedinice za vršenje toga zadatka. Feldmaršal Kaj-
tel je 16. decembra 1942. godine izdao armiji naređenje o
nepoštednoj borbi protiv stanovništva koje pruža otpor oku­
pacionim vlastima, zahtevajući primenu najsvirepijih mera
odmazde čak i prema ženama i deci.
Služeći se demagogijom, provokacijama, nasiljima i zver-
stvima, nemački okupator je želeo da suzbije u narodu želju
za otporom, da slomi sovjetske ljude i da ih pretvori u po­
slušne robove. Hitlerovci su za taj cilj angažovali izdajnike
naroda, koji su se za bednu naknadu prodali okupacionim
vlastima radeći u fašističkim ustanovama i aktivno učestvu­
jući u zverskim obračunima sa sovjetskim rodoljubima. Me­
đutim, orijentisanje na »petu kolonu« doživelo je neuspeh.
Sovjetski ljudi vodili su žestoku borbu, kako protiv okupa­
tora tako i protiv narodnih izdajnika.
Primer visoke svesti, organizovanosti i samopregora u
borbi sa okupatorima pokazali su industrijski radnici na oku­
piranoj teritoriji. To je bila vodeća snaga partizanskog i ile­
galnog pokreta. U gradovima i radničkim naseljima radni
ljudi su na sve moguće načine sabotirali izvršavanje proiz­
vodnje. Da bi lišili fašiste uglja, rudari su rušili okna, odno­
sili iz rudnika motore i elektroopremu, sakrivali instrumente
i retke neophodne materijale. Metalci su oštećivali mašine,
sklanjali važne delove, aparate i instrumente, sprečavajući

254
sssr

okupatora da maksimalno koristi preduzeća za svoje po­

trebe. Železničari su odugovlačili sa opravkom lokomotiva,
uništavali razne mehanizme, onemogućavali formiranje kom­
pozicija i dolazak ešalona na vreme u stanice, organizovali
diverzije na prugama. Službenici, inženjeri i tehničari svesno
su unosili zabunu i pometnju u sve ekonomske i administra­
tivne poduhvate neprijatelja, dezinformisali okupatora, pre-
duzimali sve što je bilo u njihovoj moći da što više smanje
kapacitete preduzeća i produktivnost rada u njima. Ljubavlju
prema otadžbini bile su nadahnute akcije miliona sovjetskih
seljaka na okupiranoj teritoriji. Oni su sabotirali snabdeva-
nje neprijatelja hranom i sirovinama, izbegavali učešće u
radovima na odbrambenim objektima i drumovima, borili se
za očuvanje kolhozne svojine.
Široke razmere dobila je borba protiv mobilizacije radne
snage za Nemačku. Po nalogu partijskih organizacija mnogi
sovjetski rodoljubi ubačeni su za nastojnike zgrada, zatim
u berze rada, fašističke uprave, u pasoška odeljenja, otprem­
ne logore i čak u policiju. Lekari su se zapošljavali u polikli-
nikama i lekarskim komisijama berza rada. Rodoljubi koji su
radili u fašističkim ustanovama davali su stanovništvu uve-
renja o radnoj nesposobnosti, fiktivne medicinske nalaze,
proglašavali karantin zbog tifusa u rejonima gde uopšte nije
vladala epidemija. Sve je to omogućilo da se mnogi sovjetski
građani spasu mobilizacije za prisilni rad u Nemačkoj.
Borba sovjetskih ljudi u pozadini neprijatelja vodila se
pod veoma složenim uslovima, koji su na velikim prostran­
stvima okupirane zemlje bili različiti i zavisili od mnogih
okolnosti.
Važnu ulogu u borbi protiv okupatora odigrale su parti­
zanske oblasti i zone. Partizanske oblasti su se prostirale na
teritorijama potpuno očišćenim od Hitlerovih trupa. U njima
je faktički postojala sovjetska vlast i stanovništvo je živelo
po sovjetskim zakonima. Za razliku od oblasti, u partizan­
skim zonama su se nalazile okupacione trupe, ali stanovni­
štvo se borilo protiv okupatora, često su u takvim zonama
fašisti uspevali da sačuvaju samo najvažnije čvorne tačke,
držeći u njima jake garnizone, koji nisu uvek mogli da budu
međusobno povezani zbog akcija partizana na saobraćajni-
cama. Takve partizanske oblasti i zone formirale su se i jačale
u lenjingradskoj, pskovskoj, kalinjinskoj, smolenskoj, orlov­
skoj i drugim oblastima RSFSR, u Ukrajini i Belorusiji. Tre­
ba posebno istaći da je sredinom 1942. formirana velika
partizanska oblast u brjanskim šumama, na granici između
Rusije i Ukrajine. Tu je oslobođeno oko 500 naselja. Sve su
te oblasti postojale do 1943. godine kada su se partizani pri-
 pokreti otpora

družili Crvenoj armiji.. U Ukrajini su partizanske oblasti i

zone mahom formirane u šumovitim predelima, na teritoriji
koja se graničila sa Belorusijom. Međutim, najprostranije
bile su partizanske oblasti i zone u Beloruskoj SSR i održale
su se duže nego u drugim republikama. Krajem 1943. godine
partizani su kontrolisali više od polovine Belorusije.
Sa severozapada prema jugu, preko kalinjinske, smolen-
ske, orlovske i drugih oblasti RSFSR, zatim Belorusije i
Ukrajine širila se prostrana teritorija partizanskih oblasti i
zona, snažnih uporišta sovjetskih rodoljuba, koji su nanosili
osetne udarce neprijatelju. U leto 1943. godine preko 200 hi­
ljada kvadratnih kilometara u neprijateljskoj pozadini bilo je
pod kontrolom partizana. .Po veličini, bila je to teritorija
Engleske, Danske i Belgije zajedno.
Privremeno okupirani krajevi, čak i oni koji su se nala­
zili pod vlašću neprijatelja i pune tri godine, nisu bili potpuno
odvojeni od sovjetske države. U želji da čuju vesti iz domo­
vine, građani su slušali sovjetske radioemisije iako
im je zbog toga pretila smrtna kazna. U partizanskim
oblastima Radio-Moskvu su slobodno slušali. Iz sovjetske po­
zadine rasturani su leci i drugi materijali na okupiranu teri­
toriju. Ljudi su ih ne samo čitali već i umnožavali, često
prepisivali rukom, i njihova sadržina je prepričavana. Pored
toga, u partizanskim oblastima i zonama organizovana su
predavanja, susreti, zborovi i mitinzi.
Osnovni oblik borbe na okupiranoj teritoriji bio je parti­
zanski pokret, koji je uživao stalnu i široku podršku svih
trudbenika sovjetske zemlje., U partizanskim odredima i jedi­
nicama borili su se pripadnici svih naroda Sovjetskog Saveza
i radni ljudi čehoslovačke, Poljske, Mađarske, Rumunije, Ju­
goslavije, Francuske, Belgije i drugih evropskih zemalja.
Prema nepotpunim podacima, na okupiranoj teritoriji
RSFSR bilo je preko 260 hiljada naoružanih partizana. Pored
toga, hiljade rodoljuba delovalo je u ilegalnim partijskim
i komsomolskim organizacijama.
U Ukrajini je bilo 220.000 naoružanih partizana a preko
34.000 ljudi radilo je ilegalno. Smatra se da je partizanskim
odredima, ilegalnim organizacijama u Ukrajini bilo obuhva­
ćeno gotovo dva miliona aktivnih učesnika.
U Belorusiji se borilo oko 374.000 partizana i preko 70.000
ilegalaca. Partizanske snage u toj republici imale su još oko
400.000 ljudi.
Svojevrsna situacija je bila karakteristična za okupirane
pribaltičke republike — Letoniju, Litvaniju i Estoniju. One
su se ujedinile sa sovjetskom državom nešto pre fašističkog

256
sssr

napada. Pre rata u njima još nije bila potpuno likvidirana

buržoazija, nije izvršen preobražaj ekonomike prema socija­
lističkim principima, a još se nisu bili učvrstili ni socijali­
stički odnosi. Prirodno je da se borba protiv okupatora na toj
teritoriji razvijala u nešto složenijim okolnostima. Međutim,
i ovde je od samog početka rata veliki deo naroda, pre svega
radnika, pružao otpor zavojevaču. Godine 1943. borba naroda
protiv okupatora u pribaltičkim republikama dobila je ma­
sovni karakter. Krajem 1943. u Litvaniji se borilo 5.000 par­
tizana, u Letoniji preko 4.000, u Estoniji oko 1.500 ljudi. Ro­
doljubima ovih republika pružali su pomoć partizani i ile­
galci Ruske Federacije i Belorusije.
U partizanskoj i ilegalnoj borbi protiv nemačkih fašista
učestvovali su svi slojevi sovjetskog naroda. Prema anketi
koju je sproveo Centralni štab partizanskog pokreta, socijalni
sastav partizanskih snaga do 15. januara 1944. bio je sledeći:
radnika — 30,1%, seljaka-kolhoznika — 40,5%, službenika
— 29,4o/o.
Među partizanima bilo je 90,7% muškaraca i 9,3% žena.
Žene su odigrale značajnu ulogu u borbi u neprijateljskoj
pozadini. Bile su odvažne partizanke i ilegalni radnici, izvrsni
vezisti i bolničarke, hrabri diverzanti i izviđači.
Stanovništvo je pružalo svaku pomoć i podršku partiza­
nima. Najefikasniji oblik pomoći u početku rata bile su gru­
pe za pružanje pomoći partizanima, koje su se stvarale na
inicijativu partizanskih organizacija ili pojedinih antifašista.
Te grupe su snabdevale partizane „hranom, odećom, dostav­
ljale podatke o neprijatelju dobijene od izviđača, obezbeđivale
vezu i pratioce, širile letke itd.:’ Stanovništvo je izvršavalo
razne naloge partizanskih odreda: snabdevalo je privredne
baze, radilo u kožarskim, obućarskim i krojačkim radionica­
ma, negovalo ranjenike, pomagalo pri transportovanju i gra­
dilo aerodrome u neprijateljskoj pozadini.
Jačanjem partizanskih odreda, ove grupe za pružanje po­
moći prelazile su sve više na oružanu borbu, organizovale
diverzije, zasede, uništavale hitlerovce i, kad zatreba, štitile
od okupatora svoja naselja. Iako se pojavio savršeniji i efi­
kasniji oblik organizacije narodnih snaga za borbu protiv
neprijatelja — odredi samoodbrane ili narodne družine. Ti
odredi i družine bili su skrivena rezerva partizana, koja je
na okupiranoj teritoriji objedinjavala stotine hiljada ljudi.
O obimu materijalne pomoći, u prvom redu pomoći u
hrani koju su dobijali partizani od stanovništva, može se
dobiti slika na primeru Belorusije. Samo je Jelska partizan­
ska brigada poleske oblasti 1943. godine dobila od stanov­
ništva šest seoskih sovjeta jelskog rejona 4.000 pudova žita,
 pokreti otpora

7.000 pudova krompira, 2.500 pudova mesa. U lenjingradskoj

oblasti stanovništvo je preuzelo svu brigu o armiji sovjet­
skih partizana koja je brojala 35.000 ljudi i snabdevalo je
hranom, odećom i obućom.

2. Rukovođenje partizanskim pokretom

Partizanski pokret na okupiranoj teritoriji SSSR-a imao

je u sebi elemente stihijnosti, improvizacije i čvrste organi­
zacije i čak centralizacije u rukovođenju. Početkom rata
mnoge partizanske grupe i odredi nastajali su bez ikakvog
rukovođenja »odozgo«, na inicijativu pojedinih rodoljuba,
oficira Crvene armije, koji su se našli u obruču, ili lokalnih
partijskih radnika i funkcionera sovjeta. Međutim, od prvih
dana rata Komunistička partija odlučno je pristupila postav­
ljanju jasnih ciljeva partizanskoj borbi, težeći da joj da
organizovani karakter.
U svojoj odluci od 18. jula 1941. »O organizovanju borbe
u pozadini nemačke vojske« Centralni komitet Partije, obra­
ćajući se partijskim organima, isticao je da je sada njihov
zadatak »stvarati nepodnošljive uslove nemačkim interventi-
ma, dezorganizovati njihove veze, transport i vojne jedinice,
onemogućavati njihove poduhvate, uništavati neprijatelja i
njihove pomagače, pružati svu moguću pomoć stvaranju ko­
njičkih i pešadijskih partizanskih odreda, grupa diverzanata
i lovaca, širenju mreža boljševičkih ilegalnih organizacija na
okupiranoj teritoriji — u cilju rukovođenja svim akcijama
protiv fašističkih okupatora.«
Glavni štab Vrhovne komande rukovodio je vojno i stra­
tegijski partizanskom borbom. S obzirom na konkretnu situa­
ciju, postavljao je partizanima osnovne zadatke na svakoj
etapi rata i u posebnim operacijama, organizovao zajedničke
akcije Crvene armije i partizana. Međutim, vojnim akcijama
svih partizana^ neposredno je rukovodio Centralni štab parti­
zanskog pokreta (CŠPD) formiran pri Glavnom štabu 30. ma­
ja 1942. Načelnik CŠPD bio je sekretar CK Komunističke
partije Belorusije P. K. Ponomarenko.
Centralizacija rukovođenja vojnim akcijama partizana
nije mogla da se sprovede odjednom. U prvom periodu rata
mnogim partizanskim jedinicama koje su delovale na pod­
ručju istog fronta rukovodili su oblasni komiteti Partije i
lokalni štabovi partizanskog pokreta, formirani na inicijativu
oblasnih komiteta partije, kao i političke uprave i vojni sa-
veti frontova. Takvo rukovođenje često je bilo nedovoljno
efikasno, zbog iznenadnih neprijateljskih napada, nedovoljnog

258
sssr

iskustva ratovanja u neprijateljskoj pozadini a i zbog toga

što pre rata nije proučeno rukovođenje partizanskim po­
kretom.
Slabosti u rukovođenju partizanskom borbom, nesklad i
paralelizam otklonjeni su u jesen 1942. godine kada su posle
osnivanja CŠPD formirani i republički, a za okupiranu teri­
toriju RSFSR oblasni štabovi partizanskog pokreta. Ti šta­
bovi su postali efikasni organi upravljanja. Međutim, neke
slabosti u rukovođenju partizanskom borbom ispoljavale su
se i kasnije.
Centralni štab partizanskog pokreta razrađivao je i spro-
vodio mere za širenje partizanske borbe, uspostavljao veze
sa partizanima, dostavljao im je neophodan materijal za
akcije u neprijateljskoj pozadini, uopštavao iskustva parti­
zanskog pokreta i rukovodio obukom kadrova. On je isto
tako usmeravao i kontrolisao rad republičkih i oblasnih šta­
bova, organizovao zajedničke akcije sa velikim partizanskim
odredima, planirao najvažnije operacije, obezbeđivao da se
nalozi Glavnog štaba na području partizanske borbe uspešno
izvršavaju.
Vojnim operacijama partizana neposredno su rukovodili
republički i oblasni štabovi partizanskog pokreta, koji su
u operativnom pogledu bili potčinjeni Centralnom štabu.

3. Akcije sovjetskih partizana

Većina partizanskih jedinica borila se u sastavu odre­
đenih grupacija. Svaku od njih najčešće je sačinjavalo neko­
liko partizanskih odreda koji su delovali na prostranoj
teritoriji udaljenoj na stotine kilometara od fronta.
Svaka partizanska jedinica izvršavala je vojne zadatke,
primenjujući taktiku partizanske borbe. To je bila aktivna
taktika napada — dolazila je do izražaja sposobnost parti­
zana da brzo menjaju način dejstva u zavisnosti od situacije.
Vešto manevrišući, prekidajući vezu i snabdevanje neprija­
telja, pojavljujući se iznenada na za njega najosetljivijim
mestima, nanoseći protivniku neočekivane udarce, iznurava-
jući hitlerovce i postavljajući pred njih nove teške zadatke,
partizani su dezorganizovali fašističku pozadinu, nanosili ne­
prijatelju osetne gubitke, primoravali ga da drži na terenu
velike snage, onemogućavajući mu na taj način da ih upu­
ćuje protiv Crvene armije.
Međutim, narodni osvetnici nisu odmah uspeli da ovla­
daju tom taktikom. Stvoreni u početku rata, partizanski
odredi su težili da uništavaju neprijatelja, ali za uspešno
vođenje borbe nedostajalo im je iskustvo, oružje i drugi
 pokreti otpora

ratni materijal. Partizani, nisu dobro poznavali neprijatelja

a ni proučili njegove podmukle metode. Međutim, postepeno
su se njihova veština i taktika usavršavale.
Partizani su izvršavali svoje zadatke kako neposrednim
vojnim dejstvima (zasede, naleti, poziciona i aktivna tak­
tika borbe) tako i posrednim akcijama (diverzije).
U prvom periodu rata otvorene vojne akcije protiv hit­
lerovaca činile su osnovu partizanske borbe. I pored velikih
gubitaka, rezultat iyje bio uvek povoljan. Nedovoljna oba-
veštenošt o snagama okupatora i njihovom razmeštaju,
slaba povezanost jedinica, neumešnost da se obezbedi pot­
puna iznenadnost napada, neorganizovanost nastupanja i po­
vlačenja — sve to često nije dozvoljavalo partizanima da
ostvare postavljene ciljeve. Kasnije, sticanjem iskustva, ove
slabosti su u znatnoj meri otklonjene.
Prilikom izvršavanja zadataka neposrednom borbom
osnovni metodi su bili zasede i napadi. Iznenadnost i br­
zina akcije obično bi toliko paralisali neprijatelja da su
partizani često postizali uspehe iako je protivnik u mnogim
slučajevima bio po broju nadmoćniji.
Napade na utvrđenog neprijatelja partizani su pri-
menjivali kada su se probijali iz područja blokiranog od
strane hitlerovaca i u zajedničkim akcijama sa Crvenom
armijom.
Defanzivne borbe vođene su najčešće protiv kaznenih
ekspedicija neprijatelja. Tu taktiku karakteriše okolnost da
partizani, primenjujući manevarsku odbranu, nisu nastojali
da dugo zadrže zauzetu teritoriju.
Jedno od najznačajnijih mesta u taktici partizanske
borbe pripadalo je diverzijama, koje su omogućavale nano­
šenje neprijatelju gubitaka u ljudstvu i materijalu bez
neposredne vojne akcije. U prvom periodu rata, kada par­
tizanski odredi još nisu raspolagali minskom tehnikom, oni
su zajedno sa ilegalcima organizovali najprostije diverzije:
demontirali bi železničke pruge, rušili i palili drvene mo­
stove, kopali »vučje jame« na asfaltnim i seoskim drumovima
itd. To je zahtevalo znatne napore i mnogo vremena, a nije
bilo dovoljno efikasno.
Krajem prvog perioda rata sovjetska industrija ovladala
je proizvodnjom nekoliko tipova minske tehnike, što je
obezbeđivalo veliku efikasnost diverzantske delatnosti par­
tizana. Međutim, kada je 1943. godine u neprijateljskoj poza­
dini počela masovna primena minske tehnike, diverzije su
u partizanskoj i ilegalnoj borbi dobile neobično značajnu
ulogu. Znatne gubitke u ljudstvu i tehnici neprijatelj je
imao upravo zbog diverzantskih akcija partizana.

260
sssr

Orijentišući partizane i ilegalnu delatnost na široku pri-

menu najcelishodnijih načina borbe, štabovi partizanskog
pokreta pronalazili su i one osnovne objekte čije bi izbaci­
vanje iz stroja moglo osetno da pomogne Crvenoj armiji.
To su bile u prvom redu komunikacije neprijatelja i posebno
železničke pruge.
Železnički saobraćaj partizani i ilegalci su onemogućavali
na različite načine: organizovali su sudare vozova, rušili
mostove i razarali šine, uništavali PTT uređaje i vodovodne
cevi, podizali barikade na železničkim prugama, obasipali
vatrom vozove itd.
S obzirom na veliku efikasnost diverzija na železničkim
magistralama, Ukrajinski štab partizanskog pokreta juna
1943. izdao je svim svojim odredima i jedinicama zapovest
u kojoj se isticalo da je »najsigurniji i najpristupačniji na­
čin onemogućavanja rada najvažnijih komunikacija, želez-
ničkih pruga — sudar vozova«. Analogne zapovesti izdavali
su i drugi štabovi partizanskog pokreta.
Izvršavajući ove naloge ukrajinski partizani i ilegalci
pojačali su akcije na železničkim komunikacijama neprija­
telja. Dok su 1942. godine uništili 233 ešalona, 1943. godine
je onesposobljeno 3.666. Tako je broj uništenih vozova u
toku godine dana, uprkos pojačanom čuvanju železničkih
pruga, porastao gotovo 16 puta.
Povećan je broj sudara neprijateljskih vozova i u drugim
okupiranim rejonima zemlje. U toku prve polovine 1942.
beloruski partizani uništavali su prosečno do 20 ešalona
mesečno, a u drugoj polovini godine 150—160. U toku
Velikog otadžbinskog rata u Belorusiji je uništeno i onespo­
sobljeno preko 11.000 neprijateljskih ešalona.
Sudarom vozova neprijatelj je gubio mnogo svojih voj­
nika i oficira. Sem toga, ovaj način borbe je najviše dopri­
nosio smanjenju kapaciteta železničkih pruga. Prekidi želez­
ničkih komunikacija u Ukrajini u toku rata bili su izazvani
u 70% slučajeva sudarom vozova.
Jedan od najefikasnijih načina koje su primenjivali
partizani i ilegalci za onemogućavanje rada železničkog tran­
sporta neprijatelja, bilo je uništavanje velikih i srednjih
mostova koje je izazivalo zastoj ili prekid saobraćaja na
železničkim magistralama. Tako su, na primer, rušenjem
mosta na reci Drisi, koji je bio dug 110 metara, beloruski
partizani prekinuli saobraćaj tokom 16 dana.
U avgustu i septembru 1943, prema planu Centralnog šta­
ba partizanskog pokreta, na okupiranoj teritoriji lenjingrad-
ske, kalinjinske, smolenske, orlovske oblasti RSFSR i u Belo-

261
 pokreti otpora

rusiji bila je izvedena najznačajnija operacija nazvana Šinski

rat na prostom dugom 1.000 km, a širokom 750 km. U ope­
raciji je učestvovalo 95.615 partizana i desetine hiljada so­
vjetskih ljudi koji nisu bili pripadnici partizanskih jedinica.
U toku te operacije samo beloruski partizani uništili su
preko 120.000 šina, izazvali 836 sudara neprijateljskih ešalona
i oklopnih vozova i digli u vazduh 184 železnička mosta. U
jesen 1943. beloruski i litvanski partizani izveli su drugu
veliku akciju za onemogućavanje normalnog rada železničkog
saobraćaja — Koncert Prema izjavi Hitlerove komande ove
dve operacije smanjile su transport za 35—40%, što je bitno
uticalo na slabljenje odbrambene moći nemačke fašističke
vojske posle bitke kod Kurska.
Akcije partizana na železničkim komunikacijama anga-
žovale su znatne kontingente nemačke vojske. Tako su, na
primer, u lenjingradskoj oblasti hitlerovci u leto 1943. bili
prinuđeni da na svakih 100 km železničke pruge, ostavljaju
trupe — ponekad jačine i do dva puka. U toku rata nemački
okupatori nisu uspeli da uspešno zaštite svoje komunikacije.
Prema rečima samih hitlerovaca, partizanski mineri usavr­
šavali su diverzantsku aktivnost i svaki put neprijateljskoj
zaštiti »priređivali nova neprijatna iznenađenja«.
Borbena aktivnost partizana i ilegalaca i njeni rezultati
nisu toliko zavisili od brojnosti partizana! količine i kvali­
teta naoružanja koliko od mogućnosti primene avijacije i
radio-veze. Počev od 1942. godine avijacija je snabdevala
partizane neophodnim materijalom, evakuisala je ranjene i
bolesne borce, žene i decu, koji su se nalazili pri partizanskim
odredima, prebacivala u pozadinu neprijatelja vojne struč-
niake i predavala komandi Crvene armije zarobljenike i
dostavliala važna neprijateljska dokumenta. Za vreme rata
sovjetski vojni i civilni piloti izvršili su preko 109 hiljada
letova u neprijateljsku pozadinu.
U početku rata partizani gotovo nisu imali radio-uređaje,
što je veoma otežavalo uspostavljanje veze sa njima. Do-
volino je reći da je još u junu 1942. od 387 odreda koji su
bili pod upravom štabova partizanskog pokreta, samo 91
održavao radio-vezu sa komandom ili štabovima partizanskog
pokreta. Međutim, pred kraj 1942. situacija se osetno po­
boljšala. Sve osnovne partizanske jedinice i odredi imali
su radio-stanice. To im je omogućilo da održavaju stalnu
vezu sa vojskom i pozadinom zemlje, da blagovremeno oba-
veštavaju sovjetsku komandu o merama okupatora i da
upućuju avijaciju u rejone u kojima su koncentrisane trupe
i različiti neprijateljski objekti.

