Jedan Egzaktan Proračun: 8.5.5.1 Pritisak Na Oslonce (Točkove) Dizalica

8 DIZALICE (KRANOVI)
8.5.5.1 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica
Određivanje pritisaka na točakove (oslonce nosive konstrukcije) nije jednostavno jer se

oslanjanje izvodi u četiri tačke što predstavlja statički neodređen zadatak. Problem predstavlja
i to što pritisak na svaki od točkova zavisi i od položaja okretnog dijela krana. Kako je, kod
rješavanja ovakvih zadataka, jedan egzaktan proračun praktično nemoguć razvijeno je
nekoliko jednostavnih metoda koje daju približna rješenja. Njima se, sa zadovoljavajućom
tačnošću, mogu odrediti pritisci na točkove kao i najnepovoljniji položaj okretnog dijela u
odnosu na određeni točak. Za slučajeve kada se pretpostavlja da se konstrukcija oslanja na
četiri oslonca najčešće primjenjivane metode su prema Andreeu i Montagnonu. Međutim, u
uslovima očekivanog podizanja jednog od oslonaca primjenjuje se metoda raspodjele
opterećenja na tri oslonca tzv. trokutasta raspodjela opterećenja. Kod rješavanja ovih zadataka
usvajaju se sljedeće pretpostavke i to:
a) da glave šina staze leže u istoj ravni,
b) da su svi točkovi u kontaktu sa šinama,
c) da je sistem preko kojeg se predaju opterećenja na šine krut u vertikalnoj ravni.
Na slici 8.1 je prikazan kran kod kojeg je okretni dio udaljen od sredine portala za veličinu
x 0 . Vertikalna rezultirajuća sila okretnog dijala R =  G j za ekscentricitet e =  G j r j / R
udaljena od ose obrtanja okretnog dijela i mijenja se promjenom dohvata i težinom
zahvaćenog tereta. Pri čemu je  G j - ukupna težina okretnog dijela krana uzevši u obzir
zahvaćeni teret i r j - pojedinačne udaljenosti težišta okretnih dijelova od ose rotacije. Sa T1
do T4 su označeni točkovi portala i ujedno njihovi pritisci na šine kranske staze.
Pritisak točka na šinu nastaje od djelovanja rezultante svih vertikalnih sila na okretnom dijelu
R , težine portala krana G p , djelovanja vjetra Fv itd. U narednom tekstu će prvenstveno biti
obrađeno određivanje dijela pritiska koji nastaje od vertikalnih sila.
Slika 8.1 Skica okretnog krana
MČ_PTS_OM-15 1
Zbog mogućnosti rotacije okretnog dijela opterećenje oslonaca se definiše kao funkcija ugla
 . Za razliku od prikazanog primjera ukoliko se položaj ose rotacije dohvatnika poklapa sa
težištem portala (O  O ') tada je x0 = 0 .
o Andreeova metoda
Ova metoda pretpostavlja da se rezultirajuća vertikalna sila, na okretnom dijelu krana,

R =  G j prenosi na zamišljeni nosač AB koji se oslanja na nosač portala na kojem su
smješteni točkovi T1 i T2 i nosač sa točkovima T3 i T4 , slika 8.2. Pretpostavka je da su nosači
međusobno zglobno vezani čime se određivanje pritisaka točkova svodi na statički određen
zadatak. Postavljanjem uslova ravnoteže za nosač AB dobija se da su sile u osloncima:
FA =
R
(b − x ) (8.1)
2b
FB =
R
(b + x ) (8.2)
2b
gdje je: x = x0 + e cos  i y = e sin  .
e
y
c
c
xo
x
b b
Slika 8.2 Pritisci na točkove prema Andreeu
Iz uslova ravnoteže za nosače oslonjene u osloncima T1 i T2 te T3 i T4 , uzevši u obzir

jednačine (8.1) i (8.2), dobija se:
FA
T1 ' = (c − y ) = R (b − x )(c − y ) (8.3)
2c 4b c
FA
T2 ' = (c + y ) = R (b − x )(c + y ) (8.4)
2c 4b c
FB
T3 ' = (c + y ) = R (b + x)(c + y ) (8.5)
2c 4b c
FB
T4 ' = (c − y ) = R (b + x )(c − y ) (8.6)
2c 4b c
Kako je prema slici 8.2 i slici 8.3:

P1 = (b − x)(c − y ) ; P2 = (b − x)(c + y ) ; P3 = (b + x )(c + y ) i P4 = (b + x)(c − y )
2 MČ_PTS_OM-15
jednačine (8.3) do (8.6) se mogu pisati u sljedećem obliku:

R
Ti ' = Pi ; i = 1, ..., 4 (8.7)
4b c
Slika 8.3 Ilustracija Andreeove metode
Prema jednačini (8.7) i slici (8.3) slijedi da je dio pritiska točka koji nastaje usljed djelovanja
rezultante svih vertikalnih sila na okretnom dijelu krana, prema Andreeovoj metodi,
proporcionalan površinama P1 , … , P4 i najveći je na točku T3 .
o Montagnonova metoda
Ova metoda pretpostavlja da se rezultirajuća sila R redukuje na tačku O ' a zatim na tačku O
pri čemu se na toj tački dobija sila R i moment M koji se rastavlja na komponente oko osa
x i y:
Mx = R y; My = Rx
gdje je: x = x0 + e cos  i y = e sin  .

Nakon toga slijedi:
- raspodjela sile R na sva četiri oslonca, podjednako;
- rastavljanje momenta M x na spreg sila sa krakom 2 c :  M x / 4 c i
- rastavljanje momenta M y na spreg sila sa krakom 2 b :  M y / 4 b .
e
y
c
c
xo
x
b b
Slika 8.4 Pritisci na točkove prema Montagnonu
Sada se može pisati da su pritisci na točkove, od djelovanja rezultante vertikalnih sila na

okretnom dijelu krana, prema slici 8.4:
MČ_PTS_OM-15 3
R Mx My
T1 ' = − − =
R
(b c − b y − c x ) = R b (c − y ) − c x (8.8)
4 4c 4b 4b c 4b c
R Mx My
T2 ' = + − =
R
(b c + b y − c x ) = R b (c + y ) − c x (8.9)
4 4c 4b 4b c 4b c
R Mx My
T3 ' = + + =
R
(b c + b y + c x ) = R b (c + y ) + c x (8.10)
4 4c 4b 4b c 4b c
R Mx My
T4 ' = − + =
R
(b c − b y + c x ) = R b (c − y ) + c x (8.11)
4 4c 4b 4b c 4b c
I prema ovoj metodi kao i prema Andreeovoj dio pritiska točka, usljed djelovanja rezultante
vertikalnih sila na okretnom dijelu krana, najveći je na točku T3 . Upoređivanjem jednačina
ove dvije metode uočavaju se određene razlike. Tako npr. razlika u veličini pritiska
najopterećenijeg točka T1 je:
T1 ' =
R
(b − x )(c − y ) − R (b c − b y − c x ) = R x y = R  P
4b c 4b c 4b c 4b c
x
y
Slika 8.5 Prikaz razlike Andreovee i Montagnonove metode
Istim postupkom se dolazi do razlike pritiska i kod preostala tri točka. Prema tome, znači da
se ovaj dio pritisaka točkovaa može izračunati iz sljedećih jednačina:
T1 ' =
R
(P1 −  P ); T2 ' = R (P2 +  P )
4b c 4b c
(8.12)
T3 ' =
R
(P3 −  P ); T4 ' = R
(P4 +  P )
4b c 4b c
Uzrok ovih razlika se može uočiti na sljedeći način. Pritisak na točak T1 , prema Andreeu se
može napsati u obliku:
T1 ' =
R
(b − x )(c − y ) = R − R x − R y  b − x  (8.13)
4b c 4 4b 4 c  b 
dok je prema Montagnonu:
T1 ' =
R
(b c − b y − c x ) = R − R x − R y (8.14)
4b c 4 4b 4c
4 MČ_PTS_OM-15
Može se primjetiti da kod Montagnonove metode kod raspodjele momenta M x = R y nije

vođeno računa o položaju sile R što posebno stvara problem kod trapeznog rasporeda
oslonaca konstrukcije, slika 8.6.
c1
c2 x
e
c2
c1
xo
x
b b
Slika 8.6 Trapezni raspored oslonaca noseće konstrukcije
o Ukupno opterećenje oslonaca
Ukupno opterećenje oslonaca za obje prezentirane metode je:

Gp
Ti = + Ti ' ; i = 1, ..., 4 (8.15)
4
o Maksimalno opterećenje oslonca
Iz prezentiranih jednačina za izračunavanje pritisaka na točkove, po obje metode, vidi se da je

najopterećeniji točak T3 . Uzme li se da je: x = x0 + e cos  i y = e sin  jednačina za
izračunavanje pritiska na ovaj točak, prema Andreeu, ima oblik:
T3 ' =
R
(b + x )(c + y ) = R (b + x0 + e cos  )(c + e sin  ) = R P3 (8.16)
4b c 4b c 4b c
Iz prezentirane jednačine (8.16) i slike 8.3 slijedi da je najveći pritisak na točak kada je i
d T3 '
pripadajuća površina tog točka maksimalna. Ovaj uslov je ispunjen kada je = 0 ili
d
d P3
= 0 . Prema tome, može se pisati:
d
= −c e sin  + b e cos + x0 e cos + e 2 (cos2  − sin 2  )= 0 .

d P3
d
Uvođenjem iz trigonometrije poznatog odnosa da je:

cos 2  − sin 2  = cos 2
može se pisatia da je:
− c e sin  + b e cos  + x0 e cos  + e 2 cos 2 = 0
Dijeljenjem jednačine sa cos i njenim sređivanjem dobija se:
MČ_PTS_OM-15 5
b + x0 e cos 2 m
tg  m = + (8.17)
c c cos  m
gdje je:  m - ugao za koji je zakrenut okretni dio krana u odnosu na osu x , za slučaj da
opterećenje točka T3 najveće.
b + x0 e
Ernst je [II dio] za uobičajene odnose i = 0 ; 0,2; 0,3; 0,45 dao grafički prikaz odakle
c c
b + x0 e
se vidi da se za određenu vrijednost promjenom odnosa neznatno mijenja
c c
e
vrijednost ugla  . To znači da se izborom odnosa = 0 , sa zadovoljavajućom tačnošću,
c
može izračunati ugao  kod kojeg je pritisak na točak maksimalan pa je:
b + x0
tg  m = (8.18)
c
kako je prikazano na slici 8.7a.
e
e
c
c
c
c
xo xo
b b b b
a) b)
Slika 8.7 Položaj rezultirajuće sile R kod maksimalnog opterećenja točka T3 ,
a) prema Andreeu, b) prema Montagnonu
Ponavljanjem istog postupka za jednačinu (8.10) iz koje se izračunava pritisak na točku T3

prema Montagnonu dobija se da je:
T3 ' =
R
P3 =
R
(b c + b y + c x ) = R (b c + b e sin  + c x0 + c e cos )
4b c 4b c 4b c
pa se iz uslova:
dT3 '
=
R
(b e cos  − c e sin  ) = 0
d 4 b c
dobija da je:
b
tg  m = (8.19)
c
To znači da ovaj ugao odgovara položaju dohvatnika okomito na dijagonalu T2 T4 (slika
8.7b), iz ranije navedenih razloga.
6 MČ_PTS_OM-15
Pregledom jednačina (8.3) do (8.6) i (8.8) do (8.11) uočava se da je najmanje opterećen točak
T1 , jednačine (8.3) i (8.8). Iz jednačine (8.15), uvrštavanjem (8.8), se može izračunati
maksimalni ekscentricitet pri kojem bi moglo doći do rasterećenja točka (oslonca) za
navedeni slučaj. Rasterećenje nastupa kada je ispunjen uslov:
Gp G
T1 = +
R
(b c − b y − c x )= p + R (b c − b e sin  − c x0 − c e cos  )= 0
4 4b c 4 4b c
odnosno:
Gp R  b c 
+ bc − be − c x0 − c e = 0
 
4 4b c  b2 + c2 b2 + c2 
odakle je maksimalni ekscentricitet za posmatrani slučaj:
bc  G p x0 
e 1 + −  (8.20)
b2 + c2  R b 
o Metoda raspodjele opterećenja na tri oslonca
Kod ove metode se pretpostavlja da se, zbog krutosti noseće konstrukcije (portala) ili nekog
drugog razloga, oslanjanje a time i raspodjela opterećenja vrši na tri oslonca. Za prikazani
slučaj na slici 8.8 to mogu biti oslonci T2 T3 T4 ili T1 T3 T4 dok za slučaj da je x0 = 0 to mogu
biti bilo koja tri oslonca.
e
c
90°
c
xo
b b
Slika 8.8 Položaji dohvatnika kod oslanjanja na tri oslonca
Naka je konstrukcija oslonjena na tri oslonca T2 T3 T4 , kako je to prikazano na slici 8.8. Kako
se radi o sistemu paralelnih sila za riješavanje problema su dovoljna tri uslova ravnoteže. Od
pomenuta tri uslova dva se odnose na ravnotežu momenata u odnosu na stranice trougla T2 T3
i T3 T4 dok se treći odnosi na ravnotežu vertikalnih sila. Problem se može riješiti i na sljedeći
način:
- redukcijom rezultirajuće sile R na tačku O ' dobija se da na toj tački djeluje sila R i
moment M = R e koji se koji se rastavlja na komponente: M cos  i M sin  ,
- rastavljanjem sile R na dvije komponente tako da na sredini stranice trougla T2 T4 djeluje
b − x0 x
komponenta R , a na sredini stranice T3 T4 komponenta R 0 ,
b b
MČ_PTS_OM-15 7
b − x0
- sila R se dalje razlaže na komponente u osloncima tako da na oslonce T2 i T4
b
R b − x0
otpada po ,
2 b
x
- sila R 0 se razlaže na komponente u osloncima tako da na oslonce T3 i T4 otpada po
b
R x0
,
2 b
- moment M cos  = R e cos  se rastavlja na spreg sila koje djeluju u osloncima T2 i T3 sa
krakom 2 b :  R e cos  / 2 b ,
- moment M sin  = R e sin  rastavlja se na spreg sila u osloncima T3 i T4 sa krakom 2 c :
 R e sin  / 2 c .
Uzevši u obzir nabrojano i da je težina portala raspoređena na oslonce T2 i T4 mogu se

napisati jednačine kojim je definisana raspodjela opterećenja na ova tri oslonca:
Gp R b − x0 R e
T2 = + − cos 
2 2 b 2b
R x0 R e Re
T3 = + cos  + sin 
2 b 2b 2c
Gp R b − x0 R x 0 R e
T4 = + + − sin 
2 2 b 2 b 2c
odnosno:
Gp R  b − x0 e 
T2 = +  − cos   (8.21)
2 2 b b 
R  x0 e e 
T3 =  + cos  + sin   (8.22)
2 b b c 
Gp R e 
T4 = + 1 − sin   (8.23)
2 2 c 
Ugao koji odgovara položaju dohvatnika za slučaj da je najopterećeniji oslonac T3 računa se

d T3 '
iz uslova kada je = 0 . Prema tome, može se pisati:
d
d T3 ' R  e e 
=  − sin  + cos   = 0
d 2 b c 
dobija da je:
b
tg  3 = (8.24)
c
Znači da ovaj ugao odgovara položaju dohvatnika okomito na stranicu trougla T2 T4 , slika
8.8. Najveći pritisci na oslonce T2 i T4 su kada dohvatnik zauzima položaj 2 odnosno 4.
8 MČ_PTS_OM-15
o Radi potpunijeg uvida u izloženu problematiku nacrtani su dijagrami opterećenja oslonaca

u zavisnosti od položaja dohvatnika za proračune prema Andreeu, Montagnonu te metodi
raspodjele opterećenja na tri oslonca, slika 8.9.
Slika 8.9 Tok opterećenja najopterećenijeg oslonca prema: A-Andreeu,

M-Montagnonu i sva tri oslonca kod raspodjele opterećenja na tri oslonca.
Za proračun uzeto: G p = 0,5 R ; b = 3 m; c = 2,5 m; x0 = 0 ; e = 1,6 m
Osim navedenih oslonci su izloženi i opterećenjima od: uticaja sile vjetra, inercijalnih sila
koje nastaju pri pokretanju i zaustavljanju pojedinih mehanizama.
8.5.5.1 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica-mostna
Kod svake konstrukcije vitla se nastoji da njegovo težište A i mjesto kroz koje prolazi pravac
po kojem se diže teret (tačka B) što bliže tački O koja predstavlja geometrijsko središte
oslonaca, slika 8.10. Ukoliko je to moguće ostvariti tada se ukupno opterećenje dijeli na sve
oslonce (točkove) podjedanako ali ako to nije moguće tada se opterećenje oslonaca odredi
prema Andreeovoj metodi. Kod dimenzioniranja točkova vitla uzima se da je maksimalno
opterećenje točka ujedno i proračunsko opterećenje, tj. Fe = Fmax .
y
yA
c
x
c
yB
xA
xB
b b
Slika 8.10 Opterećenje točkova vitla
MČ_PTS_OM-15 9
Kada se radi o mosnom kranu tu se opterećenje pojedinih točkova mijenja u zavisnosti od

položaja voznog vitla koje se kreće u granicama od xmin do xmax , slika 8.11. Često se, zbog
simetričnosti konstrukcije, kod proračuna pretpostavlja da je, za sve točkove, jednaka
učestalost minimalnog kao maksimalnog opterećenja. Međutim, u eksploataciji to nije čest
slučaj pogotovo kada je učestaliji rad sa vitlom na jednoj strani mosta krana. Kod proračuna i
izbora točkova ovog krana prvo se prema Andreeovoj metodi odredi minimalno i maksimalno
opterećenje svakog točka. Za dalji rad se kao mjerodavno uzima opterećenje točka sa
najvećim ekvivalentnim opterećenjem:
2 Fmax + Fmin
Fe = (8.25)
3
l=2b
lk =2c
xmin
xmax
Slika 8.11 Opterećenje točkova mosnog krana
Minimalni i maksimalni pritisak na točak se računa za slučajeve kada se vitlo sa teretom

nalazi na lijevom odnosno desnom kraju mosta.
Slika 8.12 Šema opterećenja
U slučaju da je moguće ostvariti da se ukupno opterećenje vitla dijeli na sve oslonce (točkove)
podjedanako, slika 8.12, tada se opterećenja oslonaca mosnog krana mogu riješiti
postavljanjem odgovarajućih jednačina. Tako postavljanjem momentne jednačine (uslova
ravnoteže za desni oslonac):
l  G + QT 
  (l − e ) − GK  (l − f ) = 0
1 l
Fmax  l −  Gm  − Gvo  −  V
2 2 2  2 
računa se maksimalno opterećenje točka:
10 MČ_PTS_OM-15
 mm  l  m + mT  
 + mvo   +  V   (l − e ) + mK  (l − f )  g
 2  2  
Tm ax = Fm ax =  
2
(8.26)
l
Postavljanjem uslova ravnoteže, za isti oslonac, u slučaju da je vitlo sa teretom u krajnjem
desnom položaju:
l  G + QT 
  e − GK  (l − f ) = 0
1 l
Fmin  l −  Gm  − Gvo  −  V
2 2 2  2 
računa se minimalni pritisak na točak :
 mm  l  mV + mT  
 2 + mvo   2 +    e + mK  (l − f )  g
   
Tm in = Fm in =  
2
(8.27)
l
gdje je: mT -masa tereta koji se diže (nosivost), mv -masa voznog vitla, mm -masa
konstrukcije mosta, mvo - masa mehanizma za vožnju mosta, mk -masa kabine.
8.5.5.2 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica-velosipedna
Izrađuju se sa ili bez protivtega. Dizalice bez protivtega se primjenjuju u slučajevima kada se
šina nalazi pored zida prostorije. Prednost ovih u odnosu na ostale okretne dizalice je što
zauzimaju malo prostora, a nedostatak što točkovi kolica (4) preko šine opterećuju zgradu
znatnom horizontalnom silom. Ta sila ima najveću vrijednost kada se dohvatnik (krak) nalazi
u ravni okomitoj na pravac šine (slika 8.12b). Iz momentne jednačine (uslov ravnoteže)
Q  a + G1  b − Gg  g − FH, 1  h1 = 0 dobija se
Q  a + G1  b − G g  g
FH, 1 = FH, 2 = (8.28)
h1
gdje je : Q -težina tereta, G1 -težina okretnog dijela, Gg -težina protivtega.
Slika 8.12 Velosipedna dizalica (kran)
Maksimalni pritisak na točak kolica je u slučaju kada se okretni dio dizalice i kolica nalaze u
istoj ravni. Postavljanjem momentne jednačine dobija se:
MČ_PTS_OM-15 11
 r  r r  r
Q   a +  + G1   b +  + G g   − g  + G2 
FR1 max =  2  2 2  2
(8.29)
r
gdje je : G2 -težina kolica sa stubom.
Stub je izložen savijanju od momenta korisnog tereta i težine konstrukcije i njegova

maksimalna vrijednost se računa iz momentne jednačine (uslov ravnoteže) koja glasi:
Q  a + G1  b − G g  g − FH 1  h = 0
pa je maksimalni moment savijanja koji opterećuje stub:

M S max = FH 1  h = Q  a + G1  b − G g  g (8.30)
Q  a + G1  b − G g  g
gdje je : FH 1 = FH 2 =
h
Kao što se iz izraza vidi moment savijanja ne zavisi od visine stuba.
Pogonski uređaj za dizanje tereta smješten je na konstrukciji okretnog dijela bliže protivtegu,
a uređaj za vožnju i okretanje na kolicima (1).
8.5.5.2 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica-konzolna
Konzolne dizalice (kranovi) mogu biti sa okretnim ili neokretnim krakom (konzolom). Kreću
se po šinama postavljenim na zidu duž hale pa ne mogu imati ni veliku nosivost obično do 5 t.
Na kransku stazu se oslanjaju vertikalnim i
horizontalnim točkovima pa se tokom vožnje
javljaju i otpori u tim točkovima što treba imati na
umu kod proračuna. Prema prikazanoj slici se
mogu odrediti najveći pritisci na točkovima pa je
za vertikalne točkove važi izraz
FV Q + GV + GK
FPVmax = = (8.31)
2 2
a točkove u horizontalnoj ravni
FH (Q + GV )  a + GK  e1
FPHmax = = (8.32)
2 2h
Slika 8.13 Konzolna dizalica
12 MČ_PTS_OM-15
7 NOSEĆA KONSTRUKCIJA DIZALICE

Pod nosećom konstrukcijom dizalice (krana) podrazumijeva se svaka čelična konstrukcija
dizalice na kojoj je smješteno vitlo (mehanizam za dizanje) ili po kojoj se kreće vozno vitlo.
7.1 Vrste opterećenja

Da bi se mogao uraditi proračun (dimenzionisanje) noseće konstrukcije dizalice potrebno je
prvo odrediti sile u pojedinim nosačima i štapovima te momente kojima su oni izloženi. Pri
tome se treba pridržavati propisa za čelične konstrukcije kao i propisa o stabilnosti dizalica.
Pojedini nosači krana nisu opterećeni samo jednom silom već nizom sila i sve ih treba uzeti u
obzir pri proračunu.
Opterećenja noseće konstrukcije dijele se na tri osnovne grupe:
- glavna opterećenja,
- dopunska opterećenja i
- posebna opterećenja.
7.1.1 Glavna opterećenja
Pod glavnim opterćenjem podrazumjevaju se opterećenja koja djeluju u stanju mirovanja

opterećene dizalice, pri normalnoj temperaturi i bez uticaja vjetra a to su: pogonski teret i
vlastita težina konstrukcije.
Pod pogonskim teretom se podrazumjeva suma nazivnog tereta i elemenata za prihvat tereta
(donja koturača s kukom, grabilica i sl.).
Pod vlastitom težinom se podrazumjeva težina sklopova dizalice. Ona se u početku proračuna
uzimaju aproksimativno na temelju predviđenih presjeka, podataka iz literature, standarda,
kataloga proizvođača i sl. Ukoliko se provjerom napona ustanovi da se predviđeni presjeci
trebaju povećati i ukoliko bi pri tome povećanje težine iznosilo više od 5% treba provesti
korekciju proračuna (uraditi novi proračun sa novom vlastitim težinom).
7.1.2 Dopunska opterećenja
U dopunska opterećenja spadaju: opterećenja izazvana inercijalnim silama koje se javljaju u

periodu ubrzavanja ili kočenja (mogu djelovati u vertikalnoj i horizontalnij ravni), opterećenja
od uticaja vjetra i težine snijega, opterećenja nastala promjenom temperature i dr.
7.1.2.1 Vertikalna dopunska opterećenja
Vertikalna dopunska opterećenja su posljedica vertikalnih vibracija konstrukcije usljed

neustaljenog kretanja pri dizanju (ubrzanje) i spuštanju (kočenje), grubog zahvata i sl.
Uzimaju se u obzir na taj način što se pogonski teret množi dinamičkim faktorom koji je
određen na osnovu teorijskih i eksperimentalnih istraživanja. Veličina mu zavisi od brzine
dizanja. Prema JUS i ISO propisu veličina dinamičkog faktora je:
-  = 1,15 za vd  15 m/min, kranovi s vitlom
88 N. REPČIĆ, M. ČOLIĆ: TRANSPORTNA SREDSTVA

vd  30 m/min, kranovi s dohvatnikom

-  = 1 + 0,01 vd za 15  vd  60 m/min, s vitlom
-  = 1 + 0,005  vd za 30  vd  60 m/min, s dohvatnikom
-  = 1,6 za vd  60 m/min, za sve kranove
gdje je vd m/s - brzina brzina dizanja tereta.
7.1.2.2 Horizontalna dopunska opterećenja
Horizontalna dopunska opterećenja se javljaju pri ubrzanju ili usporenju dizalice odnosno
električnog voznog vitla, okretanju i naginjanju dohvatnika, uklještenju na pruzi i sl..
Opterećenje koja se javljaju kao posljedica ubrznja odnosno usporenja masa koje se kreću u
horizontalnoj ravni može se odrediti iz izraza
Fa = k a  Ga (7.1)
gdje je: ka . koeficijent ubrzanja, odnosno usporenja i izražava odnos horizontalne sile prema
adhezionoj težini (iz dijagrama sa slike 7.1)
Slika 7.1 Vrijednost koeficijenta ubrzanja
Prilikom vožnje dizalice, usljed njenog zakošenja, javljaju se poprečne sile okomite na pravas
vožnje. One djeluju u mjestu dodira vijenca točka i šine. Nazivaju se još otpori od uklještenja
na pruzi i izračunavaju se
FHk =   Fk ,max (7.2)
gdje je: Fk ,max - maksimalna sila na točku,

 - koeficijent koji zavisi od odnosa L / Lk ,
za L / Lk  2  = 0,05 ,
za 2  L / Lk  8  = 0,025  L / Lk ,
za cilindrične točkove L / Lk  6
L – rastojanje između šina,
Lk – razmak između osovina točkova.
7.1.2.3 Opterećenje dizalice vjetrom
Opterećenje konstrukcije vjetrom računa se iz poznatog izraza (4.20)

FVj = C  q  A
gdje je: C = 1,2  1,6 – koeficijent oblika površine,
N. REPČIĆ, M. ČOLIĆ: TRANSPORTNA SREDSTVA 89

q = 250 N/m2 - aerodinamički pritisak na osnovu kojeg se konstrukcija računa

na trajnu čvrstoću,
A m  - površina okomita na pravac dejstva vjetra.
2
7.1.2.4 Opterećenje zbog promjene temperature
Ova opterećenja se uzimaju samo u iznimnim slučajevima i to za dijelove koji ne mogu

slobodno dilatirati. Za rad na otvorenom uzima se razlika u temperaturi –25 do +45 0C.
7.1.3 Posebna opterećenja
U posebna opterećenja konstrukcije ubrajaju se:

a) Sile prevrtanja vitla u slučaju udaranja tereta u prepreku,
b) Mogu}nost udaranja punom brzinom u odbojnike ukoliko otkažu kočnice,
c) Probna optere}enja pri ispitivanju stabilnosti krana teretom
Q isp = 1,25  Q ; Q isp = 1,33  Q ; Q isp = 15
, Q
što zavisi od nosivosti i uslova rada.
7.2 Uticaj pogonske grupe (određivanje opterećenja)

Pri određivanju opterećenja uzima se u obzir i uticaj pogonske grupe. Noseća konstrukcija je
razvrstana u pogonsku grupu glavnog mehanizma za dizanje jer taj uređaj najviše radi i
izaziva najveće napone. Uticaj pogonske grupe na veličinu opterećenja prema JUS M. D1.
050 (izd. 1968.) uzima se u obzir pomoću faktora pogonske grupe  tako što se njime množe
glavna opterećenja te vertikalna i horizontalna dopunska opterećenja (osim opterećenja
vjetrom).
Tabela 7.1 Faktor , od uticaja pogonske grupe

Pogonska grupa 1 2 3 4
faktor  1 1,05 1,1 1,2
Treba voditi računa o tome da se kod navedenih radnji odabere najnepovoljniji položaj
pokretnog opterećenja (osim u slučaju određivanja opterećenja točkova).
7.3 Materijal, dozvoljeni napon i dimenzionisanje noseće konstrukcije

Proračun konstrukcije se izvodi za tri kombinacije istovremenog djelovanja glavnih,
dopunskih i posebnih opterećenja i to:
I slučaj - opterećenje kod normalnog rada dizalice,
II slučaj - opterećenje kod normalnog rada dizalice uz najjače opterećenje vjetrom,
III slučaj - izuzetna opterećenja.
Dozvoljeni naponi za ova tri slučaja opterećenja, za čelike koji se najčešće upotrebljavaju u
gradnji dizalica, mogu se izračunati iz izraza (2.66)
R
 doz = e
S
gdje je : S = 1,5 - za I slučaj opterećenja,

S = 1,3 - za II slučaj opterećenja,

S = 1,1 - za III slučaj opterećenja.
Dozvoljeni tangencijalni napon je

 doz = 0,6   doz , (7.3)
a dozvoljeni normalni napon za vijke u najmanjem presjeku
 d ,v = 0,65   doz (7.4)
Tabela 7.2 Čelici za noseće konstrukcije

Oznaka min Rm N/mm2 Min Re N/mm2
Č.0361, Č.0362, Č.0363 370 240
Č.0460, Č.0461, Č.0462 420 260
Č.0561, Č.0562, Č.0563 520 360
Elementi konstrukcije moraju biti dimenzionisani tako da naponi u njima budu jednaki ili
manji od napona koji se dobiju na pokazani način. Najčešće korišteni materijali za njihovu
izradu su dati prethodnom tabelom.
Kod elemenata kojih se osim normalnih napona  X i  Y pojavljuje napon na smicanje  XY
tada je za dimenzionisanje mjrodavan rezultirajući (ekvivalentni) napon
 R =  X2 +  Y2 −  X  Y + 3   XY
2
  doz (7.5)
odnosno, za kombinaciju normalnog napona i napona na smicanje
 R =  2 + 3  2 (7.6)
8.1.2.1 Vozno vitlo
Vozno vitlo služi za vertikalno dizanje i horizontalno prenošenje tereta okomito na smijer
kretanja mosta dizalice. Izvodi se iz tipiziranih dijelova (ranije objašnjenih) koji se montiraju
na okvir vitla (slika 8.11).
Slika 8.11 Vozno vitlo s glavnim i pomoćnim mehanizmom za dizanje 20/5t

1-kablovi za napajanje električnom strujom, 2-kotur za izravnavanje, 3-pogonski motor
N. REPČIĆ, M. ČOLIĆ: TRANSPORTNA SREDSTVA 91

mehanizma za vožnju, 4-kočnica sa otkočnim uređajem kod mehanizma za vožnju,

5-reduktor, 6-pogonski točak, 7-pogonski motor glavnog mehanizma za dizanje,
8-bubanj glavnog mehanizma za dizanje, 9-okvir vitla, 10-sklopka za ograničenje visine
dizanja kod glavnog mehanizma za dizanje, 11- sklopka za ograničenje visine dizanja
pomoćnog mehanizma za dizanje, 12- kućište ležaja,13-pogonski motor pomoćnog
mehanizma za dizanje, 14-sklop za vješanje, 15-bubanj pomoćnog mehanizma za dizanje
16-reduktor pomoćnog mehanizma za dizanje, 17-reduktor glavnog mehanizma za dizanje,
18-sklop za vješanje na glavnom mehanizmu.
Okvir vitla se može izrađivati od profila ili kao zavarena konstrukcija od lima. Najopterećeniji
djelovi konstrukcije su nosači na koje je oslonjen bubanj i nosači koji nose koturove (kotur za
izravnavanje). To je više puta statički neodređena konstrukcija ali se u grubo ti dijelovi mogu
proračunati kao statički određeni nosači sa dva oslonca. Prema tome, za nosače na koje je
oslonjen bubanj važi
QU  lV M max
M max  1,1  i W (8.1)
8  doz
gdje je: QU N – najveća težina tereta i sklopa za vješanje,
lV mm - razmak točkova,
 doz = 80  90 N/mm2 - dozvoljeni napon,
Faktor 1,1 uzima u obzir težinu bubnja i ostalih dijelova, a za nosač koji nosi koturove vrijedi
QU  l N
M max  (8.2)
8
gdje je: l N mm - dužina tog nosača.
Ukoliko se okvir vitla izrađuje od toplo valjanih profila oni se orjentaciono mogu odabrati iz
tabele 8.1.
Tabela 8.1 Orjentacioni podaci o dimenzijama profila
Nazivni teret kN 30 50 75 100 125 150 200 250 300-500

Profil 16 18 20 22 24 26 28 30 32-40
Masa vitla zavisi od njegovog konstruktivnog rješenja. Za konstruktivno rješenje normalne

izvedbe može se izvršiti procjena mase na osnovu sljedećih izraza
- za nosivosti 3,2 .... 8 t mV = 1,6 + 0,2  mt t
- za nosivosti 10 .... 50 t mV = 2,8 + mt / 16 t (8.3)
gdje je : mV t - masa voznog vitla,

mt t - masa tereta.
Kod vitla koje ima glavni i pomoćni mehanizam za dizanje orjentaciona masa se računa iz
sljedećih izraza
- za nosivosti 16 .... 200 t mV = 0,3  (mt + mtp ) t
- za nosivosti > 200 t mV = (0,22 ....0,28 )  (mt + mtp ) t (8.4)
gdje je : mt t - masa glavnog tereta,

mtp t - masa pomo}nog tereta.

