Professional Documents
Culture Documents
VOLUME 17 • BOOK 1
The Hibernensis
A Study and Edition
Copyright © 2019
The Catholic University of America Press
All rights reserved
The paper used in this publication meets the minimum requirements of
American National Standards for Information Science—Permanence
of Paper for Printed Library Materials, ANSI, Z39.48-1984.
ISBN: 978-0-8132-3193-8
NOTE
Preface 41*
Abbreviations 44*
Sigla 45*
Introduction 47*
Tables 149*
1: Texts attributed to Sinodus Hibernensis and Hibernenses 151*
2: Sinodus Romana and Romani in Hib.A and Hib.B 154*
3: Texts attributed to Patrick 156*
4: Irish sources not mentioned in previous tables 157*
5: Θ and the present edition – a synoptic table 158*
Translation 479
Commentary 832
Glossary 889
Bibliography 891
Indexes 927
Wasserschleben to Flechner conversion table 929
Bible and Apocrypha 966
Sources 982
Translation index 1001
Text of the Hibernensis (abridged titles)
De senodo 1
De nomine senodi 1
De principalibus sinodis 2
De prefatione Dionisi ad Stefanum de diuersis sinodis 3
De diebus congregationis sinodorum 3
1 De episcopo 4
1.1 De nomine aepiscopi 4
Non debet ordinari qui secundis nuptiis contaminatus 5
1.2 De his qui nomen episcopi indigne usurpant 5
1.3 De initio sacerdotis 6
1.4 De inpositione manuum in episcopum
˛ 6
1.5 De eo quod non unus unum ordinet 7
1.6 De baculo et annulo episcopi 7
1.7 De eo qui ordinandus est 8
De eo quod nemo cito ordinandus est 8
1.8 De moribus episcopi 9
1.9 De tempore quo debet episcopus abesse ab eclesia
˛ 11
1.10 De uaris episcopi obseruationibus 11
1.11 De aetatibus quibus prouehitur quis ad episcopatum 12
1.12 De eo quod non aliunde uocandus qui ordinatur 14
1.13 De ordinationibus inlicitis mouendis 14
1.14 De eo quod habent episcopi auctoritatem ligandi 14
1.15 De eo quod imago Christi episcopus est 15
1.16 De eo quod nullus debet iudicare episcopos 15
1.17 De eo quod elegit episcopus successorem 16
1.18 De eo quod debet electio post obitum obseruari 17
1.19 De eo quod aliene gentis episcopus elegitur 17
1.20 De eo quod coram episcopo infirmo sacerdos non ministret 18
De eo quod eunochi aepiscopatum accipiant 18
1.21 De eo quod episcopus sine consilio nihil donat 18
1.22 De episcopo excommunicando qui aliena rapit 18
3 De diacono 31
3.1 De nomine diaconi 31
3.2 De exordio diaconorum 32
3.3 De ordinatione diaconi 32
3.4 De diligentia diaconorum 32
3.5 De distantia ministerii 33
3.6 De uestimento diaconi 34
3.7 De subiectione diaconi 34
3.8 De distributione eucharistæ a diacono 34
3.9 De predicatione diaconi coram prespiteris 34
3.10 De diacono non occupante sedem prespiteri 34
4 De subdiacono 35
4.1 De nomine subdiaconi 35
4.2 De ministerio subdiaconorum 35
4.3 De ordinatione subdiaconi 35
4.4 De exordio subdiaconorum in utraque lege 36
5 De lectoribus 36
5.1 De exordio lectorum 36
5.2 De ordinatione lectoris 36
5.3 De eo qui eligendus est in lectore 37
5.4 De uoce lectorum 37
6 De exorcista 37
6.1 De exordio exorcistarum 37
6.2 De ordinatione et ministerio exorciste 38
7 De ostiario 38
7.1 De exordio eorum in lege 38
7.2 De ministerio eorum in nouo 39
7.3 De ordinatione ostiarii 39
De clerico 42
De nomine clerici 42
De eo quod omnes clerici nominantur 42
De eo quod debent apud abbatem iudicari 42
De causa clericorum contra episcopum 43
De eo quod in conuiuiis fieri non debent 43
De clericis habentibus causam contra metropolitanum 43
De uoce moderanda clerici 43
De clericis non retinentis propriis ecclesiis 44
10 De multimodis causis clericorum 44
De eo quod non debent secularia negutia exercere 46
De Christiano 47
De nomine christi 47
De moribus Christiani 47
De his qui se putant iustos esse 48
De moderantia in uestibus Christianorum 49
De eo quod debet septem a Christiano sumere 49
De his quibus pertinet nomen Christiani 49
De lege 53
De substantia definitionis legis 53
De tribus modis quibus lex constat 54
De causa facte legis 54
De bino statu legum 54
De iure 54
De rebus que˛ debent fieri in lege 55
De legibus transgrediendis 55
De obseruatione legis ueteris et adiectione 56
De auctoribus legum 56
De quinque legibus 56
12 De ieiunio 57
De ieiuni nomine 57
De tribus generibus gastrimargie˛ 57
De ieiunio proficiente et mundialibus 57
De ieiunio, ut non sit propria uoluntate 58
12.1 De esu mane cogente necessitate 58
12.2 De ieiunio faciendo, quod multum ualet 58
De eo quod non urit temptatio abstinentes 60
12.3 De laude ieiuniii 60
12.4 De eo quod inutile sit ieiunium sine uirtutibus 61
De ieiunio inutili his in quibus est plenitudo nequitiæ 61
12.5 De ieiunio inutile sine caritate 61
12.6 De ieiunio cum ælimosina 62
12.7 De ieiunio sine elimosina inutili 62
De eo quod non dimidiatum ieiunium esse debet 62
12.8 De eo quod debet ieiunium esse mensuratum 63
De eo quod melior abstinentia omni ieiunio 63
12.9 De laude abstinentiæ 63
De curatione hominis delinquentis 64
12.10 De bono ac proficiente ieiunio 64
12.11 De uarietate ieiunii 64
12.12 De eo quod per inmoderatos cibos demones urgent 64
De demonibus quos uincimus per ieiunium 65
12.13 De eo quod non ad unam mensuram ieiunandum 65
12.14 De soluendo ieiunio humanitatis causa 65
De abstinentia solubili a cibis 66
12.15 De ieiunio nec locus, tempus, persona soluere potest 66
De ieiunio pro uiuis faciendo 67
De ieiunio pro mortuis 68
De eo quod non ieiunandum in die dominico 68
De eo quod ieiunandum in quarta et in sexta feria 68
De eo quod ieiunandum in festis diebus 68
13 De elimosina 69
13.1 De nomine ælimosine˛ et eius laude 69
13.2 De laude ælimosine 69
De eo quod non pauperibus inrelegiosis ministrandum 70
13.3 De eo quod elimosina adiuuat peccatorem 70
13.4 De eo quod sola elimosina
˛ non liberat sine aliqua uirtute 71
13.5 De laude non querenda in bona ælimosina 71
De eo quomodo elimosina facienda 71
13.6 De ælimosina de propris danda non de alienis 72
13.7 De elimosina de furto aut rapina 72
13.8 De differentia ieiuni et elimosine 73
14 De oratione 73
14.1 De oratione adsidua facienda 73
14.2 De oratione adsidua multa ualente 73
De oratione pro aliis uiuis 74
De discretione orationis 74
14.3 De eo quod melior oratio quam lectio 75
De profectu lectionis 75
14.4 De eo quod inutilis est oratio sine operibus 75
14.5 De inutili oratione que querit laudem 75
De tarditate audiendi orationis 76
14.6 De loco orationis 76
De eo quod inutilis est clamor uocis 76
16 De testimonio 83
De nomine testimonii 83
De quinque modis testimonii 83
De tribus rebus quibus probatur testis 83
16.1 De eo quod non recipienda est repentina testificatio 84
16.2 De tribus personis quibus obnoxius est falsus testis 84
16.3 De hiis qui ad testimonium non admitendi sunt 84
16.4 De eo quod conspiciende˛ sunt persone˛ testantium 85
16.5 De eo quod non usque quaque abnuenda testificatio 86
De peccato testimonium prementis 86
De eo quod idem est dicere et credere falsum 86
De mendacio non suscipiendo 86
De mendacio damnando 86
16.6 De catholicis temere testantibus 87
16.7 De testimonio unius prohibendo 87
16.8 De testimonio perfecto a pluribus 87
16.9 De testimonio timendo etiam a pluribus 88
16.10 De testimonio uiui super mortuum 89
16.11 De eo quod non facile firmatur testimonium 90
16.12 De testimonio mortui super uiuum 90
16.13 De duobus uiuis contradicentibus 91
16.14 De sancto accussato, qualiter se defendat 92
16.15 De eo quod cum pluribus iuramentum sit 92
17 De oblationibus 92
17.1 De eo quod cadunt in ius Domini 92
17.2 De domibus uel agris Deo immolatis 93
17.3 De his qui retrahunt santificata Deo 93
De his qui negant oblationes 94
17.4 De IIII oblationibus æclesie Dei 95
De decimis 96
De eo quod pauperes recipere decimas oportet 97
17.5 De æclesia humanius agente cum his qui retrahunt 97
17.6 De his qui submotant oblationes defunctorum 97
De eo si quis nudauerit eclesiam 98
17.7 De eo quod non spoliande sunt æclesie 98
17.8 De oblationibus mouendis si necesitas suaserit 98
17.9 De oblatione uel uoto monachi 99
17.10 De oblatione degentis sub censu non proficiente 99
17.11 De oblationibus puerorum mutandis 100
17.12 De oblationibus puerorum retrahendis 100
17.13 De oblationibus peccatorum in necessitate susceptis 101
17.14 De oblatione hominis liberi non retrahenda 101
17.15 De oblationibus renouandis 102
17.16 De eo quod non oportet oblationes admisceri 103
20 De prouincia 112
20.1 De nomine prouincie˛ 112
20.2 De ratione prouinciae 112
De diuisione orbis terrarum 112
20.3 De eo quod non degradanda prouincia 113
20.4 De spernenda prouincia 114
De eo quod maxime cause ab alienis queruntur 114
20.5 De alienis prouincis adeundis ad iudicandum 114
20.6 De prouinciis et personis diuitandis 115
21 De iudicio 115
De nomine iudicii 115
21.1 De personis dignis ad iudicandum 116
21.2 De multitudine iudicum pro multitudine causarum 117
De plurimis iudicibus in una gente 118
21.3 De incerto iudicio 118
21.4 De loco quo debent iudices iudicare 119
21.5 De III quibus indiget iudex 119
21.6 De tribus modis quibus debent iudices iudicare 120
Non oportet deprauare sensum scripturæ 120
21.7 De admonitione iudicum ut pacem sequantur 120
21.8 De his qui per pacem habentur 121
De quibusdam iudicis legis 121
21.9 De eo quod una sententia habenda 122
De diuerso iudicio per unum iudicem 122
21.10 De non accipiendis personis in iudicio 124
21.11 De peruerso iuditio 124
De eo quod iudicia secundum tempus et loca iudicanda sunt 125
De eo quod iudex neminem timeat 126
21.12 De iudicibus æclesiae 126
21.13 De IIII principalibus modis reprehendendi 127
De peruertentibus iudicium per munera 127
21.14 De ceteris causis quibus mutantur iudices 128
21.15 De ira causedicorum 129
De iurgatoribus 129
De ignorantia iudicis quod multos distruat 130
21.16 De peccato lingue non minore peccato manuum 130
21.17 De probatione iudicum 130
De statu iudicum 131
De his qui contra ueritatem sentiunt 131
21.18 De querela pereundi 131
21.19 De dificultate doctoris 131
21.20 De iudicio bonorum iudicum non mouendo 132
De iudicibus culpandis 133
21.21 De iuditio bonorum iudicum 133
De bono iudice laudando et malo contempnando 134
21.22 De bono iudice elegendo 134
21.23 De ætate uel gente in iuditio non querenda 134
21.24 De donis non recipiendis pro ueritate ostendenda 135
21.25 De muneribus non recipiendis 135
21.26 De iuditio clericorum 135
21.27 De eo quod licet clerico appetere causam suam sine lite 136
21.28 De laicis non iudicantibus 137
21.29 De eo quod non iudicandi sunt clerici a laicis 137
De eo quod debet iudex cito iudicare 138
De eo quod non debet cito iudicare 138
De eo quod non debet iudex uolubilis esse in iudicio 138
De eo quod non motandum iudicium mendacium 139
21.30 De eo quod oportet principem inire iuditium cum seruo 139
21.31 De monaco non debente inire iuditium cum principe 139
22 De ueritate 140
De donis non recipiendis pro ueritate 140
22.1 De ueritate iudicanda 140
De ueritate pretiosiore omni re 140
De his qui contra ueritatem sentiunt 141
De eo quod non oportet tacere ueritatem 141
De discretione mendacii et ueritatis 141
22.2 De eo quod non amatur ueritas 141
22.3 De ueritate quatienda 142
De ueritate non obprimenta humilitatis causa 142
22.4 De III-bus modis quibus agnoscitur ueritas 142
De eo quod non semper ualet ueritas 142
22.5 De prudentibus corda hominum conspicientibus 143
De senibus 143
De honorificatione senis 143
De uerecundia senum 143
De iniquitate senum 143
24 De regno 145
De nomine regni 145
24.1 De ordinatione regis 145
De increpatione regum 145
De eo quod elegitur in regnum frater iunior 146
De uariis temporibus regni 146
De eo quod rex in alicuius ciuitatis regnum uocatur 147
De duabus uirtutibus regis 147
24.2 De ordinatione regis cum sorte 147
24.3 De eo quod malorum regum opera distruant 147
24.4 De eo quod bonorum regum opera ædificentur 148
24.5 De eo quod non oportet iuuenem regnare 149
24.6 De rege non habente uxores plurimas 149
24.7 De breuiore regno iusto meliore longo iniquo 150
24.8 De non custodiente regem 150
De interficiente regem 150
24.9 De censu regi dando 150
24.10 De censu non dando super aeclesiam 151
24.11 De rebus pauperum in censum non dandis 153
24.12 De grauitate imperii regis 153
24.13 De inobedientibus legi regis puniendis 154
De animositate punienda contradicentium decretis totius plebis 154
24.14 De leuitate imperii regis imperanda 155
De leuitate census 156
24.15 De moderato imperio 156
24.16 De dominis rapere non debentibus aut fraudare 157
24.17 De sermone regis occidente inimicum 157
24.18 De sermone regis protegente inimicum 158
24.19 De non adolando regi uel peccatori 159
De perdenda gratia Dei 159
De stultitia placendi malis 159
25 De sorte 159
25.1 De sorte mittenda in dubis et incertis 159
25.2 De eo quod non est electio humana in sorte 160
25.3 De eo quod non semper sortibus credendum 160
25.4 De IIII causis quibus sors elegitur misa 161
25.5 De eo quod inter dubia sors mitti debet 162
28 De furto 191
De nomine furti 191
28.1 De furto prohibendo 191
28.2 De eo quod idem sit utrum paruum an magnum furatur 192
De eo quod fur mortem non meretur 192
28.3 De furto grauiter puniendo 192
28.4 De notatione uarietatis animantium in furto reddendo 193
28.5 De uariis punitionibus furti et causis diuersitatis 194
28.6 De furto in æclesia peracto 196
De penitentia furantis in ecclesia 196
28.7 De poenitentia furantis si non de æclesia 196
28.8 De furto leuiter sanando 197
De notatione uarietatis que˛ est inter uetus et nouum 197
29 De commendatis 198
29.1 De furto commendati in lege 198
De reddendo aut non reddendo motuo 199
29.2 De perdito commendato in nouo reddendo 200
De negatione depossiti uel alicuius rei 200
De restitutione depossiti a sanctis 201
29.3 De uiuente super mortuum testante commendatum 201
29.4 De commendato pecorum 202
De negligentia commendationis reddenda 202
De re perdita 202
29.5 De commendatis ad æclesiam non reddentis 203
De depositis incertis 203
34 De iuramento 240
34.1 De iuramento iurando 240
34.2 De cautione iuramenti 242
34.3 De eo quod non iurandum per creaturam 242
34.4 De eo quod non oportet Christianum iurare 243
34.5 De iuramento soluendo 243
34.6 De iuramento non soluendo 245
34.7 De eo quod multi falluntur per iuramentum 245
34.8 De iuramento fallaci 246
34.9 De uitio auditorum conpellentium ad iuramentum 246
34.10 De eo quod similis est iniquitas periurantis et celantis 246
34.11 De penitendo periurio et ex elimosina pro eo 247
34.12 Quid sit iuramentum et penetentia Dei 247
34.13 De accussato causam finiente per iuramentum 247
34.14 De eo quid sit iuramentum cum pluribus 248
De eo qui iurat quomodo relinquendus 248
35 De iubeleo 248
35.1 De iubeleo VII annorum et iubeleo L annorum 248
35.2 De sabato annoso 249
35.3 De captiuis ingenuis in eodem sabato liberandis 249
35.4 De agri uenditi pretio et iubeleo reuertendo 249
De antiquitate summouenda 250
35.5 De III-bus quibus egimus in emto 250
35.6 De III-bus uenditis rebus in iubeleo reuertentibus 250
35.7 De tempore quo neglecta cadunt in ius antiquum 250
De perditis non reuertentis 251
De fixis sine motatione 251
De motatis sine culpa 251
De rebus neglectis per multa tempora reuertendis 252
35.8 De eo quod obseruande sunt leges iubelei 252
35.9 De domo que non reuertitur etiam in iubeleo 253
De eo quod cadunt in ius proprium 253
De aliis iubelium contra te opponendibus 253
35.10 De hiis que non eludit iubeleus 254
35.11 De III causis quibus factus iubeleus 254
36 De principatu 255
De nomine principis 255
36.1 De ordinando principe cum sorte 255
36.2 De IIII generibus ordinationis 255
36.3 De bonis principibus 256
36.4 De malis principibus increpandis 258
36.5 De eo quod principes non culpandi paruo crimine 259
36.6 De subiectione populi principi 259
36.7 De eo quod non petitur principatus 259
36.8 De penitentia inobedientiae principi 260
36.9 De iure principis a populo 260
De eo quod debet princeps facere heredem 260
De moribus electi heredis 261
De eo quod post mortem debet ordinari 261
36.10 De mansuetudine et humilitate principis in populum 262
36.11 De eo quod debet princeps ministrare et ministrari 262
36.12 De eo quod non habeat princeps domum propriam 263
36.13 De eo quod non debet sibi seruare proprium thesaurum 263
36.14 De eo quod debet princeps habere ministrum 263
36.15 De eo quod non debet princeps donare sine consilio 264
36.16 De obedientia ministrorum principi 264
36.17 De excommonicatione contradicentis principii 265
36.18 De contradicente principi ordinante heredem 265
36.19 De eo quod princeps solus successorem ordinat 265
36.20 De consensu populi in ordinando successore 265
De eo quod princeps solus ordinat successorem 266
36.21 De eo quod cauendum omni principi ne male regat 266
36.22 De sanguine subiectorum de manu gubernatorum quesito 267
Multi prauitatem ex alienis tuentur 267
36.23 Cur mali principes in locis sanctorum fiunt 268
36.24 De aliis desiderantibus principatum indigne 268
36.25 De laicis principatum affectantibus 269
36.26 De eo quod indigni sunt qui non bene regunt domu 269
De principatu non recussando 270
De principatu non cito tenendo 270
De malis principatum mercantibus 270
36.27 De eo quod mores ædificent principem 271
36.28 De penitentia blasfemantis principem bonum 271
36.29 De precauendo principe 271
36.30 De eo quod in insipientes praeesse non debent 271
36.31 De malis personis tempore nouissimo 271
36.32 De manendo in omni uocatione 272
36.33 De eo quod non degradandi principes a Deo uncti 272
De eo quod subieciendum sit malis 272
36.34 De pessimis principibus ieciendis 273
De pessimis principibus deserendis 273
36.35 De eo quod non debent principes dispicere monacos 273
De murmurante æclesia contra malum principem 274
36.36 De eo quod non dispersa debet aeclesia per contumaciam 274
De eo quod non debent principes probria habere 274
De eo quod non oportet principem propria habere 275
De eo quod non debet princeps rapere parochiam alterius 275
36.37 De pessimis principibus uitandis 276
De uariis causis 276
36.38 Non debet princeps putare proprium quod sibi donatur 277
37 De doctoribus 277
37.1 De iure doctoris boni 277
37.2 De honore doctoris boni 278
37.3 De eo quod habeant mercidem doctrinae apud Deum 279
37.4 De eo quod doctores debent implere quod docent 279
De eo quod debent doctores accipere consilia 280
37.5 De eo quod sequenda sit doctoris doctrina mali 280
37.6 De malo doctore contemnendo 281
37.7 De eo quod melior est docta iusticia 281
37.8 De eo quod sancta rusticitas discretionem non habet 282
37.9 De rusticitate certante contra sapientiam 282
37.10 De eo quod sancta rusticitas debet subiungi 282
37.11 De eo quod melior est sancta rusticitas 283
37.12 De conparatione rusticitatis et scientiæ peccatricis 283
37.13 De moribus uerborum scripturae 283
De statura doctoris non praedicantis 284
37.14 De querela sapientium minus implentium 284
37.15 De eo quod dificilius errantem sapientem conuerti 284
37.16 De emendatione doctorum quod ab ipsis heresis orta est 284
37.17 De doctore bono non contristando 285
De eo quod non minoris mercidis sit papulo uerbi 285
De eo quod non oportet quemquam motare uerba scripturæ 285
De eo quod sensum scripturæ deprauare non oportet 286
De eo quod sapiens adiuuare sapientem 286
37.18 De eo quod considerandum est doctori quid, cui, quando 286
37.19 De doctoribus non defendentibus æclesiam increpandis 287
38 De monachis 288
38.1 De nomine monachorum 288
38.2 De exordio et auctoritate monachorum 288
De tribus maculis monachi 288
38.3 De uariis generibus monochorum 289
38.4 De eo quod non oportet monachum fieri sine abbate 292
De unitate monachorum 292
38.5 De eo quod non oportet monachum habere proprium 293
De monacho profugo 293
38.6 De monacho non retenendo ab abbate suo 294
38.7 De monachis fugientibus susceptis uel non susceptis 294
De eo quod non suscipiendus monachus alterius 295
38.8 De eo quod debet monachus dare abbati adquesita 295
38.9 De monacho paulo remissioris regulae non admitendo 295
38.10 De eo quod ambo excommonicandi, fugitiuus et susceptor 296
38.11 De uago monacho excommonicando 296
38.12 De eo quod debet monachus abbatem malum deserere 296
38.13 De eo quod non oportet in duabus aeclesiis conscribi 297
38.14 De penitentia monochi qui filios genuerit 297
38.15 De eo quod non oportet monachos secedere 297
38.16 De eo quod non oportet monochum cellam construere 298
39 De excommonicatione 298
39.1 De ordinatione excommonicationis 298
De modo excommunicationis 298
39.2 De excommonicandis malis 299
De excommunicanda mensa malorum 299
De eo quod debet mundus excummunicare inmundos 300
39.3 De non dicendo aue peccatoribus 300
39.4 De eo quod non cito quis excommonicandus sit 301
39.5 De eo quod excommonicandi sunt cognati 301
39.6 De eo quod excommonicandus qui suscipit 302
39.7 De eo quod suscipienda non sit elemoisina excommonicati 302
39.8 De eo quod non debet excommunicatus offerre 302
39.9 De eo quod debet unusquisque mundare se prius 302
39.10 De eo quod non excommonicandi qui in macellum ueniunt 303
39.11 De eo quod non opus prauum hominem maculant 303
39.12 De hereticis excommonicandis 303
39.13 De eo quod boni sine malis esse non possunt 304
39.14 De eo quod melius est secedere a malis 305
Non debet aeclesia fidere in potestates mundi 306
De intelligentia diuinorum librorum 306
De eo quod non nocet bonis deprehendi cum malis 306
39.15 De eo quod non nocet bonis mori cum malis 307
De tribu 330
De nomine tribus 330
De numero tribus Iuda 330
De consanguinitate in una tribu 331
De differentia agnatorum et cognatorum in tribu 331
De deferentia inter populum et plebem et tribum 331
De genelogia tribus Iuda secundum Matheum 331
De genelogia tribus Iuda secundum Lucam 332
De nominibus filiorum Dauid 333
De deferentia genelogiae euangeliorum 333
De eo quod debentur uiro filiæ in una tribu 334
42 De locis 335
42.1 De aeclesia ab infidelibus non fundanda 335
De monasterio construendo 336
42.2 De edificante aeclesiam in territorio alicuius episcopi 336
42.3 De fundamento aeclesie ab infidelibus accepto 336
De locis sine martiribus 336
42.4 De conuersatione aduene accipientis locum 337
De aduena proprio arbitrio construere locum non potente 337
42.5 De aduena non ualente tenere locum suum 337
42.6 Qui dat locum alicui, si separati, hoc modo separabuntur 338
De his qui loca pro tempore tenent 338
42.7 De his qui queruntur uitam proximorum 339
42.8 De eo quod non de loco ad locum querendus est Deus 339
46 De poenitentia 380
De nomine penitentiam 380
46.1 De laude poenitentiae 380
46.2 De confessione peccatorum 380
De penitentia iniqui auferente plagam in diebus eius 381
46.3 De poenetentia peccantium recipienda 382
De eo quod ad solam emendationem remissio debetur 382
De penitentia æbriosorum clericorum 383
De penitentia eorum qui reuertuntur ad malitiam 383
46.4 De conpendiosa poenitentia proficiente 383
46.5 De poenitentia Deo soli confitenda 384
De recta paenitentia 384
46.6 De pensatis causis et post soluendis 384
46.7 De malis preteritis non nocentibus uere poenetentibus 385
46.8 De poenitentia cum lacrimis agenda 385
46.9 De poenetentiæ inposibilitate in dolore 386
46.10 De incerta indulgentia ultime˛ poenetentiae 386
46.11 De poenetentia agenda etiam in ultimo spiritu 387
46.12 De sacrificio non denegando 387
De his qui in penitentia negotiantur 388
De his qui fornicantur inrationabiliter 389
De his qui adulteras uxores habent 389
De eo quod non oportet militare Deo et mundo 389
De bono perdito in modico 390
De longo spatio iniquo in breui sanato 390
De his qui peniteri non possunt 391
Non licet mechatis post penitentiam in cohabitatione fieri 391
De eorundem habitatione in una domu 391
46.13 De loco poenitentiae 392
De nominibus reuertentium ad res humanas 392
46.14 De eo quid sit ultimus spiritus 392
46.15 De infrenes inuersis 393
46.16 De eo quod poenitentia moderari non possit 393
46.17 De anno uno ad poenetentiam subficiente 394
46.18 De poenitentia unius diei sanante hominem 394
46.19 De inpositione manus super poenitentem 394
48 De martiribus 397
De nomine martiris 397
48.1 De exordio martirum 397
48.2 De eo quod nulla distantia martiris et babtizati 398
48.3 De felicitate martirum per infilicitatem adquæsita 398
48.4 De diuersis supliciis martirum 398
48.5 De transmigratione martirum, hoc est reliquiarum 399
De transportatione martyrum 399
Duplex peccatum est malefacere iuxta martyres 400
48.6 De martiribus pro nobis intercedentibus 400
48.7 De nataliciis martirum in quadragesimis non agendis 400
48.8 De III-bus modis quibus transmutantur martires 400
48.9 De honore martirum aliquando migrante 401
48.10 De resurrectione transmutatorum martirum 401
48.11 De honore Dei ad martires non adferendo 401
48.12 Non intendit spiritus martirum que aguntur in mundo 402
48.13 De eo quod necessitate uident que hic aguntur 402
48.14 De eo quod non omnes mortui hoc possunt 402
48.15 De eo quod martires nominandi martires 403
51 De tonsura 407
51.1 De exordio tonsurae æclesiæ 407
51.2 De Phetro primo tonso clerico 408
51.3 De V-e causis quibus tonsus est Petrus 408
51.4 De sacramento coronae in anima habendo 409
51.5 De corona sacerdotium et regnum significante 409
51.6 De tonsura Britonum 409
51.7 De excommonicandis clericis qui non tondentur 410
De excumunicantis clericis qui non tonsurantur Romano more 410
De eo quod non oportet mulieri tunderi 411
De eo quod mulier tonderi debet 411
De effiminatis in scriptura exossis 411
52 De bestiis mitibus 412
52.1 De nomine et rebus nociuis bestiæ 412
52.2 De bestia constringenda 412
52.3 De bubus cornupetis 413
52.4 De III-bus necessariis hominis 413
52.5 De canibus 413
52.6 De prima canis culpa non reddenda 414
52.7 De pecore occidente pecus 414
De animante non nutriendo 415
52.8 De pilacibus 415
52.9 De gallinis 415
53 De carnibus 415
53.1 De tempore quo concesse sunt esui humano 415
De ussu carnium licito 416
De ussu carnium inlicito 416
53.2 De carnibus non uetandis sed usus earum luxoriam gignit 416
53.3 De non manducando cibo in quo luxoria 416
53.4 De abstinentia in usu carnium 417
53.5 De cautione dissensionis in carnibus edendis 417
53.6 Omne mortuum sine effussione sanguinis morticinum 417
53.7 De decreto sinodi in inlicitis et licitis carnibus 418
De eo quod carnes uetite˛ sunt in lege 418
53.8 De essu piscium ualde licito 418
De fluminibus piscium 419
53.9 De esu auium licito 419
53.10 De esu ferarum maxime ceruorum licito 419
De essu animalium, hoc est suum, inlicito 420
53.11 De esu suium licito 420
De eo quod caro suillis non omnibus licet comedi 420
53.12 De suibus manducantibus homines 421
53.13 De esu aequorum inlicito 421
53.14 De morticinis suibus 421
De ussu licito 422
53.15 De edendis carnibus nisi scandalizent proximos 422
53.16 De cibis infidelium non nocentibus iuxta doctrinam 423
54 De uera innocentia 423
54.1 De laude innocentiæ 423
54.2 De innocentia puerorum 424
54.3 De pueris malis quamuis innocentes 424
54.4 De uitiis que adherent innocentiæ puerorum 425
54.5 De duobus generibus innocentiæ 425
54.6 De eo quod non numerantur paruuli in numero perfectorum 426
54.7 De aetate paruuli qua nihil reddit 426
54.8 De aetate antequam sanctimoniales non uelentur 426
De infantibus 427
De eo quod mala merentur proiectores infantum 427
De eo cuius sunt filii proiecti in æclesia 427
De defentione proiectorum infantium æclesiæ Dei 427
De eo quod primis annis a matribus separari non oportet 428
De iuuenibus uota sua proferri debentibus 428
55 De ospitalitate 428
55.1 De ospitalitate seruanda 428
55.2 De profectu ospitalitatis 429
55.3 De cauendis ospitibus 430
55.4 De malis ospitio recipiendis 430
De mercide suscipiendi 430
56 De hereticis 431
56.1 De nomine hereticorum et causa qua heretici dicuntur 431
56.2 De causa qua sunt hereticii 431
56.3 De eresiarchis 431
56.4 De heretico uitando post correptionem 431
56.5 De heretico non uitando 432
56.6 De hereticorum libris legendis 432
59 De conuiuiis 437
59.1 De III modis quibus aeclesia enchennia facit 437
59.2 De praedicando in conuiuiis 437
59.3 De scurilitatibus et turpiloquis in conuiuio deuitandis 438
De facientibus et non facientibus signa 438
59.4 De eo quod non reficienda sunt festa gentium 439
De conuiuis pauperibus exhibendis 439
De III quibus constat dignitas æpulæ 439
De eo quod non oportet conuiuia in eclesia
˛ agi 439
60 De maledictionibus 440
De maledicendis inimicis 440
60.1 Quomodo maledicendi sunt inimici 440
De maledictione iusti timenda 440
60.2 De II-bus modis orandi pro inimicis 440
60.3 De inimico proprio non maledicendo 441
60.4 De morte inimici non roganda 441
Non rogandum quod est contra Dominum 442
60.5 De dialogo Phetri et Gregori 442
60.6 De maledictionibus legis 443
De his qui maledicuntur istis 443
61 De benedictionibus 444
63 De auguriis 451
63.1 De Christianis non debentibus querere diuinationes 451
63.2 De inanitate bonorum operum 451
63.3 De poena diuinationis huius 451
63.4 De seruientibus auguriis et inspectione scripturarum 452
63.5 De poenitentia Christianorum diuinationes obseruantium 452
63.6 De augoris non obseruandis si uera sint 452
63.7 De causa qua plus demones sciunt quam homines 452
63.8 De licentia Christiana 453
64 De anima 453
64.1 De statu anime 453
De III partibus animæ 454
De eo quod unaquæque anima angelum habeat custodem 454
64.2 De VII substantis anime 454
64.3 De III partibus anime 455
64.4 De domicilio anime 455
64.5 De uita corporis et animæ 455
64.6 De dialogo Gregorii et Phetri 456
64.7 Vbi recipiuntur animae iustorum ante iuditium 456
64.8 De eo quod non est anima pars diuinitatis 457
65 De uariis causis 457
De poenitentia sermo Agustini 457
De poenitentia sancti Hieronimi 457
De moderatione ieiunii 457
De poenitentia sermo Agustini docens 457
De poenitentia sermo Hieronimi ad Damassum 457
65.1 De moderantis uestibus Christianorum 458
65.2 De III causis quibus neglegitur scriptura 458
De syllabis mundantibus peccata 458
65.3 De sermone otioso 458
65.4 De Christiano 459
65.5 De III petitionibus Patricii 459
De uera hostia 460
65.6 De eo quod non prodest quicquid contra consilium Dei 460
65.7 De consilio a pluribus perquirendo 461
De calciandis clericis 461
65.8 De his qui se putant esse iustos et non sunt 461
65.9 De honore sabbati 462
65.10 De lege Domini recitanda die noctuque 462
De elatione 462
De non respundendo contumelas 462
De æqua diuisione inter preliantes et remanentes 463
De eo quod qui mittit ad decolandum ipse decollat 463
De sabbato et quinta feria 463
65.11 De ciuitate non mane aperienda 463
De eo quod satis boni non habebunt conpensationem 464
De falso accusato 464
65.12 De causa inopie nostre˛ 464
65.13 De salute perpetua non nisi per laborem adquirenda 464
De eo quod non omnibus dandum concilium 465
De eo quod non oportet cognoscere faciem in iudicio 465
De leone necante peccatorem, custodiente iustum 465
65.14 De iteranda conductione causa tempestatis et pluuiae 465
65.15 De pueribus 465
65.16 De clericis non retinendis in locis suis 466
65.17 De eo quod monere melius est 466
65.18 De eo quod non ieiunandum in die dominico 466
66 De contrariis 466
De exemplo non operandi sublimibus gradibus 466
De exemplo perigrinandi 467
De licentia Christianorum in cibis 467
De maledicendis inimicis 467
De libris non retinendis 468
De inmobilitate doctrinae 468
De Deo non obliuiscendo in prosperis 469
66.1 De eo quod omnis iudex uolubilis esse non debet 469
66.2 De tarditate conductionum et eius breuitate 470
66.3 De eo quod iudicem oporteat III obseruare 470
66.4 De seueritate uindicte 471
66.5 De reatu reorum in defendentes eos ueniente 472
66.6 De furto grauiter puniendo 473
66.7 De iuramento soluendo 473
Preface
This book has been many years in the making. It began life as a project for
a doctoral dissertation at Oxford, supervised by Professor Richard Sharpe.
It is to him that I owe a debt of gratitude for inspiring mentorship, prac-
tical guidance, generosity with his vast reserves of knowledge, and un-
compromising intellectual sincerity. After my doctorate was conferred in
2007, work on the Hibernensis continued intermittently as much as time
has allowed. Over this period I was fortunate to receive input from a good
number of scholars whose Latinity and competence as historians far sur-
pass my own. The earliest draft was read in its entirety by Dr Richard
Pollard, whose penetrating insights as Latinist, historian, and avid reader
of early medieval literature have contributed a great deal to improving
the text and to excising errors. A more recent draft was reviewed by
Professor Thomas Charles-Edwards, himself the leading authority on the
Hibernensis, who read every word, made numerous corrections, and of-
fered contextual interpretations based on his unrivalled familiarity with
early Irish law and church history. The late Professor Donnchadh Ó Cor-
ráin, who can rightly be credited with establishing many of the funda-
mental principles of the study of early Irish law and canon law, read the
entire text, and proposed several changes and re-interpretations of pas-
sages that strained my linguistic and historical understanding. Further
reading of portions of text, translation, and introduction was provided by
distinguished colleagues and friends, among them the leading scholars in
early medieval canon law and Celtic studies: Professor Liam Breatnach,
Professor Pádraig Breatnach, Dr Michael Elliot, Dr Sven Meeder, and the
late Professor Roger Reynolds. The final script was meticulously proof-
read by Linda Mellor and the indefatigable polymath Dr Joel Kalvesmaki.
Additional (and much-needed) verification of source references was pro-
vided by Sumner Braund. The English translation was indexed by Laura
Napran. All have been extraordinarily forthcoming with their time and
patiently corrected my many errors.
The authorial cliché of claiming responsibility for all remaining errors
holds markedly true for these volumes, because in editing a text on the
scale of the Hibernensis and with as many variant manuscript readings,
some perplexingly esoteric, errors are impossible to avoid entirely (es-
pecially for a Latinist of middling ability): some will be trivial, like the
42* Preface
Abbreviations
For abbreviated sources in the apparatus fontium of the edition, see corresponding
entries in the index of sources on pp. 982–1000.
Sigla 45*
Sigla
Other manuscripts
Recensions
in continental Europe, now Trier, Stadtbibliothek, 137/50, fols. 48r –61v (CLA 9 §1368).
Introduction 49*
(Studie VIII, Teil I)’, 396. I discuss the Vetus Gallica at length later.
2 A manuscript that reflects such an interest is the derivative Θ, discussed at length in
section 2.5.
50* Hibernensis
141: ‘many of the native Irish canons in the eighth-century Collectio belong to two distinct
groups, the Romani and the Hibernenses. The Romani were concerned with a church admin-
istered by bishops and clinging to Roman and continental usage; the Hibernenses were deal-
ing with a church normally administered by abbots, a church concerned with native legal
institutions, trying to fit the Irish church into the structure of native law’. Richard Sharpe
offered a refinement of this model by positing ‘an organisation with many small dioceses
but no archbishops with recognized metropolitan authority’. See R. Sharpe, ‘Churches and
communities in early medieval Ireland: towards a pastoral model’, 107. A reassessment
of the problem of church organisation, necessitated by Richard Sharpe (‘Some problems
concerning the organization of the church in early medieval Ireland’), was undertaken by
Colmán Etchingham (Church Organisation), who placed Hib at the forefront of his contem-
porary Latin sources.
Introduction 51*
1 A thorough but not altogether exhaustive list is Kéry, Canonical Collections of the Early
translated ibid. De disputatione and De arreis were edited by Bieler, Penitentials, 160–166.
2 For copies of Hib that circulated alongside texts of Irish origin, see entries for MSS AB-
HOP in chapter 4. An edition of the Cambrai Homily is in Stokes and Strachan, Thesaurus
Palaeohibernicus, 2:244–247. For background on the homily, see Ó Néill, ‘The background
to the Cambrai Homily’; Stancliffe, ‘Red, White and Blue Martyrdom’.
1.1 A background to the Hibernensis 53*
others are mentioned in the notes on the translation. The third type of
internal evidence is linguistic. It consists of Hiberno-Latinisms as well as
Irish proper names (and a place-name) found throughout the text. The
following are but a few examples: on p. 182 ln. 1 of book 26 we find a ref-
erence to the term uagus Dei. This appears to be a Latin rendering of the
Irish legal term déorad Dé ‘exile of God’, denoting hermits who left their
own territory and lived as exiles elsewhere. Such persons enjoyed special
status in the laws which accorded them an honour price equal to that of
a king (or his ecclesiastical equivalent, the bishop).1 The heading of chap-
ter 26.22 stipulates against denying hospitality to a uagus Dei. In book 33
we find thirteen references to a rata, the Hiberno-Latin equivalent of Old
Irish ráth ‘paying surety’.2 Finally, in books 40 and 47 there is a Latinised
form of the Irish unit of value cumal (lit. ‘female slave’). The Latin term,
ancilla, is a literal translation but, like rata, retains the Old Irish technical
sense.3 As for names, on p. 410 ln. 5 of chapter 51.6 we find the name
of the legendary king of Tara, Lóegaire mac Néill. It occurs in the geni-
tive, and is spelled differently in different manuscripts: Loigairi filii Neillis
(P), Loigairi filii Neili (S), Lugeri filii Nellex (H). Another Irish name, Díchu
(mac Trichim), a ‘good pagan’ mentioned in Muirchú’s Life of Patrick, oc-
curs only in B and O (p. 460 ln. 6) alongside an Irish place-name, Armagh
(p. 460 ln. 4).
1.1 Authorship
The authorship of Hib has been much debated since Hermann Wasser-
schleben published his edition of Hib in 1874 (reprinted with a revised
introduction in 1885). In 1882 Friedrich Loofs suggested that Hib origi-
nated in Northumbria because it cited sayings attributed to Archbishop
Theodore (d. 690) of Canterbury, which bear a close resemblance to pas-
sages found in a canonical collection by a certain Discipulus Vmbrensium,
who may have been a Northumbrian.4 Wasserschleben objected to a North-
1 Charles-Edwards, ‘The social background to Irish peregrinatio’, 53–54. GEIL, 41, 224.
2 For the terms rata and ráth, see Thurneysen, ‘Aus dem irischen Recht V’, 368–371. An
overview of Irish suretyship is GEIL, 167–173; McLeod, Early Irish Contract Law, 16–21.
3 The Latin form occurs on p. 308 ln. 17, p. 397 ln. 4. On cumal as a unit of value, see
lus’s text and its relationship with Hib, see Flechner, ‘Canons of Theodore’, 121–143. The
Discipulus’s text is in Finsterwalder, ed., Canones Theodori, 285–334. A translation is McNeill
and Gamer, Medieval Handbooks of Penance, 182–215. Like Levison (review of Finsterwalder
in Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte), I find no serious reason to doubt that
54* 1.1 A background to the Hibernensis
lung, lxiii–lxxv.
4 Ed. Wasserschleben, Bussordnungen, 460–493. Bradshaw was later informed by Whitley
Stokes—in reply to a letter he sent to Stokes on 17 May 1885—that the figure in question
was not ‘Cummean’ but ‘Cucumne’. See Prothero, Memoir of Henry Bradshaw, 307–308.
5 Cumméne’s death is recorded in AU 662.1. Only two copies of the genuine peni-
tential survive, but the preface to the penitential was transmitted separately in six other
manuscripts. See Bieler, Penitentials, 6, 13 [his MS F], 15 [his MS R], 17–19, 108–134 [edi-
1.1 A background to the Hibernensis 55*
nevertheless wish to eliminate the theoretical possibility that Hib was com-
piled by the unnamed compiler of the Excarpsus. As we have just seen,
Bradshaw drew attention to similarities between the mélange of sources
in Hib and the Excarpsus. However, we now know that the two texts can-
not be linked in this way because several other Insular and continental
penitentials also exhibit a combination of Irish, British, or Anglo-Saxon
sources (such as Cumméne Fada’s genuine penitential1 and texts contain-
ing canons attributed to Archbishop Theodore of Canterbury).2 The Ex-
carpsus was therefore not unique in its selection of sources, even though its
continental distribution might have been wider than that of other Insular
penitentials.3
The next scholar to have offered a hypothesis on the identity of Hib’s
compiler was August Nürnberger,4 who noticed that texts attributed to
Boniface are interspersed among texts from Hib in a florilegium in the
eighth- or ninth-century manuscript Θ (on which see pp. 143*–145*). From
this he inferred that Boniface was Hib’s author.5 This circumstantial link
was dismissed by Kenney for being based on ‘very flimsy grounds’.6
The debate on Hib’s authorship came to a close in 1908, when a cor-
rupt inscription in P had been fully restored by Rudolf Thurneysen, whose
work benefitted from earlier contributions by Whitley Stokes, Henry Brad-
tion]. By contrast, at least seven eighth-century manuscripts of the Excarpsus survive. See
Meens, Het tripartite boeteboek, 509–510.
1 Which itself drew upon British sources. See Bieler, Penitentials, 285–286.
2 E.g. Poenitentiale Remense, ed. Wasserschleben, Bussordnungen, 494–504, ed. Asbach,
tal popularity, no passage in Hib was ever sourced to Cumméne’s genuine work (with one
possible exception, on which see note 561 on the translation). This is somewhat surprising,
since it is fair to assume that the penitential was known to Hib’s compilers, who cited a col-
lection of sayings attributed to Theodore, which contained excerpts from Cumméne (see
Flechner, ‘Canons of Theodore’, 128–129, nn 31, 36). Perhaps his penitential was excluded
because of Hib’s overall avoidance of prescribing penances.
4 Nürnberger, ‘Über die Würzburger Handschrift’.
5 Ibid. 35–40.
6 Kenney, Sources, 248 n 272. The hypothesis was also rejected by Fournier and Le Bras,
Histoire des collections canoniques, 1:62 n 5. On the possibility that Cop, which contains
either a source or a derivative of Hib on fols. 69v –80v was written at Boniface’s request,
see Meens, ‘Oldest manuscript witness’, 13–14. He believes that the manuscript originated
from northern France, but accepts that its contents do not conflict with a possible northern
Italian origin.
56* 1.1 A background to the Hibernensis
and Cú Chuimne’s authorship, see, e.g., Kenney, Sources, 248; Hughes, Church in Irish
Society, 123; Ó Cróinín, Early Medieval Ireland, 216; Charles-Edwards, Early Christian Ireland,
265; Jaski, ‘Cú Chuimne, Ruben’. Incidentally, Nicholson, ‘The origin of the “Hibernian”
collection of canons’, suggested, on shaky grounds, that the names belonged to early
copyists and that Hib was in fact compiled by Adomnán.
4 For the terms scriba and sapiens see Charles-Edwards, Early Christian Ireland, 264–271;
Jaski gives two examples. First, there are Mo Sinnu moccu Min (d. 610),
Abbot of Bangor in Ulster, and his pupil Mo Chuaróc maccu Neth Sémon,
from the territory of the Déisi in south Munster.1 The second example is
the well-known Paschal Letter written in 632 by Cumméne, a cleric from
southern Ireland, to Abbot Ségéne of Iona.2 To these may be added a
third example: the collaboration attested in the guarantor list appended
to Adomnán’s Law of Innocents, which contains the names of northern
and southern Irish dignitaries.3 All were either present or represented by
proxy at the synod of Birr in 697, but some guarantors, as Richard Sharpe
suggested, may have attached their names to the law when Adomnán ap-
proached them for support as he was travelling through Ireland.4 Thus
distance in itself does not appear to have been an insurmountable obsta-
cle.
Another ostensible difficulty with positing a collaboration between
Ruben and Cú Chuimne is the apparent discrepancy between the idea
of co-authorship and Hib’s preface (p. 1 of the present edition), written in
the first person singular.5 But as David Howlett suggested, the prologue
‘may have issued from the mind of a single orderly legist, who described
accurately what he and his late colleague had done’.6
But perhaps the most challenging question—to which no easy answer
can be offered on the basis of the available evidence—relates to the compil-
ers’ motivations and the division of labour between them. Were they both
equally involved in the production of Hib? Did each have access to the
same sources, or were some of the sources supplied by one compiler and
others by the other? Did they have different ideological agendas which
they promoted through the work? The fact that Hib has been transmitted
in two recensions has prompted various theories concerning the role that
either compiler might have played in the formation of each recension. At
present, however, the available evidence makes it impossible to determine
with certainty what Ruben and Cú Chuimne were responsible for, or even
if they were responsible for the text of Hib as we know it today, for parts
of it, or for a base text that was modified with time. Arguably, they might
1 Jaski, ‘Cú Chuimne, Ruben’, 52. Biographical details on the two can be found in Ó
only have been the authors of the final and somewhat opaque short text
in Hib (on p. 473 ln. 19), because the expression ‘hucusque’ that introduces
them is used elsewhere in Hib to designate the sources of three short texts:
hucusque Agustinus (p. 96 ln. 20), hucusque historia ecclesiastica (p. 334 ln. 10),
and hucusque Hermas (p. 367 ln. 8).
As regards the backgrounds of Ruben and Cú Chuimne, we know the
following. Ruben belonged to the monastery of Dairinis, which was as-
sociated with the Céli Dé movement of the eighth century through its ab-
bot Fer Dá Chrích (d. 747), who was the teacher of Máel Ruain (d. 792),
founder of Tallaght and prominent leader of the Céli Dé.1 The Célí Dé,
according to one influential definition, was a reform movement that ‘rep-
resented a sharp reaction against the laxity and corruption of the older
monastic federations, “the people of the old churches” (lucht na sencheld)
or “the lax folk” (lax-áes)’.2 Peter O’Dwyer noted that the reform literature
of Tallaght made use of texts from Hib on issues such as refusing gifts
from wicked men, moderate fasting, consumption of wild deer, prohibi-
tion of fasting on Sunday, prayers for the dead, prohibition of sleeping in
a church, continence among married couples, and receiving the sacrament
in extremis.3 It cannot be ruled out, however, that Hib might have been used
by scholars of the Céli Dé not as an authoritative law code but merely as
a convenient compendium of religious pronouncements. There is nothing
to indicate that Hib was compiled with the intent of facilitating a reform
of the type that the Céli Dé initiated from the second half of the eighth
century. Hib can certainly not be said to espouse strict monastic discipline
of the sort that the Céli Dé movement is believed to have championed.
For Ruben’s ancestry we can turn to the Irish chronicles. His obit is
recorded in AU, as well as the annals of Clonmacnoise and Tigernach.4 In
AU 725.4 it reads:
1 O’Dwyer, Céli dé, 29–30; Kenney, Sources, 469.
2 Binchy, ‘Old-Irish table of penitential commutations’, 53–54.
3 O’Dwyer, Céli Dé, 4. A list of texts from Hib is provided, but he does not name specific
works of the Céli Dé which cite Hib. This question was only briefly revisited in the latest
monograph on the Céli Dé: Follet, Céli Dé in Ireland, 89–96. He notes that Hib’s concern
with circumstances under which the religious were permitted to accept gifts from the
wicked was shared by leaders of the Céli Dé. However, he does not ask whether Hib might
have been a forerunner of the Céli Dé movement.
4 Annals of Clonmacnoise, ed. Murphy (Dublin, 1896); Annals of Tigernach, ed. Stokes.
An attempt by Jaski, ‘Cú Chuimne, Ruben’, 54, to link this passage with a pedigree found
under the year 720 in the Annals of the Four Masters, was contested by Charles-Edwards,
Chronicle of Ireland, 1:198 n 2, on the grounds that the entry in the Annals of the Four
Masters was emended at a much later date and that AU and the Annals of Tigernach
should be preferred because they agree with each other.
1.2 A background to the Hibernensis 59*
at length in Flechner, ‘Aspects of the Breton transmission’. For an attempt to set a terminus
post quem based on Adomnán’s death date see, e.g., Hughes, Church in Irish Society, 123.
2 Flechner, ‘Canons of Theodore’, 131–134. A single text that occurs in one of Hib’s
copies, K (see p. 45* for sigla), after the equivalent of p. 57 ln. 6 of the present edition,
can be shown to have derived from a known recension of the Canons of Theodore (U
ii.14.1), which echoes canon 52 of the Council of Laodicea. But this text was, in all likeli-
hood, interpolated into Hib on the continent. That the recension in question was compiled
within a generation of Theodore’s death is evident from the fact that its compiler, a Discip-
ulus Vmbrensium, attempted to reconstruct Theodore’s original sayings by consulting the
archbishop’s former pupils. See Finsterwalder, ed., Canones Theodori, 333 lines 11–12, 17.
3 Mordek, Kirchenrecht, 86–94, 287; Ganz, Corbie, 20, 72. Although Bretha Nemed is the
earliest secondary witness to Hib in Ireland, the dating 721×742 that was proposed for its
compilation by Breatnach, ‘Canon law and secular law’, 457, cannot be used as an exact
terminus ante quem, because it was inferred with reference to Hib.
4 Wasserschleben, Kanonensammlung, xiii: ‘die irische Kirche nach langem Streuben sich
was based solely on Hib.A, whereas Hib.B contains a text (p. 409 ln. 17
of the present edition) that describes the British reckoning of Easter as
Quartodeciman. This derogatory reference to the British observance sug-
gests that the text (ascribed to Gildas) was penned by sympathisers of the
adherents of the Victorian computistical reckoning, the Romani, perhaps
even while Ireland was still divided on the Easter question. On its own,
this text does not constitute a definitive dating criterion, for it could have
been incorporated into Hib by the Romani either before the Easter question
was settled or after, when the Victorian rite prevailed. However, for this
and other pro-Roman statements1 to have been incorporated into Hib with
Cú Chuimne’s consent (if indeed he was one of the compilers), we must
assume that the work was completed after his monastery converted to the
Roman rite in 716. This date can thus provide a terminus post quem, for
which a corresponding terminus ante quem may be the death date of either
Ruben (725)2 or Cú Chuimne (747). Therefore, if we accept Cú Chuimne’s
and Ruben’s authorship and if we accept Bede’s dating of Iona’s reform,
then Hib can be dated on historical grounds 716×747. The historical dating
is, however, less secure than the date-range reached earlier on text-critical
criteria, namely 669×748: the first date corresponding to Theodore’s ar-
rival in England and the second to the completion of the Corbie redaction
of the Vetus Gallica.
1.3 Structure
The structure of Hib.A and Hib.B is, by and large, identical. The basic
building blocks of Hib are excerpts from sources such as the Bible, ex-
egetical works (patristic and others), conciliar canons, church histories,
and wisdom texts. Each excerpt serves either as a testimonium, namely
a quoted text from an authoritative source, or an exemplum, namely an
example of a rule being applied.3 These citations are brought under ed-
itorial headings that put forward the rule more succinctly. The headings
are phrased either as descriptive or prescriptive statements, e.g. 21.1 De
1 E.g. Rome as the highest authority in Christendom and the contentious issue of clerical
Edwards considers some parts of Hib, such as book 20, to have been compiled earlier, for
they constitute ‘a defence against claims of Armagh, and to a lesser extent other churches
such as Kildare, to a primacy within Ireland’. This struggle for predominance within the
Irish church probably reached its climax in the late seventh century. See also Charles-
Edwards, ‘Pastoral role of the church in early Irish laws’, 65–66.
3 Charles-Edwards, ‘The construction’, 210.
62* 1.3 A background to the Hibernensis
28, 30, 36, 38, 41, 41(*) (Hib.B only), 46, 48, 52, 56.
2 Books 2–7, 38, 48, 51.
3 Martínez Díez, ed., La colección Hispana, 3:43–46.
4 For a synopsis of the Isidorian and the Hispana versions, see Ibid. 1:264–269.
1.3 A background to the Hibernensis 63*
Hib then cites from Dionysius Exiguus’s letter to Stephen, bishop of Sa-
lona. This letter is incorporated into the preface to the second redaction
of the Dionysiana collection of canons.1 The introductory text on synods
concludes with canon 20 of the council of Antioch of 341, which ruled that
a synod ought to be convened twice a year. The similarities between the
material used in the opening of Hib and the opening of other late antique
or early medieval canonical collections ostensibly suggests a borrowing
of structural elements. However, no verbatim citations can be found and
there are other arguments against direct borrowing, on which see p. 74*.
The preface and introductory text on synods are followed by ten books
on the sacramental grades, which together comprise the longest contigu-
ous set of books in Hib devoted to a single topic. The first seven books
in this group expound the seven grades in descending hierarchical order,
from bishop to doorkeeper. This order contrasts with the sequence that is
normally found in what Roger Reynolds characterised as the ‘Hibernian
Ordinals of Christ’. These are not arranged according to hierarchical dig-
nity, but chronologically, according to the sayings of Christ that can be
associated with each of the grades.2 Hib’s ordinal, being an exception, has
been styled a hierarchical ‘Hibernian Ordinal’.3 Hib’s ordinal is peculiar
in another way: it uses sacerdos as well as presbyter to denote ‘priest’, al-
though sometimes these terms are given distinct meanings. This usage
influenced later Ordinals which drew their inspiration from Hib.4 The
remaining three books of this group are devoted to summing up the dif-
ferences between the clerical orders, describing the acolyte and psalmist,
and reviewing the rights and duties of clerics. Hib.B adds another book
between books 9 and 10 titled De clerico.
After this group of ten books, the arrangement of books does not seem
to follow any systematic pattern. Although the chapters within each in-
dividual book are thematically consistent, there is no obvious thematic
link that governs the order by which the books themselves were arranged.
However, there are ten pairs of books which are devoted to related mat-
ters: De iudicio and De ueritate (justice), De dominatu et subiectione and De
regno (lordship), De sceleribus and De ciuitatibus refugii (criminals and fugi-
tives), De patribus et filiis and De parentibus et eorum heredibus (parents, their
offspring and inheritance), De debitis et pignoribus et usuris and De fideiu-
soribus et ratis et stipulationibus (financial transactions), De locis and De locis
1 Stickler,Historia Iuris Canonici, 47.
2 Reynolds, Ordinals of Christ, 53–61.
3 Ibid. 61–62.
4 Crehan, ‘Seven Orders of Christ’, 89.
64* 1.3 A background to the Hibernensis
the text that ends on p. 57 ln. 6 K adds the following passage: Ieiunia tria sunt legitima
in annum, XL ante Pascha ubi decimas anni soluimus et not oportet in XL nuptias uel qualibet
natalicia celebrare. Vt Laudicea. This is canon ii.14.1 from recension U of the Canons of
Theodore, which echoes canon 52 of the Council of Laodicea.
2 Ed. Finsterwalder, Canones Theodori, 239–252. The difficulty in identifying the quoted
from nearly all of Britain’. Aldhelm claimed he had recently returned from
this gathering. The letter cites stipulations advocating the Petrine tonsure
which bear a striking resemblance to canons attributed to Romani in chap-
ters 1–6 of book 51 De tonsura. These canons condemn the Hibernenses
(described therein as inhabitants of Hibernia) for their erroneous form of
tonsure. Aldhelm’s letter and book 51 expound an identical line of rea-
soning, both in content and in the sequence of arguments they advance
in support of the Petrine tonsure, beginning with an Isidorian scriptural
interpretation, followed by a series of arguments based on the New Testa-
ment, and finally, a paraphrase of a passage from Isidore’s De ecclesiasticis
officiis where it is argued that the Petrine tonsure symbolises the rule of
the church.
It has been suggested that the council whose proceedings Aldhelm
reported to Geruntius at the request of omne sacerdotale concilium ‘the entire
sacerdotal council’, was that of Hertford in 672. However, since Aldhelm
says he was already abbot at the time, then the synod in question probably
met after 675. But there is no reason to doubt that it met in Britain. It is,
in fact, the only Insular synod mentioned in Hib whose dates can be fixed
within a wide but nevertheless limited date range: between the beginning
of Aldhelm’s abbacy in 675 and his becoming bishop in 705.1 The sources
for books 51 (Aldhelm) and 53 (Theodore) allow us to date the books’
compilation to the final third of the seventh century or later. No other
passages from Aldhelm’s letter have been found elsewhere in Hib.
This discussion may be brought to a close by offering some general
observations on structure. It is possible to discern a number of phases of
compilation which gave Hib its present shape, but the order by which they
happened is difficult to determine. First of all, books 1–10 form the longest
contiguous unit in Hib, both thematically and stylistically. They could have
been compiled independently of the rest of Hib and introduced to an ex-
isting text at any time. Secondly, the book De contrariis in both Hib.A and
Hib.B was probably the final book to be added to an edifice which com-
prised, at least, books 21–53, which contain material cited in De contrariis
(though not all of the books within this range were cited in De contrariis).
What the exact nature of this ‘edifice’ was and whether or not we can re-
construct it today, are questions that I discuss further in sections 2.4, 2.5
1 For the difficulty of identifying this and another synod mentioned briefly in Aldhelm’s
De uirginitate with the council of Hertford, see discussion in Lapidge and Herren, tr.,
Aldhelm: The Prose Works, 141–143. The date-range 675×705 is generally accepted. See,
Keynes, ‘Anglo-Saxon church councils’, 587. Cubitt, Anglo-Saxon Church Councils, 261–262,
believes the dating criteria are too insecure to identify the synod.
66* 1.4 A background to the Hibernensis
(pp. 102*, 107*). Finally, books 51 and 53 might have been among the
last to be written because they cite the latest datable sources. But this
is obviously not a definitive dating criterion. Hib might thus have been
compiled through a process of gradual augmentation, with new additions
being fitted into an existing systematic framework. Thanks to its system-
atic structure Hib could have—at least in theory—continued to evolve in
this way ad infinitum, while maintaining thematic and structural consis-
tency. However, since the text of Hib was transmitted in two more-or-less
stable versions, Hib.A and Hib.B (Hib’s incomplete copies and derivatives
are a different story), it may be assumed that the process of augmentation
was controlled and that someone (probably the compilers) had the final
word on what constituted a text of Hib and what did not.
and the Hibernensis’; Eadem, ‘Statuta ecclesiae antiqua and the Gallic councils in the Hiber-
nensis’; Eadem, ‘The “mouth of gold”’; Gorman, ‘Patristic and pseudo-patristic citations’;
Reynolds, ‘The influence of eastern patristic Fathers’.
4 A florilegium that was tapped directly by Hib was discovered Sharpe, ‘Gildas as a Fa-
1.4 A background to the Hibernensis 67*
Translating causae as ‘sources’ seems to fit the context better, because the
text that follows lists a number of authoritative sources that one is advised
to consult when seeking answers to questions in religious matters.3 The
list has never been traced to any authentic work by Pope Innocent I (d.
417).4 But it may be that the ascription to Innocent does not apply to
the list as a whole, but merely to its opening sentences where the books
of the Old and New Testaments are said to be the first causae that one
should turn to for answers. This is reminiscent of a passage in Innocent’s
ther of the Church’. Another such florilegium was identified by Meens, ‘Oldest manuscript
witness’. Bracken, ‘Latin passages in Irish vernacular law’, 187–196, explained the recur-
rence of certain passages in Hib and other Hiberno-Latin works by postulating that they
were all excerpted from the same florilegia.
1 This point was reiterated by Gorman, ‘Patristic and pseudo-patristic citations’.
2 See note 150 on the translation.
3 For causae as ‘sources’, see caussa in Thesaurus linguae Latinae.
4 CPL §1641.
68* 1.4 A background to the Hibernensis
letter 6, where the pope recounts the canonical books of the Old and New
Testaments.1
Book 19 then goes on to say that if the solution to a problem cannot
be found in the Bible, the next rung of causae to be consulted is historiae
catholicae written by doctores catholici, a category which may include patris-
tic writings. If the answer cannot be found there either, one must invoke
the third category of causae: canones apostolicae sedis, namely papal decre-
tals. If an answer cannot be found there either, the next place to look is
in sanctorum exempla, an expression that designates saints’ Lives and other
works of hagiography. The final category of causae, seniores prouinciae, per-
haps stands for a provincial synod, a type of meeting which is discussed
in the following book of Hib (20) De prouincia. However, manuscripts H,
V and (interlineally) O, replace seniores prouinciae (p. 111 ln. 15) with a
paraphrased citation from Deuteronomy 32:7:
Ask your father and he will tell you, your presbyters, and they
will explain to you.
which authorities were arranged in Hib.A did not conform to the proce-
dure prescribed by book 19. The present edition shows that the same ratio
is maintained in Hib.B. There are 231 chapters that are peculiar to Hib.B
and contain biblical citations or references to the Bible. Of these, thir-
teen chapters must be excluded since they belong to the De nomine type
(discussed above) which is merely concerned with etymologising. Seven
chapters from the book De contrariis must also be excluded since they are
not concerned with finding solutions to problems but only with highlight-
ing contradictions. Of the remaining chapters, 101 (forty-eight percent) do
not cite the Bible in first place and 110 (fifty-two percent) do. Yet another
discrepancy between the protocol in book 19 and the sources employed by
Hib has been noticed by Maurice Sheehy, who remarked that ‘direct quota-
tions from Scripture take in 32 of the books of the Old Testament—despite
the reference to the 22 books of the Old Testament in book 19’.1 Clearly,
then, whereas book 19 contains an important statement about the use of
written sources in dispute settlement and may be telling of the compilers’
high regard for written material, it does not appear to hold the key to un-
derstanding the principles according to which sources were worked into
Hib’s overall structure.
Pharaoh: p. 263 ln. 16. On Rahab and Pilate, see Charles-Edwards, Gaelic Lawyer, 20–21.
2 Charles-Edwards, Gaelic Lawyer, 20, 21.
3 Richter, ‘Dating the Irish Synods in the Collectio’, 70–84.
4 This is evident not only from the book De contrariis causis but also from numerous
There are indications that Hib’s compilers saw in the synod an ideal
form of church government. According to chapter 20.5, the compilers con-
sidered the provincial synod to be the highest judicial and perhaps legisla-
tive instance in the Irish church. It will also be remembered that Hib opens
with an introductory text on synods (pp. 1–4), and that the preface (p. 1)
portrays the compilers’ work as being primarily concerned with synods
(albeit not only Irish synods). Given the central place that synods occupy
in Hib, we may wish to ask whether the compilers were faithfully reflect-
ing a reality in which synods were a routine part of church life. To answer
this question we must turn to external sources. Altogether there are four
pre eighth-century Irish councils whose circumstances are known: Tailtiu,
Mag Léna, Mag nAilbe and the synod at Birr of 697.1 We also possess
the canons of synods whose dates and circumstances cannot be estab-
lished with any degree of certainty: Synodus episcoporum, Synodus Patricii,
Synodus sapientium, De canibus sinodus sapientium, Sinodus Hibernensis, De
arreis, De disputatione Hibernensis sinodi, and De iectione ecclesie graduum ab
ospicio.2 Canons from all but the last three were excerpted by Hib which
provides them with a terminus ante quem. Canons quoted in Hib from
the first two synods are attributed to Romani or Sinodus Romana, whereas
canons from Synodus sapientium and De canibus are attributed to Sinodus
Hibernensis and to Hibernenses. This reinforces the hypothesis that Romani
and Hibernenses either held separate synods or appropriated canons from
different Irish synods.
Periodical synods were held in Ireland long before Archbishop Theo-
dore convened his first English council at Hertford, where it was agreed
that a provincial synod should be summoned once a year at a place called
Clofesho.3 The earliest datable Irish council was held in 562 at Tailtiu,
where Columba was excommunicated. It was not an ecclesiastical or even
a Christian gathering in the strict sense, since it was held under the aus-
pices of a king, Díarmait mac Cerbaill.4 Tailtiu was the site of an annual
fair, óenach, held at the beginning of each August for peoples under the
rule of the Southern Uí Néill. Binchy argued that the fair was a meeting
1 For examples of synods’ routine items of business, see Etchingham, Church Organisa-
tion, 206–207.
2 Ed. Bieler, Penitentials, 54–58, 184–196, 160–174.
3 Bede, HE 4.5. For the difficulties of identifying the site of Clofesho see Cubitt, Councils,
184–187. For the synod of Tailtiu, its circumstances and dating, see Sharpe, Life of St.
Columba, 13–14, n 355; Herbert, Iona, Kells and Derry, 27–28.
72* 1.6 A background to the Hibernensis
attested in the annals, which stress that meetings took place there ab antiquis temporibus:
e.g. AU 723.5, AU 873.6. On the meaning and business of the óenach see also Etchingham,
The Irish ‘Monastic Town’.
2 Vita I S. Brigitae §39, ed. Colgan, 531. The story tells how Brigit exonerated one of
Patrick’s bishops, Broon, who was accused of impregnating a young lady. A terminus ante
quem for Vita I is provided by its earliest secondary witness, Cogitosus. See Sharpe, ‘Vitae
S. Brigitae: the oldest texts’, 102.
3 AU 873.6.
4 Life of Fintan (Vita S. Munnu) §§29–30, ed. Heist, Vitae sanctorum Hiberniae, 207. For
side Hib in B and V, but this cannot be taken as evidence that the Concordia were extant in
Ireland when Hib was compiled.
2 Ed. Munier, CCSL 148, pp. 164–188. For a study, see Idem, Les Statuta ecclesiae antiqua.
3 Hib.B: p. 32 ln. 14, p. 34 ln. 5, p. 45 ln. 1, p. 85 ln. 13, p. 136 ln. 8, p. 302 ln. 6, p. 353
ln. 19; Hib.A: p. 35 ln. 12, p. 38 ln. 6, p. 40 ln. 14; both recensions: p. 41 ln. 12, p. 82 ln. 15,
p. 84 ln. 7, p. 393 ln. 6.
4 Reynolds, ‘Law’, 398.
5 Davies, ‘Statuta’, 89, 101.
74* 1.7 A background to the Hibernensis
ods’.1 From the fact that Hib does not cite a single Spanish council one
may infer that its compilers did not have a copy of the Hispana, which also
comprises acta of councils from Africa, Gaul, and Asia Minor, and incor-
porates the Dionysiana. Unlike the Statuta, from which the Hispana cites,
the earliest form of the Hispana was not systematically but chronologi-
cally ordered. However, between 675 and 681 the chronological Hispana
was reworked into a systematic collection comprising ten books.2 Neither
version can be shown to have been available to Hib’s compilers and nei-
ther could therefore have been a template for Hib’s structure. In a similar
vein, the Statuta, despite its systematic division, had little to teach Hib’s
compilers about utilising and interpreting a large variety of sources.
It appears, therefore, that although Hib drew on certain non-Irish canon-
ical collections for its sources, it was structurally independent of any non-
Irish canonical tradition that is known to us. Moreover, insofar as its the-
matic focus is concerned it was conceptually independent, for it added
several themes to those traditionally dealt with in canonical collections.3
All this gives Hib a good claim for originality, but it does not necessarily
make it a unique Irish phenomenon or ‘Celtic phenomenon’, as Sheehy
argued in an article of the same name.4 Undeniably, Hib contains a good
deal of material that originated from Ireland and Britain. Likewise, well-
attested contacts between authors on either side of the Irish sea and a
mutual openness to influences between students of canon law in Ireland,
Wales, and Anglo-Saxon England can arguably be said to attest an Insular
tradition of canon law.5 However, the mere fact that Hib cites extensively
from non-Insular councils and popes is indicative of wider horizons. Fur-
thermore, book 19 contains an unequivocal statement about the need to
admit a wide range of foreign sources into the ecclesiastical protocol of
dealing with doctrinal and juridical debates, and book 20 clearly states
that Irish clerics must look to Rome, rather than to an Insular authority, as
the highest instance for appeals in the settlement of ecclesiastical disputes.
Whatever the compilers’ aims were in this regard, their work certainly
helped to introduce the standard canonical works of the day into Ireland
and (whether they intended it or not) opened the door to Irish influence
1 Davies, ‘Statuta’, 90.
2 Fowler-Magerl, Clavis Canonum, 40–41. It followed an earlier systematic version, com-
piled a few years before, of which only the table of contents survives.
3 See p. 48*.
4 Sheehy, ‘Celtic phenomenon’.
5 Flechner, ‘Insular tradition’.
1.7 A background to the Hibernensis 75*
Geschichte der Quellen, 444–452. The date of the Dionysio-Hadriana and its identification on
morphological grounds were recently challenged by Firey, ‘Mutating monsters’.
5 A study of Hib’s use of the Dionysiana was first undertaken by Davies, ‘The Collectio’,
185–232. The analysis here is based on figures obtained from the present edition.
6 The assertion by Davies, ‘Statuta’, 103, that Hib.B cites from Arles II (442–506) is mis-
taken. Only MS K, which is augmented by Gallic material, cites from it. The most re-
cent treatment of the manuscript is by Zechiel-Eckes, ‘Hibernensis-Redaktion der Kölner
Domhandschrift 210’.
76* 1.8 A background to the Hibernensis
tween the two traditions, see Bretha Crólige §5 (ed. Binchy, 8). It is discussed in Picard,
‘Christianisation et hiérarchie’.
1.8 A background to the Hibernensis 77*
gal profession in early medieval Ireland and outline the way in which Hib
might have figured within the Irish juridical scene.
I shall begin by considering the causes for the spur in legal activity
in Ireland between c. 650 and c. 750. The consolidation of Christianity
in Ireland in the seventh and eighth centuries has sometimes been cited
as a catalyst that stimulated secular lawyers to commit to writing exist-
ing legal principles and prompted ecclesiastical authors to produce new
laws. Robin Chapman Stacey believes that the Irish jurists felt their craft
was at risk of becoming extinct and thus sought to secure their survival
by emphasising the ‘practical and non-religious aspects of the legal craft’.1
Yet Irish lawyers could secure their position not only by distancing them-
selves from religion, but also by adjusting their work (and their profession)
to suit the teachings of the new faith (we will see some examples of this
later). Donnchadh Ó Corráin argued on the evidence of correspondences
between vernacular and canon law that, ‘the law tracts, in Latin and in the
vernacular, are the work of a single class of learned men who were versed
in scripture as in the legal lore of their ancestors and founded their laws on
a conscious and sophisticated compromise between the two’.2 The class he
is referring to is sometimes thought of in terms of a ‘mandarin’ class, com-
prising the clergy, poets, and jurists, whose members placed their skills at
the service of kings.3 Bart Jaski maintained that this class of literati was re-
sponsible for introducing provisions on kingship of the kind found in Hib
and in the seventh-century De duodecim abusiuis saeculi.4 These texts rely
on biblical paradigms as a means of reconciling native institutions with
Christian ideas about law and justice. The tension between native and
Christian traditions notwithstanding, the initiatives for writing up laws
in this period may also be related to an emerging ethnographic strand in
contemporary literary culture. According to Thomas Charles-Edwards:
1 Stacey, Road to Judgment, 136–137. But Daniel Binchy, incidentally, was not amenable
to the idea that vernacular legal tracts were written by professional lay jurists who felt
threatened by the introduction of Christian concepts (CIH, 1:ix–x).
2 Ó Corráin, Breatnach, and Breen, ‘Laws of the Irish’, 343.
3 Ó Corráin, ‘Nationality and kingship in pre-Norman Ireland’, 19. A reassessment of
this view was undertaken by Charles-Edwards, ‘The context and uses of literacy in early
Christian Ireland’, 70–74. He prefers to speak of a ‘complex aristocracy’ rather than a
distinct ‘mandarin’ class. For a more recent challenge to the hypothesis of a mandarin
class, see Johnston, Literacy and Identity, 22–23.
4 Jaski, ‘Early medieval Irish kingship and the Old Testament’, 343–344. An edition of
While the identity of the authors of individual law tracts is only rarely
known, the existence of at least three seventh- and eighth-century law-
schools has been posited on internal evidence gleaned from surviving
texts. These are the Senchas Már school, which may be connected to Ar-
magh, the Nemed school in Munster, and a third school, perhaps in Meath
or south Ulster, which was responsible for producing Críth Gablach.2 Texts
from all these schools attest a familiarity with Christian ideas. The pseudo-
historical prologue to the Senchas Már describes the origin of Irish law as
the product of an interplay between native and Christian precepts.3 The
use of biblical exempla in the Senchas Már shows, according to Breatnach,
that, ‘the early Irish law-texts were written in a context of cooperation
and mutual influence between ecclesiastics and lay academics, which also
included the involvement of practising members of the legal profession’.4
Vernacular law is our primary witness to the reception of Hib in Ire-
land.5 Examples for apparent borrowings from Hib in vernacular law
abound. A few have already been mentioned here, and several more have
been listed by Ó Corráin and Breatnach.6 Some of the themes for which
the secular lawyers found Hib useful are theft, excommunication, adminis-
tration of justice, sanctuaries for fugitives, and offerings and grants to the
church.7
Likewise, there is ample evidence for Hib’s dependence on vernacular
law but the law tracts from which it borrowed material do not survive
independently. However, some of the vernacular legal principles that Hib
echoes can be found in both contemporary and later texts. Hib’s compilers
1 Charles-Edwards, Gaelic lawyer, 12. See also Stacey, Road to Judgment, 135–136.
2 GEIL, 242–246.
3 Ó Corráin, Breatnach, and Breen, ‘Laws of the Irish’, 384–385. For an edition and
Hughes, Church in Irish Society, 46–47; GEIL, 167–176; Stacey, Road to Judgment, 27–111. See
also p. 53* n 2.
80* 1.9 A background to the Hibernensis
than p. 324 ln. 17 (both restate the same principle) as his example. However, as the present
edition shows, the passage on p. 326 ln. 14 is peculiar to MS S.
1.9 A background to the Hibernensis 81*
sure evidence that a given text was transmitted by the Irish’. These include
(1) loanwords, (2) Irish etymologies for Latin words, and (3) changes in the
meanings of Latin words due to the influence of Irish. To these one may
add (4) idiomatic phrases in Old Irish translated into Latin. By contrast,
Herren’s Class II comprises features which, ‘if they occur frequently, point
in the direction of Irish transmission’, but cannot be considered compelling
indicators of such a transmission.1 Although we are not concerned here
with establishing Hib’s Irish origin, Herren’s classification is nevertheless
useful as a point of departure for a discussion of stronger and weaker
characteristics of Hiberno-Latin.
‘Sprachliche Eigentümlichkeiten’.
2 Herren, ‘Old Irish lexical influence’, 201–202. See also Stresser, ‘Irisches im Althoch-
deutschen’, 405.
3 The Virgilian text reads: bestia dicitur de bessu, hoc est more feritatis. See Epitomae 11, ed.
207. The Thesaurus linguae Latinae gives two senses for bessus: as another word for bestia
based on the Virgilian passage and as a member of the Bessi, a gens from Thracia.
82* 1.9 A background to the Hibernensis
two subgroups:1 (a) new words formed on the basis of existing Latin
words but given a new sense that corresponds to a similar-sounding Old
Irish word, (b) Latin words whose meaning is extended to reflect an Old
Irish sense. As examples for (a) we find rata, a new Latin word formed on
the basis of ratus ‘fixed’/‘established’/‘sure’, from the verb reor, but now a
noun of the feminine gender and conveying the meaning of Old Irish ráth.2
The semantic proximity between ratus and ráth, as a surety who fixes lia-
bility, is probably why the former was chosen to render the latter. The next
example also draws on a certain semantic proximity: Latin dona ‘gifts’ is
used to render Old Irish dánai ‘crafts’ or áes dána ‘men of art’/‘craftsmen’.3
Latin donum and Irish dán, whose primary meaning is also ‘gift’, have a
common Indo-European origin. For (b) we have, for example, Latin sti-
pulatio as the equivalent of Old Irish naidm. The sense of the former was
extended to mean not just ‘obligation’, as it originally did, but the person
enforcing the obligation.4 Another example is the noun mendacium, which
appears to be the equivalent of Old Irish gáu ‘injustice’.5 And finally ancilla
as on p. 308 ln. 17 and p. 397 ln. 4, translating Old Irish cumal. The literal
meaning of both words is ‘female slave’, but in Ireland it was used for a
unit of value, sometimes said to be the equivalent of three cows.6
Finally, we come to (4) Old Irish idioms translated verbatim into Latin.
I give two examples: the expression de capitibus, a literal translation of
the Old Irish di chiunn, takes a metaphorical meaning corresponding to
the Irish idiomatic sense, namely ‘despite’.7 In the second example the
expression pecunia mortalis carries the sense of the Old Irish legal term
marbdil, which is formed from marb ‘dead’ and dil ‘precious’/‘dear’. The
combination is commonly translated ‘dead chattel’, namely an inanimate
possession (see marb in DIL). The Latin is not quite a literal translation of
the Old Irish, but it is nevertheless possible to argue for a certain semantic
proximity between pecunia and ‘precious’/‘of value’.8
Weaker Hiberno-Latin characteristics that can be classified under Her-
ren’s Class II pertain mainly to orthography and, theoretically at least, to
syntax, although I was unable to find in Hib any clear-cut cases of Latin
1I thank Professor Thomas Charles-Edwards for his helpful advice on what follows.
2 See note 307 on the translation.
3 On p. 450 ln. 3.
4 See note 307 on the translation.
5 On p. 469 ln. 18.
6 See note 415 on the translation.
7 On p. 374 ln. 13, and see note 504 on the translation.
8 On p. 193 ln. 5, and see note 261 on the translation.
1.9 A background to the Hibernensis 83*
Vowels
e for ae in que (p. 1 ln. 8).
e for ı̌ in cremen (p. 33 ln. 2).
e for ı̄ in adqueret (apparatus of p. 366 ln. 4).
e for ȳ in senodus (p. 1 ln. 16).
i for ě in perigrinus (p. 50 ln. 18) intigra (p. 200 ln. 15).
i for ē in dilata (apparatus of p. 70 ln. 17, p. 284 ln. 19), difiniuit (p. 222 ln. 21).
i for ii in fili (apparatus of p. 67 ln. 1), iudici (p. 464 ln. 2).
ii for i in uirii (p. 170 ln. 1), malii (p. 272 ln. 18).
o for ū in commotatio (p. 90 ln. 10), commonicet (p. 92 ln. 1).
u for ō in sacerdus (p. 13 ln. 5), consuletur (p. 391 ln. 10).
u for o in cummunicaueris (p. 8 ln. 9).
Consonants
always be sure whose Latinity one is actually commenting on: that of the
scribes, the compilers, or the authors of the source texts (for the distinct
and inconsistent orthographies of some of the copies printed in this edi-
tion, see p. 119*). It is, however, the Latinity of the Irish compilers that
we are interested in when analysing Hib’s language. One of the ways in
which one can hope to come closer to their language is by examining the
preface as well as the book and chapter headings, which are the only texts
that can be unequivocally regarded as authorial. However, this method
will only eliminate the risk of confusing early source material with later
authorial material, but it will not tell us if the orthography was modified
during transmission. Sadly, it would also minimise the volume of material
available for examination to the point of absurdity, to say nothing of the
fact that it would leave out of the inquiry texts from Irish sources found
in the body of the chapters (rather than the headings), which might have
been translated from Irish by the compilers themselves, or texts from non-
Irish sources which might have been reworded by the compilers. I raise
these points as issues that students of Hiberno-Latin may want to pursue
in the future, especially if they wish to draw on the present edition as a
source.
2 Recensions and textual varieties
This chapter examines Hib’s different text-types, how they originated, whe-
ther one is dependent on the other, what sources they drew upon and to
what extent later continental intervention played a part in their formation.
It also considers a number of existing hypotheses concerning the relation-
ship between the recensions and (p. 107*) proposes an independent hy-
pothesis based on an analysis of an early derivative of Hib. Although the
present chapter will focus on the two recensions of which complete copies
survive, it must be noted that there are incomplete copies and fragments
of Hib which do not securely belong to either recension. I shall refer to
these texts simply as ‘unclassified Hib-texts’. All complete and incomplete
copies of Hib.B are collated here (excluding the fragmentary O2b , which
derives from the same archetype as H), enabling a systematic comparison
with Hib.A. The underlying premise of this chapter, and of previous dis-
cussions of Hib’s recensions, is that both recensions are ultimately derived
from a single version compiled in Ireland, hereafter the ‘proto-version’ or
the ‘compilers’ fair copy’. This version is thought to have had a distinct
identity and was not an ad hoc production like, for instance, various collec-
tions that Rosamond McKitterick described as ‘consequences of compilers
drawing on a variety of different conciliar and decretal material with very
specific imperatives governing their choice’.1
Hib’s transmission in more than one form is not unusual. All major
canonical collections that circulated on the continent in the eighth century
were reworked with the result that, viewed in text historical terms, we find
more than one recension of each.2 The sixth-century collection of synodal
decrees and papal decretals known as the Dionysiana became the Dionys-
io-Hadriana after Pope Hadrian augmented it for Charlemagne in 774,3 an
early seventh-century Burgundian collection was revised at Corbie and
became what is now known as the Corbie redaction of the Vetus Gallica,4
and the seventh-century Hispana was extant in more than one form.5
The changes that a text of canon law undergoes are potentially in-
structive from a historical point of view, and therefore call for explanation.
1 McKitterick, History and Memory, 254.
2 For an overview, see Fowler-Magerl, Clavis Canonum, 29–32, 36–38, 39–42, 44–45.
3 See p. 75* n 4. The text has never been edited in the modern era, but there is a
Among the various causes why a canonical collection would have multiple
forms, the most obvious ones are: to bring an early text up to date with
changing practices, to reconcile it with canonical prescriptions that were
prevalent in an area where it was copied, or to adapt it to particular politi-
cal conditions. The last of these is nicely illustrated by two collections that
were updated for political reasons. These are the Dionysio-Hadriana, which
was commissioned by a monarch intent on establishing uniform ecclesias-
tical legal standards throughout his realm, and a recension of the Hispana
which is also thought to have had strong Carolingian connections, to the
extent that it has been styled ‘quasi-official’.1
We are not always fortunate to possess background information on the
reasons that prompted the revision of a canonical work. However, some-
times the text itself can reveal something about the circumstances in which
it was revised. For instance, Hubert Mordek noticed that a revised version
of the Vetus Gallica introduced several additions to the early collection
upon which it was based. These included excerpts from Columbanus’s
Regula coenobialis,2 the rule of St. Benedict,3 the rule of Pseudo-Macarius,4
the second book of an early eighth-century reworking of the Canons of
Archbishop Theodore by the Discipulus Vmbrensium, and Hib.5 Since three
of these texts are monastic and two are Insular, Mordek inferred that the
augmentation took place in a monastic centre on the continent with Insular
connections. He eventually assigned the revision to Corbie, a monastery
with Insular ties, by linking it with texts which he believed were available
only in that monastery in the eighth century.6 The Vetus Gallica’s textual
history as depicted by Mordek was largely accepted, and the Vetus Gal-
lica was thereafter treated as a staple text for studying the early medieval
Gallic church, intellectual life at Corbie, and that monastery’s approach to
canon law.7
1 Fournier and Le Bras, Histoire des collections canoniques, 1:102.
2 Ed. Walker, Sancti Columbani Opera, 142–168.
3 Ed. R. Hanslik, CSEL 75; ed. Neufville and de Vogüé, SC 181–182.
4 Ed. A. de Vogüé, SC 297. CPL §1842.
5 Mordek, Kirchenrecht, 52. See ibid. 665–666, for a list of Insular sources in Vetus Gallica.
6 For the dating of the Vetus Gallica and the Corbie recension in particular, see Mordek,
Kirchenrecht, 86–94, 287; Ganz, Corbie, 20, 72. Among those texts was a fuller version of the
letter of Pope Siricus, preserved only—as Mordek believed—by the Collectio Corbiensis (not
to be mistaken for VG) in Paris BN Lat. 12097.