262
sssr

Konfiguracija terena je imala velikog udela u izboru

načina partizanske borbe. Prostrane šume Belorusije i za­
padnih oblasti RSFSR otežavale su neprijatelju primenu
vojne tehnike u borbi sa partizanima i služile su kao osnovne
baze partizanskim snagama. I nije slučajno što su upravo
u tim područjima stvarane partizanske oblasti i zone. U
stepskim predelima Ukrajine veliki partizanski odredi mogli
su da vode uspešnu borbu protiv neprijatelja samo u po­
kretu, dok su se manje grupe i odredi, stalno menjajući
mesto, bavili uglavnom izviđanjem i diverzijama primenju-
jući povremeno zasede i prepade.
Izviđanje partizana i ilegalaca bilo je od izuzetnog zna­
čaja. Izviđanje »za sebe« bilo je jedan od oblika vojnog
obezbeđenja, a izviđanje za Crvenu armiju bilo je posebna
i veoma važna oblast u celokupnoj vojnoj delatnosti parti­
zana. Oni su izvršavali ne samo zadatke borbenog izviđanja
već i onog u oblasti agenture. U njihovim odredima i jedi­
nicama radio je veliki broj specijalno pripremljenih izvi­
đača. Međutim, u izviđanju su praktično učestvovali svi
partizani.
Partizanske izvidnice uspele su da prodru u vojne i
administrativne uprave neprijatelja a u njihove akcije bila
je uključena ćela okupirana teritorija zemlje. Odvažni ro­
doljubi stalno su dostavljali komandi Crvene armije drago-
cene podatke o neprijatelju: o njegovim merama, odbrani
i grupisanju snaga. Tako je, na primer, krajem 1943. i počet­
kom 1944. samo izvidnica Jedanaeste partizanske brigade.
koja je delovala u lenjingradskoj oblasti, utvrdila mesto i
pokrete jedinica i štabova, imena komandanata i numera­
ciju 20 nemačkih fašističkih divizija i jedne brigade. Isto­
vremeno je utvrđeno mesto štaba 28. armijskog korpusa,
štaba 18. armije, mesta pojedinih delova armije i četiri
neprijateljska aerodroma.
Često su partizanski izviđački organi dolazili do izuzetno
značajnih podataka vojnog i političkog karaktera i blago­
vremeno ih saopštavali Crvenoj armiji. Tako su, na primer,
partizanski izviđači u Ukrajini i Belorusiji uspeli da dobiju
podatke o mestu glavnog štaba Hitlera u rejonu Vinice, o
namerama Nemaca da pređu kod Kurska, u leto 1943. u
napad itd.
Borbene zadatke partizani su izvršavali ne samo u
svojim stalnim ili privremenim bazama već i prilikom prodi­
ranja u neprijateljsku pozadinu. Takav napad je bio kombi-
novan sa neposrednim borbama i diverzantsko-izviđačkom
i političkom delatnošću.
 pokreti otpora

Dobro pripremljeni prodor u neprijateljsku pozadinu

omogućavao je da se izvrše mnogi vojni i politički zadaci.
Uništavani su vojni garnizoni neprijatelja, policijske stanice,
okupaciona uprava i izdajnici, razarani su drumovi i želez-
ničke pruge, dizani u vazduh mostovi, organizovani sudari
neprijateljskih vozova i uništavana skladišta i aerodromi. U
rejonima koji su se nalazili u blizini fronta takvi prodori
partizanskih odreda organizovani su u cilju pružanja nepo­
sredne pomoći akcijama Crvene armije.
J3odine_ 1944. neke partizanske jedinice koje su imale
najveće ratno iskustvo organizovale su veoma uspešne pro­
dore u neprijateljsku pozadinu i van granica SSSR, pružajući
na taj način pomoć narodima Poljske i Cehoslovačke u or-
ganizovanju partizanskog pokreta.
Svetlu stranicu u herojskom letopisu borbe sovjetskog
naroda u neprijateljskoj pozadini predstavljaju akcije par­
tizanskih jedinica pod rukovodstvom V. A. Andrejeva, I. N.
Banova, I. F. Borovika, T. P. Bumaškova, P. P. Veršigore,
A. V. Germana, I. A. Grigorjeva, S. V. Grišina, F. F. Kapu-
ste, V. A. Karaseva, S. A. Kovpaka, V. Z. Korža, J. I. Melj-
nika, M. I. Naumova, N. A. Prokupjuka, V. V. Razumova,
A. N. Saburova, V. P. Samsona, A. F. Fedorova, A. K. Flegon-
tova, V. P. Čepige, M. I. šukajeva i drugih.
Komanda Crvene armije i rukovodeći organi partizan­
skog pokreta uvek su poklanjali veliku pažnju zajedničkim
akcijama partizana i sovjetskih jedinica. Međutim, u prvom
periodu rata, u uslovima odbrane i povlačenja jedinica
Crvene armije zajedničke akcije nisu mogle da budu do­
voljno povezane i široke. Jedan od razloga bilo je i nedo­
voljno iskustvo u rukovođenju partizanskim odredima i
nepostojanje čvrste povezanosti. Međutim, izvesno iskustvo
u zajedničkim akcijama je ipak stečeno već u zimskoj kam­
panji 1941—1942. godine. Tako je, na primer, Ostaškovski
odred kalinjinskih partizana od 9. do 22. novembra 1941. go­
dine zajedno sa jedinicama 249. streljačke divizije, vodio
borbu braneći sektor koji se prostirao na 3—3,5 kilometra.
Stvaranjem štabova partizanskog pokreta i s obzirom
na stečeno iskustvo u rukovođenju većim partizanskim for­
macijama, zatim obezbeđenjem radio-veze sa većinom jedi­
nica, poboljšavanjem njihove materijalno-tehničke snabde-
venosti stvorene su mogućnosti da im se postavljaju i odgo­
vorniji vojni zadaci. Naročito od proleća 1943. počinje
sistematska razrada planova operativnog korišćenja velikih
partizanskih grupacija, kako na duži rok tako i u okviru
pojedinih operacija sovjetske armije.

264
sssr

U leto 1943. u borbama kod Kurska i Smolenska, u bici

za Dnjepar, u operacijama za oslobođenje istočnih oblasti
Belorusije, sovjetski partizani su ispoljili veću aktivnost i
izvršavali zadatke, doprinoseći uspešnom nadiranju Crvene
armije. Kao primer za to su već pomenute operacije šinski
rat i Koncert.
Nadiranje sovjetskih jedinica 1944. godine vršeno je uz
sadejstvo partizana. Njihove zajedničke akcije sa Crvenom
armijom sve više nalaze primenu. Sve češće se vrši pregru-
pisavanje partizanskih snaga koje se prilagođavaju potre­
bama armije u nadiranju. Siri se i povećava zamah zajednič­
kog delovanja. Partizani su doprinosili bržem nastupanju
Crvene armije u teškim prirodnim uslovima severozapadnog
dela Ukrajine, Belorusije, Pribaltika, lenjingradske i kalinjin-
ske oblasti, pripremajući neophodan, povoljan teren za ofan-
zivu sovjetskih trupa. Tako su, na primer, u junu 1944, uoči
Beloruske operacije, partizani, prema već ranije razrađenom
planu, izveli istovremeni masovni napad na neprijateljske ko­
munikacije u pozadini grupe armija Centar. Komandant voj­
nih komunikacija te grupe, pukovnik V. Taške, ocenio je
akcije sovjetskih partizana ovim rečima: » ... Pred opštom
ofanzivom Rusa na sektoru grupe armija Centar krajem jula
1944. godine, snažni iznenadni partizanski nalet na sve važne
puteve prouzrokovao je da su nekoliko dana nemačke jedi­
nice ostale bez ikakve mogućnosti za rukovođenje... Trans­
port se na mnogim asfaltnim putevima, zbog naleta partizana,
mogao odvijati samo danju i jedino u pratnji oružanog kon­
voja.«
Osnovni cilj partizana od početka ofanzive na frontu
bio je stvaranje uslova koji će pogodovati brzom i uspešnom
napredovanju sovjetske vojske. Kada se Crvena armija pri­
bližavala rejonima akcija partizana, ovi su joj pružali nepo­
srednu pomoć — nanosili protivniku udarce iz pozadine,
naročito jedinicama pri povlačenju, pomagali pri forsiranju
reka i savlađivanju drugih prirodnih prepreka, u opkoljava-
nju i uništavanju fašističkih grupacija, zauzimanju naselja
(ponekad i većih) i zajedno sa njom gonili neprijatelja, šti­
teći otvorena krila jedinica u nadiranju, itd.

4. Organizacija partizanskih snaga

Sve partizanske snage na okupiranoj sovjetskoj terito­

riji mogu se podeliti u tri osnovne grupe.
Prvu grupu su sačinjavali odredi, formirani neposredno
u neprijateljskoj pozadini, na inicijativu partijskih organiza­
cija, vojnih lica koja su se našla u obruču, pa i na inicija-
 pokreti otpora

tivu pojedinih sovjetskih građana. Naoružanje i tehnička

sredstva tih odreda bili su oskudni. Proces njihovog upotpu­
njavanja i obučavanja, stvaranja materijalne baze i uspostav­
ljanje veza sa lokalnim naseljima odvijao se u uslovima
žestokih represalija okupatora.
Drugu grupu su predstavljali odredi koje su stvorili lo­
kalni partijski i sovjetski organi pre okupacije određene teri­
torije. Takvi odredi su ili ostajali na tom određenom terenu
očekujući okupaciju, ili su se prebacivali u neprijateljsku
pozadinu.
Treću grupu sačinjavali su odredi, koje su formirali ru­
kovodeći organi partizanskog pokreta, vojni saveti frontova
i armija. Ove partizanske grupe prebacivale su se u neprija­
teljsku pozadinu preko linije fronta. U većini slučajeva borci
takvih odreda su se obučavali u specijalnim partizanskim
školama.
Sastav i organizacija partizanskih snaga u pojedinim
rejonima i u pojedinim periodima rata bili su veoma različiti.
U početku rata, kada sovjetski ljudi još nisu imali do­
voljno borbenog iskustva u pozadini neprijatelja organizacija
partizanskih jedinica bila je raznovrsna. Stvarani su grupe,
odredi, bataljoni i pukovi različiti po brojnom sastavu. Me­
đutim, najtipičnija forma organizacije bio je odred. U zimu
1941—1942. godine uveden je gotovo u svim okupiranim rejo­
nima određeni sistem upotpunjavanja partizanskih snaga.
Odredi su obuhvatali obično nekoliko desetina ljudi. Do tog
vremena mnoge veće partizanske formacije, tipa puka i bata-
Ijona, zbog slabe pripreme i nedovoljnog iskustva u borbi
u neprijateljskoj pozadini i zbog neuspostavljene veze sa ru­
kovodećim organima partizanskog pokreta razdvajale su se
na pojedine odrede i grupe.
Godine 1942, kada je partizanski pokret dobio širi zamah,
brzo se povećavao broj odreda i broj boraca u svakom od­
redu. Pojavili su se odredi od po 150—200, pa i više ljudi.
U tom periodu, zbog nastale sistuacije i potrebe da se zadaci
izvršavaju zajedničkim snagama, mnogi odredi su objedinja­
vani (obično u šumskim predelima) u partizanske jedinice,
koje su se različito nazivale: brigada, puk, jedinica, divizija.
Tako su se, na primer, u kalinjinskoj oblasti, u junu i avgu-
stu 1942, gotovo svi odredi ujedinili u devet partizanskih bri­
gada. U smolenskoj i orlovskoj oblasti RSFSR, u Ukrajini i
Belorusiji bile su stvorene jedinice različitog tipa.
U drugom periodu otadžbinskog rata u rejonima gde su
bile koncentrisane znatne partizanske snage, većina odreda-se
ujedinila u partizanske brigade (u lenjingradskoj, kalinjin­
skoj, smolenskoj i orlovskoj oblasti RSFSR, u Belorusiji, na

266

r
 sssr

Krimu i u Ukrajini). U .Belorusiji su se brigade i pojedini

odredi koji su delovali u oblastima graničnih rejona ili u
čitavim oblastima ujedinjavali u jedinice pod rukovodstvom
oblasnih komiteta Partije.
U 1943. godini CK KP(b) Belorusije rasporedio je od­
rede i brigade unutar svake oblasti po administrativnim re-
jonima. Gotovo svaki od tih rejona imao je partizansku
brigadu, a njen komandir ili komesar bio je sekretar rejon-
skog komiteta Partije. Tako se ćela teritorija Belorusije nala­
zila pod partizanskom kontrolom, što je pogodovalo efikas­
nijem onemogućavanju akcija i mera okupacionih vlasti i
uspešnoj zaštiti stanovništva od fašističkog terora.
Raspored partizanskih snaga po rejonima bilo je moguće
ostvariti zato što se stanovništvo masovno priključivalo par­
tizanima, a i zahvaljujući naglom porastu broja odreda i je­
dinica. To je otvaralo još šire perspektive za povećavanje
partizanskih jedinica u Belorusiji.
U Letoniji, u leto i jesen 1943, u cilju širenja partizan­
skog pokreta u severnom delu Republike, bila je primenjena
nova forma organizacije partizanskih snaga — sistem pođođ-
ređa. Prema direktivi CK KP(b) Letonije, nekoliko odreda
koji su već delovali na teritoriji Republike poslali su u se-
verne delove male grupe svojih organizatora. Oni su prouča­
vali tu teritoriju i uspostavljali veze sa stanovništvom, orga-
nizujući uz njegovu pomoć baze za snabdevanje partizana
namirnicama. Pošto je taj zadatak bio izvršen, rukovodstvo
odreda je slalo na »osvajani« teren nove grupe, sve dok se
tamo ne bi stvorio snažan centar partizanskog pokreta.
Takav pododred do 550 ljudi u svom sastavu je imao
diverzante, grupu iskusnih boraca, koji su kasnije postajali
komandiri tog odreda, pa čak i štab. U stvari, to je bio parti­
zanski odred u minijaturi, čiji su kadrovi mogli da organi-
zuju partizanski pokret na tom terenu. Matični odred pružao
je svestranu pomoć kako bi se formirao što veći broj podod-
reda. Tokom vremena postajali su samostalne jedinice. Takav
sistem je opravdao očekivanja i omogućio da se u najkraćem
roku razvije široka partizanska borba u severnoj Letoniji.
Prelazak na nove organizacione forme ilustruje primer
vojne delatnosti partizana. Zbog brzog nadiranja Crvene
armije u zimu i proleće 1944. velike moldavske jedinice
našle su se na oslobođenoj teritoriji. Ubrzo se posle toga
linija fronta stabilizovala duž Dnjestra i u severnom delu
Republike. Pokušaji partizana da prodru u neprijateljsku
pozadinu nisu uspeli. S obzirom na veliku zbijenost nepri­
jateljske vojske i na teren okupirane teritorije Republike,
koji nije bio pod šumom, CK KP(b) Moldavije doneo je

267
 pokreti otpora

odluku da se jedinice rasformiraju i stvore odredi od po

20—30 ljudi. Za kratko vreme stvoreno je šest odreda, koji
su krajem jula i početkom avgusta 1944. ubačeni u nepri­
jateljsku pozadinu u kišenjevski, benderski i kaguljski srez.
I pored različitih organizacionih formi, partizanski od­
redi i jedinice su u odnosu na sastav imali mnogo zajed­
ničkog. Na čelu svakog odreda i jedinice bili su komandir
i, po pravilu, komesar i štab. U odredima su radile par­
tijske i komsomolske organizacije. U jedinicama, uključujući
i velike partizanske brigade koje su vršile prodor u nepri­
jateljsku pozadinu formirana su politička odeljenja. Ko­
mandiri su imali zamenike zadužene za izviđanje, pomoćnike
za snabdevanje, a počev od 1943. godine i zamenike za
diverzije.
Pri štabovima su bila odeljenja za veze (čete, vodovi
ili grupe za vezu) i štabski vodovi. Mnoge jedinice i veći
odredi imali su i bolnice, radionice za opravku oružja i
različitog inventara, vodove za snabdevanje namirnicama,
veće ili manje konjičke jedinice i jedinice opremljene teškim
oružjem. U partizanskim jedinicama postojale su posebne
izviđačke i diverzantske čete. U sastav jedinice obično bi
ulazilo nekoliko odreda čiji se broj menjao. Odred su sa­
činjavali čete, vodovi i borbene grupe, što je zavisilo od
broja ljudstva u njemu.
Odredi su mogli da imaju nekoliko desetina, ali i neko­
liko stotina partizana, a u jedinicama nekoliko stotina pa
i 3—4 hiljade ljudi. Postojale su i veće jedinice. Tako je,
na primer, u Lenjingradskoj partizanskoj brigadi, pod ko­
mandom heroja Sovjetskog Saveza K. D. Karickog, u janu­
aru 1944. bilo preko pet hiljada ljudi.
Partizani su raspolagali različitim naoružanjem. U jedi­
nicama je bilo najviše lakog oružja: ručnih mitraljeza, auto­
mata, pušaka, karabina i bombi. U mnogim odredima i
jedinicama postojali su minobacači i teški mitraljezi, koji
su bili sastavni deo posebnih jedinica ili su služili kao na­
oružanje partizanskih četa i vodova. Neke jedinice, ponekad
i odredi, imali su i artiljeriju. Partizani su cenili naročito
minsku tehniku, kojom su se veoma efikasno koristili pri­
likom diverzantskih akcija. Ponekad su u neprijateljskoj
pozadini upotrebljavani čak i tenkovi, koje bi neprijatelj
ostavio na bojištima.
Borba u neprijateljskoj pozadini zahtevala je od parti­
zana maksimalnu prisebnost i organizovanost, veliku ratnu
veštinu i gvozdenu izdržljivost. Zbog toga je u partizanskim
odredima, po pravilu, vladala veoma stroga vojna diciplina,
koja je predviđala besprekorno izvršavanje naređenja. Svi

268
sssr

koji su stupali u odred polagali bi zakletvu. U slobodnim

časovima, kada nije bilo vojnih operacija, održavani su
kursevi za proučavanje vojnih i političkih nauka. Odlukom
SNK SSSR najzaslužniji komandiri i komesari partizanskih
jedinica dobijali su generalske činove. Sve je to doprino­
silo jačanju discipline i borbenosti partizana.

5. Komunistička partija —
predvodnik narodne borbe

Komunistička partija je borbi sovjetskog naroda u ne­

prijateljskoj pozadini posvećivala posebnu pažnju.
CK SKP(b) je od prvog dana rata zahtevao da par­
tijski rukovodioci stanu na čelo borbe sovjetskog naroda u
neprijateljskoj pozadini, da ulažu najveće napore kako bi
ta borba dobila široki zamah i predstavljala podršku Crve­
noj armiji.
Izvršavajući to naređenje, centralni komiteti Partije sa­
veznih republika, oblasne, gradske i rejonske partijske or­
ganizacije veoma mnogo su radili na organizovanju ilegalne
partijske aktivnosti, formiranju partizanskih odreda, na iz­
boru i razmeštanju komandira i političkih kadrova i snab-
devanju tehnikom i materijalom partizanskih snaga.
Komunisti, koji su ostali na okupiranoj teritoriji, stvarali
su partizanske odrede, formirali u njima partijske organiza­
cije, podsticali borbenu aktivnost partizana i ilegalnih or­
ganizacija.
U vođenju borbi u neprijateljskoj pozadini veliku ulogu
su odigrali komunisti-pripadnici armije. Kada bi se našli u
obruču i bili onemogućeni da pređu liniju fronta, borci Cr­
vene armije, predvođeni komunistima — oficirima ili voj­
nicima — odlazili su u partizane i stvarali ćele jedinice.
Ujedinivši se sa lokalnim partizanskim odredima, komunisti
— pripadnici Crvene armije, u njima su jačali borbenost i
disciplinu.
Ukoliko su ilegalne organizacije i partizanske jedinice
više jačale i postajale aktivnije, a njihovi zadaci i način
borbe složeniji, utoliko je elastičnije i usklađenije postajalo
rukovođenje tom borbom. Komunisti su uvek bili neraski-
divo povezani sa širokim narodnim masama. U tome je bila
snaga partijskog rukovodstva.
Rad partijskih organizacija u partizanskim odredima
i jedinicama bio je neophodan uslov za uspešan razvoj par­
tizanskog pokreta. Partijske organizacije su u svim fazama
borbe idejnom vaspitanju partizana, jačanju njihovog mo-
 pokreti otpora

rala i vojnoj disciplini, stalnoj budnosti, svakodnevnom usa­

vršavanju ratne veštine i širokoj partijskoj i političkoj aktiv­
nosti među stanovništvom posvećivale posebnu pažnju.
Struktura partijskih organizacija zavisila je od organi­
zacije partizanskih jedinica.
Tamo gde su postojali oblasni ilegalni komiteti Partije,
radom partijskih organizacija u partizanskim jedinicama
rukovodili su oblasni komiteti, a u operativnom pogledu par­
tizanske snage su bile potčinjene oblasnom štabu partizan­
skog pokreta, koji je, opet, bio organ oblasnog komiteta
Partije. U naseljima, gde nije bilo oblasnih štabova, vojnim
jedinicama u celini u vojno-operativnom pogledu rukovodio
je ilegalni oblasni komitet Partije.
Oblasni komiteti održavali su stalno vezu sa CK Komu­
nističke partije saveznih republika i odgovarajućim štabo­
vima partizanskog pokreta. Takva struktura bila je razrađena
u toku borbe u Ukrajini i Belorusiji.
U mnogim oblastima Ruske Federacije i u pribaltičkim
republikama postojali su ilegalni okružni komiteti Partije,
koji su rukovodili ilegalnim pokretom i aktivnošću partizana
u okviru administrativnih rejona.
Na teritoriji RSFSR, u Ukrajini, Belorusiji — uglavnom
u toku drugog i trećeg perioda rata — delovale su velike
jedinice koje su vršile prodore u neprijateljsku pozadinu.
One nisu bile podređene lokalnim partijskim organima, već
su izvršavale naloge CK KP republika i odgovarajućih šta­
bova partizanskog pokreta. Razumljivo je da su u takvim
jedinicama organizaciona struktura Partije, forme i metodi
njihovog rada bili specifični, upravo zbog pokretljivosti tih
formacija i specifičnosti vojnih zadataka koje su izvršavale.
Partijske organizacije jedinica koje su prodirale u neprija­
teljsku pozadinu dobile su i neke funkcije rejonskih par­
tijskih organa.
Aktivnost komandnog kadra i političkih radnika parti­
zanskih odreda i jedinica razmatrana je na sastancima polit-
biroa ili na opštim partijskim sastancima, uz obavezno
iznošenje ocena njihovog rada. To je povećavalo ličnu odgo­
vornost za izvršavanje postavljenih zadataka. Ako neki ko­
mandant ili politički radnik nije odgovorio svom zadatku,
partijske organizacije su preko viših foruma tražile da se
on smeni.
Radom partijskih organizacija i političkih organa od­
reda i jedinica neposredno su rukovodili komesari, kojima
su data široka ovlašćenja. Oni su ostali u partizanskim for­
macijama čak i kada je bila ukinuta funkcija komesara u
oružanim snagama. Kao predstavnici Komunističke partije

270
sssr

u brojnoj armiji partizana, oni su sprovodili liniju Partije.

