9.2 Συμβουλευτική διαχείριση διαζυγίου

«Σχολική Ψυχολογία»
BΑΣΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: 9Η
«Συμβουλευτική διαχείριση κρίσεων στη σχολική κοινότητα»
ΣΥΝΕΔΡΙΑ: 2Η
«Συμβουλευτική διαχείριση διαζυγίου»
ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ
ΑΝΝΑ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ, MSc, PhD

Νευροψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια,
Επιστημονική Συνεργάτις Πανεπιστημίου Αιγαίου
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ © 2019-2020

Άννα Πολεμικού, MSc, PhD Email: apolemikou@aegean.gr
Νευροψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια Web: https://armosbooks.gr/shop/authors/polemikou-anna
Περιεχόμενα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ....................................................................................................................... 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .............................................................................................................................. 2
1. Η ΈΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ................................................................................................. 4
2. Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΣΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ........................................................................ 6
2.1. To Μοντέλο Έξι Σταδίων Διαζυγίου του Bohannan ...................................................... 6
3. ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ......................................................................... 9
3.1. Οι ψυχολογικές επιδράσεις ενός διαζυγίου στα παιδιά .............................................. 10
3.2. Προστατευτικοί Παράγοντες ........................................................................................ 13
4. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ......................................................................15
4.1. Οι Έξι Τομείς Συναισθηματικής Διεργασίας της Wallerstein..................................... 15
ΣΥΝΟΨΗ/ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ .................................................................16
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......................................................................................................................17
1
Εισαγωγή
Η λήξη του έγγαμου βίου αποτελεί μία σχετικά συνηθισμένη έκβαση για ζευγάρια με
παιδιά προσχολικής ή σχολικής ηλικίας. Στις μέρες μας το διαζύγιο αποτελεί μια απτή και
διευρυμένη κοινωνική πραγματικότητα καθώς, σύμφωνα με στατιστικά δεδομένα,
απασχολεί περίπου τα μισά ζευγάρια που παντρεύονται (43-50% των γάμων στις Η.Π.Α.,
U.S. Census Bureau, 2004). Η ύπαρξη παιδιών αποτελεί μία παράμετρο η οποία
δυσκολεύει τη διαδικασία του διαζυγίου επιβαρύνοντας σημαντικά τον ψυχισμό όλων των
μελών της οικογένειας. Η εμπειρία του γονεϊκού διαζυγίου ανατρέπει αισθητά την
καθημερινότητα των παιδιών και επιφέρει συνέπειες που σχετίζονται με τη
συναισθηματική, ακαδημαϊκή και κοινωνική τους ανάπτυξη και την προσαρμογή τους στα
νέα δεδομένα. Η παρούσα συνεδρία προσεγγίζει το ζήτημα του διαζυγίου ως
ψυχοκοινωνικό φαινόμενο. Επιδιώκει να αποσαφηνίσει τις βασικές έννοιες και
προσεγγίσεις στη μελέτη του και εξετάζει τις μείζονες πηγές δυσκολίας που
αντιμετωπίζουν τα ζευγάρια όταν ο γάμος τους καταλήγει σε διαζύγιο, όπως
περιγράφονται σε κυρίαρχα θεωρητικά και μεθοδολογικά σχήματα. Επιπρόσθετα, αναλύει
τις επιπτώσεις του διαζυγίου στα παιδιά και περιγράφει τους παράγοντες προστασίας που
τα προφυλάσσουν από τις αρνητικές συνέπειες του διαζυγίου και διευκολύνουν την
προσαρμογή. Τέλος, εξετάζει τον ρόλο του εκπαιδευτικού και του σχολείου στην
αντιμετώπιση των επιδράσεων του διαζυγίου στα παιδιά.
Σκοπός:
Σκοπός της παρούσας συνεδρίας είναι να προσφέρει στους εκπαιδευόμενους μία

σφαιρική θεώρηση της διαδικασίας του διαζυγίου και των ψυχολογικών διεργασιών που
σχετίζονται με αυτό. Παραθέτει τους τρόπους τους οποίους βιώνεται από τους γονείς και
αναλύει τις πιθανές συνέπειες για τον ψυχισμό των παιδιών καθώς και τις αντιδράσεις και
δυσκολίες που μπορεί να εκδηλώσουν τα παιδιά στον χώρο του σχολείου. Επιδιώκει,
επίσης, να παρουσιάσει τους καθοριστικούς παράγοντες για τη μακρόχρονη προσαρμογή
των παιδιών στο διαζύγιο των γονέων, καθώς και τις μείζονες συναισθηματικές διεργασίες
μέσα από τις οποίες το παιδί καταφθάνει στην αποδοχή του διαζυγίου και στην επιτυχή
προσαρμογή του σε αυτό. Μέσα από αυτή τη συνεδρία, αναμένεται ότι οι επιμορφούμενοι
θα είναι σε θέση να κατανοήσουν καλύτερα το φαινόμενο και να μπορούν να
2
αναγνωρίζουν τους τομείς στους οποίους οι ίδιοι θα μπορέσουν να διευκολύνουν την

μετάβαση ενός παιδιού που βιώνει την εμπειρία ενός γονεϊκού διαζυγίου στο περιβάλλον
του σχολείου.
Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα: Με την ολοκλήρωση της παρούσας
συνεδρίας, η οι εκπαιδευόμενοι/-ες θα είναι σε θέση:
✓ να αντιλαμβάνονται την έννοια του διαζυγίου ως προσωπικό και κοινωνικό φαινόμενο,

✓ να αναγνωρίζουν τα στάδια προσαρμογής των συντρόφων/γονέων στη διαδικασία του
διαζυγίου,
✓ να εντοπίζουν τις επιπτώσεις του διαζυγίου στην έκδηλη και άδηλη συμπεριφορά των
παιδιών,
✓ να κατανοήσουν τους τρόπους με τους οποίους ένα διαζύγιο μπορεί να επηρεάσει τη
σχολική επίδοση των παιδιών,
✓ να εκτιμήσουν τους παράγοντες που διευκολύνουν την προσαρμογή του παιδιού στην
εμπειρία του γονεϊκού διαζυγίου,
✓ να αντιλαμβάνονται τους τομείς συναισθηματικής διεργασίας του διαζυγίου, όπως
βιώνονται από τα παιδιά,
✓ να προσαρμόζουν τις παρεμβάσεις τους, ώστε να είναι κατάλληλες για κάθε
μεμονωμένη περίπτωση.
Έννοιες κλειδιά: διαζύγιο, χωρισμός, γονείς, παιδιά, σχολική παρέμβαση, παράγοντες

προστασίας, προσαρμογή, σχολικό πλαίσιο
Μέλη Συγγραφικής Ομάδας Βασικού Κειμένου Μελέτης
Άννα Πολεμικού, MSc., PhD

Νευροψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια
Επιστημονική Συνεργάτης Πανεπιστημίου Αιγαίου
3
1. Η Έννοια του Διαζυγίου
Το διαζύγιο, όπως και ο γάμος, είναι μία επιλογή ζωής. Αποτελεί τόσο ένα σύνθετο
προσωπικό φαινόμενο, όσο και ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο. Το διαζύγιο
καθιστά μία παρατεταμένη ψυχολογική και κοινωνική διαδικασία η οποία συντελείται σε
βάθος χρόνου. Αν και η πορεία κάθε διαζυγίου είναι μοναδική, υπάρχουν κοινοί
παράγοντες που δικαιολογούν μία γενικευμένη προσέγγιση στη μελέτη μεμονωμένων
περιπτώσεων διαζυγίου, η οποία χαρακτηρίζεται από τις υποκειμενικές ψυχολογικές
εμπειρίες των εμπλεκόμενων. Αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής με τον οποίο
καταπιάνεται η παρούσα συνεδρία. Ως διαζύγιο περιγράφεται η διαδικασία κατά την
οποία ένα ζευγάρι βιώνει μία προσωπική κρίση, με μοναδικά χαρακτηριστικά και
αποκλειστικές ευκαιρίες ανάπτυξης και εξέλιξης (Guttmann, 1993). Αυτή η διαδικασία
ξεκινά με τις πρώτες σοβαρές και συστηματικές σκέψεις διαζυγίου, περιλαμβάνει τις
επίσημες διαδικασίες που οδηγούν σε μόνιμο χωρισμό και τελειώνει με τη δυνατότητα
ανοικοδόμησης μιας παραγωγικής και άνετης ζωής.
ΟΡΙΣΜΟΣ 1
Διαζύγιο (ή λύση γάμου): Η νομική διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου να λυθεί ένας
νομίμως τελεσθείς γάμος δύο εν ζωή ενηλίκων. Νομική ενέργεια η οποία τερματίζει μια
συζυγική σχέση πριν από τον θάνατο οποιουδήποτε συντρόφου.
ΟΡΙΣΜΟΣ 2
Διαζύγιο: H νομική διάλυση ενός γάμου, η οποία αφήνει τους συντρόφους ελεύθερους να
ξαναπαντρευτούν. Το διαζύγιο μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την ευημερία των ατόμων, ενώ
πολλά άτομα αντιμετωπίζουν κατάθλιψη, μοναξιά και απομόνωση, δυσκολίες αυτοπεποίθησης
ή άλλες μορφές ψυχολογικής δυσχέρειας. Έχει αποδειχθεί, επίσης, ότι το γονεϊκό διαζύγιο έχει
αρνητικές συνέπειες στην ψυχοκοινωνική προσαρμογή παιδιών και εφήβων.
(American Psychological Association Dictionary of Psychology)
Προσεγγίζοντας το διαζύγιο ως διαδικασία και όχι ως γεγονός επισημαίνεται, όχι μόνο
η χρονική του διάρκεια, αλλά και η πολυδιάστατη και πολύπλοκη ποιότητα της φύσης του.
Θεωρητικοί και οι ερευνητές έχουν αναπτύξει διάφορα μοντέλα (π.χ. το μοντέλο έξι
σταδίων του Bohannan, την ψυχοκοινωνική θεωρία του Erikson, τη διαδικασία του πένθους
και άλλα μοντέλα τα οποία βασίζονται σε αναλύσεις περιπτώσεων, κλινικές εμπειρίες και
ενοράσεις) προκειμένου να εξηγήσουν το φαινόμενο του διαζυγίου. Όλοι, ωστόσο,
θεωρούν το διαζύγιο ως διαδικασία η οποία δεν είναι ούτε γραμμική ούτε εμπεριέχει μία
4
σειρά προβλέψιμων γεγονότων. Δεν υπάρχει μία τυπική θεώρηση του διαζυγίου που θα
μπορούσε να συλλάβει τις ποικίλες εμπειρίες που βιώνουν μέρα-προς-μέρα δύο
σύντροφοι ή μία οικογένεια κατά τη λύση ενός γάμου. Αν και, για λόγους θεωρητικής
ευχρηστίας και ευκρίνειας, οι περισσότεροι μελετητές παρουσιάζουν το διαζύγιο ως μια
γραμμική διαδικασία, κατά την οποία το άτομο μεταβαίνει διαδοχικά από το ένα στάδιο
στο άλλο, στην πράξη συμφωνούν ότι το διαζύγιο περισσότερο αντιπροσωπεύει ένα
ρευστό, δυναμικό και ποικιλόμορφό φαινόμενο. Περιλαμβάνει πολλαπλές διεργασίες, οι
οποίες μπορεί να εμφανιστούν σε αλληλοδιαδοχή, ταυτόχρονα, κυκλικά,
αλληλοσυνδεόμενα ή ανεξάρτητα, ανάλογα με τις ιδιαίτερες περιστάσεις κάθε ατόμου.
Στο σύνολό τους, τα μοντέλα του διαζυγίου που έχουν αναπτυχθεί έως σήμερα
διαφέρουν ως προς το περιεχόμενο και ως προς τον αριθμό των σταδίων που περιέχουν.
Όλοι οι ερευνητές, ωστόσο, συμφωνούν ότι το διαζύγιο αποτελεί μία οικογενειακή κρίση
αλλά, πολύ περισσότερο, μία προσωπική κρίση. Μια κατάσταση αντιμετωπίζεται ως κρίση
όταν οι μηχανισμοί επίλυσης προβλημάτων που είχαν υπάρξει αποτελεσματικοί στο
παρελθόν, αποδεικνύονται ανεπαρκείς για την επιστροφή σε μία κατάσταση ισορροπίας. Η
κρίση μπορεί βασικά να θεωρηθεί ως απειλή ή ως πρόκληση, γεγονός που εξαρτάται από
την υποκειμενική αντίληψη του ατόμου για την κατάστασή του/της εντός της σχέσης. Αν η
κατάσταση θεωρηθεί ως απειλή για την εκπλήρωση των βασικών αναγκών, του κύρους ή
της ταυτότητας του ατόμου, τότε μπορεί να προξενήσει συναισθήματα άγχους.
ΟΡΙΣΜΟΣ 3
Ψυχολογική Κρίση: Περίοδος ψυχολογικής ανισορροπίας, η οποία προκαλείται από
οποιοδήποτε ξαφνικό συμβάν ή σειρά συμβάντων, ή μία κρίσιμη κατάσταση η οποία έχει ως
αποτέλεσμα τη διακοπή της ομαλής πορείας των γεγονότων στη ζωή ενός ατόμου ή μιας
ομάδας. Το άτομο που βιώνει μία κατάσταση κρίσης αντιλαμβάνεται μια ξαφνική απώλεια της
ικανότητάς του να χρησιμοποιήσει αποτελεσματικές δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων για την
επίλυση της κατάστασης (Πολεμικού, 2013).
5
2. Η προσαρμογή των γονέων στο διαζύγιο

