You are on page 1of 329
MUC LUC Chuong 30 - TY TRUONG ‘Tai sao mot ce quang lai ming nhung la cao vt rong nhu vay? 30-1 Tit tring 30-2, Dinh nghia cba BE 30-3. Su phat hign ra electron 30-4, igang Hatt 30-5. MOL dign ich chay wong. rn 30-6, Cle may gia te eyelatedn vi mat xanh crdtron 30-7, Lae tt tae dyng ten mot day din 66 dong dign chay qua 30-8, Nila Ide tae dung len mit dong dign kin 30-9. Laing eve ti On tap va tom tit cau hii BA; ip va ba tdi Bai tan b8 sung Chuong 31 - DINH LUAT AMPERE Mot sung ding ray dign Wt sé bin che quit dan 06 t6c d 1Okms nhu thé no ? 31-1 Bang dign va ts trading 31-2. Cich tinh wt crviing 31-3. Lye tl tie dung fen mot day dfn e® dang dign chay qua 31-4, Hai day din song song 31-5, Dinh lust Ampére 31-6. Ong diy dign thing vi Gng day dign hinh muyén 31-7, Dong dign wing xem nhu mat Iaing eve ti On tap vi t6m tit cau i Bai ap va ba ton Chwong 32 - DINH LUAT CAM UNG CUA FARADAY Cay din ghita dign dn eéeh mang hoa nhac r6e nhu thé nao ? 32-1, Hai sy d6i xing 32-2, Hal thi nghiem 32-3, Dinh lait ciem ting ei Faraday 328 Trang 46 a 7 3 s4 38 “3 0 0 n 8s 86 86 88 32-4, Dinh luét Lenz 32-5, Hign twang em ding + Nghien ety died lugng 32-6, Dign trdding cam ding 32-7, Ratatron On tap va tom tit cau i BA tap va bai tain Bas ton bi aang ‘ids lufn 8) SIEU DAN (do Peter Lindenfeld) Chuong 33 - DO TU CAM Ban 6 thé tim kho bit dui bid nh thé ndo ? 33-1. Tu dign vit cudn cm 33-2, DO ty elm 33-3. Hien tang 1 ci 33-4, Mach RI 3365. Nang lung. 6n tri trong ti tring 33-6, Mat dO nding Iuong cia 1 ng 33-7. ign tung hd ebm On tap va tim edt Cau bo Bai tip va ba ton Bai ton bS sung Tidu luin 9. BAY BANG 1 (do Thomas D. Rossing) Chuong 34 - HIEU UNG TU VA VAT LIEU TU Mot cai 10 gm o6 thé phit hign dude til trudng Tréi DSt til thoi xa wula nhu thé no ? 34-1. Nam cham 34-2, Higu dng tit va electron 34-3, Momen dong lung quy dao va hieu ding ti 34-4, Dinh lust Gauss cho tit hoe 34-5. TU tinh cia Trai Da 34-6, Higu ing thuan wh 34-7. Higu Ging nghich tit (tay chon) 34-8. Hidu Ging st tit M-9. Tir tinh ods hat nan : vai 161 néi chem On tap va tom ta Chu i ‘Bai tap va bai ton Bai todn 8 sang Tidu tuan 10, TU HOC VA DOI SONG (do Charles P Beary Chuong 35 - DAO DONG DIEN TU 18 1 hoa v6 giao thong tren khong dong nghit ¢6 thé dude lam diu bot nhu thé mio ? 35-1. Vat li mdi toain hoe ea a 9s 100 104 106 107 mL 120 122 130 131 131 134 135 139 142 Las 148 150 132 158 160 105 166 167 169 170 1m Vs 7 8 182 183 Isa 186 it 192 wT 19s 329 35-2. Dao dong cia mach LC. khio sit dinh tinh 35-3, Sy tuong ty dign ~ os 35-4, Dao dong cua mach LC, khio sit dinh Iuong 35-5. Dao dong tht dn trong mot mach RLC 35-6, Dao dong cing bile va cong hung 35-7, Ce bo dao dang khée : mot chit hung vi eds dign tl hoe (tu chon) On tap va tm tht Chu hoi Bail ap va bai ton Bai ton b6 sung Chuong 36 - DONG DIEN XOAY CHIEU Tai sto che dung day ti dien Iai o6 dien dp Idn va khong ¢6 dong dign In 36-1. Tai sao lai 1a dong dign xoay chiéu 36-2, Dan bai eda chuong nay 36-3, Ba mach didn don giin 36-4. Mach RLC di tiép 36-5. Cong suft trong mach dign xoay chigu 36-6, May bign thé On tap va tom tit Cau Si BAi tap va bai toxin Bai oan bs sung Chuong 37 - CAC PHUONG TRINH MAXWELL (Cong nghe nio da dénh bai bon phit xt trong cude chién & nude Anh 