MƏRKƏZİ ASİYADA TƏHLÜKƏSİZLİK

Mərkəzi Asiyada təhlükəsizliyə Yaxın və Orta Şərqdə gərgin proseslər, Əfqanıstan, Pakistan və
digər dövlətlərdə qeyri-sabit vəziyyət təsir göstərir. Region üçün əsas təhlükələr beynəlxalq
terrorizm, regional ekstremizm, narkotik ticarəti, qeyri-qanuni miqrasiya və digər amillərdir. Bu
amillər Mərkəzi Asiya dövlətlərində daxili ziddiyyətlərin kəskinləşmasinə səbəb olur.

SSRİ dağıldıqdan sonra Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında regionda liderlik uğrunda rəqabət
gücləndi. Bu rəqabət region dövlətləri arasında münasibətlərə mənfi təsir göstərirdi.

Mərkəzi Asiya regionunun (MAR) ümumi sahəsi 4 mln kv.km-dir. Əhalisi 55 mln nəfərdir.
Burada 130 müxtəlif xalq və etnik qrup yaşayır. MAR Əfqanıstanla (2087 km), Iranla (922 km),
Çinlə (2085 km), Rusiya ilə (6846 km) hɔmsərhəddir. MAR dünyada yeganə regiondur ki, burada
dörd din -- xristianlıq, islam, konfusianlıq və buddizm kəsişir.

XIX əsrin sonlarından müasir dövrədək “Mərkəzi Asiya" anlayışı ətrafinda elmi ədəbiyyatlarda
fəal müzakirələr aparılır. Bu ərazi, qədimdə Amudərya və Sırdərya çayları arasında yaşayan şərqi
iranlıların zamanında Turan adlanırdı. Regionun tarixi-coğrafi adı türk tayfalarının Mərkəzi
Asiyada genişlənməsindən sonra dəyişərək Türküstan (türklərin ölkəsi) olmuşdur. Türküstana
müasir, müstəqil türk dövlətləri, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan, Qırğızıstan və Qazaxıstan,
Çinin Sinszyan-Uyğur muxtar dairasi, Sibirin cənubunda türkdilli regionlar, Əfqanıstanın şimalı və
İran đaxil edilirdi. 1920-ci illərin ortalarında "Türküstan" termini tədricən "Orta Asiya" ilə əvəz
olundu. Region SSRİ dövründə, XX əsrin 30-cu illərindən 90-cı illərədək "Orta Asiya və
Qazaxıstan"adlanırdı. Çünki Asiyada yerləşən və SSRİ-nin tərkibinə daxil olan bir sıra
respublikalar (Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan) "Orta Asiya iqtisadi rayonu",
Qazaxıstan isə xüsusi iqtisadi rayon hesab edilirdi. Eyni zamanda "Orta Asiya" termini müxtəlif
mənbələrdə fərqli şəkildə şərh olunurdu. Misal üçün, xarici coğrafi ədəbiyyatlarda istifadə olunan
"Orta Asiya" və "Mərkəzi Asiya" terminləri dəqiq sərhədlərə malik deyildi.

1993-cü ilin yanvar ayında dövlət və hökumət başçılarının Daşkəndda keçirilən görüşündə sovet
hakimiyyəti illərində işlədilən Orta Asiya (Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbɔkistan) vɔ
Qazaxıstan adının dəyişdirilərək Mərkəzi Asiya adlanması təklif edildi..

Ümumiyyətlə, müxtəlif tədqiqatçılar Mərkəzi Asiyanın daha geniş əraziləri əhatə etdiyini iddia
etsələr də, beynəlxalq münasibətlər tarixi göstərir ki, bu regiona yalnız keçmiş Sovet İttifaqının
Asiya hissəsində yerləşən beş postsovet ölkə - Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan
və Tacikistan daxildir.

Geostrateji mövqe cəhətdən Mərkəzi Asiya regionu əhəmiyyətlidir. Burada beynəlxalq

münasibətlərin bir çox iştirakçılarının, qlobal və regional əhəmiyyətli dövlətlərin Rusiya, Çin, ABŞ,
Pakistan, Hindistan, Iran, eləcə də beynalxalq təşkilatlar - BMT, NATO ATƏT-in maraqları
toqquşur.

Mərkəzi Asiyada dövlətlər arasında ziddiyyətlər onların milli va regional təhlükəsizliyi təmin
etmə siyasətinə, konsepsiya, strategiya və taktikasına güclü təsir göstərir. Regionda təhlükəsizliyi
təmin etmənin əsas mexanizmi modernləşmədir.

1
 Mərkəzi Asiya regionu üçün iqtisadi, siyasi, sosial, ekoloji, hərbi, mədəni, informasiya sahələrində
təhlükəsizlik problemləri xarakterikdir.

- İqtisadi sahədə dövlətlərin xarici borcunun artması, kreditorların bu dövlətlərin xarici və

daxili siyasətləri üzərində manipulyasiya etməsi nəticədə suverenliyin, müstəqilliyin və ərazi
bütövlüyünün itirilməsi təhlükəsi;
- Siyasi sahədə etnik münasibətlər üzərində manipulyasiya, cəmiyyətin qütbləşməsi, gərginlik
ocaqlarının yaranması;
- Sosial sahənin zəif maliyyələşməsi, kütləvi nümayişlər, hakimiyyət çevrilişi və inqilablar;
- Ekoloji sahədə səhraların artması, daxili miqrasiya, genefondun, əmək resurslarının
azalması;
- Hərbi sahədə müdafiə nazirliklərinin zəif maliyyələşməsi, hərbi məmurların rüşvətxorluğu,
region dövlətlərində, eləcə də qonşu ölkələrdə qeyri-qanuni silahlı birləşmələrin yaranması
və fəaliyyət göstərməsi;
- Mədəniyyət müəssisələrinin zəif maliyyələşməsi, əhalinin hüquqsuzluğu, modernləşmənin
sürətlənməsinin qeyri-mümkünlüyü;
- İnformasiya təhlükəsizliyi sahəsində zəruri informasiya infrastrukturunun olmaması, xarici
informasiya mənbələri tərəfindən informasiya ekspansiyası Mərkəzi Asiya üçün əsas
təhlükələrdəndir.

Mərkəzi Asiyada təhlükəsizlik proseslərinə xarici faktorlar da təsir göstərir. Mərkəzi Asiya
dövlətləri müstəqillik əldə etdikdən sonra bir müddət kollektiv təhlükəsizlik strukturlarının
yaranmasına cəhd göstərmədilər. Lakin regionda amerikan bazalarrının yerləşdirilməsi. Çinin və
digər sərhəd dövlətlərinin Mərkəzi Asiyaya diqqətinin artmasına, Kollektiv Təhlükəsizlik
Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) çərçivəsində təhlükəsizliyin
təmini mexanizminin güiclənməsinə səbəb oldu.

1. Regionda nüvə və digər kütləvi qırğın silahları ilə bağlı təhlükəsizlik

Soyuq müharibə illərində Mərkəzi Asiyanın ümumsovet nüvə kompleksində özünəməxsus yeri
var idi. Regionun uran va polad ehtiyatları ilə zənginliyi SSRI-nin hərbi sənayesi və atom
energetikası üçün əhəmiyyətli xammal mənbəyinə çevirmişdi.

SSRİ-nin süqutundan sonra Mərkəzi Asiya dövlətləri içərisində nüvə arsenalına malik olmaqda
Qazaxıstan dördüncü yerdə idi. İmperiyanın çökməsindən sonra başqa postsovet dövlətlərdə olan
nüvə silahları Rusiya Federasiyasının ərazisində yerləşdirildi. Lakin Ukrayna, Belarus, Qazaxıstanın
ərazisində 3400 qitalərarası ballistik raketlər (QBR) üçün strateji partlayıcı maddalər var idi. RF va
ABŞ bu üç yeni müstəqil dövlətin nüvə silahından imtina etməsini tələb etdilər. Qazaxıstanın nüvə
silahından imtina etməsi mürəkkəb şəraitdə baş verdi. Bu sahədə ilk addım 1991-ci il avqustun 29-
da Qazaxıstanın Semipalatinsk nüvə poliqonunun bağlanılması ilə atıldı.

1991-ci ildə Belarus, Qazaxıstan, Rusiya, Ukrayna strateji nüvə qüvvələrinə dair Almata
bayannaməsində keçmiş SSRİ-nin nüvə arsenalının faliyyəti üzərində birgə nəzarət mexanizmini,
nüvə təhlükəsizliyinin lazımi səviyyəsinin saxlanılmasını müəyyənləşdirərək, SSRİ-nin strateji
hücum silahla məhdudlaşdırılması sahəsində beynalxalq öhdəliklərini təsdiq etdilər

2
 1992-ci il mayin 23-də bu dövlətlər və ABŞ beştərəfli qaydada Lissabon protokolunu
imzaladılar. Protokola görə bütün nüvə döyüş partlayıcıları SSRİ-nin varisi kimi Rusiya ərazisində
toplanmalı, postsovet dövlətlərində çatdırılma vasitələri və mövcud infrastruktur ləğv edilməli, bu
ölkələrə qeyri-nüvə dövləti statusu verilməli idi, Beləliklə, Ukrayna, Belarus və Qazaxıstan , Rusiya
Federasiyası və ABŞ-la birlikdə Strateji hücum silahlarının azaldılması və məhdudlaşdırılması
haqqında müqavilənin (SHS- I müqaviləsi, 1990-cı) iştirakçısı oldular. Lissabon protokolunda
götürülən öhdəliyə əsasən bu üç dövlət Nüvə silahının yayılmamasr haqqında müqaviləyə, (NSYM)
qoşuldular.

1992-cı il mayin 15-də Rusiya və Qazaxıstanın iştirakı ilə MDB dövlətləri kollektiv təhlükəsizlik
haqqında Daşkənd müqaviləsini imzaladılar. Mayın 16-da isə “ Qazaxıstan prezidenti
“Qazaxıstanin suveren dövlət kimi formalaşması və inkişaf strategiyasi” adlı bəyanatla çıxış etdi.
Bu sənəddə bəyan olunurdu ki, Qazaxıstan nüvə silahindan azad zona olacaq və o nüvə silahının
yayılmaması haqqında müqaviləyə uyğun olaraq qeyri-nüvə dövləti - statusu almağa çalışacaq.
Qazaxıstan 1992-ci il iyulun 2-də L issabon protokolunu və SHS-1 müqaviləsini təsdiq etdi SHS:I
müqaviləsi qüvvəyə minənədək Rusiya və Qazaxıstan üzərilərinə görürdükləri öhdəlikləri-həyata
keçirməyə başladılar. 1994-cü ilin fevral ayınadək 27 hərbi hazırlıqlı ağır bombardimançılar - Tu
MS6 və 13 Tu-95 MS16 Rusiya ərazisinə aparıldı. 1994-cü il martın 28-də Rusiya və Qazaxıstan
arasında nüvə silahı haqqında müqavilə imzalandı Müqaviləyə əsasən nüvə partlayıcı maddələri 14
ay ərzində Rusiyaya , gön dərilməli, 3 il müddətində isə QBR-in şaxtaları ləğv edilməli idi: 1995-
ci 1 aprelin 24-də Rusiyanın sirateji təyinatlı raket ordusunun nümayəndəsi bəyan etdi: ki,
Qazaxıstan ərazisindən bütün nüvə partlayıcıları texnikası çıxarıldı . 148 raket şaxtasının məhvi
və ləğv edilməsi prosesi ABŞ və Rusiyanın köməkliyi ilə 1999- cu il sentyabrın 30-da başa
çatdırıldı.