Ram kolica vitla
RAM KOLICA VITLA

Kolica vitla imaju zadatak da nose mehanizam za dizanje čime je omogućeno
premještanje tereta duž glavnog nosača (nosive konstrukcije) dizalice. Sastoje
se od okvira (rama kolica) vitla sa ugraĎenim pogonskim i slobodnim
točkovima. Kretanje omogućava vlastiti mehanizam za vožnju. Na kolica se
ugraĎuje mehanizam za dizanje koji čine elektromotor s kočnicom i
reduktorom, bubanj za namotavanje užeta te sklopka za ograničavanje visine
dizanja.
Slika 4.1 Vitlo jednogredne mosne dizalice sa ručnim (lijevo) i

elektromotornim pogonom (desno) [1]
1
Ram kolica vitla
Postoji čitav niz izvedbi ovih ureĎaja od onih koji su sastavljeni od tipiziranih
dijelova pa do onih koji trebaju da ispunjavaju posebne zahtjeve. Ukoliko je
potreba za nosivostima do 50 KN i rasponima do 17m uglavnom se koriste
jednogredne mosne dizalice sa glavnim nosačem izraĎenim od toplovaljanih
profila, slika 4.1, ili jednogrednih nosača uraĎenih od limova spojenih
zavarivanjem. Ovdje se točkovi kolica kotrljaju po donjem pojasu nosača.
U novije vrijeme su se pojavile konstrukcije jednogrednih mosnih dizalica, kao

zamjena za dvogredne, a sve s ciljem smanjenja mase dizalice. Jedno od
rješenja je prikazano na slici 4.2. Kako se vidi kuka je postavljena sa strane
glavnog nosača. Točkovi koji se kotrljaju po šini na gornjem pojasu primaju
vertikalna opterećenja (teret + težina vitla) dok točkovi koji se oslanjaju na šinu
ugraĎenu na donjem pojasu primaju opterećenja izazvana ekscentricitetom.
Slika 4.2 Vitlo jednogredne mosne dizalice, novija izvedba [1]
Ako je potreba za dvogrednim dizalicama mogu se koristiti vitla različitih

izvedbi od kojih su prikazani tipični primjeri na slikama 4.3 i 4.4. Na slici 4.3 je
prikazano vitlo novijeg datuma i kao što se vidi izvedba zadovoljva uslove
standardizacije pojedinih elemenata. Ima potpuno odvojene podsklopove koje
pojedini proizvoĎači mogu izraĎivati kao svoje standardne proizvode. Vitlo je
namijenjeno za manje nosivosti sa koaksijalnim mehanizmom za dizanje koji se
proizvodi serijski i nabavlja kao cjelina. ProizvoĎaču dizalice ostaje izrada
odgovarajućih kolica vitla, a na prikazanoj slici se vidi da je ram kolica izraĎen
od toplovaljanih profila. Svi dijelovi vitla su pristupačni za nadzor i lahka je
njihova montaža i demontaža prilikom eventualne zamjene.
Tipičan primjer normalne izvedbe vitla nosivosti 125 kN prikazan je na slici

4.4. Ram kolica čine uzdužni i poprečni limeni nosači sandučastog oblika
poprečnog presjeka, slika 4.5, koji su sa gornje strane pokriveni čeličnim
2
Ram kolica vitla
limom. Na mjestima vezivanja pojedinih elemenata mehanizama zavarene su

obraĎene čelične ploče. Položaj poprečnih nosača zavisi od položaja elemenata
mehanizama.
Slika 4.3 Vitlo sa koaksijalnim mehanizmom za dizanje
Slika 4.4 Vitlo normalne izvedbe sa ramom od limova [1]
3
Ram kolica vitla
B-B
zakrenuto
Slika 4.5 Ram vitla normalne izvedbe [1]
4
Ram kolica vitla
Svi dijelovi pogonskih mehanizama, smještenih na kolicima, su pristupačni

čime je omogućen jednostavan nadzor, održavanje i eventualna zamjena.
Bubanj za namotavanje užeta, sa ostalim elementima mehanizma za dizanje, je

iznad ravni kolica. Za povezivanje vratila mehanizma nerijetko se koriste
zupčaste spojnice kako bi se poništila eventualna nekoaksijalnost koja može biti
posljedica netačnosti izrade, ali i montaže ili uzajamnog pomjeranja susjednih
dijelova zbog deformacije rama tokom rada dizalice. Da bi se obezbjedilo
oslanjanje elektromotora što bliže kraju poprečnog nosača ili na sam uzdužni
nosač to se izmeĎu njega i reduktora koristi kratko umetnuto vratilo. Za
kontrolu kretanja mehanizma koristi se dvočeljusna kočnica. Reduktor je
horizontalni i postavlja se na uzdužni nosač. Koturača mehanizma je dvojna sa
četiri kraka.
Kod mehanizama za vožnju obično se koriste vertikalni reduktori, ukoliko se

radi o zajedničkom pogonu.
Sve navedeno se odnosi kako na vitla sa ramom izraĎenim od lima tako i na

vitla sa ramom od toplovaljanih profila.
Osim vitla normalne izvedbe postoje i konstrukcije specijalne namjene koje se

koriste kod dizalica koje rade sa grabilicom, elektromagnetom ili npr. u
livnicama i kovačnicama. TakoĎer se kod dizalica velike nosivosti grade vitla sa
dva mehanizma za dizanje i to glavni mehanizam za veću nosivost i pomoćni za
manju nosivost.
o Zahtjevi čijem ispunjavanju treba težiti prilikom projektovanja vitla:

 Nastojati da kolica vitla imaju što manje gabarite što za posljedicu ima
njihovu manju masu čime se utiče i na smanjenje ukupne mase dizalice;
 Ravnomjerna raspodjela opterećenja čime se dobije povoljnije
opterećenje konstrukcije i točkovi manjih dimenzija;
 Obezbijediti pristupačnost svim dijelovima mehanizama smještenih na
kolicima vitla;
 Nastojati da se i kod specijalnih konstrukcija što više primjenjuju
standardni elementi pa i unificirani podsklopovi čime se obezbjeĎuje
lakša zamjena i jeftinija proizvodnja.
4.1 Proračun rama (okvira) kolica
Kod projektovanja vitla, kako je ranije navedeno, treba voditi računa o

gabaritima. Striktna primjena ovog zahtjeva se može izostaviti kod izbora širine
kolica vitla, jer nema bitnijeg uticaja na radne karakteristike dizalice. Njen
5
Ram kolica vitla
uticaj se svodi samo na rastojanje glavnih nosača čime se povećava ili smanjuje
radno polje dizalice i to uz zidove hale gdje dizalica i onako radi rijetko.
Rastojanja od sredine šine na jednom nosaču do sredine šine na drugom nosaču
su standardizovana, a njihove vrijednosti su l s (mm): 500 , 560 , 630 , 710 ,
800 , 900 , 1000 , 1120 , 1250 , 1400 , 1450 * , 1600 , 1800 , 2 000 , 2 240 ,
2 500 , 2 800 , 3150 , 3550 , 4 000 .
Rastojanje šina označeno zvjezdicom, ls  1450 mm, u primjeni je samo kod
željeznica.
Ram kolica predstavlja višestruko statički neodreĎen sistem što se da primjetiti

iz primjera na slici 4.6. Na njega djeluju sile koje potiču od tereta, težine
dijelova ugraĎenih pogonskih mehanizama, obrtnih momenata elektromotora,
vlastite težine i sl. Kako je, kod rješavanja ovakvih zadataka, egzaktan proračun
praktično nemoguć koriste se jednostavnije metode koje daju približna rješenja.
Ovdje se pretpostavlja da konstrukciju rama (okvira) čini više nosača (prostih
greda) meĎusobno zglobno vezanih čime se zadatak svodi na statički odreĎen
zadatak i svaki nosač rješava zasebno. ls
lv
Slika 4.6 Ram kolica izraĎen od toplovaljanih profila,

skica za proračun
Kontrola (dokaz) napona se vrši i za glavne (uzdužne) i poprečne nosače prema

jednačini:
M max
 max    dop (4.1)
W
6
Ram kolica vitla
pri čemu moment savijanja za poprečne nosače, na koje se oslanja kotur za

izravnavanje, označene sa 1 i 2, sa grubim približavanjem, iznosi:
Qu l s
M max  (4.2)
8
a za uzdužne na koje se oslanja bubanj:
Qu lv
M max  (4.3)
8
gdje je: l s -rastojanje od sredine do sredine šine na nosačima dizalice; lv -
meĎuosovinsko rastojanje točkova, tabela 4.1;  dop -dopušteni napon, za
poprečne nosače paralelne sa vratilom bubnja  dop  80  90 MPa, za glavne
uzdužne nosače čija je osa okomita na osu vratila bubnja  dop  100 MPa.
Niži naponi u poprečnim nosačima obezbjeĎuju uzdužne nosače od uvijanja.

Kod dovoljne krutosti poprečnih nosača na mjestima veze sa uzdužnim
nosačem, zavari su opterećeni gotovo samo na smicanje.
Tabela 4.1 Orjentacioni podaci o meĎuosovinskom rastojanju točkova kolica vitla

Nosivost
50 63 80 100 125 160 200 250 320 400 500
[kN]
Rastojanje
112 112 145 145 160 160 200 224 250 280 280
lv [cm]
Tabela 4.2 Orjentacioni podaci o dimanzijama profila za okvir vitla

Nazivni teret [kN] 30 50 75 100 125 150 200 250 300-500
Profil UPN 160 180 200 220 240 260 280 300 320-400
F1 F2 F3
II I
E G
lmax II I
k
lv
Slika 4.7 Uzdužni nosač rama kolica vitla normalne izvedbe,

pogled G -slika 4.5
7
Ram kolica vitla
Kontrola (dokaz) napona u karakterističnim presjecima uzdužnog nosača može

se uraditi prema slici 4.7. Približne vrijednosti sila koje djeluju na nosač
izračunavaju se iz sljedećih jednačina:
 Q 1 2 
F1     GB  GR  (4.4)
 4 2 3 
Q
F2   (4.5)
4
1 
F3    GR  GK  (4.6)
3 
gdje je: Q -težina korisnog tereta; GB -težina bubnja za namotavanje užeta;
GR -težina reduktora mehanizma za dizanje; GK -težina kočnice;  -faktor
pogonske grupe;  -dinamički faktor. Sa l max na slici 4.7 označen je položaj
presjeka sa najvećim momentom savijanja.
y y
yT
t
1 1
T x
hD
T x b1 3
t
ht
b1 3
t 2
tF
bE
b bA b)
a)
Slika 4.8 Presjeci uzdužnog nosača: a) presjek II-II i b) presjek I-I
o Naponi u karakterističnim tačkama presjeka I  I , slika 4.8-b.
Normalni naponi u tačkama 1 i 2 su:

M I M I yT
 1, I     dop i (4.7)
Wx1 I x,I
M I M I hD  t1  t F  yT 
 2, I     dop (4.8)
Wx 2 I x,I
gdje je:  dop -dopušteni napon za odgovarajući materijal i slučaj opterećenja.
8
Ram kolica vitla
Napon na smicanje u tački 3:

FT , I S x 3, I
 3, I  (4.9)
I x,I t
gdje je: FT ,1 -transverzalna sila koja je jednaka većoj reakciji u osloncu E ili
G ; S x 3, I -statički moment površine iznad tačke 3 koji glasi:
b  t y t
S x 3, I  t  yT    t  yT  t  T .
2  2 2
Uporedni napon u ovoj tački je:

 Iu 3  3 3,I   3,I 3 (4.10)
o Naponi u karakterističnim tačkama presjeka II  II , slika 4.8-a.
Normalni napon u tački 1:

M II ,max M II ,max 0,5 ht  t 
 1, II     dop (4.11)
Wx1 I x , II
Napon na smicanje u tački 3:

FT , II S x 3, II
 3, II  (4.12)
I x , II t
gdje je S x 3, II -statički moment površine iznad tačke 3:

b h t h h
S x 3, II  t t t t t .
2 2 2 4
Uporedni napon u tački 3 je:

 IIu 3   3, II 3 (4.13)
4.2 Procjena težine vitla
Često je, kod prethodnog proračuna noseće konstrukcije (mosta) dizalice

potrebno znati kako vlastitu težinu pojedinih nosača tako i težinu voznog vitla
(kolica sa svim mehanizmima). Vozno vitlo zajedno sa teretom predstavlja
pokretno opterećenje glavnog nosača dizalice. Njegova težina zavisi od
konstrukcije. Ukoliko nije poznata težina svih elemenata sklopa vitla onda se
9
Ram kolica vitla
ona može približno izračunati iz empirijskih jednačina. Tako npr. za

konstruktivna rješenja vitla normalne izvedbe jednačine imaju oblike:
Gv  16  0,2 Q -za nosivost 32  80 kN
(4.14)
Gv  28  Q / 16 -za nosivost 100 500 kN
gdje je: Gv -težina vitla; Q -težina tereta, nazivna nosivost dizalice (kN).
Rješenja sa glavnim i pomoćnim mehanizmom za dizanje:

Gv  0,3 Q  Qp  -za nosivost 160 2000 kN
(4.15)
Gv  0,22  0,28Q  Qp  -za nosivost  2000 kN
gdje je: G p -težina pomoćnog tereta (kN).
Približna težina voznog vitla normalne izvedbe, sa klasičnim mehanizmom za

dizanje tereta, može se izračunati i iz jednačine:
a
Q
Gv  G0  k   (4.16)
 10 
gdje je: gdje je: Q -težina tereta, nazivna nosivost dizalice (kN); G0 , k , a -
koeficijenti čije su vrijednosti date u tabeli 4.3.
Tabela 4.3 Koeficijenti potrebni za izračunavanje težine vitla

Pogonska grupa 1 2 3 4
G0 (kN) 10 12 18 18
k 0,7 0,8 2 2
a 1,15 1,2 1,0 1,0
Vrijednosti težina vitla sa koaksijalnim mehanizmom za dizanje firme “Stahl”, za

nosivosti 50 do 160 kN, mogu se očitati iz tabele 4.4.
Tabela 4.4 Težina v. vitla sa mehanizmom za dizanje firme “Stahl”

Nosivost (kN) 50 80 100 125 160
Težina v. vitla (kN) 9,6 11,5 13 14,8 15,5
10
Nosači mosnih dizalica
NOSAČI
MOSNIH DIZALICA
Od ranije nam je poznato da se pod nazivom nosači podrazumijevaju elementi
koji su pretežno opterećeni na savijanje. IzraĎuju se na dva načina i to kao puni
i rešetkasti. I puni i rešetkasti nosači imaju prednosti ali i nedostatke u odnosu
na one druge. Koji od ove dvije vrste nosača koristiti u datoj prilici zavisi od
više faktora, a najuticajniji su: raspon nosača, utrošeni materijal i rad za izradu,
intenzitet opterećenja, zaštita od korozije itd. Općenito uzevši, puni nosači su
teži od rešetkastih, ali im je jednostavnija izrada i održavanje, lakše se i
montiraju što sve može dovesti do toga da budu ekonomičniji. MeĎutim, kada
su u pitanju veći rasponi puni nosači su puno teži od rešetkastih pa time i
neekonomičniji. Ekonomičnost primjene jednih ili drugih nosača je u granicama
od 20 do 30 m što zavisi od intenziteta korisnog opterećenja s tim da se za
raspone preko 30 m prednost daje rešetkastim nosačima jer su ekonomičniji.
Povećanjem raspona i smanjivanjem korisnog opterećenja sve više raste
prednost rešetkastih nosača.
5.1 Rešetkasti nosači
Rešetkasti nosači su konstrukcije koje čine odreĎeni broj štapova čiji su krajevi
povezani u čvorovima tako da čine geometrijski nepromjenljivu strukturu. U
zavisnosti od namjene i opterećenja mogu biti različitog oblika, dimenzija i
prostornog položaja.
Prema broju pojaseva mogu biti dvopojasni (ravne rešetke koje primaju
opterećenja samo u njihovoj ravni), slika 5.1-a i višepojasni rešetkasti nosači
1
(obično tropojasni i četveropojasni) koji su ujedno i prostorni rešetkasti nosači

koji primaju opterećenja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni, slika 5.1-b. I jedni i
drugi, prema obrisima pojaseva rešetke, pripadaju grupi nosača sa paralelnim
pojasevima.
Slika 5.1 Rešetkasti nosači: a) dvopojasni (ravni); b) tropojasni (prostorni)
Prema načinu ostvarivanja veze izmeĎu pojasnih štapova i štapova ispune

rešetkasti nosači mogu biti bez čvornih limova (slika 5.2-a) i nosači sa čvornim
limovima (slika 5.2-b). Nosači bez čvornih limova najčešće se koriste za mirna
opterećenja umjerenog intenziteta. Kod njih se veza u čvoru ostvaruje direktnim
vezivanjem štapova ispune za pojasne štapove.
a) b)
Slika 5.2 Čvorovi rešetkastih nosača: a) bez čvornog lima;
b) sa čvornim limom
Kod rešetkastih nosača sa čvornim limovima, štapovi ispune se za pojasne

štapove vežu uz korištenje dodatnih limova koji se nazivaju čvorni limovi.
Ukoliko se koristi samo jedan lim onda je riječ o nosačima koji se koriste za
mirna opterećenja umjerenog intenziteta (slika 5.2-b) ili veće raspone i
opterećenja većeg intenziteta (slika 5.3-a). Kod izuzetno velikih raspona i
opterećenja, laganim ili srednje teškim nosačima veza izmeĎu štapova se
ostvaruje preko dva lima koji leže u dvije paralelne ravni. Nosači sa ovakvim
čvorovima se nazivaju dvozidni rešetkasti nosači čiji su pritisnuti pojasni
štapovi često izraĎeni od U-profila jednodjelnog i dvodjelnog poprečnog
presjeka ili su kutijastog oblika dobijen zavarivanjem. Štapove zategnutog
2
pojasa mogu da čine i dva raznokraka L-profila. Štapovi ispune trebaju da

imaju dvije paralelne ravni preko kojih se ostvaruje veza sa čvornim limom, a to
mogu biti U-profili, I-profili dobijeni valjanjem ili zavarivanjem.
a)
b)
Slika 5.3 Čvorovi rešetkastih nosača: a) sa jednim čvornim limom (jednozidni
rešetkasti nosači); b) sa dva čvorna lima (dvozidni rešetkasti nosači)
5.1.1 Oblici rešetkastih nosača
Na metalnoj (nosivoj) konstrukciji dizalične mašine smješteni su svi radni

mehanizmi i sistemi za upravljanje. Njena pouzdanost i sigurnost utiče na
izdržljivost i pouzdanost rada svih mehanizama kao i dizalice u cjelini. Za
izradu nosive konstrukcije se troši dosta materijala pa stoga, pri projektovanju,
treba posvetiti pažnju izboru njenog oblika i metoda proračuna i to sve u cilju
smanjenja utroška materijala, a istovremeno ne zanemarujući njenu pouzdanost
i sigurnost tokom rada svakog od mehanizama kao i dizalice u cjelini.
Metalna koknstrukcija mora biti prenosiva i prilagoĎena drumskom ili

željezničkom transportu, ali često i transportu nekim od plovila.
Kad je riječ o glavnim nosačima rešetkastog oblika u primjeni su dva rješenja

njihove izvedbe sa presjecima prikazanim na slici 5.4. Slika 5.4-a prikazuje
presjek nosača kompletno izraĎenog od rešetki: 1-glavna rešetka, 2-pomoćna
rešetka, 3-gornja vezna rešetka, 4-donja vezna rešetka, 5- poprečni vez.
3
Prihvatljiviji su za veće raspone i manje nosivosti dok je presjek nosača na slici

5.4-b prikladniji za veće nosivosti ali i manje raspone. Kod njega je, umjesto
glavne rešetke, iskorišten puni nosač I-presjeka. RjeĎe su u upotrebi jer su ih
potisnuli puni nosači kutijastog oblika poprečnog presjeka.
Proračun rešetkastih nosača je objašnjen u poglavlju 6, a punih limenih nosača

(nosač označen sa 1a) u poglavlju 7.
3 3
2 5 1 2 5 1a
4 4
a) b)
Slika 5.4 Šematski prikaz poprečnog presjeka glavnog nosača:
a) sa rešatkama, b) sa punim limenim nosačem I presjeka
h a)
a a a
L
h1
b)
h
a a a
L
h1
c)
h
a a a
L
h1
d)
h
Slika 5.5 Oblici ravnih (dvopojanih) rešetkastih nosača
4
Na slici 5.5 su prikazani primjeri oblika dvopojasnih (ravnih) rešetkastih nosača

koji se najčešće primjenjuju kod izrade glavnih nosača dizalica. Primjer sa slike
5.5-a pripada grupi nosača sa paralelnim pojasevima i koristi se kod izrade
nosača kada je potrebno da se vozno vitlo kreće po donjem pojasu nosača. Na
slici 5.5-b prikazan je nosač kod kojeg čvorovi donjeg pojasa obrazuju parabolu
pa se naziva još i parabolični rešetkast nosač. Dobra strana ovakvih nosača je
što se njihov oblik može prilagoditi dijagramu momenata savijanja. Iako mu je
masa manja nego kod ostalih oblika prikazanih nosača ne koristi se često jer mu
je izrada nezgodna. Primjer oblika nosača sa slike 5.5-c ima nešto veću težinu
od paraboličnog ali mu je izrada lakša. Pripada nosačima sa paralelnim
pojasevima s tim da ima zakošenja u blizini oslonaca, pa se može reći da ima
trapezni oblik. Vertikale, kao dio ispune, imaju zadatak da smanje dužinu
izvijanja štapova pritisnutog pojasa ali i uticaj momenta lokalnog savijanja kada
se pokretni teret nalazi izmeĎu dva susjedna čvora. Oblik nosača na slici 5.5-d
se koristi kod izrade nosača velikih raspona. Kod dizalica velikog raspona je
meĎuosovinsko rastojanje točkova ( lv ) često malo u odnosu na dužinu polja (a).
Posljedica toga su izraženiji lokalni momenti savijanja u štapovima gornjeg
pojasa, što zahtijeva veće presjeke tih štapova, pa je konstrukcija teža. Zbog
toga se u rešetku umeću dodatni štapovi koji podupiru pojasne štapove tako da
im se dužina smanjuje na pola, a time i naponi izazvani lokalnim savijanjem.
5.2 Puni nosači izraĎeni od toplo valjanih profila
Puni nosači izraĎeni od valjanih profila uglavnom se koriste kada su u pitanju

manji rasponi 10 do 12m i opterećenja manjeg intenziteta. Razlog tome je
relativno mali otporni moment njihovih presjeka. Najčešće korišteni profili kod
nosećih konstrukcija dizalica ili njihovih dijelova prikazani su na slici 5.1.
IPN IPE HEA HEB UPN

Slika 5.6 Oblici poprečnih presjeka standardnih valjanih profila
od kojih se mogu izraĎivati nosači
Prednosti i nedostaci pojedinih tipova valjanih profila, sa slike 5.6, mogu se

uočiti uporednom analizom na primjeru proste grede raspona 8 m opterećene
ravnomjerno rasporeĎenim teretom q  20 kN/m, tabela 5.1. Isto se može uraditi
i sa drugim profilima.
5
Tabela 5.1 Uporedna analiza različitih tipova valjanih profila

PROFIL m n , kg/m h , mm  , MPa y q , mm
1. IPE 400 66,3 400 137,9 22,0
2. HEA 320 97,6 310 108,1 22,1
3. HEB 280 103,0 280 115,9 26,4
 dop  160 MPa ydop  l / 300  26,6 mm M  160 kNm
Wpot  1000 cm3 I pot  19094 cm4
Iz tabele je vidljivo da nosači sa većom visinom imaju manju masu. U-profili se

rijetko koriste kao samostalni nosači, uglavnom su dijelovi složenog presjeka i
to u kombinaciji sa I-profilima.
Nosači izraĎeni od valjanih profila su dosta ekonomični kako u pogledu izrade

tako i održavanja. Profili proizvedeni u valjaonicama zahtijevaju samo malu
doradu u radionici. Ukoliko se, prema opterećenju i rasponu nosača, ne može
odabrati standardni profil koji ima potreban otporni moment njegova nosivost
se da povećati primjenom dodatnih pojasnih lamela ili povećavanjem visine
rebra, slika 5.7.
u=2,4 aw +5 e b e linija sječenja

(3 aw )
h0
a) b) c)
hs
h
upasovati i zavariti
Slika 5.7 Povećanje nosivosti valjenih profila
Na slici 5.7-a prikazano je povećanje nosivosti profila dodavanjem pojasnih

lamela sa spoljašnje strane nožica (pojasa). Za korektno izvoĎenje zavarivačkih
radova treba obezbjediti minimalnu vrijednost prepusta:
6
u  2,4 aw  5 [mm] ili u  3 aw (5.1)

gdje je: a w -debljina zavara.
Povećanje visine rebra, slika 5.7-b, moguće je izvesti tako da se rebro nosača
siječe uzdužno po cik-cak liniji pa se zatim, nakon potrebnog uzdužnog
pomjeranja, zavari. Linija sječenja se definiše na osnovu poznatih parametara:
visine ( hs ), širine ( e ) i ugla(  ). Na ovaj način se dobija tzv. lomljeni ili
saćasti nosač.
Visina rebra se može povećati i tako što se izvrši njegovo uzdužno rasijecanje
pa ubacivanje i zavarivanje vertikalnog lima, slika 5.7-c.
5.3 Puni limeni nosači
Koriste se za raspone do 20  30 m, zavisno od veličine opterećenja, dok su za

raspone iznad 30 m svakako ekonomičniji rešetkasti nosači. Imaju niz prednosti
u odnosu na nosače izraĎene od punih profila, a neke od njih su:
- manja težina,
- sloboda izbora oblika poprečnog presjeka i njegove optimizacije,
- moguća izrada nosača promjenljive visine,
- savladavanje većih raspona itd.
Iako imaju veću jediničnu cijenu, obzirom na ranije pobrojane prednosti, ovi
nosači imaju veoma veliku primjenu kod izrade dizalica. U upotrebi su
uglavnom nosači čiji su poprečni presjeci prikazani na slici 5.8.
a) b)
Slika 5.8 Poprečni presjeci punih limenih nosača: a) zavarena izvedba

b) zakovana izvedba
Kako se sa slike vidi, mogu biti sa jednim ili dva vertikalna lima (rebra) u
zavarenoj ili zakovanoj izvedbi. Nosači u zakovanoj izvedbi se u posljednje
vrijeme i ne proizvode zbog niza prednosti nosača u zavarenoj izvedbi:
7
- manja težina,
- jednostavnija i brža izrada,
- manja jedinična cijena,
- lakše održavanje itd.
TakoĎer su više u upotrebi nosači sa dva rebra (sandučasti oblik poprečnog

presjeka) jer imaju veliku torzionu krutost, krutost na savijanje oko slabije ose
inercije kao i stabilnost na bočno-torziono izvijanje pogotovo kada se radi o
većim rasponima i opterećenjima.
5.4 Izbor osnovne geometrije nosača
Prije nego se bilo šta kaže o geometriji nosača izraĎenih od lima valja
napomenuti da se izbor presjeka nosača izraĎenih od toplovaljanih profila može
uraditi koristeći npr. uslov da ugib nosača ne smije preći dopuštenu vrijednost:
y F  ymax  k L (5.2)
odakle se izračunava potreban moment inercije presjeka I x , pot , a nakon toga se
iz tabela standardnih profila odabere odgovarajući (vidjeti 5.4.1). Ugib nosača
y F se računa iz jednačine (5.14), a dopuštene vrijednosti ugiba ymax se biraju
koristeći tabelu 5.4. Profil se može odabrati i na osnovu kriterijuma napona:
Mx
Wx , pot  (5.3)
 dop
gdje je M x -maksimalni moment savijanja u vertikalnoj ravni;  dop -dopušteni

napon za odgovarajuće proračunsko opterećenje.
y y
t1
y
tn
T
ht
x x
x
ht
h
h
hr
t t b1
tr
bn
t1
b b
a) b) c)
Slika 5.9 Oblikovanje poprečnih presjeka limenih nosača
8
o Rebra limenih nosača

Do presjeka glavnog nosača dizalice, izraĎenog od lima, dolazi se obično na
osnovu iskustvenih odnosa. Uzimanjem u obzir da nosači mogu imati jedno ili
dva rebra, smjernice za izbor visine rebra su sljedeće:
- na sredini I nosača (slika 5.9-b) iznosi ht  L /10  L /15 , a kod nosača
malog raspona i velikog opterećenja ili kada moraju posjedovati veliku
krutost na savijanje visina rebra može ići do ht  L / 8 ;
- za kutijasti presjek (slika 5.9-c) na sredini nosača ht  L / 20  L /14 , a u
slučajevima velikog raspona i malog opterećenja i do ht  L / 25 ;
Debljina rebra (vertikalnog lima) I nosača se može odabrati iz odnosa

t  ht /120 za čelik S235 (Č.0361) i t  ht /100 za čelik S355 (Č.0561). Za
kutijasti presjek nosača odnosi su sljedeći t  ht / 200  ht / 240 . Debljina rebra
ne bi smjela biti manja od t min  5  6 mm, a u uslovima povišene korozije
t min  8 mm.
o Pojasni limovi/lamele
Kako kod opterećenog nosača dominantni dio momenta savijanja preuzimaju
pojasni limovi, oblikuju se tako da imaju što veću površinu. Širina pojasnih
limova/lamela prvenstveno zavisi o kakvom je nosaču riječ, da li je to limeni
nosač I presjeka (slika 5.9-b) ili nosač kutijastog presjeka (slika 5.9-c). Širina
pojasa je znatno veća kod kutijastih nego kod nosača I presjeka. Kod obje vrste
nosača na širinu pojasa utiče intenzitet opterećenja, a kod I nosača i mogućnost
bočnog pridržavanja. Kod I nosača širina pojasa je ograničena i lokalnim
izbočavanjem konzolnog prepusta (vidjeti 13.1). Na osnovu iskustva važe
sljedeći odnosi:
- debljina pojasnog lima/lamele, za sve vrste limenih nosača, uzima se
t1  1,2  2t ;
- širina pojasa kod I limenih nosača b  24  30t1 , zbog stabilnosti
pojasa;
- razmak izmeĎu sredina vertikalnih rebara kod kutijastog nosača se
uzima bs  b1  t  50  60t1 ili bs  h / 3,5 ali iz tehnoloških razloga
(nesmetanog zavarivanja) mora biti ispunjen i uslov bs  350 mm.
o Vertikalna ukrućenja
Na odreĎenim odstojanjima duž nosača postavljaju se vertikalana ukrućenja
izraĎena od čeličnih limova, slika 5.4-b i slika 5.10. Zadatak im je povećanje
9
otpornosti rebra na izbočavanje (vidjeti 13.2). Ova ukrućenja se zavaruju za

rebro kod nosača I presjeka ili za rebra kod kutijastog nosača i gornji pojas
nosača (koji je opterećen na pritisak).
10÷20 mm
ht
hu
I II III tu
lt =1 ht l t =1,5 ht l t =2ht
l0
Slika 5.10 Raspored ukrućenja kod kutijastog nosača
Oblikuju se tako da omoguće nesmetan prolaz zavara za vezu rebra i pojasa.