3 Gop che vén dé tai vai nhau 37-2, Cie phusng trinh Maxwell : Mot bang ig Ke 0 b9 37-3, Cie 1 truiing em Ung 37-4, Dong dig dich 37-5. Cée phung trinh Maxwell + Bing gt ke dy da (On vap vi wien tt Cau 8 Bai ap va bai tain Bai ton bi sang Chuong 38 - SONG DIEN TU Cai duoi ui cong eis sao chi dink hud 38-1, Cf ving Mawel Ai gi 38-2, Su phat ra mot song dign tit 38-3, Song dign ti chay, Kho sit dinh tinh 38-4, Song didn tt chay, Kho sét dink tugng 38-5, Su truyén ti ang lung va veeto Poynting 38-6, Ap sutt ite xa 38-7. Sy phan cue 330 198, 202 203 206 208 210 212 23 28 219 220 m2 222 223 228 BI 234 238 240 242 248 38-8, Tée do cia cée s6ng dign til 288 On tp va tom tat 289 cau hai 201 Bai tgp va bai todin 292 Bai ton bé sung. 300 Tigu lugn 11, VAT LI VA DO CHOI (do Raymond C. Turner) 301 PHY LUC 306 DAP AN CAC BAI TAP VA BAI TOAN DANH SO LE 324 Muc Lyc 328 331 Neu ban da ngoai vao mor dém ii trdi, tai m6 _mién co vi do cao, ban cé thé da duge nhin thdy mot cue quang. D6 la mot "man sang" ma quai ni it bau toi xudng. NO khong phi chi xudi hign G mot mién hep; ma co thé cao t6i vai trdm km, dai vai ngan km, céng tren mot cung quanh Trat Dat. Tuy vay n6 diy khong qua km. Cai gi da gay ra hién wong ki vi nay ? Vi sao n6 lai mong dén the ? 30-1. TU TRUONG Ta da phan tich, mot thanh chat déo tich dign sinh ra tai moi diém quanh né mot trudng vecto goi la dién trugng E nhu thé nao. Tyong ty nhu vay, mot thanh nam cham sinh ra mt trudng vects, goi la ti tru’ng B tai moi diém trong khong gian bao quanh nd, Ban c6 thé eo mét ¥ niém vé ti tru’ng méi khi ding mot nam cham nhé dé ghim mot manh gidy 6 cia ti lanh, hoac do khong may ban xéa hét chuong trinh trén dia mém cla may vi tinh khi dé né gan mot nam cham Mot loai nam cham quen thudc 6 thé 1A mot cugn day cd dong dién chay qua, quén quanh mét loi sét. Cusng do tir trudng duge xc dinh béi do lén cia dong dién, Trong cOng nghiép, ede nam cham dién nhu thé duge ding dé hut vun sat ra khéi cde vat khdéc (hinh 30-1). Hinh 30-2 trinh bay mot loai nam cham dién khée ding trong céc phong thi nghigm nghién ctu. Cé le quen thuge hon véi céc ban la ede nam cham vinh etfu, tite 1A cdc nam cham khong cén dong dién cing tao duge ti trudng. Hinh 30-3 gidi thigu hinh dang cia ti trudng quanh mot nam cham vinh elu nhé, thong qua céc mat sat, HINH 30-2. Cie nam chim dign dung dé HINH 30-1. Dung nam cham dign lam cong duding di va hot ty 48 thu sit vun trong sha may luyen thep mot cham hat tich dign trong may gia We hat G chuong 24 ta da biéu dién méi quan hé giita dién tich va dién trudng E nhu sau « dién tich +E <-dién tich (30.1) ‘The nghia 1a cde dién tich sinh ra dién trutng, va dien trudng dén lvot no lai tac dung mot Ive (din) lén mét dién tich khéc néu nd duge dat trong trudng nay. Phép déi xting - mot cong cu dae Ive da duge ding nhiéu lan truée day - goi ¥ cho ta thiét lap mot quan hé tung tu nhu trén doi véi hien tuong ti ti tich +B tu tich, (30-2) trong dé B la tit trudng. Y tudng trén chi bi vuéng mot diéu la hinh nhu khong c6 cée ti tick’. Diéu dé cd nghia 14 khong cé céc cht diém c6 lap nao phat ra duge cae dutng stic tit. Mot so thuyét dy dodn cd thé tén tai cdc don cue tic nh. vay, va cling cd nhiéu nha vat li ung ho céc thuyét ay, nhung cho dén nay ngudi ta vin