7 Scepticism was expressed, however, about the role that Mordek assigned to Autun
miliar with both complete manuscripts of Hib.B. He consulted H in person but, according
to his own testimony in his Unfinished Papers, 15, his familiarity with V was second hand
through Maassen, Geschichte der Quellen, 806, 869–870, 877.
6 Bradshaw apud Wasserschleben, Kanonensammlung, lxx.
7 Wasserschleben, Kanonensammlung, xxxii–xxxiii.
Recensions and textual varieties 91*
evidence does not account for the fact that both Bretha Nemed and Hib cite
the Isidorian text (p. 313 ln. 7) in proximity to passages that deal with the
things that a church should cherish (Hib 41.1 = CIH 2211.8–11), the things
it should avoid (Hib 41.2 = CIH 2211.11–13; also 2212.20–23), and the crime
of defrauding the church (Hib 41.3 = CIH 2213.7–11). The juxtaposition
of such a combination of passages is unlikely to be a coincidence. An
alternative hypothesis would be that the compilers of Bretha Nemed were
following neither Hib.A nor Hib.B. Rather, they could have been drawing
upon a work that contained some material that was peculiar to Hib.B (the
Isidorian citation on p. 313 ln. 7), but whose order of passages sometimes
agreed with Hib.A (as is the case with the passage in chap. 41.3). As will
be seen later (p. 110*), there is ample evidence to support the existence of
such a mixed text.
that the B recension is here secondary: it has inserted its New Testament matter into the
middle of an Old Testament testimonium. . . ’
94* 2.2 Recensions and textHibernensis
any of its sources more accurately than the other. She compared the two
recensions’ handling of excerpts from the Bible, Jerome, Gregory the Great,
Isidore, the fifth-century collection of canons known as the Statuta ecclesiae
antiqua (hereafter Statuta), and the Dionysiana.1 She examined how ac-
curately the works of Gregory, Isidore, and the canons of the Dionysiana
were reproduced in six manuscripts of Hib.A (ABCOPS), in two unclassi-
fied Hib-texts (the eighth-century K and the eleventh- or twelfth-century
L) and in two manuscripts of Hib.B (HV). She observed that both complete
copies of Hib.B (HV), a selection of Hib.A manuscripts with Breton con-
nections (ABOP), and KL, were more faithful to their sources.2 She con-
cluded that although one may be tempted to infer that these manuscripts
‘reproduce more closely the prototype version of the Collectio canonum Hi-
bernensis than do copies of A which adapt the sources freely’, nevertheless,
‘[t]he richness of sources for the Collectio canonum Hibernensis indicated by
this study thus makes a process of progressive correction by copyists eas-
ier to envisage than progressive corruption’.3 She rightly pointed out that
‘copies may have been emended in the light of the better texts available in
continental libraries or even in Ireland’.4 Although I entirely agree with
her conclusion, I believe that for the purpose of charting the textual history
of Hib, the stress should be placed not on accurate or inaccurate reproduc-
tion of sources, but on the simpler matter of textual agreement between
manuscripts. Thus, the importance of her conclusion does not lie in the
discovery that ABHKLOPV are more faithful to their sources, but that they
(more or less) agree on certain readings despite the fact that five of these
manuscripts, which I shall call the Breton group (ABHOP), were transmit-
ted independently of the remaining three manuscripts: the Frankish K,
the north Italian L, and the south Italian V. These eight manuscripts can
be contrasted with the other two manuscripts she examined, CS, which,
according to her, ‘adapt the sources freely’.5 The first is an early incom-
plete copy of Hib that can be dated on the evidence of a dedication to
Albericus, bishop of Cambrai and Arras between 763 and 790.6 Its text of
Hib shares the same lacuna found in K and in two manuscripts that were
1 These comparisons form the core of her doctoral dissertation (‘The Collectio’) and the
but a similar conclusion was reached with regard to all other sources she examined.
5 Ibid. 245.
6 Wasserschleben, Kanonensammlung, xxx.
2.2 Recensions and textual varieties 95*
destroyed in World War II (Chartres, Bibl. munic. 124 (127) and Tours, Bibl.
munic. 556), which is that it ends at the equivalent of the present edition’s
37.18 (p. 287 ln. 7). The second manuscript to ‘adapt the sources freely’, S,
served as Wasserschleben’s main text, and was already considered an infe-
rior witness by Sheehy, who claimed that ‘where variants occur more often
than not the St. Gall text is uniquely different and less meaningful than a
reading that is common to all of the other texts of the A version’.1 Since
Davies herself pointed to cases where a selection of Hib.A manuscripts
agree with each other (and with their source) against S,2 her conclusion
can be rephrased as follows: two manuscripts of Hib.A, CS, frequently dis-
agree with ABHKLOPV and, coincidentally, are less faithful to some of
their sources than other copies of Hib.A and Hib.B alike.
There are a couple of noteworthy implications arising from this con-
clusion. The first is that the pattern of agreements cuts across recensional
boundaries.3 The second implication is that, since S served as the base
text for Wasserschleben’s edition, which in turn formed the basis of most
later investigation of Hib.A, it can be said that this investigation relied on
an idiosyncratic copy. This point has already been made by Dean Simp-
son, who sharply criticised Wasserschleben’s edition and alerted scholars
to the risks of using it as a representative of Hib.A:4
Attempts to understand the relation of the two recensions have
been hampered by the edition of H. Wasserschleben. Purport-
edly reproducing the “A” text, Wasserschleben based his edi-
tion on the inferior St. Gall manuscript. Scholars such as Hell-
mann, who have compared the readings of the “B” manuscripts
with Wasserschleben’s edition, have been misled into thinking
that the “B” recension is the older since it seemed its readings
were closer to the excerpted originals. This conclusion is not
upheld by any of the other “A” manuscripts.
1 Sheehy, ‘Celtic phenomenon’, 534.
2 Davies, ‘The Collectio’, 178–179, 292–293. See also Michael Winterbottom’s finding
(‘Notes on the text of Gildas’, 137–139) that the Fragmenta Gildae in W agree with H (a
Hib.B copy) against S (as represented by Wasserschleben’s edition).
3 No clear-cut distinction can be drawn between the recensions based on their fidelity to
their sources, as has already been observed by Sharpe, ‘Gildas’, 196 n 12, who examined
the recensions’ reproduction of the Fragmenta Gildae: ‘the argument that Hib is in closer
textual agreement with its source than the A- or B-text is one which can be made to serve
both views: here Hib 1.1c [p. 15 ln. 13 in the present edition] favors A, while at 37.38 [p. 276
ln. 6] B is closer to the Gildas Fragments [i.e. Cambridge, Corpus Christi College, MS. 279,
pp. 11–105]’.
4 Simpson, ‘The “Prouerbia Grecorum”’, 3 n 11. Cf. Hellmann, Sedulius Scottus, 141.
96* 2.2 Recensions and textHibernensis
than a secondary witness. See, for example, the central Italian excerpta from Hib studied
by Reynolds, ‘Excerpta from the Collectio’.
4 Better copies of staple Christian texts would have been available in Ireland itself. For
example, in a letter that may be dated to the eighth century, an Irishman, Colmán, in-
formed another, Feradach, that he has obtained improved copies of many texts, among
them Isidore’s De ecclesiasticis officiis and Sedulius’s Carmen and Opus paschale. In a study
of this correspondence Sharpe remarked: ‘Colmán has identified two basic tools of textual
criticism and applied them to the study of Sedulius, sharing his discoveries with his friend.
After making clear his methods he then more economically supplies Feradach with a set of
corrections which he could write into his text if he wished. This, incidentally, shows how
a text might become contaminated without the benefit of a systematic collation or even of
a second witness near at hand’. See his ‘Irish textual critic’, 46.
2.2 Recensions and textual varieties 97*
is closer to the one printed by Rehm and Paschke, which has ubi. And in
the apparatus of p. 84 ln. 16 and p. 85 ln. 1, BS can be seen to have added
words that bring the text closer to the text of the Council of Carthage on
which Strewe based his edition. Sometimes emendations are superfluous,
as on p. 136 ln. 14, where HV added a text from the Council of Orléans
that has nothing to do with the theme of the chapter. Emendations using
variants from Bible-texts available to different copyists also occur. For ex-
ample, a citation from Deut. 13:8–9 on p. 167 ln. 2 was augmented with
the word primum in AS, which was added as a gloss in OV, suggesting
that certain manuscripts were corrected using different Bible texts. This is
hardly surprising for a text that draws so heavily on the Bible, and similar
emendations based on different Bible versions have been noted in exegeti-
cal texts, among them texts of Insular origin.1 Certain additions to the text
of Hib can act as clear indicators of continental contamination. For exam-
ples of this we may turn to an unclassified Hib-text, K, which contains a
significantly larger number of canons from Gallic councils and additional
material attributed to Theodore of Canterbury.2 Wasserschleben took this
as evidence that K was augmented on the continent, and this seems very
likely in light of the fact that the additional material which it contains is
continental or—in the case of the Canons of Theodore—circulated widely
on the continent.3
Scholarship is nowadays more aware of the inconclusiveness of using
superior grammar or fidelity to sources as measures of a text’s authentic-
ity. It is clear that a text that exhibits superior grammar or, in the case of
a florilegium, a copy that reproduces readings from its sources more accu-
rately, is not necessarily more faithful to its exemplar. The exemplar might
have contained errors to begin with, and these might have been corrected
during the text’s transmission. Such phenomena are well attested and
have been commented on by a number of scholars. A good case in point
is the Collectio Quattuor Librorum, a mid eleventh-century collection which
is essentially a reworking of the Collection in 74 Titles, a text compiled a
few years earlier to bolster the immunity of monastic communities. Hav-
1 Rittmueller,
ed., Liber questionum in evangeliis, 25*–29* (Bible-Text Variant List 3).
2 Foran analysis of Gallic councils cited in K, see Davies, ‘Statuta ecclesiae antiqua and
the Gallic councils’, esp. table on 108–110.
3 Wasserschleben, Kanonensammlung, xxv: ‘so ist mir doch wahrscheinlicher, dass diese
vermehrte Sammlung nicht in Irland, sondern im fränkischen Reiche verfasst ist’. By the
second half of the eighth century the Canons of Theodore were incorporated into the
Corbie redaction of the Vetus Gallica and were cited in other eighth-century continental
and canonical texts. See Flechner, ‘Canons of Theodore’, 122, 130.
98* 2.3 Recensions and textHibernensis
ing examined the relationship between the two texts, Linda Fowler-Magerl
concluded that ‘The 4L is a reworking of the 74T. Its compiler compared
the readings in the 74T with those in the original sources, sometimes mak-
ing corrections, sometimes reproducing longer excerpts from the original.
No more concrete explanation for the existence of the 4L has been found
than the desire to improve the readings in the 74T’.1 Revisions of this kind
have led Abigail Firey to suggest that ‘it is the case in the transmission of
early canon law that the exemplar may be scarcely intelligible, and subse-
quent versions may be better’.2
as Irish proper names, Irish words, or Hiberno-Latin words such as ancilla, which is the
Latinised form of the Irish unit of value cumal. However, all the texts that correspond to
this criterion also correspond to one or more of the criteria mentioned above.
5 The sources are indicated in the apparatus fontium of the relevant canons.
2.3 Recensions and textual varieties 99*
lines 1–10.
100* 2.3 Recensions and textHibernensis
A distinction between Synodus Luci Victorie and the Excerpta is that where-
as Synodus Luci Victorie exercised some influence on early Irish penitential
and canonical literature, the Excerpta seem to have had none.6 What fol-
lows is either that Hib was the only exception to this rule, or that Hib was in
fact a source for the Excerpta and not vice versa. Dumville acknowledged
this possibility but rightly claimed that it is not sustained by any form of
positive evidence.7 If we accept that Hib was a source for the Excerpta,
then we must conclude that none of the canons attributed to Hibernenses
in Hib.B are identified, because the one on p. 195 ln. 6 is only traceable to
a derivative (i.e. the Excerpta).
The gap between the number of canons attributed to Hibernenses which
occur only in Hib.A and those which occur only in Hib.B calls for expla-
nation. Sheehy suggested that the compilers of Hib.B ‘appear to be more
closely acquainted with native law’ and then proceeded to ask: ‘is this why
1 Bieler, Penitentials, 69, 142.
2 Ibid.3, 7.
3 Haddan and Stubbs, Councils, 1:127.
4 Fleuriot, ‘Un fragment en latin’.
5 Dumville, ‘On the dating of the early Breton lawcodes’, 220.
6 For the influence of the former and the latter’s apparent lack thereof, see Concordantiae
90, he was more confident about the relative chronology of Hib and the Excerpta: ‘The
Hibernensis may have had some effect on Breton secular law too, since there seem to be
borrowings from it in the Excerpta de libris Romanorum et Francorum’.
2.3 Recensions and textual varieties 101*
they drop so many of the native Irish synods found in A?’1 The reason-
ing here is unclear to me, and it is frustrating that he did not disclose the
evidence that led to this statement. As Dumville remarked on Sheehy’s
proposition: ‘the last point will be critical if it can be demonstrated in
full’.2 In response to Sheehy one may say that the absolute figures paint
a more complex picture: Hib.B does not merely omit canons ascribed to
Hibernenses but also adds canons so ascribed. Hib.B contains fifty-four as-
criptions to Hibernenses, of which eighteen (ascriptions, not canons) do not
occur in Hib.A. Moreover, we have already seen that three canons ascribed
to Hibernenses in Hib.B do not occur in Hib.A (see p. 98*).
As already noted, the relative quantity of material ascribed to or de-
rived from Irish sources in each recension may be a relevant criterion for
choosing a base text that better reflects the Irish environment in which
Hib was compiled. In theory, the fewer the Irish texts, the higher the
probability of omission as a consequence of continental intervention. The
omissions might have been due to neglect or a lack of interest rather than
deliberate exclusion, as Sheehy believed. Whatever the cause, an impor-
tant implication is that less Irish content offers less material for historians
who are interested in studying Ireland before the eighth century.
With respect to texts attributed to Hibernenses, Hib.A omits fewer than
does Hib.B. But after we factor into the comparison the number of texts
from Irish sources that are peculiar to each recension in the remaining ta-
bles, the gap between the degree of ‘Irishness’ of each recension narrows.
In tables 2–4 there is a single text which is peculiar to Hib.A and can be
traced to an Irish source,3 whereas Hib.B has six such texts4 and another
two texts attributed to an Irish authority, Patrick, the sources of which
are unidentified.5 When these figures are added to the previous figures,
the overall difference can be expressed as follows: seventeen texts that are
peculiar to Hib.A and ten texts that are peculiar to Hib.B draw upon Irish
sources.6 But we must bear in mind that the sources of fourteen of the texts
attributed to Hibernenses in Hib.A cannot be identified, whereas only two
of the texts attributed to Hibernenses and two of those attributed to Patrick
1 Sheehy, ‘Celtic phenomenon’, 534.
2 Dumville, ‘Ireland, Brittany, and England’, 89.
3 Table 3 §30.
4 Tables 2 §43; 3 §§2, 28, 30; 4 §§1, 2. The count is exclusive of two texts that occur only
in H, a copy of Hib.B (table 4 §§5, 6) and of a text that resembles, but is not positively
drawn from Cumméne’s Paschal letter in table 2 §17.
5 Table 3 §§4, 6.
6 For Hib.A, see tables 1 §§37, 38, 64–69, 72, 74, 75, 81–84, 90; 3 §30. For Hib.B, see tables
with each statement being separated from the other by the expression e
contra ‘on the contrary’/‘on the other hand’. These statements combine
to form an antithetical formula: the first part of the antithetical formula
lays down a rule, and the second part is its exception. Although the book
De contrariis is devoted in its entirety to rules and their exceptions, it is
not the only place in Hib where contradictions between stipulations from
authoritative sources are highlighted. Numerous examples can be found
scattered throughout Hib, suggesting that the principle of ‘sic et non’ plays
an important part in Hib’s design.1 But De contrariis contains the most
systematic expression of ‘sic et non’. I give here the first chapter in Hib.A’s
version of De contrariis as a typical example of the structure of the book’s
chapters:
As we can see, the first two statements in this chapter support the precept
that a judge must not change a verdict, and the other two support the
opposite precept. Within each pair of statements in this example, the first
is a biblical (or supposedly biblical) passage, and the second comprises
exegesis of the passage. Thus, (i) Pilate’s famous maxim ‘what I have
written I have written’ (John 19:22), is followed by (ii) an interpretative
comment on this passage attributed to Jerome. And, as a counter-rule, the
chapter cites (iii) a passage from an unknown source attributed to St. Paul,
which is also followed by (iv) exegesis of this passage attributed to Jerome.
1 Note the following examples, which account for only a fraction of the overall ‘sic et
non’ material: chaps. 1.17, 1.18: a bishop must/must not elect his successor while he is
still alive; chaps. 2.24, 2.25: gifts of the wicked should be rejected/accepted under certain
conditions; chap. 17.12: offerings of young boys must be rejected/not be rejected; p. 108
ln. 3, p. 108 ln. 14: on retaining/not retaining the dead; p. 199 ln. 21: on returning/not
returning a loan; chap. 38.7: on receiving/rejecting a fugitive monk.
104* 2.4 Recensions and textHibernensis
material found in other books’.1 I skip over the next part of his argument
because the analysis there is based on the assumption that certain readings
in S—which Charles-Edwards used in a comparison with Hib.B in order
to establish the priority of the latter—are typical of Hib.A, whereas they
are not.2 He was aware that once a new edition became available, these
readings might be shown to be peculiar to S.3
Another fact, mentioned earlier, of which he could not have been aware
because he did not have access to an edited text of Hib.B, is that only
18 statements from Hib.A’s version of De contrariis occur in other books
of Hib.A, while 46 statements occur in other books of Hib.B.4 In other
words, the overwhelming majority of statements in Hib.A’s De contrariis
(46/48) occur in the rival recension. It would appear, therefore, that the
natural place for Hib.A’s version of De contrariis would be at the end of
Hib.B. (Hib.B’s De contrariis contains no statements that are peculiar to
Hib.A). However, to argue that the book De contrariis was torn off Hib.B
and planted at the end of Hib.A only to be written anew for Hib.B, is a
difficult hypothesis to sustain. What seems to me more plausible is that
both recensions originated from what I shall call for the sake of conve-
nience ‘an undivided text’ of Hib (which might have been a draft of Hib)
which pre-dated the transmission in two separate recensions. Both Hib.A
and Hib.B can be said to derive directly from the undivided text. If—as I
believe—the version of De contrariis found at the end of Hib.A drew its ma-
terial directly from the undivided text, then its affinity with Hib.B must be
seen as merely coincidental; which is to say that Hib.B preserved material
from the undivided text that Hib.A had not preserved, and it is this mate-
rial that can be found in Hib.A’s version of De contrariis. Admittedly, the
wording and orthography of the statements in Hib.A’s De contrariis is not
always in complete agreement with the wording or orthography of these
statements as they appear in preceding books of either Hib.A or Hib.B, but
the discrepancies can be attributed to a number of different factors, such
as alterations during transmission, or even alterations made as material
was being extracted from the undivided text in order to furnish what we
now call Hib.A and Hib.B.
Charles-Edwards’s assertion that De contrariis and the other books he
discusses are not necessarily (or not always) interdependent but might
1 Ibid. 217. He offers two other possible conclusions but opts for the one cited above.
2 E.g. uiuentes in the title of 26.19 and misso a for a on p. 180 ln. 8.
3 Ibid. 222.
4 The remaining two (p. 470 ln. 10, p. 472 ln. 3) could have been added independently
he considered readings from S as typical of Hib.A, but these can now be shown to be
peculiar to that MS. Consequently, the place of Hib.B in the stemma is not secure.
2 On the palaeography of Θ see CLA IX §1439.
3 Nürnberger, ‘Über die Würzburger Handschrift’, 42–70, divided the text differently
ods, see Θ90 , Θ126 , Θ154 , Θ184 , Θ189 , Θ192 , Θ264 , Θ578 , Θ602 , Θ606 (a key to the sigla is
provided on pp. 158*–164*).
108* 2.5 Recensions and textHibernensis
‘Über die Würzburger Handschrift’, 42–70. His synopsis contains extensive citations from
the actual text which make it easy to grasp the structure and contents of Θ at a glance.
110* 2.6 Recensions and textHibernensis
1 On Gildas, see p. 95* n 3. Meens’s assertion also applies to another florilegium in Cop
(fols. 42r –44r ), which contains material mostly associated with Book 10, but may derive
directly from sources that comprise it. See Meens, ‘Oldest manuscript witness’, 12, and
14–19 for editions of both florilegia. In distinguishing readings that are unique to either
recension he follows Davies, ‘Isidorian texts’, 241.
2 Meeder, ‘Spread and reception of Hiberno-Latin scholarship’, 108. His choice of the
Baluze, Martène and De la Barre, Spicilegium (Paris, 1723), 1:491–492 [editorial introduc-
tion], 492–507 [text].
2 Ware [Waræus], S. Patricio adscripta Opuscula, 49–50[wrongly numbered 46], 119–121.
3 At times his concern for orthography was disproportionate. For instance, although
(61n.f), p. 114 ln. 3 (361n.g), p. 114 ln. 5 (61n.h), p. 114 ln. 9 (61n.i), p. 114 ln. 11 (61n.k),
p. 114 ln. 14 (61n.l), p. 114 ln. 15 (61n.m), p. 114 ln. 16 (61n.o), p. 114 ln. 18 (61n.p), p. 249
ln. 6 (128n.a), p. 251 ln. 4 (130n.f), p. 254 ln. 2 (130n.g), p. 254 ln. 3 (130n.h), p. 254 ln. 4
(130n.i), p. 254 ln. 8 (130n.k), p. 309 ln. 1 (159n.c), p. 309 ln. 6 (159n.f), p. 421 ln. 11 (218n.h),
Editing the Hibernensis. 113*
Tours, Bibl. munic. 556; Munich, Clm. 14468; Munich, Clm. 14508; Biblioteca Nacional de
Madrid 373 (olim A 151); and Vat. lat. 1349, on which see Kuttner, Catalogue, 1:109–110.
2 On the sources see the apparatus fontium throughout his edition and his comments in
Hib.B as well as other text-types (i.e. Hib.A and unclassified Hib-texts) also
makes it impossible to use his edition for the purpose of constructing a
secure stemma. However, despite these drawbacks, which can be gauged
with hindsight, his editio princeps of Hib.A is nevertheless a momentous
achievement, and it cleared many of the obstacles that lay in the way of a
future edition.
A new edition was already seen as necessary in 1929 by Kenney, who
remarked that Wasserschleben’s was ‘an excellent edition for its time, but
a new treatment is needed’.1 The first scholar in the twentieth century to
rise to the challenge was the Basilian Fr Joseph C. Wey of the Pontifical
Institute of Mediaeval Studies in Toronto.2 By the 1950s he had collated
copies on film of several manuscripts, but abandoned the task upon be-
ing elected Superior General of the Basilian Fathers. At that point, he
surrendered the material he had accumulated to Fr Sheehy, who was to
become Professor of Palaeography and Late Latin at University College
Dublin. Unlike Wasserschleben and Bradshaw, who believed that Hib.B
was a continental reworking of an Irish original and as such not an ap-
propriate text for an edition, Sheehy appears to have favoured Hib.B as
the base text for his edition in progress, believing it was ‘a better laid out
collection in terms of the divisions of chapters and a more relevant choice
of supporting citations’, and that, ‘its compilers appear to be more closely
acquainted with native law’.3 However, since Sheehy never provided any
evidence to support these claims, it is impossible to evaluate them.4 His
hopes of seeing his edition published by the Corpus Iuris Canonici series
did not materialise. He died in 1991.
Irish sources or material that has not yet been traced to an Irish source.
Further research carried out using the present edition may show whether
Hib.A’s superior ‘Irishness’ is but an illusion resulting from the difficulty of
identifying Irish material. The hypothesis outlined in the previous chapter
concerning two recensions of equal importance emanating from a single
undivided text even argues against prioritising either recension.
In order to accommodate all these caveats as well as allow for new
interpretations of Hib’s textual history to be explored, the present edition
aims to maximise material from all complete Hib.A and Hib.B copies, as
well as two incomplete Hib.B copies: D and O2 . Instead of editing the
text from one recension alone as Wasserschleben had done, the present
volume presents an integrated edition, where the main text is based on
a Hib.A copy (P) augmented with material that is peculiar to Hib.B. This
additional material is clearly distinguished from the main text by being
printed in sans serif font (like all other material that is not derived from P).
As a result, the text offered here can be read either as a Hib.A or Hib.B
text and it enables readers to track the sequence of the material in Hib.B
with the help of book and chapter numbers from H and V (both com-
plete Hib.B copies) which are supplied in the margins. Because Hib.A and
Hib.B are mostly in agreement with respect to their content and division
of books and chapters, it would have been superfluous to print both re-
censions in full side by side. Hence the layout of the present edition—with
the main text based on Hib.A interspersed with material from Hib.B and
other texts in sans serif font—serves to highlight the differences and sim-
ilarities between the recensions and reflect their relative structures. An
advantage of the fact that the order of books and chapters follows Hib.A
rather than Hib.B is that the present edition corresponds more closely to
Wasserschleben’s, the basis for all scholarship on Hib since it first appeared
in 1874.
Therefore, although I agree with Wasserschleben, Bradshaw and Simp-
son that there are good reasons for preferring Hib.A to Hib.B (though my
reasons differ from theirs), it is clear that in the current state of our knowl-
edge such a preference cannot be categorical. It is hoped that the present
edition, with its comprehensive collation of Hib.A and Hib.B manuscripts,
will help future students of Hib to establish more definite criteria by which
to determine which text-type, if any, should be given priority over the
other.
The variety of forms in which Hib circulated raises a fundamental ques-
tion about the identity of the text: what is it that we call Hib? Is it Hib.A?
Is it Hib.B? Is it the exemplar on which Θ was based? The traditional way
116* 3.1 Editing the .Hibernensis
K, on which see p. 97*. Work on a number of continental derivatives has been undertaken
by Meeder, ‘Spread and reception of Hiberno-Latin scholarship’.
2 ‘Ghostly recensions’, 81–82.
3.2 Editing the Hibernensis. 117*
the recensions. The latter remained more or less stable throughout their
transmission (see p. 66*), which is why the present edition is based on
them.
and Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, 2:xii, and also editorial emendations in notes g
and i in Thesaurus Palaeohibernicus, 2:38.
4 See pp. 93*–96*.
5 For the subsequent omissions, see the apparatus. S omits the following: p. 63 ln. 14
(section), p. 102 ln. 4 (section), p. 126 ln. 17 (passage), p. 165 ln. 7 (passage), p. 169 ln. 3
(passage), p. 171 ln. 15 (passage peculiar to P), p. 171 ln. 19 (section peculiar to P), p. 173
ln. 14 (section), p. 174 ln. 9 (section), p. 208 ln. 13 (passage; also omitted from V), p. 216
ln. 12 (chapter), p. 225 ln. 21 (section), p. 250 ln. 15 (passage), p. 254 ln. 4 (passage), p. 256
ln. 12 (section), p. 259 ln. 10–p. 259 ln. 13 (three sections, the latter of which is a Patrician
citation), p. 263 ln. 13–p. 264 ln. 1 (six sections), p. 268 ln. 2 (chapter heading), p. 268 ln. 18
(section), p. 269 ln. 1 (section), p. 304 ln. 13 (passage), p. 318 ln. 6 (passage), p. 358 ln. 6
(passage), p. 461 ln. 15–p. 466 ln. 1 (nine chapters; a defect in the manuscript has left only
a few legible words in the margins). ∥ P omits the following: p. 59 ln. 19 (section peculiar
to S), p. 65 ln. 1 (chapter), p. 66 ln. 18 (passage), p. 72 ln. 5 (section peculiar to S), p. 96 ln. 1
(section), p. 98 ln. 15 (passage), p. 116 ln. 16 (passage peculiar to S), p. 139 ln. 13 (passage
peculiar to S), p. 139 ln. 17 (passage), p. 139 ln. 16 (passage), p. 139 ln. 15 (passage), p. 142
ln. 2 (passage peculiar to S), p. 143 ln. 4 (three chapters of De senibus), p. 157 ln. 3 (passage),
p. 160 ln. 1 (section), p. 162 ln. 1 (passage), p. 182 ln. 4 (passage peculiar to S), p. 196 ln. 9
(chapter heading), p. 199 ln. 3 (two sections peculiar to S), p. 203 ln. 19 (chapter), p. 207
ln. 7 (passage peculiar to S), p. 240 ln. 4 (passage in apparatus), p. 247 ln. 9 (passage peculiar
3.2 Editing the Hibernensis. 119*
lus, and a text at the end of the passage (similiter et gradu inferior) occurs in
ABH, but not in OP. The spelling of proper names is also inconsistent. For
instance, on p. 6 ln. 15 S and P (after scribal correction) have Iossue, A has
Iessue, whereas B, P (before it was corrected) and all Hib.B copies (DHV)
have Iosue.
Clearly, there are major inconsistencies between copies of Hib.A of the
Breton group: sometimes AP agree against B, sometimes AB agree against
P, sometimes OP agree against AB, and so forth. The inconsistency in the
pattern of agreements between the different pairs makes it impossible to
infer whether any two derive from a common exemplar.
Cited sources
The quotations that form the chapters of Hib are prefixed by attributions—
some genuine, others spurious—to Hib’s material sources. The apparatus
fontium includes references to sources cited verbatim. Allusions to sources,
biblical or otherwise, are prefixed by ‘cf.’, and although numerous such al-
lusions are mentioned, no attempt has been made to record them exhaus-
tively. The apparatus notes the line numbers in which quotations begin.
My reasons for not indicating where quotations end are the same as my
reasons for preferring—insofar as possible—to avoid the use of quotation
marks for marking citations: citations, which are the lifeblood of Hib, were
sometimes modified and merged with other texts, suggesting that the com-
pilers did not always treat them as separate elements within the text. In
both edition and translation I reserve the use of quotation marks only for
cases in which their absence would have made for ambiguous reading.
References to books of the Bible correspond to the nomenclature in the
Vulgate. When Hib cites a Bible-text other than the Vulgate no attempt has
been made to trace the Vetus Latina tradition. Identifying further sources,
both Insular and foreign, as well as tracing the traditions of Vetus Latina
citations are among the outstanding desiderata that the present edition
leaves for future researchers.
1 E.g. both De peccantibus and De ieiunio are numbered xii, both De quaestionibus mulierum
and De ratione matrimonii are numbered xliiii, and chapters can be out of sequence.
3.3 Editing the Hibernensis. 123*
The manuscripts
A Orléans, Bibliothèque municipale, 221 (193)
Of Fleury provenance. Written by several scribes, one of whom was a
Breton named Iunobrus, who is said to have copied the texts preceding
p. 212 (Hib included) at the behest of a synod (see p. 127*). The script
is irregular, and there are frequent omissions and errors.4 It shows sim-
ilarities to the tenth-century Cambridge Juvencus, believed to have been
copied in Wales by the Irish scribe Núadu.5 As noted by Ludwig Bieler,
it derives its text of Hib from the same archetype as do BOP, hence there
are various items that occur in all four manuscripts.6 The manuscript con-
1 For repertories listing MSS of Hib, see: BCLL §§612–613; Kéry, Canonical Collections,
73–80. Other accounts of manuscripts are Fournier, ‘De l’influence’; Mordek, Kirchenrecht,
667–679 (Handschriftenverzeichnis); Mordek, Bibliotheca capitularium; Reynolds, ‘Unity and
diversity’.
2 Davies, ‘The Collectio’, 24–54.
3 Davies, ‘Isidorian texts’, 244.
4 e.g. on p. 84 ln. 6, p. 85 ln. 10, p. 116 ln. 14, p. 140 ln. 13, p. 173 ln. 11, p. 173 ln. 14,
p. 216 ln. 12, p. 241 ln. 10, p. 289 ln. 8, p. 291 ln. 1, p. 303 ln. 14, p. 308 ln. 2, p. 315
ln. 11. Bradshaw apud Stokes, Glosses at Orleans, iv, remarked that the ‘manuscript is very
clumsily written and some of the words are very troublesome to read satisfactorily’.
5 Cambridge University Library Ff. 4.42. A facsimile is Juvencus Codex Cantabrigiensis
Dictionnaire, 4: ‘La masse des gloses semble du milieu du IXe siècle (et non du Xe)’.
3 Lindsay, Notae Latinae, 469–470. The convention used here for representing the date
differs from Lindsay’s but, if I understand him correctly, this is the date range he in-
tended. Note that the preposition ‘from’ in Bieler, Penitentials, 12, is not meant to assign
the manuscript’s origin to Fleury (as some have mistakenly thought), but merely its prove-
nance. Compare his use of ‘from’ with his entry for MS P (Penitentials, 14): ‘from Corbie.
Written in Brittany’.
4 Bieler, Penitentials, 12; Bischoff, ‘Panorama’, II [Das Geistige Leben] 239; Stokes, Glosses
Iunobrus’s hand. The Caroline script suggests a date in the ninth century
at least for this Breton manuscript, a date compatible with the introduction
of Caroline script to Brittany.
Contents
• pp. 1–16: Liber ex lege Moysi.1
• pp. 16–19: John Cassian, Collat. 20.8 (Conlatio abbatis Pinufii de paeni-
tentiae fine).2 See p. 384 ln. 2 of the present edition.
• pp. 20–21: Excerpts on divorce from Matthew, Paul, and Mosaic law.
• pp. 21–22: Virtutes quas Dominus dominica die fecit, commonly known
by the title Epistil Ísu.3
Selected Bibliography
Stokes, Breton Glosses at Orléans. Loth, ‘Les gloses bretonnes’, 65. Cuissard, Inven-
taire des manuscrits, 114–115. Lindsay, Notae Latinae, 469–470. Carey, De Scriptura
Floriacensi, 47. Jackson, Language and History, 65. Fleuriot, Dictionnaire, 4. Bischoff,
‘Wendepunkte’, 274. Bischoff, ‘Panorama’, 239. Bischoff, ‘Frühkarolingische
Handschriften’, 311. Bischoff, Latin Palaeography, 117. Bieler, Penitentials, 12.
Huglo and Durand, ‘Catalogue de l’exposition des manuscrits’, 174. Reynolds,
‘Unity and diversity’, 103. Deuffic, ‘La production manuscrite’, 304. Mostert,
The Library of Fleury, 155. Dumville, ‘Ireland, Brittany, and England’, 89. Davies,
‘The Collectio’, 24–25. Flechner, ‘Aspects of the Breton transmission’. Gorman,
‘Patristic and pseudo-patristic citations’, Appendix 5.
Discipulus Maeloc conscripsi hunc ego (?), sic sanus nunc om-
nibus annis temporibusque, cum Christo ualeam regnare tunc
sine fine, cum ueniat Dominus reddensque fidelibus apta.
1:127, dated it saec. XI/XII; Lindsay, ‘Breton scriptoria’, 264–265, placed it ‘in the eleventh
century, before the boundary-lines between different abbreviation-systems had become
effaced’; Bieler, Penitentials, 12, dated it saec. X1 ; Bischoff dated it saec. X2 apud Bieler,
Penitentials, 12 n 2.
2 Catalogue général des manuscrits latins 4 (1958): 304–317, at 317.
3 Bieler, Penitentials, 12–13, 21–22.
4 Manuscripts of the present edition 129*
fail to observe the fasts are prescribed a year’s penance, which can be
commuted to a payment of twelve gold solidi.
Contents
The contents of the manuscript are described in full in the Catalogue of
Latin Manuscripts of the Bibliothèque nationale in Paris.1 The list below
restricts itself to items that are of particular interest to the present study,
items which the cataloguers could not identify, and items for which there
were no editions at the time the catalogue was compiled.2 Note various
items that are common to ABOP.
• pp. 13: A text on the ages of the world beginning Ex Adam in dilu-
uium.
• pp. 13–15: John Cassian, Collat. 20.8 (Conlatio abbatis Pinufii de paeni-
tentiae fine).4 See p. 384 ln. 2 of the present edition.
• pp. 17–18: Virtutes quas Dominus dominica die fecit, commonly known
by the title Epistil Ísu.5
Selected Bibliography
Maassen, Geschichte der Quellen, 784. Stokes, ‘Old-Breton glosses’, 345–346. Brad-
shaw, Early Collection, 473. Catalogue général, 304–317. Lindsay, ‘Breton scriptoria’,
264–265. McNally, ‘Dies dominica’, 357. Bieler, Penitentials, 12. Mordek, Kirchen-
recht, 153, 244, 257. Reynolds, ‘Unity and Diversity’, 104. Deuffic, ‘La production
1 BCLL §604.
2 BCLL §§147, 146, 145, 144.
3 BCLL §614.
4 BCLL §605.
5 BCLL §605.
6 BCLL §606.
7 BCLL §607.
8 As described by Mordek, Bibliotheca capitularium, 434.
9 Hinschius, Decretales, 747–753.
10 Ed. Brommer, MGH Capitula episcoporum, 1:76–184.
11 CPL §1887. ed. Wasserschleben, Bussordnungen, 231–247.
12 See p. 128*.
132* 4 Manuscripts of the prHibernensis
manuscrite’, 309 §77. Smith, ‘Carolingian Brittany’, 272–273. Davies, ‘The Col-
lectio’, 27–28. Flechner, ‘Canons of Theodore’, 131–134. Flechner, ‘Aspects of
the Breton transmission’. Gorman, ‘Patristic and pseudo-patristic citations’, Ap-
pendix 5.
Contents
• pp. 1–135: saec. XI. Jerome, Dialogus aduersus Pelagianos.3
• pp. 249–264: saec. XI. Rufus Festus, Breuiarium rerum gestarum populi
Romani.4
Selected Bibliography
Inguanez, Codicum Catalogus, 118. Loew, Beneventan Script, 220, 348. Mordek,
Kirchenrecht, 258.
1 I am grateful to Professor Marco Palma of Cassino University for helping me obtain a
Contents
• fols. 1–130r : Hib.B preceded by a table of contents.
Worcester was Gilla Pátraic, bishop of Dublin between 1074 and 1084, when the Irish
church was at the brink of reform. One wonders whether he encountered these volumes
containing early Irish canonical teachings.
5 Wulfstan’s Canon Law Collection, ed. Cross and Hamer. The collection was recently
renamed Collectio Wigorniensis by Michael Elliot, ‘New evidence for the influence of Gallic
canon law’, 702 n 4, in order to stress its Worcester connection. He also reconsidered
Wulfstan’s authorship of the collection’s two recensions (pp. 721–722), concluding that
he is likely to have compiled recension B of the Wigorniensis but less likely to be the
author of recension A. Wulfstan’s notes in H were examined by Ker, ‘The Handwriting
of Archbishop Wulfstan’, 328–329. The manuscript evidence for Wulfstan’s use of Hib is
discussed by Wormald, ‘Archbishop Wulfstan’, 196–203.
6 Young, Catalogus Librorum Manuscriptorum, 48–49 (no. 221). On the manuscript’s prove-
nance, see also Madan et al., Summary Catalogue, 2:848–849 §4117 (92).
134* 4 Manuscripts of the prHibernensis
• fols. 134v –138r : Excerpts from the first book of Gaius’s Institutiones.
• fol. 142v : Citation from Jer. 3:1 where the house of Israel is likened to
a woman who wishes to return to her ex-husband after marrying an-
other. Five Theodoran canons on nudity, remarriage, and abortion.2
Selected Bibliography
Stokes, ‘Old-Breton glosses’, 341–342. Wasserschleben, Kanonensammlung, xxxiii
§8. Bradshaw, Early Collection, 11. Bradshaw, Collected Papers, 487. Madan et
al., Summary Catalogue, 2:848–849. Young, Catalogus Librorum, 48–49. Bieler, Pen-
itentials, 13. Bishop, ‘Notes on Cambridge manuscripts’, 415, 421, 423. Ker, Me-
dieval Libraries of Great Britain, 209. Ker, ‘Handwriting of Archbishop Wulfstan’.
Pächt and G. Alexander, Illuminated Manuscripts, I §§417, 419. Pollard, ‘Some
Anglo-Saxon bookbindings’, 143 §3. Deuffic, ‘La production manuscrite’, 307
§69. Dumville, ‘Wulfric Cild’, 5–9. Barker-Benfield, ‘Not St. Dunstan’s book?’,
431–433. Clarkson, ‘Further studies in Anglo-Saxon and Norman bookbinding’,
1 As described in Flechner, ‘Canons of Theodore’, 132–133.
2 As described ibid. 131–132.
3 As described by Mordek, Bibliotheca capitularium, 405–406. An edition of Ansegisus’s
collection is by Schmitz, MGH Capit. regum Francorum, Nova series 1 (1996), 431–664.
4 Manuscripts of the present edition 135*
163–164. Ambrose, ‘The Collectio canonum Hibernensis and the Literature of the
Anglo-Saxon Benedictine Reform’. Davies, ‘The Collectio’, 26. Flechner, ‘Canons
of Theodore’, 131–134. Flechner, ‘Paschasius Radbertus’. Bischoff, Katalog der
festländischen Handschriften, 2:364. Flechner, ‘Aspects of the Breton transmission’.
Gorman, ‘Patristic and pseudo-patristic citations’, Appendix 5.
Contents
• fol. 2v : Chapter De principalibus synodis, based on Isid., Etymol. 6.16.5–
9. See p. 2 ln. 7 of the present edition.
• fols. 10v –11r : Excerpts on divorce from Paul and Mosaic law.
• fols. 11v –127v : A copy of Hib.A augmented with material from Hib.B.
nearly identical text in the Book of Armagh, fol. 8v b, see Bieler, Patrician Texts, 122, 124.
4 Manuscripts of the present edition 137*
• fols. 146v –149v : A text on St. Serapion beginning in illo tempore reg-
nabat Decius.
Beginning of O2b
• fols. 150r –179v : Excerpts from Hib.B derived from the same exemplar
as H. The hand changes in this section.
Selected Bibliography
Stokes, ‘Old-Breton glosses’, 342–345. Wasserschleben, Kanonensammlung, xxxii
§7. d’Arbois de Jubainville, ‘Le manuscrit Cottonien Otho E.XIII’, 238. Bradshaw,
Early Collection, 10. Deuffic, ‘La production manuscrite’, 301 §42. Bieler, Peni-
tentials, 14, 20–24. Kottje, Studien zum Einfluss, 65 n 44. Ker, Medieval Libraries,
43. Davies, ‘The Collectio’, 29. Davies, ‘Isidorian texts’, 244. Flechner, ‘Canons
of Theodore’, 131–134. Flechner, ‘Aspects of the Breton transmission’. Gorman,
‘Patristic and pseudo-patristic citations’, Appendix 5.
considerably: Jean Mabillon dated it to the eighth or ninth century, Arthur Haddan to
the eighth century, Friedrich Maassen to the tenth or eleventh century, Elias Lowe to the
tenth century, and Ludwig Bieler also to the tenth century. Mabillon, De re diplomatica, 360
[the manuscript appears under its former Corbie shelfmark, no. 424]; Haddan and Stubbs,
Councils, 1:127; Maassen, Geschichte der Quellen, 786; CLA 5 §617; Bieler, Penitentials, 14.
138* 4 Manuscripts of the prHibernensis
mainly of canon law and penitentials. This theme continues on fols. 140r –
141v which comprise fragments from the Breviary of Alaric. Visually, the
second part is distinct from the first: it is not written in two columns
(with the exception of Hib’s table of contents), the divisions of the different
texts (e.g. into books, chapters, clauses) are flagged by enlarged initials
throughout which are often highlighted by orange ink, and the headings
are sometimes written in half Uncial. There are occasional corrections to
the texts, mainly by restoring Classical orthography (on which see p. 83*).
By contrast, the first part—consisting of biblical and exegetical material—
is written exclusively in two columns without added colour. This part
has clearly been penned by a different hand from those that wrote the
second part. The fact that the second part begins on a new quire (the fifth)
allows for the possibility that the two parts were joined together rather
than conceived from the outset as a single book.
The only element in the first part to which a terminus post quem may
be assigned is a fragment from a hagiographical text on fol. 1r , which
contains a couple of telltale names. The cataloguers of the manuscript
believed they identified one of the two, a certain Richarius, as the famous
seventh-century St. Riquier, founder of the monastery in northern France
which later bore his name. The second name occurs in what appears to
have been intended as a dating clause, although no precise date can be
derived from it. The clause reads: temporibus piisimi Francorum regis r (sic)
regnante. . . cum eo hugone filio suo. This may be a reference to an early
Capetian, either Hugh Capet (d. 996) or his father (d. 956). The hand
that wrote this text is clearly different from the hand that wrote the first
part of the manuscript (and also the hands that wrote the second) and the
text itself appears as though it was added as an afterthought making use
of leftover blank parchment with no regard to the layout of either of the
following parts of the manuscript. Therefore, while the possible reference
to a Capetian would allow us to date the text to the end of the tenth
century at the earliest, we cannot use it to securely date the remainder of
the manuscript.
Unlike manuscripts AB, which ultimately derive from the same arche-
type as P, Hib’s text in P is preceded by a preface which occurs in DHO2 V
and a text on synods which occurs in DHOO2 V. Both texts can therefore
be regarded as an integral part of Hib which goes back to the compilers’
fair copy. Since the text on synods also occurs in O then clearly the Breton
Hib.A archetype, whence O ultimately derives, must have contained it too.
However, only P preserves these texts intact and in the right order. Also,
P alone contains the names of Hib’s putative compilers, Ruben and Cú
4 Manuscripts of the present edition 139*
Chuimne, and has Irish and Breton glosses.1 It also has the name Hael-
hucar in the scribal colophon on fol. 139r , perhaps referring to the abbot
of Saint-Méen (fl. c. 816) or to an abbot ‘Heclocar’, who is mentioned in a
letter by Pope John VII (872–882), dated 874/5, to bishop Mahen of Dol.2
In the table of contents below note various minor items that ABOP have
in common.
Contents
• fols. 1r : A text beginning temporibus piisimi Francorum regis r (sic)
regnante. . . cum eo hugone filio suo.
• fol. 127v : The inscription ‘hucvsq: nuben & cv cuiminiæ & durinis’,
discussed on p. 56*.
• fols. 133v –134v : Canons of the councils of Ancyra (§§10, 14, 15, 19–
22) and Neocaesarea (§2).
• fols. 140r –141v : Torn leaves from a fragment of the early sixth-century
Breuiarium Alarici, dated saec. VII or VIII by Lowe.3
Selected Bibliography
Mabillon, De re diplomatica, 360 (no. 424). Haddan and Stubbs, Councils, 1:127.
Maassen, Geschichte der Quellen, 786. Stokes, ‘Old-Breton glosses’, 338–341. Wasser-
schleben, Kanonensammlung, xxx §3. CLA 5 §617. Bieler, Penitentials, 14, 20–24.
1 RecensionP is edited separately in Bieler, Penitentials, 150–158.
2 SeeHerren, ‘Insular Latin c(h)arazare’, 273–280.
3 CLA 5 §617.
4 Manuscripts of the present edition 141*
Deuffic, ‘La production manuscrite’, 311 §86. Davies, ‘The Collectio’, 27–28. Flech-
ner, ‘Canons of Theodore’, 131–134. Flechner, ‘Aspects of the Breton transmis-
sion’. Gorman, ‘Patristic and pseudo-patristic citations’, Appendix 5.
Selected Bibliography
D’Achéry, Spicilegium, 1:492–507. Maassen, Geschichte der Quellen, 954, 973–981.
Wasserschleben, Kanonensammlung, xxx §1. Bradshaw, Early Collection, 9. Bruck-
ner, Scriptoria Heluetica, 2:74. Davies, ‘The Collectio’, 33–34. Gorman, ‘Patristic and
pseudo-patristic citations’, Appendix 5.
contents, a fact which has misled Davies, ‘The Collectio’, 33, into believing that the book
was omitted altogether.
4 Ed. Pozzi, ‘Le manuscrit tomus XVIIIus’, 329–350.
5 Cf. canon 21 of the Council of Antioch (Strewe, 50).
142* 4 Manuscripts of the prHibernensis
Contents
The manuscript, as Reynolds lamented, was dated solely on internal con-
textual evidence and never ‘on more solid palaeographical evidence’.4
From a palaeographical point of view, it is to be noted that at least three
hands worked on it. The first (fols. 1–30) wrote in Roman minuscule, the
second (fols. 31–33) wrote in Beneventan minuscule,5 and the third (fols.
34–280), which copied Hib.B, wrote in Caroline minuscule. Its Beneventan
script has been dated by Elias Loew to the eleventh century.6 Caterina Tris-
tano, who upheld an eleventh-century date, suggested, on the evidence of
mixed Beneventan-Carolingian script, that the manuscript originated in a
centre on the northern limits of the areas in which Beneventan script was
used. Others have attempted to date the manuscript to the late ninth cen-
tury.7 There is nothing in the script or contents of the manuscript to con-
1 For an account of this episode, see Moore, ‘The body of Pope Formosus’.
2 Fournier and Le Bras, Histoire des collections canoniques, 1:340.
3 Pozzi, ‘Le manuscrit tomus XVIIIus’, 319–320, 232–325.
4 Reynolds, ‘Transmission of the Hibernensis in Italy’, 24.
5 Reynolds, ‘Odilo’, 454 n 25, notes a few other instances where Beneventan hands
appear briefly.
6 Loew, Beneventan Script, 2:131.
7 Tristano, ‘Scrittura beneventana’, 146: ‘Questi elementi ci permettono di localizzare i
codici in una zona del confine settentrionale con forti collegamenti con il Lazio da una
parte e con Montecassino dell’altra’. For an attempt to ascribe the origin of the manuscript
to late ninth-century Ravenna and the problems arising from this, see Gaudenzi, ‘Lo svol-
gimento’, 44; Fornasari, ‘Un manoscritto’, 206.
4 Manuscripts of the present edition 143*
Selected Bibliography
Wasserschleben, Kanonensammlung, xxxii §6. Bradshaw, Early Collection, 10. Gau-
denzi, ‘Lo svolgimento parallelo’, 44. Fournier and Le Bras, Histoire des collections
canoniques, 1:340. Lindemans, ‘Auxilius’. Fournier, ‘Un group de recueils canon-
iques italiens’, 118–119. Fornasari, ‘Un manoscritto’, 206. Pozzi, ‘Le manuscrit’,
313–348. Catalogo dei manoscritti della Biblioteca Vallicelliana, ed. Giorgetti Vichi and
Mottironi, 243–244. Supino Martini, ‘Carolina romana e minuscola romanesca’,
783 n 29 [dates the manuscript saec. X2 ]. Tristano, ‘Scrittura beneventana’, 146.
Loew, Beneventan Script, 2:131. Pilone, ‘Scrittura beneventana’, 203–208. Davies,
‘The Collectio’, 34–35. Reynolds, ‘Transmission of the Hibernensis in Italy’, 24.
Gorman, ‘Patristic and pseudo-patristic citations’, Appendix 5.
section 2.5.
4 As described by Mordek, Kirchenrecht, 300–301.
5 CLA IX §1439.
144* 4 Manuscripts of the prHibernensis
266, says that ‘we know that churchmen used the CCH [i.e. Hib] as a work of reference.
For example, St. Boniface, working with the Anglo-Saxon mission in Germany, cited the
CCH more than once in his letters’. Davies cited Schüling as her source for this statement.
However, I could not find any reference in Schüling’s study to a passage from Hib being
cited in Boniface’s letters.
6 ‘Anhang’.
7 Text of De uita contemplatiua (CPL §998) is found in PL 59:415–520. For the quotation
in the appendix, see PL 59:453–454. Quotations from De uita (PL 59:431, 434, 436, 445) are
found in letter no. 78, ed. Rau, Briefe des Bonifatius, 242, 244.
8 ‘fast wörtlich’.
9 Appendix §46: Pater noster deus est, ad quem dicimus: pater noster, qui es in caelis, mater
nostra aecclesia est, qui nos regenerauit baptismo in sanguine Christi. Propterea quicumque pecu-
niam aeclesiae rapuerit, reus erit sanguinis Christi, quia aeclesia fabricata est de sanguine Christi et
4 Manuscripts of the present edition 145*
Selected Bibliography
CLA 9 §1285. Nürnberger, ‘Über die Würzburger Handschrift’, 3–84. Bischoff,
Die südostdeutschen Schreibschulen, 59–64, 80, 178. Schüling, ‘Die Handbibliothek
des Bonifatius’. Davies, ‘The Collectio’, 42. Glathaar, Bonifatius und das Sakrileg,
84–86, 117–163. Gorman, ‘Patristic and pseudo-patristic citations’, Appendix 5.
Meeder, ‘Boniface and the Irish Heresy of Clemens’, 262–264.
omnis, qui ei fraudem fecerit. Compare Boniface, Letter 73 (Rau, 222): Pater noster sine dubio
deus est, qui nos creauit, mater nostra aecclesia, quae nos in baptismo spiritaliter regenerauit. Ergo
qui Christi pecunias et aecclesiae fraudauerit uel rapiet, homicida ante conspectum iusti iudicis esse
deputabitur.
1 Decreta Lucii Papae §8, ed. Hinschius, Decretales, 175–180, at 178.
2 Nürnberger, 79; Rau, 252.
3 Nürnberger, 84; Rau, 254.
4 Parkes, ‘Handwriting of St. Boniface’.
4 Manuscripts of the present edition 147*
Undivided proto-version
700
800
A
H
S
P
900
B O O2b V
1000
D
† Patricius
is consistently
rendered Paterius in DV.
Tables 157*
Book numbers (in bold) are those of the present edition. Asterisks mark headings
that are peculiar to Hib.B, and the dagger symbol (†) marks headings that are
peculiar to Hib.A. The wording of the headings is faithful to Θ.
In text
In apparatus
In left margin
H+numeral V+numeral Book, chapter nums. in HV, the principal Hib.B MSS
Text of the Hibernensis
Senodicorum exemplariorum innumerositatem conspiciens ac plurimo- prologue only
rum ex ipsis obscuritatem rudibus minus utilem prouidens, necnon cetero- in PDHO2 V
in PDHOO2 V
De nomine senodi 15
lium, id est, sicut conuerso. Nam cilia oculorum sunt. Vnde et considium
concilium, id est, sui concilium decretum, d in l literam transeunde. Ce-
tus uero conuentus est uel congregatio, a coeundo, id est, conueniendo in
unum.
Cicero autem dicit: Senodus latinum nomen est; dicens, senodus est con- 5
gregatio senum.
De principalibus sinodis
1 id. . .conuerso ] om. DHV 1 considium ] concidium DH 2 id. . .decretum ] om. DHV
2 d ] ee P** 2 literam ] litteram H littera V 2 transeunde ] transeunte HV 2–3 Cetus ]
coecus H 3 est (2) ] est a DH 5–6 Cicero. . . senum ] unde et conuentus est nuncu-
patus DV om. H 7 De. . .sinodis ] this chap. om. O2 7 sinodis ] senodis P* 8 In ]
Isidorus in DH Hysidorus in V 8 libris ] libro DV 8 etimologiarum ] ethimologia-
rum HV 8 autem ] om. DV 8 IIII ] quattuor DV 9 quae totam ] DHV quanto tam
P** 9 conplectunt ] Isid. conplectuntur P** 10 IIII ] quattuor DV 10 flumina ] DHV
Isid. fluminarum P** 10 Prima ] harum prior DHV Isid. 10 sinodus ] senodus H
10–11 tricentorum XVIII ] a trecentis decem et octo DV 10–11 tricentorum ] CCC H
11 episcoporum ] episcopi H episcopis DV 11 Constantino augusto ] augusto Con-
stantino DV 11 augusto ] angusto P** 12 condemnata ] dampnata H contemnata P*
12 blasfemia ] blasphemis H 12 est ] om. D 12 quam ] Isid. quia P** 13 trinitatis ]
trenitatis P* 13 Arrius ] Arrianus V 13 II ] secunda DHV 13 sinodus ] senodus P*
13 CL ] centum quinquaginta V 13–14 Theodosio ] Theodussio P* 14 Macidonium ]
Macedoneum P* 15 condemnans ] contemnans P* 16 demonstrauit ] demonstrans H
demonstrat DV 16 III ] III-us H tertia DV 16 sinodus ] senodus P* 16 Efessiana ]
Efesiana D Effessiana H 16 CC-tis ] ducentorum V 17 episcopis ] episcoporum DV
Isid. 17 iuniore Theodosio ] Theodosio iuniore DHV 17 Theodosio ] Theodossio P*
17 augusto ] angusto P* 18 condemnauit ] condampnauit H contemnauit P* 18 IIII ]
om. D quarta V 18–3.1 sinodus ] senodus P*
praefatioHibernensis 3
Regule apud Necenas XX. Regule apud Anciriam XXIIII. Regule apud
Cessariam XIIII. Regule apud Antiochiam XXVI. Regule apud Laodaciam
Frigie LVIII. Regule apud Constantinopolim XIII. Regule apud Calcido- 10
niam XXVII. Regulae apud Gangrenses XX. Regule senodis Sardenssis XX. HDV
post tertiam septimanam festi Pascalis ita, ut quarta septimana Pentecostes conu-
eniat synodus, metropolitano prouinciales episcopos ammonente. Secunda uero
synodus fiat diebus Octimbribus, id est, XV die mensis Octimbris. In ipsis autem
conciliis assint presbiteri, diaconi, et omnes, qui se lesos exestimant. Et experiatur
senodi examen. Nullis uero liceat apud se celebrare concilia praeter eos, quibus 5
1 De episcopo
gerens. 15
9 Isid., De off. 2.5.8 10 Isid., Etymol. 7.12.11 12 Isid., De off. 2.5.8 16 I Tim. 3:1 ∥ cf. p. 8
ln. 6 17 Isid., De off. 2.5.8
B1.2 De eo quod non debet ordinari episcopus, qui secundis nuptiis uel
ilicitis contaminatus
Sinodus Romana dicit: Si quis post babtismum secundis fuerit nuptiis copulatus
aut concupinam habuerit, non potest esse episcopus, aut presbiter, aut diaconus, 5
tus in populum Israel. Sic et Dominus noster Iesus Christus per manus
inpositionem benedixit apostolis suis, et precepto spiritus sancti Paulo et
2 Isid., De off. 2.5.2 4 Exod. 29:4 6 Isid., De off. 2.5.3 8 Isid., De off. 2.5.5 12 Isid., De
off. 2.5.9
adsunt, iuxta manum episcopi manus suas super caput eius tendant.
Huic cum consecratur datur baculus, ut eius indicio subditam plebem uel
regat, uel corrigat, uel infirmitates infirmorum sustineat. Datur ei et a-
nulus propter signum pontificalis honoris uel signaculum secretorum, ne
indignis quibusque sacramenta Dei aperiantur. 20
3 Stat. eccl. ant. §90 8 Isid., De off. 2.5.11 13 Stat. eccl. ant. §1 17 Isid., De off. 2.5.12
Gregorius: Quid per baculum nisi pastoralis cura signatur? Baculus enim
sustendat, custodit et regit.
C[h]ori episcopi, id est, uicarii episcoporum uel unius plebis, ab uno episcopo B
Paulus: Si quis episcopatum cupit, bonum opus desiderat. Vnius uxoris uirum B
Item idem: Nemini cito manus inpossueris, ne cummunicaueris peccatis alie- HDV
modo docere poterit cum ipse non didicerit? Nunc uero sepe cernimus plures
ordinationem facere non quos eclesia eligit, sed quos uel ipsi amant uel
quorum sunt officis deliniti uel obsequis, uel pro quibus malorum quis-
piam rogauerit et, ut deteriora dicam, qui, ut ordinarentur, muneribus
1 cf. Greg. I, Homil. in euang. 22.9 3 Isid., De off. 2.6.1 6 I Tim. 3:1–2 ∥ cf. p. 4 ln. 16
9 I Tim. 5:22 ∥ cf. Isid., De off. 2.5.12 11 I Tim. 3:6 ∥ Isid., De off. 2.5.12 14 I Tim. 3:6 ∥
Isid., De off. 2.5.13
plicioribus adserit.
2 presulature ] pro sepultura A presulature˛ sue DV 2 hoc nec ] nec hoc DHV 2 nec ]
om. V 2 Moyses ] Moises A 3 facere ] fecere P* 3 Iesum ] Iessum AP* 3 nouerimus ]
sciremus DHV 5 Sinodus ] sinodus Cartaginensis D senodus Cartaginensis H syn-
odus Cartaginensis V 5 dicit ] om. DHV 5 episcopus ] episcopus si A 5 est ]
om. B interlin. P 6 sobrius ] subrius P* 8 si (1) ] om. A si in D 8 scripturarum ]
scripture DV 8–9 et. . .adserit ] et reliqua P 11 Isidorus ] Ysidorus DV Essidorus
AP* 12 misterio ] ministerio P* 12 de (2) ] interlin. P 13 prae ceteris ] preceris DV
13–14 prae. . .speciale ] speciale prae ceteris B 14 speciale. . .est ] speciale est officium
DHV 14 scripturas ] scripturas diuinas D 15 imitari ] emitari P* 15 ieiunis ] ieiu-
niis et DHV 15 uigilis ] uigiliis et DHV 15 incumbere ] intentus esse D intentum esse
HV 15 cum fratribus ] om. DV 16 gerere ] agere DV 16 essurientes pascere ] om. V
16 nudos uestire ] uestire nudos BDHV 16–17 peregrinos suscipere ] suscipere peregri-
nos BDHV 17 redimere ] redemere P* 18 debet. . .cunctorum ] cunctorum debet esse
DHV 18–19 II-os ] duos ADHV duo B 19 ut ] om. BDHV Isid. 19 inpleuit ] implebit
DH 19 autem ] om. B 20 reciperit ] recipiat DHV 21 Sinodus dicit ] sinodus Romana
B om. DHV 21 parrochiam ] parochiam P*
10 Hibernensis 1.8
probatum, nullum excommunicare nisi inhumanum esse, ita, ut sciat subditos cor-
rigere neque immoderita auctoritati seueritatis potestatem exerceat. Episcopus 5
non debet esse contentiosus sed modestus. Aepiscopo scientia scripturarum ne-
cessaria est. Si enim eruditus non fuerit sibi soli potest prodesse; sin uero, potest
alios instruere et aduersarios persecutari.
Item: Qui alios de peccato arguet, ipse a peccato debet alienum esse.
Qua enim fronte subiectos arguit, cum illi tanta in ipsum ingerere possunt? Qua- 10
Sinodus dicit Sardinensis: Nulli episcopo liceat nisi III ebdomadibus ab-
esse ab æclesia.
Item sinodus Hibernensis ait: Episcopum oportet ne per unum dominicum
diem ab æclesia sua deesse. Si autem per duos abierit, in exilium mitendus 5
sinodus statuerit.
Vt episcopus uel clericus de loco ignobiliore per ambitionem ad nobili-
orem non transeat.
Vt episcopus
˛ absque consilio prespiterorum suorum clericos non ordinet,
ita, ut ciuium testimonium querat. 10
pris utatur.
Vt episcopus nullum prohibeat ingredi
˛ aeclesiam, exaudire uerbum Dei
siue hereticum, siue Iudeum, siue gentilem, usque ad missam catacomi-
norum.
Sinodus eadem: Si autem grandis ætatis sit laicus, et necesse sit, ut episco-
pus fiat, biennio sit lector, V subdiaconus, V diaconus; post XII annos
prespiter siue episcopus subrogetur. 15
2 Zosim., Decr. §3 (Dion., ed. Justel) ∥ cf. Siric., Decr. §10 (Dion., ed. Justel) 5 Isid., De off.
2.5.10 8 Siric., Decr. §9 (Dion., ed. Justel) 13 Siric., Decr. §10 (Dion., ed. Justel)
1 institutis ] uirtutibus DHV interlin. uel institutis H 2 Cartaginensis ] BDHV om. P**
2 autem ] om. DHV 3 XX ] uicesimum DV 3 aetatis suæ annum ] annum etatis suae
H annum aetatis DV 4 IIII ] bicesimo quarto D XX-mo IIII-o H III-cesimo quattuor V
4 annis ] anno DHV 4 diaconus V presbiter ] diaconus et presbiter H 4 diaconus V ]
diaconus XXV D 4 XXX-mo ] XXX-mo et A tricesimo DV 4 æpiscopus ] interlin. uel P
4–5 XL-mo ] XL-mo siue B XL-mo siue a H quadragesimo siue DV 5 XXX ] siue XXX
B tricesimo DV 5 siue LX-mo ] siue XL-mo A om. BDHV 5 sacerdus ] (sic) P sacerdos
id aepiscopus H episcopus DV 5 efficiatur ] efficitur P* 5 quia ] ut Ysidorus ait quia
D ut Isidorus dicit quia H ut Hisydorus ait quia V 6 predicare. . .est ] exorsus est predi-
care D incipit predicare H predicare licitum est fieri V 8 Sinodus eadem ] item eadem
sinodus DHV 8 ab ] om. DHV 8 usque ] ut H 8 XXX ] XXX-mum H tricesimum
DV 8–9 annum ætatis ] aetatis annum DV 9 sue ] om. DHV 9 uxore uirgine ] uir-
gine uxore DHV 9 sumpta ] om. DV 10 V (1) ] IIII H quattuor DV 10 et ] om. SH
10 V (2) ] quinto DV 10 annis (2) ] anno DV 10 XL-mo ] quadragesimo DV 10 annis ]
om. DHV 11 L-mo ] quinquagesimo DV 11 episcopus ] aepiscopatus H 11 stet ] fiet
D 12 Tertio ] tertio gradu D 12 de ] om. V 12 grandeuo ] grande V 13 Sinodus ea-
dem ] eadem sinodus DV 13 autem grandis ] grandis autem H 13 autem ] enim DV
13 ætatis ] om. DV 14 sit ] om. D 14 V (1) ] quinque D quinto V 14 V (2) ] quinque D
quinquennio H quinto V 14 XII ] XV A quindecim DV 15 subrogetur ] subrogetur id
ordinatur H
14 Hibernensis 1.12
Item: Est alia contraria aetas pro qua episcopus, aut presbiter, aut diaconus effici HDV
non potest, id est: Si quis post baptismum secundis nuptiis fuerit copulatus aut
concubinam habuerit, non potest esse æpiscopus, aut presbiter, aut diaconus, aut
prorsus ex numero eorum, qui in ministerio sacro deseruiunt.
Aut si quis uiduam et eiectam acciperit, aut meretricem, aut ancillam, aut aliquam 5
de his quae puplicis spectaculis mancipantur, non potest esse æpiscopus, aut
presbiter, aut diaconus, aut ex eorum numero, qui in ministerio sacro deseruiunt.
3 diaconus aut ] DV om. H** 5 acciperit ] aceperit DV 6 aut (1) ] uel DV 7 aut (2) ] uel
DV 8 uocandus ] uocandus sit DHV 8–9 nisi necessitate ] DH nisi ex necessitate V om.
ABOP 10 Alexandrina ] Alexandria B Alexandriae H 11 est ] est episcopus BDHOV
11 ordinandus ] interlin. P 11 nullus ] nullus est O 11 reperiri ] reperiri similiter et
gradu inferior AB similiter et gradus imferior H 12 inlicitis mouendis ] mouendis in-
licitis A 13 Sinodus eadem ] om. DV 13 sunt ] om. D 13 inlicite ] illicite fuerit D
om. V 14 ordinatores ] ordinationes H ordinationibus DV 14 ordinandi ] ordinanti H
om. DV 16 habent episcopi ] episcopi habent B 16 atque ] et DHV 18 Gregorius Ro-
manus ] om. DV 18 uel ] om. D et V 18 soluendi ] om. D 19 regiminis ] regminis
ABOP* 19–20 pondus ] pondus est DV 20 Incongruum ] congruum Θ**
1.15Hibernensis 15
Phetrus dicit de Clemente Romano, suo successore: Quem pre ceteris ho-
minibus expertus sum Deum colentem, homines diligentem, cautum di-
cendi, studis deditum, sobrium, benignum, iustum, patientem, scientem.
Propter quod trado illi potestatem ligandi ac soluendi. Ligabit enim quod
oportet ligari et soluet quod oportet solui. 5
ab hominibus iudicari. Propter quod Dei solius inter uos expectate iudi-
cium, et reliqua.
Gildas ait: Habent quippe sacerdotes et episcopi terribilem iudicem, cui
pertinet et non nobis, de illis in utroque seculo iudicare.
Item: Conepiscopos et coabbates nec non consubiectos non iudicare melius 15
est.
1 Pseudo-Clemens, Epist. ad Iacob. 3.2 ∥ cf. p. 261 ln. 5 10 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist.
10.2 cf. chap. 21.29 13 Fragmenta Gildae §5 (Winterbottom, 145) 15 Fragmenta Gildae §7
(Winterbottom, 145)
1 dicit ] om. DHV 1 suo successore ] successore suo DHV 1–2 hominibus ] om.
DV 2 homines ] omnes DV 2 diligentem ] diligentia DV 2–3 dicendi ] discendi
BDV 3 iustum patientem ] patientem iustum HV 3–4 scientem. . .potestatem ] om. D
4 trado ] tradidit V 4 Ligabit ] ligauit V 5 oportet (1) ] oportuerit DV 5 oportet (2) ]
oportuerit DV 6 ] This chap. comes at the end of Bk I in DHV 6 episcopus est ] est episco-
pus D 6 est ] om. HV 7 Augustinus ] Agustinus BP* om. DV 7 ait ] om. DV 8 Christi ]
Christi habet ADHV 9 episcopos ] episcopum BDV aepiscopo H episcopis P** 10 rex ]
rex ait DV 10 episcopos ] episcopos ad se congregatos trecentos decem et octo deus
DV 10 ait ] om. DHV 10 non ] constituit sacerdotes et potestatem uobis dedit de no-
bis quoque iudicandis et ideo nos a uobis recte iudicamur uos DV 11–12 Dei. . .reliqua ]
filius Dei in uos expectat iudicium et reliqua DV 13 Gildas ait ] om. DV 13 Gildas ]
Giltas B 13 ait ] om. H 14 nobis ] uobis D 15 Item ] sinodus DHV 15 Conepiscopos ]
B conaepiscopos H contraepiscopos DV conepiscopos ⟨ corepiscopos O* corepiscopos P**
15 coabbates ] conepiscopos A conabbates BH conab ⟨ corab O* contraabbates DV corab-
bates P* 15 nec non ] et H et non DV 15 consubiectos ] subditos DV
16 Hibernensis 1.17
Item paulo post: Verum iam ipse senio, cum pontificatus ministerio suffi-
cere non posset, Alexandrum, qui iam erat episcopus alterius loci, diuina
inspiratio in adiutorium Narcissi senis euidentissimis reuelationibus euo-
cauit.
Item: Multa illic scripta Anatolius relinquit, quibus salutaris eruditio scire 10
Sinodus ait: Nullus episcopus successorem in uita sua faciat, sed post
obitum eius
˛ boni bonum eligant.
Item sinodus difiniuit episcopum ordinare successorem in exitu uitae con- 5
3 cf. p. 261 ln. 14 3 cf. Antioch §23 5 cf. p. 261 ln. 16 8 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist.
4.6
ditionis inimicus.
Inrita erit episcopi uel donatio, uel uenditio, uel commendatio rei aeclesi-
astice absque scriptione clericorum suorum. 15
Episcopus non exeat ad aliam parrochiam et suam relinquat, nisi multorum episco- B
est.
Item: Dionisius Exiguus et Laurentius, auctores Grecorum peritisimi, de eadem 5 DHV
causa dicunt: Episcopus non licet alienam paruchiam rapere et relictam propriam
perdere, licet cogatur a pluribus, nisi sorte eum rationabilis causa conpellat, tam-
quam qui possit ibidem constitutis plus lucri rapte conferre et causa religionis ali-
quid profecto prospicere. Non a semet ipso, sed in aepiscoporum multorum iudi-
cio, et maxima supplicatione proficere. 10
post hunc Abraham, et Isaac, et Iacob. Sed ipsi spontanea uoluntate, non
sacerdotali auctoritate ista fecerunt.
2 Isid., De off. 2.7.1 5 Isid., De off. 2.5.1 9 Stat. eccl. ant. §91 14 Isid., De off. 2.7.1–2
Presbiter inreprehensibilis esse, uir unius uxoris, sine macula, non contensiosus,
non cupidus, non iracundus, non elatus,
˛ non percussor, non nisi ex consensu 5
mei in Domino. Tertio in figuram Christi et per quam in plagis meruit non
peccare, ut non peccauit Iob in labiis suis uel in omnibus his.
4 cf. I Tim. 3:2–3 9 cf. Gen. 14:18–20 15 Iob 1:5 17 Iob 2:10
H2.7 V2.7 2.6 De causis, quibus immolabant sacerdotes legis litere, quo-
rum primus Aaron
Aaron primo pro se et pro filiis suis offærebat, secundo pro peccatis po-
puli, tertio in figuram Christi, sicut et ceteri sacerdotes immolabant.
Christum
similago, que æclesie figuram denuntiat, que quasi simila areei multis gra-
nis credentium collecta est, et legis et euangeliorum mola inter litteram et
spiritum separata, oleo peruncta spiritus sancti.
3 cf. Leuit. 9:10–20 7 Isid., In Leuit. 6.1
1 causis. . .immolabant ] om. Θ 1 legis litere ] legaliter DV 1–2 quorum. . .Aaron ] om.
Θ 3 primo pro se ] ipse B 3 pro (2) ] om. V 3–4 peccatis populi ] populi pecca-
tis DHV 4 sicut ] sic B 5 IIII ] quattuor DV 5 generibus ] interlin. principalibus O
5 legis litere ] legaliter DV 6 Christum ] Cristum V 7 Isidorus ] Esidorus B om. DV
Essidorus P* 7 IIII ] quattuor DV 7 principalium oblationum ] oblationum principal-
ium DV 7–8 discribuntur ] scribuntur DHV 8 II ] secondum DV 9 quartum ] IIII
BH 9 azimam ] maximam DV assimam H 10 autem ] om. DHV 10 qualitate ] qual-
itatibus DHV 10 causarum ] causarum id est quasi peccatores (peccatorum H) DHV
11 armentis ] armento V 12 descendentem ] discendentem P* 12 qui ] hic ABDHOV
13 Secundo ] secunda B II H 13 hostia ] ostiam D 14 nominatus ] nominatus est H
14 Tertium ] tertio DV III H 15 IIII-um ] quarta B quarto DV 15 autem ] enim DV
16 que (1) ] quae B om. DHV 16 æclesie figuram ] figuram ecclesie DHV 16 quasi ]
quasi autem A 16 simila ] similaginem BH 16 areei ] areae ADH aree˛ BP* aree V
17 mola ] molam D mola molitur BH
2.8Hibernensis 23
Agustinus ait: Multis modis Christus obtullit. Primo pro sua carne in-
firma, secundo pro apostolis in temptationem futuris, tertio in exemplum
æclesie postea, quarto pro animabus ab inferno solutis in hora mortis suæ. 5
habet qui implet? Implet enim solummodo et refudit in uas. Tunc reuersus senex,
uocauit presbiterum, et fecit eum sicut prius sanctificare sibi oblationem.
Lex dicit: Primitie omnis populi Israel sacerdotis erunt, et decime˛ et plura
de primogenitis. 10
9 Num. 5:9 11 Ezech. 44:29–30 14 Num. 18:18 16 I Cor. 9:13 19 cf. Exod. 36:8–38
Item: Non Aaron cedebat hostias nisi paucas, sed populus. Manum tan-
tum ponebat super caput eius. Significat sacerdotes in cibo non laborare.
Item: Non Aron portabat tabernaculum et utensilia eius, sed tantum in-
uoluebat. Significat ministros fieri cum sacerdotibus.
lendus. Nam qui sic ad altaria conscendit, quid agit, nisi ut crescendo
1 cf. Leuit. 4:4 3 cf. Num. 4:4 6 Deut. 17:12 9 cf. Is. 61:6 12 Greg. I, ep. 9.219 CCSL
140a, pp. 783–4
1 Non Aaron ] Aaron non DHV 1–2 tantum ] tamen H tantum manum V 2 ponebat ]
mittebat O ponebat sacerdos DHV 2 eius ] hostie DV hostie quod H hosti∗∗∗ O
2 Significat ] hoc significat O 2 sacerdotes ] sacerdotum DHV 2 in. . .non ] non esse
uictum DHV 3 Aron ] Aaron BO Aaron nec filii eius DHV 3 portabat ] portabant DHV
3 tabernaculum ] tabernacula H 3 tantum ] tamen B 3–4 inuoluebat ] immolabant DV
inuoluebat quod H 4 Significat ] significans B hoc significat O 5 poenis ] poena DH
pena V 5 resistentium ] resistendi DV 5 sacerdoti ] sacerdotibus H 6 dicit ] om. DV
6 imperio sacerdotis ] sacerdotes imperio DV 6 in eo ] om. D eo V 7 ille. . .malum ] om.
A 7 auferes ] aures B* 7 malum ] interlin. P 9 quia ] qui H* 10 indignis ] indige-
nis B 10 et ] om. A 10 de ] om. DV 10 uendentibus ] uentibus A 12 Nazanzenus ]
om. A Nazareus O Nazozenus V 12 Quicunque ] nam quicumque DV 12 donum ]
interlin. .i. sacerdotium O 13 officium ] officium habet A 13 attendit ] ad te dit A
13 sacerdotem ] DHV sacerdos ABOP** 14 Sicut ] sicut his DHV 14 inuitus ] inuitatus
DV Greg. 14 et ] BDHV interlin. O om. P** 14 sacris ] BDHOV sacraris P** 14 est ]
preesse DHOV 14 remouendus ] om. BDHOV 14 altaribus ] altaribus preesse debet B
altaribus debet DV 15 Sic ] sic autem A 15 is ] om. A his D 15 ambit ] interlin. cupit P
15 uel ] et DV 15 inoportunius ] inoportunis A importunius DV 15 procul. . .est ] om.
DV 15 est ] om. ADHOV 15–16 repellendus ] repellentis A 16 conscendit ] consendit
A 16 quid ] interlin. aliud O 16 crescendo ] interlin. in sumptione O
26 Hibernensis 2.14
Sinodus Hibernensis in hoc sedatium ouem aut pretium eius statuta de-
mensione tribui censuit.
2 Act. 8:20 4 Greg. I, Homil. in euang. 39.2
2.16 De commonione
H2.18 V2.18
Ezechiel ait: Væ sacerdotibus, qui comedunt peccata populi mei; hoc est
siue eorum summentes uictimas et non orantes pro eis, siue comedentes
hostias et non corripientes malos. 10
8 cf. Ezech. 20:28–30 11 Greg. I, ep. 9.219 CCSL 140a, p. 787 or 11.46 CCSL 140a, p. 943
12 Greg. I, Reg. past. 1.2 17 Exod. 28:38 19 cf. Leuit. 10:1–2
Lex dicit: Non dabis eis hereditatem in Israel; ego enim hereditas eorum. 5
Sed sciendum est quod VI urbes refugii Israel cum suburbanis suis sacer-
dotum erant.
Primo pro se sacerdos offerat, ne eius peccata inficiant populi, quia sacerdotes
mali, et reliqua. Deinde pro populo, ut dixit: Portabit iniquitatem, et reliqua. 10
a sanctis.
Item sinodus: Eorum, qui pauperes premunt, dona a sacerdotibus refu-
tanda.
Sinodus dicit: Sacerdotes, quibus ab aliis aliquid, siue cum æclesia, siue 15
sequestratim donatur, quia hoc ille, qui donat, pro redemptione anime,
non pro commodo sacerdotis probatur offerre, non quasi suum proprium,
sed quasi dimissum æclesie conputabunt. Quia iustum est, ut sicut sacer-
13 cf. 10 ln. 2, p. 291 ln. 7, p. 300 ln. 1, p. 313 ln. 15 (app. crit.), chaps. 2.22, 2.24, 39.2
15 Agath. §6
dos habet quod æclesie dimissum est, ita æclesia habeat quod sacerdoti
relinquitur.
Sane quicquid per fideicommissum, aut sacerdotis nomine, aut aecclesiae fortas- DHV
se dimittitur, cuicumque alii post modum profuturum, id est, inter facultates suas
æcclesia conputare aut retinere non poterit. 5
uel monachum, uel prespiterum, aut clericum posessiones sibi conducere aut ne-
gutiis secularibus se miscere, sed propter pupillorum curam, aut orfanorum, uel
uiduarum, maxime personarum, que indigent adiutorio propter timorem Domini. Si
quis enim transierit ecclesie increpationibus subiacebit.
3 De diacono 15
tia quos constituamus in hanc rem. Nos uero erimus orationi et ministerio
sermonis instantes.
sterium consecratur.
Apostolus ait: Similiter diaconos oportet graues esse et pudicos, non bi-
lingues, non multo uino deditos, non turpi lucrum sectantes, habentes
2 Isid., De off. 2.8.1 6 Num. 8:24 8 Act. 6:2–4 14 Stat. eccl. ant. §92 18 I Tim. 3:8–10
2 Diaconorum ] interlin. Isidorus O 2 tribu Leui ] Leui tribu DV 3 per ] post DHV
3 Aron ] Aaron BDHV 4 rursus ] rursus uiri H 4 cultus ] cultus in P** 4 ordinaretur ]
D ordinentur A ordinarentur BP** 4–5 consecrarentur ] consacrarentur P* consecretur
DV 5 seruirent ] seruiret D seruire V 5 Deo ] om. DV 5 pro Israel ] pro filiis Is-
rael H 5 Ipsi ] ipsique H ipse V 6 quoque ] om. DHV 6 arcam ] aram H 6 uasa
eius ] eius uasa B 6 eius ] eius et que in circuitu tabenaculi erant DV 6 et (2) ] om. DV
6 XXV ] bicesimo (uicessimo V) quinto DV 7 annis ] anno DV 7 tabernaculo ] taber-
naculum DV 7 mandatum ] mandatum est BDHOV 8 autem ] enim testamento DV
8–9 primordia. . .Conuocantes ] om. A 8 primordia ] primordium DHV 8 leguntur ]
legitur DHV 9 autem ] sicut D 9 XII ] duodecim DV 10 boni testamenti ] testa-
menti boni H 10 boni ] om. DV 10 testamenti ] testimoni DV 10 VII ] septem DV
11 rem ] rem id est ministrare mensis S 14 Sinodus ] om. DHV sinodus Carthag. dixit S
14 Cum diaconus ] diaconus cum DHSV 14 benedicit ] benedixit S 15 ad (2) ] interlin.
P 15–16 ministerium ] mysterium S 17 diligentia ] dilegentia P* 18 Apostolus ait ]
om. DV 18 oportet. . .esse ] graues esse oportet DV 19 turpi ] turpia D 19 lucrum ]
lucra DV
3.5Hibernensis 33
habet, officium non habet. Nam sicut in sacerdote consecratio, ita in mini-
stro dispensatio sacramenti est. Illi orare, huic sallere mandauit; ille oblata
sanctificat, hic sanctificata dispensat. Ipsis etiam sacerdotibus propter pre-
sumptionem non licet de mensa Domini tollere calicem, nisi eis traditus
fuerit a diacono. 15
Et hoc sciendum est, quod leuite a L-mo anno custodes uasorum habeban-
tur in lege. Sic et in nouo aeditui aeclesiarum in senectute sunt, et uenera-
biles senes habendi.
3 Isid., De off. 2.8.5 8 Isid., De off. 2.8.3–4
cogit, eroget.
spectu prespiterorum.
2 Isid., De off. 2.8.4 5 Stat. eccl. ant. §60 7 Stat. eccl. ant. §57 10 Stat. eccl. ant. §58
13 Stat. eccl. ant. §61
4 De subdiacono
Issidorus: Isti oblationes in templo Dei suscipiunt a populis, isti uasa cor-
poris et sanguinis Iesu Christi diacono ad altaria offerunt. De quibus
placuit patribus, ut qui ad sacra ministeria sunt ordinati, ab omni car-
nali inmunditia sint liberi, iuxta quod illis profeta dicit: Mundamini, qui
fertis uasa Domini. 10
3 Isid., De off. 2.10.1 6 Isid., De off. 2.10.2 9 Is. 52:11 12 Stat. eccl. ant. §93
5 De lectoribus
Lectores qui uerbum Dei predicant, quibus dicitur: Clama, ne cesses, quasi
tuba exalta uocem tuam. Hi initium sumserunt a profetis et lege, qui
recitabant diuinos libros. 10
Idem ait: Porro uox lectorum semplex esse debet et clara ad omne pronun-
tiationis genus accommodata, plena suco uirili, agrestem et rusticanum
effugiens sonum, non humilis, non adeo sublimis, non fracta, non tenera 10
6 De exorcista
Hic gradus ab Hestra sumpsit initium, qui in templo Salamonis iussit di-
spossitores esse, quos actores templi memorat Hestras eosque nunc æcle- 15
sia Dei exorcistas nominat. Quomodo enim actor prudens et bonus scit
quid sit domini sui census, et omnis substantie˛ modos eregit, sic exorcista
redegit in sua diligentia totius regni Dei secreta, ut memoriae mandat de
sacramentis.