1990-cı illər ərzində Mərkəzi Asiya dövlətləri nüvə silahının yayılması və silahlanmaya nəzarət
məsələlərində qəti mövqelərini müəyyənləşdilər. Bu, onların daxili qanunvericiliyi və bir sıra
beynəlxalq hüquqi aktlarda iştirakında da öz əksini tapmışdı. 1992-ci ildə Özbəkistan müdafiə
haqqında qa nunda üç prinsip, nüvə silahına malik olmamaq, istehsal etməmək və inkişaf
etdirməmək, 1995-ci il hərbi doktrina layihəsində isə nüvə silahına yayılmaması, sınaqlarının
qadağan edilməsi və KQS -in ləğv edilməsi göstərilmişdi.

Türkmənistanın 1994-cü il mayın 10-da qəbul edilmiş hərbi doktrinasıda xarici təhlükələr
sırasında KQS-ın tətbiq olunması, ayn-ayn dövlətlərin hərbi istehsalında yeni texnologiyaların yer
alması göstərilmişdi. 1995-ci il dekabrın 27-də qəbul olunmuş “Türkmənistanın daimi neytrallığı
haqqında Konstitusiya qanunu” nunda bəyan olunurdu ki, Türkmənistanı nüvə, kimyəvi,
bakterioloji və digər KQS növlərə malik olmayacaq , onu istehsal etməyəcək, genişləndirməyəcək ,
xarici dövlətlərin. hərbi bazalarını-öz. ərazisində yerləşdirməyəcək. Həmin vaxt qəbul olunan
“Türkmənistanın: neytral: dövlət kimi xarici siyasət konsepsiyasında” bəyan olunurdu ki,
respublika KQS nin yeni növlərinin istehsal texnologiyasını həyata keçirməyəcəkdir.

Qazaxıstan və Özbəkistan 1994-cü il, Tacikistan: isə 2001-ci ildən MAQATE-nın üzvüdülər
Özbəkistan 1994, Qazaxıstan 1995 və Qırğızıstan 1998-ci ildə MAQATE-nin təminat müqaviləsini
imzalamışlar, Özbəkistan isə MAQATE ilə 1998-ci il dekabrın 21-dən qüvvədə olan, agentliyin
nəzarət fəaliyətini gücləndirən Əlavə protokolu da imzalamışdır.

3
 Mərkəzi Asiya dövlətləri 1996-ci il sentyabrın 24-də Nüvə Silahı Sınaqlarının Qadağan Edilməsi
haqqında Müqaviləni (NSSQE) də imzalayıblar. Özbəkistan, Türkmənistan və Tacikistan bu sənədi
təsdiq etmişlər.

Mərkəzi Asiya dövlətləri nüvə silahının yayılmaması məqsədi ilə ixraca nəzarəti də həyata
keçirirlər. Bunün üçün mürəkkəb və işlənmiş nəzarət mexanizmı tətbiq olunur, Qeyd edək ki, 1992-
ci il iyunun 26-da Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan Atom enerijisindən sülh
məqsədləri ilə istifadə haqqında müqaviləyə və KQS-in yaradılması üçün istifadə olunan xammal,
material, təchizat, texnologiya və xidmətlərin ixracına nəzarət məsələləri üzrə müqaviləyə
qoşulublar.

Qazaxıstanda Təhlükələrin Məhdudlaşdırılması: birgə proqramı, 1992. ildə həyata keçirilməyə

başladı . “Nanna — Luqara” adlanan bu proqram çərçivəsində 1991-ci ildən sonra Qazaxıstan
ərazisində nüvə, kimyəvi, bioloji silah məntəqələrinin və infrastrukturun məhv edilməsi və
zərərsizləşdirilməsi, SHS- in ləğvi, ixraca nəzarət sisteminin yaranması, nüvə materialları üzərində
idarəetmə istiqamətində layihələr həyata keçirilirdi, 1993-cü 1 dekabrın 13-də Qazaxıstan
Respublikası Ali Soveti NSYM –nı təsdiq etdi.

1994-cü il fevralın 14-də Qazaxıstan Atom Enerjisi üzrə, Beynəlxalq Agentliyin (MAQATE,)
üzvü oldu . 1994-cü il iyulun 26-da Alma-Atada Qazaxıstan Respublikası ilə MAQATE arasında
Təminat müqaviləsi imzalandı. Müqaviləyə görə bütün nüvə obyektləri MAQATE nın zəmanəti
altında idi və Qazaxıstanın nüvə fəaliyyəti: MAQATE standartları və qaydalarına uyğun həyata
keçirilirdi

SSRİ -nin dağılmasından sonra Mərkəzi Asiyada nüvə silahından azad zonanın (NSAZ)
yaradılması prosesinə başlanıldı. Mərkəzə Asiyada NSAZ-ın yaradılması istiqamətində fəaliyyət
bir neçə mərhələdən keçib: Birinci mərhələ 1992- 1996-ci illəri əhətə edir: Mərkəzi Asayada
NSAZ-ın yaradılması haqqında ilk ideya: 1992-ci il: sentyabrın 25 -də BMT Baş Assambleyasının
47-ci sessiyasında irəli sürüldü. Bu zaman Monqolustan prezidenti Oçirbat ölkəsinin nüvə
silahından azad olunduğunu bəyan edərək nüvə silahından azad Mərkəzi Asiya regional zonasının
yaradılması imkanlarının mövcudluğunu bildirdi.

Özbəkistan prezdenti İ. Kərimov 1993-cü ildə BMT Baş Assambleyasının 48-ci sessiyasında
Nüvə silahının yayılmaması haqqında Müqavilənin (NSYM) VII maddəsini əsas gətirərək
MANSAZ-ın yaradılması təklifini irəli sürdü. 1991-1995-ci illər ərzində bu məsələ BMT-də
yenidən müzakisə edildi.

Qırğızıstan və Monqolustan Mərkəzi Asiyada nüvə silahından azad zonalarının yaradılması

layihəsini 1996-cı ildə təklif etdilər. Lakin layihəyə qonşu dövlətlərdən müsbət cavab gəlmədi,
Regional səviyyədə, eləcə də Rusiya və Çinlə məsləhətləşmələrin aparılması qərara alındı.

Mərkəzi Asiya dövlətlərində NSAZ -ın yaradılması haqqında məsələnin qaldırılmasının əsas
səbəblərindən biri bu ölkələrdə ətraf mühitin çirklənməsi və bununla əlaqədar olaraq: yaranan
təhlükələr idi. SSRİ-nin süqutundan sonra Qazaxıstanda 1410 nüvə başlığı və Semipalatınsk nüvə
sınaq poliqonu var idi. Bu poliqonda 1949-89-cu illər ərzində 456 nüvə sınağı həyata keçirilmiş,
onlardan 340-ı torpaq altında, 116-sı isə atmosferdə olmuşdu. Palıqon 1991 –ci ilin avqustun 29-da
Qazaxıstan prezidenti N.A Nazarbayev tərəfindən rəsmi olaraq bağlanılmışdı. Region

4
dövlətlərindən Qırğızısıan, Tacikistan və Özbəkistan sovet dövründən qalmış nüvə başlıqlarının
təhlükəsiz şəraitdə saxlanılması və məhvində problemlə üzləşirdilər.

NSAZ- ın yaradılması haqqında təşəbbüsün ikinci mərhələsi 1997-2002-ci illəri əhatə edir. 1992-
ci il fevralın 27-də beş Mərkəzi Asiya dövlətinin liderləri MANSAZ-ın yaradılmasını təqdir edən
Almata bəyannaməsini imzaladılar. Bu bəyannamədə iki termin – “nüvəsiz zona” və “nüvə
silahından azad zona ” işlədilmişdi. Nüvəsiz zona anlayışı sülh məqsədləri ilə atom enerjisindən
istifadə imkanlarinı istisna edirdi. Lakin nüvə silahından azad zona anlayışı yalnız hərbi
məqsədlərlə nüvə silahının istifadəsini qadağan edirdi 1998-ci ilin aprel ayında Cenevrədə keçirilən
ekspertlərin iclasında təklif edildi ki, müqavilə layihəsində “nüvəsiz zona” deyil, “nüvə silahından
azad zona” göstərilsin .

Mərkəzi Asiyada nüvə silahından azad zonanın yaradılması istiqamətində növbəti addım 1997-cı
iİ sentyabrın 15-16-da Daşkənd konfransında atıldı. Konfransda NSAZ-a daxıl olan digər dövlətlər
belə zonaların yaradılması təcrübələrini bölüşdülər. Mərkəzi Asiya dövlətlər gələcəyə istiqamətdə
fəaliyyət göstərmək niyyətlərini bəyan etdilər.

Qazaxıstan Mərkəzi Asiyada nüvə silahından azad zonaların yaradılmasına ehtiyatla yanaşırdı.
Ölkə ərazisindən nüvə silahının tamamilə çixarılması 1995-cı ildə baş verdi, Bu sahədə
Qazaxıstanın mövqeyinin qeyri-müəyyən olması bir sıra amillərlə izah oluna bilər: Bu, nüvə
sahəsində Qazaxıstanın Rusiya ilə əməkdaşlıq etmək istəyi ilə bağlı idi. Digər tərəfdən
Qazazaxıstan NSAZ-ın yaradılması təşəbbüskarlarından olan Özbəkistan ilə gizli əməkdaşlığı da
burada rol oynaya bilər. Rusiya faktorunu da istisna etmək olmaz. Rusiya buna vaxtından əvvəl irəli
sürülmüş bir təşəbbüs kimi baxırdı. Bu, Rusiya diplomatının aşağıdakı fikirləri ilə təsdiqləndi: “ Biz
Qazaxıstanın Mərkəzi Asiyada nüvə sılahından azad zonada iştirakına etiraz edirik”.

1997-cı ildə Almata bəyannaməsi: imzalandıqdan sonra MANSAZ-ın yaradılması istiqamətində

Qazaxıstan daha fəal mövqe nümayış etdirdi.

Qırğızıstan isə MANSAZ-ın vasitəsilə ölkənin nüfuzunu qaldırmaq və ekoloji problemləri həll
etmək niyyətində idi.

MANSAZ-ın yaradılması ideyası ortaya atılanda Tacikıstanda vətəndaş müharibəsi gedirdi Buna
görə də, Tacikıstan tərəfindən bela bir zonanın yaradılması təşəbbüsü olmamışdır . Lakin Tacikistan
da ərazisində nüvə başlıqlı olduğundan belə bir zonanın yaradılmasında maraqlı idi.

Türkmənistan öz neytrallığını bəyan etsə də, MANSAZ haqqında mhqavilədə iştirak etməkdə
maraqlı idi.

Özbəkistanın da SSRİ dövründən qalma ekoloji problemləri var idi. Lakin NSAZ yaradılması
ideyası ilə çıxış edərkən Özbəkistanın əsas məqsədi Mərkəzi Asiya regionunda müstəqil siyasət
apara bilməsini nümayiş etdirmək idi.