Ukoliko je šina, za kretanje voznog vitla, smještena na sredini širine nosača tada
se izmeĎu glavnih vertikalnih ukrućenja postavlja jedno ili dva dodatna
meĎuukrućenja, zavisno od rastojanja glavnih ukrućenja lt , slika 5.10, polje III.
Polje I je dominantno izloženo smicanju kod krajnjeg lijevog položaj kolica sa
teretom. Prema slici 5.10 važe sljedeći odnosi:
- debljina vertikalnog ukrućenja tu  0,80  0,85t ;
- visina meĎuukrućenja hu  0,2  0,3ht ;
- razmak izmeĎu sredina vertikalnih ukrućenja lt  1,2  1,8 m, za visine
rebra ht  1,8 m dok je lt  ht , za visine rebra m, ht  1,8 ;
- promjena visine nosača počinje na udaljenosti od oslonca (ose šine
kranske staze) l0  0,1  0,2 L .
Imajući u vidu sve navedene preporuke za izradu nosača kutijastog oblika

poprečnog presjeka, slika 5.9-c mogu se usvojiti debljine lima za izradu rebara
iz tabele 5.1 i pojasnih lamela iz tabele 5.2.
Tabela 5.1 Debljine lima za izradu rebra

Visina rebra Debljina rebra t , mm -za pogonske grupe
h  ht , mm 1 2 3 4
do 500 5 5 6 8
500 d0 1000 5 5 6 8
1000 do 1600 5 6 8 10
preko 1600 6 8 10 10
10
Tabela 5.2 Debljine lima za izradu pojasnih lamela

Debljina lima za rebro t, mm 5 6 8 10 12
Debljina lima za pojasnu lamelu t1, mm 7 8 10 12 15
5.4.1 Visina limenog nosača prema kriterijumu normiranih vrijednosti

napona i ugiba
 Visina nosača prema kriterijumu normiranih vrijednosti napona

Približna površina poprečnog presjeka kutijastog nosača i pojasnog lima, uz
zanemarivanje malih razlika u visinama rebra i nosača ( ht  h ), odnosno
( h  t1  h ), prema oznakama na slici 5.9-c, iznosi:
A  2 ht t  b t1   2 h t  Ap 
A
 Ap   ht (5.4)
2
Zanemarivanjem vlastitih momenata inercije pojasnih limova može se napisati
približan izraz momenta inercije presjeka za osu x:
2
t h3 h th
3
h2
Ix  2  2 b t1     Ap
12 2 6 2
pa je otporni moment presjeka:
2 I x t h2
Wx    Ap h (5.5)
h 3
i njegova površina, unošenjem Ap iz (5.4):
2Wx 4
A  ht (5.6)
h 3
Obzirom da su Wx i t konstante ekstrem funkcije (5.6) od h iznosi:
dA W 4
 2 2x  t  0
dh h 3
odakle je minimalna visina nosača:
3Wx 3M x
h  (5.7)
2  t
min
2t
gdje su: M x -maksimalni moment savijanja u vertikalnoj ravni; t -debljina

vertikalnog lima (rebra), prethodno usvojena prema tabeli 5.1, a za pretpostavku
11
u prvom približenju ( h  L /17) ;   -uslovno normirani dopušteni napon čije

su vrijednosti date u tebeli 5.3.
Tabela 5.3 Uslovno normirani dopušteni naponi

S235 S275 S355
(Č.0361, Č.0363) (Č.0451, Č.0453) (Č.0561, Č.0563)
  , kN/cm2 10 12,5 14,5
Treba napomenuti da je kod kutijastih nosača, osim izbora najpovoljnijeg

presjeka na sredini nosača, moguća promjena visine duž nosača čime se presjek
prilagoĎava stvarnim opterećenjima.
Sličnim postupkom se može izvesti jednačina za izračunavanje minimalne

visine nosača I presjeka:
3Wx 3M x
h  (5.8)
min
t  t
Kada su u pitanju nosači I-presjeka do dimenzija pojasnog lima se može doći na
sljedeći način. Približna vrijednost momenta inercije presjeka za jaču osu, ne
uzimajući u obzir šinu, uz ht  h , odnosno h  t1  h , iznosi:
2 2
t h3 h th h
3
Ix   2 b t1     2 Ap   (5.9)
12  
2 12 2
Kako je otporni moment:
Mx 2 I x t h2
Wx     Ap h (5.10)
 dop h 6
to je površina pojasne lamele (nožice):

Mx th
Ap   (5.11)
ht  dop 6
ili ako ranije nijesu definisane dimenzije rebra:

Mx
Ap  0,9 (5.12)
h dop
gdje su: M x -maksimalni moment savijanja u vertikalnoj ravni;  dop -dopušteni

napon za odgovarajuće proračunsko opterećenje.
12
 Visina nosača prema kriterijumu normiranog ugiba

Približna vrijednost momenta inercije poprečnog presjeka kutijastog nosača na
slici 5.9-c, za osu x, uz zanemarivanje malih razlika u visinama rebra i nosača
( ht  h ), odnosno ( h  t1  h ) te vlastitih momenata inercije pojasnih limova,
iznosi:
2
t h3 h th
3
b t h 2 t h 3 t1 h 3  t t1  3
Ix  2  2 b t1     1      h (5.13)
12 2 6 2 6 5 6 5
gdje je uzeto da je odnos širine pojasnog lima i visine nosača: b  h / 2,5 .
Uzme li se da je ugib nosača usljed dejstva dva povezana opterećenja (pritisci

točkova kolica vitla, F1 '  F2 ' ):
yF 
F1 ' L3
48 E I x
 
1   1  6 2   ymax (5.14)
gdje su:   F2 ' / F1 '  1 i   lv / L ; F1 '  F1Q  F1G i F2 '  F2Q  F2G -pritisci na
točkove kolica od težine tereta ( F1Q i F2Q ) i težine vitla ( F1G i F2G ) bez
uzimanja u obzir dinamičkog faktora  i faktora pogonske grupe  ; lv -
meĎuosovinsko rastojanje točkova vitla; L -raspon mosta; ymax -usvojena
normirana vrijednost ugiba nosača.
Izjednačavanjem potrebnog momenta inercije iz jednačine (5.14) sa momentom

inercije iz jednačine (5.13) dobija se:
I x , pot 
F1 ' L3
 
1   1  6  2     1  h 3
t t 
48 E ymax 6 5
odakle se može izračunati minimalana visina nosača:
 
F1 ' L3 1   1  6 2 
min h  (5.15)
48 E 0,167t  0,2 t1  ymax
3
gdje je ymax  k L -usvojena normirana vrijednost ugiba nosača, a koeficijent

k  ymax / L se bira iz tabele 5.4.
Za dalji proračun usvaja se veća izračunata visina nosača prema jednom od ova
dva kriterija. Na osnovu usvojene visine usvajaju se i ostale dimenzije presjeka
( t , t1 , b1 , b ).
13
Tabela 5.4 Vrijednosti koeficijenta k

Pogonska grupa dizalice
1 2 3 4
1 1 1
Upravljanje sa poda -
400 500 700
Upravljanje iz kabine 1 1 1 1
k  ymax / L na kraju mosta 500 600 800 900
Upravljanje iz kabine 1 1 1 1
na sredini mosta 500 800 1000 1000
14
Glavni nosači mosnih dizalica izvedenih kao rešetkasti
GLAVNI NOSAČI MOSNIH DIZALICA

IZVEDENIH KAO REŠETKASTI
Rešetkasti nosači se sastoje od odreĎenog broja aksijalno optertećenih štapova,
meĎusobno povezanih tako da formiraju trougaonu strukturu. Neki od njih se
nazivaju pojasnim, a ostatak konstrukcije čine štapovi ispune (dijagonale i
vertikale). Ovi nosači se koriste za veće raspone kada puni nosači postaju teški i
neekonomični što je naročito izraženo kod manjih nosivosti.
1 3 4 čvor
A B
h
a a 2
L
Slika 6.1 Ravanski rešetkasti nosač: 1 -gornji pojas, 2 -donji pojas,

3 -dijagonale, 4 -vertikale
Tokom projektovanja rešetkastih nosača treba se pridržavati sljedećih pravila:

 Vanjska opterećenja treba unositi po pravilu u čvorovima čime se izbjegava
savijanje pojasnih štapova. MeĎutim, kada se radi o nosaču duž kojeg se
pomjera pokretno opterećenje, ovo pravilo nije moguće ispoštovati.
 Obezbijediti što manju dužinu štapova čime se, kod pritisnutih štapova,
povećava otpornost na izvijanje.
1
 Uglovi pod kojim se sustiču štapovi trebaju biti veći od 30 čime se
izbjegavaju dugački i nepravilni čvorni limovi. Ako se radi o rešetki sa
prostom dijagonalnom ispunom najbolje je da dijagonala sa pojasnim
štapom zaklapa ugao 60 . Kod rešetki sa dijagonalama i vertikalama
optimalno rješenje je 45 .
 Montažne nastavke pojasnih štapova predvidjeti neposredno uz čvorove i to
sa strane manje napregnutog štapa. Time su montažni nastavci opterećeni
manjim silama, a oslobaĎaju se i mogućeg uticaja izvijanja štapova.
6.1 Osnovne dimenzije glavnih rešetkastih nosača mosnih dizalica
Opterećenje od težine vitla sa teretom se preko šine prenosi na vertikalnu

rešetku nosača, slika 6.2, koja se još naziva i glavna rešetka nosača (1). Kod
velikih nosivosti i srednjih raspona, umjesto ove rešetke prikladnije je koristi
puni limeni nosač I-presjeka. Ukoliko bi se koristila rešetka ona bi imala velike
čvorne limove i kao takva bi bila neznatno lakša od punostjenog nosača, a
izrada joj je puno komplikovanija i skuplja.
5 2 4 1 3
lš h
Slika 6.2 Šematski prikaz noseće konstrukcije mosne dizalice sa rešetkastim glavnim
nosačima: 1-glavna rešetka (ili limeni nosač I-presjeka), 2-pomoćna rešetka, 3-vezna
rešetka (vjetrovni vez), 4-poprečni vez, 5-poprečni (bočni) nosač
Paralelna glavnoj rešetki je pomoćna rešetka (2) koju sa glavnom rešetkom

povezuje gornja i donja rešetka veze ili gornji i donji vjetrovni vez (3). Gornja
vezna rešetka nosi mosnicu hodnika koja je obično perforirani lim.
Visina nosača, izraĎenih od niskougljeničnih čelika, računa se iz empirijske

formule zasnovane na iskustvenim podacima pri čemu se niže vrijednosti
odnose na nosače gdje je umjesto glavne rešetke predviĎen I-limeni nosač:
2
1 1
H    L (6.1)
 10 16 
gdje su za nosače sa rešetkastom glavnom rešetkom najpovoljniji odnosi L /10
do L /12 .
O izboru visine punog limenog nosača I-presjeka i načinu njegovog proračuna

će biti detaljno objašnjeno u poglavlju koje se odnosi na pune nosače. Ovdje će
biti govora samo o rešetkastim.
Dužina panela (polja) se odabire tako da dijagonale sa vertikalama zaklapaju

ugao u granicama 40  50 , a obično je a  h . Zbog toga je dobro da broj polja
rešetke bude paran. Visina nosača na mjestu oslanjanja je h1  0,4  0,45h .
Zakošeni dio na krajevima nosača iznosi 0,1  0,2 L .
Rastojanje od sredine šine na jednom nosaču do sredine šine na drugom nosaču

je u granicama lš  1,5  2 m, slika 6.2.
6.2 OdreĎivanje proračunskih opterećenja
Za definisanje proračunskih opterećenja dijelova nosača prvo treba odrediti

mase/težine svake od glavnih komponenata. One se odreĎuju orjentaciono na
osnovu iskustva iz empirijskih formula i odnose se na konstrukciju izraĎenu od
niskougljeničnih čelika. Težina glavne rešetke nosača iznosi:
Ggr  mgr g  0,01Q L  5  7 [kN] (6.2)
gdje su: Q -nazivna nosivost dizalice, kN; L -raspon mosta.
Težina pomoćne rešetke se uzima da je jednaka polovini težine glavne rešetke:

G pr  0,5 Ggr (6.3)
a težina jedne horizontalne vezne rešetke jednaka 1/3 težine glavne rešetke:
Ggr
Gvj,v  (6.4)
3
Težina mosnice hodnika koju nosi gornja vezna rešetka može se uzeti u
granicama 14  18 kN. Orjentaciona težina kabine, zajedno sa instaliranom
opremom, se uzma da je  20 kN i težište joj je  2,5 m udaljeno od oslonca
nosača. Mehanizam za vožnju ima težinu 10  20 kN.
3
6.2.1 Opterećenja glavne rešetke nosača
Radi uprošćavanja proračuna uzima se da su pritisci na točkove vitla, koji se

preko šine prenose na glavnu rešetku, jednaki i iznose:
 m m 
F1  F2  F    T  v  g (6.5)
 4 4 
gdje su:  -faktor pogonske grupe, tabela 2.4;  -dinamički faktor (pogledati
2.1.2.1); mT -masa nazivnog tereta; mv -masa voznog vitla, (4.14) do (4.16).
Opterećenje glavne rešetke od mehanizma za vožnju (pogona):

Gp
FP   (6.6)
2
i težine kabine:
GK
FK   (6.7)
2
jer druga polovina težina kabine i pogona opterećuje pomoćnu rešetku.
L
FP FK F1 F2 =F1 qg,u
V
FP
A B
1m 1m
2,5 m
Slika 6.3 Proračunska skica glavne rešetke
Opterećenje glavne rešetke od ravnomjerno rasporeĎenog tereta po dužini

nosača:
1 G G 
qVg ,u   Ggr  2 vj,v  m,h  (6.8)
L 2 2 
6.2.2 Opterećenja pomoćne rešetke nosača
Način i raspored opterećenja pomoćne rešetke nosača prikazan je na slici 6.4.
4
FP FK qp,u
V
FP
1m 1m
2,5 m
Slika 6.4 Proračunska skica pomoćne rešetke
Za izračunavanje opterećenja od mehanizma pogona i kabine važe jednačine

koje se koriste kod glavne rešetke (6.6) i (6.7).
Opterećenje rešetke od ravnomjerno rasporeĎenog tereta po dužini rešetke:

1 G G 
qVp ,u   G pr  2 vj,v  m,h  (6.9)
L 2 2 
6.2.3 Opterećenja horizontalne vezne rešetke nosača
Opterećenja vezne rešetke i njihov raspored prikazana su na slici 6.5. Ova

opterećenja se izračunavaju tako što se odgovarajuća opterećenja na glavnoj i
pomoćnoj rešetki, koja djeluju u vertikalnoj ravni, pomnože sa koeficijentom
ubrzanja k a :
F1H  ka F1 ; F2H  ka F2 ; FPH  ka FP i FKH  ka FK (6.10)

odnosno:
qgH,u  ka qVg ,u i q pH,u  ka qVp ,u (6.11)
FPH FKH F1H F2H = F1H qg,u

H
FPH
FPH FKH qp,u

H
FPH
Slika 6.5 Proračunska skica gornje vezne rešetke (vjetrovnog veza)
Nakon definisanih opterećenja pristupa se odreĎivanju sila u štapovima rešetki.
5
6.3 OdreĎivanje sila u štapovima rešetki
Kod proračuna rešetki koristi se pojednostavljen postupak gdje se pretpostavlja

da su štapovi izloženi samo dejstvu aksijalnih sila (zatezanje ili pritisak) pri
čemu se zanemaruje uticaj momenata savijanja u čvorovima rešetke. Razlog
ovog zanemarivanja leži u činjenici da su izračunati normalni naponi od
aksijalni sila i preko 10 puta veći od napona izazvanih savijanjem.
Tabela 6.1 Pregled sila u štapovima za glavnu vertikalnu rešetku

Tabelarni pregled rezultata prema slici 6.6
Ordinate uticajnih linija
Štap
nI nII nIII nIV nV ni n F i i
O4 ' 5'
U 46
U A2
DA 1'
D 2 3'
D 3' 4
D 4 5'
V A' A
V 4' 4
Štap
x Lx P P P  qP N
2
[m] [m] 2
[m ] [m ] [m2] [kN] [kN]
O4 ' 5'
U 46
U A2
DA1'
D 2 3'
D 3' 4
D 4 5'
V A' A
V 4' 4
6
L=10 a
FP FK F1 F2 =F1 qg,u
V
FP
A'
1' 2' 3' 4' 5' 6'
A
h
nI 2 4 6 nV
nII nIII - nIV
4a
h
O3'4' i O4'5'
-
5a
U 46
h
+
nI nII nIII nIV nV
U A2
u1
a
+ nIV
nI nII nIII nV
nIV nV
d1
ac
DA1'
-
nI nII nIII
cosb
D23'
- 1
nI nII nV cosb
1
nIII nIV
x
cosb
D3'4
- 1
+
nIII nIV nV
cosb
nI nII
1
L-x
D45'
cosb
- 1
nI nII
cosb
nV
nIV
1
nIII
x
VAA'
-1
V22'
-1
nII
Slika 6.6 Uticajne linije sila u štapovima glavne rešetke
7
Kod odreĎivanja intenziteta i karaktera sila u štapovima koristiće se metoda

uticajnih linija, detaljnije objašnjena u dijelu 10.2. Imajući u vidu da se kod
mosnih dizalica radi o simetričnim rešetkama, kao što je ova prikazana na slici
6.6, mogu se ucrtati linije sila u štapovima samo za jednu polovinu rešetke i to
onu na kojoj se nalazi kabina za upravljanje dizalicom.
Za dobijanje nosača minimalne težine trebalo bi da se, prema silama koje na

njih djeluju, izvrši dimenzionisanje svakog štapa pojedinačno. Kako troškovi
izrade radioničkih nastavaka često prevazilaze uštede na težini, kod pojasnih
štapova rešetke je ekonomičnija primjena konstantnog presjeka duž cijelog
raspona nosača.
Obzirom da dominantan dio momenta savijanja, koji su najizraženiji na sredini

nosača, preuzimaju pojasni štapovi rešetke to se za te štapove i ucrtavaju
uticajne linije sila. Isto se uradi i sa štapovima ispune koji prihvataju
dominantan dio transverzalne sile, vodeći računa o tome da su vertikalni štapovi
izloženi opterećenju samo kada se ono nalazi unutar susjednih čvorova. Kada su
ucrtane uticajne linije onda se u tabelu, primjer tabela 6.1, unose izračunate (ili
očitane) vrijednosti ordinata uticajnih linija i površina trouglova ispod uticajnih
linija. Nakon toga se, u interesantnim štapovima rešetke, pristupa izračunavanju
sila koristeći se jednačinom:
N   ni Fi   q P (6.12)
gdje su: ni -ordinate uticajnih linija ispod koncentrisanog opterećenja; Fi -

opterećenja; q -ravnomjerno rasporeĎen teret iz jednačina (6.8), (6.9) i (6.11);
P  P   P  -zbir površina uticajnog dijagrama (vrijednosti za P  i P  unose
se sa predznakom + ili -).
6.4 Izbor presjeka štapova rešetki
Pojasni štapovi glavne i pomoćne rešetke su ujedno i pojasni štapovi veznih

rešetki (vjetrovnih vezova), gornje i donje. Zato je ukupna aksijalna sila u
svakom od pojasnih štapova jednaka zbiru sila izračunatim za opterećenja u
vertikalnoj i horizontalnoj ravni. Tako je npr. najopterećeniji pojasni štap,
zajednički za glavnu i veznu rešetku, opterećen silom:
max N c  N cgr  N cvj,v (6.13)
Po gornjem pojasu glavne rešetke se kreću točkovi kolica voznog vitla što
izaziva lokalno savijanje pojasa i pojavu momenata savijanja koji se ne smiju
zanemariti, slika 6.7-a. To je razlog da se kod dimenzioniranja ovih štapova
8
uzima kombinovano dejstvo aksijalne sile (pritiska ili zatezanja) i momenta

savijanja koji se odreĎuju primjenom pojednostavljenog modela na slici 9.7-b.
Posljedica toga je da pojasni štapovi imaju znatno veću krutost od štapova
ispune.
Napon u presjeku pojasnog štapa na sredini polja, uzevši u obzir aksijalnu silu i
lokalni moment savijanja, iznosi:
N c M sV
s  max
   dop (6.14)
A Wx , 2
dok je napon kod čvora K:

N c M KV
K  max
   dop (6.15)
A Wx ,¸1
gdje su: A -površina poprečnog presjeka pojasa; F1 -sila pritiska točka kolica
vitla; M sV -moment lokalnog savijanja u presjeku na sredini polja i M KV -
moment elastičnog uklještenja na mjestu čvora K :
F1 a F1 a
M sV  i M KV 
6 12
te Wx ,1 i Wx , 2 -otporni moment u donjoj i gornjoj ivičnoj tački presjeka pojasa,
prema slici 6.8:
Ix Ix
Wx ,1  i Wx , 2  .
e1 e2
a
F1
K K Mk F1 Mk
Omax s Omax
s
K K
Ms
a) b)
Slika 6.7 Lokalno savijanje pojasnog štapa
Za provjeru stabilnosti štapa gornjeg pojasa koristi se sljedeća jednačina:

Nc 1 MV
s  max
 0,9 s   dop (6.16)
A  Wx , 2
9
gdje je:  -koeficijent izvijanja prema JUS U.E7.081/1986, poglavlje 11.
F1
2 ss sk
e2
x x
e1
1 + +
Slika 6.8 Dijagrami napona
Kao pojasni štapovi rešetki mogu da se koriste standardni toplo valjani profili
jednodjelnog ili višedjelnog presjeka, šuplji profili kvadratni ili pravougaoni te
profili obrazovani zavarivanjem, slika 6.9.
1/2 I
1/2 IPE
Slika 6.9 Često korišteni presjeci pojsnih štapova
Dimenzioniranje svih ostalih štapova rešetke ali i cijelog nosača sprovodi se

prema pravilima koja se odnose na aksijalno opterećene štapove. Tako su npr.
kod dimenzioniranja zategnutih štapova mjerodavne samo neto površine
njihovih poprečnih presjeka. Kod pritisnutih štapova bitne su i njihove dužine
izvijanja i oblici poprečnih presjeka. Njihovo dimenzioniranje se vrši prema
standardu za centrično pritisnute štapove (jednodjelni obraĎeni u poglavlju 11).
Slika 6.10 Najčešće korišteni presjeci štapova ispune
10
Prilikom proračuna se višedjelni štapovi mogu tretirati kao štapovi jednodjelnog

presjeka ako je ispunjen uslov da je rastojanje spojnih limova manje od 15imin
gdje je sa imin označen minimalni poluprečnik inercije samostalnog elemanta.
Štapovi višedjelnog presjeka su lakši ali je izrada jednodjelnih jeftinija, a
povoljniji su i za održavanje. Neki od presjeka štapova ispune su prikazani na
slici 6.10.
6.5 Oblikovanje i proračun čvorova
Vezivanje štapova ispune sa pojasnim štapovima se može izvesti direktno ili

preko čvornog lima.
6.5.1 Direktna veza štapova ispune i pojasnog štapa
Direktna veza štapova ispune sa pojasnim štapovima po pravilu se ostvaruje

zavarivanjem, slika 6.11. Pojasni štapovi T -presjeka, kod kojih rebro na neki
način predstavlja čvorni lim, omogućavaju primjenu vijaka, ali uz uslov da se za
štapove ispune koriste T ili L -profili.
a) b)
Slika 6.11 Direktna veza štapova ispune i pojasnog štapa u vidu:
a) T-presjeka; b) ojačanog ugaonika
Pritisnuti pojasni štapovi izraĎeni od jednog L-profila se ojačavaju lamelom i

koriste se u kombinaciji sa štapovima ispune koje takoĎe čini jedan ugaonik
okrenut tako da mu težište i jača osa inercije leže u ravni rešetke.
Nije rijedak slučaj da se nosači izraĎuju od kvadratnih i pravougaonih cijevi,

slika 6.12. Kada su u pitanju pojasni štapovi treba da bude zadovoljen uslov:
33
b0  Č.0361 ( S 235JRG2)
 (6.17)
t0 
25 Č.0561 ( S 355JR)
Lokalno savijanje stjenke pojasnog štapa se izbjegava ispunjavanjem uslova:
11
bi  0,4 b0 (6.18)
gdje su: bi -širina štapa ispune i b0 -širina pojasnog štapa.
1
h
h2
t1
t2
b1
N1
N2 b2
g
b1
b2
t0
h0
b0
Slika 6.12 Odnosi dimenzija presjeka štapova
Za kvalitetno izvoĎenje zavarivačkih radova, na mjestu veze, treba obezbjediti

minimalni razmak štapova ispune:
min g  t1  t2 ili 10 mm (6.19)
Da bi se uravnotežile vertikalne komponente sila u štapovima ispune i pojas

rasteretio od lokalnog savijanja, na mjestu veze se ugraĎuje vertikalno
ukrućenje čija je debljina jednaka ili veća od dvostruke debljine stjenke
pojasnog štapa (cijevi), slika 6.13-a. Čvor se može dodatno ojačati lamelom
(slika 6.13-b) ili u kombinaciji sa ukrućenjem (slika 6.13-c). Za izbor debljine
lamele važe uslovi kao kod ukrućenja tj. tu  tl  2t0 .
tu tu
tl
tl
e
a) b) c)
Slika 6.13 Oblikovanje čvorova rešetkastih nosača izraĎenih
od kvadratnih ili pravougaonih cijevi
12
Ekscentrično vezivanje štapova ispune za pojas, prikazanih na slici 6.13 treba

zadržati u granicama:
 0,55h0  e  0,25h0 (6.20)
6.5.2 Rešetkasti nosači sa čvornim limom
6.5.2.1 Sile u čvornom limu i kontrola napona
Kod vezivanja štapova ispune sa pojasnim štapovima preko čvornog lima

razlikuju se dva slučaja:
 čvorni lim je sastavni dio pojasnih štapova (slika 6.14) i
 čvorni lim nije sastavni dio pojasnih štapova (slika 6.15).
U prvom navedenom slučaju presjek I  I je izložen djelovanju aksijalne ( N ) i

smičuće sile ( V ) i momenta ekscentriciteta ( M ) koji se računaju:
N  U n  Dn cos1 (6.21)
V  Dn sin 1 (6.22)
M  Ne (6.23)
gdje je e -rastojanje izmeĎu težišta presjeka I  I i težišta pojasnih štapova.
Debljina čvornog lima se često može odrediti na osnovu empirijskih preporuka.
1
n+
Dn
I
D
tc
y y
e
T Un U n+1
I-I
I
Dn
1
n+
D
a2 N
a1
1
n+
D
Dn
Un N N U n+1 Un V
U n+1
V V
Slika 6.14 Sile u čvornom limu koji je sastavni dio pojasnih štapova
13
Ukoliko čvorni lim nije sastavni dio pojasnih štapova nego je za njih povezan
vijcima ili zavarivanjem na njega tada djeluje rezultanta koja se može odrediti iz
uslova ravnoteže sila sa jedne strane čvora, slika 6.15:
R  D n  U / 2 (6.24)
gdje su: Dn -sila u zategnutom dijagonalnom štapu; U -razlika sila u
pojasnom štapu ( U  U n1  U n ). Redukovanjem rezultante ( R ) u težište
presjeka I  I slijedi da su sile ( N i V ) i moment ( M ):
N  R sin  (6.25)
V  R cos (6.26)
M  Ne (6.27)
I
Vn
1
n+
Dn
D
tc
y y
b
T Un U n+1
e
I-I
I
Q
Vn /2 Vn
Dn
R R
1
n+
/3
Un
D
Dn
1
n+
DU
/3
DU/4
Un+1
Slika 6.15 Sile u čvornom limu koji nije sastavni dio pojasnih štapova
Kod proračuna čvornog lima koji nije sastavni dio pojasnih štapova, neovisno
od načina ostvarivanja veze (vijcima ili zavarivanjem), razlikuju se dva slučaja:
o pojasni štapovi su prekinuti u čvoru (slika 6.16) i
o pojasni štapovi se ne prekidaju u čvoru (slika 6.18).
U prvom slučaju se veza svakog od štapova pojasa dimenzioniše prema sili koja
u njemu djeluje ( U n ili U n1 ). Sile ( N i V ) i moment ( M ), čijem je djelovanju
14
izložen presjek I  I , odreĎuju iz jednačina (6.21) do (6.23) pa su naponi u

krajevima presjeka:
N M N 6M
    2   dop (6.28)
Ac W b t c b tc
gdje su: b -širina čvornog lima i t c -debljina čvornog lima.

Zbog velike udaljenosti sistemskog čvora od težišta presjeka ( e  b / 2 ) u
krajnjim vlaknima donjeg dijela presjeka se javlja veliki napon. To je razlog da
se ne smije ostaviti ovako već treba izvršiti nastavljanje pojasnih štapova.
1
I
n+
Dn
tc D
1
n+
Dn
D
T
y y Un
e
Un U n+1
U n+1
2
a1
I-I
a
Slika 6.16 Veza čvornog lima sa prekinutim pojasnim štapovima
Ukoliko baš postoji potreba za montažnim nastavkom onda ga treba locirati u

blizini čvora i to na strani manje napregnutog štapa (slika 6.17).
Slika 6.17 Montažni nastavak pojasnog štapa
Kod čvora sa neprekinutim pojasnim štapovima veza čvornog lima sa pojasnim

štapovima treba da prenese samo rezultantu koja se javlja u štapovima ispune, a
odgovara razlici sila u pojasnim štapovima ( Rmax  U  U n1  U n ), prema slici
6.18. Ako se radi o čvoru gornjeg pojasa onda je Rmax  O  On1  On .
MeĎutim, ako se po pojasu rešetke kreću točkovi kolica vitala (kranski nosač)
vrijednost maksimalne rezultante se približno može odrediti na sljedeći način:
15
Rmax  1,2 1,5  max On1  max On  (6.29)
Posmatra li se dio čvornog lima lijevo od presjeka I  I , slika 6.18, vidljivo je

da su sile ( N i V ) i moment ( M ) definisani jednačinama (6.25) do (6.27),
odnosno:
U
 Dn cos1  U n1  U n   Dn cos1
1
N  R sin   (6.30)
2 2
V  R cos  Dn sin 1 (6.31)
M  N e  Dn e1 
1
U n1  U n e (6.32)
2
Dn
1
n+
I R max
D
e1
1
Q
e
T
n+
Dn
D
R Un
a1
a2
DU
Un U n+1 DU/2 U n+1
I
Slika 6.18 Kontrola čvornog lima sa neprekinutim pojasnim štapovima
Ako je ispunjen uslov da su uglovi jednaki ( 1   2   ) slijedi da je

e1  e cos i Dn cos  U / 2 pa iz jednačine (6.32) slijedi:
M  Dn e cos 
1
U n1  U n e   U  U  e  0 .
2  2 2 
Naponi u krajevima presjeka I  I se provjeravaju jednačinom (6.28).
Iz prezentiranog teksta se vidi da čvorni lim na sebe prima sile koje djeluju u
pojedinim štapovima, prenosi ih u sistemni čvor i obezbjeĎuje ravnotežu u
njemu. Pri dimenzionisanju čvornog lima tačan proračun nije jednostavno
provesti klasičnim putem (analitički). Dijagrami napona se mogu odrediti
eksperimentalnim ili numeričkim putem. U praksi se primjenjuju približne
metode koje su zasnovane na stvarnoj raspodjeli napona. Najjednostavniji
primjer veze čvornog lima i štapa ispune prikazan je na slici 6.19-a. Ovdje se
sila sa štapa predaje čvornom limu koji u presjeku m  m treba da ima neto
površinu jednaku površini štapa pa je, uz dobro centrisanje, napon:
16
Vn
z    dop (6.33)
b  d 0  tc
gdje su: Vn -sila u štapu; b -širina presjeka; d 0 -prečnik otvora za vijak; t c -
debljina čvornog lima.
lv
Dn
Dn
30°
30°
m m
b
bv
lv
lv
30°
bv
30°
ef
ef
b
b
Vn
a) b) c)
Slika 6.19 Prenošenje sile na čvorni lim
Kod uprošćenog načina proračuna se podrazumijeva da je na efektivnoj širini

mjerodavnog presjeka ( bef ), smještenog izmeĎu linija koje su pod uglom 30
povučene iz prvog vijka ili početka zavara, ravnomjerna raspodjela napona.
Van toga napon opada do nule pa njegova provjera i nema nekog značaja. Kao
mjerodavan se uzima onaj presjek u kojem se javlja maksimalna sila. Kod
vijčane veze to je presjek kroz posljednji red vijaka (slika 6.19-b), a kod
zavarene veze se poklapa sa završetkom šavova (slika 6.19-c). Kontrola napona
kod vijčane veze se izvodi na sljedeći način:
Dn Dn
    dop
Aneto t c bef  n d 0 
(6.34)
dok je kod veze u zavarenoj izvedbi:

Dn D
  n   dop (6.35)
A t c bef
gdje su: n -broj vijaka u mjerodavnom presjeku; bef -efektivna širina na mjestu
mjerodavnog presjeka, izračunava se na sljedeći način:
bef  bv  2 tg 30lv (6.36)
17
gdje su lv i bv -dužina i širina veze (slika 6.19-b,c).
U slučaju da se za čvorni lim vezuju štapovi ispune relativno velike širine (slika
6.20) preporuka je da se provjerava napon u izlomljenom presjeku a  b  c  d
oslabljenom otvorima za vijke. Ukoliko se radi o kratkim vezama onda je
mjerodavan presjek a 'b  c  d ' .
Dn
a' d'
a d
b c
Slika 6.20 Unošenje sile na čvorni lim kod široke vijčane veze
6.5.2.2 Proračun veze štapova za čvorni lim
Veza čvornog lima sa pojasnim štapovima i štapovima ispune, kako je poznato,

ostvaruje se mehaničkim spojnim sredstvima (vijcima ili zakovicama) ili češće
zavarivanjem (slika 6.21). Za potpuno dimenzionisanje čvornog lima prvo treba
proračunati veze štapova ispune.
o Veza pritisnute dijagonale Dn1

Sa slike je vidljivo da dijagonalni štap ima sandučast oblik i izraĎen je od dva
L-profila. Veza sa čvornim limom je ostvarena sa četiri uzdužna ugaona šava
( a2 x l2 ). Ovdje se težište veze poklapa sa težištem štapa, pa se u šavovima
javlja samo smičući napon u pravcu dužine zavara:
Dn1 D
 w,u  VII   n1   w,dop (6.37)
Aw, 2 4 a2 l2
Ovako se proračunavaju veze svih štapova kod kojih se težište veze poklapa sa
težištem štapa (npr, šuplji hladno oblikovani profili kružnog i pravougaonog
poprečnog presjeka). Da bi se spriječilo prodiranje vlage i zaštitila unutrašnjost
štapa od pojave korozije treba na krajevima predvidjeti njihovo zatvaranje kako
je prikazano na slici 6.21.
18
o Veza zategnute dijagonale Dn

Ova dijagonala je izraĎena od samo jednog L-profila postavljenog tako da mu
glavna osa inercije    leži u srednjoj ravni čvornog lima tako da je vezu
moguće ostvariti samo zavarivanjem. Zbog nepoklapanja težišta veze i štapa
javlja se ekscentricitet što za posljedicu ima da se osim smičućeg napona u
pravcu dužine zavara ( VII ) javlja i napon okomit na ravan spoja ( n ) pa slijedi:
Dn Dn
VII   (6.38)
Aw,1 2 a1 l1
M 6 Dn e 3 Dn e
n   (6.39)
Ww,1 2 a1 l12 a1 l12
pa je uporedni napon:
 w,u  n 2  VII  VII 36e / l1   1   w,dop

2 2
(6.40)
l ef
50 mm
F
a)
c
ef
On DO O n+1 h
a l a2 l 2
a1 l1
50 mm
50 mm
a2 l 2
b)
Dn D n+1
x
h
x
h
Slika 6.21 Čvor rešetke u zavarenoj izvedbi
Nakon izračunavanja dužina šavova ( l1 i l2 ), uz poštovanje minimalnog

rastojanja krajeva štapova od pojasa (  50 mm), može se pristupiti odreĎivanju
dimenzija čvornog lima. Pojasni štap, sandučastog oblika, izraĎen je od dva U-
profila čija se veza sa čvornim limom izvodi na dva načina (varijante a i b ).
19
o Veza čvornog lima i pojasnog štapa

Primjenom varijante a na slici 6.21 težište veze se ne poklapa sa težištem
štapa, pa se javlja moment ekscentriciteta:
h
M   O ef   O (6.41)
2
gdje je: e f -udaljenost težišta šavova od težišta pojasnog štapa. Dakle, usljed
djelovanja sile  O u šavu se javljaju naponi:
O O
VII   i (6.42)
Aw 2 a l
M  O h / 2 3 O h
nM    (6.43)
Ww 2 a l 2 / 6 2 a l 2
Usljed pritiska točka javlja se dodatni normalni napon:
F
nF  (6.44)
2 a lef
gdje je lef -efektivna dužina šavova koja se računa, prema slici 6.21:
lef  50  2 h  c  , [mm] (6.45)
Uporedni napon u šavu je:
 w,u  nM  nF   VII   w,dop

2 2
(6.46)
Korištenjem rješenja označenog sa b , težište veze se podudara sa težištem

presjeka štapa, nema ekscentriciteta ni momenta iz jednačine (6.41), pa otpada
komponenta normalnog napona ( nM ).
20
9 UTICAJ POKRETNOG OPTEREĆENJA NA REŠETKASE KONSTRUKCIJE NOSČA
9 UTICAJ POKRETNOG OPTEREĆENJA NA REŠETKASTE

KONSTRUKCIJE NOSAČA
Neke od konstrukcija su tokom eksploatacije izložene pokretnim opterećenjima koja mogu

imati različite položaje u odnosu na posmatranu konstrukciju. U narednom tekstu će biti
razmatran uticaj pokretnog opterećenja na rešetkaste konstrukcije nosača.
9.1 Opšte napomene

Na slici 9.1 su prikazane dvije strukture koje se pod dejstvom sile različito ponašaju. Kod
strukture na slici 9.1a pri djelovanju sile konfiguracija rešetke se ne mijenja dok se za slučaj
prikazanog (šarnirnog) četverougla kod djelovanja sile konfiguracija mijenja.
Slika 9.1 Ponašanje dvije raličite strukture uslje djelovanja sile
Ugrađivanjem dijagonale u četverougao sa slike 9.1b dobija se nepomjenljiva figura

prikazana na slici 9.2. Da bi figura bila nepromjenljiva pri djelovanju vanjske sile neophodno
je da bude ispunjen sljedeći uslov:
k = 2m − 3 (9.1)
gdje je: m - broj čvorova rešetke,
k - najmanji broj štapova koji obezjeđuje nepomjenljivu rešetku sa ’’m’’ čvorova.
Slika 9.2 Primeri pravilne ugradnje dijagonale
1
MČ_PTS_OM_15
9.2 Određivanje sila u štapovima rešetke metodom uticajnih linija

Na slici 9.3 je prikazan primjer određivanja sila u šapovima gornjeg pojasa rešetkastog nosača
(jedinično optereenje se kreće po donjem pojasu).
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće desno od čvora ‘’I’’ važi uslov:
M I = FA a1 − On h1 = 0 (9.2)
Odakle se računa sila On:

a1
On = FA (9.3)
h1
Slika 9.3 Sila u štapu gornjeg pojasa
Kako je reakcija u osloncu A (slučj jediničnog opterećenja):

l−z
FA = 1
l
to je sila u štapu gornjeg pojasa:
l − z a1
On = 1 (9.4)
l h1
Ova jednačina važi za slučajeve: z  a1 .
l − z a1 a1
Ako je: z = 0 tada je: =
l h1 h1
z =l tada je: On = 0
2
MČ_PTS_OM_15
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće lijevo od čvora ‘’I’’ važi uslov:
M I = FB (l − a1 ) − On h1 = 0 (9.5)

l − a1
On = FB (9.6)
h1
Ova jednačina važi za slučajeve: z  a1 .
Kako je reakcija u osloncu B (kod jediničnog opterećenja):
z
FB = 1
l
sila u štapu grnjeg pojasa je:
z l − a1
On = 1 (9.7)
l h1
z l − a1 l − a1
Ako je: z = l tada je: =
l h1 h1
z=0 tada je: On = 0
Na slici 9.3 je prikazan dijagram promjene pojasne sile On .