chua khang dinh duge sy t6n tai cla cdc don ce tit do. Vay thi tir trugng do dau sinh ra ? Thi nghi¢m ching td rang nd do dién tich chuyén dong sinh ra. Dien tich sinh ra dién trudng bat ké nd ditng yen hay chuyén dong ; tuy nhién chi khi chuyén dong dién tich méi sinh ra dugc tir trutng. Dau la cde dién tich chuyén dong dy ? Trong nam cham vinh ciu ve trén hinh 30-3, chung 1a cdc electron cla cdc nguyén ti sdt tao. nén nam cham y. ‘Trong céc nam cham dign vé trén hinh 80-1 va 30-2, chiing la céc electron chay trong céc cugn day din ma ta da cuén quanh cdc y nam cham dy ; Nhu vay trong tit hoc, ching ta nghi vé kiéu Sl es tuong quan sau day { din tich dign tich chuyén dong 8 “ chuyén dong. fous Vi dong dign trong day din 1a mot luéng céc dign tich chuyén dong nén ta cing cd thé viet phuong trinh (30-8) nh sau dong dién > B <> dong dien (30-4) Céc phuong trinh (30-3) va (30-4) ndi len rang . ! 1) Mot dign tich chuyén dong hay mot dong dien sinh ra mot ti trudng. 2) Neu ta dat mot dien tich chuyén dong hoac a mot soi day din co dong dien chay qua vao trong Soest tu trudng thi no sé bi luc tir tac dung. Chinh nha = vat Ii Dan Mach Hans Christian Oersted la ngudi dau tien (vao nam 1820) da lign két duoc hai Khoa HINH 20-3, Mat sit 8 lam him cat i a Rane jj trveng trong khong gian ba chigu chung ge ning. Bge v6 big ign 0A v6 Bln gag er St véi nhau, Khi Ong ta ching t3 ring dong dign trong ae cae nn ie ie day dn ¢6 thé lam lech kim nam cham ctia la ban. 3 6 gty, nam chim co tie dung ngin che ‘rong chuong nay ta chi ban t6i mot nifa sO minh afl von, mao tinh Khi an bo da rude i j i, Khong cho ehting ros én ruot non me vin dé duge tém tat trong cde phitong trinh (80-3) B5 ching gay ra ci ln thudng + Tie khOi - ND. va (30-4). Cu thé la'ta cho rang da cd sin ti truéng - ching han ¢ trong khong khong gian gitta hai mat cue cla mot nam cham dién - va ty hdi trusng ay tac dung len dien tich chuyén dong mot lye nhu thé nao ? Trong chuong tiép theo ta sé ban not nia s6 van dé con lai tite 1a tir tru’ng da duge gid dinh la ed sin ay do dau ma co ? 30-2. DINH NGHIA CUA B Dé dinh nghia dign trudng 6 mot diém, ta da dat mot dién tich thir g ding yen tai diém dé va do lve dien F,, tée dung len dien tich ay. Tu day ta dinh nghia E dua vao he thite Fy = 9E. (30-5) Néu co duge mét don cyc tit, ta cding sé dinh nghia B bang cach tong tv. Boi vi trong thién nhién khéng co nhimmg hat nhv vay, nén ta phai dinh nghia B mot cach khéc, dva trén lye tir tac dung len mt dién tich chuyén dong nh dA néu ra trong phuong trinh 30-3. Dé lam viée do, vé nguyén téc, ta phai ban mét dién tich thy vao diém ma ta can xée dinh B, bang céch cho dién tich thi cde tée do va huéng bay khde nhau, ta xde dinh lye (néu cd) tac dung lén dién tich 6 diém dé. Sau khi thi di thi lai nhigu ldn, ta théy rang luc Fy téc dung len mot dien tich thi cd van t6e v va dign tich q cd thé viét bang tich vects cla v va mét dai Ivong vecto B ma ta goi la ti tung . Fy = qv x B, (30-6) trong dé q co thé duong hoge am. Phuong trinh ding dé dinh nghia B-nay cho biét cA huéng (phuong, chiéu) ln cudng do cia trudng. Sau nay ta sé th4y, huang cia B ma ta tim duge bing cach phan tich Iuc tac dung len dién tich chuyén dong eang chinh 1a huéng chi béi kim nam cham cia la ban dat