7 De ostiario 10
Ostiarius fuit quando aperuit ostia inferni. Exorcista quando eiecit VII
demonia de Maria Magdalena. Lector quando aperuit librum Essaiæ.
Subdiaconus quando fecit uinum de aqua in Cana Galileae. Diaconus 15
ad affectum Dei mentes audientium excitantur. Vox autem eius non as-
pera, nec rauca uel disonans, sed canora erit, suauis, liquida atque acuta,
habens sonum et melodiam sanctae religioni congruentem, neque musica
uel theatrali arte redoleat, sed que conpunctionem magis audientibus fa-
ciat. 10
De ordinatione psalmistae O
Hic ordinatur sine iussione episcopi sed sola prespiteri sententia, dicente
sibi: Vide, ut quod ore cantas corde credas, et quod corde credis operibus
probes.
Psalimsta grece, cantator latina; psalmus canticum. Sed psalmus diuinus, can- 15 HDV
ticum humanum.
2 Isid., De off. 2.12.1, 2 12 Stat. eccl. ant. §98
1 De. . .ussu ] this chap. heading is numbered as a new Bk heading in H 1 psalmiste ] psalmis-
tarum DV 1 ussu ] usu et nomine DHV 2 Isidorus ] S Esidorus B om. DV interlin. H Es-
sidorus AP* 2 exordium ] auctores DHV 2 Assaph ] Asap H Asaph ABOSV 3 autem ]
enim DV 3 Assaph ] Asaph ABDOSV Assaf H 3 in ] ad DHV 3 hunc ] hanc HV
3 ordinem ] ordinatione H ordinationem V 3 subrogati. . .Dauid ] a Dauid subrogati sunt
DHV 4 sicut ] sic B 4 uetere ] ueteri ADHSV 5 psalmistarum ] psalmistas ABDHSV
6 Dei ] Domini AS 6 autem ] om. D enim V 6 eius ] eorum O 7 nec ] uel DHV
7 disonans ] interlin. .i. culpabilis O 7 canora ] clara S conora B 7 liquida ] licida D
lucida HV 8 religioni ] religionis D 8 congruentem ] congruem A interlin. abtantem
P 9 theatrali ] theathraeli H 9 redoleat ] interlin. id non sonat P interlin. .i. floreat O
9 conpunctionem ] conpunctionem cordis DHV 12 Hic. . .sola ] sinodus (om. V) Kartagi-
nensis (om. V) psalmista (om. V) id (om. DHV) est (om. DHV) cantator (om. DH can-
tor S psalmista V) potest absentiam (absentia HSOV) episcopi sola iussione (iussione
presbiteri officium suscipere cantandi dicente presbitero O) DHSOV 12 sententia ] of-
ficium suscipere cantandi DHOSV 12 dicente ] dicens AB 13 sibi ] presbitero DHOSV
13–14 Vide. . .probes ] in margin O 13 quod (1) ] que DV 13 corde credas ] corde credis
A credas corde B 13–14 et quod. . .probes ] et reliqua A et quod credas operibus impleas
S 13 et quod ] et que DV quod O 13–14 credis. . .probes ] et reliqua B 14 probes ]
impleas OV 15 cantator ] cantatur H** cantor DV
42 9.2Hibernensis
De clerico HV
H 11 V10
uel quod Dominus ipse sors, id pars clericorum. Quod enim ipse Domini pars est;
uel Dominum habeat partem talem se exhibere debet, ut possideat Dominum, et
ipse a Domino possideatur.
Essidorus: Proinde ergo clericos uocari solent, aut eo quod in sorte hereditatis HDV
Domini dentur, uel pro eo quod ipse Dominus sors illorum, loquente Domino: Ego 10
hereditas illorum.
Itaque omnes, qui aecclesie ministerii gradibus ordinati sunt, generaliter clerici
nominantur. 15
H11.3 V10.3 De eo quod debent clerici apud abbatem, non apud seculares
˛ iudicari
Sinodus Laudacensis: Si quis clericus aduersus clericum habet negotium, non de- DHV
Eadem sinodus: Quodsi clericus habet causam aduersus alterum clericum, apud VDH
Bassilius uocis mensuram definiuit audiendi modus. Si ergo breuior fuerit et pre-
sior uox, quam res poscit, prope est, ut murmor potius uel susurratio uideatur,
quam sermo. Si uero maior sit, quam res requirit, cum possit audire ille, cui lo-
quimur, etiam si leuius loquamur, hec aetiam non erit uox, sed clamor, quod est 20
motabile.
2 Chalced. §9 6 Laodicen. §53 8 Laodicen. §54 13 Chalced. §9 ∥ cf. p. 114 ln. 16 17 Basil.,
Asceticon (tr. Rufin.) PL 103:534
H11.8 V10.8 De clericis non retinentis in locis suis et non ita maiores
Sinodus Nicena: Non retinendi sunt clerici in propriis aecclesis si periculum, uel
persecutio, uel inquisitio melioris regule eos compellat. Maiores uero gradus non
oportet proprias deserere aecclesias, sed omnem necessitatem inponi illius.
1 De. . .maiores ] see p. 466 ln. 1 for this chap. in Hib.A 1 retinentis ] (sic) H 1 maiores ]
propriis ecclesiis D 2 uel ] om. V 4 proprias ] propriam DV 4 aecclesias ] eccle-
siam DV 4 inponi illius ] illius imponi DV 5 De. . .clericorum ] de multis obseruation-
ibus clericorum DV De multis modis obseruandis clericorum H as chap. heading in DH
5 clericorum ] interlin. et obseruationibus O 6 Clericus ] Sinodus Cartaginensis clericus
DHV 6 etiam ] etiam in AS 6 et ] erat A 6 accessu ] cessu A in cessu DSV 6 Nec
calcibus ] om. DH nec uestibus S 7 querat ] om. D 8 extraneis ] interlin. .i. nisi cum con-
subrinis O 9 andronas ] antropas H* 9 non nisi ] DHV om. ABOSP** 9 sui officii ] sine
sui B officii sui DHV 9–10 necessitate ambulet ] om. D 9–10 necessitate ] necessitate non
B necessitate interlin. non O 11–12 Clericus. . .sui ] om. D 11 et ] om. H 11 siue ] uel D
13 in mundanis ] innundinis ADV inmundinis H* innundanis S 13 deambulat ] ambulat
DV ambulet H deambulet ABOP* 15 fratrum ] ABDHOSV fratris P** 17 sublimandus ]
sublemandus (sublemandos*) degradetur V
10Hibernensis 45
Clericus inter epulas cantans, fidem non aedificans, sed auribus tantum
proruens, excommonis sit.
Clericus, qui indictum ieiunium rumpit absque ineuitabili necessitate, uil-
ior habendus est.
Clericus hereticorum et scismaticorum tam conuiuia quam solempnitates 5
æqualiter uitet.
Clericus, quamuis eruditus uerbo Dei, uictum sibi ex artifitio suo querat.
Clericus, qui æpiscopi si distrinctionem circa se iniustam putat, recurrat
ad sinodum.
Clericus non conceditur mortem alicuius poscere. Et concesas a Deo potes- 10
1 Stat. eccl. ant. §75 ∥ cf. p. 438 ln. 12 3 Stat. eccl. ant. §76 5 Stat. eccl. ant. §80 7 Stat.
eccl. ant. §79 8 Stat. eccl. ant. §88 10 Innoc. ad Exsuper., ep. 6.8 14 Innoc. ad Exsuper.,
ep. 6.11 17 Agath. §10
V10.10
Sinodus Calcidonensis: Peruenit ad sanctam sinodum quod quidam, qui in clero
uidentur allecti, propter lucra turpia conductores alienarum possessionum fiunt et
secularia negotia sub cura summa sui suscipiunt, Dei quidem ministerium paruipen- 20
De Christiano HV
H12 V11
In historia æcclesiastica: Idcirco denique cum multi ante aput Ebreos oleo in hoc
ipsum consecrato sollempniter uncti sunt christi siue reges, siue profete, siue ae-
tiam pontifices, super hoc fuerint instituti. Nullus tamen ipsorum, uel gentibus,
uel discipulis, aut sectatoribus, ex suo uocabulo nomen dare potuit et appellare
discipulos suos christianos, nisi hic solus, qui uerus est christus, et non oleo hu- 15
mano, sed paterno spiritu perunctus est. Hic sectatorum suorum populos et uni-
uersam per totum mundum gentem sui nominis et ueri christi uocabulo appellari
fecit perenni nomine Christianos.
Agustinus: Quis Christianum se esse iudicat, nisi qui doctrinam Christi sequitur 20
et imitatur exemplum? Sed tu illum Christianum putas, cuius numquam pane ulla
11 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 1.3.17 20 Pelag., Liber de uita Christiana §14 ∥
cf. p. 459 ln. 5
satiatur essuries, cuius potu sitis non extenguitur, cuius mensam nemo cognoscit,
cuius auxilio nullus pauper fauetur, cuius bonum nemo scit, cuius misericordiam
nemo cognoscit. Absit appellari filius Dei qui talis sit. Christianus ille est, qui om-
nibus misericordiam facit, qui dolorem alterius quasi proprium sentit, qui ad fletum
fletibus prouocatur alienis, cuius omnium commonis domus est, cuius ianua ne- 5
mini cluditur, cuius mensam nullus pauper ignorat, cuius bonum omnes nouerunt,
qui die noctuque Deo seruit, qui pauper mundo efficitur, ut Deo locuples fiat, qui
celestia potius, quam terrena desiderat, qui humana spernit, ut possit sapere cae-
lestia.
Geldas: Hii dum pane ad mensuram uescuntur, pro hoc ipso sine mensura glori-
antur; dum aqua utuntur, simul odii poculo potantur; dum siccis ferculis utuntur, de-
tractationibus pleni sunt; dum uigiliis se expendunt, alios sumno opresos uituper-
ant. Ieiunium caritati, uigilias iustitie, adinuentionem propriam concordie, clausu-
lam cellule humilitati, postremo hominem Deo anteponunt. Hii ieiunant, quod nisi 15
per aliquas uirtutes adfectatur nihil prodest. Qui uero caritatem perficiunt, cum
cithera spiritus sancti dicunt.
Aesaias: Quasi pannus menstruate mulieris omnes iustitiæ nostræ, et reliqua.
In euangelio Farisæus gloriatur dicens: Gratias ago Deo meo quia non sum sicut
puplicanus iste, et reliqua. De his Paulus dicit: Ignorantes Dei iustitiam et suam 20
Hieronimus: Vestis nec satis munda, nec satis sordida et nulla diuersitate notabilis,
nec ad te obuia preter euntium turba et digitto demonstreris.
Gregorius: Nemo quippe uestimenta precipua, nisi ad inanem gloriam, querit, ut
honorabilior ceteris esse uideatur. Nam quod pro sola inani gloria uestimenta 5
pretiosa querit, res ipsa testatur, quod nemo uult ibi pretiosis uestibus indui, ubi ab
aliis non possit uideri.
Hieronimus: Christianus septem cum uocabulo suo a Christo debet sumere. Pau- 10 HDV
per esse, ut Dominus, qui dixit: Non habet filius hominis, et reliqua. Humilis, ut
Dominus: Discite a me quia mitis, et reliqua. Incontentiosus, ut Dominus suus, de
quo dicitur: Non contendit neque clamauit, et reliqua. Non iratus, ut Dominus, qui
mansuetus fuit. Non cupidus, ut Dominus, qui dixit: Si uis perfectus esse, et reli-
qua. Hospitalius esse, ut Dominus, qui dixit: Qui cumque susciperit unum ex hiis, 15
1 cf. p. 458 ln. 1 2 Hier., ad Eustoch., ep. 22.27 4 Greg. I, Homil. in euang. 40.3 ∥ cf.
p. 458 ln. 5 11 Matt. 8:20; Luc. 9:58 12 Matt. 11:29 14 Matt. 19:21 15 Matt. 18:5
16 I Petr. 2:23 19 Pelag., Liber de uita Christiana §6
1 De. . .Christianorum ] see p. 458 ln. 1 for this chap. in Hib.A 1 moderandis. . .uestibus ]
modernadis uestibus H 1 moderandis ] moderantia in V 2 notabilis ] muta-
bilis ⟨ motabilis H* cf. p. 458 ln. 3 3 ad ] DV a H** 3 obuia ] onuia DV obia H**
3 et ] DV om. H** 5 Nam quod ] homo quippe qui DV 6 pretiosa ] DV pretiosius H**
8 uerus ] uero H 8 Christianus ] Christiano H 8 septem ] VII H 10 septem ] VII H
11 et reliqua ] ubi capud reclinet V 12 et reliqua ] suam et humilis V 14–15 et reliqua ]
uende que habes et da pauperibus et habebis thesaurum in celo et ueni sequere me V
16 et reliqua ] pusillis me suscepit V 16 se ] om. V
50 Hibernensis 11.1
H13.1 V12.1 11.1 De eo quod incertum sit utrum priorem gradum æpiscopus
post lapsum accipiat
Origenis: Iudas Scarioth de gradu suo cicidit, et iterum non inuenit. HDV
H13.2 V12.2 11.2 De ministerio, quod agit post poenitentiam sub gradu
peccans
Agustinus: Qui sub gradu cecidit, post poenitentiam contentus fiat babti- 15
1 De. . .gradu ] om. D de his qui sub gradu peccant Θ 3 post. . .accipiat ] meretur accipere
post lapsum Θ 4 Hironimus ] Hieronimus BDHSV 4 ait ] om. DV 4 custodiuit ] cus-
todiunt DH 4–5 contentus ] D cententus S contemptus V contendus H** 5 fiat ] om.
H 5 autem ] enim DV 5 eundem ] eum HV 7 Patricius ] Paterius DV 7 dicit ]
om. DHV 7 sub ] sub huius nominis D 8 quia ] quantum H 8 huius nominis ] om.
D 8 Tamen ] tantum DHV 8 redimere ] redemere P* 9 poenitentiam ] poetentiam
P* 9 priorem ] priorem enim DV 9 nescio ] om. V 10 Deus scit ] scit Dominus A
om. DHV 11 Origenis ] Originis H 11 Scarioth ] Scariath DV 11 inuenit ] uenit DV
12 ceciderit ] cecidit DV 12 consurget ] consurgit D 13 agit ] ait P* 13 poenitentiam ]
poenetentiam P* 15 Agustinus ] Augustinus ADSV 15 cecidit ] ceciderit A cicidit P*
16 communionem ] SBDHOV commonem A communem ⟨ commonem P* 16 dare infir-
mis ] infirmis dare DHV 16 altari ] altario ADHV altare P* 17 consultu ] consultis V
17 sinodorum ] ABHSOV sinodis P** 18 Hibernensis ] om. DV interlin. H 18 exierint ]
exieret A mittantur DHV
11.4Hibernensis 51
Isidorus item: Iohannis angelo Effessi æclesie scripsit: Memor esto ubi
cecideris, et priora opera tua fac, et age poenitentiam; alioquin ueniam
tibi et mouebo candelabrum tuum de loco suo. Hiereneus et Primassius hoc DHV
era non deflentur. Non enim dixit: Pro eo quod cecidisti mouebo can-
dellabrum tuum; sed: Nisi penitentiam egeris, mouebo candellabrum tu-
um.
Item: Notandum quod filii Aaron peccantes ita et filii Helii non degradati sunt. HDV
6 Apoc. 2:5 10 Isid., ad Massonam 7–9 11 Malach. 2:7 19 cf. Leuit. 10:1; I Sam. 2:12–36
enim ita diuersitas distinguitur: illos enim ad pristinos gradus redire pre-
cipit canon, quos poenitentie precesserit satisfactio uel digna peccatorum
confessio. At contra hi, qui neque a uitio corruptionis emendentur, sed hoc
carnale delictum, quod committunt, etiam uindicare quadam superstitiosa
temeritate nituntur, nec gradum utique honoris, nec gratiam communionis 10
recipiant.
Isidorus: Illud autem, quod canonum censura post VII annos remeare
penitentem sacerdotem in statum pristinum precipit, non expletione pro-
prii arbitrii, sed potius ex sententia diuini iudicii sanxerunt. Nam le- 15
Maria ergo, soror Aaron, caro intellegitur sacerdotis. Quæ dum superbiæ
dedita, sordissimis corruptionum maculis maculatur, moratur extra cas-
tra VII diebus, id est, extra collegium sancte æclesie˛ VII annis proiciatur;
quibus peractis post emendationem uitiorum loci siue pristine˛ dignitatis
recipit meritum. 5
De lege VH
H14 V13
Essidorus in libris ethimologiarum de lege: Lex est constitutio populi, quam maio- HDO2 V
res natu cum plebibus sanxerunt. Nam quod rex uel imperator edidit, constitutio
uel edictum uocatur. Constitutio equitatis duplex est: nunc in legibus, nunc in 10
moribus. Inter legem autem et morem hoc interest, quod lex scripta est, mos uero
uetustate probata consuetudo uel lex non scripta. Nam proprie lex a legendo uo-
cata, quia scripta est. Mos autem longa consuetudo de moribus tracta tantuntem.
Consuetudo autem est ius quoddam moribus institutum, quod pro lege suscipitur
cum dificit lex. Nec differt scriptura an ratione consistat, quando et legem ratio 15
cummendat. Porro si ratione lex constat, lex erit omne iam quod ratione consis-
tit, dumtaxat quod relegioni congruat, quod discipline conueniat, quod saluti ex
ratione conueniat uel proficiat. Vocata autem consuetudo quod in communi est
usu.
1 cf. Exod. 15:20 8 Isid., Etymol. 2.10.1–3, 5.3.3
Essidorus: Omnis lex aut permittit aliquid, ut uir fortis petat premium, aut uetat, ut
sacrarum uirginum nuptias nulli petere liceat, aut punit, ut qui cedem fecerit capite
plectatur.
Facte sunt leges, ut earum metu humana coerceatur audacia tutaque sit inter im-
probos innocentia, et in ipsis improbis formidato supplicio refrenetur nocendi fac-
ultas. Legis autem premio aut poena uita moderatur humana.
Item in quinto libro de lege, Essidorus: Omnes autem leges aut diuine˛ sunt aut 10
Multi modo in lege ius generale nomen est, lex enim iuris species. Ius autem 15
dictum quod iustum est. Omne autem ius legibus et moribus constat. Lex est
constitutio scripta. Mos est uetustate probata consuetudo siue lex non scripta. Ius
aut naturale est, aut ciuile, aut gentile.
Ius naturale est commune omnium nationum, eo quod ubique instinctu naturale
est, non constitutione aliqua habetur, ut uiri et femine coniunctio, liberorum suc- 20
2 Essidorus ] Ysidorus DV 2–3 permittit. . .ut sacrarum ] om. D 2 aliquid ] aliquid aut
uetat H** 3 liceat ] interlin. H 3 ut ] aut V 3–4 capite plectatur ] plectabatur capite O2
6 sunt ] sunt enim DV 6–7 improbos ] probos D 8 autem ] enim DV 10 libro ] libro
dicitur H** 10 Essidorus ] Ysidorus DV 10 autem leges ] leges autem DV 12 humana ]
humana est DV 15 enim ] autem DV 15 autem ] enim DV 16 quod ] quia V
16 autem ] enim DV 17 constitutio ] consuetudine DV 17 scripta (2) ] scripta et reli-
qua DV 18 gentile ] gentium DV 19 naturale (1) ] innaturale V 19 ubique ] ubi DV
20 ut ] interlin. H 20–21 liberorum. . .educatio ] om. V 22 caelo ] celi V
Hibernensis 11.6 55
pecuniæ restitutio, uiolentiae per uim repulsio. Nam hoc aut quid huic simile est,
numquam iniustum est, sed naturale equumque habetur.
Ius ciuile est, quod quisque populus uel ciuitas sibi proprium humana diuinaque
causa constituit.
Ius gentile est sedium ocupatio, edificatio, munitio, bella, captiuitates, seruitutes 5
post limina, foedera pacis, indutiæ, legatorum non uiolandorum religio, conubia
inter alienigenas prohibita. Et ius gentile quod eo iure omnes fere gentes utuntur.
Item in libro eodem: Iura autem sunt, que a nobis iuste possidentur, nec aliena
sunt. Dicta autem res a recte habendo, ius a iuste possidendo. Hoc enim iure
possidetur quod recte, hoc recte quod iuste, hoc iuste quod bene. Quod autem 10
male possidetur alienum est. Male autem possidet qui sua male utitur uel aliena
presummit. Possidet autem iuste qui non redditur cupiditati. Qui autem cupiditate
tenetur, possessus est, non possessor.
Clemens: Leges sunt in unaquaque regione uel regno ab hominibus possite siue 20
In libris ethimologiarum: Moysen gentis Ebreae primus omnium diuinas leges sac-
ris litteris explicauit. Foroneus rex Grecis primus leges iudiciaque conscripsit. Mer- 10
curius Trimigestus primus leges Egiptis tradidit. Solon primus Lacedemoniis iura
ex Appollonis auctoritate confinxit. Numa Pampilius, qui Romulo successit in reg-
num, primus leges Romanis edidit.
12 De ieiunio
H15 V14
In libris ethimologiarum: Ieiunium est parsimonia uictus, abstinentia ciborum, cui HDV
nomen est indictum ex quadam parte uiscerum tenui semper et uacua, que uulgo
ieiunium uocatur. Vnde ieiunium nomen diriuatum quod sui inedia uiscera uacua 5
et ex inanita existant.
Cassianus: Genera trea sunt gastrimagie: primum quod urget monachum refi-
cere ante horam statutam, II expelere uentrem qualibet esca, III desiderare cibos
dilectisimos. De prima causa gignitur monasterii hodium et horror et intollerantia 10
3 Isid., Etymol. 6.19.65 ∥ cf. p. 59 ln. 19 8 Cassian., Collat. 5.11 14 Cassian., Collat. 5.21
18 Isid., De off. 1.37 [36].4–5
Bassilius: Ieiunii mensura non debet ex unius cuiusque uoluntate pendere, sed
ex iusu et constitutione eorum, qui communiter Deo seruiunt, et sicut illorum in
omnibus unanimitas et consonantia refertur, qui in actibus apostolorum cor unum 10
8 Basil., Asceticon (tr. Rufin.) PL 103:524 13 Act. 27:33 15 Act. 27:35 18 cf. Ion. 3:7
19 cf. Exod. 12:17–50
dimersos uidere. Moyses in deserto ieiunauit, per quod meruit audire Dei
misteria. Iesus filius Nun populo predicauit ieiunium priusquam tran-
siret Iordanen, per quod meruit Hiericho subuertere et Cannaneos delere.
Dauid post peccatum suum ieiunauit, per quod meruit delictum suum
delere, ut ille ait: Humiliabam in ieiunio animam meam. Issaias indicit 5
panis et aque adlatum est ei ab angelo sedenti sub frondosa arbore; non
uinum, neque caro, sciens prophetam non aliter posse temptationes uin-
cere, nisi ieiunis erudiretur.
Ieiunium parsimonia uictus abstinentiaque ciborum. Tria genera sunt eius: I, ut S
dixi; II statio, id est, obseruatio dierum, ut IIII feria et VI feria et XL dierum; III 20
Daniel ille futurorum conscius, ideo uir desideriorum appelatus est, quia
panem desiderii non comedit et potum concupiscentiæ non bibit.
Iohanes precursor Domini in heremo locustis et agresti melle pascebatur,
non animalium carnibus; doctrinam rigoris tam exemplo docens, quam
uoce. 5
potum.
Gregorius: Corpus, quod abstinentia frangitur, temptatio non exurit. Vnde et tres
pueros abstinentes flamma incendii Babilonis, etsi tetigit, non conbussit.
Essidorus ait: Ieiunium res sancta, opus caeleste, ianua regni, forma futuri,
quod qui sancte agit, Deo coniungitur, mundo alienatur, spiritalis efficitur.
Per hoc enim prosternuntur uitia, humiliatur caro, diaboli temptamenta
uincuntur.
1 Dan. 9:23; 10:11, 19 3 cf. Hier., Aduers. Iouinian. 2.15 7 Marc. 9:28 10 Isid., Sentent.
2.44.3 13 Isid., Sentent. 2.42.7 ∥ Dan. 3:46–100 16 Isid., De off. 1.43 [42].3
H15.8 V14.8 12.4 De eo quod inutile sit ieiunium sine ceteris uirtutibus
Isidorus: Ieiunia cum bonis operibus Deo acceptabilia sunt. Qui autem
cibis abstinent et praue agunt, demones imitantur, quibus esca non est et BH
lauacro suo? Sicut et homo, qui ieiunat in peccatis suis et iterum eadem faciens, 15
V14.10
Gildas ait: Abstinentia corporalium ciborum sine caritate inutilis est. Meli-
ores ergo sunt, qui non magnopere ieiunant, nec supra modum a creatura
5 Is. 58:4 9 cf. Hier., In ep. ad Ephes. 2.3 11 Isid., Sentent. 2.44.8 14 Sir. 34:30–31
18 Fragmenta Gildae §2 (Winterbottom, 143)
V14.11
Filius Sirac: Cum ieiunaueris pasce pauperes; tunc clamor ieiuni tui in
excelsis audietur.
Hironimus: Ieiunium cum ælimosinis bonum duplex est.
V14.12
Hironimus: Multi clericorum ieiunant fastu superbie ex propriis suis nihil 10
V14.13
Esaias item: Ve uobis, qui percutitis pectus et ieiunatis impie. 15
V14.14
Isidorus: Corporis debilitas nimia etiam uires anime frangit mentisque in-
genium facit marcescere. Non corpori adhibenda inmoderata abstinentia.
Nam quicquid temperatum fit, salutare est, quidquid autem nimis et ultra
modum est, periculosum est, sicut aqua, que si nimium imbres prebeat, 5
Paulus: Noli adhuc aquam bibere, sed modico utere uino propter tuas
imfirmitates.
V14.16
Isaias dicit: Nonne hoc est ieiunium, quod magis elegi? Solue colligationes
deprementes, omnem nodum iniquum disrumpe, frange essurienti panem
tuum, et reliqua.
V14.17
Paulus: Alius iudicat inter diem et diem, alius iudicat omnem diem, id est,
aut duos dies in ebdomada aut abstinentiam usque ad mortem iudicat, ut:
Sanctificate ieiunium, predicate curationem.
V14.18
Clemens: Per cibos ergo et potus inmoderatos perurgent demones ad pec- 15
catum eos, qui propossitum peccandi gerunt, qui dum uidentur necessaria
nature uelle conplere, non tenentes modum per nimietatem, ingrediendi
in semetipsis demonibus locum habent.
1 I Tim. 5:23 4 Ioel 1:14, 2:15 7 Is. 58:6–7 11 Rom. 14:5 13 Ioel 1:14, 2:15 15 Clemens,
Recognit. 4.16
1 Paulus ] Palus P* 1 Noli adhuc aquam ] adhuc noli aquam S 1 adhuc aquam ]
aquam adhuc ADHV 1 tuas ] interlin. H 4 Hironimus ] item Hieronimus DHV Hieron-
imus S 4–5 delinquentis ] dilinquentis P* 6 ac proficiente ieiunio ] ieiunio ac proficiente
DHV 7 Isaias ] A Esaias BDSV Essaias H Essias P* 7 dicit ] om. DHV 7 quod magis ]
magis quod DV 7 colligationes ] collegationes P* conligationes S 8 deprementes ]
diprementis A deprimentes DHV 8 omnem ] HS et omnem DOV omne P** 8 iniquum ]
om. A iniquitatis DHV inustitiae S 9 et reliqua ] om. DHV 11 inter diem et diem ] diem
inter diem S diem in marg. inter diem H 11 inter ] om. V 11 et diem ] uel diem D
om. V in marg. et H 11 id est ] om. H 12 iudicat ] iudicit B 14 urgent ] perurgent
DV 15 inmoderatos ] inmoderatos cibos ergo et potus D 15 demones ] demones eos
HV 16 eos ] om. DV 18 demonibus locum habent ] demonibus faciunt loca interlin. H
18 locum habent ] habent locum B faciunt loca DHV
12.13Hibernensis 65
V14.19
Hieronimus ait: Per ieiunium demones nos timent, maxime autem demon forni-
cationis et gulae, quia caro et sanguis regnum Domini non possidebunt, id est,
fornicatio et gula, quae per ieiunium uincimus.
V14.20
Basilius: Modus et qualitas temperabitur cibi. Neque possibile est omnes
fratres unum ordinem uel modum ac regulam custodire. Hii uero, qui sani
sunt, possunt omnes eandem mensuram tenere in abstinentia. Inmutari
autem oportet per singulos, in quibus causa aliqua diuersitatis exsistit.
V14.21
Sinodus dicit: Melius est aduenientibus fratribus humanitatis ac dilectio-
nis causa offerre uirtutem et abstinentiæ districtionem et cotidiani propos-
siti rigorem dissoluere; etenim tunc Domino gratum ieiunium est, cum
hoc fructibus caritatis fuerit consumtum.
In historia æclesiastica legitur: Alcibiadis quidam erat ex numero eorum, 15
qui pro Christo uincti tenebantur. Hic uitam arduam et austeram gerebat,
nihil cibi uolens accipere, sed tantum pane et sale cum aqua utebatur.
Cumque hunc uitæ rigorem uellit etiam in carcere possitus obtinere, Attalo
3 I Cor. 15:50 6 Basil., Regula §9 CSEL 86, pp. 46–7 13 Cassian., Instit. coenob. 5.35
15 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 5.3.2–3
1 demonibus. . .ieiunium ] eo quod per ieiunium demones nos timent DH eo quod de-
mones per ieiu (sic) nos timent V 2 Hieronimus ] Heronimus A Hironimus B 2 ait ] om.
HV 2 autem ] om. O 3 Domini ] Dei DHOV 4 quae ] quam DV 5 omnibus ] om-
nibus est H est omnibus V 6 Basilius ] Bassilius A Basilius dicit S 6 Neque ] nec DHV
7 uel ] uel unum A 7 regulam ] regulam (regula D) in omnibus DHV 8 eandem ] ea-
dem A 8 Inmutari ] inmotari P* 9 autem ] om. D interlin. H 9 per singulos ] om. A
9 aliqua ] aliquid D 9 diuersitatis ] om. H 10 humanitatis causa ] in text rather than
title ABOP** 11 Sinodus ] sinodus Romana HV 11–12 Melius. . .causa ] humanitatis
causa melius est aduenientibus fratribus humanitatis hac dilectionis causa B 12 causa ]
om. V 13 dissoluere ] desoluere P* absoluere V 13 Domino ] Deo H 13 ieiunium
est ] est ieiunium DV 14 hoc ] om. DV 14 fructibus. . .fuerit ] fuerit fructibus caritatis
DHV 15 historia ] istoria D 15 legitur ] om. DHV 15 Alcibiadis ] Alcibiades AS Alcip-
iadis ⟨ Alcibiadis H* interlin. .i. nomen uiri O 16 tenebantur ] tenebatur P* 16 uitam ]
uitam satis DHV 16 austeram ] interlin. .i. aspera O 17 cibi ] cibis V 17 tantum ]
tamen H 17 pane ] pene A 18 Cumque ] cum V 18 hunc ] hic H 18 Attalo ] ab
angelo DV interlin. .i. nomen uiri O
66 Hibernensis 12.15
reuelatum est quod non recte faceret Alcibiadis creaturis Dei et ipse non
uti et aliis formam scandali relinquere. Quibus cognitis Alcibiadis coepit
omnia cum gratiarum actione percipere; quia que illi reuelabat spiritus, ut
doceret, huic, ut sequeretur, idem spiritus persuadebat.
V14.22
Sinodus dicit: De abstinentia insolubili a cibis statuunt Romani, ut Christi
aduentus sponsi nullas nostri ieiuni leges inueniat. Quid est inter Chris-
tianum et Nouatianum, nisi quod Nouatianus indesinenter abstineat, Chri-
stianus uero per tempora ieiunat, ut locus et tempus et persona per omnia
obseruetur. 10
coram filiis Rachabitarum sciphos plenos uino et calices, et dixi ad eos: Bib-
ite uinum. Qui responderunt: Non bibemus uinum, quod Ionadab filius 20
Rachab, pater noster, precepit nobis dicens: Non bibetis uinum, uos et filii
uestri usque in sempiternum, et domum non aedificabitis, et sementem
non seretis, et uineas non plantabitis, et non habebitis domus, et in taber-
naculis habitabitis cunctis diebus uestris, ut uiuatis diebus multis super fa-
ciem terre˛ in qua peregrinamini. Obedimus ergo uoci Ionadab filii Rachab 5
V14.26
Sinodus Romana: Qui die dominico studiose ieiunant, non esse catholicos cre-
datur.
Item sinodus Gangrensis: Si quis propter continentiam, que putatur, aut contuma-
ciam, in die dominico ieiunat, anathema sit. 10
In uita sanctorum: Ieiunia sane legitima, id est, quarta et sexte, monebat non esse
soluenda, nisi grandis aliqua necessitas fieret. Quia quarta feria Iudas traditionem
Domini cogitauerit et sexta crucifixus est Christus. Videtur ergo, qui in his sine ali-
qua necessitate soluit statuta ieiunia uel contradente tradere saluatorem uel cum 15
crucifigentibus crucificere.
Origines ait: Elemoysina ebreice, Dei mei opus latine intellegitur; ita El HDV
Deus, .i., mei, mosina opus. Hoc nomen non tam humanum, quam diuinum
opus indicat. Inde dicitur misericors Deus, id est, miserum et cor. Quia miseris, 5 DHV
corde miseriatur. Idem Christus ait: Cum feceris ælemosinam, noli uocare patrem
aut matrem, et reliquam, usque ubi ait: Sed uoca pauperes.
Agustinus ait: Elimosina res sancta, auget praesentia, demit peccata, mul-
tiplicat annos, nobilitat mentem, dilatat terminos, mundat omnia, et reli- 10
qua, usque ait: Liberat a poena, iungit angelis, separat a demonibus, mu-
rus inexpugnabilis circa animam, demones expellit, inuitat angelos.
Hironimus: Elimosina penetrat celum,
˛ precedit dantem, pulsat ianuam
regni, excitat angelos in obiam, Deum conuocat in adiutorium; tuba mi-
rabilis sine sonitu. Dominus per Issaiam dicit: Volo magis misericordiam, 15
quam sacrifitium.
Item: Sicut aqua extinguit ignem, ita elimosina extinguit peccatum.
7 cf. Luc. 14:12–13 15 cf. Osee 6:6 17 Sir. 3:33 ∥ cf. p. 174 ln. 3
In euangelio: Amen dico uobis quamdiu fecistis uni de his minimis fratribus meis,
mihi fecistis.
Hieronimus in tractatu Mathei: Libera nobis erat intellegentia quod in omni pau- 5
mei.
Ad Nabocodonosor rege ait Daniel: Quam ob rem, rex, placeat tibi con-
silium meum, et peccata tua elemosinis redime, et iniquitates tuas miseri-
cordiis pauperum. Forsitan Deus ignoscat delictis tuis. 15
1 Quia. . .peccato ] this section follows ln. 12 S 1 Quia. . .liberat ] see p. 174 ln. 16 for this
section in HV 1 elimosina ] elemosina DV 1 et ] et a pena et a A 2 ministrandum ]
ministrandum sit DV 5 Libera ] liberat DV 5 erat ] om. DV 6 tectum ] tectu D
7 nudus ] nudas D 7 ex ] om. DV 8 sequitur ] sequeretur D 8 et reliqua ] de his
minimi (om. V) fratribus meis mihi fecistis DV 9 quod ] quos DV 12 elimosina ] el-
emosina D helemosyna V 12 peccatorem ] peccatorem (peccatores V) licet non saluet
DHV peccatorem interlin. licet non soluet O 13 Ad. . .Daniel ] Danihel (Daniel HV)
ad Nabuchodonosor (Nabocodonosor ⟨ Nabocodosor H*) DHV 13 Nabocodonosor ]
Nabucodonosor A Nabuchodonosor S 13 rege ] om. AS 13 Daniel ] Danihel
OS 14 elemosinis ] aelimosinis tuis H elimosinis P* 14 redime ] redeme P*
14–15 misericordiis ] misericordis P* 16 Hironimus ] Hieronimus BDSV interlin. H
17 menses ] mensem ADHSV 17 XII ] duodecimum DV 17 delata ] dilata P*
17 sententia est ] est sententia DHOV 18 audaciter peccatoribus ] peccatoribus audaciter
H 18 Quodsi ] quodsi tunc AD quodsi tamen B quodsi tantum H quasi tunc SV
18–71.1 Nobocodonosor ] Nabocodonosor AH Nobucodonosor B Nabuchodonosor DSV
13.4Hibernensis 71
sor mala opera facienti promititur, quanto magis illis, qui leuiora faciunt.
Nam ideo uindicta Nabocodonosor defertur, ne uideatur misericordiam in
pauperes non profuisse. Sed per superbiam perdidit regnum, quod per
elimosinas fuerat seruatum.
H16.5 V15.5 13.4 De eo quod sola e˛ limosina non liberat sine aliqua uirtute 5
Gregorius dicit: Quid prodest homini sua Deo dare, se uero diabolo dare?
Item: Non uestra uolo sed uos.
Dominus in æuangelio dicit: Nesciat sinistra tua quid faciat dextra tua.
Item: Cum feceris elimosinam noli tuba canere. 10
Item: Cum facies elimosinam solus Deus uideat. Cum autem ieiunaueris, laeta sit H
facies tua.
Christus ait: Cum feceris elimosinam noli uocare patrem, aut matrem, aut proxi-
mum, aut fratrem, aut sororem, aut diuites, sed pauperes, et reliqua quae supra. 15 D ends
7 II Cor. 12:14 9 Matt. 6:3 10 Matt. 6:2 11 cf. Matt. 6:4, 16 14 cf. Matt. 23:9
1 facienti ] facienti per elemosina (helymosina V) misericordia DHV 1 quanto ] qua non
DV quando H 1 illis ] illis promittitur A 2 Nabocodonosor ] Nobucodonosor B Nabu-
chodonosor DSV 2 misericordiam ] misericordia BO misericordiam dare H 3 pauperes ]
pauperes tantum DH*V 3 non ] interlin. H 3 profuisse ] fuisse A 3 per (1) ] om. H
3 superbiam ] superbia H 3 perdidit ] cecidit H 3 quod ] in marg. fuerat H 4 elimo-
sinas ] elemosinas A elemosinam D elemosynam V 4 fuerat ] om. H 4 seruatum ] re-
seruatum S 5 De. . .uirtute ] de eo quod non liberat animam si in peccatis fiat ille que˛ eam
dat Θ 5 elimosina
˛ ] elemosina DV 6 dicit ] om. A ait DHV dixit S 6 sua ] DHSV suo
AP** 6 uero ] om. O 6 dare (1) ] occurs only in AΘ 7 Item ] Paulus DHV Paulus dixit
S 7 uestra ] unam A 7 uos ] duos A 8 bona ælimosina ] bono elemosinae ADHOSV
9 Dominus. . .dextra tua ] om. H 9 in. . .dicit ] om. DV 10 Item. . .elimosinam ] om.
HO 10 Item. . .canere ] om. D 10 feceris ] facis HV 10 canere ] canere ante te HO
13 elimosina facienda ] facienda elemosina D facienda sit elemosina V 14 ait ] interlin.
H 14 feceris ] facies DV 14 elimosinam ] elemosinam D elemosynam V 14–15 proxi-
mum ] propinquos DV 15 fratrem ] fratres DV 15 sororem ] sorores DV 15 et reliqua
quae supra ] om. DV
72 Hibernensis 13.6
Sinodus: Elymosina de furto, aut rapina, aut usura, aut spoliis, aut pretio men- HV
datii non tam prosunt, quam si non essent; sed tamen melius est dari,
quam inter propria his uti, ne et propria inlicita fiant.
Patricius item: Elemosina a gentibus infidelibus luce clarius quod offerenda in ec- 15 HV
Hironimus: Bonum est ieiunare fratres, sed melius est elimosinam dare.
Si quis utrumque potest facere, duo bona sunt. Sin uero, elimosina suf-
ficit sibi sine ieiunio. Ieiunium sine elimosina omnino non prodest; ieiu-
nium cum elimosina duplex bonum; ieiunium uero sine elimosina nullum 5
bonum est. Tale est ieiunium sine elimosina, sicut lucerna, que sine oleo
accenditur: fumare potest, lucem habere non potest. Ita ieiunium sine
elimosina carnem quidem cruciat, sed caritatis lumine animam non inlus-
trat.
Paulus: Orate sine intermissione. Exponit autem lex quid est sine intermissione HV
app. crit.]
Paulus: Oratio iusti adsidua multum ualet apud Deum.
1 cf. p. 62 ln. 5–9 2 Caesar., Sermo 199.2 12 I Thes. 5:17 13 Deut. 6:6–9 18 Iacob. 5:16
pro adhibiscendis, quæ speramus, postolationes cum pro aliis interueniemus, gra-
tiarum actiones cum ea, quæ poscimus, impetramus, uel certe cum pro inmensis
Dei beneficiis gratias laudesque rependimus.
1 cf. Exod. 32:11–13 1 cf. Exod. 17:11–12 3 Iacob. 5:16–17 4 cf. Ps. 50 5 cf. II Reg.
20:2–6; Is. 38:2–3 5 cf. Iona 2:1–9 6 cf. Dan. 6:16–23 7 cf. II Reg. 2:9 8 cf. II Reg. 20:2–6
9 cf. I Sam. 1:11 10 cf. p. 73 ln. 17 (app. crit.) 11 Iacob. 5:14 13 I Tim. 2:1 15 Eucher.,
Instruct. 1 CCSL 66, p. 173
V16.7
Hieronimus: Omnis profectus ex lectione et meditatione procedit. Quae nescimus,
ex lectione discimus. Quae autem dediscimus, meditationibus conseruamus.
Christus in euangelio: Non omnis, qui dicat mihi Domine, Domine, intra-
bit in regnum cælorum, sed qui facit uoluntatem patris mei, qui in celis
est, et reliqua.
In æuangelio: Cum autem oratis, nolite fieri sicut hipocrite, qui orant in 15
1 melior ] melior sit HV 2 Isidorus in. . .natura rerum ] Hieronimus ait Θ 2 Isidorus ]
Issidorus AP* Essidorus H Ysidorus V 2 libro ] libris H 3 melius ] melior A
4–5 frequenter ] om. S 7 meditationis ] meditatione V 8 Quae ] quod enim V 9 con-
seruamus ] seruamus V 11 mihi ] mihi in illa die A 11–12 intrabit ] intrauit A 13 est ]
est ipse intrabit (regnum celorum V) HV 14 De. . .oratione ] de eo quod inutilis est HV
14 que ] qui V 15 autem ] om. H 15 hipocrite ] hypocritae S 15 qui orant ] inter-
lin. O 16–17 receperunt ] perceperunt AHV reciperunt P* 17 mercedem ] mercidem A
17 suam ] BHOSV om. P**
76 Hibernensis 14.6
V16.10
Gregorius: Quid mirum si postolantes tarde audimur a Domino, qui precipientem
Dominum aut tarde aut nullo modo audimus?
V16.11
Agustinus: Sanctissimi Cristiani, cur uobis tanta pigricia ad domum Dei 5
uenire?
Item: Pigritaris, Christiane, terram tuam exercere.
Item: Dicis, in domo mea oro, in cubiculo meo uigilo. Ergo sine causa fecit
Deus tabernaculum testimonii.
Dauid dicit: Introibo in domum tuam, adorabo, usque: Tuum. Anna, 10
mater Samuelis, non in lecto orauit, sed currit ad domum orationis, et sic
soluit catenam sterilitatis.
V16.12
In psalmo: Voce mea ad Dominum clamaui, et reliqua.
Agustinus in decadibus: Non corporis uoce clamare dixit, quæ cum strepitu uer- 15
berati aeris promitur, sed uoce cordis, quæ hominibus silet; Deo autem sicut
clamor sonat, qua uoce Susanna exaudita est, et de qua uoce ipse Dominus pre-
cipit, ut incubilibus, id est, secreti cordis, sine stripitu oretur.
2 Greg. I, Dialogi 3.15.17 5 Aug., Sermo 4 (apud Mai) PL 47:1148 7 Aug., Sermo 4 (apud
Mai) PL 47:1148 10 Ps. 5:8 14 Ps. 3:5 15 Aug., In psalm. 3.4 CCSL 38, p. 8 ln. 1–6
Sinodus ait: IIII modis offert eclesia pro animabus defunctorum: pro ualde
bonis gratiarum actiones sunt, in quibus nihil oblatio habet quod deleat;
pro ualde malis consolationes uiuorum; pro non ualde bonis, ut plena
remisio fiat; pro non ualde malis, ut tollerabilior fiat damnatio ista. 10
Agustinus ait: III genera oblationum sunt: pro ualde bonis gratiarum ac-
ciones sunt, hoc est, Deo gratias agunt, quod bene uixerint; pro non ualde
malis propitiationes, quibus prosunt sacrificia, si aliquod meritum prepa-
rauerunt in uita; pro ualde malis, si nulla sunt ad adiumenta mortuorum, 15
2 IIII ] quatuor HSV 3 Originis ] Origenis V 3 ait ] om. HV 3 IIII ] quatuor HSV
4 siue. . .Deo ] om. HV after prespiterorum S 4 carorum ] Christianorum S 5 carorum ]
cognatorum HOSV 6 De. . .debet ] de decreto aeclesiae in tribus generibus mortuorum Θ
7 Sinodus ] Sinodus Nicena HV sinodus interlin. Nicena O 7 ait ] om. HV 7 IIII ] quat-
tuor HSV 8 oblatio habet ] habet oblatio BHV habet interlin. oblatio O 8 oblatio ] om.
A 9 malis ] malis elemosine˛ (elymosinae H elemosine V) BHV 9 consolationes ] conso-
lationes sunt HV 9 uiuorum ] uiuorum sunt B 12 Agustinus ] Augustinus V 12 ait ]
om. HV 12 III ] quatuor interlin. III B trea H tria SV 12 oblationum ] oblationis HV
13 agunt ] agunt sacerdotes quod beneuixerint (quibus uixerint V) HV 13 quod bene
uixerint ] qui obuierunt HV 13 uixerint ] uixerunt S 14 propitiationes ] propitiationes
sunt B propitiones P* 14 quibus prosunt ] sunt quibus prosunt HV 14 sacrificia ] sac-
rificia uel elemosinae pro se offere pietate suorum S 14 si ] si tamen ABV si tantum
H 15 ad ] om. BOV 15 adiumenta ] HSV adiuuenta P** 16 tamen ] tantum sunt H
16 sunt ] om. HV 17 Sinodus ] item sinodus H 17 Valde ] item ualde V
78 Hibernensis 15.3
his iudicatum est, non esse fructuossum, nisi tantum elimosina accipienda
a uiuis et pauperibus diuidenda. Pro non ualde malis et pro non ualde
bonis, oblatio, et oratio, et elimosina, et ieiunium danda sunt, si in uita
professi sunt quod crediderunt.
1 tantum ] tamen BH tm̄ O 2 a ] a ⟨ aut H* 2 non ualde malis ] ualde non malis HV
2–3 non ualde bonis ] ualde non bonis HV 3 elimosina ] elimossina P* 3 si ] si tamen
ABHSV si tm̄ O 5 sacrificando ] sacrifitio H sacrificio Θ 6 dicit ] om. HV 6 Duas ] due
V 6 despicientes. . .suum ] om. AS 6 clericum ] clericatum V 6–7 a Benedicto excom-
municatas ] ABHOS abbatis dictu excommunicate sunt V om. P** 7 excommunicatas ]
excommunicandas A fuisse excommunicatas O 7 et ] om. H 7 humatas ] ABOS hu-
mate P** 7 foras ibant ] om. HV 8 equonomus ] diaconus HV interlin. .i. diaconus
ABO oeconomus S 8 excommonicatus ] cummunicati discedebant H excommunitatis
cum hisdem recedebant V 9 eas ] eas uidebat H eas uidebant V 9 uidebat ] om.
HV 9 indicauit ] indicauit et A 9 quique ] ABHSV cuiquod P** 10 offerre ] S of-
ferri P** 11 Item ] Gregorius item HV 11 permissu ] permissione A 11 moritur ]
qui mortuus V 12 ieciebatur ] exiebat H eieciebatur V 12 parentes ] parentes eius HV
15 medico ] interlin. .i. Iustus nomine BO 15 XXX (1) ] triginta V 15 XXX (2) ] triginta
V 16 est ] om. B 16 semetipsum ] semetipso AHSV 16 monstrauit ] monstrante HSV
17–18 Item. . .sacrificia ] om. B 17 Gregorius ] om. S 17 VII (1) ] septem SV 17 sigillis ]
singillis HV 17 VII (2) ] septem SV
15.4Hibernensis 79
Item: Concubina Saul sparsit tonicam super corpora nepotum Saul, qui oc-
cissi sunt a Gabaonitis et imperio Domini. Posuit aliam super petram, ieiu-
nauit illa pro ipsis, et pluit Dominus super eam in signum, quod meruit
misericordiam progenies a stirpe mala discendens.
2 Greg. I, Dialogi 4.42.3 12 cf. I Sam. 31:7–13 16 cf. II Sam. 21:8–10
Hironimus ait: Elimosina non deneganda, aut enim peccata redimit, aut
penas releuat, aut remissionem in futuro prestat.
Item: Iudas Machabeus obtulit argentum pro suis in bello occisis, qui prius
idola furtim colebant. Quod, nisi in resurrectione profuisse sciret, minime 5
fecisset.
Quidam puer moriens uisus est matri non una uice in ueste lugubri sitiens
et esuriens. Quod mater eius cuidam sapienti narrauit. Qui dixit: Offer
uestem pro eo et cibum. Et obtullit. Hinc apparuit in ueste candida et
floribus bonis. 10
H18.7
15.7 De estimatione anime redempte
V17.7
Lex dicit: Homo, qui Domino spoponderit animam suam, sub estimatione
dabit pretium. Si masculus a XX-mo anno usque ad LX-mum, dabit L
siclos argenti. Si mulier, XXX. A V-o autem anno usque ad XX-mum, si
masculus, dabit XX siclos, si femina, X. Ab uno mense usque ad V annum, 15
H18.8 V17.8 15.8 De remissione non querenda post mortem, cum in uita non
quesita est
1 De. . .querenda ] de eo quod non quirenda remisio Θ 1–2 non. . .est ] non est quisita
AHSV 2 est ] sit Θ 3 Salomon ] Salamon P* 3 dicit ] om. HV 3 Quecumque ] quod-
cumque S quidcumque V 3 manus. . .potest ] potest manus tua SV 4 ratio ] oratio
A 6 Ac. . .inquit ] om. V 6 uita ] uita tua ABH 6 te ] om. A 6 potest ] potes AB
6 redimere ] redemere P* 6 quia ] quod V 7 non (1) ] interlin. H 7 proficit ] interlin.
.i. absente te O 8 Faustus ] Faustinus V 8 ait ] om. V 8 quia ] per interlin. uel quia
B 8 non proficit ] om. O 9 redimas ] redemas P* 10 mortuo ] mortua H 10 quam ]
BHOV quia AS quod P** 10 audit ] HOSV audiuit ABP** 10–11 aut. . .tribuit ] interlin.
B et quam non tribuit elemosina V 12 Iohannes ] Iohannes apostolus HV 12 in. . .dicit ]
om. HV 12 peccare ] peccare peccatum SVH* peccare interlin. peccatum O 12 non ] si A
13 uitam Deus ] Deus uitam V 13 Deus ] om. H 14 peccant ] AHSV peccat P** 14 Est ]
ABHOSV om. P** 14 non. . .illo ] non pro illo dico V 14–15 non. . .quis ] in margin H
15 quis ] quisque O quis id est peccatum de quo penitentiam non agit V 15 Si ] siue V
15 agitur ] agit V 17 Originis ] Origenis V 17 etsi ] et interlin. ne H 17 preribueris ]
preripueris V 19 Hieronimus ] herō ⟨ inrama H* inroma V 19 contestatur ] contestatio
V 20 adiuuare. . .mortem ] post mortem adiuuare V 21 sanctum ] scm̄ H**
82 Hibernensis 15.9
Hieronimus: Hoc est sacrificium offerre pro peccatore, qui in uita sua canino more
uixit.
Agustinus: Ante mortem admoneo fieri, quod post mortem prodesse scio. Si enim VH
Item: Sunt quos nihil adiuuant istarum, quorum tam mala merita, ut nec talibus HV
Gregorius: O homo, noli querere remissionem post mortem nisi prius in uita quie-
sieris. Dicit propheta: Redime, frater, peccata elimosinis. Non ait: Redimet aliquis.
Item psalmista: Non redimet redimet homo, reliqua.
H18.9 V17.9 15.9 De cura eorum, qui repentina morte sublati sunt
sequuntur, si casu in itinere uel in mari mortui sunt, ubi eis subueniri non
potuit, memoria eorum elimosinis, et orationibus, et oblationibus com-
mendetur.
12 Dan. 4:24 13 cf. Ps. 48:8 15 Stat. eccl. ant. §22 ∥ cf. p. 391 ln. 6
16 De testimonio
H19 V18
In libris ethimologiarum legitur ubi sub decimo titulo de argumentis ait: Testimo-
nium uero constat exsterna re. Hoc diuiditur V modis. Primo ex persona, II ex
auctoritate nature, III ex tempore auctoritatum, IIII ex dictis factisque maiorum, V
ex tormentis. Testimonium est omne, quod ab aliqua externa re sumitur ad fa- 10
ciendam fidem. Persona non qualiscumque est, que testimonii pondus habet ad
faciendam fidem, sed morum probitate debet esse laudabilis. Naturae auctoritas
est, quae maxime uirtute consistit. Testimonia multa sunt, que adferant auctori-
tatem, id est, ingenium, opes, aetas, fortuna, ars, usus, necessitas, et concursio
rerum formitarum. A dictis factisque maiorum petitur fides cum priscorum dicta 15
factaque memorantur. A tormentis fides probatur. Post que nemo creditur uelle
mentiri.
Testis autem consideratur conditione, natura et uita. Conditione: si liber non HO2 V
seruus. Nam sepe seruus metu dominantis testimonium subpermit ueritatis. Na- 20
tura: si uir non femina. Nam uaria et mobilia semper femina dicit. Vita: si innocens
4 Isid., Etymol. 5.24.2 ∥ cf. p. 90 ln. 13 7 Isid., Etymol. 2.30.14–16 19 Isid., Etymol. 18.15.9
et integer actu. Nam si uita bona defuerit, fide carebit. Non enim potest iustitia
cum scelerato habere societatem. II autem genera testium: aut dicendo id, quod
uiderunt, aut propherendo id, quod audierunt. Duobus enim modis testes dilinqunt:
aut cum falsa promunt, aut uera uerba silentio obtegunt.
Isidorus: Testis falsidicus tribus est personis obnoxius: primum Deo, quem 10
qui nec ad accussationem admitendi sunt, uel etiam quos apud se ac-
cusator de sua domo produxit.
Testimonium pueri non admittitur.
6 Prou. 12:19 7 Stat. eccl. ant. §46 10 Isid., Sentent. 3.55.2 13 Isid., Sentent. 2.30.1 ∥ cf.
p. 86 ln. 6, Hier., ad Iulian., ep. 6.1 15 Carth. §131 ∥ cf. p. 85 ln. 1
Eadem sinodus: Ad testimonium autem ante annum XIIII aetatis suæ non
admittitur.
Hironimus: Falsus testis est non is tantum, qui mutat, sed qui non eodem
sensu dicta intelligit.
Sinodus Hibernensis: Testimonium peccatoris non recipitur, qui quotidie 5
aut uicem unius non tribuunt. Et unus testis fidelis quasi duo uel III sunt,
propter trinum Dominum in illo manentem, quia templum Dei est, dicente
apostolo: Vos autem templum Dei estis.
In Leuitico: Anima si peccauerit, et audierit uocem iurantis, et testis fuerit quod aut
ipse uidit aut conscius est, nisi indicauerit, portabit iniquitatem suam.
V18.10
In libris de natura rerum: Erit autem ille apud Dominum condempnatus, qui aduer-
sum innocentem falsum testimonium uel dicit uel dicentibus credit. Nam non solum
ille reus est, qui falsum de alio profert, sed et is, qui aurem cito criminibus prebet.
Qui metu potestatis ueritatem occultat, eiusdem ueritatis iracondiam sibi celitus
prouocat. 15
Lex: Non suscipies uocem mendacii, nec iunges manum tuam, ut pro impio dicas
falsum testimonium.
Michias dicit: Mendacium, frater, non minimum crimen est; quod etiam reges se- 20
3 I Cor. 3:16 6 Isid., Sentent. 2.30.1 ∥ cf. p. 84 ln. 13, Hier., ad Iulian., ep. 6.1 8 Leuit. 5:1
11 Isid., Sentent. 3.55.6 17 Exod. 23:1
culi puniunt. Nam falsa reorum aut exiliis aut gladiis dampnant. Si ergo ita agitur
apud seculum, ubi sincera ueritas non est, quando magis apud Deum ueritatis
mendacium magnum crimen est.
V18.14(sic)
Sinodus Hibernensis: Si uero ceteri catholici superiurare ausi fuerint quod 5
V18.14
Neminem punire debemus uno testante. 10
Item in lege: Non stabit testis unus contra aliquem, sed in ore II uel III
testium stabit omne uerbum.
In Deuteronomio: Nemo occidatur uno contra se dicente testimonio.
V18.15
Deuteronomium dicit: In ore duorum uel III testium peribit, qui interfici- 15
etur.
Item: Placuit, ubi contensio fiat, ut plures testificent, ne aut iniusta poena
aut priuatio proximi fiat.
Item lex: Nemo ad unius testamentum condempnabitur. HV
In euangelio,
˛ Iohannes: Perhibet testimonium de me et ille, qui me missit, et opera, HV
V18.16
Duo testes iudices Israel testati sunt mendatium super Sussannam.
In Psalmo: Insurrexerunt in me testes iniqui.
In aeuangelio: Nouissime uenerunt duo falsi testes.
Item in lege: Non adquiescas testimonio plurimorum, ut a uero deuies.
Item in lege: X uiri exploratores contradixerunt duobus uiris exploratori- 10
bus.
Sinodus: Timendum est etiam testimonium plurimorum, aut si amici, aut
audaces, aut pretio priuantur.
Inde dicitur: Munera excecant
˛ oculos sapientium. Hinc et testes resurrec-
tionis prætio corrupti falsum testimonium dixerunt. 15
1 cf. Ioh. 5:31, 36 3 cf. Matt. 17:1–4; cf. Marc. 9:1–4; cf. Luc. 9:28–30 6 cf. Dan. 13:36–40
7 Ps. 26:12 8 Matt. 26:60 9 Exod. 23:2 10 cf. Deut. 19:15 14 Deut. 16:19 ∥ cf. p. 135
ln. 11, p. 140 ln. 10
1–2 In. . .facio ] in∫ marg. O 1 Iohannes ] Iohannes dicit O 3–4 Item. . .Helia ] in marg.
O 3 in. . .sed ] . . (sic) O 4 Moysen ] Moyse V 6 Duo ] II O 6 testes ] testes qui
erant HV 6 iudices ] iudices et senes HV 6 Sussannam ] sub sannam AB Susannam
SV 7 iniqui ] iniqui reliqua H iniqui et mentita est iniquitas sibi V 8 Nouissime ]
nouissime autem S 8 duo ] II O 9 Item ] om. HV 9 a ] a iudicio B 10 in lege ]
om. HV 10 X ] decem SV 10 exploratores ] HSV om. ABOP 10 duobus ] II-bus O
10–11 uiris exploratoribus ] om. HV 12 Sinodus ] item sinodus HV sinodus Hibernen-
sis S sinodus Auernensis K 12 etiam testimonium ] testimonium etiam H 12 aut ]
nam H nam aut V 12 amici ] amici sunt B amicitia HSV 13 audaces ] audacia HSV
13 priuantur ] prauantur ⟨ priuantur H* prauantur S priuatur V 14 sapientium ] reliqua
H sapientium et peruenerunt uerba iustorum V 14 Hinc et ] inde HV 15 falsum ] falsa
V 15 testimonium ] om. V
16.10Hibernensis 89
V18.17
In Iesu Naue: Accesserunt filii Iuda ad Iessum in Galgalis loquutusque
est ad eum Caleph filius Iephone: Nosti quod loquutus est Dominus ad
Moysen de me et te. Iurauitque Moises: Terra, quam calcabit pes tuus, erit
possessio tua et filiorum tuorum in aeternum, quia sequutus es Dominum 5
capere ambos. Qui ait: Forsan potuerit. Inde sepultus est in eo. Ipse uero mortuus
erat. Et alii, qui audierunt quod pollicitus est illi, accesserunt et dixerunt ei: Fratri
tuo quod uos ambos caperet hoc sepulchrum. Ipse uero se inlatus suum mutauit,
et socius cum eo sepultus est.
In uita monachorum: Quidam monachus moriens, suum habitaculum suo ministro 15 HV
1 mortuum ] mortuo V 2 Iesu ] Essu A Isu ⟨ Iesu H Iessu P* Hiesu V 2 Iuda ] Iude
O 2 Iessum ] Iossu A Iosue HV Iesum S 2 loquutusque ] locutusque ASV locutus H
3 Caleph ] Kaleph B Calep H Chaleph V 3 Iephone ] Euphane A Euphannae BO Io-
phan H Iepphone V 3 Nosti ] in marg. H 3 loquutus ] locutus ABHSV 4 Moysen ]
Moisen A 4 Moises ] Moyses ABOSV Moysen H 4 Terra ] terram S 4 calcabit ] cal-
cauit B 5 sequutus ] secutus ABHOSV 6 nostrum ] tuum HV Israel S 7 Iosue ] S
Iessu ⟨ Iesu B* Iesus O Iossue P* 7 Chebron ] Cebron ABHP* 7 in. . .possessionem
ei ] om. HV 8 Gregorius. . .dicit ] in homelia Gregorii HV 10 Alius moriens ] alii H
10 ab ] in marg. H 11 potuerit ] H poterit V** 12 illi. . .ei ] om. H 13 tuo ] suo ⟨ tuo H*
13 caperet ] H caperent V** 13 se ] om. H 13 mutauit ] motauit H* 15 habitaculum
suo ] V habita suum H** 16 commendauit ] commendabit V 16 episcopo ] V epis
H** 17 Ebreorum ] Hebraica V 17 Originis ] Orig H** Origenis V 18 Siri ] Syri V
21 Sancta. . .ait ] item sinodus sancta decreuit ut HV sancta sinodus ait S 21 mortuum ]
mortuo V 22 peccatum ] peccato H
90 Hibernensis 16.11
In annalibus Origines ait: Quando Iacob aperuit puteos patris sui Isac,
quos Philistim obstruxerunt, dixerunt habitatores terræ: Cur id fecisset?
Et respondens dicit: Quia patris mei erant. Illi dixerunt: Eamus ad testes
et firma coram eis pretium aut sermonem, quantum et quot.
Sinodus Anchiritana: Omnis emtio aut commotatio testibus et scriptione 10
V18.20
In libris æthimologiarum de testamento: Testamentum uocatum quod, nisi testa- HV
tor mortuus fuerit, nec confirmari potest, nec sciri quid in eo scriptum est; quod
clausum et obsignatum est; et inde dictum est testamentum, quia non ualet, nisi 15
est, hirci, uituli, uacce rufe. Quanto magis quoque testamentum redem-
tionis peccatorum populi noui, que sanguine asperso Christi pro omnibus
hominibus mortuis. Deinde confirmatur testamentum, si intercedat mors
testatoris, id est, Christi, qui in morte sua uitam nostram confirmatam
testatus est. 5
Testamentum sane in scripturis sanctis non hoc solum dicitur quod non ualet nisi HV
V18.19
Deuteronomium: Si steterit testis mendax contra hominem, accusans eum 10
timorem habeant, ne quaquam audeant facere. Non miseraberis eius, sed ani- 15
mam pro anima, oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem
pro pede exige.
Item in Numeris: Quando contradixerint II inter se, stent ad altare meum.
Item in Deuteronomio: Secundum iniquitatem, quam meditatus est in
fratri suo accipiet. 20
Sinodus: Qui falso accussant fratres, usque ad exitum uite non commoni-
cent.
Sinodus Aralatensis: Qui testificauerit super alium, iurabit per sancta euangelia
˛ et HV
causa, si alter cum teste uno aut pluribus testibus, et alter sine teste, iura-
mentum cum pluribus esse debet.
17 De oblationibus
H20 V19
Lex dicit: Omne, quod Domino consecratur, siue homo, siue animal, siue ager, 15 HV
non ueniet, nec redimi potest. Quicquid consecratum fuerit semel Deo sanc-
tum sanctorum erit Domino. Et omnis consecratio, que offertur ab homine, non HV
redimetur.
1 Arelat. §15 4 Deut. 32:35 5 cf. p. 464 ln. 10 6 Syn. Pat. §24 ∥ cf. p. 248 ln. 6, p. 464
ln. 10 10 cf. p. 248 ln. 2 15 Leuit. 27:28–29 ∥ cf. p. 102 ln. 6
quam magnum peccatum esset quod oblatum est ab æclesia retrahere monstra-
retur, et ceteri
˛ hoc exemplo castigarentur.
Lex: Si quis comederit aut retraxerit de sanctificatis per ignorantiam, addat
V partem cum eo, quod comedit, et dabit sacerdoti in sanctuarium.
Item: Si quis per uim retraxerit, reddat integrum, et det V partem cum eo. 15
Sinodus Aralatensis: Clerici etiam uel seculares, qui oblationes parentum aut do-
natas aut testamentis relictas retinere prestiterint, aut id, quod ipsi donauerint, au-
ferre noluerunt, sinodus sancta constituit, ut uelut necatores pauperum quousque
redant, ab eclesis excludantur. 5
Sinodus Nicena: Qui submutat quod Deo datum est, raptor est et totius
æclesie fur, et oblationes totius mundi submutat.
Sinodus: Quodcumque datum fuerit æclesie Dei quocumque modo, non
patimur ab aeclesia alienari.
2 Agath. §4 6 Agath. §5 ∥ cf. p. 314 ln. 9 10 cf. p. 98 ln. 7 12 cf. p. 313 ln. 1 13 Ps.
23:1 14 cf. p. 313 ln. 3 18 cf. p. 98 ln. 15, p. 312 ln. 21
V19.10
In lege de IIII cibis sacerdotum: Primum, Aron et fili eius comedebant in
tabernaculo.
In Leuitico: Pectusculum quoque, quod oblatum est, et armum dextrum, qui sep- HV
aratum est, editis in loco mundissimo, et filiis tuis repossita sunt de hostis salu- 5
taribus, et reliqua.
Secundo, filii Aron manducabant in hostio tabernaculi.
Tertio, uterque sexus manducabat in atrio.
Quartum, familia tota manducabat cum uernaculis et emticiis. Hi IIII sig-
nificant IIII oblationes æclesie Dei. 10
1 De. . .Dei ] this chap. follows 17.8 HV 1 IIII ] quattuor SV 2 de ] om. HSV 2 IIII ]
quattuor SV 2 sacerdotum ] sacerdotum erant SV 2 et. . .eius ] repeated A 2 et ]
tamen et H et tantum et SV 4–6 Pectusculum. . .reliqua ] tabernaculo in marg. quod
obla∗∗∗ trum∗∗∗ petis in∗∗∗ et filii∗∗∗ tibi∗∗∗ tar̄∗∗∗ us Israel O 4 dextrum ] om.
V 4–5 separatum ] V separatus (sic) H 5 editis ] V a detis H** 5 mundissimo ]
mundissimo in marg. hostio tabernaculi tertios uterque sexus munducabat H mundis-
simo tu et filii tui et filie tue tecum tibi enim V [Leuit. 10:14] 7 Secundo ] II H se-
cundum S 7 Aron ] Aron tantum A Aaron tantum S tantum modo V 7 hostio ]
atrio id est campo H 8 Tertio. . .manducabat ] in marg. H 8 Tertio. . .atrio ] om. H
8 Tertio ] tertium S 8 manducabat ] manducabant O om. V 8 atrio ] id est in campo
V 9 Quartum ] quarto HV quartum enim in ostio S 9 tota ] tota sacerdotis H tota
sacerdotum V 9 manducabat ] manducabant V 9 emticiis ] emticis P* 9 Hi ] Orig-
inis hii H hec ⟨ hi P* Origenis hi V 9 IIII ] quatuor AH quattuor S quattuor cibi V
9–10 significant IIII ] om. H 10 IIII ] quattuor V 11 Vt. . .dicit ] om. HV 11 Locus ]
locus ⟨ locutus H* 11 datus ] Dei datus HV 11 a ] autem A 12 tantum ] tamen BHV
12 oportet ] debet A 13 ciuitati propinquus ] si propinquis sit ciuitati a H propinquus
ciuitati V 13 uiri ] uiris V 13 tantum ] tamen BH 14 est ] est a HV 14 familia ] fa-
miliari cetu HV 14–15 æclesie. . .eo ] ecclesie habitari oportet V eclesie habitari oportet
ager uero non propinquiis eclesie uterque sexus habitabit in eo id etiam plebiles erunt
H 14–15 Ager. . .eo ] om. H ∥ see previous note 14–15 Ager. . .Quarto ] om. A 15 eo ]
eo etiam plebiles habitabunt in eo S 15 Quarto ] quanto P** quarta V quanto magis B
15 boues. . .oues ] oues et boues HV 16 dari ] dare V 16 laicis ] laicis in marg. tu et
filii tui et filie tue tecum tibi enim (enim pro salmiste H*) H [Leuit. 10:14] 16 scilicet ]
uidelicet HV 16 aut ] et HV
96 17.4Hibernensis
Lex: Dedit uobis gentium hereditatem fluentem lacte et melle, et non custodistis HO2 V
Gregorius: Qua fronte oblationes Dei accipimus, cum mandata eius non serua-
mus, et reliqua similia?
Sinodus sancta ait: Decreuimus, ut ea que pro animabus oblata sunt, ne extra
eclesiam trahantur.
Hieronimus: Qui contendunt terrena, oblationibus priuandi sunt. Vendentes enim 10
De decimis HO2 V
H20.11
V19.11
Lex: Decimas tuas et primitiuas tuas non tardabis offere Domino.
Agustinus: Decime ex debito requiruntur. Quid si diceret Deus: Nempe meus est 15
homo, mea est terra, quam colis, meae sunt semina, que spargis, mea animalia,
que˛ fatigas, meus est solis calor; et cum omnia mea sunt, tu, qui manus adcom-
modas, solam decimam merebaris. Sed serua tibi VIIII, da mihi decimam. Si
non dederis mihi decimam, auferam ouem. Si dederis mihi decimam, multiplicabo
nouem. Hucusque Agustinus. 20
primogenita omnia Aegyptiorum perdidit. Et non est superfluum prima illi dare, qui
secunda, et tertia, et reliqua permittit nobis, nec magnum est decimam partem
dari ei, qui nouem partes alias largitur nobis.
V19.12
In Deuteronomio: Anno tertio separabis aliam decimam ex omnibus, que˛ nascun- 5
tur tibi in eo tempore, et repones intra ianuas tuas. Et leuite, qui aliam partem non
habent nec possessionem, et peregrinus, et popillus, ac uidua, qui intra portas
tuas sunt, comedent et saturabuntur. Primitie de frugibus, primogeniti de uitalibus:
decime de utrisque offerri debent.
Sciendum est quantum est pondus primitiarum, id gomor, ut alii, hoc est, VIIII 10
Item: Si quis dona Dei retraxerit sine penitentia homini, quanto magis dona homi-
num fieri sine poenitentia.
H20.8 V19.8 17.7 De eo quod non spoliande sunt æclesie si mali sint principes
earum 10
Regula canonica dicit: Possessiones, quas unusquisque aeclesiae proprio ar- 15 SHV
bitrio dedit, uel relinquit quibuslibet titulis atque contractibus, uel quibuslibet argu-
mentis, non patimur ab ecclesia alienari.
2 cf. p. 314 ln. 13 4 cf. p. 314 ln. 7 15 Symmach., ad Caesar., ep. 15.2 ∥ cf. p. 94 ln. 18,
p. 312 ln. 21
1 uel mortuorum ] om. BHV 1 necatores ] necitores P** 1 nec ] om. V 1 credentes ]
credentes in S 2 patrum ] BHOSV patris A pari P** 2 sententia ] om. HV 2 in hoc ]
est in A in hoc uel (om. V) quam scripturis suis iusserunt HV interlin. quam scriptis
suis iusserunt O 2 congruente ] congruente sententia HV 2 quippiam ] quipiam A
quippe H 3 trahere ] rapere ⟨ repere H*V 3 æclesie ] eclesiam AH 3 autem ] om.
ABO 3 Dei ] om. HV 3 sacrilegium ] sacilegium P* 4 De. . .eclesia ] see p. 314 ln. 7
for this chap. in Hib.A 4 eo ] eo quod Θ 4 eclesia ] ecclesiam V 5 Dei. . .est ] in margin
H 5 est ] sit V here follows text from p. 93 ln. 16 H 6 sunt ] here follows text from p. 93
ln. 16 V 7–8 Item. . .poenitentia ] see p. 94 ln. 10 for this section in Hib.A 7 Item ] Au-
gustinus V 7 homini ] hominum V 7 quanto ] V quando H** 9 spoliande ] spoliandi
A 9 sunt ] om. A 11 Hironimus ] Hieronimus BSV 11 mali ] pro mali V 11 sint
principes ] principes sint HV principis P* 11 destruunt ] distruunt P* 12 est ] manet
HV 13 quales ] qualescumque V 13 sint ] fuerint HV 14 mouendis ] non mouendis
HV interlin. O 14 si ] nisi HV interlin. BO 14 suaserit ] suasserit P* suasserit ⟨ suaserit
H* 15 canonica ] canonica Romana HSV 15 dicit ] statuit HV dicit Romana S
17.9Hibernensis 99
V19.14
In uita monachorum: Quidam rusticus uas aureum sacerdoti in oblatione
dedit. Qui interrogauit, si sub regula abbatis aut sub censu regis esset, 15
pater et retraxit; inde abbas iudicauit: Quod mundo dedit retrahe, quod
Deo dedit relinque.
Agustinus: Paruuli quocumque modo Deo uouerint, uotum erit, ne bab-
tismo mundati præuaricationis pena teneantur.
In Genessis: Duo filii Isaac, Iacob et Essau, commotauerunt absentia patris; et 10 HV
non retraxit quia Essau uendidit primogenitia sua pro saturitate sua.
Puer prodigus in euangelio: Non retraxit pater quod uendidit.
V19.16
In Numeris: Si pater reticuerit uotum filii aut filie, ˛ uoti reus tenebitur.
Si non reticuerit uotum filii aut filiae, inritum erit quodcumque dedit aut 15
spopondit.
Item: Mulier, si quippiam uouerit et constrinxerit iuramento, que˛ est in domu pa- HV
tris et in ætate adhuc puellari, si cognouerit pater uotum, quod pollicita est, et
iuramentum, quo obligauit animam suam, et tacuerit, uoti rea tenebitur. Quicquid
pollicita est et iurauit, opere conplebit. Et paulo post ait: Vxor in domu uiri cum 20
10 cf. Gen. 25:33, 27:9–36 14 cf. Num. 30:5–6 17 Num. 30:4–5, 11–15 ∥ cf. p. 244 ln. 18,
p. 245 ln. 9, p. 473 ln. 14
Item senatus dicit: Decreuimus, ut nemo infirmos aut paruulos constringat, quia 10 VH
V19.17
In Daniele: Tunc Nabuchodonosor rex Danielem in sublimem extulit, et
munera magna et multa dedit ei, et constituit eum principem super omnes
prouincias Babilonis. 15
In Exodo: Obtullit ergo Iethero cognatus Moyses holocausta et hostias Deo, uene- HV
V19.20
In lege: Aron super caput hostiæ in hostio tabernaculi ponebat manum. 20
In lege: Omne, quod Domino consecratur, siue homo erit, siue animal,
siue ager, non uendatur, nec redemi poterit.
In historia æclesiastica: Etiam illud hac lege sanximus, ut si que domus uel 10
1 nemine ] non nemine P** 2 delicto ] dilicto P* delictio V 2–3 ita. . .æclesie˛ datur ] et
quod superfuerat nemo retrahebat S 2 ita ] ita erit HV 3 æclesie˛ datur ] datur eclesie
Dei HV 4–5 Item. . .retrahebat ] om. S 4 Argentum ] argentium A 4 templi ] taberna-
culi HV 4 data ] dicta V 5 iure perpetuo ] om. HV 6–7 In. . .poterit ] see p. 92 ln. 15
for this section in HV 6 consecratur ] consecratum B 7 uendatur ] ueniet AS interlin.
ueniet .i. in iubileo BO 7 redemi ] interlin. .i. in iubelio .i. gratis BO 7 poterit ] potit
B 8 retractis ] retentis H 10 æclesiastica ] ecclesiae AS aeclesiastica interlin. constantine
O 10 sanximus ] sancimus SV 10 ut ] om. B 10 que ] quod S 11 agri ] agri interlin.
munera O 12 fiscum ] interlin. .i. censum O 12 qua ] om. A 12 ab ] in HV 12 aliquo ]
aliquem H unclear V 12 conpetita ] conlata H unclear V 12–13 sunt. . .conlata sunt ] om.
V 12 sunt ] sunt uel AHOS 13 si. . .distructa sunt ] in marg. B 13 distructa ] distrata A
distracta S 13 aut. . .sunt ] om. H 13 omnia ] autem V 14 antiquum ] antiquum Chris-
tianorum HV 14 reuocari præcipimus ] precipimus reuocari HV 14 suis. . .propriis ]
propriis uniuersa HV 16–103.3 In. . .construi ] see p. 252 ln. 9 for this section in HV
16 cronicis ] interlin. intemporaneis P chronicis SV 16 Dioclitianus. . .XX ] interlin. O
16 regnauerunt ] BHSV regem A rex P** 16 XX ] uiginti V 17–103.1 Galierius ] Ga-
lerius ASV Gallerius B Gelerius H
17.16Hibernensis 103
Hieronimus in tractatu Mathei: Omnes, qui stipe templi et his, que offeruntur ad VH
usus eclesie, habentur, et aliis rebus, quibus suam expleant uoluntatem, similes
scribarum redimentium mendatium et sanguinem saluatoris.
Hieronimus: Omnes, qui his, que ad ussus æclesie adferuntur, abutuntur,
in alis rebus, quibus suam expleant uoluntatem, similes scribarum redi- 15
Eucherius dicit: Hebron ciuitas uirorum IIII, quia in ea sepulti sunt III
patriarche in spelonca duplici cum III uxoribus suis, id est, Abraham cum
Sarra, Isac cum Rebeca,
˛ Iacob cum Lia, preter ipsum Adam et Euam. 5
Tobias dicit ad filium suum: Cum acciperit Deus animam meam, corpus
meum sepelies et honorem habebis cum matre tua omnibus eius diebus.
Cum autem et ipsa conpleuerit tempus, sepelies eam iuxta me in uno
sepulcro.
Hironimus: Quos coniunxit unum coniugium, coniungat unum sepul- 10
chrum, quia una caro est; et quod Deus coniunxit, homo non separet.
Quia uir capud mulieris, caput uiri Christus, caput Christi Deus. HV
2 uiris ] uiri V 3 dicit ] om. V 3 Hebron ] Cebron BHP* Ebron V 3 uirorum IIII ] IIII
uirorum H quattuor uirorum V 3 quia ] qui HV 3 III ] tres AV IIII H om. O 4 spelonca ]
spelunca AV 4 III ] tribus ASV quatuor H 4 Abraham ] Abracham A Abram B Habra-
ham H Abraam V 5 Isac ] Issac ABHO Isaac SV 5 cum (1) ] et HV 5 Rebeca ˛ ] Rebecha
BH Rebecca OSV 5 cum ] et HV 5 Lia ] om. ⟨ Sarra V* 5 ipsum ] ipsum in marg. quia
ipse in ea sepultus ut Isidorus H 5 Euam ] Euam uxorem suam HV 6 dicit ] dixit HV
6 ad. . .suum ] filio suo HV 6 meam ] suam P* 7 cum ] om. AHSV 7 matre tua ] matri
tue SV 7 eius diebus ] diebus eius AHOSV 8 et ] om. H 10 Hironimus ] Hironimus
ait A Hieronimus BHSV 10 coniunxit ] A coniunxit homo P** coniungit S 11 coniunxit ]
iunxit H 13 Agustinus ] Augustinus V 14 morte ] mortem A 15 Surgentes ] surgentes
iuuenes HV 15 reuertantes ] reuertentes B
18.2Hibernensis 105
Sinodus Romana decreuit: Vir siue mulier in suo paterno sepulchro se-
peliatur. Dicitur enim: Maledictus omnis homo, qui non sepelitur in
sepulchro patrum suorum. Iacob, antequam moriretur, obtestatur Ioseph
filium suum, ut corpus eius in paterno sepulchro redderet. Ita Ioseph 5
adferri mandat. Ille enim quasi mundus et sanctus non sepelitur inter
plebes in terra, in qua mortuus fuit, sed ad sepulchrum patrum suorum
reuehitur. Hic uero quasi Egiptiorum moribus contaminatus et externis
mulieribus commixtus in Aegipto requiescit et ossa eius quasi munda re-
portata sunt, ut daret exemplum mutandi reliquias in temptationibus et 15
transmigrationibus.
Historia eclesiastica dicit: Philippus et IIII filie eius apud Hieropholim in
uno sepulchro sepulti sunt.
7 Gen. 50:24 17 cf. Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 3.31.3
1 eo. . .est ] uiris et mulieribus non in uno sepulcro sepeliendus sed unusquisque
sepeliatur in sepulcro paterno HV 1 sepulchro paterno ] paterno sepulchro S
2 Sinodus. . .decreuit ] om. H 2 Romana ] ABOS om. HVP** 2 decreuit ] decreuit in-
terlin. ut O om. V 2 Vir ] ut uiri H 2 suo paterno ] om. V 2 sepulchro ] om. AH sepul-
chro paterno V 2–3 sepeliatur ] BS sepeliendum est sepulcro sepeliantur A sepelietur O
sepelitur P** 3 sepelitur ] sepeliatur A 4 antequam ] interlin. O 4–5 Ioseph. . .suum ]
om. V 5 in ] om. HV 5 redderet ] redderet (rederetur V) licet mansit (manserat V) in
Aegiptum (Egypto V) XVII (decem et septem V) annis HV 6 reportarent ] portarent
H 7 Ansportate ] ABHO asportate ⟨ ansportate P* 7 Notandum ] item notandum HV
7 quod ] quod est quod S 8 Iacob. . .mortuus ] mortuus Iacob S 8 mortuus ] mortuo V
8 Aegypto ] Egypto ABSV Aegipto H 8 ideo ] om. V 8 Cannan ] Chanan A Chanaan
B Canaan V 8 ut ] om. HV 8–9 significaret ] significans H 10 Aegypto ] Egipto AO
Egypto SV 10 mortuus ] moriens V 10 ibi sepelitur ] sepelitur ibi S 11 adferri ] de-
ferri AHV offerri S 11 enim ] enim Iacob B 11–12 non. . .plebes ] inter plebiles sepeli-
tur (om. V) HV 12 plebes ] plebiles B 13 Egiptiorum ] Aegyptiorum BO Egyptiis S
Egyptum V 13 externis ] extrenis P* interlin. uel extraneis AS 14 Aegipto ] Egipto
A Egiptum H Egypto BOSV 14 requiescit ] liquescit HV 15 mutandi ] motandi P*
17 Historia. . .dicit ] in historia ecclesiastica dicitur S 17–18 Historia. . .sunt ] this section
follows p. 111 ln. 5 HV 17 dicit ] ait V 17 Philippus ] Piliphus A Pilipus B Pilippus apos-
tolus H Philippus apostolus V 17 IIII ] II A quattuor SV 17 Hieropholim ] Hieropolim
BHOS Hiropolim P* Hierapolim V
106 Hibernensis 18.3
In libro Regum: Factus est sermo Domini ad prophetam, qui reduxit, et exclamauit
ad uirum Dei, qui uenerat de Iudea, dicens: Hec dicit Dominus: Quia inobediens
fuisti ori Domini, et non custodisti mandata eius, que praecipit tibi Dominus Deus
tuus, et reuersus es, et comedisti panem, et bibisti aquam in loco, in quo praecipit 5
tibi ne comederes panem, neque biberes aquam, non infertur cadauer tuum in
sepulchrum patrum tuorum.
