Chöông 3 – Hoäp soá

CHÖÔNG 3
HOÄP SOÁ

1. COÂNG DUÏNG, PHAÂN LOAÏI, YEÂU CAÀU

1.1. Coâng duïng

Hoäp soá oâtoâ thöïc hieän caùc nhieäm vuï sau:

- Thay ñoåi löïc keùo tieáp tuyeán vaø soá voøng quay cuûa baùnh xe chuû ñoäng ñeå phuø hôïp vôùi
löïc caûn cuûa ñöôøng vaø vaän toác cuûa oâtoâ theo nhu caàu söû duïng;
- Thöïc hieän chuyeån ñoäng luøi cho oâtoâ;
- Coù theå ngaét doøng truyeàn löïc trong thôøi gian daøi khi ñoäng cô vaãn laøm vieäc.

1.2. Phaân loaïi

Tuyø theo nhöõng yeáu toá caên cöù ñeå phaân loaïi, hoäp soá ñöôïc chia ra :

- Theo traïng thaùi cuûa truïc hoäp soá trong quaù trình laøm vieäc:
+ Hoäp soá coù truïc coá ñònh;
+ Hoäp soá coù truïc di ñoäng (hoäp soá haønh tinh);

- Theo soá truïc cuûa hoäp soá (khoâng keå truïc soá luøi):
+ Hoäp soá hai truïc;
+ Hoäp soá ba truïc.

- Theo soá caáp (khoâng keå soá luøi):

+ Hoäp soá 2 caáp;
+ Hoäp soá 3 caáp;
+ Hoäp soá 4 caáp; .....

- Theo cô caáu gaøi soá:

+ Baèng baùnh raêng di tröôït;
+ Baèng boä ñoàng toác;
+ Baèng phanh vaø ly hôïp (ñoái vôùi hoäp soá thuyû cô).

- Theo phöông phaùp ñieàu khieån:

+ Ñieàu khieån baèng tay;
+ Ñieàu khieån töï ñoäng;
+ Ñieàu khieån baùn töï ñoäng.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 58

 Chöông 3 – Hoäp soá

1.3. Yeâu caàu

Hoäp soá caàn ñaûm baûo caùc yeâu caàu sau:

- Coù tæ soá truyeàn thích hôïp ñeå baûo ñaûm chaát löôïng ñoäng löïc hoïc vaø tính kinh teá
nhieân lieäu cuûa oâtoâ;
- Coù khaû naêng trích coâng suaát ra ngoaøi ñeå daãn ñoäng caùc thieát bò phuï;
- Ñieàu khieån sang soá ñôn giaûn, nheï nhaøng;
- Hieäu suaát truyeàn ñoäng cao;
- Keát caáu ñôn giaûn, deã chaêm soùc baûo döôõng.

2. CAÁU TAÏO CHUNG CUÛA HOÄP SOÁ

2.1. Hoäp soá hai truïc
Z4 Z3
2.1.1. Sô ñoà caáu taïo vaø nguyeân lyù Z2
1 Z1
Sô ñoà caáu taïo cuûa hoäp soá hai truïc ñöôïc theå
hieän treân hình 3.1.a. Ngoaøi voû hoäp soá khoâng theå
2 4 3
hieän ôû ñaây, caùc boä phaän chính cuûa hoäp soá bao
goàm: Truïc sô caáp 1, truïc thöù caáp 2, caùc baùnh raêng
' ' ' ' Z'4
Z1, Z2, Z3, Z4, Z 1, Z 2, Z 3, Z 4, oáng gaøi 3 vaø 4. Caùc Z'3
Z'2 Z'1
baùnh raêng treân truïc sô caáp Z1, Z2, Z3, Z4 ñöôïc coá
ñònh treân truïc. Coøn caùc baùnh raêng treân truïc thöù
caáp Z'1, Z'2, Z'3, Z'4 ñöôïc quay trôn treân truïc. Caùc Sè 4
Sè 3
oáng gaøi 3 vaø 4 lieân keát then hoa vôùi truïc vaø coù caùc
Sè 2
vaáu raêng ôû hai phía ñeå aên khôùp vôùi caùc baùnh raêng Sè 1
caàn gaøi. b
Hình 3.1 – Hoäp soá hai truïc
Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hoäp soá nhö sau:
a. Sô ñoà caáu taïo hoäp soá hai truïc 4 caáp
Khi oáng gaøi 3 vaø 4 ôû vò trí trung gian, maëc b. Doøng truyeàn moâmen
duø caùc baùnh raêng treân truïc sô caáp vaø thöù caáp luoân
aên khôùp vôùi nhau nhöng caùc baùnh raêng treân truïc thöù caáp quay trôn vôùi truïc neân hoäp soá
chöa truyeàn moâmen (soá 0). Caùc soá truyeàn cuûa hoäp soá ñöôïc thöïc hieän nhö sau:

- Soá 1: Ñeå gaøi soá 1, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 3 dòch chuyeån sang phaûi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z'1 , khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z1 → Z'1
→ oáng gaøi 3 → truïc 2.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 59

 Chöông 3 – Hoäp soá

- Soá 2: Ñeå gaøi soá 2, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 3 dòch chuyeån sang traùi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z'2 , khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z2 → Z'2
→ oáng gaøi 3 → truïc 2.

- Soá 3: Ñeå gaøi soá 3, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 4 dòch chuyeån sang phaûi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z'3 , khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z3 → Z'3
→ oáng gaøi 4 → truïc 2.

- Soá 4: Ñeå gaøi soá 4, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 4 dòch chuyeån sang traùi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z'4 , khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z4 → Z'4
→ oáng gaøi 4 → truïc 2.