trong tt trung dy. Dudi day 1a mot so diéu ma céc ban cd thé nghiém lai ti phuong trinh (30-6) va ti hinh 30-4 vé minh hoa né. 1 ~ Luc ti Fy lun tée dung vudng géc véi vecto van t6c. Thé nghia 1a mot tit trudng déu va. khong bién déi thi khong thé tang téc ho&e ham mét hat dién tich chuyén dong, ma chi cd thé lam léch hydng chuyén dong cla nd. Nhu vay luc tit chi thay déi duge huéng cia vects van téc v ma khéng lam thay déi duge dé lén cia nd. (Két qua nay hinh nhu cd vé vi pham dinh luat 2 Newton ; nhung cain lu y la dinh luat Newton F = ma, cd quan hé véi cdc dai lugng vecto ; khi vecto van t6c v thay déi du chi la vé hudng thi van cd gia téc). Vi dO lén cla v khong thay déi, nén lye ti khong lam thay déi dong nang cia hat. Hinh 30-5 cho thay mot chim tia electron trong 6ng phat tia am cuc cd thé bj ti trudng lam léch huéng 2 - Tit truong khong tae dung lye nao lén mot hat tich dién chuyén dong song song cing chiéu (hoae nguoc chiéu véi trudng).T phuong trinh 30-6, ta thay do lon cia lye ti cho béi hé thite Fy = vB sin 9, (30-7) trong dé q bay gid Ia gid tri tuyét d0i cla dig tich. Phuong trinh 30-7 cho biét khi v song song cing chiéu hoac nguge chiéu véi B thi ¢ = 0° hoac 180°, va hién nhién 1a luc ti bang khong 6 3 - Lye ti sé dat duge gia tri cue dai (bang quB) khi ign tich thi chuyén dong vusng ge véi tit trudng (khi ay ¢ = 90°). 4 - Do lén cia Ive tit ti 1¢ thuan véi g va v. Dign Iwgng cia hat cang lén, va hat chuy€n dong cang nhanh thi luc ti cang manh, Va néu hat do diing yen hoac trung hda dién, thi khong cd luc ndo tac dung len no. 5 - Chiéu eta luc tit tay thude vao dau cla q. Hai dien tich thir dvong va am, chuyén dong véi cée van t6c cd cing mot huéng, sé bi léch vé hai phia nguge nhau. Hinh 30-4a cho biét chiéu cia Ive tac dung lén mot hat tich dién duong khi nd chuyén dong trong tit trudng. Hinh 30-4b cho biét céch x4c dinh chiéu cia luc dy bang quy téc ban tay phai cho céc tich vects. Hinh 30-4¢ cho biét chiéu cia luc tir tac dung lén mot dién tich am. Cain hét stic chit y 1A Ive tdc dung lén hat tich dien am luon ngwoc chiéu véi ngén tay cdi khi ta 4p dung quy tac ban tay phai Fy Cy ” HINH 30-4 (i) MOt hat tieh ign dudng q ehuyén dong vai van te v trong tit trudng B chiu tic dung eta Ie Wi, Xem phuing trinh 30-6, (b) Quy tic bin tay phai : chiéu quay cho v trang véi B. cho biét chidu cia lue Fy tde dung len mou hat tich dign ducing (6) Nu hat tich dign Am. chigy ela Fy, qeure vot ngdin tay cai HINH 30-5, “Duong di cia mot chim clectron c6 thé nhin duge trcn mot Gng tla am cue 2 tren Jinn bn iri, dudng di do thing, cén tren anh ben phi n6 bi cong di khi d& mot nam chim vinh elk tai gar HINH 30-6. Véi cua hai Cectron (€9 via mol paditron (e") trong busing hot Busing nay dat trong ti teudng hung wi bé mit hinh v2 ra ngoai MOt diéu c6 th€ gay cho ta an tugng manh IA t&t cA cdc thong tin ma ta da néu trén day duge géi gon trong mot phuong trinh rat khiém t6n duéi dang phuong trinh 30-6 ; trong vat If ngudi ta thich dimg vecto chinh vi nd gidp ta tiét kim duge nhig dién gidi dai dong nhu vay . Dé cd duge mot cim nghi vé phuong trinh 30-6, ta hay xem hinh 30-6, trén do C6 in lai vét cia cdc hat tich dién chuyén dong nhanh qua mot budng bot cla Phong thi nghiém Lawrence, Berkeley. Buéng bot chia