Eğitim Sisteminde Öğretmenin Rolü

Giriş

Öğrencilere yeni davranışların ve bilgilerin kazandırıldığı eğitim sistemi, bir ülkenin sosyal, siyasi,
ekonomik ve kültürel gelişiminin temel lokomotifini oluşturmaktadır. Bu sistem içerisindeki en önemli
unsur, öğrencileri işleyen ve ülkenin kalkınmasını sağlayacak nitelikli insan gücünü topluma sunan
öğretmenlerdir.

Çağın artan gereksinimleriyle paralel olarak toplumsal beklentiler, öğretmenlerin geleneksel

anlayışlardan sıyrılmalarını ve çağın insanını yetiştirmeye yönelik modern rolleri benimsemelerini
gerektirmektedir.

Eğitim Sisteminin Özellikleri ve Sistem İçinde Öğretmenin Yeri

Temel anlamda sistem, birbirleriyle karşılıklı ilişkisi olan ve birbirini düzenli bir biçimde etkileyen, dış
çevre ile iletişim halinde bulunan öğelerden oluşan amaçlı bir bütün veya bileşik bir. Sistemler genel
olarak, açık ve kapalı olarak iki temel şekilde sınıflandırılmaktadır. Açık sistemler çevreleriyle sürekli
etkileşim halindedir, kapalı sistemler ise çevreleriyle etkileşimde bulunmamaktadırlar. Bu anlamda
okullar da açık sosyal sistem özelliği gösteren örgütlerdir. Eğitim sisteminin bir alt sistemi olan sosyal
açık sistem özelliği gösteren okulun Girdi, Dönüşüm, Çıktı, Çevre ve Dönüt olmak üzere beş temel
öğesi bulunmaktadır. (Saylan 2020:250).

Eğitim Sisteminin Öğeleri:

Okul, açık bir toplumsal sistem olarak çevresinden ve bir alt okuldan girdiler alır, bunları işleyerek
çevreye ve üst okullara verir (Yalçınkaya 2002:110).

a) Girdiler: İnsan (öğrenci, öğretmen/öğretim elemanı, öğretime yardımcı personel, yönetici,

idari personel vs.), bilgi (amaçlar, ilkeler, değerler, programlar vs.), teknoloji (bilgisayar,
görsel-işitsel araçlar, makineler, diğer öğretim araç-gereçleri vs.), finansman (genel ve özel
bütçeden devlet katkıları, yardım, bağış, vakıf, döner sermaye vs.) (Yalçınkaya 2002:110).
b) Dönüşüm-İşleme: İnsan (öğretmen/öğretim elemanı, öğretime yardımcı personel, rehber
öğretmen, sosyal hizmet uzmanı vb., yönetici, idari personel), yapı (sınıf düzeyleri, bölümler,
örgütsel hiyerarşi, vs.), yönetim (yönetim görevleri, süreçleri, işlemleri vs.), eğitim öğretim
süreçleri, fiziki yapı ve teknoloji (binalar, sınıflar, laboratuarlar, atölye/işlikler, resim-müzik-
spor salonları, kütüphane, bilgisayar, görsel-işitsel araçlar, makineler ve diğer araç ve
gereçler, vs.) (Yalçınkaya 2002:110).
c) Çıktı: Eğitilmiş öğrenciler, ürünler (gazete, dergi, kitap, malzeme vs., hizmetler (proje,
toplantılar-panel, sempozyum vb.) vs., para (vakıf, döner sermaye vs.) (Yalçınkaya 2002:111).

Eğitim Sisteminde Öğretmenin görevleri, rolleri ve yeterlilikleri

Öğretmen, eğitim sisteminin içerisinde, sistemi yaşatma ve üretme alt sistemlerinin en stratejik
parçalarından birini oluşturmaktadır. Öğretmenin görevi çeşitli öğretim yöntem ve tekniklerinden
yararlanarak öğrenme yaşantıları düzenlemek ve istendik davranışların öğrenci tarafından kazanılıp
kazanılmadığını değerlendirmektir (Saylan 2020:253).

Öğretmen, eğitim sisteminin işleme-dönüşüm ögesini oluşturur. Öğretmen olmadan işleme-dönüşüm

süreci de gerçekleşmez. Öğretmenin görev ve rollerini etkili bir şekilde gerçekleştirmesi, ürünün
niteliğini önemli ölçüde etkiler.