Digər tərəfdən, MANSAZ-ın yaradılmasına bir sıra amillər təsir göstərdi. Mərkəzi Asiya
dövlətlərinin qonşuluğunda iki nüvə dövlətinin - Rusiya və Çinin yerləşməsi, de-fakto olaraq
kütləvi qırğın sılahlarına (KQS) malik olan Hindistan və Pakistanın regiona yaxınlığı, İranın
mübahisəli nüvə layihəsi,bu proseslərin beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə ABŞ-ın diqqət

5
mərkəzində olması Mərkəzi Asiya dövlətlərinin belə bir zonanın yaradılması istiqamətində
fəaliyətlərini daha da artırdı.

Nüvə dövlətlərinin MANSAZ-ın yaradılmasına münasibətləri fərqli idi. Böyük Britaniya bu

zonanın beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri çərçivəsində yaradılması və dövlətlərin burada
könüllü qaydada iştirak etməsi tərəfdarı idi.

ÇXR Mərkəzi Axıyada nüvə silahlarından azad zonanın yaradılmasına etiraz etmirdir. Çinin
mövqeyinə görə belə bir zona regionun real vəziyyəti nəzərə alınaraq qarşılıqlı məsləhətləşmələr və
könüllülük prinsipi əsasında yaradılmalıdır. Bu zona BMT Nizamnaməsının məqsədlərinə cavab
verməli və və bu müqavilələrdən zonadan kənarda yerləşən dövlələtlərin daxili işlərinə qarışmaq
üçün istifadə edilməməlidir. Digər tərəfdən NSAZ-ın coğrafi cizgiləri dəqiq müəyyənləşməlidir.
Kontinental şelf, xüsusi iqtiisadi rayonlar, mübahisəli ərazilər bu zonaya daxıl edilməməlidir.
NSAZ-ın yaradılması atom enerjisindən sülh məqsədləri üçün istifadəyə mane olmamalıdır.

Rusiya 1997-ci ildə, Daşkənd konfransından sonra MANSAZın yaradılması haqqında

müqavilənin imzalanmasına öz münasibətini bildirdi. Rusiya təklif etdi ki, ilk növbədə Mərkəzi
Asiyanın hüdudları müəyyənləşməlidi. Çünki tarixi-coğrafi mənada “Mərkəzi Asiyasa” Orta Asiya,
və Qazaxısandan savayı, regiona qonşu dövlətləri, Rusiyanın bir hissəsini Monqolustan,Çin
Pakistan, Əfqanıstan, Hindistanı da əhatə edə bilər. Rusiya açıq zonanın yaradılması təşəəbbüsü ilə
çıxış edirdi. Əvvəlcə bu zonaya beş Mərkəzi Asiya dövləti- Qazaxısan, Özbəkistan, Qırğızıstan,
Türkməninsan və Tacikistan daxıl olmalı idi, gələcəkdə isə digər dövlətlər də müqaviləyə qoşula
bilərdilər. Nüvə silahının və nüvə materiallarının tranziti məsələsinə gəklikdə Rusiya bu sahədə,
yumşaq mövqe tuturdu. Bu məsələni həll etmək, müqaviləni imzalayan dövlətlərin öz üzərinə
qoyulurdu. Bu zonada nüvə silahının, həta sülh məqsədləri üçün də sınağı qadağan edilməli idi.
Rusiyanın. NSAZ-ın yaradılmasını dəstəkləməsi deklarativ xarakter daşıyırdı. Geosiyası nöqteyi-
nəzərdən isə Rusiyanın nüvə silahından azad zonaların yaradılması praktikasının yayılmasında
marağı yox idi. Çünki Rusiya gələcəkdə keyfiyyət və coğrafi baxımdan nüvə silahının rolunun
azalmasında maraqlı deyildi.

ABŞ Mərkəzi Asiyada NSAZ-ın yaradılmaşının tərəfdarı idi. Daşkənd konfransında ABŞ
nümayəndəsi bununla əlaqədar olaraq ölkəsinin mövqeyini ifadə etdi. ABŞ- a görə nüvə silahı
istehsal edən və sınaqlarını keçirən bütün dövlətlər bir zonaya qoşulmalı idi, MAQATE-nin nəzarəti
altında nüvə silahlarının olmamasına dair mexanizm işlənməli, yaradılan zona regional və
beynəlxalq təhlükəsizliyə xələl gətirməməlidir. ABŞ nümayəndəsi region: dövlətlərini digər
zonaların təcrübələrindən bəhrələnməyə çağırdı.

Fransa nümayəndəsi isə Daşkənd konfransında bildirdi ki, zonalar regionun maraqlı dövlətlərinin
yekdillik prinsipi ilə razılıq əsasında yaradılmalı, coğrafi və hərbi aspektlər münasib olmalı,
beynəlxalq hüquq normalarına , məsələn dəniz hüququna zidd olmamalıır.

1997-ci ilm payızında BMT Baş Assambleyasının 52-ci sessiyasında Mərkəzi Asıya
respublikalarının nümayəndələri MANSAZ –ın yaradılması haqqında qətnamə layihəsini təqdim
etdilər. Dekabrın 9-da edilmiş əlavələrdən sonra BMT Baş Assambleyası qətnaməni qəbul etdi .

Bişkekdə region dövlətləri Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan və Tacikistanın -

“C-5” və “P5” (ABŞ, Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya, Çin) nüvə dövlətlərinin və BMT

6
nümayəndələrinin iştirak ilə 1998-ci lin iyul ayında görüşü keçirildi, Bu “C5+P5+1” formatında ilk
məsləhətçi görüş idi. Burada gələcək. müqavilənin əsas prinsipləri müzakirə edildi və Mərkəzi
Asiya dövlətlərinin xarici işlər nazirlərinin adından Bişkek kommünikesi qəbul edildi.

NSAZ-ın yaradılması istiqamətində fəaliyyətin üçüncü mərhələsi istiqamətində fəaliyyətin

üçüncü mərhələsi 2002- 2006-cı illəri əhatə edir. 2003-cü ilin iyun ayında Daşkənddə MAQATE-
nin "Nüvə silahının yayılmaması: təminatlar sisteminin möhkəmlənməsi" mövzusunda seminarı
keçirildi. Regional ekspert qrupunun 2005-ci il fevralın 7-9 da Daşkənddə keçirilən 7-ci iclasında
Mərkəzi Asiya nüvə silahından azad zona yaradılması haqqında “Daşkənd bəyannaməsi” qəbul
edildi. Bəyannamədə Mərkəzi Asiya dövlətləri nüvə silahına malik olan ölkələri birgə əməkdaşlıq
etməyə çağırdılar.

Nəhayət, 2005-ci ilin sentyabrın 8-də, Qazaxıstanın Semipalatinsk şəhərində Mərkəzi Asiyada
nüvə silahından azad zonanın araşdırılması haqqında müqavilə imzalandı. MANSAZ-ın yaradılması
haqqında müqavilə imzalandıqdan sonra 2006-ci il dekabrın 6-da BMT Baş Assambleyasının 61- ci
sessiyasında Mərkəzi Asiyada nüvə silahından azad zonanın yaradılması haqqında qətnamə qəbul
edildi. 141dövlət bu sənədin lehinə, 3 dövlət əleyhinə (ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa) səs verdi, 37
dövlət isə bitərəf qaldı. Qətnamədə göstərilirdi ki, Mərkəzi Asiyada nüvə silahından azad zonanın
yaradılması nüvənin yayılmaması rejiminin möhkəmlənməsi, atom enerjisindən sülh məqsədləri
üçün istifadə sahəsində əməkdaşlığın genişlənməsi, radioaktiv zəhərlənmədən əziyyət çəkən
ərazilərin ekoloji  reabilitasiyası, regional və beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin möhkəmlənməsi
istiqaməlində əhəmiyyətli bir addımdır. Eyni zamanda bu zonanın yaradılması beynəlxalq
terrorizmlə, eləcə də nüvə materialları və texnologiyalarının qeyri-hökumət subyektlərinin, ilk:
növbədə terroristlərin əlibə keçməsinə qarşı mübarizə sahəsində əhəmiyyətli bir töhfədir.

Müqavilənin tətbiq dairəsinə torpaq ərazi, bütün sular  (liman ,göl, çaylar və cərəyanlar) və hava
məkanı aid idi. Bu, yeni minillikdə NSAZ haqqında ilk müqavilə idi, dənizlərə və okeanlara çıxışı
olmayan ilk zona idi. Semipalatinsk müqaviləsinin ücüncü maddəsinə görə, tərəflər nüvə silahının
və ya nüvə partlayıcı qurğusunun istehsalı, işləyib hazırlanması, ehtiyatının toplanması, silaha malik
olmamaq, üzərində nəzarət etməmək öhdəliyini götürürdü. Dövlətlər nüvə silahının tədqiqatı,
yenidən işlənməsi, istehsalı, ehtiyatının toplanması, sahiblənmək və nəzarət etmək üçün heç bir
ölkədən kömək istəməyəcək və almayacaqdı. Müqavilənin əsas xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki,
iştirakçılar öz ərazilərində digər dövlətlərə məxsus olan nüvə silahı və nüvə partlayıcı qurğularının
yerləşdirilməsinə, istehsalına və nəzarətinə icazə verməməli idilər.

Semipalatinsk müqaviləsində ekoloji təhlükəsizlik məsələlərinə də diqqət yetirilmişdi.

Müqavilənin 3.2 maddəsinə əsasən iştirakçılar digər dövlətlərə məxsus radioaktiv tullantıların öz
ərazilərində gizlədilməsinə icazə verməməli idilər, Qazaxıstanın təklifi ilə müqavilə tərəflərə kiçik
və orta səviyyəli radioaktiv tullantıların idxalına və gizlədilməsinə icazə verirdi. Qazaxıstan öz
kommersiya maraqları naminə radioaktiv tullantıların saxlanılmasına icazə almaq üçün hətta
qanunvericiliyinə dəyişiklik etmək niyyətində idi. 2006-cı ilin sentyabr ayında ekoloji kodeksin
layihəsi Qazaxıstan parlamentinə təqdim olundu.  Bu layihənin 311-ci maddəsinə görə, hökumət
Qazaxıstan ərazisinə təhlükəli tullantıların istifadə etmək və saxlamaq məqsədilə gəlinilməsinə
sanksiya tətbiq edə bilərdi. Müqavilənin bəzi müddəaları 1991-ci ilin avqustunda  Qazaxıstan
ərazisindəki bağlanmış Semipalatınsk poliqonun fəaliyyətinin nəticələri ilə bağlı idi. Müqavilənin
5-ci maddəsinə görə nüvə sılahı və nüvə partlayıcı qurğusunun (NPQ) sınaqdan keçirilməsi qadağan

7
olunurdu. 6-. cı məddəyə görə əvvəllər nüvə silahı və NPQ-nin istehsalı, yenidən hazırlanmısı və
qorunması ilə əlaqədar olaraq çirklənmiş ərazinin ekoloji realibitasiyası nəzərdə tutulurdu.
Müqavilənin 7-ci maddəsinə görə atom enerjisinin  sülh məqsədləri ilə istifadəyə icazə verilirdi. Bu
da, Qazaxıstana enerji.. diversifikasiyasını həyata keçirmək üçün atom enerji bloklarının tikintisinə.
imkan verirdi. Semipalatinsk müqaviləsi nüvə silahının sınaqdan keçirilməsini qadağan edən
müqavilədən (NSSQE) və MAQATE tərəfindən hazırlanmış müvafiq protokoldan sonra imzalanmış
ilk sənəd idi. Müqavilənin 5-ci və 8-ci maddələrinə görə iştirakçı dövlətlər NSSQE haqqında
müqavilənin və Əlavə Protokolun müddəalarını yerinə yetirəcəklərinə dair öhdəlik ötürürdülər.

