Bab

6 Cahaya dan Optik

Light and Optics

Pembiasan Cahaya
6.1 Refraction of Light

Nota

1. Pembiasan ialah pembengkokan cahaya merambat melalui medium yang berbeza ketumpatan optik
disebabkan oleh perubahan halaju cahaya.
Refraction is the bending of light passes through medium with different optical densities due to the change in
velocity of light.
2. Pembiasan cahaya dalam medium yang berbeza ketumpatan optik adalah seperti berikut:
Refraction of light in medium with different optical densities are as below:
(a) Sinar akan terbias mendekati garis normal jika merambat dari medium kurang tumpat ke medium
lebih tumpat.
Light refracts towards normal line when travels from less density to denser medium.
(b) Sinar akan terbias menjauhi garis normal jika merambat dari medium lebih tumpat ke medium kurang
tumpat.
Light refracts away from normal line when travels from denser to less dense medium.
(c) Sinar tidak dibiaskan jika merambat sepanjang garis normal.
Light does not refract when travels along normal line.
3. Contoh fenomena pembiasan cahaya
Example phenomenon of refraction of light
(a) Saiz huruf yang berbeza di bawah blok kaca.
Different size of letters under glass block.
(b) Matahari terbenam
Sunset
(c) Penyedut minuman kelihatan bengkok di dalam air.
Bending of straw in water.
4. Indeks biasan adalah kebolehan medium membengkokkan cahaya apabila merambat dari udara ke suatu
medium.
Refractive index is a light bending ability of a medium as the ray enters its surface from the air.
5. Definisi indeks biasan, n: Nisbah laju cahaya di dalam vakum kepada laju cahaya di dalam medium.
Definition of refractive index, n: The ratio of speed of light in vacuum to the speed of light in the medium.
6. Hukum Snell / Snell’s Law

n1 sin 1= n2 sin 2 Apabila medium 1 ialah udara (n1 = 1)

n2 sin 1 When medium 1 is air (n1 = 1)
— –=
——–– si
n1 sin 2 n=— —
ni
di mana/where: –
n1 = indeks biasan medium 1 sin r
refractive index medium 1 i = sudut tuju dalam udara
n2 = indeks biasan medium 2 incident angle in air
refractive index medium 2 r = sudut biasan dalam medium 2
1 = sudut tuju refractive angle in medium 2
incident angle
2 = sudut biasan
refractive angle

7. Indeks biasan juga boleh ditentukan menggunakan hubungan antara dalam nyata, H dan dalam ketara,
h.
Refractive index also can be determined using the relationship between real depth, H and apparent depth, h.

169
 Fenomena dalam nyata dan dalam ketara.
1. Dalam nyata ialah jarak
Real depth and apparent depth phenomena.
objek dari permukaan air.
Real depth is distance of
Udara object from surface of water.
Air 2. Dalam ketara ialah jarak
Air imej dari permukaan air.
Water
Apparent depth is distance
of image from surface of
Dalam ketara water.
h
Apparent depth
Imej
3. Indeks biasan
Image Refractive index
H Dalam nyata
Real depth Dalam nyata / Real depth
n = ————————————
Objek Dalam ketara
Object
Apparent depth
Batu
Stone
n=
H
—
h
Rajah/Diagram 6.1
Seketul batu kelihatan lebih dekat dengan permukaan air.
A stone appears closer to the surface of water.

A Fenomena pembiasan cahaya

Refraction of light phenomenon

1. Lengkapkan rajah dan jadual di bawah untuk mengenal pasti terminologi penting dalam pembiasan cahaya.
Complete diagram and table below to determine important terminologies in refraction of light. TP 2

Sudut tuju
Angle of incident
Sinar tuju
Incident ray
Garisan normal
Normal line
i
Medium 1
Medium 2
Sudut biasan Sinar biasan
r
Angle of refraction refracted ray

Terminologi / Terminology Penjelasan / Explanation

Garis normal Garis berserenjang dengan sempadan
Normal line Line perpendicular to the boundary

Sinar tuju Sinar pada medium pertama

Incident ray The ray in the first medium
Sudut tuju, i Sudut antara sinar tuju dan garis normal
Angle of incident, i Angle between incident ray and the normal line
Sinar biasan Sinar pada medium kedua
Refracted ray The ray in the second medium
Sudut biasan, r Sudut antara sinar biasan dan garis normal
Angle of refraction, r Angle between the refracted ray and the normal line

1
 2. Lengkapkan rajah di bawah untuk mengenal pasti pergerakan cahaya melalui dua medium yang berbeza
ketumpatan optik.
Complete diagram below to determine the travelling of light through medium with defferent optical densities. TP 3

Laluan cahaya melalui dua medium dengan

ketumpatan berbeza Garis rujukan
Reference line
Normal
Light path throughNormal
two medium of different
Normal
densities
Kurang tumpat i
Kurang tumpat
Less dense r
Less dense Kurang tumpat
Lebih tumpat Less dense
Lebih tumpat Denser
Denser r
Garis rujukan Lebih tumpat
Reference line Denser

• Cahaya tidak • Cahaya • Cahaya membengkok

bengkok. menjauhi garis normal.
does not mendek garis
Light bent. ati Light bends away from
towar t
• Laju cahaya menurun normal. the normal line.
.
Speed of light decreases .
Light • Laju cahaya meningkat .
• i = r = 0° bends menur . Speed of light increases .
normal un
line. . • ir

B Indeks biasan, n
Refractive index, n

Lengkapkan rajah di bawah.