day hidrd léng, dat trong mot ti, trugng déu manh hudng ti bé mat hinh vé ra ngoai. Tu bén trai hinh vé 30-6 co mot tia y di téi, No khong dé lai vét vi no khOng tich dién. Tia y bién thanh mét electron (vét xodn 6c danh d&u e”) vA mét poditron (vét danh dau e*) khi né dap vao mot nguyén ti hidré va lam bat ra mét electron (vét dai dénh dau e”) Ding phuong trinh 30-6 dé kiém tra lai ba vét do hai dign tich am va mot dién tich duong dé lai, ta thay ching da bi cong vé phia ding nhu tinh toan Trong h@ don vi SI, don vj cia B suy tit phvong trinh 30-6 va 30-7 1a niuton trén culong-mét trén gidy ; Dé cho tién, ta dat tén no 1a tesla (T) thanh ra niuton . (culong) (métigiay) Nhé ring mét culdng trén gidy 18 mot ampe, ta od 1 tesla = 1T = niuton 1 (culénggiay) (mét) ~ “ Am Don vi ci cla B (khong trong hé SI) ma dén nay van con ngudi ding, la gauss (G) va 1T=1 (30-8) 1 tesla = 104 gauss. (30-9) Bang 30-1 cho biét tu tru’ng trong mét sé trudng hop. Nén nhé la tt trugng cia Trai Dat 6 gén mat dat vao cd 10-4 T = 100vT hay 1 gauss. 8 BANG 0-1 MOT VAI 10: TRUON ~ 6 bé mat sao notron (tinh toan) = Mot nam cham di¢n ~ 6 gin mot nam cham nho it ‘rong khoiing khong vi try gia cic s20 = 6 bé mit Gif tr) nnd nhst 8 trong mot phong cd man chim 10°T ist 10“ 10" 101, (a) Cac gid tr gn dung Cae dudng site ti Ching ta co thé biéu dién tir tru’ng bang cdc dudng sttc tit. D6i voi dien trudng ching ta cing da lam dung nhw vay. Diéu d6 06 nghia la = 1 - Phuong cia tiép tuyén véi duing sic tit 4 méi diém tring voi phuong cia B tai diém de, 2 - DO mau thua cia cde dutng stic tit 1 86 do do lén cia B ; Ché nao céc dudng sic tit st lai nhau thi ti trudng manh va nguge lai Hinh 30-7 cho biét ti trugng 4 gan mét thanh nam cham duge biéu dién nhu thé n&o qua dudng sic ti. Chi y rang dung sttc ti di vao nam cham theo phwong vudng gdc va tao nén nhiing vong kin. Hiéu dng ti bén ngoai thanh nam cham manh nbét @ géin hai ddu cia né Mat sit duse sip xp doe theo Wd truding duge 190 ra bd hal nam cham vinh ci. a- ‘Tren hinh a : Sy stp xép aidng.nhu dign iruong eta hai dign tien eting du (hinh 24=4, 1ap 4), HINH 30-7. Cie duding site 12 ‘ta mot thanh nam cham, (he dudng site la cfc vong Kin, i rv ti eye bée, va Ui vio cue nam. 1) Tren inh b « Su sip xép aigng nhut dign trueng cen hai dientich tri da hud hinh 24-5, tp 4 Dau thanh phat ra dudng sic tit goi 1A ewe bac, ddu kia goi la cue nam Thi nghiém cho thay cdc cye tit khdc tén thi hut nhau. Ti dac diém ay va tir hién tugng cuc bac cka kim la ban (thye chat lA mot nam cham nhé) chi vé phugng bée, ta két luan rang cue dia ti cla Tr4i Dat 6 bde ban cfu la tit cue nam. Nhu vay 6 bac cye cdc dudng stic cla dia ti trung hung thang xuéng mat dat. Cuc dia ti cia Trai Dat 6 nam cue IA ti cue bée va dutng site olla dia ti trusng 6 mién nay huéng thang ti mat dat len trén. BAI TOAN MAU 30-1 N nop Duong di Gia profon Mot tit trugng déu B cudng do 1,2 mT huéng thang dung ti dudi len trén chodn hét thé tich cia mot phong thi nghiem. Mot proton dong nang 5,3 MeV bay vao trong 2 phong theo chiéu nam béc trén mat phing ngang. Xéc eee eer dinh lye tit tae dung lén prétén khi nd bay vao phong. Kh6i lugng cla proton 1a 1,67.10727 kg. oe 6 BAL GIAI ~ Luc ti phu thudc van téc cia prétén ma © : 1 ta cé thé tinh duge