2.1.2. Caáu taïo thöïc teá vaø nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hoäp soá hai truïc

Caáu taïo thöïc teá cuûa hoäp soá hai truïc ñöôïc theå hieän treân hình 3.2.

Hình 3.2 – Caáu taïo thöïc teá cuûa hoäp soá hai truïc

Veà cô baûn, caáu taïo chung cuûa hoäp soá hai truïc cuõng bao goàm caùc chi tieát nhö ñaõ
trình baøy ôû treân. Trong hình 3.2 coøn theå hieän ñaây laø hoäp soá hai truïc 5 caáp, coù caû soá luøi vaø
truyeàn löïc cuoái cuøng coù boä vi sai. Vì hoäp soá coù 5 caáp neân treân truïc sô caáp vaø thöù caáp coù 5
caëp baùnh raêng luoân aên khôùp vôùi nhau. Trong ñoù baùnh raêng chuû ñoäng soá 1, soá 2 coá ñònh treân
truïc sô caáp. Baùnh raêng chuû ñoäng soá 3, soá 4, soá 5 quay trôn treân truïc sô caáp. Baùnh raêng bò
ñoäng soá 1, soá 2 quay trôn treân truïc thöù caáp. Baùnh raêng bò ñoäng soá 3, soá 4, soá 5 coá ñònh treân
truïc thöù caáp (thöôøng baùnh raêng quay trôn ñöôïc boá trí caïnh ñoàng toác gaøi soá). Vì coù 5 soá neân
hoäp soá coù 3 oáng gaøi ñoàng toác.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 60

 Chöông 3 – Hoäp soá

Ngoaøi ra ñeå ñaûo chieàu quay cuûa truïc thöù caáp khi luøi, hoäp soá coøn coù theâm 1 baùnh
raêng soá luøi coù theå di tröôït treân truïc soá luøi ñeå aên khôùp vôùi moät baùnh raêng chuû ñoäng soá luøi
treân truïc sô caáp vaø vaønh raêng treân oáng gaøi cuûa boä ñoàng toác soá 1 vaø soá 2 ôû vò trí trung gian.

Vì hoäp soá hai truïc thöôøng boá trí ôû xe du lòch caàu tröôùc chuû ñoäng neân ngoaøi caùc boä
phaän neâu treân thì caëp baùnh raêng truyeàn löïc cuoái cuøng vaø boä vi sai cuõng ñöôïc boá trí luoân
trong cuïm hoäp soá.

Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hoäp soá khi gaøi caùc soá truyeàn khaùc nhau ñöôïc theå hieän ôû
caùc hình veõ sau:

Hình 3.3 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 1

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 61

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.4 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 2

Hình 3.5 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 3

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 62

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.6 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 4

Hình 3.7 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 5

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 63

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.8 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá luøi

2.2. Hoäp soá ba truïc

2.2.1. Sô ñoà caáu taïo vaø nguyeân lyù Z1

Z3 Z2
Z4
1 2
Sô ñoà caáu taïo cuûa hoäp soá ba truïc ñöôïc theå
hieän treân hình 3.9.a. Truïc sô caáp 1 vaø truïc thöù caáp
4 5
2 ñöôïc boá trí ñoàng truïc vôùi nhau. Ngoaøi voû hoäp soá
3
khoâng theå hieän ôû ñaây, caùc boä phaän chính cuûa hoäp
Z'1
soá bao goàm: Truïc sô caáp 1, truïc thöù caáp 2 vaø truïc ' Z'2
Z'4 Z 3

trung gian 3, caùc baùnh raêng Z1, Z2, Z3, Z4, Z'1, Z'2, a
Z'3, Z'4, oáng gaøi 4 vaø 5. Baùnh raêng Z4 ñöôïc cheá taïo
lieàn vôùi truïc sô caáp. Caùc baùnh raêng treân truïc thöù Sè 4
Sè 3
caáp Z1, Z2, Z3 ñöôïc quay trôn treân truïc. Coøn caùc
Sè 2
baùnh raêng treân truïc trung gian Z'1, Z'2, Z'3, Z'4 ñöôïc Sè 1
coá ñònh treân truïc. Caùc oáng gaøi 4 vaø 5 lieân keát then Sè 1 b

hoa vôùi truïc vaø coù caùc vaáu raêng ôû hai phía ñeå aên
Hình 3.9 – Hoäp soá ba truïc
khôùp vôùi caùc baùnh raêng caàn gaøi.
a. Sô ñoà caáu taïo hoäp soá ba truïc 4 caáp
b. Doøng truyeàn moâmen

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 64

 Chöông 3 – Hoäp soá

Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hoäp soá nhö sau:

Khi oáng gaøi 4 vaø 5 ôû vò trí trung gian, maëc duø caùc baùnh raêng treân truïc sô caáp, thöù
caáp vaø truïc trung gian luoân aên khôùp vôùi nhau nhöng do caùc baùnh raêng treân truïc thöù caáp
quay trôn vôùi truïc neân hoäp soá chöa truyeàn moâmen (soá 0).

Caùc soá truyeàn cuûa hoäp soá ñöôïc thöïc hieän nhö sau:

- Soá 1: Ñeå gaøi soá 1, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 5 dòch chuyeån sang phaûi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z1 khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z4 → Z'4
→ truïc trung gian → Z'1 → Z1 → oáng gaøi 5 → truïc 2.

- Soá 2: Ñeå gaøi soá 2, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 5 dòch chuyeån sang traùi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z2 khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z4 → Z'4
→ truïc trung gian → Z'2 → Z2 → oáng gaøi 5 → truïc 2.