Sem toga, komesari su učestvovali u razradi i sprovođenju
planova vojnih operacija. Zajedno sa komandirima, snosili
su odgovornost za izvršenje vojnih zadataka postavljenih
pred jedinice za politički moral jedinica, za snabdevanje par­
tizana oružjem, municijom, eksplozivom, namirnicama, leko-
vima itd. Komesari jedinica i brigada imali su veliki auto­
ritet među partizanima i stanovništvom. Zahvaljujući
komesarima prevaziđene su mnoge teškoće, koje su iskrsa­
vale zbog specifične situacije i posebnih uslova borbe u
neprijateljskoj pozadini.
Partijske organizacije poklanjale su veliku pažnju ruko­
vođenju Komsomolom. Svakodnevni zadatak komsomolaca
bio je da popunjavaju svoje redove, podižu idejni nivo i
stiču borbeno iskustvo, da budu zaista avangardna omladina
i mobilišu mladiće i devojke u aktivnu borbu protiv okupa­
tora. Mladi rodoljubi izvršili su mnoge herojske podvige.
Mnogi mladići i devojke dali su svoj život u borbi protiv
fašizma.
U partizanskim odredima bilo je veoma mnogo članova
Partije i Komsomola. Na primer, od 107.132 partizana, koji
su se borili na teritoriji moskovske, lenjingradske, kalinjin-
ske, tulske, orlovske, kurske, voronješke, i rostovske oblasti
u prvom periodu rata, 18,5 odsto su činili komunisti, a 13,2
odsto — komsomolci.
Prema podacima od 25. avgusta 1943, u šest velikih par
tizanskih jedinica Ukrajine, pod komandom S. A. Kovpaka,
A. F. Fjodorova, A. N. Saburova, S. A. Oleksenka, V. A.
Begme, i N. M. Taranuščenka, koje su imale 10.130 ljudi,
bilo je preko 20 odsto komunista. U toku rata među parti­
zanima Ukrajine bilo je 14.875 komunista, ili oko 7 odsto,
a komsomolaca 20 hiljada, tj. 12 procenata. U redovima
beloruskih partizana bilo je 9 odsto komunista i preko 19
odsto komsomolaca.
Na poziv Partije, na okupiranoj teritoriji Ruske Fede­
racije, Ukrajinske, Beloruske, Moldavske, Letonske, Litvan-
ske, Estonske i Karelo-Finske republike razvila se široka
aktivnost ilegalnih partijskih organizacija. Njihovim radom
rukovodilo je 26 oblasnih, 539 gradskih i rejonskih komiteta.
Komunisti-ilegalci mobilisali su sovjetske ljude za borbu
protiv okupatora, objedinjavali u borbene grupe i odrede,
naoružavali ih i organizovali partizanski pokret. Pružali su
pomoć partizanima u namirnicama i odeći, stvarali za njih
skrivene rezerve, izvršavali izviđačke zadatke, brinuli o ra­
njenicima i porodicama poginulih.
 pokreti otpora

U Ruskoj Federaciji veliki zamah zapažao se i u organi-

zovanju partijske ilegalne aktivnosti. U drugom periodu rata
u lenjingradskoj oblasti su delovala dva okružna ilegalna
komiteta i dva međurejonska partijska centra. Samo pod
rukovodstvom šest međurejonskih centara radilo je 140 ile­
galnih partijskih i komsomolskih organizacija i 258 anti­
fašističkih organizacija i grupa, u kojima je bilo 1.500 komu­
nista, 2.500 komsomolaca i vanpartijaca. U smolenskoj obla­
sti delovalo je 28 rejonskih komiteta Partije, 16 rejonskih
komiteta Komsomola i 141 osnovna partijska organizacija.
U smolenskom ilegalnom pokretu učestvovalo je oko pet hi­
ljada ljudi. U okupiranoj kalinjinskoj oblasti u trećem pe­
riodu rata radilo je 12 ilegalnih rejonskih komiteta i 77
osnovnih partijskih organizacija sa preko tri hiljade komu­
nista. Pod njihovim rukovodstvom razgranala se aktivnost
12 rejonskih komiteta Komsomola i 76 komsomolskih orga­
nizacija. U orlovskoj oblasti delovalo je 26 okružnih, grad­
skih i rejonskih ilegalnih komiteta Partije i 13 okružnih i
gradskih komiteta Komsomola.
CK KP(b) Ukrajine posvećivao je posebnu pažnju or-
ganizovanju ilegalnog pokreta. U prvim mesecima rata u
Ukrajini je bilo formirano 23 oblasna, 67 gradskih i 564 re-
jonska komiteta sa 4.316 osnovnih partijskih organizacija
i preko 26.500 članova KP. Ukrajinski komsomolci osnovali
su 9 svojih ilegalnih oblasnih komiteta i 213 gradskih i re­
jonskih komiteta.
U zapadnim oblastima Ukrajine, gde je sovjetska vlast
uspostavljena neposredno pred rat radilo se pod teškim
uslovima. Međutim, komunisti su uspeli da formiraju u La-
vovu aktivne ilegalne organizacije, koje su imale podršku
stanovništva. Ilegalci su širili svoj uticaj na okolne rejone
i doprineli širenju borbe ne samo u lavovskoj već i terno-
poljskoj i drogobičkoj oblasti.
Velike teškoće su pratile i organizovanje ilegalnog po­
kreta u Belorusiji. Međutim, zalaganjem Partije, ovde je de­
lovalo 9 oblasnih, 174 gradskih i rejonskih komiteta, 184
terenskih i 1.113 osnovnih organizacija u partizanskim jedi­
nicama. Preko 25 hiljada komunista rukovodilo je borbom
beloruskog naroda u neprijateljskoj pozadini. Dragocenu
pomoć pružalo im je preko 73 hiljade beloruskih komso­
molaca.
Veoma složeni zadaci i teškoće pratili su ilegalni partij­
ski rad u Litvaniji, Letoniji i Estoniji. Tamo su se ostaci
eksploatatorskih klasa, nacionalisti, bivši činovnici i reak­
cionarni kler stavili u službu hitlerovaca. Sitna gradska bur­
žoazija i srednje seljaštvo, uplašeni fašističkim terorom, u
početku nisu pružali odlučni otpor okupatorima. Međutim,

272
sssr

centralni komiteti KP pribaltičkih republika uspeli su da

stvore na svojoj teritoriji mrežu ilegalnih organizacija. U
Letonskoj SSR delovala su dva oblasna i tri sreska partijska
komiteta, dva gradska i sreska komsomolska i antifašistička
komiteta i organizacije. Imali su 654 člana, među kojima 168
komsomolaca. U Letonskoj SSR su stvoreni Sevemi i Južni
oblasni komitet KP Litvanije, 20 sreskih i gradskih komi­
teta Partije. Radile su isto tako komsomolske organizacije
i grupe u Vilni, Kaunasu, ševčenskom, utenskom i rasein-
skom srezu, koji su pružali znatnu pomoć mesnim partij­
skim organizacijama u diverzantskoj delatnosti i u politič­
kom radu sa stanovništvom.
Ilegalne partijske organizacije u raznim oblastima i gra­
dovima su se razlikovale po formi konspiracije, broju čla­
nova, sistemu rukovođenja i karakteru delovanja. Tako je,
na primer Gradski komitet Partije u Kijevu imao 8 članova.
U slučaju njegovog otkrivanja postojao je i rezervni komitet
od 4 člana. Bilo je organizovano 9 osnovnih i 9 rezervnih
rejonskih komiteta, koji su rukovodili sa 37 partijskih i kom-
somolskih organizacija po preduzećima i ustanovama u gra­
du. Na istom proizvodno-teritorijalnom principu, formirana
je organizacija u Minsku, ali je imala i svoje specifičnosti.
Osnovu je činila ćelija sa sekretarom i najviše pet članova,
ćelije nisu znale jedna za drugu. Rad ćelija su usmeravali
i koordinirali takozvani zonski komiteti, a ovima su rukovo­
dili rejonski komiteti. Najviši organ partijskih organizacija
bio je Gradski ilegalni centar — komitet KP(b), koji je pla­
nirao rad celog pokreta po grupama. U Simferopolju Gradski
komitet Partije je u februaru 1944. rukovodio sa 42 ilegalne
grupe u kojima je bilo preko 400 rodoljuba.
Međutim, uprkos različitoj strukturi, gotovo sve partij­
ske organizacije imale su svoje rukovodstvo — partijski cen­
tar i mrežu njima podređenih partijskih grupa ili ćelija,
izgrađenih prema teritorijalnom ili proizvodno-teritorijalnom
principu.
Stalni progoni koje je preduzimala nemačka kontra-
obaveštajna služba, fašistička zverstva i masovni teror go­
nili su ilegalce na konspiraciju i sistem organizacije na
principu manjih grupa. Međutim, postojale su i veće ile­
galne organizacije, u čijem je sastavu bilo na desetine pa i
stotine ljudi, posebno u velikim gradovima kao što su Kijev,
Minsk, Odesa i drugi.
Ovladavanjem veštinom konspiracije, prodiranjem u sve
pore okupacionog aparata u cilju njegovog podrivanja iznu­
tra, znalačkim korišćenjem minimalnih legalnih mogućnosti
da bi se neprijatelju naneo udarac bio je obezbeđen uspeh
borbe neustrašivih heroja ilegalnog pokreta.

273
 pokreti otpora

Sa svom žestinom terora hitlerovci su se obarali na ile-

galce, koji su stalno živeli pod pretnjom smrti. Gestapovci
su nanosili teške udarce partizanskom pokretu. U tome su
im pomagali špijuni i izdajnici. U gestapovskim zatvorima
uhvaćeni rodoljubi strašno su mučeni a zatim ubijani. U
prvom periodu rata ilegalci RSFSR, Ukrajine i Belorusije
imali su ogromne gubitke. Naročito je stradao pokret Ki­
jeva, Harkova, Dnjepropetrovska, Minska. Nekoliko provala
bilo je uzrok tome da je od 23 oblasna komiteta Partije,
formirana i u Ukrajini, aktivno radilo svega 14. Bili su
uhapšeni i posle zverskih mučenja pobijeni sekretari obla­
snih komiteta I. I. Bakulin, N. I. Staškov, P. K. Vasilina,
V. A. Ljagin, V. A. Molodcov, članovi kijevskog Gradskog
komiteta V. I. Kudrjašov, A. S. Pirogovskij. Sovjetska vlada
je visoko ocenila njihov heroizam, i većini dodelila zvanje
heroja Sovjetskog Saveza. Mnogi su rodoljubi — komunisti
i vanpartijci — postali žrtve minskog Gestapoa.
Komunisti-ilegalci ispoljili su vanredne primere junaštva
i ljubavi prema otadžbini. V. I. Kudrjašov u pismu uoči
smrti, koje je dotureno iz tamnice Gestapoa pisao je: »U ka­
zamatima Gestapoa držao sam se kako to dolikuje komunisti.
Umreću čvrsto verujući da će uskoro nastupiti oslobođenje
od mrskog fašizma i da će sovjetski narod slaviti pobedu.«
Evo i reči iz pisma komunista I. H. Kozlova rodom iz Min­
ska, koje je pisao svojim drugovima na slobodi, uoči pogub­
ljenja: »Pravi rodoljub je onaj ko hrabro gleda u oči smrti.
Suze su izlišne. Očajanje je izlišno. Naša krv neće biti proli­
vena uzalud... Živeti! Živeti! Želim da živim! Ali ne da se
krijem iza leđa drugova, a sa oružjem u rukama, u svako­
dnevnoj borbi sa omrznutim šakalima — u tome je sva lepota
i jedini cilj života, živeti za otadžbinu, za ruski slobodarski
narod, boriti se za njegovu čast i slobodu — u tome je sva
lepota života, to je u ovom trenutku životni ideal.«
Uprkos nečuvenom teroru, okupatori nisu uspeli da uni­
šte ilegalni pokret. Na mesta mnogih heroja koji su pali u
okršaju sa neprijateljem dolazili su novi odvažni borci, i bor­
ba sovjetskih ljudi se nastavljala sa novom snagom.
Delatnost ilegalnih partijskih organizacija bila je razno­
vrsna. Mnogo je napora uloženo u stvaranje partizanskih
odreda i u rukovođenje njihovim akcijama, u organizovanje
izviđača i izvođenje diverzija.
Mnoge izvanredne akcije izvršili su komsomolci-ilegalci
pod rukovodstvom komunista. O tome posebno svedoči pri-
mer iz života komsomolaca. Trinaestog novembra 1943. hit­
lerovske vlasti u Letoniji odlučile su da organizuju na Don-
skom trgu u Rigi manifestacije odanosti fašističkoj Nemač-
koj. Na mitingu je trebalo da govori rajhskomesar Loze.

274
sssr

Gradska ilegalna organizacija odlučila je da onemogući tu

zamisao okupatora i stavila rukovodiocu Riškog komiteta
Komsomola Imantu Sudmalisu i njegovim ratnim drugovima
u zadatak da u toku mitinga dignu u vazduh tribinu, na kojoj
je trebalo da se nalaze predstavnici okupacionih vlasti. Noću
su komsomolci, izlažući se životnoj opasnosti, montirali minu
i brižljivo je prikrili. Eksplozija se razlegla pola sata ranije.
Hitlerovci su ostali čitavi, ali miting je bio onemogućen. Od-
važni rodoljubi uspeli su da se sklone.
Ilegalci — komunisti, komsomolci i vanpartijci — vodili
su najodlučniju borbu protiv okupatora. Mobilišući i ujedi­
njavajući mase za otpor, oni su pružali dragocenu pomoć
Crvenoj armiji i partizanima.
Pored rukovođenja oružanom borbom u neprijateljskoj
pozadini, Partija je pridavala veliki značaj masovnom poli­
tičkom radu među stanovništvom okupiranih oblasti, kojim
su se neposredno bavile partijske organizacije partizana i
ilegalaca. Održavana su predavanja, vođeni grupni i individu­
alni razgovori, organizovano je rasturanje i čitanje novina
i letaka.
Specijalne radio-stanice stalno su emitovale za stanov­
ništvo i partizane vesti o situaciji u zemlji i inostranstvu, o
ratnim operacijama na frontovima, podvizima radnih ljudi u
industriji i poljoprivredi, o hrabrosti i odvažnosti boraca
Crvene armije i partizana. One su emitovale i materijale za
novine, koje su izlazile u neprijateljskoj pozadini.
Veoma je bila rasprostranjena agitacija i propaganda
posredstvom štampanih materijala. Sva velika izdavačka pre-
duzeća SSSR i saveznih republika, kao i izdavačko preduzeće
oružanih snaga štampali su literaturu za stanovništvo okupi­
rane teritorije. Stotine miliona novina, brošura, letaka kru­
žilo je u neprijateljskoj pozadini. Ta literatura je dostavljana
uz pomoć avijacije ili preko »vrata« na liniji fronta. Samo
u 1941. godini civilno vazduhoplovstvo bacilo je u neprijatelj­
sku pozadinu 393 tone letaka.
Glavna politička uprava Crvene armije izdala je veliku
količinu materijala za okupirana područja. Od avgusta 1941.
do proleća 1944. Vojno-izdavačko preduzeće odštampalo je
526.750 hiljada letaka, među kojima i »Vesti iz sovjetske
otadžbine.«
U Ukrajini je tokom rata bilo izdato i rastureno u okupi­
ranim rej onima oko 400 miliona letaka, novina i brošura.
Ilegalni oblasni i rejonski komiteti, partizanski odredi
i jedinice štampali su mnogo listova i letaka na štamparskim
mašinama, zaplenjenim od neprijatelja ili mašinama dobije-

275
 pokreti otpora

nim iz sovjetske pozadine. Samo u Belorusiji je izdato preko

160 ilegalnih novina. Ilegalne partijske organizacije i parti­
zani lenjingradske oblasti u toku dve i po godine rasturili su
među stanovništvom oko tri miliona primeraka gradskih i re-
jonskih novina, preko dva miliona različitih apela i poziva. Go­
dine 1942. sovjetska industrija proizvodila je za partizane i
ilegalce pokretne štamparije. Ovakva štamparija mogla je da
se smesti u sanduk, koji se nosio na ramenima.
Literatura je širena na naj različitije načine — preko spe­
cijalnih agenata-distributera, preko partizana-agitatora, izvi­
đača. Posebnu ulogu u tome odigrala su deca, žene i starci.
Uspevali su da doture materijal i u mesta u kojima su bili
nemački garnizoni i logori za ratne zarobljenike.
Snažni narodni pokret na okupiranoj teritoriji imao je
stalnu podršku. U sovjetskoj pozadini formirali su se parti­
zanski odredi i diverzantske grupe. Gotovo sve ljudstvo pro­
šlo je kroz kurseve iz tehnike i taktike partizanskog rato­
vanja. U početku je ta obuka trajala 5 do 7 dana, nekada
samo i dva-tri dana. Kasnije, posle stvaranja specijalnih ško­
la, nastavnih centara na tečajevima se provodilo 15—30 dana,
u posebnim slučajevima i dva meseca; spremali su se mi-
neri-diverzanti, radisti-šifranti i partijski radnici. Njihovo pre­
bacivanje u neprijateljsku pozadinu nastavljeno je svim godi­
nama rata. U toku rata specijalne škole i školski centri dali
su partizanima desetine hiljada raznih stručnjaka.

6. Uspesl partizana 1 ilegalaca

Oružana borba partizana i ilegalaca, odigrala je važnu
ulogu u uništavanju fašističke Nemačke i ušla u istoriju sov­
jetskog naroda kao svedočanstvo njegovog samopregora i
patriotizma, koji su ispoljeni u odbrani socijalističke otadž­
bine. Oni su naneli velike gubitke okupatoru i pružili dra-
gocenu pomoć Crvenoj armiji u uništavanju nemačko-fašisti-
čkih osvajača. Samo u lenjingradskoj oblasti partizani su u
toku 32 meseca borbe uništili preko 104 hiljade neprijatelj­
skih vojnika i oficira, velike količine ratne tehnike, 1.106
ešalona sa vojskom i materijalom, digli u vazduh 1.381 most
na železničkim prugama, putevima i drumovima, srušili 1.704
kilometra linija PTT-veza i digli u vazduh 326 raznih skladi­
šta. Bilans uspeha partizana Ukrajine u brojkama pokazuje
— oko 465 hiljada ubijenih i ranjenih hitlerovaca i njihovih
pomagača, 467 uništenih neprijateljskih garnizona i štabova,
gotovo 5 hiljada sudara ešalona. Prema podacima Belorus-
kog štaba partizanskog pokreta (od juna 1941. do juna 1944.)
partizani Belorusije izbacili su iz stroja oko pola miliona

276
sssr

nemačkih vojnika i njihovih saradnika, uništili 11.128 želez-

ničkih kompozicija, 18.700 vozila, srušili i spalili na aerodro­
mima 305 aviona, uništili 1.355 tenkova i bornih kola, mnogo
oružja i skladišta.
Na okupiranoj teritoriji partizani i ilegalci su uništili,
ranili ili zarobili milion i po hitlerovskih vojnika i oficira,
činovnika okupacionog aparata i njihovih pomagača-izdajni-
ka. Prouzrokovali su preko 18 hiljada sudara neprijateljskih
kompozicija. Diverzantska delatnost partizana na železnič-
kim putevima povremeno je potpuno paralisala rad fašistič­
kog transporta.
Svojom aktivnošću partizani su prikovali krupne policij­
ske snage i odbrambene jedinice neprijatelja, kao i znatne
regularne trupe. Neprijateljska vojska, koja je delovala protiv
partizana, od leta 1942. sačinjavala je prosečno 10 odsto svih
suvozemnih snaga fašističke Nemačke na sovjetsko-nemač-
kom frontu.
U neprijateljskoj pozadini stvorena je takva situacija da
je već u prvom periodu rata bilo jasno da su za fašiste par­
tizani predstavljali tvrd orah. Nije slučajno što su hitlerovski
generali, naišavši na snažni partizanski pokret na okupiranoj
teritoriji SSSR-a, počeli da govore o »nezakonitosti« te borbe,
»nelegalnosti«, o tome da je to »rat, koji se« tobože »ne vodi
po pravilima.« Ali mogu li oni koji su od početka do kraja
kršili sve zakone i običaje rata da o tome govore! Otadžbin­
ski rat sovjetskih naroda čija je jedna od formi bila i borba
u neprijateljskoj pozadini, ušao je u istoriju kao veliki, zato
što je bio i pravedan, rat za slobodu i nezavisnost socijali­
stičke otadžbine, rat za spašavanje čovečanstva od fašističkog
ropstva. Metodi i sredstva pomoću kojih je vođen taj rat bili
su potpuno i zakoniti i legalni.
Svojim podvizima u pozadini neprijateljskih nemačko-fa-
šističkih armija sovjetski narod ispisao je svetle stranice u
istoriji Velikog otadžbinskog rata. Komunistička partija i sov­
jetska vlada su visoko ocenili zasluge partizana i boraca ile­
galnog pokreta za otadžbinu. Preko 184 hiljade ljudi je odli­
kovano, a zvanje heroja Sovjetskog Saveza steklo je i preko
230 partizana, dok su legendarni komandanti partizanskih
jedinica S. A. Kovpak i A. F. Fjodorov dva puta dobili to
visoko priznanje.
Borba u neprijateljskoj pozadini jasno je pokazala da
heroizam, odvažnost i istrajnost sovjetskih ljudi ne zna za
granice. Ta borba je isto tako pokazala koliko je duboka i
neuništiva bila vera sovjetskog naroda u pobedu pravedne
stvari. U tome se jasno ispoljio socijalistički patriotizam
miliona sovjetskih ljudi.