2.1. To Μοντέλο Έξι Σταδίων Διαζυγίου του Bohannan
Ένα από τα πιο ξεκάθαρα οριοθετημένα ψυχολογικά μοντέλα που αναπτύχθηκαν για να
περιγράψουν τη διαδικασία του διαζυγίου, αποτελεί η θεωρία των έξι σταδίων ή σταθμών
(six stations of divorce) του Paul Bohannan (1971, 1973), η οποία συλλαμβάνει την
περιπλοκότητα, την αναστάτωση και τις δυσκολίες που χαρακτηρίζουν την εμπειρία του
διαζυγίου. Ο Bohannan επισημαίνει ότι τόσο σε προσωπικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο,
ο πιο συνηθισμένος τρόπος για να προσαρμοστεί κανείς στο τραύμα είναι να το αρνηθεί.
Εάν, ωστόσο, το τραύμα δεν εξαφανιστεί ή μειωθεί με αυτόν τον τρόπο, τότε το άτομο που
το βιώνει θα πρέπει προοδευτικά να επιτρέψει στο τραύμα να αναδυθεί στη συνείδησή
του ώστε να μην τον εξουθενώσει απόλυτα. Ο Βοhannan ισχυρίστηκε ότι ένα διαζύγιο
απαρτίζεται από διάφορες παράλληλες διαδικασίες ή εμπειρίες. Πρότεινε έξι στάδια, τα
οποία τυπικά δεν ακολουθούν μία λογική αλληλοδιαδοχή. Αν και το κάθε στάδιο (ή
εμπειρία) αναπόφευκτα βιώνεται κατά τη διαδικασία λύσης ενός γάμου, το άτομο κατακτά
μερικώς τα εν λόγω στάδια, προσπαθώντας να καταφθάσει σε ένα σημείο ψυχικής άνεσης
ώστε να προχωρήσει τη ζωή του, Κάποιοι άνθρωποι δεν καταφέρνουν ποτέ να
κατακτήσουν πλήρως όλα τα στάδια. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι έξι εμπειρίες που
περιέγραψε ήταν το συναισθηματικό διαζύγιο, το νομικό διαζύγιο, το οικονομικό
διαζύγιο, το διαζύγιο από τον κοινό γονεϊκό ρόλο, το διαζύγιο από τον κοινωνικό
περίγυρο και το ψυχικό διαζύγιο.
Κείμενο Αναφοράς
«Οι παντρεμένοι άνθρωποι, όπως όλοι οι άλλοι άνθρωποι, θα πρέπει να συνεχίσουν να
αναπτύσσονται ως άτομα για να μην τελματώσουν» (Bohannan, 1973, σ. 38)
«Μέχρι πολύ πρόσφατα, καμία χώρα δεν παρείχε στους πολίτες της το ξεκάθαρο δικαίωμα στο
διαζύγιο, όπως παρέχει το ξεκάθαρο δικαίωμα στον γάμο» (Bohannan, 1973, σ. 38)
«Ο ανθεκτικότερος πόνος διαζυγίου είναι πιθανότερο να προέλθει από το διαζύγιο από τον
κοινό γονεΪκό ρόλο» (Bohannan, 1973, σ. 45)
«Τα περισσότερα νομικά συστήματα της Δύσης δεν έχουν επιδείξει ευαισθησία στην
οικογένεια που χωρίζει και δεν παρέχουν κατάλληλες δομές για την ‘απαλλαγή των
συναισθημάτων που γεννά ένα συναισθηματικό διαζύγιο με έναν τακτοποιημένο και κοινωνικά
αποδεκτό τρόπο’» (Bohannan, 1973, σ. 42).
6
«Ψυχικό διαζύγιο σημαίνει τον αποχωρισμό του εαυτού από την προσωπικότητα και την
επίδραση του/της πρώην συντρόφου» (Bohannan, 1973, 53).
1. Συναισθηματικό διαζύγιο. Συνιστά τη διαδικασία της αποσύνθεσης του γάμου. Σε αυτό

το στάδιο τουλάχιστον ένα γονιός μειώνει τη συναισθηματική του επένδυση στη σχέση.
Το οικογενειακό σύστημα συνεχίζει να λειτουργεί όπως πριν, αλλά η ποιότητα της
σχέσης είναι διαφορετική. Μπορεί ακόμα και να φαίνεται ότι η οικογένεια λειτουργεί
καλύτερα, με έναν πιο ήρεμο, χαλαρό τρόπο, αν και αναδρομικά θα αποδειχθεί ότι αυτή
η ηρεμία ήταν παραπλανητική: προέκυπτε από τη συνειδητή ή ασυνείδητη
απομάκρυνση ενός συντρόφου από τον γάμο και από την τάση να αγνοεί παρά να
αντιμετωπίζει τα προβλήματά του.
2. Νομικό διαζύγιο. Αυτό το στάδιο αφορά την τυπική πλευρά του διαζυγίου, από τη
διευθέτηση έως την επικύρωση του χωρισμού μέσω νομικών διαδικασιών. Οι δικηγόροι
είναι εκείνοι που εμπλέκονται περισσότερο με τη διαδικασία του διαζυγίου, πράγμα
παράδοξο κατά τον Bohannan (βλ. Guttmann, 1993), καθώς είναι οι λιγότερο
εκπαιδευμένοι να κάνουν κάτι τέτοιο, με αποτέλεσμα να συχνά να γίνονται αιτία
κλιμάκωσης της εχθρότητας μεταξύ του ζεύγους παρά αιτία αποφόρτισής της. Αν και
σήμερα οι νομικές διαδικασίες του διαζυγίου είναι αρκετά απλές, η συχνή
κακοδιαχείριση της νομικής διάστασης καθιστά το διαζύγιο ψυχικά επώδυνη και σκληρή
διαδικασία.
3. Οικονομικό διαζύγιο. Η οικογένεια συνθέτει μία οικονομική δομή, με το μεγαλύτερο
μέρος της περιουσίας της να αποτελεί κοινή ιδιοκτησία των δύο συζύγων. Η εμπειρία
του οικονομικού διαζυγίου φορά στη διευθέτηση της κοινής περιουσίας των συζύγων,
καθώς επίσης και σε όσες ρυθμίσεις σχετίζονται με τη διατροφή της συζύγου και την
οικονομική υποστήριξη των ανήλικων παιδιών, μέχρι να φτάσουν την ηλικία των 18
ετών. Η παραβίαση μιας σχετικής δικαστικής απόφασης φέρει νομικές κυρώσεις.
4. Διαζύγιο από τον κοινό γονεϊκό ρόλο. Ο όρος «διαζύγιο από τον κοινό γονεϊκό ρόλο»
αντικατοπτρίζει την αντίληψη ότι οι γονείς χωρίζουν ο ένας από τον άλλον, αλλά δεν
χωρίζουν από τα παιδιά τους, ακόμα κι αν μόνο ένας από αυτούς αναλάβει την
επιμέλεια του/των παιδιού/-ων. Συνεπώς, το στάδιο αυτό αφορά στη διατήρηση του
7
δικαιώματος των διαζευγμένων γονέων να ασκούν τον γονεϊκό τους ρόλο, ακόμη και
μετά από την άρνηση του συζυγικού τους ρόλου. Αποτελεί το στάδιο κατά το οποίο
διευθετούνται ζητήματα που σχετίζονται με την επιμέλεια των παιδιών, Ο γονέας που
παίρνει την επιμέλεια διατηρεί πιο διευρυμένα δικαιώματα από ότι ο γονέας που δεν
παίρνει την κύρια επιμέλεια, του οποίου τα δικαιώματα συχνά περιορίζονται σε
προκαθορισμένες επισκέψεις. Βασικό παράγοντα προστριβών μεταξύ των δύο
συντρόφων αποτελεί μη ισόνομη κατανομή δικαιωμάτων των γονέων να ασκήσουν
επίδραση στην ανατροφή των παιδιών τους. Ο ψυχικός πόνος που προκαλεί μία κακή
διευθέτηση επιμέλειας μπορεί να υπάρξει πολύ μεγαλύτερος από ότι το διαζύγιο
καθαυτό.
5. Διαζύγιο από τον κοινωνικό περίγυρο. Οι μεγάλες μεταβολές της ζωής, όπως η έναρξη
της στρατιωτικής θητείας ή μετάβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, επιφέρουν
σημαντικές αλλαγές στα σημεία αναφοράς του κοινωνικού μας περιβάλλοντος.
Αντίστοιχες αλλαγές προκαλεί και το διαζύγιο. Πολλοί είναι διαζευγμένοι που
εκφράζουν απογοήτευση για τις σχέσεις και τις φιλίες που διαμόρφωσαν την περίοδο
της έγγαμης ζωής τους. Συχνά αισθάνονται ότι αυτοί οι φίλοι τους εγκατέλειψαν και
απέτυχαν να τους συμπαρασταθούν στις δύσκολές τους στιγμές. Το διαζύγιο ωθεί τους
διαζευγμένους να εγκαταλείψουν το προηγούμενο, ασφαλές κοινωνικό περιβάλλον,
προς αναζήτηση ενός άλλου, το οποίο αρμόζει καλύτερα στην τωρινή φάση της ζωής
τους και που θα μπορεί να λειτουργήσει ως ισχυρό δίκτυο κοινωνικής υποστήριξης.
6. Ψυχικό διαζύγιο. Το ψυχικό διαζύγιο σηματοδοτεί την ανάκτηση της αυτονομίας των
διαζευγμένων, κατά την οποία ανασυγκροτούνται και ξαναγίνονται ολόκληροι και
ανεξάρτητοι. Αν και αποτελεί το δυσκολότερο μέρος της διαδικασίας, λειτουργεί και ως
μεγάλη πρόκληση προσωπικής ανάπτυξης και εξέλιξης. Μπορεί να θεωρηθεί ως το
σημαντικότερο και δυνάμει πιο εποικοδομητικό στάδιο της διαδικασίας του διαζυγίου,
κατά το οποίο οι πρώην σύντροφοι μαθαίνουν να ζουν χωρίς υποστήριξη και εξάρτηση
του ενός από τον άλλο, χωρίς να υπάρχει κάποιος που θα μπορούν να κατηγορήσουν
για τα λάθη και τις αποτυχίες τους και χωρίς να παρεμποδίζει κανείς την προσωπική
τους ανάπτυξη. Θα πρέπει να μάθουν εκ νέου να βασίζονται στον εαυτό τους και να
8
ξαναποκτήσουν πίστη στην ικανότητά τους να διαχειριστούν αποτελεσματικά το

