Türkiye' Nin Tarımsal Yapısınd

T.C.
MARMARA UNIVERSITES!
SOSYAL BILIMLER ENSTlTÜSÜ
ÇALIÇMA EKONOMlSl VE ENDÜSTRl HIÇKlLERl ANABlLlM DALI
ENDÜSTRl lLl$KlLERl BlLlM DALI
IO6YS-L
TÜRKIYE’NÎN TARIMSAL YAPISINDA DEGÎ§ÎM VE GAP ÔRNEÔi
(Yüksek Lisans Tezi)
A. Menaf Avci
Tez Daniçmani: Prof. Dr. Sema Erder
Istanbul - 2001
ÔZET
Tarim, ôzellikle de modem tarim, uzun yillar boyunca topraga bagimli bir ülke olan
Türkiye’de hep bir “kurtuluç” yolu olarak gôrülmüçtür. Cumhuriyet’in ilk yillarmda
üzerinde daha çok düçünülen, tarti§ilan ve yapici düzenlemeler yapilan bu ilk dônemin
aksine, 1950 sonrasmda yeni teknolojilerin girmesiyle birlikte sik sik liberal politikalara
ba§vurulmu§, kôy ve tarim, insan ve ürün olarak degil, oy ve oy deposu olarak
gôrülmeye ba§lanmi§tir.
Ancak sorunlarm giderek büyümesi ve bôlgelerarasi e§itsizligin kamu düzenine
potansiyel bir tehlike oluçturduû gerçeginin gôrülmesi, yônetimleri yeni arayi§lara
itmiçtir. Dünyadaki birçok benzeri gibi bir bôlgesel entegre kalkmma projesi olan,
ancak ekonomik, toplumsal ve siyasal etkisinin sadece tesis edildigi bôlgeyi degil, tüm
ülkeyi etkilemesi beklenen Güneydogu Anadolu Projesi (GAP), bu arayi§lann en tipik
ôrneâidir.
Çaliçmada, GAP’la birlikte ôzellikle Dogu ve Güneydogu Anadolu bôlgelerinde
modem tanmsal yapmin, bu yapmin olasi bir sonucu olarak yeni sanayi kollarmin ve
buna bagli olarak da istihdam sorununun çôzülüp, çôzülemeyecegi, daha somut bir
deyi§le yaraya ne kadar merhem olacagi ara§tinlmi§tir.
Türkiye’de tanmsal yapmin degiçimi, bôlgesel kalkmma planlan ve GAP’m ele
almdigi tezde, yôntem olarak mevcut veriler degerlendirilerek “kaynak tarama”ya
ba§vurulmu§, dünden bugüne Türkiye’nin tanmsal geli§im-degi§im macérasi ortaya
çikanlmaya çali§ilmi§tir.
Bu amaçla, akademisyenlerin konu hakkmdaki çali§malan ile sivil mesleki kurum
ve kuruluçlarm, bunun yanmda GAP Idaresi’nin ve projeyle ilgili diger devlet
ii
kuruluçlannm (DPT, DlE v.b.) ara§tirmalan, istatistik ve verileri kaynak olarak

kullanilmiçtir.
Çàliçmada, mevcut ve gôrünebilen durumuyla ba§ta seçilen hedeflere epeyce uzak
oldugu uzmanlann gôrüçleriyle de teyit edilen GAP’in, hesaba katilmayan, siyasal
sorunlarm çatiçmaya varmasiyla yaçanan olaganüstü gôç ve buna bagh olarak "kir"m
terkedilmesi gibi ônemli olumsuzluklarla ek ônlemlere muhtaç oldugu ifade edilmiçtir.
Ama, bunun için de daha geni§ bir ekonomik, toplumsal ve siyasal gôrü§ açisinm
varligma ihtiyaç duyulmaktadir. Tezin “Sonuç ve ôneriler” bôlümünde bu noktaya
madde madde deginilmi§tir.
iii
ÎÇiNDEKÎLER
ÔZET............................................................................................................................ i
TABLOLAR LlSTESl.................................................................................................... vi
KISALTMALAR............................................................................................................ vii
GiRl§............................................................................................................. ;............ 1
I. TÜRKlYE’NlN TARIMSAL YAPISINDA DEÔI§lM.................................................5
1.1. 1950 Ôncesi Tarimsal Yapi................................................................................. 5

1.2. 1950’den sonra Teknolojik Degi§im ve Tanmsal yapi......................................... 9
1.3. Tanmsal Destekleme Politikalan........................................................................15
II. BÔLGESEL DENGESlZLiKLER VE POLlTÎKALAR..............................................21
2.1. Bôlgesel Dengesizlik Kavrami............................................................................ 21

2.2. Bôlgesel Dengesizlik ve Nedenleri..................................................................... 24
2.3. Bôlge Kavrami ve Çe§itleri................................................................................. 26
2.4. Bôlge Kalkinma Planlan ve Amaçlan................................................................ 27
2.4.1. Geri Kalmi§ Bôlgeler için Hazirlanan Planlar.......................................... 28
2.4.2. Anakent Planlan.................................................................................... 29
2.4.3. Kaynaklan Zengin Bôlgeler Için hazirlanan Planlar................................29
2.4.4. ôzel Bôlgeler Için Hazirlanan Planlar.....................................................30
2.5. Dünyada Bôlgesel kalkinma Planlamalanndan Ornekler...................................30
2.5.1. ABD Tennesse Bôlge Plam.................................................................... 32
2.5.2. Italya Mezzogiorno Bôlge Kalkinma Plam............................................... 33
2.5.3. Fransa'da Bôlgesel Kalkinma.................................................................. 33
2.5.4. Ingiltere’de Bôlgesel Kalkinma................................................................ 34
2.5.5. Japonya’da Bôlgesel Kalkinma............................................................... 34
2.6. Türkiye’de Bôlgesel Kalkinma Planlamalanndan Ornekler................................35
2.6.1. Marmara Bôlgesi Projesi........................................................................ 37
2.6.2. Zonguldak Bôlgesi Projesi......................................................................38
2.6.3. Antalya Bôlgesi Projesi......................................................................... 39
2.6.4. Çukurova Bôlgesi Projesi....................................................................... 39
2.6.5. Keban Projesi........................................................................................ 40
2.7. Bôlgesel Kalkinma Politikalannm Deêrlendirilmesi.......................................... 41
2.8. Bôlgesel Dengesizlik ve Güneydogu Anadolu Bôlgesi...................................... 45
2.9. Insani Geliçme Indeksine Gôre Güneydogu Anadolu Bôlgesi........................... 48
iv
III. BlR BÔLGESEL KALKINMA PLANI: GÜNEYDOÔU ANADOLU PROJESi.......51
3.1. GAP’in Dogu§u................................................................................................. 51

3.2. Entegre Proje Yaklaçimi ve GAP Master Plant................................................ 52
3.3. 1989 GAP Master Plant ve Hedefleri................................................................ 53
3.4. GAP Bôlge Kalkmma Idaresi............................................................................. 57
3.5. Altyapi Projeleri................................................................................................. 59
3.6. Firat Havzast Projeleri...................................................................................... 60
3.6.1. Karakaya Projesi.................................................................................... 60
3.6.2. A§agt Firat Projesi.................................................................................. 60
3.6.3. Stnir Firat Projesi.................................................................................... 61
3.6.4. Suruç-Yaylak Projesi.............................................................................. 62
3.6.5. Adiyaman-Kahta Projesi......................................................................... 62
3.6.6. Adiyaman-Goksu-Araban Projesi........................................................... 62
3.6.7. Gaziantep Projesi................................................................................... 62
3.7. Dicle Havzasi Projeleri..................................................................................... 63
3.7.1. Kralkizi Dicle Projesi.............................................................................. 63
3.7.2. Batman Projesi....................................................................................... 63
3.7.3. Batman Silvan Projesi............................................................................ 64
3.7.4. Garzan Projesi........................................................................................ 64
3.7.5. Ihsu Projesi............................................................................................. 64
3.7.6. Cizre Projesi........................................................................................... 64
3.8. Proje Hangi Açamada........................................................................................ 65
3.9. Planlamada Yenileme Geregi........................................................................... 68
IV. GAP BOLGESlNlN ISTIHDAM YAPISI............................................................... 71
4.1. Tanmda istihdam............................................................................................... 71

4.2. Sanayi Sektôründe Istihdam.............................................................................. 76
4.3. Hizmet Sektôründe Istihdam............................................................................. 79
4.4. Istihdamda Beklenen Geliçmeler....................................................................... 82
4.5. Nüfus ve Gôç Hareketleri................................................................................... 83
4.6. Edition Durumu................................................................................................... 89
4.6.1. Genel Durum........................................................................................... 89
4.6.2. Egitimin Istihdama Etkisi.......................................................................... 92
4.7. Mülkiyet Yapisi ve Arazi Kullanimi..................................................................... 94
4.8. Makinala§ma Durumu...................................................................................... 100
4.9. Tanmsal Yapidaki Üretim Tarzlan ve Emek Türleri......................................... 103
4.9.1. Aile l§letmeciligi ve Küçük Meta Oretimi.............................................. 103
4.9.2. Teknolojinin Farkli Etkileri ve Geçi§ Konusundaki Ampirik Bulgular... 107
4.9.3. Küçük Meta Üreticiligine Geçiçle llgili Ôrnek........................................ 107
4.9.4. Aga içletmelerinin kapitalist çiftlige dônüçümü ile ilgili ôrnek.............. 110
4.9.5. Tanmsal Kesimdeki Mülksüz Üreticilerin Konumu............................... 112
4.10. Mevsimlik Tarim Iççilerinin Konumu............................................................... 115
4.11. GAP’in Tanmsal Içgücüne Etkisi.................................................................... 117
SONUÇVE ÔNERiLER............................................................................................ 119

KAYNAKÇA............................................................................................................... 126
EKLER....................................................................................................................... 130
vi
TABLOLAR LlSTESl
Tablo 1.1. Bôlgelere Gore Tanmsal Mülkiyet............................................................. 11
§ekil 3.1. GAP Bôlge Kalkinma Te§kilatinm Yapisi.................................................. 58
Tablo 3.1. GAP Master Planma Gore, GAP Maliyeti ve Sektôrel Nakdi
Gerçekle§meler...................................................................... 67
Tablo 4.1. GAP Bôlgesinde Kentsel ve Kirsal Nüfus................................................ 72
Tablo 4.2. GAP Bôlgesinin Yillara Gore Istihdam Yapisi.......................................... 73
Tablo 4.3. GAP lllerinde Tarim l§letmelerinin Büyüklükleri....................................... 73
Tablo 4.4. GAP Bôlgesi’nde Nüfus Hareketleri.........................................................84
Tablo 4.5. Ogretim Kurumlanna Gôre Okullaçma Oranlan...................................... 91
Tablo 4.6. GAP Alamnda Toprak Mülkiyet Dagilimi.................................................97
Tablo 4.7. GAP llleri ve Türkiye Arazi Kullanimi..................................................... 99
Tablo 4.8. GAP llleri ve Türkiye’nin Makinala§ma Durumu.................................... 101
Tablo 4.9. GAP Bôlgesi’nde 2010 Yili Için Ihtiyaç Duyulacak Bazi Tarim
Makinalannin Tipi ve lllere Gôre Dagilimi........................... 102
vii
KISALTMALAR
AB: Avrupa Birligi
C: Cilt
Çev: Çeviren
Der: Derleyen
DiE: Devlet Istatistik Enstitüsü
DPT: Devlet Planlama Teçkilati
DTSO: Diyarbakir Ticaret ve Sanayi Odasi
GAP: Güneydogu Anadolu Projesi
ITO: Istanbul Ticaret Odasi
ODTÜ: Ortadogu Teknik Oniversitesi
S: Sayfa
SBF: Siyasal Bilgiler Fakultesi
TESEV: Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etudier Vakfi
TÜSES: Türkiye Sosyal, Ekonomik, Siyasal Ara§tirmalar Vakfi
TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birligi
HES: Hidroelektrik Santrali

GiRi§
Bu çahçmada, Türkiye’nin sosyal ve ekonomik geliçmesini etkileyecek

dinamiklere sahip Güneydogu Anadolu Projesi’nin uygulandigi bôlgede tarimsal
yapi, içgücü, istihdam ve üretim tarzlanyla ilgili geliçmeler üzerinde durulmuçtur. Bir
entegre bôlgesel kalkinma projesi olan GAP'in kirsal kesimin kalkinmasiyla ilgili
hedefinin nasil sonuçlar doguracagi irdelenmektedir. Cumhuriyetin kuruluçundan
beri üzerinde durulan ancak, bir türlü çôzüm getirilemeyen sorunlarm yaçandigi
Güneydogu Anadolu Bôlgesi’nde bir umut olarak gôrülen GAP’in yapisina dikkat
çekilmektedir.
Projenin tamamlanmasmdan sonra tarim ve tanma dayah sanayilerin merkezi

haline gelmesi hedeflenen bôlgede, ôzellikle kirsal alanda yaçayan ve ekonomik
olarak aktif gôrülmekle birlikte, üretime katkisi kisith olan nüfusun nasil bir gelecek
bekledigi konusunda ileri sürülen ihtimaller tartiçilmaktadir. Bôlgenin mevcut içgücü
ve istihdamiyla ilgili tablosu verilirken, projenin hedefledigi projeksiyonlar da
incelenmektedir. Kalkinmanm gerçekleçmesi için rasyonel ve baçanli olacak bir
planlama gereklidir. Çahçmada, dünyanm sayili projeleri arasmda yer alan GAP'm
boyutlarinm yamsira, dünyada ve Türkiye’de kalkinma projeleriyle ilgili aynntili bilgi
verilmektedir.
Bu baglamda, tez konusunun çerçevesini, GAP ile birlikte bôlgenin istihdam

durumu oluçturmaktadir. Bôlgenin farkh bir toplumsal ve kültürel yapiya sahip
olmasi ve kendini ôzgü bazi ôzellikler taçimasi, GAP’m ônemini daha da
arttirmaktadir. Çünkü, GAP yakm bir zaman içinde bôlgenin ekonomik ve toplumsal
yapisina kôklü degiçimler getirmeyi ôngôrmektedir. Kirsal alanda uygulanacak
modem tarimm üretimde arti§ saglayacagi ve bu artiçm diger sektôrleri de
etkileyerek bôlgenin genel bir kalkinma hamlesine geçilmesini saglayacagi
beklenmektedir. Bôlgedeki atil içgücünü harekete geçirmeyi, büyük §ehirlere olan
2
gôçü durdurmayi, bôlge ve ülke ekonomisine katki saglamayi amaçlayan GAP’in bu

hedefleri gerçekleçtirmekten uzak kalmasinm nedenleri üzerinde de durulmaktadir.
Bu çaliçmadaki temel hedeflerden biri, “Tanmsal yapi, içgücü ve istihdam

alaninda GAP’m etkisi ne olabilir?” sorusuna cevaplar aramaktir. Projenin hayata
geçmesinin sonucu olarak ortaya çikacak “ekonomik verimin” bôlgeye yansimasi,
toplumsal degigimi ve yeni istihdami arttiracaktir. Ancak, geçmiçte çôzülmeyen
sorunlann, bu yeni yapiyi da olumsuz etkileyecegi belirtilmektedir.
Bu çahçma yapihrken, ôncelikle Güneydogu Anadolu Bôlgesi, GAP ve tarihi

süreç içinde de§i§im geçiren Türkiye'nin tanmsal yapisi île ilgili kaynaklar
taranmiçtir. GAP Bôlge Kalkinma Idaresi ba§ta olmak üzere Devlet Istatistik
Enstitüsü (DlE), Türkiye Mimar ve Mühendis Odalari Birligi (TMMOB) ve Devlet
Planlama Tegkilati nin (DPT) konuyla ilgili çaliçmalanna ba§vurulmu§tur. Aynca
Orta Dogu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Sosyoloji Bôlümü’nün ôgretim üyeleriyle
gôrüçülüp, GAP konusunda yaptiklari araçtirmalardan yararlanilmiçtir. Farkh
kurumlardan derlenen veriler, çaliçmamn çerçevesi içinde yorumlanmiçtir.
Bu çaliçmanm genel çerçevesi 4 bôlümden oluçmaktadir. Birinci bôlümde

Türkiye'nin tanmsal yapisinm 1950 ôncesi ve sonrasmda yaçanan geliçmelerden
nas il etkilendigi ve Güneydogu Anadolu’nun bu yaçanan geliçmeler içindeki “geri”
konumu anlatilmaya çahçilmaktadir. Bu bôlümde aynca, devletin Türkiyede
tanmsal destekleme politikalan konusundaki tavn ve ôzellikle liberalleçme
politikalannin tanmi nasil gôzden çikardigi anlatilmaktadir.
ikinci bôlümde, “bôlgesel dengesizlik” kavrami ele alinmaktadir. Bôlgelerarasi

dengesizligin yol açtigi ekonomik ve sosyal sorunlann giderek nasil büyüdügü
anlatilirken; dünyada bu dengesizlige karçi geliçtirilen politikalann nasil ônem
kazandi^ma da dikkat çekilmektedir. Geliçme ve yeniden yapilanma süreçlerini
a§mi§ veya açma sürecini yaçayan ülkelerin bôlgesel kalkinma ômekleri
3
verilmektedir. Buna bagli olarak Türkiye’de de çimdiye kadar uygulanan bolge

kalkmma planlan anlatilmaktadir. Bôlgesel dengesizlik çerçevesinde Güneydoû
Anadolu Bôlgesi'nin geri kalmiçligmin nedenleri üzerinde durulmaktadir. Birle§mi§
Milletler'in (BM) geli§tirdi§i “Insan Geliçme Indeksleri" de bu bôlümde gôze çarpan
bir baçka veridir.
Üçüncü bôlümde, bir bôlgesel kalkinma plant olarak GAP’m doguçu, hedefi ve
altyapi projeleri tüm yônleriyle ele almarak, bôlgeye ve Türkiye'ye yapacagt
ekonomik ve sosyal katkilar anlatilmaya çali§ilmi§tir. Ayrica, tamamlanmasi
konusunda hedeflenen tarihten uzak kahnan GAP’m bir "mühendislik projesi” haline
gelmesinden kurtulmasi için yeni bir planlamaya gidildigi hakkmdaki bilgiler
aktanlmaktadir.
Tezin dôrdüncü bôlümünde bôlgenin i§gücü ve istihdam yapisi irdelenirken;

tanm, sanayi ve hizmet sektôrlerindeki mevcut durum ile gelecekte yaçanabilecek
geliçmeler ele almmaktadir. Projenin hayata geçmesiyle birlikte istihdam alanmda
ônemli deîçiklikler olacagt ileri sürülmektedir. Henüz istihdami saglayacak
Ko§ullara sahip olamayan bôlgede, son yillarda ya§anan siyasal sorunlar nedeniyle
meydana gelen büyük gôç ve nüfus hareketleri hakktnda ayrintih bilgi verilmektedir.
Bu arada, bôlgenin mülkiyet yapismdaki dengesizligin, bilinçli bir politikamn

ürünü olarak korunmasmin altmda yatan nedenler anlatilmaya çahçilmaktadir
Çahçmada, kapitalizmin tanm alamna girmesiyle birlikte Türkiye’nin genelinde
yaçanan degiçimin bôlgeye nasil sirayet ettigi anlatilirken, bôlgede hakim olan
üretim tarzi ve emek türleri üzerinde durulmuçtur. GAP’la birlikte modem tarimm
yaygmlaçacaâi bôlgede hangi üretim tarzmin hakim olacagt da, mevcut ve olasi
dinamiklerden yola çikilarak, tezde anlatilmaya çahçilan konulardan biridir.
4
Sonuç ve ônerilerin aktarildigi son bôlümde ise GAP projesinin genel ôlçekte
ve bôlge ôlçeînde yapacaî etkiler ve projenin istenen amaca ulaçmasi için
geliçtirilen ôneriler yer almaktadir.
5
I. TÜRKIYE’NiN TARIMSAL YAPISINDA DEGI§iM
1.1. 1950 ôncesi Tanmsal Yapi
Kurulu§unda ekonomisi tamamen tari ma dayah olan Türkiye’nin 13 milyonluk

nüfusunun 10 milyonu, kôylerde yaçamaktaydi. 0 yillarda, ekilebilir alanlarm çok
az bir kismi içletilmekteydi. Kuruluç sürecinde ve daha sonraki yillardan günümüze
kadar tarim kesimi çeçitli biçimlerde yapisal degiçimlere ve dônüçümlere sahne
olmuçtur. Türkiye’nin ekonomik ve sosyal yapisinda meydana gelen geliçmelerden
etkilenen tarim kesiminin geleceQi üzerinde uzun yillara dayanan tartiçmalar yapildi
ve yapihyor. Ôzellikle, kapitalizmin güçlenmesi ve ekonomiye hakim olmasi,
Türkiye’de kirsal yapinin gelecegi üzerinde nasil bir etki yapacagi, cevabi en çok
aranan soru olmuçtur. Bugün GAP, küreselleçme, Avrupa Birligi (AB) üyeligi ve
Uluslararasi Para Fonu (IMF) politikalarmin tarimda yarattigi onemli degiçiklikler,
Türkiye’nin gündeminde olan baçhca sorunlar arasmdadir.
Türkiye’nin tanmsal yapisi üzerinde büyük bir etki yapacagi beklenen GAP’m
uygulanan bôlgede içgücü ve istihdam alanmdaki etkisi, tezimizin ana konusunu
teçkil etmektedir. Dünyanm sayili projeieri arasmda yer alan GAP’m Türkiye’nin en
geri kalmiç bôlgesini ekonomik ve sosyal yônde degiçimini saglamak için çok yônlü
bir çaliçma yürütülmektedir. Bir bôlge kalkinma projesi olan GAP’m baçanyla
sonuçlanmasi halinde, baçta uygulanan bôlge olmak üzere, Türkiye geneline
ônemli faydalan olacagi düçünülmektedir. Ôncelikle tanmsal alanda meydana
gelecek geliçmeler, mahrumiyet bôlgesi olarak amlan bôlgenin kaderini etkileyecegi
tahmin edilmektedir. Bu bôlümde, GAP’m bôlgenin tanmsal yapisi üzerinde
yaratacagi etkinin daha iyi anlaçilmasi için, Türkiye’de kapitalizmin kirsal alana giriçi
ve devletin tanmla ilgili politikalan tartiçilacaktir.
6
Kapitalizmin Türkiye'de giderek bütün bôlgelerde etkili olmasi, beraberinde

ônemli deQiçimleri de getirmiçtir. Bu geli§meden etkilenen kirsal kesim, yeni bir
sürecin içine girmiçtir. Türkiye’de kapitalizmin kirsal kesim üzerindeki etkisiyle ilgili
iki farkli gôrü§ ileri sürülmektedir:
Birinci gôrüçe gôre, kapitalizmin kirsal alanlara giriçiyle birlikte farkhlaçmalar

giderek artacak, büyük toprak sahipleri güçlenirken, küçük üreticiler veya küçük
kôylü mülksüzle§ecek ve zaman içinde ya kentlere gôç edecek, ya da büyük
toprak sahiplerinin içletmelerinde ücret karçiligi çaliçacak duruma düçecektir.
Bôylece, kôylülük ortadan kalkarken, sanayi kesiminde oldugu gibi tarimda da
ücretli emek-sermaye ili§kisi egemen olacaktir.
Ikinci gôrüçe gôre ise, kapitalizmin kirsal alanlara giri§i ve pazar için üretimin
yaygmlaçmasiyla birlikte, tarimsal üreticilerin çeçitli kesimlerinin ve ôzellikle de
küçük üreticilerin varliklanni sürdürebilecekleri, ülke ôlçeginde egemenliQini kuran
kapitalizmle birlikte var olabilecekleri ôngôrülmektedir. Bu gôrüçü savunanlara
gôre, küçük içletmelerin varliklanni sürdürebilmeleri, sôz konusu kesimde bir
degiçimin olmadigi anlamma gelmemektedir. Kapitalizmle karçilikli etkileçim
sürecinde, küçük içletmelerin bir bôlümü tek tek yok olurken, ortaya yenileri
çikabilecek, kiracilik, ortakçilik vb. sürekli deîçim gôsterebilecektir.1
Bu iki gôrüçten birinin tarimsal yapi üzerinde hakim olabilmesi de tamamen

izlenecek devlet politikalarina ba^lidir. Çünkü, devletin vergi, destek alimlan,
teçvik gibi konularda benimseyecegi yaklaçim, tanmsal yapmin degiçimi üzerinde
belirleyicidir. Baçka bir ifadeyle, devlet kirsal kesimde küçük üreticiliîn tasfiyesini
mi isteyecek, yoksa kapitalizmle birlikte direnerek yaçamasmi mi? Türkiye’de
1 Çevket Pamuk, Zafer Toprak (der.), Türkiye'de Tanmsal Yapilar (1923-2000), Ankara:
Yurt Yayinevi, 1988, s. 11.
7
yillardir kirsal kesimle ilgili tartigmalar, igte bu sorularm cevabi etrafinda

süregelmiçtir.
Bu çerçevede, cumhuriyetin ilk dôneminden ba§layarak, Türkiye’de uygulanan

politikalara ve tanmsal kesimde yaçananlara, Oya Kôymen’in belirlemelerinden
baglayarak, kisaca bir goz atahm:
"Cumhuriyetin kuruluçundan günümüze kadar, Türkiye'nin tanmsal

yapisindaki degigimin donüm noktalarmi, genellikle belirli iktisadi politika
degigiklikleri ya da iktisadi krizler belirler. 1920’lerde liberal, 1930’larda devletçi ve
sanayilegmeye ôncelik tamyan politikalar güdüldü. Ikinci Dünya Savagi yillannda,
piyasalara ve fiyatlara dogrudan devlet müdahaleciligi artti, 1950’ler, yeniden
liberal iktisat politikalarma dônü§ü ve tarima ôncelik tanman bir donemi
sergilerken, 1960’larda sanayileçmeye ôncelik verildi, tanmsal destekleme
politikalan sürdürülürken, ülke ekonomisini koruyan onlemler almdi. 1970’lerden
1990’lara uzanan donemde ise istikrar politikalan ve ihracata ôncelik stratejilerinin
e§liînde yeniden agin liberal ve serbest ticaretçi politikalar dônüldü.”2
igte turn bu gelgitler arasmda Türkiye’de tanmsal kesim ônemli derecede

etkilenmiçtir. Türkiye tanmi, Osmanli dôneminde devrai man mirasm etkisi
altmdaydi. Bôlgelerin tanmsal geligmiglik düzeyleri açismdan farklilagmasinm
hizlanmasi, 19. Yüzyil’m ortalanndan baglayarak, Bati’nm sanayilegmig ülkeleri ile
yapilan serbest ticaret anlagmalan egliginde gerçeklegmigtir. Ozellikle Ege,
Marmara ve Akdeniz’in kiyi bôlgelerinde Avrupa pazarlanna yônelik üretim
yayginlagirken, ileri tanm teknikleri kullanilmaya baglanmigtir. Buna kargilik, Iç
Anadolu, Dogu Anadolu ve Güneydogu Anadolu bôlgeleri, bu geligmelerden çok
az etkilenmigtir. Iç Anadolu’da, pazar için üretim, ancak yeni yapilmaya baglanan*1
2 Oya Koyrnen, "Cumhuriyet Dôneminde Tanmsal Yapi ve Tarim Politikalan”, 75 Yilda

Kôylerden §ehirfere, der. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi, Istanbul: 1999, s.
1.
8
demiryolu hatlan civanyla smirhydi. Yani, Osmanh doneminde tanmda kapitalist

üretim ili§kileri, ba§lica kiyi bôlgelerinde, ticari ürün üretiminde, gerek sermaye ve
diger girdiler, gerekse pazar açisindan Avrupa’ya bagimli bir biçimde geliçmeye
baçlamiçti. 3
Osmanli Imparatorlugu, 19. Yüzyil’da, di§ pazara karçi duyarli, ülkenin iç

ekonomik gôstergelerinden kopuk, di§ pazar için üretim yapan adaciklardan ve
kendi yaîyla kavrulan, geçimlik ekonominin hakim oldugu bir yapidan
olu§maktaydi.
§imdi de, Cumhuriyet tarihinin ilk yillarmdan itibaren tanm ve tarim di§i
kesimlerin iliçkisine bakarak, o dônemi etkileyen olaylara bir gôz atalim:
"Tek parti” dônemi olarak degerlendirilen 1923-46 yillarinda, Türkiye

ekonomisi ve tarim kesimi için büyük ônem taçiyan “a§ar”m kaldinlmasi, küçük
üreticiyi rahatlatmiçtir. Ancak daha sonra gelen büyük ekonomik bunalim, Anadolu
tarimim da etkilemiçtir. Bunahm, ôzellikle pazar için üretimin yaygmlaçmiç oldugu
yerlerde etkili olmuçtur. Bunahm, hem küçük üreticileri, hem de büyük toprak
sahiplerini etkilemiçtir.
§evket Pamuk ve Zafer Toprak, Türkiye’nin 1930’lu yillarda hububatta kendi

kendine yeterli duruma gelmesini devletin sanayi stretejisine baglamaktadir:
“Ancak bunahm konjonktürünün etkisinin 1930’lar boyunca sürmedigi, tarimsal
mallarm fiyatlannm düçük kalmasina karçm 1930’larin ikinci yarisinda ôzellikle
hububat gibi içi pazara yônelik mallarm üretiminde ônemli artiçlar oldugu
anlaçilmaktadir. Bôylece Türkiye smirlari içindeki kalan alanlar yüzyillardan sonra
ilk kez 1930’lu yillarda hububatta kendi kendine yeterli duruma gelmiç, hatta sinirh
miktarlarda hububat ihracatta baçlamiçtir. Devletçilik dônemini inceleyen
3 Kôymen, s. 2.
9
toplumsal bilimciler ve tarihçiler tarafmdan henüz yeterince degerlendirilmemi§

olan bu üretim artiçlarinm, devlet eliyle sanayileçme stratejisine büyük destek
sagladiQi, ônemli olanaklar yarattiî açiktir.” 4
Türkiye’de tanmsal yapi üzerinde etkili olan ve günümüze kadar gelen toprak
reformu tartiçmasi ise, ilk olarak 1930’lu yillarda baçlamiçtir. Yaklaçik on yil süren
tartiçmalar sirasinda büyük toprak sahipleri Meclis’te ciddi bir muhalefet yapmiçtir.
Orneîn; 1936 yilinda Ismet înônü’nün kirsal kesimdeki toprak dengesizligine
dikkat çekerek, bu konuda düzenlemelere gidilmesi gerektigi yônündeki istemi,
tasannm Meclis’ten geçmesine yetmemi§tir. 1945’te çikanlabilen Çiftçiyi
Topraklandirma Kanunu, ilgili TBMM komisyonunda, büyük toprak sahiplerini
rahatsiz etmeyecek bir çekle sokulmuçtur. 1950 seçimlerinden ônce, s6z konusu
kanun, hiçbir ôzel arazinin kamula§tinlmayacagi hükmünü de içermiçtir. 5 Ancak,
aym yasa çerçevesinde büyük ôlçekte Hazine topragi, topraksiz ve az toprakli
kôylülere daîtilmiçtir.
1.2. 1950’den Sonra Teknolojik Degi§im ve Tanmsal Yapi
1950 sonrasmin en ônemli olayi, ônceki dônemin "tek parti”si Cumhuriyet Halk
Partisi’nin (CHP) genel seçimleri kaybederek, iktidan Demokrat Parti’ye (DP)
birakmasidir. Toprak Kanunu’na karçi çikmasiyla güç kazanan DP, programinda
tanm sektôrünü ônemseyecegi sôzünü vermi§tir.
Ikinci Dünya Savaçi’nda ülkede uygulanan seferberligin yarattigi baskilar

tanmsal alanda gerilemelere neden olmu§, ôzellikle bu dônemde küçük ve orta
4 Çevket Pamuk, Zafer Toprak, s. 13.

5 Yahya Tezel, Cumhuriyet Dônemi Iktisat Tarihi 1923-1950, Ankara: Yurt Yaymlan,
1982,5. 353,357.
10
kôylü, büyük zorluklar çekmiçtir. Çevket Pamuk’a gôre, 1950 seçimlerinde

kôylülerin DP’yi desteklemesinin nedeni, CHP'nin savaç yillannda izledigi
politikaya duyulan tepkidir. 6 (Ayrica, toprak reformu tartiçmalan daha sonra
1960, 1971 ve 1980 dônemlerinde benzer gerekçelerle Türkiye’nin gündemine
getirilmekle birlikte, herhangi bir adim atilmadi.)
DP, bu dônemde Amerika Birleçik Devletleri’nin (ABD) mali ve teknik

yardimlari ile bir “tek sektôrde kalkmma” programi uygulamaya ba§lami§tir. Bu
dônem, tari ma yalmzca teknik açidan, hatta zaman zaman teknigin de bir yana
birakilarak, sektôre duygusal bir açidan bakildigi, insan unsurunun büyük ihmal
gôrdügü bir ba§ibo§luk sürecinin içlemeye baçlamasmi simgelemektedir. Devlet,
ônceleri “Marshall Yardimi” ile saglananlar da dahil olmak üzere bütün kaynaklan
tanmsal üretimin arttinlmasi için seferber etmi§tir. Tanmda makinele§menin 1956
yihna kadar hizla arttiQi gôrülmekte, buna baQIi olarak kredi, yapay gübre ve
ilaçlama gibi teknik nitelikte girdilerin kullamminin da hizla arttigi
gôzlemlenmektedir.
Ancak, asil olarak 1948-1956 dôneminde tarim sektôründeki geliçme, tanmda

makineleçme nedeniyle olmu§, ekim alam hizla artmi§, tanmsal üretim de buna
paralel olarak ço§almi§tir. Iklim koçullannm iyi olmasinin ve Kore Sava§i
nedeniyle ürün fiyatlannm oldukça yükselmesinin de üreticilerin yaranna oldugu
bir gerçektir. 7
1950 sayimina dayamlarak yapilan tahminlere gôre, toprak dagihminin en

adaletsiz oldugu bôlgeler, sirasiyla, Akdeniz, Güneydogu Anadolu ve Ege
6 Çevket Pamuk, “2. Dünya Savait Yillannda Devlet, Tanmsal Yapilar ve Bôlüçüm”,
Türkiye’de Tanmsal Yapilar (1923-2000), der. Çevket Pamuk, Zafer Toprak, Ankara: Yurt
Yaymevi, 1988, s. 91.
7 Murat Çeker, Türkiye’de Tanmsal l§çilerinin Toplumsal Bütünleçmesi, Ankara: Degiçim
Yaymlan, 1986, s. 43.
Il
bôlgeleridir. Akdeniz ve Ege, ticari tarimin en geli§kin oldugu bolgelerken,

Güneydoàu Anadolu bu açidan en geri kalmiç bôlgedir. Akdeniz ve Ege'de büyük
mülkiyet, büyük ôlçekli pazara yônelik üretim anlamma gelirken, Güneydogu’da
azgeli§mi§ tarimsal yapilara ôzgü bir büyük toprak mülkiyet yapisi vardir. Toprak
temerküzünün yüksek oldugu bôlgelerde, içledigi topragm tamamma sahip olan
aile oram, Türkiye ortalamalarina gôre düçüktür. (Tablo 1.1)
Tablo 1.1
Bôlgelere Gôre Tanmsal Mülkiyet
Çiftçi aile oram (%)
Toprak Türkiye Ege Marmara Akdeniz GUneydoQu
grubu
(dekar)
<50 62,1 65,5 51,1 53,2 46,6
50-99 21,8 23,4 31,5 25,4 28,5
100-199 10,3 6,7 13,4 8.9 18,1
200-499 4,2 2,5 3,3 7,6 4,4
500+ 1,5 1,9 0,8 4,9 2,4
Sahi p olunan toprak (%)
<50 18,6 21,6 19,3 9,2 10,9
50-99 20,6 24,2 31,9 12,2 20,4
100-199 19,3 13,0 28,4 8,4 23,1
200-499 16,6 11,5 13,7 15,8 12,8
5OO+ 24,8 29,6 6.8 54,4 32,8
Kaynak: Oya Kôymen, “Cumhuriyet Dôneminde Tanmsal Yapi ve Tanm Politikalan", 75 Yilda
KOylerden Çehirlere, Istanbul: Tarih Vakfi Yayim, 1999, s. 20’den 1950 Tanm Sayimi.
Bu dônemde meralarda hizla azalma meydana geldigi, ekili alanlara ise bir arti§m
oldugu dikkat çekmektedir. ABD’nin yardimi ile çok sayida traktôrün Türkiye’ye
gin$i tanmsal alanda büyük bir degiçimin ba§langici olmuçtur. Ancak, burada bir
terslik sôz konusudur. Kirsal alanm makineleçmesinin, ülkenin genel bir
sanayile§me trendine girmesiyle ilgisi yoktu. Çünkü, traktôrler tamamen di§
yardima ba^h olarak ülkeye girmiçtir.
Makineleçmenin etkili oldugu düz topraklarm bulundugu ovalarda tam bir

hakimiyet çatiçmasi ba§lami§tir. Ovada tutunamayan kôylüler, bu kez orman
arazisini i§gal etmiçlerdir.
12
Tekeli’nin konu hakkindaki gôrüçleri çôyledir: “Tarimda makineleçme orman

içinde ve kenarindaki marjinal topraklar üzerinde yaçayan kôylü nüfusunu
arttirmiçtir. Ovadan atilan kôylü, geri teknolojisi ile bu marjinal kamu topraklarma
si^mmaktadir. Büyük ve orta toprak sahiplerinin yançmasi dolayisiyla, ovadaki
devlet arazisine sahip çikamamaktadir. Sadece 1963 yilma kadar kôylüler
ormanlardan 3337 bin dônüm toprak kazanmiçlardir. Bu miktar 1948’deki ekili
toprak miktarinm %22’sine e§degerdir." 8
Makineleçmenin kirsal alana girmesi, daha once büyük toprak sahiplerinin

arazisini içleyen on binlerce ortakçiyi içinden etmiçtir. Artik içleyecek topragi
olmayan on binlerce kôylü, meralan içgal etmiçtir. Do§al bir geliçmenin sonucu
olamayan makineleçmenin yarattigi ekonomik iyileçme, belirli bir zaman sonra
olumsuz sinyaller vermiçtir.
Tekeli, durumla ilgili olarak §u belirlemede bulunuyor: “1956-63 doneminde

traktôrün giri§inde bir duraklama olmu§, ekilebilir topraklarm sinirma yaklaçilmiçtir.
Genel ekonomik durumda di§ odemeler dengesi sikintilarmin hissedildigi ve
enflasyon baskilannin yüksek olduû bu donemde, tarimsal kredilerde de onernli
duraklama gôrülmüçtür. Bu çartlar altinda, tarimda toprak ikame edici gübre vb.
girdilerin kullamçlari artiç gôsterememiçtir.”9
1950’den sonra tarimsal alanda yaganan geliçmelerden en çok büyük toprak

sahiplerinin yararlandigi, küçük çiftçinin yine eskiden oldugu gibi, yoksulluk içinde
kaldigi yônünde gôrüçler ileri sürülmüçtür. Dogan Avcioglu, Türkiye’nin Düzeni adli
kitabinda bu dônemi ôzetleyen Dünya Bankasi misyonu üyelerinden Wiliam H.
8 §eker, s. 45’ten Ilhan Tekeli, Kirda Dônüçüm Süreci, Ankara: Mimarlar Odasi Yaymlan,
1977, s. 15.
9 Çeker, s. 46’dan Tekeli, s. 16.
13
Nichols’in §u açiklamasina dikkat çekmektedir: 10 “1955’te Türkiye’nin tanmi

makineleçtirme programmdan dogrudan dogruya sadece 25.000-27.000 kadar
çiftçi ailesi faydalanmiçtir ki, bu, %1’den biraz daha yüksek bir nisbeti ifade eder.
Sozü geçen ailelerin yillik ortalama geliri muhtemelen 15.000 dolardan fazla olup,
1952 sonunda bütün çiftçilere dagitilan resmi kredilerin en az %25’ini bu aileler
almiçtir. Yine de traktôrün geliçinde büyük bir kismi karasaban kullanan, sayilan
2.5 milyonu bulan küçük çiftçiler dogrudan dogruya yararlanamami§tir. Türkiye -
ônce endüstride sonra tanmda- vitrin gôsteriç diye diyebilecegim bir ekonomik
kalkmma politikasi takip etmi§, yani geniç halk kitleleri aleyhine ufak bir müstahsil
grubu son derece korumuç, yardim vermiç, §u veya bu çekilde imtiyazlandirmi§
ve bu suretle bunlan vatandaçlardan pek azinin katildigi bir ‘ilerlemenin sembolü
haline getirmiçtir. Oysa ki bir yoksulluk denizi içinde bir imtiyaz adasi, ekonomik
kalkinmanin varligmi pek gôstermez.”
Çaglar Keyder ise, Türkiye’nin tarimsal yapisina hakim gücün büyük toprak
sahipliî degil, küçük meta üreticiligi oldugunu vurgulamaktadir. Keyder, tarimsal
yapinm bu ôzelligi nedeniyle 1950’lerden sonra Türkiye’nin bürokrasi ve yeni
geliçen burjuvazinin çetin mücadelesine sahne oldugunu anlatmaktadir.11
Bu dônemde, Türkiye’nin dort bir yamna giren traktôrler, tarimsal alanda yeni
iliçkilerin dogmasina neden olmuçtur. 1960’lardan sonra Türkiye’de hizh bir toprak
kutuplaçmasi gôrülmüçtür. Bu dônemde orta büyüklükte olan içletmeler ya daha
da küçülmüç, ya da büyük içletmeler yaranna erimiçtir.12
Ancak bu modemleçme eQiiimlerinin Dogu ve Güneydogu'da pek etkili
olmadigi ve bôlgede geleneksel üretimin sürdürüldügü gôze çarpmaktadir. Ismail
10 Dogan Avcioglu, Türkiye’nin Düzeni, Dün-Bugün-Yann, 2’nci baski, Ankara: Bilgi