277
Jugoslavija

£ \ ^ raljevina Jugoslavija postala je žrtva agresije u krat-

■^kotrajnom ratu aprila 1941. godine.
U toku rata došle su do izražaja krupne slabosti dru-
štveno-političkog sistema Kraljevine Jugoslavije, koji je bio
izgrađen na izrazito nedemokratskim osnovama. Mnogi dru­
štveni problemi, naslijeđeni iz perioda do prvog svjetskog
rata, ostali su neriješeni i poslije 1918. godine, tj. poslije
stvaranja državne zajednice jugoslovenskih naroda. Pored
izrazite privredne i kulturne zaostalosti i niskog životnog stan­
darda radnih slojeva, Kraljevinu Jugoslaviju kao mnogona-
cionalnu državu karakterisao je visok stepen nacionalnog
ugnjetavanja. Težak ekonomski položaj radnih slojeva i na­
cionalna neravnopravnost s jedne i odlučnost vladajuće srp­
ske buržoazije da nasilnim sredstvima očuva postojeći sistem
s druge strane — bili su za cijelo vrijeme njenog postojanja
uzroci unutrašnje nestabilnosti Kraljevine Jugoslavije. Borba
između vladajuće buržoazije i buržoazija potlačenih naroda
jačala je nacionalističke i separatističke tendencije, što je
olakšavalo aktivnost osovinskih sila na slabljenju otporne
moći države i organizovanju pete kolone.
Na tlu oštrih socijalnih i nacionalnih problema razvi­
jao se i jačao revolucionarni radnički pokret pod rukovod­
stvom Komunističke partije, čiji je radikalno demokratski i
antifašistički program privlačio sve šire slojeve naroda. Taj
je pokret u godinama uoči rata, spajajući borbu za demo­
kratski preobražaj s borbom za odbranu nezavisnosti zemlje,
izrastao u snažan politički faktor. Njegov uticaj i širina naj­
jače su došli do izražaja u narodnom pokretu od 27. marta
1941, pod čijim je pritiskom srušena vlada Cvetković — Ma-
ček, potpisnica protokola o pristupanju Jugoslavije Trojnom
paktu.
 pokreti otpora

Reakcionarni karakter državnog sistema Kraljevine Jugo­

slavije i njegova unutrašnja nestabilnost opredijelili su i nje­
govu spoljnopolitičku orijentaciju, koja se cijelo vrijeme
karakterisala nesamostalnošću, kolebljivošću i izrazitim anti-
sovjetizmom. U početku se Jugoslavija oslanjala na sile po­
bjednice u prvom svjetskom ratu, da bi se poslije, 1933. go­
dine sve više vezivala za fašističku Njemačku i njene savez­
nike — sve do pristupanja Trojnom paktu 25. marta 1941.
Uslijed svega toga Jugoslavija nije bila sposobna za pru­
žanje otpora agresiji. Iako je pučem od 27. marta 1941. došlo
do promjene vlade, stanje se u suštini nije izmijenilo. I sama
izraz unutrašnje krize državnog sistema, nova vlada nije
mogla biti inicijator pozitivnih promjena u unutrašnjoj i spoij-
noj politici. Njeno držanje karakterisala je neodlučnost i ko­
lebanje, što je prožimalo jugoslovenske državne i vojne vrho­
ve u cjelini. Pošto je odlučila da se zatraži primirje, vlada je
zajedno s kraljem 15. aprila napustila zemlju.
Način na koji je organizovan okupacioni sistem jasno je
potvrdio da su Hitler i njegovi saveznici u Jugoslaviji gledali
umjetnu državnu tvorevinu. Mnoge njene oblasti oni su sma­
trali svojevremeno amputiranim djelovima svojih nacionalnih
teritorija (Dalmacija sa otocima, znatne oblasti Slovenije, za­
tim Makedonija, Kosovo i Metohija i veći deo Vojvodine). U
svim tim oblastima odmah je uslijedila denacionalizacija
koja je u nekim slučajevima dobila najbrutalnije oblike (ise­
ljavanje i uništavanje slovenskog življa).
Jugoslovenska državna teritorija, bilo kao okupirana ili
anektirana, bila je u duhu Hitlerovih smjernica podijeljena
između četiri okupacione sile — Njemačke, Italije, Bugarske
i Mađarske.
Sem toga, koristeći naslijeđene društveno-političke prob­
leme starog sistema, okupacione sile su našle saradnike u
dijelu domaće buržoazije. To su bile separatistički i profaši-
stički orijentisane snage kojima je povjereno stvaranje kvis-
linških državnih tvorevina, odnosno režima i raznih »konsul-
tativnih« organa, među kojima se ističe Nezavisna Država
Hrvatska. Kvislinzi su bili nosioci raspirivanja šovinizma i
organizatori progona drugih nacionalnosti na svojoj teritoriji.
Još u toku kratkog aprilskog rata revolucionarno-demo-
kratski pokret, s KPJ na čelu, manifestovao je svoju odluč­
nost da nastavi borbu protiv okupatora, bez obzira na sud­
binu Kraljevine Jugoslavije. Pored mjera koje su snage toga
pokreta preduzimale za jačanje otpora jugoslovenske vojske
(dobrovoljci, zahtijevi komandama da se naoružaju radnici,
akcije protiv pete kolone), Centralni komitet KPJ je 10. apri­
la donio odluku da obrazuje svoj Vojni komitet, pod pred­

280
Jugoslavija

sjedništvom generalnog sekretara KPJ Tita, uputivši proglas

narodima Jugoslavije u kome se isticalo da će se borba pro­
tiv okupatora nastaviti do konačnog oslobođenja.
Pored raznih oblika otpora i borbe (štrajkovi, sabotaže,
razne političke akcije itd.), KPJ je odmah počela sa pripre­
mama za oružanu oslobodilačku borbu. Već prvih dana mje­
seca maja na savjetovanju njenog rukovodećeg aktiva u oku­
piranom Zagrebu bila je na temelju analize minulih događaja
i situacije stvorene okupacijom, razrađena platforma oružane
borbe protiv okupatora sa dalekosežnim oslobodilačkim cilje­
vima i perspektivom istinski demokratskog društveno-poli-
tičkog preobražaja. Kao osnovni unutrašnji uslov za uspjeh
takve borbe, KPJ je istakla jedinstvo najširih narodnih slo­
jeva i svih naroda Jugoslavije, dok je u postojanju Sovjet­
skog Saveza vidjela osnovnu garanciju pobjede nad agresiv­
nim fašizmom. Izražavajući antiokupatorsko raspoloženje
osnovnih narodnih masa, KPJ je isticala neophodnost sarad-
nje u oružanoj borbi protiv okupatora svih političkih snaga
i pojedinaca koji su se izjašnjavali protiv okupatora i njego­
vih domaćih saradnika.
U maju i junu 1941. sve snage KPJ bile su mobilisane
oko priprema oružane borbe. Komunisti su narodu tuma­
čili uzroke aprilske katastrofe, politiku okupatora i njegovih
domaćih saradnika i program oslobodilačke borbe. Pri ruko­
vodstvima KPJ stvarani su vojni komiteti koji su sprovodili
vojne pripreme — prikupljali su oružje, pripremali udarne
grupe i partizanske odrede, organizovali obavještajnu službu
itd. Ovakva aktivnost podizala je borbeno raspoloženje na­
roda, a u oblastima u kojima je bjesnio teror okupatora i
njegovih slugu došlo je do pojava oružanog otpora, pa i krup­
nijih oružanih akcija.
Cim je 22. juna 1941. doznao za napad Njemačke na
Sovjetski Savez, Centralni komitet KPJ izdao je proglas na­
rodima Jugoslavije s pozivom na oružanu borbu. U nekoliko
slijedećih dana sprovedene su neposredne pripreme: 27. juna
obrazovan je Glavni štab narođnooslobodilačkih partizanskih
odreda Jugoslavije, s Titom na čelu, 4. jula CK KPJ je odlu­
čio da se pristupi izvođenju oružanih akcija i u tom smislu
izdao uputstva o stvaranju i zadacima partizanskih odreda,
kao borbenog jezgra za pokretanje i razvijanje ustanka.
Već u prvoj polovini jula počele su prve oružane akcije
partizanskih odreda, a ubrzo potom zahvatile su gotovo sve
krajeve Jugoslavije.
Te akcije su već u ljeto 1941. godine izrasle u Crnoj Gori
i u znatnom dijelu Bosne i Hercegovine, Srbije i Hrvatske
u masovni narodni ustanak. Ustaničke snage uništile su gar­
nizone okupatorskih i kvislinških trupa u mnogim mjestima
 pokreti otpora

(Kolašin, Žabljak, Bijelo Polje, Berane, Danilovgrad, Šavnik,

Andrijevica, Loznica, Krupanj, Arilje, Užice, Požega, Gornji
Milanovac, čačak, Ušće, Raška, Kučevo, Golubac, Veliko Gra­
dište, Petrovac, Drvar, Bosansko Grahovo, Glamoč, Bosanska
Kostajnica, Dobrij in, Mrkonjić-Grad, Vlasenica, Sokolac, Han
Pijesak, Gračanica, Maglaj, Srebrenica, Donji Lapac i dr).
Jačina tih garnizona kretala se od čete do puka. Mnogi drugi
garnizoni bili su odsječeni i blokirani (Podgorica, Nikšić,
šabac, Valjevo, Kraljevo, Kragujevac, Bileća, Nevesinje, Zvor-
nik, Kladanj, Bosanski Petrovac, Jajce i dr). Izbačeno je iz
stroja više hiljada okupatorskih i kvislinških vojnika i zapli­
jenjene znatne količine oružja i ratne opreme. U tim bor­
bama broj naoružanih boraca u Jugoslaviji dostigao je cifru
od 70.000.
Razbijanjem okupatorskih organa vlasti i garnizona oslo­
bođene su prostrane teritorije, na kojima su, na inicijativu
KPJ, stvarane organizacije Narodnooslobodilačkog fronta, kao
izraz političkog jedinstva naroda u oslobodilačkoj borbi, i na-
rodnooslobodilački odbori, koji su preuzimali funkcije organa
vlasti naoružanog naroda. Aktivnošću ovih organizacija oslo­
bođene teritorije pretvarale su se u baze za vođenje oslobo­
dilačkog rata.
U ljeto i jesen 1941. godine partizanski pokret je zahva­
tio i sve druge dijelove Jugoslavije — Sloveniju, Vojvodinu,
sjevernu Hrvatsku, Kosovo i Metohiju i Makedoniju.
Borbena aktivnost razvila se u isto vrijeme i u svim oku­
piranim gradovima i industrijskim centrima. Borbene grupe,
predvođene komunistima, izvodile su diverzije i sabotaže, lik­
vidirale istaknute okupatorske i kvislinške funkcionere, ofi­
cire i agente, oslobađale zatvorene komuniste i druge patri­
ote itd. Osobito široka borbena aktivnost bila je razvijena u
najvećim centrima — u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani, Splitu,
Sarajevu, Mostaru, Nišu i drugim.
Oružana oslobodilačka borba i njeni uspjesi uticali su
na podizanje borbenog raspoloženja ogromne većine naroda.
Rezervisanost prema okupatoru i kvislinzima i izbjegavanje
raznih obaveza — poreza, rekvizicije, proizvodnje, mobiliza­
cije u radne jedinice i kvislinške vojne formacije — postale
su opšte pojave. Narodnooslobodilački pokret je naila­
zio na sve aktivniju i masovniju moralnu i materijalnu podrš­
ku naroda.
Tako je okupacioni sistem u Jugoslaviji već u ljeto 1941.
godine bio rastrojen i ozbiljno ugrožen. Znatan dio jugoslo-
venske teritorije bio je oslobođen, mnoge komunikacije pre­
sječene ili su se nalazile pod udarcima partizanskih snaga,
mnoga preduzeća uništena ili su uslijed sabotaža i prekida
u doturu sirovina proizvodila sa smanjenim kapacitetom.

282
jugo slavija

Komunistička partija Jugoslavije ulagala je krajnje na­

pore da razvije što širi ustanički pokret, izgrađujući u isto
vrijeme njegovu vojnu i političku organizaciju. Glavni štab
narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije već u
avgustu 1941. pokrenuo je svoj BILTEN sa uputstvima o stva­
ranju, organizaciji i zadacima partizanskih odreda. Po izlasku
iz Beograda na oslobođenu teritoriju u zapadnoj Srbiji Glavni
štab je 26. septembra 1941. u selu Stolice sazvao savjetovanje
sa predstavnicima nacionalnih i pokrajinskih rukovodstava,
na kojem su donijete odluke o stvaranju četa i bataljona,
komandi i štabova, i regulisanje pomoćnih službi. Odlučeno
je da se nacionalna, odnosno pokrajinska vojna rukovodstva
organizuju kao glavni štabovi, a Glavni štab kao Vrhovni
štab partizanskih odreda Jugoslavije. Takođe je riješeno da
se na oslobođenim i neoslobođenim teritorijama stvaraju
narodnooslobodilački odbori, koji će mobilisati sve ljudske i
materijalne snage naroda u interesu oslobodilačke borbe.
Jedno od najznačajnijih pitanja koje se za cijelo vrijeme
priprema i razvijanja oružane borbe nalazilo u centru pažnje
KPJ bilo je — proširivanje i jačanje jedinstva svih snaga
naroda u oslobodilačkoj borbi. Razvitak ustanka je očevidno
pokazao da okupator nije ostvario željene rezultate stvara­
njem kvislinških državnih tvorevina i režima. I u onom
manjem dijelu naroda koji je u početku imao iluzije u kvis­
linge, uslijed njihove pljačkaške i zločinačke politike, počeo
je proces pomjeranja prema narodnooslobodilačkom pokretu.
Ubrzo su se kao trajniji i opasniji protivnik ostvarivanju
jedinstva naroda u oružanoj oslobodilačkoj borbi pokazale
one političke snage koje su se takođe izjašnjavale protiv oku­
patora, ali koje su se od početka suprotstavile pokretanju
oružane borbe, ističući njenu preuranjenost i upozoravajući
narod da ne izaziva okupatora. Takav stav je propagirala i
jugoslovenska vlada u izbjeglištvu i lideri gotovo svih tradi­
cionalnih građanskih partija, koji nisu prešli u tabor kvislinga
odmah poslije aprilskog rata. Ova manje-više opštevažeća po­
java u držanju vladajućih snaga u svim okupiranim zemljama
Evrope, u Jugoslaviji je bila izrazito potencirana strahom od
revolucionarnih promjena koje je neminovno nosio ustanak,
a što je imalo duboke korijene u predratnoj društveno-eko-
nomskoj stvarnosti. Dok je u toku priprema i pokretanja
oružane borbe izgledalo da se radi o dvije taktike borbe
protiv okupatora, u uslovima uspješnog ustaničkog pokreta
koji je zahvatio znatne dijelove zemlje propaganda o preura-
njenosti borbe i pozivi na smirivanje objektivno su išli u
prilog okupatoru i predstavljali podršku njegovim naporima
da razbije ustanak. Po suštini istovjetna, ovakva se aktivnost
u pojedinim zemljama Jugoslavije razvijala u različitim obli­

283
 pokreti otpora

cima. Osnovne političke snage srpske buržoazije su se otvo­

renije izjašnjavale protiv okupatora, što je bilo izraženo i u
stvaranju njenog centra u zemlji oko pukovnika Draže Mi-
hailovića, koji je radio na organizovanju četničkog pokreta
sa ciljem pripremanja za akciju kada sile osovine budu po­
ražene. Vodstvo Hrvatske seljačke stranke, pošto je još u
toku aprilskog rata pozvalo hrvatski narod da bude lojalan
prema okupatoru i kvislinškoj hrvatskoj državi, zauzelo je
stav iščekivanja i odlučno se izjasnilo protiv oružane borbe.
Neke druge političke snage smatrale su mogućim i izvjesne
oblike aktivne saradnje sa okupatorom s motivacijom da se
stvore podnošljiviji uslovi okupacije (Konsulta u italijanskoj
okupacionoj zoni Slovenije).
Kako je u ljeto 1941. baš srpski narod uzeo najšire učeš­
će u ustanku pokret D. Mihailovića prvi se našao neposredno
pred alternativom — ili u ustanak ili protiv njega. U tom
pravcu djelovalo je i rukovodstvo ustanka, shvatajući značaj
jedinstva naroda u oružanoj borbi. Vrhovni komandant par­
tizanskih odreda Tito bio je inicijator više pregovora s Mi-
hailovićem. Ovaj je uporno odbijao koncepciju razvijanja
opštenarodnog oslobodilačkog rata, računajući prije svega
s tim da će uporedo s okupatorskim ofanzivama uspjeti da
parališe ustanak i izoluje KPJ od naroda. Od početka se otvo­
reno izjašnjavao protiv bilo kakvih unutrašnjih društveno-
-političkih promjena, štaviše, program koji je proklamovao
njegov pokret u ljeto 1941. izražavao je koncepcije najreak-
cionarnijeg krila srpske buržoazije (stvaranje Velike Srbije,
čišćenje sveg nesrpskog stanovništva, uključujući Hrvate,
Muslimane itd).
Boreći se za najšire jedinstvo naroda u oslobodilačkoj
borbi KPJ je uporno radila na vojnom i političkom konsoli-
dovanju ustanka.
U jesen 1941. oružane ustaničke formacije primile su
osnovna obilježja jedinstvene vojne formacije, što je omogu­
ćilo da dalje razvijaju svoj metod ofanzivnih dejstava i da
se na najefikasniji način suprotstavljaju daleko nadmoćnijim
okupatorskim trupama koje su prelazile u ofanzive na poje­
dina ustanička žarišta.
U to vrijeme postavljeni su temelji političke organizacije
narodnooslobodilačkog pokreta. Na svim oslobođenim terito­
rijalna kao organi borbe i vlasti naoružanog naroda stvarani
su narodnooslobodilački odbori i organizacije Narodnooslo­
bodilačkog fronta. Oslanjajući se na jedinstvo naroda oslo­
bođenih teritorija i njegovu spremnost za borbu, ove organi­
zacije su obezbjeđivale osnovne potrebe oružanih snaga i u
isto vrijeme usmjeravale cjelokupni unutrašnji život na tim
teritorijama. U svim ustaničkim krajevima Jugoslavije obra-

284
jugo slavija

zovani su centri takve vojne i političke aktivnosti. Po

stepenu razvitka i po značaju isticala se u jesen 1941. tzv.
Uiička republika, čiji je centar bio u Užicu (Titovo Užice),
a zahvatila je oslobođenu teritoriju u Srbiji. U oktobru i no­
vembru 1941. oslobođeno Užice bilo je sjedište Vrhovnog šta­
ba. U Užicu su štampani BILTEN Vrhovnog štaba i organ
CK KPJ BORBA. U Užicu je radila partizanska fabrika oruž­
ja, u kojoj je proizvedeno 16.500 pušaka, veće količine muni­
cije i drugog ratnog materijala.
Snage narodnooslobodilačkog pokreta narastale su i na
svim okupiranim teritorijama — u velikim gradovima i indus­
trijskim centrima i u onim krajevima u kojima se oružana
borba razvijala postepenije. Upornim radom KPJ svuda je
stvarana mreža organizacija narodnooslobodilačkog pokreta
koje su okupljale sve šire slojeve naroda i pokretale ih u
raznovrsne političke i borbene akcije iz kojih su postepeno
izrastale partizanske formacije.
Vrhovni štab je tada bio jedini centralni organ narodno­
oslobodilačkog pokreta Jugoslavije. Centralni komitet KPJ od­
lagao je stvaranje vrhovnog političkog predstavništva ima­
jući u vidu mogućne negativne posljedice koje bi takav akt
imao na međunarodnom planu, a takođe i u pogledu proši­
rivanja jedinstva u oslobodilačkoj borbi sa svim političkim
snagama koje su se izjašnjavale protiv okupatora ili se držale
pasivno, uključujući tu i vladu u izbjeglištvu. Međutim, već
tada počeo je proces stvaranja političkih tijela i organizacija
narodnooslobodilačkog pokreta u nacionalnim okvirima, što
je bilo izraz težnje naroda Jugoslavije da osiguraju pravo
da sami odlučuju svojom sudbinom. Tako su u jesen 1941.
obrazovani nacionalni narodnooslobodilački odbori u Slove­
niji i Srbiji. U isto vrijeme su u nacionalnim okvirima nasta­
jale političke organizacije koje su činile dio opštepolitičke
organizacije Narodnooslobodilačkog fronta. U tome je pred­
njačila omladina, čiji su se lokalni antifašistički savezi u
Srbiji, Sloveniji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini već u jesen
1941. povezali u nacionalne, odnosno pokrajinske organi­
zacije.
U cjelini uzev, takav politički razvitak u uslovima oru­
žane oslobodilačke borbe otvarao je narodima Jugoslavije
perspektivu istinski demokratskog preobražaja, što je bio
osnovni faktor u širenju i jačanju narodnooslobodilačkog
pokreta.
Postojeće snage okupatora (18 divizija) i kvislinga poka­
zale su se nesposobnim da spriječe širenje ustanka i da po­
vrate »red i mir« u Jugoslaviji. Najjače njemačke formacije
u Srbiji (3 posadne divizije sa svim drugim okupacionim
aparatom) bile su u toku ljeta u defanzivi, a njihova glavnina

285
 pokreti otpora

odsječena ili blokirana u nekoliko većih gradova. Njemačka

se nadala da će razbiti ustanak intervencijom raspoloživih
okupacionih trupa, a posebno širim i organizovanijim uklju­
čivanjem svih unutrašnjih snaga u Srbiji koje su ostale lo­
jalne. Zbog toga je prihvatila spremnost na saradnju znatnog
dijela srpske buržoazije, što je došlo do izražaja u stvaranju
28. avgusta 1941. kvislinške vlade generala Milana Nedića i
njegovih oružanih formacija. Italija je za spašavanje preo­
stalih garnizona u Crnoj Gori i za reokupaciju teritorije već
krajem jula 1941. upotrebila svoje divizije iz armije u Alba­
niji. Tada je u operacijama protiv ustanka u Crnoj Gori
učestvovalo 6 italijanskih divizija. Krajem avgusta 1941. kvi-
slinška Nezavisna Država Hrvatska priznala je svoju nemoć
da razbije ustanak u Bosni i Hercegovini i južnoj Hrvatskoj
i prihvatila sa Italijom sporazum o angažovanju njenih trupa
u tim oblastima, koje su zatim u septembru i oktobru stupile
u dejstvo. Tada je Njemačka pojačala svoje trupe i u svom
okupacionom dijelu Slovenije. Najzad, zabrinut širenjem i
uspjesima ustanka, Hitler je 16. septembra 1941. izdao ko­
mandantu Jugoistoka zapovijest da uništi ustanički pokret
na Balkanu. Tada su u Srbiju prebačena znatna pojačanja
(po jedna divizija iz Francuske i sa Istočnog fronta i jedna
nekompletna divizija iz Grčke). Njemački komandanti u
Srbiji izdali su trupama naređenje za sprovođenje direktive
načelnika Vrhovne komande Kajtela o primjeni najbrutalni­
jih represalija nad narodom, uključujući streljanje 100 Srba
za jednog poginulog njemačkog vojnika, masovne internacije
stanovništva i uništavanje naselja. Krajem septembra 1941.
počela je ofanziva oko 80.000 njemačkih i kvislinških vojnika
u Srbiji. Borbe su trajale do početka decembra 1941, kada
se jezgro partizanskih odreda sa Vrhovnim štabom povuklo
na jug, u Sandžak. Slobodna teritorija bila je reokupirana.
Neuporedivo tehnički slabije partizanske snage, u jačini od
oko 20.000 naoružanih boraca, vodile su danonoćne borbe,
nanoseći udarce okupacionim trupama. Da bi slomile otpor
naroda i primorale ga na pokornost, okupacione trupe izvr­
šile su u toku operacija najbrutalnije zločine nad narodom.
Ubile su ili otjerale u koncentracione logore desetine hiljada
ljudi, spalile i opljačkale mnoga naselja. Samo u Kraljevu
su ubile 2.000, a u Kragujevcu oko 7.000 građana, među njima
i cijele razrede srednjoškolaca sa nastavnicima. Njemačke
trupe su po razmjerama zločina prevazišle sve druge okupa­
cione trupe i kvislinge u Jugoslaviji, koji su takođe vršili
zločine nad narodom u svim krajevima zemlje.
I u svim drugim krajevima Jugoslavije okupator i kvis­
linzi vodili su ofanzivne operacije protiv ustaničkih žarišta
— u Bosni i Hercegovini, u Hrvatskoj, Sloveniji, Vojvodini,