18.4 De eo quod mulier post mortem uiri libera sit; sicut in uita,
H21.5 V20.5
ita in morte
Hironimus: Vir siue mulier honorem dare debet coniugi. Sepelietur autem 15
1 quod ] quod pro V 2 libro ] libris H 2 reduxit ] dixit H 4 que ] quod H 5 in (2) ]
om. H 8 cui ] cum A 10 Sinodus. . .sepelietur ] this section follows p. 108 ln. 13
O 10 Sinodus ] sinodus Hibernensis HSV 10 statuit ] om. HV 10 ea ] ecclesia V
10 sepelietur ] sepelitur B 11 Sinodus Hibernensis ] item HV item sinodus Hibernen-
sis S 11 Monacus ] si monacus O 13 uiri ] prioris uiri HV 13–14 sicut. . .morte ]
cum secundo uiro coniungita (coniuncgiet V) sepeliri HV 14 ita ] ABOS om. P**
15–16 Hironimus. . .est ] om. HV 15 Hironimus ] Hieronimus S 15 coniugi ] coiugi P*
16 iuxta ] iuxtam A 16 æclesiam ] æclesie P* 17 Paulus ] Palus P* 17 alligata ] ali-
gata P* 17 est (1) ] om. V 17 est ] est uir eius AS 17 autem mortem ] mortem autem
AOS 18 eius ] om. HSV 18 est ] est a HV 18 licitum ] licitus A licitum illi alicui HV
18 est ] om. HV 19 habebit ] habuit V
18.5Hibernensis 107
Hieronimus: Si quis uir siue mulier eclesiam habet, in ea sepelitur; siue in sepul- HO2 V
quo biberat. Quomodo enim prior abbas offerre pro anima monachi sui
discedentis ab eo debet?
V20.11
Animaduerte quod Abram ius sepulchri adpretiauit.
Eadem sinodus: Omne corpus sepultum habet in iure suo uaccam et 20
V20.12
In libris: Maledictus omnis homo, qui non sepelitur, et reliqua.
Item Obuius: Vnusquisque in suo sepulchro sepelitur. 5 HO2 V
Item: Monachum uniuscuiusque non retinueris siue in uita siue in morte. Bassilica HV
enim, id est, domus regalis, non debet retinere incertum et indebitum. Si enim
retinerit, aut locus latronum deputanda, aut auari domus nominanda. Iosias in
Charcamis cecidit et sepultus, ad Hierusalem postea deportatus est.
V20.13
anno Constantini ossa eius cum reliquis Andree apostoli translata sunt in exem-
plum nobis, et reliqua.
familia miserationem animæ eius in die VII fecerit, reddet amicus pretium
eius et sedatium commonis; si sacerdos postulauerit, sic erit, si monachus
fuerit. Si uero peregrinus, uestimentum tantum dimittet.
In uita monacorum: Quidam clericus in aliena æclesia moriens, illic sepul-
tus est. Propinquis autem eius corpus petentibus, non est dimissum sed 5
obnixe retentum est. Inde ad Ouium episcopum euntibus, dixit: Nec reti-
nendus, nec dimitendus uacuus.
Hieronimus: Vbi ceciderit omnis homo, in eo permaneat sepultus. HO2 V
tibus queritur. Verus enim repromissor Dominus ait: Si duo ex uobis conu-
eniant super terram in nomine meo de omni re quamcumque petierint fiet
illis.
3 Greg. I, Dialogi 2.34.2 7 cf. Innoc. ad Exsuper., ep. 6.13 14 Deut. 32:7 (app. crit.) ∥
cf. Cumméne, Ep. de Pasch. (Walsh and Ó Cróinín, 90); Cumméne, Paenit., prolog. §14;
Columbanus, ad Greg., ep. 1.2 ∥ cf. p. 118 ln. 20 16 Matt. 18:19
20 De prouincia
Ambrosius: Prouincia dicitur quasi porro uicina, hoc est, in III, in una
lege, in una lingua, in uno dominatu.
Agustinus in libris de urbe ait: Certa prouincia est, que X ciuitates ha-
bet et unum regem et III minores potestates sub se et unum episcopum
aliosque minores, X iudices, ad quorum iuditium omnes cause ciuitatum
referantur. Et si cause dificiles oriantur, ad omnium iudicum X iudicium
referende sunt. 10
In libris ethimologiarum: Maiores itaque orbem in partibus mundi tribus Europa, HO2b V
1 ] An interpolated text titled Memoria Gregorii qualiter IIII tempora anni obseruare debe-
mus (incipit: in mense martii in prima ebdomada in IIII feria et VI et VII) occurs between
the previous and current book in B 2 prouincie˛ ] prouinti S 3 Ambrosius ] Ambrosius ait
H 3 dicitur ] HV dicta est O om. ABPS 3 porro ] pro S 3 uicina ] uicinia S uincinia
P* 3 III ] tres B una tribu O tribus SV 5 prouinciae ] prouintiae HS 6 Agustinus ]
Augustinus AV 6 libris ] libro HV 6 urbe ] urbe celesti B urbe Dei HV urbe interlin.
Dei O 6 ait ] om. AV interlin. de prouincia O 6 prouincia ] prouintia S 6 X ] decim B
decem V 6–7 habet ] habent V 7 III ] tres AHS 7 sub se ] subsub se V 8 aliosque ]
alios quoque HV 8 X ] decem S 8 iudices ] interlin. episcopos O 9 referantur ] refer-
untur SV 9 omnium iudicum ] iudicium omnium O 9 omnium ] omne interlin. uel
ad maiorem episcopum B 9 iudicum ] iudicium AHSV 9 X ] om. AB decem OSV
9 iudicium ] iudicum conuenientium simul H in marg. O iudicum ASV 11 Hironimus ]
Hironymus A Hieronimus BHSV 11 Prouincia ] prouintia S 11 mos unus ] unus mos
HV 13 libris ethimologiarum ] om. O2b 13 libris ] libro V 13 orbem ] urbes V interlin.
.i. mundi O2b 13–14 mundi tribus Europa Asia Affrica ] om. VO2b
20.3Hibernensis 113
alteram. Si autem maiores causae fuerint exortae, ad caput urbium sunt refferen-
dae. 15
8 Carth. §29 13 Innoc., ad Victric., ep. 2.6 ∥ cf. Exod. 18:22 ∥ cf. Cumméne, Ep. de Pasch.
(Walsh and Ó Cróinín, 92) ∥ cf. Liber Angeli §28 ∥ cf. p. 114 ln. 7
1 centurias ] centurios V interlin. .i. ciuitates O2b 1 iugera ] iugeri V 2 climatibus ] in-
terlin. .i. Rann∗∗∗ O2b 2 climata ] climata .i. CXX pedes H** interlin. O2b om. V 2 actus ]
actus LX pedes H** interlin. O2b ictus V 2 in (3) ] interlin. H om. V 2 perticas ] per-
ticas .i. X pedes H** interlin. O2b 2 in (4) ] om. V 2 passus ] passus .i. V pedes H**
interlin. O2b 2 cubitus ] in cubitos O2b 3 pedes ] in pedes interlin. .i. pedes X O2b
3 palmas ] interlin. in palmas O2b 3 ungias ] palmas in untias interlin. pedes III O2b
3 diuisserunt ] diuisserunt .i. X ungias pollicis pes III palmas transuersus H** inter-
lin. O2b 4 eo quod ] HV om. ABOSP** 4 degradanda ] gradenda S 4 ut ] ut non
HV interlin. O 4 diiudicet ] iudicet HV deiudicet P* 6 Sinodus. . .Romana ] item HV
6–7 Sinodus. . .episcopos ] this is the second section in this chap. in H and the third in V
6 prouincia ] prouintia S 7 ipsam ] ipsa V 8–9 Item. . .suscipiantur ] this is the third
section in H 8 trans. . .portant ] causas trans mare portauerint HV 8–9 commonionem ]
communione V 10–12 Item. . .iudicetur ] this is the first section in HV 10 Item ] sinodus
Romana HV 11 uagandi ] uigandi O* 11 proterue ] proteruia A proteruie P* 11 suam
patriam ] patriam suam V 12 prouinciæ ] prouintie S 13 Romanorum ] Romanō H Ro-
mani V 13 dicunt ] om. V
114 Hibernensis 20.4
Canones Romani: Si autem maiores cause fuerint exorte, ad caput urbium sunt
referende.
Item: Ab Hirusalem nuntii misi sunt Romam ob alias causas.
Item: Romana æclesia misit nuntios ad Alexandriam ob alias causas ratio- 10
nis Paschalis.
7 Innoc., ad Victric., ep. 2.6; Cumméne, Ep. de Pasch. (Walsh and Ó Cróinín, 92) ∥ cf. Liber
Angeli §28 ∥ cf. p. 113 ln. 13 16 cf. Liber Angeli §28; cf. p. 43 ln. 15
21 De iudicio
H24 V23
Iurgium dictum quasi iuris garrium, eo quod hii qui causam dicunt iure disceptant.
Lis a contentione limitis prius nomen sumpsit. De quo Virgilius dicit: Limes erat
possitus, litem ut discerneret agri.
Causa aut argumento aut probatione constat. Argumentum numquam testibus
numquam tabulis dat probationem, sed sola inuestigatione inuenit ueritatem, unde 20
9 Isid., Etymol. 18.15.2 12 Isid., Etymol. 18.15.3 16 Isid., Etymol. 18.15.4 17 Aeneid
12.898 19 Isid., Etymol. 18.15.5
accusator, reus, et III testes. Iudex dictus est quasi ius dicens populo siue quod 5
iure disputet. Iure autem disputare est iuste iudicare. Non est enim iudex, si non
est in eo iustitia.
Acusator uocatur quasi ad acusator, quia ad causam uocat eum quem appelat.
Reus a re qua petitur nuncupatur quamuis sceleris conscius non sit. Reus tamen
dicitur quamdiu in iudicio pro re aliqua petitur. 10
get scripturam. Inde ait Faustinus: Scrutatus sum et interrogaui et constitui iudi- S
Romani dicunt: Iudices sunt XV. Primus episcopus, II sacerdos, III iudex,
IIII rex, V scriba. Vt in lege Dominus dicit: Venies ad sacerdotes leuitici
generis et ad iudices, qui fuerint in tempore illo, queresque ab eis, qui iu-
dicabunt tibi ueritatem iudici, et facies quodcumque dixerint et qui presint 5
Moyses dixit ad Dominum: Non possum solus sustinere omnem hunc populum,
quia grauis est mihi. Sin aliter tibi uidetur, obsecro te, ut interficias me et inueniam
gratiam coram oculis tuis, ne tantis adficiar malis. Et dixit Dominus ad Moysen:
Congrega mihi LXX uiros de senioribus, et reliqua, quos tu nosti quod senes populi 10
1 Virtutes Iohannis §7 3 Ioh. 12:48 4 I Cor. 3:13 5 Ps. 7:12 7 Num. 11:14–17 16 Deut.
17:8–9 20 Deut. 32:7 ∥ cf. p. 111 ln. 15
Dominus Deus tuus dederit tibi per singulas tribus tuas, ut iudicent populum in
iudicio.
Puer Iesus in templo inter corum senum disputans inuentus est et, ut
supra scripsimus: Surge et ascende ad locum, quem elegerit Dominus. 10
Origines: Omnis iudex indiget III, hoc est dignitate loci, testificatione
bonorum, subrietate morum.
Agustinus: Nullatenus decipi poterit quisque, qui non suo iudicio, sed maiorum HO2 V
uiuit exemplo.
1 cf. p. 143 ln. 9 3 cf. Exod. 18:13 4 cf. I Reg. 3:16–28 6 Deut. 16:18 9 cf. Luc. 2:41–52
10 cf. p. 118 ln. 17 11 cf. Amos 5:15 12 cf. I Reg. 3:16–28
1 Salamon. . .erit ] see p. 143 ln. 9 for this section in S 2 in. . .iudicare ] iudicium HV 2 in ]
om. AS 3 Moises ] Moyses AS lex HV 3 iudicabat. . .tabernaculi ] in porta tabernaculi
iudicabat Moyses HV 3 conuocaret ] conuoces AHP* 4–5 Salamon. . .iudicabat ] om.
V 4 Salamon ] Salomon AS 4 in ] ad H 4 hostio ] hostium H 6–8 In. . .iudicio ] in
marg. O 6 magistros ] magistratus V 7 populum ] populos V 9–10 Puer. . .Dominus ]
om. HV 9 est ] om. S 10 elegerit ] elegit B 11 deplorans ] deplorat V 11 ait ] om.
V 11 qui ] qui uerum HV 11 iudicat. . .porta ] in porta iudicet HV 11 porta ] in
marg. uerum O 12 Salamon ] Salomon V 12 iudicauit ] iudicabat V 13 III ] tribus HV
14 Hironimus ] Hieronimus BHSV 14 Tribus. . .iudex ] interlin. O 14 iudex ] iudex in
iudicio S 14 iudicum ] iudicium HV 16 Origines ] Originis B Origenis SV 16 indiget
III ] tribus indiget HV 16 loci ] loci .i. ut princeps sit H 18 Agustinus ] Gregorius O2
Augustinus V 18 tenus ] tenuis V 18 maiorum ] malorum V
120 Hibernensis 21.6
hominum manifesta fiunt prudentibus. Inde iudicauit inter duas mulieres con-
tendentes de filio.
Patricius: Exempla maiorum perquire, ubi nihil fallacie˛ inuenies. 10 HO2 V
ligentiam legatur. Sunt enim multa in scripturis diuinis, que possunt tradi ad eum
sensum, quem sibi unusquisque sponte presumpserit. Quod fieri non oportet.
V23.10
Zacarias ait: Pacem et ueritatem diligite, dicit Dominus omnipotens.
5 cf. p. 142 ln. 12 7 Prou. 27:19 12 cf. p. 1 ln. 5, p. 85 ln. 3, p. 285 ln. 11, p. 286 ln. 1
13 Hier., ad Paulin., ep. 53.7 19 Zech. 8:19
Gregorius: Per sal quippe uerbi sapientia designatur, et pacem habete, ut per
omne quod dicitis, unitatem fidei cauta obseruatione teneatis. Qui igitur 5
turorum.
V23.11
Ingresus in uineam proximi tui comede uuas quantum tibi placuerit. Foras autem
ne feras tecum. Si intraueris in segitem proximi tui frange spicas et manu conte-
re{n}s, falce autem non metas. 20
1 Sap. 1:1 2 Ioh. 14:27 3 Marc. 9:49 4 Greg. I, Reg. past. 2.4 8 Greg. I, Reg. past. 3.23
CS 382, p. 414 8 Matt. 5:9 11 Clemens, Recognit. 2.36 18 Deut. 23:24–25
Item in lege: Si quispiam leserit agrum uel uineam alicuius et dimiserit iumentum
suum, ut depascatur aliena, quicquid obtimum habuerit in agro suo uel in uinea,
pro dampni estimatione restituet.
Item in lege: Si quis aperuerit cisternam et foderit eam et non operuerit eam,
cecideritque bos uel assinus in eam, dominus cisterne reddet pretium iumentorum. 5
V23.12
Paulus: Obsecro uos, fratres, per nomen Domini nostri, Iesu Christi, ut id
ipsum dicatis omnes, ut non sint in uobis scismata. Sitis autem perfecti in
eodem sensu et in eadem sententia.
Sinodus dicit: Si quis audet scindere unitatem, quam nemo hominum
soluere uel reprehendere potest, anathema sit. 15
V23.13
In libris Regum: Cum autem uenisset Memfiboseth fili Ionathe fili Saul ad Dauid
conruit in faciem suam, et adorauit dixitque Dauid: Memfiboseth? Qui respondit:
Adsum seruus tuus. Et ait ei Dauid: Ne timeas quia faciam misericordiam in te
propter Ionathan patrem tuum, et restituam tibi omnes agros Saul patris tui, et tu 20
comedes panem in mensa mea semper. Qui adorans eum dixit: Quis ego sum
seruus tuus? Vocauit itaque rex Sibam puerum Saul, et dixit ei: Omnia quicumque
fuerit Saul et uniuersam domum eius dedi filio domini tui, operare ei igitur terram
1 Exod. 22:5 4 Exod. 21:33–34 7 Exod. 22:6 11 cf. p. 328 ln. 7 11 I Cor. 1:10 14 cf.
p. 328 ln. 5 17 II Sam. 9:6–10
tu et filii tui, et inferes filio domini tui cibos, ut alatur. Erant autem Sibie XV filii et
XX serui.
Et post modum in alio loco illorum librorum legitur: Cumque Dauid transiret paul-
ulum uerticem montis, apparuit ei Siba puer Memfiboseth in occursum eius cum
duobus assinis, qui honerati erant CC-tis panibus, et C alligatoriis uuæ passe, et C 5
massis palatharum, et utribus uini. Et dixit rex Sibæ: Quid sibi uult? Hec respon-
ditque Siba: Domine mi rex domestici regis, ut sedeant et panes preparent palate˛
ad uescendum pueris tuis, uinum autem, ut bibat si quis deficerit prositi in deserto.
Et ait rex: Vbi est filius domini tui? Respondit Siba regi: Remansit in Hierusalem,
dicens hodie restituet mihi domus Israel regnum patris mei. Et ait rex Sibe: Tua 10
sunt omnia, que˛ fuerunt Memfiboseth. Dixitque Siba: Adoro quia inueni gratiam
coram te.
Item post modum ibi legitur: Memfiboseth autem filius Saul discendit in occursum
regis inlotis pedibus et intonsa barba uestesque suas non lauerat a die, qua egre-
sus fuerat rex, usque ad diem reuersionis eius in pace. Cumque in Hierusalem 15
occuriset regi dixit ei rex: Quare non uenisti mecum, Memfiboseth? Qui respon-
dens ait: Domine mei rex, seruus meus Siba contempsit me, dixit ergo ei famulus
tuus, ut sterneret mihi assinum meum, ut ascenderem cum rege, cludus enim sum.
Seruus tuus insuper accusauit me, seruum tuum ad te, dominum meum regem. Tu
autem, domine mi rex, sicut angelus Domini, fac quod placitum tibi. Neque enim 20
fuit domus patris mei nisi morti obnoxia. Tu autem possuisti me seruum tuum inter
conuiuas mense tuæ. Quid igitur abeo iuste querelle aut quid ultra possum uocif-
erari ad regem? Ait ergo rex: Quid ultra loqueris? Fixum est quod locutus sum:
Tu et Siba diuidite possesiones. Responditque Memfiboseth regi: Etiam cuncta
accipiat, postquam reuersus est dominus meus rex pacifice in domum suam. 25
Id, quasi diceret: Non sunt mihi necessaria, conuersus dominus meus in domum
suam in pace.
3 II Sam. 16:1–4 13 II Sam. 19:24–30 23 cf. p. 126 ln. 16, p. 138 ln. 17
1 tui (1) ] et serui tui V interlin. H 1 tui (2) ] om. V tui .i. nepoti H** 1 Erant ] om.
V 1 Sibie ] Sibe V 1 XV ] quindecim V 2 XX ] uiginti V 3 modum ] modi cum
V 3 librorum ] libro V 4 Memfiboseth ] Mifiboset V Menfiboseth H** 5 CC-tis ]
ducentis V 5 C (1) ] centum V 5 alligatoriis ] alligaturis V 5 C (2) ] centum V
6 palatharum ] palatharum .i. non fructus fici H** 6 uult ] uolunt V 7 palate˛ ] et palate
V 8 quis ] cui V 8 prositi ] om. V 9 Remansit ] om. V 10 restituet ] Vulg. restitu-
tum est H** 11 Memfiboseth ] Mifiboset V 13 Memfiboseth ] Mifiboset V 13 autem ]
et V 14 inlotis ] illotis V 15 ad ] V a H** 15 in ] autem in V 16 dixit ] dicit V
16–17 Quare. . .rex ] om. V 18 cludus ] claudus V 21 morti ] mortis V 22 abeo ] habeo
V 24 Memfiboseth ] Mifiboset V 26–27 Id. . .pace ] om. V
124 Hibernensis 21.10
V23.14
In lege: Quod iustum est iudicate, siue ciuis ille sit, siue peregrinus, ut
non sit ulla distantia personarum. Ita paruum audietis ut magnum, quia
Dei iudicium est.
In Deuteronomio: Non facies quod iniquum est, nec iniuste iudicabis, 5
Essidorus: Neque enim sic debet episcopus suscipere potentem, ut contristet con- HV
V23.15
In æuangelio: Nolite iudicare, ut non iudicemini. In quocumque enim
iudicio iudicaueritis, iudicabitur de uobis.
Hieronimus in tractato Mathei: Proponet ergo Dominus, ne ubi ambiguum est cito HV
Bassilius ait: Cum Dominus aliquando dicit, nolite iudicare, ut non iu-
dicemini, utique omnimodo non prohibuit iudicandi facultatem, sed defer-
entiam iudicii nosse nos docet, ut sciamus quid iudicemus. Si quid itaque
in nostra potestate uel arbitrio possitum est, et incertum est, non oportet
de hoc iudicare. 10
Agustinus: Melius est pro ueritate supplicium, quam pro adolatione be-
neficium accipere.
V23.16
In libro soliloquiorum: Perspice quoque quid cuique aptum sit tempori, quid, ubi, HV
quando, qualiter. Quandiu facere debeas causas, rerum et temporis regulam in- 15
spice.
Eucherius ait: Non quod iustitia diuersa sit, sed tempora motabilia, que˛ pariter
ire non possunt. Et, ut diuersis quibusque temporibus uel diuersis locis diuersa
congruant necesse est.
Iunilius: Que˛ sunt que˛ in intellectu diuinarum scripturarum obseruare debemus? 20
Vt ea, que dicuntur, dicenti conueniant; ut a causis pro quibus sunt dicta non
6 Basil., Regula §77 11 Ambros., Exp. de psalm. 118, sermo 12.32 ∥ cf. p. 127 ln. 11
17 Eucher., Instruct. 1 CCSL 66 p. 92 20 Iunil., Inst. reg. diu. 2.28 ∥ cf. p. 286 ln. 12
2 coetu ] coemit (?) V 2 ieciat ] ieciat .i. in ignem æternum H** 3 incertam ] om. V
4 quam ] quam (quod H) nosti tuo quam (quod) VH** 4 iudicio (1) ] iudicio si potest
contemplari humano examine VH** 4 reseruauit ] reseruabit V 6 Bassilius ] Basilius
ABV 6 ait ] om. SV 7 utique ] non utique HV 7 omnimodo ] omnino HV 7 non ] om.
HV 7 prohibuit iudicandi ] S iudicandi prohibuit HV 7–8 deferentiam ] deferendum
A diferentiam B differentiam OSV 8 iudicii ] iudicium A 8 itaque ] ita V 9 nostra ]
nostra est BS sapientia V 9 potestate ] potestatis V 9 possitum ] om. V 9 est (1) ] om.
AHSV 9 et ] om. V 11–12 Agustinus. . .accipere ] om. HV 11 adolatione ] interlin. id
benignitate P 12 accipere ] interlin. P 13 tempus ] V tempore H** 14 cuique aptum ]
ubicumque aptum V 15 temporis ] temporum ut tempore conueniat H** om. V 17 ait ]
om. V 18 ut ] om. V 20 Iunilius ] in homelia V 20 que˛ in ] Sedul., Collect. 8.5.17 quae
VH** 20 intellectu ] V non electu H** 21 que ] que testimonia H** quae V 21 a ] V
aut H** 21 dicta ] V dicta id exempla scripturarum H**
126 Hibernensis 21.12
Hieronimus: Iudex elegendus qui nec timet personam in iudicio, nec querit lucrum.
V23.18
Patricius ait: Non oportet iudices æclesie habere timorem hominum, sed 5
timorem Dei, quia timor Dei principium sapientiæ est. Non oportet iu-
dices æclesie Dei habere sapientiam mundi, quia sapientia mundi stultitia
est apud Deum, sed sapientiam Dei habere. Non oportet iudices æcle-
sie munera suscipere, quia munera excecant oculos sapientium et mutant
uerba iustorum. Non oportet iudices æclesie habere personam in iudi- 10
tio, quia non est acceptio personarum apud Deum. Non oportet iudices
æclesie cautelam sæcularem habere, sed exempla diuina, quia non oportet
seruum Dei cautum esse uel astutum. Non oportet iudices æclesie tam
ueloces esse in iudicio, donec sciant, quod probum fiat, quia scriptum est:
Noli iudex esse cito. Non oportet iudices æclesie uolubiles esse in iudi- 15 HV
cio, quia Dauid dicit: Fixum est quod locutus sum. Et alibi: Scribsi quod scripsi.
Non oportet iudices æclesie mendatium dicere, quia magnum crimen est
maendacii, sed oportet iudices æclesie rectum iuditium iudicare, quia in
quocumque iudicio iudicauerint, iudicabitur de eis.
6 cf. Sir. 19:18 7 I Cor. 3:19 9 Deut. 16:19 11 Rom. 2:11 15 cf. p. 138 ln. 11, p. 470
ln. 4 16 II Sam. 19:29 ∥ cf. p. 123 ln. 23, p. 138 ln. 17 16 Ioh. 19:22 18 cf. Matt. 7:2
1 locis ] V locis .i. quia aliaque ceterum aliaque˛ nunc exempla H** 1 intentioni ] in-
tentioni id est ut non intentio deprauatur a rectitudine VH** 5 ait ] om. H Paterius V
5 hominum ] humanum HV 6 principium ] initium AS 6 est ] est .i. si timeat erit sapi-
ens H 7 Dei habere ] habere Dei B 7 mundi (1) ] huius mundi V 7 quia. . .mundi (2)
stultitia ] in marg. quia sapientia huius mundi H 7 mundi (2) ] huius mundi V 8 sed ]
secundum V 8 habere ] om. HV 8–9 æclesie ] eclesie Dei HV 9 mutant ] motant P*
10 æclesie ] eclesie Dei HV 10–12 habere. . .æclesie ] om. V 12 æclesie ] eclesie Dei H
12 cautelam ] cautellam P* cautelitatem V 12 sæcularem ] seculariam V 12 sed ] se-
cundum H 12 diuina ] diuina filii Sirach (Sirac V) HV in marg. ait filius Sirac O 12 quia ]
quoniam S 13 uel astutum ] in marg. H om. V 13 æclesie ] eclesie Dei HV 14 donec ]
ut ne V 14 probum ] bonum B paruum S 14 scriptum ] dictum HV 15 æclesie ] ecle-
sie Dei HV 15 uolubiles ] uolubiles ⟨ ueloces H* 16 dicit ] ait V 16 Scribsi ] scripsi
V 17 æclesie ] eclesie Dei HV 17–18 mendatium. . .æclesie ] om. S 17 crimen est ] est
crimen BV 17 crimen ] cremen P* 18 maendacii ] mendacium S 19 quocumque ] quo-
qcumque P* 19 iudicauerint ] iudicaueritis V 19 eis ] uobis V
21.13Hibernensis 127
V23.19
Isidorus dicit: IIII modis iuditium hominum peruertitur: timore, cupidi-
tate, odio, amore. Timore autem, dum metu cuiusdam potestatis alicuius
ueritatem loqui pauescimus. Cupiditate, dum proemio muneris alicuius
corrumpimur. Sepe enim diues cito muneribus corrumpit iudicem, pau- 5
per autem, dum non habet quod offerrat, non solum audiri contempnitur,
sed contra ueritatem oppremitur. Odio, dum contra quemlibet aduersari
molimur. Amore, dum amico uel propinquis beneficium prestare con-
tendimus. His autem IIII causis sepe æquitas uiolatur et sepe innocentia
leditur. Addunt quidam quintum modum, adolationem. 10
Agustinus: Melius est pro ueritate supplicium, quam pro adolatione ben-
eficium.
V23.20
In libris Regum: Factum est cum senuisset Samuel, possuit filios suos iudices su-
per Israel. Fuitque nomen fili eius primogeniti Ioel et nomen secundi Abia, iudicum 15
V23.21
Sunt praeterea V cause, quibus commutantur iudices: I-ma ministri mali,
II-a elatio, III-a ira, IIII-a priuatus dolor, V-a latens inuidia.
Isidorus: Plerumque boni iudices sunt, sed ministros malos habent. Ho-
rum figura, ut ait quidam, tamquam Scilla depingitur, ipsa quidem hu- 5
V23.22
Phetrus in Clemente: Nonnulli enim in disputationum certamine ubi er-
rorem suum senserint confutari, causa perfugi conturbari continuo incip-
iunt, et mouere lites, ne palam fiat omnibus quod superantur. Et propterea
ego frequenter exoro, ut cum patientia et quiete indago disputationis habea- 5
tur et, ut etsi forte aliquid minus recte uidetur dictum, repetere id et aper-
tius liquiet explanare. Solet enim interdum aliter dici et aliter audiri, dum
aut minus lucide profertur aut minus uigilanter aduertitur.
Isidorus: Negotiorum sectatores forensium propter proximi dilectionem
seculare negotium deserere debent; aut certe, manente proximi dilectione, 10
V23.23
In libro Clementi dicitur: Quis sermo est qui non recipiat contradictionem? Et
que argumentatio est que non potest alia argumentatione subuerti? Et inde est
quod ad nullum finem scientie et agnitionis per huiusmodi disputationem peruenire
2 Clemens, Recognit. 2.25 9 Isid., Sentent. 3.56.1–2 16 Clemens, Recognit. 8.61
1 quod ] quia V 2 Phetrus ] Petrus AHSV 2 ubi ] BHV uerbi cum SP** 3 conturbari ]
conturbare S 4 quod ] quia V 5 patientia ] sapientia V 5 quiete ] equitate V
6 et (1) ] om. ABSV 6 ut etsi ] ASV ut si BHOP** 6 uidetur dictum ] dictum uide-
tur BHV 7 liquiet ] liqueat A liqceat ⟨ liqueat H* liceat BOSV 7 interdum ] inter-
dum aliqui H 8 aut ] autem S 9 Isidorus ] Essidorus AHP* Isidorus ait S Ysidorus
V 9 sectatores forensium ] forensium (in marg. uel forinsecus H forensium V) sectatores
HV 9 sectatores ] AHSV peccatores P** 9 forensium ] HV forensium eloquentiam AS
forinsecus eloquentiam BP** in marg. uel forinsecus H ∥ truncated O 9 dilectionem ] HV
dilectionem in ABOSP** 10 seculare ] HV seculari ABOSP** 10 negotium ] V negutio A
negotio BHSP** 10 aut ] aut quod S 10 dilectione ] caritate HV 11 negotia ] negotium
HV 11 terrena ] terrenum HV 11 quia ] AHSV quod BOP** 11 perrarum ] ararum V
11 iurgiatores ] S iurgatores AHV 12 rei ] est rei V 12 proximi ] om. HV 13 enim ]
om. V 13 forensem ] interlin. i de foro A forensium V 13 dixerunt ] nuncupant HV
14 in ] om. V 14 causarum. . .commouent ] causarum omissis his que˛ agunt ueluti canes
alter utroque lacerant et iurgia causarum ad iniurias suas commouent H 14 causarum ]
causarum omissis V 14 suas ] suas interlin. se P 15 quod ] quia V 15 per ] V per ora
H** 16 Clementi ] Clementi ⟨ uiclementi V* 17 potest ] possit V
130 Hibernensis 21.16
homines possunt priusque finem uite˛ inueniunt, quam questionum. Et ideo {cum
his} omnia habentur incerta.
Nihil grauius est, quam si id, quod ignorat, quis scire se credat, et deffendit uerum
esse quod falsum est. Quod tale est quale si quis ebrius subrium tamen se putet, 5
et agat quidem cuncta ut ebrius. Subrium tamen et ipse se putet, et dici a ceteris
uellit. Ita sunt ergo et hii, qui ignorantes quod uerum est, speciem tamen alicuius
sententiæ tenent, et mala quasi bona gerent, atque ad perniciem quasi ad salutem
festinant. Propter quod ante omnia properandum est ad agnitionem ueritatis, ut
possimus quasi lumine nobis inde sucenso errorum tenebras depellere. 10
Petrus dicit: Quod uni fortasse minus lucet, inuestigari a pluribus poterit. Nam
sepe etiam famma uulgi profecie speciem tenet.
Solet etiam frequenter accidere, ut qui ueritatem defenderit, non semper obtineat,
dum aut in alliud peruenti sunt auditores aut non grandem curam melioris sententie˛
gerunt. 15
V23.25
Agustinus: Nemo peritorum et prudentium putet, quod minus sit pericu-
lum in uerbis linguæ mentiendo, quam manibus sanguinem effundendo.
V23.26
Salamon ait: Da occassionem sapienti, ut sapientior fiat. 20
1 quam ] Clemens quia H qua V 3 iudicis ] om. V 5 tamen ] om. V 6 ceteris ] V ceteris
.i. subrium H** 8 gerent ] gerunt V 9 quod ] que V 10 sucenso ] successo V 11 dicit ]
om. V 12 etiam ] iam V 12 profecie ] prophetie V 13–15 Solet. . .gerunt ] see p. 142
ln. 15 for another occurrence of this section 14 auditores ] aduitores .i. iudices H** adiutores
V 17 Agustinus ] Agustinus dicit H Augustinus V 17 et. . .putet ] putet et prudentium
HV 18 linguæ ] linguam H lingua V 18 manibus. . .sanguinem ] sanguine manibus V
18 sanguinem ] om. H 18 effundendo ] effundendo et alibi mendatium (mendacium V)
magnum crimen est r̄ (om. V) HV 20 Salamon ] Salomon ASV 20 ait ] om. V 21 Item
idem ] item Salamon H
21.18Hibernensis 131
De statu iudicum 5 HV
H24.27
V23.27
Filius Serach: Noli querere iudex fieri nisi ualeas uirtute inrumpisse iniquitates, ne
forte timescas faciem potentis.
sentire debet.
Dominus in æuangelio: Vos estis sal terrae. Quodsi sal euanuerit, in quo
salietur?
1 Prou. 9:8 2 Prou. 27:17 3 I Thes. 5:21 6 Sir. 7:6 9 Aug., De trinitate, 4.6 CCSL 50,
p. 175 ∥ cf. p. 141 ln. 2 13 cf. Ezech. 5:6–8 14 Amos 5:7 15 Is. 5:20 18 Matt. 5:13 ∥ cf.
p. 281 ln. 10
qui eo tempore ministrat Domino Deo suo et decreto iudicis, mouetur homo ille et 5
1 Hier., In Matt. 5:13 4 Deut. 17:12 7 Leuit. 19:32 ∥ cf. p. 143 ln. 6 8 I Chron. 16:22;
Ps. 104:15 9 Reg. eccl. Carthag. excerpt. §122 15 Exod. 22:28
V23.30
Patricius ait: Iudices, qui non recte iudicant iudicio sancte eclesie,
˛ non iudices, sed
falsores sunt.
In euangelio: Duxerunt eum ad Caiphan principem sacerdotum.
Hieronimus: Moyses Deo iubente preciperat, ut pontifices patribus succederent 5
Ambrosius: Sed non eundum est, quo nos perfidorum hominum deducet
amentia, cum iudices ipsi nequeant, nisi per spiritum sanctum, iudicare.
Denique sequendum est nobile illud iudicium Salamonis, quo inter muli-
eres disceptantes de filio iudicauit. 20
4 Matt. 26:67 5 Hier., In Matt. 26:57 8 cf. p. 465 ln. 9 11 cf. Prou. 13:4–6, 17:26 13 cf.
p. 470 ln. 13 14 cf. Matt. 22:21 17 Ambros., De spiritu sanc. 3.6.36
V23.32
In Deuteronomio: Si fuerit causa inter aliquos, et interpellauerint iudicem, quem
iustum esse perspexerint illi iustitiæ palmam dabunt, quem impium condemp-
nabunt impietatis.
V23.33
Hironimus: Aetas in iudicio non habenda, sed subrietas et ueritas inti- 10
manda.
Moises suscipit consilium ab alienigena Iethro.
Filius Serach: Ecce quam bonum et quam iocundum uerum iudicium per
labia canitiei.
Salamon: Canities hominis sensus eius. 15
5 De. . .elegendo ] this chap. om. HV 6 fuerit ] fuerint S 6–7 illo tempore ] tempore illo
S 7 quodcumque ] quod S 8 dixerint ] indixerint AP* iudicauerint S 8 tibi ] interlin.
.i. conspicenda P 9 uel gente ] om. HV 9 querenda ] querenda secundum P* querendo
A 9 sed ] AHV om. BOPS 10 Hironimus ] Hieronimus BHV 10 Aetas. . .habenda ]
non etas in iudicio querenda HV 10 habenda ] quaerenda S 12 Moises. . .Iethro ] om.
HV 12 Moises ] Moyses S 12 suscipit consilium ] consilum suscipit B 12 alienigena ]
interlin. qui uocabatur P 12 Iethro ] interlin. cuius filiam Sephoram acceperat in matrimo-
nium ex ea duos filios susculerat P 13 Serach ] Sirac dixit A Sirac HV Serac P* Sirach S
14 canitiei ] S canitiae B canitie P** caniteei V 15 Salamon ] Salomon AV 15 Canities ]
canities sunt H cabicies ⟨ cani P* cani S canities V 16 Essidorus. . .prudentia est (2) ] in
marg. O 16 Essidorus ] Ysidorus V 16 dubium ] dubium quid V 16 est (2) ] om. V
17 Paulus. . .paruulus ] om. V 18 Iesus ] puer ih̄s HV 18 templo ] templo inter chorum
(choros V) senum HV 18 annorum XII ] annorum duodecim S 18 XII ] duodecim V
21.24Hibernensis 135
Dominus in lege: Non accipietis munera, que excecant oculos etiam sapi-
entium et mutant uerba iustorum.
habens, iudicari apud iniquos et non apud sanctos? Aut nescitis quo-
niam sancti de hoc mundo iudicabunt? Indigni ergo sunt huiusmodi, qui
ætiam de minimis iudicent. Aut nescitis quoniam angelos iudicabimus?
1 cf. Dan. 1:20 2 cf. Gen. 41:40 3 cf. p. 140 ln. 4 4 Act. 8:20; Dan. 5:17 ∥ cf. p. 140 ln. 5
7 Hier., In Daniel. 5:17 CCSL 75a, pp. 824–5 ∥ cf. p. 140 ln. 7 9 Matt. 10:8 11 Deut. 16:19
∥ cf. p. 88 ln. 14, p. 140 ln. 10 15 I Cor. 5:13; 6:1–4
2 construit ] constituit V 3 De. . .ostendenda ] see p. 140 ln. 4 for this chap. in Hib.B
4 Euhilmeradach ] Euchilmeradach P* Euchilmeredach S 4 dixit ] dicit S 4 tecum ]
tibi S 4 in perditionem ] om. S 4 perditionem ] predictionem P** 5 tue ] om. B
5 autem ] om. B 7 Hironimus ] Hieronimus BS Hieronimus ait Θ 7 Imitemur ] emite-
mur P* 7 Danielem ] Danihelem SΘ 8 Daniel ] Danihel AS 8 compleuit ] impleuit S
9 accipistis ] accepistis P* 9 gratis date ] date gratis B 9 date ] the ‘Cambrai Homily’
follows in C. See n 521. 10 De. . .recipiendis ] see p. 140 ln. 10 for this chap. in Hib.B
11 Dominus ] om. A 11 excecant oculos ] oculos excecant B 12 mutant ] motant P*
13 iniquos ] niciuas (sic) A interlin. i arcogued uel iniquis A 13 apud ] om. H 15 Paulus ]
Paulus ait H 15 malum. . .ipsis ] ex uobis ipsis malum B 15 ipsis ] ipsis et A 17 sancti ]
om. V 17 ergo sunt ] sunt ergo .i. mundiales homines quicum merciis iudicant H sunt
ergo V 18 Aut ] an S
136 Hibernensis 21.27
italia exornant. Ac si apertius dicat: Qui penetrare intima nequeant, saltim neces-
saria foras operentur. 5
Patricius ait: Omnis mundialis sapiens, si sapiens sit, non iudicet iudicia
æclesie.
Sinodus dicit: Clericus, qui causam suam, siue iustam siue iniustam, ad
iuditium alterius fidei iudicis prouocat, excommonicetur.
Petrus ad Clementem dicit: Si qui extra tribus negotia habent inter se, apud cogn- 10 HV
itores sæculi non iudicentur, sed apud presbiteros æclesiæ quicquid illud est diri-
matur, et omni modo obediant statutis eorum.
V23.35
Sinodus Auriliana: Si quis episcopus, uel de aeclesia uel de proprio iure,
crediderit aliquid repetendum, et nihil conuicii aut contemtus aut crimi- 15
nationis obiecerit, eum pro sua contentione a commonione non licet sub-
moueri.
Item sinodus: Nequaquam presumat apud secularem iudicem episcopo
non permittente pulsare; sed si pulsatus fuerit, respondeat. Non proponat
nec audeat criminale negotium in iudicio seculari proponere. 20
3 Greg. I, Reg. past. 2.7 CS 381, pp. 220–2 8 Stat. eccl. ant. §30 10 Pseudo-Clemens,
Epist. ad Iacob. 10.1 14 Aurel. §6 18 Agath. §32
regem Grecorum, ait: Numquam auditum nec ab aliquo factum sit, ut pre-
sentibus episcopis laici disputent.
Inde Paulus: Auferte malum ex uobis. HV
seruentur. Vos etenim nobis dati estis dii, et non est conueniens, ut homo
iudicet deos, sed ille solus, de quo scriptum: Deus stetit in sinagoga deo-
rum, et reliqua.
8 I Cor. 5:13 11 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 10.2 ∥ cf. chap. 1.16 17 Ps. 81:1
V23.38
Salamon de questionibus mulierum sine dilatione iudicauit. Nathan Dauid cito iu-
dicauit. Petrus sine mora Annania, Zaphiram iudicauit. Christus de censu cessaris
cito iudicauit.
Gregorius: Tria iudices debent: Probare sine discrimine, iudicare sine mora, uerum 5
non tacere.
Originis: Omnis iudex debet mendacium discutere, fallacem reprobare, uerum sine
mora iudicare, laudem de eo non querere, munera non accipere, que excecant
occulos sapientium.
V23.39
V23.40
Pilatus in euangelio: Scripsi quod scripsi.
Dauid: Fixum est quod locutus sum.
Hieronimus ait: Veritas non motanda.
Item: Iudex statuat et non commotet. Si enim motauerit, degradetur.
1 cf. ln. 10, p. 470 ln. 3 2 cf. I Reg. 3:16–28 ∥ cf. p. 470 ln. 11 ∥ II Sam. 12:1–4 ∥ cf. p. 470
ln. 14 3 cf. Act. 5:5–10 ∥ cf. p. 470 ln. 15 3 cf. Matt. 22:21, Marc. 12:17, Luc. 25:20 ∥ cf.
p. 133 ln. 13, p. 470 ln. 13 5 cf. p. 470 ln. 17 7 cf. p. 471 ln. 1 10 cf. ln. 1, p. 470 ln. 3
11 Sir. 20:7 ∥ cf. p. 126 ln. 15, p. 470 ln. 4 12 cf. p. 470 ln. 7 13 Iob 29:16 ∥ cf. p. 470 ln. 6
15 cf. p. 469 ln. 18 16 Ioh. 19:22 ∥ cf. p. 126 ln. 16, p. 469 ln. 19 17 II Sam. 19:29 ∥ cf.
p. 123 ln. 23, p. 126 ln. 16 19 cf. p. 469 ln. 20
iudicetur. 10
V23.43
In lege: Nolite contendere cum maioribus. Qui contempnit principem suum, S
Item: Qui contumaci spiritu contra caput suum auderit erigere damnetur. SHVΘ
Item: Hoc uitium in monachis huius temporis sanandum, quo unusquisque contra Θ
V23(sic).1
Daniel ad Baldazar ait: Munera tua tibi sint, et dona domus tue˛ alteri da. Scrip- 5
turam autem hanc legam tibi rex, et interpretationem eius ostendam tibi.
Hieronimus dicit: Emittemur Danielem contemnentem munera regis, qui absque
pretio profert ueritatem; in quo Daniel euangelium conpleuit, quod dicit: Gratis
accepistis, gratis date.
Dominus in lege: Non accipietis munera, que˛ execant oculos etiam sapientium et 10
V23(sic).5
Petrus: Certissimum namque est quod neque amicitia, neque propin- 15
quitas generis, neque sublimitas regni, homini debet pretiosior esse ue-
ritate; utique ueritas ratione non caret et in ueritate mendatium non est. HV
4 cf. p. 135 ln. 3 5 Dan. 5:17 ∥ cf. p. 135 ln. 4 7 Hier., In Daniel. 5:17 CCSL 75a, pp. 824–5
∥ cf. p. 135 ln. 7 8 Matt. 10:8 10 Deut. 16:19 ∥ cf. p. 88 ln. 14, p. 135 ln. 11 13 Fragmenta
Gildae §8 (Winterbottom, 145) 15 Clemens, Recognit. 1.67
4 De. . .ostendenda ] see p. 135 ln. 3 for this chap. in Hib.A 4 ostendenda ] ostenda H*
5 Baldazar ] Balsathar V 5 ait ] om. V 6 tibi (2) ] om. V 7 dicit ] om. V 7 Emittemur ]
imitemur V 10–11 Dominus. . .iustorum ] see p. 135 ln. 11 for this section in Hib.A
10 accipietis ] accipies V 12 De ] de eo quod Θ 12 ueritate ] ueritas Θ 12 iudicanda ]
credenda HOV audienda Θ 12 quocumque ] quacunque A 13 Gildas. . .fuerit ] om. A
13 Gildas ] Gildas ait H Gelasius V 13 sapienti ] a sapiente V 13 cuiusque ] cuius-
cunque S 13 fuerit ] sit HV 15–17 Petrus. . .est ] this section follows p. 141 ln. 6 in
HV 15 Petrus ] Petrus in Clemente ait V Petrus in Clemente ait quid Gamliel (inter-
lin. quod Gamliel O) dicit HO Augustinus Θ 15 namque est ] om. Θ 15 neque (2) ]
om. H 16 sublimitas regni ] regnis sublimitas HV 16 homini debet ] debet homini O
16 pretiosior esse ] esse pretior HV esse preciosior S
22.2Hibernensis 141
V23(sic).3
Agustinus ait: Nemo sobrius contra ueritatem, nemo Christianus contra fidem,
nemo relegiosus contra scripturam, nemo catholicus contra æclesiam sentire de-
bet.
V23(sic).4
Clemens ait: Est ergo ista distinctio: Quod frequenter a Deo uerum dicitur, siue
per prophetas siue per uissiones diuersas, semper uerum est. Quod autem a de-
monibus predicetur, non semper uerum est. Ergo euidentis iudicii non a uero Deo 10
V23(sic).7
In Issaia: Dic nobis que uolumus et placentia uerba, alioquin morieris.
Sedechias rex ait Issahie: Non predicabis populo uerba Dei, ne te oc- 15
ciderint.
Paulus: Inimicus factus sum uobis uerum predicans.
Hironimus: III odium parant: Si uerum dixeris, si bonus fueris, si diuitiis
locuples fias.
2 Aug., De trinitate 4.6 CCSL 50, p. 175 ∥ cf. p. 131 ln. 9 6 Is. 6:5 ∥ cf. p. 279 ln. 9, p. 284
ln. 2, p. 470 ln. 9 8 Clemens, Recognit. 4.21 14 Is. 30:10 15 cf. Ier. 38:24 17 Gal. 4:16
1 De. . .sentiunt ] this chap. occurs both here and on p. 131 ln. 9 H 2 Agustinus ] Augusti-
nus V 2 ait ] om. V 6 Essaias ] Esaias V 6 ait ] om. V 8 ait ] om. V 8 frequenter ]
om. V 8 uerum ] uero V 11 est ] after mendacium V 13 non ] om. A 14 In Issaia ]
Essaias H Isaia O Esaia S Esaias V 14 que ] quod V 14 uerba ] om. AHSV interlin.
B 15 Sedechias ] Zedechias AB Sedessechias H Sedezechias O 15 rex. . .Issahie ] om. V
15 Issahie ] Sechiae A Ezaiae B Essaie H Isaie O Issaie P* Ezechie S 15 populo. . .Dei ]
uerba Dei populo O 15 uerba ] uerbum V 15 Dei ] Dei hec H 17 Paulus ] Paulus ait
H 17 uobis ] after predicans V 18 Hironimus ] Hieronimus BHS Hieronimus ait HΘ
18 III ] om. A tres B tria SHOVΘ 18 odium ] hodium A odium homines P** 18 parant ]
AHSV parant homini B om. P** 18 diuitiis ] SV diuitis si AH diues BP** diues et O
142 Hibernensis 22.3
V23(sic).8
Filius Serac ait: Veritas quatitur, non frangitur. Veritas turbatur non propter 5
V23(sic).9
In euangelio Iohannis: Si dixero quod non noui eum, ero similis uobis mendax.
Agustinus in tractatu Iohannis: Ergo arrogantia non ita caueatur, ut ueritas relin-
quatur. 10
V23(sic).10
Agustinus: III modis agnoscitur omnis ueritas: cum non uenit contra nat-
uram, et uerbis scripturæ conueniat, et animis prudentium non distinguat.
V23(sic).11
Clemens: Solet autem frequenter accidere, ut qui ueritatem deffenderit, non sem- 15 HV
per obtineat, dum aut in aliquid peruenti sunt auditores aut non grandem curam
melioris sententiæ gerunt.
2 Hier., Aduers. Iouinian. 2.37 PL 23:335–6 8 Ioh. 8:55 12 cf. p. 120 ln. 5 15 Clemens,
Recognit. 2.5 ∥ cf. p. 130 ln. 13
De senibus S
S23
23 De dominatu et subiectione
H26 V25
Paulus: Non potest caput dicere pedibus: Non estis mihi necessari; sed multo 15 HV
1 De. . .conspicientibus ] this chap. om. HV 2 Salamon ] Salomon ABOS 6 Lex. . .senis ]
see p. 132 ln. 7 for this section in HV 9 Salomon. . .erit ] see p. 119 ln. 1 for this section
in HV 9 Salomon ] Salō S 14 dominorum ] dominum A 14 seruos ] seruos suos Θ
15 Paulus ] om. O 17 Paulus. . .uestris ] om. HV interlin. O 17 Domini ] Deo O
144 Hibernensis 23.2
Item: Serui, subditi estote dominis uestris, non tantum bonis sed etiam
discolis.
Paulus: Serui, subditi estote omni ordinationi humane propter Deum, siue
regi, quasi gradui precellenti, siue ducibus, quasi ab eo missis ad uindic-
tam malefactorum, ad laudem uero bonorum.
Paulus ad Romanos: Omnibus sublimioribus subditi estote potestatibus; 15
non est enim potestas nisi a Deo. Que autem sunt, a Deo ordinata sunt.
Itaque, qui resistit potestati, Deo resistit. Vis autem non timere potestatem,
fac bonum et habebis laudem ex eo. Dei enim minister est tibi in bonum.
Si autem feceris malum, time; non enim gladium sine causa portat.
2 Ephes. 6:5–8 6 I Petr. 2:18 9 I Tim. 3:2–3 12 I Petr. 2:13–14 15 Rom. 13:1–4
In Regum libro: Samuel lenticulam olei accepit, et effudit super caput Sa-
ulis, et deosculatus est eum, et ait: Ecce unxit te Deus super hereditatem
suam in principem.
De increpatione regum 15 HV
H27.4 V26.4
Liber Salamonis sapientiae: Audite ergo reges et intelligite, discite iudices finium
terre, prebete˛ aurem uos, qui continetis multitudinem et placetis uobis in turbis na-
tionum. Quoniam a Deo data est potestas et uirtus ab altissimo, qui interrogabit
opera uestra et cogitationes uestras scrutabitur. Quoniam cum essetis ministri
2 Gangrens. §3 7 Isid., Etymol. 9.3.1, 3 12 I Sam. 10:1 16 Sap. 6:2–7
regni eius, non recte iudicastis, neque custodistis legem iustitiæ, neque secun-
dum uoluntatem eius ambulastis. Horrende et celeriter apparebit uobis, quoniam
iudicium durissimum in his, qui presunt fiat. Exiguo enim {eis} concedetur mis-
sericordia.
Salamon: Potentes enim potenter tormenta sustinebunt. 5
H27.5 V26.5 De eo quod elegitur in regnum frater iunior pre fratribus senioribus
In libris Regum: Adduxit autem Essai VII filios suos coram Samuele. Dixit Samuel
ad Essaie: Numquid iam repleti sunt filii? Adhuc reliquus est paruulus, qui pascit
oues. Et ait Samuel: Surge, mitte, adduc eum. Missit ergo et adduxit eum. Erat
enim rufus et pulcer aspectu decoraque facie. Et ait Dominus: Surge et unge eum, 10
ipse est enim. Tullit igitur Samuel cornu olei et uncxit eum in medio fratrum eius.
In libro ethimologiarum: Regie uirtutes due sunt precipue: iustitia, plus autem in 5
regibus laudatur pietas. Nam iustitia per se seuera est. Inde dicitur: Misericordia
et ueritas custodiunt regem.
Samuel dixit ad filios Israel: Nunc state coram Domino per tribus uestras
et familias. Et aplicuit Samuel omnes filios Israel, et cecidit sors super 10
Patricius: Nonus abusionis gradus est rex iniquus: cum aliorum rector
esse uult, in semet ipso nominis sui dignitatem non custodit. Nomen 15
2 Eutropius, Breuiarium ab urbe condita, 8.18.1 5 Isid., Etymol. 9.3.5 9 I Sam. 10:19–21
14 De XII abus. saec. 9 (Hellmann, 52–53); cf. Audacht Morainn §§12–21
4 uirtutibus ] uirtibus V** 8 De. . .sorte ] this chap. follows p. 145 ln. 10 HV 9 dixit ]
ait H om. V 10 aplicuit ] adplicuit .i. collocauit H interlin. .i. colligauit O applicauit S
10 omnes ] interlin. H 11 Beniamin ] interlin. O 11 cecidit ] cicidit P* 11 sors ] sors
super H 11 cognationis ] cognationes P*H cognationes interlin. eius O 12 Chis ] Cis
V 14 Patricius ] Paterius V 14 abusionis ] abitionis A 14 iniquus ] AHSV iniquos
P** 14 rector ] rectorem O rector destruantur S sectatorum V 15 esse uult ] non uult
esse S 16 enim ] om. H 16 ut ] et B 17 corrigere ] corregere P* 17 poterit ] potest
S 18 corrigit ] corregit P* 18 rumpit ] disrumpit S 18 offendicula ] offendiculo A
19 regno ] regna P* 19 populi ] populorum V 19 carorum ] karorum S 20 incursus ]
cursus B 20 in ] per O 20 concitat undique ] undique concitat V
148 Hibernensis 24.4
V26.10
Patricius: Iusticia uero regis iusti hæc est: neminem iniuste iudicare, adue-
nis et uiduis et pupillis defensor esse, furta cohibere, adulteria punire,
inpudicos et istriones non nutrire, iniquos non exaltare, impios de terra 10
V26.24
Salamon: Ve tibi ciuitas, cuius rex iuuenis est. 10
V26.25
In Regum libris: Rex non habeat uxores plurimas, que inquietant animam
eius.
Sinodus: Quantam dignitatem acciperit rex, tantum timorem habere debet. 15
V26.21
Gregorius Nazanzenus: Multo melius est pauci temporis legitimum reg-
num {quam} tiranide longi temporis; et melior est exigua pars cum iusti-
tia, quam multe possessiones cum iniustitia.
V26.27
Dauid ad Abner, custodem Saul ait: Viuit dominus, filii mortis estis, quia
non custodistis dominum uestrum christum Domini.
De interficiente regem HV
H27.31
V26.28
Dauid ad Abesai: Ne interficias eum. Quis enim extendit manum suam in christum
Domini et innocens erit? 10
V26.11
Christus ait: Reddite que sunt cessaris cesari et que sunt Dei Deo.
Hironimus: Que autem illa, que cessaris sunt? Hoc est munus, tributum,
honor, timor. Que illa sunt, que Dei sunt? Decime, primitie,
˛ oblatio, timor.
Christus tributum redidit pro se et Phetro, dicens: Redde eis pro me et te. 15
6 I Sam. 26:16 9 I Sam. 26:9 12 Matt. 22:21; Marc. 12:17 13 Hier., In Matt. 22:21 CCSL
77, p. 204 ln. 1788–92 15 Matt. 17:26
1 De. . .iniquo ] this chap. occurs twice in H: here and after p. 157 ln. 5 1 De. . .iniquo ] this
chap. follows p. 157 ln. 10 V 1 breuiore ] breui V 1 iusto ] iusto et S 2 Nazanzenus ]
Nazazenus H Nazianzenus S Nazonzenus V 2 legitimum ] ligitimum P* 3 quam ] (sic)
ABOP om. S 3 tiranide ] tirannide A tirrannide ⟨ tirranni H* tyrannides V 3 temporis ]
tempore H* 5 De. . .regem ] this chap. occurs twice in H: here and after p. 159 ln. 8. The
latter is labelled H2 below. This chap. occurs only after p. 159 ln. 8 V 6 Dauid ] in Regum
libris Dauid S 6 ait ] om. H2 V 6 filii ] H2 V filium H 6 quia ] qui V 7 uestrum ] H2 V
uestrum regem H 8 De. . .regem ] this chap. follows the second occurrence of the previous chap.
H 8 interficiente ] interficentibus V 9 Abesai ] Abisai V 11 De. . .dando ] this chap.
follows p. 149 ln. 8 V 12 Christus. . .Deo ] this section follows p. 151 ln. 8 HV 12 Christus ]
inde HV 12 que sunt cessaris cesari ] cessari que sunt cessaris H 12 cessaris ] cesaris
SV 13 Hironimus ] Hieronimus BSV 13 autem ] sunt HV sunt autem S 13 cessaris ]
cesaris A cessari H cesari V 13 sunt ] om. H debent V 13 Hoc est ] om. V 13 munus ]
monus P* nummus SV 14 timor (1) ] om. HV 14 illa sunt ] sunt illa ABS autem illa HV
14 Dei ] Deo V 14 sunt ] om. HV 14 Decime ] decime daretur V 15 Christus. . .te ]
om. HV 15 redidit ] reddit AS 15 Phetro ] Petro ABS
24.10Hibernensis 151
proferebat [ex lege] eos, qui ad templum decimas offerrent, tributa non
reddere. Que heresis ualuit, ut populum conturbaret. Inde ad Dominum hec HV
Item: Christus reddidit tributum pro se et Petro, dicens: Redde eis pro me et te. HV
V26.12
Christus ait: Ergo filii regni liberi sunt in omni regno.
Agustinus ait: Si ipsi filii liberi sunt a censu in quolibet regno terreno, 15
1 Rom. 13:7 3 cf. Luc. 2:4–5 4 Luc. 2:4 5 Hier., In ep. ad Titum 3:1–2 PL 26:590 9 Luc.
2:1 11 Matt. 17:26 12 cf. Gen. 47:26 14 Matt. 17:25 15 Aug. Quaest. euang. 1.23
1 Paulus ] Palus P* 2 honorem (1) ] BHOSV honor P** 2 honorem (2) ] BHOSV
honor AP** 2 timorem (1) ] BHOSV timor AP** 2 timorem (2) ] BHOSV timor
AP** 3 reddidit ] V reddi H** 4 Ioseph. . .ascendit ] inde ascendit Ioseph V
4 Ioseph. . .Maria ] this section follows ln. 10 HV 4 in ] S om. P 4 censum ] sensum P*
4 redderet ] redderet et S 5 Agustinus ] Augustinus V this is the first section in HV 5 ait ]
om. HV 5 Post. . .surrexit ] V in diebus census surrexit H surrexit ABSP** 6 proferebat ]
asserebat S prohibebat V 6 ex lege ] Vulg. 6 offerrent ] offerebant V 8 questio ] V
quessio H** 8 liquet ] licet V 8 cessari ] cesari V 9–10 Lucas. . .terre˛ ] this section follows
ln. 3 V 9 ait ] om. V 9 cessare ] cesare HV 9 Agusto ] Augusto SV 9 censum ] census
V 9 profiterentur ] profeterentur P* 9 uniuersi ] uniuersii P* omnes HV 11 Item. . .te ]
this section follows ln. 4 HV 11 tributum ] censum V 11 me ] interlin. H 12 Ioseph ]
Iseph B item Ioseph filium Iacob HV 12 Egyptum ] Egyptiorum V 12 statutae ] AS
statute BHV statuit ei P** 12 quintae ] ABS quintam P** 12 partis ] partes ⟨ partis P*
12 censu ] ABHS census P** censum V 13 regi ] om. S 13 super ] per V 13 aeclesiam ]
AS æclesia P** eclesiam liberam mundialibus rebus HO2 V 14 Christus ] Christus in eu-
angelio HO2 V 14 ait ] om. HO2 V 14 Ergo. . .regni ] om. A 14 Ergo. . .regno ] ergo liberi
sunt fili in omni regno HO2 V 14 regni ] S regnum BO regno H regnum Dei P** 14 sunt ]
sunt fili HV 15–152.1 Agustinus. . .terrena ] Hieronimus sancti filii Dei sub quo omnia
regna terrena liberi ac censu Θ 15 Agustinus ] Augustinus V 15 ait. . .regno ] intelli-
gendus (intellegendum O2 V) est liberos esse filios .i. est non esse uectigales multo ergo
liberiores esse debent quolibet regno HV
152 Hibernensis 24.10
quanto magis filii regni illius, sub quo sunt omnia regna terrena.
Hieronimus in tractatu Mathei: Dominus noster et secundum carnem et secundum HV
spiritum filius regis erat, et ex Dauid stirpe generatus uel omnipotentis uerbo. Ergo
tributa quasi regis filius non debebat, sed qui humilitatem carnis adsumpserat, de-
buit adimplere omnem iustitiam. Ille pro nobis crucem sustinuit et tributa reddidit, 5
sed nos pro illius honore tributa non reddimus, et quasi filii regis, a uectigalibus
immones simus.
Ambrosius: Christus querit de imagine mundi: alia imago Dei, alia imago mundi.
Imaginem cessaris non habet Christus, quia immago Dei est, qui ait: Regnum
meum non est. De hoc mundo nec habet Petrus, qui dixit: Relinquimus omnia 10
propter te. Non reperitur in Iacobo et in Iohanne, qui sunt filii tonitrui, sed inuenitur
imago cessaris in mari mundi huius. Inde Christus non de suo dedit, sed reddidit
mundo quod erat mundi.
Ambrosius: Aeclesia catholica libera est ab omni censu. Si autem graue-
tur causa mali principis, debet reuertere ad priorem libertatem. Est enim 15 HV
sponsa sine censu quandiu sit sub sponsionem uiri, .i. est, eclesia. Que dicit:
Leua eius sub capite meo, id opus presens seculi, et dextra illius amplexit me, .i.,
uita futura.
Hironimus: Subficit æclesiæ pressura præsentium, si terrenis non grauetur
honeribus. 20
Item Ambrosius: Et tu, si uis non debere aliquid regi terreno, relinque
omnia que tua sunt et sequere Christum.
2 Hier., In Matt. 17:26 8 Ambros., Exp. euan. sec. Luc. 20:24 9 Ioh. 18:36 10 Matt. 19:27
17 Cant. 2:6, 8:3 21 cf. Matt. 16:24
1 quanto magis ] om. HO2 V 1 illius ] huius B 1 regna. . .terrena ] terrena regna S
3 generatus ] genitus V 3 uerbo ] uerbum V 4 filius ] V filii H** 4 debebat ] O2 V
debeat H** 4 carnis ] om. O2 6 nos ] om. V 7 immones ] immunes V 8 alia (1) ]
Ambros. alii VH** 8 alia (2) ] Ambros. alii VH** 8 imago (1) ] imagine V 9 cessaris ]
cesaris V 11 Non ] nec V 12 cessaris ] cesaris V 14 Ambrosius ] item Ambrosius
Θ 14 autem ] enim HO2 V 14–15 grauetur ] S greuetur P** grauatur B 15 reuertere ]
reuerti V 15 priorem libertatem ] libertatem priorem HVΘ 15 Est ] libera est VΘ
16 .i. ] hoc Θ 17 id ] id est V hoc est Θ 17 presens ] presentis V 17 seculi ] aeclesiae Θ
17 amplexit ] amplexabit V amplexabitur Θ 17 .i. ] id est V hoc est Θ 18 futura ] futuri
V 19 Hironimus ] Hieronimus BSV 19 Subficit ] sufficit AHSV 20 honeribus ] et oner-
ibus S oneribus VΘ 21–22 Item. . .Christum ] this section follows ln. 18 HV 21 Item ]
om. AHSVΘ 21 Ambrosius ] om. HV Ambrosius ait Θ 21 non ] nihil HV 21 debere ]
ABOS dare ⟨ dedere P* 21 aliquid ] om. HV
24.11Hibernensis 153
V26.14
ros armorum et curruum suorum. Faciet quoque rex filias uestras sibi
ungentarias, et focarias, et panificas. Agros quoque uestros et uineas et
oliueta obtima tollet, et dabit seruis suis et famulis. Sed et segetes ues-
tras et uinearum reditus addecimabit, ut det eunuchis suis et famulis suis.
Seruos quoque uestros, et ancillas uestras, ac iuuenes obtimos, et asinos, 15
rex auferet et ponet in opere suo. Greges quoque uestros addecimabit. Vos
quoque eritis serui.
Inde Saul, qui hec
˛ omnia fecit, in bello cum filio cecidit. HV
Item: Filius Salamon, relicto consilio senum, inito consilio iuuenum, adgrauauit
populum, unde regnum de manu eius diuissum est. 20
2 Hier., In Matt. 17:27 6 I Sam. 8:10–17 18 cf. I Sam. 31:6 19 cf. I Reg. 12:6–20
V26.15
In Ezra: Artarxerses, rex Persarum, ad Ezram, scribam uelocem legis
Moisi, dicit: Tu, Ezras, secundum sapientiam Dei tui, que est in manu
tua, constitue iudices et presides, et iudicent omni populo, qui est trans
flumen, his uidelicet, qui nouerunt legem Dei tui; sed et imperitos doce 5
libere. Et omnis, qui non fecerit legem Dei tui et legem regis diligenter, iu-
ditium erit de eo, siue in mortem, siue in exilium, siue in condemnationem
substantie˛ eius, uel certe in carcerem.
Item: Missa est uox in Iudeam et Hierusalem omnibus filiis transmigra-
tionis, ut congregarentur in Hirusalem. Et omnis, qui non uenerit in III 10
V26.16
In libris Iudicum: Fuit quidam uir Leuitis in latere montis Effraim, qui accipit uxorem
de Betlem Iuda, usque dum dicitur: Occubuit eis sol iuxta Gabaeni, que est in tribu
Beniamin, deuerteruntque ad eam, ut manerent ibi, et reliqua. 15
Et dixerunt filii Israel: Constrinxerunt se cum essent in Massa interfici eos qui de-
fuisent. Ducti sunt autem penitentia fili Israel super fratre suo Beniamin: Sublata
est una tribus de Israel; unde uxores accipient? Omnes enim in commonem iu-
rauimus, non daturos nos filias nostras. Idcirco dixerunt: Quis est de uniuersis
tribubus Israel qui non ascendit ad Dominum in Massa? Ecce inuenti sunt habita- 20
tores Iabis Galad in ipso exercitu non fuisse, cum essent in Zilo nullus ex eis inu-
2 Esdr. 7:25–26 9 Esdr. 10:7–8 13 Iudic. 19:1–14 16 Iudic. 21:5–13
entus est. Misserunt ergo filii Israel X milia uirorum uiros fortes, quibus dixerunt:
Ite, percutite habitatores Iabis Galad in ore gladii, tam uxores quam paruulos eo-
rum. Omnes masculos et mulieres, que cognouerunt uiros, interficite. Inuenti sunt
de Iabis Galad quadrigente uirgines, que nescierunt torum uiri, adduxerunt eas
in castra Dei in Silo. Et miserunt nuntios ad filios Beniamin, qui erant in Petra 5
Reumon, et reliqua.
V26.17
Estras dicit: Factus est clamor magnus populi et uxorum eius aduersus
fratres suos Iudeos pro grauitate imperii, tam in uiris quam in mulieribus,
in filiis et filiabus, in agris et fructibus, in pecoribus et omni pecunia. 10
De leuitate census HV
H27.21
V26.18
In cronicis legitur: Martius Antonius, Lucius Aurililius Commodus multis multa lar-
giti sunt et peconiam, que fisco debebatur prouincis, concedentes. Tabulas deb-
itorum in medio Romanae urbis foro incendi fecerunt, ac, ne quid boni deesset, 10
V26.19
Hironimus: Sunt VII, que˛ omni regi conueniunt: Deum timere, ueritatem
iudicare, humilem in bonos, superbum in malos, pauperes alere, aeclesiam
Dei adiuuare, inter propinquos et alienos esse similem. Cauendum est his, 15
Hieronimus: Boni pastoris est subiectos regere, non opprimere, cuncta equaliter HV
dispensare.
Originis: Ipse autem Tiberius plurima imperii sui parte cum magna et grauissima
modestia rei puplice prefuit adeo, ut quibusdam presidibus augenda prouincis trib-
uta suadentibus scripserit: Boni pastoris esse tondere, non deglobare. 10
V26.22
Dauid Salamoni dicit: Tu nosti quid fecerit Ioab filius Sarbie duobus prin-
cipibus Israel, Abner filio Nier et Amassiæ filio Hether, quos occidit et
effudit sanguinem belli in pace. Tu quoque non induces canitiem eius in 15
altaris. Missitque Salamon Banaiam filium Ioade: Vade, interfice eum et amouebis
sanguinem, qui effussus est ab Ioab a me et domu patris mei. Et paulo post ait: 20
2 Moises ] Moyses AHSV 2 lesi ] lessi HP* 2 asinum ] assinum P* asinam S 3 tetigi ]
rapui SHV titigi AP* 3–4 nihil. . .alui ] om. AOP 5 Orosius ] Orotius A Originis H*
Origenis V 8 Originis ] Origenis V 10 esse ] ee H esset V 10 tondere ] tondere pecus
V 10 deglobare ] deglobere H*V 13 Dauid ] in Regum libris Dauid S 13 Salamoni ] ad
Salomonem H Salomoni S Salomonem V 13 dicit ] dixit HSV 13 Sarbie ] Saruie ABS
14 Nier ] Ner ABHSV 14 Amassiæ ] Manassie A Amasiae BO Amasie SV 14 filio ]
filium A 14 Hether ] Iether HSV 15 belli ] belli ueniam P** om. AHSV 15 pace ] pace
facies ergo iuxta sapientiam tuam HV 15 induces ] deduces HV 16 imferos ] inferos
AHSV 16 missit ] missitque H 16 Salamon ] Salomon ABSV 16 Bonain ] Banaim AB
Bannaniam H Bonaim P* Banaium S Baiam V 16 filium ] filius V 16 Ioade ] Ioiade
SV 16 et ] om. H 18 ergo ] om. V 18 tabernaculum ] tabernaculo V 19 Salamon ]
Salomon V 19 Ioade ] Ioiade dicens V
158 Hibernensis 24.18
Gregorius: Si lingua regis damnat et occidit, quanto magis sermo Dei, qui
uindex est hic et in futuro.
Moyses rogauit pro populo dicens: Si non dimittis populo huic peccatum 10
Gregorius: Stultum ualde est, si illis placare querimus, quos non placere
Deo scimus.
Filius Serac dicit: Sors inter dubia mittitur, ut Deus in uisu homini distin-
guat. Vnde dicitur sors cadere, quia de sursum est et a Deo temperatur.
Agustinus: Sors non aliquid mali est, sed res in dubitatione humana
diuinam nobis indicans uoluntatem.
Idemque dicit: Que in occulto iuditio Dei sunt, per manus sanctorum sors 15
manifestat.
5 Ambros., Exp. euan. sec. Luc. 6:25, 26 7 Greg. I, In Hiezech. 9.14 CCSL 142, p. 130 11 cf.
Aug., In psalm. 30.2.2.13 CCSL 38, p. 211 ln. 4–5 13 Aug., In psalm. 30.2.2.13 CCSL 38, p.
211 ln. 4–5 15 Aug. In Iohann. 19:23
V27.2
In Paralipiminon: In sorte non est electio, sed Dei uoluntas.
Hinc Salamon: Sortes in sinum mittuntur, sed a Domino temperantur. 5
Originis: De multis duos elegere nostrum est, Dei autem de duobus iudi-
care.
Inde orant apostoli: Tu Domine corda hominum nosti, ostende nobis quem
elegeris ex hiis II-bus unum accipere in locum ministerii huius et aposto-
latus, de quo priuatus est Iudas. 10
V27.3
Agustinus: Sortes non semper mittende˛ sunt, quia aliquando fallunt.
Inde quidam ait: Sortes regunt, .i. est, demones. HV
Hironimus ait in commentario Ionæ, ubi dicitur, cecidit sors super Ionam,
sic dicens: Nec statim sub hoc exemplo debemus sortibus credere uel il- 15
V27.4
In scripturis IIII modis inuenitur sors. Primo super regnum, super tribus,
ut applicauit Samuel omnes tribus Israel, et cecidit sors super Beniamin,
et reliqua, usque: ad Saul filium Chis. De hac sorte in canone legitur:
Contradictiones reprimit sors et inter potentes quoque diuidit. Secundo
super sacerdotium mittitur sors, ut fuerunt XXIIII seniores ministerio tem- 10
pli, cum quibus octauus in ordine fuit Abia. Et in nouo statuerunt duos,
id est, Barnaban et Madian et sequentia, usque dicit: Et cecidit sors su-
per Mathian et numeratus est cum XI apostolis. De hac sorte Hironimus
ait: Statuunt duos apostolos pares merito, sed praeferre alterum alteri Dei
erat. Tertio super causam peccati incerti sors mittitur, ut de Achan reg- 15
De hac sorte Hieronimus ait: Hoc exemplo sortibus non debemus credere. S
V27.5
Sinodus Hibernensis: Sors aut inter duo dubia, aut inter duo equalia, aut
inter duo concatholica mitti debet.
1 De. . .ait ] Hieronimus de hac sorte ait Θ 2 aliquando ] aliquid S** 3 super ] su-
per diuissiones H super diuisione V diuisionis Θ 3 regiones ] regionum HV regis
Θ 3 et agros ] om. HV 3 Iessum ] Essum A Iesum BOS 4 ceciderunt ] ciciderunt
P* 4 præclaris ] praeclaris reliqua Θ 5 Inde ] inde nuncupatur B 5 hereditas ali-
quando ] aliquando hereditas B 5 sors ] sors dicitur HV 5 Phetrus ] Petrus ABOSV
Petri H 5 magum ] om. ABHOSV magnum P* 6 sit ] est V 7 psalmo ] salmo quoque
scriptum est H 7 Dauid ait ] om. ABHSV 7 relinquet ] derelinquet H 9 Et ] sors
ut et V 11 eo. . .dubia ] his inter quos HV 11 sors mitti ] mittere sors H mitti sors
V 12 Sinodus Hibernensis ] Hibernensis Sinodus AS 12 aut ] om. HV 12 duo ] om.
HV 12–13 equalia. . .concatholica ] catholica interlin. .i. equalia B 12 equalia ] coequalia
HV 13 concatholica ] catholica ABHSV 14 uindictis ] uindicta V 14 eorum ] reorum S
15 modis ] tribus (IIII Θ) modis HVΘ 16 Hironimus ] Hieronimus BSV 16 III ] tribus
HSV 16 omne. . .commissum ] occulte commissum omne scelus O 16 depraehenditur ]
depraehenditur uel discernitur P**
26.2Hibernensis 163
liberauit Sussannam.
Petrus quoque spiritu sancto deprehendit peccatum Annaniæ et Safirre
dicens: Mentitus es spiritui sancto.
Prudentia, ut Hironimus dicit, Salamon inter II mulieres iudicauit, et pec-
catum alterius deprehendit et ueritatem alterius inuenit. 10
Lex dicit: Nemo uno teste puniri debet, sed omne uerbum in ore II-orum
uel III-um testium stet.
1 Ios. 7:14–18 4 Iona 1:7 5 cf. Dan. 13 7 cf. Act. 5:3 12 Ps. 50:8 14 cf. Deut. 16:18
16 Exod. 21:12 18 Deut. 19:15
gladio cedi, ut Fines meritricem cum uiro suo una secuit, ut cito morte
finirent. IIII-ta crux, sed in ueteri testamento seruilis poena fuit. V sectio
membrorum, ut Adonibesech ˛ a populo Israel summitatibus manuum et
pedum truncatus est.
In nouo autem, ut Hironimus dicit, III uindicte sunt. Prima crux, exem-
plo Christi consecrata. Inde Andreas prouocat eam dicens: Saluæ crux,
6 cf. Ios. 7:25 10 Gen. 38:24 11 cf. Num. 25:7 13 cf. Iudic. 1:4–7 14 Isid., Etymol.
5.27.4 (apparatus) 17 Acta Andreae (ed. Bonnet, 24–25)
desinat habere honestatis nomen is, qui in aliquo crimine deprehenditur. Dictum
autem ignominium quasi sine nomine. VI, exilium, dictum quasi extra solum. VII,
seruitus, a seruiendo uocatur. Apud antiquos enim qui in bello a morte serua-
6 cf. p. 164 ln. 13 11 Isid., Etymol. 5.27.4 ∥ cf. p. 164 ln. 14
Lex: Si mechatus quis fuerit cum uxore alterius, et adulterium perpetrauerit cum 5 HV
cuniuge proximi sui, morte moriantur et mechus et adultera. Qui dormit cum
nouerca sua, et reuelauerit ignominiam patris sui, morte moriantur ambo; sit san-
guis eorum super eos. Si quis cum nura sua uterque moriantur, quia scelus
operati sunt; sanguis eorum sit super eos. Qui supra uxorem filiam duxerit ma-
trem, scelus operatus est; uiuus ardebit cum ea, nec permanebit tantum scelus 10
in medio uestri. Qui dormit cum nura sua uterque moriantur, quia scelus operati
sunt; sanguis eorum sit super eos. Qui cum iumento et peccore coierit, morte
moriatur, et pecus occidetur. Qui acciperit sororem, filiam patris sui, siue matris
sue, et uiderit turpidudinen eius, illa conspexerit ignominiam fratris sui, nefariam
rem operati sunt; occidentur in medio populi. Qui coierit cum muliere in fluxu men- 15
V28.10
In psalmo: Misserator et missericors Dominus, patiens et multe missericors.
Lex: Nec memor sis iniuriae ciuium tuorum.
Item: Missericordia Domini plena est tera.
Item: Si dereliquerint filii eius legem meam, et reliqua, usque: Misericordiam 10
uestra. 15
1 Exod. 32:27 2 Deut. 13:8–9 4 Exod. 32:26–27 7 Ps. 144:8 ∥ cf. p. 471 ln. 19 8 Leuit.
19:18 ∥ cf. p. 471 ln. 18 9 Ps. 118:64 10 Ps. 88:31–34 ∥ cf. p. 471 ln. 20 12 Matt. 5:44;
Luc. 6:27 ∥ cf. p. 169 ln. 16, p. 191 ln. 9, p. 469 ln. 3, p. 471 ln. 21 13 cf. Matt. 6:15; Luc.
6:37 14 cf. Matt. 6:15; Marc. 11:20; Ioh. 20:23 ∥ cf. p. 445 ln. 15, p. 472 ln. 1 16 Osee
6:6 17 cf. Matt. 18:21–22 ∥ cf. p. 446 ln. 3, p. 472 ln. 4 19 cf. Luc. 23:34 ∥ cf. p. 472 ln. 7
20 Act. 7:59 ∥ cf. p. 472 ln. 8
1 Lex. . .suum ] om. HV 1 fratrem ] interlin. .i. pro malis operibus suis O 1 et (1) ] et
suum O 2 Item. . .eum ] in marg. H 2 miserearis ] miserias P* 2 eum ] eum sed O
2 primum ] AS in marg. O interlin. V om. BHP 4 Moises ] Moyses AHS item Moyses
V 4 Domini est ] interlin. P om. A est Domini S Dei est V 4 et ] om. AH interlin.
P 4 unusquisque ] unusque H 7 Misserator ] misericor V 7 missericors (1) ] misera-
tor V 7 multe ] multum V 8 memor sis ] memoreris V 10–11 usque. . .eis ] in marg.
H 12 Christus. . .uestros ] in marg. H 12 uestros ] uestros et reliqua V 14 nec ] et H
20 Stefanus ] Stephanus V 20 in ] om. V
168 Hibernensis 26.8
V28.12
Hironimus: Qui percutit malos in eo quod mali sunt, et habet uassa inter-
fectionis, ut percuciat pessimos, minister Domini est.
Item: Rex coerceat inimicos, et constringat, et puniat, quia aeclesia nem- 15
inem punit.
Hironimus: Homicidas et sacrilegos punire non est effussio sanguinis, sed
legum ministerium. Et dum parcant peccatoribus sacerdotes, æclesie moli-
untur interitum.
2 Ps. 93:1–2 ∥ cf. p. 471 ln. 5 4 cf. Gen. 9:6; Deut. 21:7–8 ∥ cf. p. 471 ln. 4 5 Num. 35:31
6 Ps. 4:5 7 Ps. 57:11 ∥ cf. p. 471 ln. 6 9 Ier. 48:10 ∥ cf. p. 471 ln. 7 10 Apoc. 13:10 ∥ cf.
p. 471 ln. 15 13 Hier., In Hiezech. 9:1 CCSL 75, p. 103 17 cf. Hier., In Ier. 22:3 18 cf.
p. 471 ln. 9
2 salmo ] psalmo V 2 Dominus. . .usque ] Dominus Deus ultionum libere egit exaltare
V 4 effundetur ] effudetur H* 7 uindictam ] uindictam impiorum V 7–8 peccatoris ]
peccatorum V 9 Heremias ] Hieremias V 10 in (1) ] om. V 13 Hironimus ] Hieron-
imus BSV 13 sunt ] sint A 14 percuciat ] percutiat AHSV 14 pessimos ] pessimus A
15–16 Item. . .punit ] this section follows ln. 10 HV 17 Hironimus ] Hieronimus BS item
HVΘ 17 punire ] et uenenarios .i. scelestes uel placatos punire H et uenenarios punire
V 17–18 sed. . .ministerium ] si (om. V) ministerium legum HV 18 legum ] legum Dei
S 18 Et dum ] item alibi H item et V 18 parcant ] dumparcent V 18 peccatoribus
sacerdotes ] sacerdotes peccatoribus H sacerdotes peccata V 18 æclesie ] eclesie Dei HV
18–19 moliuntur ] molliuntur P*
26.9Hibernensis 169
Agustinus: Que est ista uanitas, uni parcere et omnes in discrimen adduc-
ere? Polluitur enim populus uno peccante.
Hironimus: Qui non occidit latronem ipse perdit inopem. Mortificant
animas, que non moriuntur, et uiuificant animas, que non uiuunt.
Gregorius: Non morientem quippe mortificat, qui iustum damnat; et non 5
ferre. Sed huic uindictæ referende non est idoneus, nisi qui odium, quo
solent homines flagellare qui se uindicare desiderant, dilectionis magni-
tudine superauit. Non enim metuendum est, ne odisse paruulum filium
parentes uideantur: cum ab eis uapuletur peccans, non peccet amplius.
Et certe perfecte dilectionis ipsius Dei patris imitatione nobis proponitur 15
1 Agustinus ] Agustinus item H Augustinus item V 1 est. . .uanitas ] est uanitas ista
S 3 Hironimus. . .inopem ] om. BS this section follows ln. 18 A 3 Hironimus ] Hiro
item H Hieronimus item V Hieronimus Θ 3 perdit ] perdidit HV 3 inopem ] innocen-
tem HV 3 Mortificant ] propheta mortificabant ABS profeta item mortificabant H proph̄
ait ē mortificabant V 4 moriuntur ] morientur AP* 4 uiuificant ] uiuificabant AHP*SV
5 Gregorius ] Gregorius item HV item Θ 6 nititur ] nitititur P** 6 soluere. . .supplicio ]
a supplicio soluere HV 6 conatur ] amatur A 8 Agustinus ] Agustinus ait H Augusti-
nus V 8 prohibitur ] proibetur A non probetur V 8 uadit ] ualet H*V 8–9 correctio-
nem ] Aug. correptionem ABHOSP** corruptionem V 9 Ipsa ] .i. liber sermone in monte
habeto ipsa H interlin. O 9 enim ] enim est B 10 quo ] ABHSV in quo P** 10 quisque ]
unusquisque .i. relegiosus H 10 est ] om. H 10 eo ] eo .i. inimico H 10 correctum ]
Aug. correptum BHSOP** corruptum V 11 referende ] deferende V 11 qui ] ABSV
om. HOP** 11 quo ] qui V 12 qui ] et qui H 13 ne ] non A 14 parentes uidean-
tur ] uideantur parentes HV 14 uapuletur ] uapulatur AHSV 14 non ] non ut HSV
15 imitatione ] emitatione BP* imitationem V 17 Et tamen ] que sequunturet tamen H et
non V 17 dicitur. . .prophetam ] per prophetam dicitur H perfecte (sic) dicitur V 18 et ]
om. HV 18 flagillat ] flagellat
170 Hibernensis 26.9
Magni etenim sancti uirii, qui iam optime scierunt mortem istam, que an-
imam soluit a corpore, non esse formidandam, sed [secundum] eorum
tamen animum, qui illam timent, nonnulla peccata morte punierunt, quo
et uidentibus utilius metus incuteretur, et illis, qui morte puniebantur,
non ipsa mors noceret. [Non temere illi iudicabant] quibus tale iuditium 5
donauerat Deus, id est, quo Elias multos adfecit morte et propria manu
et igni diuinitus imperato. Cum et alii magni et diuini uiri, eodem spiritu
consulentes, rebus humanis non temere fecerunt. Itaque posteaquam eos
docuit quid est diligere proximum te ipsum. Infuso etiam spiritu sancto,
quem missit, non defuerunt tales uindictae, quamuis multo rarius, quam 10
libet uindictam per Satanan factam ab apostolo fateantur; quod non iam
odio, sed amore fecisse manifestat illud adiectum: Vt anima salua sit.