- Soá 3: Ñeå gaøi soá 3, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 4 dòch chuyeån sang phaûi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z3 khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z4 → Z'4
→ truïc trung gian → Z'3 → Z3 → oáng gaøi 4 → truïc 2.

- Soá 4: Ñeå gaøi soá 4, ngöôøi ta ñieàu khieån oáng gaøi 5 dòch chuyeån sang traùi cho vaáu
gaøi aên khôùp vôùi baùnh raêng Z4 khi ñoù doøng truyeàn moâmen töø truïc 1 → Z4 oáng
gaøi 4 → truïc 2 (truyeàn thaúng).

2.2.2. Caáu taïo thöïc teá vaø nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hoäp soá ba truïc

Caáu taïo cuûa hoäp soá ba truïc ñöôïc theå hieän treân hình 3.10

Hình 3.10 Caáu taïo thöïc teá cuûa hoäp soá ba truïc

Truïc sô caáp cuûa hoäp soá ñoàng thôøi laø truïc ly hôïp ñöôïc cheá taïo lieàn vôùi baùnh raêng
luoân aên khôùp goïi laø baùnh raêng chuû ñoäng chính (soá 4).

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 65

 Chöông 3 – Hoäp soá

Truïc thöù caáp ñöôïc ñaët ñoàng truïc vôùi truïc sô caáp. Moät ñaàu cuûa truïc thöù caáp ñöôïc töïa
treân oå bi naèm ôû voû hoäp soá, ñaàu coøn laïi goái vaøo oå bi kim trong phaàn roãng cuûa baùnh raêng chuû
ñoäng chính.

Truïc trung gian ñöôïc goái treân hai oå ñôõ naèm trong voû hoäp soá, ñaët song song vaø caùch
truïc sô caáp vaø thöù caáp moät khoaûng naøo ñoù.

Ñeå thöïc hieän vieäc gaøi soá, trong hoäp soá cuõng coù caùc oáng gaøi ñoàng toác. Vì hoäp soá coù
5 soá tieán neân trong hoäp soá phaûi söû duïng 3 oáng gaøi ñoàng toác. Ngoaøi ra, hoäp soá coøn coù baùnh
raêng soá luøi coù theå di tröôït treân truïc soá luøi ñeå thöïc hieän gaøi soá luøi khi luøi xe.

Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hoäp soá khi gaøi caùc soá truyeàn khaùc nhau ñöôïc theå hieän ôû
caùc hình veõ sau:

Hình 3.11 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 1

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 66

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.12 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 2

Hình 3.13 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 3

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 67

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.14 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 4

Hình 3.15 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá 5

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 68

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.16 – Doøng truyeàn moâmen khi gaøi soá luøi

B¸nh r¨ng gµi sè lïi

2.3. Caáu taïo cuûa moät soá hoäp soá ba truïc söû duïng treân xe taûi

Hình 3.17 - Caáu taïo hoäp soá ba truïc treân xe taûi côõ 4 taán

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 69

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.18 - Caáu taïo hoäp soá ba truïc treân xe taûi côõ 8 taán

3. CÔ CAÁU ÑIEÀU KHIEÅN HOÄP SOÁ

Cô caáu ñieàu khieån hoäp soá duøng ñeå thay ñoåi thöù töï aên khôùp cuûa caùc baùnh raêng nhaèm
taïo ra caùc tæ soá truyeàn khaùc nhau, töø ñoù taïo ra löïc keùo ôû baùnh xe chuû ñoäng phuø hôïp vôùi löïc
caûn chuyeån ñoäng. Cô caáu ñieàu khieån hoäp soá bao goàm: Caàn soá, truïc tröôït vaø naïng gaøi, oáng
gaøi hoaëc boä ñoàng toác. Ñeå baûo ñaûm giöõ nguyeân vò trí caùc soá ñaõ gaøi cuõng nhö traùnh gaøi 2 soá
ñoàng thôøi, traùnh gaøi nhaàm soá luøi khi oâtoâ ñang chaïy tieán, trong cô caáu ñieàu khieån coøn coù
theâm cô caáu ñònh vò, cô caáu khoaù haõm vaø cô caáu baùo hieäu soá luøi.

3.1. Cô caáu ñoàng toác

Ñeå gaøi soá ngöôøi ta coù theå söû duïng oáng gaøi, baùnh raêng di tröôït hoaëc ñoàng toác. Trong
caùc cô caáu treân thì cô caáu ñoàng toác cho pheùp gaøi soá eâm dòu, traùnh va ñaäp neân noù ñöôïc söû
duïng nhieàu trong caùc hoäp soá cuûa oâtoâ, ñaëc bieät trong caùc oâtoâ hieän ñaïi.

Caùc cô caáu ñoàng toác coù nguyeân lyù laøm vieäc gioáng nhau, nhöng do keát caáu khaùc
nhau neân ñöôïc chia thaønh caùc loaïi: Ñoàng toác kieåu khoaù haõm vaø ñoàng toác kieåu choát.

3.1.1. Cô caáu ñoàng toác kieåu khoaù haõm

* Caáu taïo: Boá trí chung cuûa cô caáu ñoàng toác kieåu khoaù haõm trong hoäp soá ñöôïc theå
hieän treân hình 3.19.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 70

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.19 – Cô caáu ñoàng toác kieåu khoùa haõm

Caáu taïo chi tieát cuûa boä ñoàng toác ñöôïc chæ ra treân hình 3.20.