περιβάλλον, τους ανθρώπους, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους.
3. Προσαρμογή των Παιδιών Μετά το Διαζύγιο
Η σταθερά αυξητική τάση των διαζυγίων διεθνώς και η επιδράσεις του στα παιδιά
αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος τόσο των επαγγελματικών ψυχικής υγείας, όσο των
κλάδων της εκπαίδευσης, της κοινωνικής εργασίας, της νομικής επιστήμης, κ.ο.κ. Τα παιδιά
διαζευγμένων οικογενειών συνθέτουν ένα σημαντικό μέρος του σχολικού πληθυσμού των
Η.Π.Α., με περισσότερα από ένα εκατομμύριο παιδιά να έχουν την εμπειρία του γονεϊκού
διαζυγίου (U.S. Census Bureau, 2000). Εκτιμάται μάλιστα ότι μέχρι την ηλικία των 18 ετών,
περίπου το 40% των παιδιών τις Η.Π.Α. θα βιώσουν γονεϊκό διαζύγιο. Στην Ελλάδα, αν και
η Ελλάδα παρουσιάζει μικρότερη αναλογία γάμων-διαζυγίων, ο αριθμός τον διαζυγίων
επίσης παρουσιάζει αυξητική τάση, από το 5,01% το 1971 στο 21,8% των γάμων που
τελέστηκαν το 2008 (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, 2008). Δεδομένου ότι το διαζύγιο
επηρεάζει τόσο μεγάλο αριθμό παιδιών και εφήβων, ένα μεγάλο μέρος της ερευνητικής
βιβλιογραφίας σήμερα καταπιάνεται με τις επιπτώσεις του διαζυγίου σε ατομικό, σχολικό
και κοινωνικό πλαίσιο.
Εμπειρικές έρευνες επιβεβαιώνουν ότι τα παιδιά που έχουν βιώσει την εμπειρία του
διαζυγίου στην οικογένεια αντιμετωπίζουν αυξημένες πιθανότητες εμφάνισης
ψυχολογικών, συμπεριφορικών, κοινωνικών και ακαδημαϊκών προβλημάτων (Amato,
2001; Amato & Keith, 1991). Συγκρίνοντας την ψυχική ευημερία παιδιών που προέρχονται
από διαζευγμένες οικογένειες, με εκείνη παιδιών των οποίων οι γονείς εξακολουθούν να
είναι παντρεμένοι μεταξύ τους, οι έρευνες επιβεβαιώνουν ότι τα παιδιά διαζευγμένων
γονέων παρουσιάζουν στατιστικά σημαντική χαμηλότερη επάρκεια σε μεταβλητές όπως
(α) την ακαδημαϊκή επίδοση, (β) τη διαγωγή, (γ) την ψυχολογική προσαρμογή και (δ) την
ευημερία. Τα σοβαρά προβλήματα που σχετίζονται με τις επιδράσεις του διαζυγίου
μπορούν υπάρξουν μακροπρόθεσμα, καθώς υπάρχουν ενδείξεις ότι η εμπειρία του
διαζυγίου εξακολουθεί να επηρεάζει τα παιδιά και στην ενηλικίωση.
9
3.1. Οι ψυχολογικές επιδράσεις ενός διαζυγίου στα παιδιά