Aut in ipsis libris, quibus ipsi magnam tribuunt auctoritatem, animaduer-
tant, quod, ubi scriptum est apostolum Tomam inprecatum cuidam, quod
palma percussisset, atrocissime mortis supplicium; animam eius tamen 20
seculo detur indulgentia, ubi finis plagis nullus occurrit. Hic, in isto sæculo, plaga
transitoria ista tibi redetur, ut tu ipse intereas. Qui emendat uerbere in quem potes- 5
tas datur, uel coercet aliqua disciplina et tamen peccata eius, quo ab illo lessus
aut offensus est, dimittit ex corde uel orat, ut ei dimittatur; non solum in eo quod
dimttit atque orat, uerum etiam in eo quod corripit et aliqua emendatoria poena
plectit, elimosinam dat.
V28.14
Initium omnis peccati superbia est, per quam diabulus factus est, qui
bonus angelus per naturam a Deo conditus est, hinc in sempiternum
damnatur. Adam, primus homo, transgresione diuini mandati morte dam-
natur cum omni genere suo. Cain, primus homicida, VII uindictas soluit,
quia sub una poena per VII generationes a se natas ussus est, uel quia per 15
VII peccauit autem per animam. Tripertitum autem est: irascibile, concu-
piscibile, racionabile; et corpus quatripertitum autem est: igni, aere, aqua,
terra, aliter.
Hironimus ait: Hec sunt VII peccata, cum hoc autem est primo male
diuidit, id inter se et fratrem. II-o inuidit, hoc est fratri. Tertio, iratus 20
est. IIII occidit. V-to mentitus est. VI-to male credidit. VII-mo disperauit.
5 Aug., Enchirid. 72 15 cf. p. 175 ln. 3 19 cf. Hier., ad Damas., ep. 36.6
hostiam immolante, cum suis alieno igni crematur. Aperta est terra et deg-
lutiuit Dathan, et operuit super congregationem Abiron. Dauid populum
adnumerante adrogantiæ causa, uirorum exercitus sui LXX milia occissa
sunt. Duo filii Aron ignem alienum offerentes, moriuntur iuxta hostias,
et DCC milia Ebreorum pro transgresione mandati in herimo perierunt. 10
V28.15
In lege: In sabbato ligna congregans coram populo, puer occissus est. 15
Item: Pueros XLII ad Eliseum dicentes, ascende calue, et duo ursi deuo-
rauerunt XII ex eis.
Moises propter unius uerbi paruam infidelitatem terram repromissionis
non intrauit.
Zacarias, pater Iohannis babtiste, contradicens angelo in uno sermone, no- 5
Item: Dathan et Abiron et Chor uno die deleti sunt. Dathan et Abiron pro-
genies Ruben ducatum cum Moisen contendunt; quos sorbsit terra cum 15
1–2 Item. . .XII ex eis ] see p. 440 ln. 12 for this section in HV 1 Item ] item in Regum
S 1 XLII ] XL duo B quadraginta duos V 1 Eliseum ] Heliseum HV 1 et ] om. AHSV
2 XII ex eis ] om. ABHSV 2 XII ] O XLIII P** 3 Moises ] Moyses AHV in Deuteronomio
Moyses S 3 paruam ] om. BO 5 Zacarias ] Zacharias ABOSV 6 obmutuit ] mutilauit
AS mutulauit BHV 7 dicit ] ait H om. SV 7 siue fatue ] om. V 7 concilio et ] om. HV
9 Annanias ] Annias ⟨ Annas H* Ananias V 9 quoque ] om. V 9 Saphira ] Zapihrra
AP* Safirra H Safira S Saffira V 9–10 presente Petro ] om. ABHSV 11 Item. . .moritur ]
om. A 11 Item ] om. HS 11 Caupo ] HSV cauo P** 11 Tomam ] Thomam HSV
11–12 qui. . .reus ] in marg. H this section follows ln. 17 V 11 qui ] in epistola apos-
toli qui V 12 reus ] reus et reliqua V 14 Item. . .sunt ] om. V 14–17 Item. . .hominibus ]
om. ABS 14–17 Item. . .hominibus ] Dathan et Abiathar nouo ducatum cum Moyse con-
tendunt sorbsit terra cum CL hominibus ch̄o leue contendunt sacerd̄ cum Aaron ignis
deuorauit cum CL hominibus et in uno die factus est omnis reus et reliqua H 14 Item ]
om. V 14 Abiron (2) ] Abiran ⟨ Abiron V* 14–15 progenies Ruben ] rubentes propter
V 15 Moisen ] Moyse V 15 contendunt ] contendentes V 15 quos ] om. V 16 CL ]
centumquinquaginta V 16 Chore ] Choreb V 16 uero ] om. V 16 progenies ] om. V
16 Leui ] leuita V 16 contendit ] contendentes V 16–17 cum. . .sacerdotium ] propter
sacerdotium cum Aaron V 17 quem ] om. V 17 deuorat ] deuoruit O deuorabit V
17 D ] CL O centumquinquaginta V 17 hominibus ] hominibus et in uno die utrumque
factum est V
174 Hibernensis 26.12
V28.16
Daniel dicit ad Nabucodonosor: Redime peccata tua elimosinis tuis.
Salamon: Sicut aqua extinguit ignem, ita ælimosina extinguit peccatum.
Ezechiel, immo Dominus per eum dicit: Si dixero iniquo, in morte mori-
eris, si auertat se ab iniquitatibus suis, uita uiuet et non morietur. 5
1 cf. p. 70 ln. 13 2 Dan. 4:24 3 Sir. 3:33 ∥ cf. p. 69 ln. 17 4 Ezech. 3:18 6 Ezech.
33:12–13 ∥ cf. p. 390 ln. 6, 17 8 Luc. 7:47 9 Ioh. 5:14 10 cf. Rom. 10:9 11 cf. Act. 9:3–9
13 Ephes. 4:28 ∥ cf. p. 197 ln. 4, p. 473 ln. 11 15 Iacob. 5:16 ∥ cf. p. 381 ln. 7, p. 393 ln. 15
16 Tob. 4:11 ∥ cf. p. 70 ln. 1
V28.17
Dominus in Adam post annos DCCCCXXX uindicat. Cain fratricida non
subito interficitur, sed per VII generationes uixit.
Lamech parricida parricidæ post multum tempus consummitur. 5
Saul similiter peccans non cito moritur, de quo Dominus ait: Penetet me,
ordinasse Saul in regem.
Salamone peccante in filium suum uindicatur.
Filiorum Iacob peccata in III et IIII generatione uindicantur.
Dominus de Cannaneis ad Moisen dicit: Nondum conplete sunt iniqui- 10
tates eorum.
In prophetis: Non uult Deus mortem peccatoris, sed ut conuertatur et
uiuat.
Hironimus: Minatur Dominus peccatores percutere, sed per multos annos
exspectat, sicut a passione Domini nostri Iesu Christi per XL et II annos 15
expectauit Iudaeos.
Pilagius ait: Plerique etiam contra se calumniantur, cur in presenti Deus
non reddit, non intellegentes quod, si ita fieret, nullus pene hominum
remansiset, nec umquam de iniustis fierent iustii.
3 cf. Gen. 5:5 ∥ cf. p. 171 ln. 15 5 cf. Gen. 4:23–4 8 cf. I Reg. 12:6–20 12 cf. Gen. 3:22
17 Pelag., In ep. ad Rom. 2:4
cito interiit.
V28.19
Agustinus ait: Notanda est diuersitas iudicii Dei in utrisque: in uno atroc-
itas ueritatis alacritasque misericordiæ Dei, ne addat peccata peccatis, in
altero patientiæ modus et penitentiæ exspectatio putatur, siue quia uita 15
haec quasi uapor, aut somnium, siue umbra, in comparatione future uitæ.
Item Agustinus: Non requirendum est cur Dominus aliquando tarde, ali-
quando cito, aliquando grauiter, aliquando leuiter iudicat, Salamone di-
cente: Noli multum sapire, et altiora te ne queras.
2 cf Num. 12:10 3 cf. Leuit. 10:2 4 cf. I Sam. 4:11 5 cf. II Sam. 6:1–7 6 cf. Matt. 27:5;
Act. 1:18 7 cf. Act. 5:5–10 14 cf. Is. 30:1 15 cf. Aug., De patientia 10 PL 40:615 19 cf.
Sir. 3:22
Agustinus: IIII modis non cito uindicat Deus: primo, ut patientia eius 5
uassa ire.
˛ Et in apocalipsi Iohannis: Adhuc sordescant, qui in sordibus
sunt.
V28.21
Agustinus ait: Tribus quoque modis cito uindicat Deus: primo, ad proba-
tionem potentiæ et ad timorem incutiendum aliis. II-o, ne addant peccata, 15
1 ait ] om. V 1 illius ] eius HV 1 eius ] illius H illius et reliqua V 2 iudicia Dei ] Dei iu-
dicia AV 2 examine ] HSV exanime AP** 3 possimus ] possuimus S 3 debemus ] de-
beamus P* 4 IIII ] quatuor H quttuor V 5 Agustinus ] Augustinus V 5 IIII ] quattuor
SV 5 primo ] I H om. V 5 patientia ] patientiam A 6 Dauid ] om. HSV 6 inde ] unde
HV 6 misericordiæ ] missericordie eius HV 7 Secundo ] II H 7 sit. . .inexcusabilis ] in-
excussabilis fiat homo HV 7 inexcusabilis ] inexcussabilis P* 7 Inde. . .Inexcussabilis ]
om. AB 7 O ] om. A 8 Tertio ] III H 8 orant ] orauit A 8 ut Stiphanus. . .orauit ] bene
orantibus ut Stefanus orauit H 8 Stiphanus ] Stephanus ABS Stefanus V 8 Quarto ]
IIII H 9 mundi ] om. HV 9–10 Hinc dicitur ] inde HV 10 lege ] lege dicitur V
10 addam ] adam V 10 Haec ] ABHO hi SP** 10 enim ] om. ABHSV 11 ire˛ ] ire Dei
HV 11 Et. . .apocalipsi ] om. H 11 apocalipsi ] apocalipsis S 11–12 Iohannis. . .sunt ]
in marg. H om. V 11 in (2) ] om. H 13 III ] IIII A tribus HSV 13 uindicat ] iudicat S
14 Agustinus ] Augustinus V 14 ait ] om. HSV 14 Tribus ] III A 14 quoque modis ]
modis quoque V 15 potentiæ ] penitentiae suae HV penitentiae S 15 aliis ] in aliis
BO 15 II-o ] secundo BSV 16 cito. . .pena ] in poena cito AHSV 16 Dedi ] ABHOSV
tradidi P** 16 hominem ] homini A 16–17 et reliqua ] in interitum satanae ut spiri-
tus eius saluus fiat HV 17 Tomas ] Thomas BSV 17 uindicat ] ABHS uindicauit P**
17 illi. . .futuro ] in futuro illi V
178 Hibernensis 26.18
misereatur. III-o, quia animæ sanctorum sub ara Dei clamant: Vindica
sanguinem nostrum, et usquequo non uindicat sanguinem nostrum?
In Regum libro ad Dauid dicitur: Trium tibi optio datur, elige unum: 5
utrum III-bus annis ueniet tibi famis, aut tribus mensibus fugies aduersar-
ios tuos, aut certe III diebus erit pestilentia in terminis tuis. Dauid dicit:
Melius est, ut incidam in manus Domini, quam hominum. Et moriuntur
de populo a Dan usque Bersabe LXX milia uirorum eo quod numerauit
Dauid populum suum. 10
decipere
H29.23
V28.23
In euangelio Iohannis: Nolite timere eos qui occidunt corpus et postea non habent
quod faciunt.
Agustinus hoc comandatus est: Quomodo non habent quod faciant? Quod si, cum 15
In Genessi quoque non inputatur in culpa X filiis Iacob inruisse in Sichem et HO2 V
Emor post duos fratres, qui eos occiderunt. Reputatur autem pro maximo crim-
ine Simeon et Leui, qui primo patris fidem contaminauerunt.
De eo quod reus est, qui uult malum, sicut eum, qui faciat HV
H29.24
V28.24
In libris Regum: Venit ergo Bethsabee ad regem Salomonem, [ut] loqueretur ei 5
pro Adonia. Et surrexit rex in occursum eius, adorauitque eam, et sedit super
thronum suum, dixitque ei: Petitionem unam paruulam ego deprecor a te, nec
confundas faciem meam. Dixitque ei rex: Pete, mater mea, neque enim fas est, ut
auertam faciem tuam. Que ait: Detur Abisach Summanitas Adonie fratri tuo uxor.
Respondit rex Salamon matri sue, dixit: Quare postulas Abisach Summanitem 10
Adonie˛ fratri meo? Postola ei et regnum; ipse est enim frater maior. Iurauit itaque
rex Salamon per Dominum, dicens: Hæc faciat mihi Dominus et hæc addat, quia
contra animam suam locutus est Adonias uerbum hoc. Missitque rex Salamon per
manum Bannanie, ˛ qui interfecit eum, et mortuus est.
V28.25
Lex dicit: Si dimiseris uirum dignum morte, erit anima tua pro anima
illius.
Item: Quicumque liberat damnatum morte, dignum se pro eo constituit.
In quidquid emisserit reum reus est.
1 cf. Gen. 34 5 I Reg. 2:19–25 15 cf. chap. 66.5 16 cf. I Reg. 20:42
In Regum libro: Vt Achia uir Dei ad Achab regem Israhel de Benadab rege
Siriae dicit: Quia dimissisti uirum dignum morte de manu tua, erit anima
tua pro anima eius et populus tuus pro populo illius.
Item Heremias clamat: Profugos Domini non defendas.
Item: Aegiptus, profugos Domini suscipiens, deleta est. 5
Item: Tribus Beniamin defendens reos unius ciuitatis, tota deletur et exter-
minatur.
Item: Iosias nisus defendere Carchamis, a Faraone Necao rege cum ex-
ercitu deletur, qui missis ad se nuntis respondit: Nec uenio aduersum te,
sed pugno contra aliam domum, ad quam Dominus ire precepit. 10
V28(no num.)
Rab meretrix defendens nuntios Iesuæ, inimicos Hiericho, cum tota domu
sua saluatur.
Item: Populus Dei Israel arguitur non defendens Samsonem, sed dedit
Philistinis inimicis suis. 15
penam an non.
Item: Abraham nitebatur coram Domino Sodomitas defendere inimicos
Dei.
Item in Martino: Pia enim erat sollicitudo Martino non solum Christianos, 5
V28.29
In Genessi: Requiram sanguinem uiri de manu hominis et proximi et fratris sui.
Paulus ait: Non solum qui faciunt peribunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. 10
Basilius interrogat si is, qui consentit peccato alterius, etiam peccati reus est. Re-
spondit autem sententia manifestata ex uerbis Domini quibus ait ad Pilatum, di-
cens: Qui tradidit me tibi maius peccatum habet. Manifestum namque ex hoc
quia et Pilatus, adquiescens his, qui tradiderunt Dominum, peccatum habeat, licet
minus quam illi. Ostenditur autem hoc etiam in eo, quod Adam adquieuit Euae. 15
V28.28(sic)
Hironimus ait: Defendens iniquum distruetur, et pena simili damnentur
defensus et defensor.
Item: Ne defendas iniuste, ut fias alligatus iuste et subiectus pene aliene.
˛
Inde Paulus rogauit pro seruo honestissimo, quem suscepit. 20 VH
1 cf. Ioh. 8:1–11 ∥ cf. p. 182 ln. 13 3 cf. Gen. 18:22–27 5 Sulpic. Seuer. Dialog. 3.11
8 Gen. 9:5 10 Rom. 1:32 11 Basil., Regula §120 13 Ioh. 19:11 20 cf. Phil. 1:10–17
3–4 Item. . .Dei ] this section follows p. 180 ln. 13 H 3 Abraham ] Abracham AP*
Habraam V 3 nitebatur. . .Domino ] coram Domino nitebatur A 3 Domino ] Deo H
3 Sodomitas defendere ] defendere Sodomitas HV 3 defendere ] difendere P* 5 non ]
ut non HV 6 liberare ] liberaret BOV liberet H 8 Genessi ] Genesi V 10 ait ] om.
V 11–12 Respondit autem ] respondens V 12 sententia manifestata ] hanc sententiam
manifestam V 16 defensoris ] defensores P* 17 Hironimus ] Hieronimus SV item Θ
17 ait ] om. HVΘ 17 Defendens ] difendens P* 18 defensus ] defendens S 19 ut ] ne
H* 19 pene ] poenae S 20 honestissimo ] honissimo H
182 Hibernensis 26.22
V29.18
In Issaia Dominus ad Moab et Ammon dicit: Non defendisti populum
meum, sed prodidisti et non occurristi sitienti cum pane et aqua.
Item: Populus Dei arguitur non defendens Samson, sed prodiit Philistim, et reliqua. HSV
Originis ait: Columba auis simplex, que alienos pullos alit et defendit; ita
aeclesia debet fieri.
Scimus enim quod ciuitas refugii non solum deffendit iustum, sed iniustum, ut HV
Lex dicit: Si habuerint inter se duo uiri iurgium, et unus contra alterum
rixari coeperit, uolensque uxor alterius eruere uirum suum de manu for-
tioris uiri, si misserit manum suam et si apprehenderit uerecundiam eius, 10
V28.32
In cronicis de Iudeis legitur: Oportebat in his diebus interfici, in quibus
saluatorem crucifixerunt. 15
2 cf. Iona 1:4 4 Hier., In Ion. 1:4 CCSL 76, p. 385 8 Deut. 25:11–12 14 cf. Euseb. (tr.
Hier.), Chron. 212 GCS 47, p. 187a ∥ cf. p. 189 ln. 16, p. 347 ln. 5
V28.33
In libris Regum: Dauid dicit ad Abiathar filium Achimelech: Sciebam in die, quo
cum ibi esse Doech Idumeus, procul dubio adnuntiaret Saul: Ego sum reus om-
nium animarum patris tui. 5
27 De ciuitatibus refugii
H30 V28(sic)
3 libris ] libro V 3 quo ] quod Reg. 4 ibi. . .esse ] cumobisset (sic) V 4 esse ] esset
Reg. 4 Idumeus ] Idomeus V 8 libris ] libro V 9 ciuilibus ] ciuibus V 10 quod ]
quia V 11 parte ] V parate H** 12 De. . .refugii ] de ciuitatibus refugii et earum nu-
mero et nominibus Θ 12 nominibus ] nomine V 12 numero ] numero sex V 13 dicit ]
om. V 13 Et ] om. V 13 Neptali ] Noeptali A Neptalim SV 13 Sechim ] Sichim A
Sichem S*V 14 in monte ] interlin. H 14 Effraim ] Efraim A 14 Cariatharbe ] Cari-
utharbe A Cariotharbe B Cariatarbe O 14 Hebron ] V Cebron ABHOP* 15 orientem ]
orientalem est (om. V) plagam HV 15 Hiericho ] Hiricho P* Iericho V 15 Bosor ] Bossor
P* 15 est ] om. H 16 campestri ] campistri P* 16 Galath ] Galad H Galaad BSV Galaal
O 16 Gad ] Gaad BH Gath O 17 Gaulon ] Sabulon A Gaudon B 17 Basan ] Bassan
AP* 17 Mannase ] Mannasse P* Manasse SV
27.2Hibernensis 185
In lege: Qui occiderit hominem nolens, et non est insidiator, sed tradidit
Deus illum in manus eius, constituam tibi locum, quo fugere debeat.
In Deuteronomio: Hec erit lex homicide fugientis, cuius uita seruanda est.
Qui percusserit proximum suum nesciens, et heri et nudius tertius nullum 5
Hironimus: Reos seculares non dimittat æclesia, sed intra sinum eius con-
tineantur et satisfactioni coherceantur.
2 cf. Exod. 21:12–13 4 Deut. 19:4–6 13 cf. p. 190 ln. 4
1 defendit ] difendit P* 2 In lege ] lex HV 2–3 tradidit. . .illum ] illum tradidit Deus V
2 tradidit ] tradedit A tradit S* 3 manus ] manu AH manum V 3 fugere ] refugere
V 4 In Deuteronomio ] item HV 4 homicide ] homicidi AV 4 fugientis ] defugi-
entis V 5 et (1) ] om. B 5 nudius ] A nundius ⟨ nundus H* 6 odium ] hodium P*
6 conprobatur ] probatur HV 6 abisse ] after cadenda V 6 simpliciter. . .eo ] cum eo
simpliciter S 7 siluam ] silua V 7 si in ] interlin. H om. V 7 succisione ] succissione
AHV successione P* 7 manu ] manum S 8 amicum eius ] om. V 9 supradictarum ]
superscriptarum V 10 percutiet ] om. B 11–12 De. . .sunt ] See p. 190 ln. 4 for another
occurrence of this chap. in HV 11 quod ] quod in nouo HV 11 ciuitatibus defensi ] de-
fensi ciuitatibus refugii Θ 11 ciuitatibus ] ciuitatibus refugii AHS 11 defensi ] difensi
P* 11–12 his. . .sunt ] amicis eorum quos occiderunt Θ 13 Agatensis ] Agathensis SV
13 ait ] om. V 13 cito ] om. V 14 repellentur ] repellentur et HSV 14 ut ] HBSV om.
AOP** 15 satisfaciant ] satisfaciat A 16 quod ] quod hi S 17 Hironimus ] Hieronimus
BSV 17 Reos seculares ] seculares reos B 18 satisfactioni ] satisfactione P**
186 Hibernensis 27.5
Lex dicit: Si interfector extra fines urbium, que profugis deputate sunt,
inuentus fuerit et percussus ab eo, qui ultor sanguinis est, absque noxia 5
Dionisius: Qui non sponte homicidium fecerint, per penitentiam VII an-
norum in commonionem æclesie recipiantur; manentes autem in hac sus-
cipiant. 10
V29.10
In Paralipomenon: Dixit Ioade sacerdos centurionibus et principibus ex-
ercitus Israel: Educite eam foras, hoc est Gotholiam, extra septa templi, et
interficiatur gladio. 10
V29.11
Sinodus Agatensis ait: Omnis fidelis, qui in sinum æclesie fugerit, hoc est
matris, non facile repellatur, sed in ea æclesia, quantum iudices ueritatis
iudicauerint, satisfactione sanetur. 15
Item: Placuit si quis intrauerit ciuitatem refugii post aliquod opus, quod
non liceat, non tolletur donec iudicauerint seniores ciuitatis causam con-
sensu clericorum.
1 Deut. 19:11–13 8 II Chron. 23:14
V29.12
Dionisius: Qui uoluntate homicidium fecerint, ad poenitentiam quidem
iugiter se submitant, circa exitum uero uitæ perfectionem, id est, commu-
nionis Christi gratiam consequantur.
Hibernensis sinodus dicit: Omnes homicidæ, si toto corde conuersi fuerint, 5
V29.13
Romana sinodus dicit de homicidis et adulteriis et furibus: Si ad æclesiam
fugerint, id constituimus: obseruandum quod æclesiastici canones de-
creuerunt et lex Romana constituit, ut ab atriis æclesie uel domo æpiscopi
abstrahi omnino non liceat, sed nec alteri consignari, nisi ad IIII euangelia 15
V29.14
Agustinus ait: Reos sanguinis non defendat æclesia, ne effusi sanguinis
particeps fiat. Si enim Dominus eos in ergastulo retinuit, noli soluere eos, 5
1 eclesia
˛ ] eclesie
˛ H* 2 queretur ] H quaeratur SV 3 obstinanter ] om. V 4 Agustinus ]
Augustinus V 4 ait ] om. V 4 defendat ] difendat P* 4 effusi ] ABHOSV effussione
P** 5 ergastulo ] ergastilo A argastulo S 7 Nazanensis ait ] Nazā ait interlin. H Na-
zonzenus V 8 non ] non est V 8 alligandum ] aligantur Θ 9 defenseris ] defenserit
P* defenderis S defendere V 9 reos ] eos S 9 misericordia ] BHS misericordiam AP**
mā V 10 inmisericors ] misericors V 11–12 occidendis ] occidentis A 13 In ] in lege
in S 13 sanctorum ] castrorum HSV 13 Fines ] Finees BS 13 interfecit ] interficit P*
14 Issaias ] Essaias AHP* Isaias OS Esaias V 14 ait ] om. V 15 Hironimus ] Hieron-
imus BV Hieronimus dicit S 16 Iudei ] Iudaei ABS item Iudei HV 16 Phascha ] Pasca
H 16 Hirusolimis ] Hierusolimis A ciuitate Hierusalem HV Hierosolimis S 17 male ]
mali A 17 facientes ] facientibus V 17 flagillis ] flagellis AS flagnis ⟨ fragis H* flagris V
17 conpescuit ] conpiscuit P* 17 et eiecit ] om. HV 17 eiecit ] iecit P*
190 Hibernensis 27.13
V29.17
Sinodus Agatensis: Placuit, ut homicide˛ a foris æclesiæ non cito repellantur, et 5 HV
omne genere penarum sint liberi, ita tamen, ut eis, quibus sunt rei, satisfaciant.
V29.15
Agustinus: Rei coercendi sunt in quantum sunt rei, non dimitendi in quan-
tum proximi. 10
In libris ethimologiarum:
˛ Furtum est rei aliene,
˛ .i., quasi secretum, clandistina con-
tractio. A furuo, .i., a fusco, uocatum, quia in obscuro. Furtum autem capitale
cremen apud maiores fuit, ante penam quadrupli, .i., quattuor in unum. 5
Exodus dicit: Non furtum facies. In furto namque, ut alius dicit, V mala
continentur. Primo odium proximi, contra id: Dilige proximum, et reliqua,
et diligite inimicos uestros, et reliqua. II-o, cupiditas rei aliene,
˛ contra id:
Non concupisces rem proximi tui. III-o, gula in cibis, ut leguntur: Hii 10
quorum Deus uenter est. IIII-o, periurium. Qui enim furatur, temere
periurabit, Salamone dicente: Et ne egestate conpulsus furer et periurem
nomen Domini Dei mei. V-o, suspensio animi fratris in diuersa, quod
prohibitum est, ut: Ne suspendas animum proximi tui in malum.
3 Isid., Etymol. 5.26.18 7 Exod. 20:15 8 cf. p. 469 ln. 2 9 Matt. 5:44; Luc. 6:27 ∥ cf. p. 167
ln. 12, p. 169 ln. 16, p. 469 ln. 3, p. 471 ln. 21 10 Exod. 20:17 11 Phil 3:19 12 Prou. 30:9
est, non idcirco diuersa sit fornicatio aut adulterium, si pulchra sit aut de-
formis, diues aut pauper sit, meretrix aut adultera; sed qualiscumque illa
fuerit, una est fornicatio et unum adulterium. Ita et in furto: quantum-
cumque seruus abstulerit, furti crimen incurrit.
Orosius dicit: Emergit hic paululum antiquus Romanorum ille inprobe laudis, etiam
de parricidis adpetitus. Nam Fabius Consorius Fabium Buteonem filium suum furti
insimulatum interficit. Dignum scilicet facinus, quod pater parricido plectendum
duceret, quod ne leges quidem nisi multa pecunia aut summa exilii circum quem-
libet hominem censuerunt. 15
Exodus: Si quis furatus fuerit bouem aut ouem uel uendiderit, V boues
pro uno boue restituet, et IIII oues pro una oue. 20
3 Hier., In ep. ad Titum 2:9–10 PL 26:585 11 Oros., Hist. 4.13.17–18 16 Isid., Etymol. 5.26.1
19 Exod. 22:1 ∥ cf. p. 473 ln. 7
1 idem. . .Deum ] HSV intersit AP** non multum intersit O idem sit Θ 1 an ] sit an
V 1–2 magnum ] magnum quod HV 3 Hironimus ] Hieronimus BSVΘ 3–4 ma-
ioribus ] maioribus quia omne furatum peccatum est S 4 et ] etiam HV etiam et S
4 minoribus ] minoribus (manoribus S*) acriter HSV 4 furto ] furtum V 6 est ] om.
BV 6 idcirco ] dico V 6 diuersa ] diuersitas B 6 adulterium ] adterium P* 7 sit ] si
HV 7 aut (2) ] uel HV 7 sed ] siue V 9 abstulerit ] abstullerit HP* 9 crimen ] cre-
men HP* 11 dicit ] om. V 11 Emergit ] emergit .i. oritur H** 11 paululum ] paulusa V
12 Consorius ] Censorius V 12 Fabium ] Fabum V 13 insimulatum ] Oros. imulatum
VH** 15 censuerunt ] censerunt H 16 libris ] libro V 16 a ] V om. H** 16 nominatur ]
nominatum V 18 De furto grauiter puniendo ] cf. chap. 66.6 18 puniendo ] reddendo
HV 19 uel ] et occiderit uel HV 19 V ] quinque SV 20 IIII ] quattuor SV 20 oue ]
oue sic et uacca S
28.4Hibernensis 193
Si quis comendauerit amico pecuniam aut uas in custodiam, et ab eo, qui sus- V
nibus satiat, immolatur, lacte alit, lana uestit. Siue ideo hunc numerum
1 Luc. 19:8 3 Exod. 22:3–4 6 Exod. 22:7 8 Exod. 21:16
fures reddunt, ut duplum Domino reddant, cui hec animalia offerri so-
lent, et duplum proximo, cuius haec sunt.
Idem est, quod Salamon dicit et lex, hoc est, si fur deprehensus fuerit,
reddet IIII secundum legem et pretium animæ suae. Inde ait Salamon: Et
totam substantiam domus suæ.
3 cf. p. 197 ln. 17 9 Exod. 22:4 13 Prou. 6:31
1 fures ] fur V 1 reddunt ] reddit V 1–2 duplum. . .sunt ] quadruplum proximo cuius
sunt hec reddat H* 1 reddant ] om. V 1–2 offerri solent ] immolantur V 2 duplum ]
duplo V 2 haec. . .sunt ] sunt hec reddat V 3 uariis ] uaris P* 4 Fures ] ABHOSV
fures cognatur P** 4 interdum (1) duplum. . .quadruplum ] interdum duplum reddunt
interdum quadrum HV 4 interdum (1) ] S inter P** 4 duplum ] duplum duplum A
4 interdum (2) ] S om. P** 4 quinduplum ] quintuplum A quintum HV 5 ipsi ] om.
HV 5 uenduntur ] uenundentur AHV 6 lapidantur ] lapidantur interdum A 6 omnis ]
omnes P* 6 cognatio ] generatio H genus V 6 sua ] om. HV 7 et domus ] interlin.
H om. V 8 Aliquando ] et aliquando V 8 redditur ] reddent V 9 mortali ] mortali
reddi solet HSV 9 diximus ] om. HSV 9 aut ] aliquando A 9 animal ] interlin. P
11 quadruplum ] quadrum V 11 diximus ] dixit V 12 quinduplum ] quintuplum A
quintum HV 12 ut. . .diximus ] om. S 12 diximus ] dixit V 13–18 septuplum. . .suæ ]
septulum et omne substantiam domus sue V; followed by text from p. 195 ln. 6 V 13 legitur ]
interlin. P 13 Prouerbis ] Prouerbiis et si A Prouerbis legitur HS 13 autem ] quoque H
14 reddet ] om. H 14–17 Nam. . .Salamon ] in marg. H 14 Salamon ] Salomon ABSH
15 tria ] III H 15 resecaret ] resicaret P* 16 Idem ] id A 16 Salamon ] Salomon ABSH
16 dicit ] dixit ABSH 17 pretium ] precium A 17 suae ] suae id est III P** ∥ cf. p. 198
ln. 6 17–18 Inde. . .suæ ] om. S 17 Salamon ] Salomon ABS 18 totam ] omnem H
18 substantiam ] sunstantiam A
28.5Hibernensis 195
Sinodus Hibernensis: Fur enim deprehensus in die cum furto, atque uinculis alli- HV
sicut in lege scribitur: Tollens itaque Iessu Achan, filium Carmi, argen-
tumque et pallium coccineum et legulam auream, filios quoque eius et
filias et boues et oues, ipsum quoque tabernaculum et cunctam subpellec-
tilem, et omnis Israel cum eo duxerunt eum ad uallem Achor, ubi dixit
Iessue: Quia conturbasti nos, exturbet te Deus in hac die. Lapidauit eum 20
omnis Israel, et cuncta, que illius erant, igni conbusta sunt. Notandum est
quod hec uindicta grauior est omnibus uindictis furantium, quia non sibi
soli, sed omni populo plagam prestitit.
1 cf. Exod. 22:3 4 cf. Excerpta de libris Romanorum §27 (Bieler, 142) 6 cf. Bretha im Gata
(ed. V. Hull, 215–23) 9 cf. Exod. 22:3 12 Exod. 22:2–3 16 Ios. 7:24–25
2 reddat ] reddat pro furto V 2 licentiam ] liquentiam P* 2–3 redemendi eum ] red-
imentium A 4 Aliquando. . .mortificatur ] om. V 4–5 Aliquando. . .occidit ] this sec-
tion follows ln. 11 HV 4 fur occidatur ] occidatur fur A 5 occidit ] occidit eum
AV 6–9 Sinodus. . .seruiet ] this section follows p. 194 ln. 12 V 7 septiplum ] septu-
lum V 7 re tenuis ] tenius V 9–11 Aliquando. . .eum ] om. V 12 foderit ] suffodi-
ens fuerit inuentus V 15 fur lapidatur ] lapidatur fur A 15 sua ] eius HV 15 cum
omni ] om. HV 15 cum ] com P* 15 substantia ] cuncta substantia HV 16 scribitur ]
legitur HV 16 itaque ] igitur V 16 Iessu ] Iosue ASV Iesu interlin. H 16 Achan ]
Chan V 16 Carmi ] Charmi H Achar V 16–17 argentumque et ] V argentum et ASH
17 pallium ] AHSV palleum P** 17 coccineum ] S om. HV coccine P* 17 legulam ] ligu-
lam S regulam V 17 eius ] om. HV 18 filias ] filias eius HV 18 et (1) ] om. S 20 Iessue ]
Essue A Iosue BHSV 20 Lapidauit ] lapidabit V
196 Hibernensis 28.6
V30.12
Sinodus Hibernensis decreuit: Primum furtum in æclesia peractum uicæ
tamen reddi, et peniteri ad iudicium sacerdotis, et hoc pro indulgentia
æclesia facit. Et si secondo factum fuerit, duplo uel quadruplo reddi.
Quod si mundialis hominis pecunia ablata sit, et æclesie sit catholica et 5
Patricius ait: Qui furatus fuerit peconiam a sancta æclesia aut in ciuitate 10
erit monachus.
1 in. . .peracto ] quod alumni eclesie in suo furantur monasterio HV 3 tamen ] tamen
prima V 3 sacerdotis ] sacerdotum HV 4 facit ] interlin. H om. V 4 secondo ] secodo
P* 4 duplo ] duplum HV 4 quadruplo ] quadruplum HV 5 ablata. . .æclesie sit ] ab
eclesia ablata est et eclesia H ablata est et ecclesia V 5 sit (1) ] sit ab eclesia B 6 libera ]
libera sit H 6 restituetur ] restituet HV 6 ussuras ] usura ABHSV 6 eius ] illius HV
6–7 erit æclesie ] eclesia erit HV 7 idem ] om. HV 8 restituetur ] restituet H restituat
V 8 usura ] ussura P* 8 regis ] inter rege H regi BS inter regem V 8 et (2) ] inter-
lin. H 8 aeclesiae ] eclesiam AV 8 erit ] diuidetur H diuidatur V 9 De. . .ecclesia ]
this chap. follows p. 195 ln. 23 V 9 in ] ab HV 10 Patricius ] Paterius V 10 ait ] om.
V 10 Qui ] si quis HV 10 peconiam ] pecuniam AHSV 10 a ] ab HV 10 sancta
æclesia ] eclesia sancta HV 10 in ] om. HV 11 et ] et ubi S 11 sors mittatur ] mit-
tatur sors HV 12 tribus ] tres V 12 circumcidatur ] circumcidi V 14 abstullit ] abstul-
lerit A 14 eiciatur ] abieciatur H abiciatur V 15 uertetur ] reuertitur A reuertetur HSV
18 Patricius ] Patricius ait HS Paterius V 18 poeneteat ] peniteat et H 18 XX ] XXX H
uiginti V 18 diebus ] dies HV 19 rapta ] furta V 19 restitui ] om. B interlin. P
28.8Hibernensis 197
V30.10
Apostolus dicit: Qui autem furabatur, iam non furetur, sed magis laboret,
ut habeat unde commonicet indigentibus. 5
Salamon: Non grandis culpa est, cum quis furatus fuerit, furatus est enim,
ut essurientem impleat animam. Ac si dicat: Si necessitas famis cogerit
quemquam, minoris culpe est si furetur. Sed notandum est quod non
dicit: Non culpa est; sed dicit: Non grandis culpa est. Sicut fecit Dauid in
templo, cum essuriret, et qui cum eo erant panes sacerdotales comedebant. 10
et usuram quaerit? 15
H31.11 De notatione uarietatis, que˛ est inter uetus et nouum in furto reddendo
V30.11
Originis ait: Notandum quid hanc uarietatem prestat in retendis. Nam aliquando
duplum redet, ut de inmundis animalibus et de substantia mortali, quod et in Lucas
1 Vinnian §25 4 Ephes. 4:28 ∥ cf. p. 174 ln. 13, p. 473 ln. 11 6 Prou. 6:30 ∥ cf. p. 473 ln. 9
9 cf. I Sam. 21:1–6 11 cf. Matt. 12:1–4 12 Nicaea §17 14 I Cor 13:5 16 cf. p. 194 ln. 4
legem et pretium animæ suae, .i. est, trea, inde addit Salamon: totam substantiam
domus sue.
Exodus ait: Si quis commendauerit amico suo pecuniam aut uas in custo- 10
diam, et si ab eo, qui acciperat, furto sublatum fuerit; si inueniatur fur, du-
plum reddat. Si latet fur, dominus domus applicabitur ad Deos, et iurabit
quod nec extenderit manum suam in rem proximi ad fraudem perpetran-
dam, tam in boue quam in assino, et quidquid damnum inferre potest; ad
Deos utriusque causa perueniet, et si illi iudicauerint, duplum restituet. 15
Hoc est si persona cui commendatur aliquid non tam digna sit, ut suspicionibus HV
non fatigaretur. Sed iurare conpellitur tibi, ut per neglegentiam custodiæ perierit
quod commendatum est, aut si fures in locum depossiti sedulo ire permisserit aut
salua manente pecunia sua aliena pecunia perierit, et similia. Tunc duplum redere
cogitur, ut fur, qui rem mortalem furatus est, uel quia animali uiuum aput eum 20
repertum est; ideo duplum restituet. Nam si digna sit persona que suspicionibus
non est fatiganda, aut per neglegentiam uel simplicitatem perit depossitum, aut
10 Exod. 22:7–9
una cum pecunia sua raptum est, dampnum tantum restituere conpellendus est
homo ille.
Originis dicit: Qui iurat non reddat quia innocens est. S
proximi sui securus fiat. Ita ergo etiam nunc debet iudicari, si inter secu-
lares sit exorta questio causa depositi perditi.
Originis item: Si illi iudicauerunt, duplum restituet: Dominus noster animam nobis HV
commendauit. Et si per neglegentiam aut furibus, .i. est, de moribus, ablata sit,
postulat Deus, ut duplum reddatur. 15
Item: Hic senus nobis resistit: Si enim reddet duplum, cur prius iurat?
Originis item in annalibus Ebreorum: Ad Deos, hoc est ad sacerdotes. Adplicauit, H
tud uocabulum numeri. Super quinque alios quinque dandos et unum super, ut
uerbi gratia intellegatur: qui furatus numeros ipsos V restituat et alios V, uno super
adiecto.
11 Leuit. 6:2–6
qui, uite˛ sue˛ quoque inlaturum se esse exitium, nisi commendata recepis-
set testabatur. Permotus eius lacrimis senex ad sepulchrum filiæ properat
atque eam suo nomine clamitat, tum illa de sepulchro, quid uis, ait, pa-
ter? Commendatum, inquid, illius ubi posuisti? At illa locum designans
ait: Illic inuenies defossum. Regresus ad domum rem, sicut de sepulchro 15
Iacob ad Laban respondit: Arietes gregis tui non comedi, nec raptum
a bestia ostendi tibi; damnum omne reddebam, exigebas a me quicquid
furto perierat.
Item Exodus: Si quis commendauerit proximo suo assinnum, bouem, 5
Sinodus Hibernensis item: Si per uim raptum fuerit, non reddet; si per neglegen- HO2 V
tiam, reddet, etsi non senserit damnum. Si ista animalia non uenerint, in custodiam
tamen relinquit, reddet dimedium. Si autem in die alicuius custodierit alius, reddet 15
De re perdita HV
H32.10
V31.10
In humilis Agustini: Si quis aliquid perdiderit et dixerit: Dominus dedit, Dominus
abstullit; per istam Deo placitam sententiam aut coronam accipiet, si iustus, aut
indulgentiam, si peccator. 20
1 De. . .pecorum ] this chap. follows p. 204 ln. 1 HV 2 respondit ] ait H 2 raptum ] cap-
tum HS 3 bestia ] bestiis S 3 reddebam ] interlin. quod P 5 Item Exodus ] Exodus
item H Exodus S in Exodo V 5 assinnum ] assinnam A asinam S 7 captum ] captum
fuerit A 9 quod furto ] quia non negligentia uel grauitas oneris aut nequitia si uero
furatum fuerit reddet animam pro anima quia negligentia est quodsi furto S 9 quod ]
quod si AH 10 fuerit ] est H 14 etsi ] et O2 14 senserit damnum ] O2 senserit VH**
14 animalia ] res O2 15 tamen ] tunc V 16 dies est ] om. V 18 humilis ] homeliis V
18 Agustini ] Augustinus V 19 per ] pro V 19 istam ] ista V 19 placitam ] placitas V
19 sententiam ] sententia V 21 pereas ] V perdeas ⟨ per eas H*
29.5Hibernensis 203
eam et furatus fuerit depossitum alicuius, non reddet is, qui accipit, sed
iurabit omnis domus illius, quanto magis si cum pecunia sua furatum est.
tre. IIII autem modis filii appelantur: Natura, emitatione, adoptione, et doctrina.
Natura, ueluti cum dicuntur fili Abrahe Iudaei.˛ Emitatione, ut ipsius Abrache fi-
dem emittantes ex gentibus, dicente euangelio: Potest Dominus de lapidibus istis
suscitare filios Abrahae. Adoptione quoque, quod humana consuetudine nulli licet
nescire, uel sicut nos filios Deo non natura, sed adoptione, dicimus: Pater noster, 10
qui es in cælis. Doctrina autem, sicut apostolus filios suos appellat, eos quibus
euangelium predicauit, ut dicit: Filii mei quos parturiui.
Ysidorus: Filii autem ideo legibus liberi appellantur, ut isto uocabulo se cernantur VH
a seruis, quia sicut seruus in potestate est domini, sic filius in potestate patris.
Inde etiam filio sit emancipatio, ut sit liber a patre, sicut sit seruo manumissio, ut 15
Lex dicit: Non moriantur filii pro patribus suis, nec patres pro filiis, sed
unusquisque in suo peccato moriatur. 20
4 Isid., Etymol. 9.5.3, 15, 16 8 Matt. 3:9 10 Matt. 6:9 12 Gal. 4:19 13 Isid., Etymol.
9.5.17 18 Ezech. 18:4 19 Deut. 24:16
1 calumpnietur ] HV calumniet S** 2 filiis ] filis P** 3 filiorum modis ] filii V 4 libris ]
libro V 4–5 peracta. . .procreat ] creat V 5 ueneriæ ] ueneriæ .i. uoluptatis H**
6–12 IIII. . .parturiui ] this chap. follows ln. 16 as separate chap. (32.2) titled de modis fil-
iorum V 6 IIII ] quattuor V 6 emitatione ] imitatione V 7 Abrahe ] Habraam
V 7 Emitatione ] imitatione V 7 Abrache ] Abraam V 8 de lapidibus ] after Abra-
hae V 9 Abrahae ] Abraham V 9 consuetudine ] consuetudo V 12 mei ] mi H*
12 parturiui ] parturiui in euangelio followed by chap. 30.1 V 13 Ysidorus ] in euange-
lio H 15 emancipatio ] emancipatio .i. liber de manibus patris H 19 Lex dicit ] item
HV 19 suis ] om. S 19 sed ] om. A
30.2Hibernensis 205
In Regum libro: Amisias rex Israel percussit seruos suos, qui interfecerant
patrem suum. Filios autem eorum, qui occiderunt, non occidit.
In Regum libris: Primus filius, quem peperit Bethsabe Dauid, pro peccato
Dauid cito sublatus est morte. 5
In Exodo Dominus dicit: Ego sum Dominus fortis et zelotis, uisitans iniq-
uitatem patrum in tertiam, et IIII generationem eorum, qui oderunt me.
Inde peccatum Ruben in Dathan et Habiron uindicatum est, et peccatum 10
1 Regum libro ] Regum libris AS libris Regum H libro regum V 1 Amisias ] Amissias AB
Amassias H Amasias S 1 rex Israel ] om. H 2 patrem ] S patrum AP* 2 autem ] uero
AS 2 occiderunt ] occiderit A 3 ueniente ] interlin. a Deo P 3 filios ] filios suos HV
3 tantum ] tantum a Deo HV 4 Regum libris ] in libris Regum H Regum libro S libro
Regum V 4 Bethsabe ] S Bersabe ABHP* Bersabee V 5 Dauid ] Dabid V 6 Salamonis ]
Salomonis ABS Solamon V 6 filium suum ] filio suo S 6 Roboam ] interlin. H om.
V 8 Dominus (2) ] Deus HSV 8 zelotis ] zelosos S 9 tertiam ] tersiam A 9 IIII ]
quartam HSV 10 Habiron ] Abiron BHOSV 11 Core ] Chore BHOSV 11 Simeon ]
S Simion P* Semeon H Symeon V 12 nisi ] nisi partem in medio tribus HV 12 cum ]
om. HV cum tribu S 12 Iuda ] Iudae HV 13 Hinc. . .Cethea ] passage follows transit on
ln. 14 V 13 Hinc ] idem H inde SV 13 dicitur ] dicitur Israheli HV 13 Cethea ]
SV Chetea A Chethea H 15 suos ] S suus P** 15 tradenda ] tradenda si consenserunt
filiis HV 16 Regum libris ] libris Regum H libro Regum V 16 sacerdotem ] sacerdote
A 16 Quare ] quare impie egisti S
206 Hibernensis 30.5
honorasti magis filios tuos quam me, ut comederetis primicias populi Is-
rael?
Item Dominus: Ego ulciscor domui Heli pro iniquitatibus filiorum, quod
contemnentes Deum male loquuti sunt filii eius, et non corripuit eos.
potestate
H33.6 V32.7
In libris Regum: Hæli autem erat senex ualde, et audiuit omnia, quæ faciebant
filii sui aduerso Israel, et quomodo dormiebant cum mulieribus, que˛ obseruabant
ad ostium tabernaculi, et dixit eis: Quare fecistis huiuscemodi, quas ego audio, 15
res pessimas omni populo? Nolite, fili mi, ne est enim fama, quam ego audio, ut
transgredi faciatis populum Domini.
3 cf. I Sam. 3:13 6 I Sam. 3:13 8 cf. Hier., In Micha. 7:5–7 PL 25:1220 13 I Sam. 2:22–24
reliqua.
Lex dicit: Statui delere uos, sed propter Abraham et Issac et Iacob non 10
faciam.
Iohannes metropolitanus: Dauid post adulterium homicidiumque egit
poenitentiam, ex qua iustitiam habuit, que post mortem eius etiam pos-
teris profuit. Nam et Salamoni, digno mille mortibus, propter Dauid con-
cessit Dominus regnum integrum, dicens: Scindens scindam regnum de 15
manibus tuis et dabo illud seruo tuo. Verum tamen in diebus tuis non
faciam propter Dauid patrem tuum, sed de manibus fili tui accipiam illud.
Filius Serach: Pater ædificat domum et filium diuitem facit; mater autem
filiam.
Daniel: Propter Abraham et Isac et Iacob libera nos. 20
Item tres pueri dicunt: Peccauimus tibi Domine, et tradidisti nos in mani-
bus inimicorum; sed libera nos propter merita patrum nostrorum.
7 II Sam. 22:26 10 II Reg. 13:23 20 cf. Dan. 9:1–19 21 Dan. 3:29, 32
Item Iacob contra Laban: Nisi timor Issac adfuisset, forsitan nudum me dimisises. HV
Propheta dicit: Ipsa anima, que peccauerit, moriatur. Homo autem, qui
facit iusticiam, in iusticia sua uiuet.
Item: Si genuerit filium pestilentem et effundentem sanguinem, et in uia 5
patris sui iusti non ambulauit, in peccato suo moriatur et uita non uiuet.
Item: Qui omnes iniquitates istas fecerit, moriatur, et sanguis eius super
ipsum erit.
Item: Iusticia Noe non ædificauit Cham et genus eius.
Item: Iustitia Isaac non ædificauit Essau. 10
1 Nisi ] nisi Deus patris mei Abraam et V 2 ueritate ] iustitia HV 2 patris ] patris
malum HV 3 Propheta ] profeta A in profeta H in prophetis V 3 dicit ] om. HV 3 que ]
qui P* 3 Homo ] Hieronimus homo B 5–6 et. . .moriatur ] in marg. H 6 uita ] interlin.
H 7 moriatur ] morte moriatur BHSV 9 Item ] om. HV 9 Cham ] Essau A Cam P*
10 Item. . .Essau ] om. AH 10 Item ] om. V 10 Essau ] Esau BOSV 11 Item. . .malos ]
om. H 11 Item ] om. V 11 Aron ] Aaron SV 11 II ] duos SV 12 Absalon ] Abisa-
lon ABHOP* 13 Salamonis ] Salomonis BOS Salomon V 13 non. . .Roboam ] om. S
13 Roboam ] in marg. HV Manassen (=final word in next section) S 14 Item. . .ædificauit ]
om. SV 14 Item. . .Ezechie ] om. S 14 Item ] om. H 14 Iustitia. . .ædificauit ] in marg.
H 14 Ezechie ] Essechiae A Esechie B Esehie H 14 Mannassen ] Manasem AB Man-
nasses H 15 Hinc ] inde HV 15 Agustinus ] Agustinus (Augustinus V) designat HV
15 persona ] personis H 15 non. . .me ] non me liberat HV 16 me ] om. V 19 et reli-
qua ] non custodierint uisitabo in uirga iniquitates eorum V 19 reliqua ] here follow chaps.
from p. 209 ln. 7–11 HV
30.9Hibernensis 209
V32.11
Hironimus ait: Iusticia patris honorificat bonum heredem et ædificat sibi
domum.
Inde Dauid: Non uidi iustum derelictum, nec semen eius querens panem.
a patribus bonis
Propheta dicit: Filius, qui uiderit peccata patris sui et timuit et non fecit,
non morietur in iniquitatibus patris sui, sed in sua iustitia uiuet. Pater
autem, si rapinam rapuerit, morietur in sua iniquitate et filius non accipiet 15
4 Ps. 36:25 9 Ioh. 8:39 13 cf. Ezech. 18:14–21 17 cf. Ezech. 18:26
Item Originis designat: Canimomum semper uiride et dare fructum dulcem, radice HV
amara sub terra et arida. Et una eius uiridis continguat radicem, arescit iuniperus,
nocet pecoribus. Fructui eius sanat quod matri eius nocet et urit.
V32.13
Essaias ait: Rogaui uos, ut pater filium roget.
Item Salamon: Qui parcit uirge, hodit filium suum.
Item Paulus: Patres nolite ad iracundiam prouocare filios uestros, sed do-
cete eos cum disciplina et correptione Domini.
V32.15
Lex dicit: Honora patrem et matrem, et reliqua, ut sis longeus super ter-
ram, et bene sit tibi in terra.
Filius Sirac: Honora patrem tuum et gemitum matris tuæ ne obliuiscaris. Memento HV
quoniam nisi per illos non fuisses, et retribue illis sicut et ipsi tibi.
Gregorius: Benedictio patris domus filiorum confirmat. 15
7 Prou. 13:24 8 Ephes. 6:4 11 Exod. 20:12 13 Sir. 7:29–30 15 cf. p. 216 ln. 10 16 Prou.
17:6 17 Prou. 15:20 18 Ephes. 6:1 19 I Tim. 4:8
De parentibus honorandis HV
H33.16
V32.17
Lex: Honora patrem, et reliqua.
Timeat unusquisque patrem suum et matrem suam. V
Dominus in Exodo dicit: Qui percusserit patrem uel matrem morte mori-
etur.
Item: Qui maledixerit patri uel matri morte morietur.
Item: Maledictus homo, qui non honorat patrem suum et matrem suam, 10
sationibus uacat et luxorie˛ atque conuiuis. Lapidibus eum obruent populi ciuitatis,
et morietur, ut auferatis malum de medio uestri, et uniuersus audiens pertimescat.
Agustinus: Patrem et matrem honora, ut tibi ex Deo et hominibus honoretur. Qua
enim fronte patrem Deum petas cum parentibus inhonoras?
2 Exod. 20:12 3 Leuit. 19:3 7 Exod. 21:15 9 Exod. 21:17 10 Deut. 27:16 12 Deut.
21:18–21 18 cf. p. 212 ln. 7
V32.19
Sinodus: Quiqumque filii a parentibus causa diuini cultus abscedunt, nec
debitam reuerentiam dependunt, anathema sint.
Item: Qui patrem et matrem in necessitate relinquit, eum excommonican- 5
V32.16
Dominus in euangelio: Nolite uocare patrem aut matrem super terram. 10
Item: Filii Zebedei, patrem suum in naui relinquentes, sequiti sunt Chris-
tum.
3 Gangrens. §16 7 cf. p. 211 ln. 18 10 Matt. 23:9 13 Matt. 8:22 14 Hier., ad Fabiol.,
ep. 64.4 16 cf. Marc. 10:35
V32.18
Clemens: Que sit nobis causa parentes diligere? Pro eo quod uidentur
auctores uitæ? Auctores quidem uitæ nostrae non sunt, sed ministri. Non
enim uitam prebent, sed ingrediendi nobis ad hanc uitam exibent officium.
Auctor enim uitæ nostrae unus Deus est, qui nos creauit ex nihilo. 10
Lex dicit: Dabit pater primogenito suo de cunctis que habuerit cuncta
duplicia. Ipse principium liberorum eius.
Duplicia autem, ut alii dicunt, hoc est: in agro, et pecoribus, et in omni
substantia, et benedictione siue in primogenitis et primitiis. 15
V32.20
Sinodus sancta dicit: Si quis filios relinquerit, et eos non enutrierit, et non
facit quod pertinet eis causa diuini cultus, sine contentione anathema sit.
Item: Quicumque filios procreauerit causa posteritatis, nutrire debet, ne
sue carnis homicida siue dispector exsistat. Dicit enim scriptura: Carnem 5
tuam ne dispexeris.
Hironimus: Quicumque operator fuerit carnalis copule, cooperator nutri-
endi debet fieri.
De inutilitate filiorum VH
H33.20
V32.21
Hieronimus in conflictu aduersus Iouinianum: At quae utilitas filiorum nutrire domi, 10
qui, aut prior morte moriatur, aut peruersis moribus sit, aut certe cum ad maturam
etatem
˛ ueneris, tarde ei uidearis mori? Heredes autem meliores et certiores sunt
amici et propinqui, quos iudicio elegebas, quam quos, nolis uellis, habere cogaris.
Licet certa hereditas sit, dum adhuc uiuis, bene uti substantia tua, quam—tuo
labore quesita—in incertos ussus relinquere. 15
V32.22
Dominus in æuangelio: Quicumque domum suam, aut patrem, aut ma-
trem, aut filios, aut filias non reliquerit, non est me dignus.
Hironimus: Si uis discipulus Domini fieri, filios aut filias relinque.
2 Gangrens. §15 5 Is. 58:7 7 Hier., Aduers. Iouinian. 1.47 17 Matt. 19:29, 10:37
Agustinus: Si uis Christum sequi, liber esse debes. Quicumque non re-
nuntiauerit ei, quod dilexit, id filio aut filie,
˛ discipulus Domini esse non
potest.
Sinodus: Difinimus, ut omnis penitens omnia sua relinquerit filiis suis et
liber exspectet Christum, qui omnia dabit necessaria. 5
Hieremias: Hæc dicit Dominus exercituum Deus Israhel: Pro eo quod obe-
distis precepto Ionadab patris uestri et custodistis uniuersa, que precepit 10
De ratione primogeniti HV
H34.2 V33.2
Lex ait: Dabit pater primogenito suo de cunctis, que˛ habuerit, cuncta duplicia. Ipse
est enim principium liberorum eius.
Duplicia ipsa sunt ex omni substantia patris, excepta diuissione terre, que equaliter
˛ 15
heredibus diuiditur.
Vel ut alii putant: Duplicia, hoc est, in agro, in pecoribus, et in omni substantia, et
in benedictione, uel in primogenitis, et in primitiis.
Aliter: In nouissimis diebus suis pater æqualiter diuidit omnibus filiis et sibi ipsi,
quasi uni ex filiis eius. De hereditate et omni substantia partem relinquit, quam 20
1 uis ] om. H 1 Christum ] Christum interlin. uult H 1 liber ] ber P* 2 quod ] qui A
quem B quod plus HSV 2 dilexit ] diligit V 2 id ] utique HV id est S 2–3 esse. . .potest ]
non potest esse S 4 Sinodus ] sinodus Hibernensis HV sinodus dicit S 4 penitens ]
penetens P* 4 relinquerit ] relinquat SV 4 filiis ] filis P* 5 exspectet ] expetat HV
6 heredibus ] hereredibus P* 6 et filiis ] om. AS 7 pietate. . .parentibus ] eo quod
pietas parentibus Θ 7 parentibus ] parentum H 7 heredes ] ABHOSVΘ heredis P**
9–11 Hieremias. . .perpetuum ] this section occurs twice in H: here, and after p. 211 ln. 5
9 Hieremias ] Heremias AHP* Hieronimus B 9 Dominus ] Dominus Deus H 9 eo ]
interlin. H 10 uniuersa ] uniuersa mandata eius et fecistis uniuersa V 10 precepit ]
pricipit P* 11 deficiet ] dificiet P* 12 De. . .primogeniti ] see p. 213 ln. 11 for this chap. in
Hib.A 13 ait ] om. V 17 in (3) ] om. V 20 quasi ] qasi H* 20 uni ] interlin. H*
216 Hibernensis 31.1
Vel alii dicunt quod post mortem primogeniti inter heredem eius, et fratres suos,
uel soccessores eorum diuidetur.
substantiam inter filios suos diuidere, non poterit filium dilecte˛ primogenitum facere
et preferre, sed filium hodiose˛ agnoscet primogenitum, et dabit ei cuncta duplicia
et primogenita. Inde Cebron data est Caleph filio hodiose.
et pars ipsius non offertur Christo, ad quem filius perrexit. Qua fronte
uenturus es ad filium tuum, cui non mittis partem suam in caelum?
4 Deut. 21:15–16 10 cf. Sir. 3:11 11 cf. p. 210 ln. 15 12 cf. p. 220 ln. 4, 10 14 Aug.
Serm. 9.20
Lex dicit: Pater non potest dare hereditatem filio dilecte secus filium
odiosæ. Si enim filius odiosse primogenitus sit, habebit duplicia, hoc est
in hereditate, et pecoribus, et benedictionibus. 5
Lex dicit: Iacob dedit partem in Sichem Ioseph filio suo. Vt ait: Et dabo
tibi partem unam extra fratres tuos quam tuli de manu Amorei.
filiorum
H34.5 V33.5
Lex dicit: Iacob ordinauit nepotes suos, Effraim iuniorem, Mannasse, di-
cens: Maior seruiet minori.
His ita actis nuntiatum est Ioseph quod egrotasset pater eius. Qui, adsumptis HV
duobus filiis suis, Mannassem et Effraim, ire perexit, dictumque est seni: Ecce 15
filius tuus Ioseph uenit ad te. Qui confortatus sedit in lectulo, et ingressis ad se ait:
Deus omnipotens apparuit mihi in Lusa, que˛ est in terra Channan. Qui benedixit
mihi et ait: Ecce augebo, et multiplicabo, et faciam te in turbas populorum, et dabo
terram hanc et semini tuo post te in possessionem æternam. Duo igitur filii tui,
3 cf. Deut. 21:16–17 8 Gen. 48:22 12 Gen. 48:13–20 14 Gen. 48:1–5
1–2 De. . .amorem ] this chap. om. HV 1 filiis ] filis P* 1–2 amorem ] ammorem P*
3 filium ] filio S 4 odiosæ ] hodiosæ P* 4 odiosse ] hodiosse P* 5 hereditate ] hered-
itatem A 6–7 De. . .fratribus ] this chap. follows p. 216 ln. 8 HV 6 pater potest ] potest
pater A 6 uni ] uni interlin. pro P 6 prae ] S pre A pio pro H pro P** proprio cum
V 8 dicit ] om. V 8 Sichem ] Sichima AH Sicima BS Sichim V 8 Ioseph ] Iosep H
8–9 Vt. . .Amorei ] om. ABOS 9 extra. . .Amorei ] Amorei in gladio et arcu meo H interlin.
P 10 potest. . .pater ] pater potest HV 10 pater. . .ordinare ] ordinare pater S 12 dicit ]
om. V 12 ordinauit ] repeated P 12 Effraim ] Efraim H Effraim et S 12 iuniorem ] om.
HSV 12 Mannasse ] Mannassem H Manasse S Manassen V 12–13 dicens. . .minori ]
inter fratres patris sui in fastu possiti sunt ut in Genessi legitur HV inter fratres patris
sui in fastu positi sunt S 15 Mannassem ] Manassen ⟨ Manessen V* 17 Lusa ] Liuza V
17 Channan ] Cannan H* Chanaan V 18–19 in. . .te ] in marg. H 18 dabo ] dabo tibi V
19 æternam ] æternū H*
218 Hibernensis 31.6
qui nati sunt in terra Aegipti antequam huc uenirem ad te, mei erunt Efraim et
Mannassem sicut Ruben et Semeon.
In Exodo: Erat autem Moyses LXXX annorum et Aaron LXXX et trium annorum,
quando locutus est ad Faraonem.
Lex: Iesue in Silo missit sortes coram Domino, diuisitque terram repromis-
sionis in nouem partes filiis Israel.
4 cf. Gen. 25:23; Rom. 9:12 5 cf. I Reg. 1:5–31 6 cf. Exod. 4:10–17 7 Exod. 7:7 10 cf.
Gen. 49:7 13 Ios. 18:10
Lex dicit: Homo cum mortuus fuerit absque filio, ad filiam eius transibit
hereditas eius. Si filiam non habuerit, habebit successores fratres suos.
Quodsi non habuerit fratres, dabis hereditatem fratribus patris eius. Si 5
non habuerit fratrem patris, dabitur hereditas his, qui eius proximi sunt.
V33.10
In Genesi: Dedit Abraham cuncta, que possiderat, Isac filio suo.
Item: Issac seruauit hereditatem Iacob.
Item: Iacob seruauit partem filio suo Ioseph. 10
tis seruat.
3 Num. 27:8–11 8 Gen. 25:5 9 cf. Gen. 25:33, 27:9–36 10 cf. Gen. 48:5–6 11 cf. Ios.
14:13, 21:12; I Chron. 4:15 12 cf. Iudic. 2:9 14 cf. Tob. 14:14–17
De hereditate filii morientis ante patrem Deo danda et aliis filiis non
H34.11 seruanda 5
V33.11
et non mittit post eum pater eius partem eius, et pars ipsius non diuiditur ad quem
perrexit ad Christum. Qua fronte uenturus es ad filium tuum, cum non mittis partem
suam in celum? Cum et Dominus dixit: Thesaurizate uobis thesauros in celo. Hic
enim tenetur ubi periat; thesaurus illic permanet, ubi Christus custus est. Qua
enim fronte hereditatem a Christo queris, cum Christum tua hereditate fraudaris? 15
Hironimus ait: Da omnia Deo qui te creauit et alit et filios tuos pascit.
Item: Hic ordo a patribus carnalibus seruatur, ut unusquisque moriens, sua propria
relinquat filiis aut fratribus. Deus autem, qui omnia tradidit, non requiratur, qui filios
alit et patrem.
In Genesi: Abraam dedit Issac omnia, que habuit; filiis autem concubina-
rum largitus est munera, et separauit eos ab Isac filio suo.
1 cf. Luc. 12:13 3 Is. 58:7 4 cf. p. 216 ln. 12 6 Aug. Serm. 9.20 ∥ cf. p. 221 ln. 2 10 cf.
p. 216 ln. 12 21 Gen. 25:5–6
4–5 De. . .seruanda ] see p. 216 ln. 14, p. 221 ln. 2 for this chap. in Hib.A 4 et ] et in
V 6–13 Agustinus. . .celum ] see p. 216 ln. 12 for this section in Hib.A 6 libris ] libro V
6 heredibus ] hedibus H* 6 thesaurizare ] thesaurisare H* thesaurisaris V 7 res ] rex
V* 8 Quare. . .seruas ] repeated V 10 seruiant ] seruiat H* 10–15 Contigit. . .fraudaris ]
see p. 221 ln. 2 for this chap. in Hib.A 10 Contigit ] contiggit (sic) H** 13 celum ] celis V
16 Hironimus ] Hieronimus V 16 ait ] om. V 18 requiratur ] requiratur ⟨ requiretur H*
20 De. . .filiis ] heading om. HV 21–22 In. . .suo ] cf. app. crit. p. 219 ln. 8 HV 21 Genesi ]
Genessi A 21 Issac ] Issaac A Isaac S 21 filiis ] filis P* 22 Isac ] Isaac AS Issac P*
31.12Hibernensis 221
V33.12
Originis in libris de heredibus ait: Pater moriens det tertiam partem fil-
iis, et III-am cesari, et tertiam æclesie. Si non habuerit æclesiam, det
pauperibus. Si non habuerit cessarem, diuidat inter filios et eclesiam. Si non SBHV
Prima pars heredibus sine sorte datur, ut in lege homo cum mortuus fuerit: re-
linquet partem filiis suis aut fratribus, et ne transferatur in aliam tribum. Secunda
regibus, dicitur enim: Da illis pro me et te. Tertia Deo, cui dicitur: Exsurge, Deus,
iudica terram, et reliqua.
Item: Ioseph totam Aegiptum in potestatem Faraonis redigit, tamen partem hered- 20
ibus relinquit.
Item: Paulus partem Deo tantum dabat, et aliam regi, et aliam sibi seruabat et
heredibus post se.
1 cf. p. 220 ln. 4 2 Aug., Sermo 9.20 ∥ cf. p. 220 ln. 6 9 Matt. 6:20 10 cf. chap. 31.22
15 cf. p. 395 ln. 9 18 Matt. 17:26 20 cf. Gen. 47:20–27 22 cf. Rom. 13:7
1 De. . .Deo ] see p. 220 ln. 4 for this chap. in Hib.B 1 seruanda ] seruanda est S 1 filiis ]
filis P* 2–5 Agustinus. . .filiis ] see p. 220 ln. 6 for this chap. in Hib.B 2 libris ] libro A
2 Nolite ] noli AS 4 fecit ] fecit et ei S 5 thesaurizare ] thezaurissare A 5 filiis ] filis P*
6 Agustinus ] om. AB 9 tibi ] om. AB 9 Thesaurizate ] thezaurizate A 9 thesauros ]
thezauros A 10 III ] tres SV 11 Originis ] Origines S Origenis V 11 libris ] libro V
11 heredibus ] hereditate V 11 ait ] om. HV 11–12 filiis ] filis P* 12 III-am ] tertiam
ABHOSV 12 cesari ] cessari P* 12 Si ] si autem V 13 filios et eclesiam ] eclesiam et fil-
ios B 13 filios ] filium HV 14 cesarem ] cessarem P* 14 nec æclesiam ] om. O 15 III ]
tres V 17 suis ] om. V 17 et ne ] V non H** 19 et reliqua ] tuam V 20 Aegiptum ]
Egyptum V 20 Faraonis ] Pharaonis V 20 tamen ] tantum V 21 relinquit ] reliquit V
222 Hibernensis 31.13
In euangelio: Reddite˛ quæ sunt cessaris cessari et que sunt Dei Deo. Notandum,
non dixit: Reddite filiis aut fratribus aut propinquis. Si non habuerit cessarem, cen-
sum totum Deo detur. Dicitur enim: Si uis perfectus esse, uade, et reliqua, quia
Domini est terra. Inde Petrus ait: Relinquimus omnia pro te, et reliqua. Maiora 5
enim sunt his centuplicata in terra et futura uita. Debet enim aliam partem mundi-
alium iecere, ne censu grauetur. Paulus enim ait: Que˛ communicatio iustitiæ cum
iniquitate aut luci cum tenebris? Si autem uolueris non potest. Dominus ait Petro:
Rede his pro me et te. Notandum quod Petrus totum, quod inuenit, non diuissit,
sed dedit cessari, et se ipsum Deo. 10
Sinodus: Omnis regio, in qua ædificatur æclesia aut ara, in II partes diuiditur:
inter eclesiam et regem. Silo enim, in qua arca fuit, Dei tantum et regis erat, et
Hierusalem, in qua templum fuit, Deo tantum et regi habitaculum fuit.
V33.14
Essaias: Ve uobis, qui iungitis domum ad domum, uillam ad uillam, agrum ad 15
agrum copulatis.
Alius: Ve ei, qui multiplicat non sua.
Sinodus: Raptor alienarum rerum et fur insidians, nullo modo discernantur.
Sinodus difiniuit: Cum quis moritur, omnia que habet, commendat Deo,
et partem cesari tribuat, et Deus per manus hominum tribuat filiis eius aut
propinquis.
2 Matt. 22:21; Marc. 12:17 4 Matt. 19:21 5 Matt. 19:27 9 Matt. 17:26 15 Is. 5:8 ∥ cf.
p. 319 ln. 2 17 Hab. 2:6
V33.15
Verus angelus per se demon factus. Mundum non suum inique possedit.
Passo autem filio hominis demon de hereditate iectus. Verus heres resti-
tutus est, ut dicitur: Ihesus in sua propria uenit; et illud: Data est mihi 5
Vt in Collationibus legitur: Et enim quantum nos docet uetus traditio has easdem HV
terras Cannaneorum, in quas introducti sunt filii Israel, filii Sem quondam fuerunt
in diuissione sortiti, quas deinceps per uim atque potentiam posteritas Cham pe-
ruassionis iniquitate possedit. In quo et Dei iudicium rectissimum conprobatur, qui
et illos de locis alienis, que˛ male occupauerant, expullit et istis antiquam patrum 15
5 Ioh. 1:11 ∥ Matt. 28:18 10 cf. Gen. 11:10–26 11 Cassian., Collat. 5.24 17 cf. Ier. 29:10;
Esdr. 1:1–5 20 II Reg. 8:1–7 ∥ Gen. 12:1 ∥ cf. p. 467 ln. 5
terra tua et peregrinare super terram, quia Dominus uocabit famem super
terram, et erit VII annis. Que obtemperauit uoci eius et peregrinata est,
et post annos reuersa est, et clamauit ad regem pro domo sua et agris. Et
rex missit per præconem suum dicens: Restitue ei uniuersorum reditus
agrorum a die, qua egresa est. 5
V33.16
Amorei partem terrae Moab, id est, ab Aroer usque ad montem Galaad,
iure gladii tullerunt, et postquam subuertit Deus Amorreos postulauit
Moab et Ammon terram a filiis Israhel. Nec inuenire potuerunt, sed diuis-
sit Moises in III partes filiis Israhel. 10
In annalibus dicitur: Pars, que uenit in partem tribus Dan, de terra Dam-
asci uenit et non reuersa est.
Item: Suburbana Acharon et Azoti de terra Philistinorum erant, et in
sortem tribus Iudæ ceciderunt.
V33.17
In libro Ruth: Tolens autem Boz X uiros de senioribus ciuitatis, dixit ad eos: Sedete
hic. Quibus resedentibus loqutus est ad propinquum: Partem agri fratris nostri
Elimelec autem uendit Noemi, que reuersa est de regione Moab. Quod audire
te uolui, et tibi dicere coram cunctis audientibus maioribus natu de populo meo.
Si uis possidere iure propinquitatis, eme et posside. Sin autem tibi displicet, hoc 20
ipsum indica mihi, ut emam. Nullus enim propinquus, excepto te, qui prior es, et
7 cf. Deut. 3:12; Ios. 12:2, 13:9–10 13 cf. Ios. 15:46 16 Ruth 4:2–6
1 super terram ] om. ABHSV 2 VII ] septem SV 2 annis ] annos A annorum S 2 uoci ]
om. V 3 post ] post multos ASV 3 est ] om. ABHOSV 3 et (2) ] om. ABHOSV
3 regem ] regem Israhel HV 3 Et ] om. HV 4 præconem ] pretorem HV 4 Restitue ]
restituite ABHOSV 4 ei ] illi HV 5 est ] est usque ad hoc tempus HV 6 mutatis ]
mutatis sed alio modo H motandis P* 7 Aroer ] Oroer V 7 ad ] om. V 7 montem ]
om. HV 7 Galaad ] Galad AHP* 8 tullerunt ] sustulerunt S 9 Ammon ] Amon A
9 filiis ] filis P* 9 sed ] sed prius HV 10 Moises ] Moyses ABHOSV 10 III ] tres HSV
10 filiis ] filis P* 10 Israhel ] in marg. quia Cananei prius per gladium ex Damasco et
postea Israel ex Cananeis traxerunt O 11 In ] item in H item V 11 dicitur ] om. HV
11 partem ] partes V 12 uenit ] erat HV 13 Acharon ] Accharon S 13 Azoti ] Ozzi V
14 ceciderunt ] ciciderunt P* 16 libro ] libris O2 16 autem ] itaque O2 16 Boz ] Booz
V 16 X ] decem V 16 dixit ] dicit O2 V 17 propinquum ] propinquum parent enim V
17 fratris ] fatris H** 18 Elimelec ] Elimelech O2 V 18 autem ] om. O2 V 19 dicere ]
dicere in V 21 ut ] om. H** 21 emam ] om. V
31.17Hibernensis 225
me, qui secundus sum. At ille respondit: Ego agrum emam. Cui dixit Boz: Quando
emeris de manu mulieris, Ruth quoque Moabiditen, que uxor defuncti fuit, debes
eam accipere, ut suscites nomen propinqui tui in hereditate sua. Qui respondit:
Cædo iure propinquitatis, neque enim posteritatem familiae mæ delere debeo. Tu
meo utere preuilegio, quo me libenter carrere profiteor. 5
V33.18
In lege: Caleph dedit hereditatem Axe filiæ postulanti.
In libro Iessu: Et dixit Caleph: Qui percusserit Cariath Sepher et coeperit eam, HV
dabo ei Axam filiam meam uxorem. Coepitque eam Othoniel filius Cenez, frater
Caleph iunior. Deditque ei Axam filiam suam uxorem. Qui, cum pergerent simul, 10
suassit ei uir suus, ut peteret a patre suo agrum, suspirauit ut sedebat in assino.
Cui Caleph: Quid habes, inquit? At illa respondit: Da mihi benedictionem; aus-
tralem terram arentem dedisti mihi, iunge et inriguam. Dedit itaque ei Caleph
inriguam superius et inferius.
In fine libri Iob: Non sunt inuente mulieres speciose ut filiæ Iob in uniuersa terra. 15
V33.20
Non ad Euam dicitur, maledicta terra in opere tuo, sed Adæ.
Et non Euae dicitur, tu dominabiris omnibus his. Sed dicitur: Adduxit ea ad HV
Adam, et reliqua.
7 cf. Iudic. 1:15 8 Ios. 15:16–19 15 Iob 42:15 21 Gen. 3:17 22 Gen. 4:7 22 Gen. 2:19
Recte tribus filiorum Ioseph locuta est. Et haec est lex super filiabus Salphath a
1 cf. Gen. 9:7 9 cf. Ios. 6:25–6 13 Num. 27:1–4 17 Num. 36:5–12 ∥ cf. p. 335 ln. 7
1 Item. . .filiabus ] om. HV 1 Item ] om. HV 1 Noe ] Noe inter III (tres V) HV 1 filiis ]
filios HV 1 suis. . .terre˛ ] om. B this section follows 4 H 2 Item. . .repromissionis ]
this section precedes ln. 5 HV 2 uiros ] uiros tantum S 2 terra ] terram A
3 Hironimus ] Hieronimus BSV 3 terra. . .maledicitur ] maledicetur terra H 3 terra ]
terram A 4 diuidit ] ita habet hereditatem terram proprium enim mulieris parire
A* 5 Agustinus ] Augustinus V 5–6 ita. . .parere ] repeated A 5 uir habet ] om. B
6 hereditariam terram ] terram hereditariam HV 6 parere ] parire P* 7 domu ] domu
sua H domo sua V 8 De. . .hereditatem ] this chap. is divided in HV and follows p. 225
ln. 18, p. 226 ln. 7. Its titles in HV are: (H34.21 V33.21) de eo quod filiae diuidunt hered-
itatem and (H34.19 V33.19) de eo quod diuidunt feminae hereditatem quam possiderunt
patris sui 8 hereditatem ] hereditatem non tamen principalem S 9 Originis ] Orige-
nis V 9 dicit ] om. V 9 Raab ] Rab AHP* 9 Hiricho ] Hiericho ABOSV Hericho H
Hirico P* 9 patris ] om. AS 9–10 consequta. . .ut ] tenuit HV 9 consequta ] conse-
cuta AS 10 ut. . .fuerit ] om. ABS 11 Hironimus ] Hieronimus BSV Hironimus ait H
11 de ] om. V 12 pariter (1) ] pariter tenent HV 12 consequuntur ] om. HV 13 dicit ]
om. V 13 Salpath ] Salphath AV Salfath H Selphat S 13 Mannasse ] Manasse A Man-
nasses H Manassen S 13 Moisen ] Moysen HS Moyse V 16 priuamur ] priuatur AV
16 hereditate ] heredibus V 18 Salphath ] Salfath V
31.20Hibernensis 227
Domino promulgata: Nubant quibus uolunt, tantum sue tribus hominibus, ne com-
misceatur possessio filiorum de tribu in tribum. Omnes enim uiri ducent uxores
de tribu et cognatione sua. Et cuncte feminæ maritos de eadem tribu accipient,
ut hereditas in familis permaneat, ne sibi commesceantur tribus, sed ita maneant,
ut a Deo separate sunt. Fecerunt itaque filiæ Salpath, ut fuerat imperatum. Et 5
nubserunt Maala, et Tharsa, et Egla, et Melcha, et Notha filiis patrui sui de familia
Mannasses, qui fuit filius Ioseph. Et possessio, que illis fuerat adtributa, mansit in
tribu et familia patris earum.
Moises retulit hanc questionem ad iuditium Domini, qui dixit: Rem iustam
postulant filiae Salphat. Date eis hereditatem in medio fratrum suorum. 10
quidem proprii iuris sunt. Puellis autem ministrantibus se oues et lanam, quodsi
9 Num. 27:6 11 Num. 36:8 13 Num. 36:7 18 Num. 27:10
V33.22
Gregorius Nazanzenus: Qui nutrit infirmos, hereditatem eorum conse-
quatur. 10
Christus namque dicit: Infirmus fui et uisitastis me, ideo possidete hered-
itatem meam.
Hironimus: Nutrire infirmos et fouere Christum nihil interest; nutriendus
enim quia Christus infirmus fuit.
V33.23
V33.24
Sinodus: Coeredes duorum patrum contradicentes, ubi inuenitur ætas et
prudentia ac dignitas morum et bona conscientia, eligatur. Et credatur
quod dicat, aut sorte, que discernit omnem dubietatem, aut iudicibus 5
idoneis interpretantur.
Item: Heredes mortuorum sic iudicentur: Si alter habuerit testes, adhibeat.
Si non habuerit, ætas uidenda, et nobilitas, et ordinatio, et ratio. Si autem
titubauerint, aut sorte aut ueritate, que superat omnia, aut a iudicibus
ueris in alteram partem non declinantibus, interpretentur. 10
V33.25
Filius Sirac dicit: Qui diligit filium suum adsiduat [illi flagella, aut laetetur] in nouis- 15
simo sui. Et qui docet filium suum lætabitur in illo, et non palpet proximorum hostia,
et in medio domesticorum in ipso gloriabitur. Qui docet filium suum in zelum mittet
inimicum. Mortuus est pater eius, et quasi non sit mortuus; similem enim relinquit
sibi post se. In uita sua uidit et lætatus est in illo, et in obitu suo non est con-
tristatus, nec confussus est coram inimicis. Relinquet enim deffensorem domui et 20
Agustinus inquit: Facile est, ut illi, quos mouet, aduertant duos patres habere
potuisse Ioseph: unum a quo genitus, alterum a quo fuerat adoptatus. Antiqua
enim adoptanti consuetudo etiam in illo populo Dei, ut sibi filios facerent quos non
ipsi genuerunt, sicut Iacob adpotauit filios Ioseph in locum filiorum. 5
In cronicis legitur: Nerua morbo periit in hortis Salustianis anno ætatis sue˛ LXXII,
cum iam Troianum adoptasset in filium.
In libris ethimologiarum: Adoptiuus filius est qui a patre eius iusto aut auo aut
proauo, cuius potestate per mancipationem filius traditur in alienam potestatem.
Qui utriusque fert nomen, ut Fabius Emilius uel Scipus Paulinus. 10
Origines: Igitur Iugurtha, Micin ipse Numidarum regis adoptiuus filius heresque, in-
ter naturales eius filios factus primus. Coheredes filios contempnit, id est, Emisalem
occidit atque Herbalem uictum Affrica expullit.
In libris ethimologiarum:
˛ IIII modis fili appelantur: Natura, emitatione, adoptione,
doctrina. 15
Agustinus in libris Enchiritana dicit: Non omne quod de aliquo nascitur, .i., ut uer-
mis nascitur de carne, etiam filium eius de quo nascitur, potest dici. Sicut non
omnis, qui dicuntur alicuius fili, consequens, ut de illo etiam nati esse dicantur,
sicut sunt qui adoptantur. Dicuntur etiam fili gehenne, non ex illa nati, sed in illam
preparati. 20
In libris ethimologiarum: Proheres est qui loco heredis fungitur, quasi pro herede.
Est enim aut institutus aut substitutus.
2 Aug., De consensu euangel. 2.3 CSEL 43, pp. 84–85 ∥ cf. p. 333 ln. 16 5 cf. Gen. 48:5–6
6 Euseb. (tr. Hier.), Chron. 219 GCS 47, pp. 193d 8 Isid., Etymol. 9.5.20 11 Oros., Hist.
5.15.3 14 Isid., Etymol. 9.5.3, 15, 16 16 Aug., Enchirid. 39 21 Isid., Etymol. 9.5.2
De retinente debitum 15 HV
H35.3 V34.3
1 usuris ] ussuris P* 3 dicit ] om. HV 4 Regum. . .libro ] libris Regum H libro Regum V
4 libro ] libris AS 5 ad Romanos ] om. AHSV 6–7 Sinodus. . .debes ] om. A this section
follows ln. 11 V 6 Sinodus. . .Aralatensis ] om. V 6 reddi. . .tibi ] tibi reddi H 6 tibi ]
om. V 6 tantum ] tamen H 8 Romana ] Aralatensis A Romanorum H 8–9 excom-
monicatus ] excommunis AV excommonis HP* 10 Item ] item dicitur H 13 Moises ]
Moyses ait H Moyses SV 14 Salamon ] Salomon ABSV 14 Ne ] non V 14 teneas ]
retineas S 14 tui ] ABHSV om. OP** 16 Hironimus ] Hieronimus BV 16 retinet ]
retenet P* 16 aliene˛ ] aliae HV 17 more ] HOSV a more ABP** 17 crimen ] cremen
P* 17 committit ] incurrit S
232 Hibernensis 32.2
De eo quod debitum debet reddi licet post mortem eius, cui debetur HV
H35.4 V34.4
In uita patrum: Quidam maritus moriens, debitum fratri non redens, inferni depu- HSV
tatur locis. Inde per uissionem mulieri ostendit et rogauit, ut debitum solueret et
oblationem pro se daret.
In libris Regum: Helias mulieri remanenti post mortem mariti dicit, ut redderet 5 HV
debitum pro filiis suis, dicens: Vade et uende oleum et redde debitori tuo.
hoc neccesse est alium operari, alium operanti prebere mercidem, alium
seruire, alium dominari, alium regi, alium regere. Sed hanc inæquali-
tatem, que mortalium uitam necessario subsequta est, diuina misericordia
in occassionem iustitiæ et misericordie˛ humanitatisque conuertit: ut dum
hec inter homines aguntur, sit unicuique causa iuste agendi cum eo, cui 15
merces operis exsoluta est, et faciendi misericordiam cum eo, qui debilitate
fortasis aut penuria intercedente debitum soluere non potest.
Agustinus: Qui debitum inopi dimittit, opus Christianum operatur.