Complete the diagram below. TP 2

Didefinisikan sebagai:
mengurangkan
Defined as: Indeks biasan yang besar akan laju
laju cahaya dalam vakum mendekati
cahaya. Jadi, cahaya akan bengkok
speed of light in vaccum normal.
n = ————————————
laju cahaya dalam medium decrease
Large refractive index will the speed of
speed of light in medium
towards
light. Thus the light will bend the normal.

Unit: Formula:
Tiada unit / Indeks biasan, n c
no unit Refractive index, n n=—
v

Menunjukkan kemampuan medium untuk membengkokkan

cahaya apabila sinar cahaya memasuki permukaannya dari udara.
It indicates the bending ability of the medium as the ray of light enters
its surface from the air.

1
C Hukum Snell
Snell’s Law

Lengkapkan hukum pembiasan dalam rajah di bawah.

Complete the law of refraction in diagram below. TP 2

Hukum pembiasan
Law of refraction

Sinar tuju, sinar biasan dan normal bertemu pada satu titik tuju dan berada pada satah yang sama.
Hukum
The incident ray, the refracted ray and the normal meet at one point of incidence andSnell
all lie/ Snell’s law: plane.
in the same
sin i (dalam vakum / in vaccum)
n = —————————————–
sin r (medium)

D Dalam nyata dan dalam ketara

Real depth and apparent depth

1. Pada rajah berikut, lukiskan satu gambar rajah sinar dari

titik P ke mata untuk menunjukkan bagaimana kaki
budak itu kelihatan pendek.
In following diagram, draw a ray diagram from point P to the
eye to show how the legs appear shorter. TP 3

Rajah/Diagram 6.3
2. Rajah berikut menunjukkan sekeping duit syiling terletak Normal
Normal
di bawah blok kaca. Lengkapkan rajah sinar untuk
menunjukkan bagaimana imej terbentuk.
The diagram shows a coin under the glass block. Complete the
Blok kaca
ray diagram to show how the image formed. TP 3 Glass block
Sinar
Imej cahaya
Light ray
Image

Syiling
Coin
Rajah/Diagram 6.4

UjiKendiri6.1
1. Indeks biasan air ialah 1.33. Berapakah laju cahaya dalam air Penyelesaian / Solution:
jika lajunya dalam udara ialah 3.0  108 m s-1. 3. 0 
1.33 = — — 8
The refractive index of water is 1.33. What is the speed of light in 10
—
water if its speed in air is 3.0  108 m s-1. KBAT Mengaplikasi —–
v
v = 2.26  108 m s–1
2. Sinar cahaya bergerak dari udara ke berlian. Penyelesaian / Solution:
Light ray travels from air to diamond. KBAT Menganalisis
(a) i = 45°
45° Udara (b) r = 17°
Air
sin 4 5°
73° (c) n = — — —
Berlian sin 17°
Diamond
= 2.42
Hitung / Calculate the
(a) sudut tuju / incident angle
(b) sudut biasan / refracted angle
(c) indeks biasan berlian / refractive index of diamond

172
 3. Rajah berikut menunjukkan sinar cahaya bergerak dari kaca Penyelesaian / Solution:
ke udara. Indeks biasan kaca ialah 1.51 dan laju cahaya di si n r
(a) 1.51 = — — —
udara ialah 3  108 m s–1. sin 25
The diagram shows a light ray travels from glass to air. The
r = 39.7°
refractive index of glass is 1.51 and the speed of light in the air is 3
3 
 108 m s–1. (b) 1.51 = — — 8
10
KBAT Menganalisis
—–
v
v = 1.99  108 m s–1

Hitung / Calculate the

(a) sudut tuju, r
angle of refraction, r
(b) laju cahaya dalam kaca
speed of light in glass
4. Rajah berikut menunjukkan sinar tuju pada prisma dengan Penyelesaian / Solution:
indeks biasan 1.52.
The diagram shows an incident ray on a glass prism with refractive (b) Sudut tuju / Incident angle = 40°
index 1.52. si n r
KBAT Menganalisis 1.52 = — — —
sin 40°
40° r = 77.7°

50°

(a) Lengkapkan gambar rajah sinar untuk menunjukkan

pergerakan cahaya.
Complete the ray diagram to show the travelling of light.
(b) Kira sudut tuju dan sudut biasan apabila cahaya bergerak
dari prisma kaca ke udara.
Calculate the incident angle and the refractive angle when the
light travels from the glass prism to the air.