Yaymevi, 1969, s. 230.
11 Çaglar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Siniflar, 4’üncü bas. Istanbul: lletiçim Yayinlan,
1995.
12 Tülîn Hoçgôr, “Türkiye Tarimmda Üretimin Toplumsal Yapisi Sorunlar ve Çôzüm
Ônerileri”, Ankara, Çogaltilmiç Doktora Tezi, 1979, s. 10.
14
Beçikçi’nin Do§u Anadolu’nun Düzeni adh kitabi, bôlgedeki sosyo-ekonomik

yapilanma ve uygulanan politikalarla ilgili ayrintih bilgi vermektedir.13
Ayrica, 1960’larda sonra ABD ôncülügünde baçlatilan *ye§il devrim’

teknolojisiyle yüksek verimli tohumlardan olaânüstü arti§ ahnacaî belirtilmiçtir.
Bu teknolojinin kullamlmasiyla toprak reforrriu ihtiyacinm ortadan kalkacagi ve
tanmda gelir dagilimi adaletinin gerçekleçecegi savunulmaktaydi. içinde
Türkiye’nin de bulundugu birçok ülkede 1965-75 yillari arasinda bu teknoloji
uygulanmaya çali§ilmi§ ancak, olumlu bir sonuç alinmadigi gibi tanmsal gelir
dagilimi daha da bozulmuçtur.
Sonuç olarak, 1923’ten 1990’lara kadar uzanan süreçte, adeta 10 yilda bir
degiçik kalkmma stratejilerinin benimsenmesine karçilik, 1980’lere kadar tanmsal
politikalarda bir süreklilik gôrülmüçtür. Bütün bu dônemler boyunca toprak reformu
gibi kurumsal düzenlemelere karçi çikan güçlü bir muhalefet var olmuçtur. Tanmm
sorunlannin “modem teknoloji”yle açilabilecegi inanci hep güçlü olmuçtur.
1950'lerde traktôrleçmenin, 1960’larda yogun tarim girdilerinin kullanilmasmin,
beklenen verim siçramasina ya da ihracat patlamasma yol açmamasinm içsel
nedenlerinden biri kurumsal düzenlemelerin yapilmamasi, digeri de, kullamlan yeni
teknolojik girdilerin di§a bagimliliginm getirdigi sorunlardir. Ithal girdilerin
sürekliligi ve Türkiye tanmsal koçullanna uygunlugu saglanamamiç, dolayisiyla,
pahali ithal girdi sübvansiyonlan, enflasyona yol açan etmenlerden biri durumuna
gelmiçtir.
Ôte yandan, destekleme fiyatlan ve alimlannin etkisi, tanmsal gelir dagilimini

daha da bozucu yônde olmuçtur. Kôylerden kentlere büyük bir gôç olmasma
karçilik, günümüzde Türkiye nüfusunun hala ônemli bir kesminin tanmda
13 Ismail Beçikçi, Dogu Anadolu’nun Düzeni, Sosyo-ekonomik ve Etnik Temeiier, Istanbul:

EYaymlan, 1970.
15
çaliçmasi, bu sektôrde kôklü bir yapisal dônüçümün gerçekle§tirilemediginin

gôstergesidir.14
1.3. Tanmsal Destekleme Politikalan
Türkiye’nin tanmsal yapisiyla ilgili degiçimleri daha çok iç dinamikler

perspektifinde degerlendirdikten sonra, bu bôlümde ise, devletin tanmi destekleme
politikasmi terketmesi ve yaratacagi sonuçlar île di§ dinamiklerin rolü üzerinde
durulacaktir.
Cumhuriyetin kuruluçunda Türkiye nüfusunun % 80’ini olu§turan, ülke

ekonomisinin kaynaî olan, 1950'lerde politikacilarin oy deposu olarak gôrülen ve
1970’lere kadar ülkenin büyük kesimini olu§turan kôylü kesiminin 2000’lerdeki
durumu, pek parlak gôrünmemektedir. “Milletin efendisi” ve “ülkenin temel ta§i”
diye sifatlandmlan kôylüye bugün verilen destek, bugün artik “kara delik" olarak
nitelenmektedir.
Kôylünün ve tanmm giderek kararan tablosuna belirgin firçalar, 1980’le birlikte

atilmaya ba§lanmi§tir. 1980 sonrasmda tanm kesimiyle ilgili devlet politikalarmin
IMF ve Dünya Bankasi gibi kurumlannin etkisi altmda kalmasi, Türkiye tarimmi zor
durumda birakmiçtir. Bir yandan tanm ürünlerine verilen ve çoû hallerde
maliyetin altmda olan taban fiyatlan, diger yandan serbest birakilan ve astronomik
düzeylerde artiçlar gôsteren tanmsal girdi fiyatlan, milyonlarca üreticiyi inamlmaz
zorluklarla kar§i kar§iya getirmiçtir. 15
14 Kôymen, s. 30.
15 Zülküf Aydin, "Yapisal Uyum Politikalan ve Kirsal Alanda Beka Stratejilerinin
Ùzellegtirilmesi", Toplum ve Bilim, Sayi 88, Bahar 2001, Sayfa 13.
16
Açagida anlatilan konunun büyük bir bôlümü, “Türkiye’de Tarimsal

Destekleme Politikalan Dünü- Bugünü-GeleceQi" adh çali§madan alinmiçtir.16
“Genel olarak tanmsal destekleme politikalannda amaçlar; tarimsal ürün

fiyatlarmda istikrar ve ürünler arasmda denge oluçturmak, üretici gelirlerinde
karlilik ve adil bir gelir dagihmi saglamak, tanmda yapisal geliçmeler île uygun
içletme yapilanm oluçturmak, tanmsal üreticilerin teknoloji, maliyet ve fiyat
açilanndan dünyanm diger ülkeleri île rekabet edebilir haie gelmelerini saglamak
ve ayrica tüketicilere de uygun fiyattan, istenilen zamanda istenilen yerde ve
miktarda tanmsal ürün sunulmasma katkida bulunmak olarak siralanabilir.”17
Türkiye'nin tanm politikasmda gôrülen degi§imler, büyük ôlçüde di§

dinamiklerin etkisiyle gerçekle§mektedir. ikinci Dünya Savaçi’ndan sonra müttefik
ülkelerin olu§turdugu uluslararasi kurumlar, dünyadaki ticari, parasal ili§kileri
düzenlemek için yeni yapilanmalara gittiler. Bu amaçlann gerçekle§mesi için
Uluslararasi Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankasi kurulmu§tur.
Tayfun Ôzkaya, yeni ekonomi politikasmin Türkiye'ye etkisini çôyle ifade

etmektedir: “Dünyadaki küreselle§me egilimleri Türkiye’yi etkisi altma almi§ ve
tarim sektôrü açismdan da ônem kazanmaya ba§lami§tir. Dünya Ticaret ôrgütü
Ticaret Antla§masi ile, tan ma yônelik olarak uygulanmakta olan destekleme
politikalan Türkiye’de de gôzden geçirilmi§tir. Tanmsal destekleme politikalan
kôklü degi§ikliklere ugramiç ve tanm antlaçmasi çerçevesinde §ekillenmeye
ba§lami§tir.” 18
16 Tayfun Ôzkaya ve digerleri, Türkiye’de Tanmsal Destekleme Politikalan Dünü-Bugünü-

Geleceÿi, Istanbul: TÜSES, 2001.
17 Ôzkaya ve digerleri, s. 10.
17
Her ülkede uygulanan sisteme gore, tarim sektôrüne müdahalelerde

bulunulmasi, Sanayi Devrimi’nden beri süregelen ve 1950’lerden beri daha sik
rastlanan olgulardan biridir. Türkiye gibi tanmin ekonomisinde belirleyici ônem
taçiyan bir ülkede, yapilan müdahalelerin onemi daha da artmaktadir. Uzun yillar
Türkiye’de tarimsal destekleme politikalari, kirsal alanda gelirin artmasina etki
yapmiçtir. Sôz konusu etki, eski si kadar olmasa da devam etmektedir.
Ornegin; kuru tanmin yapildigi bir alanm sulamaya açilmasinm, burada

to.pragi olanlara, hatta tarim iççilerine bile gelir artinci etki yapmasi
beklenmektedir. Oysa ki, bu yatinmlar bazen sulamada oldugu gibi daha çok
topraksiz ailelerin kirdan sürülmelerine bile neden olmaktadir.
Dolayisiyla, bu tür yatirim ve hizmetlerden istenen sonucun alinmadigi

gôrülmektedir. Bu ôrnekten yola çikan birçok uzman, GAP’ta sulama projelerinin
hayata geçmesiyle birlikte aym durumun ya§anacagim dile getirmektedir.
Türkiye’de 1923’lerde tarim sektôrüne yônelik koruma amaçli ba§layan

politikalarm, 1980’li yillarda liberalleçme ve serbest piyasa ekonomisi nedeniyle
desteklenmesinin azaltilmasi hedeflenmi§tir. 199O’li yillarda iktidara gelen
hükümetlehn tarima yonelik destekleme politikalarinda, tanmda istenen yapisal
geliçmeler saglanamadigi, VII. Be§ Yilhk Kalkinma Plam'nda belirtilmiçtir.19
ôzellikle son yilarda Türkiye ekonomisi üzerinde etkili olmaya ba§layan ve

ipleri ellerine geçiren uluslararasi ekonomi kuruluçlan, tanmda yapisal uyum
programlari çerçevesinde tarimsal destekleme araçlarmi tasfiye yoluna gitmigtir.
Burada sadece uluslararasi kurulu§lar rol oynamamakta, sôzü edilen politikalarm
uygulanmasmda en büyük destek ekonomi bürokrasisinden gelmektedir.
19 Devlet Planlama Teçkilati, 1996-2000 VII. Be§ Yilhk Kalkinma Plant, Ankara: 2001, s.
57-58.
18
“Türkiye, iç kaynaklarmin geli§tirilmesine dayah istikrarh bir ekonomik

büyümeyi baçaramadigi ve gerek kamu ekonomisi gerekse genel ekonomide
kaynaklann sektôrel/bôlgesel dagilimmin uzun vadeli
planlamasindan/yônlendirilmesinden esas olarak vazgeçtigi için di§ kaynak
bagimliligindan di§ çoklarin büyüyen etkisinden ve giderek sik tekrarlanan
ekonomik küçülmeden kurtulamamaktadir. Sonuçta, giderek büyüyen halkalar
biçiminde yeniden üretilen mali bagimlilik ili§kileri Türkiye ekonomisinin
uluslararasi finans kuruluçlan olmaksizm yônetilmemesine gôtürmektedir."20
Türkiye’de tarimsal destekleme ve uygulama araçlanni liberal politikalar
do^rultusunda adim adim tasfiye etmek için harekete geçilmiçtir. Bazi kuruluçlar
ôzelleçtirilirken, bazilan da tasfiye veya içlevsizleçtirmeyle baçbaça birakilmiçtir.
Tarimsal desteklemeye, sosyal yônü harcamaya aynlan kaynaklar yük olarak
gôrülmeye baçlanmiçtir.
“Istihdam içindeki payi hala % 40 düzeyinde bulunan tanmm milli gelir içindeki
payi, 1980'deki yüzde 24’lük düzeyinden 1990’larm sonunda % 15 düzeyine
gerilemiç. Türkiye’nin tanmsal ürün ithalati giderek tirmanmaya baçlamiçtir.
Ülkemiz açismdan bu denli ônemli bir sektôrün geleceginin, sadece uluslararasi
finans kuruluçlarinm telkinlerine birakilmasi kaygi vericidir. 2000 yihnda yürürlüge
sokulan istikrar programmin hedefleri arasmda tanmin destekleme araçlann
hemen veya tedricen tasfiye etmeye ve tanm ürünleri ithalatinda koruma oranlarmi
düçürmeye dônük ônemli taahhütler altma girilmiç bulunulmaktadir.” 21
Türkiye’de tarimi destekleme araçlanndan vazgeçilmesini isteyenler, bunlarm

kamu maliyesine yüksek maliyet getirdigini savunmaktadirlar. Bunu, Türkiye’nin

19
ekonomisini zorlayan ônemli nedenlerden biri olarak saymaktadirlar. Oysa,

rakamlar yukandaki savi dogrulayacak nitelikte degildir.
“Türkiye’de tarimsal desteklemenin ulusal gelire (GSMH) oram %1 ile 2

arasmda degiçmektedir. Kamu açiklarinm GSMH’ya oram ise %15’i a§mi§
bulunmaktadir. Kamu borçlanmasmin yarattigi faiz yükünün GSMH’ya oram da
%18 dolaymdadir. Salt bütçe faiz ôdemelirinin milli gelire oram 2000 yilmda yüzde
15’in üzerine çikmiçtir. Buna karçilik 2000 yilmda bütçede tarima ayrilan
destekleme ôdenegi ile Destekleme ve Fiyat istikrar Fonu’nun (DFiF) ôdeneginin
toplami bütçenin yüzde 1.7’sini, GSMH’mn ise yüzde 0.7’ini olu§turmaktadir.” 22
Tarim ürünleri destekleme alimlari bugüne kadar Türkiye tanmina belirli bir
dinamizm getirmi§, ancak bu destek daha çok topraî veya sermayesi olana
yaramiçtir. Gübre tohum girdilere yapilan fiyat desteklerinde de yine aym kesim
yararlanmiçtir. §imdi bu politikamn kaldirilmasma yônelik yapilan giriçimlerin
gerekçesi olarak, küçük üreticiyi koruma gôsterilmektedir. Küçük üreticiyi koruma
gibi gôrünen bu politikamn ônerdigi dogrudan gelir destegi de daha çok tapuya
dayali ôdenebilecek ve kisa bir sûre sonra da kalkabilecektir. Daha da ônemlisi,
zamanla bu ôdemelerin üretim yapma çarti olmadan verilecek olmasi ihtimalinin
yüksekligidir.
Bu politikalar sonucunda, Türkiye hizla tanm ürünleri ithalatma baçlayacak,

üretimden vazgeçme sonucu topraksiz veya az topraklilarm bir kismimn tanm
iççisi olarak istihdam edilmeleri bile zorlaçacaktir.
1950’lerden baçlayip, 1980’lere kadar süren tarimi destekleme politikalan, bu

tarihten itibaren terkedilmeye baçlanmiç, 1990’larm ortalannda ise hizla
liberalleçmeye geçilmesiyle tanm adeta kaderine terkedilmiçtir. Daha once

20
ôzellikle geçimlik üretim yapan ve devlet politikalanyla korunan küçük içletmeler,

hizh bir tasfiye sürecine girmi§tir.
21
II. BÔLGESEL DENGESiZLlKLER VE POLÎTÎKALAR
2.1. Bôlgesel Dengesizlik Kavrami
Toplumlarm tarihi kadar eski olan varsil-yoksul olgusu, günümüzde de büyük

sorun olarak varligmi sürdürmektedir. "Yoksul", "geli§memi§” veya Türkçe’ye
"geliçmekte olan” §eklinde tercüme edilmi§ "azgeli§mi§" sifatlanyla anilan ülkeler île
“geli§mi§", "varsil" ülkeler arasmda sosyal ve ekonomik alanda gôrülen uçurum,
giderek daha sik tartiçilmaktadir.
Günümüzde dünya ekonomisi, yoksul ülkeler île varsil ülkeler arasindaki

geli§mi§lik farkinm daha da açilmasi nedeniyle çikan sorunlara sahne olmaktadir.
Ekonomik ve sosyal kalkmma, çeçitli ülkeler arasmda farkhlik yaratti§i gibi, aym
ülke bütünü içinde de farkh hizlarda gerçekleçmektedir. Bu eçitsizlikler,
“bôlgelerarasi dengesizlik”, “bôlgelerarasi eçitsizlik” ya da "bôlgeler arasi farkhlik”
gibi kavramlarla ifade edilmektedir.
Bôlgelerarasi dengesizlik, uluslararasi ôrgütlerin de dikkatini çekmiç ve çeçitli

ônleme yollari üzerinde durulmu§tur. “Ekonomik ve sosyal kalkmma sorunlarmm
ve planh çabalarm ônem kazanmaya baçladigi 2. Dünya Savaçi’ndan sonra
bôlgelerarasi dengesizlikler bazi bilim adamlarmca ele almmiç; nedenleri,
oluçumlan ve çôzüm yollari üzerinde durulmu§tur. Birle§mi§ Milletler’in (BM)
bôlgelerarasi dengesizliklere çeçitli yaymlarda geni§ yer ayirdigi gôrülmektedir.
Hindistan, Yunanistan, Venezuella, italya, Brezilya ve Ispanya gibi kapitalist
22
ülkelerle; Sovyetler Birligi, Polonya ve diger bazi sosyalist devletler içlerindeki

bôlgesel dengesizlikleri azaltmak için çe§itli ônlemlere ba§vurmu§lardir.” 23
“Bôlgesel dengesizlik” kavrami, bir ülkenin çeçitli bdlgelerinde gôrülen her

türlü e§itsizlik olarak nitelendirilmektedir. Bugün dünyanin hemen hemen bütün
ülkelerinde az veya çok gôrülen bôlgesel dengesizlikler, insanlar arasmda
ekonomik, sosyal e§itsizliklerle firsat eçitsizligine neden olmaktadir.
“Ekonomik firsat e§itsizligi, farkli bôlgelerdeki kiçilerin gerek i§ bulma, gerekse

e§it i§e e§it reel ücret eide etme firsatma sahip olamamalari §eklinde
tammlanabilir. Sosyal firsat eçitsizliâi ise, farkli bôlgelerde yaçayan kimselerin
saQhk hizmetlerinden, egitim hizmetlerinden, sanat faaliyetlerinden aym derecede
yararlanamamalandir. ”24
Ekonomik alanda baçlayan bir geli§me, birçok engellerden dolayi çe§itli

bôlgelerde farkli hizlarla ilerler. Dogal kaynaklarm verdigi olanaklar çeçitli
bôlgelerde farkh olduguna gôre, geH^me hizlannin da farkh olmasi ekonomik
bakimdan rasyoneldir. Bazen büyüme hizlari arasmdaki farklar degiçik sosyolojik
yapilardan; oturmu§ kurumlarm, ki§ilerin davram§ ve zihniyetlerin ba§langiçtan
farkh olmasindan da ileri gelebilir. Her iki durumda da üretimdeki arti§lar,
ekonomik bakimdan bôlgeler arasi mutlak üstünlüklere dayanmaktadir. 25
Ülkenin kalkmma yillannda s|mrh bir kutupla§ma gerekli ise de, a§in
kutupla§ma olgusu daha sonraki yillarda beraberinde bütün ülkeyi zorlayacak
çôzülmesi imkansiz problemler ortaya çikaracaktir.
23 Fehmi Yavuz, Rugen Keleg, Cevat Geray, Çehircilik: Sorunlar, Uygulama ve Politika,
Ankara: S.B.F. Yayinlan, 1978, s. 111.
24 Frank. J.B. Stilwell, Bôlgesel Iktisat Politikasi, Çev. Sevgi Güran, Istanbul: Akbank
Kültür Yayinlan, 1980, s. 11.
25 Kenan Bulutoglu, Bôlge Kalkinmasi ve Devlet Hizmetleri Arzi, Istanbul: I.Ü. Iktisat
Fakültesi Yayinlan, 1980, s. 186.
23
Geliçmemiç bôlgeden geli§mi§ bôlgeye dogru nitelikli i§gücü akim, ayni yônde
sermaye transferlerine neden olacaktir. Çünkü geli§mekte olan bôlgelerdeki
yüksek talep düzeyi yatirimlan teçvik ederken, az geli§mi§ bôlgelerdeki sermaye
arzi da yine geli§mekte olan bôlgedeki taleple kar§i kar§iya gelecektir.
Rugen Keleg, Kentlegme Politikasi adh kitabmda, bir ülkedeki bôlgelerarasi

dengesizliklerin büyüklügünü, geligmig bôlgelerle azgeligmig bôlgeler arasmdaki
olumlu ve olumsuz etkilerin kargihkli güçlerinin belirledigini anlatmaktadir. Geligmig
bôlgelerin güçlü olduû ülkelerde, azgeligmig bôlgeler, genellikle kalkmma
nimetlerinden yararlanma olanagma kavugamamakta, her türlü kaynak gibi insan
gücü de geligmig bôlgelere kaçmaktadir.
Rugen Keleg, bôlgelerarasi dengesizliklerin zaman içindeki geligimi

konusunda üç gôrüg ileri sürmektedir. Birinci gôrüge gôre; bôlgelerarasi
dengesizlik büyüme sürecinin dogal ôzelligidir. Bu dengesizlik büyümeyle birlikte
dügüg trendine girer ve zamanla tümüyle ortadan kalkar. Ülkedeki genel
büyümeden geri kalmig bôlgeler de gerekli paymi alir ve bôylece geligmig bôlgeler
ile geri kalmig bôlgeler arasmdaki ayrim zamanla kendiliginden kapamr. Devletin
müdahalesini gerekli gôrmez.
Ikinci gôrüg müdahaleden yanadir. Kendi bagma birakildigmda dengesizligin

daha da artacagim ve geri kalmig bôlgelerin sürekli geri kalmighga mahkum
olacagmi varsayar.
Üçüncü gôrüg ise; geligmig ülkeler ile geri kalmig ülkeler arasmda bir ayrim
yapar. Dengesizligin az geligmig ülkelerde artacagmi, geligmig ülkelerde ise
azalacagim ileri sürer. 26
26 Rugen Keleg, Kentlegme Politikasi, Ankara: îmge Kitapevi Yayinlan, 1990, s. 208.
24
2.2. Bôlgesel Dengesizlikler ve Nedenleri
Geli§mi§ ya da geli§mekte olan ülkelerdeki bôlgesel dengesizlikler,

niteliklerine gôre üç grupta degerlendirilmektedir: 27
Dogal dengesizlik: Dogal kaynaklardan ve fiziki ko§ullardan ileri gelen

dengesizliklerdir. Kiyi ve liman bôlgeleri, maden yataklarmin bulundugu bôlgeler
geli§menin ônünü açan ônemli faktôrlerdir.
Ekonomik ve fonksiyonel dengesizlik: Bu çe§it dengesizlige sahip bir

ekonomide, aym üretim faktôrleri, farkh pazarlari olan farkli bôlgelerde, farkli
kazançlar eide ederler. Üretim faktôrlerinin e§it olmayan dagilimi, geliçmiç ve geri
kalmi§ bôlgeler arasmdaki farkm temel nedenlerinden birisi olmaktadir.
I§gücünün tarim sektôründen sanayi sektôrüne aktanlmasi halinde,

kazançlarda da farkhliklar ortaya çikabilecegi gibi, çok çe§itli pazarlari olan bir ilde
de mal ve hizmetlere olan talep farkh olacagindan, dolayi kazançlar da degiçiklik
gôsterebilir.
Sosyal ve kültürel dengesizlik: Insanlarm davramçlan ve deger yargilari

arasmdaki farkhliklari kapsayan dengesizlik türüdür. Bu dengesizlik çeçitli
bôlgelerde yaçayan insanlarm faydalandiklari sosyal hizmetlerin miktar ve kaliteleri
arasmdaki farklar çeklinde kendini gôsterir. Bu farklar sosyal dengesizlik içinde
düçünülebilen egitim, kültür ve sa^hk hizmetleri alanmda ortaya çikabilir. Dogal ve
cografi dengesizlikler, insanlarm kontrolünde olmadan insanlardan once de var
27 Bülent Açma, Geli§mi§ Lllkelerin Azgeli§mi§ Bôlgelerini Geli§tirmeyi Amaçlayan

Politikalann Incelenmesi ve GAP ûme§i, Istanbul: I.T.0.1991, s. 16.
25
olduklan halde, digerleri insanlarm ortaya çikt§lan ile ilgili olarak meydana
gelmektedir.
Geliçmekte olan bir bôlgede hangi nedenle olursa olsun bir kez kalkmma
sürecine girilince, olumlu katki yapan içsel ve diçsal ekonominin etkisiyle geliçme
daha da büyüyüp güçlenecektir. Bunun sonucu olarak bblgelerarasi dengesizlik on
plana çikacaktir. Geliçmekte olan bolgeler, durgun bolgeler Cizerinde birtakim
olumsuz etkilerde bulunur. Bu etkiler, üretim faktbrlerinin ikincilerinden birincilere
dogru yer deî§tirmesi §eklinde olacaktir. 28
Geliçmekte olan bôlge -henüz geli§memi§ olan veya azgeli§mi§ olan bblgenin
aktif içgücünü ve elemanlanm ekonomik yonden besleyerek kutuplaçma sürecine
ybnelttigi halde- zamanla aym nüfus hareketi, ybreyi toplumsal ve ekonomik
yonden bunaltici bir baski altma almaya ba§lar. Bundan btürü kutuplaçma uzun
sürede kaynaklarm etkili kullanimmin aksamasm yol açar. 29
Ülkenin kalkmma yillannda smirli bir kutuplaçma gerekli ise de, "a§iri
kutuplaçma" olgusu daha sonraki yillarda ülke için çbzülmesi zor problemlere yol
açacaktir. Geli§memi§ bblgeden geli§mi§ bblgeye dogru nitelikli içgücü akim ve
kaymasi, aym yonde sermaye transferlerine de neden olacaktir. Çünkü geliçmekte
olan bblgelerdeki yüksek talep düzeyi yatirimlan teçvik ederken, azgeli§mi§
bblgedeki sermaye arzi da yine geliçmekte olan bblgedeki talepie kar§i karçiya
gelecektir. Boyle bir durumun devam etmesi halinde geli§mi§ bblgede kurulan
içletmeler büyük bir verimlilik düzeyine ulaçirken, geri kalmi§ bblgedeki ekonomik
faaliyetler ise olumsuz bir seyir gbstererek, düçük bir verimle yok olmaya do^ru
gidecekltir. Geli§mekte olan bblgelerde genellikle sanayi sektbrü agirlik
28 Açma, s. 17
29 Açma, s. 17’den, Osman Okyar, Dogu Kalkinmasi ve Plan lli^kilen, Dogu Anadolu’ya
Kalkmma Semineri, Ankara: T.O.K.B. Yaymi, 1967, s. 4.
26
kazanirken, geri kalmi§ bolgelerde tanm sektôrü varhgini korumaya devam

edecektir.
2.3. Bôlge Kavrami ve Çeçitleri
“Bôlge” için yapilan tammlarda çe§itli faktôrler etkili olmaktadir. Çeçitli cografi
birimlere içaret eden " bôlge” kavrami, bazen bir §ehir, bazen bir mahalle,
çoûnlukla da büyük cografi parçalar için kullamlmaktadir. “Bôlge genellikle
kentten geniç, bir ülkenin tümünden daha küçük mekan parçasidir. Bôlgenin
ôlçegi, bôlgenin amaçlarma gôre degiçir. Bôlge sinirlarmin çizilmesinde, cografi,
ekonomik, toplumsal, yônetimsel ôlçütler ve bazen de bunlardan birden çoû bir
ôlçüt olarak kullamlir.”30
Bôlgenin net bir çekilde tanimlanmasinda karçilaçan güçlüklerin temelinde, bu

kavramin gôreceli yatmaktadir. Çünkü, bôlge tammi konuya, ôlçeQe, zamana ve
tanimm amacma gôre izafi bir durum teçkil etmektedir.
Bôlgeler, genellikle üçfarkli kategoriye ayrilarak degerlendirilmektedir:
Homojen Bôlgeler: Kapsadigi birimlerin ôzellikleri bakimmdan benzerlikler

teçkil eden mekan parçasidir. Bu bôlgelerin homojenligini belirlemede §u tür
kriterler kullamlmaktadir; bitki ôrtüsü, toprak benzerligi, yagiç rejimi, nüfus
yogunlugu ve iskan çekli. Türdeç bôlgeye ôrnek olarak Türkiye'nin Dogu ve
Güneydogu bôlgeleri verilebilir. Çünkü, az geliçmiçlik yônünden birbirine benzeyen
illeri kapsamaktadir.
30
Keleç, s. 209.
27
Kutupla§mi§ Bôlgeler: Bu bôlgeler genellikle bir merkez ve etkisi altmdaki

sahalarm karçihkh ili§kilerinin çizdiî mekanlar olarak tarif edilmektedir. Baçka bir
ifadeyle, égaler arasmda içlevsel ili§kiler bulunmakta ve büyük kent, bôlge merkezi
orta büyüklükte kent, kasaba ve kôy gibi yerleçmeler kademesine sahip olmasidir.
Kutuplaçmiç bôlgeler, organizasyonel bütünlük kavrami ifade eltigi için bôlge
planlamasi için en uygun yaklaçimdir. Kutuplaçma, kentleçmenin hizlandigi sanayi
ve ticaret uygarhgma ôzgü bir olgudur. Bu bôlgeler, aralannda içlevsel bag olan ve
ileri derecede geliçmiç yerleçim birimlerinden olu§an bôlgelerdir. Türkiye’de Istanbul
ve çevresi, Ingiltere’de Manchester havzasi, Kuzey italya, Paris ve çevresi
kutuplaçmiç bôlge ômekleridir.
Planlama Bôlgeleri: Homojen ve kutuplaçmiç bôlgeler daha once belirlenmiç

iliçkilere gôre tayin edilirken, planlama bôlgeleri ise mevcut iliçkileri degiçtirme
amacmi taçimaktadir. Ulusal kalkmma ve bôlge planlari için bu planlama
çeçidinden yararlamlmaktadir. 31
2.4. Bôlge Kalkmma Planlari ve Amaçlari
Geri kalmiç bir bôlgenin kalkmmasi için ilk akla gelen bôlgenin sanayile§mesi
yônündedir. Amaç, bôlgenin sanayileçmesi olunca, bu hedefe nasil vanlacaî
sorunu ortaya çikmaktadir. Bu konuda genellikle iki farkli yôntem izleniyor. Birinci
yôntemde; merkezi hükümetler, genel ekonomik politikalannda geri kalmiç
bôlgelere sanayinin girmesi için bir çaba sarf eder ve faaliyetlerin baçanya
ulaçmasi için teçvik tedbirleri ahr. Ikincisinde ise; geri kalmiçlik sorunu sadece
bôlge düzeyinde ele almir.
31
Kele§, s. 210.
28
Geri kalmiç bôlgelerde sermaye faktôrünün kit, içgücünün bol ve bôlgesel

ithalatm bôlgesel ihracati sürekli olarak a§tigi genellikle gôzlenen bir olgudur.
Durum bôyle olunca, bôlgesel sanayile§me stratejisi, az sermaye-çok emek
kullanan sanayi faaliyetlerine ôncelik verilmesini gerektirecektir. Ara§tirmalar, geri
kalmi§ bôlgelere, emege agirlik veren sanayi kollarmin gôtürülmesinin olumlu
sonuçlar verdigini gôstermektedir. Bu tür sanayi kollari, bôlgenin sosyo-ekonomik
yapisim dogrudan etkiledigi gibi, bôlgede sanayilerin ortaya çikmasma da yol
açmaktadir. Bu uyanlmi§ sanayi dallarmin yaratacagi toplam istihdamm,
sürükleyici sanayinin istihdam hacmi kadar olacagi hesaplanmaktadir. Eger
bôlgeye emek-yogun bir endüstri olarak tekstil sanayi kurulsa, baçlangiçta yararli
olmakla beraber, dinamik bir endüstri olmadigi için uzun sürede istihdam düzeyi
dü§ebilir. Aynca, bôlgenin bir atilim yapmasma olanak vermez. Bu bakimdan
bôlgeye gelecek sanayi dalmin modem teknolojiye gôre kurulmuç, dayamkli
tüketim veya sermaye mallari üreten sanayiler olmalidir. 32
Rugen Keleç, bôlge planlannin amaçlarmi gôzônünde tutup genel bir

kümelendirmeye giderek, dort bôlge plam üzerinde durmaktadir. 33
2.4.1. Geri Kalmig Bôlgeler için Hazirlanan Planlar
Bu planlar, geri kalmig bôlgelerin kalkindinlmasmi amaçlar. Italyanlar Güney

îtalya’nin kalkinmasmi saglamak için bôyle bir plan hazirlamig, bunun
uygulanmasi için, ôzel bir kalkmma otoritesini (Casa del Mezziogiorno)
gôrevlendirmiglerdir. Benzer amaçlarla Hindistan, Pakistan, Venezuella ve
Yunanistan gibi ülkeler de planlar hazirlamigtir. Türkiye’de Dogu Anadolu’yu
32 Bülent Açma, Sanayileçme Perspektifinde Güneydogu Anadolu Bôlgesi ve Güneydogu

Anadolu Projesi, Eskisehir: Anadolu Üniversitesi Yaymlan, 1991, s. 46.
33 Keleg, s. 210,211,212.
29
kalkindirmak için 1949'da hazirlanan plan da bu tür bir bôlge plant niteligi
taçimaktadir.
2.4.2. Anakent Planlan
Çok hizh geliçen kimi büyük kentlerin ve anakent bôlgelerinin büyüme

sorunlarinm çôzümüne, yerle§imin düzenli bir biçimde gerçekleçmesine yônelmiç
bir plan türüdür. Istanbul, New York, Tokyo, Londra ve Moskova için hazirlanmiç
planlar, bu tür planlardir. Bu plantar, admi taçidiklan kentlerin yalmzca belediye
smirlari için degil; onlarla ekonomik, toplumsal ve toprak yônünden baglihk
gôsteren, bütünlük sunan geniç bir bôlgeyi kapsar.
Kimi büyük sanayi kuruluçlarinm belli merkezlerde kurulmasina karar

verilmesi; hizli nüfus artiçi ve onun doguracagi sorunlar bôlgeyi etkileyecegi için,
bu bôlge için bir plan ihtiyaci ortaya çikabilmektedir. Karabük ve Eregli’deki
kuruluçlarm, Zonguldak ve çevresi için, Iskenderun’da kurulmakta olan demir-çelik
sanayiinin Çukurova Bôlgesi için bir plan hazirlamayi gerektirmesi gibi...
2.4.3. Kaynaklan Zengin Bôlgeler için Hazirlanan Planlar
Zengin kaynaklan bulunmakla birlikte bu kaynaklan içletilmemiç bôlgelerin

kalkindmlma için de, bôlge planlan hazirlamr. Büyük nehirlerin sagladigi enerji ve
sulama olanaklanndan yararlamlarak nehir havzasinm geliçmesini saglamaya, ya
da onu çevreleyen az geliçmiç bir bôlgeyi kalkindirmaya yônelmiç planlar, bu tür
planlardir.
30
ABD’de Tennessee, Hindistan’da Damador Vadisi, Türkiye’de de Keban

Baraji için hazirlanan bôlge planlan, bu niteliktedir. Son olarak, Güneydogu
Anadolu Bôlgesi’ndeki sulama ve enerji üretimi olanaklanndan yararlanarak
yôrenin tanmsal geliçmesini saglamaya yônelen GAP da, bu tur planlama
çaliçmalarma ômek gosterilebilir.
2.4.4. Ôzel Bôlgeler için Hazirlanan Planlar
Ôzel Bôlgeler Için Hazirlanan Planlar, ôzel nedenlerle geri kalmiç ya da

geliçtirilmesinde deâiçik nedenlerle sakmca gôrülmüç bôlgelerin kalkinmasim
saglamak üzere hazirlanan planlardir. Kimi ülkeler smirlari üzerindeki bôlgelere,
hava akinlarma hedef olabilecek sanayi yatinmlari yapmaktan, bu bôlgeleri
geliçtirmekten ôzenle kaçmmiçlardir. Iki komçu ülke arasmdaki siyasal
anla§mazliklar nedeniyle sik sik el degiçtirmiç smir bôlgeleri buna ôrnektir.
Almanlar, bu yônde ihmale u§rami§ Dogu sinirlanndaki bôlgeyi, çimdi
geliçtirmeye, bunun için planlar hazirlamaya çaliçmaktadir.
2.5. Dünyada Bôlgesel Kalkmma Planlamalarmdan Ôrnekler
"Günümüzde birçok ülkede, mekana gôre ekonomik faaliyetlerin, dolayisiyla,

refahm dagiliminm farkhliklar gôstermesi yeni bir olgu degildir. Ancak bôlgesel
kalkmma politikasmin ônem kazanmasi, günümüz modem toplumlarmda ortaya
çikmaktadir. Ileri refah düzeyine ulaçmiç toplumlar, ülkelerinin her kô§esindeki
ekonomik ve toplumsal geliçmeye katilma ve refah düzeylerini yükseltme imkam
vermeye çaliçmaktadir. Bôyle bir politika, geri kalmiç bôlgelerin kalkinmasmin
31
hizlandtrilmasi, ülke içindeki toplumsal huzurun süreklilik kazanmasi ve

ekonominin dengeli bir geliçme gôstermesi bakimmdan zorunlu gôrülmektedir.”34
Bôlge plant kavrammin ülkelerin gündemine girmesinde iki farkh neden ve

yaklaçtm on plana çikmiçtir. Birincisi, Ikinci Dünya Savait ndan sonra htzla
büyüyen çehirlerde karçilaçan sorunlar, klasik §ehir planlama anlayi§iyla
çôzülmemi§tir. Bu nedenle daha yen! ve baçka tekniklerle planlama çahçmalarina
ihtiyaç olmuçtur.
ikincisi ise, bütün ülkelerde ônemli sorun haline gelen geri kalmiç bôlgelerin
kalkmdirilmasi ihtiyacindan dogmuçtur. I§te bu neden bir çok ülkede bôlge planlari
hazirlamaya itmiçtir. Sanayileçmeyle birlikte bôlgelerarasi farkhlaçma daha da
artma eîlimine girmi§tir. Geli§memi§ ülkelerde gôrülen farkhlaçma sorununun,
geli§mi§ ülkelere gôre daha fazla oldugu gôrülmektedir. Kalktnma modeli olarak
sanayileçmeyi benimseyen geli§mekte olan ülkeler, belli bir dônemden sonra
sanayileçmenin belli bir bôlgede yogunlaçmastndan dogan sorunlarla kar§t karçiya
gelmektedir. Htzh nüfus arti§i, çehirleçme, gôç, yatirimlarm bôlgelerarasi
dengesizligi, bu ülkelerin kar§ila§tigi sorunlarm baçmda yer almaktadir.
“Bôlgesel kalkmma, sanayileçmenin belli bôlgelerde toplanmasi sonucu ortaya

çikan bu eçitsizligi ortadan kaldirmak amaciyla, geri kalmiç bôlgelerin
sanayileçtiriierek ülke içinde adil bir refah dagiliminin saglanmasidir. Bu temel
amaci gerçekleçtirmek için uygulanan bôlgesel kalkmma politikalan, bôlgeler
arasmdaki eçitsizlikler derecesine gôre degiçmekte olup, temel amaç sanayinin
yaygmlagtinlmasidir." 35
Bôlgelerarasi dengesizlik sadece geliçmekte olan ülkelerde degil, günümüzün
en geli§mi§ ülkelerinde de gôrülen bir olgudur. Birçok ülkede gôrülen bôlgelerarasi
34 Erdinç Tokgôz, Sanayileçmede Bôlgesel Dengesizlikler ve Türkiye, Ankara: Hacettepe