Öğretmenin Görevleri
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu ile, öğretmenlerin devlet memurluğu kapsamı içine alınarak,
devlet memurluğunun gerektirdiği genel şartlara sahip olması hükme bağlanmış, 1739 sayılı Kanunla
de öğretmenliğin özel ihtisas mesleği olduğu kabul edilerek öğretmenlik mesleği için özel şartlar
getirilmiştir (Çelikten 2005:211).

İlköğretim Kurumları Yönetmeliği’ne (m.64) göre öğretmenler, kendilerine verilen sınıfın veya şubenin
derslerini, programda belirtilen esaslara göre planlamak, okutmak, bunlarla ilgili uygulama ve
deneyleri yapmak, ders dışında okulun eğitim, öğretim ve yönetim işlerine etkin bir biçimde katılmak
ve bu konularda kunun, yönetmelik ve emirlerde belirtilen görevleri yerine getirmekle yükümlüdürler
(Saylan 2020:254).

Öğretmenlerin en önemli görev ve sorumluluklarının başında iyi ve nitelikli bir öğretmen olmak
gelmektedir. (Karataş 2020:45)
En genel anlamda öğretmenlerin görev sorumlulukları sınıf içi ve sınıf dışı olarak iki başlıkta
toplanmaktadır: Sınıf dışındaki görev ve sorumluluklar; öğrenmeyi kolaylaştırma, öğrencinin öğrenme
yaşantı ve deneyimlerini artırma, öğrencilerin çevreyi etkin kullanabilmelerinde rehberlik yapma,
toplumun değişmesi ve gelişmesinde özellikle kırsal kesimlerde etkin olma biçimindedir. Sınıf içindeki
görev ve sorumlulukları ise öğreticilik, gözetmenlik, danışmanlık ve rehberlik, liderlik ve yöneticilik,
düzenleyicilik ve model olmak biçiminde özetlenmektedir. (Karataş 2020:46)

Öğretmenlerin başlıca görevlerinden bazıları şunlardır (Saylan 2020:254):

1- Her ders yılı başında öğretim için gerekli hazırlığı yapmak ve eğitim-öğretim sürecini
planlamak
2- Derslere hazırlıklı gelmek ve öğrencilerin okul araç ve kaynaklarından yararlanmasını
sağlamak
3- Öğrencilere ödev vermek ve bu ödevleri değerlendirmek
4- Derste yoklama yapmak ve olmayanları yazarak, yoklama kağıdını imzalamak.
5- Öğrencilerin notlarını, not defterine işlemek
6- Okulun yönetim işlerine yardımcı olmak

Öğretmenin Rolleri

Öğretmenin rolü okulda ve okul dışındaki (çevredeki) roller olmak üzere iki grupta toplanmaktadır.
Öğretmenlere yüklenen roller, kültürlere, toplumlara, zamana, koşullara ve uygulanan eğitim
programının temel felsefesine göre değişiklik göstermektedir (Saylan 2020:255).

Konuyla ilgili kaynaklarda öğretmen rolleriyle ilgili olarak şunlar yer almaktadır (Saylan 2020:255-
258):

- Öğreticilik, Eğiticilik ve Bilgi Yayıcılık Rolü: Öğrenci beklenti ve gereksinimleri doğrultusunda

öğretme-öğrenme sürecini gerçekleştirebilme, eğitimin ve okulun amaçlarında öngörülen
davranışları (bilgi, beceri, tutum) öğrencilere kazandırma ve öğreteceği konunun uzmanı olma
rolüdür.
- Temsilcilik Rolü: Öğretmen içinde yer aldığı ve üyesi olduğu öğretmen grubunu ve
topluluğunu temsil eden kişidir.
- Liderlik Rolü: Öğretmenin öğrencilere öğrenme hevesini kazandırdığı ve önemli konularla
nasıl başa çıkacaklarını kavrattığı rolüdür.
- Sosyal Lider Rolü: Öğretmenler, başkalarıyla etkileşimi mümkün kılacak, sosyal açıdan kabul
edilebilir bazı davranışlara sahip olması gerekmektedir.
 - Model Olma Rolü: Öğrenciler, öğretmenlerinin giyim şekillerini, konuşmalarını, demokratik
ya da katı tutumlarını, sorun çözme yöntemlerini, değerlerini kendilerine örnek alma
eğilimindedirler.