5. Sekeping syiling diletakkan di bawah sebuah bongkah kaca. Penyelesaian / Solution:

Seorang pelajar melihat pada bongkah tersebut dan melihat 4
imej bagi syiling sebagaimana ditunjukkan dalam rajah. n=— —
2.5
Hitungkan indeks biasan bongkah kaca itu.
A coin is placed under a glass block. A student looks at the glass n = 1.6
and saw the image of the coin as shown in the diagram. Calculate
the refractive index of the glass block. KBAT Mengaplikasi
Blok kaca
Glass block
Pemerhati
Observer

Imej
4 cm
1.5 cm Image
Syiling
Coin

6. Rajah berikut menunjukkan seekor kucing melihat imej

seekor ikan di dalam air.
The diagram shows a cat is looking at image of the fish in the water.
(a) Lukis rajah sinar daripada mata kucing untuk
menunjukkan kedudukan sebenar ikan tersebut.
Tandakan kedudukan itu dengan ‘X’.
Draw the ray diagram from the cat eye to show the actual
position of the fish. Mark the position with ‘X’.
KBAT Menilai X

17
 (b) Laju cahaya dalam air ialah 2.25 × 108 m s–1 dan laju cahaya dalam udara ialah 3.0 × 108 m s–1.
The speed of light in water is 2.25 × 108 m s–1 and the speed of light in air is 3.0 × 108 m s–1.

(i) Hitung indeks biasan bagi air. (ii) Hitung kedalaman sebenar bagi ikan di
Calculate the refractive index of water. dalam air jika kedalaman ketaranya ialah
2.3 m.
Penyelesaian / Solution: Calculate the real depth of the fish in water if
3  10 8 the apparent depth is 2.3 m.
n = ———–—
2.25  10 8 Penyelesaian / Solution:
= 1.33
H = 1.33  2.3
= 3.06 m

6.2 Pantulan Dalam Penuh

Total Internal Reflection

Nota
1. Sudut genting, c, ialah sudut tuju dalam medium lebih tumpat apabila sudut
biasan dalam medium kurang tumpat ialah 90o.
Udara
Critical angle, c, is the angle of incidence in denser medium when the angle of refraction
Air
in less dense medium is 90o.
i r Kaca
2. Hubungan antara sudut genting dan indeks biasan medium diberi oleh rumus: Glass
Relationship between critical angle and refractive index of medium is given by the
Sinar cahaya
formula: Light ray

1 Rajah/Diagram 6.7
—
—
di mana / where n sin c
c = sudut genting / critical
angle
3. Syarat untuk pantulan dalam penuh berlaku adalah:
Condition for total internal reflection to occur are:
(a) Sinar cahaya bergerak daripada medium lebih tumpat ke medium kurang tumpat.
Light ray travels from denser medium to a less dense medium.
(b) Sudut tuju lebih besar daripada sudut genting.
Angle of incidence greater than the critical angle.

A Sudut genting dan pantulan dalam penuh

Critical angle and total internal reflection

Berdasarkan rajah di bawah, lengkapkan peta I-Think untuk menjelaskan bagaimana pantulan dalam penuh terjadi.
Based on diagram below, complete I-Think map to describe how total internal reflection occurs. TP 2

Normal
Normal Normal

Tidak terbias
r Sinar terbias terbias Udara/ Air
Sinar Not refracted
Udara/ Air Refracted ray Udara/ Air r = 90° Refracted ray
Kaca/ Kaca/ Glass
Kaca
Glass i
Glass
i i=c >
c

Sinar tuju Pantulan dalam penuh

Sinar tuju Sinar terpantul lemah Sinar tuju Sinar terpantul lemah
Incident ray Total internal reflection
Incident ray Weak reflected ray Incident ray Weak reflected ray

Rajah/Diagram 6.8(a) Rajah/Diagram 6.8(b) Rajah/Diagram 6.8(c)

17
 Apabila cahaya bergerak dari medium lebih Sebahagian kecil sinar tuju
tumpat ke medium kurang tumpat dipantulkan
ke dalam kaca.
Bagaimana (contohnya dari kaca ke udara), ia A small part of the incident ray is
pantulan dalam membengkok reflected inside the glass.
penuh terjadi? How menjauhi
total internal normal.
When light travels from denser medium to less
aw from
lebih kecil
Sudut tuju, i, adalah Apabila sudut tuju, i, semakin meningkat, sudut biasan
daripada sudut biasan, r. mening
smaller dan mendekati sempadan kaca-
The angle of incidence, i, is
When the angle of incidence, i, keeps on increasing, the angle of
than the angle of refraction, r. increa
al and thus approaches the glass-air

Ini adalah had sinar cahaya yang boleh dibiaskan Sudut tuju dalam kaca pada had ini
dalam udara kerana sudut dalam udara tidak boleh seba sudut .
9
. The angle of incidence in glass at this limit is
This is the limit of the light ray that can be refracted in air as t critical .
angle in air cannot be any larger 9 .