➢ Εξωτερικευμένες Αντιδράσεις. Το γονεϊκό διαζύγιο διπλασιάζει τον κίνδυνο
εκδήλωσης προβλημάτων εξωτερίκευσης στα παιδιά. Εκτιμάται ότι 17-25% των
παιδιών που προέρχονται από διαζευγμένες οικογένειες ή από οικογένειες όπου οι
γονείς έχουν συνάψει δεύτερο γάμο, παρουσιάζουν κλινικά προβλήματα
εσωτερίκευσης των συναισθημάτων και εξωτερίκευσης της συμπεριφοράς. Στην
πλειονότητά τους, τα παιδιά αυτά παρουσιάζουν προβλήματα εξωτερίκευσης:
διαταραχές διαγωγής, αντικοινωνικές συμπεριφορές και συγκρούσεις με φορείς
εξουσίας (γονείς, δασκάλους, κοκ). Επιπρόσθετα (συγκριτικά με τα παιδιά μη-
διαζευγμένων οικογενειών) τα παιδιά των οποίων οι γονείς έχουν χωρίσει ή έχουν
ξαναπαντρευτεί παρουσιάζουν αυξημένα επίπεδα (α) επιθετικότητας, (β) μη-
συμμόρφωσης, (γ) ανυπακοής, (δ) ανάρμοστης συμπεριφοράς εντός της σχολικής
τάξης και (ε) μειωμένη ικανότητα αυτορρύθμισης.
➢ Εσωτερικευμένες Αντιδράσεις. Κατά το παρελθόν, αρκετές μελέτες υποστήριζαν ότι
τα παιδιά χωρισμένων γονιών είχαν αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάσουν
εσωτερικευμένα προβλήματα, όπως κατάθλιψη, άγχος και χαμηλή αυτοεκτίμηση, σε
σύγκριση με τα παιδιά που δεν είχαν βιώσει ποτέ την εμπειρία του γονεϊκού διαζυγίου
(βλ. Amato, 1991; 2001). Σε μία μετα-ανάλυση 92 σχετικών ερευνών, οι Amato και
Keith (1991) σύγκριναν την ψυχική ευημερία παιδιών που μεγάλωναν σε μονογονεϊκές
οικογένειες διαζυγίου με εκείνα που μεγάλωναν με μη-διαζευγμένες οικογένειες.
Περισσότερες από δύο στις τρεις μελέτες κατέδειξαν ότι τα παιδιά που είχαν βιώσει
την εμπειρία γονεϊκού διαζυγίου παρουσίαζαν χαμηλότερες τιμές ψυχικής ευημερίας.
Βίωναν μεγαλύτερα επίπεδα θλίψης, άγχους, θυμού, ενοχής, σύγχυσης, ενδοψυχικές
συγκρούσεις (π.χ. ως προς την αφοσίωσή τους στους γονείς) και μεγάλωναν
νοσταλγώντας την έλλειψη του γονιού που δεν κατοικούσε πια στην οικογενειακή
κατοικία.
ΟΡΙΣΜΟΣ 4
Μετα-ανάλυση: Συνδυασμένη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων μεγάλου αριθμού
δημοσιευμένων επιστημονικών μελετών που εξετάζουν το ίδιο θέμα.
10
Ωστόσο, οι νεότερες εξελίξεις φαίνεται να υποστηρίζουν ότι ακόμα κι όταν αυτές οι

εσωτερικευμένες αντιδράσεις δεν πληρούν τα κριτήρια κλινικής συμπτωματολογίας (π.χ.
άγχους ή κατάθλιψης), τα παιδιά χωρισμένων γονέων εξακολουθούν να βιώνουν
υποκλινικά επίπεδα έντονης θλίψης και ψυχικού πόνου (Amato 2000) Συγκεκριμένα, στη
μελέτη που διεξήγαγαν οι Laumann-Billings και Emery (2000), εξετάστηκαν δύο ομάδες
νεαρών ενηλίκων. Η πρώτη περιείχε παιδιά διαζευγμένων γονέων, ενώ οι γονείς των
συμμετεχόντων της δεύτερης ομάδας δεν υπήρξαν ποτέ διαζευγμένοι. Οι δύο ομάδες δεν
παρουσίασαν διαφορές ως προς τα κλινικά συμπτώματα άγχους (εσωτερικευμένη
αντίδραση), Όμως οι συμμετέχοντες της πρώτης ομάδας (παιδιά χωρισμένων γονιών)
αξιολογούσαν συχνότερα την παιδική τους ηλικία ως δύσκολη, εύχονταν να είχαν περάσει
περισσότερο χρόνο με τους πατεράδες τους, αισθάνονταν ότι οι πατεράδες τους δεν τους
αγαπούσαν (συνέδεαν την απουσία του με αισθήματα αυτοκατηγορίας και υπαιτιότητας
για το διαζύγιο) και ανησυχούσαν περισσότερο για το αν θα μπορούσαν να παραστούν και
οι δύο γονείς τους σε σημαντικά γεγονότα της ζωής τους, όπως στο γάμο ή στην
αποφοίτησή τους.
Αντίστοιχα, ο Marquardt (2005) παρουσίασε ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα από την
έρευνά του με νεαρούς ενηλίκους διαζευγμένων γονέων. Ορισμένοι από τους
συμμετέχοντες είχαν λάβει ψυχιατρική διάγνωση και διέθεταν ποινικό μητρώο. Παρόλα
αυτά, αρκετοί από αυτούς ανέφεραν ότι ως παιδιά είχαν υποχρεωθεί να αναλάβουν
ευθύνες που δεν άρμοζαν στην ηλικία τους. Δήλωσαν ότι ένιωθαν μοναξιά όταν ήταν
παιδιά, ότι οι οικογενειακές γιορτές τους προκαλούσαν άγχος, ότι η απουσία του πατέρα
τους από το σπίτι τους δημιουργούσε ανασφάλεια, ότι βίωναν έντονα την απουσία του
απόντος γονιού και ότι ένιωθαν διχασμένοι ανάμεσα στα σπίτια των δύο γονέων. Όπως
προκύπτει από τα παραπάνω, οι σταθμισμένες μετρήσεις ψυχικής ευημερίας συχνά
παραβλέπουν τις πιο διακριτικές συνέπειες του φαινομένου στα παιδιά, τα οποία βιώνουν
τον ψυχικό πόνο του διαζυγίου με ποιοτικά διαφορετικούς τρόπους.
11
ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1
Αφιερώστε λίγο χρόνο για προσωπικό αναστοχασμό με σημείο αναφοράς τις σκέψεις και
τα συναισθήματά που συνήθως αναφέρουν οι ενήλικες που υπήρξαν παιδιά διαζευγμένων
οικογενειών. Μπορείτε να σκεφτείτε απλές δραστηριότητες οικοδόμησης σχέσεων που θα
βοηθήσουν τους γονείς να συνδεθούν με τα παιδιά τους και να κατανοήσουν καλύτερα τα
αισθήματα και τις ανησυχίες τους; Τι θα μπορούσαν να εφαρμόσουν τα μέλη μιας
οικογένειας για να ενδυναμώσουν ο ένας τον άλλον;
Ακαδημαϊκά προβλήματα. Τα παιδιά που προέρχονται από διαζευγμένες οικογένειες