Hình 3.20 - Caáu taïo chi tieát cuûa boä ñoàng toác

Moãi baùnh raêng soá tieán treân truïc sô caáp luoân aên khôùp vôùi baùnh raêng treân truïc thöù
caáp. Vì caùc baùnh raêng naøy quay töï do treân truïc cuûa chuùng neân chuùng luoân quay khi ñoäng
cô hoaït ñoäng vaø ly hôïp ñang ñoùng. Caùc moayô ñoàng toác ñöôïc lieân keát vôùi truïc cuûa chuùng
bôûi then hoa. OÂng tröôït ñöôïc laép vaøo töøng moayô cuõng bôûi then hoa doïc theo maët ngoaøi
cuûa moayô vaø coù khaû naêng di tröôït theo phöông doïc truïc. Moayô ñoàng toác coù ba raõnh song
song vôùi truïc vaø coù moät khoaù haõm, coù moät phaàn loài leân khôùp vôùi taâm cuûa moãi khe. Caùc
khoaù haõm luoân ñöôïc eùp vaøo oáng tröôït baèng loø xo haõm. Khi caàn gaøi soá ôû vò trí trung gian,

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 71

 Chöông 3 – Hoäp soá

phaàn loài cuûa töøng khoaù haõm naèm beân trong raõnh cuûa oáng tröôït. Voøng ñoàng toác ñaët giöõa
moayô ñoàng toác vaø phaàn coân cuûa töøng baùnh raêng soá vaø noù bò eùp vaøo moät trong caùc maët
coân naøy khi gaøi soá. Voøng ñoàng toác coøn coù ba raõnh ñeå khôùp vôùi caùc khoaù haõm.

❑ Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa boä ñoàng toác kieåu khoaù haõm

Khi tay soá ôû vò trí trung gian, moãi baùnh raêng soá ñöôïc aén khôùp töông öùng vôùi baùnh raêng
bò ñoäng vaø quay töï do quanh truïc. Moayô ñoàng toác laép vôùi vaønh tröôït baèng caùc then hoa vaø
phía trong laép vôùi truïc cuõng baèng then hoa. Vaønh ñoàng toác ôû traïng thaùi töï do trong cheá ñoä
naøy.

Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa ñoàng toác coù theå chia thaønh ba giai ñoaïn nhö sau:

- Giai ñoaïn 1 (baét ñaàu cuûa söï ñoàng toác): Giai ñoaïn naøy ñöôïc theå hieän qua hình 3.21

Hình 3.21 – Baét ñaàu ñoàng toác

Khi caàn gaøi soá di chuyeån, caøng gaït aên khôùp vôùi raõnh treân oáng tröôït ñaåy oáng tröôït
theo höôùng ñöôïc chæ ra bôûi muõi teân A treân hình veõ. Vì vaønh tröôït vaø khoaù haõm ñöôïc aên
khôùp qua vaáu loài ôû giöõa cuûa khoaù haõm neân khi oáng tröôït di chuyeån ñaåy khoaù haõm cuøng
chuyeån ñoäng theo. Khoaù haõm tì vaøo vaønh ñoàng toác, ñaãy vaønh ñoàng toác eùp vaøo phaàn coân
cuûa baùnh raêng ñeå baét ñaàu ñoàng toác. Do söï khaùc nhau veà toác ñoä giöõa oáng tröôït vaø baùnh
raêng vaø do ma saùt giöõa vaønh ñoàng toác vaø phaàn coân cuûa baùnh raêng neân vaønh ñoàng toác
chuyeån ñoäng theo chieàu quay cuûa baùnh raêng (chieàu muõi teân treân hình veõ). Ñoä dòch chuyeån

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 72

 Chöông 3 – Hoäp soá

naøy baèng vôùi söï cheânh leäch veà ñoä roäng khe vaø ñoä roäng cuûa khoaù haõm. Do vaäy caùc then
beân trong oáng tröôït vaø caùc vaáu haõm treân vaønh ñoàng toác chöa ñuùng vò trí aên khôùp vôùi nhau.
- Giai ñoaïn 2 (quaù trình ñoàng toác): Giai ñoaïn naøy ñöôïc theå hieän qua hình 3.22

Khi caàn soá tieáp tuïc di chuyeån, löïc

taùc duïng leân oáng tröôït vöôït qua löïc
cuûa loø xo khoaù haõm vaø oáng tröôït
vöôït qua phaàn vaáu loài cuûa
khoaù haõm tuy nhieân luùc naøy
do chöa ñoàng toác neân caùc
then cuûa oáng tröôït vaø vaáu
haõm treân vaønh ñoàng toác
ñang tì vaøo nhau. Vì vaäy löïc
taùc duïng leân oáng tröôït seõ aán
vaønh ñoàng toác eùp vaøo phaàn
coân cuûa baùnh raêng maïnh
hôn. Ñieàu naøy laøm cho toác
ñoä cuûa baùnh raêng soá trôû neân
ñoàng toác vôùi toác ñoä cuûa oáng
tröôït.

Hình 3.22 – Giai ñoaïn ñoàng toác

- Giai ñoaïn 3 (hoaøn toaøn ñoàng

toác): Giai ñoaïn naøy ñöôïc theå
hieän treân hình 3.23.

Khi toác ñoä cuûa oáng tröôït

vaø baùnh raêng soá ñaõ baèng nhau,
vaønh ñoàng toác baét ñaàu quay töï do
theo chieàu quay. Keát quaû laø then
hoa phía trong oáng tröôït aên khôùp
vôùi vaáu haõm treân vaønh ñoàng toác
ñeå ñi vaøo aên khôùp vôùi then hoa Hình 3.23 – Giai ñoaïn
treân baùnh raêng soá. hoaøn toaøn ñoàng toác

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 73

 Chöông 3 – Hoäp soá

3.1.2. Cô caáu ñoàng toác kieåu choát höôùng truïc

• Caáu taïo: Boá trí cuûa ñoàng toác trong hoäp soá vaø caáu taïo chi tieát cuûa noù ñöôïc theå hieän treân
hình 3.24.