theo céng thitc K = qm Giai ra Pista de HINH 30-8. = Bai tap mfu 30-1; Mot sinh vien 2K 2(5,3MeV)(1,6.10~)J/MeV tong phong c ti truding dang nin FT = 8:2:07 mis. et oto cn dogo sn D ‘B huding dong - Anh nhin tis tren cao. xudng ~ til trueng hudng theo Phuong thing dung, tt dudilén tren . u Dung phwong trinh 30-7, ta cd : Fy = quBsing = = (1,6.107!9 culong) x (3,2.107m/s) x (1,2.10-3T) x sin(90°) = 6,1.10°15N, (Dap s6) 10 Lye. dy cé vé nhd, nhung vi nd téc dung lén mOt hat khéi lugng nhé nén gay ra mot gia toc lon : eo ee Bs G, HSLORAN Go, Gi ome o Tee ee Bay gid con phai xdc dinh chiéu cia F,. Ching ta biét rang v huéng theo phuong nim ngang ti nam dén bac va B cd chiéu thang ding tir dui lén trén. Quy tdc ban tay phai (xem hinh 30-4b) cho biét luc ttt Fy phai theo phuong nam ngang, ti tay sang dong nbu ve tren hink 30-8 Néu dien tich cha hat 1a am, Ive tit cd chiéu nguge lai, nghia la phuong nam ngang va hudng ti dong sang tay. Diéu nay suy ra truc tiép tir phyong trinh 30-6, néu ta thay g bang -e. ‘Trong sy tinh toan nay ching ta da sit dung ju thie co dién (gan dung) 1 (K = yey) cho déng nang ctia proton mA khéng ding biéu thc tuong déi tinh (chinh xac) (xem p.t. 7-34). ‘Tieu chudn dé khi biéu thie cé dién cd thé duge sit dung mot cach an toan la K « me’, trong dé mc? 1a nang Ivong nghi cia hat. Trong truéng hop nay K = 5,3MeV va nang lugng nghi cha mét prétén la 938MeV. Proton nay. théa man tidu chudn do va ching ta da chttng minh duge bang cach coi né nhu IA “cham”. Do 1a 1 khi sit dung cong thie K = gm cd dién cho dong nang. Khi xét téi cac hat nang lugng cao ching ta phai ludn luén canh gide diéu nay. 30-3. SY PHAT HIEN RA ELECTRON Chim électron e6 thé bi tit trudng lam léch. Ban cd thé rt quen thude vai két luan nay, nhung it khi lam thi, Sy lech nay da tao ra hinh anh trén hau hét cac loai man hinh cia tivi, viét chi trén man may vi tinh. Nhung truée day khong phai ai cling biét nhw vay. Vao cuéi thé ki truéc, dng tia am cye 1a loai thiét bi téi tan nhét trong s6 cac trang thiét bj nghién ctu 4 cde phdng thi nghiém cht 8 cdc nha dan lam sao ma 6 dugc, Nam 1897 J.J. Thomson 6 Dai hoe Cambridge, da chitng té rang "tia" gay phat séng cdc thanh thly tinh cia céc 6ng dé 1a mot chim cc hat tich dien am, ma Ong goi 1a cdc "corpuscle", Ngay nay, ta goi ching IA cae electron ‘Thomson da tién hanh do thuong sO cla kh6i lugng m va dién tich q cia hat trong tia am cuc. Hinh 30-9 giéi thi¢u mot dang hien dai cha thiét bi cha Thomson. ‘Trong mot 6ng chan khong, cdc électron phat ra tit mot catdt dét ndng va duge gia t6e bang higu dién thé V. Sau khi di qua khe tron man chén C, électron bay vao mot, ving tai dy ching chuyén dong vudng gdc véi mt din trudng E va mot tit trudhg B. Hai tring nay vudng géc véi nhau, va goi 1a cde trudng bat chéo. Khi chim tia dip vao man huynh quang S, nd gay nén mot cham sang u Nghién ctu hinh 30-9, ta thay ring bat luan hat mang dién tich dau gi, thi dien trugng va ti trudng cing lam né léch theo hai chiéu nguoc nhau. Noi riéng, néu hat tich dign am, thi di¢n trudng lam ng l¢ch vé ph{a mép trén trang gidy con tit trugng lam nd léch vé phia mép duéi Cach thi nghiém cla Thomson cing tuong duong nhu cach lam sau day : 1 - Cho £ = 0 va B = 0 va ghi lai vi tri khong bi léch cia vét sang. 2 - Cho dien trudng E téc dung, do do lech cia chim hat do no gay ra trén man hujnh quang. 