Müqaviləyə 5 nüvə dövlətinin - Böyük Britanıya, Çin , Rusiya, ABŞ və Fransanın imzalamaları
üçün Təminat haqqında Protokol da əlavə edildi. , Müqaviləni imzalamaqla nüvə dövlətləri iştirakçı
ölkələrə qarşı nüvə silahı tətbiq etməmək və tətbiq etməklə hədələməməyi öz
üzərlərinəgötürürdülər. Lakin ABŞ, Böyük Brıtanıya və Fransa imzalanma mərasimində iştirak
etmədilər. Rusiya və Çin isə MANSAZ in yaradılmasını dəstəklədiklərini bildirərək protokolu
imzaladılar Qərbin nüvə dövlətlərini narahat edən müqavilənim 12-c maddəsi idi. Burada
göstərilirdi. ki, hazırki sənəd müqavilənin qüvvəyə minməsinədək iştirakçı: dövlətlərin
imzaladıqları digər beynəlxalq müqavilə üzrə hüquq və öhdəliklərə təsir göstərmir. ABŞ təklif
edirdiki 12-ci maddə müqavilədən çıxarılsın. Lakin Mərkəzi Asiya dövlətləri bununla
razılaşmadılar. Belə hesab etmək olar ki, bu qərarın qəbul olunmasında Rusiyanın rolu olmuşdu.
Çünki Rusiya 1992-ci il Kollektiv Təhlükəsizlik Müqavilasinin (KTM) bütün iştırakçılarının
maraqlarının təminatında maraqlı idi. KTM-nin 4-cü maddəsinə görə isə işirakçı dövlətlər -
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan (KTMT-da üzvlüyü 2012-ci ilin dekabr ayında
dayandırılıb) bəyan edirdilər ki, müqavilə iştirakçılarına qarşı dövlət və ya dövlətlər qrupu
tərəfindən edilmiş təcavüz KTM-nın bütün iştirakçılarına qarşı təcavüz kimi qiymətləndirilir. Bu
zaman müttəfiq dövlətlər təcavüzə məruz qalmış iştirakçıya zəruri kömək, o cümlədən hərbi yardım
etməyi öz öhdələrinə götürürdülər. Belə vəziyyət Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün yaranarsa onlar
Rusiyanın köməyindən bəhrələnə bilərdilər. Qərb dövlətlərinin narazılığına səbəb olan digər bir
məqam nüvə silahının ərb dövlətlərinin narazılığına səbəb olan digər bir məqam nüvə silahının
Mərkəzi Asiyanın ərazisinə tranzitlə gətirilməsi idi. Nüvə silahının hava, gəmi, su yolu və ya xarıcı
ölkələrin gəmiləri vasitəsilə gətirilməsinə Mərkəzi Asiyadövlətləri özləri qərar verməli idilər.

Müqavilənin imzalanması Mərkəzi Asiyada NSAZ-ın yaradılmasında ilk addım idi. Tərəflər öz
qanunvericiliklərinə uyğun olaraq müqaviləni təsdiq etdilər. Semipalatinsk müqaviləst 2009-cu il
martın 21-də qüvvəyə mindi. Üç nüvə dövləti tərəfindən protokolun imzalanması məsələsi isə hələ
də öz həllini tapmayıb.

Mərkəzi Asiyada nüvə silahından azad zonanın yaradılması regional və beynəlxalq təhlükəsizlik
baxımından əhəmiyyətli addım idi. Regional səviyyədə b beynəlxalq sənəd beş Mərkəzi Asiya
dövlətin birləşdirən təhlükəsizlik sahəsində ilk çoxtərəfli müqavilədir.

Qlobal səviyyədə müqavilənin tanınmaması və nüvə üçlüyü tərəfindən protokolun imzalanmaması

böyük dövlətlər, xüsusilə bir tərəfdə ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa, digər tərəfdə isə Rusiya, Çin
arasında rəqabətin davam etdiyini göstərir.

Mərkəzi Asiya dövlətləri kimyəvi silahın hazırlanması, istehsalı, yığılması, tətbiqini qadağan
edən və onun məhvi haqqında Konvensiyaya da qoşulmuşlar. B u konvensiya 1993-cü il yanvarın

8
13-də qəbul olunub və 1997 -ci ilin 29- da qüvvəyə minib. Konvensiyaya görə iştirakçı dövlətlər
kimyəvi silaha malik olmaqdan imtina etməklə bərabər, onun istehsalı ilə məşğul olan müəssisələri
məhv etməli idilər. 2013-cü ilin vəziyyətinə görə konversiyaya 189 dövlət qoşulub.

Mərkəzi Asiya dövlətləri bakterioloji (bioloji) silahların hazırlanması, istehsalı və yığılmasını

qadağan edən və onların məhvi haqqında 1972-ci il aprelin 10-da qəbul olunan konvensiyaya da
qoşulmuşlar. Konvensiya 1975-cı il mart 26-da qüvvəyə minmişdir. Müqaviləyə 100-dən artıq ölkə
qoşulub. Müqavilə iştirakçıları bioloji maddələri və zəhərləri hazırlamamaq, iseehsal etməmək,
toplamamaq, malik olmamaq və qoruyub saxlamamağı öz üzərlərinə götürdülər.

Qazaxıstan 2006-cı ilin iyulunda Rusiya və ABŞ prezidentləri tərəfindən irəli sürülmüş Nüvə
Terrorizmi ilə mübarizə üzrə Qlobal Təşəbbüsə də qoşulub. Qlobal təşəbbüs çərçivəsində 2008-ci il
iyunun 6-da Almatada Milli Nüvə Mərkəzinin Nüvə fizikası İnstitutunun bazasında beynəlxalq
antiterror təlim keçirildi.

2009-cu il iyunun 18-də Semipalatinsk poliqonunda sınaqların başa çatmasının 20 illiyi

münasibətilə dövlət başçılarının təşəbbüsü ilə keçirilən tədbirdə Qazaxıstan prezidenti N.
Nazarbayevin çıxışı və 2009-cu il dekabrın 2-də BMT Baş Assambleyasının 64-cü sessiyasında
Qazaxıstan tərəfindən irəli sürülən qətnamə əsasında 29 avqust nüvə sınaqlarının keçirilməsinə
qarşı, beynəlxalq fəaliyyət günü elan edildi. Qazaxıstan tərəfdən irəli sürülmüş. qətnamənin müəllifi
26 dövlət oldu. Mərkəzi Asiya dövlətlərindən qətnaməya Qırğızstan, Monqolustan, Tacikistan,
Türkmənistan qoşuldular.

2.Regionda silahlanma və tərksilah problemləri

SSRİ-nin süqutundan sonra Mərkəzi Asiya dövlətləri tərksilah proseslərinə qoşuldular. 1990-cı il
dekabrın 19-da Parisdə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı və NATO iştirakçıları arasında Avropada adi
silahlı qüvvələr haqqında müqavilə (AASQM) imzalandı. Müqavilənin əsas məqsədi silahlanmanın
azaldılması gözlənilməz hücumların və irimiqyaslı hücum əməliyatlarının həyata keçirilməsini
aradan qaldırmaq idi. AASQM-in yerinə yetirilməsi prinsipləri və qaydaları haqqında müqavilə isə,
1992-ci il mayın 15-də Daşkənddə Rusiya, Azərbaycan, Ermənistan, Belarus, Gürcüstan ,
Qazaxıstan, Moldova və Ukrayna arasında imzalandı. Müqavilə üzrə Qazaxıstanın kvotası 50 tank,
200 zirehli hərbi maşın, 100 artilleriya sistemi, 15 hərbi təyyarə, 20 zərbə vertolyotları olmaqla
müəyyənləşdirildi.

1999-cu il noyabrın 19-da İstanbulda Avropada adi silahlı qüvvələr haqqında müqaviləyə
adaptasiya sazişi və zirvə görüşünün Yekun aktı qəbul olundu. Sənəd 30 dövlət tərəfindən
imzalandı. Bu müqaviləni Rusiya, Belarus, Ukrayna və Qazaxıstan təsdiq etdi. Sənədə görə
Rusiyadan savayı, keçmiş SSRİ məkanında olan dövlətlərin kvotaları dəyişilməz olaraq qalırdı.

Mərkəzi Asiya dövlətlərinin qoşulduğu əsas sənədlərdən biri də 1980-cı il oktyabrın 10-da
Cenevrədə Adi silahların konkret növlərinin qadağan edilməsi və tətbiqinin məhdudlaşdırılması
haqqında qəbul edilmiş (CUP 1980) konvensiyadır. Konvensiya 1983-cü il dekabrın 2-də qüvvəyə
mindi. Bu konvensiya həddindən artıq zərər verən və seçici olmayan silahlara aid idi Bu, qeyri-
humanist konvensiya da adlanır.

9
 Piyada əleyhinə minaların istifadəsi, ehtiyatlarının toplanması, istehsalı, ötürülməsinin qadağan
edilməsi və onların məhvi haqqında (PƏM) Ottava Konvensiyası 1997-ci il dekabrın 3-də qəbul
olunub. Konvensiya 1994-cü il martın 1-də qüvvəyə mindi. Postsovet məkanı dövlətlərindən
Belarus, Moldoviya, Türkmənistan, Tacikistan və Ukrayna bu Konvensiyanın iştirakçısıdır.
Tacikistan 1999-cu ildən konvensiyanın iştirakçısıdır. Tacikistan heç vaxt piyada əleyhinə mina
istehsalçısı olmayıb. Ölkədə olan bu cür minalar məhv edilib. Tacikistan üçün əsas problem ölkə
ərazisinin minalardan təmizlənməsıdir. Qeyd edək ki, Tacikistan ərazisinin bir hissəsi SSRİ
zamanında Əfqanıstan müharibəsi vaxtı minalanmışdı. Minalar Özbəkistan və Rusiya tərəfindən
yerləşdirilmişdi. Tacikistan Ottava konvensiyasının yeganə iştirakçısıdır ki, bəyan edir ki, onun
ərazisində yerləşdirilən minalar başqa dövlətə məxsusdur. 2003- cü ildə Tacikistan ərazisində
Rusiya Federasiyasına məxsus olan təxmınən 18.200 mina mövcud idi. Konvensiyaya görə
Tacikistan ərazisinin minaların təmizlənməsi 2010-cu ilə qədər yekunlaşmalı idi. Tacikistan
maliyyə çatışmazlığına görə öz öhdəliyini göstərilən müddətdə başa çatdıra bilmədi.

Türkmənistan 1998-ci ildən konvensiyanın iştirakçısıdır. Türkmənistan üçün konvensiya 1999-cu

il martın 1-dən qüvvədədir. Türkmənistan bəyan etdi ki, konvensiya üzrə bütün öhdəlikləri yerinə
yetməyə, o cümlədən minaların məhvi problemini həyata keçirməyə hazırdır. Ölkə ərazisinda
minalı sahələr yoxdur . Türkmənistan hökumətinin bəyanatına əsasən ölkə mina istehsalı, ixracı və
istifadəsi ilə məşğul olmayıb.