Originis: Qui querit debitum ab inope, exactor aliene rei efficitur.
Faustus: Si commendaueris propria, caue ne exigas aliena; cui enim com- 20
modasti, si non habeat unde reddat, aliena exigis. Propter enim inopiam
Dominus dimissit seruo.
6 II Reg. 4:7 8 Clemens Recognit. 9.7 18 Aug., De serm. dom. in mont. 2.8.28 CCSL 35, p.
117
De fenore HV
H35.7 V34.7
1 Aug., De serm. dom. in mont. 2.8.28 CCSL 35, p. 117 4 cf. p. 236 ln. 2 10 Sir. 29:4–9
15 Sir. 20:16
Lex dicit: Non negabis mercedem fratris tui siue aduene, qui moratur in
terra tua, sed eadem die reddes praetium operis sui ante solis occassum,
quia pauper est, et ex eo sustentat animam suam; ne clamet contra te ad
Dominum et reputetur tibi in peccatum. 5
dedistis.
Iob: Omnem mercinarium non fraudaui. 10 HV
2 Deut. 24:14–15 6 Tob. 4:15 11 Tob. 4:15 13 cf. Matt. 20:2, 12 14 cf. Matt. 20:2, 12
V34.10
In Paralipiminon: Amasias rex Israel conduxit de Israel robustorum C, et
illis C talenta tradidit argenti. Venit autem homo Dei ad illum et ait: O 5
rex, non egredietur tecum exercitus Israel, non est enim Deus cum Israel
et cunctis filiis Effraim. Et ait homo Dei: Si putas in robore exercitus bella
consistere, superari te faciet Dominus ab hostibus tuis. Et ait homo Dei:
Eice eos a te. Dixitque Amassias rex ad hominem Dei: Quid ergo fiet de C
talentis, quæ dedi militibus Israel? Et respondit homo Dei: Relinque, quia 10
V34.11
Lex dicit: Si debet tibi aliquid frater tuus et non habet quod reddat tibi,
summe pignus ab eo et custodi, ut accipias quod debet.
V34.13
Sinodus Hibernensis statuit quintam partem debiti in pignus tribui, ut
in lege dicitur: Reddet quintam partem. Et si non soluerit pignus suum
usque ad certum tempus, non soluet in aeternum, et reddet totum debi-
tum, nisi miserearis illius.
4 II Chron. 25:6–9 13 cf. Deut. 24:10 17 Num. 5:7
1 Item ] item omnis A 1 Mercennarius ] mercinarius P* 3 uice ] uice uel sine fenore
A 4 Paralipiminon ] Paralipimino S Paralipomenon V 4 Amasias ] Amassias AS ait
Amasias H 4 Israel (1) ] om. ABHOSV 4 robustorum ] om. V 4 C ] C milia S cen-
tum V 4–5 et illis C ] om. V 5 tradidit argenti ] argenti tradidit V 5 autem ] om.
A 6 non (1) ] om. V 9 Eice ] eiece A eiice S 9 Amassias ] Iosias V 9 de C ] decim
A centum S 10 quia ] qui P* 11 tibi. . .possit ] possit dare tibi A 11 multo ] multa
HP*S 13 dicit ] om. V 13 debet tibi ] SV debeas A debes BHOP** 13 aliquid. . .tuus
et ] fratri tuo aliquid A 13 frater ] frater SV fratri ABHOP** 13 tuus et ] SV tuo
ABHOP** 13 habet ] SV habenti ABHOP** 13 tibi (2) ] om. V 14 debet ] SV debeas
ABHOP** 16 Sinodus Hibernensis ] sinodus uel Hibernensis (sic) H Romana sinodus
uel Hibernensis V 17 Reddet ] redde HSV 18–19 totum debitum ] debitum totum HV
19 miserearis ] miseriaris P* 19 illius ] illi V
236 Hibernensis 32.10
V34.12
Ezechiel de homine iusto dicit: Hominem inopem non depremit, et pignus
debenti aliquid reddet.
Lex dicit: Cum repetis aliquam rem a proximo tuo, quam debet tibi, non
ingredieris domum eius, ut auferis pignus, sed stabis foris, et ille tibi pro- 5
ferat quod habuerat. Si pauper est, non pernoctabit aput te, sed reddes ei
ante solis occasum, ut dormiens benedicat tibi, et habeas iusticiam coram
Deo.
Item in lege: Non tolles molam aut uestimentum proximi tui in pignus,
quia his sustentatur uita eius. 10
V34.14
Hironimus in libris de regula monachorum: Omnia, que acciperis, red-
denda sunt cum foenore. Longa enim delatio usuram parit.
Dominus in euangelio cum usura suam pecuniam exigit.
Gregorius in homelis dicit: Qui accepit pecuniam alicuius, cum usura red- 15
2 cf. p. 233 ln. 4 4 Deut. 24:10–13 9 Deut. 24:6; Exod. 22:26 14 cf. Luc. 19:23 20 Deut.
23:19
Item Lex: Si aliquid proximo tuo dederis uel alieno, non exiges cum usura.
Dauid laudando uirum sanctum dicit: Qui pecuniam suam; usque: Non
accipit.
Ezechiel: Panem essurienti dabit, et nudum operiet, et pecuniam suam
non dabit ad ussuram, et super habundantiam non accipiet. 5
Noli esse cum his, qui defigunt manus suas, et qui uades se offerunt pro debitis HV
aliorum. Si enim non habeas unde restituas, quid cause est, ut tollat opperimen- 15
2 Ps. 14:5 4 Ezech. 18:7–8 14 Prou. 22:26–27 17 cf. Prou. 6:1 18 Prou. 11:15 19 Prou.
20:16
Sinodus Hibernensis: Non est dignus fideiusor fieri seruus nec perigri-
nus, nec robustus, nec monachus, nisi imperante abbate, nec filius, nisi
imperante patre, nec foemina, nisi domina uirgo et sancta. 10
Sinodus Hibernensis dicit, ut rata reddat debita pro quibus fixerat manus
ita, ut prima uice XV diebus expectet debitorem, secunda uice XX diebus,
tertia uice XXX diebus, quarta uice XL diebus. Postea sine reputatione
reddat debitum. 15
Item: Alii aliter dicunt, ut si pro uiuo, prima uice X diebus exspectet, II-a
uice V-e; si uero pro mortuo, XXX diebus.
2 Canon. Apost. §20 3 Syn. episc. §8 ∥ cf. p. 240 ln. 10
33.6 De eo quod aliquid non debet emere aut uendere sine ratis
et stipulationibus
H36.6 V35.6
Puer Abraham iurauit. Erat autem Abraham senex dierum multorum et Domi- HV
nus benedixerat ei. Dixitque ad seruum seniorem domus suæ, qui praerat om-
nibus, que habebat: Pone manum tuam subter femor meum, ut adiurem te per 15
Dominum Deum cæli et terræ, ut non accipias uxorem filio meo de filiabus Can-
naneorum inter quos habito, et reliqua. Et paulo post dicitur: Possuit ergo seruus
manum subter femor Abraham domini sui, et iurauit illi super sermonem hunc.
Iacob iurauit ad Laban iuxta aceruum testimoni. Respondit ei Laban: Filiæ, HV
et filii tui, et greges tui, et omnia, que˛ cernis, mea sunt. Veni ergo et ineamus fedus, 20
ut sit testimonium inter me et te. Tullit Iacob lapidem et erexit illum in titulum, et
reliqua. Et paulo post ait: Iurauit Iacob per nomen patris sui Issaac.
Isaac iurauit ad Abimelech et Phichol. In Genessi: Ad quem locum cum HV
uobis? Qui responderunt: Vidimus tecum esse Dominum et idcirco nunc diximus:
Sit iuramentum inter nos et te, et ineamus fedus, et reliqua. Et paulo post: Fecit
ergo eis conuiuium, et post cibum et potum surgentes mane iurauerunt sibi mutuo.
Moises iurauit ad Iætro sacerdotem Madian.
Iessus iurauit non quiesciturus donec deleret et Achis. 10
me. 15
2 ait ] om. V 2 Issaac ] Isaac V 3 Isaac iurauit ] iurauit Issaac HV 3 Isaac ] Isac P*
Issaac A 3 Abimelech ] Abimalech A 3 Phichol ] Pichol AH 3 In. . .cum ] atquēoūu
(sic) V 4 Iocaz ] Ochaz V 5 Isac. . .odistis ] in marg. H 5 Isac ] Isaac V 6 diximus ]
Vulg. Dominus HV 9 Moises. . .iurauit ] iurauit Moyses HV 9 Moises ] Moyses ABOS
9 Iætro ] Iethron ABHS Hiezro O Iætron P* Iethro V 9 Madian ] Matian H* 10 Iessus
iurauit. . .Achis ] om. A 10 Iessus iurauit ] iurauit Iesus (Hiesus V) HV 10 quiesciturus ]
quiesciturum H quesciturus V 10 et ] om. S 10 Achis ] Achi ciuitatem HV Achi
S 11 Iessus ] om. HV 11 Gabaonitas ] Gabonitas H 13 dicit ] om. HV 13 et ] om.
A 13 non ] nec A 13 poenitebit ] ABHOS penere P** peniteuit V 14 in ] om. H
16–17 Paulus. . .sancto ] this section follows ln. 22 HV 19 Hironimus ] Hieronimus
BSV 19 Ihesum testor ] testor Ihesum HV 20 Propheta. . .mea ] this section follows ln.
15 HV 20 Propheta ] ut propheta A profeta H 22 In. . .Lege ] lex V 22 Reddes ] redde
V 22 uota. . .tua ] iuramenta S 22 uota ] iuramenta HV
242 Hibernensis 34.2
nas amittant.
Dominus in æuangelio: Non iurabis omnino neque per caelum, quia sedes
Dei est, neque per terram, quia scabellum pedum eius est. 20
In æuangelio: Ego autem dico uobis non iurare omnino. Sit autem sermo
uester: est, est, non, non. Quod autem habundantius, a malo est. 5
posceretur, ait sibi non licere omnino iurare pro eo, quod esset Christianus.
huiuscemodi malum.
Isidorus in libris de natura rerum: Non est conseruandum sacramentum,
quo malum incaute promittitur, ueluti si quispiam adulterae coniunctus
4 Matt. 5:34–35 9 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 6.5.5 14 cf. p. 139 ln. 2, p. 244 ln. 3,
p. 469 ln. 22 17 Isid., Sentent. 2.31.9
Originis: Alii frustra iurant, nec se ipsos adiuuant aut alios; ut melius
soluere uideantur, quam inplere.
Sinodus: Definitio incauta laudabiliter soluenda; nec preuaricatio, sed
temeritatis emendatio.
In Regum libro Saul iurauit Ionathan occidi, nec occissus est, nec in hoc 10
iuramento culpatur, quia iuxta uoluntatem suam, non Dei uoluntatem iu-
rauit.
Saul enim dicit ad Ionathan: Hoc faciat mihi Dominus et hæc addat, quia morte HV
morieris, Ionathan. Dixitque populus ad Saul: Ergone Ionathan moritur, qui fecit
salutem hanc magnam in Israel? Hoc nefas est, uiuit Dominus, si ceciderit capillus 15
de capillis eius; .i., quia Ionathan et armiger eius occidit XX Philistinorum in una
die.
Tertium est: Si mulier sita in aetate puerili in domo patris se iuramento
constrinxerit, si pater statim, ut audierit, contradixerit, uota eius et iura-
menta eius inrita erunt, nec tenebitur noxia. 20
3 cf. p. 139 ln. 2, p. 243 ln. 14, p. 469 ln. 22 10 cf. I Sam. 14:44 ∥ cf. p. 473 ln. 17
13 I Sam. 14:44–45 18 cf. Num. 30:4–6 ∥ cf. p. 100 ln. 17, p. 245 ln. 9, p. 473 ln. 14
Item: Quod semel egressum est de labis tuis, obseruabis sicut promisisti Domino HV
Deo tuo.
Hironimus: Omne, quod Deo uoueris, fac, ne reus periuri inueniaris.
In euangelio enim ait: Periurii regnum Dei non possidebunt. HV
tamen, qui testis conscientiae est, ita hoc accipit, sicut ille, cui iuratur, intel-
legit. Dupliciter autem eius reus fit, qui et Dei nomen in uanum adsumsit
et proximum dolo capit.
sed incredulitate eorum, qui non credunt quod dicimus, iurare conpel-
limur. Talique necessitate iurandi consuetudinem facimus. Sunt multi
ad credendum pigri, qui non mouentur ad fidem uerbi. Grauiter autem
delinquunt, qui sibi loquentes iurare conpellunt.
periurium
H37.10
V36.10
In Leuitico: Anima—quae peccauerit, et audierit uocem periurantis, et
testis fuerit, aut ipse uiderit, aut conscius fuerit—nisi indicauerit, portabit
iniquitatem suam.
5 Isid., Sentent. 2.31.8 10 Isid., Sentent. 2.31.6, 7 17 Leuit. 5:1
V36.11
In Leuitico: Anima, que periurauerit uel male quid fecerit uel bene, et
oblita fuerit et postea intellexerit, agat penitentiam pro peccato, et offerat
agnum, siue capram, uel II turtores, uel II pullos columbarum.
V36.12
Issidorus in libris de natura rerum: Iurare est Dei illa prouidentia, qua
statuit non conuellere statuta.
Item: Penetentia autem Dei mutatio rerum est; non penitere autem statuta
non reuocare; ut est illud: Iurauit Dominus et non penitebit eum; id est, qui iurauit, S
non mutabitur. 10
V36.13
Sinodus Sardinensis ait: Placuit, ut qui accussatur, id est, si timuerit uim
temerarie multitudinis, elegat sibi locum proximum, quo facile testes posit
adhibere, ubi causa finiatur siue per iuramentum siue iuxta altare. 15
V36.14
Sinodus Consulentis: Hii, qui contendunt quacumque ex causa, si alter
cum teste uno aut cum pluribus, et alius sine teste, iuramentum cum
pluribus erit.
V36.15
Sinodus Romana de duobus contententibus sine testibus: Per IIII euangelia, an-
tequam communicet sacerdos sacrificium, testatur qui adprobatur, et sub iudice
flamma relinquatur.
Per Heremiam Dominus dicit: Ego percussi foedus cum patribus uestris
in die, qua eduxi eos de terra Aegipti et de domo seruitutis, dicens: Cum 10
conpleti fuerint VII anni, dimittat unusquisque fratrem suum Ebreum, qui
uenditus est ei. Seruiet tibi VI annis, et septimo anno dimitas eum a te
liberum.
Lex dicit: Quodsi homo agrum possessionis sue uendiderit, iuxta men- 15
De antiquitate summouenda Θ
Si statim ab anno incipiente iubelii uouerit agrum, quando ualere potest, tanto HV
V37.10
Agustinus in libris de uirgine sinclita dicit: Nolite appetere ea, que ueter- 15
ata ratio obliuioni tradidit, aut ea, que patrum memoria senuerunt.
Originis: Quicumque sua propria in alienitate reliquerit per III reges aut
III episcopos, non facile retrahet.
2 Leuit. 27:17–20 9 Ier. 32:11 12 cf. Leuit. 25:24
V37.11
Angelus de cælo iectus numquam ad suam libertatem perueniat. Adam de par- 5
adisso iectus numquam in eum corporaliter reuertetur. Genus Cham de Siria iec-
tum non reuertetur iterum in eam, et reliqua similia.
V37.12
Lex: Noli transferre terminos, quos possuerunt patres.
In Prouerbiis: Ne transgredieris terminos antiquos, quos possuerunt patres tui. 10
V37.13
In lege: immolatio peccorum. In nouo: immolatio uirtutum.
Eusebius Cessariensis: Tunc uidetur esse rectius motare sententiam, cum eam 20
melior sermo et rectior superauerit, non ex suasione humana, nec fuco eloquen-
tiæ, sed diuinarum scripturarum adsertione.
9 Prou. 22:28 10 Prou. 22:28 11 Prou. 23:10 12 Deut. 27:17 16 Ioh. 19:22 17 Matt.
24:35; Marc. 13:31
Cassianus: Melius est motare nostram sententiam, quam subire iacturam rei salu-
bris ac perfecte.
V37.14
In libris historiarum: Sancimus, ait, si qua domus, uel agri, uel quelibet predia
a Christianis direpta sunt, siue per fiscum, siue in dona conlata, hæc omnia in 5
est.
1 cf. Cassian., Collat. 2.26.1 4 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 9.10.11 ∥ cf. p. 102 ln. 10, p. 318
ln. 12 7 cf. Syn. Pat. §30 ∥ cf. ln. 13 9 Isid., Chron. 325, 327, 329–30 ∥ cf. p. 102 ln. 16,
p. 318 ln. 16, p. 390 ln. 10 13 Syn. Pat. §30 ∥ cf. ln. 7
4–6 In. . .precipimus ] see p. 318 ln. 12 for this section in Hib.A 4 Sancimus, ait ] H
5 direpta ] auerta V 5 siue (2) ] V si H** 7 ueteratur ] ueteritur V 9–11 In. . .restituit ]
see p. 102 ln. 16, p. 318 ln. 16 for this section in Hib.A 9 cronicis ] chronica V 9 XX ] uiginti
V 10 Galiseus ] Galienus V 10 II ] duobus V 10 anno ] annis V 10 Galiseo ] Galieno
V 10 XXX ] triginta V 12 De. . .nouo ] this chap. follows p. 254 ln. 13 HV 12 iubelei ]
iubelii P* 13 de. . .uenditis ] in marg. de uenditis H 13 uenditis ] ABOSV uendentis P**
13–14 obseruande ] obseruandi A 14 iubelei ] iubelii P* iubilei H 14 anni L-mi ] quin-
gesimi anni HV 14 L-mi ] quinquagesimi S 15 ueterato ] ueterata A 15 negotiatio ]
OS negutio A negotio ⟨ negotiatio H* negotio BP**
35.9Hibernensis 253
Lex dicit: Qui uendiderit domum intra muros urbis, habebit licentiam red-
imendi donec unus inpleatur annus. Et si non redimerit, et anni circulus
euolutus fuerit, emtor possedebit eam et posteri eius in perpetuum, et
redemi non poterit etiam in iubeleo. 5
dantur
H38.9 V37.9
In libris Regum: Dixit autem Dauid ad Acchis: Si inueni gratiam in oculis tuis, detur
mihi locus in una urbium regionis huius, ut habitem ibi. Cur autem habitat seruus
tuus in ciuitate regis tecum? Dedit itaque Acchis in die illa Secheleg, propter quam 10
causam facta est Secheleg regnum Iuda usque in diem hunc. Fuit autem numerus
dierum quibus habitauit Dauid in regione Philistinorum IIII mentium.
V37.15
In disputatione seniorum: Si quis subrietate tumens dixerit: Mundum retro reuoluis, 15
tur ex alienis hereditatibus, non de his, que inter regem et ecclesiam fiunt,
quia rex proprium æclesie quanto tempore non subtrahet, ita æclesie ius
regis, non de his, que fiunt inter fratres, quia frater fratrem non fraudat.
35.11 De III causis, quibus factus est iubeleus, hoc est remissio
Dei 10
H38.6 V37.6
III-um ab homine sed permissu Dei, ut Gottoniel post Iessu Naue ordi-
natus est, quia populus a principe distitutus dixit: Quis ibit ante nos?
Dominus ait: Iuda ante uos ibit. Inde semetipsi ordinauerunt principes,
alios quidem bonos, alios malos.
IIII ordinatus a maligno, ut Abimmalech, qui interficit LXX fratres suos, filios 5 HV
quid in se adhuc uitium regnat, ne is, quem crimen deprauat proprium, interces- 15
sor fieri appetat pro culpis aliorum. Quia cum is, qui displicet, ad intercedendum
mittitur, irati animus ad deteriora prouocatur.
Gregorius: Vsus quidem conuersationis recte est, ut preesse non audeat, qui
subesse non dedicerit, ne subiectis obedientiam imperet, quam prelatis non nouit
exhibere. 20
regnantium cum Christo. Hinc dicitur: Non sanctorum filii sunt qui tenent
loca eorum, sed qui exercent opera eorum.
Hironimus: Viri sublimis culpa graue peccatum. Quanto enim honorabil-
ior est persona, tanto aceruissimum est peccatum.
Originis quidam: Adsumta aeclesia Dei et rebus diuinis eleuantur et cunc- 20
tos fastu superbie˛ paruipendunt. Hos canes magis quam principes nomino.
6 cf. Is. 29:10; Ezech. 45:9 7 Ier. 23:1 9 Ezech. 34:2–5 15 Hier., ad Heliodor., ep. 14.9
CSEL 54, p. 59
H39.6 V38.6 36.5 De eo quod principes non culpandi sunt paruo crimine
V38.16
Sinodus: Oportet eum, qui uult principari, prius monachum esse, et eum,
qui uult hereditare, prius pium esse, qui uult docere, prius discipulum
esse.
2 Greg. I, Reg. past. 3.4 4 cf. I Sam. 24 6 Fragmenta Gildae §9 (Winterbottom, 145) ∥ cf.
Num. 12 12 cf. p. 260 ln. 10
cipis nobis, faciemus, et quocumque misseris, ibimus. Sicut obedimus Moysi, sic
obedimus tibi, tantum sit Dominus tecum, sicut fuit cum Moyse; qui contradixerit 5
V38.17
Ezechiel dicit: Omnis populus terræ tenebitur primitis principi in Israel.
Patricius: Ministri Christi uos estis, et unusquisque uestrum principem suum sciat, 10 HV
Sinodus: Episcopus, qui præest æclesiæ, conuocat seniores et indicat eis elec-
tionem suam, hoc est uirum condignum uirtutibus eius, ne post mortem contentio
oriatur.
Item: Aepiscopus, qui praeest, elegat unum siue duos ex consensu clericorum, ne
parochia et monachi sine gubernatione fiant. 20
Item: Petrus ante passionem suam in conuentu fratrum dixit: Audite me fratres,
dies mortis meæ instat. Hunc Clementem uobis ordino, cathedram praedicationis
doctrine trado, quia commes mihi in omnibus fuit.
Petrus de Clemente: Quem pre ceteris expertus sum Deum colendem, studis ded- 5
Post mortem Saul Dauid ordinatur. Post mortem Dauid Salamon ordinatur. Post
mortem Salamon Roboam ordinatur consensu populi. Post mortem Iudas Scarioth 10
natur.
1 Passio S. Petri §15 5 Pseudo-Clemens, Epist. ad Iacob. 3.2 ∥ cf. p. 15 ln. 1 9 cf. I Sam.
16:13 ∥ cf. I Reg. 2:12 10 cf. I Reg. 11:43 11 cf. Act. 1:26 12 Heb. 9:17 14 cf. p. 17 ln. 3
16 cf. p. 17 ln. 5 18 cf. p. 265 ln. 5
V38.12
Iob: Neminem contempsi et humilis fui ad uniuersos.
Moises: Non grauis fui populo huic, neque asinum cuiusquam per uim
sustulli.
Item in lege: Moises uir erat mitissimus coram Domino. 5
Christus dicit: Quicumque uoluerit maior fieri inter uos, sit uester minis-
ter.
Hironimus: Princeps debet seruus esse et minister, quia gradum minis- 15
trationis accipit, ut Christus ait: Filius hominis non uenit ministrari, sed
ministrare.
5 Num. 12:3 9 II Tim. 2:24 13 Matt. 20:26 16 Matt. 20:28
3 Moises ] Moyses in Numeris AS Moysen ait erat Moyses uir mittisumus coram Deo
(cf. following section) HV 3 Non ] item non HV 3 grauis ] grandis H 3 asinum ]
om. HV assinnum P* asinam S 3–4 cuiusquam. . .sustulli ] per uim quicquam tulli
HV 5 Item. . .Domino ] cf. app. crit. of previous section for this section in HV 5 Moises ]
Moyses ABS 6 Gregorius. . .condemnet ] om. HV 6 omeliis ] homelis A homilis
P* 6 indebite ] iniuste A interlin. .i. iniuste B 6 condemnet ] condamnat P* con-
tempnat S 7 Idem. . .debet ] debet esse humilis HV 7 Idem ] item S Gregorius
HVΘ 7–8 humilis. . .superbie˛ ] this section follows the next HV 7 accepit ] accipit AP*S
8 superbie˛ ] superuiatus V 9–10 Paulus. . .superbum ] this section precedes the previous HV
9–10 superbum ] superbum et reliqua H 13 dicit ] om. HV 13 uoluerit ] om. H after
uos V 13 fieri ] fuerit H 13 sit ] interlin. erit H fit S uoluerit sit V 15 Hironimus ] Hi-
eronimus BSV 16 accipit ] accepit S 16 ut ] om. V 16 Filius. . .uenit ] non uenit filius
hominis HV
36.12Hibernensis 263
Hironimus: Sic debet principem æclesie nihil proprium scire, sed omnia
sub manu collegere ministri, nudos uestire, egenos sumere, seniores hon-
orare, omnibus ministrare, exemplo Christi dicentis: Non ueni ministrari,
sed ministrare. Intende quod Christus loculos credebat Iudæ ad alendos 10
V38.13
Moises habuit ministrum filium Nun, cuius sine consilio nihil faciebat.
Item: Abraham habuit ministrum, cui omnia sua commisit.
Dauid quoque multos habuit ministros. 15
36.15 De eo quod non debet princeps nisi parua donare sine con-
silio subiectorum
Sinodus dicit: Non debet facere quicquam sine consilio subiectorum nisi
pauca in liberationem uinctorum et in consolationem pauperum et uid-
uarum, et si clerici absentes sint tunc faciet. 10
V38.14
In Genesi: Seruus obediuit Abrahæ, nec sermones eius mutauit. Ideo
Dominus adiuuauit eum. Iesus obediuit Moisi et nihil sine consilio eius
fecit, inde meruit praeesse populo.
Idem Moyses dicit: Mittet Dominus profetam, et reliqua. 15 HV
1–3 Et. . .eis ] this section follows p. 263 ln. 14 H 1 Et ] om. HV 1 aromatum ] oromatum
A 2 VII ] septem V 2 diacones ] diaconos P* 3 eis ] eis necessaria inde dicitur erant
eis omnia commona et nihil proprium fuit HV 4 Sinodus ] sinodus Hibernensis HV
4 omnia pensare ] pensare omnia V 5 parrochie ] parochie P* 6–7 De. . .subiectorum ]
this chap. om. AHV 8 quicquam ] quidquam S 12 Abrahæ ] Abraam V 13 Iesus ] Essus
A Iessus P* Hiesus V 13 obediuit ] obediebat V 13 Moisi ] Moysi ABHSV 14 fecit ]
faviebat V 14 inde ] ideo HV 14 praeesse populo ] populo praeesse HV 15 Dominus ]
Dominus Deus uobis V 17 Christus ] Dominus H Deus V 17 Stiphanus ] Stefanus BHV
Stephanus O 18 ei ] illi HV 18 est ] erat HSV 18 spiritum. . .meruit ] accipere spiritum
sanctum meruit HV 19 In ] inde HV 19 æuangelio ] euangelio euge serue fidelis et
reliqua usque HV 19 Quia ] om. HV 19 fidelis fuisti ] fuisti fideliis A 19 fidelis ] om.
HV 19 constituam ] constituam et de seruo nequam iecite (iecite ] ex uite V) eum in
tenebras exteriores HV
36.17Hibernensis 265
V38.15
Originis: Qui fastu superbie˛ domino suo contradixerit, aut commonionem
fratrum diripuerit, anathema sit, et abieciendus.
V38.21
Moises coram multis filiorum Israel ordinauit Aron.
Saul ex consensu populi a Samuele ordinatus est. 15
V38.22
Dominus ordinauit Samuel, et Moysen, et omnes profetas, et apostolos.
Sinodus Romanorum: Si ad æpiscopos animas nostras et colla submittamus, 10
V38.23
Hironimus ait: III omni principi prouidenda sunt: ne substantiam æclesie
male agat, ne nudet tabernaculum Dei, et curam subiectorum gerere non
solum in uictu et uestimento sed etiam in statu bene uiuendi, et bonum
succesorem preuidere, dum nemo ualet sententiam eius mutare.
1 cf. Matt. 4:21–22; Marc. 1:19–20 2 cf. Act. 1:23 8 cf. p. 265 ln. 9 10 cf. p. 16 ln. 14
12 cf. p. 16 ln. 16, p. 265 ln. 7
Isaias dicit: Sacerdotes eorum non proderunt eis. Canes muti non pos-
sunt latrare. Vos demulgitis lac ouium et comedetis eas. Ego uindicabo
sanguinem earum de manibus uestris, dicit Dominus omnipotens. 5
sus ab impiaetate sua et a uia sua impia, ipse quoque in iniquitate sua
moritur. Tu autem animam tuam saluasti.
Hironimus: Non solum pro peccatis nostris reddituri rationem sumus,
sed etiam pro eorum, quorum abutimur donis, et nequaquam de eorum
salute solliciti sumus, et propter hanc causam mali principes increpanti sunt, et 15 HV
Gregorius dicit: Sunt et multi, qui prauitatem suam ex alienis prauitatibus tuentur. 20 Θ
1 cf. Apoc. 12 3 Is. 56:10 6 Ezech. 33:8 8 Greg. I, In Hiezech. 11.10 13 Hier., In Hiezech.
44:22–31 CCSL 75, p. 669 17 Hier., ad Heliodor., ep. 14.9 20 Greg. I, Homil. in euang.
17.5
1–2 De. . .quesito ] de eo quod requirat Deus sanguinem subditorum de manu guber-
natorum et quod liberant rectores animas suas corripiendo si non audiunt eos Θ
1 subiectorum ] subditorum HV 2 si. . .quesito ] in marg. H 2 autem. . .quesito ] male
gubernat S male gubernent V 2 licet ] licent H* 2 quesito ] quessito nisi (si V) male
gubernent HV 3 Isaias ] Essaias AHP* Esaias V 3 dicit ] om. HV ait S 3 proderunt ]
prodestis S 4 eas ] eos H 5 Dominus ] om. H 6 Dominus ] Dominus in euangelio S
8 Sanguis ] sanguinem V 8 manu ] manu principis V 9 prepositi ] depossiti H pre-
posui V 9 deputatur ] BO deputator ⟨ deputatur P* 9 si tacuerit ] BOSV statuetur P**
10 Vnde. . .additur ] si tacuerit VII descriptum est H scriptum est V 10 nuntiaueris ] ad-
nuntiaueris HSV 11 impiaetate ] iniuquitate A 11 impia ] impia et P** 13 Hironimus ]
Hieronimus BHSV 13 rationem sumus ] sumus rationem HV 14 eorum (1) ] peccatis
eorum A eorum peccatis HV 15 increpanti ] increpandi V 18 Stefanum ] Stephanum
V 18 aspicis ] accipis V 18 Nicolaum ] nec oleum H*
268 Hibernensis 36.23
V38.25
Iohannes Casianus dicit: Ideo reliquie˛ sanctorum a peccatoribus habi-
tantur, quia animæ sanctorum non requirunt ea, que amiserunt; quo-
niam agnum Dei sequntur, quocumque ierit, ad similitudinem angelo- 5
cato, sed reliquiæ sanctorum sub eius nomine uiolantur. Peccatorem ergo
his diuitiis ditari indulsit, ad similitudinem Iudæ Scariothis, cui Dominus
dabat aurum suum et argentum, non aliis apostolis, qui mundum pro ni-
hilo reputantes, uitam sperabant aeternam. Ille uero in diuitis confidens
uita caruit. 15
V38.26
Gregorius: Qua temeritate pastorale magisterium suscipit, qui prius medic-
inam animarum non didicit?
6 I Petr. 1:12
1 alios ] Greg. alia Θ 1 haec ] Greg. 1 licenter ] Greg. licentur Θ 2 Cur. . .fiunt ]
heading embedded in text P heading om. S 2 Cur ] de eo cur HOV 2 principes ] om. H
2 fiunt ] fieri permittantur a Deo HV 3 Iohannes ] Ioannes S 3 Casianus ] Cassianus
HS om. V 3 dicit ] om. HV ait S 4–5 quoniam ] quando H 5 quocumque ] quoque A
6 angeli ] S om. ABHOVP** 6 Quanto ] quando AH 7 quandam ] ABHSV quantam
P** 8 paruam ] paruulam maculam A 8 maculam ] om. A 8 quam ] quod AB 8 ad ]
non A 9 relinquitur ] relinquuntur A 9 malus ] malis A 9–11 Aut. . .uiolantur ] om. V
9 aput ] ad os aridum per A 10 Dominum ] Deum H 10 paruum. . .ad damnandum ]
ad damnandum paruum est BS 10 ad damnandum ] om. A 10 peccatorem ] om. H
11 ergo ] ABHSV om. P** 12 his ] hic HV 12 cui ] cur S 15 uita ] AHSV uitam BOP**
15 caruit ] caruit et eam non meruit HV 16 hoc ] id V 17 mundo conuersis ] conuer-
sis a (om. V) mundo HV 18–19 Gregorius. . .didicit ] om. S 18 Gregorius ] Gregorius
Romanus VΘ 18 pastorale ] HV pastoralem Θ pastore P** 18 magisterium ] officium
magis V
36.25Hibernensis 269
Propheta dicit: Hii, quorum manus sanguine plene sunt, non accedant ad
altare meum.
In Regum libris: Dauid uir sanguineus non aedificabit mihi domum.
Gregorius Nazanzenus: Quidam desiderio honoris inflati defunctis æpis- 10
V38.28
Gregorius Nazanzenus: Qui nec regiminis in se rationem habuit, nec sua
delicta detersit, nec crimen filiorum correxit, canis impudicus magis di-
cendus, quam princeps. Heli enim sacerdoti dicitur: Magis honorasti filios 20
V38.29
In lege: Paratus erat Aaron, ne recussauit suam ordinationem. 5
In Essaias Dominus dicit: Quem mittam, et quis ibit a nobis? Essaia respondit:
Ecce ego, mitte me.
Gregorius Nazazinus: Tacui, non semper tacebo. Habetis me pastorem, tene, o
sanctisime grex, habes meam subiectionem. Redde tuam benedictionem.
Hironimus uidens Bethlem dixit: Hæc requies mea in sæculum sæculi, et reliqua. 10
In lege: Moyses multum recussabat, et non sumpsit principatum nisi per signa.
Item: Gedeon filius Ioas ignobilitatem generis sui excusabat, et non sumpsit prin-
cipatum nisi per signa.
Hieremias iuuenalem formidabat ætatem, dicens: Puer ego sum. 15
In actibus apostolorum Petrus ad Simonem magum dixit: Pecunia tua tecum sit in
perditionem; existimasti enim donum Dei pretio mercari.
Gregorius: Quicumque hoc donum studet donatione mercari, dum non officium 20
36.27 De eo quod non genus nec locus, sed mores ædificent prin-
cipem
H39.31
V38.34(sic)
Gregorius Nazanzenus: Nos, qui praesumus, non ex locorum, nec generis
dignitate, sed ex morum nobilitate innotescere debemus; neque urbium
claritate fieri, sed fidei puritate. 5
V38.34(sic)
Patricius ait: Qui murmurat uerba blasfemiae contra principem bonum
per odium uel inuidiam, cum pane et aqua peniteat VII diebus, ad exem-
plum Mariae contra Moisen murmurantis.
V38.36
Gregorius Romanus: Sollicite precauendum est, ne quis pastorem querens
lupum inueniat. Quia multi sunt prepositi, qui cupiditatem pecuniæ magis
exercent, quam animarum.
V38.42
Sinodus totius mundi et Patricius decreuit: Qui insipiens est, nullo modo 15
praeesse liceat, sed sub manu abbatis catholici opus suum exerceat.
V38.36
Heremias dicit: Nouissimis diebus instabunt tempora pessima. Et erunt
homines sui amatores, auarii, adrogantes, superbi, blasfemii, parentibus
18 II Tim. 3:1–5
V38.36
Gildas: Vnusquisque in quo uocatus est, in eo permaneat, ut nec primarius 5
V38.37
Salamon dignum mille mortibus non degradauit Dominus. 10
Phetrus: Subditi estote dominis, non tantum modestis, sed etiam discolis,
id est, discordantibus.
Item: Filii Heli malii erant, tamen sacerdotium et dona populi eis non sunt
detracta.
5 Fragmenta Gildae §6 (Winterbottom, 145) 11 cf. II Sam. 1:14, 16 16 I Petr. 2:18 18 cf.
I Sam. 2:12–36
V38.38
Superbus angelus de caelo eiectus est. Adam post peccatum de paradiso
in terram eiectus est.
V38.40
Paulus: Non potest dicere caput pedibus, non estis mihi neccessari; sed 15
V38.41
Gregorius in humilis: Audiamus quod beati Iob uoce dicitur: Si aduersum me terra HV
clamat, et cum ipsa sulci eius deflent, si fructus eius comedi absque pecunia.
Gregorius: Terra etenim contra possessorem suum clamat quando contra pas-
torem suum iuste æclesia mormurat. Cuius etiam sulci deflent, si corda audi- 5
V38.43
Sinodus Hibernensis: Si qua contumacia inter principem et monachum
eius per discordiam aliquam orta sit, non reieciat pastor gregem suum in
dispersionem, nec oues pastorem fugiant, sed inuicem pacificentur.
Dauid: Introibo ad altare Dei mei. 15
V38.44
In actibus apostolorum: Multitudinis autem credentium erat cor unum et anima
2 Greg. I, Homil. in euang. 17.8 ∥ Iob 31:38–39 4 Greg. I, Homil. in euang. 17.8 ∥ Iob 31:38–39
15 Ps. 42:4 21 Act. 4:32
una, nec quisquam ex bonis suum esse aliquid dicebat, sed erant illis omnia com-
munia, et reliqua.
Hironimus: Principes qui discendunt ab unitate æclesiæ propria reseruantes, in
quorum exemplum omnes excidunt, lupi rapaces magis quam principes nominandi
sunt, de quorum eclesia
˛ dicitur: Vos fecistis eam speloncham latronum. 5
æpiscopus sua propria quibus uoluerit derelinquat, et quæ æclesiæ sunt, æclesiæ
reseruentur.
Sinodus Calcidonensis: Non licet clericis post obitum principis sui res eius diripere. HO2 V
Paulus: Predicaui euangelium Christi ubi non nominatur Christus, ut non super VH
V38.37,39
Ezechiel dicit: Pro conscientia suspectos uitare debes, non ut ueros reos
excommonicare, uel mensa, uel missa, aut conuentu, quia non possumus
eis dicere quod male uiuunt. 5
Gildas: Quos scimus sine ulla dubitatione esse fornicatores, nisi legitimo ordine HV
De uariis causis H
H39.46
fieri. Cum uero de hac luce decesserimus, nec bonus umquam poterit esse malus,
nec ille, qui malus est, bonus potest fieri.
Melius est cum silentio cordis orare sine sono uocis, quam solis uerbis uti sine
intuitu mentis.
Superflua diuitum propria sunt pauperum. Verus honor nulli negabitur digno; nulli 20
Sinodus: Pontifices uero, quibus aut cum æclesia aut sequestratim do-
natur aliquid, hoc non quasi proprium, sed inter facultates æclesiae con-
putabunt.
Lucas: In eadem domo manete, edentes et bibentes, quæ apud illos sunt.
Gregorius: Dignum est, ut ab eis terrena stipendia consequamur, quibus
praemia caelestis patrie˛ offerimus.
Inde Paulus, hec ipsa pro minimo suscipiens dicit: Si nos uobis spiritalia 20
4 ocidere ] interlin. H 8 Immobilis ] imobilis H* 10–11 De. . .æclesiae ] this chap. om. HV
16 boni ] ab his quibus predicat HV a principe et his quos docet Θ 17 eadem ] eodem
A 17 domo ] domu AH 18 Gregorius ] Gregorius tractauit dicens Θ 18 ab eis ] HSV
om. ABOP** 18 quibus ] HSV his quibus ABOP** 19 caelestis patrie˛ ] patriae caelestis
HV 21 magnum ] non magnum B interlin. non P 21 uestra ] uniuersa H 21 metamus ]
metemus A
278 Hibernensis 37.2
Qua in re considerandum est, quod uni nostro operi duæ mercides deben-
tur: una in uia, altera in patria; una, quæ nos in labore sustentat, altera,
quæ nos in resurrectione remunerat.
In euangelio: Dignus est operarius cibo suo et uestimento. HV
Gregorius ait: Mundari prius oportet et sic alios mundare, sapientem prius
fieri et sic alios sapientes facere, lumen prius effici et sic alios inluminare,
accedere prius ad Dominum et sic alios ad Dominum accedere facere.
Esaias: Vae mihi, qui uir pollutus labiis ego sum. S
Origines: Doctor docens et non inplens similis est uirga uerberanti aerem
sonans sonum, non dans uirtutem.
Gregorius: Necesse est, ut esse munda studeat manus, quæ diluere sordes
curat, ne tacta quequæ deterius inquinet, si sordida insequens lutum obte-
neat. 20
{Gregorius de gallo}.
3 II Cor. 9:10 9 Is. 6:5 ∥ cf. p. 141 ln. 6, p. 284 ln. 2, p. 470 ln. 9 12 Matt. 23:4 14 I Cor.
9:27 18 Greg. I, ep. 1.24 CCSL 140, p. 23
1–2 De. . .Deum ] this chap. om. HV 1 mercidem ] mercedem A 3 subministrat ] inter-
lin. i predicat AB 3 semen ] .i. uerbum B 3 seminanti ] seminandi A interlin. uel Deo
B 3 ille ] .i. predicator B 3 panem in escam ] in escam panem S 3 panem ] pane A
interlin. .i. uerbi Dei B 3 in escam ] interlin. .i. mercedem B 5 doctores debent ] debent
doctores Θ 6 Gregorius ] Gregorius Nazazenus H Gregorius Nazanzenus S Gregorius
Nazonzenus V 6 ait ] om. HV 6 alios ] alienos H 7 alios inluminare ] inluminare alios
HV 8 sic ] ita H 8 ad Dominum accedere ] accidere ad Dominum H 11 Propheta ]
profeta A 12 Pharisei ] Farisaei B Farisei H Pharisaei O 12 onera ] onera ⟨ honera P*
14 Paulus ] Paulus ait H 14 subicio ] subiecio P* subictio ⟨ subiectio H* 14 forte ] for-
tasse V 15 ipse ] ipse et H 16 Origines ] Origenes S 16 uirga ] uiro ABHOSPV**
17 sonans ] sonantis S 17 sonum ] sonum et HV 18 diluere ] deluere P* 18 sordes ]
om. A 19–20 obteneat ] teneat H 21 Gregorius de gallo ] only in OP
280 Hibernensis 37.4
In euangelio: Ihesus autem conuocatis discipulis suis: Missereor huic turbæ quia
triduo iam perseuerant mecum, et reliqua.
Hironimus: Conuocat quoque discipulos et quod facturus est loquitur, ut uel mag-
istri exempla tribuat cum minoribus atque discipulis communicanda consilia, uel ex 5
2 Matt. 15:32 4 Hier., In Matt. 15:32 8 Matt. 23:2–3 19 Isid., Sentent. 3.37.4
2 suis ] suis ait V 4 Hironimus ] Hieronimus V 4–5 magistri ] Hier. magistris VH**
5 communicanda ] V commnunicando H** 5 consilia ] om. V 6 fabulatione ] V famula-
tione H** 7 doctoris. . .mali ] doctrina doctoris mali HV 7 doctrina mali ] mali doctrina
S 8 Sederunt. . .Moisi ] super cathedram Moysi sederunt (scribe et V) Farisei (Pharisei V)
HV 8 Moisi ] Moysi A Moysis S 8 Queque ] quecumque AS quodcumque V 9 autem ]
om. HV 10 ait ] om. HV 10 metallum ] malleum V 12 Hironimus ] Hironimus (Hi-
eronimus V) designat morem mali doctoris et bonae doctrinae dicens HV Hieronimus
BS 12 lauat ] lauans B 13 malum doctorem ] malos doctores V 15 Sicut ] om. HV
16 doctrina bona ] bona doctrina HV 16 malum doctorem ] sordes peccati (peccatorum
V) fluens mundat animas HV 17–18 Item. . .doctorem ] in marg. O 18 malum ] malos V
18 doctorem ] doctores V 19–20 Isidorus. . .sensu ] om. B 19 Isidorus ] Essidorus ABP*
Essaias H Ysidorus V 19 est ] om. S 20 sibi manet ] sibimet S*
37.6Hibernensis 281
Item: Qui bene docet et male uiuit, quod docet bene, uiuentibus proficit,
quod uero male uiuit se ipsum occidit; sicut sacerdos, qui digne se agit, ut
decet sacerdotem, ministerium eius et sibi et aliis utile est. Indigne autem
uiuens aliis quidem utilis est loquendo, se ipsum interficit praue uiuendo.
Ac per hoc, quod in illo mortuum est, proprium eius est; quod uero uiuit 5
in eo, id est, sacrum ministerium, alienum est. Qui bene docet et male
uiuit, uidetur ut cereum: alis tam bonam exponit lucem prestare, se in
malis suis consumere atque extinguere.
trarius.
Agustinus: Melior est docta sapientia [et] non minus erudiens, quam
sancta rusticitas.
1 Isid., Sentent. 3.37.5–6 10 Matt. 5:13 ∥ cf. p. 131 ln. 18 12 Hier., In Matt. 5:13 18 Hier.,
ad Paulin., ep. 53.3
1 Item ] HV idem AOP** 2 sicut ] sicut est HV 2 qui ] qui si H 2 se (2) ] sese SV
2 ut ] ut docet A 3 decet sacerdotem ] S sacerdotium A sacerdotem decet HV sacerdo-
tis P** 3 eius ] om. V 3 et (1) ] om. H 3 utile ] HOV utilis ABSP** 4 aliis ] alienus
est (est sibi V) aliis HV 4 se ] se autem S 4 ipsum ] autem ipsum S 5 eius ] om. S
5 est (2) ] SV interlin. H om. ABOP** 5 uero ] autem S 6 ministerium ] misterium H
ministerium uitae eius S 7 ut ] uelud H 7 tam ] dum S 7 bonam ] bona S 7 se ] se
uero HSV 11 concutietur ] S concultetur A conculcetur BP** 12 Hironimus ] Hieron-
imus BSV 12 doctore ] doctor AS 13 facit ] facit multis HV 15 Honorandus ] hono-
randus est S 15 homo ] homo est S 18 Hironimus ] Hieronimus BSV 18 solum ] sola
HV 19 aeclesie ] aeclesiam BHOSV 20 resistat ] resistit S 21 Agustinus ] Augustinus
S 21 non ] om. B
282 Hibernensis 37.8
Daniel dicit iustos fulgere quasi stellas, id est, doctos et intellegentes, indoctos HV
quasi firmamentum. Vides quantum distat inter hos, licet iuxta æebræicam ueri-
tatem aliter legimus, et reliqua.
enim, dum mens rustici satiatur, periculum incurrit. Et dum putat iustum
esse quod facit, mens eleuatur, et in superbiam ruit, et uerba scripturarum
contemnit.
eum.
Hironimus commentatus est dicens: Stulticia, si sui rusticitate contenta,
minus haberet malii. Nunc autem contra sapientiam bellum gerit, et gur-
gite uerborum suorum gratiam eloquii sapientis obscurare nititur, et quic- HV
Hironimus dicit: Tunc sancta rusticitas bene utitur, cum sub regimine
monasterii et abbatis, et uerbis scripturarum doceatur.
1 cf. Dan. 12:3 10 Eccl. 10:12 12 Hier., In Eccl. 10:12
V39.12
Gregorius Romanus: Conparemus, si placet, illius indoctam ignorantiam, 10
V39.14
Essaias: Vae mihi quia tacui, quia uir pollutus labiis ego sum.
Item: Canes muti non latrantes iuxta ueritatem.
Ve mihi predicanti uobis si non implerem. VH
rusticum
H40.15
V39.15
Hironimus: Si rusticus errauerit, in quantum rusticus, tantum facile cor-
regitur. Sapiens uero si errauerit, in quantum sapiens, non adquiescit
correctioni. Inde dicitur: Si doctor errauerit, in quo doctor emendabitur?
Quia deprauat uerba scripturæ et ad sensum suum redigit. 15
Originis: Si doctor errauerit, et in suo sensu firmatus fuerit, nisi per auc-
toritatem regiam aut episcopalem, nemo potest emendare.
De eo quod non minoris mercidis sit papulo uerbi, quam terreno pane HV
satiare 5
H40.17
V39.17
Gregorius in humilis: Duo sunt ælimosinarum genera. Vnum ut esurienti porrige-
tur bucella; alterum, ut essurienti animæ subministretur doctrina. Fortasse ut indi-
genti panem porriget non habet, sed maius est quod tribuere ualet, qui habet {et}
linguam. Plus enim est papulo uerbi uicturam mentem reficere, quam uentrem
moriture carnis, pane satiare. 10
In euangelio: Nouissime autem uenerunt duo falsi testes et dixerunt: Hic dixit,
possum distruere templum Dei et post triduum edificare illud.
Hironimus: Quomodo falsi testes sunt si ea dicunt, quæ Dominum dixis[s]e legimus? 15
Sed falsus testis est, non is tantum qui motat, sed qui non eodem sensu dicta
intellegit que˛ dicuntur. Dominus autem dixit de templo corporis sui, et in ipsis uer-
bis calumniantur. Et paucis auditis mutatis, quasi iustam calumpniam faciunt. Et
saluator dixit: Soluite templum hoc. Isti commutant et aiunt: Possum distruere
templum Dei. Vos, inquit, soluite, non ego. Quia inlicitum est, ut ipsi nobis infera- 20
mus mortem. Deinde illi uertunt, post triduum ædificare illud, ut propriæ de templo
Iudaico dixisse uideatur. Dominus, ut ostenderet animam adspirantem templum,
dixerat: Et ego in triduo suscitabo illud. Aliud enim ædificare, aliud resuscitare.
6 Greg. I, Homil. in euang. 6.6 CCSL 141, pp. 43–4; Caesar., Sermo 1.8 11 cf. p. 1 ln. 5, p. 85
ln. 3, p. 120 ln. 12, p. 286 ln. 1 13 Matt. 26:60–61 15 Hier., In Matt. 26:61 19 Ioh. 2:19
1 De. . .contristando ] occurs twice in A. Here and on p. 474 ln. 2 1 contristando ] cristando
A 2 Phetrus ] Petrus ABHOSV 2 dicit ] ait H om. V 2 contristauerit. . .ueritatis ] doc-
torem ueritatis contristauerit A 3 et (1) ] et qui V 3 exaceruat ] exacerbat A 3 et ] om.
V 4 papulo ] pabulo V 6 humilis ] homelis V 9 papulo ] pabulo V 15 Hironimus ]
Hieronimus V 15 Quomodo ] quid dō H** quasi V 19 hoc ] om. V 20 nobis ] Sedul.,
Collect. 4.26.60 uobis VH** 21 mortem ] Sedul., Collect. 4.26.60 manus H** malus V
21 ædificare ] edificabo V 22 animam ] animale V 22 adspirantem ] et spirans V
23 suscitabo ] excitabo V
286 Hibernensis 37.17
Hironimus: Taceo de meis similibus qui, si forte ad scripturas sanctas post sæcu-
lares litteras uenerint, et sermone conpossito aurem populi mulcerent, quicquid
dixerint hoc legem Dei putant, ne scire dignantur quid profete, quid apostoli cen-
serunt, sed ad sensum suum congrua aptant testimonia, quasi grande et non uitio- 5
non oportet.
Iunilius ait: Quæ sunt, quæ intellectu diuinarum scripturarum custodire debemus?
Vt ad ea, que Dominus dicit, conueniant; ut a causis, pro quibus sunt dicta, non
discrepant; ut concordent temporibus, locis, ordini, intentioni.
V39.20
V39.21
Gregorius: Etenim doctor debet considerare quid loquatur, cui loquatur,
quando loquatur, qualiter loquatur. Si enim unum horum defuerit, loquu-
1 cf. p. 1 ln. 5, p. 85 ln. 3, p. 120 ln. 12, p. 285 ln. 11 2 Hier., ad Paulin., ep. 53.7 12 Iunil.
Inst. reg. diu. 2.28 ∥ cf. p. 125 ln. 20 16 Prou. Grec. I 1 17 Prou. Grec. I 2 21 Greg. I, In
Hiezech. 11.12–15
tio apta non erit. Considerare enim debemus quid loquamur, et iuxta Pauli
uocem: Sermo noster in gratiae sale sit conditus. Pensandum est quoque
quando loqui debemus, quia sepe etsi deferatur increpatio, post modum
benigne recipitur. Et propheta adolantium linguas non esse in subsequenti
tempore deferendas adnuntiat, qui ait: Confundantur statim erubescentes, 5
qui dicunt mihi euge, euge. Pensandum cui loquamur quia sepe increpa-
tionis uerbum quod admittit persona, altera non admittit. Pensandum est CK end·
V39.22
Propheta: Non ascendistis ex aduerso neque opposuistis murum pro domo
Israel, ut staretis in proelio in die Domini. 15
Gregorius hoc commentatus ait: Ex aduerso quippe ascendere est pro de-
fensione gregis uoce libera huius mundi potestatibus contraire; et in die
Domini in proelio stare, est prauis decertantibus ex iusticiae amore re-
sistere.
2 Coloss. 4:6 5 Ps. 69:4 10 Tit. 2:15 11 II Tim. 4:2 14 Ezech. 13:5 16 Greg. I, Homil.
in euang. 14.2
1 apta non ] non apta A 1 enim ] om. S 1 loquamur ] loquimur A 1 Pauli ] apostoli
HV 2 est ] est (om. V) cui loquamur quia sepe increpationis uerbum quod haec (om.
V) admittit (ammittit V) persona altera non admittit (ammittit V) pensandum est (om.
V) HV 3 etsi deferatur ] HSV contempnatur B consideratur OP** 4 propheta ] profeta
H 4 subsequenti ] subsapienti A insequenti HV 5 deferendas ] differendas S defendas
V 5 statim ] statim et AS 6 Pensandum cui ] pansandum (pensandum V) est quoque
nobis qualiter HV 6 Pensandum ] pensandum est S 6 loquamur ] loqumur A loquimur
H 6–7 increpationis ] om. HV 7 uerbum ] uerba AHV 7–8 quod. . .uerba ] om. AHV
7 quod. . .altera ] persona altera O 7 admittit (1) ] S amittit P** 7 admittit (2) ] S amittit
P** 8 hunc ] om. S 9 ait ] apostolus S 9 qui ] cum HV 9–10 ammoneret ] ammonet
S 10 ad ] om. HV 11 patientia ] sapientia V 11 II-bus ] duobus AS duobus ⟨ duo H* in
duobus V 11 modis ] modis in lingua V 12 dilinquimus ] dilinguimus V 12 dicimus ]
ABHOSV dominus P** 12 aut ] aut cum S 14 Propheta ] profeta ait H 15 in. . .Domini ]
.i. in iustitia H interlin. O 16 Gregorius ] Gregorius Romanus S 16 hoc. . .ait ] om. V
16 commentatus ] AOS commendatus HP** 16–17 defensione ] difentione A defentione
H 17 libera ] liberat V 17 contraire ] .i. contradicere H interlin. O 17 in ] ABHS om.
P** 18 est ] om. H
288 Hibernensis 38.1
In uita sanctorum, abbas pastor: Qui querelosus est, monacus non est. Qui malum
pro malo reddit, monachus non est. Qui iracundus est, monachus non est.
7 Isid., De off. 2.16.1
Isidorus ait: Sex genera monachorum sunt, quorum III-a optima, reliqua
uero deteriora atque omnibus modis euitanda. Primum genus est ceno-
bitarum, id est, in commone uiuentium ad instar sanctorum illorum, qui
in tempore apostolorum in Hirusalem uenditis distributisque omnibus in- 5
huius amore non solum mundi, sed etiam hominum reliquerunt consor-
tia. III-um genus anachoritarum, qui iam cenobiali conuersatione perfecti,
semet ipsos includunt in cellulis procul a conspectu hominum remotis,
2 Isid., De off. 2.16.2–9 7 cf. Act. 4:32
lucro egestatis aut simulate sanctitatis pretium. VI-um genus est et ipsum
deterrimum atque uitandum, quod per Annaniam et Saphirram in aecle-
5 Cassian., Collat. 18.8 14 cf. Matt. 23:5
nihil commune cum mondo habent, sed suum uictum manibus suis ex-
quirunt et dona aliorum non recipiunt. Hii theoricam uitam et actualem
continent. Alii uero de his uictum ab alis sperant orationi uacantes. II-
um cenubitæ sunt, qui in commone uiuunt in instar apostolorum familiæ
duplicibus non induuntur. Numquam horam uacuam relinquunt sed siue 10
legunt siue orant siue utilitatem proximi faciunt. III-um genus uagabundi,
qui monachi nomen desiderant habere, sed mores abnegant. Inter mulier-
culas discurrunt, fabulas monasteriorum narrant, sub nullo regimine uiu-
unt, negotis saecularibus occupatii; hiis periculum magis inminet, quam
premium; et cauendum his quod alius dicit: Vae mihi peccatori quia 15
nomen falsi monachi fero. IIII-um genus sarbaitæ, qui necessaria sua sibi
seruant, domum in castello siue in monasterio faciunt, semper honerosi
adueniunt, ortum holeribus constitutum habent, XL dies uel ebdomadam
in commonione monosterii faciunt, totum reliquum tempus suo seruitio
exigentes. Hii graues sermonibus, nihil sibi nisi quod ipsi statuunt pla- 20
centes. Nulli gradui iunguntur; neque monachi, neque clerici, neque ple-
biles, neque laici.
7 cf. Pat., Epist. §8 ∥ cf. p. 10 ln. 2, p. 300 ln. 1, p. 313 ln. 15 (app. crit.), chaps. 2.22, 2.24,
2.26, 39.2
1 Phetri ] Petri ABHOSV 1–22 Quique. . . neque laici ] om. A 1–4 Quique. . .sunt ] in
marg. H qui Sarabaite uel renuite nuncupati sunt V 2 ab eo quod ] om. H 2 ipsos ] ipsi H
2 libere ] S liberi P** 2–3 appetunt ] S apperunt P** 3 Aegiptiorum ] Aegyptiorum S
3 siue eremitæ ] om. H 3 eremitæ ] rennuite SV 5 IIII ] quatuor SV 5 Primum ] om. S
6 commune ] commone P* 6 manibus suis ] suis manibus HV 7 aliorum ] iniquorum
HV 7 theoricam ] BHSV theoreticam P** 7 actualem ] actualem uitam HV 8 de his ]
horum HSV 8 orationi ] orationi tantum HSV 8–9 II-um ] secundum V 9 sunt ] om.
HV 10 duplicibus ] duplicibus interlin. uestibus H 11 III-um ] tertium V 12 monachi
nomen ] nomen monachi HV 12 nomen ] om. S 13 fabulas monasteriorum narrant ]
om. V 13 sub nullo ] nullo sub HV 13 sub ] HSV om. AOBP** 14 periculum magis ]
magis periculum V 14 magis inminet ] iminet magis B 14 magis ] BHSV om. AOP**
interlin. H 16 falsi monachi ] monachi falsi H 16 falsi ] om. V 16 IIII-um ] quatuor B
quartum V 16 genus ] genus est S 16 sarbaitæ ] serbaite HV sarabaite S 17 siue ] om.
V 18 holeribus constitutum ] constitutum holeribus H 18 constitutum ] consitum S om.
V 18 XL dies uel ] XL uel BS XL-ma P** quadriginta dies uel HV 20 sibi ] placet HSV
sibi placet P** 20–21 placentes ] HV placentes ⟨ placens P* placens O om. BS 21 Nulli ]
nihil H
292 Hibernensis 38.4
tur illis. Hoc genus non paruum criminis habet. IIII genus girouagum, qui
ospitantur per prouincias, peius quam loqui est. Reuertamur ad optimum
genus quod militans sub regula uel abate.
H41.5 V40.5 38.4 De eo quod non oportet monachum fieri sine abbate
Gregorius: Tamquam in terra piscis sine aqua non potest uiuere, ita mo- 10
1–8 Hironimus. . .abate ] om. A 1 Hironimus ] Hieronimus BHV 1 dicit ] ait H om. V
1 IIII ] quatuor SV 1 sunt ] dicuntur HV 2 cenubitarum ] cenouitas V 2 militantium ]
militans S 2 et ] uel HV 3 II ] secundum V 3 anchoritarum ] anachoretarum S ana-
choritarum V 3 fauorem ] faborem V 4 III ] tertium V 4 et ] uel S 4 IIII-terni ] IIII
H quatrini SV 4 V-ni ] quini SV 4 pastore ] pastore uiuunt H 5 exemplum ] tem-
plum H 5 quod (1) ] om. V 5 Domini ] lex Dei HSV 5–6 prouidetur ] uidetur HV
6 Hoc. . .habet ] malum autem hoc genus est S 6 non. . .IIII genus ] om. B 6 paruum ]
patruum V 6 criminis ] creminis P* 6 IIII ] quartum V 7 est ] om. HV 9 De. . .abbate ]
order of authorities in this chap. in HV: Synodus, Gregorius, Augustinus 10 Gregorius ]
Gregorius ait HΘ Gregorius Romanus S 10 in. . .piscis ] piscis in terra HVΘ 10 piscis ]
pisci ⟨ piscis P* 10 sine. . .uiuere ] uiuere sine aqua non potest HV 10 non. . .uiuere ]
uiuere non potest Θ 11 oportet ] potest ASV debet BHOΘ 12 Agustinus ] Au-
gustinus SV 12 agit ] agitet A agit uel iacit V 13 pastor ] pastoris cura ABOSV
pastor cura H 13 et ] om. H 14 habeat ] habuerit S 15 monachos ] monachis H
15 gubernatione ] gubernatore A 16 dissensionis ] disentionis P* 16 disperserit ] dis-
perdat SV 17 oblatione ] oblationum V
38.5Hibernensis 293
uid, sed erant illis omnia communia, gratia quoque magna super illos omnes. Nec
enim erat in illis aliquis indegens. Nam quicumque possessores agrorum aut er-
ant domorum erant, uendentes adferebant ante pedes apostolorum. Diuidebantur
unicuique prout opus erat.
Vir autem quidam Annanias nomine, cum Saphira uxore sua, uendidit agrum et 5
fraudauit de pretio agri, conscia sibi uxore sua, adferens partem aliquam ante
pedes apostolorum. Dixit autem Petrus illi: Annaniæ, quare impleuit Satanas cor
tuum ad mentiendum spiritui sancto, ut fraudem feceritis de pretio agri? Nonne
manens tibi manebat? Et uenditum, in tua potestate erat? Quare possuisti in
corde tuo hoc malum facere? Non es hominibus mentitus, sed Deo. Audiens 10
De monacho profugo HV
H41.8 V40.8
V40.10
Sinodus: Difiniuimus monachos fugientes malos principes suscipi ab alia æclesia, 5 HV
ut sciatur causa.
Gildas ait: Qui ueniunt ad uos de uiliore loco ad perfectionem, quorum ab-
bas ita degenerauit ab opere Dei, ut mereatur ad mensam non recipi sanc-
torum et fornicationis crimine, non suspectionis sed mali euidentis honer-
ari, suscipite enim sine ullo scropulo monachos tales ad uos de flamma 10
sed cogendi, ut ad suas æclesias reuertentur. Qui sine abbatum suorum litteris
discurrunt in nullo monasterio suscipiantur. 10
V40.18
Sinodus dicit: Monachus, qui per contumaciam per deserta loca uagari
coepit, ut aliquid habere presumserit proprium, omnia que adquesiuerit,
abbati deferantur secundum monasterii regulam, ipse uero tamquam fu- 15
V40.19
Gildas: Abbas districtioris regule˛ non admittat monachum alterius abbatis
paulo remissioris; et qui remissior est, non reteneat monachum suum ad
districtiora tendentem. 20
V40.14
Sinodus Nicena: Si quis suscipit monochum alterius, ambo excommoni-
candi sunt.
Patricius: Quicunque excommonicatus fuerit a quolibet clerico et ab alio 5
V40.13
Patricius ait: Monachus inconsulto abbate uagus ambulans in plebe debet
excommonicari.
malum deserere
H41.11
V40.11
Hironimus: Lupus uitandus est, pastor bonus adeundus, spelonca latronis
deseranda, ouile ouium petendum.
Agustinus: Fugiunt oues uocem pastoris, quem non agnoscunt, et deserta
petunt; ita mali principis ouilia. 15
3 cf. Nicaea §16 5 Syn. episc. §11 8 Syn. episc. §§3, 34 12 cf. p. 275 ln. 3
1 ambo ] eiusdem regulae HV 1–2 monachus. . .illius ] fugitiuus et ille qui eum suscipit
HV 1 monachus ] monachi V 2 et ] est S 3 Nicena ] Necena AP* 3 suscipit ] suscepit
A susceperit V 5 Patricius ] Patricius ait H Paterius V 5 excommonicatus ] excommuni-
candus H 5 clerico ] clericus S 6 susceptus fuerit ] fuerit susceptus H 6 corripiantur ]
interlin. uel utantur A utantur interlin. corripiantur H utantur V 8 Patricius ] Paterius
V 8 ait ] om. V 8 inconsulto. . .plebe ] uagus inconsulto abbate H 8 inconsulto ]
interlin. .i. salutato O 9 excommonicari ] excommunicari AS excommunicare HV
10 debet ] om. HV 10 monachus ] AHSV monachum P** 10 abbatem ] AHSV abbate
P** 10–11 ualde. . .deserere ] pessimum deserere debet HV 12 Hironimus ] Hieronimus
BSV 12 est ] om. HV 12 adeundus ] BHSV adiendus ⟨ adendus P* 14 Agustinus ] Au-
gustinus V 14 deserta ] diserta P* 15 ouilia ] ouilia uitanda sunt et deserta a uitiis (uita
V) petenda HV
38.13Hibernensis 297
cari debere ad suam aeclesiam, in qua primitus ordinati sunt, et ibi tantum
ministrent.
V40.16
Sinodus Alexandrina: Monachi procreantes filios in carcere recludantur,
tantum facinus continua lamentatione deflentes, ut eis uel ad mortem 10
V40.17
Sinodus Agatensis: Monachis ad solitarias cellolas non liceat a congrega-
tione secedere, nisi forte probatis post meritos labores, ab abbatibus per-
mitantur, ita tamen, ut intra eadem monasterii septa manentes separatas 15
habeant cellulas.
3 Chalced. §10 13 Agath. §38
excommunicatur
H42.2 V41.2
1–2 De. . .permissu ] heading om. V 1 non. . .cellam ] nullus monachus debet locum
H 1 monochum ] monachus A monacho S 2 abbatis permissu ] permissu abbatis H
3–4 Sinodus. . .presumat ] see p. 337 ln. 9 for this chap. in Hib.B 3 Auriliensis ] Aureli-
tana V 4 permissione ] uoluntate HV 5 excommonicatione ] excommunicantis A ex-
communicationis V 6 ordinatione ] ordine A 6 excommonicationis ] excommunicatis
A 7 frater ] fater A 8 autem ] om. V 9 adhuc tecum ] tecum adhuc HV 9 adhuc ]
om. S 9 II ] duos SV 10 trium ] III H 10 Quodsi ] si autem HV 11 autem. . .audierit ]
non audierit aeclesia HV 11 sicut ] quasi HV 11 ethnicus ] interlin. gentilis P 12 modo
excommunicationis ] monacho excommunicatio V 14 ait ] om. V 14 Ne. . .commonices ]
cum huiusmodi homine nec cibum quidem summere HV 14 Ne ] neque BS 14 enim ]
autem A 15 lucis ] luci V 15 iustis ] iustis .i. filius iniquitatis H 16 Romana ] interlin.
O 16 III-es ] tribus BSV 16 modos ] modis ABSV 16 excommunicacionis ] excommu-
nicari ASV excommon P* 16 est ] est ex SV
39.2Hibernensis 299
iecit mensas gentium. Deus populum suum manna pauit, ne æscis gen-
tium uiolarentur. Dauid deuitauit participationem mense Saul. Daniel
cibos regis Caldaici exaecratus est, ut illic legitur. Possuit autem Daniel in
corde suo, ne pullueretur de mensa regis neque de uino potus eius.
Originis in annalibus: Ezechiel excommonicauit nuntios Babiloniæ. 15
1 VI. . .dicit ] hii sunt modi VI (om. SV) excommunicationis omnis hominis mali HSV
1 a (1) ] aut H 1 concelebratione ] BHSV celebratione OP** 1 a (2) ] aut H 2 a (1)
cohabitatione, a (2) benedictione ] om. A 2 a (1) ] aut H 2 a (2) ] aut H 2 a (3) ]
aut H 2 a (4) ] aut H 3 a muneribus ] HSV om. ABP** 4 De. . .malis ] de eo quod
mali excommunicati sunt Θ 5 Agustinus ] Augustinus V 5 eius inimico ] inimico
eius S 6 mente ] mentes P* 8 pateretur ] patiaretur AP* 8 ibat ] ebat P* 8 ad ]
in S 9 Abraham ] Abraam V 9 deuitauit ] diuitauit ⟨ deuitauit P* 9 Chaldeorum ]
Caldeorum H 9–10 gentium ] gentilium AS 10 Moises ] Moyses ASV 10 Faraonis ]
Pharaonis S 11 gentium ] gentium cum cibis HV 11–12 gentium ] gentilium A
12 uiolarentur ] uiuolantur P* uiolaretur V 12 Dauid. . .Saul ] sentence follows ln. 14 HV
12 deuitauit ] diuitauit P* deuitabat V 12 Daniel ] Danihel S 13 Caldaici ] Caldeici H
Chaldaici S Chaldeici V 13 exaecratus ] exsecratus A execratus HSV 13 Possuit ] pre-
possuit H praeposuit SV 13 autem ] om. HV 13 Daniel ] Danihel S 14 pullueretur ]
pollue V 15 Originis. . .annalibus ] HAV after Babiloniae S 15 Originis ] after Babiloniæ
P** Origenis V 15 Ezechiel ] Ezechias S 15 Babiloniæ ] Babilonis AHV Babiloniae ut
Origenis in annalibus ait S Babiloniae ut Originis ait P**
300 Hibernensis 39.2
In parabulis Graecorum: Sicut nullus mel de lingua serpentis uel de aculeo gladii
acuti aut de ferro igneo accipere uel lambare potest, ita sancti electi a malis ho-
minibus et peccatoribus dona et munera accipere non possunt.
Et Originis ait: Si paradissus Adam excommonicatum iecit, quanto magis
aeclesia. 5
Hironimus ait: Si peccata tua non nocent, cur peccatis alienis communicas? ABHSV
adfert, nolite recipere eum in domum, nec aue ei dixeritis. Qui enim dicit
illi aue, communicat illius operibus malignis.
Filius Sirach: Si benefeceris, scito cui benefeceris. Da missericordiam et ne ac- HV
cipias peccatorem.
1 Prou. Grec. I 65 ∥ cf. p. 10 ln. 2, p. 291 ln. 7, p. 313 ln. 15 (app. crit.), chaps. 2.22, 2.24, 2.26
7 cf. Matt. 22:1–14 10 II Ioh. 10–11 13 Sir. 12:1
Gildas ait: Non Noe Cham filium suum magice˛ artis scribam ab archa aut
mense˛ commonione uoluit arcere. Non Abraham Anel et Hescol in debel-
latione V regum exhorruit. Non Loth Sodomorum conuiuia exaecratus.
Non Issac participationem mense˛ Abimalech et Ochaz et Pichol ducis mil- 5
itum negat, sed post cibum et potum iurauerunt sibi motuo. Non Iacob
extimuit commonicare filiis quos nouit uenerari idola. Non Ioseph renuit
Pharaonis mensæ et scipho participari. Non Aron sacerdotis idolorum
Madian mensam repulit. Nec non Moises simul cum Iethro ospitium et
conuiuium pacificum iniuit. Non Christus conuiuia paganorum deuitabat, 10
1 sit ] sit quis H sit quis et non nocent in necessitate conuiuia peccatorum V 2 Gildas ]
Gelasius V 2 ait ] om. V 2 Cham ] Cam H* 2 ab ] aut HV 2 archa ] arca SV ar-
cha interlin. .i. abra B 3 Abraham ] Abraam V 3 Anel ] Hel A Nehel B Nel HV Aner
S 3 Hescol ] Escol A Escol Mambre H Heschol S Escol Mamre V 3–4 debellatione ]
dilatione V 4 V ] quinque V 4 exaecratus ] S exsecratur A execratur HV exaecratur
est P** 5 Issac ] Isaac ABSV 5 participationem mense˛ ] mensae participationem HV
5 Abimalech ] Abimelech HOSV 5 Ochaz ] Occhas ⟨ Occas H* Ochas V 5 Pichol ] Phi-
chol A Picol H Phicol V 6 cibum ] ciuum A 6 motuo ] mutuo HOSV 7 filiis ] filiis suis
HV 8 scipho ] scypho S 9 Moises ] Moyses ABHOSV 9 Iethro ] Ietro H* 9 ospitium ]
hostias HV 10 pacificum ] pacificium P* 10 iniuit ] iniit V 10 Christus. . .paganorum ]
Dominus noster (Ihesus V) Christus poplicanorum conuiuia HV 10 deuitabat ] deuita-
bant ⟨ deuitabat P*AHSV 11 Hactenus ] actenus ⟨ hactenus P* om. V 11 Gildas ] Gela-
sius V 13 Paulus. . .iniuit ] this section follows p. 301 ln. 14 HV 13 iniuit ] iniit HV
14 Dominus. . .aperte ] this section follows ln. 12 HV 14 Ihesus ] Ihesus Christus HV
Iesus Christus S 14 aperte ] quem proditorem nouit HV 15 De eo quod excommoni-
candi sunt cognati ] de excommunicandis cognatis HV 16 Hironimus ] Hieronimus BSV
16 æpistolis ] epistola ASV 16 cibis ] ciuis A 16 uestibus ] uestimentis V 16 Aron ]
Aaron HSV 16 dicit ] om. V
302 Hibernensis 39.6
animas perdunt. Super patre et matre pollui non licet nobis. Quanto magis
super fratribus et sororibus ac consobrinis.
Gregorius: Cum amicis incaute iungimur, culpis alienis ligamur.
V41.10
Patricius: Si quis excommonicatus fuerit, solus ex eadem hora orationem
faciat, nec offere nec babtizare liceat ei, donec se faciat emendatum.
alios excommonicare
H42.11
V41.11
Hironimus in libris de statu monachorum: Alii monachi de suo statu et
relegione sua gloriantes conuiuia aliorum deuitant, cum se ipsos intus
3 Greg. I, Reg. past. 3.2 6 Stat. eccl. ant. §40 9 Syn. episc. §12 13 Syn. episc. §28, cf. §27
1 patre ] AOSV patrem BP**H 1 matre ] AOSV matrem BP**H 1 pollui ] pullui P*
2 fratribus ] HSV fratre AO fratrem P** 2 consobrinis ] consubrinis P* consobrinis id est
filiis fratris patris S 3 alienis ligamur ] ligamur alienus HV 6 Anchiritana ] AS Cartagi-
nensis HV Achiritana P** 6 ait ] om. HV 6 communicat ] commonicat cum HV commo
P* 8 suscipienda. . .sit ] non suscipienda (sunt H) est VH 8 elemoisina ] elimoisina P*
elemosyna V 8 excommonicati ] excommunicati AV excommonicandi P* 9 Patricius ]
Patricius ait H Paterius V 9 ælimosina ] helemosine V 10 recipiatur ] recipiantur V
12 orare ] orarare (sic) A 13 Patricius ] Patricius ait H Paterius V 14 liceat ] liqueat P*
licet HV 15 mundare. . .prius ] se prius mundare HV 17 Hironimus ] Hieronimus HV
Hieronimus ait S 17 libris ] libro HSV 17 monachi ] monachii P* 17 suo statu ] statu
suo HV 18 sua ] om. HV
39.10Hibernensis 303
uides? 5
V41.12
Paulus: Omnia, que in macello ueniunt, manducate, nihil interrogantes
propter conscientiam, quia Domini est terra et plenitudo eius.
Item: Si quis uos uocat ex infidelibus ad cenam et uultis ire, omne quod 10
Sinodus: Non tam æsca et potus nocent, quam mala cogitatio et opus
prauum hominem maculant; sine alio enim potes esse, sine uero te ipso 15
numquam.
V41.13
Sinodus Romana: Clericus hereticorum conuiuia et sodalitates euitet.
Item: Cum hereticis non orandum.
1 Luc. 4:23 4 Matt. 7:3 8 I Cor. 10:25–26 10 I Cor. 10:27 18 Stat. eccl. ant. §80 19 Stat.
eccl. ant. §82
39.13 De eo quod boni sine malis et mali sine bonis esse non
possunt
H42.14
V41.14
In tritura areae grana sub paleis premuntur, nec aliter nisi per uentum 10
Adam II filios genuit primos; habuit unum electum, alterum autem repro-
bum. Abraham quoque II filios genuit; habuit unum electum et alterum
nequam. In arca III filii Noe erant, II electii fuerunt et unus reprobus. Issac
II filios genuit, bonum et reprobum. Iacob XII filios genuit, ex his unus per
1 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 4.14.6 6 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 4.14.7 13 Matt.
13:30 14 Cant. 2:2 16 cf. Gen. 4:1–2 17 cf. Gen. 17:19–21 18 cf. Gen. 5:32 ∥ cf. Gen.
25:19–34 19 cf. Gen. 29:31–30:24; 37:18–36
V41.15
Noe precipitur cito introire in arcam, ne cum malis moriretur.
Item: Angeli Loth de Sodomis traxerunt, ne cum illis periret.
Item: Populo Israel dicitur longe fieri a tabernaculis Dathan et Abiron. HV
Item: Nuntii Iessue dixerunt ad Rab: Quoscumque inuenerimus in domu tua non HV
Agustinus ait: Nam diuinos libros id in ipsis diligamus; quod certum est eum
dixisse, quem legamus. Sin hoc latet, quod circumstancia scripturae consonat,
diligamus, quodsi hoc non apparet, quod tamen catholicae conuenit fidei diligen- 10
dum est. Nam si locus, tempus, persona, quae obseruentur, secundum omnia
erunt. . .
{L} Grigorius episcopus dicit.
V41.16
Arca Noe et tabernaculum et templum bonos et malos continebant. 15
V41.17
Christus cum malis deputatus est, pene
˛ et omnes martires inter malos
moriuntur.
Item: Iudas Machabeus inter malos obtulit pro uiris in bello cadentibus.
Iacob moriens dedit partem agri Ioseph filio suo, nec fratres eius mu-
tauerunt.
Originis in annalibus Ebreorum ait: Moises commendauit hereditatem
Iethro sacerdoti Madian in terra Channan, et firmata est. 10
2 cf. Matt. 27:38; Marc. 15:27–28, 32; Luc. 23:33; Ioh. 19:18 4 cf. II Macc. 12:39–46 7 cf.
Gen. 48:5–6 12 Euseb. (tr. Hier.), Chron. 162 GCS 47, pp. 145–6h
H43.4
40.4 De eo quod potest princeps commendare aliqua de rebus
V42.4
æclesiae 15
H43.5
40.5 De eo quod episcopus omnia sua commendare poterit cui
V42.5 uoluerit, nihil autem de rebus æclesie 10
propria princeps debet quibus alat pauperes et eos, qui sibi ministrant, uel filios, si
habuerit—ut ne æclesia aliquid patiatur incommodum nec episcopus sub
occassione proscribatur æclesie, et in causa incedant, qui pertinent ad eum, 20
Nam Domini populus ipsi commissus est, et pro animabus eorum hic redditurus
est rationem. Sint autem manifeste res propriæ æpiscopi, sint manifeste et do-
minice; ut potestatem habeat de propris moriens æpiscopus, sicut uoluerit, quibus
uoluerit derelinquere; ne sub occassione ecclesie res, quæ episcopi
˛ esse proban- 5
tur, intereant. Fortassis enim uxorem habeat, aut filios, aut propinquos, aut seruos.
Et iustum est hoc apud Deum et homines, ut ne æclesia detrimentum patietur, ig-
noratione rerum pontificis, nec æpiscopus uel eius propinqui sub obtentu æclesiæ
proscribantur, et in causas incedant, qui ad eum pertinent, utriusque iniuriis in-
fametur. 10
Item: Qui in uita nihil sine permissu abbatis fecit, cur fur inueniatur in
morte? Qui dat et qui accipit et fur et raptor est.
interogauit, si sub regula abbatis aut regis esset, et deprehendit quod sub rege
esset, et dixit: Non suscipiam aliena, ne propria amittam.
Sinodus Hibernensis: Sicut sine permissu abbatis monachus nihil com-
mendare audebit, ita degens sub censu potestatem non habebit donare
aliquid in morte sua, nisi iubente domino suo. 10
Sinodus Hibernensis: Si quis fuerit sub censu regali aut abbate et com-
mendauerit aliquid, si audierit et tacuerit dominus II diebus, non potest
retrahere; sin uero, irritum erit.
V42.10
Sinodus: Puer in pueritia uel puellam nolente patre si uoto se constringere uoluerit,
nihil donabit, nihil commendabit. Si autem adoleuerit
˛ et aliquid proprium habuerit,
quod non de substantia sit paterna, Deo commendare ualebit.
5 cf. p. 99 ln. 14 7 cf. p. 99 ln. 16
V42.11
Sinodus Hibernensis: Si uir eius tacuerit II diebus, non retrahet quod-
cumque dedit. Si autem non tacuerit, irritum erit eius testamentum preter
corporis sui rationem, et sagum et uaccam cum corpore suo. Si habuerit
aeclesiam, cui seruierit, quandiu cum uiro suo fuerit, ex consensu uiri ter- 5
tiam partem substantiæ suae dabit æclesie suæ, sed uir eius distribuet.
Cætera autem uiri sui et filiorum eius erunt.
Sinodus: Si uir tacuerit quibusdam diebus, non retrahet quodcumque dedit uxor. Si HV
autem non tacuerit, irritum erit testamentum eius nisi quod in ius sepulchri tradatur.
Si autem mulier monachi uoto cuidam æclesiæ se coniunxerit, ex consensu uiri 10
tertiam partem substansiæ suæ in æclesiæ iure tradet. Rara quoque dona in ius
paternum et maternum uiro proprio distribuente donabit. Cætera omnia ad filios et
ad coniugem pertinebunt.
V42.12
Sinodus: Si monachus alicuius abbatis ad alium abbatem exierit, quid mandabit 15
utrique? Hoc est, dabit omnia sua priori abbati, nouissimo autem relinquetur cor-
pus suum, et uestimentum commune, et uas, quo bibit, et uaca aut pretium eius,
et æquus, quo sedet. Cætera prior habebit. Quomodo enim prior offerre potest
uiaticum uite,
˛ cum recessit ab eo?
V42.13
Sinodus: Quodcumque datum fuerit æclesiæ Dei quocumque modo, non patimur
ab æclesia alienari.
14 cf. p. 107 ln. 9 21 cf. p. 94 ln. 18, p. 98 ln. 15
Hironimus: Qui retrahit quod Deo dedit, raptor est propriæ substantiæ [et] aliene,
˛ HV
Originis: Tria debet æclesia: dona iniquorum non recipere, quae repro- 15
1–2 Hironimus. . .reliqua ] see p. 94 ln. 12 for this section in Hib.A 1 Hironimus ] Hi-
eronimus V 1 est ] om. V 3–4 Agustinus. . .debet ] see p. 94 ln. 14 for this section
in Hib.A 3 Agustinus ] Augustinus V 3 gradu ] V interlin. ra H** 3 iaciendus ]
iecieri H** eicierendus (sic) V 4 damnatur ] damnantur H* damnandus V 5 mundo ]
mundialibus HV 7 Essidorus ] om. V 7 libris ] libro V 8 conuocatio ] conuoca-
tio Christianorum O2 8 pro ] post quod O2 8 eo ] om. O2 8 conuocet ] uocet V
8–10 uniuersalis. . .difunditur ] uniuersalis totum eo quod implet tota Christianitas orbem
terrae ut dicitur in omnem terram exiuit sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum
O2 11 tres ] III H tria SV 12 Hironimus ] Hironimus ait H Hieronimus BSV 12 Tres
tantum ] tantum III A 12 Tres ] tria S 12 theoricam ] theoricum P* 13 nec ] nec ae-
clesia HV 13 custodit ] custodiat A* 13 æclesia ] om. HV 14 æclesia. . .debet ] non
debet eclesia AH debet ecclesia non V 15 Originis ] Originis ait H Origenes S Origenis V
15 Tria ] BSV tribus P** 15 debet. . .iniquorum ] aeclesia debet custodire dona iniquorum
HV 15–16 non. . .aliena ] om. A 16 innocentis ] AHSV om. BP**
314 Hibernensis 41.2
De eo quod querendi
˛ sunt defensores ad defendendam æclesiam HV
H44.4 V43.4
uissione diligantur.
tribuatur. 10
Lucas: Et ab eo, qui aufert tibi uestimentum, etiam tonicam noli prohibere.
Omni autem petenti te da. Qui aufert que tua sunt, ne repetas ab eo.
Paulus ad Corintios: Quare non magis iniuriam patiemini? Sed uos ini-
uriam facitis, et hoc fratribus.
1 cf. Num. 35:31 3 Reg. eccl. Carthag. excerpt. §75 7 cf. p. 98 ln. 4 9 Agath. §5 ∥ cf. p. 94
ln. 6 13 Vasiens. §4 ∥ cf. p. 98 ln. 2 16 Luc. 6:29–30 18 I Cor. 6:7–8
Pilipus: Contentio est ubi non ratione aliquid, sed animi pertinacia defenditur, et
ubi non tam ueritas queritur, quam intentio fatigatur.
