l IsI TRANSFERi VE SOGUTMA YUKUNUN HESABI 1.1. ISI TRANSFERININ TANIMLANMASI VE TURLERI Ist twansferi konusu bugun muhendisligin tum dallarinda uygulama sabast bulmakta ve fakat denilebilir ki Makine Muhencisliginde bu daha da genig olmaktadir. Makine Muhendisi, 1st transferi ilmini ssitma, sogutma, Klima, havalandirma konularndan bagka igten yanmalt motorlarda, bubar tretiminde, 1s1 degistirgeclerinin dizayminda ve makine mihendisliginin daha pek cok dallarinda geni olgtde kullanmaktads. Iu transferi teorisi genig Olgtde ilesi fizik ve ileri matematik uygulamalan ile irdelenebilmekte, cogu problemlere ancak basitlestirmek suretiyle ve baz: Kabuller yapmak curetiyle matematikeel bir gdziim zetisilebilmektedir. In transferi teorisine girmek bu metnin gayesi disinda olup burada sadece isi transfesi tirlerinin okvyucuya hatrlatimasi ile yetinilecektic Sogutma isleminin gerceklestirilmesinde sogutma sisteminin bircok yerinde 1st alisverisi olay meydana gelir ve sogutma sahasinda 1st transferi baght bagina en genig yeri tutmaktadir. Soguk odalarin 1s1 yalstimindan evaporator ve kondanser dizaynina, soguk odada muhafiza edilen gepitli tir maddelerden komprecér givdesindeki ss: akumlarina kader sogutma sisteminin hemen her elemaninda 1st transferi olay: meydana gelmektedir. Once, sogutulan ortamin kendisi 1st transferi olayina maruz kalir ki bunun nedeni, sogutulan ortamin normal olarak civar hacimlerden daha soguk olmasi ve ssinmn civar hacimlerden sogutulan ortama dogru bir akg meydana getirmesidir. Sogutulan hacme giren 11, soguk odanin kendi iginde bulunan veya meydana gelen si ile (sogutulan mal, aydinlatma, motor, insanlar, vs) ve kapt acilmalarnda meydana gelen dig hava sikilasyonunun asisyla bites ve cogabr. Evaporatér/sogutucu tarafindan alinip sogutucu akijkan/sogutkan maddeye gesirilen ve "Sogutma Yok" dive adlandinlan bu toplam ist, buhar sikistirma cevriminde Lompresor tarafindan sikigturma islemiyle kondansere sevk edilir. Kondanser, evaporatorden alan ist ile kompresortin sukistirma islemi surasinda harcanan enerjinin 1st! kargiligi toplamim sogutma gevriminden uzaklagtirie. Gérildast gibi, ss: transferi sistemia bircok elemaninda defalarca meydana gelmektedir. Aynica, sogutucu akiskanin sistemin degisik yerlerinde sivi veya gaz hhalde olugu ve konum degisikligine ugramas: swrasmda "Katle Transferi" olay: ile de kargilagil ki yogusma (kondanzasyoa) ve bubarlagma (evaporasyon) diye adlandinlan bu olaylar kutle transferinin sekiz degisik tirtinden sadece ikisidir. Ist transferi olays 3 degisik gekilde olmaktadsr ve bunlar a) Kondikstiyon (Iletim) b) Konveksiyon (Tagima) c) Radyasyon (Iguma), diye adlandinlmaktadu. Ist, bir enerji tiiridiir ve sinin transferi de gene Termodinamigin 1 ve 2. kanunlar: altinda meydana gelmektedis. Her tig ist transferi tirtinde de bir stcaklik farks gerekmelcte, 1st yiksek sicaklik tarafindan algak sicakisk tarafina dogm akmakta ve bir kaynais terk eden isi miktart nu alan clemanlarin ss artigina egdeger olmaktadke1.1. Kondi ‘stiyon Ist Transferi Is, katlenin bir yerinden baska bir yerine atomsal seviyede, kinetik enerji geklinde tagnarak iletilir. Bu olaym, gaz kutlesinde molekollerin elastik carprsmast ile; sivilarda ve yalitkan kat malzemelerde kafes sisteminin boyuna salmimlar: ile: metallerde ise aynen elektrik akim gibi serbest elektronlann hareketiyle meydana geldigi varsayilmaktadur. Fransiz fizikeileri Fourier ve Biot 1822 yilinda kondikstiyon 1st