Na slici 9.4 je prikazan primjer određivanja sila u šapovima donjeg pojasa rešetkastog nosača
(jedinično optereenje se kreće po gornjem pojasu).
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće desno od čvora ‘’II’’ važi uslov:
M II = FA a2 − U n h2 = 0 (9.8)
Odakle se računa sila Un:

a2
U n = FA (9.9)
h2
Reakcija u osloncu A je:
l−z
FA = 1
l
to je sila u štapu donjeg pojasa:
l − z a2
Un = 1 (9.10)
l h2
Jednačina važi za slučajeve: z  a1 .
l − z a2 a2
l h2 h2
z =l tada je: U n = 0 .
3
MČ_PTS_OM_15
Slika 9.4 Sile u štapovima donjeg pojasa
Kada se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće lijevo od čvora ‘’II’’ važi uslov:
M II = FB (l − a2 ) − U n h2 = 0 (9.11)

l − a2
U n = FB (9.12)
h2
Kako je reakcija u osloncu B:
M A = FB l − 1 z = 0
z
FB = 1
l
tada sila u štapu donjeg pojasa:
z l − a2
Un = 1 (9.13)
l h2
Ako je: z = 0 tada je: U n = 0
z l − a2 l − a2
z = l tada je: =
l h2 h2
Na slici 9.4 je prikazan dijagram promjene pojasne sile U n .
4
MČ_PTS_OM_15
Kod određivanju sila u dijagonalama rešetke pristupa se kako je prikazano na slici 9.5
(jedinična sila se kreće po donjem pojasu).
Slika 9.5 Sile u dijagonlama rešetke
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće desno od čvora ‘’III’’ važi uslov:
M C = FA aC − Dn hd = 0 (9.14)
Odakle se računa sila u dijagonali Dn:

aC
Dn = FA (9.15)
hd
Reakcija u osloncu A se računa iz uslova:
M B = FA l − 1 (l − z ) = 0
l−z
FA = 1
l
pa je sila u štapu dijagonale:
l − z aC
Dn = 1 (9.16)
l hd
l − z aC aC
l hd hd
5
MČ_PTS_OM_15
z =l tada je: Dn = 0
Pokretno opterećenje (jedinična sila) se kreće lijevo od čvora ‘’I’’ važi uslov:
M C = FB (l + aC ) − Dn hd = 0 (9.17)
Odakle se računa sila Dn:

l + aC
Dn = FB (9.18)
hd
Reakcija u osloncu B se računa iz uslova:
M A = FB l − 1 z = 0
pa je:
z
FB = 1
l
sila u štapu gornjeg pojasa je:
z l + aC
Dn = 1 (9.19)
l hd
Ako je: z = 0 tada je: Dn = 0
z l + aC l + aC
z =l tada je: 1 =
l hd hd
Kod određivanja sila u šapovima vertikala postupa se prema slici 9.6 (jedinično opterećenje se
kreće po gornjem pojasu).
Pokretno jediničn opterećenje se kreće desno od čvora ‘’III’’ pa važi uslov:
M C = FA aC − Vn hV = 0 (9.20)
Odakle se računa sila Vn:

aC
Vn = FA (9.21)
hV
Momentna jednačina za oslonac A je (slučaj jediničnog opterećenja):
M B = FA l − 1 (l − z ) = 0
odakle je:
l−z
FA = 1
l

l − z aC
Vn = 1 (9.22)
l hV
6
MČ_PTS_OM_15
l − z aC aC
l hV hV
z =l tada je: Vn = 0 .
Slika 9.6 Određivanje sile u štapovima vertikala
Pokretno jedinično opterećenje se kreće lijevo od čvora ‘’I’’:
M C = FB (l + aC ) − Vn hV = 0 (9.23)
Odakle se računa sila Vn:

l + aC
Vn = FB (9.24)
hV
M A = FB l − 1 z = 0
pa je:
z
FB = 1
l
z l + aC
Vn = 1 (9.25)
l hV
Ako je: z = 0 tada je: Vn = 0
7
MČ_PTS_OM_15
z l + aC l + a C
z =l tada je: =
l hV hV
Primjer određivanja sile u štapovima O3 i D5 za slučaj kada se jedinično opterećenje kreće: a)

po gornjem pojasu, b) po donjem pojasu je prikazan na slici 9.7.
Slika 9.7 Primjer određivanja sila O3 i D5
Pokretno jedinično opterećenje se kreće po gornjem pojasu lijevo od čvora ‘’III’’ momentna
jednačina glasi:
M VIII = FB 2 a − O3 h = 0
Za reakciju u osloncu B:
8
MČ_PTS_OM_15
z
FB = 1
l
Sila O3 je:
z 2a
O3 = 1
l h
Pokretno jedinično opterećenje se kreće po gornjem pojasu desno od čvora ‘’IV’’ momentna
jednačina glasi:
M VIII = FA 2 a − O3 h = 0
Za reakciju u osloncu A:
l−z
FA = 1
l
Sila O3 je:
l − z 2a
O3 =
l h
Ako se jedinično opterećenje kreće po gornjem pojas između čvorova III i IVtada se ona dijeli
na dva čvora i uticajna linija za štap O3 se mijenja po prenosnoj liniji.
Jedinična sila se kreće po gornjem pojasu desno od čvora ‘’IV’’:
F y = FA −D5 cos = 0
Odakle je:
1 l−z 1
D5 = FA =
cos  l cos 
Kada jedinična sila se kreće po gornjem pojasu lijevo od čvora ‘’III’’:
F y = FB −D5 cos = 0
Odakle je:
1 z 1
D5 = FB =
cos  l cos 
Za slučaj kretanja opterećenja između čvorova III i IV vrijednost sile D5 se mijenja po

prenosnoj liniji.
9.3 Primjena rešetkastih nosača kod izrade nosive konstrukcije dizalica

Rešetkati nosači imaju primjenu u slučajevima kada nosači izrađeni od lima postaju
neracionalni. To se uglavnom odnosi na nosače velikih raspona koji ako se rade od lima imaju
veliku visinu što zahtjeva složenija konstruktivna rješenja ukrućenja limova. Posebno su
9
MČ_PTS_OM_15
pogodni za velike raspone s malom nazivnom nosivosti. Na slici 9.8 su prikazani primjeri
rešetkastih nosača.
Slika 9.8 Rešetkasti nosač: trougaonog poprečnog presjeka (lijevo), pravougaonog (desno)
9.4 Sile u štapovima vertikalne rešetke mostne dizalice

Na slici 9.3 je prikazan primjer određivanja sila u šapovima gornjeg pojasa rešetkastog nosača
(jedinično opterećenje se kreće po gornjem pojasu).
Slika 9.9 Određivanje sila u štapovima gornjeg pojasa
10
MČ_PTS_OM_15
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće

lijevo od čvora ‘’V’’ važi uslov:
M IV = FB l2 − O2 h = 0 (9.26)
Odakle se računa sila O2:

l2
O2 = FB (9.27)
h
Kako je reakcija u osloncu B (slučj jediničnog opterećenja):
Slika 9.10 Detalj rešetke
M A = FB l − 1 z = 0
z
FB = 1
l
to je sila u štapu gornjeg pojasa:
z l2
O2 = 1 (9.28)
l h
Ova jednačina važi za slučajeve: z  l − l 2 .
Ako je: z = 0 tada je: O2 = 0
z l2 l2
z =l tada je: =
l h h
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće desno od čvora ‘’V’’ važi uslov:
M IV = FA (l − l2 ) − O2 h = 0 (9.29)
Odakle se računa sila O2:

l − l2
O2 = F A (9.30)
h
Kako je reakcija u osloncu A (slučj jediničnog opterećenja):
M B = FA l − 1 (l − z ) = 0
l−z
FA = 1
l
sila u štapu grnjeg pojasa je:
l − z l − l2
O2 = 1 (9.31)
l h
Ova jednačina važi za slučajeve: z  l − l 2 .
l − z l − l2 l − l2
l h h
11
MČ_PTS_OM_15
z =l tada je: O2 = 0
Prema dijagramu na slici 9.9 određuju se sile u štapovima O2 i O3:

O2F = O3F = FR 1 + F1  2 + (F2 + FK ) 3 + FR  4
gdje je: FR – težina pogonske grupe,
FK – težina kabine,
F1 i F2 – pritisci točkova kolica.
Na slici 9.11 je prikazan primjer određivanja sila u šapovima donjeg pojasa rešetkastog
nosača.
Slika 9.11 Primjer određivanja sila u šapovima donjeg pojasa rešetkastog nosača.
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće lijevo od čvora ‘’III’’ važi uslov:
M III = FB l0 − U1 h2 = 0 (9.32)
Odakle se računa sila U1:

l0
U 1 = FB (9.33)
h2
12
MČ_PTS_OM_15
Reakcija u osloncu B se računa iz jednačine:
M A = FB l − 1 z = 0
z
FB = 1
l
z l0
U1 = 1 (9.34)
l h2
Jednačina važi za slučajeve: z  l − l0 .
Slika 9.12 Detalj rešetke
Ako je: z = 0 tada je: U1 = 0

z l0 l
z =l tada je: = 0 .
l h2 h2
Kada se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće desno od čvora ‘’III’’ važi uslov:
M III = FA (l − l0 ) − U1 h2 = 0 (9.35)
Odakle se računa sila U1:

l − l0
U 1 = FA (9.36)
h2
Kako je reakcija u osloncu A :
M B = FA l − 1 (l − z ) = 0
l−z
FA = 1
l
tada sila u štapu donjeg pojasa:
l − z l − l0
U1 = 1 (9.37)
l h2
Jednačina (9.37) važi za z  l − l0
l − z l − l0 l − l0
l h2 h2
z = l tada je: U1 = 0
Prema slici 9.11 se izačunava sila u štapu formiranjem izraza:
U 1F = FR 1 + F1  2 + FK  3 + (FR + F2 ) 4
Kod određivanju sila u dijagonalama rešetke pristupa se kako je prikazano na slici 9.13.
13
MČ_PTS_OM_15
Slika 9.13 Primjer određivanja sila u dijagonalama rešetke
Pokretno opterećenje (jedinična sila) se

kreće lijevo od čvora ‘’III’’ pa važi uslov:
M IV = FB l2 − D1 h3 = 0 (9.38)
Odakle se računa sila u dijagonali D1:

l2
D1 = FB (9.39)
h3
a)
M A = FB l − 1 z = 0
z
FB = 1
l
pa je sila u štapu gornjeg pojasa:
z l2
D1 = 1 (9.40)
l h3
Ako je: z = 0 tada je: D1 = 0
z l2 l2
z =l tada je: =
b) l h3 h3
Slika 9.14 Jedinična sila: a) lijevo od čvora ‘’III’’,
b) lijevo od čvora ‘’V’’
14
MČ_PTS_OM_15
Za slučaj da se pokretno opterećenje (jedinična sila) kreće lijevo od čvora ‘’V’’ (slika 9.14b)
tada važi uslov:
M C = FB x − D2 d = 0 (9.41)
Odakle se računa sila u dijagonali D2:

x
D2 = FB (9.42)
d
Reakcija u osloncu B računa iz uslova:
M A = FB l − 1 z = 0
z
FB = 1
l
pa je sila u štapu dijagonale D2:
z x
D2 = 1 (9.43)
l d
Jednačina (9.43) važi za: z  l − l 2 .
z x x
z =l tada je: =
l d d
Jedinični teret se kreće desno od čvora ‘’III’’ i važi uslov:
M C = FA (l + x) − D2 d = 0 (9.44)
Odakle se računa sila D2:

l+x
D2 = FA (9.45)
d
Reakcija u osloncu A se računa iz uslova:
M B = FA l − 1 (l − z ) = 0
pa je:
l−z
FA = 1
l
l−z l+x
D2 = 1 (9.46)
l d
Jednačina (9.46) važi za: z  l − l ' '
15
MČ_PTS_OM_15
l−z l+x l+x

Ako je: z = 0 tada je: 1 =
l d d
z =l tada je: D2 = 0
Jedinični teret se kreće lijevo od čvora ‘’VI’’

(slika 9.15) i važi uslov:
F y = FB − D3 cos  = 0 (9.47)

1
D3 = FB (9.48)
cos 
Iz momentne jednačina za oslonac A je:
z
FB = 1
Slika 9.15 Detalj konstrukcije, desno od čvora VI l
Pa je sila u štapu D3:
z 1
D3 = 1 (9.49)
l cos 
Jednačina (9.49) važi za: z  l − l 2
z 1 1
z =l tada je: 1 =
l cos  cos 
Jedinični teret se kreće desno od čvora ‘’V’’ i važi uslov (slika 9.15):
F y = FA − D3 cos  = 0
1
D3 = FA
cos 
Iz momentne jednačine za oslonac B računa se reakcija u osloncu A:
l−z
FA = 1
l
l−z 1
D3 = 1 (9.50)
l cos 
Jednačina (9.46) važi za: z  l − l 2
16
MČ_PTS_OM_15
l−z 1 1
Ako je: z = 0 tada je: 1 =
l cos  cos 
z =l tada je: D3 = 0
Sile uštapovima dijagonala D1, D2, D3 se računaju po izrazima, prema slici 9.13:
D1F = FR 1 + F1  2 + FK  3 + F2  4 + FR  4
D2F = FR 1 + F1  2 + (F2 + FK ) 3 − FR  4
D3F = FR 1 + F1  2 + F2  3 − FK  4 − FR  5
Određivanju sila u vertikalama rešetke, slika 9.15, pristupa se na sljedeći način.
Slika 9.15 Primjer određivanja sila u vertikalama
V1F = FR  2 + F2
V2F = (F2 + FK ) 3
Određivanju sila u štapovima vertikalne rešetkepristupa se na način prikazan na slici 9.16 pri
čemu je:
1 1
O2q = O3q = 3 L q U 1q = O = 4 L q
2 2
1 1 1
D2q = 3 L1 q + (−  4 L2 q) V2q =  3 L3 q
2 2 2
17
MČ_PTS_OM_15
Slika 9.16 Sile u štapovima od uticaja sopstvene težine
18
MČ_PTS_OM_15
Puni glavni nosači dvogrednih mosnih dizalica
PUNI GLAVNI NOSAČI DVOGREDNIH

MOSNIH DIZALICA
Da bi se moglo pristupiti proračunu punog glavnog nosača prvo treba definisati
položaj pokretnog optrećenja (vozno vitlo sa teretom) kod kojeg je dominantan
uticaj momenta savijanja.
7.1 Položaj presjeka sa maksimalnim momentom savijanja
Pogledom na sliku 7.1 vidi se da pokretno opterećenje na glavni nosač djeluje

na dva mjesta. Opterećenje se prenosi preko točkova čije je meĎuosovinsko
rastojanje lv . Uzme li se da su pritisci na točkove kolica, koji se prenose na
posmatrani nosač (vidjeti 2.3 i 3.7):
F1    F1Q  F1G 
F2    F2Q  F2G 
(7.1)
gdje su:  -faktor pogonske grupe, tabela 2.4;  -dinamički faktor (pogledati
2.1.2.1); F1Q i F2Q -pritisci na točkove od uticaja tereta; F1G i F2G -pritisci na
točkove od vlastite težine voznog vitla.
Ukupno opterećenje (rezultirajuća sila) koje se prenosi na nosač je:

R  F1  F2 (7.2)
Uz pretpostavku da je F1  F2 položaj rezultirajuće sile je:
1
F2 lv
R l1  F2 lv  0  l1  (7.3)
R
gdje je: lv -meĎuosovinsko rastojanje točkova vitla (tabela 4.1).
lv
F1 F2
A 1 2 B
R
x1 l1 2
l1
a)
M1
l2 l1 /2
b)
M2
l2 /2
Slika 7.1 Glavni nosač, skica za odreĎivanje položaja

maksimalnog momenta savijanja
Neka je položaj vitla takav da je točak 1 za vrijednost x1 udaljen od oslonca A,

slika 7.1. Iz uslova ravnoteže za oslonac B dobija se reakcija u osloncu A:
A L  R L  x1  l1   0  A
R
L  x1  l1  (7.4)
L
pa je moment savijanja ispod točka 1:
M 1  A x1 
R
L L

L  x1  l1  x1  R L x1  x12  l1 x1 .  (7.5)
Položaj vitla, kod maksimalnog momenta savijanja, odreĎuje se iz uslova:
2
dM1
0  L  2 x1  l1  0
dx1
odakle je:
L l1
x1   (7.6)
2 2
što znači da se maksimalna vrijednost momenta, u presjeku nosača ispod točka
1, javlja kada se točak nalazi na udaljenosti l1 / 2 , lijevo od sredine nosača.
Uvrštavanjem izračunate vrijednosti za x1 iz jednačine (7.6) u jednačinu (7.5)

dobija se da je vrijednost maksimalnog momenta:
max M 1  A x1 
R
L  x1  l1  x1  R  L   L  l1   l1   L  l1 
L L  2 2   2 2 
2
R  L l1 
    (7.7)
L  2 2
Moment savijanja iz jednačine (7.5) ima vrijednost M 1  0 kada je:

L  x1  l1  x1  0
odnosno:
x1  0 ili L  x1  l1  0  x1  L  l1 .
Ponavljanjem postupka za odreĎivanje momenta savijanja ispod točka 2, slično

kao za točak 1, dobija se:
M 2  B x2 
R
L L

L  x2  l2  x2  R L x2  x2 2  l2 x2  (7.8)
pa slijedi:
dM 2 L l2
0  L  2 x2  l2  0  x2   (7.9)
dx2 2 2
odnosno:
2
max M 2  B x2 
R
L  x2  l2  x2  R  L  l2  (7.10)
L L2 2
Obzirom da je F1  F2 i l1  l2 za dalji proračun je mjerodavniji max M1 .
3
Često biva da je na kolica vitla ugraĎen koaksijalni mehanizam za dizanje što

znači da je F1  F2  F , time i l1  l2  lv / 2 . U tom slučaju je moment
savijanja u presjeku ispod točka 1 jednak:
R l  R l 
M 1  A x1   L  x1  v  x1   L x1  x1  v x1 
2
(7.11)
L 2 L 2 
položaj presjeka sa maksimalnim momentom je:
L lv
x1   (7.12)
2 4
a moment:
2
R l  RL l 
max M 1  A x1   L  x1  v  x1    v  (7.13)
L 2  L2 4
7.2 Opterećenja glavnog nosača
U prethodnom tekstu je utvrĎeno da je maksimalni moment savijanja, od uticaja

pokretnog opterećenja, u presjeku ispod točka 1 (lijevi točak) na rastojanju
l1 / 2 , lijevo od sredine nosača. Kako je maksimalni moment savijanja od
vlastite težine nosača na sredini raspona to je za proračun nosača mjerodavan
upravo presjek I ispod točka 1, slika 7.2.
Što se tiče transverzalne sile njena najveća vrijednost je u presjeku III što
predstavlja mjesto veze glavnog sa bočnim (čeonim nosačem) i to kod krajnjeg
lijevog (ili desnog) položaja vitla sa teretom, slika 7.5.
U narednom tekstu će biti obraĎeni samo limeni nosači kutijastog oblika

presjeka uz navoĎenje razlika i specifičnosti koje se odnose na nosače od toplo
valjanih profila i limenih nosača I-presjeka.
7.2.1 Opterećenja glavnog nosača u presjeku I
o Momenti savijanja
Uzimajući u obzir uticaj pokretnog opterećenja (nazivni teret i vozno vitlo) te
vlastitu težinu nosača i težinu kabine (ako postoji) moment savijanja u presjeku
I, za vertikalnu ravan prema slici 7.2, iznosi:
2
M IV,max 
R
L  l1 2   qu L   GK lK L  l1  (7.14)
4L 8 2L
4
gdje su: R  F1  F2 -opterećenje nosača (7.2); F1 i F2 -pritisci na točkove

kolica vitla, iz (7.1); qu -ukupno opterećenje nosača od vlastite težine:
qu  qn  qst
gdje je: q st -težina platforme na mostu (pješačke staze); qn -vlastita težina
nosača koja iznosi:
 A L  mu
g  1,3  1,5  A g
mnos
qn  g
L L
jer je: mu -masa ukrućenja; A -površina presjeka nosača.
lv
lK l1 l2
F1 F2
GK
A 1 2 B
I R
x1 0,5 l1
0,5 l1 0,5 (L-l1)
Slika 7.2 Proračunska skica glavnog nosača, za presjek I
Moment savijanja u horizontalnoj ravni iznosi:

 RH 2

M IH, max    L  l1 2  qu L ka  GK lK L  l1  ka  (7.15)
4L 8 2L 
gdje je: k a -koeficijent ubrzanja, slika 2.1; R H  F1H  F2H -rezultujuća sila u
horizontalnoj ravni, a pritisak na svaki točak pojedinačno iznosi:
F1H  F1Q  F1G ka i F2H  F2Q  F2G ka
o Transverzalna sila
Reakcija u osloncu A dobijena iz momentne jednačine za oslonac B je:
L  l1 q L L  lK
A R   u   GK
2L 2 L
5
pa je veličina transverzalne sile u presjeku I:

L  l1 q l  L  lK 
FT ,I  A   qu x1   GK  R   u 1    GK  GK 
2L 2  L 
L  l1 qu l1 lK
R    GK (7.16)
2L 2 L
jer je: x1  L  l1  / 2 -udaljenost presjeka I od oslonca A.
o Momenti uvijanja nosača i reakcije u osloncima

Momenti uvijanja za slučaj šine na sredini gornjeg pojasa nosača, slika 7.3-a
iznose:
M T 1   F1H y2
(7.17)
M T 2   F2H y2
a njihov zbir je:
M T 1  M T 2   F1H  F2H  y2 (7.18)
x2
Fi Fi
c
H H
Fi Fi
y2
y2
T x T x
Gst Gst
a1 a1
a) b)
Slika 7.3 Skice za proračun momenata uvijanja nosača
Momenti uvijanja za slučaj kada je šina postavljena iznad rebra, slika 7.3-b:
M T 1  F1 x2   F1H y2
(7.19)
M T 2  F2 x2   F2H y2
a njihov zbir je:
6
M T 1  M T 2  F1  F2  x2   F1H  F2H  y2 (7.20)
gdje je, prema slici: x2  0,5 b1  t  i y2  0,5 ht  t1  c ; b1 -unutrašnje

rastojanje rebara; t -debljina lima od kojeg je izraĎeno rebro; t1 -debljina lima
od kojeg je izraĎena pojasna lamela; c -visina šine.
lv
MTA MTB
MT1 MTR MT2
A B
I II
0,5 (L-l1 ) l1 0,5 (L-l1 )
MT2
MTB
MTA MT1
Slika 7.4 OdreĎivanje reaktivnih momenata u osloncima
Reaktivni moment u osloncu A iznosi:

L  l1
M TA  M T 1  M T 2  (7.21)
2L
Iz uslova ravnoteže momenata:
MT 1  MT 2  MTA  MTB  0 (7.22)
dobija se da je reaktivni moment u osloncu B:
M TB  M T 1  M T 2   M TA (7.23)
7.2.2 Opterećenja glavnog nosača u presjeku III
o Momenti savijanja
Presjek III podrazumijeva mjesto veze glavnog sa čeonim nosačem pa je
moment savijanja u vertikalnoj ravni, za vitlo sa teretom u krajnjem položaju:
M IIIV  Amax
V
l3 (7.24)
7
V
gdje je Amax -reakcija u osloncu koja se, prema slici 7.5, računa iz momentne
jednačine za oslonac B:
V
Amax 
R
L  xmin  l1    qu L   GK L  lK  (7.25)
L 2 L
lK lv
F1 F2
III GK R
A B
III
l3
x min l1
Slika 7.5 Proračunska skica glavnog nosača, za presjek III
Moment savijanja u horizontalnoj ravni:

M IIIH  Amax
H
l3 (7.26)
V
gdje je Amax -horizontalna reakcija u osloncu kod pokretanja mehanizma za
vožnju ili kočenja:
RH
H
Amax  L  xmin  l1   qu L ka   GK L  lK ka (7.27)
L 2 L
o Transverzalna sila
Transverzalna sila u presjeku III je:
FT , III  Amax
V

R
L  xmin  l1    qu L   GK L  lK  (7.28)
L 2 L
o Moment uvijanja nosača

Moment uvijanja, prema slici 7.3 i slici 7.5, iznosi:
L  xmin  l1 
M T , III  M T 1  M Tt 2 
G
  st a1 (7.29)
L 2
Ovim su uzeta u obzir sva opterećenja nosača za nastavak proračuna.
8
7.3 Kontrole koje je potrebno uraditi pri projektovanju nosača
Nakon definisanih opterećenja u karakterističnim presjecima nosača nastavak

proračuna podrazumijeva odgovarajuće provjere (kontrole):
 Kontrola napona u karakterističnim tačkama presjeka;
 Kontrola na bočno-torziono izvijanje;
 Kontrola stabilnosti na izbočavanje;
 Kontrola deformacija;
 Kontrola dinamičke krutosti nosača.
7.3.1 Kontrola napona
Kod kontrole napona u presjeku I i presjeku III razmatraće se četiri slučaja:

 nosač izraĎen od toplovaljanih profila I-presjeka;
 nosač I-presjeka izraĎen od lima;
 nosač izraĎen od lima sa kutijstim poprečnim presjekom i šinom iznad
vertikalnog lima nosača i
 nosač izraĎen od lima sa kutijastim poprečnim presjekom i šinom na
sredinai raspona gornjeg pojasa nosača.
7.3.1.1 Nosač izraĎen od toplovaljanih profila
o Naponi u mjerodavnim tačkama presjeka I

U presjeku I, slika 7.6, kontrolišu se naponi u tačkama 1, 2 i 3 ali može i tačka 4
pogotovo ako je težište presjeka pomjereno nešto više prema gore, od sredine
visine nosača.
 Naponi u tački 1
Naponi od momenata savijanja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni su:
M IV,max M IV,max e1
 Vz ,1I   (7.30)
Wx ,1 Ix
M IH,max M IH,max a
 zH, I1   (7.31)
W y ,1 Iy 2
Uporedni napon je:

 Iu1   Vz ,1I   zH, I1   dop (7.32)
9
gdje su: M IV,max i M IH,max -momenti savijanja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni,

jednačine (7.14) i (7.15);  dop -dopušteni napon za odgovarajući slučaj
opterećenja (2.15); I x i I y -momenti inercije presjeka za ose x (7.34) i y (7.35).
bn
y
a
c
tn
1
2
e1
yT
x 3 x
hr
h
tr
4 y e2
Slika 7.6 Nosač od valjanih profila, presjek I
Površina presjeka ovih nosača, zajedno sa šinom, predstavlja složenu površinu

koja se sastoji od više prostih površina pa je njen položaj težišta:
n
A y i i
yT  i 1
n
(7.33)
Ai 1
i
gdje su: Ai -površine dijelova složene površine (proste površine); yi -položaji

težišta prostih površina.
Moment inercije presjeka za osu x se izračunava iz jednačine koja glasi:

n n
I x   I , i   Ai yi
2
(7.34)
i 1 i 1
2
gdje je: I  , i -vlastiti moment inercije proste površine; Ai yi -položajni moment
inercije proste površine za osu x .
Težište presjeka nalazi se na osi y , pa položajni momenti inercije prostih

površina za osu y imaju vrijednost Ai xi  0 . Prema tome, moment inercije
2
složene površine jednak je zbiru vlastitih momenata inercija:
10
n
I y   I , i (7.35)
i 1
Naponi od momenata savijanja:
e1  c
 Vz , I2   Vz ,1I (7.36)
e1
M IH,max M IH,max bn
 zH, I2   (7.37)
Wy,2 Iy 2
Tangencijalni napon od transverzalne sile zanemarivo mali  2,I  0 pa je ostao

još da se izračuna tangencijalni napon od momenta uvijanja:
M TA ti M TA t n
 2, I '   (7.38)
It It
gdje su: I t -uvojni moment inercije tankozidnog otvorenog profila, čija je

vrijednost:
It 
1 n

3 i 1
1

bi ti  b1 t1  b2 t 2  ...  bn t n .
3
3
3 3 3

Tabela 7.1 Popravni koeficijent 
Profili Koeficijent  Profili Koeficijent 
1,0 1,12
1,12 1,29
DIN, JUS 1,31

1,12
GOST 1,20
Ako se radi o otvorenom profilu, sa promjenljivom debljinom konture, njegov

uvojni moment inercije računa se sa srednjom debljinom konture i množi
popravnim koeficijentom  , tabela 7.1, pa jednačina glasi:
It 
1 n

3 i 1
1
 
bi ti   b1 t1  b2 t 2  ...  bn t n .
3
3
3 3 3
11
 Iu 2   V2
z,I   zH, I2   3  2, I '   dop .
2 2
(7.39)
 Naponi u tački 3.
Naponi od momenata savijanja imaju vrijednost 0 tj.  Vz , I3   zH, I3  0 .
Tangencijalni napon od transverzalne sile je:

FT , I S x 3, I
 3, I  (7.40)
I x tr
gdje je S x 3, I -statički moment površine iznad posmatrane tačke:
 c  t   h  2 tn   h  2 tn 1
S x 3, I  a c  e1    bn t n  e1  c  n     yT  t r   yT  .
 2  2  2   2 2
Tangencijalni napon od momenta uvijanja iznosi:

M TA t r
 3, I '  (7.41)
It
 Iu 3  3 3, I   3, I '   dop .

2
(7.42)
Naponi u tački 4 se računaju slično kao u tački 2.
o Naponi u mjerodavnim tačkama presjeka III

Kako nosač od valjanih profia obično cijelom dužinom zadržava istu visinu
kontrola napona u ovom presjeku i nije neophodna.
7.3.1.2 Nosač I-presjeka izraĎen od lima

U presjeku I, slika 7.7, kontrolišu se naponi u tačkama 1, 2 i 3 ali i tačka 4 samo
po potrebi.
Napon od momenata savijanja u vertikalnoj ravni je:
12
M IV,max M IV,max  yT  c 
 Vz ,1I   (7.43)
Wx1, I I x,I
c
t1 1 sV1
z,I
2 - sV2
z,I
yT
3 T x
ht
t
+
4 sV4
z,I
b
sH1
z,I
Slika 7.7 Limeni nosač I presjeka, presjek I
Kod izračunavanja momenta savijanja u vertikalnoj ravni ( M IV,max ) koristi se

prilagoĎena jednačina (7.14) napisana u obliku:
2
M IV,max 
R
L  l1 2   qu L   GK lK L  l1  (7.44)
4L 8 4L
jer kabina, ako je ima, limeni nosač opretećuje sa pola svoje težine, a druga
polovina težine opterećuje pomoćnu rešetku. Ukupno opterećenje nosača od
vlastite težine ovdje je:
qu  quV  qn  qost
V
gdje je: qn -vlastita težina limenog nosača koja iznosi (objašnjeno ranije):
 A L  mu
g  1,3  1,5  A g
mnos
qn  g
L L
V
dok je: qost -uticaj težina ostalih dijelova konstrukcije glavnog nosača:
1  Gvj,v Gm,h G p ,u 
V
qost  2   
L  2 2 2 
13
pri čemu su: Gvj,v -težina vjetrovnog veza; Gm,h -težina mosnice hodnika
(perforirani lim); G p ,u -težina pogonskog ureĎaja.
lh
Slika 7.8 Poprečni presjek glavnog nosača
Moment savijanja u horizontalnoj ravni, koji preuzima gornji pojas glavnog i

pomoćnog nosača, prema jednačini (7.15) glasi:
 RH 2

M IH, max    L  l1 2  qu L ka 
4L 8 
pri čemu se uzima da je:
qn
qu  quH   qost
H
2
H
gdje je: qost -uticaj težina ostalih dijelova konstrukcije glavnog nosača, u
horizontalnoj ravni, kako slijedi:
1  G 
H
qost   Gvj,v  Gm,h  G p ,u  pr  .
L  2 
Moment savijanja se može zamijeniti spregom sila od kojih jedna djeluje duž
gornjeg pojasa limenog nosača, a druga duž gornjeg pojasa pomoćnog nosača,
na rastojanju lh , slika 7.8. Prema tome, napon od momenata savijanja u
horizontalnoj ravni u bilo kojoj tački presjeka gornjeg pojasa iznosi:
Fgp M IH,max
 zH, I1   (7.45)
Agp lh Agp
14
gdje je: Agp  a c  b t1 -površina gornjeg pojasa limenog nosača.