286
Jugoslavija

vršeći svuda masovne zločine nad narodom i njegovom imo­

vinom. Hiljade ljudi, žena i djece bilo je ubijeno, a desetine
hiljada odvedeno u koncentracione logore u inostranstvu i
one koji su nicali širom Jugoslavije (Jasenovac, Sajmište,
Begunje i dr). Bugarski okupator je najbrutalnijim represa­
lijama odgovorio na prve partizanske akcije u Makedoniji u
oktobru i novembru 1941.
Ovakvi postupci okupacionih sila išli su na ruku onim
političkim snagama u zemlji, uključujući tu i vladu u izbjeg­
lištvu, koje su propagirale da je oružana borba preuranjena
i optuživale KPJ za avanturizam. U akciji protiv ustanka naj­
dalje je otišao četnički pokret D. Mihailovića. On je u jeku
njemačke ofanzive u Srbiji izvršio iznenadni napad na Užice,
nadajući se da će uništiti rukovodstvo ustanka i zadati mu
odlučujući udarac. Upravo u to vrijeme jugoslovenska vlada
u izbjeglištvu prihvatila je četnike kao svoju »vojsku u
otadžbini«. Mihailović je proizveden u čin generala, a u janu­
aru 1942. naimenovan za ministra vojske i mornarice. Ta je
vlada činila sve da Mihailovićevim četnicima u međunarodnoj
javnosti osigura' reputaciju najjačeg oslobodilačkog pokreta
u porobljenoj Evropi. U tome je imala podršku vlada zapad­
nih savezničkih sila koje su Mihailoviću pomagale u novcu
i ratnom materijalu.
Pored izvjesnog političkog uticaja kojeg su još imale u
narodu i antikomunističke propagande, nesumnjivo najjači
faktor privremenog jačanja četničkog pokreta bili su teror
okupatora i pojave demoralizacije. Jači uticaj krajem 1941.
i početkom 1942. godine ovaj pokret je ostvario u dijelu
Srbije, u Crnoj Gori i u nekim oblastima Bosne i Hercego­
vine i Hrvatske.
Ove prve velike operacije protiv oslobodilačkog pokreta
i akcija raznih grupacija domaće buržoazije nisu donijele
očekivane rezultate. Partizanske snage nigdje nisu bile uni­
štene, a plamen oslobodilačkog rata zahvatio je nove krajeve.
Razmjere ratnih dejstava i brojnost angažovanih trupa dali
su još u 1941. godini okupiranoj Jugoslaviji karakter novog
ratišta, koje je silama osovine utoliko teže padalo što je za
njih bilo nepredviđeno, što im je bilo nametnuto.
Novi period u razvitku oslobodilačkog rata počeo je
prvom ratnom zimom koja je donijela mnoge nove probleme
i teškoće (produžetak rata u nedogled, poremećaji u privredi
i izvanredne privredne teškoće, zimski uslovi partizanskog
ratovanja, problemi snabdjevanja, ranjenika itd., zajedno sa
odlučnošću okupatora i njegovih domaćih saradnika da po­
vrate »red i mir«). Uprkos tome, aktivisti i borci narodno-
oslobodilačkog pokreta u cijeloj zemlji bez kolebanja su
 pokreti otpora

nastavili borbu. Komunistička partija Jugoslavije angažovala

je sve svoje snage za konsolidaciju pokreta, za savlađivanje
negativnih posljedica okupatorskih ofanziva i represalija i
nacionalne izdaje.
Takav kurs je osobito došao do izražaja u odluci Vrhov­
nog štaba o formiranju Prve proleterske brigade 21. decem­
bra 1941, čime je neposredno počelo stvaranje oslobodilačke
armije od partizanskih odreda. U to vrijeme je narodnooslo-
bodiiački pokret raspolagao sa 80.000 naoružanih boraca for­
miranih u 49 partizanskih odreda i 19 samostalnih bataljona.
Tada su okupacione sile u Jugoslaviji imale 24 divizije i 6
brigada sa jedinicama ojačanja. Bilo je tu ukupno oko 450.000
vojnika. Kvislinške trupe imale su tada preko 200.000 vojnika.
Uprkos svih teškoća, oružane snage narodnooslobodilač-
kog pokreta su početkom 1942. godine zadržale inicijativu u
najvećem dijelu Jugoslavije. Odmah po povlačenju iz Srbije
Vrhovni štab je razradio plan ofanzivnih operacija u central­
nom dijelu zemlje. Rezultat tih operacija bila je velika oslo­
bođena teritorija, koja je u rano proljeće 1942. zahvatila naj­
veći dio Crne Gore, Sandžaka, Hercegovine i znatan dio istoč­
ne JBosne. Njen centar bila je varošica.Foča, u kojoj je od
februara pa do maja 1942. bilo sjedište Vrhovnog štaba. U us-
taničkim oblastima zapadne Bosne i južne Hrvatske narođ-
nooslobodilački pokret je u ovom periodu odnio nove krun-
ne pobjede. Izuzev nekoliko većih gradova, Bosanska Kra-
jina, Lika, Kordun i Banija bili su oslobođeni. Mnogi nepri­
jateljski garnizoni su razbijeni. Najveći od njih bio je u Pri­
jedoru, koji je uništen u dvodnevnoj borbi. Ustanak se nala­
zio u stalnom usponu i u svim drugim oblastima Hrvatske.
U rano proljeće 1942. ustanak je zahvatio italijanski dio oku­
pirane Slovenije, tzv. Ljubljansku provinciju, u kojoj je obra­
zovana prostrana oslobođena teritorija. Ustanak je bio u
poletu i u Sremu i jugoistočnoj Srbiji, a nekoliko manjih
partizanskih odreda dejstvovalo je u Makedoniji.
Okupacione sile koristile su teške uslove partizanskog
ratovanja u zimu i rano proljeće 1942. godine da bi slomile
najjača žarišta. Njemačke trupe su u januaru 1942. izvele
ofanzivu u istočnoj Bosni, a bugarski okupator, poslije pre­
bacivanja u Srbiju svog novog korpusa, preduzeo je ofanzivu
na ustanička žarišta u jugoistočnoj Srbiji. Na inicijativu
njemačke vrhovne komande početkom marta 1942, postignuta.
je među okupacionim komandama saglasnost o preduzimanju
zajedničkih operacija protiv najjačih uporišta narodnooslobo-
dilačkog pokreta. U ofanzivi u Crnoj Gort, Sandžaku, Herce­
govini i istočnoj Bosni, koja je trajala od aprila do juna
1942, bilo je angažovano 14 njemačkih i italijanskih divizija
i preko 20.000 ustaških i četničkih vojnika protiv dvije pro­

288
jugoslavija

leterske brigade i 21 partizanskog odreda. U jednomjesečnoj

ofanzivi u junu i julu 1942. na Kozari vodila se bitka između
40.000 njemačko-ustaških i 5.000 partizanskih boraca. Pored
toga, okupatorske i kvislinške trupe izvele su ofanzivne ope­
racije na više ustaničkih oblasti, angažujući svuda veoma
znatne snage (Kordun, Banija, Srem, Dalmacija i dr). Sredi­
nom 1942. godine oko 40.000 italijanskih vojnika počelo je
ofanzivu u Ljubljanskoj provinciji, koja se otegla sve do
novembra iste godine.
Uprkos ovim povremenim ofanzivama, oružane snage na-
rodnooslobodilačkog pokreta su primjenom partizanske tak­
tike zadržavale inicijativu i ofanzivni duh, a polet oružane
borbe u svim dijelovima Jugoslavije otvarao je nove pukotine
u okupacionom sistemu, što je primoravalo okupacione ko­
mande da razvlače svoje snage i da spašavaju sve više ugro­
ženih značajnih vojnih i privrednih rejona i objekata.
Sredinom 1942. godine najjače partizanske snage koje su
se nalazile u centralnom dijelu Jugoslavije prešle su u veliku
ofanzivu. Ta ofenziva počela je prodorom grupe proleterskih
brigada iz Crne Gore ju zapadnu Bosnu, pod neposrednom
komandom Vrhovnog štaba, da bi u avgustu prerasla u na­
stupanje partizanskih snaga u Bosni i Hrvatskoj sve do po­
četka 1943. godine. U toj ofanzivi bili su uništeni mnogi
garnizoni. Najjači č>đ njih — u Bihaću — sa preko 40.000 ne­
prijateljskih vojnika bio je savladan u dvodnevnoj borbi.
Bila je stvorena jedinstvena oslobođena teritorija koja se
prostirala od prilaza Rijeci, Karlovcu i Zagrebu, pa na jugo­
istok do rijeka Bosne i Neretve na oko 50.000 kvadratnih ki­
lometara. Opstanak Nezavisne Države Hrvatske bio je nepo­
sredno ugrožen, a njene oružane snage preživljavale su du­
boku krizu.
Dok su njemačke i italijanske komande svoje napore
koncentrisale protiv najjačih snaga oslobodilačkog pokreta u
ovom dijelu zemlje, u drugim oblastima razvijala su se i ja­
čala nova ustanička žarišta. Osobito široke razmjere imao je
ustanak u Sremu, Slavoniji i Dalmaciji, zatim u sjevernim
oblastima Hrvatske, u istočnoj Bosni i jugoistočnoj Srbiji.
Krajem 1942. slovenačke partizanske snage u Ljubljanskoj
provinciji ponovo su preotele inicijativu.
Ovakav razvitak na jugoslovenskom ratištu pokazao je
da okupacione sile nisu u stanju da povrate »red i mir«.
One su se morale pomiriti s činjenicom da u dijelu »novog
evropskog poretka« postoji jedno ratište koje vezuje sve
više njihovih snaga. Takođe se pokazalo kao iluzorno da će
kvislinzi i drugi saveznici okupatora iz redova domaćih snaga
 pokreti otpora

odlučnije doprinijeti svojom politikom izazivanja bratoubi­

lačkog i građanskog rata slamanju narodnooslobodilačkog
pokreta.
Snage narodnooslobodilačkog pokreta nisu bile samo u
njegovim oružanim formacijama. Izvanrednu ulogu u tom
svenarodnom ratu imao je onaj nevidljivi i brojkama neiz-
mjerljiv pokret otpora i borba u koju su se uključivale sve
veće mase stanovništva. Najsnažnija manifestacija toga po­
kreta bila je ilegalna mreža narodnooslobodilačkih odbora
i antifašističkih organizacija koje su razvijale aktivnost u
svim pravcima — od raznih oblika pasivnog otpora i bojkota
naredbi okupatorskih i kvislinških vlasti i snabdjevanja oslo­
bodilačke armije svim potrebama do mobilizacije novih bo­
raca u partizanske jedinice i stvaranja udarnih grupa za
borbene akcije. Takav organizovani i sve masovniji pokret
bio je osnova i izvor za permanentno narastanje oružanih
snaga narodnooslobodilačkog rata i za njegovo razgaranje za
cijelo vrijeme trajanja.
U procesu borbi odlučno je sprovođen već utvrđeni kurs
u izgrađivanju vojne i političke organizacije narodnooslobo­
dilačkog pokreta.
U novembru 1942, poslije stvaranja velikog broja bri­
gada i jačanja pružanih snaga u svakom pogledu, odlu-
"kom Vrhovnog štaba obrazovane su prve divizije i korpusi
Narodnooslobodilačke vojske (NOV). Krajem 1942. NOV
jE'lmaTa 34 partizanska odreda, 12 samostalnih bataljona,
37 brigada, 9 divizija i 2 korpusa sa ukupno 150.000 naoru­
žanih boraca. Na jugoslovenskom ratištu bilo je tada 30
okupatorskih divizija sa preko 500.000 vojnika i oko 250.000
pripadnika raznih kvislinških formacija.
U 1942. godini proširilo se i učvrstilo jedinstvo naroda
u Narodnooslobodilačkom frontu koji je u znatnom dijelu
Jugoslavije postao dominantna politička snaga. Proces nara­
stanja njegovog uticaja razvijao se sve intenzivnije u onim
oblastima u kojima se ustanak krajem 1941. i početkom 1942.
našao u teškoćama i u onim u kojima se razvijao postepe-
nije. Stabilizacija oslobodilačkog pokreta i sve intenzivniji
razvoj operacija na jugoslovenskom ratištu praćen jačanjem
oslobodilačke armije, odveli su osnovne snage starog poretka
u manje ili više otvorenu kolaboraciju s okupatorom. U tom
pogledu najviše se eksponirao četnički pokret D. Mihailovića,
angažujući se u ratu protiv narodnooslobodilačkog pokreta.
U onim oblastima Jugoslavije u kojima su u ovom periodu
vođene najintenzivnije oružane borbe (Bosna i Hercegovina,
Crna Gora. Hrvatska, jugoistočna Srbija), četničke formacije
su se u svemu izjednačile sa ostalim kvislinškim snagama.
Tako je logikom samog razvitka kojim je dominirala oru­

290
Jugoslavija

žana borba koncepcija »odlaganja borbe« evoluirala u borbu

protiv oslobodilačkog pokreta, u saradnju s okupatorom.
Takva i slična aktivnost i svih drugih osnovnih buržoaskih
grupacija ubrzala je proces diferenciranja političkih snaga
na alternativi za ili protiv okupatora, koja je u sebi nosila
i različite koncepcije o budućem društvenom uređenju Jugo­
slavije. Na toj osnovi su narodne mase koje su se ranije
okupljale oko vodećih građanskih partija, zajedno sa znat­
nim dijelom osobito nižeg rukovodećeg sastava tih partija,
prelazile na pozicije narodnooslobodilačkog pokreta.
U 1942. godini je i organizacija nove narodne vlasti do­
stigla nov kvalitet. U februaru 1942. Vrhovni štab je izdao
prve propise o ustrojstvu i zadacima narodnooslobodilačkih
odbora kao privremenih organa vlasti. Primjenom ovih pro­
pisa na svim oslobođenim teritorijama razvila se i stabilizo-
vala mreža organa vlasti koja je sa uspjehom organizovala
snabdjevanje vojske i rukovodila životom na tim teritorija­
ma. Pod uticajem jačanja narodnooslobodilačkog pokreta i
diferenciranja unutrašnjih političkih snaga na pitanju za ili
protiv okupatora i vezivanja osnovnih snaga starog poretka
za okupatora, ovi organi su se više eksponirali kao osnova
buduće državne organizacije. To je bilo izraženo u novim
propisima o izboru i zadacima narodnooslobodilačkih odbo­
ra, koje je izdao Vrhovni štab u septembru 1942. godine. Do
kraja godine na velikoj oslobođenoj teritoriji bio je izgrađen
jedinstven mehanizam narodne vlasti i vojno-teritorijalnih
organa.
U 1942. godini znatno se izmijenio i međunarodni položaj
narodnooslobodilačkog pokreta. Vlada SSSR je odlučno od­
bila zahtjev jugoslovenske vlade za podršku četnicima zbog
njihove saradnje s okupatorom. Krajem 1942. i vlada Velike
Britanije, koja je tada, zbog predstojećih operacija u Sredo­
zemlju, bila neposredno zainteresovana za jačanje pokreta
otpora u ovom dijelu Evrope, počela je upozoravati jugoslo-
vensku vladu na ulogu njenog pokreta u zemlji. U širim raz-
mjerama je prodirala u svijet istina o zbivanjima u Jugosla­
viji. Tome su doprinijeli radio-stanica SLOBODNA JUGO­
SLAVIJA, a zatim i aktivnost mnogih Jugoslovena, naročito
u zemljama američkog kontinenta.
Značajan podsticaj jačanju narodnooslobodilačkog pokre­
ta dale su pobjede sila antihitlerovske koalicije i osobito pre-
lomna Staljingradska bitka.
U takvim uslovima, na inicijativu CK KPJ, Vrhovni štab
je sazvao Osnivačku skupštinu Antifašističkog vijeća narod­
nog oslobođenja Jugoslavije za 26. novembar 1942. u Bihaću.
Stvaranjem ovog jugoslovenskog opštepolitičkog tijela bio je
izražen dotadašnji stepen razvitka narodnooslobodilačkog po-
 pokreti otpora

kreta i njegov društveno-politički karakter. Na Skupštini je

osuđena zbog nacionalne izdaje jugoslovenska vlada u izbjeg­
lištvu i druge izdajničke grupacije koje su se stavile u služ­
bu okupatora. Avnoj je osnovao svoj Izvršni odbor koji je
preuzeo i funkcije rukovođenja organima narodne, vlasti. Ta­
da je pokrenuta i inicijativa za stvaranje najviših političkih
tijela narodnooslobodilačkog pokreta u zemljama Jugoslavije
sa prerogativima vlasti.
Stvaranjem Avnoja bile su jasnije izražene konture nove
državne organizacije, a dotadašnji revolucionarni procesi u
okvirima oslobodilačkog rata davali su joj socijalistički smi­
sao i karakter.
Značajni događaji u razvitku narodnooslobodilačkog po­
kreta u ovom periodu bili su osnivanje Ujedinjenog saveza
antifašističke omladine i Antifašističkog fronta žena Jugosla­
vije na skupovima koji su održani na oslobođenoj teritoriji
decembra 1942. godine. Stvaranje ovih organizacija bilo je
izraz postignutog jedinstva omladine i žena u oslobodilačkoj
borbi jugoslovenskih naroda.
Godina 1943. počela je na jugoslovenskom ratištu zim­
skim operacijama udruženih njemačkih, italijanskih i kvislin-
ških trupa protiv velike oslobođene teritorije u Bosni i Hrvat­
skoj i glavnih snaga NOV. Odluka o operacijama donijeta je
u Hitlerovom glavnom stanu 18. i 19. decembra 1942. na sa­
stanku između predstavnika Njemačke i Italije. Neophodnost
ovih operacija Hitler je objašnjavao činjenicom da NOV Ju­
goslavije ugrožava pozicije sila osovine na Balkanu i dovodi
u pitanje efikasnost njegove odbrane u situaciji kada se
anglo-američke armije, poslije pobjeda u Africi, spremaju za
invaziju na Evropu u oblasti Sredozemlja. U operacijama su
bile upotrebljene i legionarske divizije koje je Njemačka pri­
premala za Istočni front. U početku je bilo angažovano
45.000 njemačkih i 25.000 italijanskih vojnika, oko 12.000 usta­
ša, domobrana i četnika. Plan operacije predviđao je opko-
ljavanje i razbijanje glavnih snaga NOV. Borbe su počele
20. januara i trajale sve do sredine marta 1943. godine. U
danonoćnim teškim borbama jedinice NOV osujetile su
sprovođenje njemačkog plana. Za vrijeme borbi za oslobo­
đenu teritoriju Vrhovni komandant NOV je angažovao grupu
od 5 divizija za protivofanzivu u pravcu jugoistoka s ciljem
prodora u Hercegovinu i Crnu Goru, a zatim dalje u Srbiju.
Ovom grupom neposredno je komandovao Vrhovni štab. Ona
je uništila utvrđene italijanske garnizone u srednjem toku
Neretve, gdje je zastala da bi prihvatila oko 3.500 ranjenika
iz bolnica sa oslobođene teritorije. Koristeći brza transportna
sredstva, njemačka i italijanska komanda su već krajem
februara koncentrisale krupne snage protiv grupe divizija na

292
Jugoslavija

Neretvi, gdje je blizu mjesec dana vođena dramatična bitka

za spas ranjenika. Jedinice NOV su uz velike gubitke i nat-
čovječanske napore osujetile okupatorske planove, forsirale
Neretvu i od sredine marta do sredine maja 1943. razvile
ofanzivu u pravcu jugoistoka, oslobodivši veliki dio Herce­
govine, istočne Bosne, Crne Gore i Sandžaka. Za to vrijeme
jedinice NOV u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj su ponovo raz­
vile ofanzivna dejstva. Prilikom forsiranja Neretve i u toku
daljeg nastupanja divizije NOV razbile su oko 20.000 četnika,
koje je D. Mihailović angažovao u borbama na Neretvi.
Zimske operacije nisu okupatoru donijele očekivane re­
zultate. Velika oslobođena teritorija je najvećim dijelom
ostala i dalje pod kontrolom NOV, a njene snage su u pro­
doru na jugoistok osvojile nova područja koja su sa stano­
višta mogućeg iskrcavanja savezničkih trupa na Balkan imala
još veći značaj. Zbog toga su okupacione sile odlučile da
preduzmu ofanzivu protiv grupe divizija NOV na tek oslobo­
đenoj teritoriji u Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini. U njoj
su učestvovale njemačke i italijanske trupe ojačane s dijelo­
vima bugarskih i ustaških formacija, sa ukupno 113.000
vojnika. Ofanziva je počela 15. maja 1943. Pretrpjevši u pret­
hodnim šestomjesečnim borbama teške gubitke, bez popune
i odmora, grupa divizija NOV, opterećena bolnicom od preko
3.000 ranjenika, ušla je u tešku i neravnu bitku, koja je
ubrzo dobila karakter bitke u okruženju u dolini rijeke Sut-
jeske. U 30-dnevnim danonoćnim borbama ova grupa divizija
je izgubila trećinu svoga sastava, ali je probila neprijateljski
obruč i nastavila nastupanje na sjever kroz oblast istočne
Bosne. U dolini Sutjeske, razbivši 3. udarnu diviziju koja
je bila u zaštitnici bolnice, njemačke trupe su masakrirale
oko 1.000 teških ranjenika NOV. Njemački general Liters,
komandant okupatorsko-kvislinških trupa u ovoj operaciji,
istakao je izvanredne moralne i borbene kvalitete jedinica
NOV i vještinu njenog komandovanja. Bitka na Sutjesci bila
je najdramatičnija bitka oslobodilačkog rata.
Opisane operacije u prvoj polovini 1943. godine, poznate
pod nazivom četvrta i Peta okupatorsko-kvislinška ofanziva,
bile su najveća proba NOV i oslobodilačkog pokreta u cje­
lini. Uprkos brojnoj i pogotovu tehničkoj inferiornosti, jedi­
nice NOV u svemu su nadmašile svoje protivnike.
Prema naredbi njemačke komande oslobođena teritorija
imala je biti opustošena — naselja uništena, imovina stanov­
ništva konfiskovana, a svi odrasli muškarci internirani. Zbog
toga se narod sklanjao u zbjegove pod zaštitu jedinica NOV.
trpeći zimu i glad, izložen varvarskom bombardovanju. Ali
ni natčovječanski napori i žrtve nisu slomili njegovu odluč­
nost za borbu.
 pokreti otpora