Cô caáu ñoàng toác kieåu choát höôùng truïc goàm coù moät oáng tröôït, hai vaønh ñoàng toác,
moayô ñoàng toác, ba choát ñoàng toác (choát cöùng), ba choát daãn höôùng (choát meàm), ba loø xo vaø
bi ñònh vò oáng tröôït ñoàng toác.

Hình 3.24 – Ñoàng toác kieåu choát höôùng truïc

Caùc choát ñoàng toác giöõ caùc vaønh ñoàng toác ôû hai phía. Chuùng ñöôïc vaùt ôû giöõa moät
goùc 50o vaø xuyeân qua oáng tröôït. Caùc choát daãn höôùng ñöôïc boá trí ôû vò trí ñoái dieän vôùi caùc

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 74

 Chöông 3 – Hoäp soá

choát ñoàng toác, loø xo aán vieân bi vaøo raõnh ôû giöõa cuûa moãi choát ñeå ñònh vò vò trí töông ñoái
giöõa oáng tröôït vôùi caùc vaønh ñoàng toác. Hình daïng beân ngoaøi cuûa vaønh ñoàng toác coù daïng
coân. Cô caáu ñoàng toác kieåu choát höôùng truïc thöôøng duøng ôû nhöõng oâtoâ taûi lôùn.

• Nguyeân lyù laøm vieäc:

Vò trí trung gian: Taïi vò trí naøy, do oáng tröôït ñöôïc caùc choát daãn höôùng ñònh vò neân
naèm ôû vò trí trung gian. Caùc vaønh ñoàng toác cuõng ôû traïng thaùi töï do chöa tieáp xuùc vôùi caùc
maët coân cuûa baùnh raêng soá.

Khi caàn gaøi soá hoaït ñoäng, caøng gaït ñaåy oáng tröôït mang caùc vaønh ñoàng toác dòch
chuyeån sang traùi theo höôùng gaøi. Khi maët coân cuûa vaønh ñoàng toác tieáp xuùc vôùi maët coân cuûa
baùnh raêng soá, do chöa ñoàng toác neân vaønh tröôït seõ quay theo baùnh raêng soá. Do ñoù vò trí
töông ñoái giöõa vaønh tröôït vaø oáng tröôït leäch nhau moät goùc baèng khe hôû giöõa choát ñoàng toác
vaø loã treân oáng tröôït. töông öùng vôùi goùc leäch naøy, raõnh then ôû phía trong oáng tröôït khoâng
truøng vôùi vaáu then treân baùnh raêng soá neân chöa ñaåy oáng tröôït gaøi vôùi baùnh raêng soá ñöôïc.
Khi baùnh raêng soá vaø vaønh tröôït ñaõ ñoàng toác, vaønh tröôït quay töï do luùc ñoù coù theå ñaåy tieáp
oáng tröôït vaøo aên khôùp vôùi vaáu raêng cuûa caùc baùnh raêng soá. Quaù trình laøm vieäc cuûa ñoàng toác
coù theå tham khaûo theâm treân hình 3.25.

Hình 3.25 – Quaù trình ñoàng toác

3.1.3. Cô caáu ñoàng toác kieåu choát höôùng taâm

Caáu taïo cuûa cô caáu ñoàng toác kieåu choát höôùng taâm ñöôïc chæ ra treân hình 3.26
Caáu taïo cuûa boä ñoàng toác naøy cuõng bao goàm vaønh tröôït 2, oáng tröôït 4, moayô ñoàng
toác 7, boán choát ñoàng toác (choát cöùng) 5, boán caëp loø xo vaø vieân bi 8.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 75

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.26 – Caáu taïo ñoàng toác kieåu choát höôùng taâm

Vaønh tröôït 2 ñöôïc laép vôùi caùc choát cöùng treân moayô ñoàng toác naèm ôû giöõa oáng tröôït
(caùc choát cöùng xuyeân qua raõnh 3 cuûa oáng tröôït), caùc loø xo vaø vieân bi 8 aên khôùp vôùi raõnh
loõm ôû phía trong giöõa oáng tröôït. Treân oáng tröôït 4 ôû hai maët ñaàu coù gheùp hai vaønh ñoàng toác
coù maët laøm vieäc hình coân. Moayô ñoàng toác coù then trong ñeå di tröôït treân truïc vaø hai maët
ñaàu coù then ñeå aên khôùp vôùi baùnh raêng soá.

Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa cô caáu ñoàng toác loaïi naøy cuõng ñöôïc giaûi thích töông töï nhö
hai cô caáu ñoàng toác ñaõ trình baøy treân.

3.2. Cô caáu chuyeån soá

Cô caáu chuyeån soá bao goàm caàn soá, caùc khaâu khôùp (caùc thanh hoaëc daây caùp), caùc
truïc tröôït, naïng gaøi.

Tuyø theo caáu taïo chung cuûa cô caáu chuyeån soá maø ngöôøi ta chia ra cô caáu chuyeån soá
tröïc tieáp töø caàn soá ñeán truïc tröôït hoaëc cô caáu chuyeån soá giaùn tieáp töø caàn soá thoâng qua caùc
khaâu khôùp trung gian môùi ñeán truïc tröôït.