Üniversitesi Yaymlan. 1976, s. 26.
35 Akm llkin, "Bôlgesel Kalkmma", Ekonomi Ansiklopedisi, I.Cilt, Istanbul: Payma§
Yaymlan, 1983, s. 207, 208.
32
dengesizlige müdahaleler yapilmaktadir. Geri kalmi§ bôlgenin sosyal ve ekonomik

geliçmesi için bôlgesel kalkmma planlan uygulanmaktadir. Çimdiye kadar
dünyanin birçok ülkesinde uygulanan bôlgesel kalkmma planlarindan bazi ôrnekler
sunalim:
2.5.1. ABD Tennessee BÔIge Plant
1930’lu yillarda ABD’nin diger bolgelerine gore geli§memi§ bir bôlge olan
Tennessee Bôlgesi’nde oldukça yoksul bir ya§am hakimdi. Bu bôlgede ki§i ba§ma
düçen milli gelir seviyesi az, okuma yazma, vasifli i§gücü orani oldukça düçüktü,
nüfusun yaridan fazlasi kôylerde yaçamaktaydi. Sadece kôylerin % 3’Cine elektrik
verilebiliyordu. Bu bôlgede bava koçullari nedeniyle tarimsal gelir giderek
azalmaktaydi. 1933 yilinda bu bôlgenin geliçtirilmesi için Tennessee Valley
Authority (TVA) kuruldu. Yapilan planlamayla elektrik üretiminin artirilmasi, selin
kontrol altma almmasi, toprak erozyonunun ônlenmesi, tarimdaki verimin
arttirilmasi ve bolgedeki nehrin kontrol altina almarak yararlanilmasi hedef alindi.
Projenin tamamlanmasi için düçünülen 9 yillik zaman zarfmdan planlanan
hedeflerin büyük bir kismi gerçekleçtirildi. Bôlgedeki sosyal ve ekonomik ya§am
tamamen degiçerek, buradan komçu bôlgelere ônemli katkilar verilmeye baçlandi.
36*
36 T.O.B.B., Kalkmma Oncelikli Yôrelerve Bôlgesel Geliçme Için Bir Model, Ankara: 1989,
s. 55,56.
33
2.5.2. italya Mezzogiorno Bôlge Kalkinma Flam
Italya'mn güneyi ile kuzeyi arasindaki geliçmiçlik farki yillar geçtikçe daha
derinle§ti, adeta iki farkli ülke haline geldi. Kuzey ve güney dengesizliîni azaltmak
için 1950 yilinda planlama politikasma gidilerek Cass Per II Mezzogiorno yani
Mezzogiorno sandigi kuruldu. Planla, Italya’mn nüfusunun % 37'sine ve toplam
yüzôlçümünün % 41’ine sahip bôlgenin sosyal ve ekonomik kalkinmasi
hedeflenmekteydi.
Bu planin gerçekleçtirilmesi için üç açamali bir hedef benimsendi. Ilk açamada

agirlik verilen tarim ile altyapinin ôneminin arttirilmasi hedefi, beklenen baçanya
ulaçamadi. Ikinci açamada, yani 1957’den sonra, sanayinin geliçmesine yônelik
politikalara gidildi; ôzel sektôre ônem verilerek belirli merkezlerde kalkinma
kutuplari yaratilmaya baçlandi. Buna karçm, kalkinmanin istenen düzeye
getirilmesinde oldukça büyük güçlükler yaçandi. 1965’ten sonra baçlayan üçüncü
dônem ve uzatilmasiyla günümüze kadar devam eden süreçte ise baçanh
sonuçlar alindi. Devletin buradaki müdahalesi ve teçvik politikasi planm baçarih
olmasmda belirleyici oldu. 37
2.5.3. Fransa’da Bôlgesel Kalkinma
Fransa’nm Kuzey kesimi sanayi devriminden olumlu etkilenerek Güney

kesimine oranla daha da geliçti. Güney ve Bâti Fransa’da küçük içletmeler ve el
sanatlari yayginlaçti. 2. Dünya Savaçi’ndan sonra sanayi yatinmlarinin % 85’i
Kuzey’e ve Dogu’ya yapilirken, Kuzey’de kiçi baçma düçen milli gelir, Güney’e
37
T.O.B.B., s. 57, 58.
34
oranla iki katma çikti. Giderek sosyal ve ekonomik alanda bir tehlike haline gelen
bu farkliligin azaltilmasi için devlet harekete geçti. Provence, A§agi Longuedoc,
Korsika, ve Gaskonya gibi bôlgelerde bôlgesel kalkmma politikalari uygulanmaya
konuldu. Kendi bütçelerinden ayn, Avrupa Toplulugu’ndan alman fonlarla
§ehirle§me, haberleçme, saglik, eîtim gibi konularda yogun bir uyum çaliçmasma
gidildi. Aynca, bolgeye yapilacak yatinmlar için ôzel giriçimcilere kolayliklar
saglandi, çiftliklere yeni düzenleme getirildi.38
2.5.4. ingiltere’de Bôlgesel Kalkmma
Bütün dünyayi etkileyen 1929 ekonomik bunahmi, îngiltere’deki az geli§mi§

bôlgelerin daha de gerilemesine neden oldu. îçsizligin büyük sorun haline geldigi
bu bôlgelerde, bôlgesel kalkmma politikalari uygulanmaya baçlandi. 1960 yilma
kadar devam eden bu politikanm yetersiz kalmasi üzerine yeni bir yasayla
azgeliçmiç yôreler yasasi benimsendi. Bu uygulamayla da istenen sonucun elde
edilememesi üzerine, turn olanaklarm belirli merkezlere yoneltilmesiyle kalkmma
kutuplari oluçturma çabasma giriçildi. Bôylece, hükümetin olanaklanyla belirli
merkezler yaratildi. Bu kutuplar çeçitli teçvik politikalanyla cazip haie getirildi.
2.5.5. Japonya’da Bôlgesel Kalkmma
Japonya’da 1950’lerden itibaren yaçanan hizh sanayileçmenin belirli

merkezlerde toplanmasi, baçta çevre sorunu olmak üzere beraberinde birçok
sorun getirdi. Sanayileçen bôlgelerde yogun bir nüfus birikimi olurken, bu geliçmiç
38
T.O.B.B., s. 59, 60
35
bôlgelere gôç veren diêr azgeli§mi§ bôlgeler giderek tenhalaçti ve dinamik

nüfusunu kaybetti. Bôlgeler arasinda süren bu dengesiz gidiçata 1960’larda
müdahale edildi. Hükümet ulusal, bôlgesel ve ait bôlgesel kalkmma programlan
devreye sokarak, geri kalmiç bôlgelere sanayinin gôtürülmesi yollanni açti. Bu
amaçla 1962'de tüm ülkeyi kapsayan ve bôlgesel alanlarda çali§ma alanlari
yaratmak suretiyle gôçü azaltmayi, bu arada yeni sanayi kentleri kurmayi ôngôren
ulusal kalkmma projesi ve bununla ilgili bir yasa çikartildi.
Bu yasayi 1969, 1971 ve 1972 yillannda çikanlan, sanayileri geri kalmiç

bôlgelere yaymayi ôngôren kanunlar izlemi§tir. 1970’li yillarda büyük kentlerin
nüfus artiç hizinm yavaçladigi, buna kar§m 200-300 bin nüfuslu orta büyüklükteki
kentlerin nüfuslarmda hizh artiçlar oldugu gôrülmüçtür. Ancak, nüfus artiçinm
olumsuz sonuçlarinm gôrülmesine ragmen, etkin bir bôlgesel kalkmma
politikasinm uygulanmasi kaçmilmaz olarak gôrülmektedir. 39
2.6. Türkiye'de Bôlgesel Kalkmma Planlamalanndan Ôrnekler
Dünyanm birçok ülkesinde oldugu gibi, Türkiye’de de kalkmma ve planlama,

degiçmekte olan üretim iliçkileri ve bununla degiçmeye ba§layan toplumsal yapiya
koçut olarak giderek bir ihtiyaç haline gelmiçtir. Cumhuriyetle birlikte kalkmma için
bazi arayiçlar içine girilmi§tir. Ekonomik yapida yapilan degiçiklikle tarim, ülke
ekonomisinde ba§at sektôr olmaktan çikartilmiç, sanayi ve hizmet sektôrüne
agirlik verilmiçtir. Bu dônemde Türkiye, sanayile$meyi çartlarm uygun oldugu
bôlgelerden ba§latmi§tir. Cografi ôzellikler baçta olmak üzere dogal kaynaklar,
insan unsuru gibi etkenler bôlgelerin farkh geliçme gôstermesine
39 Açma, s. 74’ten Nazif Kuyucuklu, Üretim Güçleri ve Üretim Dagih§i, Istanbul: I.Ü Iktisat
Fakültesi Yaymi, 1977, s. 138,139.
36
kaynaklik etmiçtir. Dengeli bir kalkinmamn baçarilmamasi üzerine, bazi bôlgelerin

geliçmesi için birtakim ekonomik ve sosyal tedbirlere baçvurulmuçtur.
Afet Inan, Türkiye’de 1. Be§ Yilhk Sanayi Plam çerçevesinde yapilan

yatirimlardan Dogu ve Guneydogu Anadolu’nun mahrum kaldigini anlatmaktadir:
"1933-1938 yillan arasmda uygulanan Birinci Be§ Yillik Sanayi Planmda, sanayi
itici sektôr olarak ele almmiç, aym zamanda sanayinin, yurt sathma
yaygmlaçtinlmasi ilke olarak benimsenmiçtir. Bununla birlikte bu planda
sanayilerin Istanbul ve Izmir diginda kaydirilmasi da programlanmiçtir. Ama sonuç
itibariyle Dogu ve Guneydogu Anadolu bolgeleri bundan nasiplerini
alamamiçlardir.”40
llhan Tekeli ise, bolge planlama kavramimn ülkeler tarafindan nasil

benimsendigini §ôyle aktarmaktadir: “ikinci Dünya Savaçi’ndan sonra, akarsulann
kontrolü ve kullaniçi konusunda ônemli yatmmlar yapilmasma ragmen, bolge
planlama kavrami dünyadaki birçok ôrnegine benzer çekilde §ehir planlama
yoluyla girdi. 1945’ten sonra hizlanan çehirleçme hareketlerinin zorladigi yeni imar
kanununun hazirlanmasi sirasmda bolge planlama tartiçmalarmm da ortaya
çiktigmi gôrüyoruz. Türkiye’de ekonomik planlama kavramimn yayilmasi ve prestij
kazanmasi , bolge planlama anlayiçinm da geliçmesini sagladi, fiziki düzenleme
anlayiçmdaki bolge planlamadan, kalkmma tipi bôlge planlamaya geçildi.” 41
Kalkmma ve sanayileçmenin tarn anlamiyla gerçekle§tirilmesi, Türkiye’deki

bütün kaynaklarm rasyonel bir §ekilde degerlendirilmesine baghdir. Bunun için
1962’den bu yana uygulanan kalkmma planlarmda ekonomik büyüme ve kalkmma
temel hedef olarak alinmiçtir. Ayrica, bôlgelerarasi dengesizligin ortadan
40 Afet Inan, Devletçilik llkesi ve Türkiye Cumhuriyetïnin Birinci Sanayi Plant, Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yaymi, 1972, s. 13.
41 llhan Tekeli, Planlama Üzerine, Istanbul: ÎTÜ Mimarlik Fakültesi Yaymlan, 1972, s.
128.
37
kaldirilmasi planh donemin en onemli hedefi olmasma ragmen, bu

ba§arilamami§tir. Burada, Türkiye’de planh dônemde gerçekleçtirilen bôlge
planlama projelerinin bir ôzetini verelim: 42
2.6.1. Marmara Bôlgesi Projesi
Marmara Bôlgesi Projesi, Türkiye’de ilk hazirlanan bôlge plani ôzelligini

ta§imaktadir. Bu planlama, daha sonra yapilacak diger bôlge planlarina da
ôncülük etmi§tir. Planlama daha çok bir “anakent planlama" ürünüdür. Plan
istanbul’un büyümesinin kaçimlmaz oldugu ve ôzendirilmesi gerektiQi noktasmda
yola çikmiçtir. “Geliçmenin yavaçlatilmasi, ulke kalkinmasmi yavaçlatabilir” diye
düçünülmüçtür.
“Marmara bôlgesi, Istanbul’un etrafini çevreleyen 9 ilden gelecek çekilde

tammlandi ve sonraki çali§malarla, Bati Marmara yani Trakya (Edirne, Kirklareli,
Tekirdag), Güney-Bati Marmara (Çanakkale, Bahkesir), Dogu Marmara (Istanbul,
Kocaeli, Adapazan, Bursa) alt bôlgelerine aynlarak, ôncelikle Dogu Marmara alt
bôlgesinin planlamasma baçlandi." 43
Hazirlanan planda, bôlgenin ülke içindeki ônemi ve fonksiyonlan tanimlanarak

bu faaliyetlerin geliçmeleri tahmin edilmeye çah§ilmi§, bu tahminlerle demografik
verilere gore altyapi ihtiyaçlari ve gerekli toplam yatinm miktarlan hesaplanmiç, bu
gôrüçlere dayamlarak bôlge için yerleçme alternatifleri ortaya konulmuçtur. 1964
yihnda tamamlanan proje, çok yônlülügüne ragmen, fiziksel bir planlama denemesi
ortaya çikarmaktan ileri bir noktaya gidememiçtir.
42 Kele§, s. 252,256.
43 Tekeli, s. 139.
38
2.6.2. Zonguldak Bôlgesi Projesi
Proje, Eregli ilçesinde kurulacak ikinci demir-çelik sanayiinin yaratacaî

sorunlan bôlge açismdan etüt etmek amaciyla hazirlanmiçtir. Proje, nüfus artiçi
ve kalkmma hizi arasinda bir baglanti kurmayi, bôlgedeki altyapiyi geliçtirmeyi,
gelir farklilaçmasmt azaltmayi, kentleçmeyi ve tarim di§i i§ olanaklarint
ôzendirmeyi ve kamu kesimi ile ozel kesim yatirimlan arasinda denge saglamayi
amaçlami§tir. Bu amaçlari gerçekleçtirmek için bôlgenin, bahkçihk, madeni e§ya
sanayi, kunduracihk, mobilyacihk, çimento ve yapi gereçleri gibi kollardaki
etkinliklerin geliçtirilmesi ôngôrülmüçtür.
1963-64 yillarmda sürdürülen Zonguldak Bôlge Planlama çahçmalarinin

yapilmasi için ôzel bir ôrgüt kurulmuç degildir. Proje, Baymdirlik ve iskan Bakanligi
elemanlannca zaman zaman yapilan ziyaretlerle yürütülmüçtür.
Türkiye’nin ilk çok yônlü bôlgesel plant ôzelligi taçiyan bu proje, 4 açamalt olarak
hazirlanmiçtir. Birinci açamada, once üretken sektôrlerin yapisi üzerinde, daha
sonra da altyapi ve hizmet sektôrleri üzerinde durularak, bu ikisi arasmdaki iliçkiler
ara§tinlmi§tir. Ikinci açamada, sektôr çaliçmalarini takiben ulusal düzeydeki karar
organlarmin bôlge üzerindeki etkileri araçtirilmiçtir. Üçüncü açamada, bôlgenin
ekonomik, demografik ve fiziksel yapisi belirlenerek, bôlgesel düzeyde iliçkilerin
kurulmasma çahçilmiçtir. Nihayet, dôrdüncü açamada ise, makro ekonomik
tahminlerle, bôlgesel düzeyde tanimlanan yapmin iliçkilendirilmesine çaliçilmiçtir.
Bu plan yürürlüge konmamiçtir. Buna ragmen, daha sonra yaptlan fiziki plan
çaliçmalartnda, temel kaynak olarak kullamlmiçtir. 44
44 Zeynel Dinler, Bôlgesel Iktisat, Bursa: Uludag Üniversitesi Yayinlan, 1986, s. 174.
39
2.6.3. Antalya Bôlgesi Projesi
1960-65 yillari arasmda hazirlanan Antalya Bôlgesi Projesi’nin amaci,

Antalya, Isparta ve Burdur illerini içine alan bôlgede ekonomik ve toplumsal
yônden dengeli bir geliçmeye temel olacak, "yatirim ôncesi" araçtirmalari yapmak,
hem de yerli personal in planlama yôntemleri konusunda yetiçtirilmesini saglamak
üzere bir pilot proje hizmeti gôrmekti. Proje DPT’nin yônetiminde, BM Teçkilati
Kalkinma Fonu’nda ve Dunya Tarim ve Gida ôrgütü’nde (FAO) saglanan akçal
yardimlarla yürütülmüçtür.
Hazirlanan bôlgesel kalkinma plamyla, bôlgenin ekonomik yapisma iliçkin

ôzellikleri tammlamak, hizla geliçmeyi durduran engelleri saptamak, mevcut
kaynaklarm daha verimli kullanilmasma olanak hazirlamak ve bunlan
gerçekleçtirirken de kalkinma plamyla tutarhligi saglamak amaçlan
gerçekleçtirmek istenmesine ragmen, bu proje yeterince uygulama alam
bulamamiçtir. 45
2.6.4. Çukurova Bôlgesi Projesi
Proje, turn dogal ôzelliklerinden kaynaklanan üstünlüê ragmen bu bôlgedeki

tanmsal potansiyelin tam kullamlmadigi, mevcut tarimsal üretime dayanan daha
yoûn ticah ve endüstriyel faaliyetin geli§tirilmesinin mümkün oldugu noktadan
hareketle hazirlanmiçtir. Bolge Adana, Içel ve Hatay illerini kapsamaktadir.
Iskenderun demir ve çelik kurulu§lan, bôlgenin ekonomik ve toplumsal geH^me
açisindan ônemini bir kat daha arttirmi§tir. Projenin personeli DPT tarafmdan
45
Dinler, s. 174
40
atanmi§. Baymdirhk ve Iskan Bakanligi da DPT’ye destek vermiçtir. Çaliçmalar

sonucunda bôlgenin kaynak envanteri yapilmiç ve ayrmtili bir toprak kullanma
plant hazirlanmiçtir. Planda, belirli yatirim projeleri Ile ilgili ôneriler yoktur. Gübre,
paketleme ve zeytinyagi gibi kimi projeter hazirlanmiç ve gerçekleçtirilmiç
olmasma ve halkla yerel kuruluçlarda bôlge planlamasi çahçmalarma ilgi
uyandinlmiç bulunmasina kar§m DPT, sonradan, bu projeyi yillik uygulama
programlarmdan çikartmi§tir.
Projenin hazirlanmasmda once hedefler belirlenmiç, makro modeller

kurulmuç, sektôrel hedeflerin tammi ve proje analizleri yapilmiç, bir senteze
gidilerek çok yônlü programa ulaçilmiçtir.
Merkezi plan içinde bôlge planinin yerinin, ne oldugunun belirlenmemiç olmasi

ve dolayistyla merkezi plan ile bôlgesel plan arasmda herhangi bir koordinasyon
saglanamamasi, yatirimlarin turn bôlgelere daîltmt konusunda bir çaliçmanin
nasil olacagi konusunda belirsizlik, adi geçen projenin uygulanmasim olanaksiz
kilmiçtir.
2.6.5. Keban Projesi
Keban Baraji’nm yapimmin ortaya çikardigi sorunlar ve yarattigi olanaklar

Elazig, Malatya, Bingôl ve Tunceli’de oluçan alt bôlgenin ve ôzellikle Elazig-Keban
kesiminin gelecegine bakmayi zorunlu kilmiçtir. Barajm saglayacagi elektrik
enerjisi, bôlgenin bir bütün olarak planlamasi için firsat yaratmiçtir. Ancak, baraj
nedeniyle ortaya çikan acil sorunlar, turn bôlgenin kalkmmasi için yapilmasi gerekli
çabalarm arka planda kalmasma neden olmuçtur. Buna ragmen, bôlgenin ulusal
ekonomiyle bütünleçmesi için uzun vadeli alternatifler çôzümler arayan makro
41
model denemeleri de yapilmi§tir. Bu yôndeki çali§malar 1968 yihnda tamamlanmi§

ama, uygulama alanma hiçbir çekilde sokulamami§tir. Proje, uygulamada kôyleri
baraj sulan altinda kalan kôylülerin yeniden yerle§tirilmesinden ve ônerilen altyapi
projelerinin onaylamasindan daha ônemli bir sonuç vermemi§tir.
Türkiye’de bôlgesel dengesizligin en çok kendini gôsterdigi bôlge Güneydogu

Anadolu Bôlgesi’dir. Bu bôlgede Türkiye’nin en büyük bôlgesel kalkmma projesi
olarak devreye giren Güneydogu Anadolu Projesi (GAP) daha sonraki
konulanmizda detayli bir §ekilde içlenecektir.
2.7. Bôlgesel Kalkmma Politikalannin Degerlendirilmesi
Bôlge planlamasi alanmdaki çali§malar, Devlet Planlama Teçkilati (DPT)

kurulmadan once Imar ve Iskan Bakanhgi tarafindan ba§latilmi§tir. DPT’nin
kurulu§uyla birlikte bu çaliçmalar artik iki kurum tarafmdan yürütülmeye
ba§lanmi§tir. 1963 yilmdan itibaren hazirlanan be§ yilhk plan dônemlerinde,
bôlgesel kalkmmaya yôn verilmiçtir. I. Be§ Yillik Kalkmma Plam Dônemi (1963
1967) ile IL Be§ Yilhk Kalkmma Plant Dônemi’nde (1968-1972) kalkmma
planlarmda bôlgesel planlama yer almi§tir.
Bu dônemde bôlge planlamasi konusunda ônemli geliçmeler olmu§, yeni

kavramlar kullantlmaya ba§lanmi§tir. Bunlarm baçmda “kentleçme” kavramt
gelmektedir. "1970 ve 71 ytlt uygulama programlarmda Doû Anadolu’nun kamu
yatirimlarmdan giderek artan oranda pay aldtgma dikkat çekmiçtir. Ancak 12 mart
197Tden sonra az çok degiçik bir teknisyen kadrosu ile çaltçan DPT, 1972 yilt
uygulama programmda 'bôlgesel geliçme’ ya da 'bôlge planlamasi’ diye bir bôlüm
42
yer vermemiçtir. Bu konular 'yurt düzeyinde dengeli geliçme' ve 'kalkmmada

ôncelikli yôreler’ kesimlerinde ele almmiçtir."46
III. Be§ Yilhk Kalkinma Plan Dônemi’nde (1973-1977) bôlgesel planlama

gôrü§ü tamamen terkedilmiçtir. Bunun yerine Kalkmmada Ôncelikli Yôreler’in
(KÔY) geliçtirilmesine yer vermiçtir. Bu dônemde ulusal kalkinma gerekçesiyle
adeta geri kalmi§ bôlgeler kaderleriyle ba§ba§a birakilmiçtir.
IV. Be§ Yillik Plan Dônemi’nde (1978-1983) ise bôlgeler arasi geliçmiçlik farki
azaltilmadigi için geçmi§ dônemler ele§tirilmi§ ancak, 3. Be§ Yilhk Kalkinma Plam
Dônemi’nde getirilen Kalkmmada ôncelikli Yôreler gôrüçü benimsenmiçtir. Bu
dônemde Dogu ve Güneydogu Anadolu bôlgeleri için gôsterilen olumlu yaklaçimlar
bir sonuç vermemiçtir.
V. Be§ Yillik Plan Dônemi’nde (1985-1989) tekrar belge planlamasi

benimsenmiç ve aym zamanda Kalkmmada ôncelikli Yôre uygulamasmm
devammi da gidilmiçtir. Planda “iktisadi açidan geliçmekte clan bôlgelerle belirli
sektôrler açismdan potansiyel gôsteren bôlgelerde, geliçmenin hizlandmlmasi,
kaynaklarm etkili kullanimmm saglanmasi” oldugu belirtmiçtir. Planda, Dogu ve
Güneydogu bôlgeleri baçta olmak üzere, bôlgeler arasmdaki geliçmiçlik
ayrimlarmm zaman içinde azaltilarak giderilmesinin temel amaç oldugu ifade
edilmiçtir.
VI. Be§ Yillik Kalkinma Plam Dônemi’ne kadar bôlgede “yatirim indirimi”,
"kaynak kullanimi destekleme primi” gibi yatinmciligi ôzendiren destek unsurlari
çaliçtmlirken, ôzellikle 199O’li yillarda, içletme dônemi faaliyetlerini destekleyen,
"enerji destegi” ve “arazi destegi" gibi teçvik unsurlarma da yer verilmiçtir. Bu
46
Kele§, s. 261.
43
nedenle geleneksel teçvik sistemi, geri kaldigi varsayilan bolgelerde, beklenen

sosyo-ekonomik dônüçümü saglayamami§tir.
VII. Be§ Yillik Kalkmma Flam Dônemi’nde (1996-2000) “Bôlgesel Dengelerin

Saglanmasi” amacma yônelik olarak, bôlgesel geli§me olgusu, bagimsiz bir ba§hk
altmda ele almmiçtir. Bu dônemde, “bôlgeler arasmda dengesizliklerin sürmesi
sorunu devam etmektedir" §eklindeki degerlendirme, DPT'ye aittir.
Türkiye’de 1963’ten bu yana uygulanan planlama geleneînin pek ba§arili

oldugu sôylenemez. Gerek makro hedeflere ula§ilmasmda, gerekse bôlgesel
farkliliklann giderilmesinde baçansiz olunmu§tur. Küçük i§letmelerin kan yitirmesi
pahasma, büyük ekonomiyi daha da büyütecek stratejiler izlenmiçtir. Bundan
dolayi merkezi yônetim, hala bôlgesel sorunlari etkin bir programla degiçtirmeye
niyetli gôrünmemektedir.
Bu dônemde “Bôlgesel Geligme" kavrammdan hep kaygi duyulmuçtur. GAP

programlarinm devreye girdiî dôneme kadar, Bôlge sôzcüQü farkh nitelikteki alan
tanimlanni çagriçtiracaî kaygisiyla planlama dagarcigina alinmami§tir.
Be§ yillik plan dônemlerinde bôlgesel kalkmmaya yônelik olumlu bir politika
uygulanamamiçtir. Bu dônemde bôlgelerarasi dengesizlik daha da artmi§tir.
Kalkmma planlannda, bôlgesel dengesizliklerle ilgili politikalarm ba§an

derecesini ortaya koyabilmek amaciyla, DPT’nin Kentle§me-Yerle§tirme Sektôr
Raporu’nda yer alan bir tespiti aktarahm:
“Ekonomik yatirimlarda kuruluç yeri alternatifleri geli§tirme ve bu amaçla bilgi

toplama amacina yônelik planlama çahçmalan, I. Plan dôneminin sonuna dogru
terkedilmi§tir. II. Be§ Yillik Plandan itibaren, kentle§menin 'rasyonalize edilmesine’
44
yônelik destekleyici ve büyük kent sorunlarmi çôzmeyi amaçlayan politikalar

geli§tirilmi§ ise de, bu çahçmalar çok yava§ ilerlemektedir. Geliçme gizilgücü olan
kentlerin altyapi ve hizmet yatinmlariyla desteklenerek geliçme kutuplari
yaratilmasi politikalari, diger planlama ve yatirim kademeleri île baglantilari
kurulamadigmdan yalmz baçlarina baçarih olamamiçtir. Vergi indirim ve
bagiçiklari yoluyla ôzel kesimin üretken yatirimlarmin geri kalmiç yôrelere
yôneltilmesi, zaman içinde geri kalmi§ yôrelerle ilgili olmaktan çikarak genel olarak
sanayinin ôzendirilmesi niteligi kazanmiç; sonuçta ôzel kesim yatirimlan, yine
geli§mi§ yoreleri seçmiçtir. Nüfusun ve sanayinin, ôrgütlü içleyim bôlgeleri kurarak
dengeli olarak dagitilmasi yôntemi ise, cografi dagilimlan ve gerçekleçme
dereceleri yônünden, yetersiz kalmiçtir. III. Plandan itibaren gerice yôrelerin ôzel
ve küçük çaptaki üretim projeleriyle desteklenmesine KÔYD’nce çali§ilmi§sa da,
bunlar da yetersiz kalmiçtir.”
Ayrica, VI. Be§ Yilhk Kalkmma Plani ôncesindeki uygulamalari degerlendiren

bir ba§ka DPT yayminda §unlar belirtilmektedir:
“1985 yilmda kiçi ba§ma düçen GSYlH açisindan on alti bôlgenin on ikisi
Türkiye ortalamasmin altmda kalmakta, ortalamanin üstünde ise Istanbul, Bursa,
Eskisehir ve Izmir bôlgeleri bulunmaktadir. Veriler, bôlgelerarasi geliçmiçlik
düzeylerindeki farkliliklarm devam ettigini gôstermektedir. Dogal kaynaklardan
yeterli ôlçüde yararlanilamamasi, yerleçmelerin potansiyellerine gôre ihtisasla§mi§
faaliyet kollannin geliçtirilememesi, imalat sanayinin belli bôlgelerde yiîlmasi gibi
çeçitli faktôrler, bu farkhliklarin oluçmasmda etkili olmuçtur.” 47
47 DPT, VI. Be§ Yillik Kalkinma Plani Oncesinde Geliçmeler, Ankara: DPT, s. 427, 428.
45
2.8. Bôlgesel Dengesizlik ve Güneydogu Anadolu Bôlgesi
Güneydogu Anadolu Bôlgesi bir çok nedenden dolayi, sürekli Türkiye’nin

ônemli bir bôlgesi olmuçtur. Geri kalmiçlik ôzelliklerini taçiyan Güneydogu ve
Dogu Anadolu bôlgelerinin, Türkiye’nin kronikle§en ônemli bir sorunu haline
gelmesinde, diger konularda oldugu gibi, konumuz açismdan da geçmiçten gelen
nedenleri mevcuttur. Bu bôlgelerin nüfus yapisma bakildigmda, diger bôlgelerden
farkh bir yapiya sahip oldugu dikkat çekmektedir. Bu iki bôlge sosyo-ekonomik bir
farkhlaçmayi temsil ettiî gibi, sosyo-kültürel bir farklihgi, yan féodal bir yapiya
sahip daha çok Kürt nüfusa dayali bir alam kapsamaktadir. Bu bôlümde
Güneydogu ile birlikte Dogu Anadolu Bôlgesi’ne de atifta bulunmamiz, geri
kalmiçlik sorunu açisindan iki bôlgenin benzer durumlan yaçamasidir.
Tarihsel ve sosyolojik açidan Türkiye’nin diger bôlgelerinde farkh bir tarihi

geçmiçi olan bu bôlgelerin ôzellikleri dikkate alinmamasi, dolayisiyla, bôlgeye
iliçkin yapilan planlamalardan yeterli sonuç alinmamasi günümüzde de süren bir
sorundur.
Cumhuriyetle birlikte bôlgenin geri kalmiçligmi günümüze kadar getiren féodal

yapi, bazi gerekçelerle iktidarlar tarafmdan sürekli korunmuçtur. Martin van
Bruinessen, açiret ve tarikatlarm bôlgede etkili olmasmda devletin oynadigi rolün
küçüksenmeyecek bir ôneme sahip oldugunu belirtmektedir. Bruinessen, Kürt
açiretlerinin çevredeki devletler tarafindan yaratildigmi savunmaktadir.48
Aynca, féodal yapi ile birlikte bôlgenin ekonomisi üzerinde etkili olan diger
faktôr, devlet tarafmdan uygulanan sosyal ve ekonomik politikalardir. Rifat Dag,
48 Martin Van Bruinessen, Aga, §eyh ve Devlet, çev. Remziye Arslan, Ankara: Ôzge
Yaymevi, 1992, s. 155, 238.
46
1800’lerden Günümüze Dogu Ekonomisi adli kitabinda, bu çarpikhga dikkat

çekerek, §imdiye kadar uygulanan politikalarin geleneksel baki§ açisindan
kaynaklandigini, bundan dogan uygulamalarin sonuç vermedigini ve
vermeyecegini ifade etmektedir: 49
"Tarihsel süreç, ôncel olarak sosyo-kültürel farkhhktan el alan Kürt

meselesinin, son Osmanh dôneminden günümüze ônemli darbogazlardan
geçtigini, yerel kaynaklari da derinden sarsan bir dizi olaganüstü yônetsel kararlari
da gündeme getirdigini, sonucunda, sosyo-kültürel farkliligi da derinleçtirecek,
ônemli kilacak, sosyo-ekonomik farkhhga firsat verildigini gôsteren, kuwetli
varsayimlara sahiptir.”
Bôlgenin gen kalmiçliginm nedenleri arasmda yer alan ônemli faktôrleri

kisaca açikladiktan sonra, bôlgede bugün ya§anan sorunlara da deginelim.
Bôlgede Mala kapali ve geçimlik- üretim biçiminin hakim olmasi, sanayinin
geliçmemesi, iklim çartlarinin agir olmasi, yillarca bôlgede yaçanan çatiçmalarm
onanlmasi zor yaralar açmasi ve diger bôlgelerle aradaki geH^me farkmin yüksek
boyutlara ulaçmasi, sorunun çôzümünü zorlaçtirmaktadir. Bôlgenin, birçok
nedenden dolayi kapitalizmle tam§masi geç olmuçtur. Devlet, kurulu§unun ilk
yillarmda bôlgeyi “tercih” etmemiçtir. Bunda, bôlgenin ba§ta altyapismdan kaynakh
nedenlerle birlikte bu yillarda yapilan bazi Kürt isyanlan da etkili olmuçtur.
Kapitalist geliçmenin ivme kazanmasiyla birlikte bôlge, 1960’h yillardan sonra

kalkmma planlan çerçevesinde yatinmlarla tam§mi§tir. Geli§me düzeyi cihz olsa
da kapitalizme geçi§ süreci yaçanmaya ba§lanmi§, ancak bu giri§imler daha çok
devlet eliyle yapilmi§tir. Devletin bu dônemde azgeli§mi§ bôlgelere verdiî
teçvikler ve sübvansiyonlar bôlgede yeterli yatinmlarin yapilmasma yetmemi§tir.
49 Rifat Dag, 1800’lerden Günümüze Dogu Ekonomisi, Ankara: DTSO Yaymlan, 1995, s.
4.
47
Yatinmlarin askiya almdigi, sübvansiyonlarm azaltildigi 1980’den sonra bôlge

ônemli bir çekilde etkilenmi§tir. I§sizli§in had safhayi ulaçmasi, tarim ve
hayvancihgin gerilemesi, siyasal baskilann artmasi bôlgeyi tarn bir darbogaza
sokmuçtur. 1980’den sonra GAP ile ilgili geli§meler bôlge için olumlu bir hava
yaratmi§sa da, bu dônemde baçlayan çatiçmalar bôlgenin ekonomisinin tamamen
çôkmesine neden olmuçtur. Çatiçmalarla birlikte mevcut sermaye ve insan gücü
büyük oranda bôlgeyi terk etmiçtir. Bôlge illeri, anilan dônemde Türkiye’nin en geri
illeri arasmda yer almi§tir.
Birçok faktôrün etkili oldugu kalkmmada en ônemli unsur, yeralti-yerüstü

kaynaklar ve insan olgusudur. GüneydoQu Anadolu Bôlgesi’nin potansiyeline iliçkin
verilerde ortaya çikan dogal kaynaklarm zenginligi gelecege iliçkin umut
vermektedir. Ancak bôlge üzerinde etkili olan iç ve di§ dinamiklerin dogru bir
§ekilde degerlendirilmemesinden dolayi, bôlgedeki mevcut olumsuz ortamin uzun
sûre varligim sürdürmesi uzak bir ihtimal degildir. Bôlgeye yillardir kalkmma
politikalan içinde yôn verilmeye çahçilmasina ragmen, büyük bir geliçme
gôsterilmemiçtir. Ôzellikle bôlge ekonomisinde hakim olan tarim sektôründe henüz
istenilen degi§im yaratilmamiçtir.
“Bugünün geli§mi§ ülkelerindeki tarihsel sürece bakildiginda, sanayileçmenin

ilk evrelerinde, sanayinin tanmdan finanse edildigini gôrmek mümkündür. Oyleyse
bugünkü azgeli§mi§ ülkelerde veya bôlgelerde sanayileçme hareketine giriçmeden
ônce tarim kesiminin geliçmesine ônem vermek zorundadir.”50
Tarima dayali sosyo-ekonomik yapiya sahip bôlgenin sulama ve enerji

projelerini oluruna birakmakla kalkmmada istenilen sonucun almmasi mümkün
degildir. Kalkinmanm en ônemli unsuru olan sanayileçme hareketi, bôlgede
50 Açma, s. 164.
48
yalmzca ekonomik açidan degil, toplumsal, kültürel ve siyasi açidan da ciddi bir
degiçimi yaratabilecek potansiyele sahiptir.
“Kültürlerin ve medeniyetlerin korunmasi dahil, diger faktôrler yanmda ônemli

boyutlan ile ekonomik düzeyle ilgili oldugundan, sanayi sürecine giremeyen .
tarimsal ürün ve hammadde arzcisi durumunda kalan bolgeler bu degerlerini dahi
koruyamaz duruma düçmüçlerdir.”51
Sonuç itibariyle, tüm alanlarda bir gerilige sahip olan bôlgenin bundan
kurtulmasimn tek yolu; dogal ve insan kaynaklarmin rasyonel bir çekilde
degerlendirilmesi, kalkmma ve sanayileçmenin gerçekleçtirilmesidir. .
2.9. insani Geli§me indeksine Gôre Güneydogu Anadolu Bôlgesi
Birleçmiç Milletler Kalkmma Programi’nm (UNDP) 1998 Insani Geliçme

Raporu, insani geli§menin, insanlann seçme süreçlerinin arttirildiQi bir süreç
olduûnu anlatmaktadir. like olarak, bu seçeneklerin “sonsuz ve zaman içinde
degiçmiç olabilecegi” çeklinde ifade edilmektedir. Ancak, geliçmenin her
a§amasmda tüm insanlar için geçerli olan üç esas seçenek getirilmektedir: Saglikli
ve uzun ômür, bilgi edinmek ve makul bir yaçam standard! için gerekli kaynaklara
eriçebilmek. UNDP, geliçmenin artik “ne kadar büyüme”yle degil, “ne tip bir
büyüme”yle gerçekleçtigini dikkate almaktadir. Yani, gerçek geliçme, insani için
merkezine koymakla gerçekleçtirilen geliçmedir.52
51 Izzettin Ônder, “GAP’in Ekonomik ve Sosyal Etkileri”, §anhurfa ve GAP Sempozyumu,

Istanbul: 1988, s. 100.
52 BM Kalkmma Programi, Insani Geli§me Raporu 1998 Türkiye, Ankara: TESEV Yayini,
1998, s. 19.
49
Ba§ka bir ifadeyle, insani geli§me endeksi üç gôstergeye dayanmaktadir:

Dogumdan ya§am beklentisi olarak ôlçülen ômür, yetiçkinlerin okur-yazar oramyla
ôlçülen eQitime ula§ma düzeyi ve ki§i ba§ma dü§en GSYH ile ôlçülen yaçam
standartlan.
Birle§mi§ Milletler Kalkinma Programi (UNDP) tarafindan uygulanan

programlara ragmen, geçmiçte dünyanm büyük bir kismmda etkili olan
yoksullugun, günümüzde de bir çok ülkede hala etkili oldugu bilinmektedir.
“Yoksulluk insan haklarmin zalimce esirgenmesidir. Bôyle bir yaklaçimdan

ôtürü, bu yüzyilm son yansinda insani yoksunluklarm dile getirilmesinde ônemli
mesafeler alinmasina ragmen, bugün dünyada bir milyann üzerinde insan, a§in
yoksul, barmaksiz, aç ve içsiz, cahil ve sürekli hastalik içindedir. 1.5 milyann
üzerinde insanm saQIikli içme suyuna ve sihhi tesisata eriçimi yoktur. Hatta 500
milyonu a§km çocugun ilkokul eQitimi olanaQi yoktur. Bu devasa ôlçüdeki
siradiçihk yalmz geliçme degil, fakat insan haklan ve siyasi güvenlik konusunda
ciddi sorunlara neden olmaktadir.” 53
Birleçmiç Milletler Kalkmma Programi (UNDP) tarafindan 1990 yilmdan beri

yaymlanan insani geliçme indeksleri, hem Türkiye’nin dünyadaki yeri, hem de
Türkiye’deki bôlge ve illerin geli§me seviyelerini gôstermektedir. Her çeyden ônce
bôlge illerinin genel durumu sürekli bir gerileme içindedir. Diyarbakir ôrneginde
gôrüldügü gibi, 1973 yilmda Diyarbakir geliçmiçlik açismdan 26’mci sirada iken
1985’te 49’uncu siraya, 1996 yilmda ise 62’nci si raya inmiçtir. Insani Geliçme
Indeksi’ne bakildigmda GAP’taki illerin hiçbiri yüksek düzeyde insani geliçme
tablosu içinde yoktur. Illerin büyük bir kismi orta düzey insani geliçmenin en
altmda yer alirken, §irnak, Düçük Düzey Insani Geliçme tablosunun en altmda,
53 BM Kalkmma Programi, Insani Geliçme Raporu 1998 Türkiye, s. 22, 23.