αντιμετωπίζουν ελαφρώς μεγαλύτερες πιθανότητες εκδήλωσης προβλημάτων που
σχετίζονται με τη σχολική επίδοση, οι οποίες δεν εξαλείφονται ακόμα και αν ληφθούν
υπόψη το οικογενειακό εισόδημα και η νοητική επάρκεια. Σύμφωνα με αξιολογήσεις
εκπαιδευτικών, η ανησυχία της ακαδημαϊκής αποτυχίας επιβαρύνει περισσότερο τα παιδιά
διαζευγμένων οικογενειών. Κατά συνέπεια, εκδηλώνουν υψηλότερα επίπεδα άγχους,
ανικανότητα στοχασμού, προβαίνουν σε συζητήσεις εκτός θέματος και παρουσιάζουν
περισσότερη απροσεξία. Επομένως, τα ακαδημαϊκά ελλείμματα που παρουσιάζουν αυτά
τα παιδιά φαίνεται, εν μέρει, να οφείλονται στη διατάραξη της συμπεριφοράς τους εντός
της σχολικής τάξης, η οποία επιδρά αρνητικά στη διαδικασία της μάθησης.
Επιπλέον, τα παιδιά που ανήκουν σε διαζευγμένες οικογένειες απουσιάζουν συχνότερα
από το σχολείο, παρακολουθούν περισσότερη τηλεόραση, ολοκληρώνουν λιγότερες
σχολικές ασκήσεις στο σπίτι και επιτηρούνται λιγότερο από τους γονείς τους σε ό,τι αφορά
τις σχολικές τους υποχρεώσεις, Αθροιστικά, αυτοί οι παράγοντες ίσως δικαιολογούν την
πτώση της σχολικής επίδοσης και ακαδημαϊκής λειτουργικότητας αυτών των παιδιών.
Αξίζει όμως να επισημανθεί ότι, μετά τον χωρισμό, ο βαθμός στον οποίο ο πατέρας θα
διατηρήσει την εμπλοκή του στην εκπαίδευση του παιδιού και η συνεχιζόμενη πατρική
εποπτεία σε σχολικά ζητήματα (π.χ. ολοκλήρωση των σχολικών τους εργασιών), μπορεί να
μειώσουν την πτώση της συνολικής ακαδημαϊκής επίδοσης.
Αν και το διαζύγιο αυξάνει τον κίνδυνο για προβλήματα προσαρμογής σε παιδιά και
εφήβους, οι ερευνητές έχουν εντοπίσει προστατευτικούς παράγοντες που μπορούν να
12
μετριάσουν τους κινδύνους που συνδέονται με αυτό, όπως θα αναλύσουμε στη

συνέχεια.
3.2. Προστατευτικοί Παράγοντες
Οι προστατευτικοί παράγοντες λειτουργούν ως μηχανισμοί απορρόφησης κραδασμών

ή σοκ (shock absorbers), μειώνοντας τα επίπεδα άγχους που βιώνει το παιδί εξαιτίας
γεγονότων που σχετίζονται με το διαζύγιο (Rutter, 1987). Διαχρονικά ερευνητικά δεδομένα
επισημαίνουν ορισμένους καθοριστικούς παράγοντες που μπορεί να αποδυναμώσουν
σημαντικά τις αρνητικές συνέπειες ενός διαζυγίου στο παιδί, τους οποίους θα
αναπτύξουμε στη συνέχεια.
Έχει αποδειχθεί ότι ο τρόπος με τον οποίο το παιδί επεξεργάζεται νοητικά το γεγονός
και οι τρόποι με τους οποίους είθισται να αντιμετωπίζει τις καταστάσεις στη ζωή του,
μπορούν να διευκολύνουν σημαντικά την προσαρμογή του παιδιού σε ένα διαζύγιο ή σε
έναν δεύτερο γάμο. Βασικό προστατευτικό παράγοντα αποτελεί το ενεργητικό στυλ
αντιμετώπισης (active coping style). Με άλλα λόγια, τα παιδιά διαζευγμένων οικογενειών,
τα οποία καταφεύγουν σε ενεργητικούς τρόπους αντιμετώπισης (π.χ. αναλαμβάνουν τον
έλεγχο επίλυσης προβλημάτων ή προσεγγίζουν την κατάσταση με θετικό πρόσημο),
είθισται να παρουσιάζουν αυξημένα επίπεδα αυτοπεποίθησης, αισθάνονται πιο ικανά να
διαχειριστούν μια κατάσταση και προσαρμόζονται γρηγορότερα στο διαζύγιο (Sandler,
Tein, Mehta, Wolchik, & Ayers, 2000; Sandler, Tein, & West, 1994). Αντιθέτως, αυξημένες
πιθανότητες να βιώσουν τις δυσμενείς συνέπειες ενός διαζυγίου παρουσιάζουν τα παιδιά
που παρουσιάζουν:
α. τάσεις εξωτερικής έδρας ελέγχου (external locus of control –θεωρούν, δηλαδή, ότι
η αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων βρίσκεται έξω από τον έλεγχό τους),
β. χαμηλά επίπεδα αυτο-αποτελεσματικότητας,
γ. πιστεύουν ότι εκείνα ευθύνονται για το διαζύγιο των γονιών τους και
δ. υιοθετούν μηχανισμούς απόσπασης της προσοχής ή αποσύνδεσης.
13
ΟΡΙΣΜΟΣ 5
Έδρα Ελέγχου (Locus of Control): Διάσταση της θεωρίας προσωπικότητας του Rotter, που
συνδέεται με το πώς οι άνθρωποι αντιδρούν στις αγχογόνες καταστάσεις. Aντανακλά την
πεποίθηση του ατόμου για τις δυνάμεις που ελέγχουν τα γεγονότα της ζωής του και
διακρίνεται στις ακόλουθες διαστάσεις:
Εσωτερική (ενδογενής) έδρα ελέγχου: Το άτομο αισθάνεται ότι ελέγχει όλα όσα του
συμβαίνουν και ότι αυτά είναι αποτέλεσμα των δικών του αποφάσεων. Κατά συνέπεια,
νιώθει ότι είναι υπεύθυνο για τα γεγονότα της ζωής του.
Εξωτερική (εξωγενής) έδρα ελέγχου: Το άτομο πιστεύει ότι δε μπορεί να ελέγξει όσα του
συμβαίνουν και ότι αυτά είναι προϊόντα δυνάμεων έξω από το άτομο (π.χ. μοίρα ή τύχη)
τα οποία ελέγχουν τη ζωή.
Επιπρόσθετα, προστατευτικά συνήθως λειτουργούν τα εξής:
• Η διατήρηση των πρότερων συνθηκών διαβίωσης και στη μονογονεϊκή οικογένεια

με σχετικά μικρές οικονομικές επιπτώσεις.
• Περιορισμός συγκρούσεων/εκδήλωσης εχθρότητας μεταξύ των γονέων.
• Ψυχική υγεία και ισορροπία των γονέων πριν και μετά το διαζύγιο.
• Ικανότητα των γονέων να καλύπτουν τις συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών.
• Κοινή στάση και προσδοκίες, σταθερά όρια και συνεπής έλεγχος των γονέων ως
προς τα θέματα ανατροφής/διαπαιδαγώγησης/επίβλεψης των παιδιών.
• Σχολικό περιβάλλον το οποίο διαθέτει παραδοσιακή οργάνωση και δομή των
τάξεων, μικρότερο αριθμό παιδιών ανά τάξη και βρίσκεται σε μικρή απόσταση από
το σπίτι.
• Διατήρηση σταθερότητας και συνέπειας στην καθημερινότητα του παιδιού.
Προγραμματισμός έργων ρουτίνας προς αυτή την κατεύθυνση.
• Διευκόλυνση των επισκέψεων του απόντος γονιού και τήρηση από μέρους του των
προσυμφωνηθέντων επισκέψεων.
• Ποιοτική επικοινωνία, εκδήλωση αγάπης και τρυφερότητας στο παιδί και
ενθάρρυνση της συμμέτοχής του μέσω της συζήτησης για το σχεδιασμό
μελλοντικών αποφάσεων, χωρίς να κατακλύζονται με προβλήματα.
14
4. Προγράμματα Συμβουλευτικής Παρέμβασης
Οι σύγχρονες προσεγγίσεις για την παροχή ψυχολογικών υπηρεσιών σε παιδιά