Ove operacije imale su krupan značaj sa stanovi­

šta međunarodne afirmacije narodnooslobodilačkog pokre­
ta. Krajem maja 1943, usred bitke naJSutjesci, u Vrhovni štab
NOV stigla je prva vojna misija savezničke komande za Blis­
ki istok, s ciljem _da uspostavLJvezuJzmedu NOV i saveznič­
kih armija^koje su upravo počele operacije u Italiji.
U prvoj polovini 1943. godine narodnooslobodilački po­
kret doživeo je novi uspon u svim krajevima Jugoslavije. U
zapadnoj Bosni i južnoj Hrvatskoj dva korpusa NOV ponovo
su kontrolisala teritoriju i vodila uspješne ofanzivne opera­
cije. Narodnooslobodilački pokret je u cijeloj Hrvatskoj iz­
rastao u dominantnu snagu. U Sloveniji je bio obrazovan je­
dan korpus NOV, a u centralnoj Hrvatskoj više brigada. U obe
oblasti postojale su znatne oslobođene teritorije. Od kraja
1942. godine slovenačke snage NOV u Ljubljanskoj provinciji
organizovane u dvije divizije bile su u nastupanju. Pored
toga, oružane borbe dobile su šire razmjere u Gorenjskoj i
Slovenačkom primorju, a u Štajerskoj i Koruškoj su ponovo
oživjele partizanske akcije. I l ovom periodu novi polet ustan­
ka zahvatio je Crnu Goru, Hercegovinu i istočnu Bosnu, koji
će uskoro dovesti do preloma u korist narodnooslobodilačkog
pokreta. U jugoistočnoj Srbiji obrazovano je u ovo vrijeme
snažno žarište ustanka, a partizanske borbe imale su šire
razmjere i u Šumadiji. U Sremu se razvilo najjače uporište
pokreta naroda Vojvodine. Tu je formirana jedna divizija
NOV. U Makedoniji se od proljeća 1943. brzo širio partizan­
ski pokret. Na Kosovu i Metohiji dejstvovalo je nekoliko par­
tizanskih odreda.
Nov krupan podsticaj razvoju narodnooslobodilačkog
pokreta dala je kapitulacija Musolinijeve Italija. Na vijest o
kapitulaciji Italije izbio je ustanak u Slovenačkom primorju
i Istri, a do izuzetno snažnog poleta borbe došlo je u cijeloj
italijanskoj okupacionoj zoni — u Ljubljanskoj provinciji,
Hrvatskom primorju, Dalmaciji, Hercegovini, Crnoj Gori i
zapadnoj Makedoniji. Tada je razoružana glavnina italijanske
okupacione armije, a NOV je došla do naoružanja za oko
80.000 novih boraca. Najveći dio italijanske okupacione zone
bio je oslobođen. Neke italijanske jedinice prešle su na
stranu NOV i u njenom sastavu nastavile borbu. Pokušaj
njemačkih trupa da preuzmu italijansku okupacionu zonu i
razoružaju italijanske trupe bio je osujećen, a njihova nastu­
panja razvila su se u višemjesečne borbe s jedinicama NOV
na cijelom tom području.
U jesen 1943. NOV je kontrolisala najveći dio jugoslo-
venske teritorije. Ona je bila izrasla u snagu od oko 300.000
boraca organizovanih u 99 partizanskih odreda, 20 samostalnih
TTataljoria, 95 brigada, 27 divizija i 9 korpusa. Njemačkih

294
Jugoslavija

divizija bilo je 19, a bugarskih i mađarskih 10. Tada je nje­

mačka Vrhovna komanda reorganizovala svoje snage u Jugo­
slaviji. U Beogradu je formiran štab grupe armija »F«, a njen
komandant preuzeo je i komandu Jugoistoka. Komanda 2.
oklopne armije je avgusta 1943. sa Istočnog fronta prebačena
u Jugoslaviju i pod njenu komandu stavljeno je pet njemač­
kih korpusa raspoređenih u Hrvatskoj, Bosni, Hercegovini i
Crnoj Gori. Iako još uvijek brojne, kvislinške formacije po
svojim borbenim kvalitetima nisu više predstavljale ozbilj­
niju snagu. Nijemci su ulagali velike napore da te snage
održe, zbog čega su ih reorganizovali i čvršće stavili pod
svoju komandu.
U 1943._godini narodnooslobodilački pokret izrastao je u
o d lu č u j u ć u "pdTTfickiTšnagu u_Ju g o sla v iji. Gotovo svuda je bio
uspostavljen mehanizam narodne vlasti koja je, uživajući
aktivnu podršku ogromne većine naroda, sa uspjehom rje­
šavala složene zadatke snabdjevanja armije i rukovođenja
svim oblastima narodnog života. U toku godine bila su kao
izraz pobjeda narodnooslobodilačkog pokreta obrazovana naj­
viša nacionalna i pokrajinska politička i predstavnička tijela
u Hrvatskoj, Sloveniji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori.
Ostaci kvislinške vlasti izgubili su u očima naroda svaki zna­
čaj. Narod okupiranih centara i teritorija izvršavao je naloge
i djelovao u duhu uputstava ilegalnih narodnooslobodilačkih
odbora. Politički uticaj kolaboracionističkih grupacija buržo­
azije bio je, u cjelini gledano, sveden u najuže okvire. Narod­
nooslobodilački pokret stekao je snažne pozicije i u nacional­
nim manjinama, što se najjače manifestovalo u stvaranju
njihovih formacija u sastavu NOV. Politički život ogromne
većine naroda razvijao se u organizacijama Narodnooslobodi­
lačkog fronta čija je rukovodeća snaga bila KPJ. Njegove su
organizacije prvenstveno radile na mobilizaciji svih materi­
jalnih i ljudskih rezervi u službu oslobodilačkom ratu i na
stvaranju bitnih pretpostavki revolucionarnog preobražaja.
Ogromna većina naroda odlučno je prihvatila koncepcije KPJ
o stvaranju nove Jugoslavije na osnovama istinske demokra-
tije i ravnopravnosti naroda.
U to vrijeme već se bio izmijenio i međunarodni položaj
narodnooslobodilačkog pokreta. Pored uspostavljanja nepo­
srednih veza između NOV i savezničkih armija u Italiji i
pomoći koju je NOV primala od saveznika (u naoružanju,
lijekovima, prihvatanju ranjenika itd.), na konferenciji u
Teheranu odlučeno je d a se narodnooslobođilačkoj vojsci ^Ju­
goslavije pruži, najveća moguća pomoć. Brzo je prodirala u
svijet istina o događajima u Jugoslaviji, bio je razbijen mit
o Mihailovićevim četnicima i stalno se pogoršavao međuna­
rodni položaj jugoslovenske vlade u izbjeglištvu, koja je i

295
 pokreti otpora

dalje uporno vodila borbu protiv narodnooslobodilačkog po­

kreta. U to vrijeme NOV Jugoslavije razvila je saradnju s
oslobodilačkim pokretima u svim susjednim zemljama.
U takvim uslovima održano je u Jajcu, 29. novembra
1943, Drugo zasjedanje Avnoja, koje je donijelo odluke od
istorijskog značaja: o pretvaranju Avnoja u vrhovno i zako­
nodavno tijelo, o stvaranju Nacionalnog komiteta oslobođe­
nja Jugoslavijie-tNKOJ) kao privremene vlade, o d r eđenju
Jugoslavije na federativnomu principu*, o oduzimanju prava
žaTcbrifte vlade jugoslovenskoj vladi u izbjeglištvu i o zabrani
povratka u zemlju do kraja rata kralju Petru II, kada će
nafbd" 6đlučiti o sudbini monarhije. Vijeće je odalo prizna-
nje NOV, a njenom Vrhovnom komandantu Titu dodijelilo
zvanje maršala Jugoslavije.
Ove odluke ozakonile su društvene promjene do kojih je
došlo u dotadašnjem razvitku oslobodilačkog rata i po svom
karakteru izrazile su osnovne pobjede revolucije u Jugosla­
viji. Naišle su na snažan odjek u zemlji i svijetu. Za mnoge
koji su se kolebali i stajali po strani ove odluke su otvorile
sigurnu perspektivu pobjede i vezale ih za narodnooslobodi-
lački pokret. Odluke Avnoja su pozitivno primljene i u demo­
kratskoj svetskoj javnosti i u'stavovima vlada sila antihit-
lerovske koalicije. Poslije zvanične anglo-američke vojne mi­
sije, u Vrhovni štab je početkom 1944. stigla i Sovjetska voj­
na misija. Jedino su razne grupacije domaće kolaboracioni-
stičke buržoazije, uključujući vladu u izbjeglištvu, ustale od­
lučno protiv Avnoja i njegovih odluka, vezujući se još čvršće
za okupatora u zemlji i za međunarodnu reakciju.
Operacije mjemačkih trupa koje su počele na jugosloven-
skom ratištu ubrzo poslije kapitulacije Italije s ciljem da
se zaposjednu značajne pozicije u bivšoj italijanskoj okupa­
cionoj zoni, prvenstveno jadranska obala, luke i otoci, nasta­
vile su se i u prvim mjesecima 1944. godine. U tim operaci­
jama, pored kvislinških trupa, kraće III duže vrijeme učest­
vovalo je 30 njemačkih divizija. Osobite napore ulagale su
njemačke trupe da spriječe prodor jačih snaga NOV u Srbiji
i da zaštite najvažnije balkanske komunikacije i njihovo čvo­
rište — Beograd. Operacije koje su ove trupe izvele u ovom
periodu (»Kugelblitz«, »Schneesturm«, »Zitten«, »Panter« i
dr.), završavale su se najčešće zaposjedanjem najznačajnijih
tačaka duž komunikacije i pojedinih centara, dok su snage
NOV ostale gospodari teritorije, dejstvujući ofanzivno na
kolone duž komunikacija i na utvrđene garnizone.
Hitler se ipak nije bio odrekao razbijanja NOV Jugosla­
vije. Ona je sa stanovišta odbrane ovog dijela »Evropske
tvrđave« predstavljala izuzetan problem, jer je razdvajala
krupne njemačke snage u Grčkoj i na frontu u Italiji, oteža­

296
Jugoslavija

vajući im manevar, a u isto vrijeme bila je potencijalna

opasnost za desno krilo njemačkog fronta na Istoku. Zbog
toga je u Hitlerovom glavnom stanu donijeta odluka da se
kombinacijom vazdušnog desanta i brzog dejstva motorizo-
vanih trupa uništi Vrhovni štab NOV u Drvaru (zapadna
Bosna) i razbije glavna koncentracija jedinica NOV u tom
rejonu. Poslije dugih priprema kojima je rukovodio general
Rendulič, ova operacija izvršena je 25. maja 1944. godine.
Iako je postigao iznenađenje, vazdušni desant nije donio oče­
kivane rezultate. Desantni bataljon bio je gotovo uništen, a
Vrhovni štab i NKOJ su poslije napuštanja Drvara prešli na
oslobođeno ostrvo Vis. U teškim borbama koje su se krajem
maja i u junu 1944. godine razvile u zapadnoj i srednjoj
Bosni njemački plan bio je u cjelosti osujećen.
U junu 1944. godine Vrhovni štab je pristupio priprema­
ma za završne operacije. Pošto je Crvena armija brzo nastu­
pala, a njeno lijevo krilo bližilo se Rumuniji, Vrhovni štab
je odlučio da težište operacije NOV prenese u Srbiju. TT tom
cilju, pored dva korpusa koji su uskoro formirani od divi­
zija na oslobođenoj teritoriji jugoistočne Srbije, prema planu
Vrhovnog štaba izvršena je koncentracija 9. divizije NOV na
zapadnim i južnim granicama Srbije.
Njemačka komanda ulagala je napore da spriječi
prodor trupa NOV u Srbiju. U julu i avgustu 1944. pre-
duzela je nekoliko ofanzivnih operacija u graničnim oblas­
tima Bosne i Crne Gore. U žestokim borbama, uz velike žrtve
i ogromne napore, snage NOV su u avgustu izvršile prodor
u Srbiju, da bi početkom septembra ovladale južnom i za­
padnom Srbijom_ prodirući prema Beogradu. U to vrijeme
trupe Crvene armije već su bile izbile na jugoslovensko-ru-
munsku granicu, a 9. septembra, pod udarcima Crvene armije
i ustanka bugarskog naroda, kapitulirala je i fašistička Bu­
garska.
U drugoj, -polovini septembra 1944. u Moskvi je postig­
nuta saglasnost između maršala Tita i komande Crvene
armije o zajedničkim operacijama na dijelu jugoslovenskog
ratišta. Bio je postignut i sporazum o zajedničkim dejstvi-
maNOVs a armijom otečestvenofrontovske Bugarske.
U isto vrijeme Vrhovni štab izdao je direktivu za ofan-
zivna dejstva svih snaga NOV. Od izuzetnog značaja, kako za
dalji razvoj operacija na jugoslovenskom tako i na italijan-
skom ratištu, bilo je onesposobljavanje glavnih komunikacija
i što efikasnije izolovanje brojne njemačke grupe armija »E«
u Grčkoj. Trupama NOV u Makedoniji, Crnoj Gori i Dalma­
ciji izdate su direktive za završne operacije za oslobođenje
ovih zemalja i pokrajina.

297
 pokreti otpora

Početkom oktobra 1944. počele su operacije za konačno

oslobođenje Srbije i Makedonije^ Osobito žestoke borbe'vcP
■■-diteršuTrupe Crvene armije i NOV od 14. do 20. oktobra za
oslobođenje Beograda. Do kraja 1944. godine potpuno su_osln-
bođene Srbija, Makedonija^ Crna Gora^ i Dalmacija. Pored
jedinica Crvene armije u Srbiji, u završnim borbama za oslo­
bođenje Makedonije i Kosova i Metohije učestvovale su
zajedno s NOV Jugoslavije i trupe nove Bugarske i dijelovi'
NOV Albanije. U toku ovih operacija Hitler je izdao naređe­
nje Grupi armija »E« da se iz Grčke prebaci u Srbiju i Ma­
kedoniju u cilju njihove odbrane. Međutim, taj pokušaj bio
je osujećen, pa se ova grupacija od oko 350.000 vojnika izvla­
čila preko planinskog zemljišta Crne Gore, Sandžaka i Bosne,
izložena stalnim napadima jedinica NOV, da bi se uz teške
gubitke u ljudstvu i osobito u tehnici konačno izvukla preko
Save na sjever.
Krajem 1944. godine NOV Jugoslavije obrazovala je stra­
tegijski front koji se protezao od Dunava, preko Srema, Bos­
ne i južne Like, do Jadranskog mora. Njene snage na ovom
frontu tada su bile reorganizovane. Formirane su 1, 2. i 3. ar­
mija, a 1. marta i 4. armija, a No v j^ Hnhila -na^iv
venska armija. U toku ove reorganizacije NOV je dobila ve­
like količine oružja i ratnog materijala, osobito artiljerije,
kao pomoć od "Sovjetskog Saveza i zapadnih saveznika.
Za vrijeme ovih operacija u istočnoj polovini Jugoslavije
jedinice NOV u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini vo­
dile su danonoćne akcije. Ciljevi tih akcija bili su prvenstveno
da se očuvaju i prošire oslobođena područja i da se udarima
po osnovnim komunikacijama onemogući manevar njemačkih
trupa. Tu su snage NOV (u Sloveniji su tada dejstvovala 3,
u Hrvatskoj 5 i u Bosni 2 korpusa sa ukupno 24 divizije) za
vrijeme završnih borbi za oslobođenje Srbije, Makedonije,
Crne Gore i Dalmacije zadržale inicijativu i vezivale znatne
njemačke i kvislinške trupe. Njemačka komanda je samo
povremeno preduzimala lokalne ofanzivne operacije da bi
preotela ili odbranila najvažnije pozicije i osobito značajne
komunikacije.
Krajem 1944. godine NOV Jugoslavije imala je 59 divizija
i 14 korpusa sa blizu 500.000 vojnika. Ona je tada za svoje
ratište vezivala 17 njemačkih divizija i preostale kvislinške
trupe.
Početkom 1945. godine duž cijelog strategijskog fronta i
u njegovoj pozadini — na teritoriji Hrvatske i Slovenije —
vođene su svakodnevne borbe. Ubrzo su počele i pripreme za
završnu ofanzivu Jugoslovenske armije. U februaru 1945. na
sastanku u Beogradu između maršala Tita i savezničkih ko­
mandanata, maršala Tolbuhina i feldmaršala Aleksandera

298
Jugoslavija

utvrđeni su planovi za koordinaciju dej stava između Jugoslo­

venske armije i savezničkih trupa na frontu u Italiji i u
Mađarskoj.
Prema odluci Vrhovnog komandanta, ofanziva jugoslo-
venskih trupa počela je 20. marta 1945. operacijama 4. armije
na jugu. Ona je do sredine aprila oslobodila Liku, Gorski
kotar i Hrvatsko primorje, uništivši u žestokim borbama je­
dan njemački korpus. U to vrijeme prešle su u nastupanje
i trupe 1, 2. i 3. armije. Jedinice 1. i 3. armije probile su utvr­
đeni Sremski front i nastavile nastupanje kroz Hrvatsku, a
snage 2. armije oslobađale su preostale oblasti Bosne. Poste­
peno se stezao obruč oko njemačkih i kvislinških snaga, koje
su pružale ogorčen otpor u težnji da se izvuku na zapad i
predaju anglo-američkim trupama. Uslijed toga, iako je Nje­
mačka k a p i t u l i r a l a j o š Tžrherfif ft i 9. m a j a , ove trupe branile
su se u okruženju na tlu Hrvatske i Slovenije sve do 15.
maja, kada su bile prinuđene da polože oružje. Tu je bila
uništena i zarobljena njemačka balkanska grupacija sa osta­
cima kvislinških o r u ž a n i h snaga. — U svemu oko 300.000 voj­
nika. U završnoj ofanzivi trupe. Jugnsl»venske armije oslo­
bodile šu sve dijelove svoje zemlje uključujući Istru, Trst i
Tržič, tj. oblasti koje su poslije JL91JLgodine ostale u sastavu
Italije.
Poslije Drugog zasjedanja Avnoja unutrašnji društveno-
-politički razvitak kretao se u znaku učvršćenja i proširivanja
već o s tvarenih pobjeda revolucije.
Osnovni pravci aktivnosti KPJ i svih organizacija narod-
nooslobodilačkog fronta u ovoj završnoj fazi rata bili su:
razvijanje nove državne organizacije na osnovu odluka
Avnoja, podmirivanje' potrebar fronta, normalizovahje života
u oslobođenim dijelovima zemlje i borba za međunarodno
priznanje nove Jugoslavije.
Odmah poslije Drugog zasjedanja Avnoja pristupilo se
sprovođenju u život načela federativnog uređenja zemlje: u
1944^ godini zemaljska antifašistička vijeća Slovenije, Hrvat­
ske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, _Makedonije i Srbije
koristituisala su se u najviše zakonodavne i izvršne organe
vlasti. Privremena, vlada — Nacionalni komitet oslobođenja
Jugoslavije — donijela je mnoge uredbe i odluke o organi­
zaciji i funkcionisanju organa vlasti i njihovim zadacima u
obnovi zemlje, o organizaciji privrede, prosvjete, zdravstvene
službe, sudstva itd. Od posebnog značaja bio je rad komisija
za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njihovih domaćih
saradnika i presude o njihovom kažnjavanju konfiskacijom
imovine. Na toj osnovi prešla je u ruke države sva imovina
okupatora i domaćih izdajnika. Kako je nacionalna izdaja
imala klasno obilježje, konfiskacijom je u velikom stepenu
 pokreti otpora

bila sprovedena eksproprijacija vlasnika nad sredstvima za

proizvodnju. Ovim i drugim mjerama još u završnoj fazi rata
postavljane su materijalne osnove socijalističkog razvitka
nove Jugoslavije.
Još krajem 1944. godine počeo je pokret za obnovu ra­
tom razorene zemlje. U taj pokret se na inicijativu KPJ
uključilo milionsko članstvo organizacije Narodnooslobodilač-
kog fronta. Ubrzo su počeli proizvodnju mnoga preduzeća i
rudnici, obnovljene su mnoge škole, bolnice i razne kulturne
i druge ustanove. Veliku ulogu u tome preuzeli su Jedinstveni
sindikati Jugoslavije, osnovani početkom 1945. godine. Osla­
njajući se na jedinstvo i radni entuzijazam najširih narodnih
slojeva, narodna vlast je s uspjehom riješavala izvanredno
složene probleme snabdjevanja brojne armije na frontu i
obezbjeđivala osnovnim životnim potrebama mnoge krajeve
kojima je uslijed ratnih razaranja i okupatorskog pustošenja
prijetila glad.
Borba za međunarodno priznanje nove Jugoslavije bila
je izuzetno teška i složena. Iako su sile antihitlerovske koa­
licije priznale NOV Jugoslavije a njihove komande sarađivale
s Vrhovnim štabom NOV u planiranju i izvođenju operacija,
vlade savezničkih sila nisu htjele da priznaju odluke Avnoja
i raskinu diplomatske odnose s vladom Kraljevine Jugosla­
vije u izbjeglištvu. Na tzv. jugoslovenskom problemu, kao i
mnogim drugim iz tog vremena, sve su se otvorenije mani-
festovale razlike u pogledima savezničkih sila na probleme
koje je nametao skori kraj rata.
Još krajem 1943. britanski premijer Cerčil preduzeo je
inicijativu za postizanje sporazuma između NKOJ-a i vlade
u izbjeglištvu, videći u tome mogućnost uspostavljanja držav­
nog poretka Kraljevine Jugoslavije. Takav zahtjev obrazla
gan je potrebom stvaranja »opšteg nacionalnog jedinstva«
svih snaga otpora u zemlji. Pošto su ovaj stav prihvatile i
ostale vlade sila antihitlerovske koalicije, NKOJ je suočen sa
sve većim pritiskom zapadnih saveznika prihvatio pregovore
s rekonstruisanom vladom u izbjeglištvu, ističući pri tome
da baza za sporazum mogu biti samo odluke Avnoja. Tako je
juna 1944. došlo do sporazuma Tito — šubašić, kojim se
vlada I. šubašića obavezala da osudi sve saradnike okupa­
tora, uključujući i četnike D. Mihailovića i da pozove sve
snage u oslobodilačku borbu pod vodstvom maršala Tita.
Kasnije, na temelju preporuka konferencije u Jalti, obrazo­
vana je 7. marta 1945. Privremena vlada Demokratske^Fe­
derativne Jugoslavije pod predsjedništvom-Tita; u kojoj su
nekoliko resora dobili predstavnici emigrantskih vrhova.