Sekiranya sudut tuju dibesarkan lebih jauh dan lebih besar Fenomena ini dikenali sebagai
dibiask teta dipantulk pantulan dalam penuh
sudut genting, cahaya tidak .
lagi ke dalam. This phenomenon is called
If the angle of incidence is increased further and greater than the critical total internal reflection
refract reflect .
the light is anymore but is .

B Fenomena semula jadi pantulan dalam penuh

Natural phenomenon total internal reflection

Lengkapkan rajah di bawah untuk menerangkan tentang fenomena semulajadi pantulan dalam penuh.
Complete the diagram below to explain about the natural phenomenon of total internal reflection. TP 3
1. Logamaya / Mirage

Pada hari panas, lapisan udara berhampiran tanah lebih panas . Awan
Cloud

On a hot day, the layers of air near the ground are hotter . Udara sejuk (lebih tumpat)
Cool air (denser)

Udara di lapisan yang lebih tinggi adalah lebih sejuk dan Udara panas (kurang tumpat)
Hot air (less dense)
lebih tumpat daripada udara berhampiran tanah.
The air at higher layers is cooler and denser
compare to the air near the ground. Lopak air
Puddle
Rajah/Diagram 6.9

Sinar tuju dari awan melalui lapisan udara

Pantulan dalam penuh Pemerhati
yang lebih tumpat kepada lapisan udara
terbias terjadi apabila sudut tuju melihat imej
kurang tumpat dan akan
lebih besar daripada sudut awan pada
menjauhi garis normal.
The incidence ray from the cloud passes through genting. permukaan jalan
denser air layer to a less dense air layer and will Total internal reflection seperti lopak air.
refracted occurs when incident angle is The observer sees
be away from the normal line.
larger the image of the
than critical angle. cloud on the

17
 2. Pembentukan pelangi / Formation of rainbow TP 3

Cahaya matahari terpantul pembiasan

Reflected sunlight Pelangi adalah disebabkan oleh ,
pantulan dalam penuh
Pantulan dalam penuh penyebaran dan cahaya di dalam
terjadi di belakang
titisan air.
Cahaya
matahari titisan refraction
Sunlight Total internal reflection Rainbow is caused by , dispersion and
occurs at the back
Pembiasan of the droplet total internal reflection
Refraction of light within water droplets.
Titis hujan
Raindrops

Cahaya putih dari matahari memasuki titisan hujan akan

terbias
Penyebaran dan tersebar kepada komponen warnanya
Dispersion
yang pelbagai.
The white light from the sun enters the raindrops will be
Rajah/Diagram 6.10 refracted
and dispersed into its various colurs
component.
Cahaya yang tersebar akan melanggar

bahagian belakang titisan dan

mengalami pantulan dalam .
The dispersed light will hit the back of the
total
and internal .

C Aplikasi pantulan dalam penuh

Application of total internal reflection

Lengkapkan rajah di bawah untuk menerangkan tentang aplikasi pantulan dalam penuh.
Complete the diagram below to explain about the application of total internal reflection. TP 3
1. Periskop berprisma / Prism periscope

Periskop dibuat menggunakan Sudut genting

Prisma bersudut
tegak dua prisma bersudut tepat yang prisma ialah
Right-angled prism diperbuat daripada kaca. 42°. The critical
Periscope is built using two right – angle of the prism
angled prisms made of glass.
is 42°.

Prisma bersudut Sudut tuju ialah 45° iaitu

tegak
lebih besar Pantulan dalam penuh
Right-angled prism daripada sudut
Rajah/Diagram 6.11 genting. terjadi.
The angle of incidence is 45° which is Total internal reflection
greater occurs.
than the critical
Ciri-ciri imej yang dihasilkan angle.
oleh periskop prisma.
Characteristics of image formed
by prism periscope. Kelebihan periskop prisma
berbanding periskop
cermin
Advantages of the prism periscope
Tegak Sama saiz dengan
Upright objek.
Same size as the object.
berganda
Maya lebih terang Tiada imej
Imej . terhasil (sangat jelas).
Virtua
l brighter multiple
The image is . No images
is formed (very clear).
176
2. Binokular / Binocular

Sinar cahaya
d
mengalami prisma. pantulan dalam penuh pada Kanta mata
Eyepiece lens
Light ray experiences t
total internal reflections at each
Prisma bersudut
tegak
Right-angled prism
Kedua-dua prisma adalah untuk menyongsangkan imej (songsang dan
songsang sisi). Kanta objek
Objective lens
The two prisms are to invert the image (inverted and laterally inverted).
Rajah/Diagram 6.12
teg
Imej
Kanta di dalam binokular juga menyongsangkan terakhir dalam binokular
, dibesarkan
Jadi, prisma menjadikan teg . songsang sisi
The lenses in the binoculars also invert the image. So, upri
The final image in binoculars , not

upri magnifi
prisms make the . inverted .