3.2.1. Cô caáu chuyeån soá tröïc tieáp

Cô caáu chuyeån soá loaïi naøy coù caàn chuyeån soá ñöôïc laép ñaët tröïc tieáp ngay treân naép
hoäp soá. Loaïi naøy thöôøng ñöôïc söû duïng ôû nhöõng oâtoâ du lòch hoaëc oâtoâ taûi coù hoäp soá ñaët doïc
vaø vò trí cuûa hoäp soá gaàn vôùi vò trí cuûa ngöôøi laùi xe. Treân hình 3.27 theå hieän caáu taïo chung
cuûa cô caáu chuyeån soá loaïi naøy.

Veà caáu taïo, cô caáu chuyeån soá tröïc tieáp bao goàm caàn chuyeån soá 1 ñöôïc gheùp baèng
khôùp caàu vôùi naép phuï soá 8, caùc truïc tröôït 7 coù theå tröôït doïc truïc trong caùc loã treân naép 6.
Caùc truïc tröôït ñeàu coù laép naïng gaøi 2 vaø di chuyeån cuøng vôùi truïc tröôït.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 76

 Chöông 3 – Hoäp soá

ÔÛ moãi truïc tröôït taïi vò trí trung gian coøn laép caùc vaáu coù raõnh ñeå aên khôùp vôùi ñaàu
caàn chuyeån soá khi gaøi soá. Caùc naïng gaøi ñöôïc aên khôùp vôùi caùc raõnh treân caùc baùnh raêng di
tröôït, oáng gaøi hoaëc cô caáu ñoàng toác.

Hình 3.27 – Caáu taïo cô caáu chuyeån soá loaïi tröïc tieáp
Khi muoán gaøi soá ngöôøi ñieàu khieån chuyeån caàn soá sao cho ñaàu döôùi cuûa caàn chuyeån
soá khôùp vôùi moät raõnh cuûa vaáu gaøi treân truïc tröôït caàn gaøI, sau ñoù ñaåy caàn chuyeån soá ñeå truïc
tröôït dòch chuyeån veà phía tröôùc hoaëc phía sau thöïc hieän vieäc gaøi soá. Thoâng thöôøng moät
truïc tröôït vôùi moät naïng gaøi ñaûm nhieäm gaøi hai soá. Ngoaøi ra coøn coù caùc cô caáu ñònh vò,
khoaù haõm vaø baùo hieäu soá luøi, caùc cô caáu naøy seõ ñöôïc xem xeùt ôû caùc muïc sau.

3.2.2. Cô caáu chuyeån soá giaùn tieáp

* Caáu taïo chung cuûa cô caáu chuyeån soá giaùn tieáp ñöôïc theå hieän treân hình 3.28 . Loaïi
cô caáu chuyeån soá naøy thöôøng ñöôïc aùp duïng ôû nhöõng oâtoâ du lòch (hoaëc oâtoâ taûi) coù hoäp soá
ñaët ngang, caàu tröôùc chuû ñoäng hoaëc hoäp soá ñaët doïc nhöng ñeàu ôû xa vò trí ngöôøi laùi.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 77

 Chöông 3 – Hoäp soá

Hình 3.28 - Cô caáu chuyeån soá giaùn tieáp

Vì hoäp soá ñaët xa vò trí ngöôøi laùi neân töø caàn chuyeån soá boá trí caïnh ngöôøi laùi (treân saøn
xe hoaëc treân truï laùi) ñeán naép hoäp soá phaûi coù caùc daãn ñoäng trung gian. Daãn ñoäng trung gian
naøy coù theå baèng caùc
thanh ñieàu khieån cô khí
hoaëc baèng daây caùp.
Nguyeân taéc chung khi
gaøi soá laø caàn phaûi taïo
ra hai chuyeån ñoäng:
Moät chuyeån ñoäng choïn
truïc tröôït vaø moät
chuyeån ñoäng ñaåy truïc
tröôït thöïc hieän gaøi soá.
Vì vaäy daãn ñoäng trung
gian töø sau caàn chuyeån
soá ñeán naép hoäp soá
thöôøng coù hai ñöôøng
truyeàn ñoäng.

Ñeå laøm saùng toû

nguyeân lyù laøm vieäc cuûa
cô caáu chuyeån soá loaïi
naøy coù theå tham khaûo
theâm caáu taïo qua hình
Hình 3.29 – Cô caáu chuyeån soá giaùn tieáp 3.29.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 78

 Chöông 3 – Hoäp soá

Thao taùc ñaàu tieân treân caàn soá seõ taïo ra chuyeån ñoäng ñeå di chuyeån truïc caàn chuyeån
vaø choïn soá. Thao taùc tieáp theo cuûa caàn soá laø quay truïc caàn chuyeån vaø choïn soá ñeå ñaåy truïc
tröôït mang naïng gaøi thöïc hieän vieäc gaøi soá.

3.3. Cô caáu ñònh vò vaø khoaù haõm traùnh gaøi hai soá ñoàng thôøi

Ñeå truïc tröôït mang naïng gaøi coù theå duy trì ñöôïc caùc baùnh raêng cuûa hoäp soá ôû traïng
thaùi trung gian (soá 0) hoaëc ôû caùc vò trí gaøi soá thì trong heä thoáng ñieàu khieån cuûa hoäp soá phaûi
coù cô caáu ñònh vò. Ngoaøi ra ñeå choáng gaøi hai soá ñoàng thôøi, traùnh gaây hö hoûng cho hoäp soá
thì trong heä thoáng ñieàu khieån hoäp soá coøn coù theâm cô caáu khoaù haõm choáng gaøi hai soá ñoàng
thôøi.