3 - Git nguyén dién trudng E cho tac dung tiép ti trudng B, va chinh no cho toi khi vét séng trd lai vj tri ban déu. Do léch cia mot electron khi chi cd dién trudng (buéc 2) do tai mép xa cilia cde ban Idi tia da duge tinh trong bai todn mu 24-8. Trong bai toén ay, do Iéch dé bang _ gE 2m? trong dé u la van t6c électrén, L 1a chiéu dai cia ban Idi tia. DO I¢ch y khong thé do duge true tiép, nhung co thé tinh duge ti do dich chuyén cia vét sang tren man hink. Ti chi’u léch ta suy ra dau cia dién tich cua hat (30-10) Khi cho ca hai trudng tac dung va diéu chink cho tée dung cla ching triét tieu ln nhau (bude 3) ~ (hinh 30-9), ching ta suy ra ti cée phuong trinh 30-5 va 30-7 (vi gée @ = 90° nén sing = 1) E Do dé vas (30-11) et Va thiy tinh ~~ HINHI 30-9. Mot dang nign dai cua thiét bj cia J.J-Thomson dé do ti s6 kh6i Luong va dign Lich eda electron. Dien truding E. dude tao ra bing cach ni hai bin I4i tia vio mot b9 pin. TU trudng B tao ra bing eich cho dong dign chay qua mpt hg thong cée cudn day (Khong vE trén hinb nay). Nhu vay cdc trutng bat chéo ciing cho phép ta do duge téc d6 ciia hat bay qua ching. Khit v trong cée phuong trinh 30-10 va 30-11 ta duge : m _ BL? @ DE’ trong dé moi dai lvgng 4 vé phai déu cd thé do duge (30-12) 12 ‘Thomson lai dé xu&t mét ludn diém téo bao vA quan trong - ma sau nay ching té la chinh xac ~ noi rang c4c hat Ong tim ra la mot thanh phén cla moi doi tuong vat chat. Sau dé ong lai két luan them 1a hat dy nhe hon hat nhe nhat ma ngudi ta biét héi bay gid 1a nguyén ti hidré ~ hang ngan ln (sau nay ngudi ta biét chinh xc ti s6 dé 1a 1836,15). Phép do miq cing véi hai luan diém tai tinh va chinh xac cia Ong chinh la "sy phat hién ra électron", da lam 6ng néi danh khdp noi. Chang bao lau phép do truc tiép dign tich cia electron duge thye hién, va vai ba nam sau, electron duge chinh thie cong nhan la mot hat cia ty nhién 30-4, HIEU UNG HALL Mot chim électron trong chan khong co thé bi ti trudng lam léch di. Ban co nghi rang céc électrén din chay trong sgi day d6ng cing bj tit trudng lam lech di khong ? Nam 1879, Edwin H. Hall, mot sinh vién cao hoc méi 24 tuéi cia giao su Henry A. Rowland, tai truting dai hoc Johns Hopkins da ching minh ring ching 6 bi léch. Chinh higu tmg Hall nay da cho phép ta biét duge cdc hat tai dien trong vat din mang dien tich duong hay am, va do duge s6 hat tai di¢n do trong mét don vj thé tich cla vat dan. Hinh 30-10a vé mot 14 déng chiéu rong d, ed dong dién i chay qua. Chiéu ca né theo quy wéc 1a di th phia mép trén trang gidy xu6ng phia mép duéi. Hat tai dign la electron, nén, nhu ching ta da biét, ching troi nguge chiéu dong van t6c troi vy) tir phia rang gidy len phia mép trén, Diing vao hic duge mé ta trén hinh 80-10a, ngudi ta cho mot ti trudng ngoai B téc dung vuéng géc v6i t8 gidy theo chiéu ti trén xudng. Theo phuong trinh 30-6, méi electron chuyén dong chiu tac dung mot lye ti F,, ddy nd vé canh bén phai cia 14 dong. Dan dan cae électron chuyén dong léch vé bén phai, tich tu lai @ canh ben phai ca 14 dong, dé lai 6 phia canh trai cdc dién tich duong | \ | c6 dinh khéng cdn duge bi trit dién tich nhu truéc. Sy phan li cac dién tich duong va am