Özbəkistan konverisiyada iştirak etmir. Özbəkistan hökuməti bəyan edir ki, mina istehsal etmir.
Lakin Əfqanıstan, Qırğızıstan, Tacikistanla sərhəddə minalar yerləşdirilib. Müxtəlif
qiymətləndirmələrə görə 2003-2004-cü illərdi, 50 mindən 350 minədək mina quraşdırılıb.
Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızısanla sərhədlərin minalardan təmizlənməsi istiqamətində ciddi
cəhdlər göstərir. Lakin Özbəkistan Əfqanıstanla sərhədlərin minalardan təmizlənməsində maraqlı
deyildir .

Qazaxıstan konvensiyada iştirak etmir və bəyan edir ki, piyada əleyhinə mina istehsal etmir.
1997-cı ildən ixraca moratorium qoyulub. Piyada əleyhinə mina ehtiyatlan haqqında rəsmi məlumat
yoxdur. Lakın qeyri-rəsmi məlumata görə belə minaların sayı 800 mindən 1:mln. ədədə qədərdir.

Qırğızıstan konvensiyada iştirak etmir və bəyan edir ki, mina istehsalı və ixracı ilə məşğul olmur.
Ölkənin mina ehtiyatı haqqında rəsmi məlumat olmasa da, mütəxəssislərin fikrincə minaların sayı
10 minlərlədir. Qırğızıstan hökuməti bildirir ki, minalardan 1999-2000-ci illərdə istfadə edib Lakin
təsdiqləyir ki, minalanmış ərazilər sonradan tamamilə təmizlənib. Mina sahələri əsasən
Özbəkistanla sərhəddədir. Minalardan təmizlənmə aparılmasına baxmayaraq, bu proses 2007-ci ildə
Özbəkistanla Qırğızıstan arasında delimitasiyası və demarkasıyası məsələsində irəliləmə olmadığı
üçün dayandırıldı.

Ümumiyyətlə, region dövlətlərinin əsas problemlərindən biri silah ehtiyatlarının məhvi üçün
maliyyə çatışmazlığıdır.

Mərkəzi Asiya dövlətlər tərksilah məsələlərini BMT çərçivəsində həll edirlər. 2010-cu il iyunun
25-də BMT-nın himayəsi altında Mərkəzi Asiya və Xəzəryanı dövlətlərin Türkmənistanın paytaxtı
Aşqabadda tərksilah məsələlənnə dair konfransı keçirildi, Konfransda tərksilah sahəsində hüquqi

10
bazanın yaradılması məsələsi ətrafında müzakirələr aparıldı. BMT-nin Mərkəzi Asiyada preventiv
diplomatiya üzrə regional mərkəzini tərksilah məsələsində xüsusi rolu yüksək qiymətləndirildi.

SSRİ dağıldıqdan sonra Mərkəzi Asiya dövlətləri silahlanma və tərksilah istiqamətində fəal
mövqe tutdular. Bu dövlətlərdən Türkmənistan neytrallığını elan etdi Türkmənistan hərbi
qüvvələrinin əsas inkişaf strategiyası hərbi texnikanın təkmilləşdirilməsidir. Türkmənistan hərbi
qüvvələri 200 min nəfərdən ibarətdir. Hərbi büdcəsi 1:mlrd. dollar təşkil edir. Müdafiə xərcləri isə
300 min. dollardır. Ən sürətli və hərbi qabiliyyətli hissələr artilleriya və tanklardır. Türkmənistan
silahları əsasən Rusiya, İran və Çindən alır.

SSRİ nın dağılmasından sonra Mərkəzi Asıya dövlətlər içərisində ən böyük aviasiya qrupuna
Türkmənistan malik idi. Ölkənin hərbi hava qüvvələrini 300 nəfərlik heyət təşkil: edirdi, Hərbi hava
qüvvələri 250 vertolyot və müxtəlif sistemli (L-39, MiQ-21 və s ) təyyarələrdən ibarət idi.

Türkmənistanın əsas hərbi-dəniz donanması Türkmənbaşı limanında yerləşir. İran, Ukrayna, ABŞ
və Rusiya ilə əməkdaşlıq şəraitində Türkmənistan bu dövlətlərdən müxtəlif tipli katerlər aldı, 2012-
ci ildə “Ağrııdağı.” sərhədgözətçi gəmisi istismara verildi. Türkmənistanın hərbi dəniz qüvvələri
digər Xəzəryanı dövlətlərlə müqayisədə zərfdir.

Tacikistan müstəqillik əldə etdikdən sonra digər Mərkəzi Asiya dövlətlərindən fərqli olaraq,
keçmiş sovet ordusundan silah mirasi qalmadı. Tacıkistanın ordusu quru qoşunları, hərbi hava və
hava hücumundan müdafiə qüvvələri, prezident milli qvardiyası və təhlükəsizlik qüvvələrindən
ibarətdir. Tacikistanın ordusu quru qoşunları, hərbi hava və hava hücümundan müdafiə qüvvələri,
prezident milli qvardiyası və təhlükəsizlik qüvvələrindən ibarətdir. Hava hücümündan müdafiə
qüvvələrinə zenit-raket kompleksi daxildir, Bunlar sovet istehsalı olan “Strela-2” və amerikan
istehsali olan “Stiriqer” AİM-92 dir. Ölkənin aviasıyası isə zəifdir. Tacikistan Rusiya, Hindistan,
İran və Çindən müasir: silahlar alır. Bundan başqa Tacikistan ərazisində Rusiyanın 211-ci hərbi
bazası yerləşir. Bu baza Əfqanıstan ərazisindən koalisiya qüvvələrinin çıxması ilə əlaqədar olaraq
yenidən komplektləşdirilir. Digər tərəfdən, Rusiya 2025-ci ilə qədər Tacıkıstanın yenidən
silahlanmasına 150 mln-dan 20 mln dollara qədər vəsait ayırmaq niyyətindədir.

Özbəkistan silahlı qüvvələrində 68 min nəfər xidmət edir. Onun tərkibinə quru qoşunlarından
savayı, hərbi hava qüvvələri və hava hücumundan müdafiə ordusu, xüsusi ordu və Milli qvardiya
daxildır. Özbəkistanın ordusu Qazaxıstan istisna olmaqla, digər Mərkəzi Asiya dövlətlərini
üstələyir. Lakin Özbəkistan ordusunda korrupsiya və hərbi əmlakın oğurlanması halları geniş
yayılnışdir. Ölkənin hərbi xərcləri 2012-ci ildə 1,8 mird, dollar təşkil edirdi.

1995-ci ildə qəbul edilmiş Özbəkistanın hərbi doktrinasında Mərkəzi Asiya regionunun
təhlükəsizliyinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Burada ABŞ, Avropa İttifaqı, Yaponiya, Çin, MDB və
NATO ilə münasibətlərin gücləndirilməsi nəzərdə tutulurdu. 1992-ci il mayın 15-də Özbəkistan
Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi imzalandı. 2006-cı il avqustun 16-da isə Soçidə Özbəkistan
Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına (KTMT) tam hüquqlu üzv kimi qəbul edildi. Lakin
2009-cu il iyunun 14-də Özbəkistan Çevik təsiretmə kollektiv qüvvələrinin yaradılması haqqında
müqaviləni imzalamadı. 2012-ci il dekabrın 19-da isə Özbəkistan KTMT-da üzvlüyünü dayandı.

11
 2012-ci ilin avqustunda Özbəkistan Respublikasının xarici siyasət fəaliyyəti haqqında konsepsiya
təsdiq edildi. Konsepsiyada ölkənin hər hansı bir hərbi-siyasi bloka qoşulması qeyri-mümkün hesab
edilirdi. Ölkə xarici dövlətlərin hərbi bazalarının yerləşdirilməsi qadağan olunurdu.

SSRİ dağıldıqdan sonra Qazaxıstanda 200 mm nəfərlik ordu qalmışdı Bu ordu müasir strateji
silahlar və iri arsenallı adı silahlarla təchiz olunmuşdu. 1992-ci ilin mayın 15-də Qazaxıstan
Ermənistan, Qırğızıstan, Rusiya, Tacikıstan və Özbəkistanla birlikdə Kollektiv Təhlükəsizlik
Müqaviləsini imzaladı. Qazaxıstanın 2011-cı il oktyabrın 11-də qəbul edilən üçüncü hərbi
doktrinasında göstərilirdi ki, Mərkəzi Asiyada vəziyyətin gərginləşməsinə xaricı və daxilı amillər
təsir edir. Xarici amillər Əfqanıstanda qeyri-sabitliyin mövcüdluğu, regionda sosial-siyasi
vəziyyətin gərginliyi, ərazi - sərhəd və su problemləri, iqtisadi, dini və digər ziddiyyətlərdir. Daxili
amillərə isə ekstremist, milli və separatçı hərəkatların, təşkilat və strukturların ölkədə daxili
vəziyyəti gərginləşdirməsi, hərbi qüvvə ilə konstitusiya quruluşunun devrilməsi və s. aiddır.

Qazaxıstanın 2012-ci ildə hərbi büdcəsi 2,799 mird. dollara bərabər idi, hərbi xərcləri isə 2,21:
mlrd. dollar təşkil edirdii. Qazaxıstanın quru qoşunlar 30 mın nəfərdən ibarətdir. Onun tərkibinə 7
artilleriya briqadası, iki raket briqadası, iki tank əleyhinə briqada, 1 çevik-taktiki raket briqadası, bir
sahil mühafizəsi və üç mühəndis batalyonu daxildir. Qazaxıstanın hərbi-dəniz qüvvələrinın əsas
bazası Xəzər dənizində Aktau limanındadır. Dəniz aviasiyası Mis-8, Mı-2 vertolyotlarından
ibarətdir. Xəzər donanmasının əsas flaqmanı 0250 “Bars-MO” raket-artılleriya gəmisidir.
Donanmanın tərkibinə Cənubi Koreya dan alınmış Sea Delphin tipli 3 artilleriya kateri, 2008-ci ildə
Rusiya istehsalı olan ZHAİK hidroqrafik gəmi daxıldır.

2009-cu ildə ABŞ pulsuz olaraq, iki ölkənin müdafiə nazirliklərinin əməkdaşlığı proqramı
əsasında Qazaxıstana 4 desant kateri verdi. Cənubi Ko, reyadan 3 “Yoon Young ha” tipli raket
katerlərinin və Rusiyadan 6 raket artilleriya gəmisi “Tornado” , çoxməqsədli gəmi “Bulan” ,
Polşadan Kormoron 2 mina tutan gəmi almaq nəzərdə tutulub.

3.Mərkəzi Asiya dövlətlərinə qarşı transmilli təhdidlər

Mərkəzi Asiyada təhlükəsizlik proseslərinə transmilli problemlər də təsir göstərir: Bunlar, əsasən
beynəlxalq terrorizm, dini ekstremizm, narkotik ticarət, qeyri-qanunı miqrasiya, insan alveri və
digər amillərdir. Əfqanıstanın Mərkəzi Asiyanın qonşuluğunda yerləşməsi region dövlətlərinin
təhlükəsizliyinə təsir göstərən amillərdəndir.

Mərkəzi Asiyanın Fərqanə vadisi transmilli təhlükələrin kəskinliyi ilə daha da fərqlənir. Fərqanə
vadisinin əsas xarakterik xüsusiyyəti ümumregional poblemlərin - narkotrafik, dini ekstremizm, su
çatışmazlığı, daxili miqrasiya, yoxsulluq və sərhədlər məsələsinin mövcud olmasıdır.