300
Jugoslavija

Ovaj sporazum nije ni u čemu izmijenio pravac unutraš­

njeg razvitka u Jugoslaviji. Već politički i vojnički poražena,
jugoslavenska, buržoazija nije bila u stanju da zaustavi pobje­
donosni hod revolucije. Njeni pokušaji da obnovi svoja poli­
tička uporišta, isto kao i oružana dejstva njenih preostalih
oružanih grupa, pokazali su nemoć kontrarevolucije. Snaga
nove Jugoslavije bila je u revolucionarnom jedinstvu radnič­
ke klase i najširih narodnih slojeva, u bratstvu njenih ravno­
pravnih naroda;“n izgrađenoj državnoj organizaciji, moćnoj
oslobodilačkoj i revolucionarnoj armiji i u Komunističkoj
partiji, koja je izrasla u istinski narodnu rukovodeću poli­
tičku snagu. Samo nekoliko mjeseci poslije rata sprovedeni
su izbori za Ustavotvornu skupštinu, koja je 29. XI 1945.
proglasila Republiku, a januara 1946. prihvatila novi Ustav,
kojim je osiguran socijalistički pravac razvitka nove Jugo­
slavije.
U četvorogodišnjem ratu i revoluciji narodi Jugoslavije
pretrpeli su izuzetno velike žrtve. U borbi je poginulo oko
305.000, a ranjeno 425.000 boraca. Stotine hiljada Jugoslo-
vena pali su kao žrtve fašističkog terora bilo da su masakri-
rani od okupatorskih i kvislinških trupa ili po mnogobroj­
nim koncentracionim logorima u Jugoslaviji i drugim evrop­
skim zemljama. Računa se da ukupni gubici Jugoslavije u
ljudstvu iznose oko 1,700.000, a oko 3,500.000 njenih stanov­
nika bili su u zarobljeništvu, koncentracionim logorima, na
prinudnom radu i u okupatorskim i kvislinškim formacijama.
Vanredno velike bile su i materijalne žrtve Jugoslavije: razo­
reno je preko 20,5% stambenog prostora, uništeno 60% stoč­
nog fonda, razoreni su ili oštećeni svi rudnici, oko 2/5 cjelo­
kupne industrije, paralisan saobraćaj, transportni park sve­
den na beznačajne ostatke, razorene mnoge bolnice, škole,
javne i kulturne ustanove itd. Ukupna ratna šteta Jugosla­
vije bila je procjenjena poslije rata na 46,9 milijardi dolara.
BIBLIOGRAFIJE —
IZBOR MATERIJALA
pokreti otpora

H IS T O R IA E S H Q I P E R I S E , I I, T ir a n e 1965. A L B A N IJA
K R O N IK E E D IT E V E T E S T U H IS H M E , T ir a n e 1962.
M A T E R IA L S S T U D IM I P E R H IS T O R I N E E P .P .S h ., I, I I,
T ir a n e 1965.
N d re si P L A S A R I P A R T IA K O M U N IS T E E S H Q I P £ R I S £ , 1941—1946, T ir a n e
1964.

N d re g l P L A S A R I S T R A T E G J I A D H E T A K T I K A E P K S H N E P E R IU D H E N
E L U F T E S N A C I O N A L -g L I R I M T A R E , T i r a n e 1966.

D O K U M E N T A T E S H T A B I T T E P E R G J IT H E S H E M D H E
T E K O M A N D E S S E P E R G J IT H E S H M E T E U S H T R I S E
N A C I O N A L -g L I R I M T A R E S H Q I P T A R E (5 k o r r i k 1943 —
10 k o r r i k 1945), I , T i r a n e 1965.

D O K U M E N T A T E S H T E T I T T E P E R G J IT H E S H E M D H E
T E K O M A N D E S S E P E R G J IT H E S H M E T E U S H T R I S E
N A C I O N A L -g L I R I M T A R E S H Q I P T A R E (5 k o r r i k 1943 —
10 k o r r i k 1945), I I , T i r a n e 1966.

DOKUM ENTA TE ORGANEVE TE LARTA TE PU SH TE-

T IT R E V O L U C IO N A R N A C I O N A L -g L I R I M T A R (1942—
1944), T i r a n e 1962.
T H I R R J E D H E T R A K T A T E P A R T I S E K O M U N IS T E T E
S H Q I P £ R I S E 1941—1944, T i r a n e 1962.

D O K U M E N T A K R Y E SO R E T E P A R T IS E SE P U N E S SE
S H Q I P £ R I S £ , I, T i r a n e 1960.

O tto BAUER D IE O S T E R R E IC H IS C H E R E V O L U T IO N , V o rw f ir tS - V e r la g A U S T R IJA

O tto B A U E R D E R A U F S T A N D D E R O S T E R R E IC H I S C H E N A R B E IT E R ,
B IB L IO G R A F IJ A
S E IN E U R S A C H E N U N D W IR K U N G E N . S o z la lis t ls c h e — IZ B O R
H e f te V o r w tt r t s - V e r la g K . G . W ie n 1947. M A T E R IJA L A

305
 pokreti otpora

A U S T R IJA O tto B R A U N T H A L D IE W IE N E R J U L I T A G E 1927 V o r w S r t S - V e r la g W ie n 1927.

E u r o p a - V e r la g D IE E R H E B U N G D E R O S T E R R E IC H I S C H E N N A T I O -
N A L S O Z IA L IS T E N IM J U L I 1934, A k t e n d e r h i s t o r i s c h e n
K o m m is s io n d e s R e i c h s f l l h r e r s S S ( E r m o r d u n g d e s B u n -
d e s k a n z l e r s D r. D o llfu O E u r o p a - V e r l a g W ie n - Z tlr ic h 1965.

C h a r le s G U L I C K V O N H A B S B U R G Z U H IT L E R 5 B a n d e G e s c h l c h t e d e r e r -
s te n R e p u b l l k D a n u b i a - V e r l a g W ie n 1948.

U lr ic h E I C H S T A D T V O N D O L L F U S S Z U H IT L E R , G E S C H I C H T E D E S A N -
S C H L U S S O S T E R R E IC H 1933—1938 F r a n z S t e i n e r V e r la g
W is b a d e n 1955.

D r F ra n z M U SSTE O S T E R R E IC H ZUGRUNDE GEHEN? V e r la g

D A N IM A N N k . z . v e r b a n d W ie n 1963.

O s te rre lc h is c h e r R O T - W E I S S -R O T - B U C H , G e r e c h t i g k e i t f u r O s t e r r e i c h
S ta a ts v e rla g O s t e r r e i c h i s c h e S t a a t s d r u c k e r e l W le n 1947.

J a k o b F R IE D N A T I O N A L S O Z I A L IS M U S U N D K A T H O L IS C H E K IR C H E
PR A LA T in O S T E R R E IC H , W ie n e r D o m V e r la g W ie n 1947.

O tto M O L D E N R U F D E S G E W I S S E N S , D E R O S T E R R E IC H I S C H E F R E I -
H E I T S K A M P F 1938—1945 H e r o ld V e r la g W ie n 1958.

H e r b e r t S T E IN E R Z U M T O D E V E R U R T E I L T , O S T E R R E IC H E R G E G E N H I T ­
L E R D O K U M E N T A T I O N , E u r o p a V e r la g W ie n —Z U ric h 1964.

F e llx R O M A N IK D E R L E ID E N S W E G D E R O S T E R R E IC H I S C H E N W IR T -
S C H A F T , O S T E R R E IC H I S C H E R B U N D E S V E R L A G F U R
U N T E R R E I C H T , K u n s t u n d W l s s e n s c h a f t 1957.

M a ria S Z E C S I, D A S E I N S A M E G E W I S S E N , D I E J U S T I Z D E R N S IN
K arl ST A D L E R O S T E R R E IC H U N D I H R E O P F E R V e r la g H e r a o l d W ie n
1962.

H e rm a n n K A M P F U N D O P F E R F U R O S T E R R E IC H
M IT T E R A C K E R S t e r n - V e r l a g W ie n 1963.

B E L G IJA J. BO U H ON L A L I B E R A T IO N D ’A N V E R S .
A n v e r s , B u l l e t i n d e la S o c lć tć R o y a le de G ć o g ra p h le ,
L X IX , 1957, p . 28—56.

P . D E L A N D S H E E R E , LA B E L G IQ U E SO U S L E S N A Z IS .
A. O O M S B r u x e lle s , E d iti o n U n iv e r s e lle , 4 v o l., 1945—47.

F. D E M A N Y H IS T O IR E D E L A R E S IS T A N C E B E L G E E T D U F R O N T
D E L ’I N D f iP E N D A N C E .
B r u x e lle s , L e s C a h ie r s d u F . I., P 'r e s s e d e la R ć s is t a n c e ,
1944.

F. D E S O N A Y D A N S L E M A Q U IS M . N . B.
B r u x e lle s , D e s s a r t, 1945.
J. D U J A R D IN , I N V E N T A I R E D E L A P R E S S E C L A N D E S T IN E 1940—1944
I. . R Y MCEONNASN E SR,V E E E N B E L G I Q U E . I N V E N T A R IS V A N D E
J. G O T O V IT C H S L U I K P E R S 1940—1944 I N B E L G I E B E W A A R D .
B IB L IO G R A F IJA
B r u x e lle s , C e n tr e n a t l o n a l d 'h l s t o l r e d e s d e u x g u e r r e s
M A T E R IJA L A m o n d la le s , A r c h lv e s g ć n ć r a l e s d u R o y a u m e , 1966, 192 p .

306
pokreti otpora

Y. GEBARD A R M E E S E C R E T E — S O U V E N IR D E C O M M A N D E M E N T . B E L G IJA
B r u x e lle s , R e n a i s s a n c e đ u L iv r e , 1962, 268 p .

C. J O S E T P A N O R A M A D E L A R E S IS T A N C E .
B r u x e lle s , E d . F l a m b e a u , 1947.

L. L E JE U N E L IV R E D ’O R D E L A R E S IS T A N C E B E L G E P U B L I E P A R
L A C O M M IS S IO N D E L ’H IS T O R IQ U E D E L A R E S IS T A N ­
C E I N S T IT U E E P A R L E M I N IS T fiR E D E L A D E F E N S E
N A T IO N A L E .
B r u x e lle s , L e c le r c q , 1950, 428 p .

L. L E JE U N E T A B L E A U D E L A R E S IS T A N C E B E L G E , 1940—1945.
R e v u e d ’h ls t o ir e d e la 2e g u e r r e m o n d ia le , n ° 31, J u ll le t
1958, p . 31—43.
F. V A N HAM M E, « R E S IS T A N C E » o u v r a g e c o m m E m o r a n t L E S f a s -
R . D U P IE R R E U X T E S D E L A R E S IS T A N C E — E D IT E S O U S L E H A U T
P A T R O N A G E D U M IN IS T fiR E D E L ’IN S T R U C T IO N P U -
B L IQ U E .
E d itć p a r l ’A r t B e lg e , i l ’o c c a s io n d u X X ' a n n i v e r s a l r e d e
s a f o n d a tl o n .
G. K. TA NH A M T H E B E L G I A N U N D E R G R O U N D M O V E M E N T 1940—1945.
S t a n f o r d U n iv e r s l ty , U n p u b lis h e d d o c to r a l d ls s e r ta t lo n ,
1951.

I. H ay4H M T p y n o B e

BOHH b o j k h h o b n O JIM T M H E C K A T A K P H 3 A B B T »JH \A PH H n P E 3 1943— BU G A RSKA

1944 r ., CcKpMfl, B A H , 1957, 170 C.

H h k h 4>o p B t O P 'b J K E H A T A B O P B A H A B B J ir A P C K K H H A P O fl 3 A
TO PH EH CK H O C B O E O JK flE H H E O T X M T JIE P M C T K A T A O K y n A I I M H M
M O H A P X O < J> A IIIM C T K A T A f lH K T A T y P A (1941—1944 r .),
CocpRH, B K n , 1958, 340 C.

M apHH B 'b O P B H C E H A T A B O P B A BT>B B T O P A B tC T A H M H E -

E P E JIH H C K A C K A O IIE P A T M B H A 3 0 H A (1941—1944), CCKpMH, B K n ,
1965, 356 c.

C naB K a I IE T P O B A B O P B A T A H A B P n 3 A y C T A H O B H B A H E H A P O ffH O -
A EM O KPA TH H ECK A TA B JIA C T . M A H —C E n T E M B P M
1944, Co4>Hfi, B K n , 1964, 250 c .

bophc cto u h o b H E C n O K O E H T U JI, C o4>m h . H n , 1964, 80 C.

A mhio I 0 A P J I A H O B O B 3 A A B A H E M f lE IlH O C T H A O T E H E C T B E H M H <l>POHT

(IOJIM 1942 — C E IIT E M B P M 1944 r .) , CocpHH, B K n , 1966,
230 C.

I I . A oK yHeH TajiH H cCo p h h r m

B U L G A R I E N S V O L K IM W ID E R S T A N D 1941—1944, B e r lin ,
R t l t t e n & L o e n l n g , 1962, 416 S . B IB L IO G R A F IJA
— IZ B O R
B B O A C 4 » A U IM 3 M A , C ocJdhh , B K n . 1960, 692 c . M A T E R IJA L A

307
 pokreti otpora

BUG A RSK A B 'bO P'M K E H A T A B O PB A H A BLJITA PC K H H H A PO fl

-------------------- nP O T M B «X>AUIM3MA 1941—1944. flOKyMeHTM. CothMH,
B K n , 1982, 729 C., 24 ji . nopTp. M mji. 8°.
P A B O TA TA HA B K n B APM M HTA (1941—1944 r.). flOKy-
MeHTM m M arepitnjni, CocpMH, B K n , 1959, 616 c.
IlPE flC M 'bPT H M 3A BETI4, CotJlHH, flB H , 1965, 194 C.

III. M eiuoapim cOopHiuui

AEBETM C E nT E M B P H , CnOM EHM , Cot|)Mfl, B K n , 1957,

568 C.
nA P T M 3A H C K H BO EBE, CnOM EHM , C ckJjmh , ABH,
1959, 576 c.

C-bcTaBeH a ot h . ropHeHCKM

CEH O SLO V A C K A O D B O J A R E V O L U C E , N A S T IN D E J IN CESKOSLOVEN-

S K E H O O D B O J E , P r a h a 1965.

J . K ftE N DO E M IG R A C E , B U R 2 0 A Z N 1 Z A H R A N lC N l O D buJ
1938—1939, P r a h a 1963.

F. BEEK, D E JIN N A K R I2 0 V A T K A , S L O V E N S K E N A R O D N I P O V -
A. B E N C lK , S T A N l, P f tE D P O K L A D Y A V Y S L E D K Y , P r a h a 1964.
B. GRACA,
J. K ftE N ,
J. SOLC

S L O V E N S K E N A R O D N E P O V S T A N I E , S B O R N lK D O K U ­
M E N T U , B r a t i s l a v a 1966.

J. D O LE2A L J E D IN A C ^ S T A , P r a h a 1966.

O SV O BO ZEN1 C E SK O SL O V E N SK A RUDOU ARM ADOU

1944—1945, P r a h a 1965.

K. B A R TO SEK P R A 2 S K E P O V S T A N t, P r a h a 1965.

PA R TY ZA N SK E H N U T l V CESK O SLO V EN SK U ZA DRU-

H E S V E T O V E V A L K Y , P r a h a 1961.
T . B R O D , E . C E J K A N A Z A P A D N I F R O N T E , P r a h a 1965.
D IE V E R G A N G E N H E I T W A R N T , P r a h a 1960.

FR A N C U SK A H e n r i M IC H E L B I B L I O G R A P H I E C R IT I Q U E D E L A R E S IS T A N C E , P a r i š ,
I n s t i t u t p ć d a g o g iq u e n a t i o n a l , 1964.
H e n r i M IC H E L H IS T O IR E D E L A R E S IS T A N C E E N F R A N C E , P a r i š ,
B IB L IO G R A F IJ A
— IZ B O R P r e s s e s U n l v e r s l t a l r e s d e F r a n c e , C o l le c tlo n « Q u e 9a ls-Je » ,
M A T E R IJ A L A 1962.

308
pokreti otpora
H e n r l M IC H E L
H e n r l M IC H E L
C h a r le s D E G A U L L E D IS C O U R S E T M E S S A G E S (1940—1946). P a r iš .
B e r g e r —L e v r a u lt, 1946.
C h a r le s D E G A U L L E M E M O IR E S , P a r iš ,
P l o n , 1954—1956.
C h r ls t ia n P I N E A U
P A S S Y (C o lo n e l)
P A S S Y (C o lo n e l)
P A S S Y (C o lo n e l)
C h a r le s T I L L O N
R o b e rt ARO N
M a rc e l B A U D O T
W ern er
W ARM BRUNN
309
L E S C O U R A N TS D E LA PE N S E E D E LA R ES1STA N C E, FR A N C U SK A
P a r iš , P r e s s e s U n iv e r s i ta ir e s d e F r a n c e , C o lle c tio n «Q ue
s a is-Je » , 1963.
J E A N M O U L IN L ’U N IF IC A T E U R , P a r iš ,
H a c h e t te , 1964.
L A S I M P L E V E R I T E , P a r iš ,
J u l l i a r d , 1960.
2 e m e B U R E A U L O N D R E S , M o n te - C a r lo ,
S o l a r , 1947.
10 D U K E S T R E E T L O N D R E S , M o n te - C a r lo .
S o l a r , 1948.
M IS S IO N S S E C R E T E S E N F R A N C E . P a r iš ,
P l o n , 1951.
L E S F .T .P ., P a r iš ,
J u l l i a r d , 1962.
H IS T O IR E D E L A L I B E R A T IO N D E L A F R A N C E , P a r iš ,
F a y a r d , 1949.
L ’O P I N IO N P U B L I Q U E S O U S L ’O C C U P A T IO N , P a r iš ,
P r e s s e s U n i v e r s i t a i r e s d e F r a n c e , 1960.
R E V U E D 'H I S T O IR E D E L A D E U X IE M E G U E R R E M O N -
D IA L E , p u b lie e d e p u ls n o v e m b r e 1960 p a r le s P r e s s e s U n i-
v e rs ita ir e s d e F ra n c e .
C o lle c tio n « E S P R I T D E L A R E S IS T A N C E « ,
p u b lie e p a r le s P r e s s e s U n iv e r s i t a i r e s d e F r a n c e :
Q u in z e v o lu m e s p a r u s s u r la D e u x l 6 m e G u e r r e m o n d ia le ,
l'o c c u p a ti o n , la d ć p o r t a t i o n e t la L ib e r a tio n .
T H E D U T C H U N D E R G E R M A N O C C U P A T IO N 1940- H O LA N D 1J A
1945. L o n d o n , O x f o r d U n iv e r s i ty P r e s s , 1963
E U R O P E A N R E S IS T A N C E M O V E M E N T S 1939—1945. F i r s t
I n t e r n a t i o n a l C o n f e r e n c e o n t h e H i s to r y o f R e s is t a n c e
M o v e m e n ts , 1958. O x f o r d , P e r g a m o n , 1960. C o n t a in s :
L o u is d e J o n g , A n ti- N a z i R e s is t a n c e in t h e N e t h e r la n d s
I N T E R N A T I O N A L C O N F E R E N C E O N T H E H IS T O R Y O F
R E S IS T A N C E M O V E M E N T S , 1961. O x fo r d , P e r g a m o n ,
1964. C o n t a in s : L o u is d e J o n g , T h e D u tc h R e s is t a n c e
M o v e m e n t a n d t h e A llie s
P R O C E E D I N G S O F A C O N F E R E N C E O N B R IT A I N A N D
E U R O P E A N R E S IS T A N C E , 1939—1945, 1962. O x fo r d , S t. in rR A S IJ A
A n t o n y 's C o lle g e , 1964. C o n t a in s : L o u is d e J o n g , B r i t a i n _ iz b o r
p n d H o lla n d M A T E R IJA L A