προσδίδουν έμφαση στο σχολικό περιβάλλον ως το δεύτερο σημαντικότερου πλαίσιο στις
ζωές των (μετά την οικογένεια). Τα παιδιά συχνά αισθάνονται ότι ο χώρος του σχολείου
είναι πιο πρόσφορος για να εκδηλώσουν τα συναισθήματά τους. Τα αρχικά προβλήματα
ψυχικής υγείας των παιδιών είναι πιθανότερο να εντοπιστούν στο σχολείο, ενώ ο
σχεδιασμός και η εφαρμογή των προγραμμάτων παρέμβασης επίσης ενδέχεται να
πραγματοποιηθούν στον σχολικό χώρο. Τα προγράμματα συμβουλευτικής παρέμβασης για
τα παιδιά χωρισμένων γονέων στο σχολείο μπορούν να σχεδιαστούν και να εφαρμοστούν
σε επίπεδο πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς πρόληψης:
✓ Πρωτογενής πρόληψη → εφαρμόζεται από σχολικούς ψυχολόγους και ειδικά

καταρτισμένους εκπαιδευτικούς.
✓ Δευτερογενής πρόληψη → (ατομικό ή ομαδικό επίπεδο) εφαρμόζονται από
σχολικούς ψυχολόγους ή άλλο προσωπικό, με τη συνεργασία και εποπτεία ειδικών
✓ Τριτογενής παρέμβαση → (εξατομικευμένη) εφαρμόζεται από επαγγελματίες
ψυχικής υγείας και ειδικούς παιδαγωγούς.
4.1. Οι Έξι Τομείς Συναισθηματικής Διεργασίας της Wallerstein
Σύμφωνα με την Wallerstein (1983) η συναισθηματική διεργασία των παιδιών εξελίσσεται

κατά μήκος έξι τομέων, στους οποίους θα πρέπει να επικεντρωθεί η συμβουλευτική
παρέμβαση. Εξ αυτών, οι δύο πρώτοι θα πρέπει να αντιμετωπιστούν επιτυχώς κατά τον
πρώτο χρόνο μετά το διαζύγιο, ενώ η επεξεργασία των υπολοίπων μπορεί να υπάρξει πιο[
πραγματοποιηθεί σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου:
1. Αναγνώριση της πραγματικότητας του χωρισμού των γονέων, που περιλαμβάνει

φόβους εγκατάλειψης και μορφές παλινδρόμησης.
2. Ψυχολογική και συναισθηματική απομάκρυνση των παιδιών από τις συγκρούσεις των
γονέων, ώστε να μην διαταραχθεί η καθημερινή τους προσπάθεια για επίτευξη στόχων
15
που σχετίζονται με την σχολική επίδοση και άλλες δραστηριότητες και να αποφευχθεί
η εκδήλωση προβλημάτων συμπεριφοράς.
3. Κατανόηση και διαχείριση συναισθημάτων που σχετίζονται με την απώλεια και
ολοκλήρωση του πένθους που επιφέρει η διακοπή οικογενειακών παραδόσεων, η μη
διαθεσιμότητα του απόντα γονέα σε καθημερινή βάση, τα συναισθήματα απόρριψης
και απώλειας της αγάπης των γονέων, κοκ.
4. Διαχείριση των συναισθημάτων θυμού και αυτοκατηγορίας που ενδέχεται να
αισθάνεται ένα παιδί όταν δυσκολεύεται να κατανοήσει και να αποδεχθεί τις
διαστάσεις (νομικές ή άλλου είδους) χωρίς υπαιτιότητα. Τις περισσότερες φορές τα
παιδιά εκδηλώνουν την τάση να αποδίδουν ευθύνες σε έναν από τους δύο γονείς, να
αισθάνονται υπαίτια για την έκβαση του διαζυγίου ή/και να θεωρούν ότι οι επιθυμίες
τους για διατήρηση της οικογενειακής συνοχής αγνοούνται.
5. Αποδοχή της μονιμότητας του διαζυγίου ως ένα μη-αναστρέψιμο γεγονός.
6. Καλλιέργεια ρεαλιστικών ελπίδων για τις μελλοντικές συντροφικές σχέσεις των παιδιών
κατά την ενήλικη ζωή τους.
Σύνοψη/Ανακεφαλαίωση Αντικειμένου Συνεδρίας
Tο διαζύγιο αποτελεί μία δύσκολη περίοδο προσαρμογής για τα παιδιά και τους γονείς.
Όλα τα μέλη της οικογένειας καλούνται να αντιμετωπίσουν μεγάλη ποικιλία
συναισθημάτων και σημαντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής τους. Παρά τις προκλήσεις και
τους προσωπικούς αγώνες που δημιουργεί η διαδικασία του διαζυγίου, οι γονείς
εξακολουθούν να έχουν την υποχρέωση να παρέχουν τα παιδιά τους αγάπη, φροντίδα και
αίσθηση σταθερότητας. Το σχολείο παίζει καταλυτικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, καθώς
αποτελεί έναν χώρο ελεύθερης έκφρασης, σταθερότητας και παροχής εξειδικευμένης
υποστήριξης και φροντίδας. Η παρούσα συνεδρία σκιαγράφησε τις πιθανές συνέπειες ενός
διαζυγίου στα παιδιά, τους παράγοντες που διευκολύνουν τη μακροπρόθεσμη
προσαρμογή των παιδιών σε αυτό και τους τομείς που προσφέρονται για την παρέμβαση
της σχολικής κοινότητας.
16
Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσση
Amato, P. R., & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well- being of children: A meta-
analysis. Psychological Bulletin, 110(1), 26-46.
Amato, P. R. (2001). Children of divorce in the 1990s: An update of the Amato and Keith (1991)
meta-analysis. Journal of Family Psychology, 15(3), 355-370.
Amato, P. R. (2010). Research on divorce: Continuing trends and new developments. Journal of
Marriage and Family, 72(3), 650–666.
Bohannan, P. (1971). Divorce and after: An analysis of the emotional and social problems of
divorce. Doubleday.
Bohannan, P. (1973). The six stations of divorce. In M. E. Lasswell & T. E. Lasswell (Eds.), Love,
marriage and family: A developmental approach (pp. 475-489). Scott Foresman.
Bonkowski, S. (1987). Kids are nondivorceable: A workbook for divorced parents and their
children. ACTA Publications.
Davenport, M. A., Gordy, P. L., & Miranda, N. A. (1993). Children of divorce. Families
International, Inc.
Garigan, E., & Urbanski, M. (1991). Living with divorce: Activities to help children cope with
difficult situations. Good Apple.
Hickey, E., & Dalton, E. (1994). Healing hearts: Helping children and adults recover from
divorce. Gold Leaf Press.
Kim, L. S., Sandler, I. N., & Tein, J. Y. (1997). Locus of control as a stress moderator and
mediator in children of divorce. Journal of Abnormal Child Psychology, 25, 145-155.
Lamden, A. M., King, M. J., & Goldman, R. K. (2002). Divorce: Crisis intervention and prevention
with children of divorce and remarriage. In J. Sandoval (Ed.), Handbook of crisis counseling,
intervention, and prevention in the schools (2nd ed., pp. 83-104). Lawrence Erlbaum
Associates.
Laumann-Billings, L., & Emery, R. E. (2000). Distress among young adults from divorced
families. Journal of Family Psychology, 14, 671 – 68.
Lee, C. M., & Bax, K. A. (2000). Children’s reactions to parental separation and divorce.
Paediatrics & Child Health, 5(4), 217-218.
Lee, C. M., & Hunsley, J. (2001). Empirically informed consultation to parents concerning the
effects of separation and divorce on their children. Cognitive and Behavioral Practice, 8, 85-
96.
Lee, C. M., Picard, M., & Blain, M. D. (1994). A methodological and substantive review of
intervention outcome studies for families undergoing divorce. Journal of Family Psychology,
8, 3-15.
17
Ludlow, W., & Williams, M. K. (2006). Short-term group play therapy for children whose
parents are divorcing. In H. G. Kaduson & C. E. Schaeffer (Eds.), Short-term play therapy for
children (2nd ed., pp. 304-335). Guilford Press.
Marquardt, E. (2005). Between two worlds: The innerlives of children of divorce. Crown
Publishers.
Mazur, E., Wolchik, S. A., & Sandler, I. N. (1992). Negative cognitive errors and illusions for
negative divorce events: Predictors of children’s psychological adjustment. Journal of
Abnormal Child Psychology, 20, 523-542.
Guttman, J. (1993). Divorce in psychosocial perspective: Theory and research. Psychology Press.
Rutter, M. (1971). Parent- child separation: Psychological effects on children. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 12, 233-260.
Sandler, I. N., Tein, J. Y., Mehta. P., Wolchik, S., & Ayers, T. (2000). Coping efficacy and
psychological problems of children of divorce. Child Development, 71, 1099-1118.
Sandler, I. N., Tein, J. Y., & West, S. G. (1994). Coping, stress, and the psychological symptoms
of children of divorce: A cross-sectional and longitudinal study. Child Development, 65,
1744-1763.
Wallerstein, J. S. (1983). Children of divorce: The psychological tasks of the child. American
Journal of Orthopsychiatry, 53, 230-243.
Ελληνόφωνη
Herbert, M. (1998). Χωρισμός και διαζύγιο. Ελληνικά Γράμματα.
Πολεμικού, Α. (2013). Συμβουλευτική και παρέμβαση σε καταστάσεις κρίσεων. Στους Α.
Κοντάκος & Φ. Καλαβάσης (Επ. Επιμ). Θέματα εκπαιδευτικού σχεδιασμού 5: διαχείριση
κρίσεων και διακυβέρνηση εκπαιδευτικών μονάδων (σσ. 242-254). Διάδραση.
Χατζηχρήστου, Χ. (1999). Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά. Η προσαρμογή
των παιδιών στη διπυρηνική οικογένεια και στο σχολείο. Ελληνικά Γράμματα.
Χατζηχρήστου, Χ. (2004). Εισαγωγή στη Σχολική Ψυχολογία. Ελληνικά Γράμματα.
Χατζηχρήστου, Χ. (2011). Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο: Πρόγραμμα για
την προαγωγή της ψυχικής υγείας & της μάθησης στη σχολική κοινότητα. Τυπωθήτω.
18