50
yani 78’inci sirada yer almaktadir. Incelenen 78 ilden 20’si yuksek, 52’si orta ve
6’si dd§dk ddzeyde insani geliçme ddzeyindedir. 54
Verilen degerlere gôre, il ddzeyinde Bursa birinci sirada yer alirken, Bursa'yi
Kocaeli, Istanbul ve Izmir izlemektedir.
Yoksullugu insani geli§me gôstergeleri ile tanimladigimizda, Turkiye’nin

kalkmmasinda ciddi bôlgesel dengesizlikler bulundugu ortaya çikmaktadir. Bu
kalkinma dengesizlikleri ise, dlkenin bazi bôlgelerinde yaçayan yoksullugun
yansimasidir. 1998 yili Insani Geliçme Raporu’nun Devlet Istatistik Enstitdsu’ndn
(DlE) verilerine dayanarak edindigi bulgulara gore, Marmara ve Ege Bôlgeleri’nde
yoksulluk oram sadece % 1.4 iken, bu oran Dogu ve Guneydogu Anadolu
Bôlgeleri’nde % 30’a çikmaktadir. Bu oranlar, Tdrkiye’de yoksulluk tablosunun,
turn dlkenin yoksulla§masmdan kaynaklanmadigmi, bôlgesel kalkmma
dengesizliklerinden dolayi ortaya çiktigmi gôstermektedir. 55
54 BM Kalkinma Programi, insani Geli§me Raporu 1998 Tdrkiye, s. 30.

55 Paul Van Hanswijk De Jonge, Yoksullugu Onleme Stratejileri, Sivil Toplum Kurulu§lan
Diyaloÿu, der. TESEV, Istanbul: TESEV, UNDP, 1998, s. 16.
51
III. BIR BÔLGESEL KALKINMA PLANI: GÜNEYDOGU ANADOLU PROJESi
3.1. GAP'm Doû§u
Verimli Hilal veya Yukari Mezopotamya olarak adlandinlan GAP bolgesi,

insanlik tarihinde medehiyetin be§igi olarak bilinmektedir. Tüm ça^larda
Mezopotamya dogal kaynak potansiyeliyle, diger halklarm cazibe merkezi olmuçtur.
Arkeolog ve tarihçi Gordon Childe Mezopotamya uygarliginm Finike ve eski Yunan
geliçmesini besledigini, oradan da iliman Avrupa- Roma’ya taçidigini, giderek
Atlantik ticareti dogurdugunu ifade etmektedir. 56 Latince’de “iki nehrin arasi”
anlamina gelen Mezopotamya, Firat-Dicle nehirlerinin arasmi kapsayip, Basra’da
son bulmaktadir.
Araçtirmamizm konusu sadece Yukari Mezopotamya kismini, yani Güneydogu

Anadolu Bôlgesi’ni oluçturmaktadir. Firat ve Dicle, tarihte birçok uygarligm
kuruldugu Güneydogu topraklarmin, her zaman ya§am kaynagi olmuçtur.
Türkiye’nin iki ônemli akarsuyu olan Firat ve Dicle nehirleri, GAP bôlgesinden
geçmektedir. Dogu Anadolu Bôlgesi’nden kaynaklanan bu iki nehir, sularim Basra
Kôrfezi’ne bo§altmaktadir. Güneydogu Anadolu Bolgesi, az yagi§ alan bir bôlgedir.
Bu nedenle bôlgenin çok zengin kaynaklarindan olan Firat ve Dicle sulannm,
sulama ve enerji üretimi amaciyla degerlendirilmesi ve bu arada düzensiz aki§i olan
bu iki nehrin sulannm dizginlenmesi dü§ünülmü§tür. Bu iki nehrin sulannm
degerlendirilmesi düçüncesiyle çahçmalar ba§latilmi§ ve 1950-60 yillan arasmda
Firat ve Dicle üzerinde sondaj çali§malarma agirlik verilmiçtir.
56 Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, Çev. A. Çener, M. Tunçay, Ankara: Odak Yayinevi,
1974, s. 108.
52
Yeni ihtiyaçlarm ortaya çikmasi üzerine 1954 yilmda Devlet Su Içleri Genel
Müdürlüâü (DSi) kurulmu§tur. Bôylece, Türkiye’de havza çahçmalari fikri olu§mu§
ve Türkiye 26 havzaya aynlarak, DSl Genel Müdürlü§ü’nce Etüd ve Planlama
çahçmalarina ba§lanmi§tir. Havza, denizlerde ya da gôllerde son bulan akarsulann
geçtikleri vadileri kapsayan bir alam tanimlamaktadir. 1961 yilmda Diyarbakir’da
kurulan Firat Planlama Amirligi’nde yapilan çaliçmalar sonucunda, 1964 yilmda
Firat Havzasi’nm sulama ve enerji potansiyelini belirleyen bir rapor hazirlanmiçtir.
Dicte havzasi için de aym paralelde çali§malar yapilmiçtir. Bôylece Açagi Firat
Havzasi ve Dicle Havzasi’ndan ne §ekilde faydalamlacagi açikhk kazanmi§ ve 1980
yilmda bu iki havza projesinin “Güneydogu Anadolu Projesi” §eklinde adlandmlmasi
benimsenmi§tir. Bôlgenin zengin toprak ve su kaynaklanndan yararlanmak
amaciyla once kendi içinde bir enerji ve sulama projesi olarak baçlayan GAP, 1989
yilmda tamamlanan “GAP Master Plam” çahçmasi ile Entegre Bôlgesel Kalkmma
Projesi’ne dônü§türülmüçtür.
3.2. Entegre Proje Yaklaçimi ve GAP Master Plam
Sadece fiziki yatinmlardan ibaret olmayan GAP, aym zamanda egitim, saghk,
tanm, sanayi, ulaçim, iletiçim ve pazarlama gibi sektôrleri de kapsamaktadir.
GAP'm entegre ôzelligi, çok yônlü bir kalkmma projesi anlamma gelmektedir.
Bôlgede çok geniç alanlarm sulamaya açilmasiyla baçlayacak olan büyük degiçim
sosyal ve ekonomik sektôrleri etkileyecektir.
Ilk açamada bôlge ekonomisinin sanayi, ticaret, ulaçtirma gibi tanm di§i
sektôrlerinin tarimsal üretimdeki artiçtan dogrudan etkilenmesiyle baçlayacak olan
de§i§im, ikinci açamada tanm di§i sektôrlerin birbirinden etkilenmeleriyle de birçok
boyut kazanacaktir. Tanmda sulamayla baçlayip, sanayi ve giderek hizmetlere
53
yayilacak olan bu zincirleme reaksiyon bir yandan çok degiçik konularda geni§
yatinm ve geliçme olanaklart yaratirken, diger yandan da sosyal ve fiziki altyapida
ônemli ihtiyaçlar doguracaktir.
Yatinmlarda etkinliîn ve sosyo-ekonomik kalkmmanin saglanmast birbirlerini

tamamlayici nitelikteki yatinmlarin zaman ve mekan itibariyle koordineli bir çekilde
ele alinmasin gerektirmektedir. Bu amaçla hazirlanan GAP Master Plant Nisan
1989 ytltnda tamamlanmiçtir. 57
Bôlge kalkinmastnin çerçevesini çizen GAP Master Plant’nda, ozellikle su
ve toprak kaynaklartnin geliçtirilmesini mali ve teknik kapasiteler de dikkat almarak
bir takvime baglanmiçtir. Bu deîgimin ekonomik ve sosyal sektôrlerde uyaracagt
geliçmeyi, yaratacagi istihdami, bunun getireceî nüfus büyüklügü ile bu nüfusun
kent ve ktr itibariyle muhtemel da^tlimini saptami§, estime bagh hizmetleriyle
konut ve kentsel altyapi ihtiyaçlarmi makro düzeyde belirlemi? ve yillara gôre
finans ihtiyacim ortaya koymuçtur.
3.3. 1989 GAP Master Flam ve Hedefler
GAP Master Plant’nin temel senaryosu, bôlgenin tanma dayalt bir ihracat
merkezi haline getirilmesidir. GAP, 75 bin km2’lik geni§ alana sahip bôlgede,
altyapi, tanmsal yapt, ulaçtirma, sanayi, egitim, saglik ve benzeri turn kesimlerin bir
bütün olarak ve birbirleriyle baglantili bir biçimde geliçtirilmesi amactndadir.
57 GAP Bôlge Kalkinma Idaresi Baçkanligi, GAP 2000 Faaliyet Raporu, Ankara: 2001, s.
25.
54
GAP bôlgesinde sektôrler arasi baglanti ve etkileçimi ortaya koymak için

hazirlanan GAP Master Plani’nm hareket planmda ana hedëf maddeler halinde
§ôyle siralanmi§tir:
- Bôlgenin ekonomik hayatina ivme kazandiracak ve geliri yükseltecek

yatirimlarm mümkün olabilecek azami ôlçüde arttinlmasi,
- Bôlgede yetersiz olan ve ihtiyaçlara cevap veremeyen saglik ve egitim

hizmetlerinin dike ortalamasina getirilmesi,
- Bôlgede dogacak istihdam olanaklarinm artirilarak, rasyonel bir çekilde

dagihminm saglanmasi,
- Bôlgeye nitelikli personel çekebilmek ve daha sa^likh bir ekolojik dengenin
sürekli kilmabilecegi bir kentsel çevre yaratabilmek için, altyapmin iyileçtirilmesiyle
bôlge kentlerinin uygar ôlçülerde yaçanabilirliînin arttinlmasi,
- Kirsal kesimdeki eksik altyapmin tamamlanmasi,
- Ulaçim aginm yeniden düzenlenmesi,
- Bôlgede mevcut olan ve kurulmasi muhtemel sanayinin altyapi ihtiyacinm

giderilmesi.
GAP Master Plam'nda plan dônemi baçlangici olarak kabul edilen 1985 yilmda
GAP’ta kiçi baçma Gayrisafi Bôlgesel Hasila’nm (GSBH) Türkiye kiçi baçma düçen
Gayrisafi Yurtiçi Hasila’nm (GSYÎH) % 47’si düzeyinde olduû tahmin edilmiçtir.
GAP Kalkmma Idaresi’nin verdigi Faaliyet Raporu’nda, GSBH’nin yilda % 7.7
oranmda artmasi tahmin edilmektedir. Ayrica, aym raporda bôlgenin ekonomik
yapismdaki degiçimle tarimm paymm ônemli katma deger artiçma ragmen %
55
49’dan % 25’e gerileyecegi, sanayinin %16’dan %24’e, hizmetlerin %37’den %

47’ye yükselecegi belirtilmektedir.
Proje tamamlandigmda yilda toplam 50 milyar m3’ten fazla su akitan Firat ve

Dicle nehirleri üzerindeki tesislerle, Türkiye toplam su potansiyelinin % 28’inin
kontrol altma almmasi, Çukurova’nin 4.5 kati olan1.7 milyon ha’nin üzerinde
arazinin sulanmasi ve 7460 megevatin üzerinde bir kurulu kapasiteyle yilda 27
milyar kilovatsaatlik hidroelektrik enerji üretilmesi hedeflenmektedir.
Planlanan toplam sulama alam, Türkiye’de ekonomik olarak sulanabilir toplam

alanm (8.5 milyon ha.) % 20’sine ve toplam yillik elektrik üretimi, Türkiye’de
ekonomik olarak gerçekle§tirilebilir hidroelektrik enerjisi potansiyelinin (118 milyar
kwh) % 22’sine e§degerdir.
Türkiye’nin bôlgesel kalkinmaya yônelik en büyük yatinmi olan GAP’m sulama

projeleri tamamlandigmda, Türkiye’de çimdiye kadar devlet eliyle gerçekleçtirilen
sulama alanma e§it bir alanm daha sulu tarima açilmasi ôngôrülmektedir.
Bôylece, GAP’m meydana getirecegi yüksek tarim ve sanayi potansiyelinin,
bolgede ekonomik hasilayi 4.5 misli arttirmasi, nüfusu 9-10 milyona ulaçacak
bolge halkmin yaklaçik 3.8 milyonuna i§ imkani saglamasi hedeflenmektedir.
Master Plani çaliçmalan çerçevesinde 1985 yilmdaki mevcut üretime gore

2005 yilmda bugdayda % 87, arpada % 47, pamukta % 198, domateste % 432
mercimekte % 52, sebzede % 102 oranmda üretim arti§i ôngôrülmüçtür. Sulama
ôncesinde bolgede üretilmeyen soya, yerfistigi, ayçiçegi ve fasulye gibi sulamanm
getirdigi ikincil ürünler, yagh tohumlar ve yem bitkileri olarak tarima dayah
sanayinin geli§mesinin bazmi oluçturacaktir. 58
58 GAP Bolge Kalkmma Idaresi Baçkanhgi, s. 25, 26.

56
Tüm fiziki ve altyapi projelerinin tamamlanmasiyla bôlgenin bir cazibe merkezi

haline gelmesi hedeflenmektedir. Güneydoû Anadolu Projesi sait fiziki boyutuyla
degil, altyapi, ula§tirma, sanayi, istihdam, saglik vb. yatirimlari içine alan bir projeler
bütünüdür. Tüm Türkiye’yi etkileyebilecek bu Entegre Bôlgesel Kalkmma Projesi’nin
bôlgede etkili olabilecegi ve etkileyecegi alanlari §ôyle siralayabiliriz:
- Nüfus ve gôç hareketleri

- Tarim ve sanayi üretimi
- Ileti§im ve ulaçim
- Sosyal ve altyapi hizmetleri
- Ula§im ve altyapi planlamasi
- Tarimsal planlama hareketleri
- Imar hareketleri.
Bôlge, zengin dogal kaynaklara sahip olmasma ragmen, yoksulluk ve geri

kalmi§likla amlmaktadir. Kaynaklarm rasyonel bir §ekilde degerlendirilmemesi geri
kalmi§liga zemin hazirlamaktadir. “Güneydogu Anadolu Bôlgesi, kaynak ve nüfus
dengesi açismdan oldukça büyük bir kalkmma potansiyeline sahip olmasma kar§m;
bôlge sosyal-kültürel, kentsel ve ekonomik düzeylerde ülke geli§mesinin gerisinde
kalmi§tir. Bôlgenin nüfus ve kaynak potansiyelinin degerlendirilmesi için entegre bir
proje olarak degerlendirilen 'Güneydogu Anadolu Projesi’ uygulamasi; bôlgedeki
ekonomik verimliligin artmasi, kentlerin mekansal boyutta yeniden ele almmasi
veya mevcutlarm yeniden islah edilmesi ve altyapi hizmetlerinin degi§mesi
açismdan büyük ônem taçimaktadir.” 59
GAP üzerine yapilan ara§tirma ve çali§malar, projeyi bôlgesel kalkmma süreci

içinde anlamli bir haie getirecektir. Dünyada çimdiye kadar uygulanan bu tür
59 Bülent Açma, Sanayileçme Perspektifinde Güneydogu Anadolu Bôlgesi ve Güneydogu

Anadolu Projesi, Eskisehir: Anadolu Üniversitesi Yayinlan, 1991, s. 111
57
bôlgesel kalkinma projeleri ekonomik oldugu kadar; sosyal, kültürel ve politik

unsurlari da içermektedir. Bôlgesel kalkinma süreci; yapisal degiçme, sanayile§me,
kentleçme ve bunlarla ilgili bir çok olguyu da kapsamaktadir. Inça edilmekte olan
baraj ve hidroelektrik santralleri, bôlgenin geliçmesine büyük katki saglayacaktir.
GAP bôlgesindeki toprak ve su kaynaklannm geli§tirilmesi sonucu bôlgede kentsel
mekanlarla sosyo-ekonomik yapmin yeniden düzenlenmesi bir zorunluluk olarak
ortaya çikacaktir. GAP’in geliçim süreciyle birlikte yapilmasi gereken düzenlemeler;
GAP bôlgesinde nüfus degiçimlerini de ortaya çikaracaktir. Proje, bôlgedeki
ekonomik ve sosyal yapinm büyük oranda degiçimini saglayarak, beraberinde
birçok sektôrün geliçmesini de gündeme getirecektir.
Rugen Keleg, GAP'm ônemi konusunda gunlari ifade etmektedir: “Türkiye'de
1980’li yillar, GüneydoQu Anadolu Projesi için bir dônüm noktasi tegkil etmektedir.
Dicte ve Firat nehirleri üzerinde yapimi ôngôrülen ve yapilmakta olan barajlar,
hidroelektrik santralleri ve sulama tesisleri ülkemizin en büyük entegre projesi olup
dünyada uygulanmig büyük projeter arasinda yer almaktadir." 60
3.4. GAP Bôlge Kalkinma idaresi
Güneydogu Anadolu Projesi, ilk yillarda DPT bünyesinde yürütülüyordu. Ancak

bôlgede yapilacak uygulamalarm çok kapsamh olmasi nedeniyle bôlgesel
kalkinmanm hizlandirilmasmi sa^lamak amaciyla 1989 yilmda GAP Bôlge
Kalkinma Idaresi Tegkilati kuruldu. Merkezi Ankara’da bulunan GAP Bôlge
Kalkinma Idaresi’ne, GAP kapsamma giren yôrelerin kalkindinlmasi, yatinmlarin
gerçeklegtirilmesi için plan, altyapi, izin belgesi, sanayi, maden, tarim, enerji,
ulagtirma ve ôteki hizmetleri yapmak veya yaptirmak için sorumluluk verilmigtir. 61
60 Keleg, s. 268.
61 Resmi Gazete, 6 Kasim 1989, sayi 20334.
58
GAP Bôlge Kalkmma Idaresi, GAP Yüksek Kurulu ile GAP Bôlge Kalkmma
idaresi Baçkanligi olmak üzere iki birimden oluçmaktadir. GAP Idaresi, merkezi
Ankara’da olan Merkez Teçkilati ile merkezi Çanhurfa’da olan Bôlge Teçkilati olmak
üzere iki gruptan oluçmaktadir. GAP Yüksek Kurulu, teçkilatm en yüksek karar
orgam olup, her türlü plan, proje ve programlari inceleyerek karara baglamaktadir.
GAP Yüksek Kurulu, Baçbakan veya gôrevlendirecegi bir devlet bakaninm
ba§kanligmda, GAP’tan sorumlu Devlet Bakam ile Baymdirlik ve Iskan
Bakanli$i’ndan oluçmaktadir. (§ekil 3.1.)
GAP Idaresi’nin merkezinin bulundugu Ankara’da 300 ki§i çahçmaktadir.
§anliurfa’da bulunan Bôlge Müdürlü^ü’yle beraber çaliçan sayisi 400’ü bulmaktadir.
Çckil 3.1.
GAP Bôlge Kalkmma Idaresi Te§kilati’nm Yapisi
GAP
BÔLGE KALKINMA IDARESI TEÇKiLATI
GAP YUKSEK GAP BÔLGE KALKINMA
KURULU IDARESI BAÇKANLIGI
MERKEZ TA§RA
BA§BAKAN (Ankara) (Urfa)
DEVLET BAKANI (GAP)
DEVLET BAKANI (DPT)

KOORDINASYON
BAYINDIRLIK VE
Iskan bakani KURULU

59
3.5. Altyapi Projeleri
Firat ve Dicle nehirlerinin açagi kesimleri ile bunlar arasmda yer alan ovalan
kapsayan GAP, yaklaçik 75.000 km2’lik bir alanda uygulamyor. Sulama ve enerji
amaçli olarak 7’si Firat, 6’si Dicle havzasmda olmak üzere 13 projeden oluçuyor.
Bu projeter içindeki barajlarm bir kismi sulamaya, bir kismi yalmz enerji üretimine
yônelikken, bir kismi da hem sulama hem de enerji üretimini kapsiyor. Proje
kapsaminda 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ve 1.7 milyon hektarm sulanmasini
saglayacak sulama kanallannin in§asi ôngôrülmektedir. 62 Proje tamamlandiginda;
yilda 50 milyar m3’ten fazla su akitan Firat ve Dicle üzerindeki tesislerle Türkiye
toplam su potansiyelinin % 28’ini kontrol altma alacaktir.
GAP kapsaminda yer alan projelerin bitirilmesi konusunda farkli takvimler

verilmektedir. Birçok uzman, altyapi projelerinin çok uzun zaman alaca^mi ve
ôngôrülen tarihte bitirilemeyeceîni dile getiriyor. GAP’m temel stratejisi içinde yer
alan hedeflerden birisi de, projelerin tamamlanmasmdan sonra elde edilecek enerji
ve ürünlerin ihraç edilmesidir.
Bu projelerden Firat üzerinde yer alan barajlardan Karakaya enerji, Atatürk

sulama ve enerji, Birecik ve Karkami§ ise yalnizca enerjiye yônelik barajlardir.
Dicle üzerinde yer alan Kralkizi, Dicle, Batman ve Silvan barajlan hem sulama,
hem de enerjiye; Ihsu, Cizre barajlan ise enerjiye yônelik projelerdir. Kayser ve
Garzan barajlan ise henüz planlama açamasindadir. GAP kapsamindaki 13 alt
proje ve projelere bagli ünitelerin kapasitelerini biraz daha yakmdan taniyahm.
62 Ekler bôlümü, ek 1 Tabloda GAP’ta Toprak ve Su Kaynaklarim Geliçtirme Projelerinin

Gerçekle§me Durumu verilmektedir.
60
3.6. Firat Havzasi Projeleri
Bu havza üzerinde 7 ana proje bulunmaktadir. Firat havzasmda yer alan

projeter tamamlandiginda yilda toplam 20 milyar 149 milyon kw/h enerji üretilecek
ve 1.126.643 hektar arazi sulanacaktir.
3.6.1 Karakaya Projesi
Firat havzasmin yukari kismmda yer alan Karakaya Baraji’nin yapimina, 1976
yilmda baçlanmiçtir. Içletmesi tamamlanan proje, baraj ve hiroelektrik santralinden
(HES) olu§maktadir. Her biri 300 megavat olan 6 üniteden oluçan Karakaya HES’in
toplam kurulu gücü 1.800 megavat olup, yillik enerji Ciretim kapasitesi, 7 milyar 354
milyon kilovatsaattir. Barajm su depolama hacmi 9,6 milyar m3’tCir. Barajda Haziran
1986'da su tutulmaya ba§lanmi§tir. Santralin ilk ünitesi Mart 1987, son unites! de
Kasim 1988 de devreye girmi§tir.
3.6.2. A§agi Firat Projesi
Atatürk Baraji ve HES: Atatürk Baraji ve HES, A§agi Firat Projesi’nin temel bir
ünitesidir. Baraj enerji üretimi, sulama ve içme suyu temini olmak üzere çok
amaçlidir. Içletmede olan Atatürk Baraji ve HES çimdiye kadar Türkiye’de yapilan
en büyük barajdir. Atatürk Baraji’nin depoladigi 48,7milyar m3 ile 843 bin hektar
arazi sulanacaktir. Bu alan GAP projesi ile sulanacak arazinin % 50’si kadardir. 8
üniteden olu§an hidroelektrik santralinden ise yilda 8,9 milyar kilovat elektrik enerjisi
üretilecek.
$anhurfa Tünelleri: Tüneller Atatürk Baraji gôlünde oluçacak suyu, Çanliurfa

ve Mardin s|mr|an içinde yer alan ovalara ula§tiracak sistemin 30 km'sini
61
oluçturmaktadir. Tüneller dünyanm en uzun tünellerinde olup, saniyede 382 m3 su

aktarma kapasitesine sahiptir. Iki üniteden oluçan her tünelin çapi 7.62 metre,
uzunlugu ise 26,4 kilometredir.
§anhurfa-Harran Ovasi Sulamasi: Çanhurfa Tüneli sulamasi olarak tanimlanan
iki ait üniteden biridir. Çanliurfa'mn güneyinde ba§ta Harran Ovasi olmak üzere
Suriye smiri boyunca uzanan bazi ovalari kapsamaktadir. Sulama alam toplam
141.535 hektar olup, 43.041 hektarlik Çanhurfa ve 98.494 hektarhk Harran
sulamasi ait sistemlerinden oluçmaktadir.
Mardin-Ceylanpinar Sulamasi: §anhurfa Tüneli ikinci ait ünitesi olup toplam

sulama alam, 335 bin hektardir. Bu ünite henüz planlama a§amasmdadir.
Siverek-Hilvan Pompaj Sulamasi: Planlama a§amasinda olan proje

Çanliurfa’nm kuzeyindeki engebeli arazileri kapsamaktadir. Atatürk Baraji’ndan
pompayla aktanlacak suyla gerçekleçecek projenin toplam sulama alam, 188.778
hektardir.
Bozova Pompaj Sulamasi: Atatürk Baraji’ndan pompayla aktanlacak suyla

gerçekle§ecek bu projenin toplam sulama alam 47.368 hektardir.
3.6.3. Sinir Firat Projesi
Bu proje, Birecik Baraji ve HES ile Karkamiç Baraji ve HES olmak üzere iki
ana üniteden oluçmaktadir.
Birecik Baraji ve HES: Kurulu gücü 672 megavat olan projenin yillik enerji
üretimi 2 milyar 516 milyon kilovat saattir. Inçaatma 1995 yilmda baçlanan barajm
2000 tarihinde erken açiliç tôreni yapilmi§, 1 ve 2'inci üniteleri deneme üretimine
ba§lami§tir.
62
Karkami§ Baraji ve HES: Yalmzca elektrik üretimine yônelik olan Karkami§

Baraji ile yilda 652 milyon kwh. elektrik enerjisi ôngôrülmektedir. 1999 tarihinde su
tutulmu§ 2000 yili itibariyle belli arahklarla ticari üretime geçilmi§tir.
3.6.4. Suruç-Yaylak Projesi
Proje Yaylak ve Suruç ovalarimn sulanmasim amaçlamaktadir. Atatürk

Baraji’ndan alinacak suyla sulanacak alan 146.500 hektardir. Projenin 18.322
ha’lik Yaylak Ovasi bôlümüne suyu Atatürk Baraji’ndan iletecek tünelin in§aati
bitmiçtir.
3.6.5. Adiyaman-Kahta Projesi
Bu proje master plan a§amasmda olup, 5 adet hidroelektrik santral ve 6 adet

barajdan oluçmaktadir. Santralin kurulu gücü toplam 195 mw. yillik enerji üretimi
509 milyon kilovat saat olup, 77.824 hektar alan sulanacaktir. Bu proje kapsaminda
yer alan ve 7.430 hektar arazinin sulanmasim saglayacak olan Çamgazi Baraji
tamamlanmiç, sulama projesi inçaati ise devam etmektedir.
3.6.6. Adiyaman-Gôksu-Araban Projesi
Toplam 71 bin 598 hektarhk bir alan sulanacak, yilda 43 milyon kwh. enerji
üretilecek. Projenin kapsaminda yer alan Çataltepe Baraji planlama, Erkenek HES
ise master plan a§amasmda bulunmaktadir.
3.6.7. Gaziantep Projesi
89.000 hektar sulama alanmi kapsamaktadir. Proje kapsaminda yer alan ve

7.330 hektar alanm sulanmasim saglayacak Hancagiz Baraji, 1985 yilinda ihale
63
edilmi§, 1988 yihnda bitirilmiçtir. Kayacik Baraji ve Nizip - Belkis pompaj sulamasi
in§aati halen sürmektedir. Kemlin Baraji ile Firat Nehri’nden yapilacak pompaj
sulamasi ise planlama a§amasindadir.
3.7. Dicle Havzasi Projeleri
3.7.1 Kralkizi-Dicle Projesi
Bu proje Dicle Nehri’ni orta kismi üzerinde geliçtirilen bir projedir. Proje içinde
yer alan Kralkizi ve Dicle barajlan ile toplam 130.159 hektar arazi sulanacak,
aynca, iki barajm hidroelektrik santrallerinde yilda 444 milyon kwh elektrik enerjisi
elde edilecektir. Her iki barajda da 1997 tarihinden itibaren su tutulmaya
ba§lanmi§tir.
Kralkizi Baraji ve HES: Sulama ve enerjiye yônelik olan baraj Diyarbakir

s|mr|an içinde Dicle Nehri’nin Maden Çayi kolu üzerinde kurulmuçtur. Projenin
tamamlanmasiyla 130 bin hektar alan sulanacaktir. Aynca, yilda 146 milyon kwh
elektrik enerjisi elde edilecektir. Iki üniteden olu§an santralde ticari enerji üretimine
ba§lanmi§tir.
Dicle Baraji ve HES: Dicle Baraji ve HES ile yilda 298 milyon kwh elektrik enerjisi
üretilecektir. Dicle Baraj indan alman su cazibeli ve pompajli sistemlerle alti sulama
alanma gonderilecektir.
3.7.2. Batman Projesi
Batman-Silvan karayolu üzerinde kurulan Batman Baraji ve HES ile yilda 483
milyon kwh enerji üretilecek, toplam 37 bin 351 hektarlik alan sulanacaktir. Baraj
64
ve MES Kasim1985’te ihale edilmi§, Mart 1986’da inçaata ba§lanmi§tir. Baraj ve

NES tesisleri inçaatinda fiziki gerçekleçme % 98 düzeyindedir.
3.7.3. Batman-Silvan Projesi
Kapsaminda Silvan Baraji ve HES ile Kayser Baraji ve HES’in bulundugu proje
ile Dicle sol sahil ovalarmin sulanmasi ôngôrülmektedir. Proje ile toplam 257 bin
hektarlik bir alan sulanacak ve 964 milyon kwh enerji Ciretilecektir. Projenin
planlama kademesindeki çahçmalar devam etmektedir.
3.7.4. Garzan Projesi
Garzan Baraji ve HES’in kapsaminda bulundugu proje ile yilda 315 milyon kwh
enerji Ciretilecek ve toplam 60 bin hektarlik bir alan sulanacaktir. Garzan sulama
projesi Batman havzasinin hemen yanmda yer alan Garzan Nehri havzasindadir.
Proje 6n inceleme açamasindadir.
3.7.5. Ilisu Projesi
Ilisu Projesi enerji Ciretimine yônelik tek amaçh bir projedir. Proje kapsamindaki
Ilisu Baraji ve HES ile 3 milyar 833 milyon kwh enerji Ciretilecek. Proje % 100 di§
kredi ile gerçekleçtirilmeyi hedeflemektedir. Ancak Tarihi Hasankeyf §ehrinin su
altmda kalacagi nedeniyle proje iç ve di§ kamuoyunda tartiçmalara neden
olmaktadir.
3.7.6. Cizre Projesi
Bu proje Cizre Baraji ve HES, Nusaybin-Cizre-idil Pompaj Sulamasi ve Silopi

Sulamasi olmak üzere üç alt projeden oluçmaktadir. Bu proje ile yilda 1 milyar 208
65
milyon kwh enerji üretilecek ve toplam 121 bin hektarhk alan sulanacaktir. Cizre
Projesi’nin gerçekleçmesi Ihsu Baraji’nin yapimma baghdir.
Aynca, GAP demeti içinde yer alan 13 ana proje di§mda münferit projeter de
bulunmaktadir. Irili ufakli sayilabilecek sôz konusu projelerin büyük bir kismi i§letme
halindedir. Toplam 105 852 hektarhk alam kapsayan bu projelerin hepsi sulamaya
yôneliktir.
Daha ônceki konularda belirtildigi gibi, GAP, Bolgesel Entegre Kalkinma

Projesi olarak tanimlanmaktadir. GAP sadece fiziki altyapi projelerinden mahsus
degildir. Egitim, saghk, tanm, sanayi ve hizmet gibi sektôrlerin geliçtirilmesi de
projenin hedefleri arasindadir. Ekonomik, sosyal ve kültürel çahçmalarla ilgili
projeter bôlgede çeçitli kurulu§lar tarafmdan geliçtirilmektedir.
3.8. Proje Hangi Agamada?
GAP raporuna gôre, “GAP Master Plani’nm 1990 dônemi sonu itibariyle
belirledigi hedef ve büyüklüklere ula§abilmek için yapilmasi ôngôrülen kamu
yatirimlan finansman ihtiyaci, 2000 yih itibariyle toplam 14 katrilyon 865 trilyon 75
milyar liradir. GAP’m toplam sabit yatirim tutari 32 milyar ABD dolan eçdegeri
olarak ifade edilmektedir. 1999 sonu itibariyle 14 milyar ABD dolan e§de§eri
harcama yapilmiç olup, nakdi gerçekleçme % 44 düzeyine ulaçmiç bulunmaktadir."
63
Ba§ka bir ifadeyle, GAP’m tamamlanmasi için ôngôrülen finansmanm, gelinen

nokta itibariyle yansma yakmi harcanmiçtir. Bu harcamanm büyük bir kismi sulama
63 GAP Bôlge Kalkinma Idaresi Baçkanligi, GAP'ta Son Durum, Ankara: Af§aroglu
Matbaasi, 2000, s. 7-8
66
ve enerjiye ayrilmiçtir. GAP Planlama Idaresi’nin verdigi rakamlara gore, yarisi

harcanan tahsisatla projenin yalnizca yüzde onluk bir bôlümü tamamlanmiçtir.
“GAP sembolik/soylemsel düzeyde bu kadar çok kullanilan bir referans

olmasma ragmen, fiili olarak ula§ilan düzey, projenin henüz bu beklentileri
kar§ilamaktan çok uzakta oldugunu gôsteriyor. Sulama altyapismin
tamamlanmasinda çok ônemli gecikmeler soz konusudur. GAP Master Plam’na
gôre, yaklaçik 260 bin hektar araziyi sulamasi beklenen 13 projenin 1994-2005
arasinda bitirilmesi hedefleniyordu. Mevcut gecikmeler gôz ônüne almdiginda,
projenin bu ilk ve çok ônem atfedilen kismimn bile 2010’dan once bitirilmeyecegi
soylenebilir."64
Projenin geneline iliçkin gôrüçler de pek iyimser degildir. Dünya Bankasi

raporu, GAP’m nihai tamamlanma tarihini 2010-2025 arasinda tahmin ederken,
1998 dônemin GAP’tan sorumlu Devlet Bakam M. Salih Yildirim ise, GAP’ta
tarimda 82, enerji de ise 19 yillik bir gecikmeden soz etmektedir. 65
Bu dônemlerde, kamuya yônelik “Yatinmlar devam ediyor!” mesajlanna

karçihk, tarimda gelir artiçinm en ônemli itici gücü olan altyapi yatirimlarmin
durmasi sôz konusudur. ôrnegin; 2000 yihna kadar GAP projesinde enerji
yatirimlarmda % 70, sulama yatirimlannda ise sadece % 12.8 gerçekleçme oram
saglanabilmiçtir. Sulamaya açilmasi ôngôrülen 1.700.000 hektar alanm
bulanabilmesi için yatinmlann bu hizla devam etmesi durumunda bile, ôngôrülen
sürenin 60 yil gerisinde kalmacaktir. 66
64 Akçay ve Ak§it, s. 192.

65 “GAP’ta 303 Yillik Rôtar”, Radikal Gazetesi, 10 Mayis 1998, s. 13.
67
GAP kapsammda yer alip ba§ka sektôrler tarafindan yürütülen projeter ise ilgili
kurulu§lann bütçelerinden kar§ilanmaktadir. 2000 yih yatinm programmda GAP’a
422 trilyon tahsis edilmiçtir. Bu tahsisatin 341 trilyon lirasi tanm, madencilik, enerji
ula§tirma-haberle§me ve turizm gibi ekonomik sektôr yatinmlan için; yakla§ik 81
trilyon lirasi ise konut, egitim, saglik ve diger kamu hizmetleri gibi sosyal sektôr
yatinmlan için aynlmiçtir. (Tablo 4.1)
Tablo: 4. 1
GAP Master Plani’na gore GAP Proje Maliyeti ve Sektôrel Nakdi gerçekle§meler (1999
sonu itibariyle, 2000 Yih Fiyatlanyla MilyarTL. )
Toplam Maliyet 1999 Sonuna Kadar Nakdi gerçekle§me
Sektôrler (ihtiyaç) Harcama (%)
Ekonomik sektôrler
Tarim 4 499 329 576 094 12,8
Madencilik 345 055 337 000 97,6
Imalat 664 275 268 852 40,5
Enerji 4 780 158 3 608 566 75,4
Ulaçtirma Haberle§me 3 290 906 1 013 262 30,7
Turizm 24 983 6 083 24,3
Toplam 13 604 706 5 809 857 42,7
Sosyal Sektôrler
Konut 143 798 49 634 34,5
Egitim+SaQhk 394 337 294 482 74,6
DiQer kamu Hizmetleri 722 911 401 458 55,5
Toplam 1 261 047 745 574 59,1
Genel top lam 14 865 753 6 555 431 44,0
Kaynak: GAP Bôlge Kalkinma Idaresi Ba§kanligi, GAP'ta Son Durum, Ankara: 2000, s. 7.
68
GAP’a yapilan yatirimm 1992 yilandan itibaren dü§me egilimi içinde olduû,
2000 yilmda yeniden 1990’larina baginda yapilan yatirim rakamlarma ula§ti§i dikkat
çekiyor. 67
GAP’ta yapilmasi gereken çaliçmalar planlanandan daha geç

gerçekleçmektedir. ôrnegin; GAP Master Plam’nda 1987-2005 doneminde Gayri
Safi Yurtiçi Hasila’nm (GSYlH) yilhk ortalama yüzde 6.8 hizmda bir büyüme
gôstermesi gereken hedef, 1987- 1998 doneminde yüzde 4.2’lik bir büyüme
gerçekle§mi§tir. Aynca, kiçi baçma GSYiH’nm da 1987-2005 doneminde yilhk
ortalama yüzde 3.7 oramnda bir büyüme gôstermesi hedeflenmesine ragmen,
1987-1998 doneminde yilhk ortalama büyüme hizi 1.4 olmu§tur.
3.9. Planlamada Yenileme Geregi
1989 yilmda hazirlanan GAP Master Plam ile bôlgenin kalkmmasi için ônerilen
tüm faaliyetler, ôn projeler ve kalkmma alternatifleri ve senaryolar tespit edilmiçtir.
Ancak, GAP Master Plam'nin yapimindan bu yana geçen sûre içinde plana
uymayan ônemli geliçmeler olmu§ ve projeksiyonlann büyük bir bôlümü
gerçekleçmemiçtir. Bôlge çok ônemli nüfus hareketlerine ve kentleçmeye sahne
olmuç, dünyadaki geliçmeler katilimcihk, sürdürülebilirlik, dengeli kalkinma gibi yeni
planlama yaklaçimlarmi ôn plana çikarmiçtir. Bu geliçmeler çerçevesinde GAP
Master Planfnin yenilenmesi ihtiyaci do^muçtur.
“Haziran 1998’da alman Bakanlar Kurulu karan ile GAP’taki tüm yatirimlann
tamamlanmasi için 2010 hedef yili olarak belirlenmiç ve GAP’m tek sektôrel
67 GAP Bôlge Kalkinma Idaresi Baçkanhgi, GAP'ta Son Durum, Ankara: Afçaroglu
Matbaasi, 2000, s. 11.
69
bile§enleri île birlikte 2010 yihnda tamamlanmasi için gerekli koordinasyon ve

planlama gôrevi GAP Idaresi'ne verilmi§tir. GAP idaresi belirlenen hedef yili
itibariyle, yillar itibariyle yapilacak tüm çali§malarm planlamasinm yam sira ortaya
çikan yeni kavram ve yaklaçimlan da içerecek çekilde GAP Master Plam’nin revize
edilerek yenilenmesi amaciyla bir çaliçma baçlatmiçtir.”68 GAP’ta çimdiye kadar
gerçekle§tirilen çaliçmalarda beklenen sonucun eide edilmemesi üzerine yeni
arayiçlar ve stratejiler belirlemeye gidilmiçtir. Dünyadaki deneyimler, kalkinmanm
sadece ekonomik ve teknik ilkelerle gerçekleçmeyecegini ortaya koymuçtur.
Çagdaç kalkinma anlayiçina gore, “dengeli kalkinma” altyapmin geliçtirilmesi,
ekonomik büyümenin saglanmasi, yoksullugun ortadan kaldirilmasi, sosyal adaletin
gerçekleçtirilmesi, doQal kaynaklarm akilci kullanilmasi ve katilimci demokrasinin
geliçtirilmesi ile mümkün olacaktir. Sadece fiziki yatirimlara endekslenen GAP’m
geçmiç planmda insan unsuru gozardi edildigi için, planin umulan yolda gitmedigi
gerçegiyle karçi karçiya kalmmiçtir. Geçmiç planda gôzardi edilen insan unsuru ve
planlamanm sosyal boyutu projenin gelecegini de belirleyecektir.
Bu çerçevede uluslararasi kalkinma yaklaçimlannda yer alan yeni kavramlar,

projeye dahil edilmiçtir. Orneîn GAP Master Plam’nda yer almayan
“sürdürülebilirlik” kavrami projeye girmiçtir. “Sürdürülebilirlik” kavramiyla birlikte
GAP Bôlgesi’nde "insani kalkinmanm” sürdürülebilir kalkinmanm ôzünü oluçturmasi
geregi ortaya çikmiçtir. Bunun anlami, yôre halkinm yaçam kalitesini sosyal,
kültürel, ekonomik ve çevresel açilardan arttirmayi hedefleyen proje etkinliklerini,
yalmzca kamu kuruluçlari degil, mümkün oldugunca ôzel sektôr ve yerel
kapasitenin (yerel yônetimler, hükümet di§i kuruluçlar ve yôre halki) katilimiyla
planlanmasi ve uygulanmasidir.
Uzun bir sûre bir “mühendislik harikasi” olarak ôn plana çikan GAP’m yillar
içinde sosyal boyutundaki eksikligin farkma vanlmasiyla yeni yollara
68 GAP’ta Son Durum, s. 26.