 Iu1   Vz ,1I   zH, I1   dop (7.46)
Normalni napon od momenata savijanja u vertikalnoj ravni iznosi:
yT  t1
 Vz , I2   Vz ,1I (7.47)
yT  c
F1
c
t1
stvarni sy (z)
x
računski sy
ht
z1 ( l eff )
l
t
Slika 7.9 Lokalni pritisak od koncentrisane sile
Kod izračunavanja uporednog napona u tački treba obuhvatiti i uticaj lokalnog

pritiska točka. Kao posljedica ovog pritiska u rebru se, neposredno uz pojasnu
lamelu, javlja normalni napon  y (z ) koji je promjenljiv, slika 7.9-desno. Ovaj
napon se kod proračuna može uslovno zamijeniti konstantnim naponom na
nekoj dužini lokalnog uticaja z1 (ili efektivnoj dužini leff ) koja bi se odredila iz
uslova:
l l
1
z1  max    y ( z ) dz
 max 0
 z1   y ( z ) dz (7.48)
0
Kako zakon promjene stvarnog napona  y (z ) nije jednostavno odrediti pa su,

na osnovu rezultata eksperimentalnih istraživanja, uvedeni empirijski izrazi
kojima se odreĎuje dužina lokalnog uticaja z1 [BS] i [Ostr]:
15
I ls
z1  3,253 (7.49)
t
gdje je: I ls -moment inercije koji je, za slučaj primjene klasične šine koja nije
zavarena za pojasnu lamelu, jednak zbiru vlastitih momenata inercije lamele i
šine:
I ls  I l  I s
Ako je šina kvadratnog ili pravougaonog presjeka zavarena za pojasnu lamelu
računa se moment inercije šrafirane površine za osu    ( I ls  I  ), slika 7.10.
a
yx
x x
Slika 7.10 Skica za izračunavanje

momenta inercije
Napon od lokalnog pritiska točka na vertikalni lim iznosi:

1
F F  t 3
 y  1  1   (7.50)
t z1 3,25t  I ls 
Tangencijalni napon od transverzalne sile je:

FT , I S x 2, I FT , I
 2, I  ili  2, I   2sr, I  (7.51)
I x,I t ht t
gdje je S x 2, I -statički moment površine iznad tačke 2:
S x 2, I   Ai yi  ac  yT  0,5 c   b t1  yT  0,5 t1  .
 Iu 2    V2 2
z,I   y   Vz , I2  y  3 2, I   dop .
2 2
(7.52)
U tački 3 presjeka I normalni napon od momenata savijanja je  IV 3  0 .
16
Tangencijalni napon od transverzalne sile iznosi:

 3, I  ili  3, I   2sr, I  (7.53)
I x,I t ht t
S x3, I   Ai yi  S x 2, I   yT  t1 t 0,5  yT  t1  .
Uporedni napon je:
 Iu 3  3 3, I   dop
2
(7.54)
c
t1
1
2
yT1
x
ht1
ht1
t 3
DyT1
h
l3 b
Slika 7.11 Presjek nosača na mjestu veze sa bočnim nosačem
Mjerodavni presjek nosača III nalazi se na mjestu veze glavnog sa bočnim

(čeonim) nosačem (slika 7.11). Obično se uzima da je u tom presjeku visina
rebra nosača ht1  1/ 2  1/ 3ht . Veća visina se bira za velike nosivosti i male
raspone dok je manja visina za manje nosivosti i velike raspone. Ostale
dimenzije ostaju kao u presjeku I.
Za izračunata opterećenja nosača (dio 7.2.2) u presjeku na slici 7.11 se vrši

kontrola napona u mjerodavnim tačkama, na isti način kako je to uraĎeno za
presjek I.
7.3.1.3 Nosač kutijastog oblika poprečnog presjeka sa šinom iznad rebra

U presjeku I, slika 7.12, kontrolišu se naponi u tačkama 1, 2 i 3.
17

M IV, max M IV,max 0,5 ht  t1 
 Vz ,1I   (7.55)
Wx1, I I x, I
M IH M IH b
 zH,I1   (7.56)
Wy1,I I y ,I 2
gdje se kod izračunavanja težišta presjeka i momenata inercije ( I x , I i I y , I ),

zbog jednostavnijeg proračuna koji daje dovoljnu tačnost, ne uzima uticaj šine.
Kod izračunavanja momenta inercije presjeka, za osu x , koristiti se jednačina

(7.34) koja glasi:
n n
I x   I , i   Ai yi
2
i 1 i 1
a za osu y :
n n
I y   I , i   Ai xi
2
(7.57)
i 1 i 1
2 2
gdje je: I  , i i I , i -vlastiti momenti inercije prostih površina; Ai yi i Ai xi -
položajni momenti inercije prostih površina za ose x i y .
t1
y
1 sV1
z,I
2 - sV2
z,I
T x
ht
h
3
t b1
+
sV4
z,I
b
+
sH1
z,I
Slika 7.12 Skica za proračun napona u presjeku I
Uporedni napon je:
18
 Iu1   Vz ,1I   zH, I1   dop (7.58)
Normalni naponi od momenata savijanja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni
iznose:
M IV,max M IV,max 0,5 ht
 Vz ,I2   (7.59)
Wx 2,I I x ,I
M IV M H 0,5 b1  t 
 zH,I2   I (7.60)
Wy 2 , I I y ,I
u=2,4 aw +5
(3 aw )
yx
t1
x x
2
10 t1
Slika 7.13 Skica za proračun momenta inercije I ls  I 
Uticaj lokalnog pritiska točka je, prema (7.49) i (7.50):

1
F F  t 3
 y  1  1  
t z1 3,25t  I ls 
gdje je: I ls -moment inercije šrafirane površine na slici 7.13. Obzirom da je šina
zavarena za pojasnu lamelu moment inercije šrafirane površine se računa za osu
   , pri čemu uticajna zona u lameli (pojasu) iznosi 10t1 od sredine
vertikalnog lima.
Tangencijalni napon od transverzalne sile:

 2, I  ili  2, I   2sr, I  (7.61)
I x,I 2 t 2 ht t
19
S x 2, I   Ai yi  b t1
1
ht  t1   1 b t1 ht  t1  .
2 2
Tangencijalni napon od momenta uvijanja se računa iz jednačine:

M TA M
 2, I '   TA (7.62)
Wt 2 A't
gdje su: M TA -reaktivni moment uvijanja u osloncu A (7.21); A ' -površina po

srednjoj liniji konture koja iznosi, prema slici 7.12:
A '  b1  t ht  t1  .
Jednačina za izračunavanje uporednog napona u tački 2 glasi:
 Iu 2   V2
z ,I   zH,I2    y   Vz ,I2   zH,I2  y  3  2,I   2,I '   dop
2 2 2
(7.63)
ali trebaju da budu ispunjeni i parcijalni uslovi:

 Vz , I2   zH, I2   dop ;  y   dop i  2, I   2, I '  0,6 dop (7.64)
Normalni napon od momenata savijanja u vertikalnoj ravni jedak je nuli
 IV 3  0 , a u horizontalnoj ravni je jednak naponu u tački 2, jednačina (7.60):
M IH 0,5 b1  t 
 zH,I3   zH,I2 
I y ,I

 3, I  ili  3, I   2sr, I  (7.65)
I x,I 2 t 2 ht t
S x3,I   Ai yi  S x 2,I  2  0,5 ht t 0,25ht  S x 2, I  0,25ht t .

2
Tangencijalni napon od momenta uvijanja odgovara naponu u tački 2, jednačina

(7.62):
M TA
 3, I '   2 , I '  .
2 A't
20
Uporedni napon u tački 3 iznosi:
 Iu 3    H3 2
z ,I  3  3,I   3,I '   dop
2
(7.66)
čime je završena kontrola napona u presjeku I.

Visina rebra na mjestu veze glavnog sa bočnim (čeonim) nosačem (mjerodavni
presjek III) obično ima vrijednosti u granicama ht1  1/ 2  1/ 3ht . Veća visina
se odnosi za velike nosivosti i male raspone, a manja visina za manje nosivosti i
velike raspone. Ostale dimenzije ostaju kao u presjeku I.
Za izračunata opterećenja nosača (dio 7.2.2) vrši se kontrola napona u

mjerodavnim tačkama, prema slici 7.14, na isti način kako je to uraĎeno za
presjek I ovog nosača. Za tangencijalni napon u tačkama 2 i 3 vrijedi jednačina
(7.62)
M TA M T ,III
 3, I '   2 , I '   .
2 A ' t 2 A' t
y
t1
1
2
T x
ht1
ht1
h1
3
t b1
h
l3 b
Slika 7.14 Presjek III, mjesto veze sa bočnim nosačem
7.3.1.4 Nosač kutijastog oblika presjeka sa šinom na sredini pojasa

Na osnovu izračunatih opterećenja u presjeku I (vidjeti 7.2.1) kontrolišu se
naponi u tačkama 1, 2 i 3 presjeka, slika 7.15-a.
Normalni naponi od momenata savijanja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni se
računaju koristeći jednačine (7.55) i (7.56):
21
Aksijalno pritisnuti štapovi
11
AKSIJALNO PRITISNUTI ŠTAPOVI

Veliki je broj nosećih čeličnih konstrukcija u čije se sastavne dijelove ubrajaju
stubovi i/ili štapovi izloženi pritisku. Dimenzionisanje ovih elemenata zasniva
na rješavanju problema njihove elastične stabilnosti što podrazumijeva
odreĎivanje granice do koje postoji stabilna ravnoteža izmeĎu spoljašnjih i
unutrašnjih sila.
Slika 11.1 Oblici poprečnih presjeka aksijalno pritisnutih štapova
Poprečni presjeci aksijalno pritisnutih štapova mogu se izvoditi od jednog ili

više meĎusobno povezanih dijelova, slika 11.1.
1
11.1 Stabilnost pritisnutih štapova konstantnog jednodjelnog

poprečnog presjeka
Trenutno važećim propisima je opisan način provjere nosivosti centrično

pritisnutih realnih pravih jednodjelnih štapova koji po cijeloj svojoj dužini
imaju konstantan presjek. Ovim propisima su obuhvaćeni i centrično pritisnuti
štapovi štapovi izraĎeni iz više samostalnih elemenata koji su meĎu sobno
povezani na rastojanju koje nije veće od 15imin , gdje je imin -minimalni
poluprečnik inercije samostalnog elementa.
11.1.1 Provjera nosivosti
Nosivosti centrično pritisnutih štapova sa jednodjelnim poprečnim presjecima

proizvoljnih geometrijskih karakteristika može provjeriti sljedećim odnosima:
Nc 
   i , dop    dop   v (11.1)
A 
gdje sue: N c -aksijalna sila pritiska, A -površina poprečnog presjeka štapa,
 i, dop -dopušteni normalni napon izvijanja,  dop - dopušteni normalni napon,
 -bezdimenzionalni koeficijent izvijanja,  v -napon na granici razvlačenja,
 -koeficijent (stepen) sigurnosti za odgovarajući slučaj opterećenja.
Vrijednost bezdimenzionog koeficijenta  zavisi od relativne vitkosti  i

oblika poprečnog presjeka štapa te stepena ekvivalentnih geometrijskih
nesavršenosti. Zavisno od oblika poprečnog presjeka i stepena ekvivalentnih
geometrijskih nesavršenosti, pritisnuti štapovi pripadaju jednoj od krivih
izvijanja datih tabelama 11.1 i 11.3 te na slici 11.2. Osnovne krive izvijanja su
A, B i C. Za štapove uraĎene od konstrukcionog čelika sa granicom razvlačenja
(tečenja)  v  430MPa umjesto krivih A, B i C se koriste krive izvijanja A0, A
i B. Za presjeke sa debljinom t  40 mm koristi se kriva D i redukovana
vrijednost granice razvlačenja  v , r  0,9  v .
Brojne vrijednosti bezdimenzionog koeficijenta  mogu se očitati iz dijagrama

krivih izvijanja na slici 11.2. ili izračunati na sljedeći način:
 1 za   0,2

 

  2
za   0,2 
(11.2)
 2 
     4
 
2

2
  2
gdje je:   1     0,2   dok je  -koeficijent koji koji izražava stepen
ekvivalentnih geometrijskih nesavršenosti, a vrijednosti mu zavise od krive
izvijanja i biraju se iz tabele 11.1.
Tabela 11.1 Koeficijent 

Kriva izvijanja Ao A B C D
 0,125 0,206 0,339 0,489 0,756
U slučaju kada je Ojlerov kritični napon jednak naponu na granici razvlačenja:

EI E
 cr   2   2 2 v
Al 2
v
može se pisati:
E E
v   ; v , r   (11.3)
v  v, r
gdje je: v i v, r -vitkost štapa na granici razvlačenja čije su brojčane

vrijednosti za Č.0361 i Č.0561 date u tabeli 11.2.
Tabela 11.2 Vitkost na granici razvlačenja za Č.0361 i Č.0561

t  40 mm t  40 mm
Konstrukcioni čelik
 v MPa v  v, r MPa v, r
S235 (Č.0361) 240 92,9 216 98,0
S355 (Č.0561) 360 75,9 324 80,0
Relativna vitkost štapa  predstavlja odnos efektivne vitkosti  i vitkosti na

granici razvlačenja v ili v, r :
li
 i li 1 A v N pl
     (11.4)
v E I E 2 E I N cr
  
v v
2
A li
gdje je:   li / i -vitkost štapa; li -dužina izvijanja štapa; i  I / A -

poluprečnik inercije; N cr -najmanja kritična (Ojlerova) sila izvijanja; N pl -
plastična nosivost poprečnog presjeka.
3
Slika 11.2 Dijagrami krivih izvijanja
Izbor odgovarajuće krive izvijanja zavisi od:

o oblika poprečnog presjeka,
o odnosa visina / širina,
4
o ose oko koje se razmatra izvijanje,

o debljine lima.
Tabela 11.3 Izbor odgovarajuće krive izvijanja

Izvijanje Kriva 2),3)
Tip poprečnog presjeka 1) upravno na osu izvijanja
Cjevasti presjeci
xx A
yy
Zavareni sandučasti presjeci Konstrukcioni xx

B
šavovi yy
Debeli šavovi xx C

(puni provar) yy
h / b  1,2 xx A (A0)

Valjani I presjeci
t  40 mm yy B (A)
h / b  1,2 xx B (A)
t  40 mm yy C (B)
xx
t  40 mm yy D
Zavareni I presjeci xx B

t  40 mm
yy C
xx C
t  40 mm yy D
U -, L -, T -, HOP - I puni presjeci

xx
C
yy
1)
Presjeci koji nijesu zastupljeni u ovoj tabeli klasificiraju se prema standardu
JUS U.E7.081.
2)
Krive izvijanja date u zagradama primjenjuju se za čelike sa  v  430 MPa i
t  40 mm.
3)
Na bazi eksperimentalno i numerički verifikovanih podataka za pojedine tipove
poprečnih presjeka mogu se alternativno primjeniti druge krive izvijanja.
5
OdreĎivanje brojčanih vrijednosti bezdimenzionalnog koeficijenta izvijanja 

za meĎuvrijednosti parametra  u tabeli 11.4 vrši se linearnom interpolacijom.
Tabela 11.4 Brojčane vrijednosti bezdimenzionalnog koeficijenta izvijanja 
 Kriva
A0 A B C D
0 1,000 0 1,000 0 1,000 0 1,000 0 1,000 0
0,1 1,000 0 1,000 0 1,000 0 1,000 0 1,000 0
0,2 1,000 0 1,000 0 1,000 0 1,000 0 1,000 0
0,3 0,985 9 0,977 5 0,964 1 0,949 1 0,923 5
0,4 0,970 1 0,952 8 0,962 1 0,897 3 0,850 4
0,5 0,951 3 0,924 3 0,884 2 0,843 0 0,779 3
0,6 0,927 6 0,890 0 0,837 1 0,785 4 0,710 0
0,7 0,896 1 0,847 7 0,783 7 0,724 7 0,643 1
0,8 0,853 3 0,795 7 0,724 5 0,662 2 0,579 7
0,9 0,796 1 0,733 9 0,661 2 0,599 8 0,528 8
1,0 0,725 3 0,665 6 0,597 8 0,539 9 0,467 1
1,1 0,648 2 0,596 0 0,535 2 0,484 2 0,418 9
1,2 0,773 2 0,530 0 0,478 1 0,433 8 0,376 2
1,3 0,505 3 0,570 3 0,426 9 0,388 8 0,338 5
1,4 0,446 1 0,417 9 0,381 7 0,349 2 0,305 5
1,5 0,395 3 0,372 4 0,342 2 0,314 5 0,276 6
1,6 0,352 0 0,333 2 0,307 9 0,284 2 0,251 2
1,7 0,315 0 0,229 4 0,278 1 0,257 7 0,228 9
1,8 0,285 3 0,270 2 0,252 1 0,234 5 0,209 3
1,9 0,255 9 0,244 9 0,229 4 0,214 2 0,192 0
2,0 0,232 3 0,222 9 0,209 5 0,196 2 0,176 6
2,1 0,211 7 0,203 6 0,192 0 0,180 3 0,163 0
2,2 0,193 7 0,186 7 0,176 5 0,166 2 0,148 8
2,3 0,177 9 0,171 7 0,162 8 0,153 7 0,139 9
2,4 0,163 9 0,158 5 0,150 6 0,142 5 0,130 2
2,5 0,151 5 0,146 7 0,139 7 0,132 5 0,121 4
2,6 0,140 4 0,136 2 0,129 9 0,123 4 0,113 4
2,7 0,130 5 0,126 7 0,121 1 0,115 3 0,106 2
2,8 0,121 6 0,118 2 0,113 2 0,109 7 0,099 7
2,9 0,113 6 0,110 5 0,106 0 0,101 2 0,093 7
3,0 0,106 3 0,103 6 0,099 4 0,095 1 0,088 2
11.1.2 Lokalna nestabilnost pritisnutih štapova
Kod vitkih elemenata poprečnog presjeka štapa (nožice i rebro) treba uzeti u
obzir izbočavanje lima (lokalna nestabilnost pritisnutih štapova). Za sve
pritisnute štapove, čiji elementi presjeka zadovoljavaju uslov:
6
v
 0,7 (11.5)
 cr
provjera nosivosti se može uraditi na ranije opisan način. Ukoliko to nije
ispunjeno tada se granica razvlačenja  v zamjenjuje graničnim naponom
izbočavanja  uz   v koji se odreĎuje prema standardu JUS U.E7.121. što je
obraĎeno u poglavlju 13.
Kritični normalni napon elastičnog izbočavanja ploče (  cr ) se računa prema

linearnoj teoriji i za ravnomjerno rasporeĎen pritisak u pravcu štapa glasi:
2E  t 
2 2
t
 cr  k  E  k 2    k 189800 
12 1     b 
(11.6)
b
gdje su: k -koeficijent izbočavanja koji zavisi od uslova oslanjanja uzdužnih
ivica elemenata presjeka (tabela 11.5);  E - Ojlerov kritični napon izbočavanja
(MPa); E  2,1 105 MPa -modul elastičnosti;   0,3 -Puasonov koeficijent.
Tabela 11.5 Vrijednosti graničnih vitkosti ( b / t )max elemenata poprečnog presjeka

Granična vitkost
Uslovi k Granična vitkost ( b / t )max Primjeri
oslanja. Č.0361 Č.0561
(S235) (S355)
b E
0,426  0,434 13 11
t v
b E
4,00  1,33 39 32
t v
Zamjenom E  2,1105 MPa u jednačini (11.6) i vrijednosti za  cr iz (uslova

(11.5) dobija se:
b E
 0,665 k (11.7)
t v
7
gdje su: b / t vitkost posmatranog dijela poprečnog presjeka štapa koja zavisi
od vrste čelika  v i koeficijenta izbočavanja k čije su vrijednosti, u zavisnosti
od vrste materijala i načina oslanjanja, date u tabeli 11.5.
Izloženi postupak provjere nosivosti pritisnutih štapova odgovara provjeri

prema JUS U.E7.081/1986.
11.2 Dužine izvijanja štapova
Dužina izvijanja se izračunava poznavanjem koeficijenta dužine izvijanja  i

dužine štapa l prema izrazu:
li   l (11.8)
OdreĎivanje koeficijenta  , za slučajeve koji se najčešće javljaju u praksi,
obuhvaćeno je standardom JUS U.E7.086/1986. Za sve specifične slučajeve,
koji nisu obuhvaćeni, provjera stabilnosti vrši se pomoću teorije II reda.
11.2.1 Štapovi konstantnog poprečnog presjeka sa nepromjenljivom

normalnom silom
Tabela 11.6 Koeficijenti dužine izvijanja  u ovisnosti od uslova oslanjanja
 2  1   0,7   0,5
2   2 1   2  1
8
Kod štapovi konstantnog poprečnog presjeka sa nepromjenljivom

normalnom silom koeficijent dužine izvijanja prvenstveno zavisi od uslova
oslanjanja, tabela 11.6.
11.2.2 Štapovi konstantnog poprečnog presjeka sa kontinuirano

promjenljivom uzdužnom silom
Tabela 11.7 Koeficijent dužine izvijanja  za štapove sa kontinuirano promjenljivom

silom
Koeficijent dužine
Dijagram normalnih sila Oslanjanje i opterećenje štapa
izvijanja 
N0
izv_11_7_4
N1 1  2,18 N 0 / N1

N0 N0 N1 N0 3,18
izv_11_7_5
l/2
l
N0 1  0,93 N 0 / N1

izv_11_7_6
7,72
N0
Kvadratna izv_11_7_4
1  1,09 N 0 / N1
parabola 
N1 N0 2,09
N1 izv_11_7_5
N0 N0 l/2
N0 1  0,35 N 0 / N1
l 
izv_11_7_6
5,40
1 1  0,88 N 0 / N1

1,88
N1 N1 1  0,93 N 0 / N1
N0 
7,72
l N1 1  0,51 N 0 / N1

3,09
N0 1  1,65 N 0 / N1

5,42
9
Ovdje se radi o proračunu štapova koji se nalaze pod uticajem normalnih sila
čiji se intenzitet mijenja u granicama N 0 do N1  N max . Proračun se vrši kao
kod štapa sa nepromjenljivom silom N1 uz odgovarajući koeficijent dužine
izvijanja  koji se izračunava prema primjerima u tabeli 11.7. OdreĎivanje
koeficijenta  na ovaj način važi samo za područje  0,2  N 0 / N 1  1 .
11.3 Štapovi rešetkastih nosača
Izvijanje pritisnutih štapova kod rešetkastih nosača može se desiti u ravni

rešetke ili van nje. Treba razlikovati pojasne štapove i štapove ispune.
11.3.1 Pojasni štapovi
a) Izvijanje u ravni nosača

Ovdje se uzima da je dužina izvijanja štapa jednaka je njegovoj sistemnoj dužini
(od čvora do čvora), odnosno koeficijent dužine izvijanja   1 .
b) Izvijanje izvan ravni nosača

Ukoliko je pritisnuti pojas bočno pridržan u čvorovima na krajevima štapova i
oni se ne mogu pomjerati tada je   1 . Za slučaj da se pritisnuti pojas bočno
pridržava i van čvorova pa ako je to npr. na sredini štapova tada je koeficijent
dužine izvijanja izvan ravni nosača   0,5 .
Ako duž polovina pojasnog štapa, nepromjenljivog momenta inercije u odnosu

na težišnu osu koja leži u ravni rešetkastog nosača, djeluju različite sile S1 i S 2
(slika 11.3), vrijednost koeficijenata dužine izvijanja β se odreĎuje iz jednačine:
 S2 
  0,25 3   uz uslov da je  1  S2 / S1  1 (11.9)
 S1 
S1 S2
a)
b)
l
Slika 11.3 Rešetkasti nosač sa promjenljivom silom duž štapova nosača
10
11.3.2 Štapovi ispune
a) Izvijanje u ravni nosača

Dužina izvijanja štapa ispune kod izvijanja u ravni rešetkastog nosača jednaka
je rastojanju izmeĎu težišta veza na krajevima štapa. Vrijednost koeficijenta
dužine izvijanja kreće se u granicama 0,8    1 . Ukoliko se štap ukršta sa
nekim drugim štapom, tačka ukrštanja se smatra nepomjerljivom u ravni nosača
ako su štapovi meĎusobno vezani sa najmanje četvrtinom vijaka potrebnih za
vezu pritisnutog štapa, odnosno ekvivalentnom zavarenom vezom.
b) Izvijanje izvan ravni nosača

Problem izvijanja štapova ispune, van ravni nosača, se može obraditi kroz šest
tačaka. U narednom tekstu će biti obraĎeno pet tačaka.
1. Ako se krajevi štapa ne mogu pomjerati, koeficijent dužine izvijanja je

jednak jedinici (   1 ).
2. Kod štapova čija minimalni osa inercije ne leži u ravni nosača (slika 11.4),
koeficijent dužine izvijanja jednak je poluzbiru koeficijenta dužine
izvijanja u ravni nosača i izvan ravni nosača:

1
1   2  (11.10)
2
Slika 11.4 Izvijanje štapa izraĎenog od toplovaljanog L profila
Toplovaljani L profili se često upotrebljavaju kao štapovi ispune rešetkastih

nosača. Oni se obično za čvorni lim vezuju preko jednog kraka tako da im
minimalna osa inercije ne leži u ravni rešetkastog nosača. U tabeli 11.8
prikazana su dva tipa poprečnih presjeka štapova, sa odgovarajućim dužinama
izvijanja i mjerodavnim (minimalnim) poluprečnicima inercije.
11
Tabela 11.8 Izvijanje štapova kod kojih glavne ose inercije leže izvan
ravni rešetkastog nosača
li  0,9 l li  0,9 l
imin  i imin  i
  0,9 l / i   0,9 l / i
3. Ukoliko je štap ispune sastavni dio zatvorenog okvirnog nosača sa

nepomjerljivim čvorovima (slika 11.5), koeficijent dužine izvijanja izvan
ravni nosača ima sljedeće vrijednosti:
  0,8 -za okvir na slici a) i   0,7 -za okvir na slici b).
Slika 11.5 Statički sistem zatvorenih okvirnih nosača
4. Ako je štap na oba kraja nepomjerljivo oslonjen, ali u polovinama dužina

štapa djeluju različite sile S1 i S 2 (primjer je vertikala rešetkastog nosača
sa K ispunom) i ako je štap sa konstantnim momentum inercije, vrijednost
koeficijenta dužine izvijanja odreĎuje se prema (11.9).
5. Kod štapova ispune koji su na krajevima nepomjerljivo oslonjeni, a u
sredini elastično oslonjeni pomoću polurama, koeficijent dužine izvijanja
se odreĎuje prema standardu JUS U.E7.106.
11.4 Ugaoni štapovi rešetkastih nosača
Koeficijenti dužine izvijanja ugaonih štapova rešetkastih stubova (slika 11.6)

zavise od načina naprezanja, oblika poprečnih presjeka štapova i sistema ispune
stuba što se odreĎuje prema tabeli 11.9. Vrijednosti u zagradi odnose se na
izvijanje u ravni n1  n2 sa tipom ispune b).
12
n1 n2 n3
l
a) b) c) d)
Slika 11.6 Tipovi ispune rešetkastih stubova
Tabela 11.9 Koeficijenti dužine izvijanja za ugaone štapove  rešetkastih stubova
Način
Presjek Koeficijent izvijanja 
opterećenja a) b) c) i d)
0,7 0,6
Pretežno
savijanje 0,85 0,8 1,0
1,0 1,0 (0,5)
0,8 0,7
Pretežno
pritisak 0,9 0,85 1,0
1,0 1,0 (0,5)
11.5 Tankozidni monosimetrični štapovi otvorenog poprečnog

presjeka
Provjera nosivosti pritisnutih štapova izvijanje, obraĎena u prethodnom tekstu,

odnosi se na štapove kod kojih su spriječene torzione deformacije (torziono
kruti štapovi) tako da se izvijanje ostvaruje samo savijanjem (fleksijom), slika,
11.7-lijevo. Kod njih se težište presjeka poklapa sa centrom smicanja. MeĎutim,
za slučaj štapa monosimetričnog poprečnog presjeka kod kojeg se to nije slučaj
(težište i centar smicanja se ne poklapaju) izvijanje može biti uzrokovano
zajedničkim djelovanjem momenta savijanja i torzionog momenta tzv. složeno
izvijanje savijanjem i torzijom, slika 11.7-desno. Ovakav je slučaj sa centrično
pritisnutim štapovima tankozidnog otvorenog poprečnog presjeka sa najmanje
13
jednom osom simetrije, slika 11.8. Njihova provjera nosivosti se vrši opisanim
postupkom s tim da se problem složenog izvijanja u proračun uvodi preko
idealne vitkosti  w .
Slika 11.7 Načini izvijanja
Kao mjerodavna kritična sila Ncr štapa, za slučajeve na slici 11.7, uzima se
minimalna od izračunate tri izračunate vrijdnosti:

 N cr, x   2 E2I x -izvijanje oko x  x ose
 li , x

 E Iy
N cr  min  N cr, y   2 2 -izvijanje oko y  y ose (11.11)
 li , y

 N  1  G I   2 E I  

 cr,  iR2  t l2  -torziono izvijanje
  
Ix  I y
gdje je: iR2  xR2  yR2  ; I t -torzioni moment inercije [m4] i I  -sektorski
A
moment inercije poprečnog presjeka [m6]; G -modul smicanja [kN/m2]; xR , yR
-projekcije rastojanja centra smicanja i težišta na x  x i y  y osi poprečnog
presjeka.
Kod provjere nosivosti pritisnutih štapova tankozidnog otvorenog poprečnog

presjeka, kako je već napomenuto, vrši se tako da se problem složenog izvijanja
u proračun uvodi preko idealne vitkosti  w , koja se odreĎuje na sljedeći način:
14
w 
 l c 2  iD2  
4 c 2 i p2  0,039 2 /  T2  1 y D2 
 
1  1  
c 2  iD2 
2
(11.12)
iy 2c 
 

1   l  
2
gdje su: i  i  i ; i  i  y ; c   I  
2 2 2 2
  0,039 l 2 I t  ; y D -
2 2 2
I y    T lT 
p x y D p D
 
rastojanje izmeĎu težišta i centra smicanja; l -dužina štapa; lT -rastojanje
tačaka torzionog oslanjanja;  ,  T - koeficijent koji zavisi od uslova oslanjanja
(    T  1,0 -za zglobno oslonjen štap i    T  0,5 -za kruto uklješten štap).
b1 b
yD
A1 I 1
A3 I 3 y
t1
t1
y D y
e
D
e
x x
D x T T
b3
b3
h
h
yD
T t3 t3 t1 t2
A1 I 1
yD
h-e
h-e
A2 =0 A1 I 1 b3
t2
A2 I 2 I 2 =0
a) b) c)
Slika 11.8 Primjeri poprečnog presjeka monosimetričnih štapova
Proračun karakteristika ( I t , I  i z D ) za presjeke sa slike 11.8-a i 11.8-b

izračunavaju se iz sljedećih jednačina:
yD 
1
e I1  h  e I 2  (11.13)
Iy
I1 I 2 h 2
I  (11.14)
I1  I 2
It 
1 3

3 i 1
1

bi ti3  b1 t1  b2 t 2  b3 t3
3
3 3 3
 (11.15)
Za presjek na slici 11.8-c je:

I1
yD  e  h (11.16)
Iy
15
h 2 I12  2 I1 I 3
I  (11.17)
3 Iy
It 
1 3

3 i 1
1

bi ti3  2 b1 t1  b3 t3
3
3 3
 (11.18)
Momenti inercije I 1 , I 2 i I 3 za dijelove presjeka (površine A1 , A2 i A3 )

odnose se na osu simetrije y  y . Kod štapova sa dvije ose simetrije uticaj
torzije na izvijanje se uzima samo u slučaju kada je i p  c . Idealna vitkost
štapa se odreĎuje prema izrazu:
 l ip
w  (11.19)
iy c
16
Bočno torziono izvijanje nosača
12
BOČNO TORZIONO
IZVIJANJE NOSAČA
Svi puni nosači bili oni valjani ili limeni ako su opterećeni u ravni savijanja
(oko jače ose inercije) proizvoljnim poprečnim opterećenjem mogu da postanu
nestabilni kada to opterećenje dostigne kritičnu vrijednost. Nestabilnost se
ogleda u bočnom pomjeranju pritisnutog djela nosača, praćenog torzionom
rotacijom (uvijanjem nosača), čime nosač gubi svoju funkciju prije dostizanja
pune nosivosti definisane plastifikacijom poprečnog presjeka. Navedeni način
gubljenja stabilnosti nosača naziva se bočno torziono izvijanje.
Rješavanje problema vezanih za bočno torziono izvijanje nosača počinje sa

disertacijom Prandtla 1899. godine gdje je riješio problem bočnog izvijanja
nosača uskog pravougaonog presjeka pod dejstvom poprečnog opterećenja.
Timošenko je nastavio dalje rješavanjem ovog problema kod nosača sistema
proste grede simetričnog I presjeka. Pri proračunu kritičnog opterećenja, kod
kojeg dolazi do bočnog izvijanja, uvedene su sljedeće pretpostavke:
 materijal je idealno elastičan;
 nosač idealno prav (nema početnih geometrijskih nesavršenosti);
 oslonci nosača zamišljeni u obliku viljuške koja sprječava okretanje
presjeka na krajevima nosača u njihovoj ravni;
 poprečni presjek nosača obostrano simetričan i konstantan cijelom
dužinom nosača (I presjek);
 porečni presjek zadržava oblik nakon deformaije;
 moment inercije Iy je mnogo manji od Ix ;
 deformacije su male.
1
Prema toj teoriji, za uslove oslanjanja i opterećenjem prema slici 12.1, jednačina
za izračunavanje najmanje (kritične) vrijednosti momenta savijanja pri kojem
dolazi do gubitka stabilnosti nosača glasi:
2 I l 2 G I t
M cr  EI y  (12.1)
l2 Iy  2 EIy
gdje su: E  2,1104 kN/cm2 -modul elastičnosti čelika; G  8,1 103 kN/cm2 -
modul klizanja čelika; I y -moment inercije za osu y ; I  -sektorski moment
inercije; I t -torzioni moment inercije; l -raspon nosača.
bn
f
tn
M y
x
v Ar
An x x
hs
hr
h
M tr
z
w
y y
Slika 12.1 Opterećenje nosača i uslovi oslanjanja, osnovni slučaj
Sektorski moment inercije, za obostrano simetrične nosače, se računa iz

jednačine:
2
I y hs
I  (12.2)
4
a torzioni moment inercije:
It 
1 n

3 i 1
1

bi ti  2 bn t n  hr t r
3
3
3 3
 (12.3)
gdje su: hs , bn , t n , hr i t r -prema slici 12.1-desno.
Prikazani slučaj se u praksi gotovo da i ne pojavljuje. Nosači su uglavnom

izloženi dejstvu poprečnog opterećenja dok uslovi oslanjanja mogu da budu
veoma različiti. Također i mjesto djelovanja opterećenja, u okviru poprečnog
presjeka nosača, bitno utiče na vrijednost kritičnog momenta bočno torzionog
izvijanja. Kad opterećenje djeluje iznad centra smicanja ono, na već
2
deformisanom nosaču, ima dodatni destabilizujući uticaj pa se vrijednost

kritičnog momenta smanjuje. Djelovanjem opterećenja ispod centra smicanja
efekat je suprotan pa se vrijednost kritičnog momenta povećava. Ako se radi o
glavnom nosaču dvogredne dizalice, opterećenje se unosi preko gornjeg pojasa
dok kod jednogrednih ide preko donjeg.
12.1 Kontrola otpornosti nosača na bočno torziono izvijanje
Kod realnih nosača prisutne su geometrijske i strukturne nesavršenosti u vidu

početnih deformacija i zaostalih napona pa je njihova otpornost na bočno
torziono izvijanje ( M u ) manja od vrijednosti kritičnog momenta ( M cr ).
Propisi koji se u domaćoj tehničkoj regulativi koriste za proračun stabilnosti

nosača na bočno torziono izvijanje zasnovani su na koncepciji dopuštenih
napona. Njima je obuhvaćena geometrijska i strukturna nesavršenost nosača te
položaj opterećenja. Dijeljenjem kritičnog momenta, za osnovni slučaj bočnog
toziong izvijanja iz jednačine (12.1), sa otpornim momentum presjeka za osu x
dobija se:
2 2
 E I y  G I t    2 E I y I  
 cr  
M
 cr 
Wx l Wx   l2 Wx 
   
  v, D   w, D
2 2
(12.4)
Uvođenjem uticaja vrste opterećenja prva potkorjena komponenta kritičnog

napona, od Sen Venanove torzije, ima vrijednost:
 0,41105
 v,D  t E I y  G I t  t I y It (12.5)
lt Wx lt Wx
gdje su:  t -faktor kojim se u proračun uvodi vrsta opterećenja, očitava se iz

tabele 12.1; l t -razmak između tačaka viljuškstog oslanjanja nosača.
Ako se u drugu potkorjenu komponentu kritičnog napona (  w, D ), koja potiče

od ograničene torzije (kritični napon deplanacije), uvrsti sektorski moment
inercije I  , iz jednačine 12.2, dobija se:
2 E  2 E Iy h
 w, D  2
I y I  2
(12.6)
l y Wx l y Wx 2
3
gdje je l y -razmak između tačaka bočnog pridržavanja pritisnutog pojasa.
Moment inercije za osu x , prema slici 12.1-desno, glasi:

2
h h 3 t r An h 2 h 3 t r
n n
Ix   I  
i 1
,i
i 1
Ai yi  2 An   
2
2 12

2

12
pa je otporni moment:
h 2 tr
 h  An  Ar / 6
2Ix
Wx   An h  (12.7)
h 6
Moment inercije za osu y glasi:

n 3 2

t n bn A b
Iy  I ,i  2  n n (12.8)
i 1 12 6
bn
tn
A r /6
An
hr /6
hr
x x
tr
y
Slika 12.2 Pritisnuti dio, proračunski model za iky
Uvrštavanjem (12.7) i (12.8) u jednačinu (12.6) dobija se:
 2 E bn 2 E 2 E
2
An
 w, D   
 
(12.9)
ly
2
12 An  Ar / 6 l y / iky 2 ky 2
gdje su: ky -vitkost pritisnutog dijela I nosača; iky -poluprečnik inercije dijela
poprečnog presjeka koji sačinjavaju pritisnuti pojas i 1/6 rebra jer je, prema slici
12.2:
3 2
I t n bn / 12 b An b An
iky    n  n (12.10)
A An  Ar / 6 12 An  Ar / 6 12 An  Ar / 6
4
Uvođenjem uticaja vrste opterećenja, kao kod Sen Venanovog dijela idealnog
napona pri bočnom izvijanju nosača, dobija se da je vitkost pritisnutog dijela I
nosača (zamjenjujuća vitkost):
ly
ky  (12.11)
iky  y
gdje je  y -faktor kojim se u proračun uvodi vrsta opterećenja, zavisi od oblika

momentne linije, očitava se iz tabele 12.1.
Unošenjem vrijednosti za  i E u jednačinu (12.9) ona dobija oblik:
 2 E 2,07105
 w, D   (12.12)
ky 2 ky 2
Sada kad su poznate jednačine za izračunavanje Sen Venanovog napona (  v, D )

i kritičnog napona deplanacije (  w, D ) ostaje samo još da se uzme u obzir mjesto
opterećenja u okviru poprečnog presjeka nosača pa jednačina za izračunavanje
idealnog kritičnog napona sada glasi:
 cr ,D    v,D 2   w,D 2 (12.13)
gdje je  koeficijent kojim se uvodi uticaj položaja opterećenja i određuje se na

sljedeći način:
 K  2  
 - za opterećenje nosača na
 K  2 donjem pojasu

  1 - za opterećenje u težištu (12.14)

 K  
2
 - za opterećenje na gornjem
 K  2 pojasu
gdje je sa  označen faktor kojim se u obzir uzima vrsta opterećenja ili oblik
momentnog dijagrama i očitava se iz tabele 12.1 dok se K računa iz jednačine:
2
 ly  It
K  1  0,156 
 I (12.15)
h  y
U proračun se uvodi relativna vitkost presjeka koja se određuje iz jednačine:
5
M pl Wx, pl  v p v
D    (12.16)
M cr , D Wx,el  cr , D  cr , D
gdje odnos plastičnog i elastičnog otpornog momenta poprečnog presjeka

definiše koeficijent oblika poprečnog presjeka  p koji se kod simetričnih
presjeka, kod kojih se poklapaju položaji plastične i elastične neutralne ose,
može uzeti i kao odnos dvostruke vrijednosti statičkog momenta polovine
presjeka 2 S x i elastičnog otpornog momenta poprečnog presjeka Wx ,el :
Wx, pl 2 Sx
p   (12.17)
Wx,el Wx,el
Ovaj koeficijent za standardne valjane profile i I-profile izrađene od lima

zavarivanjem ima vrijednosti u granicama 1,12 do 1,17.
Tabela 12.1 Vrijednosti koeficijenata  ,  t i  y
Oblik momentnog dijagrama ht i hy r
1,12 0,46
1,35 0,55
1,00 0,00
0,5 M 1,30 0,00

M
M 1,77 0,00
0,5 M
2,35 0,00
M
Provjera stabilnosti nosača na bočno torziono izvijanje, prema važećim

propisima, svodi se na sljedeći uslov:
D 
 z   D, dop    p  D v   p  D  dop (12.18)
max
 
gdje su:  D -granični napon bočnog torzionog izvijanja,  D   v ;  D -
bezdimenzionalni koeficijent bočnog torzionog izvijanja računa se iz jednačine:
6
1 za  D  0,4

 D   1 
1/ n (12.19)
 
 D  0,4
 1   D 
2n za
gdje je n parametar koji zavisi od tipa nosača i ima sljedeće vrijednosti:

- n  2 za valjane nosače,
- n  1,5 za zavarene limene nosače.
12.2 Kontrola otpornosti na bočno izvijanje pritisnutog pojasa

nosača otvorenog pesjeka približnom metodom
Problem bočnog torzionog izvijanja, kod punih nosača većih raspona, uglavnom
se rješava smanjenjem slobodne dužine bočno torzionog izvijanja. To se postiže
bočnim pridržavanjem pritisnutog pojasa nosača u pojedinim tačkama na
rastojanju ( l y ) čija vrijednost iznosi polovinu, trećinu, petinu ili desetinu
raspona nosača, a sve zavisno od njegovog raspona. Kontrola stabilnosti na
bočno torziono izvijanje nije potrebna kada je razmak tačaka bočnog
pridržavanja ( l y ) dovoljno mali i zadovoljava uslov:
ly  M x  235 Mx
y    60  40   cr za 1   0,5 (12.20)
iy  max M x  v max M x
odnosno:
ly 235 My
y   40  cr za  0,5 (12.21)
iy v max My
gdje je:  y -vitkost pritisnutog pojasa (nožice) nosača; l y -udaljenost tačaka u
kojima je pritisnuti pojas nepomjerljivo pridržan; i y -poluprečnik inercije
pitisnutog pojasa oko slabije ose inercije y  y , koji se posmatra kao samostalni
štap;  v -napon na granici razvlačenja; M x -maksimalni moment savijanja u
nosaču, usljed kojeg dolazi do bočnog izvijanja; max M x -apsolutno maksimalni
moment koji djeluje na nosaču.
Ako je ispunjen uslov da je:

l y  lgr  cr i p
radi se kontrola stabilnosti na bočno torziono izvijanje sa graničnim naponom:
7
 D  1,14   v (12.22)
gdje su:  -bezdimenzioni koeficijent, računa prema JUS U.E7.081/1986 za
krivu C, vidjeti dio 11 (Aksijalno pritisnuti štapovi); i p  I p / Ap -poluprečnik
inercije pojasa (nožice) za vertikalnu osu; I p -moment inercije pojasa/nožice;
Ap -površina poprečng presjeka pojasa/nožice.
Na slici 12.3 je na pikladnim primjerima prikazano značenje momenata

savijanja M x i max M x . Za primjer lijevo važi uslov (12.20) dok za primjer
desno (prosta greda) važi uslov (12.21).
q q
A B A B
0,16 l 0,16 l
l
Slika 12.3 Značenje momenata Mx i maxMx
Izloženi postupak kontrole otpornosti nosača na bočno torziono izvijanje

odgovara kontroli prema JUS U.E7.101/1991.
8
Izbočavanje limova
13
IZBOČAVANJE LIMOVA
Za nosače, izrađene od čeličnih limova, je karakteristično da pojasne lamele i
rabra, po pravilu, imaju veliku vitkost što nameće potrebu za kontrolom njihove
elastične stabilnosti. Ovaj problem je posebno izražen kod rebara koja, između
pojaseva i vertikalnih ukrućenja, predstavljaju tanke slobodno oslonjene
pravougaone ploče, opterećene u svojoj ravni. Prilikom određivanja napona pri
kojem dolazi do elastične deformacije okomito na ravan ploče (izbočavanja),
prema linearno elastičnoj teoriji izbočavanja, u obzir se uzimaju određene
pretpostavke:
o da je materijal idealno elastičan,
o da nema početnih geometrijskih i strukturnih nesavršenosti,
o da spoljašnje opterećenje djeluje isključivo u srednjoj ravni ploče,
o da su deformacije ploče, okomito na srednju ravan (w), male.
Prema ovoj teoriji kritični napon izbočavanja pravougaone ploče, zglobno

oslonjene duž sve četiri ivice i opterećnu u svojoj ravni duž ose z (slika 13.1-a i
3.1-b), određuje se iz sljedeće jednačine:
2E  t 
2
 z ,cr  k    k  E
 
12 1   2  b 
(13.1)
gdje su: k -koeficijent kojim se uvode u proračun uslovi oslanjanja i vrsta

naprezanja;  E -Ojlerov kritični napon, ima konstantnu vrijednost za zadatu
geometriju ploče; E  2,1104 kN/cm2 -modul elastičnosti čelika;   0,3 -
Puasonov koeficijent za čelik; t -debljina ploče; b -širina ploče.
1
Izbočavanje limova
Ako se promjena normalnog napona definiše parametrom  koji predstavlja

odnos ivičnih napona:
 z2
 (13.2)
 z1
koeficijent k može da se odredi u funkciji ovog parametra:
8,2 / 1,05    za 0   1

k  7,81  6,29  9,78 2 za  1    0 (13.3)

5,981    za  2    1
2
pri čemu je  z1 -maksimalni napon pritiska.
sz1 sz1
b
b
b
tzy
a =ab sz2 a =ab sz2 a =ab a =ab z

a) b) c) d)
Slika 13.1 Uticaj načina naprezanja i uslova oslanjanja ploče

na vrijednost koeficijenta k
Na slici 13.1-d prikazan je slučaj ploče koja je duž tri ivice zglobno oslonjena, a
četvrta ivica, paralelna sa pravcem naprezanja, je slobodna. Ako je napon
pritiska u srednjoj ravni ploče konstantan (  1 ) koeficijent k ima vrijednost
k  0,426 što je gotovo deset puta manje od vrijednosti dobijene iz jednačine
(13.3) za   1 , koja iznosi k  4 .
Kada je u pitanju pravougaona ploča, zglobno oslonjena duž sve četiri ivice
opterećna čistim smicanjem kao na slici 13.1-c, kritični napon je:
2E  t 
2
 zy,cr  k    k  E
 
12 1   2  b 
(13.4)
13.1 Koncept efektivne širine
Određivanje kritičnog napona linearno elastičnoj teoriji izbočavanja zasnovano

je na određenim pretpostavkama, navedenim u prethodnom tekstu. Međutim,
2
Izbočavanje limova
ove pretpostavke su neprimjenljive kod realnih čeličnih ploča, a svako

odstupanje za posljedicu ima smanjenje kritičnog napona izbočavanja.
Opterećenje ploče pri kojem je napon manji od kritičnog njegova raspodjela, po

visini ploče je, ravnomjerana. Povećanjem ovog opterećenja do elastičnog
izbočavanja ploče dijagram normalnih napona nije više konstantan (slika 13.2).
Naponi se mjenjaju po širini presjeka. Najveći su u ivičnim vlaknima, dok u
srednjem izbočenom dijelu ploče normalni naponi imaju minimalne vrijednosti.
s smax =sv sv
be /2
b
sv
Izbočina
be /2
/ Oslonjena ivica /
Bruto presjek Neto presjek
Slika 13.2 Efektivni poprečni presjek
Ponašanje ploče nakon izbočavanja može se opisati proračunskim modelom koji

podrazumijeva konstantan raspored napona na širini ploče koja ostaje aktivna
nakon elastičnog izbočavanja (efektivna širina be ). Neefektivni djelovi
poprečnog presjeka se tretiraju kao “rupe”. Efektivna širina se da odrediti
uslova da je kritični napon elastičnog izbočavanja za ploču širine ( be ) jednak
naponu na granici razvlačenja:
2
2E  t 
 v   z , cr be   k  

12 1   2   be 
(13.5)
odnosno:
2 2
2E  t   b  b
2
 v   z , cr be   k 2   
    x, cr  
 
12 1    b   be   be 
(13.6)
odakle je efektivna širina:

 z , cr
be  b (13.7)
v
3
Izbočavanje limova
gdje je:  z,cr -kritični napon izbočavanja za ploču širine b .
Prema linearnoj teoriji izbočavanja relativna vitkost ploče je definisana

jednačinom:
v
p  (13.8)
 z , cr
pa se njenim uvrštavanjem u jednačinu (13.7) dobija:

b
be  (13.9)
p
čime je definisan odnos efektivne širine i relativne vitkosti ploče. Obzirom da je
koncept efktivne širine predložio Karman i kriva koja je definisana jednačinom
(13.9) nazvana je Karmanova kriva (hiperbola). Njome nijesu obuhvaćene
geometrijske i strukturne nesavršenosti ploče. Sva naknadna istraživanja u
ovom području za rezultat imaju određene modifikacije Karmanove krive.
Opšta jednačina za određivanje efektivne širine glesi:

be   b (13.10)
gdje je:  - redukcioni koeficijent i razlikuje od autora do autora (   1 ). Ovaj
koeficijent  , prema Vinteru (na kojem je zasnovan i proračun prema
Eurokodu 3), određuje se na sljedeći način:
1 za  p  0,673

  1 1 (13.11)
   0,22 2 za  p  0,673
 p p
a prema švajcarskim propisima SIA-161 iz 1979. godine:
1 za  p  0,9

   0,9 (13.12)
 za  p  0,9
 p
dok je prema JUS U.E7.121/1986.
 1 za  p  0,7

  0,6 (13.13)
za  p  0,7

  p  0,13
2
4
Izbočavanje limova
Krive koje su definisane jednačinama (13.11) do (13.13) prikazane su na slici

13.3 i važe samo za neukrućene ploče.
r Karman
1,00 Vinter
0,90 SIA
0,80 JUS
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 2,00 2,25 2,50 lp
Slika 13.3 Zavisnosti redukcionog koeficijenta  od relativne vitkosti ploče  p
Da bi se postiglo da cijeli presjek ploče bude efektivan tj. da rebra i nožice

(pojasevi) ne budu podložni izbočavanju, prema jednačini (13.10), treba da
bude ispunjen uslov da je   1 . Obzirom da je, prema domaćim propisima u
jednačini (13.13), relativna vitkost  p  0,7 to se jednačina (13.8) može pisati
u sljedćem obliku:
v v
p    0,7
 x, cr  E t
2 2
 
k
 
12 1   2  b 
odakle je granična vitkost b / t profila kod kojih je iskorištena puna efektivna

širina:
b E
 0,665 k (13.14)
t v
gdje su: b -odgvarajuća širina dijela poprečng presjeka, slika 13.4; t -debljina
posmatranog dijela presjeka; k -koeficijent izbočavanja.
5
Izbočavanje limova
Uzmu li se da su: napon na granici razvlačenja  v  23,5 kN/cm2, modul

elastičnosti E  2,1104 kN/cm2, Puasonov koeficijent   0,3 te odgovarajući
koeficijenti izbočavanja za posmatrani slučaj prema jednačini (13.14) vrijedi:
 za nožice (pojaseve) -konolne elemente ( k  0,426 ;   1 ):
b 13 za S 235

t 11 za S 355
 za reba -obostrano oslonjene elmente ( k  23,9 ;   1 ):
b 96 za S 235

t 78 za S 355
bn bn
tn
tn
b b
tr tr
h
h
b
r1 aw
b  bn  t r  / 2  r1  nožica  b  bn  t r  / 2  aw 2
b  h  2 t n  r1   rebro  
b  h  2 t n  aw 2 
Slika 13.4 Širina referentnog dijela presjeka
13.2 Povećanje stabilnosti ploče na izbočavanje primjenom ukrućnja
Ukoliko se tokom kontrole rebra ili pojasne lamele/nožice na izbočavanje

ustaovi da postoji opasnost od izbočavanja problem se se može riješiti
povećanjem njihove debljine. Rezultat je povećan utrošak materijala. Iz
jednačine (13.1) se vidi da se isti efekat može postići postavljanjem ukrućenja,
uz manji utrošak materijala.
Veliki je broj radova u kojima je rješavan problem stabilnosti ploče ojačane

ukrućenjima kod različitih slučajeva opterećenja ploče. Rezultati rješnja su
prilagođeni za primjenu na praktične probleme i dati su u obliku izraza iz kojih
se izračunava minimalna vrijednost momenta inercije koji trebaju imati
ukrućenja da bi se ploča između njih mogla tretirati kao slobodno oslonjena.
6
Izbočavanje limova
Momenta inercije I s koji bi trebalo da ima presjek ukrućenja, u odnosu na osu

z  z , može se izračunati iz odnosa krutost ukrućenja / krutost ploče:
E Is E Is I
s   3
 10,92 s3 (13.15)
Db Et bt

12 1   2

Relativna površina ukrućnja predstavlja odnos površine presjeka ukrućenja i
površine presjeka ploče:
As
s  (13.16)
bt
gdje je As -površina poprečnog presjeka ukrućenja.
z z
z z
e
Slika 13.5 Položaj ose z - z
Da bi ukrućenje predstavljalo nepokretan oslonac mora da bude ispunjen uslov

 s   s * , tj. da je relativna krutost ukrućenja jednaka ili veća od minimalne
relativne krutosti, izračunate prema tabeli 13.1.
t bk Drugi pristup dimenzionisanju uzdužnih

ukrućenja je da se uzdužno ukrućenje posmatra
kao aksijalno pritisnuti štap. Poprečni presjek
p I štapa čini presjek samog ukrućenja sa dijelom
18 t
rebra sadejstvujuće širine, slika 13.6. Provjera

tk na izvijanje, oko ose y  y se radi prema JUS
U.E7.081/1986. pri čemu je dužina izvijanja
p I jednaka rastojanju poprečnih ukrućenja:
e s  v (13.17)
e1 gdje su:  s   z , 2   z ,3 -računski normalni

napon, na mjestu ugradnje ukrućenja, pomnožen
Slika 13.6 Uzdužno ukrućenje sa stepenom sigurnosti;  -bezdimenzionalni
koeficijent izvijanja, za krivu B.
7
Izbočavanje limova
Tabela 13.1 Minimalne krutosti ukrćenja  s *

Naprezanje y   a/b  s*
  8 1  2 s   1 4
 81  2 s   1 2   s 
Pritisak 1
b 
2 2 2
  8 1  2 s   1
1
81  2 s   12   s  1
b
y 2 2
  181  3 s   1 4
b
2
i  
2
181  3 s   1 2   s  1
a 3 3 3
2b
3
  18 1  3 s   1
1
181  3 s   12   s  1
3 3
Savijanje b 0,5    3,06  17 s  1,21 4  7,41  42 s  2  1
4
b
  3,06  17 s 12,3  130 s  370 s 2

y
b 0,5    5,14  25,2 s  1,54 4  15,82  77,6 s  2  3,55
5
a a  5,14  25,2 s 44,3  381 s  1080 s 2
Smicanje b 0,7    1,1 210  0,44  7,5

2 1,1    3,5 184,1     2,13  108  2,1  220
b
y b 0,5    1,0 50 3  10

i
2
2b
1,0    2,2 550  370 / 3
a 2,2    3,5
3 370  413,5   3
13.3 Proračun lima na izbočavanje prema važećim propisima
Važećim propisima je definisan način proračuna nosivosti vitkih pločastih

dijelova kod kojih se ivični napon ograničava do granice razvlačenja ili ispod
toga. Proračun je zasnovan na linearnoj teoriji izbočavanja uz određene
korekcije kojima se u obzir uzimaju geometrijske i strukturne imperfekcije te
post-kritična rezerva nosivosti. U tekstu će se razmatrati stabilnost neukrućenih
ploča i predviđene su dvije mogućnosti proračuna:
o proračun prema graničnim naponima izbočavanja;
o proračun prema konceptu efektivne širine.
Rebra punih limenih nosača, u opštem slučaju, mogu da budu izložena

normalnim i smičućim naponima, kako je prikazano na slici 13.7. Uzdužni
normalni napon  z je rezultat djelovanja momenta savijanja i/ili aksijalne sile.
Poprečni normalni napon  y obično je posljedica direktnog unošenja
spoljašnjeg opterećenja u rebro nosača i najčešće je lokalnog karaktera kao što
je npr. pritisak točka vitla kod kranskog nosača ili točka voza kod mosta.
8
Izbočavanje limova
sy
sz1
z
t
b
y
sz2 =ysz1
a
Slika 13.7 Naponi u neukrućenoj ploči, zglobno oslonjenoj na ivicama
13.3.1 Proračun prema graničnim naponima
Kod ovog proračuna se sumiraju naponi izazvani pojedinačnim opterećenjima,

za posmatrani slučaj, i pomnože sa odgovarajućim koeficijentom sigurnosti što
se npr. za uzdužni normalne napone piše u obliku  z    z ,i . Za provjeru
stabilnosti elemenata nosive konstrukcije uzima se da je stepen sigurnosti
  1,5 kod I slučaja opterećenja;   1,33 kod II slučaja opterećenja i   1,2
kod III slučaja opterećenja. Na isti način se, ukoliko postoje, računa normalni
napon  y i smičući  . Ovako izračunate vrijednosti radnih (ponderisanih)
napona porede sa graničnim naponima izbočavanja:
 z   uz   v (13.18)
 y   uy   v (13.19)
 u  v / 3 (13.20)
gdje su:  z ,  y i  -računski (radni) naponi u limu;  uz ,  uy i  u -granični

naponi izbočavanja;  v -napon na granici razvlačenja.
Ovi uslovi važe samo kod pojedinačnog djelovanja jednog od tri napona. U
slučaju njihovog istovremenog dejstva treba biti zadovoljen uslov:
2
 y   
2 2
 z  
      z y     1 (13.21)
     
  uz    uy  uz uy  u
Ukoliko ne postoji poprečni normalni napon  y , što je čest slučaj, treba biti
zadovoljen sljedeći uslov:
9
Izbočavanje limova
2 2
 z   
      1 (13.22)
  uz  u 
Granični naponi izbočavanja se računaju iz jednačina:

 uz  c  uz  v (13.23)
 uy  c  uy  v (13.24)
 u  c  u  v / 3 (13.25)
gdje je: c i c -korekcioni faktori za stanje napona u ploči kojima je
obuhvaćena post-kritična nosivost lima;  uz ,  uy i  u -relativne granične
nosivosti lima na izbočavanje kod dejstva normalnih napona pritiska i smicanja.
Korekcioni faktor za normalne napone u ploči c zavisi od oblika naponskog

dijagrama i određuje se na sljedeći način:
c  1,25  0,25  1,25 (13.26)
gdje se parametar ψ unosi sa predznakom + ili -.
Korekcioni faktor za smičuće napone ima konstantnu vrijednost:

cτ = 1,25 (13.27)
Relativna granična nosivost ploče na izbočavanje, usljed dejstva normalnih

napona pritiska, računa se na sljedeći način:
 u  1  f   p  f 2  c
2
(13.28)
gdje je: f -korekcioni faktor pomoću kojeg se uzima u obzir interakcija

izbočavanja i izvijanja ploče;  p -bezdimenzioni koeficijent izbočavanja ploče;
 c -bezdimenzioni koeficijent izvijanja za krivu izvijanja B .
Korekcioni faktor f je definisan jednačinom:
 cr
f  2 (13.29)
c
gdje su:  cr -kritični napon elastičnog izbočavanja ploče i  c -kritični napon
elastičnog izvijanja ploče koji se može izračunati iz uslova:
10
Izbočavanje limova
E
c  (13.30)
2
Uzimajući u obzir da je kritični napon elastičnog izbočavanja  cr  k  E

jednačina (13.29) se može napisati u obliku:
 cr k 
f 2  2   E 2  2  k  2 (13.31)
c  E /
pa je za: k  2  1  f 1   u   c - čisto izvijanje

1  k   2 2
 0  f  1   u  1  f 2  p  f 2  c
k  2  2  f 0   u  p - čisto izbočavanje
Bezdimenzionalni koeficijent izbočavanja  p zavisi od relativne vitkosti ploče

 p koja se, prema linearnoj teoriji izbočavanja, definiše jednačinom (13.8).
Zavisnost koeficijenta izbočavanja  p od relativne (bezdimenzionalne) vitkosti
 p prikazana je na slici 13.3 gdje  p   , prema JUS U.E7.121/1986.
Koeficijenta izbočavanja, za  p   , se izračunava na sljedeći način:
 1 za  p  0,7

p   0,6 (13.32)
 za  p  0,7
  p  0,13
2
Relativna granična nosivost ploče na izbočavanje, usljed dejstva napona na

smicanje, jednaka je bezdimenzionalnom koeficijentu izbočavanja:
 u  p (13.33)
Koeficijent  p se računa prema (13.32) pri čemu je relativna vitkost:
v
p  (13.34)
 cr 3
gdje je kritični napon izbočavanja ploče  cr definisan jednačinom (13.4).
Vrijednosti koeficjenta k , za neke tipove oslanjanja te nekoliko

karakterističnih slučajeva opterećenja, računaju se prema tabeli tabeli 13.2.
11
Izbočavanje limova
Tabela 13.2 Koeficijenti izbočavanja k prema JUS U.E7.121/1986.
Prema standardu JUS U.E7.121/1986. koeficijent izbočavanja k ima sljedeće

vrijednosti:
4
k  5,34  za  1 (13.35)
2
5,34
k  4  za  1 (13.36)
2
Koeficijent izvijanja  c se određuje za krivu B , iz standarada JUS

U.E7.081/1986., za centrično pritisnute elemente konstantnog jednodjelnog
presjeka. Pri tome se relativna (bezdimenzionalna) vitkost ploče na izvijanje  c
računa iz jednačine:
v v
c   (13.37)
c E
12
Izbočavanje limova
13.3.2 Proračun prema konceptu efektivne širine
Osim proračuna lima (ploče) na izbočavanje prema metodi graničnih napona

standard JUS U.E7.121/1986. pruža i alternativnu mogućnost proračuna prema
konceptu efektivne širine. Ovdje se efektivni dio elementa može smatrati
efikasnim sve do napona na granici razvlačenja. Efektivni poprečni presjek se
određuje tako što se prvo odredi efektivna širina ( be  b ), a zatim položaji
efektivnih zona. Način određivanja položaja efektivnih zona za karakteristične
slučajeve naprezanja prikazan je na slici 13.8.
Način oslanjana A Način oslanjanja B

(vidi tabelu 13.2) (vidi tabelu 13.2)
Pritisak
s1 ys1 s1 ys1 ys1 s1
Pritisak
Pritisak
t
t
b b b
be
5+y 7-y 3+y 1-y

b b be b
12 e 12 e 4 4 e
1    1 1    1 1    1
Slika 13.8 Raspodjela efektivne širine
Određivanje efektivnog presjeka predstavlja iterativni postupak koji ima

sljedeći tok:
1. Na osnovu dijagrama napona za bruto presjek određuje se koeficijent
 (za slučaj nosača simetričnog poprečnog presjeka opterećenog samo
momentum sa vijanja   1 , primjer na slici 13.9);
2. Za definisan koeficijent  izračunava se kritični napon  z,cr pa
relativna vitkost ploče  p i na kraju redukcioni koeficijent za koji se
može uzeti da je    p ;
3. Određuje se efektivna širina pojedinih pritisnutih dijelova presjeka

be   b   p b ;
4. Odredi se ekscentricitet težišta cijelog efektivnog u odnosu na težište
bruto presjeka: e y 
  Ai yi
Ae
13
Izbočavanje limova
gdje su: Ae -ukupna površina efektivnog presjeka, Ai -površina i -tog

neefektivnog dijela presjeka, yi -udaljenost težišta i -tog neefektivnog
dijela presjeka od težišta bruto presjeka.
5. Nakon što je definisana geometrija efektivnog presjeka pristupa se
određivanju novog koeficijenta  iz odnosa   y2 / y1 ili ako se radi o
simetričnom presjeku   h  2 e y / h  2 e y  pri čemu je h -ukupna
visina presjeka, prema slici 13.9 ta visina je h  ht  2t1 .
Nakon određivanja koeficijenta  postupak se ponavlja uz napomenu da kod

pojasne lamele nema potrebe za iterativnim postupkom ako je na tom mjestu
napon konstantan.
DA1 +DA2 b1e

t1
sz1 sz1
A3 5+y -
- 12 be
b
y1
7-y
12 be
ht
ey
t y2
+ +
sz2 =ysz1 sz2 < sz1

b1
y=-1 sz2
y= sz1
Bruto presjek Efektivni presjek
Slika 13.9 Određivanje efektivnog presjeka
14
Spajanje elemenata konstrukcije
14
SPAJANJE ELEMENATA
KONSTRUKCIJE
Nosivu konstrukciju dizalice saĉinjava više razliĉitih elemenata, koji se
pojedinaĉno izraĊuju, a naknadno meĊusobno povezuju (spajaju) u jednu
cjelinu. Povezivanje dijelova konstrukcije može da se ostvari pomoću
mehaniĉkih spojnih sredstava (npr. zakovice i vijci) ili tehnološkim postupcima
(zavarivanjem ili lijepljenjem). Zakivanje se dugo vremena bio pouzdan
postupak spajanja metalnih dijelova, a danas se jedino još primjenjuje u nekim
specifiĉnim podruĉjima ili kod rekonstrukcije i ojaĉanja postojećih konstrukcija
izraĊenih zakivcima.
14.1 Vijčani spojevi
Vijci se najĉešće primjenjuju kod montažnih konstrukcija ali i sve ĉešće tamo
gdje razdvojiva veza nije neophodna. Posebno su pogodni kod spajanja debljih
elemenata gdje je neki drugi vid spajanja teško primjenjiv. Prema naĉinu
prenošenja opterećenja vijĉane veze se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe:
a) Vijĉani spojevi bez prethodnog pritezanja vijaka (obiĉni vijĉani spojevi),
b) Spojevi sa prednapregnutim vijcima.
14.1.1 Vijčani spojevi bez prethodnog pritezanja vijka
Kod opterećenja ovih spojeva stablo (tijelo) vijka je izloženo smicanju i

konaktnom pritisku zida otvora na vijak. Obzirom na taĉnost izrade tijela vijka
dijele se na:
1
a) NeobraĊeni (neupasovani) vijci. To su vijci bez taĉnog nalijeganja

(oznaka O), kod kojih je zazor izmeĊu stavla i otvora
d  d0  d  1 mm (slika 14.1). Ovdje je sa “ d 0 ” oznaĉen preĉnik
otvora za vijak i “ d ” preĉnik stabla vijka.
b) ObraĊeni (upasovani) vijci. Vijci sa taĉnim nalijeganjem (oznaka OT),
kod kojih je zazor izmeĊu stabla vijka i otvora d  d0  d  0,3 mm.
Koriste se za odgovornije veze.
Slika 14.1 Naponska stanja jednosjeĉnog (lijevo)

i dvosjeĉnog neupasovanog vijka (desno)
Radi preglednosti i izbjegavanja grešaka vijci se na radioniĉkim crtežima

predstavljaju posebnim oznakama, tabela 14.1.
Tabela 14.1 Oznaĉavanje vijaka na radioniĉkim crtežima
Nazivni prečnik M 12 M 16 M 20 M 22 M 24 M 27 M 30
28 31
O vijci
(neobrađeni)
OT vijci 28 31
(obrađeni)
Ako su vijci montažni dodaje se znak . Tako npr. montažni vijak M20 se
oznaĉava simbolom .
Vijci izraĊeni od ĉelika se svrstavaju u odreĊene klase ĉvrstoće kojima se

definišu osobine (svojstva) ĉelika kao:  m ( Rm ) -nazivna vrijednost ĉvrstoće na
zatezanje i  v ( Re ) -nazivna vrijednost granice razvlaĉenja (teĉenja).
2
U tabeli 14.2 su navedene klase ĉvrstoće vijaka i navrtki gdje je npr. oznaka za
vijak klase ĉvrstoće 4.6 dobijena na sljedeći naĉin:
 v  240MPa i  m  400 MPa
 m /100  400/100  4 10 v /  m  10  240/ 400  6
Tabela 14.2 Klase ĉvrstoće vijaka i navrtki

KLASA ĈVRSTOĆE MATERIJAL ZATEZ. ĈVRSTOĆA
VIJAK NAVRTKA JUS EN  m ( Rm ) [N/mm2]
4.6 4 Ĉ.0370 S235JR 400
5.6 5 Ĉ.0545 E295 500
5.8 5 Ĉ.1330 C22 500
6.6 6 Ĉ.0645 E335 600
6.8 6 Ĉ.1430 C35 600
6.9 6 Ĉ.1530 C45 600
8.8 8 Ĉ.1730 C60 800
10.9 10 Ĉ.4130 34Cr4 1000
12.9 12 Ĉ.4732 42CrMo4 1200
14.9 14 Ĉ.5431 34CrNiMo6 1400
Pri konstruisanju i proraĉunu vijĉanih veza jedan od prvih koraka je izbor

preĉnika vijka. Najĉešće se primenjivana empirijska formula za maksimalni
otvor je:
d 0  5 t s , min  0,2 [cm] (14.1)
gdje je ts , min (cm) -minimalna debljina spoljašnjih elemenata u spoju.
Za provjeru nosivosti vijaka u smiĉućim spojevima važi sljedeći izraz:

Fdop  min Fs , dop , Fb, dop  (14.2)
gdje su: Fdop -nosivost vijka u smiĉućem spoju; Fs , dop -nosivost vijka na
micanje i Fb , dop -nosivost vijka na pritisak po omotaĉu otvora.
Nosivost na smicanje se može dobiti iz uslova za napon na smicanje:

F
   dop  Fs , dop  ns As ,1  dop (14.3)
ns As ,1
gdje je: Fs , dop -nosivost vijka na smicanje; As ,1 -površina izložena smicanju

kod stabla jednosjeĉnog vijka (slika 14.1-lijevo); n s -sjeĉnost vijka ( ns  1 na
3
slici 14.1-lijevo i ns  2 slika 14.2-desno);  dop -dopušteni napon na smicanje,

razlikuje se za neobraĊene i obraĊene vijke (tabele 14.3 i 14.4).
Nosivost vijka na pritisak po omotaĉu otvora iznosi:

F
b    b , dop  Fb dop min Ab  b, dop  min  t d  b, dop (14.4)
min Ab
gdje su: min Ap  d tmin -površina kontakta stabla jednosjeĉnog vijka i zida otvora
(slika 14.1-lij.); min Ap  d t2 - površina kontakta stabla dvosjeĉnog vijka i zida
otvora za t2  2t1 ili min Ap  d 2t1 -za sluĉaj t2  2t1 (slika 14.1-desno);  b, dop -
dopušteni pritisak razliĉit za neobraĊene i obraĊene vijke (tabele 14.3 i 14.4).
Za vijak opterećen na zatezanje nosivost (moć nošenja) iznosi:
 d  d1  
2
Fz , dop  As  z , dop  2   z , dop (14.5)

 2  4
gdje su: As -ispitni presjek; d1 - preĉnik jezgra vijka; d 2 -srednji preĉnik
navoja i  z, dop - dopušteni napon na zatezanje (tabele 14.3 i 14.4).
Tabela 14.3 Dopušteni naponi za neobraĊene „O” vijake

I sluĉaj opterećenja II sluĉaj opterećenja
VRSTA NAPONA
vrsta ĉelika od kojeg su uraĊeni dijelovi koji se spajaju
N/mm2
S 235 S 275 S 355 S 235 S 275 S 355
 b, dop 1,7  dop
I
1,7  dop
II
pritisak na zid otvora 270 315 410 305 350 450

klase ĉvrstoće vijaka
 dop 4.6 5.6 6.8 8.8 4.6 5.6 6.8 8.8
smicanje 0,28 Rm 0,315 Rm
112 140 168 224 126 157 189 252
 z, dop 0,275 Rm 0,312 Rm
zatezanje 110 137 165 220 125 156 188 250
Kod istovremenog zatezanja i smicanja vijka treba da bude zadovoljen i uslov:

2 2
 s   z 
    1 (14.6)
  dop    z , dop 
   
4
Tabela 14.4 Dopušteni naponi za obraĊene „OT” vijake

I sluĉaj opterećenja II sluĉaj opterećenja
VRSTA NAPONA
vrsta ĉelika od kojeg su uraĊeni dijelovi koji se spajaju
N/mm2
S 235 S 275 S 355 S 235 S 275 S 355
 b,dop 2,0  dop
I
2,0  dop
II
pritisak na zid otvora 320 370 480 360 410 530

klase ĉvrstoće vijaka
4.6 5.6 6.8 8.8 4.6 5.6 6.8 8.8
 dop 0,35 Rm 0,4 Rm
smicanje 140 175 210 280 160 200 240 320
 z, dop 0,275 Rm 0,312 Rm
zatezanje 110 137 165 220 125 156 188 250
14.1.2 Vijčani spojevi sa prednapregnutim visokokvalitetnim vijcima
Kada se radi o izuzetno napregnutim spojevima, a posebno kod spojevima

izloženim dejstvu dinamiĉkog opterećenja primjena obiĉnih vijaka (O i OT) nije
opravdana jer imaju odreĊenih nedostataka. Tako npr. usljed deformisanja tijela
vijka i elemenata spoja što dolazi do pomjeranja u tom spoju ĉime se povećava
ukupna deformacija konstrukcije. Ovi nedostaci se mogu uspješno otkloniti
primjenom vijaka koji su u tehniĉkoj literaturi poznati kao prednapregnuti
visokokvalitetni vijci (VV). U spojevima izvedenim sa ovim vijcima sila se, sa
jednog elementa na drugi, prenosi pomoću trenja na kontaktnim površinama.
Veza se dimenzioniše tako što se uporeĊuje ostvarena sila trenja sa veliĉinom
vanjskog (spoljašnjeg) opterećenja. Ako je vanjsko opterećenje veće od
ostverene sile trenja dolazi do proklizavanja u vezi i opterećenje se prenosi
preko stabla vijka. Kod pritezanja navrtke obavezno je korištenje alata (ruĉni ili
pneumatski) sa oĉitavanjem momenta pritezanja (tzv. moment kljuĉ).
Slika 14.2 Prednapregnuti vijak
5
Osim prednapregnutih vijaka (VV), kod kojih je zazor izmeĊu stabla vijka i
otvora d  1,0 mm, postoje i prednapregnuti vijci sa taĉnim nalijeganjem
(VVT) sa zazorom d  0,3 mm. Prednapregnuti vijci sa taĉnim nalijeganjem
(VVT) osim putem trenja vanjsko opterećenje prenose i putem kontakta stabla
vijka i zida otvora.
Da bi se izbjegao kontakt navoja vijka i zida otvora na limu ispod navrtke se

postavlja podložna ploĉica, a ispod glave vijka ploĉica se postavlja radi dobrog
nalijeganja, slika 14.2. Navoj kod visokokvalitetnih vijaka vijaka mora se
izraĊivati valjanjem (sabijanjem), a ne narezivanjem.
Tabela 14.5 Oznaĉavanje visokokvalitetnih vijaka
Nazivni prečnik M 12 M 16 M 20 M 22 M 24 M 27 M 30
30
Vijci bez tačnog
nalijeganja (VV)
Vijci sa tačnim 30
nalijega. (VVT)
Naĉin oznaĉavanja prednapregnutih vijaka, na radioniĉkim crtežima, prikazan je

tabelom 14.5. Ako se radi o montažnim vijcima tada se, kao kod obiĉnih
vijĉanih spojeva, dodaje odgovarajući znak (zastavica). Pa se tako npr.
montažni vijak M27 oznaĉava simbolom . Ukoliko se i otvor za vijak buši
na gradilištu, dodaju se dvije zastavice . Na crtežima koji se rade u mjerilu
1:10, ili manjem, crta se preĉnik glave vijka, a ukoliko se rade u mjrilu 1:5 ili
krupnijem, crta se preĉnik otvora za vijke.
Za spojeve na nosećim konstrukcijama koriste se visokokvalitetni vijci klase

ĉvrstoće 8.8, 10.9 i 12.9 ĉije su mehaniĉke karakteristike date u tabeli 14.2.
Postoje dva karakteristiĉna sluĉaja opterećenja ovih vijaka:

 opterećenje koje djeluje okomito na uzdužnu osu vijka i
 opterećenje djeluje u pravcu uzdužne ose vijka.
Ostvarivanjem sile prednaprezanja u vijku se javljaju aksijalni naponi od sile

zatezanja ali se javljaju i smiĉući naponi od momenta uvijanja koji je posljedica
trenja izmeĊu navrtke i navoja vijka te izmeĊu navrtke i podloške. Mada
neželjen moment uvijanja u nekim sluĉajevima može da dostigne i 40%
vrijednosti momenta kojim se uvrće navrtka ( M u ). To je razlog što se
6
prednapregnuti visokokvalitetni vijci nalaze u složenom naponskom stanju.