H O L A N D IJ A
L . E . W IN K E L
A . J . C. R U T E R
P. SA N D ERS
H. W . SA N D B E R G
T h. D ELLEM A N
S. STO K M A N
H . C. TO U W
IT A L IJA R o b e r to
---------------- B A T T A G L IA
L u lg i L O N G O
F r a n c o C A T A L A N O S T O R I A D E L C .L .C .A .I . E d i t e u r L a t e r z , B a r i, 1956
E nzo C O L L O T T I
P le tro SEC C H 1A e
F l ltp p o F R A S S A T I
B IB L IO G R A F IJA „ „ »
— IZ B O R D a n te L IV IO
M A T E R IJA L A B IA N C O
pokreti otpora
I L M O V IM E N T O D l L I B E R A Z IO N E I N I T A L I A . N o . 85,
f a s d c o l o IV , o t t o b r e - d l c e m b r e 1966. M il a n o , 1966. C o n t a -
l n s : E d u a r d G . G r o e n e v e l d , L a r ć s l s t a n c e d a n s l ’h i s t o r i o -
g r a p h ie n ć e r la n d a is e
DE O N DER GR ON D SE PER S, 1940—1945. 1954. W ith an
E n g lis h s u m m a r y
R IJD E N E N S T A K E N . D e N e d e rla n d s e S p o o rw e g e n In
o o r l o g s t l j d . 1960. W ith a n E n g lis h s u m m a r y
H E T N A T IO N A A L S T E U N FO N D S. B ijd ra g e to t d e
g e s c h le d e n is v a n d e f in a n c le r ln g v a n h e t v e r z e t , 1941—
1945. 1960. W ith a n E n g lis h s u m m a r jr
H E T G R O T E G E B O D . G e d e n k b o e k v a n h e t v e r z e t ln L O
e n L K P . 2 v o ls . K a m p e n , J . H . K o k , 1951
IK D R A A G U O P . S y s te e m e n w e r k d e r N e d e rla n d s e
B i n n e n l a n d s e S t r i j d k r a c h t e n g e t o e t s t a a n d e lo t g e v a l l e n
v a n lo c a le e e n h e d e n . A p e l d o o r n e n o m g e v in g . A p e l d o o r n ,
1945
W IT B O E K O V E R D E G E S C H I E D E N I S V A N H E T G E O R -
G A N IS E E R D E V E R Z E T V O O R E N N A D E B E V R IJD IN G .
A m s t e r d a m , A m s t e r d a m s e B o e k - e n C o u r a n t e n m i j . 1950
O P D A T W IJ N IE T V E R G E T E N . D e b ijd r a g e v a n d e G e-
r e f o r m e e r d e K e r k e n , v a n h a a r v o o r g a n g e r s e n le d e n , l n
h e t v e r z e t te g e n h e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e e n d e D u its e
t y r a n n i e . K a m p e n . J . H . K o k , 1950
H E T V E R Z E T V A N D E N E D E R L A N D S E B IS S C H O P P E N
T E G E N H E T N A T I O N A A L - S O C I A L IS M E E N D E D U IT S E
T Y R A N N IE . H e r d e r lijk e b r le v e n , in s tr u c tie s e n a n d e r e
d o c u m e n t e n . U t r e c h t , H e t S p e c t r u m , 1945
H E T V E R Z E T D E R H E R V O R M D E K E R K . 2 v o ls . ’s - G r a -
v e n h a g e , B o e k e n c e n t r u m , 1946
S T O R I A D E L L A R E S IS T E N Z A I T A L I A N A — 8 S E T T E M -
B R E 1943 — 25 A P R I L E 1945 — N o u v e l le E d i t i o n 1964, E d i­
t e u r G iu lio E i n a u d i — T o r in o
U N P O P O L O A L L A M A C C H I A — M o n d a d o r i , M ila n o , 1947.
S T R U T T U R A E O B B I E T T IV I D E L R E G I M E D l O C C U -
P A Z I O N E T E D E S C O I N I T A L I A t i r ć d e L ’O C C U P A -
Z I O N E N A Z I S T A I N E U R O P A , E d i t o r i R i u n i t i , R o m a , 1964
T R E N T ’A N N I D l S T O R I A I T A L I A N A (1915—1945) — E d i­
t e u r G iu lio E in a u d i, T o r in o , 1961
L A R E S IS T E N Z A E G L I A L L E A T I — E d i t e u r F e l t r i n e l l l ,
M ila n o , 1962
G U E R R A P A R T I G I A N A — E d i t e u r G iu lio E i n a u d i — T o ­
r in o , 1954
310
 pokreti otpora
R e n a t o C A R L I-
BALLOLA
L eo V A L J A N I
L u ig l S A L V A T O -
R E L L I e G lo v a n n l
M IR A
C a r lo F R A N C O V IC H L A R E S IS T E N Z A A F I R E N Z E — L a N u o v a I ta l ia E d itr ic e
— F i r e n z e , 1962
M a rio G IO V A N A
M a rian o PA C E R
G y u la K A L L A I
D ez so N E M E S
I v i n T . B E R F .N D ,
G y 6 rg y R A N K I
I v in T. BER EN D
G y o rg y R A N K I
G y o rg y R A N K I
G y u la J U H A S Z
A l a d i r K IS
M ih ily K O RO M
M lk I6 s L A C K O
J in o s BU ZA SI
E rn o Z A G O N I
S in d o r TOTH
is tv in P IN T E R
G y o rg y R A N K I
311
S T O R IA D E L L A R E S IS T E N Z A — E d iti o n s A v a n ti, M ila n o , IT A L IJA
1957
TU T TE LE STR A D E CO NDUCONO A ROM A — La N uova
I ta l ia , F i r e n z e , 1957
S T O R IA D ’I T A L IA N E L P E R IO D O F A S C IS T A , E d ite u r
G lu lio E in a u d i, T o r in o , 1961
L A R E S IS T E N Z A IN P IE M O N T E — S T O R IA D E L C L N
R E G IO N A L E — E d i t e u r F e ltr in e lli , M ila n o , 1962
C O N F IN E O R IE N T A L E — E d i t e u r F e ltr in e lli , M ila n o , 1964.
A MAGYAR FO G G ETLEN SEG I M OZGALOM 1936—1945. M A Đ AR SK A
B p . 1965.
M A G YA RORSZA G F E L S Z A B A D U L A S A , B p . 1960.
M A G Y A R O R S Z A G G Y A R 1 P A R A a M A S O D IK V IL A G -
H A B O R U E L O T T E S A H A B O R U ID O S Z A K A B A N . B p .
1958.
M A G Y A R O R S Z A G A F A S IS Z T A N E M E T O R S Z A G »e l e t -
T E R E B E N « (1933—1939), B p . 1960.
E M L E K IR A T O K E S V A L O S A G M A G Y A R O R S Z A G M A ­
S O D I K V IL A G H A B O R U S S Z E R E P E R O L , B p . 1964.
A T E L E K I-K O R M A N Y K U L P O L IT I K A J A 1939—1941. B p .
1964.
M A G Y A R O R S Z A G K U L P O L I T I K A J A A M A S O D IK V I-
L A G H A B O R U E L O E S T £ j£ N (1938 n o v e m b e r — 1939 s z e p -
t e m b e r ) , B p . 1963.
A F A S IZ M U S BU K A SA M A G Y A R O R S Z A G O N , B p . 1961.
N Y IL A S O K , N E M Z E T I S Z O C IA L IS T A K (1935—1944), B p .
1955.
A Z U J V ID E K I R A Z Z I A , B p . 1963.
M A G Y A R K O M M U N IS T A K A M U N K A S E G Y S £ G E R T , B p .
1963.
A S Z O V JE T H A D S E R E G F E L S Z A B A D IT O H A R C A I M A -
G Y A R O R S Z A G O N , B p . 1965.
M A G Y A R K O M M U N IS T A K A H IT L E R - E L L E N E S NEM -
Z E T I E G Y S £ G M E G T E R E M T E S E E R T , B p . 1968.
F E G Y V E R R E L A F A S IZ M U S E L L E N . T A N U L M A N Y O K A
M A G Y A R P A R T IZ A N H A R C O K T O R T E N E T E b O L. (S z er-
k e s z t e t t e : G a z s i J d z s e f — P i n t ć r I s t v i n ) B p . 1968.
M A G Y A R O R S Z A G B E L E P E S E A M A S O D IK V IL A G H A - B IB L IO G R A F IJA
B O R U B A , H a d t o r t e n e l m l K 6 z l e m ć n y e k , 1959. 2. sz . M A T E R IJA L A
 pokreti otpora

M A Đ AR SK A G y u la J U H A S Z M A G Y A R O R SZA G H A D B A L f iP E S E N A G Y -B R IT A N N IA
E S A Z A M E R I K A I E G Y E S U L T A L L A M O K E L L E N , T O r-
t ć n e l m i S z e m le , 1965. 1. sz .

I s t v i n P IN T G R A K A L L A Y -K O R M A N Y » H IN T A P O L I T I K A J A « E S A Z
A N T I F A S I S Z T A E L L E N A L L A S I M O Z G A L O M , T B r td n e lm i
S z e m le , 1962. 3—4. sz .

Istv & n P IN T G R A M A G Y A R T O R T E N E L M I E M L E K B IZ O T T S A G E S A Z
1942. M A R C IU S 15-1 T U N T E T E S , S z & z a d o k , 1966. 2—3. sz .
G y o rg y RANKI A Z O RSZA G N EM ET M EG SZA LLA SA ES H O RTH Y H A -
D S E R E G E , ValĆS& g, 1963. 3. SZ.

is tv in P IN T G R A D A T O K A M A G Y A R N E M Z E T I F E L K E L .E S F E L S Z A B A -
D IT O B I Z O T T S A G A N A K t 0 R T £ N E T £ H E Z , H a d t & r t ć n e l-
m l K d z l e m ć n y e k , 1961. 2. sz .
J d n o s H A R S A N Y I, A M AGYAR N E P R ESZVETELE AZ ELLEN A LLA SI MO-
Istv & n P I N T G R Z G A L O M B A N , H a d t d r t ć n e l m i K d z l e m ć n y e k , 1965. 1. sz .
S in d o r M U CS A M AGYAR FEG Y V ERES E LLEN A LLA SI M OZGALOM
M EG SZERV EZESE ES SZER EPE M A G YA R OR SZA G FE L -
S Z A B A D I T A S A B A N (1941—1945) — H a d t d r t& n e lm i K d z l e -
m ć n y e k , 1957. 1—2. sz .
S& ndor T O T H M A G Y A R K A T O N A K A H I T L E R I F A S IZ M U S E L L E N . —
H a d t d r t ć n e l m l K 6 z l e m ć n y e k , 1957. 1—2. sz .

Istv & n P IN T G R M A G Y A R A N T IF A S IS Z T A K R E S Z V E T E L E A S Z L O V A -
K I A I P A R T I Z A N H A R C O K B A N . — P d r tt d r t & n e t i K o z l e -
m e n y e k , 1959. 3—4. sz .
D & n le l CSA TA RI A M A G Y A R -R O M A N E L L E N A L L A S I M O Z G A L M A K T d R -
T E N E T E B O L (1943 A U G U S Z T U S — 1944 A U G U S Z T U S ). —
H a d t o r t ć n e l m i K o z l e m ć n y e k , 1959. 2 sz .

Istv & n P I N T G R A Z A N T IF A S IS Z T A P A R T O K E S P O L IT IK A I C S O P O R -
TOK ALLASFO G LALA SA A N EM ZETI 0SSZEFO G A S, A
H IT L E R -E L L E N E S H A R C E S A Z O R S Z A G D E M O K R A T I-
K U S A T A L A K IT A S A N A K K f i R D E S E I B E N . — P i r t t t t r t ć -
n e t l K d z l e m ć n y e k , 1966. 2. sz.

M lh & ly K O R O M A Z ID E IG L E N E S N E M Z E T I K O R M A N Y L E T R E JO T T E -
N E K E L O Z M £ N Y E I H E Z . P 4 r l t 6 r t 6 n e t i K a z le m ć n y e k , 1965.

NEM ACKA D E R L A U T L O S E A U F S T A N D , 2 iz d . H a m b u r g 1954.

Z U R G E S C H IC H T E D E R D E U T S C H E N A N T IF A S C H I-
S T I S C H E N W ID E R S T A N D S B E W E G U N G 1933—1945, B e r l i n ,
1957.

L ’O P P O S I T I O N A L L E M A N D E A H IT L E R , R e v u e d ’h ls -
t o i r e d e la d e u x l& m e g u e r r e m o n d la le 36/1959.
B IB L IO G R A F IJ A
— IZ B O R D IE D E U T S C H E O P P O S I T IO N GEGEN H IT L E R , F r a n k ­
M A T E R IJA L A f u r t , 1980; A . C.

312
 pokreti otpora
A d a m B O R K IE W IC Z P O W S T A N IE W A R S Z A W S K IE . Z a r y s d z ia la ln o š c i n a t u r y
w o J s k o w e j. W a r s z a w a 1957 ss. 746.
E u g e n lu s z
D U R A C Z Y ftS K I
Jć ze f BO LESLA W
GARAS
J e rz y
K IR C H M A Y E R
M a rla n
M A L IN O W S K I,
Je rz y
P A W L O W IC Z ,
W a c la w
P O T E R A N S K I,
A n to n l
P R Z Y G O N S K I,
M a rla W IL U S Z
B ern ard M ARK
T a d e u sz R A W S K I,
Z d z l s la w S T A P O R ,
J a n Z A M O JS K I
A le k s a n d e r
sk a r 2yNsk i
G h . G H E O R G H I U - A X X -a A N IV E R S A R E A E L IB E R A R I I R O M A N IE I D E
DEJ S U B J U G U L F A S C I S T , E d i t u r a p o litic S , B u c u r e ? « , 1964.
N ic o la e
CEA U SESCU
Io n PO P E S C U -
P U J U R If
G h. Z AH A R IA ,
N. G O LBERG ER,
N . N . C O N S T A N T I-
N E S C U , N . C O P O IU
313
PO L JS K A
S T O S U N K I W K IE R O W N IC T W IE P O D Z IE M IA L O N D Y N -
S K IE G O 1939—1943. W a r s z a w a 1966 ss. 303.
O D D Z IA L Y G W A R D II L U D O W E J I A R M II L U D O W E J
1942—1945. W a r s z a w a 1963 ss. 476. W o js k o w y I n s t y t u t H is to -
ry cz n y .
P O W S T A N IE W A R S Z A W S K IE . W a r s z a w a 1959 ss. 536.
P O L S K I R U C H R O B O T N IC Z Y W O K R E S IE W O JN Y I
O K U P A C J I H I T L E R O W S K I E J . W R Z E S IE N 1939 — S T Y C -
Z E N 1945. Z a r y s h is t o r ll . W a r s z a w a 1964 ss. 607. Z a k l a đ
H is to r ii P a r t l l p r z y K C P Z P R .
W A L K A I Z A G L A D A W A R S Z A W S K IE G O G E T T A . W a r -
s z a w a 1959 ss. 508. Z y d o w s k i I n s t y t u t H ls to r y c z n y .
P O L S K I E S IL Y Z B R O J N E W D R U G IE J W O J N I E S W IA -
T O W E J. T o m . 3: A r m ia K r a jo w a . L o n d y n 1950 ss. - X X I I -
972. I n s t y t u t H is to r y c z n y im .g e n . W la d y s t a v a S lk o r s k i e g o .
W O JN A W Y Z W O L E U C Z A N A R O D U P O L S K I E G O W L A
T A C H 1939—1945. W a r s z a w a 1966 ss. 881. W o js k o w y I n s t y t u t
H is to r y c z n y .
P O L I T Y C Z N E P R Z Y C Z Y N Y F O W S T A N IA W ARSZA W -
S K I E G O . W a r s z a w a 1964 ss. 429.
Z N A J N O W S Z Y C H D Z IE JĆ >W P O L S K I . Z b i ć r a r t y k u l ć w .
1939—1947. W a r s z a w a 1961 ss. 456.
20 L A T L U D O W E G O W O J S K A P O L S K I E G O . I I S e s ja N a u -
k o w a p o š w ig c o n a w o jn ie w y z w o le n c z e j n a r o d u p o ls k ie g o
1939—1945. W a r s z a w a 1967 ss. 1246. P o l s k a A k a d e m ia N a u k ,
W o js k o w y I n s t y t u t H is to r y c z n y .
R U M U N IJ A
P A R T I D U L C O M U N IS T R O M A N — C O N T IN U A T O R A L
L U P T E I R E V O L U T IO N A R E §1 D E M O C R A T IC E A P O P O -
R U L U I R O M A N , A L T R A p r jT I L O R M I S C A R II M U N C I-
T O R E S T I S I S O C IA L I S T E D IN R O M A N IA , E d i t u r a p o li-
tic S , B u c u r e ? ti, 1966.
L A R O U M A N IE P E N D A N T L A D E U X I £ M E G U E R R E
M O N D IA L E , E d iti o n s d e l ’A c a d ć m ie d e la R ć p u b liq u e P o -
p u l a i r e R o u m a in e , B u c a r e s t, 1964, 142 p a g .
B IB L IO G R A F IJ A
— IZ B O R
M A T E R IJA L A
 pokreti otpora

R U M U N IJ A Io n P O P E S C U - C O N T R I B U T IA R O M A N IE I L A V IC T O R IA A S U P R A F A -
--------------------- P U T U R I , G h . Z A - S C IS M U L U I, E d i t u r a p o l i t i c i , B u c u r e $ ti, 1965, 198 p a g .
H A R IA , I lie R A D U -
L E S C U , V a lte r R O ­
M A N , V la d im ir Z A -
H A RESC U , A u re l
P E T R I, C o n s ta n tln
C. P O P A , L e o n ld a
L O G H IN , N . N .
C O N S T A N T IN E S C U ,
V a s ile A N E S C U

C o l e c tlv R O M A N IA I N R A Z B O I U L A N T I H I T L E R I S T , E d i t u r a m l-
l i t a r i , B u c u r e $ ti, 1966, 704 p a g .

D IN I S T O R I A C O N T E M P O R A N A A R O M A N IE I , C U L E -
G E R E D E S T U D I I, E d i t u r a ? t i i n t i f i c i , 1965, 427 p a g .

A R M A T A R O M A N A IN R A Z B O IU L A N T IH IT L E R IS T , C U -
L E G E R E D E A R T I C O L E , E d i t u r a p o l i t i c i , B u c u r e $ ti, 1965,
554 p a g .

23 A U G U S T 1944, C U L E G E R E D E A R T I C O L E , E d i t u r a p o ­
l i t i c i , B u c u r e $ ti, 1964, 117 p a g .

M oH orpa4>H A , c 6 o p h h k h , BOCnOMMHaHim m n p y r n e
M a T e p n a J iu

JI. H . B b I H K O B I IA P T M 3 A H C K O E flB M JK E H M E B T O flM B E J I M K O tt

O T E H E C T B E H H O tt B O t t H b l 1941—1945. (K p a T K n ft o n e p ic ).
M ., ,,M blC JIb“ , 1965, 454 CTP„ C MJIJIIOCTpaUMHMM.

T E PO M n O fln O J IL H . O n O U n O JIB H O M B O P L B E C O B E T -
C K M X I IA T P M O T O B B T b U i y H E M E U K O -<2 >A H IM C T -
C K M X 3 A X B A T H M K O B B T O flM B E J I M K O tt O T E H E -
C T B E H H O H B O H H b l. (CCopHHK c T a T eii). 2 -e M cnpaB JieH -
H o e h f lo n o jra e H H o e MaflaHMe. M ., nojiM TH 3flaT , 1966, 574
CTp., C MJIJUOCTpaUHHMM.

O. K A II J I A H A C f l E B H T b l t t <*>OPT O B B M H H E T . 4 -e AOnOJIHeHHOe M3flaHMe.

BMJIbHIOC, M3A-BO „ M mHTJIC", 1966, 65 CTp. C MJlJIIOCTpaUH-
HMM.

A. n . K A P A B A H -
HEH K O H U. n . H E n O K O P E H H B tM n A B J I O T P A fl . M., IIOJlHTMSAaT, 1965,
4>EAOPEHKO 160 CTp. M 4 JIMCTa MJTJIK>CTpaUH<i.
JI. B. K O TO B C M O JIE H C K O E I I O f ln O J I b E . M ., M3A-BO „MOCKOBCKH«
p a 60HHli“ , 1966, 236 CTp., C JUIJIIOCTpaUMHMH.

n . n . jiu iih j io k o m m v h m c t m h e c k a h iia p t m j i b e jio p v c c m m — op-

T A H M 3A T O P M P yK O B O H M T E JIb nA P T M 3A H C K O T O
flB M JK E H M H B B E J I O P y C C H H B T O flb l B E J I M K O tt O T E -
H E C T B E H H O t t B O ttH B I. M m h c k , TOC. HSA-b o B C C P , 1959,
257 CTp.
JIIO A M JIE T E H U . B b in . 1. M ., M s a - b o nojiM TMMecKoft ju iT e -
p a T jrp b l, 1965, 655 CTP-, C MJIJIlOCTpaUMHMM.
B IB L IO G R A F IJ A
— IZ B O R P. M H W y jIb C K M fl BEH H bIH O T O H b . IIA PTM 3AHCKM E 3AIIMCKM. M mHCK.
M A T E R IJ A L A M s a - b o ,,B e J ia p y c b ” , 1965, 446 CTp., c m uuocTpauM flM M .

314
 pokreti otpora

H E n O K O P E H H A H E E J I O P y C C H H . BocnoM M H am iH u CTa- SSSR

TbM o BceHapoflHOM napm aaH CK O M HBraKemiM b E e j io p y c - " —"
Cl«t B TOAbl BejItlKOft OTCMeCTBCHHOft BOtiHbl. (1941—1945)
M ., BoeH H 3flaT, 1963, 375 CTp.

O H E M H E r O B O P H JIO C B B C B O flK A X . BocnoMHHaHHH

ynaCTHMKOB ABHBCeHHH COnpOTMBJieHMA. (CSopHUK). M .,
rocnoAMTM3AaT, 1962, 455 CTp*, c unjnocTpaiiHH M H .

I IO JIK H M f ly T H A 3 A IIA A - BocnoM HHaHHfl w onepKM oo

OCBOSOJKAeHUM BejlOpyCCHM OT (t»ailIMCTCKMX OKKynaHTOB.
M ., BoeHMSAaT, 1964, 423 CTp., c MJunocTpauuBMM.

A . P A U IK E B H U 3 A II H C K H I I A P T H 3 A H A . M3A* 2 -e n e p e p a 60T. h A on. P m-

r a , JIaT rocn3A 3T , 1963, 336 CTp., c MjniiocTpauHHMH u x a p -
TaMM.

B . n . CAMCOH IL A P T M 3 A H C K O E A B H JK E H M E B C E B E P H O H JIA TB M M
B r O f l b l B E JIM K O H O I E H E C T B E H H O H B O H H b l. (MCTOpn-
MecKiift o n e p K ). P u r a , JIaT rocn3A aT , 1951, 222 c t p *, c mjijtio-
CTpailHHMM.

C O B E T C K M E n A P T M 3 A H l> I. 143 hctopm m napTMaaHCKOro

ABUHteHKH B TOAbl BejJHKOH OTeHeCTBeHHOd BOftHbl. (C 60p -
hhk CTaTefl). 2-e M cnpaB JieH H oe m A o n o jm eH H o e H3AaHMe.
M*. roenOAMTMSAaT, 1963, 799 CTP*, C HJIJIIOCTpaUHHMH.

B. yRCAABMHMC T P A r E f l H H C E JIA n K P H lO n M C . B u jib H io c, r o c n o j u r n i a -

AaT, 1963, 55 CTp.

A. 4>. IOAEHKOB 3 A O rH E H H O H H E P T O H . M „ BoeHM3AaT, 1966, 269 CTp„

c nopTpeTaM H .

B a t r i ć J O V A N O V IC C R N A G O R A U N O R I S O C IJ A L I S T I Č K O J R E V O L U C IJ I, JU G O S L A V IJA
I, B e o g r a d , V o jn o d e lo , 1960.

S lb e K V E S IC D A L M A C IJ A U N A R O D N O O S L O B O D IL A C K O J B O R B I,
Z a g r e b , L ik o s , 1960.

Jovan N A S O S L O B O D IL A Č K I R A T I N A R O D N A R E V O L U C IJ A
M A R JA N O V IC , 1941—1945, B e o g r a d , P r o s v e t a 1958.
P e ro M O RACA

M e to d M I K U 2 P R E G L E D R A Z V O J A N O V U S L O V E N IJ I , B e o g r a d . V o jn o
d e lo , 1950.

O S L O B O D IL A Č K I R A T N A R O D A J U G O S L A V I J E 1941—
1945, I 1 I I , iz d . V o jn o ls t o r ij s k o g i n s t i t u t a , B e o g r a d , 1963.

Ž ark o V O J V O D I N A U B O R B I 1941—1945, N o v i S a d , 1959.

A T A N A C K O V IC

Jo v an U S T A N A K I N A R O D N O O S L O B O D IL A C K I POKRET U B I B L I O G R /U ttJ A
M A R JA N O V IC S R B I J I 1941, B e o g r a d , 1963. M A T E R IJA L A

315
 pokreti otpora

JU G O S L A V IJA
P ero M O RA CA 1942 — P R E L O M N A G O D I N A N A R O D N O O S L O B O D IL A C -
K O G R A T A , B e o g r a d , V o jn o d e lo , 1957.

F erd o C U L IN O V IC S T V A R A N JE N O V E JU G O S L O V E N S K E D R Ž A V E , Z a g re b ,
1959.

B ran k o P O L I T I Č K E I P R A V N E P R I L I K E U V R E M E P R IV R E M E -
P E T R A N O V IC N E V L A D E D F J , B e o g r a d , 1964.

— I? Z B O R R A F I J A D ušan PL E N C A M E Đ U N A R O D N I O D N O S I JU G O S L A V IJE U T O K U D R U ­
M A T E R IJA L A G O G S V E T S K O G R A T A , B e o g r a d , 1962.

316
 SADRŽAJ

Strana
UMESTO PREDGOVORA 11
ALBANIJA — — — 17
AUSTRIJA — — —
BELGIJA — — — —
.BUGARSKA — — —
• CEHOSLOVAČKA —
DANSKA — — — — 93
FRANCUSKA — — —
GRČKA — — — —
HOLANDIJA — — —
ITALIJA — — — —
LUKSEMBURG — —
MAĐARSKA — — —
NEMAČKA — — —
NORVEŠKA — — —
POLJSKA — — —
RUMUNIJA — — —
>SSSR — — — —
'JUGOSLAVIJA — —
BIBLIOGRAFIJA — — 305
 redaktori:
Gen. Petar BRAJOVIC
Pero MORACA
Dušan PLENCA
Dr Jovan MARJANOVIĆ

prevodioci:
Taisa AGALJCEV
Marija BOGOSIC
Ljiljana DOSTANIC
Ivan HORVATOVIC
Mirjana 1L1Ć
Marija NIKOLIČ
Cecilija PERIČ
Mirjana VILIMANOV1C

lektor
Veljka MARKOVIČ

nacrt korica
Ante SANT1C

Izrada mapa
SLAVKO M1LIĆ

oprema knjige
Živan JANAČKOVIĆ