70
baçvurulmuçtur. I§te bu eksikliîn giderilmesi için 1995 yihnda “sürdürülebilirlilik"

ilkesi baglaminda yeni hedefler belirlenmi§tir. Bu nedenle projenin gelecek 10 yilhk
planmda insan unsuru temel dayanak olacaktir. ôzetle, merkezi planlamadan
katilimci planlamaya geçme ihtiyaci dogmu§tur. 69
69 GAP’ta Son Durum, s. 6.

71
IV. GAP BOLGESiSiNiN ÎSTÎHDAM YAPISI
4.1. Tanmda istihdam
Tanmdaki istihdam konusuna geçmeden ônce bôlgenin nüfus yapisi

konusunda genel bilgiler verelim: 1997 nüfus sonucuna gôre GAP bôlgesinin
nüfusu yakla§ik 6.1 milyondur. Bu sayi Türkiye nüfusunun % 9.7’sini
olu§turmaktadir. 1990-97 yillan arasmda GAP bôlgesinin yillik nüfus artiçi binde 24
iken Türkiye genelinde binde 15 olarak saptanmi§tir. 1997 yilmda GAP bôlgesinde
nüfusun yakla§ik % 64'ü kentlerde, %36’si ise kirsal alanda yaçamaktadir. 1985
yilmda GAP bôlgesi nüfusunun yaklaçik % 48’i kentlerde ya§arken, bu oran
1997'de % 64’e yükselmi§tir. (Tablo 4. 1)
Muzaffer Sencer tarafmdan yônetilen “GAP Bôlgesinde Toplumsal Deîgme

Egilimleri Ara§tirmasi” ba§likh projede, bôlgenin nüfus ve i§gücü yapisiyla ilgili §u
çarpici belirlemeler yapilmaktadir:
“Geleneksel toplumda üretimin genelde aile düzeyinde ôrgütlenmi§ olmasma
ve - teknolojinin geriligine bagh olarak- i§gücünün aile içinde kar§ilanmasi,
olabildigince çok sayida çocuga -erkek çocuga- gereksinme yaratmi§tir. Bu
gereksinme, kadmin dogurganligmin son sininna kadar zorlanmasi amaciyla
evlenme ya§mm düçüklügünden kadmin statüsüne ve çok eçlilige kadar geniç bir
yelpazede yansima bularak gelenekler ve tôrelerle desteklenmiçtir. Bôylelikle
kurumsallaçan çok-çocukluluk egilimi, yüksek dogurganlik ve nüfus artiçinm temel
güdüsünü oluçturmuçtur.”70
70 Ziraat Mühendisleri Odasi, GAP Bôlgesinde Toplumsal Degi^me Egilimleri Araçtirmasi,

Sonuç ve ôneriler, Ankara: 1993, s. 3.
72
Tablo 4.1
GAP Bôlgesi’nde Kentsel ve Kirsal Nüfus
198S(*) 1W
Ü ve iîçe Bucakküy ; Il ve il$e . Bucak Kdy
filer
Nüfus Merkezleri(%) (%) Nüfusi 7 Merkézieri(%) ^ (%) :
Diyarbakir 934,505 51,5 48,5 k 1 ^62,^6 . H' '

Gaziantep 865,100 ...... 31,6 ' ""1,127^8:^ 'SW:.
$anliurfa 795,035 61,2 48,8 1.303,589 . 60^ • 39,8
..... — •
Mardin .. 490,044™ 41,1 58,9 2""44^.....
Adiyaman 430,728 51,3 48,7 41,9

•AW'.'XwWWWW'A'iW'AW,.
BaWàh ".S 285,423 .. ..... 51,3........ ... "487 .... .. %38Q......
sun 225,681 39,7 60,3 60^: - 39,5 2;.
215,614 ''"'5%i-'' —.... -

§irhak - 34,0 66,0
Kilis 101,818 58,8 109,908 50,8
GAP 4"346"947 52'4 ""''7:35,9^3
TÜRKÎYE 50,664,458 55,5 • 62.865747 65,1 34,9
Kaynak: DlE 1997 Genel Nüfus Tespiti, GAP 2000 Faaliyet Raporu, Ankara: 2001, s. 18.
Yüksek bir nüfus ve az geli§mi§ ekonomik yapiya sahip bolgede, dolayisiyla,

istihdam ko§ullan geli§memi§tir. GAP bôlgesi, istihdam ko§ullari olu§turma
açismdan da Türkiye’deki diger bôlgelerle e§it olmayan §artlara sahiptir. Geni§
ôlçüde tan ma dayah, geli§memi§ bir ekonominin belirledigi bolgede, i§ türleri
yeterince çe§itlenmemi§ ve geleneksel yapmin çerçevesini a§amami§tir. Kirda
yapisi geregi tarimsal etkinlikler egemenken, kentte büyük ôlçekli sanayinin
ticaretin ve diger hizmetlerin geliçmemiç olmasma bagh olarak içgücü; küçük
içletmecilik, hizmet kesimi ve marjinal içlerde yogunlaçmaktadir. Tarim sektôrü GAP
bôlgesinde agirlikli sektôr olmasi açismdan belirleyici role sahiptir. GAP
bôlgesindeki istihdamm sektôrlere gôre daîhmi tabloda gôrülmektedir. (Tablo 4. 2)
73
Tablo 4. 2
GAP bôlgesinin yillara gôre istihdam yapisi (12 ve yukan ya§takiler)
Toplam Tarim Sanayi Hizmet
Sayi % Sayi % Sayi % Sayi %
1980 1.284.849 100 905.617 70.5 71.930 5.6 307.302 23.9
1985 1.527.845 100 1.082.006 70.8 80.391 5.3 365.448 23.9
1990 1.799.014 100 1.210.617 67.3 113.617 6.3 474.780 26.4
1997 1.905.102 100 1.262.132 66.3 120.529 6.3 522.441 27.4
Kayna k: DlE Nüfus saymilan, GAP 2C 00 Fcialiyet RaponJ, An tara: 2001, s 20
Yukaridaki tabloda gôrüldügü gibi, tarimin bôlge istihdamindaki payi çok az bir
düçme egilimi gôstermektedir. 1990’da tarim sektôrünün istihdamdaki payi bôlge
genelinde 67.3 iken, bu oran 1997’de % 66.3’e dü§mü§tür.
Tarim sektôründe arazi i§letme büyüklügü-mülkiyet istihdam ili§kisi, konunun

temel çerçevesini te§kil etmektedir. Bôlgede topraksiz çiftçi yüzdesinin ônemli bir
boyuta ula§tigim gormekteyiz. (Tablo 4. 3)
Tablo 4. 3
GAP lllerinde Tarim Içletmelerinin Büyüklükleri (%)
igletmeler Adiyaman Diyarbakir Gaziantep Mardin Siirt $anliurfa
Topraksiz* 21.2 45.1 28.6 41.3 44.6 42.1

1-50 dekar 58.3 41.3 37.4 46.7 46.6 26.8
50-200 16.7 10.3 27.1 9.6 7.2 23.4
200-500 2.8 2.1 6.5 1.6 1 5.1
500-1000 0.7 0.7 0.1 0.5 0.5 1.9
1000+ 0.3 0.5 0.3 0.3 0.1 0.7
Kaynak: Aydin Yildirim, GAP Bôlgesinde l§gücü ve Istihdam Planlamasimn Boyutlan, I. Ü
Iktisat Fakültesi, Yayinlanmami§ Yüksek Lisans Tezi, Istanbul: 1992, s. 44’ten DlE
Topraksiz*: Kira veya ortakçilik yoluyla içletmeye sahip topraksizlarm orani.
Bôlgede topraksizlik veya e§itsiz toprak dagihmi en ônemli sorunlann ba§mda

gelmektedir. Bôlgede toprak reformunun yapilmami§ olmasi, projenin gelecegi için
74
en büyük olumsuzluk olarak deâerlendihlmektedir. Rugen Keleg, GAP’m féodal

iligkileri tasfiye edecek bir reforma gitmedigini belirterek, bôlgedeki eski
olumsuzluklarm devam edecegine dikkat çekmektedir. “Güneydogu Anadolu
Projesi’nden beklenen sonuçlann almmasi, bôlgenin toplumsal ve ekonomik
yapismda kôklü degigimlerin gerçeklegtirilmesi, kugku yok ki, bunlan saglayacak
araçlarm da planda ôngôrülmüg olmasma baglidir. Bôlgedeki féodal iligkilerin
çôzülmesine yarayacak kôklü bir toprak reformu gündeme alinmamigtir. Bôyle
olunca artmasi ôngôrülen gelirin paylagilmasmda, eski dengesizlik varliQmi
koruyacaktir." 71 Cumhuriyet kurulmasmdan itibaren sürekli gündeme gelen ancak
bir türlü gerçeklegtirilmeyen toprak reformu, sosyal ve ekonomik geligmeye de
engel olmugtur.
GAP’m tamamlanmasiyla birlikte kirsal alanda meydana gelecek degigimin

iggücünü nasil etkileyecegi konusunda farkh gôrügler ileri sürülmektedir. Birinci
gôrüge gôre, proje çerçevesinde kullamlacak ileri teknolojinin kirsal alanda iggücü
açigim ortaya çikaracak ve kirsal alanda olugacak tanmsal emek fazlasi yeni bir
soruna neden olacaktir.
Ikinci gôrüg ise, projenin yagama geçmesiyle birlikte kirsal bôlgelerde istihdam
alam açilacak.
Ôrnegin Kamuran Sami, projenin geleceîyle ilgili yapilan projeksiyonlardan

yola çikarak istihdam konusunda iyimser bir sonuca gitmektedir: “Bôlgede eide
edilen veri çaligmalan sonucunda 1.028.000 kiginin tarim sektôründe istihdam
edilme olanagim bulacaktir. Projenin bôlgede uygulama sürecine girmesiyle tarim
sektôrü yeni bir nitelik kazanacaktir. Bôylece GAP bôlgesinde yaklagik olarak 3.5
71
Keleg, s. 256.
75
milyon insan istihdam edilecektir. Bu i§ gücüne katihm sonucu olarak da 7 milyon

insanin kirsal alanlara yerle§ebilecegi beklenmektedir.” 72
Buna karçilik GAP Bolge Kalkinma Plant Projesi Ekibi Kirsal Kalkinma ve
Tarim Grubu, 1989 Master Plam'nm kirsal alandaki istihdamla ilgili hedeflenen
plant, Kasim 2000 raporunda çôyle degerlendirilmektedir:
Amaç Strateji Vanlan Nokta Sorun Alanlan

- Kirsal nüfusun - Kirsal sanayi - Bôlgede istihdam - Tarim sektôrü en
di§a gôç etme tanmsal sanayi yapisi tarim yava§ istihdam- i§
eîlimlerini en aza yoluyla istihdam agirliklidtr. türleri
indirmek. olanaklanni çe§itlenmemi§
arttmlacaktir. - 1985 ytlmda durumdadir.
- Yoksullan veya toplam istihdam
topraksizlann - istihdam içinde tarimsal - Geleneksel i§
istihdammi edilenlerin sayisi istihdamm payi kurallart
gerçekle§tirmek 1995-2005 yillari %70 iken, 1997 uygulanmaktadir.
arasmda yihnda %63.3’e
1.528.000'den dü§mü§tür. - Istihdam
2.355.000’ne edilenlerin arzi
yükseltilecektir. - Tarimsal yava§
istihdamm sayisal ilerlemektedir.
- Ulaçim ve altyapi olarak, 1985-1997 artiçi
çahçmasma gôre yillari arasmda gôstermektedir.
toplam 2.193.179 1.082.000’den
ki§iye istihdam 1.260.000’e - 2005 yih
yaratilabilecektir. yükselmi§tir hedefine varmak
için her yil 56.250
kiçiye istihdam
yaratilmasi
ôngôrülmektedir.
- Verimsiz ve
düçük kapasitede
içgücü kullammi
yaygmdtr.
GAP Master Plam’nm kirsal istihdamla ilgili hedefinin uzaginda kaldigi

yukandaki raporda da açikça gôrülmektedir. Rapora gôre, istihdam artiçinda
72 Kamuran Sami, GAP Uygulamasiyla Diyarbakir’da Ortaya Çikacak Konut

Gereksinmesi Için Tasarim Kriterlerinin belirlenmesi, Istanbul: Diyarbakir Ticaret ve
Sanayi Odasi Yayim, 1999, s. 46.
76
istenilen sonuç eide edilememi§, di§a gôç engellenememi§ ve geleneksel çaliçma

biçimi devam etmiçtir. Kisacasi kirsal istihdamda hedeflenen gerçekle§medi§i için,
bu alandan etkilenecek diger sektôrlerde de beklenen degi§im olmami§tir.
Ayr ica kirsal alanda üretime katkisi kisith clan az toprakli ve topraksiz kesimlerin
baçka sektôrlerde istihdam edilmesi beklenen geliçmeler arasmda sayilmaktadir.
"GAP bôlgesinde sulama çali§malarinm tamamlanmasi ve bôlgenin tarim ve tarima
dayali sanayilerin merkezi haline gelmesi île birlikte ôzellikle kirsal alanda ya§ayan
ve ekonomik olarak aktif gôrülen ancak üretime katkisi son derece kisith olan
nüfusun ara sektôrlere kaymasi beklenmektedir. Bu sektôrler arasmda imalat
sanayiine ara mamüller üreten ve fazla bir egitim ve beceri gerektirmeyen sanayi
dallari île hizmetler sektôrü, içgücü emme kapasitesi en fazla olanlari
oluçturmaktadir.” 73
4.2. Sanayi Sektôründe istihdam
GAP bôlgesi mevcut sanayii konumu irdelendiînde; eide edilen verimin bôlge
için çok yetersiz kaldigi ve mevcut sonuçlarm Türkiye ortalamasmin çok altmda
oldugu gôrülmektedir. Bôlgenin mevcut yapisi içerisinde, sanayi sektôründe
olumsuz koçullan yaratan faktôrlerin baçmda finansman kaynaklarmin yetersizligi,
yeterli düzeyde bir pazann olmayi§i, kalifiye elemen eksikliî ve giriçimcilerin
yetersiz oldugu yônündedir. Sanayi sektôrünün bôlgedeki mevcut durumunu dogru
tespit etmek için, sektôrün yapismi ve içleyiçini incelemek gerekmektedir.
GAP idaresinin verilerine gôre, GAP bôlgesinde 18 adet Küçük Sanayi Sitesi
tamamlanmiçtir. Bunlardan 6’si Diyarbakir, 6’si G.Antep, 3’ü Ç.Urfa, 1’i Batman, Ti
73 GAP Bôlge Kalkmma îdaresi, GAP 1994-2000 Sosyal Eylem Plant Degerlendirme
Raporu, Ankara: 2000, s. 72.
77
Siirt ve Ti Mardin’dedir. GAP Bôlgesi Küçük Sanayi Sitelerin Türkiye toplami

içindeki payi %8’dir. Bu sitelerde mevcut 5514 i§yerinde yaklaçik 33000 ki§i
çaliçmaktadir. Aynca Mardin, G. Antep I, G. Antep II ve §. Urfa Organize Sanayi
Bolgeleri’nde üretime geçen 342 fabrikada 34400 ki§iye i§ imkam saglanmi§tir. 74
Eldeki verilere gôre, bôlgede 1985 yilmda % 5.3 olan sanayideki istihdam payi,
1990 yilmda %6.3’e çikmiçtir. Ancak 1990’dan 1997'diye kadar bôlgede sanayide
istihdam paymda bir arti§ gôrülmemiçtir. 1990 yilmda turn imalat kurulu§larinm %
50’si, büyük kuruluçlann % 81'i G Antep’te bulunmaktadir. imalat sanayiinde
Antep’i Diyarbakir, §. Urfa ve Adiyaman izlemektedir. 75
DlE'nin 1997 verilerine gôre, G. Antep, Diyarbakir, §. Urfa hariç GAP illerinde
imalat sanayii alanmda faaliyet gôsteren i§yerleri yok denecek kadar azdir; Siirt’te
2, Mardin’de 6, Batman’da 5 Kilis’te 1 içyeri bulunmaktadir. §irnak’ta ise imalat
sanayii alanmda faaliyet veren hiçbir içyeri bulunmamaktadir.
“Sanayinin bôlge ekonomisi Cizerinde bir canhhk kazanabilmesi için, tarimsal

sektôrde eide edilecek gelirlehn geriye dônüçlü olarak, sanayi kollarma aktanmiyla
mümkün olacaktir. Bu yaklaçimlar do^rulayici giriçimler, istenen düzeyde
olmamasma kar§m; kendini bôlgede gôstermektedir. Bôlgenin belli bir kesiminde
sulu tarima geçilmesinden dolayi, ekonomik geliçme ile yeni ürün deseninin ortaya
çikardigi arti degerdeki arti§m bir sonucu olarak bôlge halki kazandiklarmi sanayi
yatinmlarma aktarmaya ba§layacaktir. 1995’ten bu yana Çanliurfa bôlgesindeki
uygulamalar, bu giri§imleri dogrulayici nitelikte geliçmelerdir.” 76
74 GAP Bôlge Kalkinma Idaresi Ba§kanligi, GAP 2000 Faaliyet Raporu, Ankara: 2001, s.
34
75 Devlet istatistik Enstitüsü, GAP II Istatistikleri, 1996-1998, Ankara: 2001, s. 232.
76 Kamuran Sami, s. 47.
78
Son 20 yiIda bôlgede ya§anan çatiçmali ortam nedeniyle kirsal alandan büyük
gôç alan Diyarbakir, bôlgenin en sorunlu kenti haline gelmi§tir. Tüm bôlgede
oldugu gibi ekonomisinde tarimm çok ônemli yer tuttugu Diyarbakir’m gôç île birlikte
kentte taçman kirsal nüfusun istihdami karçimiza en ônemli sorun olarak
çikmaktadir. Gôç sonrasmda il genelinde yürütülmeyen tanmsal içlevlerin
Diyarbakir kent merkezinde, ôzellikle imalat sanayi üzerinde istihdam ve üretime
hammadde saglama boyutunda ônemli bir darbogaz oluçturmuçtur. Bôlgede
yaçanan ekonomik ve sosyal sorunlarm aynasi durumunda olan Diyarbakir’da
sorunlarm tespiti için birçok araçtirma ve konferans yapilmiçtir. Konumuz açismdan
ônemli buldugumuz Türk Mühendis ve Mimar Odalari Birligi’nin (TMMOB) 1996
yilmda Diyarbakir’da imalat sanayi alanmdan yaptigi araçtirma, hayli ônem taçiyor.
Araçtirmada, Diyarbakir’da imalat sanayii kollarmda çaliçan 87 ôzel sektôr
firmasi belirlenmiç, kamu içletmeleri bu araçtirma kapsammda yer almamiçtir. Bu
firmalarm dagihmi ise çôyle: Gida Içki ve Tütün Sanayi 25, Metal Eçya ve Makine
Sanayii 18, Tekstil, Giyim ve Deri Sanayii 14, Kimya, Petrol, Kômür, Kagit, Metal
sanayii 10. Araçtirmaya konu olan firmalar, kuruluç yillarma gôre incelendiginde
yaklaçik % 50’sini oluçturan 44 firma 0-6 ya§ arasmda iken 10 yaçmda büyük
toplam firma sayismin 25 oldugu gôrülmektedir. Firmalarm statüleri incelendiginde
28’si limited, 24’ü anonim, 23’ü çahis, 7’si kolektif ve 2 de adi ortakhk statüsünde
çirket bulunmaktadir.
içletmelerin ancak % 12’si tam kapasite ile çahçmakta, pazar ve sermaye

yetersizliî en ônemli neden olarak gôrülmektedir. Teçvikten yararlanan içletme
oranmin % 40 oldugu ve teçvik aldigi halde kredi alabilen içletme düzeyinin % 1 Ti
geçmedigi anlaçilmaktadir.
imalat sanayiinde yer alan firmalarm tam kapasite ile çahçmalan durumunda
toplam istihdam kapasitelerinin 8.384 kiçi oldugu gôrülmektedir. Kapasite kullamm
oram % 51 olan bu içletmelerin fiili durumdaki istihdam düzeyleri ise 2.693 kiçide
79
kalmaktadir. Fiili durumdaki istihdamda geçici i§çilik ônemli bir yer tutmaktadir. Tüm
çaliçanlarm % 45’inin geçici iççi statüsünde yer aldigi gôrülmektedir. Diyarbakir’da
5-9 ki§i çaliçtiran 19 içletmenin 1O’u metal e§ya ve makine sanayiinde yer ahrken,
bunu 4 içletme ile gida sanayii içkolu izlemektedir. 10-24 ki§i arasmda istihdam
kapasitesine sahip 23 içletmeden 11’i gida sanayi, 5 içletme de metal e§ya ve
makine sanayiine aittir. 17 içletmenin yer aldigi 25-49 kiçi çahçtiran grupta ise 7
içletme ile tekstil sanayiinin a&rlik kazandiî gôrülmektedir.
Bolge ve Diyarbakir açismdan çok ônemli bir sorun olan istihdamm, fiili
kapasitenin % 32’si düzeyinde kalmasi, % 50’ler düzeyinde kalan düçük kapasite
kulamm oranmin bir sonucu olarak ortaya çikmaktadir. Çaliçanlarm % 45’inin geçici
iççi statüsünde bulunmasi ise yine bir dengeye oturmamiç olan kapasite kullamm
oram ile yakmdan ilgilidir. 77
4.3. Hizmet Sektôründe istihdam
Hizmet sektôrüyle ilgili verilere gôre, son yillarda bu alanda bir yükselmenin
oldugu dikkat çekmektedir. 1980 yihnda % 23.9, 1985 yilmda % 23.9, 1990 yihnda
% 26.4, 1997 yilmda ise % 27.4 oranmda hizmet sektôründe bir istihdam
gerçekleçmiçtir. Hizmet sektôründe istihdamm yillik artiçi, 1990-1997 dôneminde
% 1’dir. GAP bôlgesinde hizmet sektôründeki istihdam payi tanmdan sonra ikinci
sirada yer almaktadir.
Bôlgede hizmet sektôrünün istihdam kapasitesinin yüksekligi, bôlgedeki i§

yaçamina yansimamaktadir. Bunun nedeni, bôlgede hizmet sektôrü içinde kamu
77 TMMOB, Bôlge içi Zorunlu Gôçten Kaynaklanan Toplumsal Sorunlann Diyarbakir Kenti
Olçeÿinde Araçtinlmasi, 2’nci baski, Ankara: 1998, Bôlüm VII.
80
idaresi ve savunma amaçli istihdamin yer almasidir. Bolgedeki siyasi gerginlikten

oluçan ôzel çartlar nedeniyle burada bulunan devlet gôrevlilerini hariç tutarsak,
yukarida hizmet sektôrünün oranmi gôsteren rakamlar bir hayli dü§ecektir.
“Bôlgede hizmet sektôrü içinde yer alan Kamu idaresi ve Savunma kisminda 110
bin kiçinin istihdam edildigi gôrmekteyiz”78
Bolgedeki i§ sektôrlerinin sosyal ve ekonomik yapisi da bu alam olumsuz

yônde etkilemektedir. Toplumun mevcut tüketim biçimi hizmet sektôrünü
geli§tirebilecek durumda deQildir. Bôlgede, üretim-tüketim dengesi yônünden tanm
kültürü ve ekonomik yapisi hakimdir. Hala atôlye ôlçeginde üretimin ve küçük çapli
bireysel ticari faaliyetin hizmet sektôründeki istihdami arttiramadiklari
gôrülmektedir. “Hizmet sektôrünün güçlenmesi ve daha kalifiye haie gelmesi için;
toplumun moral, ekonomik ve sosyal yônden iyile§tirilmesi lazimdir. Ihtiyaçlarm
çe§itlenmesi de buna baglidir. îhtiyaçlar çe§itlenebildiâi ôlçüde; ula§im,
haberle§me, her türlü sevkiyat ve ticarete konu olan bütün mal ve hizmetin alim-
satimi, altyapi ve baymdirlik hizmetlerinin yogunlaçmasi, hizmet sektôrünü nitelik
ve nicelik yônünden geli§tirecek ve bôlgesel istihdami da artiracaktir”79
Birçok medeniyetin beçigi olan bôlge, zengin bir turizm potansiyeline sahip
olmasma ragmen, bu avantajh durum iyi bir §ekilde degerlendirilmemektedir.
Güvenlik sorunu bôlge turizminin geliçmesine engel olan etkenlerin ba§mda yer
almaktadir. Ayrica, profesyonel bir hizmet anlayi§mm olmamasi da bolgedeki
turizm potansiyelinin açiga çikmasma engel olmaktadir. Rakamlar, GAP bôlgesinin
çok dü§ük bir turizm payma sahip oldugunu gôstermektedir. 80 DIE verilerine gôre,
1998 yili için Türkiye'ye 9. 431. 280 yabanci giriç yapmiç, bunun 159.889 kiçisi
GAP bôlgesini ziyaret etmiçtir.
78 Devlet Istatistik Enstitüsü (DlE), Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Ankara: 1988.
79 Aydin Yildirim, “GAP Bôlgesinde l§gücü ve Istihdam Planlamasmin Boyutlan”, Yüksek
Lisans Tezi, Istanbul Universités! Iktisat Fakültesi, 1992, s. 62.
80 Devlet istatistik Enstitüsü, GAP II Istatistikleri, Ankara: 2001, s. 266.
81
“Bu kit kaynaklar felsefesi içinde §ekillenmi§ bir üretim-tüketim-pazar faaliyeti

ve bunun oluçturduû sosyo -ekonomik yapi. Istihdamda ônemli bir konu olan ücret
ve çah§ma süresi ise; resmi kurulu§lar diçinda fazlaca bir kararhhk ve kesin bir
çerçeveye oturtulmamiçtir. Ücretlerin en bariz ortak yarn çok dü§ük oluçudur.
ôdeme §eklinin genellikle düzensiz olu§u, günlük çah§ma sürelerinin fazla oluçu,
mesai ücreti ôdenmemesi de sektôrün problemleri arasmdadir. Bôlgede hizmet
sektôrünün yogunla§tigi yer G. Antep’tir. Burasi geli§mi§lik yônünden bôlge bazinm
üstündedir.” 81
ODTÜ tarafmdan 1994’te yapilan ara§tirma raporunda, konuyla ilgili olarak

§ôyle denilmektedir: “Modem toplumlarda kentle§menin temel dinamigi ônce
sanayileçme ve daha ileri açamalarda beyaz yakah ücretlileri istihdam eden büyük
ôrgütlerden oluçan hizmetler sektôrünün geniçlemesidir. Türkiye'deki kentleçmeye
genel olarak bakildiginda bu ôzelliklere sahip oldugunu sôyleyemeyiz. Bununla
birlikte bazi bôlgeler ve kentler digerlerine oranla daha geliçmiç ve bôlge ve
metropolitan alanlardan farkh ôzellikleriyle dikkati çekmektedir. Sanayileçmenin
cilizhgi sonucu imalat sektôründe istihdam gôre dü§ük ve büyük formel ôrgütlere
dayali hizmet kesiminin yoklugu sonucu beyaz ücretliler yok denecek kadar azdir.
Daha geli§mi§ bir ekonomisi olan Gaziantep hesaba katilmasa diger kentlerin
ortalamalari daha a§agi düzeylere çekilmektedir. Ziraat gibi kent ekonomisinde yeri
olmayan ve inçaat gibi emek yogun alanlarda bir yigilma gôrülmektedir. Diger
yandan bôlgede §i§kin olan ticaret ve ulaçtirma gibi sektôrlere daha ayrmtili olarak
baktiîmizda sokak saticiliî, kahvecilik, hamalhk, bakkallik vs. gibi mesleklerin
agirlikli oldugunu gôrüyoruz. Çok geri olan sanayileçme düzeyi mesleki yapmin
çe§itlenmesine olanak tanimamaktadir. I§ olarak en çok sôz edilen 'amelilik',
‘tablacilik’, hamalhk’ gibi kategoriler gecekondu nüfusunda i§ bôlümü ve
uzmanlaçmanm ne kadar güdük kaldigm gôstermektedir. Kentlerin sayisi
81 Aydin Yildirim, s. 63.

82
çogalmakta ve nüfusu hizla artmaktadir. Ama bunlann ço§u ne sanayi ne ticaret ne

turizm vs. merkezleridir. Kentleri ayakta tutan yukanda degindigimiz marjinal
faaliyetlerdir. Birkaç yerleçim birimi diçmda bôlge kentleri sanayi kültürüne
tamamen yabancidir. Urfa dahil birçok kent merkezi için yakm dônemin en ônemli
sorunlanndan birisin sanayii konusundaki deneyimin çok düçük düzeyde olmasi
olu§turmaktadir. Sulama ve kalkmma projelerinin bôlgede uygulamaya
sokulmasinin bir diêr uzantisi da kent ve sanayi kültürünün bôlgede yaygmlaçip
kôkleçmesi olacaktir.”82
4.4. istihdamda Beklenen Geli§meler
Projenin hayata geçmesiyle birlikte tarim, sanayi ve hizmet sektôründeki

istihdam alanmda ônemli de§i§ikler olacaktir. Tanmda istihdami etkileyecek en
ônemli faktôr bitki deseninde meydana gelecek de§i§iklikle birlikte oluçacak içgücü
ihtiyacidir. GAP bôlgesinde mevcut durumdaki bitki deseninin yerine projeyle birlikte
ekilecek bitki deseni, beraberinde istihdam kapasitesinin artmasma neden olacaktir.
Bôlgenin her yônüyle geli§mesini etkileyecek sulama projeleri, ekilen alanm büyük
bir oranmi te§kil eden nadasm artik tarihe kari§acagi anlamma gelecektir. Burada
nadasa birakilan alan ortadan kalkacak ve ikinci ürünün devreye girmesiyle arazi
kullaniminda büyük bir arti§ saglanacaktir.
Sulama projeleri ve yarattigi dolayh ekonomik faaliyetler, GAP’m istihdam

açismdan getirdigi en somut sonuçtur. Ancak asil içgücü talebinin, sulamanm
gerçekleçmesi ile ba§latilacak olan sulu tarim uygulamasiyla canlanacagi
82 ODTÜ Sosyoloji Bôlümü GAP Araçtirma Ekibi, GAP Bôlgesi Nüfus Hareketleri
Araçtirmasi, Ankara: GAP Bôlge Kalkmma Idaresi Yaymlari, 1994, s. 345.
83
beklenmektedir. GAP’tan en yüksek noktada yararlamlmasi, çeçitlenerek artacak

olan tanmsal ürünlerin en ileri açamada i§lenmesine baglidir.
GAP’la birlikte tanm sektôrünün geli§mesi, dogrudan sanayi ve hizmet

sektôrlerini de etkileyecektir.
“Imalat birimlerinin kurulmaya baçlamasi ile birlikte oncelikle ticaret ve

depolama, finansman taçimacilik, in§aat ve diger hizmet sektôrlerinde ônemli bir
canlanma olacaktir. Hizmet sektôrü, sanayi ve tanm sektôründeki geliçmelerin
etkisiyle hizli bir biçimde geli§erek bôlgenin ekonomik faaliyetleri içinde en büyük
paya sahip olacaktir. Nitekim GAP Master Plam'nda 2005 yili için ôngôrülen yeni
ekonomik yapida tarim % 23, sanayi % 25’lik paya sahip olurken, hizmet sektôrüne
in§aat hizmetleri de dahil edildiginde % 52’ye varan payi ile bôlgedeki tüm
ekonomik faaliyetin yansmdan fazlasmi kapsayacaktir. Bunda, hizmet sektôrünün
ekonomideki paymin büyüklügü yanmda sôz konusu sektôrün insan faktôrüne
dayanan emek-yogun bir üretim biçimine sahip olmasi da belirleyici olmaktadir.
Bôylece kentlerde ortaya çikan sanayi i§çisi talebinin ôtesinde; ticaretten turizme,
in§aattan ta§imaciliQa, finans sektôründen kamu hizmetlerine kadar geniç bir
yelpazeye yayilmiç olan hizmet sektôrleri kentlerin istihdam kapasitesini ônemli
ôlçüde arttiracaktir.”83
4.5. Nüfus ve Gôç Hareketleri
GAP bôlgesinde nüfus arti§ hizi sürekli Türkiye ortalamasmin üstünde

olmu§tur. Bôlgenin nüfusu 1997 nüfus sayimma gôre 6.128.973’dir. Bôlgedeki
83 l§ ve i§çi Bulma Kurumu, GAP Yôresinde Gelecekteki Vasifh l§gücü Sorunu ve Çôzüm
Onerileri sempozyumu, 1990, s. 56.
84
nüfusun % 64’ü kentlerde, % 36’si ise kirsal alanda ya§amaktadir. Tablo 4. 1’de
bôlge illerinin kentsel ve kirsal toplam nüfuslan ve oranlan gôsterilmektedir:
1990-97 yillari arasmda kirsal alanda yaçanan nüfus kaybi, bôlgenin bütün
illerinde yogunla§mi§tir. Ancak, bu illerin arasmda en dezavantajh kirsal alanlar
olarak Siirt, Batman ve Diyarbakir ône çikmi§tir. Adiyaman, Diyarbakir ve
§anliurfa’da 1985 île 1997 yillan arasmda bütünüyle kent nüfuslannm arttigi
gôrülmektedir. 1990-97 dôneminde Kilis kent olarak en çok nüfus kaybma ugrayan
yerdir. 1985-97 dôneminde bütünüyle hem kent ve hem kôyde en yoûn nüfus
kaybi Siirt ilinde ya§anmi§tir. (Tablo 4. 4)
Tablo 4. 4
GAP Bôlgesinde Nüfus Hareketleri
Yerle§im 1985-90 1990-97 1997-2000
Adiyaman Toplam 0,16 0,25 0,12
Kent 0,32 0,43 0,19
Kir 0,03 -0,02 -0,03
Batman Toplam - 0,14 0,06
Kent - 0,29 0,12
Kir - -0,18 -0,09
Diyarbakir Toplam 0,14 0,15 0,06
Kent 0,20 0,28 0,12
Kir 0,08 -0,12 -0,07
Gaziantep Toplam 0,05 0,10 0,04
Kent 0,13 0,15 0,06
Kir -0,19 -0,04 -0,02
Kilis Toplam - -0,19 -0,07
Kent - -0,30 -0,13
Kir - 0,01 -0,00
Mardin Toplam -0,17 0,14 0,06
Kent 0,02 0,32 0,14
Kir -0,32 -0,08 -0,04
Siirt Toplam -1,16 0,07 0,03
Kent -1,15 0,30 0,12
Kir -1,16 -0,28 -0,15
Urfa Toplam 0,20 0,23 0,10
Kent 0,27 0,29 0,13
Kir 0,12 0,14 0,05
Çirnak Toplam - 0,18 0,03
Kent - 0,34 0,22
Kir - -0,05 -0,09
GAP Toplam 0,16 0,15 0,07
TÜRKIYE Toplam 0,10 0,10 0,04
Kaynak: GAP 1994-2000 GAP Sosyal Eylem Plam Degerlendirme Raporu S. 41

1985-1990 Genel Nüfus Sayimlan, 1997 Nüfus Tespiti
85
Tablo, bôlgede her ilin farkli biçimlerde gôç ve nüfus hareketlerinden etkilendigini
ve ma^duriyet yaratan nüfus hareketlerinin bu nedenle dikkatle gôzlenmesi
gerektiàini ortaya koymaktadir. Son dônemin en çok gôç alan illerinin Siirt, Çirnak
ve Mardin olduû dikkat çekiyor. Bu üç ilin kirsal alanmda yogun nüfus kaybi,
kentlerinde ise patlamasi yaçanmiçtir. Diyarbakir ve Adiyaman kentleri de son iki
dônemde yogun nüfus almalanyla ône çikmaktadir. Bôlge nüfusunun esas itibariyle
kirsal bir karaktere sahip oldugunu sôyleyebiliriz. Yerleçik kentli ailelerin bôlge
diçina gitmeleri, diger yandan, kir kôkenli hanelerin kentlere dogru kitlesel gôçü
kent nüfusunun kirsallaçmasmi ôn plana çikarmaktadir. Bôlgedeki nüfusun illere
gôre dagilimma bakildigmda ônemli degiçiklikler gôze çarpmaktadir. 1985 yilmda
kent nüfusu Diyarbakir ve Gaziantep’ten az olan Çanliurfa’nm 1997’de bôlgenin en
büyük kenti haline geldigi dikkat çekmektedir.
Bôlgede 1980’e kadar ekonomik kaynakh olan gôç hareketi, 1984 sonrasmda
siyasal ve sosyal sebepler taçimaktadir. 1984 yihnda bôlgede baçlayan ve giderek
yoQunlaçan çatiçmalar kitlesel gôç hareketlerine neden olmuçtur. Can ve mal
güvenliginin olmamasi, milyonlarca kiçiyi bôlge diçma itmiçtir. Gôç, ôzellikle
zorunlu kôy boçaltma olaylanyla en üst seviyeye ula§mi§tir. TBMM Gôç
Komisyonu’nun 1997 yilmda hazirladigi rapora gôre, bôlgede 3. 428 kôy ve mezra
boçaltilmiçtir. Bu zorunlu gôçten en çok etkilenen illerin baçmda gelen Diyarbakir,
Çanliurfa ve Van’m nüfusu ikiye katlanmiçtir.
Bu arada, bôlge illerinden yaçayan ancak gerekli güveni ve yaçam seviyesini

bulamayanlar, adeta kitleler halinde Bâti illerine gôç etmiçtir. Bu yeni gôç dalgasi
Bâti illerinde çok ônemli toplumsal, siyasal ve kültürel sorunlara neden olmuçtur ve
olacaktir da... Bugüne kadar bôlgedeki kitlesel gôçü sadece güvenlik sorunu
çerçevesinde degerlendiren devletin, bu konuda hala somut bir ônlem almadiQi
gôrülmektedir.
86
"Bu son gôç sürecinin nedenleri ne olursa olsun, sonuçlannm daha ônce
yaçanan kir-kent gôçünden farkli olacaQim ôngôrmek oldukça kolaydir. Bu gôç
siyasal çevrelerde zaman zaman gündeme gelse bile, kamu otoritelerinin bu gôçün
bireysel ve toplumsal düzlemde doguracagi sorunlarm boyutlarmi yeterince
algiladigi sôylenemez.”84
“Bôlgede sûre giden gôç, hem ekonomik hem de politik nedenlere

dayanmaktadir. Bôlgede gerçekleçen sosyoekonomik dogiçimlerin neden oldugu
gôçün yamsira, 'zorunlu gôç’ diyebilecegimiz bir sürecin de yaçanmakta olduguna
iliçkin yeterli kamt oluçmuç durumdadir ve bu tür gôçün trajik sonuçlanm gündelik
medyada izlemek mümkündür. Ülkenin iç kesimlerinde ve batismda birkaç on yil
süren kentte gôç süreci, bu bôlgede çok daha kisa bir sûre içinde ve çok hizh
gerçekleçmiç durumdadir. Bu da hem bôlge kentlerinde hem de bôlge diçmda çok
ciddi kentsel ve toplumsal sorunlar olarak kendini gôstermektedir.” 85
Ortadogu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Sosyoloji Bôlümü’nün “GAP Nüfus