Maksimalna dozvoljena sila prethodnog pritezanja koja može da se unese u
vijak, a da on pri tom ostane u elastiĉnoj oblasti ponašanja, mora se kontrolisati
i definirana je jednaĉinom:
Fpr   1 Rp 0, 2 As (14.7)
gdje su: R p 0, 2 -konvencionalna granica razvlaĉenja (teĉenja) materijala vijka;  1

-koeficijent pritezanja (obezbjeĊuje da uporedni napon ostane u granicama
elastiĉnog naprezanja vijka i može se usvojiti  1  0,8 za koeficijent k  0,14 i
 1  0,7 za k  0,14 ), k se uzima iz jednaĉine (7.8); As -površina ispitnog
presjeka vijka (tabela 14.6).
Tabela 14.6 Vrijednosti sile prethodnog pritezanja

Fpr [mm]
d [mm] As [mm2] M u [Nm]
 1  0,7  1  0,8
M12 84,3 53 61 102
M16 157 99 113 253
M20 245 154 176 493
M22 303 191 218 672
M24 353 222 254 852
M27 459 289 330 1495
M30 561 353 404 1694
Vrijednosti u tabeli 14.6 su za vijke klase ĉvrstoće 10.9. Za vijke klase 8.8
vrijednosti iz tabele pomnožiti sa 0,70, a vijke klase ĉvrstoće 12.9 sa 1,20.
Zavisnost izmeĊu momenta ( M u ) i sile prethodnog pritezanja vijka ( Fp ), koja

može se napisati u sljedećem obliku:
M u  Fpr d k (14.8)
gdje su: d -preĉnik vijka i k -koeficijent trenja u navojima vijka i navrtke,

navrtke i podložne ploĉice (zavisi od stanja površina u navoju kreće se u
rasponu 0,13-0,17). Koeficijent k proizvoĊaĉ dužan da upiše u atestnu
dokumentaciju.
Pojedinaĉna sila trenja na mjestu svakog vijka u spoju direkno zavisi od sile
pritezanja ( Fp ) i koeficijenta trenja (  ) i data je sljedećim izrazom:
Ft   Fpr (14.9)
7
gdje  -koeficijent trenja zavisi od stanja hrapavosti i naĉina obrade kontaktnih

površina. Vrijednosti su mu date u tabeli 14.7 za najĉešće primjenjivane naĉine
obrade kontaktnih površina.
Tabela 14.7 Koeficijent trenja 

Koeficijent trenja 
Naĉin obrade dodirnih površina
S235 S355
Bez posebne obrade 0,30 0,30
Tarne površine
nezaštićene Ĉišćenje plamenom 0,40 0,40

Ĉišćenje mlazom abraziva 0,50 0,55
Površine ĉišćene mlazom abraziva, a
zaštićene potom zaštićene prevlakom od legure 0,50 0,50
aluminijuma1).
1)
Moguće korištenje i drugih zaštitnih sredstava kod koji se dobra antikorozivna zaštita i
postojanost koeficijenta trenja prethodno dokažu.
Tabela 14.8 Dopušteni naponi za vijke klase ĉvrstoće 10.9

 b,dop [MPa]
Vrsta izrade Veliĉina
 dop [MPa]  z, dop [MPa]
S235 S355
vijka sile F p Sluĉaj opterećenja
I II I II I II I II
Fpr  0 280 320 420 470
NeobraĊeni 380 430 570 640
0,5 Fpr 240 270
vijci
Fpr 480 540 720 810
360 410
Fpr  0 320 360 480 540
ObraĊeni 420 470 630 710
0,5 Fpr 280 320
vijci
Fpr 480 540 720 810
U cilju sprjeĉavanja proklizavanja veze sila koja se javlja u vijku, kod

eksploatacionog opterećenja, mora da bude manja od njegove nosivosti na
proklizavanje koja se izraĉunava na sljedeći naĉin:
 Fpr   1 R p 02 As
Fts, dop  nt  nt (14.10)
2 2
gdje je:  2 -koeficijent sigurnosti (tabela 14.9), nt -broj tarnih ravni.
Zbog veoma malog zazora izmeĊu otvora i tijela vijka pri korištenju obraĊenih
visokokvalitetnih vijaka sa punom silom prednaprezanja smiĉuća sila u spoju se
8
djelimiĉno prenosi trenjem, a djelimiĉno smicanjem tijela vijka. Nosivost vijka

kod ovakvih spojeva može se odrediti iz sljedećeg izraza:
Fvt, dop  F dop  0,25 Fts, dop (14.11)
gde su: Fdop -nosivost obraĊenog vijka u smiĉućem spoju, bez sile pritezanja,
jednaĉina (14.2); Fts, dop -nosivost vijka na proklizavanje.
Tabela 14.9 Koeficijent sigurnosti protiv proklizavanja spoja  2
Vrsta opterećenja Zazor izmeĊu stabla Koeficijent sigurnosti  2

(tip konstrukcija) vijka i zida otvora I II
Mirno+dinamiĉko
opterećenje (mostovi, 0,3   d  1 mm 1,4 1,25
kranski nosaĉi i sl.)
Da se ne bi desilo odvajanje elemenata spoja, u zatežućim spojevima sa

prednapregnutim visokokvalitetnim vijcima, treba ograniĉniti vrijednost sile u
vijcima, što je definisano standardom JUS. U.E7.140/1985.:
Fz , dop   3 Fpr (14.12)
gdje se koeficijent  3 bira iz tabele 14.10.
Tabela 14.10 Vrijednosti koeficijenta  3
 3 za sluĉaj opterećenja
Vrsta opterećenja
I II III
Dinamiĉko (mostovi, kranski nosaĉi ...) 0,6 0,7 0,8
Spojevi sa prednapregnutim vijcima opterećeni kombinovanim opterećenjima

(smicanje i zatezanje) imaju smanjenu nosivost koja za VV vijke iznosi:
Fk , dop  nt 
F
pr  Fz 
(14.13)
2
a za obraĊene VVT vijke:
Fvk , dop  F dop  0,25 nt 

Fpr  Fz 
(14.14)
2
pri ĉemu je Fz ograniĉeno jednaĉinom (14.12).
9
14.2 Zavareni spojevi
Zavarivanje je tehnološki postupak spajanja dva dijela jednog metala njihovim

lokalnim zagrijavanjem iznad temperature topljenja, sa ili bez nanošenja
dodatnog materijala. Gotovo da se ne može zamisliti radionica za izradu
metalnih konstrukcija koja ne raspolaže sa ureĊajima za zavarivanje.
Neka od pravila kojih bi se konstruktor trebao pridržavati prilikom

konstruisanja zavarenih veza:
o Mjesto gdje se izuvodi zavarivanje treba da bude pristupaĉno i po
mogućnosti zavarivanje izvoditi u horizontalnom položaju.
o Zavarivanje dijelova debljine veće od 30 mm se ne preporuĉuje.
o Izbjegavati zavarivanje na gradilištu.
o Izprekidane zavare koristiti samo kod statiĉki opterećenih konstrukcija.
o Izbjegavati nagomilavanje zavara na jednom mjestu.
o Ne dozvoljava se kombinacija vijĉane veze i zavarivanja u istom spoju.
o Kod ugaonih zavara debljina treba da se kreće u granicama
3  a  0,7 tmin , gdje je: t min - debljina najtanjeg elementa u vezi. U
izuzetnim sluĉajevima je amaxmax  tmin .
14.2.1 Proračun zavara kod sučeonih spojeva
Zavar se, kod suĉeonih spojeva, proraĉunava na isti naĉin kao i dijelovi koji se
spajaju. To znaĉi da je proraĉun rijetko potreban jer su dimenzije spoja
definisane dimenzijama tih dijelova. Uzevši u obzir mogućnost pojave grešaka
pri izvoĊenju suĉeonih spojeva postavlja se pitanje dopuštenih napona ovakvih
spojeva. Kontrola zavarenog spoja i definisanje kvaliteta povlaĉi i odgovarajuću
veliĉinu dopuštenog napona, prema tabelama 14.11 i 14.12, raĉuna se iz
relacije:
 u   w, dop  k  dop (14.15)
gdje je:  u -raĉunski uporedni (ekvivalentni) napon;  w, dop i  dop - dopušteni

napon za suĉeone zavare i osnovni material; k -koeficijent kvaliteta suĉeonih
zavara (k ≤ 1) koji zavisi od: kvaliteta zavara, vrste naprezanja i kvaliteta
osnovnog materijala.
Prema uslovima izrade zavara i stepena izvršene kontrole zavari se mogu

svrstati u jednu od tri kvalitetne grupe (tabela 14.12): specijalni kvalitet,
kvalitet I i kvalitet II. Zavar specijalnog kvaliteta mora biti:
10
1. bez naprslina, grešaka uvarivanja i u korijenu; izuzetno se dozvoljavaju

pojedinaĉne, neznatne ukljuĉine troske i pore;
2. bez grešaka na poĉetku i kraju zavara (šava);
3. sa korijenom koji je oĉišćen i ponovo zavaren (provaren korijen);
4. bez zareza i nadvišenja bilo na licu ili naliĉju zavara (lice i naliĉje
zavara obraĊivati u pravcu toka linija sila);
5. prozraĉen po cijeloj dužini.
Tabela 14.11 Dopušteni naponi za osnovni materijal
Vrsta naprezanja Sluĉaj  dop [N/mm2]

opterećenja S235 S275 S355
zatezanje, pritisak, I 160 185 240
savijanje II 180 205 265
Zavari kvaliteta I moraju zadovoljavati zahtjeve pod 1, 2 i 3; zahtjev pod 4

naliĉje ne mora biti obraĊeno ako nadvišenje nije veliko i naglo; kod zahtjeva
pod 5 može biti prozraĉen 10% do 50% dužine. Zavari kvaliteta II uglavnom
zadovoljavaju sve uslove kvaliteta I osim da mora biti izvršeno prozraĉivanje.
Tabela 14.12 Vrijednosti koeficijenta k (veza sa tabelom 14.11)

Koeficijent k
Kvalitet zavara *) Vrsata naprezanja
S235, S275 S355
Zatezanje ili savijanje 1,0 1,0
Spesijalni kvalitet
(specijal) Pritisak 1,0 1,0
Smicanje 0,6 0,6
Kvalitet I
(prima) Pritisak 1,0 1,0
Smicanje 0,6 0,6
Kvalitet II
(obiĉan) Pritisak 1,0 0,8
Smicanje 0,55 0,5
Kod nosaĉa opterećenih na savijanje nastavci se ne mogu nalaziti na mjestima

punog iskorištenja nosaĉa nego ih treba pomjeriti u zonu gdje su naponi manji
ili jednaki k  max , slika 14.3. Ovim pomjeranjem nastavaka mogu da se izvedu
zavari nižeg kvasliteta. Mjesta presjeka momentnog dijagrama i linije nosivosti
zavara, po dužini nosaĉa, predstavljaju položaje moguće izvedbe suĉeonog
spoja odreĊenog kvaliteta (S, I ili II). Kako se ovdje radi o teorijskom položaju
to se nastavak zategnute nožice izvodi na mjestu koje je za polovinu širine
nožice (b/2) pomjereno u pravcu smanjenja momenta savijanja.
11
Neka je nosaĉ na slici 14.3 opterećen ravnomjerno rasporeĊenim teretom pa se

moment savijanja u bilo kojem presjeku, po dužini nosaĉa, raĉuna iz jednaĉine:
qL q
M x  x  x2 (14.16)
2 2
bxt
b/2
A B
b/2 Mmax
MII
x1,II
MI
Ms
x 2,II
L
M s  W k s  dop ; M I  W k I  dop ; M II  W k II  dop
Slika 14.3 Mogući položaj nastavka nosaĉa sa suĉeonim zavarima

razliĉitog kvaliteta
Na mjestima presjeka momentnog dijagrama i linija nosivosti zavara važi uslov:

M x  M i ; i  s, I , II  (14.17)
pa rješavanjem kvadratne jednaĉine (14.16) za sluĉaj M  x   M II dobija se:
L  M II 

x1, 2  1 1 (14.18)
2  M max 

što predstavlja teoretski položaj nastavka (mjesto suĉeonog spoja).
Ova jednaĉina se, u nešto izmjenjenom obliku, može koristiti i za odreĊivanje

teoretskog položaja nastavka kod proizvoljnog opterećenja ovog nosaĉa, za isti
kvalitet zavara:
 M II 
x1  0,44 L 1  1   (14.19)
 M max 
 
U sluĉaju da se iz bilo kojih razloga vrši proraĉun zavara suĉeonog spoja vrijede
pravila koja daje otpornost materijala:
12
2

 u      II     II  3     II   w, dop
2 2 2
 (14.20)
gdje je:   -normalni napon, koji djeluje okomito na mjerodavnu ravan;  II -

normalni napon na ĉeonu površinu zavara (šava), djeluje u prvcu dužine zavara;
  -smiĉući napon u mjerodavnoj ravni, djeluje okomito na pravac dužine
zavara;  II -smiĉući (tangencijalni) napon u mjerodavnoj ravni, paralelan
uzdužnom pravcu zavara.
Kod proraĉuna se uzima da su nominalne (proraĉunske) dimenzije suĉeonih

zavara jednake dimenzijama osnovnog materijala. Raĉunska debljina (visina)
zavara odgovara debljini tanjeg elementa u spoju ( a  t min ) uz uslov da je žljeb
dobro ispunjen, a korijen zavara pravilno izveden.
F F
a
Slika 14.4 Mjerodavna naponska ravan kod suĉeonog spoja
14.2.2 Proračun ugaonih zavara
Proraĉun preklopnih i T-spojeva kod kojih se koriste ugaoni zavari se razlikuje

od proraĉuna suĉeonih spojeva. Svi uraĊeni eksperimenti pokazuju veliku
složenost naponskih stanja u ovim zavarima.
a) b) c)
C'
C C n
V
a
t B'
B D D
a
t B
s V
A A
Slika 14.5 Komponente napona: a) u mjerodavnoj ravni; b) ravni spoja
Kod proraĉuna ugaonog zavara koriste se oznake prikazane na slici 14.5. Sa

”a” je oznaĉena mjerodavna debljina zavara koja predstavlja visinu
jedakokrakog pravouglog trougla i sa dužinom zavara gradi mjerodavnu
naponsku ravan zavara ABCD (slika 14.5-b). Radi uprošćavanja proraĉuna
mjerodavna naponska ravan se zakreće u ravan spoja tako da visina trougla ”a”
13
sada leži na kateti koja se bira po volji (slika 14.5-c). Ugao izmeĊu elemenata
koji se spajaju se kreće u rasponu od 60-120°. Ukoliko je ugao veći od 120°,
ugaoni zavari se ne smatraju podobnim za prenošenje sila.
Objašnjenje oznaka:   ,   ,  II i  II dato je u jednaĉini (14.20). Ostale

oznake sa slike 14.5 su: n - zatežući ili pritiskujući napon koji djeluje okomito
na ravan spoja u koju je mjerodavni presjek zavara zakrenut; V -smiĉući napon
u ravni spoja koji je okomit na dužinu zavara; VII - smiĉući napon u ravni spoja
i u pravcu dužine zavara.
IzmeĊu veliĉina u mjerodavnoj naponskoj ravni (slika 14.5-b) i zakrenutoj ravni

(slika 14.5-c) vrijede sljedeće jednakosti:
1 1
  n  ;   V    i  II  VII (14.21)
2 2
Ekvivalentni (usporedni) napon u ugaonom zavaru je:
 u  n 2  V  VII   w, dop
2 2
(14.22)
Dopušteni naponi u ugaonim zavarima  w, dop , u zavisnosti od materijala i vrste

opterećenja, dati su tabeli 14.13 i raĉunaju se na sljedeći naĉin:
Rm
 w, dop  0,5 (14.23)

gdje su: Rm ( m ) - zatezna ĉvrstoća osnovnog materijala;  - stepen sigurnosti.
Minimalna debljina ugaonog zavara je 3,0 mm, a najveća zavisi od debljine

najtanjeg elementa u spoju (t min ) i iznosi a  0,7 tmin . U izuzetnom sluĉaju, kod
spajanja tankih elemenata, može se usvojiti a  tmin . Propisana minimalna
dužina ugaonih zavara iznosi lw,min  6 a ili 40 mm, maksimalna lw,max  100a .
Tabela 14.13 Dopušteni naponi u ugaonim zavarima  w, dop [N/mm2]

Sluĉaj Vrsta ĉelika
opterećenja S 235 S 275 S 355
I 120 145 170
II 135 160 190
III 150 181 212
14
Za ugaone zavare debljine veće od 7 mm ( a  8 mm) dopušteni napon je:

 u*, dop    w, dop (14.24)
gdje je:  -koeficijent kojim je obuhvaćena moć nošenja zavara (ugaoni zavari
debljine a  7 mm moraju se raditi iz više prolaza). Vrijednost koeficijenta je:
 1
  0,8 1   (14.25)
 a
7.2.2.1 Spoj opterećena momentom savijanja i transverzalnom silom
Zavarena veza u primjeru na slici 14.6-lijevo je opterećena momentima

savijanja i transverzalnim silama u vertikalnoj i horizontalnoj ravni. Mjerodavne
taĉke za kontrolu napona su 1, 2, 3 i 4. Smjer momenata je takav da obezbjeĊuje
zatezanje vlakna u gornjoj iviĉnoj taĉki oznaĉenoj sa brojem 1. Proraĉun se radi
prema slici 14.6-desno.
Naponi u taĉki 1.
Normalni naponi od momenata savijanja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni su:
Mx My
nx ,1  y1 i n y ,1  x1 (14.26)
I x ,w I y ,w
gdje se I x ,w i I y ,w -momenti inercije zavara za x-x i y-y, uz zanemarivanje

vlastitih momenat inercije za paralelne ose, raĉunaju na sljedeći naĉin:
2 2 3
h1 h a l
I x ,w  2 a1 l1  4 a2 l2 2  2 3 3 i
4 4 12
a1 l1
3
a l 3 2
I y ,w  2  4  2 2  a2 l2 b2   a3 l3 b3
2
12  12 
gdje su: b3  tr  a3  / 2 ; x1  l1 / 2 i b3  h / 2  a1 .
Transverzalnu silu u horizontalnoj ravni preuzimaju zavari na pojasevima
(nožicama) pa je smiĉući napon u ravni spoja i u pravcu dužine zavara:
FTH FTH
VII , x   (14.27)
Aw, x 2 a1 l1  4 a2 l2
Uporedni napon u taĉki 1 iznosi:
15
 u ,1  n
x ,1  ny ,1   VII2, x   w,dop
2
(14.28)
bn 1
1 y 1 y
a2
a2
a1
a1
2 2 b2
2
a3
x 3 x x 3 x
h2
h1
h
l3
Mx
a3 a3
a1
a1
a2
4 y 4 y
My
Slika 14.6 Ĉeona veza nosaĉa za ploĉu opterećena momentima savijanja

i transverzalnim silama
Naponi u taĉki 2.
Normalni naponi od momenata savijanja su:
0,5 l3 0,5 tr  a3
nx , 2  nx ,1 i n y , 2  n y ,1 (14.29)
0,5 h  a1 0,5 l1
Transverzalnu silu u vertikalnoj ravni preuzimaju zavari na rebru pa je smiĉući
napon u ravni spoja:
FTV FV
VII , y   T (14.30)
Aw, y 2 a3 l3
Uporedni napon u taĉki 2 iznosi:
 u,2  n x, 2  n y , 2   VII2, y   w,dop

2
(14.31)
Naponi u taĉki 3.
Normalni i smiĉući naponi u ovoj taĉki su:
nx , 3  0 ; ny ,3  ny , 2 i VII , y -izraĉunato u (14.30)
16
 u ,3  ny2,3  VII2, y   w,dop (14.32)
Naponi u taĉki 4.
Normalni i smiĉući naponi su:
ny , 4  0 ; nx , 4  nx ,1 i VII , x -izraĉunato u (14.27)
dok je uporedni:
 u , 4  nx2, 4  VII2, x   w,dop (14.33)
7.2.2.2 Spojevi opterećeni momentom uvijanja
a) Zavareni spoj u primjeru na slici 14.7 predstavlja primjer ravanskog spoja

preklopljenih limova proizvoljnog oblika konture zavara koja je opterećena
momentima uvijanja. Proraĉun se može uraditi metodom polarnog momenta,
zbog njene opšte primjenljivosti. Kod rješavanja se treba pridržavati sljedećeg:
o Odrediti položaj težišta veze ( xc ),
o Izraĉunati momente inercije prema konturama zavara ( I x , I y , I 0 );
o Izraĉunati opterećenja u odnosu na definisano težište ( M t , F );
o Izraĉunati napone izazvane momentom uvijanja (  0 , V , VII ) pri
ĉemu popreĉnu silu ( F ) nosi fiktivna površina zavara, visine ( h ),
koja predstavlja projekciju svih zavara;
o Izraĉunati ekvivalentni (uporedni) napon.
1. Položaj težišta veze u odnosu na I - I se raĉuna na sljedeći naĉin:

m
A x i ti
xc  i 1
m
(14.34)
 Ai
i 1
pri ĉemu se uzima da su raĉunske dužine prikazanog zavara: l1  l01  a1 , l2  l02

i l3  l03 .
2. Aksijalni momenti inercije se izraĉunavaju koristeći Štajnerovu teoremu:

I x , zav   I i   Ai xi
2
(14.35)
I y , zav   I i   Ai yi
2
17
gdje se momenti inercije dijelova zavara, kao što je 2 prema slici 14.7, raĉunaju:
a l 3 sin 2  al 3 cos2 
2 2
a l h1 a l h2
I i   i I 1   (14.36)
3 12 3 12
l y
l 01 l1
a F l2 V
F
I
V
I ax
y
F r V
m
a
x x 0
h
l03
l3
h
0 0
M
t
a
I
l0 I
2 x2
L x3 xc
Slika 14.7 Ravanska veza preklopljenih limova
Polarni moment inercije konture zavara je:

I 0, zav  I x , w  I y , w
l
a
h1
b
h1
h2 h2
Slika 14.8 Konture zavara 2
Polarni moment inercije konture zavara je:

I 0, zav  I x , w  I y , w (14.37)
3. Moment uvijanja iznosi:
18
Mt  F L ; gdje je L  l  a  xc
4. Sada se može izraĉunati tangencijalni napon:

M t rmax
0  (14.38)
I 0, zav
ĉije su komponente:
V   0 cos i VII   0 sin  (14.39)
U posmatranom vlaknu, usljed popreĉnog smicanja zavara, postoji i napon:

F
V 
F
(14.40)
ah
gdje je h -fiktivna dužina zavara.
5. Ekvivalntni (uporedni) napon se raĉuna iz izraza:

 u  V  V  V
F 2
II
2
  w, dop (14.41)
b) Veza nosača kutijastog oblika popreĉnog presjeka.
y y
a1
a1
t1
F1
Mt
a2 a2
F2
h+ a1
x T
l2
ht
h
T F2 x
t b1 b2
F1
b l1
Slika 14.9 Veza nosaĉa, kutijastog oblika popreĉnog presjeka,

opterećena momentom uvijanja
Vezu nosaĉa kutijastog oblika popreĉnog presjeka moguće je izvesti:

 Zavarivanjem po cijeloj konturi nosaĉa. Kontrola napona se radi
metodom polarnog momenta.
19
 Za odnose visine i širine nosaĉa u granicama 0,5  h / b  2 i ukoliko

su zavari prekinuti, kao na slici 14.9, može se koristiti metoda dviju
sila.
Prva metoda je objašnjena u primjeru veze na slici 14.7. Sada će se proraĉun

raditi metodom dviju sila, slika 14.9-desno.
Kako se moć nošenja parova zavara može napisati u obliku:

M 1,max   w,dop l1 a1 h  a1  i M 2,max   w,dop l2 a2 b2 (14.42)
to se dio vanjskog (ukupnog) momenta M t koji otpada na horizontalne zavare,

srazmjeran njegovoj moći nošenja, raĉuna iz jednaĉine:
M 1,max
M1  M t (14.43)
M 1,max  M 2,max
pri ĉemu je: b2  b1  2 t  a2 .
Na vertikalne zavare (uz rebra) otpada moment:

M 2  M t  M1 (14.44)
Zamjene li se momenti spregovima sila dobijaju se sile:

M1 M2
F1  i F2  (14.45)
h  a1 b2
koje u ravnima spoja izazivaju napone smicanja:
F1 F2
VII ,1    w,dop i VII , 2    w,dop . (14.46)
a1 l1 a2 l2
20
Bočni (čeoni) nosači
BOČNI (ČEONI) NOSAČI

Bočni nosači zajedno sa glavnim nosačima čine nosivu konstrukciju mosnih
dizalica. Čvrsto su vezani za krajeve glavnih nosača. Na njima su ugraĎeni
točkovi koji se kreću po šinama postavljenim na nosače kranskih staza. Kod
dizalica manje nosivosti i raspona (kad su glavni nosači izraĎeni od toplo
valjanih profila) za izaradu bočnih nosača obično se koriste toplo valjani UPN
profili. Za ostale slučajeve koriste se puni limeni nosači kutijastog oblika
poprečnog presjeka. Neki proizvoĎači dizalica kao npr. DEMAG proizvode ih
kao unificirane komponente, slika 9.1.
Slika 9.1 Bočni nosač dvogredne dizalice (DEMAG)
9.1 Proračun bočnog (čeonog) nosača
Za prikaz proračuna odabrano je konstruktivno rješenje limenog nosača,

prilagoĎeno potrebama ugradnje standardnog sklopa točka, slika 9.2-gore.
Kontrola napona se radi za slučaj kada se vitlo sa teretom nalazi u krajnjem
položaju na glavnom nosaču, a bočni nosač je najopterećeniji.
1
FC,max ls F A,max
II I
MC MA
C A
T3 I T1
lb II k
lt
T4
F4
T3H F3 F2
T2
T3 F1
C
A T1
T1H
Slika 9.2 Bočni nosač; skice za proračun
9.1.1 Opterećenja bočnog nosača
Sa slike 9.2 se vidi da je ovaj nosač izložen: silama FA,max i FC ,max koje su
ujedno reakcije u osloncima glavnih nosača; momentima savijanja koji
odgovaraju reaktivnim momentima u osloncima glavnih nosača M A  M TA i
M C  M TC te momentima savijanja u horizontanoj ravni M H , kao posljedice
zakošenja dizalice (za krajnji položaj vitla).
Kontrola napona se vrši u dva presjeka (presjek I-I i presjek II-II).
o Reakcije u osloncima glavnih nosača, prema slici 9.3
Reakcija u osloncu osloncu A, za vertikalnu ravan nosača AB, jednačina (7.25):
FA,max  Amax
V

R1
L  xmin  l1    qu L   GK L  lK 
L 2 L
doj je u osloncu C za nosač CD, bez kabine:
FC ,max  Cmax
V

R2
L  xmin  l1    qu L (9.1)
L 2
gdje su: R1  F1  F2 i R2  F3  F4 -ukupni pritisci na točkove kolica vitla.
2
lK lv
F1 (F3 ) F2 (F4 )
GK Ri
A (C) B (D)
(i=1,2)
x min l1 l2
Slika 9.3 Proračunska skica za izračunavanje maksimalnih reakcija

u osloncima glavnih nosača
Reaktivni momenti od uvijanja u osloncima glavnih nosača, koristeći se

jednačinom (7.29) se izračunavaju na sljedeći način:
 reaktivni moment u osloncu A za nosač AB i šinu iznad rebra:
L  xmin  l1 
M A  M TA  M T , III  R1 x2  R1H y2  
G
  st a1 (9.2)
L 2
i šinu na sredini pojasnog lima:
L  xmin  l1  G
M A  M TA  M T , III  R1H    st a1 (9.3)
L 2
gdje je: R1H  F1H  F2H -ukupan pritisak na točkove u horizontalnoj ravni.
y y
x2
Ri
R Hi R iH Ri
y2
x T T x
G st Gst
a1
Slika 9.4 Skica za proračun momenata uvijanja
 reaktivni moment u osloncu C kod nosača CD i šinu iznad rebra:
3
L  xmin  l1 
M C  M TC  R2 x2  R2H y2  
G
  st a1 (9.4)
L 2
i šinu na sredini pojasnog lima:
L  xmin  l1  G
M C  M TC  R2H    st a1 (9.5)
L 2
gdje je: R2H  F3H  F4H -ukupan pritisak na točkove u horizontalnoj ravni.
o Moment savijanja u horizontalnoj ravni za presjek II-II

Kao posljedica zakošenja dizalice (voĎenja po šinama) javlja se bočna reakcija
u točku, prema jednačini (2.5):
Ti H   Ti , ( i  1, 2, 3, 4 ); mjerodavno T H  Ti ,Hmax   Tmax (9.6)
pa je moment savijanja u presjeku II-II, za horizontalnu ravan, prema slici 9.2:
M IIH  Ti ,Hmax lb (9.7)
Reakcije u osloncima bočnog nosača se računaju iz uslova ravnoteže, tako je

npr. iz uslova da je suma momenata u desnom osloncu prema slici 9.2, pritisak
na točak T3 :
T3 
1
lt

 M C  FC ,max lt  lb   FA,max lb  M A  (9.8)
9.1.2 Kontrola napona
Za izračunavanje geometrijskih karakteristika posmatranih presjeka treba

poznavati dimenzije presjeka koje su prema slikama 9.5 i 9.2 date u tabeli 9.1
y y
tG
yT
1 1
tp
tp T 2 x
hD
T x bB 3
hb
tG
ht1
4
tG bB 3
5
tp
bE
tF
bA
bb
a) b)
Slika 9.5 Presjeci bočnog nosača: a) presjek II-II i b) presjek I-I
4
Tabela 9.1 Dimenzije presjeka bočnog nosača

Prečnik
bA bB tG bE k tF
točka DT
(mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm)
(mm)
200 235 139 6 60 91 12
250 255 153 6 70 106 12
315 345 223 8 85 108 15
400 400 278 8 105 134 15
500 445 299 10 120 185 20
630 460 304 10 130 207 20
710 550 354 12 150 240 25
800 570 370 15 160 264 30
o Geometrijske karakteristike presjeka

Kod izračunavanja momenta inercije presjeka II-II, za osu x , koristiti se
jednačina (7.34) koji glasi:
n n
I x , II   I  , i   Ai yi
2
i 1 i 1
a za osu y jednačina (7.57):

n n
I y , II   I , i   Ai xi
2
i 1 i 1
2 2
gdje je: I  , i i I , i -vlastiti momenti inercije prostih površina; Ai yi i Ai xi -
položajni momenti inercije prostih površina za ose x i y .
Za presjek I-I prvo treba izračunati položaj težišta presjeka, jednačina (7.33):
n
A i yi
yT  i 1
n
A
i 1
i
pa je moment inercije, za horizontalnu osu, jednačina (7.34):

n n
I x , I   I  , i   Ai yi .
2
i 1 i 1
o Naponi u mjerodavnim tačkama presjeka II-II

U presjeku II, slika 9.5, kontrolišu se naponi u tačkama 1 i 3.
5
M IIV ,max M IIV ,max 0,5 hb  tG 
 Vz ,1II   (9.9)
Wx1, II I x , II
M IIH M H 0,5 bB  tG 
 zH, II1   II (9.10)
Wy1, II I y , II
Uporedni napon je:

 IIu1   Vz ,1II   zH, II1   dop . (9.11)
y y
1 sV1
II 1 sV1
I
- -
T 2
T 3 x
3 x 4 +
5
+ sV5
I
sIIH1
Slika 9.6 Skica za proračun napona
 IV 3  0 , a u horizontalnoj ravni je jednak naponu u tački 1, jednačina (9.10):
 zH,II3   zH, II1 (9.12)

Ti ,max S x 3, II Ti ,max
 3, II  ili  3sr, II  (9.13)
I x , II 2 tG 2 hb tG
gdje je S x 3, II -statički moment površine iznad tačke 3:
S x 3,II   Ai yi  bB  2 tG tG 0,5 hb  tG   0,25hb tG .