Değişimci/Yenilikçi Rolü: Öğretmenler, yeniliklere ve değişimlere en hızlı bir şekilde uyum sağlama ve
öğrencileri değişimlere ve yeniliklere karşı pozitif tutum kazandırma bakımından çeşitli rollere sahip
olmalıdırlar.

Yargıçlık/Hakimlik Rolü: Öğretmenler, öğrencilerin kurallara uymadıkları, kuralları ihlal ettikleri ya da

sınıf içerisinde istenmeyen davranışlar sergiledikleri durumlarda sınıfı gözleyen, durumları
değerlendiren, sınıfın kurallarını işleten ve doğru-yanlış, haklı-haksız gibi kararlar veren konumdadır.

Ana Baba Rolü: Özellikle okulöncesi eğitim ve ilköğretimde öğretmen, ana baba rolünü çoğunlukla
oynamak durumundadır.

Öğretmenin Yeterlikleri

Öğretmenlik mesleği, özel ihtisas gerektiren bir uzmanlık mesleğidir. Bu nedenle öğretmenlerin bu
mesleği yerine getirebilmeleri için, bilgi, beceri ve tutumları açısından belirli yeterliklere sahip
olmaları gerekmektedir. Öğretmenlik açısından yeterlik, mesleğinin gerektirdiği görev ve
sorumlulukları gerçekleştirebilmek için sahip olunması gereken bilgi, anlayış, beceri ve tutumları
vurgulanmaktadır (Saylan 2020:258).

Öğretmenlerin yeterlik alanları üç boyutta ele alınmaktadır (MEB, 2002), (Saylan 2020:258-259):

1- Genel Kültür: Öğretmenin mesleğini verimli ve etkili bir şekilde yerine getirebilmesi için geniş
bir dünya görüşüne ve genel kültüre sahip olması gerekmektedir.
2- Özel Alan Bilgisi ve Becerisi: Öğretmenin, öğretimini sürdüreceği ders alanı hakkında alan
bilgisinin olması zorunluluktur.
3- Eğitme, Öğretme (Öğretmenlik Meslek Bilgisi) Bilgi ve Becerileri: Öğretmenin alan bilgisindeki
başarısının yanısıra, alanındaki bilgileri nasıl öğretebileceğini, öğrencilerin hangi durum ve
koşullar karşısında daha iyi öğrenebileceğini de bilmelidir.

Eğitme-Öğretme Yeterlikleri Milli Eğitim Bakanlığı’nca aşağıdaki başlıklar altında listelenmiştir

(MEB, 2002), (Saylan 2020:260-267):

a- Öğrenciyi Tanıma:
b- Öğretimini Planlama
c- Materyal Geliştirme:
d- Öğretim Yapma
e- Öğretimi Yönetme
f- Başarıyı Ölçme ve Değerlendirme
g- Rehberlik Yapma
h- Temel Becerileri Geliştirme
i- Özel Eğitime Gereksinim Duyan Öğrencilere (ÖEGD) Hizmet Etme
j- Yetişkinleri Eğitme
k- Ders Dışı Etkinliklerde Bulunma
l- Kendini Geliştirme
m- Okulu Geliştirme
n- Okul-Çevre İlişkilerini Geliştirme
Öğretmenlik Mesleği ve Özellikleri

Öğrenme – öğretme işinin insanlık tarihi ile başladığı kabul edilirse, öğretmenlik mesleğinin dünyanın
en eski mesleklerinden biri olduğu söylenebilir. İnsanlık tarihi boyunca öğretmenlik, toplumsal
değerlerin gelecek kuşaklara aktarıcısı ve bilgi ile bilgiye talepte bulunanlar arasında bir köprü olduğu
için en saygın meslekler arasında yer almıştır (Karataş 2020:41).

Genel olarak öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi ve bireyde istenen davranışların gelişmesi için
uygulanan süreçlerin tümüdür. Bu süreçleri gerçekleştiren kişiye ise öğretmen denmektedir. (Saylan
2020:272).