Hareketleri Araçtirmasi Projesi”nde bôlgede yaçanan yogun gôç ve nüfus olgusu
hakkmda yapilan ônemli bazi tespitleri aktarmak istiyoruz: 86
- GAP Bôlgesi kapsammda çok yogun bir gôç olgusu yaçanmaktadir. Kente gôçü
ciddi ôlçüde durdurmak veya yavaçlatmak sôz konusu de^ldir. Kentlerdeki yiQilma
ise yoûn toplumsal ve ekonomik sorunlar yaratmaktadir. Bôlgede son yillardaki
nüfus hareketleri ise durumun çok vahim haie gelebilecegini gôstermektedir. Bu
durumda izlenecek nüfus hareketleri politikalan neler olabilir? Insani ve toplumsal
sorunlarm asgariye indirebilecegi, ekonomik içlerligi olan ve yatirim bakimindan
büyük israflara yol açmayacak yerleçim politikalan geliçtirilmelidir. Yakm gelecekte
84 Sema Erder, “Kôysüz Kôylü' Gôçü”, Gôrü§ Dergisi, Mart 1988, s. 26.
86 ODTÜ Sosyoloji Bôlümü GAP Ara§tirma Ekibi, s. 341, 342, 343, 344, 345, 346.
87
nüfus patlamasi kaçimlmaz olan Diyarbakir ve Urfa gibi merkezlerin

gecekondulaçmayi planh kentleçmeye dogru yôneltecek ônlemleri almalari
gerekmektedir. ikinci olarak GAP bôlgesinde birçok kent ve kasaba ekonomik
bakimmdan kent ôzelligi gôstermeyen yapilara sahiptir. Gecekondu çadirlan
andiran bu kentleri kurtarmak için sanayi ve kültür altyapisiyla yeni yerleçim yerleri
te§vik edilerek büyük kentlerdeki nüfusu buralara sevk etmek.
- GAP içi il ve ilçe merkezleri gôçü esas olarak aym ilin simrlari içinde yer alan
yerleçim birimlerinden almaktadir. ilçe merkezlerinde bir iki istisna diçmda agirhkla
ilçe içindeki kôylerden gôçen ailelerin gôçünü yaçamaktadir. Gôç haritasi
bakimmdan illerin ve ilçelerin durumu daQimk ve salkim saçak, kôklerin giderek
kalmlaçan bir gôvdede toplamasim andirmakta ve sôz konusu il ve ilçe
merkezlerinde aym süreç tekrarlanmaktadir.
- Kentlerin, kir kôkenin ône çikmasi sonucu kirsallaçtiâmi gôrüyoruz. Kir kôkenli
nüfus oldukça gençtir ve bu yônüyle içgücüne ve ekonomik yaçama dinamik bir
katki niteligindedir. Bunun yarn sira kente gôç eden nüfusun egitim durumu da
oldukça düçüktür ve çogu kent ortammda geçerli hünere sahip olmayan vasifsiz
içgücü konumundadir. Genellikle aileleriyle birlikte gôç eden bu nüfusun en ônemli
ôzelligi, çok kalabalik hanelerden oluçmasidir. Bôlgede nüfus artiçi, ailelerdeki
çocuk sayisi ve ortalama aile büyüklügü ekonomik ve toplumsal bakimdan kaygi
verici düzeyde olup ilgisiz kalabilme sinirmin ôtesindedir.
- En temel sorunlarm ba§mda içsizlik gelmektedir. içsizlik halen çahçanlarm büyük

çoûnlugunu da tehdit eden yaygm bir toplumsal endiçe niteligindedir. Ailelerin
çoûnda ancak bir ki§i çahçmaktadir ve bazilannin tarimdan sagiadigi gelir de
geçimi saglamaktan çok uzaktir.
88
- Bütün eksikliklerine ragmen GAP içi kentlerde altyapi hizmetlerinin ve sunulan

toplumsal hizmetlerin kirla kar§ila§tirildiginda daha üstün gôrüldügü ortaya
çikmaktadir. Içsizlik, güvence eksikligi ve güç ya§am ko§ullarma ragmen, büyük
çogunluk kent lehinde dü§ünmekte ve kôye dônmeyi pek fazla dü§ünmemektedir.
Bôlgeye ili§kin geli§tirilecek politikalar bakimmdan ve bulgu ve baki§ açisi çok
ônemlidir. Tanmda gerçekleçecek degiçiklikler ne kadar baçarili olursa olsun bôlge
nüfusunun gelecegi kentlerde biçimlenecektir ve planlama bu saptamayi esas
almak durumundadir.
- Yüzleri kente dônük olmakla birlikte kôy cemaatini kent ortammda yeniden
üretmeye çaliçan kôy kôkenli gôçmen nüfusun büyük bolümü bôlge diçma gôç
konusunda çok istekli degildir. ôzellikle GAP asgari beklentileri karçilamasi
durumunda kentlerden bôlge diçina gôç, büyük bir dalga oluçturacaâa
benzememektedir.
- Gôç eden birinci kuçak hane reislerinin gôç nedenlerinin baçmda topraksizhk ve
içsizlikten kaynaklanan geçim sikmtisi ve yoksulluktur.
- Bôlge içi kentlerde istihdam ve ekonomik canlilik yaratmada en ônemli araç emek
yogun küçük sanayiler olacaktir.
Yukandaki araçtirmanm sonucunda gôrüldügü gibi bôlge yogun bir nüfus

hareketi yaçamaktadir. Türkiye’deki genel nüfus ôzelliklerinden farkli bir yapiya
sahip bôlge nüfusunun baçta gelen demografik ôzelligi ülke ortalamasmin üzerinde
artiç hizi gôstermesidir. Nüfus artiç hizinm yüksekligi hane halkinm birey sayismi
arttirarak, geçim koçullanm zorlarken, bôlgede yetersiz olan istihdam olanaklannm
yetersiz kalmasina yol açmaktadir. Bôlge nüfusu çocuk ve genç ya§ gruplarmda
yogunlaçmaktadir. Yüksek dogurganliktan kaynaklanan bu durum gelecekte içgücü
arzmdan meydana gelecek artiça içaret etmektedir.
89
GAP bôlgesi, ôteki bôlgelere gôç yoluyla nüfus veren bir bôlge olduû halde
nüfus arti§ hizi Türkiye ortalamasmin çok üstündedir. 87
4.6. Editim Durumu
4.6.1. Genel Durum
Günümüzde egitim, bir toplumun kalkinmasmda en ônemli faktôr olarak ele

almmaktadir. EQitim yolu ile kalkinmanm en sa^hkli yol oldugu, bütün toplumlar
tarafmdan kabul edilen bir gerçektir. Bu gerçeê ônem veren geli§mi§ ülkeler bu
alana yaptiklan yatirimlan gün geçtikçe daha da arttirmaktadir. Kalkmmada insan
faktôrü üzerinde duran uzmanlar, eîtimin çok yônlü ele ahnarak degerlendirilmesi
gerektigi gôrü§ü üzerinde durmaktadir.
Türkiye’de egitim sistemi bilimsel metodlardan uzak günün çartlarma cevap

veremeyen bir yapiya sahiptir. Bu nedenle bu ülkede yaçanan birçok sosyal ve
ekonomik sorunun temeli egitim sisteminde aranmaktadir. Büyük bir nüfus artiçimn
yaçandigi Türkiye’de yeterli bir kaynak aynlmadigi için egitim büyük sorunlarla
boguçmaktadir.
Bir çok egitim uzmam, Türkiye’deki egitimin sosyal yaçamdan uzak bir nitelige
sahip olmasim eleçtirmektedir. “Gerçek ve temel egitim çevre çartlarmi degiçtiren,
sermaye birikimini sa^layan ve üretimi artiran bir nitelige sahiptir. Aynca modem
egitim yapismda; okuma, yazma ve hesaplama teknigi gibi üç ônemli niteligi taçir.
87 DlE, GAP II listatistikleri, s. 4,5,6.

90
Bu nitelikler, ilkin daha fazla bilginin naklini kolaylaçtirir veya islah edici roi oynar.
Ikincisi dogrudan dogruya üretimi etkiler. Oysaki, ülkemizde uygulanan egitim
sistemi çogunlukla yaçanan hayatm da di§mda, nitelikten çok niceliê ônem veren
bir okuyup-yazma mekanizmasma gôre düzenlenmiçtir.”88
“Egitim hem bireyler olarak yüksek bir ya§ama düzeyi eide etmemizin ba§lica
yoludur. Hem de toplum olarak geli§me ve ilerlemenin, ileri ülkeler arasinda yer
almamn ba§lica yoludur. Hem de ülkede demokratik bir siyasal ve toplumsal
yaçami gerçekleçtirmenin temel yoludur.”89
GAP bôlgesinde insan kaynaginin kalkinma için egitim yoluyla en iyi §ekilde
degerlendirilmesi gerekmektedir. Türkiye’de egitim düzeyi genelde düçük olmakla
birlikte, çeçitli nedenlere bagli olarak ôzellikle GAP bôlgesi gôstergeleri daha da
düçüktür. Okuma yazma oram okullaçma oramna bagh olarak epeyce düçüktür.
GAP bôlgesinde 1995-96 verilerine gôre, ilkokul çaginda okulla§ma oram %
70.94’tür. Bu oran, Türkiye genelinde ise % 89.03’tür. Türkiye genelinde ortaôgretim
kademesindeki okulla§ma oram % 53.147’ye yükselirken, bu oran GAP bôlgesinde
% 28.27 olarak gôrülmektedir. Yine aym ôgretim yilmda lise ve dengi okullarda
okulla§ma oram % 38.72 iken, bu oran GAP bôlgesinde 18.70’te kalmi§tir. Fakülte
ve yüksekokul bazmda ise Türkiye genel ortalamasi GAP bôlgesine yedi kat fark
etmektedir. Yüksek ôgretimde Türkiye genelinde okulla§ma oram % 22.87, GAP
bôlgesinde ise, %3.88’dir. (Tablo 4.5)
Bôlge egitiminde ilkokul ôgreniminin en yüksek oranda oldugu, kismen orta

ôgrenime ilgi duyuldugu, lisede düçen grafigin yüksek ôgrenimde, deyim yerindeyse
tam dibe vurdugu dikkat çekmektedir. Bôlge ortalamasma bakildigmda, Ilkokul
egitiminden sonra büyük bir dü§ü§ vardir.
88 Orhan Türkdogan, Kôy Sosyolojisinin Temel Sorunlan, Istanbul: Dede Korkut Yaymlan,
1977, s. .239.
89 Ôzer Ozankaya, Toplumbilim, Geni§letilmi§ 7.b. Istanbul: Cem Yaymevi, 1991, s. 404.
91
Table 4.5
Ôgretim Kurumlanna gore okullaçma oran an (%) 1995-1996.
Ilkokul Ortaokul ve dengi
Toplam Erkek Kadm Toplam Erkek Kadm
Türkiye 89,03 91,06 86,89 53,14 61,53 44,33
G.Do@u Anadolu 70,94 76,41 64,98 23,27 37,45 18,19
Adiyaman 82,23 83,07 81,43 35,17 45,28 24,68
Diyarbakir 64,00 71,58___ 55,86 27,69 35,43 18,97__
Gaziantep 99,31 101,02 97,49 37,62 47,24 27,22
Mardin 64,15 68,84 59,02 22,14 32,99 11,28
Siirt 53,35 62,36 43,24 23,64 37,09 9,66
Çanliurfa 62,06 68,30 55,12 21,98 30,55 12,15
Batman 62,49 70,31 53,99 26,60 36,79 15,17
Çimak 55,62 67,58 42,20 16,45 23,29 7,96
Kaynak: DIE, GAP II Istatistikleri 1996, s. 53.
Tablo4.5 (Devami)
Genel Lise ve Dengi Fakülte ve Yüksekokul
Toplam Erkek Kadin Toplam Erkek Kadin
Türkiye 38,72 44,01 33,19 22,87 27,22 18,33
G.Dodu Anadolu 18,70 26,25 11,23 3,88 5,57 2,15
Adiyaman 25,59 36,30 16,01 1,10 1,71 0,64
Diyarbakir 18,55 25,58 11,67 7,44 10,18 4,64
Gaziantep 24,52 30,42 18,29 3,64 5,60 1,76
Mardin 15,13 24,73 6,66 0,51 0,80 0,16
Siirt 18,41 31,55 7,56 4,07 5,77 2,09
Çanliurfa 13,48 20,51 6,22 5,44 8,21 2,74
Batman 16,34 24,18 7,76 1,78 3,29 0,52
Çirnak 7,36 12,28 2,58 0,25 0,33 0,07
Tabloda gôrüldügü gibi, bütün ôgretim kurumlarmda cinsiyete gôre ônemli

farkliliklarm gôrüldügü gôze çarpmaktadir. Geleneksel toplum yapisinin ônemli
ôlçüde etkili olmasi nedeniyle kiz çocuklan erkek çocuklanna oranla daha az
oranda egitim kurum ve süreçlerinden yararlanmaktadir.
“Bôlgede daha çok erkek çocuklar okula gônderilmekte olup; kizlarm toplumsal
içlevinin agirlikla aile ekonomisine katkida bulunmak için bedenen çaliçmasi ve
çoeuk yetiçtirmekle smirli kalmasi, ayrica, erkeklerin askerlik nedeniyle
bulunduklari birliklerde okuma-yazma ogrenme olanaklarmin olmasi erkeklerin
92
okur-yazarhk oranlarinin kadmlannkinden daha yüksek düzeyde olmasi sonucunu

dogurmu§tur.”90
Diger bir faktôr ise, bôlgede yillarca ya§anan §iddet ve sava§ ortamimn egitimi
adeta felç etmiç olmasidir. Kôylerin bo§altilmasi, okullarm kapatilmasi,
ôgretmenlerin bôlgeye gitmek istememesi, egitim-ôgretimin gerilemesine neden
olmuçtur.
GAP bôlgesinde yer alan illerde ilkokullarda ô^retmen baçma dü§en ô^renci
sayisi yüksektir. Bu sayi 1980-81’de 30, 1986-87 de 41, 1997-98’de 42' iken, bu
sayi Türkiye genelinde 20, 30 ve 32’dir.
1998-99 ôgretim yili itibariyle bôlgede 5.705 adet ilkô^retim okulu, 36 adet yatili
ilkôgretim bôlge okulu, 162 adet genel lise, 140 adet mesleki teknik lise, 31 adet
imam hatip lisesi, 8 adet ôzel egitim kurumu ve 358 adet yaygin eQitim kurumu
bulunmaktadir.
Bôlgede egitim alanmda ya§anan ônemli ve temel sorunlardan biri de Kürtçe

gerçegidir. Bôlgede ya§ayan Kürtler’in ilkokuldan itibaren ya§adiklari anadil sorunu,
hala bir çôzüme kavu§amami§tir. Kentlere gôre kirsal kesimde daha etkin olan
Kürtçe, ilkokula baçlayan çocuklann karçilaçtiklan ilk ve en büyük sorundur. Bu
sorun aynca ve çok yônlü bir sorun olarak ele alinmasi gereken bir konudur.
4.6.2. Egitimin istihdama Etkisi
Egitim, günlük yaçami belirleyen toplumsal kurumlarm üzerinde etkin olmakla

dogrudan iliçkilidir. Bir çok durumda egitim, ekonomik ve sosyal haklardan
90
Açma, s. 122.
93
yararlanma yeteneginin temelini oluçturmaktadir. Edition düzeyi ne kadar dü§ük

olursa, elveriçli çahçma koçullannda istihdam ve tatmin edici bir gelir olasiligi o
kadar azalacaktir. Düçük bir egitim düzeyi, aym zamanda dernek ve sendika kurma
ya da bunlara üye olma hakki, hatta sosyal güvenlik hakki ve kamu hizmetlerinden
e§K yararlanma hakki açilanndan ciddi bir engel oluçturmaktadir. 91
Bireylerin egitim seviyesi ile çahçtiklari sektôrler arasmda bir siniflandirma

yapildigmda, yukandaki savin paralelinde bir sonuçla karçilaçilmaktadir. Bôlgedeki
istatistiklere baktiîmizda, ôgrenim durumu ile sektôrler arasmdaki iliçkiler birtakim
ozellikler gôrülmektedir. Bu ôzellikler çôyle: Okur-yazar olmayanlar ve ilkokul
mezunlari, ba§ta tarim olmak üzere, hizmet ve sanayi, ortaokul ve lise mezunlari
ise ba§ta hizmet sektôrü olmak üzere tarim ve sanayi sektôrlerinde çali§maktadir.
Yüksekokul ve fakülte mezunlari ise, ba§ta hizmet sektôrü olmak üzere, sirasiyla
endüstri ve tarim sektôründe yogunla§maktadir.
Ba§ka bir ifadeyle, egitim-ôgretim seviyesi düçük olanlar geri kalmi§ bir sosyo-
ekonomik yapmin içinde iken, egitimi orta dereceli olanlar normal bir sosyo-
ekonomik yapmin, ôgrenim derecesi yüksek olanlar da geli§mi§ bir sosyo-ekonomik
yapmin içinde yer almaktadirlar. Çaliçtiklan alanlar ile ôgrenim düzeyleri arasmda
bir karçilaçtirma yapildiQinda, bôyle bir sonuçla karçilaçilmaktadir.
Bôlgede son zamanlarda halkta gôrülen degiçim egiliminin temelinde, egitim

koçullarini yaratma çabasi oldugu gôrülmektedir. ODTÜ Sosyoloji Bôlümü’nün
“GAP Nüfus Hareketleri Ara§tirmasi”nda, bôlgede gôrülen degiçim egilimiyle ilgili
verilerin sonucu konumuz açismdan ônemli bir noktaya içaret etmektedir. §ôyle ki;
“Çocuklarmi kôyde mi yoksa çehirde mi yaçamalarmi daha iyi oldugu sorusuna
yanit verenlerin % 80.7’si çehirde, % 16.9’ü kôyde, % 2.5’i bilmiyorum çeklinde
91 TESEV, BM Kalkmma Programi, Insani GeH^me Raporu 1998 Türkiye, Ankara:

TESEV, 1998, s. 63.
94
yamt vermi§tir. Çocuklan için §ehn tercih edenlerin % 67.5’i okumalari için; %19.1’i
§ehrin gelir imkam bol oldugu için; % 8.5’i de hem okul, hem de i§ olanaklan
nedenleriyle çocuklarm çehirde yaçamalarmi istediklerini sôylemiçlerdir.
Gôrüldügü gibi, kirsal haneler, kenti kendilerinden çok çocuklannin gelecegi

açismdan bir olanak olarak gôrmektedir. Bu anlamda kente gôç de haneyi
kurtarmaktan daha çok çocuklarmi "kurtarmak” için baçvurulan bir yol olarak
gôrülmektedir. Bôyle bakildigmda gelecek kenttir ve çocuklar kentte yaçamahdir.
Bu durum modernleçme çerçevesinin yerleçmiçligine içaret etmektedir. Bu da okul,
dolayisiyla, yalnizca ekonomik degil, ama ondan da ônemli olarak sosyal smif
atlama gibi kent kaynakli ideolojinin kirda da egemen haie geldigini gôstermektedir.”
92
Mübeccel Kiray da Sosyal Yapi ve Nüfus Etkileçimi baçlikli yazisinda kirsal

kesimdeki bu eîlime dikkat çekmiçtir.” ... Çocuklarm, teknoloji ve ôrgütlü bir i§
çevresinde veya hizmet üreten bir kamu sektôründe istihdam etmek isteyen
kôylüler, çocuklarmi okutmaya baçladilar.”92
93
4.7. Mülkiyet Yapisi ve Arazi Kullammi
Bôlgede bugünkü toprak mülkiyet yapismi ve GAP’m bôlgenin mülkiyet

yapisma etkilerini anlamak için once geçmiçe kisaca gôz atmamiz gerekmektedir.
Çevket Pamuk, Osmanli-lktisat Tarihi adh kitabmda, Kürt açiret ve beylerinin
Osmanli toprak düzeni içinde ôzel bir konuma sahip oldugunu anlatmaktadir. (94)
Yavuz Sultan Selim dôneminde Osmanli’ya katilan Kürt açiret ve beylerine Osmanli
92 ODTÜ Sosyoloji Bôlümü GAP Araçtirma Ekibi s. 358, 359.

93 Mübeccel Kiray, Sosyal Yapi ve Nüfus Etkileçimi, Toplumbilim Yazilan, Ankara: 1982,
s. 27.
94 Çevket Pamuk, Osmanh-Türkiye Iktisat Tarihi, Istanbul: lletiçim Yaymlan, 1990.
95
toprak düzeninde farkh olarak, miri miranlik’larm verilmi§ ve toprak rekabetleri ile
kullamm yetkileri de mirlere, agi ret reislerine ve beylere devredilmigtir. Bu durum
daha sonca gelen Osmanh padigahlan tarafmdan da kabul edilerek devam etmigtir.
Osmanli’da miri sistem bozulunca, 1858 Osmanh Arazi Kanunnamesi ile “timar
sistemi” birakilarak, “ôzel mülk edinme hakki” getirilmig; sonuçlar ise Kurt
beyliklerine yansimamigtir. Aynca, II. Abdülhamid dôneminde ve 1891 yilmda
kurulan Hamidiye Alaylan sürecinde, birtakim agiretlere ve yeni beylere yeni haklar
ve yeni olanaklar taninmigtir. Bu mülkiyet yapisi Cumhuriyet donemine tagmmig ve
korunmugtur. 95
Osmanh Imparatorlugu’nun gerileme donemleh sirasmda birçok degigiklikler

yaganmig ve bu degigiklikler bolgenin toprak statüsünü fazla etkilememigtir. Bu
toprak düzeni, Tanzimat Hareketi içinde de statüsünü koruyabilmigtir. Beyler ve
agalarm féodal güçleh cumhuriyetin ilamyla daha da artmigtir. Cumhuriyet sonrasi
çikan mülkiyet ve medeni kanun; aga ve beylerin ellerindeki arazileri sorunsuz bir
gekilde kendi üzerlerine geçirmelerine ve ôzel mülk haline dônügmesine firsat
vermigtir.96
Cumhuriyet ilanmdan sonra bôlgedeki toprak dagihmmdaki dengesizlik sürekli

gündeme gelmesine ragmen, bazi sosyal ve siyasal nedenlerle soruna çôzüm
getirilmemigtir. Bôlgede genel olarak büyük mülkiyet biçimi hakim olmugtur.
Projenin hayata geçmesiyle birlikte GAP bolgesindeki mevcut arazi mülkiyet

yapisindaki dengesizlik, daha büyük bir sorun haline gelecektir. GAP ile birlikte
daha bir ônem kazanan topragin mülkiyet yapisi büyük igletmelerin lehine küçük
95 Rifat Dag-Atilla Gôktürk, GAP Yeniden Yapilanmahdir, Ankara: Diyarbakir Sanayi

Odasi 1995, s. 69.
96 Ismail Begikçi, Dogu Anadolu Düzeni, Sosyo Ekonomik ve Etnik Temeller, Cilt 1,
Ankara: Yurt Kitap-Yaym, 1992, s. 130.
96
içletmelerin ise aleyhine i§lemektedir. "Güneydogu Anadolu Projesi kadar olmasa

bile bôlgenin sosyo-ekonomik yapismin sürekliliQi için gerekli olan ‘toprak
reformunun’ planlama gündeminde olmamasi büyük bir eksiklik olarak ortaya
çikmaktadir.” 97
Topraksiz çiftçi Adiyaman’da % 21.2, Gaziantep’te % 28.6, Mardin’de % 43.3,

Urfa’da % 42.1, Siirt’te % 44.6, Diyarbakir’da da % 45,1’dir. Baçka bir ifadeyle
tanm sektôründe topraksiz çiftçi ailelerinin oram, ortalama % 40 civarmdadir. Bu
tabloya baktigimizda, bôlgedeki toprak mülkiyet yapismin dengesiz ve adaletsiz
oldugunu gôrüyoruz. Içletmelerin % 50’sine yakmi küçük içletme olup, arazinin %
6’smi içletmektedirler. Buna karçilik sayisal olarak %3 oranmdaki içletme 1.000
dekardan daha büyük içletme olup ve toplam alanm % 38’ünü içletmektedir.
Tablo 4.6’danda izlenecegi üzere GAP, arazi mülkiyet yapisi dengesiz ve

karmaçik sorunlar içeren bir alanda uygulanmaktadir. Bôlgede toplam 300.481
tane tanmsal i§letme mevcuttur. Bu, Türkiye’de mevcut tarimsal içletmelerin %
7.4’ünü oluçturmaktadir. Bu içletmelerin sahip oldugu toplam arazi miktan ise,
4.512.048 hektardir. Tanmsal içletmelerin sayilari ve içledikleri arazi miktarlari
incelendiginde, ônemli bulgular ortaya çikmaktadir. Ornegin; Adiyaman, Gaziantep,
Mardin, Siirt ve Batman illerinde içletmelerin ortalama % 60’i 50 dekardan daha az
araziye sahiptir. Toplam araziden aldiklan pay ise yalmzca % 10’lar civarmdadir.
Baçka bir ifadeyle, sôz konusu illerde bulunan içletmelerin yaklaçik % 60’i toplam
arazinin ancak % 10’unda tanm yapabilmektedir. Bu rakamlar, bôlgedeki çiftçilerin
çok güç ve yetersiz arazi koçullannda geçimlerini saglamaya çaliçtiklanm
gôstermektedir. Oysa, aym illerde 1 000 dekardan büyük içletmeler, toplam
içletmelerin % 2.2’si oranmda olmasma ragmen, toplam tanmsal alanm % 29.0’unu
içlemektedir. Gaziantep ili ôzelinde ise içletmelerin % 52.5’i arazinin %13.28’ini
içlerken, içletmelerin % 0.92’si toplam alanm %13.33'ünde tanm yapmaktadir.
97
Keleç, s. 268-270.
97
Diyarbakir’da ise arazinin % 57.09’unda içletmelerin yalmzca % 6.0’si

bulunmaktadir. Genel bir deêrlendirme yapildiginda; ortalama i§letme
büyüklügünün; Adiyaman’da 58.3; Diyarbakir’da 264.5 Gaziantep’te 84.4;
Mardin’de 79.5; Siirt’te 120.8; Urfa’da 159.1; §irnak’ta 315.9; Batman’da 123.5
dekar oldugu ortaya çikmaktadir. (Tablo 4. 6)
Tablo 4. 6
GAP Alamnda Toprak Mülkiyet Dagilimi
Adiyaman Diyarbakir Gaziantep Mardin Çanliurfa

Içletme Gruplan
(Da) Içletme içlenen Içletme Içlenen Içletme Içlenen Içlelme iglenen Içletme l$lenen
Sayisi Arazi Sayisi Arazi Sayisi Arazi Sayisi Arazi Sayisi Arazi
5'ten az 2724 7549 1662 2653 3505 8283 9410 17770 720 1799
5-9 4801 30812 1377 8483 1939 13070 2466 15936 683 4202
10-19 9772 130453 3468 49025 4387 55589 5950 78175 3516 43058
20-49 12882 391292 12337 419863 12895 408549 5410 146115 13163 399400
50-99 7760 487814 9804 634260 9866 638357 4659 327756 18586 122669.3
100-199 3595 449068 15693 1991888 6160 788692 4552 541512 14286 1782091
200-499 2154 580260 9052 2410838 3689 968368 I960 519070 9167 2442696
500-999 552 300862 1829 1153685 430 293165 7I3 436003 2732 1691474
1000-2499 221 259177 2113 26II061 401 486470 272 302600 1355 1976457
2500-4999 — —— 1032 3396638 — — 105 288750 201 678480
5000+ — —- 365 2856060 — 24 150240 —
Toplam 44461 2637347 15534454 43272 .365059.3 35521 2813927 84409 102463511
Ort. Igletme
59.3 264.5 84.4 79.2 159.)
Büyüklügü
Tablo 4.6. (Devami)
Igletme Siirt Batman §imak

TOPLAMI
Gruplan GAP
(Da) Içletme Içlenen Içletme Içlenen Içletme Içlenen Igletme Iglenen
Sayisi Arazi Sayisi Arazi Sayisi Arazi Sayisi % Alan %
(da)
5'ten az 1237 3486 2387 6317 259 518 21904 —— 38375
5-9 1411 8557 969 6121 39 195 13685 87376 ——
10-19 3431 46507 2209 28312 914 11470 33647 45.3 442589 5.9
20-49 3861 11791 4640 138644 1621 683999 66809 — 2090198 ——
50-99 2655 173408 2629 169683 2425 169760 58384 19.4 3827786 8.5
100-199 1552 196635 3249 424711 4372 579951 53459 17.8 6754548 15.0
200-499 1346 366536 2239 581228 5784 1565897 35391 11.8 9434893 20.9
500-999 110 55931 612 373395 1381 960355 8359 2.8 5254875 11.6
1000-2499 206 210750 332 561001 1871 2222287 6771 2.3 8629803 —
2500-4999 167 671340 32 93832 81 343521 1618 . — 5472561 ——
5000+ 15 81175 — ——— —— — 404 0.7 3087475 19.0
Toplam 15999 19.3.32256 19298 2383249 18747 539235.3 300481 45120474 —
Ort. I§letme 315.9 150.2 —
Büyüklügü 120.8 123.5
Kaynak: Genel Tarim Sayimi 1991. DIE.
98
GAP geneline baktigimizda 50 dekardan küçük i§letmeler toplam i§letmelerin

% 45’ini oluçtururken, i§ledikleri alan ise toplam i§lenen alamn sadece % 6’sma
ula§abilmektedir. 2.500 da’dan büyük i§letmeler ise toplam i§letmelerin % 0.7’sini
olu§turmakta olup, i§lenen alamn %19’unu içlemektedir.
Bôlgedeki tanmsal i§letmelerin çok parçali bir yapiya sahip olmasi, tarimsal
uretimi olumsuz yônde etkilemektedir. Yapilan nedeniyle rasyonel bir çekilde
kullamlmayan içletmelerde verim düçüklügü yaçanmaktadir. Tarim topraklarmin
içletme ve mülkiyete gore dagihmmdaki dengesizlik ve çok parçalilik, bôlgenin en
ônemli sosyal-ekonomik sorunlarmdan biridir. Toprak dagilimindaki dengesizlik,
tarimsal yatirimlari ve verimliliî düçürücü ortakçihk ve kiracilik gibi dolayli içletme
biçimlerini gündeme getirmektedir. Bôlgede hanelerin yaklaçik yüzde 27’si
ortakçilik yapmaktadir. Kiralama yoluyla toprak içletenlerin oram ise yüzde 9.1’dir.
Kiraya ve ortaâ toprak verenlerin büyük çogunlugu kôy diçmda yaçayan toprak
sahipleri, kiraya ve ortaga toprak tutanlarm büyük çogunlu§u ise topraksiz
çiftçilerdir.
GAP bôlgesinde nüfusun % 30.4’ü sulama alanmin diçmda kalmaktadir. Bunun
yam s ira tanm alanlannin yarismin tarimsal içletmelerin yalmzca % 5.7’sinin elinde
bulunmasi, projenin sulama yatirimlarmdan dogrudan yararlanacaklarmin sayismi
oldukça smirlamaktadir. Çünkü, bôlgede toprak sahibi içletmelerin % 61.4’ü
sulanacak 1.7 milyon hektarlik arazinin ancak % 10.5’ini kontrol edebilecektir. Buna
karçilik, içletmelerin % 6.2’si ise GAP’ta sulanacak arazinin % 49.5’ini içleyecektir.
Türkiye’de 27.699.003 hektar alan içlenmekte olup, bunun % 11.4’ü GAP

bôlgesindedir. GAP bôlgesinde içlenen tanm alanlannin % 11 4'ü kuru tanm alam,
% 7.5'i sulu tanm alam ve % 23,8’i ise bag-bahçe arazisi olarak Türkiye toplam
arazi kullamm varligi içinde yer almaktadir. Çayir-mera arazisi bakimmdan GAP,
Türkiye’nin % 12.4’ünü teçkil etmektedir. Orman arazisi bakimmdan ise GAP
99
Türkiye’nin % 5.2’sini, diger arazilerde % 8.31’ini, su yüzeyleri bakimmdan % 9.5’ini

içermektedir. Sonuç olarak GAP, arazi kullanimi açismdan Türkiye’nin % 9.6’smi
oluçturmaktadir. (Tablo 4. 7)
Tablo 4. 7
GAP llleri ve Türkiye Arazi Kullanimi
Kullanim çekli GAP Toplami Türkiye Toplami %
(ha) (ha)
Içlenen Arazi 3 154 974 27 699 003 11.4
Kuru tanm Alani 2 584 428 22 607 334 11.4
Sulu tanm
Arazisi 223 127 2 990 880 7. 5
Bag-Bahçe
Arazisi 259 825 1 058 637 24. 5
ôzel Mahsul 87 594 1 042 152 8.4
Çayir-Mera
Arazisi 2 714 780 21 745 690 12.4
Orman-Funda
Arazisi 1 240 005 23 468 463 5.2
Orman Arazisi 53 704 15 135 087 0.35
Funda Arazisi 1 186 301 8 333 376 14.2
Diêr Araziler 311 135 3 741 179 8.31
Su Yüzeyleri 104.706 1 102 396 9.5
TOPLAM 7 526 600 77 756 731 9.6
Kaynak: GAP Bôlge Kalkinma Idaresi, Türkiye ve Dünya Tarimi
Içinde GAP’in Yeri ve Ônemi, Ankara: 1996, s. 32.
Dengesiz bir mülkiyet yapisma sahip bôlgede i§lenen 3.1 milyon hektar
arazinin büyük bir kismmda kuru tarim yapilmaktadir. Mevcut üretim durumuna
bakildigmda hububat-nadas-bakliyat üçlemesiyle kuru tanm sisteminin yaygm
oldugu ôn plana çikmaktadir. Tahil grubundan bugday ve arpa; baklagiller
grubundan mercimek ve nohut; endüstri bitkiler grubundan pamuk ve tütün; yagh
tohumlar grubundan susam ve ayçiçegi; yumru bitkiler grubundan sogan ve
sebzeler grubundan ise karpuz, kavun ve donates üretimi agirlikh olarak
yapilmaktadir.
100
Bôlge sulamaya geçtikten sonra kuru tanm sisteminin ôzelligi nedeniyle §imdiye
kadar ekilen ürünlerin büyük bir kismi degiçecek ve onlann yerini yeni ürünler
alacaktir. Aym zamanda daha ônceki ürünlerden sulu tanmla birlikte birkaç kat
daha fazla verim ahnmasi ôngôrülmektedir.
4.8. Makinalaçma Durumu
GAP bôlgesinde tanm yapilan alan yaklaçik 3.1 milyon hektar civarmdadir.
Projenin sonuçlanmasiyla birlikte bu alanm 1.7 milyon hektan sulamaya açilacaktir.
1999 yih itibariyle bôlgede çimdiye kadar 390.000 hektar alanda sulu tarima
geçilmiçtir. Adim adim sulu tan ma geçilmesiyle birlikte ürün çeçidi artacak ve sulu
tanmin gerektirdiî teknik tanm uygulamalan ôn plana çikacaktir.
Bôlgedeki tarimsal alanda yaçanan en ônemli darbogazlardan biri, içletmelerin

yaçadigi tanmsal mekanizasyon sorunudur. Baçka bir ifadeyle bôlgede tanmsal
mekanizasyon araçlan bakimindan büyük bir boçluk yaçanmaktadir. Tanmsal
mekanizasyon ile insan, üretim, içletme, traktôr ve i§ makinesi unsurlari
kastedilmektedir.
GAP bôlgesi, tanmsal mekanizasyon düzeyi açismdan genel ortalamanm

altinda bir paya sahiptir. GAP illerinin mekanizasyon durumu tabloda verilmektedir.
(Tablo 4.8)
Tablodan da gôrüldügü gibi, kullamlan tanm araçlannda 1980-1994 yillan arasmda

yaklaçik % 50’lik bir arti§ meydana gelmiçtir. Kara sabana baktigimizda GAP ve
Türkiye genelinde yillar itibariyle sayisal olarak yaklaçik % 55’lik bir azalma
gôrülmekte ve kara saban kullanimi hizla terk edilip, yerine modem toprak içleme
101
ekipmanlan geçmektedir. Bôlgede daha once kullamlan ilkel tanm araçlarinm yerini
modem tanm aletleri almaktadir. Kara saban, at, pulluk, ôküz, kagm, dôven, tirpan,
orak gibi geleneksel tanm aletleri artik günümüzde yava§ da olsa yerini, ba§ta
traktôr olmak üzere modem aletlere birakmi§tir. Türkiye'nin Bâti bôlgelerine gôre
daha geç modem tanm makineleriyle tam§an bôlgenin sulamayla birlikte
makinele§me süreci daha da hizlanacaktir. 1980 tanm istatistiklerine gôre, GAP
bôlgesi illerinde toplam 18.067 traktôr varken, bu sayi 1994’te 36.087’ye
yükselmi§tir. Kara saban ise aym tarihlerde 109.009’dan 55.769’a düçmüçtür.
Tablo 4.8
GAP illeri ve Türkiye’nin Makinalaçma Durumu
Traktôr Biçer Pulluk Hayvan Harman Karasaban

dôver pulluQu mak.
GAP
1980 18 067 955 17 532 7 300 7 300 109 009
1985 26 448 612 26557 9 267 9 627 87 912
1990 33 111 478 35 759 15 170 15 170 79 662
1991 33 165 310 35 920 14 527 14 527 70 526
1992 33 931 499 36 412 14 543 14 543 69 716
1993 35 710 468 38 045 13 227 13 227 61 033
1994 36 087 538 40 390 13 370 4 737 55 769
Türkiye
1980 436369 13367 517775 804588 804588 953 292
1985 583974 13615 647798 654181 654181 706324
1990 692454 11741 757181 561024 561024 500834
1991 704373 10946 771715 533013 533013 442330
1992 725933 11114 802794 517056 517056 413228
1993 746283 11463 824004 486037 486037 372559
1994 763529 11647 895481 462865 137688 340348
GAP’m
Payi %
1980 4.14 6.99 3.339 0.90 0.90 11.43
1985 4.53 4.50 4.09 1 41 1.41 12.45
1990 4.78 4.07 4.72 2.70 2.70 15.90
1991 4.70 2.83 4.65 2.72 2.72 15.94
1992 4.67 4.50 4.53 2.81 2.81 16.87
1993 4.78 4.08 4.62 2.72 2.72 16.38
1994 4.72 4.62 4.51 2.89 3.44 16.38
Kaynak: DlE, GAP II Istatistikler, 1980-1994,1996.

102
Sulu tan ma geçilmesiyle birlikte tanmsal mekanizasyon alaninda ya§anacak

olasi geliçmeler konusunda "GAP Bôlgesi’nde Tanmsal Mekanizasyon
Gereksinimleri Etüdü Projesi” yapilmiçtir. GAP Idaresi KoordinatôrlüQü tarafmdan
yapilan bu proje ile sulamadan sonraki sulu ve kuru tanm alanlanndaki alternatif!!
mekanizasyon sistemleri ve bunlara uygun makinelerin saptanmasi, edinim ve
kullamm modellerinin geliçtirilmesi, mekanizasyon araçlari üretiminin planlanmasi
gibi konular etüd edilmiçtir.
Bu çaliçmayla, bôlgede 2010 yili için yapilan projeksiyon sonucunda traktôr ve

diger bazi tanm makineleri ihtiyacinin illere gôre dagilimi verilmektedir.
(Tablo 4.9)
Tablo 4.9
GAP Bôlgesinde 2010 Yili Için Ihtiyaç Duyulacak Olan bazi Tanm Makinalannin Tipi ve
illere Gôre Dagilimi (Adet)
Adiyaman Antep Batman Diyarbakir Mardin Siirt $/mak 5. Urfa Toplam
Kulakli
pulluk 9 702 12 096 3 798 25166 12 163 3 736__ 4 772 36 180 107613
KUltüvator 3 032 3 156 1171 7994 3 574 1159 1305 9 246 30637
Tanm
arabasi 5 085 9 187 2 599 16 662 9 090 2 547 3 462 40 684 893316
Biçerdover 334 467 123 816 294 126 153 1 033 3346
Ara çapa
makinasi 344 215 127 1021 446 168 193 2154 4668
Fide dikme
makinasi 747 802 414 2908 691 416 380 3 798 10 157
Traktôr 13 326 27 216 12 239 36 617 21 469 5 649 7530 60 555 184601
Kaynak: GAP Bôlge Kalkmma Idaresi Baçkanligi, GAP bôlgesinde tanmsal mekanizasyon
gereksinimleri etüdü projesi bilgi serisi.
Sulama projelerinin devreye girmesiyle birlikte makinele§menin daha da

hizlanacagi beklenmektedir. Bunun sonucu olarak, ôzellikle kirsal yaçamda büyük
deî§ikler ya§anacak ve bôlgenin genelini ilgilendirecek yeni sorunlar dogacaktir.
103
“Ancak makineleçme süreci rasyonel bir çekilde ele alimp degerlendirilmezse

yeni sorunlarm nedeni olabilir. Içsizlik, gôç ve çarpik kentle§me hizmin artmasi bu
anlamda sayilabilecek sorunlarm baçinda yer almaktadir." 98
4.9. Tanmsal Yapidaki Üretim Tarzlan ve Emek Türleri
Türkiye’de tarihsel olaylann getirdigi sonuçlar ve devletin bilinçli bir çekilde

sürdürdügü politikalar, tanmsal yapi üzerinde belirli bir üretim tarzinin oluçmasim
sa§lami§tir. GAP bôlgesinde hakim olan üretim tarzlan ve emek türleri çunlardir:
Küçük meta üretimi, kapitalist i§letme, ortakçihk, kiracihk, mevsimlik tanm i§çiligi.
Bôlgenin genelinde hakim olan bu üretim tarzlan ve emek türlehni incelerken,
Türkiye’nin tanmsal yapisi içindeki yerine ve tarihsel geliçimi hakkmda yapilan
analizleri ve tartigmalan aktarmak yararh olacaktir.
4.9.1. Aile içletmeciliî ve Küçük Meta Üretimi
Türkiye’de tanmsal yapinm temel nitelikleri üzerinde iktisatçilar ve sosyologlar

arasmda yapilan tartiçmalar daha çok tanmda kapitalistleçme ve küçük meta
üretimi etrafmda yogunla§mi§tir. “Tanmm geliçimi üzerine yazilmiç bütün
kaynaklar, hemen her dônemde aile içletmeciliginin varliîni ortaya koymaktadir.
Belki de, aile içletmeciligi tanmda tarih boyunca varolmuçtur denilebilir. Tanmda
modemleçmenin, aile içletmeciliginin durumunda ônemli degiçiklikler yarattigi bir
gerçektir.”99
98 Ahmet Ozer, Modernleçme ve Güneydogu, Ankara: îmge Kitapevi, 1998, s. 247.