Mərkəzi Asiya dövlətlərinin əsas problemlərindən biri miqrasiyadır. Mərkəzi Asiya

dövlətlərindən miqrasiyanın əsas istiqamətlərindən biri Rusiyadir. Rusiyanın Orta Ural ərazisində
Tacikistan mənşəli əmək miqrantları üstünlük təşkil edir. 2011-ci ildə buradakı tacik miqrantlarının
sayı 47232 nəfər idi ki, bu da ərazidəki xarici miqrantların 32,5 %- i demək idi. Lakin 2013-cü ildən
özbək miqrantlar tacikləri üstələyir. 2013-cü ildə Rusiyanın Ural federal dairəsində özbəklərin sayı
114 min idisə, taciklər 110 min nəfər təşkil edirdilər. Taciklərin əksəriyyəti Rusiya vətəndaşlığını

12
qəbul edirlər. Təkcə 2008-2010-cu illər ərzində Rusiya vətəndaşlığını qəbul edən taciklərin sayı
1302-dən 4695 nəfərə çatmışdı.

Digər bir məsələ Çindən Mərkəzi Asiya dövlətlərinə miqrasiyanın güclənməsi, xüsusilə mühəndis-
texniklər, ixtisaslı fəhlələr, Çin şirkətlərinin işçilərinin bu ölkələrə axını regionda Çin diasporunun
rolunun artmasına gətirib çıxarır. Bu proses qarışıq nikahların yaranmasına, nəticədə sosial
gərginlik səviyyəsinin artmasına və münaqişələrə gətirib çıxara bilir. Mərkəzi Asiyadan Rusiyaya
gedən miqrantlar ölkəyə qayıdan zaman mentalitet və dünyagörüşünün dəyişməsi səbəbindən sosial
gərginlik yarada bilir.

Ümumiyyətlə, əhalımnın artması və həyat səviyyəsinin aşağı olması xarici miqrasiyanı

gücləndirən amillərdəndir. Əhalinin əksəriyyətinin ya işləmək, ya da oxumaq üçün xaricı ölkələrə
getməsi prosesi daha geniş yayılmışdır. Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistanda ümumdaxılı
məhsulun həcmi (ÜDM) aşağı, işsizliyin və yoxsulluğun səviyyəsi isə yüksəkdir. Bu ölkələrdə
işsizliyin geniş yayılması miqrasiyanı gücləndirən səbəblərdəndir. Rusiya və Qazaxıstan regionda
miqrantları qəbul edən əsas ölkələrdir. Bu, həmin ölkələrdə işsizliyin və yoxsulluğun aşağı
səviyyəsi, regional miqyasda əhalinin adambaşına düşən ÜDM-ın yüksək olması ilə izah edilir.
Bundan başqa, Rusiyada (38.8) və Qazaxıstanda (29,3) orta yaşlı əhalının sayının çoxluğu,
Rusiyada kişi ölümünün yüksək olması hesabına qadınların sayının artması bu prosesə təsir göstərir.
Bu faktorlar isə Rusiya və Qazaxıstarıda ağır və az ödənişli fiziki əməklə məşğul olan miqrantların
ölkəyə gəlməsi üçün tələbatı artırır,

Türkmənistan miqrasiya proseslərində xüsusi yer tutur. Zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına malik
olması hesabına Türkmənistan regional miqyasda əhalinin adambaşına düşən UDM-un həcminə
görə (8.500 dolla) də yüksək yerdədir, Lakin işsizlik: (60%) və yoxsulluğun çox olması (30 %)
miqrasiya axınına səbəb olur, Bu, Türkmənistan prezidenti S. Niyazovun zamanında yaradılmış
özünəməxsus idarəetmə strukturu ilə əlaqədər idi.

Ölkənin yeni rəhbərliyi islahatlar keçirməsinə baxmayaraq, hələ də bu problemləri aradan qaldıra
bilməyib. Qeyd edək ki, S Niyazovun zamanında dövlət nüfuzlu layihələrə külli- miqdarda xərclər
sərf etdiyindən paylaxtdan kənarda bütün xəstəxanalar bağlanıldı, təhsil sistemində geriləmələr
başladı .

Mərkəzi Asiya dövlətlərindən miqrasiyanın əsas istiqamətləri Rusiyadan savayı, neft hasil edən
ərəb ölkələrı, Türkiyə və Şərqi Asiyadır. Lakin Rusiya xarici miqrantların sayına görə ABŞ dan
sonra dünyada ikinci yerdədir. Bu miqrantların əsas hissəsini isə Mərkəzi Asiyadan gələnlər təşkil
edir.

Qırğızıstandan da Rusiya və Qazaxıstana miqrantlar gedir. Bu ölkələrdə Qırğızıstan əhalisinin (5

mln) 400 min-dən 1.5 mln-a qədəri çalışır. Mərkəzi Asiya regionunda hər il 4 min ə qədər əhali (və
ya 15% -ə qədər işçi qüvvəsi) bir yerdən başqa yerə köçür. Bu əhalının 3 mln. nəfəri isə Rusiya
ərazisində məskunlaşır. Gələcək illərdə bu rəqəm artarsa, o zaman Rusiyanın miqrasiya
strukturlarının fəaliyyəti iflic vəziyyətə düşə bilər. Mərkəzi Asiya dövlətlərindən Qazaxıstan və
Qırğızıstanda transmilli miqrasiya proseslərinə nəzarətin artmasına baxmayaraq, regiondaxili
miqrasiya siyasətini əlaqələndirmə sahəsində inkişaf mövcud deyil. Bu dövlətlərdən Rusiya ilə

13
Özbəkistan arasında qeyrı-qanuni miqrasiyaya qarşı mübarizə, əmək miqrantlarının vəziyyətinə dair
bir neçə müqavilə imzalanıb.

Tacikıstan və Qırğızıstan problemin kəskinliyini qəbul edərək öz vətəndaşlarının miqrasiya

axınını məhdudlaşdırmır, digər tərəfdən Rusiyanın müxtəlif regionlarında əməkçi miqrantlar üçün
kvotanın artırılması haqqında xüsusi qərar qəbul olunmasına çalışırlar. Qazaxıstan daha çox ölkənin
cənub sərhəd zonalarına axın edən mövsümi miqrasiyaya diqqət yetirərək, dövlət sərhədlərinin
qorunmasına çalışır. Qırğızıstan və Tacikistandan kişi əhalısının yarısına qədərinin ölkədən
miqrasiya etməsi istehsal sektorunun bərpasının qarşısını alır.

Beləliklə, Mərkəzi Asiya dövlətlərindən əmək resurslarının axını və onların üzərində nəzarətin
olmaması MDB məkanında müəyyən çətinliklərin yaranmasına gətirib çıxarır.

Mərkəzi Asiya regionu üçün əsas təhlükələrdən biri terrorizmdir. Əfqanıstanda “Əl-Qaidə” terror
təşkilatının və Taliban hərəkatının fəaliyyəti, Pakıstan-Əfqanıstan sərhəddində vəziyyət bütün
regionun təhlükəsizliyinə xələl gətirdi. 2002-2007-ci illərdə regionda müxtəlif millətlərdən
terroristlər: ərəblər, amerikalılar, benqallar, pakistanlılar, uyğurlar, taciklər, özbəklər və digərləri
var idi.

Suriyada baş verən hərbi əməliyyatlar isə nəticəsindən asılı olmayaraq Mərkəzi Asiyaya, xüsusilə
Qazaxıstan və Qırğızıstana, eləcə də Çinə təsir göstərə bilər. Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün “Cebat-
əl-Nusrə” (Jabhat al - Nusra) və ya “Levantın müdafiəsi üçün əl-Nüsrə” qrupu daha çox
təhlükəlidir. Bu qrup Əl-Qaidənin bir qolu hesab olunur. Qrupun əsas ideoloqlarından biri,
beynəlxalq mıqyasda özünün radikal fikir və çağırışları ilə məşhur olan mavritaniyalı Şeyx Əbu əş-
Şinkitidir. O, 2009-cu ildə Qazaxıstanın radikal müsəlmanlarının məktubuna cavab olaraq
Qazaxıstan polisinin öldürülməsinə, onlara qarşı terrora fitvə verdi. 2009-2012-ci illərdə
Qazaxıstanda terroristin, fəallığı artsa da, hökumət təşkilatlanmış terrorizmin varlığını inkar edirdi.
Hökumət bildirirdi ki, ayrı-ayrı terror aktları var, lakin terrorizm yoxdur.

Hal-hazırda Mərkəzi Asıyada islam təşkilatlarının transformasiyası onların Əl-Qaidə ilə

birləşməsi, habelə islam dövləti yaratmağı qarşısına məqsəd qoyan terror təşkilatı Hizb ut - Təhririn
strategiya və metodlarında dəyışikliklər baş verməkdədir. Faktiki olaraq Mərkəzi Asiyada bir islam
qruplaşmasıması məhv olur, yerinə yeniləri gəlir. Bu qruplaşmaların “hərbi-təlim doktrinası”
internet vasitəsilə daha çox insan kütləsi üçün əlçatan olur. Doktrinada göstərilir ki, cihad siyasi və
sosial mübarizə kimi kütləvi şəkil almalıdır. Belə bir şəraitdə Mərkəzi Asiya regionu yeni cihadın
əsas mərkəzlərindən birinə çevrilmək təhlükəsi altında ola bilər.

2013-cü ilin noyabr ayında Qırğızıstanda keçirilən “Mərkəzi Asiyada islam oyanışı çərçivəsində
intellektual təşəbbüs” beynəlxalq konfransda yekdil rəy söylənildi ki, İslam Oyanışı çərçivəsində
intellektual təşəbbüs siyasi ekstremizmə, məzhəblərarası dözümsüzlüyə, Mərkəzi Asıyanın
müsəlman icmasının parçalanmasına alternativdir. Beynəlxalq konfrans iştirakçıları olan alimlər,
islam ziyalılarını, dünyəvi siyasətçiləri radikalizm ideologiyasını qəbul etməməyə, terroru,
ekstremizmi qınamağa, Əfqanıstandan və digər dövlətlərdən (Suriya, Livan) Mərkəzi Asiyaya
terrorçu fəalların axınına yol verməməyə çağırdılar.

Mərkəzi Asıya dövlətlərinm Əfqanıstanla həmsərhəd olması və antiterror koalisiyasının hücumu

nəticəsində ekstremist qruplaşmaların ölkənin cənubundan şımalına sıxışdırılması, yəni Mərkəzi

14
Asiya sərhədlərinədək gəlməsi region üçün böyük təhlükə törədir. NATO qüvvələri Əfqanıstandan
çıxmağı başlayarsa, bu, yenidən regionda terrorizm təhlükəsinin artmasına səbəb ola, nəticədə
Mərkəzi Asiya dövlətlər cihad cərəyanının daha radikal ideologiyası və metodları ilə üzləşə bilərlər.