3. Gentian optik / Optical fibre

Gentian optik digunakan secara Teras dalam (indeks biasan

yang tinggi)
telekomunik
dalam dan Pantulan dalam penuh Inner core (high
Total internal reflection refractive index)
perubata
Optical fibre is widely used
telecommunicati
and medical

Teras luar (indeks

biasan lebih rendah)
Outer core (low
Indeks biasan teras dalam refractive index)
lebih daripada lapisan Rajah/Diagram 6.13
The refractive
high index of the inner core
than
Apabila sinar cahaya bergerak daripada dinding
the outer dalam yang lebih tumpat kepada dinding luar yang

melebi
sudut
tumpat pada sudut
Ketumpatan teras dalam adalah yang
berlak
lebih tinggi
daripada lapisan luar. When light rays travel from a denser internal wall to a
higher excee
The density of the inner core is dense external walls at an angle t
than the outer cladding. total internal
critical occu

Murah
Cheap
Kelebihan gentian
optik
Advantages of the Mudah dikendalikan
fibre optics Easily handled

Lebih banyak maklumat boleh dipindahkan

More information can be transmitted

177
4. Kilauan berlian / Diamond sparkle
Kebanyakan cahaya yang
memasuki berlian melanggar
bahagian sisi pada sudut
Sudut lebih tinggi Cahaya yang
daripada sudut
genting terpantul terpantul
berlian genting dan
menjadikan
ialah sepenuhnya.
berlian berkilau.
sekitar 24°. Most of the light that enter the
Reflected light
The diamond hit the side at the angle
critical greater makes a
than the
diamond
critical angle and are
Rajah/Diagram 6.14 totally reflected
.
Uji Kendiri 6.2

Rajah (a) menunjukkan kapal selam yang dilengkapi dengan alat optik Q. Rajah (b) menunjukkan struktur alat optik Q.
Diagram (a) shows a submarine equipped with an optical instrument Q. Diagram (b) shows the structure of the optical
instrument Q. KBAT Menilai
Sinar cahaya
dari objek
Prisma bersudut tegak
Light ray
Right-angled prism
from
Q object

Petak P
Pemerhati
Box P
Observer

Rajah/Diagram (a) Rajah/Diagram (b)

(a) Namakan alat optik Q. / Name the optical instrument Q.
Periskop / Periscope
[1 markah/mark]
(b) Pada Rajah (b), dua prisma kaca perlu diletakkan supaya objek dapat dilihat oleh pemerhati. Kedudukan satu
daripada prisma kaca itu adalah seperti yang ditunjukkan.
In Diagram (b), two glass prisms must be placed so that the object can be seen by the observer. The position of one of the glass
prisms is as shown.
(i) Lukis dan lorek prisma kedua dalam petak P pada Rajah (b).
Draw and shade the second prism in box P in Diagram (b).
[1 markah/mark]
(ii) Terangkan mengapa prisma-prisma dalam alat optik Q diletakkan seperti yang dilukis di (b)(i).
Explain why the prisms in optical instrument Q are placed as in (b)(i).
Pantulan dalam penuh berlaku. / Total internal reflection occurs.
[1 markah/mark]
(c) (i) Pada Rajah (b), lengkapkan lintasan sinar cahaya dari objek ke mata pemerhati.
Complete the path of the light ray from the object to the observer’s eye in Diagram (b).
[1 markah/mark]
(ii) Nyatakan satu ciri imej yang diperhatikan. / State one characteristic of the image observed.
Maya / Tegak / Sama saiz/ Virtual / Upright / Same size
[1 markah/mark]
(d) Indeks biasan prisma kaca ialah 1.52. Hitung sudut genting prisma kaca.
The refractive index of the glass prism is 1.52. Calculate the critical angle of the glass prism.
1
sin c = — —–
1.52
c = 41.14°
[1 markah/mark]

178
Pembentukan Imej oleh Kanta
6.3
Image Formation by Lenses

Nota
1. Terdapat dua jenis kanta / There are two type of lenses
(a) Kanta cembung atau kanta penumpu / Convex lens or converging lens
(b) Kanta cekung atau kanta pencapah / Concave lens or diverging lens
2. Contoh kanta
Example of lenses

Dwicembung Plano-cembung
Meniskus cembung MeniscusDwicekung
convex Plano-cekung Meniskus cekung
Biconvex Plano-convex Biconcave Plano-concave Meniscus concave
3. Kedudukan dan ciri-ciri imej yang dibentuk oleh kanta cembung dan kanta cekung boleh ditentukan
dengan melukis gambar rajah sinar.
The position and characteristics produced by convex lens and concave lens can be determined by drawing the ray
diagram.
4. Terdapat tiga langkah yang penting untuk melukis gambar rajah sinar bagi kanta cembung dan kanta
cekung seperti berikut.
There are three basic rays that are important to draw ray diagrams for convex lens and concave lens.
(a) Kanta cembung / Convex lens

2
3
I
O 2F F
F 2F

Jarak objek Jarak imej

Object distance, u Image distance, v

Rajah/Diagram 6.15
Mana-mana dua daripada tiga langkah adalah mencukupi untuk melukis gambar rajah sinar.
Any two of the three steps are sufficient to draw a ray diagram.