9.2 Συμβουλευτική διαχείριση διαζυγίου

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

9.2 Συμβουλευτική διαχείριση διαζυγίου

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

«Σχολική Ψυχολογία»

BΑΣΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

ΑΝΝΑ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ, MSc, PhD

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ © 2019-2020

1. Η ΈΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ................................................................................................. 4

2. Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΣΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ........................................................................ 6

2.1. To Μοντέλο Έξι Σταδίων Διαζυγίου του Bohannan ...................................................... 6

3. ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ......................................................................... 9

3.1. Οι ψυχολογικές επιδράσεις ενός διαζυγίου στα παιδιά .............................................. 10

3.2. Προστατευτικοί Παράγοντες ........................................................................................ 13

4. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ......................................................................15

4.1. Οι Έξι Τομείς Συναισθηματικής Διεργασίας της Wallerstein..................................... 15

ΣΥΝΟΨΗ/ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ .................................................................16

Σκοπός της παρούσας συνεδρίας είναι να προσφέρει στους εκπαιδευόμενους μία

αναγνωρίζουν τους τομείς στους οποίους οι ίδιοι θα μπορέσουν να διευκολύνουν την

✓ να αντιλαμβάνονται την έννοια του διαζυγίου ως προσωπικό και κοινωνικό φαινόμενο,

Έννοιες κλειδιά: διαζύγιο, χωρισμός, γονείς, παιδιά, σχολική παρέμβαση, παράγοντες

Μέλη Συγγραφικής Ομάδας Βασικού Κειμένου Μελέτης

Άννα Πολεμικού, MSc., PhD

1. Η Έννοια του Διαζυγίου

2. Η προσαρμογή των γονέων στο διαζύγιο

1. Συναισθηματικό διαζύγιο. Συνιστά τη διαδικασία της αποσύνθεσης του γάμου. Σε αυτό

ξαναποκτήσουν πίστη στην ικανότητά τους να διαχειριστούν αποτελεσματικά το

3. Προσαρμογή των Παιδιών Μετά το Διαζύγιο

3.1. Οι ψυχολογικές επιδράσεις ενός διαζυγίου στα παιδιά

Ωστόσο, οι νεότερες εξελίξεις φαίνεται να υποστηρίζουν ότι ακόμα κι όταν αυτές οι

Ακαδημαϊκά προβλήματα. Τα παιδιά που προέρχονται από διαζευγμένες οικογένειες

μετριάσουν τους κινδύνους που συνδέονται με αυτό, όπως θα αναλύσουμε στη

3.2. Προστατευτικοί Παράγοντες

Οι προστατευτικοί παράγοντες λειτουργούν ως μηχανισμοί απορρόφησης κραδασμών

Επιπρόσθετα, προστατευτικά συνήθως λειτουργούν τα εξής:

• Η διατήρηση των πρότερων συνθηκών διαβίωσης και στη μονογονεϊκή οικογένεια

4. Προγράμματα Συμβουλευτικής Παρέμβασης

Οι σύγχρονες προσεγγίσεις για την παροχή ψυχολογικών υπηρεσιών σε παιδιά

✓ Πρωτογενής πρόληψη → εφαρμόζεται από σχολικούς ψυχολόγους και ειδικά

4.1. Οι Έξι Τομείς Συναισθηματικής Διεργασίας της Wallerstein

Σύμφωνα με την Wallerstein (1983) η συναισθηματική διεργασία των παιδιών εξελίσσεται

1. Αναγνώριση της πραγματικότητας του χωρισμού των γονέων, που περιλαμβάνει

Σύνοψη/Ανακεφαλαίωση Αντικειμένου Συνεδρίας

You might also like