99 Çeker, s. 69.
104
Türkiye’de pazar iliçkileri yok denecek kadar az olan ve geleneksel bir yapiya
sahip kôyler, 1950’lerden sonra yeni bir dôneme girmiçtir. Traktôrlerle birlikte yeni
topraklann tarima açilmasi, iyi bava ko§ullan, Kore Sava§i’nin hammadde lehine
yarattigi avantaj ve Demokrat Parti hükümetinin politikalan, tanmsal üretimin hizla
yükselmesini sagladi. Bôylece, kirsal kesimde yaçayanlar açisindan i§gücü pazari
geni§ledi. Mevsimlik i§ olanaklan artti; kentlerde yükselen i§gücü talebi gôçü
kolaylaçtirdi ve gecekondu semtleri kurulmaya baçlandi. Bundan bôyle kôy
diçmda da içgücünü degerlendirme ortami dogdu. Türkiye’de küçük meta
üretiminin yaygmlik kazanmasmin nedenler arasmda Osmanli’dan gelen mülkiyel
yapisi, daha once Anadolu’da üretim yapan Rum ve Ermeni çiftçilerden kalan
miras, devletin küçük meta üretimin korumaya yônelik uygulamalan sôz
konusudur. 1950 ziraat sayimi ile 1963 sayimi arasmda kendi topraQim içleyen
aile içletmeleri, 2.3 milyondan 3.1 milyona çikmiçtir, yani % 35’lik bir artiç
gôstermiçtir. Baçka bir ifadeyle, tanmsal yapmin, küçük meta üreticisi lehine
geliçtigi gôrülmektedir.
“Eger küçük meta üretimi egemen olmuçsa, bu, pazar iliçkilerinde §u yada bu
tür mülkiyet iliçkisinden yana bir egilim olmasindan degil, küçük üreticilik lehine
geliçen politik mücadeleden kaynaklanmaktadir. Kôylülük temelinden kapitalist
tarimm mi, küçük meta üretimin mi dogaca^mi belirleyen faktôrler, devlet dolayli
veya dogrudan devletten kaynaklanan faktdrlerdir.”100
Çaglar Keyder, kirsal alanda yaçanan geçiç dôneminin daha çabuk geçmesi
ve degiçimin istenilen yônde geliçmesi için devletin yônlendirici bir roi oynadiQmi
belirtmektedir. “Kôylü toplumlan yavaç hareket eder. Mülkiyet yapilari ve simf
iliçkileri, ekonomi di§i gücün nihai referans noktasi olan devlet, nüfuz sahibi
100 Çaglar Keyder, “Türkiye’de Tanmda Küçük Meta Üretiminin Olu§umu”, 75 Yilda
Kôylerden Çehirlere, der. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi, Istanbul: 1999, s.
166,167.
105
gruplarla iliçkilerini koruduû surece, kuçaklar boyu devam etme egilimindedir.

Piyasalarla bütünle§me düzeyinin büyük ôlçüde artmasi, yeni bir mantigi, ekonomi
mantiQim gündeme getirir ve kôylü toplumunu yôneten toplumsal iliçkilerin
potansiyel dônüçümüne giden yolu açar. Eski dengeler bozulabilir ve ekonomik
gerçeklige uygun yeni düzenlemeler ortaya çikabilir. Fakat tüm ilgili taraflar ortaya
çikan yeni firsattan yararlanmaya çahgacagi için, geçiç anim 'karar verilemezlik’
karakterize eder. Eski düzen degi§mek zorundadir. Ama bu degi§imin hangi
yônde olacagi açik degildir. Bu nedenle, geçi§ sonrasi yapmin nasil olacagim,
geçiç ôncesi tarim toplumunun ana hatlanndan çikarmak mümkün degildir. Baçka
bir ifadeyle, geçi§ anmda simf mücadelesi ve devletin müdahalesi ek bir ônem
kazamr, çünkü bu anda bu faktôrler, yeni iktidar ili§kilerinin §ekillenmesinde
belirleyici bir roi oynayabilir.”101
Bahattin Ak§it ise bu soruna daha somut ôrnekler vererek, dônemin

hükümetleri tarafindan izlenen politikalarla, küçük meta üretiminin yerleçmesi için
gôsterilen çabalari anlatmaktadir. "KôylülüQün küçük meta üreticisi çiftçilere
dônüçmesi Türkiye’deki kapitalistleçme, ulusal pazarm geliçmesi ve tarimin
ticarileçmesi çerçevesinde olmuçtur. Bu belirleme, kuçkusuz dogrudur. Fakat,
1950’den bu yana hükümetlerin oluçturduklan tarim politikalan da bu dônüçüme
veya küçük meta üreticiliînin sürüp gitmesine büyük katkida bulunmuçtur. Ôzel
sektôre ve pazara ônem veren sagci hükümetler olsun, devlet sektôrüne ve plana
ônem veren solcu hükümetler olsun, hepsi tanmdaki modernleçme ve dônüçümü
modem girdi ve araçlan sübvanse ederek, ürünlerin alimini Tariç, Çukobirlik ve
Fiskobirlik gibi kuruluçlar ve fiyat ayarlamalar ile destekleyerek ve ucuz kredi
saglayarak hizlandirmiçlardir.”102
101 Keyder, s. 167.

102 Bahattin Akçit, “Cumhuriyet Dôneminde Türkiye Kôylerindeki Dônüçümler”, 75 Yilda
Kôylerden êhirlere, der. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi Istanbul: 1999, s.
185,186.
106
Türkiye’de tarimla ilgili izlenen politikadan Güneydogu'nun uzak tutuldugu

dikkat çekmektedir. Tanmdaki geli§meler Bati’ya oranla daha geç etkilenen
Güneydogu Anadolu’da toprak sahipleri île kôylüler arasmda sorun yaratmasi,
devletin büyük toprak sahipleri lehine açik müdahalede bulunmasina neden
olmu§tur.
Türkiye’nin Bâti ve kiyi bôlgelerinden farkh olarak, Güneydogu'nun pazarla

bütünleçmesi I960'larda gerçekleçti ve bazi büyük toprak sahipleri bu
konjonktürde kiracilari çikararak, mülklerini çevirme giriçiminde bulundular. Bu
kiracilar toprak sahibine mukavele ile belirlenmiç bir kira degil, geleneksel paylar
(ürünün %10-20 seviyesinde) ôdüyorlar, bunun diçinda i§ledikleri topraklar
üzerinde tam tasarruf hakkma sahip bulunuyorlardi. Metalaçma yayihp, pazar için
üretim cazip haie geldikçe, bazi büyük toprak sahipleri traktôrler satin aldilar ve
kapitalist tarim içletmeleri kurmaya çaliçtilar. Bu, meta ve i§gücü pazari yaygmhk
kazanmadan ônce mümkün olmayacak bir seçenekti. Ancak, kôylülerin büyük
toprak sahiplerine karçi direnmesi bu giriçimlerin çogunu baçansizhâ u^ratti.
Toprak sahipleri çiftliklerini ancak silahli koruyucular ve devlet güçlerini devreye
sokarak ellerinde tutabildiler.103
Devlet, tanmdaki geliçmeler kar^smda tercihini genel olarak kapitalist tanm

aleyhine yapmi§, daha sonra da küçük meta üretiminin yerleçmesine yônelik
politikalar uygulami§tir. Ancak bu politikanm tek uygulanmadiî istisnai bôlge
Güneydogu Anadolu Bôlgesi’dir. Bunun nedeni ise devletin bilinen siyasal
nedenlerle Güneydogu'daki toplumsal dengeyi bozma çekingenliginden
kaynaklanmaktadir. Merkezdeki iktidar bu bôlgedeki yerel güçlerle kurdugu ittifak
sonucunda yeni teknoloji ve pazar olanaklan kar^smda kôylülügün kapitalist
tarima yônelik tasfiyesine gôz yummuçtur. Ba§ka bir ifadeyle, agalar, politik gücü
103
Keyder, s. 169.
107
arkalarina alarak, kapitalist dônüçümü gerçekleçtirdiler. Bu bôlgede küçük meta

üreticileri toplumsal oluçuma egemen olamadilar.104
Çaglar Keyder’in yukaridaki tespitine karçi çikan Bahattin Ak§it ise, kapitalist
çiftliklerin varligimn sadece Güneydogu ile sinirli kalmadigim, Keyder’in kapitalist
çiftlik tarimina geçiçin tek ve ana yolu oldugu çikanmim abartilmiç bir vurgulama
olarak degerlendirmektedir.105
4.9.2. Teknolojinin Farkh Etkileri ve Geçi§ Konusundaki Ampirik Bulgular
Türkiye’de 1960-1970 yillannda yapilan akademik tartiçmalarm temel eksenini

tarim içletmeleri giderek büyüyor mu, küçülüyor mu sorusuna aranan cevaplar
oluçturmuçtur. Mülkiyet düzeyindeki egilim, temerküz mü, yoksa parçalanma
yônünde miydi? Üretim biçimi kapitalistleçme mi?, Küçük meta üretimi mi? Burada
bu tartiçmalara kaynakhk eden bazi ôrnekler üzerinde duracagiz. Bu sorularm
yamtlan, agirlikh olarak, taraflarm politik düçünceleri ekseninde belirlendi.106
4.9.3. Küçük Meta Üreticiligine Geçiçle ilgili Ôrnek
Bu dônemde bu sorunun cevabi için Türkiye’nin farkh bôlgelerinde bir çok kôy
araçtirmasi yapilmiçtir. Bunlardan biri, Bahattin Akçit'in yaptigi çaliçmadir. Akçit’in
104 Çaglar Keyder, "Türk Tanminda Küçük Meta Üretiminin Yerleçmesi 1946-1960”,
Yaymevi, 1988, s. 171.
105 Akçit, s. 186.
108 A. Adnan Akçay, “Toprak Agahgmdan Kapitalist Içletmecilige Türkiye Tanminda Büyük
Toprakh Içletmeler”, 75 Yilda Kôylerden Çehirlere, der. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal
Tarih Vakfi, Istanbul: 1999, s. 115, 130.
108
1966 yilmda Antalya’nm iki kôyünde kirsal dônü§ümle ilgili yaptigi alan
araçtirmasinda, sdz konusu kôylerde kapitalistle§me sürecinin izlenecegini ileri
sürmüçtür. 107 Ancak Akçit, bu ôngôrünün gerçekle§medigini yine kendisinin
yaptigi ba§ka bir incelemede anlatmaktadir. Akçit, 1979 yilmda aym kôylerde
yaptigi ikinci araçtirmada, kapitalistleçme sürecinin devam etmediîni açiklayarak
bunun gerekçeleri üzerinde durmu§tur. 108 “1979 yihnda kôy yeniden ziyaret
edildiginde ortakçi kôylülerin tasfiye edilmemi§ oldugunu ve hatta bir dônüçüm
geçirerek küçük meta üreticisi orta çiftçileri dônüçtüklerini gôzlemledik. Ayrica
kapitalist çiftlik, aga-kapitalistin ogullari ve kuzenleri arasmda paylaçilmiç ve her
biri biner dônümlük kapitalist çiftliklere dônüçmüçtü. 1966'da kapitalist çiftligin
yerle§mi§ligi kesin bir olgu olarak gôrülürken, 1979’da o çiftlik daha küçük
çiftliklere dônüçmüç, ortakçi kôylüler ise tasfiye edilip kentlere gôç edeceklerine,
küçük meta üreticilerine dônüçmüçlerdi. Kapitalist çiftlik, ücretli iççiler ve tasfiye
clan kôylüler olarak ortaya konabilen kapitalistleçme süreci modeli, kalici ve
yaygmlaçici bir süreç olarak gôzlemlenemiyordu.”109
A. Adnan Akçay da, büyük tarim içletmelerini iki farkh ortaya çikiç sürecini
mevcut çahçmalar içinde sergilemeye çahçmaktadir. Bunu da “makine sonrasmda
oluçan” ve “makine sonrasmda dônüçen" çeklinde adlandirmaktadir. Birinci tip,
2’nci Dünya Savaçi'ndan sonra Türkiye tanmmda oluçan yapisal degiçim sonucu
modem girdi kullanimi ve pazara entegrasyonun etkisi altmda toprak temerküzü
yoluyla ortayi çikan içletmelerdir. Ikincisi ise, makineleçme ôncesinde büyük
toprakh prekapitalist (geleneksel, féodal) içletmelerin ayni etkiler altmda dônüçerek
yeni bir üretim organizasyonuna gitmelerini ifade etmektedir.110
107 Bahattin Akçit, Türkiye’de Azgeli§mi§ Kapitalizm ve Kôylere Giriçi, Ankara: ODTÜ
Ôgrenci Birligi Yayinlan, 1967.
Bahattin Akçit, “Cumhuriyet Dôneminde Türkiye Kôylerindeki Dônüsümler”, 75 Yilda
Kôylerden $ehirlere, der. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi, Istanbul: 1999, s.
176, 177.
109 Bahattin Akçit, s. 176.
110 A. Adnan Akçay, s. 116.
109
Tarimsal i§letmelerin yalnizca nicel olarak, yani mutlak büyüklüklerine bakarak

farklilaçtirmak yamltici sonuçlara yol açabilir. Bilindigi gibi, herhangi bir toprak
büyüklüQünün hem ekonomik hem toplumsal anlami, zaman ve mekana gore
degi§iklik gosterir, orneîn; aym toprak; miktan, üretkenlik ve etkinlik farki
nedeniyle, makinalaçma ve sulama ôncesi ve sonrasmda çok farki i degerlere
sahiptir. Benzer biçimde, kiyi bolgelerinde servet ifade eden bir toprak miktan,
verimsiz ve içleme güçlügü olan bir bôlgede olsa olsa yoksulluga içaret eder.111
Konuya iliçkin yapilan araçtirmalarda da, tarimsal içletmelerin smiflandirilmasi

bôlgeden bolgeye degiçmektedir. Ornegin; DlE 1984 tanm sayimmda kullamlan
smiflandirma, farki i tarimsal bôlgeler ve arazinin sulamp sulanmadigina bakilarak
yapilmiçtir. Buna gore, bazi bôlgelerde 1. 000 dônüm susuz ya da 500 dônüm sulu
topraga sahip i§letmeler, diêrlerine ise en az 250 dônüm sulu topraga sahip
i§letmeler "büyük i§letme” olarak sayilmaktadir.
Ortaya çiki§ süreçleriyle ilgili olarak once, makineleçme sonrasinda olu§an

büyük içletmeleri açiklamaya çali§alim. Bu tip büyük içletmeler makineleçme
ôncesinde birikim potansiyeline sahip küçük ya da orta çaph i§letmelerin üretim
ôlçeîni büyütmeleriyle ôrneklendirilebilir. Bu tür çiftçiler 2’nci Dünya Sava§i’ndan
sonrasinda (Marshall Yardim Programi çerçevesinde) taksit ve banka kredisi
olanaklanni kullanarak traktôr alabilmi§ olanlardir. Traktôr edindikten sonra bu tür
bir çiftçi, daha güçsüz ya da kendi durumundaki kôylülerden toprak kiralamaya
ba§lar, ortakçi ili§kilerine girer ve tasarruf ettigi toprak miktarmi artirir. Zamanla bu
çiftçinin i§letme birimi mülkiyet birimine dônüçür.112
Makineleçme sonrasinda yukarida anlatildigi gibi, belirlenmi§ çerçeve içinde
olu§an büyük i§letmelerin Türkiye tanminda hayli smirli oldugu vurgulanmaktadir.

110
Ancak 1960 ve 1970’lerde yapilan kôy araçtirmalarinda buna benzer büyük

içletme ôrneklerine de rastlanmiçtir. 113
ikinci tip kapitalist içletmeler ise modem teknoloji île birlikte mevcut büyük
geleneksel içletmelerin dônüçüme ugramasidir. Diger bir deyiçle, daha once
féodal yapiya gôre üretim yapan organizasyonun kapitalist üretim iliçkisine gôre
üretim yapmaya geçmesidir.
“Makineleçme ôncesinde topragmi çeçitli ortakçihk iliçkileriyle içleyen aga,

makineleçme sonrasinda içletmesini çevirir ve ücretli iççi kullanimiyla topragi
içlemeye baçlar. Tarihsel ôzgüllüklerin yarn sira, bu türün ayirt edici bir ôzelligi de,
i§letme birimini çevirmeye baçlayan aganm, evrensel ômeklerinde de gôrüldügü
gibi, ekonomi di§i yôntemler de dahil olmak üzere mümkün olan her türlü aracm
kullamlmasidir. Politik gücün yarn sira ‘çevirme’ sürecinde, dogrudan çiddet
kullanimini da çogunlukla devreye girer.”114
4.9.4. Aàa i§letmelerinin Kapitalist Çiftli§e Dônüçümü ile îlgili Ôrnek
Büyük toprakh içletmelerin dônüçümü geleneksel ortakçihk ili§kilerini ortadan

kaldirmiç, hazine ve meralara da et atilarak içletilme yoluna gidilmiçtir. Bu
dônü§üm Bâti, Orta ve Güney Anadolu’da 1950'lerden sonra baçlarken, aym
dônü§üm Güneydogu Anadolu’da 1960’lardan sonra hiz kazanmi§tir.
A. Adnan Akçay’in makinele§meyle birlikte Güneydogu’daki degiçime
benzer bir süreç geçiren Diyarbakir’m Bismil ilçesine bagh Sinan kôyünde yaptigi
113 Bahattin Akçit, Türkiye’de Azgeli§mi§ Kapitalizm ve Kôylere Giriçi, Ankara: ODTÜ
Ôgrenci Birligi Yaymlan, 1967; M. Kiray, J. Hinderink, Social Stratefication as an Obstacle
to Development, Preager Publishers, New York, 1970.
Ill
incelemeyi aktaralim.115 Yakla§ik 105 haneden olu§an Sinan kôyü, 1.000

dolaymda nüfusu barmdirmaktadir. 30 bin dônüm ekilebilir arazinin tümü, bir aileye
aittir. Geleneksel ortakçilik anlaçmasiyla kôyde yaçayan kôylülerin tümü
topraksizdir. 1950’lerden sonra baçlayan makineleçme süreciyle birlikte kôyde
yaçanan degiçim ôrnegi adeta bôlgenin fotografim oluçturmaktadir. Daha ônceleri
bir Ermeni kôyü olan Sinan, 1880’lerde bôlgeye gelen bir Kürt açiretinin etkinligi
altma girmiçtir. 1915 tehciri sirasinda bôlgedeki Ermeniler’in kôyü terk etmeleri
üzerine toprak mülkiyeti açiretin denetimine geçmiçtir. Cumhuriyetin kurulmasi ve
toprakta ôzel mülkiyetin kabulü ile birlikte a§iret reisi toprak agasi, açiret üyeleri de
ortakçi haline gelmiçtir. 1950’lere kadar kôydeki hanelerin 50-70 dônüm kadar
arazi ile geçindigi ve toprak karçihgmda agaya 1/10 ürün verdiî belirtilmektedir.
Ortakçihkla içlenen topraklarm yanmda aynca topragin bir bôlümü malikane olarak
aynlmiçtir ve tamamen aganin tasarrufundaki bu topraklar bir tür angarya emegi
ile içlenmektedir. Bir çift ôküz ve geçimlik için yeterli topraga sahip olan kôyde
1955’lere kadar duragan bir yapi sôz konusudur. Traktôrün kôye girmesiyle bu
yapi sarsilmaya ba§lanmi§tir. Hem nitelik ve nicelik olarak ortakçilikta meydana
gelen degiçim, kôylüyü zorlar ve aga bazi haneleri kôyden kovar. 1955 yilmda
Marshall Yardimi ile gelen ilk traktôrden sonra baçka traktôrler de izler 1981’e
kadar traktôr sayisi 13'e çikar, buna iki de biçerdôger eklenir. Yani kelimenin tam
anlamiyla kôyde artik makineleçme saglanmiçtir. Bundan sonra geleneksel
ortakçilara ihtiyaci kalmayan aga, artik kapitalist i§letmeci smifina geçmiçtir.
Politik baski ve dogrudan §iddet kullamlarak geleneksel ortakçilarm sürekli ve
geçici gôçü ba§latilmi§tir. Teknoloji, üretim organizasyonu ve büyük toprak
sahibinin faaliyetlerindeki çeçitlenmeler, kôylüler ve aga arasmdaki geleneksel
iliçkilerle birlikte kôyün sosyal yapismda da zorunlu bir dônüçüme yol açmiçtir.
Toprak sahibi ile kôylüler arasmdaki iliçkiler, ôzellikle 1965 sonrasmda mutlak
bir çeliçkiye dônüçmüçtür. Kôylülerin zor yoluyla kôyden kovulmaya baçlanmalari
115 A. Adnan Akçay, “Traditionel Large Land Ownership and its Transformation in Two
Southeast Anatolian Villages”, Basilmamiç Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ Sosyoloji Bôlümü,
1985.
112
da yine aym tarihlere rastlar. Monopolize bir çiftligi amaçlayan toprak sahibine kar§i
çikanlar dôvülür, evleri kur§unlamr, dozerle yikilir. Bôylece, ekonomik etkenlerin
yam sira kôydeki güvensizlik ortami da kôylüleri gôçe zorlar.
4.9.5. Tanmsal Kesimdeki Mülksüz Üreticilerin Konumu
Türkiye’de tanmsal topraklarda egemen kullamm biçimi mülkiyettir. Bununla

birlikte mülkiyet di§i kullamm biçimleri, ôzellikle kiracilik ve ortakçihk, smirli bir
ôlçüde de olsa gôrülmektedir. Bilindigi gibi, kiracilik belli bir miktar para, ürün ya da
emek karçiliQi topraQin kiraya verilmesini, ortakçilik da eide edilecek ürünün
bôlü§ülmesini anlatmaktadir. Ortakçihk ve kiracilik arasmdaki farkta §u ozellikler
goze çarpmaktadir:
Fonlan ve araç gereçleri fazla olmayanlar, daha çok ortakçiliga, olanlar ise
kiraciliga yônelmektedir. Ayrica, degiçen sosyo-ekonomik koçullara ko§ut olarak,
ortakçilik tarzimn gerilediî, kiraciligin ise geli$ti§i gôzlenmektedir. Türkiye geneli
için kiracilik ve ortakçilikla ilgili verilerin pek güvenilir olmadigi anla§ilmaktadir.
Ornegin; yalniz kira ile arazi kullanan içletmelerin miktan 1970’de 36 binden
1980’de 29,6 bine; yalmz ortakçilik yapanlarda 1970’te 55,5 binden 1980’de 13,4
bine inmiçtir. Diêr yônden DPT’nin 1973 te yapilan bir ankete dayanan bir
yayimnda, hiç topragi olmayan kiraci ve ortakçi i§letmelerin toplamimn 310 bin
oldugu belirtilmektedir. Dolayisiyla, bu konuda somut sonuçlara ulaçilmasi
olanaksizdir.116
Ortakçilik ve kiracilik ili§kilerinin -Türkiye'nin diger bolgeleriyle

kar§ila§tirildigmda- Güneydogu'da daha yaygm oldugu gôrülmektedir. Türkiye
116 Yakup Kepenek, Türkiye Ekonomisi, 5’inci bas. Ankara: Teori, 1990, s. 233, 234.
113
topraklarinm genellikle sahiplerince i§lendigi, tarimsal nüfusun % 16.5’inin

kiraci+ortakçi olarak çah$ti$i ifade edilmektedir.117
Türkiye ortalamasmi temsil eden bu oran bôlgeye yansimamakta, kiracihk ve

ortakçihk iliçkileri daha yogun yaçanmaktadir. Bu yogunlaçan üretim biçimini,
makinalaçma düzeyi de arttirmakta, féodal baglardan bo§alan “emek”, ortakçiliga
yônelmektedir.118
Azgeli§mi§ ülkelerin büyük kismmda uygulandigi ifade edilen ortakçilik, arazi

sahiplerinin emek sarf etmeden yoksul kôylülerin emeklerine el koymasidir. Mülk
sahibine kar§i ki§isel bagimlihk durumunda bulunmalarmdan dolayi, kôylülerin
giderek daha agir ko§ullar altma düçtükleri de gôrülmektedir.119
Teknolojinin geli§mesi ve pazar ko§ullannm kolayla§masi, ortakçiligin

aleyhine bir durum yaratmi§tir. Büyük toprak sahiplerinin bu avantajh durumdan
yararlanmasi ôzellikle Güneydogu Anadolu’da etkili olmu§tur. Mübeccel Kiray bu
geli§melerin ortakçih^m ya§am koçullarma olumlu bir katki saglamadigmi
belirtmektedir.
" Daha fazla ürün eide edebilmek için gerek yapay gübre ve kaliteli tohum
kullanimi, gerekse sulama ve olanaklannin hem belirli bir sermaye, hem de belirli
bir toprak büyüklügünü gerektirmesi; diêr yandan, bu kaynaklar saglandigmda
tarimm makine ve az sayida i§çi kullammi ile tek elden sürdürülebilmesi,
ortakçilann toprakla iliçkilerine son verilmesi ile sonuçlanmiçtir. Yeni yeni teknoloji
temeli üzerinde yeni bir üretim ili§kisi egemen olmaya ba§lami§ ve bunun
117 Rifat Dag-Atilla Gôktürk, GAP Yeniden Yapilanmahdir, Ankara: Diyarbakir Sanayi
Odasi Yayim 1995, s. 72’den; Suât Aksoy, Türkiye'de Insan ve Toprak lliçkileri, Ankara:
1988.
118 Rifat Dag-Atilla Gôktürk, s. 72.
119 Yves Lacoste, Sinif Açismdan Azgeli§mi§lik, çev. Sevil Avcioglu, 2’nci bas. Istanbul:
Gôçebe Yaymlan, 1996, s. 21.
114
sonucunda yalmzca üretim artmakla kalmami§, bôlü§ümde ônemli ôlçüde,

ortakçihk yapan topraksiz ve az toprakli kôylü aleyhine degiçmiçtir. Teknolojik
degiçim çogunlugun yaçam koçullarmda bir düzelme saglamamiçtir.”120
1981 kôy envanter etüdlerine gôre kôylerin, Diyarbakir’da % 43’ü, Urfa’da ise
% 89’u kiracilik ve ortakçihk yapmaktadir. Kôy nüfus düzeylerini esas alan
sistematik bir degerlendirme yapilmamiç yani kôy nüfusunun ne kadarmin bu
üretim biçimiyle çahçtigi belirtilmemiç olmasma ragmen, gôstergenin ônemli oram
temsil ettigi sôylenebilmektedir.
“Ortakçilik kiraciliga oranla bôlgede çok daha geni§ olarak kabul gôrmektedir.
Ortakçihk ôncellikle topraklarm terk etmi§ toprak sahiplerince uygulanmaktadir.
Bunlarm büyük bir kesimi (% 60) büyük kent merkezlerinde yaçamaktadir.
Ortakçilik Diyarbakir (% 35.5) ve Çanliurfa’da (% 32.3) yaygm olarak
uygulanmaktadir. Ortakçilik yapanlar agirhkli olarak topraksiz, kismen de toprakh
çiftçilerdir (% 58 topraksiz, % 42 toprakh). Buna kar§m, kiracihk topraksiz
çiftçilerden (%21.2) çok toprakh çiftçiler (%78.8) tarafmdan rabbet gôrmektedir.121
Bu durum, topraksiz çiftçilerin kiracihgi ortakçihga oranla daha riskli kabul

ettiklerini gôstermektedir. Buna karçm, kiracihk kiraya veren toprak sahipleri
açismdan daha risksizdir. Kiraci paymi arttirarak ya da harcamalanni kisarak
emeklerinin karçihgim alabilir. Gelecekte tarimsal gôstergeler açismdan agirhk
kiraci çiftçilerin tarafma kayarsa (sulama bu faktôrler arasmda en ônemlisidir)
kiraci çiftçiligin yavaç yava§ ortakçihgm yerini almasi beklenebilir.
Toprak agahgi, geniç toprak mülkiyetinin denk geldigi tarihsel süreçte belli bir
dônüçüm geçirmiçtir: 1967 Kôy Envanter Etüdleri tek bir kiçi ya da soya ait kôylerin
120 Murat Çeker, a,g,e, s. 106’dan; Mübeccel B. Kiray, Interdepencies Betwen Agro-
economic Development and social Change: A. Case Study: Çukurova, Advenced Seminar
in The Social Sciencs, Vol. L, Çogaltma, 1966, s. 6.
121 Muzaffer Sencer, GAP Bôlgesinde Toplumsal Degi^me Egilimleh Araçtirmasi,
Ankara: TMMOB; Ziraat Mühendisleri Odasi, 1993, s. 204, 207.
115
oraninm §anhurfa’da % 19, Gaziantep’te % 17, Mardin’de % 13, Diyarbakir’da %

11, Siirt’te % 7, Mardin’de % 13, Adiyaman’da ise % 1 civarmda oldugunu ortaya
koymaktadir. Bu oranlar 1980’den baçlayarak dü§me egilimi gôstermektedir.
Bôlgeyi terk eden toprak sahiplerinin oram da hatin sayilir ôlçekte azalmi§tir.
Bunun sonuncunda son 20 yil boyunca ortakçihk oranmda da bir düçüç
gôzlenmektedir. 122
4.10. Mevsimlik Tarim iççilerinin Konumu
Temel nedeni geçim snkntisi olan mevsimlik tarim iççiligi, ôzellikle kirsal
yôrede geçinemeyen ailelerin bulunduklari yerleri belirli bir sûre terkederek ba$ka
bir yere i§ bulmaya gitmesi çeklinde olmaktadir. Topraktan kopma veya yeterli
topraga sahip olamama, mevsimlik tarim iççiliî üzerinde etkili olan en ônemli
faktôrlerdir. Bu bôlümde, mevsimlik tarim i§çiligi, kirsal alanda teknolojiyle birlikte
meydana gelen geliçmenin bir sonucu olarak degerlendirilecektir.
Murat §eker, mevsimlik tarim iççileri konusunda Çukurova bôlgesinde yaptigi

çali§mada, ônemli tespitlerde bulunmaktadir. Yôreye i§çi gônderen en ônemli
bôlgenin Güneydogu Anadolu oldugunu, bôlgede ortaya çikan teknolojik de§i§imin
ve sulama olanaklannm artmasmin geni§ halk kitlelerinin topraktan kopmasma ve
mevsimlik tarim iççiligi durumlarinm kalici olmasma neden oldugunu
belirtmektedir.123
122 ODTÜ Sosyoloji Bôlümü GAP Ara§tirma Ekibi, GAP Bôlgesi Nüfus Hareketleri
Araçtirmasi, Ankara: GAP Bôlge Kalkmma Idaresi Yaymlan, 1994, s. 19’dan; Bahattin
Ak§it, Küçük Meta Üretimi, Sosyo -Kültürel Degi^me ve Güneydogu Anadolu, Toplum ve
Bilim, 1990, s. 2, 5.
123 Çeker, s. 101.
116
Aym araçtirmada, daha once mevsimlik tarim iççilerinin Çukurova bôlgesine

Silifke ve Samandag yorelerinden geldigi, ancak daha sonraki yillarda Silifke ve
Samandag’in yerini Dogu ve Güneydogu Anadolu’nun aldigi ifade edilmektedir.
Mevsimlik tarim iççilerinin baçka bôlgelere i§ bulmak için yola çikmasiyla her
yil aym dramatik manzaralar Güneydogu'da yaçanmaktadir. Kamyonlarm
kasalarim dolduran ve aralarmda kadmlarla çocuk ve ihtiyarlarm da bulundugu
binlerce ki§i, adeta çaresizligin fotografi gôrünümdedir. Sadece birkaç gün basmda
rutin haber olarak gôze çarpan bu manzaranm altinda ciddi bir sosyo-ekonomik
sorunun yattigi herkes tarafindan kabul edilen bir gerçektir.124
“Güneydogu Anadolu’da egemen Ciretim sistemi ve toprak mülkiyeti iliçkileri

içinde, ortaya çikan teknolojik geliçme, geçimini saglayamayan geni§ bir kôylü
kitlesi dogurmuçtur. Bunlar için artik eskiden oldugu gibi, ortakçilik ve kiracilik
yapmak hatta pamukla bugdayin hasat zamanlarmin farkliligmdan yararlanarak,
mevsimlik tarim iççiligi ile üreticiligi bir arada yürütmek olanagi hemen tamamen
ortadan kalkmaktadir. Bunlarm çogu için kendi yôrelerinde yapilacak bir i§
kalmamiçtir. Kimi artik kiçm bile kôyüne dônmemekte, dônenler ise bo§
oturmaktadir. “125
Yukarida anlatilan etkenlehn diçmda, ayrica, son yillarda bôlgede meydana

gelen siyasi çatiçmalar nedeniyle kirsal alanlar adeta boçaltilmiç, çehirler
beklenmedik bir nufusla karçi karçiya kalmiçtir. Tamamen kirsal nüfus niteligi
taçiyan bu gôç eden kitle, mevsimlik tarim iççiligine potansiyel kaynak teçkil
etmektedir.
124 Çenol Çakir, “Ôteki Türkiye’de Ekmege Yolculuk”, Hürriyet Gazetesi, 6 Agustos 2000,
s, 6.
125 Çeker, s. 107.
117
4.11. GAP’m Tanmsal içgücüne Etkisi
Güneydogu Anadolu Projesi (GAP), Türkiye’de kalkinmanin en büyük

atilimlarmdan biri olarak kabul edilmektedir. GAP bôlgesinde çimdilik 3 milyon
hektar alanda tarim yapilmaktadir. GAP tamamlandigmda 3 milyon hektann 1.6
milyon hektarmda sulu tarima geçilecek ve geri kalan 1.4 milyon hektannda kuru
tarim devam edilecektir. GAP’la ilgili ayrintili bilgi, tezin III. Bôlümü’nde
verilmektedir. Burada bôlgenin tanmsal yapisinda beklenen olasi degiçimleri ve bu
degiçimin içgücüne olan etkisi üzerinde durulacaktir.
GAP bôlgesinde son yillarda geleneksel mülkiyet biçimlerindeki dônüçüm

sonucunda toprak sahipliginin degiçip ve sayisal olarak azaldigi belirtilmektedir.
“Bôlgede enformel bir toprak reformu sürecinin yaçandigi ve bunun sonuçlannin
da hem toprak tasarruf biçimlerinde hem de büyük toprak sahipliginin azalmasinda
kendini gôsterdiî ileri sürülebilir. Açiret ôrgütlenmesi, kentsel alanlarda yeni i§lev
kazanmasina karçihk, kirsal alanda büyük oranda çôzülmektedir.”126
Bôlgede dengesiz mülkiyet yapisindan kaynaklanan sorunun, toprag in suya

kavuçmasiyla daha da büyüyecegi muhtemel geliçmeler arasmdadir. Gülten
Kazgan, toprak sahibi ile tarim iççisi arasmdaki bôlüçümün birincinin lehine
degi§ece$ini ve bu alanda iyileçmenin olmayacagmi vurgulamaktadir. 127 Ancak
bu gôrüçe karçit gôrüçler de vardir. Akçay ve Ak§it, bôlgede yüksek boyutta
bulunan topraksiz nüfusun sulu tarimla birlikte meydana gelecek içlerin
gerektireceî içgücünü karçilayacagmi savunmaktadir. 128
126 A. Adnan Akçay, Bahattin Akçit, “GAP: Bir kirsal Dônüçüm Projesi ve Tanmsal
Sulama”, 75 Yilda Kôylerden §ehirlere, der. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi,
Istanbul: 1999, s. 188.
127 Gülten Kazgan, “2000 Yihnda Türk tanmi: Biyotoeknoloji Ve GAP Ne Getirebilecek?”,
Yaymevi, 1988, s. 269.
118
Tarimda istihdama etki yapan faktôrlerin baçmda gelen bitki deseni esas
alindiginda, hububat ile endüstriyel bitki seçeneklerinin, birinden digerine ciddi bir
içgücü farkhhgi dogurdugu ortaya çikmaktadir. “Bitki deseninde endüstriyel bitkiler
agirlik kazandikça istihdam kapasitesi de artmaktadir. Ancak hububat türü bitkiler
cüz’i miktarda istihdam kapasitesi yaratmaktadir. Buna karçihk kuru tarim
koçullarinda yetiçtirilen hububat türü ve gok yilhk bitkiler sulandigi zaman
meydana gelecek verim artiçindan dolayi Have içgücü yaratabilmektedir. Buna bir
ornek vermek gerekirse, bugday üretiminde, kuru tarimda bir hektar alan için 10,4
i§ saati ihtiyaç duyulurken, sulu koguHarda 35.5 i§ saatine ihtiyaç vardir. Ayçiçegi
üretimi, kuru §artlarda 98,1 i§ saati, suluda ise 136,1 i§ saati gerekmektedir.”129
Kirsal alanda ya§ayanlar kadar, son yillarda bôlge kentlerine zorunlu gôç
edenlerin de ônemli geçim kayna^t haline gelen mevsimlik veya geçici gôçle
saglanan istihdamin yapisinda degiçikligin meydana gelecegi de, olasi beklentiler
arasmda sayilmaktadir. Bôlgedeki ürün deseninde olacak degiçiklik, yani arpa ve
bugdayin yerini alacak endüstriyel bitkilerin tarimsal alanda istihdam yaratacagi
iddia edilmektedir. Ozetle, dün Çukurova'ya pamuk toplamaya giden aileler, yarm,
pamugu kendi koylerinde toplayacaklardir.
GAP bôlgesinde sulama ve ileri teknolojiyle birlikte artacak verimin kirsal

alanda emek açigini ortaya çikaracagi da, dile getirilen ônemli gôrüçler
arasindadir. Aym gorüçün devami olarak sôz konusu emek açiginm, tarima dayali
ve yôrede bulunan hammaddeleri içlemeye yonelik geliçtirilecek sanayi dallarinda
degerlendirilecegi ône sürülmektedir.
Kapitalist geliçmenin sonucu olarak tarimsal alanda oluçan yeni yapilarm

hayat bulmasi ve geliçmesi için devlet politikasmin belirleyici oldugunu belirtmek
*
129 §ahin Cengiz, “GAP Yôresinde Tarim Sektôründe Olu§acak î§gücü Talebine lli§kin
Beklentiler”, GAP Yôresinde Gelecekteki Vasifli Içgücü Sorunu ve Çôzüm Onerileri, ve
l§çi Bulma Kurumu Sempozyumu, Urfa: 1990, s, 41.
119
gereklidir. GAP’la ilgili seçilen hedefin ba§ariyla tamamlanmasi devletin bolgede

uygulayacagi destekleme politikalarinm onemi bir daha vurgulanmalidir.
120
SONUÇ VE ÔNERÎLER
* Türkiye’de iç ve di§ faktôrler nedeniyle sosyal ve ekonomik alanda meydana gelen

geli§meler, tarimsal yapilar üzerinde de belirleyici olmuçtur. Cumhuriyet tarihinde
günümüze kadar tanmin Türkiye ekonomisinde onemli bir yer aldigi, ancak bu
ônemin ve agirligin giderek azaldigi gôrülmektedir. Cumhuriyetin ilam, 1930
dünyada gôrülen ekonomik khz, tek parti dônemi, çok partili dôneme geçi§,
makinalaçma, Marshall plam, gôç hareketleri, liberal politikalar... vb. olaylar
tarimsal yapiyi etkileyen faktôrler arasmda sayilabilinir. 1950’lerden itibaren kirsal
alanlardan çehirlere ba§layan gôç, kôylü nüfusun oranmi %50’nin altma düçürmüç,
tarim sektôründeki istihdam payi azalmiçtir. Kapitalist geliçme bôlgelerarasi
ekonomik farkhliklari giderek açmi§, nüfus ve içgücü üzerinde etki olmuçtur.
Türkiye’de devreye giren kalkmma planlan ana sorunlari çôzmede yetersiz
kalmiçtir.
* 1950’lerden sonra kapitalist geliçme karçisinda küçük meta üreticiliginin tasfiyesi

beklentileri gerçekleçmedi. Türkiye tarimsal yapisindaki hakim iliçki küçük meta
üretimi yônünde deîçim olmuçtur. Tarihsel nedenler, devletin tarim politikasi gibi
etkenler tarim yapismda bu nicel ve nitel degiçimin oluçmasma katki sunmuçtur.
Ancak, Güneydogu’da farkli bir geliçimin oldugu dikkat çekmektedir. Toprak
agahginin baçat oldugu Güneydogu’da kôylülerin siyasal çiddet kullamlarak
kôylerinden kovuldugu ve bunun yerine kapitalist içletmelerin kuruldugu ômekleriyle
karçilaçilmiçtir. GAP bôlgesinde tarimsal alandaki degiçimin kapitalistleçmeye
dogru ilerledigi yônünde i§aretler gôrülmektedir.
* Türkiye’nin bôlge planlamasma iliçkin politikalari da baçarih olamamiçtir.