Sinar Penjelasan
Ray Explanation
1 Sinar cahaya dari objek, O, selari dengan paksi utama dibiaskan melalui titik fokus.
Light ray from the object, O, parallel to the principle axis is refracted through the focal point.

2 Sinar yang melalui pusat optik bergerak lurus tanpa membengkok.

The ray passing through the optical centre travels straight without bending.

3 Sinar yang melalui titik fokus dibiaskan selari dengan paksi utama.
The ray passing through the focal point is refracted parallel to the principle axis.

5. Titik persilangan sinar-sinar itu adalah kedudukan di mana imej terbentuk.

The point of intersection of the rays is the position where the image is formed.

179
 (b) Kanta cekung / Concave lens

3
2

O 2F F I
F 2F
v

Jarak objek
Object distance, u

Rajah/Diagram 6.16

Mana-mana dua daripada tiga langkah adalah mencukupi untuk melukis gambar rajah sinar.
Any two of the three steps are sufficient to draw a ray diagram.

Sinar / Ray Penjelasan / Explanation

1 Sinar cahaya dari objek yang selari dengan paksi utama dibiaskan seolah-olah ia
datang dari titik fokus yang terletak pada bahagian yang sama dengan sinar tuju.
Light ray from the object parallel to the principle axis is refracted as if it appears coming
from focal point which is located at the same side of the incident ray.
2 Sinar yang melalui pusat optik bergerak tegak tanpa membengkok.
The ray passing through the optical centre travels straight without bending.
3 Sinar yang melalui titik fokus dibiaskan selari dengan paksi utama.
The ray passing through the focal point is refracted parallel to the principle axis.
4. Titik persilangan sinar-sinar itu adalah kedudukan di mana imej terbentuk.
The point of intersection of the rays is the position where the image is formed.

5. Saiz imej yang terbentuk oleh suatu kanta bergantung kepada kedudukan objek dari pusat kanta.
Pembesaran linear, m, diberi oleh rumus:
The image size formed by lenses depends on the position of object from the optical center. Linear magnification,
m, is given by the formula:

v
m=— h
m = —–i
u hO

A Mengenal pasti kanta

Identify lenses

Gambar rajah sinar di bawah menunjukkan sinar selari melalui kanta cembung dan cekung.
The ray diagram below shows parallel rays passing through convex and concave lenses.

Gambar rajah sinar / Ray diagram

Titik fokus
Titik fokus Focal point
Focal point
Kanta cembung / Convex lens Sinar selari Kanta cekung / Concave lens Sinar selari
Paksi utama
Paksi utama akan menumpu Principle axis akan mencapah
Principle axis
F
apabila melalui F O apabila melalui
O kanta cembung. Paksi kanta kanta cekung.
Lens axis
Paksi kanta Parallel ray Parallel ray
Lens axis
will converge will diverge
Panjang fokus
when passing when passing
Panjang fokus through Focal length, f through
Focal length, f

Rajah/Diagram 6.17(a) Rajah/Diagram 6.17(b)

1
Lengkapkan jadual di bawah.
Complete the table below. TP 2

Terminologi Simbol Definisi

Terminology Symbol Definition
Pusat optik Titik di mana semua sinar yang bergerak melalui titik ini akan
Optical centre melalui kanta dalam garis lurus.
O
A point which all rays travelling through this point will pass
through the lens in a straight line.
Paksi utama Garis lurus yang melalui pusat optik, O, ke satah kanta.
–
Principal axis A straight line which passes through the optical centre, O, to the plane of the lens.
Paksi kanta Garis lurus yang menerusi pusat optik dan berserenjang dengan paksi utama.
Lens axis – A straight line which passes through optical centre and
perpendicular to the principle axis.
Titik fokus Titik di mana semua sinar selari menumpu.
F
Focal point A point where all the parallel rays converge.
Panjang fokus Jarak di antara titik fokus, F, dan pusat optik, O
f
Focal length The distance between the focal point, F, and the optical centre, O.
Jarak objek Jarak objek dari pusat optik, O.
u
Object distance Distance of the object from the optical centre, O.
Jarak imej Jarak imej dari pusat optik, O.
v
Image distance Distance of the image from the optical centre, O.

B Kedudukan dan ciri-ciri imej yang dibentuk oleh kanta

The position and characteristics of image formed by lenses

1. Lengkapkan rajah bagi pernyataan untuk ciri-ciri imej.

Complete the diagram for image characteristics statement. TP 2

Ciri-ciri imej
Characteristics of image

mengecil
Nyata atau maya Songsang atau tegak Dibesarkan atau
Real Inverted or upright
or virtual sama saiz
atau
diminished
Magnified or or
same size

Imej maya
Imej nyata Virtual image
Real Imej
imagemaya ialah imej yang tidak boleh terbentuk pada skrin.
Virtual image is the image that cannot be formed on screen.
Imej nyata ialah imej yang boleh terbentuk
Dalam gambar rajah sinar, imej terbentuk di bahagian yang sama dengan objek atau di belakang kanta.
pada skrin. In ray diagram, image is formed on the same side of the object or behind the lens.
Real image is the image that can be
formed on screen.
Dalam gambar rajah sinar, imej terbentuk di bahagian bertentangan dengan objek atau di hadapan kanta.
In ray diagram, image is formed on the opposite side of the object or in front of the lens.