transferint asagidaki sekilde ifade etmistir, Qt or Burada, birim zamanda (dr), teliri bir alandan (A) belili bir yonde (x) geven :sinia, sicaklie (® gradiyenti (/ a) ile dogru orantil: ve gegis alanina (A) dikey oldugu, 1st gecis yoninin Lax) sicaklgin azaldigt yone dogma (- igaretinin anlam:) oldugu ifade edilmektedir Stcaklik gradiyentinin egimi 1s gecirme (konduktivite) katsayisina (2) gore degigmektedir Zamana bagh olarak sicakliklann degisime ugramasi, isin burden fazla yonde hareket etmesi ve ist gesirme katrayrimin kutle iginde degisik dogerler taymasi gercek ist tronsferi uygulamalaninda daima olasidir. Aynica, kondikstyon ssi gecirme katsayis sicaklik degisimlerinden de etkilenmektedir. Ancak, bu gibi problemlerin matematiksel cozimb cogu zaman ok karmagik ve bazan da belinsizdir. Bu nedenle, soguima sistemlerinin projelendirilmesinde sicakliklarin zamana bagh olarak degismedi8i. 1s1 gecirme katsayslarinin belirli bir malzeme icin tim katlede sabit kaldig varsayilarak hareket edilmektedir. Bu sartlarda, bir kati malzeme veya hareketsiz durumdaki akiskandan Konéiksiyon yolu ile gegen ist transferi agagidaki gekilde olacakeur (1) Sogutma uygulamalannda en cok rastlanan malzemeler igin yaklagik kondoktif 1s1 gecirgenlik katsayilan (,) asagida verilmektedir. Tablo 1. 3. Degerleri keal/h.°C.m (x= 00 cm kalmhk igin ve normal oda sicakhklarinda) ‘Malzemenin Cinsi (@)_[ Malzemenin Cinsi @) Silica Aeroiel 0.01 | Biriket_Dolu-Curofdaa- | 5 75 3_| sert Poliuretan 0.02 | Biriket-Dolu-Kum ve kites | 5 55 0 | hare (Camytini, Styropor, Mantar 8 Kireg Harg 0.75 Ruberot 0.12 | Cam-Ortalama 080 Kereste-Yumugak (Cam Ladin, 012 | Doveme-Kare Mezaik | 5 gg Koknar, Ihlamus, Sunta) ~ | Fayans Kereste-Ser: (Gtrgea, Disbudak 015 | Deseme-Groteton veya || 1, Ceviz, Kayim) 5 | Tesviye tetonu Bitim veya Katranls kanavige Oi | Doseme-Sap betonw 720 Biriket-Dolu-Hafif Betondan y=800 | 5 ,, | Doseme Blokaji, Mozaik, | , « 5 50 Kem 8 Biriket Dolu-Halif Betoadan y= 1200 | 0.43 | Cimento Han 120 Biriket-Dolu-Hafif Betondan y = 1600 | 0.68 | Beton-120 130Biriket Deliki, half ageega 0.50 | Beton 160 L75 Biriket-Delikli, hafifagrega y= 140 | 0.60 | A&" ‘2b Tuslar (Granit. | 49 ‘Mermer vs.) Biriket- Delikli, hafif agrega Ug sira 315 bogie erega UE 0.48 | Kursun (saf) 5 Tugla-Delikli y = 1000 Keim 0.40 | Celik (Onalama) 39.0 Tugla-Delikli y = 1200 Keim’? 0.45 | Demir (Sag. profil, vs) ° Tudla-Delikli y = 1400 Kg’m* 0.52 | Demir (%99.9 saflikta) 60 ugla- Dolu- Hafify = len? -, | Piring (2670 Bakr, %30 ‘Tugla-Dolu-Hafif y = 1200 Kg! os | Oi 90 ‘Tula Dolu Hafify = 1400 Keim 0.52 | Cinko (0299.8 Sailikta) O75 . - ‘Alominyum (99 Tugla-Dolu-Nomnal y = 1800 0.68 | Sanus) 170 . ‘Aluminyum (7099.7 Tufla-Dolu-Agur y 2 1900 0.90 | Safes) 196 Kiremit y = 2000 0.90 | Bakur (0699.9 Saflukta) 326 Dis cephe Kapl Tudlas: 1.12 | Gams Saf) 360 Tablonun, kondiktif 1s: gecirgenli3i en disik olan malzemeden (Silica Aerogel) baslavarak gittikee artan degerleri sahip malzemelere gore siralanmis oldugu dikkati cekecektir. Ayrica verilen Balik - 675 Seftali 055 620 Elma 335 380 Tavuk - 220 Greyfort 590 360 Uzom 315 85) Limon 640 595 Mallarin en uygun istif yukseklikleri de bir fikir vermek bakimmndan asagida gosterilmektedir. ‘Yumurta-Ahsap sandikta 430m Elma-Kutulanmis 4.00 m Uzim-Kutulanmss 430m Konserve Kutulari (Karton Amb.) 4.50-5.50 m Tereyagi, Kutulanmis 4.00-4.50 m Donmug meyve-sebze (Karton kutularda) 3.00-6.00 m Donmus meyve suyu