sinh ra mét dién HINH 30-10. Mot gidi dng li e6 dong ap cchay qua, 8 trong ti tung trudng E @ trong 14 d6ng, huORg (rian trang khi a vila cho ti ing tae dung. Dudng cong vé tit trai sang phai nhu da vé trén tren hinh 1a quy dao mai cia mot electron, (b) Tinh trang khi su hinh 30-10b. Trudng nay sé téc can bing ea nia rét nag aay ih 6, sj cae 7 j_Clectron bi dén tit tréi sang phai dé Iai céc dign tich ducing khong, donee coe aaa —. MO! Guge bi tnt 6 canh ben trai. Diém x c6 dign thé cao han diém y. electron, ed xu huéng ddy nd vE (cy cing vin chiéu dong dien nhu ci, néu hat tai dién tich dién ‘bén trai. dudng, né sé bj dén vé canh phai, va dién thé d diém y sé cao hon. 13 Tinh trang can bang nhanh chéng hinh thanh, Ive dién tang dén vA cudi cing né ba trl hoan toan luc tit, Khi da can bang, Ive do ti tru’ng B va lye do dién truong E gay ra can bang véi nhau. Cac électron lai troi ti phia mép dudi len phia mép trén trang gidy, khong may may bi léch sang trai hoac sang phai Dien trugng E duoc hinh thanh gan lién v6i Aigu dién thé Hall V, cho bai cong thie E als Ta cd thé do duge V bang cach n6i mot von ké gia hai diém x va y trén hinh 30-10b. Ti chiéu phan cye ca V, ta cd thé suy ra dau cia hat tai dién. Ta hay xem vi sao lai nhu vay ‘Tren hinh 30-10b, ta gid dinh hat tai dien la électron tich dign am. Néu dien tich ciia hat tai 1a duong, chiéu cla v, va E bj dio nguge nhung chiéu cia F, va Fy, van khong déi nhu trén hink ve 30-10c, Nhu vay dong hat tai mang dién duong sé bi day sang phai, dé lai céc dién tich am khong bj bi tri d ben trai. Chiéu cia hieu dien thé Hall V se ngugc véi khi cdc hat tai tich dien am, ‘Trong chuong 28, ta thudng coi céc hat tai dién la tieh dién duong, nhung thyc te ta lai thay 1a chung tich dién am. Doi voi phép do dong va hiéu dién thé, thi dau ciia dien tich ctia hat tai dién khong gay ra diéu sai khdc gi. Tuy nhién hiéu wg Hall la mot trugng hop ma du cia dién tich ciia hat tai eo gay ra nhiing hién tugng khée nhau. Bay giv la phan khdo sét dinh lugng. Khi luc dién va luc ti can bang nhau, (hinh 30-10b), phuong trinh 30-5 va 30-7 cho ta COE = (- evs. (30-13) Tu phuong trinh 28-7, ta tinh duge t6c dd troi vy Ji = Te = el’ (30-14) trong dé J (= i/A) la mat do dong trong giai déng, va A la tiét dién vudng géc v Dong ket qué eta bai toan mdu 26-2, thay E bang 3 trong phuong trinh 30-13 va vy bang gid tri tinh ti 30-14, ta duge d Bi Bi Vie’ trong dé U(= Ald) la chiéu day ciia gidi déng. Nhu vay ta tim duge n lA mat do céc hat tai dien ti nhiing dai lugng 6 thé do duge. Cung c6 thé ding higu tng Hall dé do tryc tip t6c dO troi vy ciia hat tai dién ; ‘Ta nhé rang nd vao cd cm/gid. Trong thi nghiém rat tai tinh nay, gidi kim loai duoc day cho chuyén déng nguge chiéu voi van téc troi cla hat tai dién trong tit trudng. Ta sé chinh van t6c dich chuyén cia giai kim loai cho téi khi hiéu dién thé Hall bién mat. Trong diéu kien dy van t6c cia gidi kim loai bang va nguge chiéu véi van téc cia cae hat tai dién, do dé van téc cha hat tai di¢n so vdi tic truong bang khong, va khong cdn hiéu tng Hall nifa. Higu dng Hall da va van dang la mot phuong tién rat hiu hiéu gidp ta tim hiéu sy din dién trong kim loai va ban dan. Tuy nhién dé gidi thich day da cac hién n= (30-15) 14

You might also like