1
2. Lengkapkan gambar rajah sinar dan nyatakan ciri-ciri imej yang terbentuk daripada kanta cembung.
Complete the ray diagram and state the characteristics of the image formed by the convex lens. TP 3

Gambar rajah sinar Ciri-ciri dan kedudukan imej

Ray diagram Characteristics and position of image

(a) u  2f Ciri-ciri / Characteristics:

• Nyata / Real
• Songsang / Inverted
• Mengecil / Diminished
2F F O F 2F

Kedudukan / Position:
• Imej antara F dan 2F / Image between F and 2F
• f  v  2f
(b) u = 2f Ciri-ciri / Characteristics:
• Nyata / Real
• Songsang / Inverted
• Sama saiz dengan objek / Same size as object
2F F O F 2F

Kedudukan / Position:
• Imej di 2F / Image at 2F
• v = 2F
(c) f  u  2f Ciri-ciri / Characteristics:
• Nyata / Real
• Songsang / Inverted
• Membesar / Magnified
2F F O F 2F
Kedudukan / Position:
• Imej lebih jauh dari 2F / Image further than 2F
• v  2f
(d) u = f Ciri-ciri / Characteristics:
• Maya / Virtual
• Tegak / Upright
• Membesar / Magnified
F O F
Kedudukan / Position:
• Imej terbentuk di infiniti / Image is formed at infinity

(e) u  f Ciri-ciri / Characteristics:

• Maya / Virtual
• Tegak / Upright
• Membesar / Magnified
F O F
Kedudukan / Position:
• vu

(f) u di infiniti / at infinity Ciri-ciri / Characteristics:

F O
• Nyata / Real
• Songsang / Inverted
• Mengecil / Diminished
F
Kedudukan / Position:
• Imej di F  Image at F
• v=F

1
3. Lengkapkan gambar rajah sinar dan nyatakan ciri-ciri imej yang terbentuk oleh kanta cekung.
Complete the ray diagram and state the characteristics of the image formed by the concave lens. TP 3
Gambar rajah sinar Ciri-ciri dan kedudukan imej
Ray diagram Characteristics and position of image

(a) u  f Ciri-ciri / Characteristics:

• Maya / Virtual
O • Tegak / Upright
• Mengecil / Diminished
C
F I F
Kedudukan / Position:
• Antara pusat optik dan titik fokus / Between optical
centre and focal point
• vf
(b) f < u< 2f Ciri-ciri / Characteristics:
• Maya / Virtual
• Tegak / Upright
• Mengecil / Diminished
F O
Kedudukan / Position:
• Antara pusat optik dan titik fokus / Between optical
centre and focal point
• vf

C Pembesaran linear
Linear magnification
f
Berdasarkan rajah, lengkapkan maklumat pada (a) dan (b). Objek
Based on diagram, complete the information in (a) and (b). TP 2 Object
(a) Gambar rajah sinar menunjukkan imej yang terbentuk daripada Imej
ho
kanta cembung, di mana: Image
Ray diagram shows the image formed by convex lens, where: O
2F F F2F
hi
• ho ialah/is the ketinggian objek / height of the object

•
h ialah/
i
is the ketinggian imej / height of the image
•
u ialah/is the jarak objek / object distance u v

•
v ialah/is the jarak imej / image distance Rajah/Diagram 6.18
(b) Pembesaran linear, m
Linear magnification, m

Definisi/ Definition: Formula: Unit: Pembesaran dan saiz imej

mej kepada saiz objek. Ratio of the size of the image totinggi of the object. Tiada unit
the sizeimej Magnification and size image
No unit
height of image Saiz imej
m = ——————— m
tinggi objek Size of image
height of object
m=1 Imej dan objek adalah
hi
m = —– sama saiz .
ho
jarak imej Image and object are
the same size
image distance .
m = ———————
jarak objek m1 membesar
object distance Imej .
m = —v Magnified
image.
u
m1 Imej mengecil .
Diminished
image.

183
Uji Kendiri 6.3
1. Rajah berikut menunjukkan imej yang dilihat menerusi sebuah kanta.
The diagram shows image seen through a lens. KBAT Mengaplikasi

(a) Namakan fenomena cahaya yang terlibat.

Name the light phenomenon involved.
Pembiasan / Refraction

(b) Pada rajah di bawah, lukis satu rajah sinar untuk menunjukkan bagaimana imej terbentuk.
On the diagram, draw a ray diagram to show how the image is formed.

Objek
F Object F

(c) Nyatakan ciri imej yang terbentuk.

State the characteristic of image formed.
Maya, tegak dan dibesarkan / Virtual, upright and magnified

2. Rajah menunjukkan pembentukan imej sebuah objek oleh kanta cembung.

The diagram shows the formation of the image of an object by a convex lens.
KBA Mengaplikasi
18 cm

2 cm
Objek Imej
Objec Image
t

52 cm

Jika tinggi objek ialah 2 cm, kirakan tinggi imej.