Vôùi cuøng moät muïc ñích nhö nhau nhöng veà keát caáu chuùng ta coù theå gaëp nhieàu daïng
khaùc nhau.

3.3.1. Cô caáu ñònh vò baèng loø xo bi vaø khoaù haõm baèng choát

Cô caáu ñònh vò baèng loø xo bi vaø khoaù haõm baèng choát ñöôïc theå hieän treân hình 3.30.

c
a

Hình 3.30 - Cô caáu ñònh vò baèng loø xo bi vaø khoaù haõm baèng choát

Trong keát caáu naøy, cô caáu ñònh vò ñöôïc thöïc hieän baèng caùch treân moãi truïc tröôït coù
laøm caùc loã khuyeát hình choûm caàu. Soá loã vaø vò trí töông quan giöõa caùc loã phuï thuoäc vaøo
haønh trình vaø vò trí cuûa truïc tröôït töông öùng vôùi vò trí trung gian vaø vò trí gaøi soá. Taïi caùc vò

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 79

 Chöông 3 – Hoäp soá

trí naøy loø xo seõ eùp vieân bi vaøo raõnh loõm treân truïc, nhôø ñoù truïc tröôït ñöôïc ñònh vò taïi vò trí
ñoù.

Cô caáu khoaù haõm ñöôïc theå hieän treân hình 3.30.a. Trong phaàn thaân cuûa naép hoäp soá
ñaët truïc tröôït ngöôøi ta khoan thoâng caùc vaùch ngaên giöõa caùc truïc tröôït. Truïc tröôït naèm ôû vò
trí giöõa cuõng ñöôïc khoan moät loã xuyeân ngang, hai truïc tröôït hai beân ñöôïc gia coâng caùc loã
khuyeát hình choûm caàu. Trong loã khoan ngang treân truïc tröôït ôû giöõa ngöôøi ta ñaët choát 1, coøn
treân loã khoan ôû vaùch ngaên ñöôïc ñaët hai choát 2. Ñoä daøi cuûa caùc choát ñöôïc tính toaùn sao cho
khi moät truïc tröôït ñaõ dòch chuyeån khoûi vò trí trung gian (vò trí gaøi soá) thì hai truïc coøn laïi bò
caùc choát khoaù cöùng.

Nguyeân lyù ñoù ñöôïc theå hieän qua ba sô ñoà cuûa hình 3.30.a. Taïi sô ñoà thöù nhaát. khi
truïc giöõa ñaõ dòch chuyeån khoûi vò trí trung gian seõ eùp hai choát 2 veà hai phía khôùp vôùi loã
hình choûm caàu cuûa hai truïc coøn laïi neân hai truïc naøy khoâng coù khaû naêng di chuyeån.

ÔÛ sô ñoà thöù hai vaø thöù ba, khi moät trong hai truïc phía ngoaøi dòch chuyeån seõ ñaåy
choát 2 eùp vaøo loã hình choûm caàu cuûa truïc giöõa, thoâng qua choát 1 eùp tieáp leân choát 2 ôû phía
ñoái dieän ñeå tì vaøo loã hình choûm caàu cuûa truïc ngoaøi ñoái dieän, do ñoù hai truïc naøy cuõng
khoâng coù khaû naêng di chuyeån.

3.3.2. Cô caáu khoaù haõm baèng taám khoaù

Caáu taïo vaø nguyeân lyù laøm vieäc cuûa loaïi naøy ñöôïc theå hieän treân caùc hình 3.31.

b c
Hình 3.31 - Cô caáu khoaù haõm baèng taám khoaù

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 80

 Chöông 3 – Hoäp soá

Khaùc vôùi cô caáu khoaù haõm duøng choát, trong cô caáu naøy taám khoaù caøng chuyeån soá
luoân ñöôïc cheøn vaøo hai trong ba raõnh treân phaàn ñaàu caøng chuyeån soá do ñoù khoaù taát caû caùc
caøng chuyeån soá, tröø moät caøng ñang ñöôïc gaøi.

Ví duï ôû hình 3.31.b, khi ñaõ choïn truïc gaøi soá 3 vaø soá 4 thì taám khoaù cheøn vaø giöõ hai
truïc chuyeån soá 1/ soá 2 vaø truïc chuyeån soá 5/ soá luøi khoâng coù khaû naêng di chuyeån. Khe hôû
cuûa taám khoaù luùc naøy truøng vôùi vò trí di chuyeån cuûa ñaàu caàn ñeå thao taùc gaøi soá 3 hoaëc soá 4.
Nhö vaäy ôû vò trí naøy chæ coù moät truïc tröôït gaøi soá 3/ soá 4 coù theå di chuyeån coøn laïi hai truïc
kia bò khoaù cöùng.

Töông töï nhö vaäy treân hình 3.31.c khi ñaõ choïn truïc gaøi soá 1/ soá 2 thì taám khoaù cheøn
vaø giöõ hai truïc coøn laïi. Vì vaäy ôû vò trí naøy cuõng chæ coù moät truïc gaøi soá 1/ soá 2 coù theå di
chuyeån coøn hai truïc gaøi soá 3/soá 4 vaø soá 5/soá luøi bò khoaù cöùng.

3.4. Cô caáu baûo hieåm khi gaøi soá luøi

Khi xe ñang chuyeån ñoäng tieán, duø ôû baát kyø tay soá naøo neáu luùc ñoù thao taùc chuyeån
soá nhaàm vaøo vò trí soá luøi thì seõ gaây cöôõng böùc, va ñaäp trong caùc baùnh raêng cuûa hoäp soá,
thaäm chí coù theå gaõy vôõ baùnh raêng vaø caùc chi tieát khaùc cuûa hoäp soá. Vì vaäy vieäc baûo hieåm
ñoái vôùi thao taùc khi gaøi soá luøi laø heát söùc caàn thieát.