Meslekleşme Ölçütleri

Türkiye’de öğretmenliğin meslekleşmesini sağlayan başlıca koşullar şunlardır (Saylan 2020:273):

1. Örgün mesleki eğitimden geçme/uzmanlık bilgisine sahip olma

2. Mesleksel kültüre salip olma
3. Mesleğe girişte belirli bir seçim ve denetimden geçme
4. Toplumca ve devletçe meslek olarak tanınma ve kabul görme
5. Mesleğin gerektirdiği temel değerler ya da meslek etik kurallarına sahip olma
a) Profesyonellik
b) Hizmette Sorumluluk
c) Adalet
d) Eşitlik
e) Sağlıklı ve güvenli bir ortamın sağlanması
f) Yolsuzluk yapmamak
g) Dürüstlük-doğruluk ve güven
h) Tarafsızlık
i) Saygı
j) Kaynakların etkili kullanımı
6. Meslek kuruluşları biçiminde örgütlenme
7. 7. Verdiği hizmetten ötürü yetiştirdiği kişiye-ailesine-topluma-devlete karşı sorumlu olma.
8. Yeterince geniş ve yaygın bir hizmet alanına sahip olma.
9. Meslek amaçlı süreli yayın organına sahip olma.
10. Yasalarla, tüzüklerle, yönetmeliklerle statü ve güvenceye kavuşma

Öğretmenlik Mesleğinin Temel Özellikleri

Öğretmenlik mesleğinin temel özellikleri Eğitim Bilimine Giriş kitabında şöyle sıralanmaktadır.
(Saylan 2020:277-279)

1. Öğretmenlik sevgi ve özveri mesleğidir.

2. Öğretmenlik insana şekil verme mesleğidir.
3. Öğretmenlik tüm ülkelerde en yaygın olarak görülen mesleklerden biridir.
4. Öğretmenliğin çoğunluğu devlet memurudur.
5. Öğretmenlik mesleğini genellikle kadınlar tercih etmektedir.
6. Öğretmenler en az lisans mezunu olmak zorundadır.
7. Öğretmenlik statüsü çok yüksek değil, ancak saygın bir meslektir.
8. Öğretmen aynı zamanda içinde yaşadığı toplumun liderlerinden biridir.
 9. Öğretmenlerin çalışma ortamları, çoğunlukla sınıf, atölye, laboratuvar gibi eğitsel ortamlardır
ve çoğunlukla bağımsız olarak çalışmaktadırlar.
10. Öğretmenlerin, öğretme görevi yanında idare ve yönetim görevleri de vardır.

N.L. Bossin bir öğretmende bulunması gereken nitelikleri şu başlıklar altında ele almaktadır (Bek
(2007:17-18):

- Öğretmenin felsefesi
- Öğretmenin kişiliği ve kişilik özellikleri
- Öğretmenin sağlığı
- Öğretmenin akademik ve mesleki hazırlığı
- Öğretmenin ders dışı faaliyetler için hazırlığı
- Öğretmenin rolleri ve öğretim işlevi

Türkiye’de Öğretmenliğin Meslekleşmesi

Türkiye’de öğretmenliğin bir meslek olarak değerlendirilmesine ilişkin ilk işaret 15. Yüzyılın ikinci
yarısında Fatih Sultan Mehmet’in kurdurduğu Eyüp ve Ayasofya medreselerinde, o dönemin
ilkokulları olan sıbyan (çocuk) mekteplerine öğretmen yetiştirilmek için ayrı bir program öngörülmesi
ve uygulanmasıdır (Saylan 2020:279).

Türkiye’de öğretmenliğin ayrı ve kendine özgü bir meslek olarak düşünülmesi ve bu meslekten
olanların ayrı bir okulda yetiştirilmesinin gerekli görülmesine ilişkin ilk somut girişim ise Sultan
Abdülmecit döneminde 16 Mart 1848’de Darülmuallimin (Erkek Öğretmen Okulu’nun) açılmasıdır
(Saylan 2020:279).

Öğretmenlik Mesleğinin Yasal Dayanakları

Öğretmenlerin Sosyalleşmesi

Atatürk ve Öğretmenlik

Özet

Kaynakça
Saylan, N (2020), Eğitim Bilimine Giriş, Ankara: Anı Yayıncılık

Yalçınkaya, M (2002), Açık Sistem Teorisi ve Okula Uygulanması, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi
Cilt 22, Sayı 2.

Çelikten, M (2005), Öğretmenlik Mesleği ve Özellikleri, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı : 19 Yıl :
2005/2 (207-237 s.)
Karataş, K (2020), Öğretmenlik Mesleğine Kuramsal Bir Bakış, Electronic Journal of Education
Sciences, 9(17), 39-56

Bek, Y (2007), Öğretmenin Toplumsal / Mesleki Rolleri ve Statüsü, (Master's thesis, Trakya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).