konsantre 5.50 mt,Hindi-Takriben 36 kg. Kutularda 550m Kemikli et, elyaf, karton kutularda ve yatik istiflemede 3.80-5.50 mt Soguk odalarda muhafiza edilecek maddelerin muhafaza sekli, scakhk ve nem seviyelerindeki farklihklanin etkisi ve bunlarla ilgili diger bazt hususlar asadida verilmektedir Sigir Eti: Ortalama govde agirlig 280 kg civarindadsr. Kesimden once 39 °C olan govde sicakhg: kesimden hemen sonra yikselir. Soguk odaya giriste en yiksek sicaklik govdenin but kismsada ve 41 °C civarinda olup bu sscaklik genelde soguk odaya gisig sicakliés olarak alinmaktadir. Her bir govde igin 3.5 kg civannda yikama suyunun da soduk odaya girdigi kabul edilir. Aynica, govdeye bez saniirsa (hafif tuzlu su ile sslatilarak sardlar) bez ile 2.7 kg ilave suyun soguk odaya girdigi hesaplanmalidir. On sogutma odalarinda, soguk odaya gitiy anndan itibaren govdenin 20 saatte 36.1 ‘C"den 8.3°C’ve (At = 27.8 °C) sogutuldugu kabul edilebilir Aynica (3.5 ~ 2.7 = 6.2 kg) civaninda suyun buharlastinlacags unutulmamalidur. Bekletme odalarinda ise gbvdenin 24 saatte $3 *Ciden 4.1 *Cye (At = 4.2 °C) ditgiirilecesi kabul edilmektedir. On Sogutma Odalar: icin: Evaporator kanat aralig: 7 ile § mm; hava debisi, her m’ sogutucu alin alan icin 4575 ile 13720 m°/h alinabilir. Evaporasyon-Oda stcaklik fark: : 5.6°C Evaporator hava giris-cikig sicaklik fara = 21°C Evaporator ist gecirme katsayrst - 18 keal/h’Cm’ veya K x At= 100 keal hm’ civarinda alinabilir. On cogutma odalarina mal yiikleme hizs dakikada 1.2 govde, kecilmig govdelerin donma stresi ise, Ofleme hava sicakligina ve istiflenme gelline gore 20-40 saat arasinda olmaktadur. Dana ve Kuzu Ett: Kuzu govdesi ortzlama 23 kg (18-36 kg), koyun govdesi ortalama 57 kg olarak alimaktadir, Ancak, memleketimizdeki agurhklar bu degerlerin oldukca altindadu. sogutma stiresi kuzu igin 4-6 saat alinabilir. Kuza govdelerinin soguk odaya girig sicakliis (arka but iginde olgilen sicaklik) 37 ile 39 °Cdur. On sogutma surasinda govdeler bisbirine temas etmemelidir. Oda sicakligt +1.1 °C (maks. 33 °C) ve sogutucu-oda sicaklsk farks 5.6°C civarmnda olmalidsr, ilk 4-6 saat stiresince soguk oda hava degisimi saatte 50-60 defa olabilir. Daha sonra szatte 10-12 hava dedisimine diyirilmelidir. Soguk odaya giristen 12-14 saat sonra govde stcaklsgs +1 ile 2 °C'ye dagtirilmtg olmalidir. Dana eti de aynen kuzu govdeleri gibi soguma siresi ve sicakliklan gerektirmekte ve her govde 4) ke civarunda gelmektedir. Domuz Ext: Ortalama govde aguligs 80 kg civanndadw. Kesim sourasi govde scakhg 38 ile 41°C olmaktadir. On sogutma odalarinda soguma stiresi 12 ile 18 saat arasinda +3 ile 4 °C've distrilmek azere hesaplanabilir. Soguk odada ask: ray: yoksekligi yerden 2.75 m cengel araligi 75 cm alinmalidir. Sogutucw/evaporat6r-oda havasi sicakliéi fatks $ ile 7 °C arasinda olmalider. Diger Etler: Ciger, yorek, bobrek, beyin, dil, igkembe, bag, vs. gibi mubtelif sakatatlann soguk odaya girig sicakligi 38 °C almabilir. Bunlar siratle 0 ile ~1 °C'ye sogutulmaludr ve souk odada saatie 50 hava degisimi saglanmals, sogutucu-oda havast sicaklik farks 5.5 *C civarnda olmalidir. Bu gartlar altinda soguma zamant 10 ile 12 saat olmaktadi. Ancak, hizlt sogutma usult uygulanmak suretiyle zaman tasarrufu ve hacimden daha fazla yararlanmak mmiimbtindtir. Hezl: sogutma icin, -21 °C aifleme havass sicakligi ve mal tzerinds 2 5 ile S m/s hhava hizi saglanmalidir. Soguma stiresi 0.5 ile 4 saat arasinda olacaktir. Dondurmak