Bôlgelerarasi farkliliklarm giderilmesi yônünde yapilan çaliçmalar istenilen sonuçlari
121
vermemiçtir. Uygulanan kalkinma stratejileri, geli§mi§ bôlgeler île geri kalmi§

bôlgeler arasmdaki farki kapanamayacak boyutlara çikarmi§tir. Dengesizlik daha
da büyümü§, istihdamin geni§letilmesi saglanamami§tir. Merkezi idarenin ôzellikle
bôlge konusunda sürekli aym politikalarla yola çikmasi sorunlarm sürekli kendini
tekrar etmesine neden olmuçtur.
* Türkiye’de yillarca uygulanan genel politikalarm bir sonucu olarak sorun yumagi
haline gelen Güneydogu Anadolu Bôlgesi’nde bir umut i§igi olarak gôrülen
Güneydogu Anadolu Projesi’nin (GAP) gelinen nokta itibariyle hedefinden uzak
kalmasi beraberinde projenin uygulama plant ve stratejisiyle ilgili yeni tarti§malara
ve sonuçlara neden olmu§tur. Projenin uygulandigi bôlgede ya§ayan nüfusun
büyük bir oram projenin henüz kendilerine bir yarari olmadigim belirtmi§tir. (130)
*Gerçekle§mesi çok yônlü ve uzun bir zamana yayilan GAP’la ilgili

degerlendirmelerde farkii gôrü§ler vardir. Ôzellikle projenin ekonomik ve sosyal
alanda yaratacagi etki ve bu etkinin istihdam ve içgücü üzerinde yaratacagi
sonuçla ilgili farkii gôrü§ler ileri sürülmektedir:
Bôlgedeki nüfus arti§ hizi acil bir sorun olarak güncelligini korumaktadir. 1990
nüfus sayimma gôre 0-14 ya§ grubu 2.5 milyon civanndadir. 14-15 ya§
grubundakiler ise yaklaçik 500 bindir. Kirsal kesimde ya§ayanlann oram Türkiye
ortalamasmin üstündedir. Hane halki büyüklügü hem §ehirlerde, hem de kôylerde
Türkiye ortalamasmin üstündedir. Oldukça genç bir nüfusa sahip bôlgenin gençleri
büyük oranda vas ifs iz i§gücü konumundadir. I§gücünün mesleki kalifikasyonu
oldukça düçüktür. Bu nedenle bôlgede acil sosyal ve ekonomik tedbirler almmalidir.
130 ODTÜ Sosyoloji Bôlümü GAP Ara§tirma Ekibi, GAPBôlgesi Nüfus Hareketleri
Araçtirmasi, Ankara: GAP Bôlge Kalkinma idaresi Yayinlan, 1994, s. 338.
122
* Sulama ve kalkinma projelerinin gerçekle§mesiyle olmasi beklenen geli§mi§

kentsel ve yerle§ik bôlge halinin, gôçü tersine çevirerek bôlgeye gen dônüçleri
saglamasi hedefi, §imdilik gerçeklikten uzak bir olay olarak gôrülmektedir.
* GAP’m Bôlgenin sosyal ve ekonomik yapisinda yapacagi dônüçümün en etkili

faktôrü sulama projelerinin hayata geçirilmesidir. Henüz çok az bir bôlümü hayata
geçirilen sulama projelerinin tamamlanmasi halinde ôzellikle kirsal alanda istihdam
açismdan somut sonuçlar getirecegi beklenmektedir. Hem projeler hem de
projelerle yaratilan dolayh ekonomik faaliyetlerin istihdama katki yapacagi beklenen
geliçmeler arasindadir.
* Diger taraftan ulusal düzlemde tanm sektôründe teçvik, sübvansiyon ve

desteklemeyle ilgili kararlar yeniden belirlenmektedir. Bu kararlar, tanm
politikalarmin devlet desteginden arindirilmasini beraberinde getirmektedir. Yani
tarimsal faaliyetleri uluslararasi piyasa mekanizmasi tarafindan yônlendirilmesi sôz
konusudur. Bu durum baçta Türkiye’deki tari mi ôzellikle de sorunlu bir yapiya sahip
Güneydogu için çimdiden khz sinyalleh vermektedir.
* Çimdiye kadar yapilan bôlümleriyle GAP, bir sulama ve enerji projeleri toplulugu
olmaktan ileri gitmemiçtir. Ankara’da yônetilen proje, bôlgeden uzak, merkezi bir
yônetime sahiptir. Yerel gruplar projeye dahil edilmemiç, yerel yônetimler projenin
diçinda tutulmuçtur. Projenin hedefi, finansman yatinmi ve gerçekleçenler
bakim indan baçansiz bir tabloyla kar§ilanmaktadir. GAP yônetiminin tepeden inme
ve halka dayanmayan bir yaklaçima sahip olmasmi eleçtiren birçok uzman, projenin
gerçekçi olmayan bu mevcut durumunu tekrar gôzden geçirilmesini ônermektedir.
“GAP Yônetim Sistemi, halkm güncel ve uzun vadeli taleplerini yansitmasina ve
kamu karar süreçlerine ahnmasma olanak tammayan, merkezi ôrgütlenme yapisi ile
bürokrasinin bilinen geleneksel bir parçasi haline getirilmi§, proje hedef kitlesi ve
kamunun onceliklerinin bir araya gelmesi smirlanmi§tir. Bôylesi bir durum
12.3
kalkinmanin çabukluk ve etkinlikle beslenen iç dinamiklerini bir kenara iter ve

yazilanlar ile yapilanlar arasmdaki denge kaçinilmaz olarak yitirilir. Yôntem eski
olmayi sürdürdükçe sonucun yenilenmesi beklenmemelidir.” 131
* Bôlgenin geligmesine engel tegkil eden féodal yapilar, merkezi karar ve

uygulamalarla desteklenmi§tir. Büyük bir umut olarak sunulan GAP’m bu mülkiyet
yapisiyla hayata geçmesi halinde yine en çok büyük toprak sahibi agalar ve agi ret
reisleri yararlanacaktir.
Kepenek’in de belirttigi gibi “Tanmsal üretimin artirilmasi konusunda Güneydogu

Anadolu Projesi’ne (GAP) büyük umutlar baglanmaktadir. Projenin
gerçeklegtirilmesiyle, 1,8 milyon hektar alan sulanabilecek ve yilda 22 milyar kws
enerji üretebilecektir. Türkiye’nin tanmsal üretimini ‘katlayacagi’ vurgulanan GAP
için en ônemli sorun, sulamaya açilacak tarim arazisinin mülkiyetidir. GAP
topraklannin ôncelikle yôre halkmin çagdag tarim üretimine geçecek biçimde
kullaniminm saglanmasi, ya da büyük yerli-yabanci tekellerin kullanimina
birakilmasi gelecegini de belirleyecektir. Yapilmasi gereken tarim üreticilerinin
ôrgütlenerek piyasa mekanizmasmdan yararlanmalanni saglamak ve bunu
ekonomik ve toplumsal ogeleri dikkate alarak programlamaktir.”132
‘ Ekonomik geligmede kilit roi oynayacak olan yüksek nitelikle iggücü arzi ile ara
eleman ihtiyacma cevap verecek iggücü yetigtirme çabalarina en az fiziksel
yatirimlar kadar onem verilmelidir. Bôlgede nüfusun büyük bir bôlümünün genç ve
çocuk nüfustan olugmasi, gerekli düzenlemeler yapihrsa, iggücünde nitelik
kazandirma çabalarmin olumlu sonuç vermesi bakimmdan bir avantaj
durumundadir. Bôlgenin sosyal yapisma uygun bir politika izlenmemektedir. Projeyi
131 Dag ve Gôktürk, s. 132.

132 Kepenek, s. 250.
124
dogrudan etkileyen gôç, nüfus, istihdam, içgücü yapisi bôlgenin ôzelliklerine gore
degerlendirilmelidir.
* Sulamadan dogrudan etkilenecek bitki desenindeki degiçiklik istihdami

kapasitesini artiracaktir. Çünkü kuru tarim alanmda yetiçtirilen bitkiler için az
istihdam gereklidir. Buna karçilik sulu tarim alanmda aym bitkinin yetiçtirilmesinde
meydana gelecek verim artiçmda dolayi içgücü artacaktir. Ornegin ayçiçeî üretimi
için kuru çartlannda gerektirecek i§ saati ile sulu çartlarda gerektirecek i§ saati
arasmda fark olacaktir.
* Toprak insan iliçkisi verimli degildir. Ozellikle topraksiz çiftçiye gelir getirici ve
yaçammi idame edecek bir faaliyet alam bulunmamaktadir. Kirsal kesimde yaçayan
yoksul aileler ürettikleri kadanni tüketen bir sosyo ekonomik yapilanmayi
sürdürmektedir.
içsizlik bôlgenin en temel sorunlanndan biridir. Ozellikle tanmdaki gizli içsizlik artik
yaygmhk alan bir boyuta gelmiçtir. Ilçe ve çehirlerde de i§ arayip bulamayan büyük
bir kesim bulunmaktadir.
* Türkiye'nin genel bir sorunu olan yerel yônetimlerin içlevsiz birakilmasi durumu
bôlgede daha da agirdir. Yerel yônetimlerin içgücü ve istihdam planlamasmda fazla
bir rolü bulunmamaktadir. Bôlgeyle ilgili planlann baçarih olmasi yillardir yapilan
hatalardan vazgeçilerek bôlgenin gerçeklerine gôre politikalann üretilmesine
baglidir.
* GAP ile sunulan planda gôsterilen sosyal ve ekonomik alandaki hedeflerin

gerçekligi tartiçilma konusudur. Bôlgede gelirinin yükselmesiyle dolayh yoldan
bütün sektôrlerde topyekün kalkinmanm gerçekleçecegi senaryosu
gerçekleçmemiçtir. Yatinmlarm sulama ve tarimla ilgili altyapi hizmetlerden
uzaklaçarak enerji sektôründe yogunlaçmiçtir. Bu da beklentilerden uzaklaçarak
125
istihdam ve iggücünü etkileyecek geli§melerin zeminini hazirlamamaktadir.

Bugünkü çizgisi île projenin bôlgeyi tammlanan ve hedeflenen dengeli ve çok
sektôrle kalkmmayi gerçekle§mesi zor gôzükmektedir. Altyapimn gerçekle§medi§i
enerji üretiminin agirhk kazandigi projenin, bôlgenin konumunu pek
degiçtirmeyecegi projenin gelecegiyle ilgili yapilan gôrüçler arasmdadir.
* GAP’la ilgili yapilan degerlendirmelerde ba§at olan gôrü§, rasyonellikten uzak bir
iyimserliktir. Bôlgenin sosyal ve ekonomik yapisi üzerinde etkili olan projenin, hala
hedefinden uzak bir noktada kaldigi konuyla ilgilinen herkes tarafindan kabul
edilen bir gerçektir. Belirli bir planlama çerçevesinrde yapilan GAP’m ne kadar
ba§anli olabilecegi hakkmda soru içaretleri yaratmak bu tezin temel amaçlari
arasmda yer almaktadir.
126
KAYNAKÇA
Açma, Bülent (1991). Geli§mi§ Ülkelerin Azgeli§mi§ Bôlgelerini Geli§tirmeyi Amaçlayan

Politikalann Incelenmesi ve GAP Orneÿi. Istanbul: ITO Yayinlan
......(1991). Sanayileçme Perspektifinde Güneydogu Anadolu Bôlgesi ve

Güneydoÿu Anadolu Projesi. Eskisehir: Anadolu Üniversitesi Yayinlan.
Akçay, A. Adnan & Bahattin Ak§it. (1999). GAP: Bir kirsal Dônüçüm Projesi ve Tanmsal
Sulama. Oya Baydar. (Der ), 75 Yilda Kôylerden Çehirlere. (187-196). Istanbul:
Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi Yayini.
......(1999). Toprak Agaligindan Kapîtalist Içletmecilige Türkiye Tarimmda

Büyük Toprakli l§letmeler. Oya Baydar. (Der.), 75 Yilda Kôylerden Çehirlere. (115
133). Istanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi Yaymi.
......(1985). “Traditionel Large Land Ownership and its Transformation in

Two Southeast Anatolian Villages”. Ortadogu Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bolümü.
Yaymlanmami§ Yüksek Lisans Tezi.
Akçit, Bahattin (1999). Cumhuriyet Dôneminde Türkiye Kôylerindeki Dônüçümler. Oya

Baydar. (Ed.), 75 Yilda Kôylerden êhidere. (173-187). Istanbul: Türkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakfi Yayim.
......(1990). Küçük Meta Üretimi, Sosyo - Kültürel Deî§me ve Güneydogu Anadolu,

Toplum ve Bilim, s. 2, 5.
......(1967). Türkiye’de Azge!i§mi§ Kapitalizm ve Kôylere Gin§i. Ankara:

ODTÜ Ôgrenci Birligi Yayinlan.
Avcioglu, Dogan (1969). Türkiye'nin Düzeni, Dün-Bugün-Yann. Ankara: Bilgi Yaymevi.
Aydin, Zülküf (2001). Yapisal Uyum Politikalan ve Kirsal Alanda Beka Stratejilerinin
Ozelle§tirilmesi. Toplum ve Bilim. Sayi 88, Bahar. Sayfa 11-31.
Beçikçi, Ismail (1970). Dogu Anadolu Düzeni, Sosyo-ekonomik ve Etnik Temeller.

Istanbul: E Yayinlan.
Bulutoglu, Kenan (1980). Bôlge Kalkinmasi ve Devlet Hizmetleri Arzi. Istanbul: IÜ Iktisat
Fakültesi Yayinlan.
Cengiz, Çahin (1990). “GAP Yôresinde Tarim Sektôründe Olu§acak l§gücü Talebine
lli§kin Beklentiler”. I§ ve l§çi Bulma Kurumu Sempozyumu. (41-50). Ankara: l§ ve l§çi
Bulma Kurumu Yayinlan.
127
Childe, Gordon (1974). Tarihte NelerOIdu, (Çev. A. Çener, M. Tunçay). Ankara: Odak
Yayinevi.
Dag, Rifat & Atilla Gôktürk (1995). GAP Yeniden Yapilanmahdir. Ankara: Diyarbakir
Sanayi Odasi Yaymi.
......(1995). 1800’lerden Günümüze Dogu Ekonomisi. Ankara: Diyarbakir Sanayi

Odasi Yaymi.
De Jonge, Paul Van Hanswijk (1998). "Ulusal ve Uluslararasi Perspektifler”. TES EV

(Der.), Yoksullugu Gnleme Stratejileri. (13-18). Istanbul: TESEV Yaymi.
Dinler, Zeynel (1986). Bôlgesel Iktisat. Bursa: Uludag Universités! Yaymlan.
DIE (2001). GAP II Istatistikleri, 1996-1998. Ankara: DlE.
..... (1988). Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri. Ankara: DIE.
DPT (2001). VII. Be§ Yilhk Kalkmma Plant. Ankara: DPT.
Erder, Sema (1988). Kôysüz 'Kôylü’ Gôçü. Gôrü§ Dergisi Mart Sayisi, 24-26.
Ho§gôr, Tülin (1979). “Türkiye Tanminda Üretimin Toplumsal Yapisi Sorunlar ve Çôzüm
ônerileri”. Ankara Üniversitesi. Çoâltilmiç Doktora Tezi.
Ilkin, Akm (1983). Bôlgesel Kalkmma, Ekonoml Ansiklopedisi. Tincl Cilt. Istanbul: Payma§
Yaymlan.
GAP Bôlge Kalkmma Idaresi Ba§kanligi (2001). GAP 2000 Faaliyet Raporu. Ankara: GAP
Bôlge Kalkmma Idaresi Yaymlan.
......(2001). GAP’ta Son Durum. Ankara: GAP Bôlge Kalkmma Idaresi Yaymlan.
......(2000). “GAP 1994-2000 Sosyal Eylem Plam Degerlendirme Raporu”. Ankara:

Yaymlanmami§ rapor.
Gôktürk, Atilla (1998). “Kent Ekonomisinin Imalat Sanayi Boyutu: Diyarbakir Ôrnegi”.
Bôlge içi Zorunlu Gôçten Kaynaklanan Toplumsal Sorunlann Diyarbakir Kenti
Olçeÿinde Araçtinlmasi. (139-175) Ankara: TMMOB Yaymi.
Kazgan, Gülten (1988). “2000 Yilmda Türk Tanmi: Biyotoeknoloji Ve GAP Ne

Getirebilecek?”. Çevket Pamuk, Zafer Toprak. (Der.), Türkiye de Tanmsal Yapilar
(1923-2000). ( 157-271). Ankara: Yurt Yaymevi.
Kele§, Rugen (1990). Kentle§me Politikasi. Ankara: Imge Kitapevi Yaymlan.
Keyder, Çaglar (1999). Türkiye’de Tanmda Küçük Meta Üretiminin Olugumu. Oya
Baydar. (Ed ), 75 Yilda Kôyierden Çehirlere. (163-172) Istanbul: Türkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakfi Yaymi.
128
......(1988). Türk Tanminda Küçük Meta Üretiminin Yerleçmesi 1946-1960.

......(1995). Türkiye'de Devlet ve Siniflar. Istanbul: lleti§im Yaymlan.
Kepenek, Yakup (1990). Türkiye Ekonomisi. 5’inci Baski. Ankara: Teori Yaymlan.
Kiray, Mübeccel B. (1999). Toplumsal Yapi Toplumsal Deÿi^me. Ankara: Baglam

Yaymlan.
......(1982). Sosyal Yapi ve Nüfus Etkile§imi, Toplumbilim Yazilan, Ankara: s. 26
Kôymen, Oya (1999). Cumhuriyet Dôneminde Tanmsal yapi ve Tanm Politikalan.

Oya Baydar. (Ed ), 75 Yilda Kôylerden §ehirtere. (1-6). Istanbul: Türkiye Ekonomik
Ve Toplumsal Tarih Vakfi Yaymi.
Kuyucuklu, Nazif (1977). Üretim Güçleri ve Üretim Dagihçi. Istanbul: IÜ Iktisat Fakültesi
Yaymi.
Lacoste, Yves. (1996). Smif Açismdan Azgeli§mi§lik. (Çev. Sevil Avcioglu). Istanbul:
Gôçebe Yaymlan.
ODTÜ Sosyoloji Bôlümü GAP Araçtirma Ekibi (1994). GAP Bôlgesi Nüfus Hareketleri
Ara§tirmasi. Ankara: GAP Bôlge Kalkinma Idaresi Yaymlan.
Okyar, Osman (1967). Doû Kalkinmasi ve Plan lli^kileri, Doû Anadolu’ya Kalkinma
Semineri. Ankara: TOKB. Yaymi.
Ozankaya, ôzer (1991). Toplumbilim. (7’inci baski). Istanbul: Cem Yayinevi.
ôzer, Ahmet (1998). Modemleçme ve Güneydogu. Ankara: Imge Kitapevi
Ôzkaya, Tayfun; Oguz Ayan; Ferruh l§m & Ay§e Uzmay (2001). Türkiye’de Tanmsal
Destekleme Politikalan Dünü-Bugünü-Gelecegi. Istanbul: TÜSES.
Ônder, Izzettin (1988). "GAP'm Ekonomik ve Sosyal Etkileri "$an//urfa ve GAP

Sempozyumu. Istanbul: (Yay. b.d.)
Pamuk, Çevket (1990). Osmanh-Türkiye Iktisat Tarihi. Istanbul: lletiçim Yaymlan.
......(1988). 2’nci Dünya Sava§i Yillarmda Devlet, Tanmsal Yapilar ve

Bôlüçüm. Çevket Pamuk & Zafer Toprak (Der.) Türkiye’de Tanmsal Yapilar (1923
2000). (37-91). Ankara: Yurt Yayinevi.
Pamuk, Çevket & Zafer Toprak (1988). Türkiye'de Tanmsal Yapilar (1923-2000).
Ankara: Yurt Yayinevi.
Sami, Kamuran (1999). GAP Uygulamasiyla Diyarbakir’da Ortaya Çikacak Konut

Gereksinmesi Için Tasanm Kriterierinin beürlenmesi. Istanbul: Diyarbakir Ticaret ve
Sanayi Odasi Yaymi.
129
Sencer, Muzaffer (1993). GAP Bôlgesinde Toplumsal Degiçme Egilimleri Ara§tirmasi.

Ankara: TMMOB; Ziraat Mühendisleri Odasi.
Stilwell, Frank. J.B (1980). Bôlgesel Iktisat Politikasi. Istanbul: Akbank Kültür Yaymlan.
Çeker Murat (1986). Türkiye'de Tanmsal l§çilennin Toplumsal Bütünleçmesi. Ankara:

Degigim Yaymlan.
Tekeli, llhan (1977). Kirda Dônü§üm Süreci. Ankara: Mimarlar Odasi Yaymlan.
......(1972). Planlama Ozerine. Istanbul: ÎTÜ Mimarhk Fakültesi Yaymi.
TESEV (1998). BM Kalkinma Programi, Insani Geli^me Raporu 1998 Türkiye. Ankara:
TESEV Yaymi.
Tezel, Yahya (1982). Cumhuriyet Dônemi Iktisat Tarihi 1923-1950. Ankara:

Yurt Yaymlan.
TOBB (1989). Kalkinma Cncelikli Yôrelerve Bôlgesel GeU§me Için Bir Model. Ankara:
TOBB Yaymi.
Tokgôz, Erdinç (1976). Sanayile§mede Bôlgesel Dengesizlikler ve Türkiye. Ankara:

Hacettepe Oniversitesi Yaymlan.
Türkdogan, Orhan (1977). Kôy Sosyolojisinin Temel Sorunlan. Istanbul: Dede Korkut
Yaymlan.
Van Bruinessen, Martin (1992). Aÿa, $eyh ve Devlet. (Çev. Remziye Arslan). Ankara:
ôzge Yayinevi.
Yavuz, Fehmi; Rugen Keleg & Cevat Geray (1978). §ehircilik: Sorunlar, Uygulama ve
Politika. Ankara: SBF Yaymlan.
Yildirim, Aydin (1992). “GAP Bôlgesinde iggücü ve Istihdam Planlamasmin Boyutlan”.

Istanbul Oniversitesi Iktisat Fakültesi. Yayinlanmamig Yüksek Lisans Tezi.
Ziraat Mühendisleri Odasi (1993). GAP Bôlgesinde Toplumsal Degi^me Egilimleri

Ara§tirmasi, Sonuç ve Oneriier. Ankara: GAP Idaresi Bagkanhgi.
Gazeteler
388 Sayih Yasa Gücünde Kararname (1989). Resmi Gazete. S. 20334. 6 Kasim.
Çakir, §enol (2000). “Ôteki Türkiye’de Ekmeê Yolculuk”. Hürriyet Gazetesi. 6 Agustos. S,
"GAP’ta 303 Yilhk Rôtar” Radikal Gazetesi. 10 Mayis 1998. s. 13.

130
EKLER
131
EK 1
Tablo: Ek 1. GAP’ta Toprak ve Su Kaynaklanm Geliçtirme Projelerinin Gerçekle§me Durumu
Enerji Sulama
Kurulu Güç Proje
Proje ve Üniteleri Üretimi Alam
(MW) Durumu
(GWh) (Ha)
FIRAT HAVZASI PROJELERI
1. KARAKAYA PROJESl
Karakaya Baraji & HES 1800 7 354 l§letme
2. AÇAGI FIRAT PROJESl 2 450 9 024 706 281
2 400 8 900 Içlelme
. Atatürk Baraji ve HES
50 124 ln?a halinde
. Çanhurfa HES
Inga
. Çanliurfa Tüneli ve Sul. hali+igletme
a) Ç.Urfa-Harran Sul. 120 000 Igletme
47 729 Inga halinde
b) Mardin-Ceylanpmar Cazibe Sul. 94 929 Proje
— .. - -
c) .Mardin-Ceylanpmar Pompaj Sul. 118 264 Planiama
d). YAS Sulamalan Î04 589 Planiama
. Siverek-Hilvan Pompaj Sul. 188 778 Planlama
. Bozova Pompaj Sul. 47 368 Programda
3. SINIR FIRAT PROJESl 852 3 168
. Birecik Baraji ve HES 672 2 516 Inga+lgletme
. Karkami§ Baraji ve HES 180 652 Inga +lgletme
4. SURUÇ-YAYLAK PROJESl 146 500
. Yaylak Ovasi Sulamasi 18 322 Programda
. Suruç Ovasi Sulamasi 128 178 Programda
5. ADIYAMAN-KAHTA PROJESl 195 509 77 824
. Çamgazi Baraji ve Sul. 7 430 Inga halinde
. Gomikan Baraji ve Sul. 6 868 Master Plan
. Koçali Baraji, HES ve Sul. 40 120 21 605 Master Plan
. Sinmtaç Baraji ve HES 28 87 Master Plan
. Fatopaça HES 22 47 Master Plan
. Büyükçay Baraji, HES ve Sul. 30 84 12 322 Master Plan
. Kahta Baraji ve HES 75 171 Master Plan
. Atatürk Ba raj Gülünden Pomp. 29 599 Plan+lnga hal.
6. ADIYAMAN-GÔKSU-ARABAN 7 43 71 598
. Çataltepe Baraji 71 598 Planiama
. Erkenek HES 7 43 Planiama
7. GAZlANTEP PROJESl 89 000
HancaQiz Baraji ve Sulamasi 7 330 Igletme
. Kayacik Baraji ve Sulamasi 14 746 Inga Halinde
. Kemlim Baraji ve Sul. 1 969 Planiama
. Belkis-Nizip Pomp. Sul. 11 925 Inga halinde
. Birecik B. Gül. Pomp. Sul. 53 030 Planiama
Kaynak: GAP BOIge Kalkmma Idaresi Bagkanhgi, GAP 2000 Faaliyet Raporu, Ankara: s. 23.
132
Tablo: Ek 1. (Devami)
Enerji Sulama
Kurulu Güç Proje
Proje ve Üniteleri Üretimi Alam
(MW) Durumu
(GWh) (Ha)
MÜNFERIT PROJELER 75 965
. Çagçag MES 14.4 42 Içletme

7 500 l§letme
. Nusaybin Sulamasi
15 000 Içletme
. Akçakale Yas Sul.
îçletme
. Ceylanpmar YAS sul. — 27 000
1 860 içletme
. Dumluca Projesi
7 000 l§letme
. Suruç Yas Sul.
2 820 Planlama
. Besni Baraji ve Sul.
3 535 Planlama
. Ardil Baraji ve Sul.
9 170 Planlama
. Nusaybin 2 Mer. Pro.
DÎCLE HAVZASI PROJELER:
8. DÎCLE KRALKIZI PROJESÎ 204 444 130 159
. Kralkizi Baraji ve HES 94 146 Igletme+lnga
. Dicle Baraji ve HES 110 298 Inga halinde
. Dicle Sag Sahil Cazibe Sui. 54 279 Inga+program.
75 880 Inga+program
. Dicle Sa§ Sahil Pomp. Sul
9. BATMAN PROJESI 198 483 37 351
198 483 Inga halinde
. Batman Baraji ve HES
. Batman Sol Sahil Sui. 18 758 Inga halinde
. Batman Sag Sahil Cazibe Sui. 18 598 Inga halinde
10. BATMAN-SLVAN PROJESÎ 240 964 257 000
150 623 On inceleme
. Silvan Baraji ve HES
90 341 On inceleme
. Kayser Baraji ve HES
200 000 On inceleme
. Dicle Sol Sahil Cazibe Sul.
57 000 On inceleme
. Dicle Sol Sahil Pomp. Sul.
90 315 60 000
11. GARZAN PROJESÎ
90 315 On inceleme
. Garzan Baraji ve HES
60 000 On Inceleme
. Garzan Sulamasi
1 200 3 833
12. ILISU PROJESÎ
. Ilisu Baraji ve HES 1 200 3 833 Programda
13. ClZRE PROJESi 240 1 208 121 000
240 1 208 Programda
. Cizre Baraji ve HES
. Nusaybin-Cizre-ldil Sul. 89 000 On inceleme
. Silopi Ovasi Sul. 32 000 On inceleme
MÜNFERIT PROJELER 29 887
7 500 Igletme
. Devegeçidi Projesi
. Silvan 1 ve 2 Ks. Sul. 8 790 Igletme
Kaynak: GAP Bôlge Kalkinma Idaresi Ba§kanhgi, GAP 2000 Faaliyet Raporu, Ankara: s. 24.
133
EK 2
Table Son bafta içinde faal olma durumu ve cinsiyete gore nüfus, 12 ve daha yukandaki
yaçlar için. (1990)
TOPLAM iktisaden faal olan Iktisaden faal

nüfus olmayan nüfus
Toplam Erkek Kadin Erkek Kadin Erkek Kadin
Tiirkiye 40783431 20543725 20234706 16073560 8653041 4459698 11570818

GAP 3148937 1586421 1562516 1279860 684155 303763 877915
Adiyaman 317280 154781 162499 126637 92403 28110 70082
Diyarbakir 664618 335587 329031 265328 147169 70187 181796
Gaziantep 755586 378882 376704 298182 115837 78354 260735
Mardin 323005 160599 162406 131750 84467 28747 77884
Siirt 138289 69196 69093 57531 36068 11630 33001
Urfa 603457 307368 296089 249250 129677 57959 166303
Batman 197262 99789 97473 79497 42928 20270 54526
§imak 149440 80219 69221 71685 35606 80506 33588
Kaynak: DIE, GAP II Istatistikleri, Ankara: DIE, s. 13.
135
• Küçük ve orta ôlçekli içletmelerin desteklenerek istihdam kapasitelerinin

arttirilmasi, kredinin üreticinin üyesi oldugu i§ kolu ôrgütleri araciligiyla
kullandirilmasidir.
Eylem Planlan:
• Ürünlerin ambalajlanmasma yônlik çah§malar yapilmasi, bunun için kavak agci
ve benzeri türlerin yeti§tirilmesi ve bu konularda çali§acak bir araçtirma ve
yayim biriminin kurulmasi
• Kadinin ev içi i§ yükünü azaltacak, ortak kullamma açik altyapilann
geliçtirilmesi;
e GAP’in uygulanmasi île birlikte gelir daîhminda gôrülecek de§i§me ve
geli§melerin izlenmesi;
• Kredi kar§ihk fonu oluçturulmasi;
Harran Üniversitesi’nin ve Harran evlerinin turizm ve kültür amaçli hizmete
açilmasidir.
134
EK 3
GAP 1994-2000 GAP Sosyal Eylem Degerlendirme Raporu (Kasim 2000)
Politika ve Hedefler
• Toplam geliri artinci ve dengeli dagilimini saglayacak ekonomik ve sosyal
onlemlerin alinmasi;
• Geliçmeyi engelleyici ürün desenleri, üretim ili§kileri, mülkiyet yapisi ve
istihdamdaki aksakliklarin giderilmesi;
e Yerinde istihdam yaratacak tarima dayah ve tarim di§i sanayiler ve hizmetlerin
geliçtirilmesi; -
• Küçük üreticilerin pazar talepleri dogrultusunda ôrgütlenmesi ve desteklenmesi
• Dogal ve kültürel zenginliklerin istihdam ve gelir artinci Ciretken yatirimlar
dogrultusunda kullamlmasi;
• Sosyal güvenlik sisteminin bôlgedeki nüfusun tümüne yayginlaçtirilmasma
yônelik çaliçmalar yapilmasi;
e Kadin istihdammi engelleyici uygulamalarm kaldinlmasi ve kadmlarm istihdama
katilimini ôzendirecek ônlemler almmasidir.
Stratejiler:
• Ekonomik faaliyetlerin cografi mekanlannin degerlendirilerek bu faaliyetlerin
teçvik edilmesi;
• Serbest emegin kalkinma politika ve hedefleri dogrultusunda yônlendirilmesi,
kadmin ekonomik giriçkenlige ôzendirilmesi ve bilgi, teknoloji, krediye
ulaçabilirliginin saglanmasi;
e Kadmin ev içi i§ yükünün azaltilmasmin saglanmasi ve kadmlara gelir getirici
faaliyetlere yônelik egitimler verilmesi;
• Mevsimlik tarim iççilerinin sosyal güvencelerden ve sosyal hizmetlerden
yararlanmalarinin saglanmasi;
ProQuest Number: 28549977
INFORMATION TO ALL USERS

The quality and completeness of this reproduction is dependent on the quality
and completeness of the copy made available to ProQuest.
ProQuest.
Distributed by ProQuest LLC ( 2021 ).

Copyright of the Dissertation is held by the Author unless otherwise noted.
This work may be used in accordance with the terms of the Creative Commons license
or other rights statement, as indicated in the copyright statement or in the metadata
associated with this work. Unless otherwise specified in the copyright statement
or the metadata, all rights are reserved by the copyright holder.
This work is protected against unauthorized copying under Title 17,

United States Code and other applicable copyright laws.
Microform Edition where available © ProQuest LLC. No reproduction or digitization

of the Microform Edition is authorized without permission of ProQuest LLC.
ProQuest LLC
789 East Eisenhower Parkway
P.O. Box 1346
Ann Arbor, MI 48106 - 1346 USA

Türkiye' Nin Tarımsal Yapısınd

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkiye' Nin Tarımsal Yapısınd

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Tez Daniçmani: Prof. Dr. Sema Erder

kuruluçlannm (DPT, DlE v.b.) ara§tirmalan, istatistik ve verileri kaynak olarak

I. TÜRKlYE’NlN TARIMSAL YAPISINDA DEÔI§lM.................................................5

1.1. 1950 Ôncesi Tarimsal Yapi................................................................................. 5

II. BÔLGESEL DENGESlZLiKLER VE POLlTÎKALAR..............................................21

2.1. Bôlgesel Dengesizlik Kavrami............................................................................ 21

III. BlR BÔLGESEL KALKINMA PLANI: GÜNEYDOÔU ANADOLU PROJESi.......51

3.1. GAP’in Dogu§u................................................................................................. 51

IV. GAP BOLGESlNlN ISTIHDAM YAPISI............................................................... 71

4.1. Tanmda istihdam............................................................................................... 71

SONUÇVE ÔNERiLER............................................................................................ 119

Tablo 1.1. Bôlgelere Gore Tanmsal Mülkiyet............................................................. 11

§ekil 3.1. GAP Bôlge Kalkinma Te§kilatinm Yapisi.................................................. 58

Tablo 4.1. GAP Bôlgesinde Kentsel ve Kirsal Nüfus................................................ 72

Tablo 4.2. GAP Bôlgesinin Yillara Gore Istihdam Yapisi.......................................... 73

Tablo 4.3. GAP lllerinde Tarim l§letmelerinin Büyüklükleri....................................... 73

Tablo 4.4. GAP Bôlgesi’nde Nüfus Hareketleri.........................................................84

Tablo 4.5. Ogretim Kurumlanna Gôre Okullaçma Oranlan...................................... 91

Tablo 4.6. GAP Alamnda Toprak Mülkiyet Dagilimi.................................................97

Tablo 4.7. GAP llleri ve Türkiye Arazi Kullanimi..................................................... 99

Tablo 4.8. GAP llleri ve Türkiye’nin Makinala§ma Durumu.................................... 101

AB: Avrupa Birligi

DiE: Devlet Istatistik Enstitüsü

DPT: Devlet Planlama Teçkilati

DTSO: Diyarbakir Ticaret ve Sanayi Odasi

GAP: Güneydogu Anadolu Projesi

ITO: Istanbul Ticaret Odasi

ODTÜ: Ortadogu Teknik Oniversitesi

SBF: Siyasal Bilgiler Fakultesi

TESEV: Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etudier Vakfi

TÜSES: Türkiye Sosyal, Ekonomik, Siyasal Ara§tirmalar Vakfi

TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birligi

HES: Hidroelektrik Santrali

Bu çahçmada, Türkiye’nin sosyal ve ekonomik geliçmesini etkileyecek

Projenin tamamlanmasmdan sonra tarim ve tanma dayah sanayilerin merkezi

Bu baglamda, tez konusunun çerçevesini, GAP ile birlikte bôlgenin istihdam

gôçü durdurmayi, bôlge ve ülke ekonomisine katki saglamayi amaçlayan GAP’in bu

Bu çaliçmadaki temel hedeflerden biri, “Tanmsal yapi, içgücü ve istihdam

Bu çahçma yapihrken, ôncelikle Güneydogu Anadolu Bôlgesi, GAP ve tarihi

Bu çaliçmanm genel çerçevesi 4 bôlümden oluçmaktadir. Birinci bôlümde

ikinci bôlümde, “bôlgesel dengesizlik” kavrami ele alinmaktadir. Bôlgelerarasi

verilmektedir. Buna bagli olarak Türkiye’de de çimdiye kadar uygulanan bolge

Tezin dôrdüncü bôlümünde bôlgenin i§gücü ve istihdam yapisi irdelenirken;

Bu arada, bôlgenin mülkiyet yapismdaki dengesizligin, bilinçli bir politikamn

I. TÜRKIYE’NiN TARIMSAL YAPISINDA DEGI§iM

1.1. 1950 ôncesi Tanmsal Yapi

Kurulu§unda ekonomisi tamamen tari ma dayah olan Türkiye’nin 13 milyonluk

Kapitalizmin Türkiye'de giderek bütün bôlgelerde etkili olmasi, beraberinde

Birinci gôrüçe gôre, kapitalizmin kirsal alanlara giriçiyle birlikte farkhlaçmalar

Bu iki gôrüçten birinin tarimsal yapi üzerinde hakim olabilmesi de tamamen

yillardir kirsal kesimle ilgili tartigmalar, igte bu sorularm cevabi etrafinda

Bu çerçevede, cumhuriyetin ilk dôneminden ba§layarak, Türkiye’de uygulanan

"Cumhuriyetin kuruluçundan günümüze kadar, Türkiye'nin tanmsal

igte turn bu gelgitler arasmda Türkiye’de tanmsal kesim ônemli derecede

2 Oya Koyrnen, "Cumhuriyet Dôneminde Tanmsal Yapi ve Tarim Politikalan”, 75 Yilda

demiryolu hatlan civanyla smirhydi. Yani, Osmanh doneminde tanmda kapitalist

Osmanli Imparatorlugu, 19. Yüzyil’da, di§ pazara karçi duyarli, ülkenin iç

"Tek parti” dônemi olarak degerlendirilen 1923-46 yillarinda, Türkiye

§evket Pamuk ve Zafer Toprak, Türkiye’nin 1930’lu yillarda hububatta kendi

toplumsal bilimciler ve tarihçiler tarafmdan henüz yeterince degerlendirilmemi§

1.2. 1950’den Sonra Teknolojik Degi§im ve Tanmsal Yapi

Ikinci Dünya Savaçi’nda ülkede uygulanan seferberligin yarattigi baskilar