If the height of the object is 2 cm, calculate the height of the image.
Penyelesaian / Solution:
hi 18
–– = —–
2 34
hi = 1.06 cm

1
Formula Kanta Nipis
Thin Lens Formula
6.4

Nota
Persamaan kanta
Lens equation
(a) Persamaan kanta menghubungkan panjang fokus (f ), jarak objek (u) dan jarak imej (v).
Lens equation relate focal length (f), object distance (u) and image distance (v).
(b) Radas yang digunakan untuk menentukan hubungan antara u, v dan f :
Apparatus used to determine the relationship between u, v and f:

Kadbod dengan
potongan segi tiga Imej jelas Pemboleh ubah dimanipulasikan
Wayar
cut-
Manipulated variable
Kanta = Jarak objek / Object distance, u
Mentol Skrin putih
Pemboleh ubah bergerak balas
Responding variable
= Jarak imej / Image distance, v
Pemboleh ubah dimalarkan
Constant variable
Ke bekalan = Panjang fokus / Focal length, f
Rajah/Diagram

Graf/ Graph —1 melawan/ against —1

u
1 –v / v Dari graf/ From the graph,
y = –mx + c
1– Kecerunan/ Gradient, m = –1
f
—1 = – —1 + —1
v u f
Maka, formula kanta:

1– / –1
Thus, the lens formula:
u cm
1–
—1 = —1 + —1
f f uv

(c) Tanda yang perlu dipatuhi dalam formula kanta untuk kanta cembung dan cekung.
Signs that must be obeyed in lens formula for convex and concave lens.

Tanda / Sign
Simbol
Symbol
Kanta cembung / Convex lens Kanta cekung / Concave lens

f Positif / Positive (+) Negatif / Negative (–)

u Positif / Positive (+) Positif / Positive (+)

v Positif (+) untuk imej nyata. Negatif / Negative (–)

Positive (+) for real image.
Negatif (–) untuk imej maya.
Negative (–) for virtual image.

P Positif / Positive (+) Negatif / Negative (–)

1
 Uji Kendiri 6.4

1. Suatu objek diletakkan 25 cm dari kanta cekung dengan Penyelesaian / Solution:

panjang fokus 15 cm. 1 1 1
An object is placed 25 cm from a concave lens of focal length 15 (a) (i) —–15
— =— –+—
25
cm. v
(a) Hitung / Calculate the KBAT v =9.3
–9.388 cm
(i) jarak imej. / image distance. Menganalisis (ii) m = — — = 0.38
(ii) pembesaran imej. / magnification of 25
image.
(b) Nyatakan ciri-ciri imej yang terbentuk. (b) Maya, tegak dan mengecil
State the characteristics of the image formed. Virtual, upright and diminished

2. Satu eksperimen dijalankan untuk menentukan hubungan Penyelesaian / Solution:

antara jarak objek, u, jarak imej, v, dan panjang fokus, f, 1
sebuah kanta cembung. Rajah menunjukkan keputusan — = 0.06
eksperimen. An experiment is conducted to determine the f
relationship between the object distance, u, the image distance, v, f = 16.67 cm
and the focal length, f, of a convex lens. The diagram shows the
result of the experiment.
1– –1 KBA Menganalisis
v / cm

0.06

1– –1
u / cm
0.06

Berapakah panjang fokus kanta itu?

What is the focal length of the lens?

3. Suatu objek yang tingginya 6 cm diletakkan pada jarak 20 cm Penyelesaian/Solution:

dari kanta cekung dengan panjang fokus 10 cm. 1 1 1
An object of height 6 cm is placed at a distance of 20 cm from a (a) (i) — –10
—=— –+—
20 v
concave lens of focal length 10 cm. Menganalisis v = –6.67 cm
(a) Hitung / Calculate KBA
v h
(i) kedudukan imej / the position of the image. (ii) — = —i–
(ii) tinggi imej / the height of the image. u ho
(b) Nyatakan ciri-ciri imej yang terhasil. –6 .6 7 hi
State the characteristics of the image — –20— =
6
produced. hi = 2 cm
(b) Maya, tegak dan mengecil
Virtual, upright and diminished

4. Suatu objek diletakkan 15 cm di hadapan satu kanta cembung Penyelesaian/Solution:

dengan panjang fokus 10 cm. 1
(a) (i) — = + —1
An object is placed 15 cm in front of a convex lens of focal length 1
— vv
f u
10 cm. Menganalisis 1 1 1
(a) Hitung / Calculate —– = —– +
— 10 15
(i) jarak imej.
the image distances.
v = 30 cm
(ii) pembesaran imej. v
the image magnification. (ii) m = —
u30
(b) Nyatakan ciri-ciri imej yang terhasil. =— –
State the characteristics of the image 15
produced. =2

(b) Sahih, songsang dan membesar

Real, inverted and magnified