Leui dabantur.
Hironimus: Da partem his, qui sunt VII, et his, qui sunt VIII.Hoc est pars
æclesiae, que octaua est, et pars relinquatur mundialibus, qui sunt VII.
Sinodus: Nullum oportet fraudare filios aut fratres aut propinquos.
Item: Aeclesia non nisi partem Dei accipiat; cum enim heres mundi uenerit, 15
Romani dicunt: Aeclesia seruet ea, que dantur ei, usque dum uenerit filius
offerentis, aut frater, aut propinquus, et omnia in ius antiquum reuerten-
tur.
atur
H44.9 V43.9
In Deuteronomio: Si exierit leuites de una urbium tuarum ex omni terra, quam HO2 V
V43.10
In parabulis Graecorum: Fratris iusti hereditas in negotio fratris iniusti non aufer-
enda est. Iustus pro iniusto uexari uerissime non potest, si tamen {ab} inuicem
separati a malis fuerint. 15
ibus est omnino prohibitum; multo magis hoc in Dei æclesia ne fiat admonere
conueniat. Si quis ergo clerici uel monachi reperti fuerint coniurantes uel con-
spirantes uel insidias ponentes æpiscopis uel clericis, gradu proprio penitus abie- 20
ciantur.
7 Deut. 18:6–8 13 Prou. Grec. I 69 17 Chalced. §18
2–4 Romani. . .reuertentur ] this section follows p. 316 ln. 13 HV 2 Romani ] institutio
Romana HV 2 dicunt ] om. HV 3 propinquus ] propinquos A 5 coniunxerit ] coni-
unxit H 5 hereditate ] hereditatem H 5–6 patrum. . .priuatur ] om. H 7 Si. . .una ] om.
V 7 leuites ] leuita O2 7 urbium ] patrum urbium H** 8 habitat ] habitat ⟨ habitet
O2 * 8 et ] om. O2 9 sunt ] om. HO2 10 accipiat ] accipiet H** 11 quod ] qui H
13 parabulis Graecorum ] para greg H** parabola Gregorius V 13–14 fratris. . .iniusto ]
in marg. H 17–21 Sinodus. . .abieciantur ] om. V instead, contains text from p. 318 ln. 9–11
318 Hibernensis 41.7
V43.32
Sinodus: Ager inquiratur in scriptione duarum aeclesiarum. Si in scrip-
tione non inueniatur, requiratur a senioribus et propinquis, quantum tem-
poris fuit cum altera, et si sub iubeleo certo mansit sine uituperatione,
maneat in aeternum. Si uero senes non inuenti fuerint, inter se diuidant, 5
V43.12
Isaias ait: Ve uobis, qui iungitis domum ad domum, uillam ad uillam,
agrum ad agrum copulatis usque ad terminum loci. Numquid soli uos habitatis HV
in medio terre?
Propheta: Væ ei, qui multiplicat non sua. 5
V43.13
In lege diuisa hostium spolia pro proelis leguntur, et precepit partem
Deo ab utrisque dari; partem scilicet bellantium Deo et Aron et filiis eius,
partem uero relique multitudinis leuitis Deus dari precipit.
Daniel sumsit munera regis iniqui.
Dauid dedit partem spoliorum Philistinorum tabernaculo Dei. 15
2 Isaias ] Essaias P* Esaias V 2 ait ] om. HV 3–4 usque. . .terre ] in marg. O 3 habitatis ]
habitabitis O abitabitis V 5 ei ] om. H 5 multiplicat ] multiplicant A 6 demolitis ]
commolitis Vulg. 7 Hironimus ] Hironimus ait H Hieronimus BSV 7 aliena ap-
petere ] querere aliena HVΘ 7 aliena ] interlin. P 7 ne ] non A 10 quod ] quod non
S 10 liceat ] liqueat P* 10 omnia ] om. HV 11 lege ] lege Moyses HV lege Moy-
sis S 11 diuisa ] omnia diuissa H omnia V 11 hostium. . .proelis ] spolia populus B
11–13 pro. . .precipit ] populo Israel uastandi scilicet et remanenti diuiduntur et precipit
Deus partem sacerdotibus ab utrisque dari HV 11 pro. . .leguntur ] populis legimus S
11 proelis ] proaelis A 11 precepit ] precipit P* 12 Aron ] Aaron S 12 filiis ] filis P*
16 Eleazaro ] S Helizaro H Elizaro P* 16 Core ] Chorae S 17 adfigerentur ] adfigentur
S 18 Abraham ] Abraam V 18 V ] quinque V 19 Sinodus. . .respuere ] om. HV
320 Hibernensis 41.11
V43.14
Isaias ait: Erubesce Sidon, ait enim mare. Sidon uenditio est, id [est],
æclesia; mare mundus.
Hironimus in tractatu: Habitamus autem in insola quandiu temptationibus huius HV
sæculi tundimur. Et ex omni parte nostra in insula uel nauicula maris ferimur 5
fluctibus. Huius autem insule˛ uenatores de Sidone sunt, que˛ interpretatur ue-
natrix, et in qua habitabant uenatores. De quibus dictum est in Dauid: Anima mea
sicut passer erepta est de laqueo uenantium.
Paulus: Nulli dantes offensionem, ut non uituperetur ministerium nos-
trum ab alis, qui foris sunt. 10
V43.16
Paulus ad Galad dicit: Cum uenisset Petrus ad Antiochiam, in faciem illi restiti quia
reprehensus erat. Prius enim quam ueniret quidam ab Iacob, cum gentibus æde-
bat. Cum autem uenisset, subtrahebat se, metuens eos, qui ex circumcissione 10
V43.20
Sinodus Narbonensis: A suo monasterio sola pietate patimur transire fil- 5
2 Araus. I §5
humana coacta sunt, diuina uoluntaria. Deus enim mente colitur et sincero hominis 5
afectu ueneratur. Qua de re non necessitate coactos, sed iudicio libero ueros fieri
Christianos iudicamur, nec humano metu ad Dominum accedere, sed retionabili
consideratione magis petere, ut Christianis socientur.
Paulus suadet, non imperat; rogat, non deterret.
Christus deserit sedem legis et secutus est Mariam et Ioseph. 10 S
Sinodus Laudicensis: Non oportet intra domum Dei cibum carnalem co-
medere nec accubitos ad dormitionem sternere; inde Christus uendentes
et ementes extorquebat dicens: Domus mea domus orationis uocabitur. 5
V43.24
In euangelio: Domus mea domus orationis uocabitur. Vos autem fecistis eam
speluncam latronum.
Hironimus in tractatu: Latro enim est et templum Dei in latronum speloncam conuer-
tit, qui lucra de relegione sectatur; cultusque eius non tam cultus Dei, quam nego- 10
Sinodus Aralatensis: Hii qui puplicis inter se hodis exardescunt, ab æclesiæ conu-
entura mouendi, donec ad pacem recurrant.
V43.30
Sinodus Sardinensis ait: Equaliter inter se diuidant episcopi, ubi ambæ
partes fuerint, id est, alia loca ad illum, alia ad istum pertineant. Ita ille
3 Laodicen. §28 5 Matt. 21:13 7 Matt. 21:13 9 Hier., In Matt. 21:13 16 Reg. eccl. Carthag.
excerpt. §118 ∥ cf. p. 348 ln. 2 17 cf. p. 112 ln. 6, p. 326 ln. 14
V43.31
Sinodus: melius est diuidere, quam semper discordare. Diuisio enim pre-
stat pacem, discordia uero destruit.
In tempore iudicum diuissum est sacerdotium. Milites quattuor diuisserunt uesti- VH
V43.29
In lege: Vnum sacerdotium fuit et unus sacerdos. Quando enim diuisum
est sacerdotium, in culpa populi reputatum est, et minatur Deus uindictam
in populum. Nota cum tabernaculum desolueretur, cessebant hostie˛ et
holochausta; cum autem coniungeretur, tunc hostie˛ in eo Domino erant.
Item: Tonica Christi non diuisa est. Significat eclesiam Dei non diuissam, quia 20 SHV
una fides et unum baptisma. Vestimenta autem significant partes mundi, milites
IIII euangelia.
Satanas primus scindit unitatem. Vnde multae ortæ sunt diuissiones in
mundo. Nota quod ante legem unum iubetur altare Noe et Abram ponere,
si in diuersis locis ponatur. Ita post legem natura ad naturam iungitur. 5
iteant. Vnde hoc sumtum est, quod episcopus VII gradus habet et aeclesia
septiformis. Si uero non habuerit episcopos, sed parua sit aeclesia, anno
et demedio peniteant.
Sinodus Romana: Episcopus maior diuidat et minor elegat, quia Abraham diuisit, 15
Eadem ait: Filius adlatus seruus est eiusdem nisi depretiatur. Nec noxa
eius maculabit aeclesiam si proteruus sit, si tamen, in quantum ualet, cor-
ripuerit. Filius adlatus æclesie, si intra C dies ab ea discesserit, nullam 20
1–2 Vestimenta. . .euangelia ] quatuor milites significant IIII (quattuor V) mundi partem et
IIII (quattuor V) euangelium HV 3 Satanas ] nota quod Satanas HV 3 scindit ] scidit
P** 3 multae. . .sunt ] orte sunt multae HV 3–4 in mundo ] om. HV 4 mundo ] mondo
P* 4 ante. . .altare ] unum altare ante legem iubetur A 4 iubetur altare ] altare iubetur
HV 4 Abram ] Habraam V 5 si ] sed V 6–7 De. . .Dei ] see p. 427 ln. 3 for this chap.
in Hib.B 10 demidio ] demedio P* 10 autem ] uero S 10–11 peniteant ] peneteant P*
17 De. . .proiectis ] see p. 427 ln. 9 for this chap. in H this chap. om. V 18 Eadem ] eadem
sinodus S 18 ait ] om. S 18 Filius ] filius in eclesia A 18 adlatus ] ad oblatus B ablatus
O allatus S 18 eiusdem ] BOS eadem AP**
41.23Hibernensis 327
V43.26
Sinodus Romana: Qui ambulat inter fratres in forma aegentis, petens ali-
quas res, non recipiatur a fratribus, nisi commendetur ab aliquibus cog-
natis catholicis.
Sinodus dicit: Qui facultates aeclesiasticas subsidio uitæ congregant sub
nomine misericordiæ, tollat ab eis auctoritas si neminem captiuorum re- 10
V43.27
Patricius: Si quis acceperit permissionem pontificis et collectum sit pre-
tium captiui, non plus exigat, quam necessitas poscit. Si quid supra re-
manserit, ponat super altare et indegentibus detur et captiuis. Non tradat HV
V43.29
Sinodus: Quisquis audet scindere unitatem, quam nemo hominum soluere uel 5
rum
tiam aut pecora, ueniet super regiones suas. Si non habuerit regionem,
ueniet super regem suum. Si non habuerit regem, ueniet super eum, qui
arma dedit, et uestimenta illi, qui delictum fecit. Si non uero, postremo
ueniet super illum, qui cibauit illum et lectum dedit. Si autem nihil de
his omnibus inueniatur et delinquat in æclesia, queratur a rege maximo 15
Sinodus eadem: Si æclesia dederit cibum illi, qui delictum fecerit, non
ueniet delictum mali hominis super æclesiam propter cibum datum ab 20
æclesia malo homini, quia columba uera est. Columba enim non suis
tantum pullis ministrat, sed omnibus auibus aperientibus os suum. Ita
omnibus seruit aeclesia, Domino dicente: Estote perfecti, sicut pater uester
caelestis perfectus est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos,
super iustos et iniustos. 25
15 cf. chap. 20.2 21 cf. p. 182 ln. 6, p. 315 ln. 6 23 Matt. 5:48, 45
ideo non iuratur super illam, quia libera est et non ergastulum.
De tribu HV
H45 V44
Lex: Locutus est Dominus ad Moysen in deserto Sinai in tabernaculo federis Do-
mini, primo die mensis secundi, anno altero egressionis eorum ex Egipto, dicens: 15
est constituta, ut sicut sex etatibus mundi generatio et hominis status finitur, ita
propinquitas generis tot gradibus terminaretur.
In libris ethimologiarum: Agnati dicti eo quod accidant pro natis, dum desunt filii. HV
Qui ideo prius in gente agnoscuntur, quia ueniunt per uirilis sexus personas, ueluti
frater ex eodem patre natus, uel fratris filius, uel nepos, uel item patruus.
Cognati dicti, quia sunt ipsi propinquitate cognationis coniuncti. Qui inde post
agnatos habentur, quia per feminini sexus personas ueniunt, nec sunt agnati, sed 10
nione sociatus. Populus autem eo distat a plebibus, quod populus uniuersi ciues
sunt, connumeratis senioribus ciuitatis; plebs reliquum uulgus sine senioribus ciui- 15
tatis. Populus ergo tota ciuitas, uulgus uero plebs est. Plebs autem dicitur a
pluralitate. Maior enim est numerus minorum, quam seniorum. Vulgus est passim
inhabitans multitudo, quasi quisque quo uult.
Liber generationis Iesu Christi filii Dauid filii Abraham. Abraham genuit Issac, Isaac 20
genuit Iacob, Iacob genuit Iudam, Iudas genuit Fares, Esrom, Aram, Aminadab,
2 Isid., Etymol. 9.6.29 6 Isid., Etymol. 9.6.1 9 Isid., Etymol. 9.6.2 13 Isid., Etymol. 9.4.5
20 Matt. 1:1–16
Nason, Salamon, Boz, Obeth, Iessai, Dauid XIIII, Salamonem, Roboam, Abiud,
Assab, Iosaphat, Ioram—hic III pretermissit—Ozias, Iotham, Acchaz, Essechias,
Mannasses, Ammon, Iosias Iechoniam, Iechonias, Salathiel, Sorobabel, Abiud,
Eliachim, Azor, Sadoc, Acchim, Eliud, Elizar, Mathan, Iacob, Ioseph uirum Marie,
de qua natus est Christus, qui dicitur Ihesus. XIIII. 5
Ecce in ista genelogia tribus Iuda tres pene etates mundi continentur, excepto
Habraham et Issac et Iacob, hoc est III ab Abraam usque ad Dauid, et IIII a Dauid
usque ad Iechoniam, et V a Iechoniam usque ad Christum. Vide numerum tribus
Iuda in ista genelogia per triginta septem uiros constare ab Iuda usque Ioseph,
exceptis tribus, quos euangelista pretermisit, id est, Ochozias, et Ioas, et Amasias. 10
Et Ihesus erat incipiens quasi annorum XXX, ut putabatur, filius Ioseph, qui fuit
Hæli, fuit Melchi, fuit Leui, fuit Melchi, fuit Iane, fuit Ioseph, fuit Mathadie, fuit
Amos, fuit Naum, fuit Esli, fuit Naggemath, fuit Mathadie, fuit Simei, fuit Iosec,
fuit Ioade, fuit Iohannan, fuit Ressa, fuit Salathiel, fuit Meri, fuit Melchi, fuit Addi, 15
fuit Chosam, fuit Helmadam, fuit Her, fuit Iessu, fuit Eliazar, fuit Ori, fuit Mathiat,
fuit Leui, fuit Simeon, fuit Iuda, fuit Ioseph, fuit Iona, fuit Eliachim, fuit Melcha, fuit
Menda, fuit Mathatha, fuit Nathan, fuit Dauid, fuit Iesai, fuit Obeth, fuit Boz, fuit
Salmon, fuit Naasson, fuit Aminadab, fuit Aram, fuit Esrom, fuit Fares, fuit Iudæ,
fuit Iacob, fuit Issac, fuit Abram, fuit Thare, fuit Nachor, fuit Saruc, fuit Ragua uel 20
Reu, fuit Heber Sale, fuit Cainan, fuit Arfaxath, fuit Sem, fuit Noe, fuit Lemech, fuit
12 Luc. 3:23–38
Matusalem, fuit Enoc, fuit Iereth, fuit Maliel, fuit Cainan, fuit Enos, fuit Seth, fuit
Adam.
Ecce hæc genelogia tribus Iuda a Ioseph usque ad ipsum Iudam per LIII uiros de-
ducta est. Intuere autem quod in una tribu diuissa est genelogia in duo genera.
Nam secundum Matheum genealogiam per Salamonem, XXVI uiros enumerat in- 5
ter Salamonem et Ioseph. Ipsa autem genelogia, que˛ secundum Lucam est, ponit
alios uiros XL a Nathan filio Dauid usque ad Ioseph. Cum eadem tribus sit, licet
diuersa genera habeantur.
In libris Regum: Hæc sunt nomina VII filiorum Dauid, qui nati sunt ei quando reg- 10
dum Lucam uero Heli, qui deducitur per Nathan. Est ergo modus iste: Mathan
et Melchi diuersis temporibus, de una eademque uxore Esta nomine singulos fil-
ios procreuerunt. Quia Mathan, qui per Salamonem discendit, uxorem eam prius
10 II Sam. 3:2–5 13 II Sam. 5:14–16 16 Euseb. (tr. Rufin.), Eccl. Hist. 1.7.7–10 ∥ cf. p. 230
ln. 2
acciperat, et relicto uno filio Iacob nomine, defunctus est. Post cuius obitum, quo-
niam lex uiduam alii uiro non uetat nubere, Melchi, qui per Nathan genus deducit,
cum esset eadem tribu sed non ex eodem genere, relicto Mathan accipit uxorem,
ex qua et ipse suscipit filium nomine Hæli. Per quod ex diuerso patrum genere
efficiantur Iacob et Heli uterini fratres. Quorum alter, .i. est, Iacob, fratris Heli 5
sine liberis defuncti uxorem ex mandato legis accipiens genuit Ioseph. Secundum
autem legis preceptum Heli efficitur filius, cuius Iacob, quia frater erat, uxorem ad
suscitandum fratris semen acciperat. Quia legalem hanc successionem, que˛ ue-
lud ex adoptione quadam erga difunctos constat, magis quam germinis ueritate,
per hoc designat indicio. Hucusque historia æclesiastica. Ex hoc intellegimus 10
quod Ioseph duorum fratrum filius fuit, nec non dinoscimus quod una uxor diuersi
generis copulata est uiris. Nam si Etha de genere Nathan orta est, alienum est illi
genus Salamon, licet ex eadem tribu sit. Si autem ex genere Salamonis orta est,
alienum est ab illa genus Nathan.
De eo quod omnia patris non habentis filium debentur uiro filiæ sue˛ 15
Et dixit Tobias: Vbi uis ut maneamus? Angelus respondit: Est hic Raguel nomine
propinquus uir de tribu tua. Hic habet filiam nomine Sarra et neque masculinum
neque femininam absque ea ullam habet. Tibi detur omnis substantia eius et
oportet te eam accipere coniugem. Pete ergo eam a patre eius et dabit tibi eam. 20
Item ibidem: De omnibus autem, quæ possidebat Raguel, demediam partem dedit
Tobiæ, et fecit scripturam, ut demedia pars, que supererat, post eorum obitum in
illorum dominium deueniret.
Item in fine illius libri legitur: Factum est autem post obitum matris sue,˛ Tobi ab-
scessit a Niniuen cum uxore sua, et filis, et filiorum filis, reuersus est ad soceros 25
suos. Et inuenit eos in senectute ambo incolomes, et ipse clausit oculos eorum, et
omnem hereditatem Raguel ipse percipit.
Item in libro Numeri legitur: Accesserunt autem principes familiarum Galad filii
17 Tob. 6:10–13 21 Tob. 8:24 24 Tob. 14:14–15 28 Num. 36:1–12
Mathir, filii Mannasse de stirpe filiorum Ioseph, et locuti sunt Moysem coram prin-
cipibus Israel, atque dixerunt: Tibi domino nostro precipit Dominus, ut terram sorte
diuideris filiis Israel, ut et filiabus Salpath patris nostris dares possessionem deb-
itam patris. Quas si alterius tribus homines uxores acciperint, sequetur possessio
sua, et translata ad aliam tribum, de nostra hereditate minuetur. Atque ita sit, ut 5
cum iubeleus, .i. est, L-mus annus remissionis, aduenerit, confundatur sortium
distributio, et aliorum possessio ad alios transeat. Respondit Moyses filis Israel et
Domino precipiente, ait: Recte tribus filiorum Ioseph locuta est. Et hæc lex super
filiabus Salpath et Domino promulgata est: Nubant quibus uolunt, tantum ut sue˛
tribus hominibus, et reliqua, ne commisceatur possessio filiorum Israel de tribu in 10
tribum. Omnes enim uiri ducent uxores de tribu sua et cognatione sua. Et cuncte
femine maritos de eadem tribu accipiant, ut hereditas permaneat in filis uel familis,
ne sibi misceantur tribus, sed ita maneant, ut a Domino separate sunt. Fecerunt ita
filiæ Salphath, ut fuerat inperatum, et nubserunt Maala et Tersa et Egla et Melcha
et Noha filis patrui sui de familia Mannasse, qui fuit filius Ioseph, et possessio, que 15
Sinodus: Si quis ingresus fuerit locum, non ab infidelibus aut a laicis, sed
ab aeclesia fundatur aeclesia. 20
De monasterio construendo HV
H46.1 V45.1
V45.26
Sinodus ait: Quicumque aedificat aeclesiam, si ab infidelibus accipiat fun-
damentum, conuocet episcopum et seniores, et firmetur episcopo, et firmet 15
Sinodus Nicena: Placuit, ut altaria, quæ passim per agros et per uias tamquam
memoriæ martyrum constituuntur, in quibus nullum corpus aut reliquiæ martyrum
condite probantur, ab episcopis, qui locis eisdem presunt, euertantur. Si autem 20
hoc per multos populares non sinitur, plebes tamen admoneantur, ne illa loca fre-
quententur, ut qui forte sapiunt, nulla ibi superstitione deuicti teneantur. Et omnino
2 Agath. §27 5 Araus. I §9 9 Araus. I §9 18 Reg. eccl. Carthag. excerpt. §83
nulla memoria martirum probabiliter accipiatur, nisi aut corpus aut alique reliquiæ
sunt, aut origo alicuius habitationis uel passionis fidelissima origine traditur.
Sinodus Patricii dicit: Si quis aduena ingresus fuerit in plebem, non ante
babtizet, nec offerat, nec consecret, nec edificet æclesiam, donec permis- 5
V45.27
Sinodus: Placuit, ut aduena non construat locum sine monasterii, cui subiacet,
permissione.
V45.28
Sinodus Hibernensis ait: Placuit, ut aduena accipiat locum inter monas- 15
teria. Cum uero datum ei locum obtinere non potuerit, ad suum monas-
terium reuertetur, unde uenerat. Si ab infidelibus accipit et non potuit
obtinere, accipiat pretium eius ab heredibus, alis uero uendi non poterit.
Si in eo plantauerit reliquias sanctorum, potest dare alis clericis, sed tan-
tum perfectis. 20
42.6 De eo, qui dat locum alicui, si separati fuerint, hoc modo
separabuntur
Hibernensis Sinodus: Oportet, ut princeps, qui se ipsum non dedit aut sua,
sed tamen seruibit aeclesie,˛ si iectus fuerit aut uoluerit absedere, dimitat
dimedium seminis in pecoribus aeclesie, et quod ei datum, relinquat intac- 5
tum, nisi quod necessitas loci illius exigerit ab eo. Et quod secum intullit,
tollat. Si ipse dominatricem aut ministros conduxit, in sua parte erunt.
Si uero causa loci conduxit, cum parte loci exibunt. Et omnes oblationes
alienorum inter principem et aeclesiam diuidentur in separatione. Sed si
princeps sacerdos catholicus sit, omnes autem labores, quos ille fecit, et 10
De his, qui loca pro tempore tenent, qualiter recidentes separari debent 15 HV
H46.32
V45.32
Sinodus: Qui pro tempore loca tenent, si uoluerint recidere, IIII partem substantiae
dimittere debent loco, et quantum in sua parte retenere debebunt substantiam.
Item: Antiqua institutio est, ut demediam partem seminis pecorum secum habeat,
et alteram relinquat in locum. Et quod ei commissum est, relinquat sanum et in-
tactum in iure loci, nisi quod necessitate eius loci exigerit. Et quod secum portauit, 20
secum tollet. Si autem ipse dominatricem aut ministros conduxit, in sua parte
erunt. Si uero causa loci conduxit, cum parte loci exibunt. Omnes oblationes
aliorum inter propinquos et æclesiam diuidentur {et} in separationem. Omnes la-
bores, quos hic fecit, loci erunt. Et quicquid ipse laborans expenderit de substantia
loci, non reddet. Alii tamen iudices uolunt, quod in primo anno expenderit, quando 25
1–2 De. . .separabuntur ] See ln. 18 for a variant of this chap. in HV 1 De ] sinodus Iber-
nensis de A 3 Hibernensis Sinodus ] Sinodus Hibernensis AOS 3 Oportet ] placuit
S 4 seruibit ] seruabit ABP** 4 absedere ] abscedere A 10 catholicus ] chatholicus
A 10 autem ] enim A 11 quidquid ] S quicquid P** 11 laborans ] S laborantibus
P** 14 quando. . .fuit ] before in. . . redet S 14 quando ] quoniam A 16 IIII ] quartam
V 17 substantiam ] substantie V 19 ei ] eis V 21 tollet ] tolle V 21 ipse ] V ipsa H**
26 in separationem ] V ipse parationem H**
42.7Hibernensis 339
In monte autem peccauit, loca enim mentem non muniunt. Ipse quoque
humani generis parens testatur, quod in paradisso cecidit; sed minus sunt
omnia, que loquimur ex terra. Nam si locus adiuuaret, Satanas de cælo
non caderet. Psalmista temtationes ubique in hoc mondo esse conspiciens,
quesiuit locum, quo fugeret. Sed sine Deo inuenire non potuit munitum. 10
Ex qua re et ipsum fieri locum sibi munitum petit, quapropter locum que-
siuit dicens: Esto mihi Domine in Deum, protectorem et in locum muni-
tum, ut saluum me facias. Tollerandi ergo ubique sunt mali, quia Abel
fieri iustus non ualeret, si Cain malitiam non exerceret. Vnum uero est,
quo oportet uitari societas malorum, ne si fortasse corrigi non ualent, ad 15
Agustinus: Non de loco ad locum querendus est Deus, quia si amas quod
amabas, ibi es ubi eras; et si non amas quod amabas, non ibi es ubi eras. ABHOSV
1–2 De. . .locum ] de querentibus uitam proximorum et (et ob id HV) motare (mutantibus
HV) locum conantibus (om. HV) HVΘ 1 queruntur ] querunt A 1 mutant ] motant
P* 3 dicit ] om. HV 3 querimur ] querimus HSV 3 mutare ] motare P* 4 elegere ]
eligere S 4 quodsi ] ABS quia si OP** 5 spiritus ] spiritus locus HV 5 locus ]
isdem HV 5 enim sanctus ] de quo loquimur HV 5 Sodomis ] Sodomis sc̄s HV
6 monte ] AHSV morte P** 6 autem ] om. HV 6 loca enim ] quia autem loca H
6 enim ] om. V 6 muniunt ] ABHS miniunt (sic) P** minuunt V 6 quoque ] om. HV
7 parens. . .testatur ] primus terratur (testatur V) parens HV parens primus testatur S
7 quod ] quia V 8 locus ] locus saluare HV 8 adiuuaret ] potuisset HV 9 Psalmista ]
unde psalmista S 9 temtationes. . .mondo ] ubicumque in mundo temptiones H ubique
in hoc mundo temptationes V 11 fieri. . .sibi ] sibi locum fieri HV 11 locum sibi ] sibi
locum A 11 munitum ] om. HV 11 quapropter ] propter quem VH 12 Domine ] om.
HV 13 sunt ] om. S 15 oportet ] om. HV 15 societas ] societas debeat HV 15 corrigi ]
corregi P* 16 emitationem ] AHOV imitationem ⟨ emitationem P* imitationem B 16 sui ]
om. HV 16 retrahent ] trachant H traant (sic) V 17 querendus ] querendum A
18 Agustinus ] Augustinus V 18 querendus ] querendum A 18–19 quod amabas (1) ]
om. S 19 amabas (1) ] in marg. H 19 ibi (2) ] om. V
340 Hibernensis 43.1
Item: Regnum Dei inter uos est, et in toto orbe terrarum constituta sunt
regna celorum. Quid uis per terras uenire ad eum, qui terras implet?
Fidem habe in Domino Deo et permane in loco tuo. Si semper precesseris,
quando necesse est, nunquam deerit causa procedendi.
Issidorus: Non gressu pedum, sed gresu morum Deus querendus est. 5
43 De locis consecratis
contra Hiericho: Precipe filiis Israel, ut dent leuitis de possessionibus suis urbis
ad habitandum et suburbana earum per circuitum; ut et ipsi in oppidis maneant, 15
V45.29
Sinodus: Omnes sanctorum locorum termini consecrati debent habere signa circa HV
1 Ezeciel ] om. HV Ezechiel BS 1–10 Item Ezeciel. . . reliqua ] occurs in HV after p. 342 ln. 5
1 metiens ] mentiens V 1 metitur ] metitur II A 1 mille ] millia A 1 passus ] pasuum
A passum B 2 duo mille ] mille AV milia BHS om. O 2 orientem ] orientem sic HSV
3 Salamonis ] Salomonis BS Salomon V 3 hoc ] quo HSV 5 Moisi ] Moysi ABOS om.
HV 6 Ezechiel ] Ezeciel A Ezechiel item HV 6 uidit ] uidi HSV 8 Item ] om. HV 8 in ]
om. V 8 Apocalipsin ] Apocalypsis V 8 Venit ] item uenit HV 8 metiret ] ABOSV
metiretur P** 9 Zacharia ] Sacharia AB Zaharia H 9 edificauerunt ] edificatam est V
11 sancti loci ] loci sancti HV 11 signato ] AHOV ignoto SP** 11 III-bus ] III A tribus
HV 12 personis ] om. H 14 agris ] V agrecis H** 15 Sinodus. . .se ] om. HV 16 Inde ]
om. S 16 Christi ] om. HV 16–17 leseritis ] leseris H lexeris V 18 III. . .populus ] debet
terminus sancti loci ut III (tribus V) personis consecratur hoc est aepiscopus (episcopo V)
rex (rege V) presbitero (populo V) HV 18 III ] tres S
342 Hibernensis 43.3
Dominus per Ezechiel: Erunt in eis primitiuae de primitiis terræ sanctum sanc- VH
Vt est nemo liberabitur in die iudicii, nisi Noe pro coniugibus, Iob pro penitentibus,
Daniel pro uirginibus. Hi tantum habitatores regni coelorum. Locus sanctus non
excedat longitudinem et latitudinem atri exterioris tabernaculi et templi Salomonis,
qua metitur per C cubitos manus uirilis in longitudine, quinquaginta cubitos. 10
V45.30
Sinodus eadem: IIII terminos circa locum sanctum possuit: primum, in
quem laici et mulieres intrant, alterum, in quem clerici tantum ueniunt.
Primus uocatur sanctus, II sanctior, III sanctisimus. Nota nomen quarto
deficisse. 15
Sinodus: Duos uel III terminos circa locum sanctum debent fieri. Primus, in quem HV
praeter sanctorum nullum introire permittimus omnino; quia in eum laici non ac-
cidunt et mulieres, nisi clerici. II, in cuius plateas plebium rusticorum cateruas non
multum nequitiæ deditas intrare sinimus. III, in quem laicos, homicidas, adulteros,
meretricesque permissione et consuetudine introire non uetamus. Inde uocantur 20
V45.10
Lex: Nuntiauit ergo Moyses uerba populi ad Dominum, qui dixit: Vade ad populum, HV
et sanctifica illos hodie et cras, et sint parati in diem tertium. Die autem tertio de-
scendat Dominus coram omni plebe super montem Sinai, constituesque terminos
populo per circuitum et dices: Cauete, ne ascendatis in montem, neque tangatis 5
finis illius. Omnis, qui tetigerit montem, morte morietur; lapidibus opprimetur, aut
confudietur iaculis, siue iumentum fuerit siue homo non uiuet.
Et paulo post dixit Dominus ad eum: Discende et constare populum, ne forte uellit
transcendere terminos ad uidendum Dominum, et pereat ex eis plurima multitudo.
Sacerdotes quoque, qui ascendunt ad Dominum, sanctificentur, ne percutiat eos, 10
et reliqua.
In Numeris: Cum proficiscendum fuerit, deponent leuitæ tabernaculum. Cum cas-
tra metanda sunt, eregent. Quisquis externorum accesserit morietur.
Mons in quo lex dabatur, iubetur, ne tangeret illum omnis spiritus et pec-
ora. Et possuit terminum inter se et Moisen, et inter Moisen et Iesum, et 15
V45.11
Lex: Dixerunt autem filii Israel ad Moysen: Ecce consumpti sumus, omnes peribi-
mus. Ad internicionem cuncti delendi sumus?
Dixit Dominus ad Aaron: Tu autem et filii tui ministrabitis in tabernaculo testimonio,
et excubabunt leuite˛ ad praecepta tua, et ad cuncta opera tabernaculi ita dumtaxat, 5
dam.
Agustinus: Nolite tangere sancta, non solum interiora, sed exteriora.
annis.
2 Num. 17:12–13 4 Num. 18:1–5 9 Num. 1:51 11 I Cor. 3:17
2–3 peribimus ] periuimus Vulg. 3 delendi sumus ] V delenti H** 7 sanctoarii ] scoari
H** scūarii V 10 De. . .punienda ] heading om. HV 11 Paulus. . .Deus ] this section fol-
lows ln. 17 HV 12 Hironimus ] Hieronimus BHSV 13 poenitentia ] poenetentia P*
14 Item. . .persoluet ] this section follows ln. 9 HV 14 Item ] om. H 14 Hironimus ] Hi-
eronimus BSV 14 persoluet ] om. A 15 Hieremias. . .uos ] om. A 15 Hieremias ] Here-
mas B Heremias P* 17 Agustinus ] Augustinus V 18 Hibernentium ] sinodi hiber H
18 uiolandis. . .reliquiis ] reliquiis uiolant H 18 uiolandis ] uiuolandis P* 19 Sinodus
Hibernensis ] om. HV 19 episcoporum ] sanctorum episcoporum HV 19 uel mar-
tirum ] om. HV 20 uiolauerit ] uiuolauerit P* 20 VII ] septem V 20 annis ] annos V
20 peregrinus ] perigrinus P* peregrinando V 20 uero ] autem HV 20–21 III annis ]
tribus annis V
43.8Hibernensis 345
Quodsi presbiterorum aut martyrum loca homicidio maculauerit, III annis et deme- HV
dio distincte seruiens peniteat. Si autem in termino loci sancti, ubi episcopi sepul-
crum, quempiam occiderit homicida, III annis et demedium peniteat. Si autem
eundem terminum ante iniquorum turbæ non frequentabantur, quodsi presbitero-
rum loci terminos homicidio quis uiolauerit, anno pleno et demedio peniteat homi- 5
cida, sed tamen termino inuiolato permanente. Nam si uiolatus sit, anno uno uel L
diebus peniteat permittantur. Quia non sanctus est dicendus locus, in quem homi-
cidie cum spoliis, et fures cum furto, et adulterii, et periurii, et precones, et magi,
et meretrices solent intrare. Quia omnis locus sanctus non solum intus mundari
debet, sed eius termini. Qui a sanctis consecrati, mundi esse debent. 10
V45.12
Patritius ait: Quicumque diis, hoc est martiribus, detrahit, Deo detrahit.
Quanti enim cumque martires in eo humati sunt loco, tantum Deo de- 20
trahit.
V45.13
Sinodus Vercellensis: Quanto cultu loca sancta honoranda sunt? Viuis
enim custodia, mortuis refugium, malis defentio, et reliqua.
Hironimus: Hierusalem ciuitas sancta iuuenum nutrix fuit, senum adi- 25
V45.14
Hirusalem LXX annis deserta fuit. Babilon uero in perpetuum non habit-
abitur.
V45.15
Hironimus in epistulis de Leone et eius loco dicit: Nobilitas locorum spiri- 5
tus sanctorum est. Hirusalem enim, quandiu Iebusei erant in ea, maledicta
fuit.
peccata 15
V45.18
In cronicis: Vt autem tantam multitudinem in Hierusolimis reperiatur causa azemo- 5
rum fuisse refertur. Ob quam ab omni gente Iudei ad templum confluentes urbe,
quasi carcere reclusi sunt. Oportuit enim hisdem diebus Pasche˛ eos interfici, in
quibus diebus saluatorem Christum crucifixerunt.
V45.19
In libro XVIIII æthimologiarum: Forus est exercendarum litum locus, a fando dicit.
Qui locus et prorostra uocatur, ab eo quod bello Punico captis nauibus Kartaginen-
tium rostra ablata sunt, in foro Romano prefixa, ut esset in signo huius uictoriæ. 15
Constat autem forus causa, lege, et iudice. Causa uocata a cassu, quo euenit.
Est enim materia et origo negotii, necdum discutionis examine patefacta; quæ
dum preponitur causa, dum finitur iustitia est.
5 cf. Euseb. (tr. Hier.), Chron. 212 GCS 47, p. 187a ∥ cf. p. 183 ln. 14, p. 189 ln. 16 13 Isid.,
Etymol. 18.15.1, 2
Sinodus Sardicensis: Quodsi forte antiqui catholici suum uoluerint, et illi suum, qui
nuper conuersi sunt, plurimorum catholicorum uoluntas paucioribus preferatur. Si
autem partes equales sint, maioris temporis æpiscopis deputetur, et reliqua.
V45.21
Hieronimus ait: Occisi sunt filii in Hierusalem, in Betlem, in Rama, sed pro occi- Θ
Item: Iacobus occisus est in Hierusalem, sed Hieronimus dixit: Vindictam in Iudeos Θ
2 Sardicensis ] V Sarthagi H** 4 et reliqua ] om. V 8 De. . .iniquos ] this chap. om.
HV 8 De. . .iniquos ] de eo quod dignitas loci siue solemnitatis non defendit iniquos Θ
8 sancto ] sancto non edificante A 9 Hironimus ] Hieronimus BS 10 Pascha ] Phascha
A 12–13 De. . .locus ] de eo quod carior cum Deo sanguis sacrosanctus quam locus HV
12 sacrosancto ] sacro Θ 12–13 effusso. . .locus ] effuso in locis sanctis qui cum Deo
carior quam locus ille Θ 18 Hironimus ] Hieronimus BS 18 Herodem ] Hirodem P*
19 forte ] feriore interlin. uel fieri B fore S fores V
43.17Hibernensis 349
Item: Vindicta indicta in Iudeos, que subito facta est, propter occissionem
Iacob, non propter locum sanctum, in quo occissus est, accidisse pronun-
ciatur.
V45.23
loci.
7 cf. Cant. 6:9
2 Iacob ] Iacobi HSV 2 locum sanctum ] sanctum locum HV 2 occissus est ] occisi
sunt V 2 accidisse ] accedisse P* 2–3 pronunciatur ] pronontiatur A nontiatur HV
4 probatione ] perpetratione Θ 4 sanctus (1) ] sacro Θ 4 sanctus (2) ] sacro Θ 5 locus ]
locus ille Θ 6 consecrat ] consacrat P* 6–10 Si. . .esse ] om. HV 7 dicis ] dic ABO dicit
P* dices S 8 est (1) ] om. A 11 Sinodus ] om. HV 11 Ouuius ] Ouuis (sic) A Obius HV
Ouius BS 11 dicit ] om. HV 11 Reliquias ] reliquias sanctorum HV 12 animae. . .Dei ]
uissione Dei animae HV 12 mundialia ] mondialia P* 13 martirum ] interlin. H om.
V 13 ara ] throno HV 13 dicentes ] om. HV 15 De. . .scissura ] this chap. om. HV
19 alienus ] alienus fuerit in P**
350 Hibernensis 43.18
V45.24
Ysidorus: Patres instituerunt festiuitates martyrum, siue ad exercitationem imita-
tionis, siue, ut meritis eorum consociemur, orationibus adiuuemus, ita tamen, ut:
Nulli martyrum, sed ipsi Deo, et reliqua; usque: Quisque in hunc errorem dilabitur,
corripiatur. 5
In Apocalipsi Angelus: Noli me adorare, quia conseruus tuus sum; Deum adora. HV
2 Isid., De off. 1.35.1–4 ∥ cf. p. 401 ln. 12 6 Apoc. 19:10 7 cf. Dan. 14:3 17 Matt. 19:11
Sinodus Agathensis: Si quis uituperat nuptias, dormientem cum uiro suo fidelem
aut relegiosam detestatur aut culpabilem estimat, uelut que in regnum Dei introire
non possit, anathema sit.
Hironimus: Pudet dicere, pro nefas, triste, quod uerum est. Alie erecta
ceruicæ et ludentibus pedibus incedunt, alie˛ uero sterelitatem bibunt, et
necdum nati hominis homicidium faciunt. Nonnullæ uero, cum senserint
se concepisse, de scelere abortiui uenena meditantur, et frequenter etiam 15
2–4 Sinodus. . .sit ] see ln. 8 for this section in Hib.A 2 Agathensis ] in gan habē H
5 De. . .continentia ] heading om. HV 5 elatio ] eleuatio O 6 Sinodus ] sinodus in Gan-
gris S item HV 6 Dominum ] Deum HV 7 aduersus ] aduersum V 9 execrationem ]
exacrationem P* 9–10 Qui. . .sit ] see ln. 2 for this section in HV 10 culpabilem ] culpabiles
S 11 simulatis ] AHOSV disimulatis P** 11 uirginibus ] uirgibus P* 12 Hironimus ]
Hieronimus BSV 12 pro ] quod HV 12 nefas ] nefas est HV 12 triste. . .est ] om. V
12 triste ] iste H* 14 cum senserint ] consenserint H 14 cum ] com P* 15 uenena ]
uenia H* 16 criminum ] creminum P* 16 ad inferos ] om. V 19 Hironimus ] Hieron-
imus BSV 20 sue˛ animae ] anime sue V 20 aut (2) ] a H 21 XIIII ] quattuordecim V
21 annos ] annis A 21 poeniteat ] poeneteat P*
352 Hibernensis 44.5
Agustinus ait in humelis: Que mulier aut partum suum disperdit aut fil-
ium, homicidium perpetrauit. Mulier siue uir consentiens ei in hoc pec-
cato, VII annis districtæ peniteat.
Item: Nulla mulier potationem accipiat, ne filios aut conceptos aut iam
natos occidat. Quecumque enim mulier hoc facit, ante tribunal Christi 5
tribuatur.
Prima uidua Dina, filia Iacob; II-a Noemi; III-a, ad quam missus est He-
lias in Sirepta Sidoniae; IIII-a Samaritidis, que solebat Heliseum recipere
et uictum ei ministrare; V-a Hester; VI-a Iudith, que de Oloferne rege As- 20
1 Agustinus ] Augustinus V 1 ait ] om. HV 1–2 filium ] filium suum necauit HSV
2 homicidium. . .consentiens ] om. H si quis consentiens V 3 VII ] septem V 3 districtæ
peniteat ] peniteat districte HV 3 peniteat ] peneteat P* 4 Item ] item Agustinus
Θ 6 se ] BS om. AP** 6 esse cum ] sese cum HV se esse cum S 7 Item ]
Agustinus item Θ 7 accipere. . .debent ] debent mulieres accipere HV 9 concipere ]
concepere P* 9 parere ] parire ABHOP* 14 eas. . .æclesia ] ab aeclesia eas HV
14–15 autem. . .difinimus ] om. V 14 hoc ] om. BH nunc S 15 XIIII ] X H* decem
V 15 tempus. . .prefixos ] interlin. .i. non ueniunt in cummunionem mutato tem-
pore O 18 Prima ] in scripturis prima HV 18 II-a ] secunda SV 18 III-a ] ter-
tia SV 18–19 Helias ] profeta H propheta V 19 Sirepta ] Sarepta AHOSV Serepta
BP* 19 IIII-a ] quarta SV 20 V-a ] quinta SV 20 VI-a ] sexta SV 20 Iudith ] Iu-
dit SV 20 Oloferne ] Holoferne BV 20–21 rege Assiriorum ] Assiriorum rege HV
20–21 Assiriorum ] Assyriorum S
44.7Hibernensis 353
Paulus dicit: Vidua elegatur non minus annorum LX, unius uiri uxor.
Nota, si plures uiros habuerit, uidua non sit. Vidua eligatur LX annorum.
Hironimus: Hic omne preceptum de his est uiduis, que aeclesie ælimoisi-
nis pascuntur. Et idcirco aetas prescribitur, ut ille tantum accipiant pau- 5
perum cibos, que iam laborare non possunt. Simulque considera, quod,
que habuit uiros, quodsi anus sit et decrepita egensue, aeclesie stipes non
meretur accipere. Si autem panis illi tolletur aelimosine, quanto magis
ille panis, qui de caelo discendit, quem, qui indigne comederit, reus erit
uiolati corporis et sanguinis Christi. 10
De statura uidue˛ HV
H47.8 V46.8
Item: Vidua electa est secundum eundem, si fuerit in operibus bonis pro-
bata, si filios edocuit, si ospitio recipit, si sanctorum pedes lauit, et reliqua.
Item: In habitu sancto, in motu, in gressu; non creminatrices, non garrule,
˛
non multo uino seruientes. 15
Sinodus dicit: Viduæ adoliscentes, que corpore debiles sunt, sumtu aecle-
sie,
˛ cuius uiduæ sunt, sustententur. 20
2 I Tim. 5:9 4 Hier., Aduers. Iouinian. 1.14 PL 23:233 12 I Tim. 5:10 16 Stat. eccl. ant.
§102 19 Stat. eccl. ant. §36
V46.10
Paulus: Aut elegant adoliscentulæ, ut nubant cui uoluerint, tantum in Do-
mino, aut ut dedicauerint se, et a uiris longe fiant.
V46.11
Hironimus ait: Cauendum clericis, ne propinquii fiant domibus uiduarum; 5
corruptor
H47.12
V46.12
Sinodus Anchiritana: Quidam sponsam habens sororem eius uiolauit et grauidam 10
reddidit. Post modum disponsatam sibi duxit uxorem. Illa uero, quæ corrupta est,
laqueo se suspendit. Hii, qui fuerunt conscii, post decenem satisfactionem iussi
sunt suscipi, secundum gradus penitentiæ constitutos.
V46.13
Sinodus Hibernensis: Pallium, a palliditate dictum, hinc et palliata, siue 15
Pallas dea, que et Minerua, cuius templum pallidum est, cuius sacerdotes
uirgines erant palliate, hoc est uelate. Hinc in nouo transffertur ad palli-
atas, hoc est uelatas.
2 cf. I Cor. 7:9 10 Ancyr. §24 17 cf. p. 355 ln. 13
2 Paulus ] Paulus ait AH 2 Aut ] om. AHV ait O 2 elegant ] eligant BO 2 ut ] ut aut
V 2 tantum ] tam Christiano B tam O 2–3 Domino ] Christo Domino A 3 ut ] HSV
om. AP** 3 se ] SV sed ABHOP** 3 et ] only in S 5 Hironimus ] Hieronimus BSV
5 ait ] om. HV 5 Cauendum ] cauendum est HV 6 fuerint ] fiant S sint V 12 laqueo ]
V laqueo sibi H** 14 palliatarum ] pallitarum P* 15 Hibernensis ] om. HV 15 dictum ]
dictum est HV 15 siue ] si a H siue a V 16 Pallas ] Palla HV 16 Minerua ] Minerua
dea dicitur HV 16 pallidum ] Palladium HV 16 est ] om. ABOHV 17 erant ] erant
et HV 17 est ] interlin. H 17–18 Hinc. . .uelatas ] om. B hinc mutata specie (fide HV)
eodem nomine perseuerante licet in nouo ad palliatas hoc est uelatas censeri permissum
est SHV
44.11Hibernensis 355
V46.14
Sinodus: Sanctimoniales, quamlibet uita earum et mores probati sint, ante
annum aetatis suæ duodecimum non uelentur.
Sinodus Romana: Palliate, hoc est uelate, magno honore habeantur; que
sexum, hoc est fragilitatem, uincunt, et se mundi actibus abdicant.
V46.17
Romani dicunt: Decet mulieres, sicut fragilitatis sexum acciperint, dis-
trictæ semper uiuere sub manu pastoralis regiminis. Virgines habitu uir-
ginitatis ornate˛ sine omnium uirorum conspectibus segregentur, et sic
2 Agath. §19 ∥ cf. p. 426 ln. 12 13 cf. p. 354 ln. 17
V46.20
V46.21
Paulus ad Corintios: Mulieres uestre in aeclesia taceant. Non enim permi-
titur eis loqui, sed subditas esse, sicut lex dicit. Sed si quid discere uolunt,
domi uiros suos interrogent. Turpe enim est mulieribus loqui in aeclesia
permitti. 5
V46.22
Isidorus: Feminis in aeclesia loqui uel docere non permititur, sed nec
tinguere uel offerre, ullius uirilis muneris aut sacerdotalis officii sortem
sibi uindicare. 10
Agustinus: Qualis esse debet uxor, que habenda est secundum legem, id
est, si uirgo casta, si disponsata in uirginitate, si dotata, id XXX siclis ar-
genti, legitime et a parentibus tradita, et a sponso et a paranimphis eius
2 I Cor. 14:34–35 8 Isid., De off. 2.18.11
Et poenitentia illius recipienda est, sed per castitatem uitae illis duobus
quandiu uiua sit illa.
uirgo in ciuitate deprehensa a uiro et illi per uim copulata; si uoluerit pater
eius, dotabit eam iste uir L siclis patri redditis, siue quantum iudicauerit
pater, et dabit uir praetium pudicitiæ eius. Si autem habuerit sponsum
antequam depraehensa fuerit, dabitur illi uolente patre et filia. III-um
coiugium est filia predicta deprehensa, si non fuerit uoluntas patris, cor- 15
ruptori illius non sociabitur, sed illi, quem elegerit pater, qui dotabit eam,
et ligitima erit. Sed primum his duobus coniugiis prefertur.
3 cf. Matt. 19:9
quandiu uiuet uir eius. Igitur uiuente uiro suo uocabitur adultera, si
iuncta fuerit alteri uiro. Si autem mortuus fuerit uir eius, liberata est a
lege uiri ita, ut non sit adultera, quamuis fuerit cum altero uiro.
coeperit, licet alteri accipere coniugem nouum, sed puellam uel puerum.
gunt
H48.42
Puelle,
˛ que non parentum coactae imperio sed spontaneo iudicio uirginitatis pro-
possitum atque habitum susciperunt, si postea nuptis eligerunt, preuaricantur, eti- 10
amsi consecratio non accessit, cuius utique non frauderentur munere si in propos-
sito permanerent.
Ambigi non potest magnum crimen admitti et ubi propossitum deseritur et con-
secratio uiolatur. Nam si humana facta non possunt impune calcari, quid eas 15
cubinam ancellam sibi habere presumpserit, ipse ab æclesia Dei et omni Chris-
tianorum mensa sit extraneus, nisi ad penitentiam reuocetur.
Si quis ancellam suam sibi in matrimonio habere uoluerit, et de suis rebus habet
potestatem, si uoluerit postea uenondere eam, non concidetur. Quodsi eam ue-
nundare uoluerit, eum damnari iubemus, et ancellam illam in sacerdotis ponimus 25
potestatem.
2 Leo, Decr. §25 (Dion., ed. Justel) 17 cf. Excerpta de libris Romanorum §47 20 cf. Excerpta
de libris Romanorum §59 23 cf. Excerpta de libris Romanorum §60
Adumnanus interpretatus est, meretrix erit discuso proprii mariti iugo et secundi
mariti iuncta uel tertii. Cuius maritus illa uiuente alteram non suscipiat. Vnde
nescimus illam auctoritatem, quam legimus in quessionibus Romanorum, utrum
idoneis an falsis testibus ornatum fuisse. 5
non consentientem. Si autem fornicatur cum aliis uxoribus, maculat uxorem suam,
si in matrimonio modum libidini non inponit. Posteritati enim, non cupiditati, seruien-
dum est. Aliter: Omne peccatum, et reliqua.
Pilagius ait: Omne peccatum potest ab uno comiti, qui membrum dici potest, non
tamen corpus. In fornicatione autem II pereunt. 20
2 Canones Adomnani §16 (Bieler, 178) 12 I Cor. 6:18 18 I Cor. 6:18 19 Pelag., In ep. I ad
Cor. 6:18
3 iuncta ] Adom. inito H** 4 quam ] Adom. quod H** 6 De. . .coniugis ] this chap. follows
p. 358 ln. 7 V 6 cauendo adulterio ] eo quod cauendum est adulterium Θ 6 legitimis
coniugis ] legitimis et penitentia illis secundum scripturam accipienda est coniugis HV
6 legitimis ] ligitimis P* 7 Hironimus ] Hieronimus BSV 7 coniugio legitimo ] le-
gitimo coniugio HV 7 coniugio ] coiugio P* 7 legitimo ] ligitimo P* 8 tantum ]
quantum V 8 postulauerit ] ABHOSV postulandi P** 10 Item ] item nam HV et Θ
11 legitima (1) ] ligitima P* 11 fuit. . .legitima (2) ] legitima A ligitima fuit H legitima
fuit V 11 legitima (2) ] ligitima P* 12 ait ] om. V 12 homo fecerit ] fecerit homo HV
13 Id ] hoc HV 14 illi ] om. V 16 consentientem ] conscientem V 17 si ] siue si V
19 Pilagius ] Pelagius V 19 ait ] om. V 20 tamen ] tantum Pelag. 20 II ] duo V
362 Hibernensis 45.7
Queritur, si est aliqua causa, qua liceret uxorem alteri uiro coniungi ui-
uente priore. In qua re III-es causæ sunt: Prima, {qua} coacticia uis,
matrimonium non separat. II, si alicuius profectus causa eueniat, sicut
Sarra fecit, ne Abraham a rege iniquo occideretur. Siue sicut in nouo factus 5
est. Agustinus hoc dicit: Cum quidam diues nummum auri exigeret ab
alio uiro, et ille non haberet quod redderet, dixit quidam diues iuuenis
uxori eius, quod si se illi prosterneret, nummum redderet. At illa sciens,
se sui corporis non habere potestatem, uiro suo sic locuta est, et ille gracias
agens, permissit, iudicans, non adulterium esse, ubi libido nulla. Tertia si 10
dabit in manu eius, et dimittet de domo sua. Cumque egressa, et alterum maritum
duxerit, et ille quoque odierit eam, et dederit ei libellum repudi, et dimisserit eam
de domu sua, uel certe mortuus fuerit, non poterit prior maritus recipere eam in
uxorem quia pulluta est et abominabilis facta est coram Deo.
14 Deut. 24:1–4
Item in Deuteronomio: Si inuenerit uir puellam uirginem, quæ non habet spon-
sum, et adprehendens concubuerit cum ea, et res ad iudicium uenerit, et dabit qui
dormierit cum ea L siclos argenti, et habebit eam uxorem, quia humiliauit eam, et
non poterit dimittere omnibus diebus uite suæ.
Moises dicit: Si displicuerit tibi uxor tua, scribe ei libellum repudii. Non
praecepit eam penitus proici, sed librum repudii dari ei, quia Dominus
in æuangelio ait mulierem a uiro suo numquam separari, nisi ob causam
fornicationis.
2 Exod. 22:16–17 5 Deut. 22:23–24 9 Deut. 22:25–26 11 Deut. 22:28–29 16 Deut. 24:1
18 Matt. 5:31–32
V47.10
In lege: Locutus est Dominus ad Moysen, dicens: Loquere filiis Israel, et dic ad HV
eos: Mulier si suscepto semine peperit masculum, inmunda erit VII diebus iuxta
dies separationis menstrue. Et die octaua circumcidetur infantulus. Ipsa uero
XXXIII diebus manebit in sanguine purificationis suæ. Omne sanctum non tanget 15
1 cf. O Ir Penitent. §36 ∥ cf. next section 5 cf. O Ir Penitent. §36 ∥ cf. previous section 7 cf.
Canones Theodori U i.14.24 (≃Co 147, B 62) 10 Leuit. 12:4–5 13 Aug., Sermo 392.2.2 PL
39:1710 ∥ cf. p. 367 ln. 16 18 Isid., De off. 2.20.4 19 cf. I Cor. 7:9
V47.14
Hermas dicit ad pastorem angelum: Permitte mihi, Domine, ut te pauca
interrogem. Dic, inquit. Si uxorem quis habeat, Domine, in domo fi- 15
uxor eius in eodem uitio permanserit? Ille mihi: Dimittat, inquid, eam,
et ipse conteneat. Quodsi dimisa ista aliam duxerit uxorem, et ipse adul-
terium commitet. Si autem, inquam, Domine, postea quam ab eo dimisa
est mulier, penetentiam agat et ad maritum suum reuerti uoluerit, utrum
ab eo recipietur an non? Et dixit mihi: Si recepta non fuerit, peccat mar- 5
monis est.
Patricius: Si alicuius uxor fornicata fuerit cum altero uiro, non adducat aliam ux- HV
orem quandiu uiua sit uxor prima. Si forte conuersa fuerit et agat penitentiam,
suscipiat eam, seruiatque˛ quandiu uiua sit in uicem ancelle. Annumque intigrum
cum pane et aqua peniteat, nec in uno lecto permaneant. 15
Item Innocentius dicit: Solius fornicationis causa licet uxorem dimitere; sed illa
uiuente non licet alteram ducere.
Agustinus: Qui uxorem optat accipere, sicut illam uirginem inuenire de-
siderat, ita et ipse usque ad nuptias uirginitatem custodiat. Quia tam 20
graue malum est ante nuptias uiolari, ut quando ad nuptias uentum fuerit,
12 Vinnian §§43–45 ∥ cf. p. 375 ln. 10, 20
16 Aug., Sermo 392.2.2 PL 39:1710 ∥ cf. p. 365 ln. 13
1 eius ] interlin. A 1 Ille mihi ] om. ABHSV 2 conteneat. . .ipse ] in marg. H 2 ista ] illa
S 2–3 adulterium ] adulterium non H 3 ab eo ] habeo A 4 penetentiam agat ] agat
penitentiam HV 4–5 utrum. . .eo ] in marg. A 4–5 utrum. . .an non ] non recipietur HSV
5 recipietur ] non recipietur A 5 an non ] interlin. A 6 commitit ] admittit AS admit-
tat H ammittit V 7 Seruis ] seruus A 7–8 poenitentiæ ] poenetentiæ P* 8 Hucusque
Hermas ] only in HV 8 Hermas ] Hierimias H* Hieremia V 9 Igitur ] ideo ergo HV
9 recipere ] ducere HV 9 ne ] nec S 10 res ] ratio HV 12–15 Patricius. . .permaneant ]
see p. 375 ln. 10 for this section in Hib.A 12 Patricius ] Paterius V 12 altero ] adultero H*
14 seruiat ] seruiant V 16 Item ] om. V 16 dicit ] om. V 16 uxorem ] uxorem alteram V
17 non ] interlin. H* 17 alteram ] aliam V 18 castitate ] castigatio A* 19 Agustinus ]
Agustinus ait H Augustinus V 20 nuptias ] nubes A 20 uirginitatem ] uirgitatem
P* 20 custodiat ] custodiant A 21 graue ] grande V 21 malum est ] est malum HV
21 uiolari ] uiuolari P* 21 ad ] om. HV 21 uentum ] HSV conuentum ⟨ uentum A*
conuentum BOP**
368 Hibernensis 45.16
dit? Nam quicquid contra fidem catholicam mulieribus non licet, omnino
nec uiris licet.
V47.16
In libris ethimologiarum: In elegendo marito IIII exspectari solent: uirtus, genus,
pulchritudo, sapientia. Ex his potentior est sapientia ad amoris effectum. 10
Item: In elegenda uxore IIII res inpellunt homines ad amorem: pulcritudo, genus,
diuitiæ, mores. Melius est tamen in ea mores, quam pulchritudo, ut queratur.
Nunc autem illi querunt quas aut diuitiæ aut forma, non quas probitas morum
commendat.
V47.17
Agustinus: Quale est, quod multi uirorum ante nuptias concubinas sibi
adhibere non erubescunt, quas post annos dimitebant, et postea legitimas
uxores accipiunt; unde coram Domino et coram angelis eius testor atque
denuntio, Deum ista coiugia semper prohibuisse, et nunquam ei placuisse,
et precipue temporibus Christianis concubinas habere numquam licuit, 20
efficitur.
etiam filios susciperit: Non omnis mulier uiro iuncta uxor est, quia nec
omnis filius heres patris. Nuptiarum autem federa inter ingenuos sunt le-
gitima, et inter equales simul. Prius hoc ipsud Domino constituente, quam
initium Romani iuris exstiterit. Itaque aliud est uxor et aliud concubina,
sicut aliud est libera et aliud est ancilla. Propter quod etiam apostolus ad 20 H
coiugato dederit, nisi forte est illa mulier et ingenua facta et dotata ligitime
et puplicis nuptis honesta ducatur. Hanc rationem ab initio constitutam
Romana non permittit regula, que prohibet coniugium si ante precorrup-
tum fuerat.
egerit poenitentiam
H48.20
V47.20
Originis: Discant mulieres exemplis patriarcharum sequi uiros suos, nec
enim sine causa scriptum est quod Sarra stabat post Abraam, sed ut osten-
deretur, quod si uir precedat ad Dominum, sequi eum mulier debet; quod,
dico, sequi debere mulierem in eo, si adstare uirum suum uidet Deo. 15
V47.21
Hironimus in commentario Mathei: In aeuangelio, inquit, uoluntas quer-
itur, que si etiam non habuerit effectum, tamen proemium non amitit. Lex
cum uoluntatem non puniat, punit effectum, ne adulterium facias. Finge
12 Origenes, In Genes., homil. 4.4 GCS 29 (1920), 54 17 Hier., In Matt. 11:30
V47.22
Paulus: Bonum hominem mulierem non tangere; propter incontinentiam unusquis- 5 HV
tinentiam uestram.
Item Paulus: Mulier sui corporis potestatem non habet, sed uir. H
V47.23
Paulus: Mulier potestatem sui corporis non habet, sed uir. Similiter et uir 15
Agustinus: Vir a uirtute nomen accepit, hoc est belli, laboris, deffensionis,
primatus, prelocutionis; mulier a mollitia, hoc est fragillitate, infirmitate,
humilitate, subiectione.
Agustinus: Vir de uirtute nomen accipit, hoc est belli, laboris, defensio-
nis, primatus, preloquutionis; mulier uero a mollitia, hoc est a fragillitate,
infirmitate, humilitate, subiectione. 10
terium. 15
2 Caesar., Sermones 43.1 CCSL 103, p. 190 ∥ cf. ln. 8, p. 368 ln. 3 6 Ephes. 5:22 8 Caesar.,
Sermones 43.1 CCSL 103, p. 190 ∥ cf. ln. 2, p. 368 ln. 3 12 Is. 28:20 14 Is. 57:6, 8
V47.24
Dominus in æuangelio dicit: Dico autem uobis: quicumque dimisserit
uxorem suam, nisi ob causam fornicationis, mechatur.
Hironimus: Cum enim illa unam carnem in duas diuisserit et fornicatione 5
separata fuerit a uiro, non debet teneri, ne sub maledictione illa fuerit uir,
quia scriptura loquitur: Qui adulteram tenet stultus est et impius.
Vbi igitur fornicatio et fornicationis suspicio, libere uxor dimittitur. Θ
V47.25
Christus in Iohanne: Voca uirum tuum. Respondit mulier: Non habeo 10
uirum. Dicit Iesus: Bene dixisti; V enim uiros habuisti, et quem habes non
est uir tuus.
Hironimus: Vbi fuerit numerus maritorum, ibi uir, qui proprie unus est,
esse desistit.
V47.26
Sinodus Romana dicit: Is, qui habuit primam uxorem uirginem ante bab-
tismum, uiuente illa, alteram habere post babtismum non poterit. Crimina
in babtismo soluuntur, non ligitimum coniugium.
3 Matt. 19:9 10 Ioh. 4:16–18
1–2 De. . .adulteram ] de non relinquenda uxore nisi ob causam fornicationis H de non re-
linquentibus uxoribus nisi ob causam fornicationis V 1 De ] de muliere de A 1 nemine ]
mecho AOSP** 3 Dominus ] om. H 3 dicit ] om. HV 5 Hironimus ] Hieronimus SV
5 in duas ] inducas V 5 diuisserit ] AH dimisserit P** diuiserit SV 7 adulteram ] adul-
terum V 7 est. . .impius ] et impius est HV 9 uirum. . .habente ] non habente proprium
uirum H non habente uirum proprium V 10 Iohanne ] Ioh̄an dicit H Ioh̄is euangelio
V 11 Dicit ] dixit V 11 Iesus ] Dominus V 11 V ] quinque SV 11 et ] et nunc B
11 quem ] quem nunc S 12 uir tuus ] tuus uir S 12 uir ] om. HV 12 tuus ] tus P*V
13 Hironimus ] Hieronimus BSV 14 desistit ] disistit P* 16 dicit ] om. V 16 Is ] his
V 17 uiuente illa ] illa uiuente HV 17 post. . .poterit ] non poterit post baptismum V
17 poterit ] poterit quia HS 17 Crimina ] cremina P* quia crimina HSV 18 non ] non
tamen S
374 Hibernensis 45.30
De reatu adulterii VH
H48(no num.)
V47.27
Lex: Si mechatus quis fuerit cum uxore, et adulterium perpetrauerit cum coniuge
proximi sui, morte moriatur mechus et adultera.
V47.39
Ezechiel: Ieci matrem uestram fornicariam et filios fornicationis.
Agustinus: Mulier adultera dimitenda cum fructu adulterii, ne benedicta
progenies contaminata sit. Nota quod Abraham separauit a se Loth cum
semine suo, presciens semen Loth maledictum fore, et iectam Agar cum
filio suo, ne fieret cum semine benedicto. 10 HV
Audi Dominum dicentem contra Abraham: Iece Agar cum filio eius, quia non heres
erit filius ancille cum filio libere.
a quo genitus est, sed tamen pretium filii dabit et edocandi eius dabit
quantum iudices iudicauerint. Si uero adulterium superseminauerit, nihil
reddet corruptor, nec adulter dabit aliquid adultero, nisi forte confesso
filio pretium educandi.
2 Leuit. 20:10 11 Gen. 21:10 ∥ cf. p. 369 ln. 22
V47.40
Sinodus Hibernensis: Omnis adulter siue a concelebratione, siue a com-
monicatione mense, siue a cohabitatione, siue a benedictione, siue a con-
loquio, siue a commeatione, donec poeneteat excludendus est.
poenitentiæ
uxorem quandiu uiua fuerit uxor prima. Si forte conuersa fuerit et agat
poenitentiam, et suscipiet eam, et seruiet ei quandiu uiua fuerit in uicem
ancille. Et annum integrum in pane et aqua per mensuram penieteat, nec
in uno lecto permaneant.
In alia uero Sinodo: VII annis peneteat, tribus quidem districtæ, IIII autem 15
V47.38
Agustinus: Poenitentia illius recipienda est, sed per castitatem uitæ illis
duobus, quandiu uiua sit illa.
Patricius: Peneteat annum integrum cum pane et aqua. 20 HV
2 cf. p. 299 ln. 1 10 Vinnian §§43–45 ∥ cf. ln. 20, p. 367 ln. 12 15 cf. p. 376 ln. 1
20 Vinnian §43–45 ∥ cf. p. 367 ln. 12
Vel in alia sinodo: VII annis, III districte, IIII remisse. Similiter si mulier dimissa
fuerit a uiro suo.
V47.29
Lex: Quis homo ille, cui disponsata est uxor et non accepit eam adhuc? 5
V47.30
Sinodus Aralatensis ait: Ne superstes frater torum defuncti fratris ascen-
dat; si enim hoc fecerit, excommonicetur. 10
V47.31
Sinodus Necessariensis: Mulier si duobus fratribus nupserit, eiciatur usque ad HO2 V
1 Vel ] uel ut V 1 VII ] septem V 1 annis ] annos V 1 III ] tres V 1 IIII ] quattuor
V 5 Lex ] lex dicit H 5 Quis ] om. S 5 et ] om. H 5 accepit ] accipit P* 7 eam ac-
cipiat ] suscipiet eam A accipit eam H accipiet eam S accipiat eam V 7 eam ] interlin.
P 8 defuncti ] om. HV 9 Aralatensis ] Auriliensis H Arelatensis S Aurelitana V 9 ait ]
om. HV 9 superstes ] supertes V 9–10 ascendat ] ascendat neue se quisque amise ux-
oris sorori audeat sociare quod (quid H) VH 10 enim ] om. HV 10 fecerit ] fecerint
ab æclesiastica distinctione (distictione V) feriantur uel HV 10 excommonicetur ] ex-
communicentur HV 11 Romani ] Romani dicunt HV 11 non ascendat ] before torum
HV 12 II ] duo HSV 14 Necessariensis ] Necesariensis V 14 eiciatur ] absciatur O2
14 ad ] interlin. H 15 quod ] eo quod O2 15 facta ] frangit fractra O2 16 desoluat ]
om. O2 interlin. fructum H 16 Quodsi ] quodsi non V 17 uir ] O2 om. VH** 17 nuptis ]
nuptiis manserit V 17 permanendi ] permanenti H* permanenti ⟨ permanente V*
45.37Hibernensis 377
Item: Mulier, que duobus fratribus iungitur, excommonicanda sit, nisi po-
eniteat.
Hirmonious ait: Mulier duorum fratrum torum non ascendat; si enim
ascenderit, adulterium perpetrauit.
V47.32
V47.33
Vrsinus dicit: Recede a me mulier, adhuc igniculus uiuit, paleam tolle.
V47.35
Dominus in Genessis: Erunt duo in carne una. Ergo quod Deus coniunxit, homo
non separat.
Apostolus: Alligatus es uxori; non sit tibi curae liberari.
Moyses: Det illi libellum repudii. Notandum non precipit Moyses, sed consilium dat
propter duritiam populi. 15
Lex dicit: Cum uxor errauerit dormieritque cum altero uiro contemnens
maritum suum, et hoc maritus deprehendere nequiuerit, sed latet mulier
adulterium, et non potest argui testibus mulier, quia non inuenta est in
stupro, si spiritus zelotipiæ concitauerit uirum contra uxorem suam, quae 5
uel polluta est uel falsa suspicione appetitur, adducet eam ad sacerdotem
et offeret oblationem pro illa, partem decimam sati farine ordeaciae, non
fundet super eam oleum, nec inponet tus, quia sacrifitium zelotipiae est,
et oblatio inuestigans adulterium. Offeret igitur eam sacerdos, et stat-
uet coram Domino. Adsumetque aquam sanctam in uasse fictili, et pax- 10
alienus tecum et si non pulluta es, deserto toro mariti, non nocebunt te
aquæ istæ amarissimæ, in quibus maledicta congessi. Si autem declinasti
a uiro tuo atque pulluta es et concubuisti cum altero uiro, his maledic-
tionibus subiacebis. Det tibi Dominus maledictionem in exemplum cunc-
torum in populo tuo; putrescere faciat femur tuum, et tumens uterus 20
V47.28
Sinodus Romana: Mulier non potest accussare uirum suum de adulterio,
et non habent latentia peccata uindictam; uir autem potest illam adulteram
apud sacerdotem deferre assidue. 15
Eadem Sinodus ait: Latente commisso uirorum non facile aliquis ex suspi-
cionibus separandus; qui utique submouebitur, si eius flagitium detegatur.
Mattheus: Nolite iudicare, ut non iudicemini. VH
Cito sententiam [ne] proferamus, sed Deo iudici terminum reseruemus, ut cum
iudicii tempus aduenerit, ille non suspicionem criminis sed manifestum reatum de 20
Agustinus ait: Sicut aqua extinguit ignem, ita poenitentia diluit crimina
in fontibus lacrimarum, et sicut in tenebris non absque lucerna lumen, sic
non potest peccatum absque poenetentia aboleri. Nam quod peccatum
cludit, poenitentia reserabit. Qui timet Dominum, per poenitentiam inlu-
stratur. O poenitentia, que peccata, Deo miserante, dimitis, et paradissum 10
Deo teste commissit? Quid erubescit confiteri, qui peccatis non erubuit
coinquinari? Diluat igitur confitendo quod peccando conficerat, satisfac-
tione abluat quod delictorum maculis sordiderat. Sit cautior post delictum,
qui ante delictum segnior, sequatur bonis actibus Christum, qui malis
actibus Zabulum sequebatur. Non uult Deus ulcisci malitiam eius, qui 5
In libris Regum reperitur: Itaque cum audisset Achab sermones istos scidit ues- 15
cibus uincitur. Niniue ciuitas, que peccato periit, fletibus stetit. Christus in
paradissum de cruce latronem tulit. Christus, inquam, prodigum filium
reuertentem laetus amplectitur. Nonaginta VIIII sanis pecoribus derelic-
tis, una ouicula, que remanserat, inuenta magis pastor gaudet. Paulus ex
persequtore uas electionis fit, oculis carnalibus excecatur, ut mente plus 10
Hironimus: Nihil profuit ægisse penitentiam, per quam scelus corigere non potuit.
Si quando sic frater peccat in fratrem, ut emendare ualeat quod peccauit, potest
ei dimitti. Si autem maneant opera, frustra uoce adsummitur penitentia.
2 Hier., ad Damas., ep. 16.1 CSEL 54, p. 68 6 cf. Ion. 3:7 6 cf. Luc. 23:43 7 cf. Luc.
15:11–32 8 cf. Luc. 15:4–6 9 cf. Act. 9:3–9 14 Matt. 27:5 16 Hier., In Matt. 27:5
Sinodus Agathensis: Ante omnia clericis uitetur æbrietas, quæ omnium uitiorum
fomes ac nutrix est. Itaque eum, quem ebriosum fuisse constiterit, ut ordo pati-
tur: aut XXX dierum spatio a commonione statuimus submouendum aut corporali
subdendum supplicio. 5
1 De. . .clericorum ] de ebriose clerico O2 2–4 Ante. . .patitur ] si quis clericus ebrius
fuerit O2 2 omnium ] omni H* 4 XXX ] triginta V 4 a ] O2 V aut H** 7 Aralatensis ]
Arelatensis V 8 IIII ] quattuordecim V 8 peniteant annos ] annos peniteant V peniteant
annos ⟨ peniteat H* 8 annos ] om. O2 9 poenitentia ] poenentia P* 10 Phetrus ] Petrus
ABHOSV 10 dicit ] om. V 11 longum. . .exigere ] longum penitentie suae tempus ex-
igere HV 11 longum ] longum sit P** 11 tempus ] tempus modumque P** 13 fuerit
prius ] prius fuerit HV 14–15 Item. . .diligentia ] om. HV 14–15 breuis. . .diligentia ] in
marg. P 16 Clemens ] om. AS ibi legitur HV 16 quod ] HSV quia OP** 17 non ] AHSV
ideo ⟨ non P* 18 mentes ] cogitationes A 18 collegit ] colligit BV coligit S 20 Iohannis
Cassianus ] Cassiodorus V 20 dicit ] om. ABHSV 20 duo ] II H 21 crimina ] cremina
P* 21 uno ] una V 21 poenitudinis ] penitudinis ⟨ plenitudinis H*
384 Hibernensis 46.5
V48.10
Pinuphius in Conlatione sua ait: Postrimo, quis est, qui non possit dicere:
Peccatum meum cognitum tibi feci, et reliqua, usque: Non abscondi. Vt
per hanc confessionem etiam illud confidenter subiungere mereamur: Et
tu remissisti, usque: Mei. Quodsi uerecundia retrahente reuelare ea coram 5
omnibus erubescis, illi quem latere non possunt confiteri, iugi subplica-
tione non desinas, ac dicere: Iniquitatem meam ego cognosco, usque: Feci.
Qui absque ullius uerecundiæ puplicatione curare et sine inproperio pec-
cata donare consueuit.
De recta paenitentia 10 Θ
V48.11
Gregorius Romanus ait: Causae pensandæ sunt, et tunc ligandi atque solu-
endi potestas exercenda est.
Item: Videnda quidem culpa, et uidenda que sit poenitentia subsequenda
post culpam, ut quos Deus omnipotens per conpunctionem uisitat, illos
pastoris sententia soluat. 20
2 Cassian, Collat. 20.8 CSEL 13, p. 564 3 Ps. 31:5 4 Ps. 31:5 7 Ps. 50:5–6 13 Gennad.,
Eccl. dogmat. 22
Item alibi dicitur: Nemo gladio percutiat ulcus, quod ferula mederi ualet;
nec ferula curare meditetur quisquam, quod gladio percuciendum.
rum?
Romanii de poenetentibus dicunt: Post ruinas statuitur, ut abbas poene-
tentiam preuidebit; et si fiet cum fletu, et lamentatione, et lugubri ueste,
et sub custodia, melior est poenitentia braeuis reddenda, quam longa et
remisæ cum timore mentis, in qua nihil strictæ agitur. 15
Item: Cum infirmaris, non tu uulnera tui corporis curas, sed a medico
sano curaris; ita uulnera animarum a sano curantur.
Item: In inferno autem quis confitebitur tibi? HV
Agustinus: Qui poenitentiam agunt in ultimo spiritu, illis non dico dimi- 10
tentur peccata, quia nescio nec presumo; sed age poenetentiam dum sanus
sis, et in hoc securus eris, quia perfecisti peccata tempore, quo potuisti,
quia in ultimo spiritu non tu dereliquisti peccata, sed peccata te dereli-
querunt. Sed tu dicis: Forte Deus remitet. Forte uerum dicis, sed hoc
nescio, nam si scirem, prodesse nihil tibi disperarem. Itaque dimite incer- 15
tatur siue emendatione uitae, si tempus conceditur ei, siue simplici confes-
sione, si continuo uita extinguitur. Venia peccatorum presumatur ab illo,
quia non uult Deus mortem peccatoris. Si quis aliter de iustisima Dei pietate HV
V48.18
Sinodus Nicena: Generaliter autem omni cuilibet in exitu possito et poscenti sibi HV
V48.19
Sinodus Narbonensis: Qualitas lucri negotiantem aut excussat aut arguit, quia est
et honestus questus et turpis. Verumtamen penitenti ˛ utilius est etiam dispendia
pati, quam periculis negotionis obstringi, quia difficile est inter ementes uenden- 20
V48.21
Sinodus Anchiritana: Si cuius uxor adultera fuerit uel ipse adulterium commis-
cerit, VII annos peniteat. Oportet eum perfectionem consequi secundum pristinos
gradus.
V48.29
Paulus: Militans Deo nemo inplicat se negotiis sæcularibus. 20
Item: Non est liber a laqueis diaboli, qui se ad militiam humanam uoluerit inplicari.
Item: Qui autem uolunt diuites fieri, incædunt in temptationem et in laqueum diab-
uli.
Item: Qui se humanis negotiis abdicauerit, non iterum debet alligari.
20 II Tim. 2:4 21 cf. I Tim. 6:9 22 I Tim. 6:9
V48.29(sic)
Ezechiel: In quacumque die iustus peccauerit, omnes iustitiæ eius obliuioni traden-
tur.
Salamon sapientissimus et dignus ædificare templum Domino et spiritalia cantare,
in bræui tempore dignus mille mortibus fuit.
Constantinus per XXX annos bonus imperator fuit, et dedit licentiam Christianis 10
V48.31
Sinodus: Penitentes, qui legem penitentiæ exsequuntur, si cassu itenere uel in
mari mortui sunt, ubi eis subueniri non potuit, memoria eorum orationibus et obla-
tionibus commendetur.
Item: Si quis subita morte abreptus fuerit et penitentiam agere non potuit, is, qui
presens fuit cui penitentiam confessus est, consuletur, et memoria eius uel oratio, 10
De eo quod non licet his, qui mechati sunt, post penitentiam fieri in VO2 H
chohabitatione
H49.32
V48.32
Sinodus: Quicumque in inlicito matrimonio fuerint, post penitentiam non debent
fieri in una domu, nec se inuicem causa amoris copulare. 15
Patricius: Qui dimisserit adulterium agat penitentiam; postea nec in una domu, HV
Sinodus: Cum affectus peccati deffecerit et amor inlicitus, non inficit eos in una
habitare cella.
3 cf. Ion. 3:5 4 Ioh. 5:14 6 Stat. eccl. ant. §22 ∥ cf. p. 82 ln. 15 16 Syn. episc. §17
Sinodus Romana: Considerat unus quisque in corde suo si amor pecati et desider-
ium cessauit, quia corpus mortuum non inficit corpus mortui. Sin uero, separentur.
V48.28
Salamon: Canis reuertens ad uomitum suum et sus lota inuoluta pro luti.
V48.17
Agustinus ait: Vltimus spiritus est, quandiu infirmitatis anhelitu quis spi-
rat, quantum temporis spatium trahat; cum enim caro nostra, que peccati 15
1 Syn. Pat. §11 4 cf. II Reg. 20:2–6 ∥ cf. Dan. 3:29–45 5 cf. Dan. 6:16–23 ∥ cf. II Sam.
12:13–20 6 Ps. 5:8 7 cf. Leuit. 9:23-24 12 Hier., ad Furia., ep. 54.4 ∥ cf. Prou. 26:11
2 separentur ] separentur XXII H** 3 poenitentiae ] penitentiae (et SV) orationis HSV
poenetentiae P* 4 Ad templum orauit Ezechias ] Ezechias ad templum orauit HV
4–7 Ad templum orauit. . .peccatis orabat ] Originis, Aaron, Ezechias, Daniel, III pueri
(om. V) = order of authorities in HV 4 Ad. . .pueri ] om. V 4 templum ] templum Dei
A 4 diprecabantur ] precabantur A deprecabantur S 4 III ] tres OS 4–5 Ad. . .Daniel ]
Daniel ad templum orauit V 5 Vt ] om. V 5 Originis ] Origenis V 5 Ebreorum ]
Hebreorum S om. HV 5–6 Dauid. . .poenitentiam ] in tabernaculis Dauid penitentiam
H 5–6 Dauid. . .tabernaculo ] in tabernaculo Dauid V 6 poenitentiam ] poenetentiam
P* 7 Aron ] Aaron V 7 in. . .peccatis ] pro peccatis in tabernaculo V 8 Agustinus ]
Augustinus V 8 IIII. . .poenetentia ] in penitentia IIII (quattuor V) HV 8 IIII ]
quatuor S 8–9 Confessio. . .habitus ] in marg. A 10 Sinodus. . .est ] si non penitenti
et corigendi locus considerandus H 10 Sinodus. . .est ] in marg. A 10 dicit ] om.
V 10 Corrigendi. . .poenitendi ] penitendi et corrigendi V 12 Salamon ] Salomon V
12 reuertens ] reuertæns H* 12 sus. . .luti ] sus ad uolutabrum luti Hier. 12 inuoluta ]
inuota H* 12 pro luti ] broluti V 13 sit ] est HV 14 Agustinus ] Augustinus V 14 ait ]
dicit H om. V
46.15Hibernensis 393
V48.22
Sinodus Kartaginensis dicit: Is, qui infirmitate poenitentiam petit, si casu,
dum ad eum sacerdos inuitatus uenit, oppressus infirmitate obmutuerit,
siue infrenes inuersus fuerit, dent testimonium, qui eum audierunt, et si
continuo crediturus est ire, reconcilietur per manus inpossitionem et fun-
datur ori eius eucharistia. Si autem superuixerit, admonetur a supradictis 10
V48.23
Dominus dixit ad Iob de turbine: Per angelos meos et per sedem regni
mei anima; quodsi unius anni spatium emendationis fecisses in sæculo,
numquid tibi priora crimina commemorassem?
V48.24
Gregorius: Ecce transit omne quod agitis, et sine ulla momenti interpos-
sitione, uolentes nolentesque, properatis. Cur ergo amatur quod relin-
quitur? Si tu cognoscas peccatum, Deus ignoscit; a mane usque ad uespe-
rum mutatur tempus.
47 De regionibus census
monicant
tus enim dicit: Pro me et te Petro. Tertia uero Deo, ut Domini est terra, et
reliqua.
Hironimus: Apte tertiam partem Deo dant, qui sub III-bus personis uiu-
unt. Tertiam partem regi, qui regit et fulcit aeclesiam cum Deo et ho-
minibus. Et III ordines columnarum in templo leguntur: primus lignorum 15
sine tegmine, hoc est subiecti, sæcundus cum argento, significans reges,
tertius cum auro, significat principes catholicos.
Origines ait: Notandum, quodmodo argentaee et auræe suam partem re-
gunt, ita et lignæe. Notandum, quod auræe et argentae ligno aedificate
sunt, quia æclesia et regnum a mundialibus constituuntur et fulciuntur. 20
6 cf. Gen. 41:41–46, 42:6, 25–26 8 cf. Matt. 22:21 9 cf. p. 221 ln. 15 11 cf. Matt. 17:26 ∥
I Cor. 10:26
1 De. . .census ] this Bk om. HV 1 regionibus ] regionis B 1 census ] censu B 5 III ] tres
A IIII S 6 Aegiptum ] Egyptum BOS 6 adeptus ] ademp (sic) A 6 partem ] partem
heredibus AS 6 reliquit ] relinquit A 6 Faraoni ] Pharaoni OS 6–7 adquisiuit ] adque-
siuit P* 8 dabat ] dabit S 9 III ] tres S 10 datur ] detur S 11 dicit ] dicit Petro
A 11 Petro ] om. A 13 Hironimus ] Ihrō P** Hieronimus S 13 III-bus ] tribus BS
15 III ] tres S 15 lignorum ] lignearum S 18 Notandum ] notandum quod auree et
argen ligno edificate sunt A 18 argentaee ] (sic) P argente˛ A argentae B argentee O
argenteae S 18 auræe ] (sic) P aure˛ A auree O aureae S 19 lignæe ] (sic) P ligne˛ A
ligneae BS 19 Notandum ] et notandum S 19 auræe ] (sic) P aure˛ A auree O aureae BS
19 argentae ] argenteae S 20 fulciuntur ] in marg. .i. eleuentur P
396 Hibernensis 47.2
erunt duo in carne una, et quod Deus coniunxit homo non separet, ita
quod æclesiæ datur aut in censum regi, aut in uenditionem peractam, aut
in testamentum datum.