2
6
 IIu 3   zH,I3   3 3, II 2   dop .

2
(9.14)
o Naponi u mjerodavnim tačkama presjeka I-I
U tački 1 kontrolira se samo normalni napon od momenta savijanja u
vertikalnoj ravni:
M IV,max M IV,max yT
 
u1
I
V1
z ,I     dop (9.15)
Wx1, I I x,I
Normalni napon od momenata savijanja u vertikalnoj ravni iznosi:
M IV,max M IV,max  yT  tG 
 Vz , I2   (9.16)
Wx 2,I I x,I

Ti ,max S x 2, I
 2, I  (9.17)
I x , I 2 tG
gdje je S x 2, I -statički moment površine iznad tačke 2.
Jednačina za izračunavanje uporednog napona u tački 2 glasi:
 Iu 2   Vz , I2   3  2, I 2   dop
2
(9.18)
 IV 3  0 , a tangencijalni napon od transverzalne sile:
Ti ,max S x 3, I
 3, I  (9.19)
I x , I 2 tG
gdje je S x 3, I -statički moment površine iznad tačke 3.
7
 Iu 3  3  3,I    dop .
2
(9.20)
Na sličan način se radi kontrola napona u preostale dvije tačke (4 i 5) presjeka.
9.2 Kontrola spoja glavnog i bočnog (čeonog) nosača
Spoj glavnog i bočnog nosača je veoma osjetljivo mjesto na nosivoj konstrukciji

mosne dizalice pa ga treba brižljivo konstruisati, a nakon toga i izraditi. Spoj se
može izvesti kao obuhvatni (kruti spoj sa kontinuitet lamelom) i spoj sa čeonim
pločama i visokokvalitetnim vijcima, slika 9.7.
Detalj ''A''
a) b)
Slika 9.7 Veze glavnog i bočnog nosača: a) obuhvatna;

b) sa čeonim pličama
9.2.1 Obuhvatni spoj glavnog i bočnog nosača
Kod obuhvatnog spoja njegov vertikalnni dio prenosi transverzalnu (poprečnu)

silu, a obuhvatni dio (kontinuitet lamele) na gornjoj i donjoj strani bočnog
nosača prenosi moment savijanja.
Ovaj spoj se može ostvariti pomoću vijaka ili tehnološkim postupkom

zavarivanja.
o Proračun zavarenog spoja glavnog i bočnog nosača
Posmatra li se vertikalni dio spoja vidi se da je on opterećen transverzalnom

silom (reakcija u osloncu glavnog nosača) koji se računa iz jednačine (7.25):
Amax 
R
L  xmin  l1    qu L   GK L  l K 
L 2 L
i momentom uvijanja koji odgovara reaktivnom momentu definisanog
jednačinama (7.29) ili (9.2):
8
L  xmin  l1 
M A  M TA  M T ,III  R1 x2  R1H y2  
G
  st a1
L 2
x2
H2
tG
A A A
aw1
l 01
hb
MA A max
bx H2 e2 A
''1'' l 02
aw2 = aw3
T2H
l 03
Me3
''2''
Slika 9.8 Skica za proračun zavarenog spoja glavnog i bočnog nosača
Od djelovanja transverzalne sile Amax javlja se napon smicanja u pravcu zavara

u ravni spoja iznosi:
Amax
VIIF,sr  (9.21)
2 aw1 l w1
gdje je, zbog ovakve izvedbe zavara, lw1  l01 .
aw1
l 01
MA
A max
bx
Slika 9.9 Skica za proračun vertikalnog zavarenog spoja
Vanjski moment M A , kojem je izložen ovaj zavareni spoj, može se zamjeniti

spregom sila koje djeluju duž zavara:
9
MA
F1  (9.22)
bx  a w1
usljed čijeg djelovanja se javlja napon smicanja u pravcu zavara u ravni spoja:
F1
VIIM  (9.23)
aw1 l w1
 u  VIIF,sr  VIIM   w* ,dop    w,dop (9.24)
gdje su:  w,dop -dopušteni napon u ugaonim zavarima, dato u tabeli 14.13;  -
koeficijent kojim je obuhvaćena moć nošenja zavara koji se rade iz više prolaza:
 1 
  0,8 1  .
 aw 
Obuhvatni dio spoja na gornjoj i donjoj strani bočnog nosača prenosi moment
savijanja u vertikalnoj ravni, :
M e 2  Amax e2 (9.25)
pa je sila koju prenosi zavareni spoj na gornjoj ili donjoj stani bočnog nosača:
e2
H 2  Amax (9.26)
hb  2 tG
Ovaj dio spoja je takoĎer opterećen silom i momentom uvijanja koji su

posljedica zakošenja dizalice. Sila odgovara polovini bočne reakcije u točku iz
jednačine (9.6):
T H  Tmax
T2H   (9.27)
2 2
dok moment uvijanja odgovara polovini momenta savijanja u horizontalnoj
ravni, izračunatog iz jednačine (9.7):
M IIH 1
M e3    Tmax lb (9.28)
2 2
Prema Tehničkim propisima za zavarene konstrukcije, ispunjavanjem uslova za

odnos računskih dužina zavara:
10
0,5 l3  l2  1,5 l3
uzima se da su bočni zavari iskorišteni u potpunosti dok je iskorištenje čeonog
zavara do 1/3 njegove moći nošenja. Ukupna nosiva površina zavara je:
1
A2  2 aw 2 l2  aw1 l1 (9.29)
3
pa su naponi u zavarima:
H 2  T2H
VIIF, 2  VF,3  . (9.30)
A2
Naponi od momenta uvijanja se računaju na način objašnjen u dijelu 14.2.2.2
(Spojevi opterećeni momentom uvijanja), a prema slici 9.10.
l w2
aw2
aw3 y
V VF
ax
rm
V 0
l w3
T2H x
Me3
Slika 9.10 Skica za proračun zavarenog spoja
Uporedni napon u spoju iznosi:
 u , 2  VIIF, 2  VII , 2   V, 2 2

2
(9.31)
o Proračun spoja glavnog i bočnog nosača ostvarenog vijcima
Kod proračuna vijčanog spoja prvo se odrede opterećenja, a zatim redukcija sila
u težište tog spoja. Posebno će se razmatrati vijčani spoj čeone ploče na
glavnom nosaču i rebra na bočnom nosaču (vijčani spoj 1), odnosno spoj
pojaseva glavnog i bočnog nosača (spoj 2), slika 9.11.
 Vertikalni dio spoja (vijčani spoj 1) je opterećen transverzalnom silom

(reakcija u osloncu glavnog nosača) koji se računa iz jednačine (7.25):
Amax 
R
L  xmin  l1    qu L   GK L  l K 
L 2 L
11
i momentom uvijanja koji odgovara reaktivnom momentu definisanog

jednačinama (7.29) ili (9.2):
L  xmin  l1 
M A  M TA  M T ,III  R1 x2  R1H y2  
G
  st a1
L 2
x2
H2
tG
A A ''2'' A
''1''
MA hb A max
A max H2 e2 A
''1''
''2'' T2H
Me3
Slika 9.11 Proračunska skica obuhvatnog spoja ostvarenog pomoću vijaka
Za dimenzionisanje vijaka u spoju mjerodavna je sila u najopterećenijem vijku.

Što se tiče momenta uvijanja M A smatra se da svaki od vertikalnih redova nosi
podjednak njegov dio i jednak je sumi momenata koje djeluju na vijke, slika
9.12:
n
M A  m F1 h1  F2 h2  ...  Fn hn   m  Fi hi (9.32)
i 1
Prema pravolinijskoj raspodjeli sila u vijcima, svaka sila se može izraziti

najvećom silom:
hi h
Fmax : Fi  hmax : hi  Fi  Fmax  i Fn (9.33)
hmax hn
Uvrštavanjem vrijednosti za silu Fi iz jednačine (9.33) u jednačinu (9.32) i

sreĎivanjem dobije se jednačina za izračunavanje najveće sile u vijku, od
djelovanja momenta M A , prema slici 9.12:
12
hmax hn h2
Fmax  FnV  M A  MA  MA
2 h  (9.34)
1  h2
n n 2 2
m  hi m  hi
2 2
i 1 i 1
gdje su: m -broj redova vijaka; Fi -sila u i-tom vijku.
FnV FnV
A max
h1
h2 = hn
MA
FnV FnV
FA FA
spoj 1
a) b)
Slika 9.12 Proračunska skica za odreĎivanje sila u vijcima spoja 1
Ovdje je sila Amax ravnomjerno rasporeĎena na sve vijke spoja:
Amax
FA  (9.35)
nu
gdje je: nu -ukupan broj vijaka u spoju 1.
Rezultirajuća sila kojoj je izložen najopterećeniji vijak iznosi:
FR ,max  F   F 
V 2
n
V 2
 Fdop (9.36)
gdje je: Fdop -nosivost vijka u smičućem spoju, vidjeti 14.1 (Vijčani spojevi).
 Obuhvatni dio spoja (spojevi pojaseva glavnog i bočnog nosača) opterećen

je momentom savijanja, definisanog jednačinom (9.25):
M e 2  Amax e2
koji se može zamjeniti spregom sila pa je sila koju prenosi vijčani spoj na
gornjoj ili donjoj stani bočnog nosača, jednačina (9.26):
e2
H 2  Amax
hb  2 tG
Sila H 2 ravnomjerno opterećuje sve vijke spoja:
13
H2
F2H  (9.35)
nu
gdje je: nu -ukupan broj vijaka u spoju 2.
H2 +T2H FnH FnH

hn
Me3
FnH FnH
F2H F2H
spoj 2 F2T F2T
a) b)
Slika 9.13 Proračunska skica za odreĎivanje sila u vijcima spoja 2
Ovaj spoj je takoĎer opterećen silom i momentom uvijanja koji nastaju od

zakošenja dizalice. Sila se računa iz jednačine (9.27):
T H  Tmax
T2H  
2 2
a moment uvijanja iz jednačine (9.28):
M IIH 1
M e3    Tmax lb .
2 2
Sila T2H isto kao H 2 ravnomjerno opterećuje sve vijke spoja:
T2H
F2T  (9.36)
nu
Najveća sila u vijku, od djelovanja momenta M e3 , se izračunava na sličan

način kao ona u vijčanoj vezi 1 pa je, prema slici 9.13:
hmax hn M e3
Fmax  FnH  M e3 n
 M e3 n
 (9.37)
m  hi m  hi
2 2 2 h1
i 1 i 1
Rezultirajuća sila kojoj je izložen najpopterećeniji vijak iznosi:
14
FR,max  F 2
H
 F2T   FnH   Fdop .
2 2
(9.38)
9.2.2 Vijčani spoj glavnog i bočnog nosača sa čeonim pločama
Kod proračuna vijčanog spoja prvo treba odrediti opterećenja i izvršiti redukciju
sila u težište vijčanog spoja, slika 9.14. Svi vijci u spoju imaju isti prečnik.
Me3
A max
MA
Me2
A max T2H
e2
Slika 9. 14 Vijčani spoj sa čeonom pločom
o Opterećenja vijaka od momenata savijanja M e 2 , M e3 i sile T2H
U narednoj fazi prvo će se razmatrati odreĎivanje opterećenja u vijcima spoja

od momenta savijanja u vertikalnoj ravni M e 2 (oko ose x ) i momenta savijanja
u horizontalnoj ravni M e3 (oko ose y ), slika 9.15. Prvi korak je odreĎivanje
položaja težišta spoja:
n
A s ,i yi
yT  i 1
n
(9.39)
A
i 1
s ,i
gdje su: As ,i -površina poprečnog presjeka stabla vijka; n -broj vijaka u spoju.
 Opterećenja vijaka od momenta savijanja M e 2 .

Ovaj proračun može da se izvede na dva načina, sa različitim pretpostavkama:
a) Prvi način pretpostavlja linearnu raspodjelu napona s pretpostavkom da je
neutralna linija u prvom horizontalnom redu vijaka na pritisnutoj strani spoja.
Za linearnu raspodjelu napona važi da je napon (sila u vijku) proporcionalan

udaljenosti od neutralne linije, slika 9.15-a:
15
i y  i As F y
 i   i  i
 max ymax  max As Fmax ymax
odakle je sila u i-tom vijku:
yi
Fi  Fmax (9.40)
ymax
Iz uslova ravnoteže momenata, dobija se:

n
M e 2  2 F1 y1  F2 y2  ...  Fn yn   2  Fi yi (9.41)
i 1
pa uvrštavanjem Fi iz jednačine (9.40) i sreĎivanjem, za primjer na slici 9.15-a,

dobija se:
ymax yn
Fmax  Fn  M e 2 n
 M e2 n
2  yi 2  yi
2 2
i 1 i 1 (9.42)
y3
 M e2

2 y1  y2  y32
2 2

gdje su: n -broj zategnutih vijaka u jednom redu; Fi -sila u i-tom vijku.
y
y0
N1 N2 x1
yT
yN
hy
y1
y3
y2
Me2
s1
hp
T 1 s1 x
2 s2 s2
Me3 3 + s3 + s3
b1 a) b)
bp
Slika 9.15 Proračunska skica vijčanog spoja sa čeonom pločom
b) Kod drugog načina se pretpostavlja da je, zbog krutosti spojnih ploča,

neutralna linija pomaknuta u osu x1 sa raspodjelom napona (sila zatezanja u
vijcima) kao na slici 9.15-b.
16
Položaj neutralne linije (ose x1 ) se odreĎuje iz uslova ravnoteže statičkih

momenata pritisnute zone (šrafirana površina) i sume momenata površina vijaka
u zategnutoj zoni, u odnosu na neutralnu liniju:
 2 As  y N  y0   2 As  y0  y1  y N   2 As  y0  y2  y N 
yN
bp y N
2 (9.43)
 ... 2 As  y0  yn  y N 
Nakon što je odreĎen položaj neutralne linije y N , pristupa se odreĎivanju

momenta inercije nosive površine oko ose x1 :
3 2
bp y N nz
I x1   2 As   yi  y0  y N  (9.44)
3 i 1
pri čemu je, kao zanemarivo mali, izostavljen položajni moment inercije
površina (otvori za vijke) u pritisnutoj zoni 2 As  y N  y0  .
2
Kako su najopterećeniji vijci u zadnjem donjem horizontalnom redu napon u

njima iznosi:
 max   n 
M e2
 y n  y 0  y N   M e 2  y3  y 0  y N  (9.45)
I x1 I x1
pa je odgovarajuća sila u tim vijcima:
Fmax  Fn   max As   3 As . (9.46)
 Opterećenja vijaka od momenta savijanja M e3 .

Od djelovanja momenta M e3 sile u desnom redu vijaka imaju iste vrijednosti:
F0  F1  F2  ...  Fn
pa iz uslova ravnoteže momenata je:
b1 F0  F1  F2  ...  Fn   M e3
odakle je:
M e3
F0  F1  F2  ...  Fn  (9.47)
nu b1
gdje je nu -ukupan broj vijaka u jednom vertikalnom redu.
17
 Opterećenja vijaka na zatezanje od djelovanja sile T2H .

Ova sila se ravnomjerno rasporeĎuje na sve vijke u vijčanom spoju.
Obzirom na rečeno može se zaključiti da je najopterećeniji na zatezanje, od

djelovanja momenata savijanja u vertikalnoj M e 2 i horizontalnoj ravni M e3 te
sile zatezanja T2H , vijak koji se nalazi na krajnjem donjem položaju, u desnom
vertikalnom redu. Maksimalna sila zatezanja je:
Fz ,max  FnV  FnH  FnT  Fz ,dop (9.48)
gdje su: FnV -sila u vijku od momenta M e 2 ; FnH -sila u vijku od momenta
M e3 ; FnT -sila u vijku od T2H ; Fz ,dop -dopuštena sila zatezanja vijka u
spojevima sa prednapregnutim visokokvalitetnim vijcima prema JUS
U.E7140/1895, vidjeti 14.1.2 (Vijčani spojevi sa prednapregnutim
visokokvalitetnim vijcima).
o Opterećenja vijaka na smicanje od momenata uvijanja M A i sile Amax
OdreĎivanje sile kojoj je izložen najopterećeniji vijak od momenata uvijanja

M A i sile Amax izvodi se na način objašnjen u 9.2.1 (Obuhvatni spoj glavnog i
bočnog nosača) dio koji se odnosi na spoj ostvaren vijcima (spoj 1).
18
Glavni nosači jednogrednih mosnih dizalica
GLAVNI NOSAČI
JEDNOGREDNIH MOSNIH DIZALICA
Jednogredne mosne dizalice se koriste za manje nosivosti ( mQ  5000 kg) i
manje raspone ( L  5  16 m). Nosiva konstrukcija im se sastoji od uzdužnog
(glavnog) nosača čvrsto vezanog za dva poprečna (bočna) nosača. Glavni nosač
ujedno predstavlja monorej stazu po kojoj se kreće vozno vitlo, slika 8.1.
Slika 8.1 Jednogredna mosna dizalica: klasična izvedba -lijevo; viseća -desno
Istorijski gledano, za izradu glavnog nosača korišteni su tzv. obični valjani I-

profili sa pojasevima (nožicama) pod nagibom (IPN profili), slika 8.2-a. To se
uglavnom odnosilo ma manje raspone ( L  5  7 m). MeĎutim, njihova
nedovoljna bočna stabilnost zbog relativno uskih pojaseva zahtijeva ojačanje
gornjeg pojasa. To se može ostvariti dodavanjem dopunskih elemenata (npr.
UPN ili ravnokraki L-profil), slika 8.2-b,c. Kod većih raspona ( L  20 m)
problem se rješava dodavanjem kutijastog nosača trapeznog ili trouglastog
poprečnog presjeka, slika 8.2-d,e.
1
a) b) c) d) e)
Slika, 8.2 Često korišteni presjeci nosača jednogredne dizalice
Horizontalna krutost dizalice se može povećati ugradnjom horizontalne rešetke

koja ujedno nosi mehanizam za vožnju mosta, a služi i kao nosač kablova za
napajanje i komandovanje vitlom, slika 8.3.
Slika 8.3 Jednogredna dizalica sa ugraĎenom horizontalnom rešetkom
I profili sa pojasevima pod nagibom (IPN) su tokom vremena zamjenjivani

valjanim profilima sa paralelnom konturom pojaseva (IPE) maksimalne visine
600 mm, slika 8.4-a. Zbog ograničenosti IPE profila (maksimalna veličina IPE
600) u posljednje vrijeme (nešto više od 20 godina) za izradu glavnih nosača
jednogrednih dizalica uglavnom se koriste širokopojasni IPB (HE-A i HE-B)
profili, slika 8.4-b, jer imaju veću nosivost. Visina ide do h  1000mm s tim da
već od HE-B 300 i HE-A 300 zadržavaju istu širinu nožice bn  300 mm.
a) b) c)
Slika, 8.4 Presjeci nosača novijih izvedbi
2
U novije vrijeme se takoĎer izraĎuju nosači kutijastog oblika presjeka sa

debelim i nešto širim donjim pojasem koji služi kao staza za točkove kolica,
slika 8.4-c
8.1 Lokalno savijanje pojasa nosača
Kod jednogrednih dizalica se, osim opšteg savijanja nosača koje nastaje od
utjecaja vlastite težine nosača i pogonskog tereta, javlja lokalno savijanje
donjeg pojasa (nožice), izazvano djelovanjem točkova.
Prvobitno rješavanje problema odreĎivanja napona uslijed lokalnog savijanja

pojaseva je raĎeno primjenom teorije savijanja ploča. Nakon toga su uslijedila
eksperimentalna istraživanja sa zadadtkom da se što tačnije odredi lokalno
naponsko stanje.
8.1.1 Proračun prema Mendelu
Djelovanjem točkova kolica dolazi do lokalnog savijanja donjeg pojasa nosača i

pojave dvoosnog naponskog stanja, slika 8.5-desno. Uzdužni (  z ) i poprečni
naponi (  x ), kao posljedica lokalnog savijanja, mijenjaju se po debljini pojasa,
kako je prikazano na slici 8.6. Prema Mendelu, apsolutne vrijednosti lokalnih
napona u karakterističnim tačkama gornje konture poprečnog presjeka su
jednake naponima u odgovarajućim tačkama na donjoj konturi optrećenog
pojasa. Kao mjerodavne tačke za identifikaciju lokalnog utjecaja opterećenja
pojasa usvojene su: tačka A koja se nalazi u presjeku konture rebra i gornje
konture pojasa, tačka B na slobodnom kraju pojasa i tačka C koja odgovara
mjestu djelovanja opterećenja.
Slika 8.5 Lokalno savijanje pojasa: kontakt točkova i pojasa -lijevo;

dvoosno lokalno naprezanje u pojasu -desno
3
sx sz
A A
+
B
C
- -
C -+
- A - A
+
+
B
C
B
+
Slika 8.6 Raspodjela napona po debljini pojasa izazvanih lokalnim savijanjem [6]
a
tr c
t n,sr
P P
A
C
x
B
bn /4 i
bn
Slika 8. 7 Mendelove krive naponskih koeficijenata za profile

sa pojasevima pod nagibom (IPN profili)
Vrijednosti lokalnih napona u karakterističnim tačkama konture presjeka, prema

Mendelu, se izračunavaju iz sljedećih jednačina i to:
 za tačku A, slika 8.6 i 8.7.
 xA   K Ax  0 i  zA   K Az  0 (8.1)
 za tačku C:
4
 xC   K Cx  0 i  zC   K Cz  0 (8.2)
 za tačku B:
 zB   K Bz  0 (8.3)
gdje su: K Ax , K Az , K Bz , K Cx , K Cz -naponski koeficijenti u uzdužnom i

poprečnom pravcu, za profile sa pojasevima pod nagibom (IPN profili) i
različite položaje točka, očitavaju se sa slike 8.7-desno;  0 -osnovni napon
lokalnog savijanja koji glasi:
P
0  2
(8.4)
t n ,sr
Kod predznaka  i  u jednačinama (8.1) do (8.3) gornji predznak se odnosi
na gornju a donji predznak na donju konturu presjeka, vidjeti sliku 8.6.
Vrijednosti naponskih koeficijenata zavise od položaja opterećenja, odnosno

bezdimenzionalnog parametra položaja koji je definisan odnosom:
c
 (8.5)
a
pri čemu je a -slobodna širina pojasa; c -udaljenost linije dejstva opterećenja
točka od konture rebra ( c  a  i gdje je i -udaljenost položaja opterećenja
točka od kraja pojasa). Položaj dodira točka u odnosu na kraj pojasa, za profile
sa pojasevima pod nagibom, se kreće u granicama i  15  20 mm.
Polazeći od Mendelovih krivih ( slika 8.7-desno) u radu [48] su definisane su

polinomske krivulje naponskih koeficijenata u sve tri referentne tačke:
 tačka A:
K Ax  1,1245 1,271 i (8.6)
K Az  0,2162  1,0249  1,252 2  0,5731 3 (8.7)

 tačka B:
K Bz  0,9539  10,2454  39,5636 2  63,5693 3  39,3015 4 (8.8)
 tačka C:
K Cx  2,0658  17,8774  87,3245 2  185,3371 3
i (8.9)
 189,238 4  75,3592 5
5
K Cz  3,3167  44,7444  185,0472 2  386,8157 3

(8.10)
 388,6925 4  152,0905 5
gdje je:  -bezdimenzionalni parametar položaja iz jednačine (8.5).
a
tr c i
P P
tn
A
x
C B
bn
a
t c i
P
t1
A
x
C B
b'
Slika 8.8 Mendelove krive naponskih koeficijenata za profile

sa paralelnim konturama pojaseva (IPE profili)
Kad je riječ o profilima sa paralelnim konturama pojaseva (srednje široki

valjani IPE profili) lokalni naponi u karakterističnim tačkama konture presjeka,
prema Mendelu, se izračunavaju iz jednačina (8.1) i (8.2) s tim da je osnovni
napon lokalnog savijanja:
P
0  2
(8.11)
tn
Naponski koeficijenti u uzdužnom i poprečnom pravcu ( K Ax , K Az , K Cx i K Cz )
za profile sa paralelnim konturama pojaseva (IPE) se očitavaju sa slike 8.8.
Položaj dodira točka i pojasa zavisno od prečnika točka: D  100mm

( i  8 mm); D  125mm ( i  12 mm); D  200 mm ( i  19 mm); D  250 mm
( i  22 mm).
6
8.1.2 Proračun prema Hannoveru i Reichvaldu -standard EN 15011
Na osnovu analize rezultata istraživanja drugih autora ali i valstitih istraživanja

Hanover i Rejhvald (Hannover i Reichvald) su uradili sljedeće:
o usvojili tačke 0, 1 i 2, slika 8.9, kao mjerodavne za identifikaciju lokalnih
napona i kontrolu uporednog (ekvivalentnog) napona.
o predložili način izračunavanja lokalnih napona u uzdužnom ( x ) i
poprečnom pravcu ( y ):
P
 xi  c xi 2
i (8.12)
tf
P
 yi  c yi 2
(8.13)
tf
gdje su: c xi i c yi -naponski koeficijenti u uzdužnom i poprečnom pravcu; P -

opterećenje izazvano točkom.
z
z
a
tw c i a
P P tw c i
tf
y P P
tf
0 1 2 y
bf /4
0 1 2
bf bf
Slika 8.9 Položaji mjerodavnih tačaka: kod profila sa pojasevima pod nagibom -lijevo;
kod profila sa paralelnim konturama pojaseva -desno
Vrijednosti naponskih koeficijenata za različite položaje točka definisani su

sljedećim jednačinama:
 za profile sa pojasevima pod nagibom [ENorm]:
cx 0  0,981 1,479  1,120e1,322  (8.14)
cx1  1,810  1,150  1,060e 7, 700  (8.15)
cx 2  1,990  2,810  0,840e 4, 690  (8.16)
7
c y 0  1,096  1,095  0,192e 6,000  (8.17)
c y1  3,965  4,835  3,965e 2, 675  (8.18)
c y 2  0,0 (8.19)
 za profile sa paralelnim konturama pojaseva [ENorm], [6]:

cx 0  0,050  0,580  0,148e3, 015  (8.20)
cx1  2,230  1,490  1,390e 18,33  (8.21)
cx 2  0,730  1,580  2,910e6,00  (8.22)
c y 0  2,110  1,977  0,0076e6,530  (8.23)
c y1  10,108  7,408  10,108e 1,364  (8.24)
c y 2  0,0 (8.25)
gdje je  -parametar položaja točka koji se izračunava iz odnosa:

2i
 (8.26)
b f  tw
8.2 Ekvivalentni naponi u mjerodavnim tačkama presjeka
Ukoliko se duž nosača kreće vitlo sa koaksijalnim mehanizmom za dizanje kod

kojeg je noseći element uže tada se može uzeti da je približno, prema slici 8.10,
pritisak točkova kolica:
2 P1    Q  Gv 
2
3
(8.27)
2 P2    Q  Gv 
1
3
pa se kod izračunavanja lokalnih napona u mjerodavnim tačkama po konturi
presjeka uzima da je pritisak točka P  P1 .
Maksimalni moment savijanja je u presjeku I, slika 8.10, i iznosi,:

2
M x ,max  M I 
R
L  l1 2   qn L (8.28)
4L 8
8
gdje su: qn -vlastita težina nosača i R -rezultirajuća sila koja se prenosi na

nosač:
R  2 P1  2 P2 (8.29)
lv
l1 l2
2 P1 2 P2
A 1 2 B
I R II
x1 0,5 l 1
0,5 l1 0,5 (L - l1 )
Slika 8.10 Proračunaska skica glavnog nosača
Ukoliko se koristi vitlo sa mehanizmom za dizanje, kod kojeg je noseći element

lanac, pritisak na točkove je približno ravnomjerno rasporeĎen:
2 P1  2 P2  2 P  
 Q  Gv  (8.29)
2
pri čemu se, kod izračunavanja maksimalnog momenta, može uzeti da ukupno
opterećenje, od pritiska točkova, djeluje na sredini raspona nosača:
M x ,max  
 Q  Gv  L   qn L2 (8.30)
4 8
Normalni napon u krajnjim vlaknima kritičnog presjeka, od momenta savijanja

M x ,max izračunatog po jednačini (8.28) ili (8.30), iznosi:
M x ,max
 z ,I  (8.31)
W
pa su uporedni naponi u mjerodavnim tačkama presjeka, za naponske
koeficijente odreĎene prema Mendelu, korišćenjem hipoteze o najvećem
deformacionom radu na promjeni oblika:
 u   z2   x2   z  x  3 2   dop (8.32)
9
 tačka A (napon u gornjem, zategnutom, vlaknu):
 uA   zA, I   zA    xA    zA, I   zA  xA   dop ,I

2 2
(8.33)
 tačka B (napon u donjem, zategnutom, vlaknu):

 uB   zB,I   zB   dop , I (8.34)
 tačka C (napon u donjem, zategnutom, vlaknu):
 uC   zC, I   zC    xC    zC, I   zC  xC   dop , II

2 2
(8.35)
10

Jedan Egzaktan Proračun: 8.5.5.1 Pritisak Na Oslonce (Točkove) Dizalica

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jedan Egzaktan Proračun: 8.5.5.1 Pritisak Na Oslonce (Točkove) Dizalica

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

8 DIZALICE (KRANOVI)

8.5.5.1 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica

Određivanje pritisaka na točakove (oslonce nosive konstrukcije) nije jednostavno jer se

Slika 8.1 Skica okretnog krana

Ova metoda pretpostavlja da se rezultirajuća vertikalna sila, na okretnom dijelu krana,

Slika 8.2 Pritisci na točkove prema Andreeu

Iz uslova ravnoteže za nosače oslonjene u osloncima T1 i T2 te T3 i T4 , uzevši u obzir

Kako je prema slici 8.2 i slici 8.3:

jednačine (8.3) do (8.6) se mogu pisati u sljedećem obliku:

Slika 8.3 Ilustracija Andreeove metode

gdje je: x = x0 + e cos  i y = e sin  .

Slika 8.4 Pritisci na točkove prema Montagnonu

Sada se može pisati da su pritisci na točkove, od djelovanja rezultante vertikalnih sila na

Slika 8.5 Prikaz razlike Andreovee i Montagnonove metode

Može se primjetiti da kod Montagnonove metode kod raspodjele momenta M x = R y nije

Slika 8.6 Trapezni raspored oslonaca noseće konstrukcije

o Ukupno opterećenje oslonaca

Ukupno opterećenje oslonaca za obje prezentirane metode je:

o Maksimalno opterećenje oslonca

Iz prezentiranih jednačina za izračunavanje pritisaka na točkove, po obje metode, vidi se da je

= −c e sin  + b e cos + x0 e cos + e 2 (cos2  − sin 2  )= 0 .

Uvođenjem iz trigonometrije poznatog odnosa da je:

Ponavljanjem istog postupka za jednačinu (8.10) iz koje se izračunava pritisak na točku T3

o Metoda raspodjele opterećenja na tri oslonca

Slika 8.8 Položaji dohvatnika kod oslanjanja na tri oslonca

Uzevši u obzir nabrojano i da je težina portala raspoređena na oslonce T2 i T4 mogu se

Ugao koji odgovara položaju dohvatnika za slučaj da je najopterećeniji oslonac T3 računa se

o Radi potpunijeg uvida u izloženu problematiku nacrtani su dijagrami opterećenja oslonaca

Slika 8.9 Tok opterećenja najopterećenijeg oslonca prema: A-Andreeu,

8.5.5.1 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica-mostna

Slika 8.10 Opterećenje točkova vitla

Kada se radi o mosnom kranu tu se opterećenje pojedinih točkova mijenja u zavisnosti od

Slika 8.11 Opterećenje točkova mosnog krana

Minimalni i maksimalni pritisak na točak se računa za slučajeve kada se vitlo sa teretom

Slika 8.12 Šema opterećenja

računa se maksimalno opterećenje točka:

8.5.5.2 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica-velosipedna

Slika 8.12 Velosipedna dizalica (kran)

Stub je izložen savijanju od momenta korisnog tereta i težine konstrukcije i njegova

pa je maksimalni moment savijanja koji opterećuje stub:

8.5.5.2 Pritisak na oslonce (točkove) dizalica-konzolna

Slika 8.13 Konzolna dizalica

7 NOSEĆA KONSTRUKCIJA DIZALICE

7.1 Vrste opterećenja

7.1.1 Glavna opterećenja

Pod glavnim opterćenjem podrazumjevaju se opterećenja koja djeluju u stanju mirovanja

7.1.2 Dopunska opterećenja

U dopunska opterećenja spadaju: opterećenja izazvana inercijalnim silama koje se javljaju u

7.1.2.1 Vertikalna dopunska opterećenja

Vertikalna dopunska opterećenja su posljedica vertikalnih vibracija konstrukcije usljed

-  = 1,15 za vd  15 m/min, kranovi s vitlom

88 N. REPČIĆ, M. ČOLIĆ: TRANSPORTNA SREDSTVA

vd  30 m/min, kranovi s dohvatnikom

7.1.2.2 Horizontalna dopunska opterećenja

Slika 7.1 Vrijednost koeficijenta ubrzanja

gdje je: Fk ,max - maksimalna sila na točku,

7.1.2.3 Opterećenje dizalice vjetrom

Opterećenje konstrukcije vjetrom računa se iz poznatog izraza (4.20)

N. REPČIĆ, M. ČOLIĆ: TRANSPORTNA SREDSTVA 89

q = 250 N/m2 - aerodinamički pritisak na osnovu kojeg se konstrukcija računa

7.1.2.4 Opterećenje zbog promjene temperature

Ova opterećenja se uzimaju samo u iznimnim slučajevima i to za dijelove koji ne mogu