Vieäc baûo hieåm khi gaøi soá luøi ñöôïc theå hieän ôû caùc khía caïnh sau:

- Cô caáu baùo hieäu khi gaøi soá luøi;

- Cô caáu choáng gaøi nhaàm soá luøi.

5 4 3 2 1 3.4.1. Cô caáu baùo hieäu khi gaøi soá luøi

Cô caáu baùo hieäu khi gaøi soá luøi döïa theo

nguyeân taéc khi muoán ñöa ñaàu caàn gaøi soá vaøo vaáu
gaøi soá luøi thì ngöôøi laùi phaûi taïo moät löïc ñeå thaéng
söùc caêng cuûa loø xo.

Caáu taïo cuûa cô caáu naøy ñöôïc theå hieän treân

Hình 3.32 – Cô caáu baùo hieäu
khi gaøi soá luøi
hình 3.32. Boä phaän baùo hieäu soá luøi bao goàm moät
ñoøn quay soá 3 moät ñaàu quay quanh choát coá ñònh
treân naép hoäp soá, ñaàu coøn laïi aên khôùp vôùi raõnh vaáu
gaøi soá luøi. Giöõa ñoøn quay coù boá trí moät choát 4 vaø
loø xo 5. Choát naøy haïn cheá ñaàu caàn soá ñi vaøo raõnh

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 81

 Chöông 3 – Hoäp soá

vaáu gaøi soá luøi.

Khi muoán gaøi soá luøi ngöôøi laùi xe phaûi taùc duïng leân caàn soá ñeå eùp choát 4, neùn loø xo
laïi ñöa ñaàu döôùi caàn chuyeån soá vaøo raõnh cuûa vaáu gaøi soá luøi, sau ñoù môùi ñaåy caàn soá ñeå ñöa
truïc tröôït di chuyeån theo höôùng gaøi soá luøi.

Ngoaøi keát caáu nhö ôû hình 3.32 chuùng ta coù theå gaëp cô caáu baùo hieäu khi gaøi soá luøi coù
keát caáu khaùc, tuy nhieân nguyeân lyù chung vaãn nhö ôû cô caáu treân.

3.4.2. Cô caáu choáng gaøi nhaàm soá luøi

Khi truïc gaøi soá luøi ñöôïc keát hôïp ñeå gaøi moät soá khaùc nöõa (ví duï soá 5) thì sau khi ra
khoûi soá naøy ñeå ñöa truïc gaøi soá veà vò trí trung gian raát deã xaûy ra tröôøng hôïp truïc gaøi soá tieáp
tuïc vaøo vò trí gaøi soá luøi gaây nguy hieåm cho hoäp soá. Vì vaäy trong tröôøng hôïp naøy ngöôøi ta
phaûi boá trí cô caáu baùo hieäu soá luøi keát hôïp vôùi cô caáu choáng gaøi nhaàm soá luøi. Caáu taïo vaø
nguyeân lyù laøm vieäc cuûa cô caáu naøy ñöôïc theå hieän treân caùc hình 3.33.

a c

b d
Hình 3.33 - Cô caáu choáng gaøi nhaàm soá luøi

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 82

 Chöông 3 – Hoäp soá

Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa cô caáu naøy ñöôïc moâ taû nhö sau:

* Khi caàn chuyeån soá ñöôïc di chuyeån tôùi vò trí choïn soá 5/ soá luøi (töùc laø vò trí trung
gian giöõa soá 5 vaø soá luøi), thì caàn chuyeån soá beân trong No.2 chuyeån ñoäng theo höôùng muõi
teân "soá 5/ soá luøi", xoay choát baùo hieäu soá luøi theo chieàu muõi teân A treân hình 3.33.a.

* Khi hoäp soá ñöôïc gaøi vaøo soá 5, caàn chuyeån soá beân trong No.2 quay theo chieàu muõi
teân B treân hình 3.33.b, nhaû choát baùo hieäu soá luøi ra. Keát quaû laø choát baùo hieäu soá luøi trôû veà
vò trí ban ñaàu nhôø loø xo hoài vò.

* Khi chuyeån caàn soá töø vò trí soá 5 veà vò trí trung gian theo chieàu muõi teân C treân hình
3.33.c. Neáu ngöôøi laùi coù voâ tình hoaëc höõu yù ñaåy caàn soá qua vò trí trung gian theo höôùng gaøi
soá luøi thì luùc naøy caàn chuyeån soá beân trong No.2 bò chaën bôûi choát haïn cheá soá luøi traùnh
khoâng cho gaøi vaøo soá luøi.

Sau khi caàn soá ñaõ chuyeån veà vò trí trung gian, neáu ngöôøi laùi xe muoán gaøi soá luøi thì
caàn chuyeån soá beân trong No.2 cuõng chuyeån ñoäng theo höôùng muõi teân D treân hình 3.33.d vaø
choát baùo hieäu soá luøi cuõng bò eùp laïi theo höôùng muõi teân treân hình veõ. Sau ñoù ñeå gaøi soá luøi
thì caàn chuyeån soá beân trong No.2 chuyeån ñoäng theo höôùng muõi teân E treân hình veõ maø
khoâng co baát cöù söï ngaên caûn naøo töø choát baùo hieäu soá luøi.

Boä moân OÂtoâ – Ñaïi hoïc Baùch khoa ĐN 83