2 Matt. 19:21; I Cor. 10:26 4 Matt. 19:27 12 Exod. 3:5 16 Matt. 19:5–6
4–5 His. . .promititur ] om. S 6–7 De. . .detur ] de eo quod dimittenda pars sua in
manibus mundi si totum Deo detur Θ 6 mundi ] mondi P* 8 Hironimus ] Hieronimus
BS 8 ait ] om. S 8 mundo ] mondo P* 9 mundi ] mondi P* 9 pallium ] pallum S
10 linteamina ] lintiamina P* 11 Moisi ] Moysi BOS 12 Tolle. . .Iesue ] om. in Wasser-
schleben but extant in S 12 quo ] quo stas A 12 Ita ] ita iubetur O 12 Iesue ] Iosue
dicitur A 13 sanctum ] sem (sic) A 14 De. . .retrahendo ] de eo quod in perpetuum
dantur Deo data aut cessari data Θ 15 Hironimus ] Hieronimus BS
47.5Hibernensis 397
Sinodus Hibernensis ait: Omnis, qui ausus fuerit ea, que sunt regis aut
æpiscopi furari aut rapere, aut aliquid in eos commitere, paruipendens
dispicere, VII ancillarum pretium reddat aut VII annos poeniteat cum epis-
copo. 5
fiteri sanguine et igni concremato conuenit. Confessor enim multis rebus pertinet.
Primus martir Abel, cuius sanguini terra aperitur, ut: Vox sanguinis fratris 15
2 Sinodus Hibernensis §9 (Bieler, 170) 15 Gen. 4:10 16 Matt. 23:35 17 Gen. 3:17 19 cf.
Act. 7:58
oleo uel spargitur aqua, hic aspergitur sanguine uel intinguitur igni. Ille
manus inpositione pontificis accipit spiritum sanctum, hic loquutorium
spiritus sancti efficitur, dum non ipse loquitur, sed spiritus patris per il-
lum loquitur. Ille commonicat eucharistiam in commonicationem corporis
Christi, hic ipse in Christo commoritur. Ille renuntiat mundi actibus, hic 10
uita.
attriuit. Alios armato ferro insulcans ungula sparsit. Alios beluina rabies
morsibus detruncando comminuit. Alios ab intimis uiscerum per cutem
4 Gennad., Eccl. dogmat. 40 18 Greg. I, Moralia 32.15
pressa uis uerberum rumpit. Alios effossa terra uiuentes operuit. Alios
altum dimersos in morte praecipitium fregit. Alios in se proiectos aqua
reieciendo sorbuit. Alios edax flamma usque ad cineres depasta consum-
sit. Alios suffocatio manus strangulauit. Alios membrorum diuisio dire
ramis diuisit. Alios carcerum conclusio dira finiuit. 5
In libris Hilarionis: Cuius corpus furatus est discipulus eius Essicius, portans de
cripta ad monasterium proprium in Siria, et statim eum in eodem ortulo terra ope- 15
ruit. Sed postquam Palistinæ sanctus uir audiuit Essicius, perrexit Ciprum, et sim-
ulans uelle se in eodem habitare hortulo, ut diligentis custodiæ suspitionem ab
illis tolleret; cum ingenti uitæ suæ periculo per X ferme menses corpus eius fura-
tus est. Quod defferens, totis monachorum et oppidorum turbis prosequentibus,
in antiquo monasterio condidit; inlesa tunica et cuculo et pallio, que erant circa 20
mortui corpus, et toto corpore, quasi adhuc uiueret, integro tantisque fragrante
hodoribus, ut dilibutum unguentis puteretur.
Gregorius: Tunc pro nobis sine ulla dubitatione sancti martires interce-
dunt, cum aliquid de suis uirtutibus in nobis recognoscunt.
V49.10
Sinodus Laudacensis: Non oportet in XL natalitia martirum celebrari, sed
eorum sancta commemoratio in diebus sabbatorum et dominicorum fieri
conuenit.
Agustinus ait: Tribus causis martires transmutandi sunt. Prima, cum ne- 15
V49.13
Origines ait: Alii putant eos in loco cineris resurrecturos, alii in loco os-
suum. Vbi enim caput fuerit, illic omnia membra congregabuntur.
Ezechiel uidit ossa accedisse ad ossa, unumquodque ad iuncturam suam,
et prophetante eo succrescere neruos et carnes, et postea cutem extensam,
inde spiritum a IIII uentis in ea flantem. 10
ferimus tibi Paule? Sed dicit: Offerimus Deo, qui martires coronauit. Eo
enim cultu colimus martires, quo sancti homines in hac uita coluntur, hoc
est consocietate. Vnus enim Deus est, cui unus cultus adhibetur et debe-
tur, non angelo, uel martiri, uel animæ sanctæ. Quisquis in hunc errorem
delabitur, corripiatur. 20
V49.16
Hironimus: Non omnes mortui possunt uidere ea, que hic aguntur, sicut
non omnes hic preuident, nisi prophete.
3 Aug., De cura pro mort. 10.12 CSEL 41, pp. 641 ∥ cf. p. 405 ln. 8
1–2 De. . .mundo ] de eo quod non possunt mortui scire quae in mundo aguntur Θ 2 a-
guntur. . .mundo ] in mundo aguntur HV 3–5 Agustinus. . .moriendo ] this section follows
ln. 10 HV 3 Agustinus ] Augustinus V 3 uisis ] uissis P* uisi V 4 sed. . .agitur ] om. HV
5 audient ] audiunt S 5 pergunt. . .moriendo ] moriendo pergunt HV 6 Hironimus ]
Hieronimus SV 6 Omnes ] omnes interlin. martyres H 8 terrenae ] terrene passionis H
trepassionis V 8 passionis ] follows terrenae H om. V 9 memores ] om. HV 11 quod ]
quod in HV 12 Hironimus ] Heronimus ⟨ Geronimus H* Hieronimus BSV 12 alia ]
alii H* 14 spiritu ] ABHOV om. P** 14 reuelante ] reuelantur H reuelant ⟨ reuelante
P* 15 hoc ] om. Θ 16 Hironimus ] Hieronimus SV 17 hic. . .preuident ] praeuident
hic cuncta S 17 preuident ] preuident cuncta HV
48.15Hibernensis 403
eos martirium passuros esse. In quo intelligi datur quod Iohannis, cuius
sanguis non est effussus, martir habendus est.
V49.18
Origines ait: Moyses homo Dei in monte Fhasga sepultus est, ut ab angelis
semper frequentaretur et a malis uitaretur.
Item: Aaron in monte Oor sepultus est.
Item: Paulus heremita et caeteri in desertis humati sunt, nam et Dominus
ipse a malis grauatur, siue in desertum, siue in montem, siue in mare sepe 15
fugiebat.
V49.19
Christus dicit: Ero uobiscum omnibus diebus usque ad consummationem.
3 Greg. I, Dialogi 3.26.8 ∥ cf. Matt. 20:22–23 19 Matt. 28:20
Originis: Non tantum scimus uiuos a Deo adiuuari, sed etiam mortuos
uissitari et adiuuari.
In uita monachorum legimus quosdam martires in desertis sepultos ab
angelis mane et uespere uisitatos, et ad sepulchra eorum imnos cantare.
V49.20
In uita patrum legimus martires inter malos sepultos ab angelis uisitari,
sed tamen tristes reuersos angelos.
Inde Dominus ait: Placuerunt terrae sabbata sua.
Hironimus: Sciendum quid maius culpe est angelos aut homines fraudare. 10
nium.
9 Leuit. 26:34
V49.21
Gregorius: Qualia sunt corpora, que sumunt mortui? Hoc est spiritalia
sunt, sicut post resurrectionem et qualia acciperunt Moises et Helias in
8 Aug., De cura pro mort. 10.12 CSEL 41, p. 641 ∥ cf. p. 402 ln. 3
monte; siue, ut alii, corpora aerea, que ad hoc tantum finguntur, ut coram
hominibus loquantur per uisionem.
hoc uir sapiens indicaret dicens: Multos enim errare fecerunt somnia et
exciderunt sperantes in illis; uel certe: Non augoriamini, nec obseruabitis
somnia. Quibus profecto uerbis ostenditur cuius sunt detestationis, que
augoris coniunguntur. Rursum, nisi ex cogitatione simul et inlussione
procederent, uir sapiens minime dixisset multas curas sequuntur som- 15
tationis incoharet, dicens: Tu rex coepisti cogitare in strato tuo quid esset
4 Greg. I, Dialogi 4.50.2–6 12 Leuit. 19:26 21 Dan. 2:29
futurum post hec. Et paulo post: Videbas et ecce statua una grandis et
cetera. Sed nimirum, cum somnia tot rerum qualitatibus alternent, tanto
eis credi difficilius debet, quanto, ex quo inpulsu ueniant, facilius non
elucet. Sancti enim uiri inter inlussiones atque reuelationes ipsas uisionum
uoces aut imagines quodam intimo sapore discernunt, ut sciant uel quid 5
sit a bono spiritu percipiant uel quid ab inlusione patiantur. Nam si erga
haec mens cauta non fuerit, per deceptorem spiritum multis se uanitatibus
inmergit, qui nonnumquam solet multa uera predicere, ut ad extremum
ualeat animam ex una aliqua falsitate laqueare.
Isidorus ait: Tonsurae aeclesiasticae usus a Nazareis incipit, qui crine seru-
ato post uitæ magne continentiam caput radebant et capillos in ignem
mitebant, ut deuotionem Domino consacrarent. Inde apostoli hoc exem-
plum imitantes, quasi diuinis cultibus mancipati, Domino consecrantur 15
crine præciso.
Ezechieli dicitur: Fili hominis, adsume tibi gladium acutum et duces per
caput tuum. Hinc Priscilla et Aquila in actibus apostolorum uotum fecisse
dicuntur.
1 Dan. 2:31 10 cf. Aldhelm, ad Gerunt., ep. 4 MGH Auct. ant. 15, pp. 483–4 12 Isid.,
De off. 2.4.1–2 17 Ezech. 5:1 18 Act. 18:18
1 futurum ] facturum V 1 hec ] hec in marg. et qui reuelat misteria ostentit tibi que
uentura sunt H hoc V 1 ecce ] ecce quasi H 1 statua ] statura P* 2 Sed ] sed non
V 2 nimirum ] mirum V 3 credi ] ABOS credidi P** 3 difficilius ] AHSV facilius
P** 3 quanto ] quando uel dum H quando et V 3 facilius ] facili S 4 enim ] autem
HV 4 uiri ] uirii P* 4 inlussiones ] lussiones A 4 uisionum ] S uisionem ⟨ uissionem
P*AHP uisionum ⟨ uisiones V* 5 uel ] om. S 5 quid ] quod H que V 6 sit ] om. HOSV
6 a bono ] ab uno V 6 quid ] quod H que V 6 inlusione ] inlussione P* 7 mens ]
AHSV mens in P** 7 fuerit ] fuerint P* 8 nonnumquam ] numquam H*V 8 predicere ]
predicare P* 8–9 ut ad. . .aliqua falsitate ] this phrase is repeated A 8 extremum ] extri-
mum P* 11 exordio ] ussu Romano Θ 12 Isidorus ] esisd̄ A Essidorus BHP* Ysidorus V
12 aeclesiasticae ] aeclesiarum HV 12 usus ] om. A ussus P* 12 Nazareis ] Nasarenis
A 15 imitantes ] V emitantes ABHOP* 16 crine præciso ] precisso crinae A 17 Fili ]
tu fili HS tu autem filii V 17 duces ] ducet V 19 dicuntur ] ABHSV dicitur P**
408 Hibernensis 51.2
1 De. . .clerico ] de primo clerico tonso HV 1 Phetro ] Petro AOS 2 Phetrus ] Petrus
ABHOSV 2 clericus ] clericus cleri (sic) H 2 usus ] ussus HP* 4 V-e ] om. A quinque
SVΘ 4 Petrus ] Phetrus P* 5 Romani ] Romanii P* 5 quod ] om. HV 5 V. . .Phetrus ]
Petrus ·v· causis H Petrus quinque causis V 5 V ] quinque S 5 Phetrus ] Petrus
ABS 5 accepit ] accipit P* 5 Prima ] primo AHV prima ut praedixi S 5 ut ] inter-
lin. P 5–6 adsimularet ] adsimilaret A adsimilaret ⟨ simularet H*V 6 Christi coronam ]
spineam (spinam H*) coronam Christi HV 6 II-a ] secunda S secundo V 6–7 et (1)
habitu. . .discernerentur ] discretionem haberent ut (ut ] et sicut S) in habitu sicut (sicut ]
ita S) in operibus discernentur HSV 6 et (1) ] ut P* 7 et. . .discernerentur ] om. A 7 sicut
in ] om. B 7 ita in ] et B 8 III-a ] om. B tertia SV 8 sacerdotes ] sacerdos V 8 ueteris ]
ueteres H* ueteri V 8 reprobaret ] S reprobarent AP* 8 suscipiendo tonsuram ] S
om. ABOP** 8–9 in. . .descendit ] suscipiendo tonsuram in illa parte capitis super quam
columba discendit HV 9 loco ] loco capitis S 9 IIII-a ] quarta S 9 derisionis ] dirissio-
nis BP* dirisione S 10 gannituram. . .Deum ] suscepturus pro Christo HV 10 Romano ]
Romano suscepturus S 10 sustineret ] sustinerent AP* sustinerent ⟨ sustineret H*
10 V-a ] V-to H quinta S quinto V 10 Simone ] Symone HV 11 Christianos ] Christiano-
rum SV 11 discerneret ] discerneret tonsuram V 11 cessaries ] cesaries ⟨ arola H*V*
12 tonsa. . .habebant ] ducta per frontem tonsurando pendebant cum ante magi sola in
fronte circa uterentur H ducta per frontem tonsurando pendebat V 12 cirrum ] BOS circ
A circum P**
51.4Hibernensis 409
Issidorus ait: Nunc autem in clericis signum tonsuræ in corpore est, sed
in anima intus agitur, hoc est, qui criminibus carnis nostrae quasi crinibus
exsuimur. Et inde renouati sensibus, ut rudibus comis, enitescamus, ex-
poliantes ueterem hominem cum actibus suis et induentes nouum, qui 5
Gildas ait: Britones toto mundo contrarii, moribus Romanis inimici, non
solum in missa, sed etiam in tonsura, cum Iudeis umbrae futurorum ser-
2 Isid., De off. 2.4.3 4 Col. 3:9–10 9 Isid., De off. 2.4.4 12 I Petr. 2:9 15 II Cor. 3:16
lís extitisse Patrici sermo testatur, ex quo Hibernenses pene omnes hanc
tonsuram sumserunt.
Patricius: Si quis clericus, cuius capilli non sunt tonsi Romano more, debet 10
excommonicari.
Patricius ait: Quicumque clericus, ab hostiario usque ad sacerdotem, sine ton- ABHV
ica femorali uisus fuerit, qui turpitudinem uentris non tegat et nuditatem, et si non
more Romano tonsus fuerit, et uxor si non uelato capitae ambulauerit, pariter con- 15
1 quam ] magis quam HV 1 Pascha. . .celebrantes ] HSV om. ABOP** 1 XIIII ] quar-
tadecima V 2 dicunt ] om. HV 2 Quorum ] Britonum H Brittonum SV 2 tonsura ]
tonsuram H 2–3 a. . .de ] SABHV om. P** 2 mago ] om. A 2 sumsisse ] sumpsit HV
2–3 tradunt ] om. HV 4 ipsa ] de HV 4–7 qua. . .sumserunt ] qui et magicæ artis ex-
teterat auctor cum prius fronte tantum transuerso uelamine utebantur hoc est circa r̄
scimus autem auctorem huius tonsure˛ in Hibernia subulcum Lugeri filii Nellex stetisse
ut in libris Patrici legitur uel demons ex quo Hibernentium non rara pars Britannicis fab-
ulis seducta ipsius tonsura consuetudinem coepit H qui et magice artis exteterat auc-
tor cum prius fronte tantum transuerso uelamine tegebantur et reliqua V 5 autem ]
before auctorem S 5 Loigairi ] Loigeri ⟨ loigiri* O 5–6 Néillís ] (sic) P Nailis O Neili
S 6 extitisse ] extisse A 8–9 De. . .Romana ] this chap. om. B 8 tondentur ] tonsuran-
tur AHV 8–9 tonsura. . .Romana ] Romano more A 10–11 Patricius. . .excommonicari ]
om. HV 11 excommonicari ] excommunicari de ·v· tonsuriis Christianorum A excom-
monicari de V tonsuris Christianorum Romanii dicunt P** 10–12 ] Patricius. . . more
om. HV 13–16 Patricius. . .separabuntur ] this section with its heading follows chap. 51.7
in A. This section is introduced by the heading of chap. 51.7 in HV 13 Patricius ] Petrus
H Paterius V 13 ait ] om. HV 14 femorali ] om. H 14 qui ] que HV 14 non ]
om. HV 15 tonsus fuerit ] capilli eius tonsi sunt HV 15 pariter ] pariter a laicis HV
15–16 contempnabuntur ] condempnantur H condemnentur V 16 separabuntur ] sepa-
rentur HV
51.7Hibernensis 411
Lex: Quicumque uotum uouisset Domino, tondebat capitem et pilos in ignem dabat
in signum uitiorum excidentium; quod et Paulus fecit in Cincris. In ueteri testa-
mento signo memoriae ac tristitiae in ueste lugubri, rasis capitibus ambulabant.
Sinodus difiniuit palliatis sub regula filios parturientibus, ut crines tonderent in
signum uitiorum decedentum a se. 15
Agustinus: Merito iam uirilem fortitudinem non habent, qui in muliebres habitus
transierunt. Iusto enim iudicio Dei uenire credendum est, ut uirilem uirtutem ami-
tent, qui feminarum se spetiæ deformarent.
2 Gangrens. §17 9 I Cor. 11:4–5 11 cf. Ezech. 5:2 12 cf. Act. 18:18
dis, tygribus, lupis, et uulpibus, canibusque, et similis {a} ceteris, quæ uel in ore
uel unguibus seuiant, exceptis serpentibus. Bestiæ autem dicti a ui, qua seuiant. 5
Fere autem dictae, eo quod naturali utuntur libertate et desiderio suo ferantur.
Hironimus: Bestia de bessu dicta, hoc est more feritatis.
Item: Quicquid seuit aut ungulis aut penna, bestia nominatur.
3 Isid., Etymol. 12.2.1 7 Virgilius Maro Grammaticus, Epitomae 11 (ed. Löfstedt, 230)
11 cf. Exod. 21:29–31 13 cf. p. 415 ln. 3
nus eius. Canis uero pecorum, quicquid mali fecerit in bouello aut in
pascuis suorum pecorum, non reddetur a domino suo. Si autem extra
fines exierit, reddetur pro eo, quicquid mali fecerit.
In libris æthimologiarum: Canis nomen latinum, grecum ethimologia habere uide- HV
tur. Grece enim cinos dicitur, licet enim eum quidam a canore latratus appelatum 5
existimant, eo quod insonant, unde et canere dicitur. Nihil enim sagagius canibus,
plus enim sensum ceteris animantibus habent. Namque soli sua nomina cognos-
cunt, dominos suos diligunt, domum deffendunt et dominorum tecta, pro dominis
suis morti se obieciunt, uoluntariæ cum domino ad predam currunt, corpus domini
sui etiam mortuum non relinquunt. Quorum postrima natura, extra hominem esse 10
non posse.
Nam cum in domo patris familias multa animalia sunt familiaris rei commoda, non
est tamen canum cura postrema, et reliqua; usque dicitur: Habent proprios appeti-
tus discernere, amare, seruire.
Item: Non eos, quos insectantur, hodiunt, sed pro his, quos amant, zelant. 15
Item: Notandum quod scimus angelus canem comitem itineris sui non spreuit
habere.
Si canis quidlibet manducet, prima culpa nihil reddatur pro illo, nisi forte
semet. Si iterum peccauerit, dominus canis quod comederit reddat. 20
custodit eum dominus suus, reddet bouem pro boue et cadauer integrum
accipiet.
52.8 De pilacibus
Hibernenses dicunt: Pilax si quid mali fecerit nocte, non reddet dominus
eius. In die uero nocens, reddet.
52.9 De gallinis
Lignum pomiferum et herbam dedi uobis in æscam. Postea per Noe data
sunt cuncta animalia in aescam, ut natura licitis satiaretur et inlicitis co-
erceretur, dicens: Carnem cum sanguine non manducetis. Veniente autem
lege per Moisen, haec licentia coercetur et indicantur munda et inmunda.
Hironimus: Omne, quod creauit Deus, bonum est: herba ad ussum peccorum,
caro ad ussum humanum.
Sinodus Anchiritana: Bona est caro sic, ut gratiarum actione percipiatur. VH
Essidorus: Sed postquam Christus, qui est principium et finis, apparuit, hoc quod 10
Paulus ait: Carnes non malae, sed usus earum luxuriam gignit, {ac} nutrimen- S
Hironimus: Vsus carnium licitus est, sed in hoc licito abstinentiam prae-
dicamus.
Hironimus ait: Suffocatum aut per manus hominum gentili more, aut per
se ipsum lege mortis, aut per bestias, aut per ignem, aut per aquam, aut
per aliam quamcunque mortis causam efficitur, inlicitum est; morticinum
enim est, quod absque effussione sanguinis emittit uitam, et in quo mo-
riatur anima. 15
1 I Cor. 6:12 ∥ cf. p. 467 ln. 16 6 Rom. 14:3, 6 11 cf. Canones Adomnani §§14, 17
1 Inde. . .adiuuant ] this section occurs twice in HV: here (with expediunt for adiuuant) and
following p. 416 ln. 15 1 ait ] om. V 1 licent ] licquent P* 2 De. . .carnium ] heading
om. HV de eo quod in aessu carnium abstinentia habenda Θ 2 usu ] ussu P* aessu Θ
3 Hironimus ] Hieronimus SV 3 Vsus ] ussus P* 3 licitus ] liquitus P* 3 in ] om. A
3 licito ] liquito P* 5 De. . .edendis ] this chap. om. HV 5 dissensionis ] desentionis P*
6 ait ] om. S 7 iudicet ] indicet P* 7–8 gratias agit. . .Deo non manducat ] gratias agit
Deo A 7–8 gratias agit ] gratias enim agat Deo S 8 non ] AB om. P** 8 non man-
ducat ] only in S 11 Hironimus ] Hieronimus SV 11 ait ] om. V 11 per (2) ] only in
SV 13 quamcunque ] qualemcumque V 14 enim est ] est enim S 14 enim ] om. HV
14 est ] om. AH 14 quod ] quia SV 14–15 et. . .anima ] om. V
418 Hibernensis 53.7
esse iactabant. Purificatus est cum Domino dicente ad Petrum: Quod Dominus
purificauit {te}, ne commone dixeris.
De fluminibus piscium H
H54.9
Item XLV titulos: Et discernunt quod distruenda gurgitia piscium, que correte di-
cuntur, in fluminibus retibus aptatis, ne semen discordiæ pro æsca in fraternitate
sit, et corda eorum rancore possessa tristentur, secundum illud exemplum, eu-
angelium: Si offeres munus tuum ad altare, et reliqua. In alio loco uero flumi- 5
nis retibus inæpto, ita conponantur gurgitia piscium, ut sint supra aquas mensura
æquali. Et condatur piscibus maris tractus natandi ad usum commoniter omnibus
hominibus flumine ab imo usque ad superiorem eius partem, quo proficiunt in ci-
bos omnibus, quibus a creatore in commone dictum est: Et dominamini piscibus
maris. Tamen est prout aptauerint ueri iudices quanto spatio iuxta correptam in 10
transuerso natanti tractus sit, etenim dicitur: V˛e tibi, qui predaris, quia et ipse
predaueris.
Hironimus: Caro auium clericis licita est. Non tam enim pascit, quam
incitat dolorem. Sed et poene totas aues licitas lex docet. 15
3 fraternitate ] fra H** 5–6 fluminis ] flumine H** 7 ad usum ] abussior H**
10 quanto ] qunto H* 13 esu ] essu HP* 14 Hironimus ] Hieronimus BSV 14 enim ]
est enim A om. V 15 Sed. . .docet ] item caro quarendā auium ad commedendum in
lege concessa est ut bruchus et locusta cætereque aues sed nonnullus docet lex esse in-
licitas ut sunt curuini generis et aquilini HV 15 licitas ] inlicitas AP*S 16 esu ] essu
P* 17–20 Hibernenses. . .consecrauit ] sinodus Hibernensis caro ferrarum hoc est ceru-
ina a patribus ad comedendum preoccupata est licet penitentibus non refectionem quam
aruginem uitalium prestat quidam eam (om. V) similem (simile V) carni reliqui adsimu-
lant quia saturitatem uentris ut alia caro prestat et nullis sacre scripturæ paginis liquen-
tius carnibus reliquis legitur sed tamen æclesia has tres carnes ad ædendum consecrauit
HV 17 Hibernenses ] hii bernenses A 17 dicunt ] om. V 17 ut multi putant ] om.
S 17 esum ] essum P* 18–19 saturitatem. . .saturitatem ] om. A 20 has ] interlin. A
20 esui ] essui P* 20 consecrauit ] consacrauit P*
420 Hibernensis 53.10
In ueteri testamento de sacerdote dicitur: Lepus quoque, nam et ipse ruminat sed
ungulam non diuidit, et sus, que ungulam diuidit et non ruminat: horum carnibus
non uescemini.
V53.12
Originis ait: Suis inmunda prius, nunc consecrata per stragem porcorum
in aeuangelio, quasi probata per imperium in poena.
In libris æthimologiarum: Pecus dicimus omne, quod humana lingua et efficiæ HV
caret.
Agustinus: Pecorum nomen his animalibus aptari solet, que in ussum ho- 10
V53.13
Hironimus in conflictu contra Iuuinianum: Audii idcirco sues, et apros, et ceruos,
et ceteras animantes creaturas, ut milites an athletae, naute,
˛ rethores, metallorum 15
2 sacerdote ] sacerd̄ H** sacerdotibus V 5 esu ] essu P* 5 suium licito ] animalium hoc
est suum (interlin. suum H*) licito HV 5 suium ] summendum ⟨ summ̄dū A* 6 Originis ]
Origenes S 6 ait ] om. S 6 Suis ] sues A sus H 6 prius ] primum erat H 6 consecrata ]
consacrata P* 6 porcorum ] corporem S 7 imperium ] impiorum H 7 in (2) ] om. H
8 efficiæ ] H effigie V 10 Agustinus ] proprie autem HV 10 aptari ] acomodari H ac-
commodare V 10 que ] que sunt A quae sunt ad uestiendum aut ad uescendum apta
ut oues et sues aut HV 10 ussum ] ussu H usum sunt S usu V 11–12 siue adiuuan-
dis. . .sues ] commoda ut æqui et boues deffert inter pecora et pecodes nam ueteres com-
moniter in significatione omnium animalium pecora dixerunt pecodes (peco H* pecudes
V) autem tantum illa animalia quæ eduntur
˛ quasi pecodes (peceudes ⟨ pecudes V*) gener-
aliter autem (om. V) omne animal pecus ad pascendo uocatum HV 11 qua ] AS quas ⟨ qua
P* 12 linitium ] laniticum A interlin. uel lanitium PS 14 Hironimus ] Hieronimus V
14 Iuuinianum ] iuuiniā H** 15 athletae ] atlete H*
53.12Hibernensis 421
V53.14
Theodorus ait: Porci, qui sanguinem gustantes tetigerint, manducentur;
sed si cadauera mortuorum lacerantes manducent, carnes eorum non licet
comedi usque quo macerentur.
Item: Si porcus sanguinem biberit, licet, si tantum gustauerit, nihil est. 5
In Deuteronomio: Omne, quod habet quidem ungulam, sed non diuidit eam nec HV
Lex: Si mortuum fuerit animal, quod licet nobis comedere, qui cadauer eius te- H
Theodorus episcopus dicit: Greci carnem morticinam non dant porcis suis.
Pelles autem morticinorum ad calciamenta licet accipi, sed non in sanctum
aliquid. Si porci comedant carnem morticinorum aut sanguinem hominis,
non abiciendos credimus, nec gallinas equali modo. Animalia, que a lupis
siue canibus consummantur, non comedenda, nisi porcis proiciantur et 5
canibus, nec ceruus, nec caper, si mortui inuenti fuerint. Pisces licent, qui
alterius naturæ sunt. Aues et animalia cetera, si in retibus strangulentur,
non sunt comedenda. Paulus enim ait: Abstinete uos a suffocato sanguine
et ab idulatria; similiter ab accipitre mortificanda. Equum non prohibet,
tamen consuetudo non est comedere. 10
De ussu licito HV
H54.18
V53.16
Gregorius in humilis: Sciendum est, quia quisquis inlicita nulla committit huic iure
conceditur, ut licitis utatur; sic pietas opera facit, ut tamen si noluerint ea, que˛
mundi sunt, non relinquant.
proximos
H54.4 V53.4
Paulus dicit: Alius credit non manducare omnia, qui enim infirmatur, ol-
era manducet. Qui manducat non manducantem non spernat, et qui non
manducat manducantem non iudicet. Nam Dominus illum adsumsit; qui
manducat Domino manducet. Deo enim gratias agit. Scio et confido in 20
Domino Iesu Christo, quia nihil commone est per ipsum; nisi ei, qui es-
timet, quia commone est. Tu autem fidem, quam habes penes temet ipsum,
1 Canones Theodori D 19, 20, 21, 168, 22 (≃U ii.8.7, ii.11.7, ii.11.1, ii.11.3, ii.11.2, ii.11.4)
8 Act. 15:29, 21:25 12 Greg. I, In Luc. 20.8 17 Rom. 14:2–3, 6, 14, 22
tiauit. Propter conscientiam alterius dico. Ideo non idolo enim reputes,
sed Deo.
Agustinus ait: Vera innocentia est, que nulli nocet, nullius rei desideratrix, 15
ælimosinæ. Qui enim aelimosinam aut pro se ipso aut pro amicis dedit,
6 I Cor. 10:25–29 15 Aug., In psalm. 7.8 CCSL 38, p. 41 ln. 24–25
1 habet ] interlin. H 2 legit (2) ] ABHSV om. P** 2 ut ] om. V 5 est necesse ] necesse
est HV 5 est (3) ] om. HV 6 est ] om. ABOS et reliqua HV 7 semper uident ]
se perident P** 8 patris ] patris et reliqua H 10 ad me ] om. S 10 eos pro-
hibere ] prohibere eos V 11 regnum ] regnum reḡ P** 11 celorum ] ABHSV om. P**
13 erat. . .est ] om. H 14 Hironimus ] Hieronimus V 15 modo ] V mō H** 15 frater ]
fr̄ VH** 15 non (2) ] om. V 17 Hironimus. . .tractatu ] om. V 19 Item ] Christus HV
20 innocentes ] innocentibus HV 21 V ] quindecim S quinque V 21 nutritus ] nutri-
abatur HV 21–22 mala. . .uerba ] om. HV 22 et. . .mala ] om. S 22 mala ] om. HV
22 Qui ] quia OS 22 arreptus ] arreptus obiit HV 22–425.1 Male. . .obiit ] om. HV
54.4Hibernensis 425
uat.
Paulus ait: Quando paruulus eram ut paruulus loquebar; quando uir fac-
tus sum euacuaui ea, que paruuli sunt, cum Dominus dicit: Talium est
regnum cælorum. Notandum quod non dicit aetatum.
Hironimus dicit: Qualitas prouidenda est, non aetas; aetas enim fallit. 10
Agustinus dicit: Duo innocentiæ genera sunt: falsa innocentia, cui ætas 15
non succidit, et opus, ut in paruulis. Vera innocentia est, que ætiam per
corpus uirile nescit malitiam, ut in paucis accidere solet.
7 I Cor. 13:11
V55.3
Sinodus Gallica: Paruulus usque ad annos XV pro delicto nihil nisi disci-
plinam recipiet. Post hanc uero etatem quicquid delinquat uel furatur retribuat. HV
Sinodus Gallina: Paruulus usque ad annos XII pro delicto nihil nisi disciplinam
accipiet.
Sinodus: Sanctimoniales {que} ante annum aetatis sue˛ XII uel XV non ue- H
2 cf. I Chron. 12:24 3 cf. Matt. 14:13–21; Marc. 6:31–44; Luc. 9:12–17; Ioh. 6:1–14 6 cf.
Excerpta de Libris Romanorum §26 (≃Iudicium culparum §18 [Bieler, 140, 152]) 8 see previous
section 12 Agath. §19 ∥ cf. p. 355 ln. 2
De infantibus HV
H56 V55
sumtum est, quod VII gradus habet et æclesia septiformis. Si uero æpiscopum
non habuerit, sed parua æclesia sit, anno et demedio penitentiam agant.
Sinodus Hibernensis: Filius adlatus æclesiæ seruus eiusdem erit nisi pretiatur.
Nec noxis eius eclesiæ maculabit si{ue} proteruus sit si[ue] tantum, in quan- 10
Christus: Sinite paruulos uenire ad me. Hunc Christum infantem suo exemplo
possuit. 20
Abraham deduxit hospites ad Sodomam sine culpa. Sic deduxit Christum hos-
pitem.
Origines in annalibus: Infans quidam templo possitus erat. A quodam sacerdote
nutritus est in templo sine culpa parentum.
2 cf. p. 326 ln. 8 3 cf. p. 326 ln. 8 8 cf. p. 326 ln. 18 19 Matt. 19:14; Marc. 10:14; Luc.
18:16 21 cf. Gen. 18:16 23 cf. I Sam. 1:24–28
2 De. . .Dei ] see p. 326 ln. 8 for this chap. in Hib.A 2 eo quod ] quanto V 2 mala ] malo V
3–7 Sinodus. . .agant ] see p. 326 ln. 8 for this section in Hib.A 4 III ] tres V 4 demedio ]
dimidium V 5 in. . .fecerint ] fecerint in ea V 5 VII ] septem V 6 quod VII ] quia
aep̄s septem V 8 De. . .æclesia ] see p. 326 ln. 18 for this chap. in Hib.A. This chap. om. V
19 Hunc ] V hc̄ H** 21 Abraham ] Abram V 23 Origines ] Orig H** Origenis V
428 Hibernensis 55.1
In uita monachorum: Vbicumque æclesia Dei, illic hospites deduces. Inde Chris-
tum deduxit ad uos, hoc est enulum ad lectum suum.
Gregorius: Quis det mihi missericordiam? Missericordia enim sine offensione est.
Inde misericordem fecit.
uenerint 10
H56.6 V55.5
Sinodus: Oportet filios, ut cum annos pubertatis uenerint, cogantur aut uxores
ducere aut continentiam proferre. Et filie˛ eadem ætate aut castitatem aut nuptias
elegant uoluntate paterna.
55 De ospitalitate
H57 V56
6 Lactantius, De opificio Dei 12 CSEL 27, pp. 46–7 11 cf. p. 465 ln. 18 16 Heb. 13:2 18 Is.
58:7
Abraham per ospitalitatem meruit audire misteria a Deo. Loth per ospital-
itatem meruit liberari de Sodomis. Raab meritrix de Hiricho per ospital-
itatem domum suam liberauit. Vidua fidelis et ospitalitate prophetarum
meruit filium suum suscitari et uasa farina repleri. Abdias seruus Dei in 5
2 cf. Gen. 18:1–22 ∥ cf. Gen. 19:1–3 3 cf. Ios. 2:1–16 4 cf. II Reg. 4:18–37 5 cf. Abdias
(Obadiah) 7 cf. Greg. I, Homil. in euang. 23.2 11 Matt. 10:40
2–3 audire. . .meruit ] om. A 3 Raab ] Rab ABHP* 3 Hiricho ] Hiericho ABHV Iericho
S 4 ospitalitate ] ospita A hospita S 5 suum ] om. S 5 uasa ] uassa P* 7 omelis ]
humilis HP* humelis AS homeliis BV 8 V ] II A quinque SV 8 enim ] om. ABHOSV
8 IIII ] quattuor V 8 inuenit ] om. H 9 uidit et ] om. HS 9 dicentem ] dicentem ei
HSV 9 in ] om. HV 10 ministrasti ] ministrandi A 12 uenerunt ] hospitantes H ue-
nierunt P* om. V 12–13 ad. . .locum ] in quodam loco manserunt HV 13–14 Et. . .Quique ]
om. V 13 monachii ] clerici H monochii P* 14 Quique ] om. H interlin. .i. princeps O
14 dans ] dantes autem H 14 obsequi ] obsequis suis auriens oculis H obsequii circa illos
S 14 uidit ] uidere H 14–15 et. . .egerunt ] meruit quo ministerio quasi ospitibus rerato
(sic) confessa culpa ad penitentiam reuersi sunt H
430 Hibernensis 55.3
De mercide suscipiendi HV
H57.4 V56.4
Item: Qui pascit iustum, quasi qui pascit Deum. Qui pascit peccatorem,
quasi qui pascit iustum, eo quod homo essuriens sit. Nota quod Christus HV
2 In. . .patrum ] om. HV 2 uita ] uitas S 2–6 ad. . .uituperationem ] ut ab æpiscopo quo-
dam hospitio reciperetur rogauit nec impetrare meruit pro eo quod æpiscopum spiritum
reuelante suum demone plenum nouerat hospitem hinc limite (limine V) repulsus æpis-
copi quendam plebilem addiit indicans (indicas H*) se æpiscopus foribus fore repulsum
ille autem plebilis episcopum
˛ inhumanum esse accusans pulsantem se fuit hospitem ad
mediam autem fere noctem hospes qui demone plenus erat suscipiens se filium occidit
quoniam in uituperationem HV 4 suscepit ] suscipit P* 4 eum ] illum S 5 eius ] suum
S 5 quoniam ] quoniam et AS 6 suscepit. . .eum ] eum suscipit A 6 suscepit ] sus-
cipit P* 7 De. . .recipiendis ] heading om. HV 8 esse ] esse Christi HV 8 et ] sed HV
8 incogniti ] cogniti A 10 adduxerint ] adduxerint aliquem bene scientem HV 10 pro ]
de HV 11 qui se ] quis eos tendunt HV 11 faciunt ] ostendunt AS om. HV 13 mercide ]
mercede V 14 recipit ] accipit HV 15 recipiet ] accipiat H accipiet V 16 qui (1) ] om.
H 16 Deum ] Dominum HSV 16 Qui (2) ] qui autem HV 17 qui ] om. H
56.1Hibernensis 431
Agustinus ait: Non ob aliud sunt eretici, nisi quod scripturas non rectae
{sunt} intellegentes, suas falsas opiniones contra earum rationem perti-
naciter adserunt.
Paulus ait: Hereticum hominem post unam uel II-am correptionem deuita; 15
Item: Omnis heresis suadibilis est et ualde dulcis, unde quasi ignis uitanda
est.
Episcopus libros gentilium non legat. Hereticorum autem libros pro ne-
cessitate uel tempore legat. 10
assinus damnatur. 5
Hironimus: Quid rectius pro homine damnari, nisi quod, quo uiuit et uitam suam
semper sustinet?
Origines: Cum homo iste peccauerit, suam substantiam retrahet, et ad iudicium
retracheris.
Agustinus: Cum homo deprauat omniaque dampnet, ut eum per necessariam 10 H
In Exodo: Deleto Faraone et populo eius in Mari Rubro, pecora eius salua
permanserunt.
Item: Deleto Amalech pecora non delentur. 15
Sinodus Hibernensis: Tria sunt, que peccata aliena non sustinent: largus
homo, si domum suam cum omnibus communem habet; pecora innocen-
tium, quorum fructus et labor commonia sunt omnium, nihil querentia,
nisi uictum, et uictus, quo uiuunt, non hominis sed Dei; seruus domino 5
tua, percute omnem, quod in ea est generis masculum, in ore gladii, absque mulie-
ribus, et infantibus, et iumentis, et ceteris, que in ciuitate sunt.
peccatum siue hominem occidendo, siue infirmando, siue aliud pecus oc-
cidendo, siue fenum siue messem deuastando.
Inminente uindicta et per hoc liberati, ut Niniuete cum peccoribus suis ieiunantes.
9 cf. Num. 22:21–39 11 Deut. 20:13–14 19 cf. Ion. 3:5
H59.5 De peccoribus
Filius Sirach: Peccora sunt tibi, adtende illis; et si sint utilia, perseuerent apud te.
H60.1 V59.1 58.1 De eo quod reus sanguinis sit, qui ducatum prebet barbaris
Sinodus Hibernensis ait: Qui prebet ducatum barbaris, XIIII annis pen-
iteat. Barbarus, id est, alienus. Quis est alienus nisi qui more crudeli et 10
Sinodus Hibernensis ait: XIIII annos hac de causa nancti sunt senatores, si
bassilicas æpiscoporum incederint, uel si hominem relegiosum siue sancti- 15
Origines ait: Omnis, qui ducit alienos, si affectum animi implere non posit,
reatum omnium sumsit.
Hironimus: Omnis, qui dolum facit, reatum effussi sanguinis suscipit.
Sinodus: Iudas reatum trium accipit, quia dolum elegit, et induxit alienos,
et pretium doli adsumsit.
Psalmus dicit: Viri sanguinum et dolosi, et reliqua.
In lege: Moabite maledicti sunt quia conduxit Balam filium Beor, ut malediceret 10 H
populum Dei.
Item: Israel hodiuit animas, quae Rasin regem Siriæ deduxerunt super Hierusa-
lem.
Nolite adducere Alopilos in terram Dei, ne maledictum in te permaneat.
Hironimus: Iudæi chortem gentium inducant ad Christi passionem et in eis male- 15 HΘ
dictio remansit.
Agustinus: Gentis aliæne˛ ductor culpe˛ alienæ non est acceptor, sed propriæ duca-
tus alienorum. Duplum remedium meruit, qui induxit alienos ad proximum suum:
reus est mortis. 20
1 qui. . .affectum ] accipiente reatum licet animi affectum non inpleuerit HV 1 affectum ]
HOVΘ effectum ABSP** 2 Origines ] Grigoris V 2 ait ] om. SV 2 si ] siue H*
2 affectum ] HV effectum ABOSP** 2 posit ] possit S 4 Hironimus ] Hieronimus SV
4 reatum ] reatum doli et HSV 5 III ] tribus SV 6 quia ] AH qui P** 6 elegit ] egit
HV 7 adsumsit ] accipit H 8 Psalmus. . .reliqua ] om. HV 8 et reliqua ] non dimidia-
bunt dies suos S 9 De. . .maledicendis ] this chap. om. V 10 maledicti ] maledictum H**
12 animas quae ] anima quia H** 15 chortem ] coortem Θ 15 inducant ] indicant Θ
15 eis ] Iudeis Θ 18 Agustinus ] Augustinus V 21 Faustus ] Faustinus V
58.5Hibernensis 437
In lege: Balam, quem induxerunt Moabite, magus erat, et Moabite extra æclesiam
Dei erant; non ita nunc hii, sed omnes infideles sunt in Deo.
Item: Rasin Rex Siriæ gentilis fuit, et Israel adorauit idola. Nunc autem gentiles
non dicuntur sed fideles, et non subuertunt æclesiam Dei et stragem sanctorum 5
faciunt.
Item: Non barbari nunc dicuntur, sed unius lingue˛ fidelis. Ingenuis enim uin-
dicte˛ numerantur cum non agnoscis linguam inimicorum. Vt Essaias: Mittam
tibi pupulum incredulum cuius ignobilis linguam. Et hic non unus ductor, sed
unumquemque sua causa et suus dolor pertraxit, inde omnes doctores. Inde iuxta 10
profetam: Vnusquisque in suo peccato morietur. Pater enim in peccato filii non
morietur, nec filius in peccato patris, quando magis in peccato alieni.
˛
59 De conuiuiis
H61 V60
ibere cibos, unde caro refficitur; iustum est, ut aut lectionem diuinam
2 cf. Num. 22:5–20; Deut. 23:3–6 4 cf. II Reg. 16:5 8 cf. Is. 65:2 11 Deut. 24:16
20 Caesar., Sermo 1.17
1 De. . .inpune ] this chap. follows p. 435 ln. 18 H, p. 435 ln. 11 V 1 alienos ] alios VH**
2 Balam ] Balaam V 2 Moabite (1) ] moab̄ (cf. p. 436 ln. 10) H** 2 Moabite (2) ] V
Moditæ H** 5 dicuntur ] V ducuntur H** 8 Essaias ] Esaias V 10 suus ] suos H*
11 morietur ] moritur H* 12 quando ] quanto V 12 alieni ˛ ] alieno V 13 conuiuiis ]
conuiuis P* 14–15 De. . .facit ] this chap. om. HV 14 III ] tribus S 14 Romani dicunt ]
om. S 14 enchennia ] encenia S 19 De. . .conuiuiis ] de eo quod in conuiuiis praedican-
dum sit Θ 19 conuiuiis ] conuiuis HP* 20 Agustinus ] Augustinus V 20 alios ] ad
nos aliquos HV 20 quomodo ] qm̄o AOP** q̊m̊ B quando S
438 Hibernensis 59.3
relegere aut aliquid sanctum ex ore proferre studeamus, unde anima sus-
tentatur; nec ancilla domine preferatur et ancilla usque ad crapulam sati-
etur et domina uerbi Dei dulcidine non pascatur. Non enim in pane solo
uiuit homo, sed in omni uerbo Dei. Quomodo non uiuit caro sine cibo, sic
nec anima sine uerbo Dei. 5
Grigorius dicit: Sunt plerique, qui et signa non faciunt; signa tamen dispares non 15
sunt.
3 Matt. 4:4; Luc. 4:4 12 Stat. eccl. ant. §75 ∥ cf. p. 45 ln. 1 15 Greg. I, Dialogi 1.12.4
Sinodus in Gangra: Si quis dispicit eos, qui fideliter agapæs, .i. est, conuiuia, pau-
peribus exhibent, et propter honorem Dei conuocant fratres, et noluerit huiusce-
modi uocationibus adquiescere, paruipendens quod geritur, anathema sit.
Sinodus Laudicensis: Non oportet in dominicis, .i. est, in Domini æclesiis, conuiuia,
que uocantur agape, fieri, nec intra domum Dei comedere uel acubitus sternere.
3 PL 39:2002 ∥ cf. p. 68 ln. 17 6 Gangrens. §11 12 cf. p. 324 ln. 3 (app. crit.)
1–2 De. . .ieiunanda ] de eo quod non oportet conuiuium fieri in festis gentium sed ieiu-
nium HO2 V 3–4 Agustinus. . .lugeamus ] this section occurs twice in HV: here and on p. 68
ln. 17 3 Agustinus ] Augustinus V 4 miserorum hominum ] om. HO2 V 6 Gangra ]
gan H** agan O2 Cangrensis V 6 eos ] om. V 7 conuocant ] conuocat O2 7 fratres ]
fra H** fr̄s O2 V 7 noluerit ] noluerint HV** 9 III ] tribus V 10 III ] tribus V 10 abto ]
apto V 11 De. . .agi ] this chap. om. V 12 Laudicensis ] lauda H**O2 12 in Domini ]
Dominis O2 12 æclesiis ] aeclēs O2 13 agape ] agapes O2
440 Hibernensis 60.1
De maledicendis inimicis Θ
Salamon: Non sit bonum impio, nec prolongantur dies eius, sed quasi
umbra transeat, qui non timet faciem Dei. 5
Gregorius dicit: Alius postulat mortem inimici, et quem gladio non potest
persequi, oratione persequitur. Viuit adhuc, qui maledicitur, et is, qui
maledicit, de morte illius reus tenetur. Etenim Dominus dicit, ut dilegatur 10
petitur. Veritas enim dicit: Cum statis ad orandum, remitite, inquid, debitis uestris.
5 Ps. 9:20 12 Ps. 108:7 13 Greg. I, Homil. in euang. 27.7–8 14 cf. Marc. 11:25
Hieronimus ait: Cauendum nobis est, ne rogemus quae contra Dominum ueniunt.
Dauid fleuit Saul inimicum suum. Stefanus orat pro inimicis.
Agustinus: Cum rogemus contra inimicum, contra Dominum rogamus; et
nisi spiritus interpellat pro nobis, oratio uertetur nobis in malum. 5
que separat a regno Dei. Phetrus dicit: Quid est, si fortasse non ex malitia,
sed ex lingue˛ incuria uel suscitatione contra inimicos Dei uel in proximum
iaculatur uerbum? Gregorius: Si apud districtum iudicem otiossus sermo
reprehenditur, quanto magis noxius.
6 Greg. I, Dialogi 3.15.7 12 Greg. I, Dialogi 3.15.9–10 14 cf. I Cor. 6:9–10
Dominus corruentem ante hostes tuos. Sitque cadauer tuum in æscam cunctis
uolatilibus cæli et bestiæ terræ, et non sit qui abigat. Percutiat te Dominus ulcere
Aegypto, scabie˛ quoque et prurigine ita, ut curari nequeas. Percutiat te Dominus
amentia et cecitate ac furore mentis, et palpes in meridie, et non dirigas uias tuas.
Omnique tempore calumniam sustineas, et oprimaris uiolentia, nec habeas qui 15
Maledictus, qui non honorat patrem suum et matrem suam, et dicat omnis
populus amen. Maledictus, qui transfert terminum proximi sui, et dicet
omnis populus amen. Maledictus, qui errare facit cecum in itinere, et 20
matris suæ, et dicet omnis populus amen. Maledictus, qui dormit cum
socru sua, et dicet omnis popolus amen. Maledictus, qui percuserit proximum AH
61 De benedictionibus
H62.9 V61.8
acciperis, et reliqua.
Lex: Ne feceris malum proximis tuis. Si autem fecisti, roga illum donari tibi. 20 HV
1 et. . .amen ] om. H 1–2 Maledictus. . .amen ] om. S 1 Maledictus ] om. H malidictus P*
3 et. . .amen ] om. H 4 et. . .amen ] om. H 4 Maledictus ] malidictus P* 5 huius ] hs H
7 De benedictionibus ] as chap. heading H 8 dicit ] om. HV 8 uniuersæ benedictiones ]
benedictiones uniuersae A 8 uniuersæ ] om. HV 9 tu ] om. H 9 ciuitate ] ciuitate et
HV 10 et fructus ] et fructus uentris ABP* 12 orrea ] area H 12 tuæ ] om. H 13 te ]
tuum uel te A om. H 15 manuum ] om. HV 15 tuarum ] tua HV 17 De. . .placendis ]
de remisione proximis et placatione eorum Θ 18–19 De. . .penitens ] de eo quod debet
unusquisque placere proximum suum Θ 21 lesi ] si H*
Hibernensis 61.0 445
Agustinus: Quicumque clericus, aut monachus, aut laicus offendit proximos suos, HVΘ
nec offerre debet sacrificium, nec petere, nisi cum reconciliauerit eos, ne oratio
eius uertatur in peccatum.
Hironimus: Quicumque offenderit proximum, reconciliare debet, quia nisi proxi-
mum suum reconciliauerit, Deum non potest reconciliare. Si dixerit tibi, mundo 5
ius plebilis homo, quem fraudauit, increpauit illum, inde tristem eum fecit. Abbas
autem eum uidens tristem, argentum, quod defraudauit, reddidit.
faciatur, dimittere 20
H63.3
De non dimitendo una uice nec septies, sed septuagies septies VHΘ
H63.4 V62.3
Agustinus: In his discernitur familia Christi: cum debita aliena dimittunt, cum pro 5
inimicis rogant, cum nihil proprium habent, cum hospites recipiunt, cum nihil de-
fraudant, cum sua non repetunt, cum aliena non rapiunt.
H63.6 V62.5 De homine non habente quod reddat proximo nisi pacem
Originis: Homo, cui Dominus dimissit omnia peccata, quid reddat proximo nisi HV
pacis signa? 10
1 De. . .septuagies septies (2) ] de eo quod non una uice demittere debemus Θ 1 sed ] sed
et H 1 septies (2) ] om. H 2 interrogauit ] interogat H 3 ad ] om. H 4 differentia ]
discretiis Θ 5 Agustinus ] Augustinus V Agustinus ait Θ 5 familia ] familiæ H*
8 De. . .pacem ] de eo quod non habet quod reddat proximi nisi pacem Θ 9 Originis ]
Origenis V 9 Dominus dimissit ] dimisit Dominus V 10 pacis signa ] pacissima V
11 De ] de tribus V de III Θ 11 proximorum ] pxim H** seculi V 12 monachium ]
monachus V 13 succidit ] sucscedit V 14 silentio et ] om. Θ
Hibernensis 61.0 447
Agustinus: Taciturnitas per omnia facienda est, maxime iuxta mensam et missam.
Item: Melius cum silentio cordis orare sine sono uocis, quam solis uerbis uti, sine VHO2
intuitu mentis.
Esidorus: Fluuius habundans ultra modum sepe contrachit lutum. HO2 V
Multa continentur in silentio. Sapientia, quæ dicit: In multiloquio non deerit pecca-
tum. Timor Dei, qui dicit: Noli multum loqui, ne offenderis Deum. Subrietas animi,
que dicit: Tacendi disciplina per omnia seruanda est.
Agustinus: In eleuatione uocis IIII sunt: Primo, cum longo possitis, ut: Longe
7 Prou. 10:19 8 Matt. 6:7 11 Prou. 10:19 12 Prou. 18:21 13 Prou. 13:3 16 Is. 58:1
17 cf. Act. 2:14 18 Apoc. 11:12 21 Ps. 118:155
est a peccatoribus salus. II, cum sordis, ut: Sicut aspidis surde, et reliqua. III,
cum irascamus, ut: Iratus sum uobis, quia mandata mea non custodistis. IIII, non
eleuatione sed intimi cordis affectu, ut clamat: In toto corde meo, et reliqua.
In libris Regum: Cum ergo audisset Hiram uerba Salamonis lætatus est, et misit
Hiram ad Salamonem, dicens: Audiui quecumque mandasti mihi, ergo faciam om-
nem uoluntatem tuam in lignis cedrinis et abiegnis. Serui mei deponent ea de
Libano ad mare, et ego componam ea in ratibus in mari usque locum, quem sig-
naueris mihi, et applicabo {t}ibi ea prebebisque necessaria mihi, ut detur cibus 10
domui meæ. Itaque Hiram dabat Salamoni ligna cedrina et ligna abignea iuxta om-
nem uoluntatem eius. Salamon autem prebeat Hiram XX chororum tritici in cibum
domui eius et XX choros purissimi olei; hæc tribuebat Salamon Hiram per singulos
annos. Deditque Dominus sapientiam Salamoni sicut locutus est, et erat pax inter
Hiram et Salamonem, et percusserunt fedus ambo. Elegitque rex Salamon oper- 15
arios de omni Israel, et erat indictio XXX uirorum. Mittebatque eos in Libano, X per
menses singulos uicissim ita, ut duobus mensibus essent in domibus suis, et ad
Hiram erant huiuscemodi indictiones. Fuerunt itaque Salamoni LXXX eorum, qui
honera portabant, et LXXX latomorum in monte, absque praepositis, qui preerant
singulis operibus, numero trium milium, et CCC-torum precipientium populo, et his, 20
qui faciebant opus. Precepit rex, ut tollerent lapides grandes, lapides pretiosos in
fundamentum templi, et quadrarent eos, quos dolauerunt cementari Salamonis et
cimentari Hiram.
1 Ps. 57:5 3 Ps. 9:2 6 I Reg. 5:7–18
Et paulo post illic subditur: Domus autem cum ædificaret lapidibus dolatis atque
perfectis et maleus et sæcuris et omne ferramentum non sunt audita in domu.
Et postmodum illic legitur: Missit quoque rex Salomon, et tulit Hiram de Tiro, filium
mulieris uidue˛ de tribu Neptalim patre Tyro artificem erarium et plenum sapientia,
et intellegentia, et doctrina ad faciendum omne opus ex ære, et reliqua. 5
sunt ciuitates quas dedisti mihi, frater? Et appellauit eas terminum Chabul usque
in diem hanc. Misit quoque Hiram ad regem C XX talenta auri, hoc est summa ex-
pensarum, quam obtullit rex Salamon ad ædificandam domum Domini et domum
suam.
Lex in Exodo: Et dixit Moyses ad filios Israel: Enuocauit Dominus ex nomine 15
Bessebel filium Huri filii Hur de tribu Iuda, et impleuit eum spiritu Dei, sapientiae,
et intellegentiae, et omni doctrina ad excogitandum et faciendum opus in auro
et argento et ære, et sculpendis lapidibus, et opere carpentario. Quicquid fabre
adueniri potest, dedit in corde eius. Oliab quoque filium Achisamech de tribu Dan,
ambos erudiuit sapientia, ut faciant opera aurifici, et ærarii, polimitari. 20
Cumque uocasset eos Moyses et omnem eruditum uirum, cui dederat Dominus
sapientiam, et qui sponde sua obtulerant se ad faciendum opus, tradidit eis uni-
uersa donaria filiorum Israel.
62.1
Sinodus: III modis æclesia ænchenia facit: ut per benedictiones multorum nouam
domum Deus custodiat, et ut Dominus per orationes multitudinis habitatores con-
seruet, et ut substantia per benedictiones crescat.
11 Euseb. (tr. Hier.), Chron. 256 GCS 47, p. 217d 14 Ioh. 10:22
63 De auguriis
H66 V65
Lex dicit: Vir siue mulier, in quibus pithonicus uel diuinationis fuerit spir-
itus, morte moriantur, lapidibus obruent eos et sanguis eorum sit super
eos. 20
5 Caesar., Sermo 54.1 9 Caesar., Sermo 54.1 13 Caesar., Sermo 54.5 18 Leuit. 20:27
1 auguriis ] augoris HP* 2–3 De. . .uel auguria ] sibi (tibi*) augoriantes H uel auguriantes
V 2 debentibus ] debendis H 2 diuinationes ] diuinos HV 2–3 uel auguria ] de eo
quod non debent Christiani querere diuinos Θ 2–3 auguria ] augoria P* 4 Agustinus ]
Augustinus V 4 caragios ] karagios S 5 requerat ] requirat HP*V 7 et prolixa ] ac
dura et prolixa HV 7 poenitentia ] patientia A poenetentia P* 7 perpetuum ] aeter-
num HV 11–12 De inanitate. . .hac obseruatione ] de satisfactione obseruantium auguria
non proficiente Θ 11–12 obseruatione ] obseruantia V 13 Agustinus ] Augustinus V
13 Peribit ] om. HΘ 13 diuinisque ] diuinis HV 15 etsi corpusculum suum ] in marg.
H 15 in ] om. H 16 obseruatione ] obseruantia V 16 fuerit ] sit HVΘ 18 dicit ] om.
V 18–19 fuerit spiritus ] spiritus fuerit HV 18–19 spiritus ] om. S 19 morte ] om. S
452 Hibernensis 63.4
Sinodus Agatensis ait: Non pretereundum est id, quod maxime fidem
relegionis infestat, quod aliquanti clerici siue laici studeant augoris et in-
spectione scripturarum futura promitunt. Quandiu autem in hoc scelere
permanserit, ab æclesia alienus est. 5
H66.7 V65.7 63.7 De causa, qua plus demones sciunt, quam homines
dare. Inest enim illis cognitio rerum plus quam infirmitati humane, partim
subtiliore sensus acumine, partim experientia longissimæ uitae, partim per
Dei iussum angelica reuelatione.
2 Agath. §42 7 cf. Ancyr. §23 10 Caesar., Sermo 54.3 14 Isid., Etymol. 8.11.15–16
Agustinus: Nullus ex uobis obseruet qua die de domo sua exeat et qua
die iterum reuertatur; quia omnes dies Deus fecit æquales, ut: Factus est
dies primus, et secundus, et reliqua. Sed quoties uobis quacumque parte
sit necessitas proficiscendi, signate uos signaculo crucis in nomine Iesu 5
Hironimus dicit: Non confirmo de statu anime, utrum de caelo sit labsa,
ut Pithagoras et omnes Platonici et Originis, an ipsam substantiam Dei, ut
Stoici et Manichei, an in tesauro habeantur ollim condite, ut alii aeclesias- 15
2 Caesar., Sermo 54.1 7 Rom. 8:35 13 Hier., ad Marcellin., ep. 126.1 17 Ioh. 5:17
Lactantius ait: Alii animam ignem esse dixerunt, alii spiritum, alii san-
guinem. Ignem dicunt, quia uiuificat corpus; spiritum, quia spirat per
membra; sanguinem, quia cum sanguine migrat.
Thomas: Certe una est sapientia in homine et de una sapientia procedit intellectus, 5
et memoria, et ingenium.
Nam Gregorius: Ingenium est, ut quod non dedicisti adingerias, memoria est, ut
non obliuiscaris que dediceras, intellectum uero, ut intellegas que˛ ostendi possunt
uel doceri. Si ergo tu homo potes habere III ista in una sapientia, quanto magis
Deus in una diuinitate tres personas habere credendus est. 10
In euangelio: Videte ne condemnatis unum de pusillis istis. Dico enim uobis quia
angeli eorum semper uident faciem patris mei, qui in cælis est.
Hironimus in tractatu Mathei: Magna est dignitas animarum, ut unaquæque ab ortu
natiuitatis in custodiam sui legatum habeat angelum. Apostolus quoque precipit 15
1 ait ] om. V 1 ignem esse ] esse ignem H 1 ignem. . .dixerunt ] ignem dixerunt esse
A 4 III ] tribus V 7 Gregorius ] om. V 7 adingerias ] V ad inuenias H** 9 III ] tria
V 9 quanto ] V qm̄ H** 10 credendus est ] V credentem H** 11 eo quod ] om. V
11 unaquæque ] unaquodque V 12 condemnatis ] condemnitis H* 14 Hironimus ] Hi-
eronimus V 17 VII ] septem SV 18 Agustinus. . .anima ] Essidorus HV 20 uigent ]
ABOS uigitet H uiget P** 20 anima ] anima nuncupatur S 20 est ] only in B
64.3Hibernensis 455
Isidorus: Vita corporis anima, uita animæ Deus. Et sicut corpus mortuum 15
est sine anima, ita anima mortua est sine Deo. Quantum corpus frangitur,
tantum mens ab inlicito appetitu reuocatur.
Hironimus in commentario Mathei: De corde, inquid, exeunt male cogi-
tationes; ergo animæ principale non secundum Platonem in cerebro, sed
iuxta Christum in corde est. 20
1 cf. p. 454 ln. 4 2 Cassian., Collat. 24.15 15 Isid., Sentent. 1.12.1 18 Matt. 15:19; Marc.
7:21
Item: Luce clarius constat quia perfectorum anime˛ mox, ut huius carnis
sarcina exeunt, in caelestibus sedibus recipiuntur. Quod et ipsa per se uer-
itas testatur dicens: Vbicumque fuerit corpus, illic congregabuntur aquile.
2 Greg. I, Dialogi 4.30.4–5 9 Matt. 25:41 15 Greg. I, Dialogi 4.25.2–4.26.1 21 Greg. I,
Dialogi 4.26.1 23 Matt. 24:28; Luc. 17:37
Quia ubi ipse redemptor noster corpore quiescit, illic procul dubio colli-
guntur animæ iustorum.
64.8 De eo quod non est anima pars diuinitatis et quod non est
antequam corpori misceatur
H67.10
Isidorus: Non est anima pars diuinæ substantiae uel naturae, nec esse 5
De moderatione ieiunii
3–4 De. . .misceatur ] De anima quod non est pars diuinitatis et quod non est antequam
corpori miscetur (miscatur*) H 3–4 De. . .misceatur ] this chap. om. V 5 Isidorus ] Essi-
dorus ABHP* 5 Non. . .anima ] anima non est H 7 admiscietur ] admiscetur A admisc-
itur HS 7 misceatur ] nascatur H 8 indiciis ] indicis P* 9 De. . .causis ] this Bk follows
the next Bk HV 9 uariis ] uariis item
458 Hibernensis 65.1
Hironimus ait: Vestis nec satis munda, nec satis sordida et nulla diuer-
sitate notabilis, ne ad te obuia pretereuntium turba concurrat et digito
demonstreris.
Hironimus: Nemo quippe uestimenta praecipua, nisi ad inanem gloriam 5
querit, ut honorabilior ceteris esse uideatur. Nam quia pro sola inani gloria
pretiossum uestimentum queritur, res ipsa testatur, quod nemo uult ibi
pretiosis
˛ uestibus indui, ubi ab aliis uideri non possit.
Agustinus ait: Tres syllabae sunt, quae ualent abluere humanum peccatum, sicut
et peccatum per eas mundatum. Agustinus ait: Non tamen ex cordis sacrificio 15
Agustinus: Otiosus sermo est, per quem in hoc seculo aut in futuro bonum
non adquiritur.
Hironimus: Otiosus sermo est, qui sine utilitate audientis et loquentis pro- 20
fertur.
Gregorius: Otiosus sermo est, qui uel ratione uel pace caret.
1 cf. p. 49 ln. 1 2 Hier., ad Eustoch., ep. 22.27 5 Greg. I, Homil. in euang. 40.3 ∥ cf. p. 49
ln. 4 14 Aug., Sermo 393 PL 39:1714
1 De. . .Christianorum ] see p. 49 ln. 1 for this chap. in Hib.B 1 moderantis ] moderan-
dis BS 2 Hironimus ] Hieronimus S 3 obuia ] obuiam S 5 Hironimus ] Hieron-
imus BS 7 pretiossum ] preciosius S 9 III ] tribus SV 9 neglegitur scriptura ] scrip-
tura neglegitur HV legitur Θ 10 Hironimus ] Hieronimus BSV 10 Quando ] qm̄ P**
10 constructum ] interlin. destructum O 10 et ] om. HV 11 conrossos ] coriosos V
12 legentium (1) ] relegentium V 12 legentium uenire. . .solet ] uenit HV 18 Agustinus ]
Augustinus V 18 aut ] siue HV 20 Hironimus ] Hieronimus SV 20 loquentis ] lo-
quendo V
65.4Hibernensis 459
Item: Otiossum uerbum est, quod aut ratione iuste necessitatis aut inten-
tione sue utilitatis caret.
Bassilius: Omnis sermo, qui non proficit ad aliquam gratiam fidei Christi, otiosus HV
est, et reliqua.
65.4 De Christiano 5
Agustinus dicit: Nisi quis contemserit humana, non potest possidere cæles-
tia. Quis Christianum se esse iudicat, nisi qui doctrinam Christi conse-
quitur et imitatur exemplum? Sed tu illum esse Christianum putas, cuius
numquam pane illius satiatur essuries, cuius potu sitis non extinguitur,
cuius mensam nemo cognoscit, cuius auxilio nullus pauper fouetur, cuius 10
bonum omnes nouerunt, qui die noctuque seruit Deo, qui pauper mundo
efficitur, ut Deo locuples fiat, qui caelestia potius quam terrena desiderat,
qui humana spernit, ut possit sapere diuina.
bipertite uel tripertite˛ regionis pars aeclesie propinquiori aliis detur ei;
1 Greg. I, Reg. past. 3.14 CS 382, p. 348 3 Basil., Asceticon (tr. Rufin.) PL 103:513 5 cf.
p. 47 ln. 20 6 Pelag., Liber de uita Christiana §14 PL 40:1044 ∥ cf. p. 47 ln. 20
1 Otiossum ] otiosus quippe H otiosum quippe V 2 sue ] piae S 2 caret ] suae caret HV
3 Bassilius ] Basilius V 5 De Christiano ] see p. 47 ln. 20 for this chap. in Hib.B 8 imitatur ]
emitatur P* 8 esse ] om. S 9 pane ] pani P* 9 illius ] ullius OS 11 cognoscit ] scit
S 12 est (2) ] om. A 13 est ] om. A 14 communis ] commonis P* 15 pauper ignorat ]
ignorat pauper S 17 efficitur ] officitur S 17 Deo ] only in S 17 locuples ] S locuplex
P** 18 sapere ] sapire P* 19 III petitionibus ] tribus partionibus V 19 III ] IIII B tribus
S 19 Patricii ] Paterius V 20 Tres ] III H 20 petitiones ] partiones V 20 Patrici ] om.
V 20 sunt ] om. HV 21 bipertite ] bibertite H bipartitae S 21 uel. . .aeclesie ] regionis
uel tribertite (tripertite V) pars aeclesiae HV 21 uel ] et A 21 propinquiori ] S propinqui
A om. HV propinquiorum P** 21 aliis ] om. H alis P* 21 ei ] que ei uicinior ceteris HV
460 Hibernensis 65.5
eius penitentiam iudicaueris. Tertia petitio est, ut nepotes Dicǒin, qui te benigne
susceperunt, misericordiam consequentur hic et in futuro, et non pereant. Quarta
petitio est, ut Hibernenses omnes in die iudicii a te iudicentur, sicut dicitur ad
apostolus: Et uos sedentes iudicabitis XII tribus Israel. Vt eos quibus apostolus
fuisti iudices. 10
De uera hostia HV
H69.10
V68.10
Gregorius: Tunc uera hostia pro nobis Deo erit cum nos ipsos hostiam fecerimus.
qui contemsit precepta Dei et se mundo tradidit, sed non sibi prodest.
Vnde scimus que sibi estimant homines esse salutaria, Deo nolente, uerti
in perniciem. Vnde non prodest consilium humanum contra uoluntatem
Dei.
3 Muirchú, Vit. Patricii II.5, 6 (Bieler, 116) ∥ cf. Additamenta (Bieler, 164 ln. 1–10). 7 Matt.
5:7 9 cf. Matt. 19:28 15 Hier. In Ion. 1:4
Aegypti namque contriti sunt, prebentes auxilium retinere Israhel contra uolun- SΘ
tatem Dei.
Periclitabatur quoque nauis periclitantem suscipiens. S
Idem dicit: Duo sunt in caelo quae teneri non possunt: Deus et angelus. Tertium 5
Originis: Interroga plures, sed non a pluribus exemplum accipe, ut: Nolite
plures magistri fieri in uobis. Etiam de sapientibus hoc dicitur, qui docent
uerbis et non implent disciplinis, ut: Qui discendunt in infernum uiuentes; 10
usque: Eorum.
De calciandis clericis S
Gildas in epistolis suis: Hii dum pane et mensura uescuntur, pro hoc
ipso sine mensura gloriantur; dum aqua utuntur, simul odii poculo potan-
tur; dum sanctis ferculis uescuntur, detractationibus utuntur; dum uigilis
expendunt, aliquos somno presos uituperant. Ieiunium caritati, uigilias
iustitiæ, propriam ad inuentionem concordie, clausulam æclesiæ, seueri- 20
sidua
H69.2 V68.2
De elatione HV
H69.3 V68.3
Gregorius in humelis: Miranda quippe actio cum elatione non eleuat, sed grauat. 10
Qui enim sine homilitate uirtutes congregat, in uentum puluerem portat. Vnde
aliquid ferre cernitur, inde deterius cecatur.
1 De. . .sabbati ] this chap. om. HV page mutilated S 5–6 De. . .adsidua ] page mutilated S
5–6 ab. . .adsidua ] et ora adsidua HV 5 ab ] ad A 5 oratione ] orationem A 7 Estras
dicit ] profete H Propheta V 7 Domini ] legis Domini V 10 humelis ] homeliis V
10 grauat ] V grauius H** 13 contumeliis ] contumelas ⟨ contumeliis H* 14 nobis ] uo-
bis V 14 inuitatur ] innuitur V 14 nisi ] interlin. H om. V 14 quo ] V quod H**
15 uerum ] ueram V 17 Gregorius ] om. V
65.10Hibernensis 463
Dixit Dauid ad suos socios postquam preliauerunt de Amalechitis: Nec uos audiet
quisquam super sermone hoc. Aequa enim pars erit discendentis ad proelium et
remanentis ad sarchinas; simul diuidant.
Hæc dicit Dominus Deus Israel: Ego unxi te in rege super Israel, et ego erui te de
manu Saul, et dedi tibi domum domini tui in sinu tuo, dedique tibi domus Israel et
Iudam. Et si parua sunt ista, adieciam tibi multa maiora. Quare ergo contempsisti
uerbum Domini, ut faceres malum in conspectu meo? Vriam Chetum percussisti
gladio eius, et accipisti uxorem eius, et interfecistis eum gladio filiorum Ammon. 10
possibile dicimus; quod non potest, non querit. V-a uero {aut} ascensu ornata est
Christi, resurrectioni diei copulandus.
V68.19
Nemias dicit: Non aperiantur porte Hierusalem usque ad calorem solis.
2 I Sam. 30:24 6 II Sam. 12:7–9 19 Neh. 7:3
in die iudici
H69.20
V68.20
Iohannes metrapolitanum: Erit enim ibi sine dubio conpensatio bonorum operum
malorumque,˛ et uelud in statera possita utraque pars, que merserit, illa sibi eo-
rum quo momentum uergetur operum uindicabit. Si ergo malorum multitudo ope- 5
Sinodus Romana: De contentione duorum sine testibus statuunt, ut per IIII sancta 10
Ambrosius dicit: Causa inopie nostræ auaritia est. Ideo aues caeli pabulis
non indigent, quia inuidere alis non nouerunt. 15
Gregorius ait: Salus illa perpetua amissa turpiter per uoluntatem, fortiter
adquiritur per laborem; si nihil fuerit in labore arduum, nihil erit in uirtute
pretiossum. 20
V68.16
Salamon: Qui cognoscit in iudicio faciem, non facit bene. Ille et pro bucella panis
deserit ueritatem. 5
V68.17
Leo, qui prius peccatoris uitam necauerat, custodiuit post cadauer iusti.
V68.14
In Estra: Et respondit uniuersa multitudo et dixit uoce magna: Iuxta uer-
bum tuum ad nos sic fiet, uerumtamen quia multus populus est et tempus
pluiæ, non sustinemus stare foris et opus unius diei uel duorum, uehe- 15
menter peccauimus.
65.15 De pueribus
4 Prou. 28:21 6 Prou. 24:23 7 Prou. 21:6 9 Hier., In Matt. 26:57 ∥ cf. p. 133 ln. 8
13 Esdr. 10:12–13 18 cf. p. 428 ln. 11
V68.13
Patricius dicit: Satius est nobis neglegentes premonere, ne delicta abun-
dent, quam culpare, que sunt facta.
Salamon: Melius est arguere, quam irasci.
Sinodus Romana: Qui die dominico studiose ieiunat, non esse catholicus
credatur.
Sinodus Gangrensis: Si quis propter continentiam, que putatur, aut contu-
maciam, in die dominico ieiunat, anathema sit.
66 De contrariis causis 15
H68 V67
Lucas in actibus apostolorum: Non æquum nos derelinquere uerbum Dei et min-
istrare mensis.
1 cf. p. 44 ln. 1 7 Syn. episc. praef. 9 Sir. 20:1 11 Stat. eccl. ant. §77 ∥ cf. p. 68 ln. 7;
Canones Theodori U i.11.2 (≃G 57) 13 Gangrens. §18 18 Act. 6:2
1 De. . .maiores ] see p. 44 ln. 1 for this chap. in Hib.B page mutilated S 2 Necena ] Nicena
AS 6 monere. . .est ] melius est premonere HV 7 Patricius ] pet H Paterius V 7 dicit ]
om. HV 7 ne ] interlin. H 8 sunt facta ] facta sunt HV 9 Salamon ] Salamone di-
cente H Salomone dicente V 10 De. . .dominico ] see p. 68 ln. 7 for this chap. in Hib.B
11 studiose ieiunat ] ieiunat studiose O 11–12 non. . .credatur ] catholicus non esse cred-
imus O 13 Gangrensis ] tangensis (sic) A Gangensis P** 15 De. . .causis ] this Bk precedes
the previous Bk HV 15 contrariis causis ] AHSOV contraris P** 16 sublimibus ] sublimi
V 18 Non ] non est V
66.0Hibernensis 467
Dauid: Extraneus factus sum fratribus meis et ospes filiis matris mee.
Hinc et omnis perigrinus heres est Abraam necnon et Dauid.
E contra, Agustinus: In toto orbe terrarum instituta sunt regna cælorum. Quid uis HV
per terra uenire ad eum, qui terras implet? Non dixit Dominus: Vade ad orientem
et quere iustitiam, aut nauigare in occidente et quere indulgentiam, sed dixit: Da 10
et dabitur tibi, dimitte et dimittetur tibi, fidem habe in Domino et permane in loco
tuo.
Sunt multi et forte religiosi, qui plures libros ligatos uolunt et eos in armaris clausos
tenent, ut illos nec ipsi legant, nec aliis ad legendum tribuant, ignorantes quod nihil 5
prodest libros habere et eos propter inpedimenta mundi non legere. Liber enim
nitidus et bene coopertus, si non legatur, non facit animam candidam. Ille uero,
qui iugiter legitur, pro eo quod legitur sepe, reuoluitur, pulcher a foris esse non
potest, pulcram tamen animam intus facit.
E contra: Nolite sanctum dare canibus et margaritas ante porcos. 10 HV
Paulus: Si angelus Dei euangelizauerit uobis preter ea, quod euangelizantur, no- VH
E contra: Audistis quia dictum est antiquis: Diliges proximum tuum et hodies inim-
icum. Ego autem dico uobis: Diligite inimicos uestros.
Alius ait: Duo sunt in errore hominum difficilius tollerantur: presumptio falsitatis
priusquam ueritas pateat, et cum iam ueritas patuerit, presumpta deffensio falsi- 5
tatis.
Lex: Cum introduxerit te Dominus Deus tuus in terra, quam daturus sit tibi, expul-
sis habitatoribus eius ante te, in ciuitates, quas non ædificasti, ad fructus, quos 10
non colluisti, ad chisternas, quas non fodisti, ad domos plænas cunctarum opum,
quas non extruxisti, caue diligenter, ne obliuiscaris Domini, qui eduxit te de domo
seruitutis ad hæc beneficia.
E contra, Paulus: Veritatem dico non mentior in Christo, quia neque mors, neque
uita, neque gladius, neque esuries, neque nuditas poterit me separare a caritate 15
Dei, et reliqua.
tur.
Paulus, e contra: Omnis nodus iniustus soluetur.
2 cf. p. 191 ln. 8 3 Matt. 5:44; Luc. 6:27 ∥ cf. p. 167 ln. 12, p. 169 ln. 16, p. 191 ln. 9
4 Aug., De trinitate 2.1 CCSL 50, p. 80 9 Deut. 6:10–12 14 Rom. 9:1, 8:38–39 ∥ cf. p. 241
ln. 16 17 cf. p. 138 ln. 15, p. 139 ln. 1 19 Ioh. 19:22 ∥ cf. p. 126 ln. 16, p. 138 ln. 16, p. 251
ln. 16 20 cf. p. 138 ln. 19 22 cf. p. 244 ln. 3, p. 139 ln. 2
2–3 inimicum ] inimicum tuum V 5 pateat ] V peteat H** 5 cum iam ] ō iā
H** 5 presumpta ] presumpte VH** 7 e ] V om. H** 11 plænas ] plenas V
12 Domini ] Dominum V 15 gladius ] V gladium H** 15 neque nuditas ] om. V
17–18 De. . .mendatium ] this and all chaps. to p. 474 ln. 3 om. HV 17 non debet ] before om-
nis S 18 mutare ] motare P* 19 Philatus ] Pilatus AS 19 Quod scripsi scripsi ] scripsi
quod scripsi A 19 Quod ] interlin. P 20 Hironimus ] Hieronimus S 20 commutet ]
commotet P* 20 mutauerit ] motauerit P* 22 Paulus. . .contra ] e contra Paulus S
22 Omnis nodus ] omne nodum ABS 22 iniustus ] iniustum AB iniquum S
470 Hibernensis 66.2
Hironimus: Melius est mutare, quam statuere quod uerum esse non uide-
tur.
Item: Qui non occidit latronem, ipse perdit inopem. Mortificat animas,
que non moriuntur et uiuificat animas, quae non uiuunt.
Item: Non morientem quippe mortificat, qui iniustum uiuificare nititur et
qui reum a supplicio soluere conatur.
Item: Qui occidit in gladio, oportet eum in gladio occidi. 15
Agustinus: Que est ista uanitas, uni parcere et omnes in discrimine ad-
ducere? Pulluitur enim populus uno peccante.
Lex, e contra: Ne memor sis iniurie˛ ciuium tuorum.
Dauid: Misericors et miserator Dominus, patiens et multe˛ misericordiae.
Item: Si dereliquerint fili eius legem meam; usque: Non dispergam ab eis. 20
Item: Si non remiseritis hominibus peccata eorum, non remitet uobis pater
uester cælestis, qui in caelis est.
Item: Superexaltat misericordia iuditio.
Phetrus interrogauit: Si peccauerit in me frater meus, quoties dimitam ei,
usque septies? Veritas respondit: Non dico usque septies, sed septies et 5
septuagies.
Dominus orauit pro Iudeis: Pater, ignosce illis.
Sic et Stiphanus dixit: Domine Ihesu, ne statuas illis hoc in peccatum;
nesciunt {seruiens} enim quid faciunt.
3 iuditio ] Vulg. iuditium P** 4 Phetrus ] Petrus ABOS 5–6 septies et septua-
gies ] septuagies septies S 8 Stiphanus ] Stephanus ABOS 10 reorum ] S eorum
AP** 11 in. . .animo ] S om. P** 12 Tribus ] in lege tribus S 14 Iosias ] Iossias AB
14 nisus ] misus A misos P* nisus est S 14 Carcamis ] carcam his A Charchamis S
14 Faraone ] Pharaone OS 14 Necanore ] Necaore A Necanone OS Necaroge ⟨ Necanore
P* 15 missis ] misis P* 15 aduersum (2) ] interlin. P om. S 16 ire ] om. A 16 præcepit ]
præcipit P* 17 Heremias ] Herimias A Hieremias S 18 Aegiptum ] Aegyptum BOS
18 deleti ] dileti P* 18 Aegiptii ] Aegypti ABOS 21 Sodomas ] Sodomitas S
66.6Hibernensis 473
Item: Rab meritrix defendens nuntios Iessu inimicos Hiricho cum tota
domu saluatur.
Item: Defendit Iessu Gabaonitas inimicos Dei, et laudatur.
Scimus enim quod ciuitas refugi non solum defendit iustum, sed iniustum,
ut sciatur causa eius. 5
Exodus: Si quis furatus fuerit bouem aut ouem et si occiderit uel uen-
diderit; usque: Conuictus noxiæ morte moriatur.
Salamon, e contra: Non grandis culpa, si quis furatus fuerit; furatus enim,
ut esurientem animam inpleat. 10
Paulus: Qui furabatur, iam non furetur, sed laboret manibus, ut habeat
unde retribuet indegentibus.
uidet. Felix enim conscientia est, que nec audit nec aspicit malum, ple-
niusque eius perfectionem designans. Dicit eum in munimentis tantum
1 cf. Ios. 2:1–21, 6:17–18, 25 ∥ cf. p. 180 ln. 12 3 cf. Ios. 9 ∥ cf. p. 180 ln. 16 4 cf. p. 182
ln. 8 6 cf. chaps. 28.3, 28.8 7 Exod. 22:1; 21:16 ∥ cf. p. 192 ln. 19 9 Prou. 6:30 ∥ cf. p. 197
ln. 6 11 Ephes. 4:28 ∥ cf. p. 174 ln. 13, p. 197 ln. 4 13 cf. chaps. 34.5, 34.6 14 cf. Num.
30:4–6 ∥ cf. p. 100 ln. 17, p. 244 ln. 18, p. 245 ln. 9 17 cf. I Sam. 14:44 ∥ cf. p. 244 ln. 10
22 cf. Is. 33:16 ∥ Hier., In Esaiam 33:13–19 CCSL 73, pp. 414–16
1 Rab ] Raab S 1 Hiricho ] Hiericho ABS 4 enim ] om. S 8 Conuictus ] BOS con-
uinctus AP** 8 noxiæ ] noxae S 9 Salamon ] Salomon ABOS 9 grandis ] gradis P*
9 culpa ] culpe AP* 12 retribuet ] tribuat BS 19 Euita ] om. S 19 iuditium est ] est
iuditium S 21 uidet ] uideat B 21 Felix ] interlin. O 21 est ] om. S 21 que ] quia S
21 aspicit ] accipit uel aspicit A 22 eum ] enim S
474 Hibernensis 66.7
The Hibernensis
Book 2: Translation, Commentary, and Indexes
Book 1: A Study and Edition
Roy Flechner, editor
Bonds of Wool
The Pallium and Papal Power in the Middle Ages
Steven A. Schoenig, SJ
Gratian and the Development of Penitential Thought and Law in the Twelfth Century
Atria A. Larson
Marriage on Trial
Late Medieval German Couples at the Papal Court
Ludwig Schmugge
Translated by Atria A. Larson
A Sacred Kingdom
Bishops and the Rise of Frankish Kingship, 300–850
Michael Edward Moore