igin -29ile -49 °C oda sicaklginda ve mal tzerinde 2.5 ile $ m/s hava biz: saglandséinda, malin paketlenme ve istif durumune gore 16 ile 20 saatte -18 *C’ye sogutulabilecebtir. Bir baska dondurma usula kreyojenik uygulama olup CO> ile yapir ve bu, malin nem kaybunt ve bazblme nispetini asgari seviyeye indirir. Burade Koausu gegen sakatat tUrtnden mallann ssinma isist C= 0.75 kcal/ke®C civaninda alinabilir Etler igin genel olarak | haftaya kadar olan kisa siieli muhafaza odalarinda sicaklik 0 ile +1.1 °C ve uzun streli donmuy muhafiza odalarinda ise -18 °C'nin altinda olmalicir. Etin cabuk dondurulmas: ve rutubeti gecirmeyen ambalajla paketlenmesi nem/agurlik kaybum oxledit gibi muhafaza stresinin uzaulmasin: da saglar. Dondurmagok tinelleri -29 ile -40 °C sicakhkta muhafaza edilmeli ve sogutucu-oda sicaklik farks 5.7 ile 8.3 °C arasmda olmalidur Ayrica, oda girislerine boltinmtis bir hol hacmi ve otomatik kapt konulmalidir. Donmus muhafaza odalarinda ise oda sicakligs -18 ile -26 °C arasinda olmalidir. Cogunlukla -18 *C yeterli olmakta, -21 °C ise uzun sireli ve toptan satiga dayalt donmug muhafaza odalan icin ideal stcaklik olarak kabul edilmektedir. Ancak, -29 °C'nin tizerindeki sscakliklarda muhafaza edilen donmus mubafaza odalannda oda sicakhk defisiminin simrlan +0.5°C siminim asmamalidir. -29 °C’dea daha disik sicakliklarda ise bu degisimin fazla etkisi gortlmemektedir. Donmus et mubafaza odalanada "Boru-serpantin'" tipi evaporatér en uygun sogutucu tipi olmaktadsr. Pilig ve Tavuk: Kesimden sonraki govde sicakligs 24 ile 35 °C arasinda degigmektedis. Etin bozulmamas: igin, govde buybklugone gore, aaguda gosterilen sbreleri iginde ~$ °C'nin altima sogutulmast (Chilling) gerekir. 2kg’'s kadar gOvdeler mak. 4 saatte = +4° C'ye 2-4 kg'a kadar govdeler mak. 6 saatte ¢ +4°Cye 4kg.'m zerindeki govdeler mak. § sastte < +4°C'ye Sogutma usuld olarak gogualukla buzlu su tanklanna daldwarak sogutma (continuous immersion chilling) uygulanmaktadi. Bu suretle 0.33 ile 0.66 saatte gévdeain ~32 °C’den ~4 °Cye sogutulmast mimkin olabilmektedir. Diger sogutma usulleri: Soguk su piskirtme suretiyle sogutma (Water Spray Cooling) sok tinelinde sogutma (Air Blast Chilling), donmus karbondioksit piskirterek sogutma (CO) snow spraying), swv1 azot pliskiirterek sogutma (Liquid Nitrogen Spraying) seklinde swralanabilir. Govdelerin donmus mubafazast isteniyorsa, donma islemi ne kadar cabuk ve lasa stirede sonuclandrilirsa 0 kadar iyi netice aliamaktads, iyi neticeden maksat etin gorlinta, lezzet ve korpeligini taze sekline en yakin durumuyla koruyabilmektedir. Tavuk ve hindi etini dondurmak tzere (2) ok tinelinde -29 ile -40 *C sicakhginda ve 1.5 ile S m/s (ort. 2.5 m/s) hizda hava akumina sokmak (b) -29 °C’de Kalsiyum Klorir salamurasina éaldirmak, usilleri_uygulanmaktadir. Salamuraya daldirma uygulamasindan asagidaki somuclar alsamaktadhr. Temizlenmis pilig -29 °C salamurada 0.3 ile 0.5 saatte donmaktadsr 5.5 kg temizlenmis Hindi salamurada 5 saatte donmaktadur. 11 kg temizlenmis Hindi salamurada 7 saatte donmaktadir. Hava akumu (sok tineli) ile dondurma vygulamasinda ise asagidaki degerler elde edilmistr: al) Hava ile dondurma; 23 ile 3.6 kg agurbta tavuk, 2.3 ile 2.8 m/s hava huznda 0 ile ~2 °C'den -4 °C gbvde ic stcakligina: -50 °C hava sicakligs ile 1.75 saatte inmektedir (donmaktadir) -40 °C hava sicaklgs ile 2.25 saatte inmektedir (donmaktacie) -30 °C hava sicakligs ile 3.00 saatte inmektedir (donmaktadir)