Mərkəzi Asiyada terror təşkilatlarından ən məşhuru və fəalı Özbəkistan İlim Hərəkatı (ÖİH) və
Hizb at-Təhrir əl-İslamidır (Hizb ut-Təhrir) . Bu təşkilatların Əl-Qaidə kimi: terror təşkilatları ilə
əlaqələri mübahisəsizdir. Onlar bütün Mərkəzi Asiya regionunda təsirə malikdirlər. ÖİH 1988-ci
ildə yaranıb Onun liderləri Cumabai Namanqani və Tahir Yuldaşev olmuşdur. Hərəkatın tərkibinə
Özbəkistanda qadağan edilmiş islam hərəkatının fəalları daxildir. ÖİH-ın əsas məqsədi Fərqanə
vadisi ərazisində islam dövləti yaratmaqdır. Təşkilatın qərargahı Qəndəharda (Əfqanıstan) yerləşir.
Hərəkatın üzvlənin sayı bir neçə min nəfər idi. Qrupu Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanına gedən varlı
özbək emiqrantlar, birbaşa Usamə bin Laden maliyyələşdirirdi Bitir növ atıcı silahlarla, o cümlədən
BMP, BTR, raket qurğularından “Qrad” və hava hücumundan müdafiə sistemlərinə malikdirlər.
ÖİH 1999, 2000-ci illərdə Özbəkistanda qanlı hadisələr törətdi. Taliban bu qüvvələrə sığınacaq
verməklə, Əfqanıstandan narkotik qaçaqmalçılığının genişlənməsinə səbəb olurdu. Əfqanıstanın
şimalından Taliban öz ekstremist fəaliyyətini gizli olaraq Mərkəzi Asiyaya yayırdı. Müsəlman
aləmində isə belə ekstremist qüvvələrə qarşı təsiredici qurumlar mövcud deyildi. ÖİH-in əsas gəlir
mənbələrindən biri narkotik ticarətidir. 2001-ci ildə ÖİH öz adını dəyişərək Türküstan İslam
Hərəkatıı adlandırdı.

Terror təşkilatlarından “Hizb ut-Təhrir” 1953-cü ildə Qüdsdə yarıdı. Lakin İslam Azadlıq Partiyası
dünyanm 40 ölkəsində fəaliyyət göstənr. Təşkilatın əsas ideyası müsəlmanların islam həyat tərzinə
qayıtması və bu dünyada islamın yayılmasıdır. Partiyanın İslam dövləti haqqında 187 maddədən
ibarət konstitusiyası vardır. Təşkilat Qazaxıstan, Tacikistan və Rusiyada qadağan olunub.
İndoneziya, Malayzıya, Livan, BƏƏ və Yəməndə açıq şəb də fəaliyyət göstərir.

Qırğızıstanda “Hizb ut-Təhrir” aktiv fəaliyyət göstərir. Bu təşkilat ölkənin cənubunda yığcam
halda yaşayan özbəklərdən dəstək alır. Ölkənin cənubunda Səudiyyə Ərəbistanı, İran və digər
müsəlman dövlətlərdən olan vəhhabilər fəal təbliğati iş aparırlar. Onlar Mərkəzi Asiyada İslam
dövlətinin yaranmasının zəruriliyini təbliğ edirlər.

“Müsəlman – qardaşları” (GAMAAT / HARAKAT İKHVAN s. MUSLIMEEN) - bu

qruplaşmanın müxtəlif adlar altında özəkləri vardır. Mərkəzi Asiyada bu cür təşkilatlardan “Sosial
islahatlar cəmiyyəti” (SİC in Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistanda bölmələri vardır) və onun
himayəsi altında fəaliyyət göstərən “İslam çağırışı komitəsi”, “Dava İslamiyası” nı gösttərmək olar.

Son zamanlar Mərkəzi Asiyada cəmiyyətin islamlaşmasına Səudiyyə Ərəbistanı, Pakistan, İran və
Türkiyədən gəlmiş missionerlər böyük təsir göstərlər. Onların dəstəyindən istifadə edərək regionda
radikal cərəyanlar " Sələfilər”, “Akromidlər”, “Vəhhabilər” v “Nurçular” fəaliyyət göstərirlər

Mərkəzi Asiya dövlətləri terrorizmin qarşısını almaq üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirirlər.
Tacikistanda qeyri-qanuni qruplaşmalar və onların liderlərinin məhv edilməsi, xarici dini ali
məktəblərdən qayıtmış tələbələrlə bağlı tədbirlərin görülməsi, məscidlərin qeydiyyata götürülməsi
və 18 yaşına çatmayan şəxslərin buraya daxil olmasının qadağan edilməsi və b. tədbirlər görülür.

Qazaxıstanda Aktoba və Astanada baş verən partlayışlar və Aktyubın vilayətində hərbi

toqquşmalar mövcud problemin aktuallaşmasına səbəb oldu.Bu ölkədə terror ideyasının əsas

15
daşıyıcıları qeyri ənənəvi islam cərəyanı və təşkilatlarıdır. Bununla əlaqədar olaraq Qazaxıstan
hökuməti dini təhsilin yüksəldilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirildi. Dini işlər üzrə
agentlik yaradıldı. Ölkədə 10 mindən artıq İnternet portalın monitorinqi həyata keçirildi və Astana
şəhər məhkəməsinin qərarı ilə ekstemizm və terrorizmi təbliğ etdiyi üçün 51 xarici saytın
məhsullarının ölkə ərazisinə yayılması dayandırıldı .

Mərkəzi Asıyada terror aktlarının, partlayışların baş verməsinin əsas səbəbləri siyası, sosial-
iqtisadi və etnoslararası problemlərdir, Əhalisi sıx olan Fərqanə vadisində bu problemlər daha çox
baş qaldırır. Özbəkistan, Qırğızıstan və Tacikıstan ərazilərinin qismən daxil olduğu Fərqanə və
Qaratigin vadilərində iqtisadi, sosial və siyasi inkişaf üçün imkanlar məhduddur. Eyni zamanda
terrorist qruplaşmalarının və onların ideologiyalarının yerli əhali arasında yayılması üçün əlverişli
ərazilərdir. Qeyd edək ki, 2005-ci ilin may ayında Özbəkistanda Əndican hadisələrində cinayətkar-
terrorçu strukturlar da iştirak etmişdi. Özbəkistan dini ekstremizm və terrorizmə qarşı mübarizədə
daha qəti mövqe tutur.

Uyğurların milli azadlıq hərəkatı regionda sabitliyə böyük təsir göstərir. ÇXR-in Sinszyan-
Uyğur muxtar rayonunun əhalisi 15 mln nəfərdir. Onların 9 min. nəfəri türk dilli əhali olmaqla
islam dininə mənsubdur. Uyğurları birləşdirən ən fəal təşkilatlardan biri Şərqi Türküstan İslam
Hərəkatıdır Təşkilatın liderləri Qazaxıstanda (217 min), Qırğızıstanda (50 min), Özbəkistanda (40
mindən artq) çoxsaylı uyğur diasporuna arxalanırlar. Onlar Çinin uyğur əhalisinə maliyyə yardımı
göstərir və orada özlərinin müstəqil təşkilatlrını “Uyqar ozatşik taşlaxtı” yaradırlar.

Terror təşkilatlarının maliyyələşməsinin mənbələrindən biri də narkotik ticarətidir. BMT-nin

Narkotiklər və Cinayətkarlıqla Mübarizə üzrə İdarəsinin 2009-cu il məlumatına əsasən əfqan
narkotik alverçiləri 2,2 mlrd. dollar gəlir əldə etmişdilərsə, üsyançı qrupların qazancı yalnız 155
mln. dollar olmuşdur. Mərkəzi Asiyada da narkotik ticarətindən əldə edilən gəlirlər oxşar nisbətdə
bölünüb. Ekspertlər rənglərinə görə üç tip narkotrafik istiqaməti ayırd edirlər: yaşıl, qara və qırmızı.
Yaşıl tip narkotrafiklər islamçı hərəkatlar tərəfindən öz əməliyyatlarını maliyyələşdirmək üçün gizli
təşkil olunur. “Qara” tip xırda cinayətkar qruplar və ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən-ehtiyac üçün yerli
bazarla gətirilən kiçik həcmli narkotiklərdir. Onlar narkotiki bədənlərində, paltarlarında və
yüklərində gizlədərək gətitirlər. “Qırmızı” tip isə böyük həcmli harkotiklərlə ticarəti göstərir. Bu
ticarət yüksək vəzifəli məmurların dəstəyi ilə iri cinayətkar qruplar tərəfindən təşkil olunur.
Mərkəzi Asiyada narkotiklərlə mübarizə üzrə milli orqanlar əsas etibarilə “qara” və “yaşıl”
sektorlarla məşğul olurlar. Qırmızı tip isə diqqətdən kənarda qalıb. Tacikistanda prezidentin bütün
ailə üzvləri narkotiklərin yayılması və dövriyyəsinə qarşı mübarizə aparan strukturlara rəhbərliyi
həyata keçirir.

Mərkəzi Asiya dövlətlərində narkotrafiklərlə mübarizə aparmaq üçün sərhədlərin

möhkəmləndirilməsi zəruridir. Lakin sərhədlərin möhkəmləndirilməsi belə narkotrafiklə mübarizə
üçün kifayət etmir. Sərhədlərdə korrupsiya hallarının mövcudluğu narkotrafikin region dövlətlərinin
ərazisinə daxil olunu üçün şərait yaradır. Regiona qara və yaşıl narkotik ticarətçiləri dağ yolları və
çaylarla gəlirsə, qırmızı daşıma əsas yolla həyata keçirilir. Mərkəzi Asıya ilə Əfqanıstan sərhəddi
yalnız fiziki vasitələrlə qoruna bilməz. Meksika və Kolombiyada olduğu kimi cinayətkar şəbəkələr
dövlət aparatındakı himayədarlarından güc yolu ilə ayrılmalı və narkokartellərə qarşı real mübarizə
aparmalıdır.

16
 BMT-nin Narkotiklər və Cinayətkarlıqla mübarizə İdarəsinin Mərkəzi Asiya üçün ayırdığı
vəsaitin 11%-i narkotrafikin qarşısını almağa yönəlib 88%-i birbaşa narkotiklərlə, mütəşəkkil
cinayətkarlıqla, korrupsiya və terrorizmlə mübarizəyə sərf olunur.

Mərkəzi Asiya dövlətlərində narkotikdən asılılığa qarşı mübarizə sahəsində də çatışmazlıqlar

mövcuddur. Bəzi Mərkəzi Asiya ölkələri tibb müəssisələrinə narkomanların adlarının təhlükəsizlik
orqanlarına verilməsi ilə bağlı göstəriş verirlər. Eyni zamanda müalicə mərkəzlərinin təchizatı da
aşağı səviyyədədir.

Ümumiyyətlə, Əfqanıstandan narkotik daşınması probleminin həll edillməsi asan deyil. Bu

problem insan sağlamlığına təsirdən savayı, kölgəli iqtisadiyyatdan da xəbər verir. Mərkəzi Asiya
dövlətlərinin ərazisindən istifadə etməklə narkotik ticarətçiləri Əfqanıstandan Rusiya və Avropa
tələbatçılarına çıxış əldə edirlər. Mərkəzi Asiya dövlətləri narkotrafiklərlə mübarizə, bu sahədə
çalışan şəxsi heyətin təhsili və məsuliyyətli siyasət aparmaq üçün kifayət qədər maliyyə imkanlarına
malik deyil.

Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün transmilli təhlükələrdən biri korrupsiya və mütəşəkkil

cinayətkarlıqdır. Korrupsiya bütün dövlətlərdə demokratiya və iqtisadi tərəqqiyə ciddi təhlükə
törədir. Neft və təbii qaza qoyulan investisiyaların hesabına xarici valyuta axınının artması, dövlət
məmurlarının aşağı əmək haqqı və qeyri-adekvat qanunlar korrupsiyanın artmasına səbəb olur.
Mütəşəkkil cinayətkar şəbəkələr Mərkəzi Asiyanın bütün dövlətlərində geniş yayılmış, silah və
insan alverinə cəlb olunmuşlar. Mərkəzi Asiya dövlətlərindən Qırğızıstan, Tacikistan və Qazaxıstan
insan alverinin daha çox yayıldığı ölkələrdir. Cinayətkar qruplar sərhədçilər və ya digər rəsmi
şəxslərlə sövdələşməyə girərək insanları Orta Şərq və ya digər istiqamətlərdə məcburi əməyə cəlb
etmək məqsədilə aparırlar.

Regional təhlükəsizliyin təmin olunma mexanizmləri

Mərkəzi Asiya özünəməxsus inkişaf xüsusiyyətləri olan dövlətlərdən ibarətdir. Mərkəzi Asiya
regionunda mövcud olan problemlərin bir çoxunu regional inteqrasiya yolu ilə həll etmək
mümkündür. Region ölkələrinin bəzi problemləri transmilli xarakter daşıdığından onların həlli
regional əməkdaşlığı tələb edir. Türkmənistan Mərkəzi Asiyada çoxtərəfli və ya regional
əməkdaşlıq strukturlarında iştirakdan imtina edən yeganə ölkədir.

Mərkəzi Asiyada regional əməkdaşlıq müxtəlif xarakter daşıyır. Bu əməkdaşlıq təşkilatlar və

proqramlar çərçivəsində olmaqla, fəaliyyət istqamətlərinə, özlərinin təşkilati — hüquqi formalarına,
statusuna, fəaliyyət dairəsinə və tərkibinə görə fərqlənirlər.

Qeyd edək ki, Mərkəzi Asiyanın beş dövlətini birləşdirən təşkilat və müqavilələrin sayı çox deyil.

Region ölkələrinin ilk əməkdaşlıq təşkilatı Mərkəzi Asiya İqtisadi Birliyidir. Bu təşkilatın əsası
1994-cü ildə Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistan arasında vahid iqtisadi məkanın yaradılması
haqqında müqavilənin imzalanması ilə qoyuldu. Bu müqaviləyə 1998-ci ildə Tacikistan da qoşuldu.
2002-ci cı ildə qurum Mərkəzi Asiya Əməkdaşlıq Təşkilatına çevrildi. Təşkilatın əsas məqsədi

17
vahid iqtisadi məkanın yaradılması və xarici siyasətin, xüsusilə Əfqanıstana münasibətdə siyasətin
əlaqələndirilməsi idi. 2005-ci ildə Mərkəzi Asiya Əməkdaşlıq Təşkilatı Avrasiya İqtısadı Birliyi ilə
birləşdikdən sonra buraxıldı. 2007-ci ildə Qazaxıstan prezidenti N. Nazarbayev yeni Məkəzi Asiya
İtifaqının yaradılması təklifi ilə çıxış etsə də, bu Özbəkistan və Türkmənistan tərəfindən qəbul
edilmədi. Nəticədə Qazaxıstan və Qırğızıstan prezidentləri Ali Dövlətlərarası Şura yaratdılar.

Aralın xilas edilməsi üzrə beynəlxalq fond 1993-cü ildə Mərkəzi Asiyanın beş dövləti arasında
yaradılıb. Fondun əsas məqsədi Aral dənizi ilə əlaqədar layihələrə vəsaitlərin cəlb edilməsi və
transsərhəd sularından rasional istifadə, onların müdafiəsidir.

Regionda Rusiyanın, bəzi hallarda isə Qazaxıstanın təşəbbüsü ilə regional inteqrasiya prosesləri
inkişaf etdirilir.

Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) 1992-ci il MDB-nin Kollektiv

Təhlükəsizlik Müqaviləsi çərçivəsində (Daşkənd miqaviləsi) altı dövlətin iştirakı ilə (Rusiya,
Qazaxıstan, Ermənistan, Tacikistan, Qırğızıstan, Özbəkistan) yaradılmışdır. Azərbaycan, Gürcüstan
və Özbəkisan müqaviləyə 1994-cü ildə qoşulublar (Azərbaycan və Gürcüstan 1999-cu illə
müqavilədən çıxmışlar). Ukrayna, Moldova və Türkmənistan Moskva ilə gərgin münasibətlərə görə
müqaviləyə qoşulmaqdan imtina ediblər. 2002-ci illə müqavilə təşkilata çevrildi. Özbəkistan 2006-
cı ildə təşkilatda öz üzvlüyün bərpa etdi (2008-ci ildə üzvlük Özbəkistan parlamenti tərəfindən
təsdiq olundu). Lakin 2012-ci ildə Özbəkistan yenidən KTMT-dan çıxdı.

KTMT-nin əsas məqsədi üzv dövlətlərin kollektiv təhlükəsizliyini təmin etmək və ərazi
bütövlüyünü qorumaq, üzvlərdən hər hansı birinə təcavüz olunarsa hərbi yardım göstərmək,
terrorizmə, kütləvi qırğın silahlarının yayılmasına, mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı mübarizədir.
2009-cu ildə KTMT-nın çərçivəsində çevik təsir kollektiv qüvvələri (KÇTQ) yaradıldı. Onun
tərkibində qazax, qırğız, rus və tacik hissələri daxil oldular. KSOR yeganə kollektiv silahlı qüvvədir
ki, həmişə hazırlıq vəziyyətində olur. KSOR terrorist qruplaşmalar tərəfindən sərhədlərin pozulması
zamanı təhlükəsizliyi təmin edir. Təşkilata daxil olan dövlətlərdə daxili qeyri-sabitlik olarsa qurum
həmin ölkən ərazisinə hərbi müdaxilə edə bilməz. Bu da Moskvaya 2010-cu ildə Qırğızıstanın
cənubunda Oş hadisələrinə qarışmamaq üçün hüquqi əsas vermişdi.

Oşda və 2010-cu ildə Qırğızıstanın cənubunda etnik münaqişə daxili böhranlar zamanı regional
təsiretmə mexanizmlərinin olmadığını göstərdi. Moskva ölkənin daxilindəki hadisələrə müdaxilə
etməyərək bildirdi ki, bunun üçün hüquqi əsas yoxdur. KTMT-in əsas vəzifəsi xaricdən hücum
olarsa birgə fəaliyyəti nəzərdə tuturdu. Lakin bu vəzifə daxili münaqişələrə müdaxiləni istisna
edirdi. Özbəkistan KTMT-in hər hansı bir müdaxiləsinə qarşı çıxaraq rus qoşunlarının
Özbəkistanın cənub sərhədlərində daimi qalmasından ehtiyatlanırdı. Nəticədə Rusiya təşkilatın
nizamnaməsində dəyişiklik təklif etdi. 2010-cu ilin dekabrında təsdiq olunmuş dəyişikliyə görə,
müqavilə iştirakçısı olan dövlətlərin təhlükəsizliyinə , sabitliyinə , ərazi bütövlüyünə təhlükə
yarandığı halda təşkilat müdaxilə edə bilərdi.

Narkotik qaçaqmalçılığı ilə mübarizə sahəsində də təşkilat uğur əldə etməyib. Bu sahədə
institutlar və proqramlar olmasına baxmayaraq kollektiv fəaliyyəti əlaqələndirmək üçün siyasi iradə
yoxdur.

18
 Avroasiya İqtisadi Birliyi (AİB) Mərkəzi Asiya dövlətlərinin əməkdaşlıq etdiyi təşkilatlardan
biridir. Təşkilat 2000-ci ildə Qazaxıstan prezidentı N. Nazarbayevin təşəbbüsü ilə yaradılıb.
Qurumun əsas məqsədi üzv dövlətlər arasında vahid iqtisadi məkan, azad ticarət rejimi, vahid
gömrük tarifi, ümumi maliyyə bazarı formalaşdırmaq, vahid valyuta, vahid nəqliyyat sistemi və
ümumi nəqliyyat xidmətləri bazarı, ümumi eneriji daşıyıcıları bazarı yaratmaqür. Üzv dövlətlər
arasında əhalinin azad hərəkətini, ümumi əmək bazarını təmin etmək məqsədilə sosial siyasəti
əlaqələndirmək, səhiyyə və əmək miqrasiyasına vahid yanaşmanı işləyib hazırlamaq təşkilatın əsas
məqsədlərindəndir. Təşkilata Rusiya, Belarus, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistan daxildir.
Özbəkistan 2006-cı ildə təşkilata qoşulsa da, 2008-ci ildə öz iştirakını dayandırdı. Avroasiya
İqtisadi Birliyi 1995-ci ildə Rusiya ilə Belarus arasında mzalanmış Gömrük İttifaqının yaradılması
haqqında müqavilənin (bu müqaviləyə sonradan Qazaxıstan, Qırğızıstan da qoşulub) və 1999-cu il
Vahid İqtisadi Məkan və Gömrük İttifaqı haqqında ikinci müqavilənin davamıdır. 2009-cu ildə
Avroasiya dövlətləri 8,513 mird. dollar məbləğində Avraoasiya İqtisadi Birliyinin Antiböhran
fondunu təsis etdilər. Rusiya və Qazaxıstan 7,5 mird. dollar, Qırğızıstan, Tacikistan hər biri 1 mln.
dollar olmaqla öz töhfələrini fonda verdilər. Fond qlobal böhranın aradan qaldırılmasınada
köməklik göstərir. Dövlətlərə uzunmuddətli iqtisadiyyatı və maliyyə sabitliyini saxlamaq üçün
kreditlər verir.

Rusiya və bəzi AİB dövlətlərinin üzvləri inteqrasiyanın yeni mərhələsinə qədəm qoymuşlar. İlk
mərhələ Belorus, Rusiya və Qazaxıstanın iştirakı ilə 2010-cu ilin iyulunda başladı. Bu dövlətlər
qarşılıqlı ticarəti nizamlayan qayda və prosedurları qəbul edərək vahid gömrük tarifi və gömrük
məkanı yaratdılar. 2011-ci ilin iyulunda onlar ümumi sərhədlərdə gömrük nəzarətini aradan
qaldırdılar.

İnteqrasiya layihəsinin ikinci mərhələsi 2012-ci ilin yanvarında Vahid İqtisadi Məkanın
yaradılması ilə başladı. Onun əsas missiyası əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalın və işçi qüvvəsinin
ümumi bazarını yaratmaqdır. Razılaşdırılmış vergi, pul-kredit, valyuta, maliyyə, ticarət, gömrük və
tarif siyasətini həyata keçirmək, vahid nəqliyyat, enerji, informasiya sistemlərini inkişaf etdirmək,
iqtisadiyyatın prioritet sahələrində inkişaf, sənaye, elmi və texniki sahələrdə əməkdaşlıq etmək bu
birliyin əsas məqsədləri idi. Lakin Avrasiya İqtisadi Birliyi də əmək miqrasiyasının nizamlanmasına
nail olmayıb. Türkmənistan istisna olmaqla bütün Mərkəzi Asiya dövlətlərindən vətəndaşlar
Rusiyaya vizasız əsasda gəlib gedə bilir. Eyni zamanda vahid əmək bazarı da yaradılmayıb. Bu
bazar da əmək miqrantlarının şəraitinə müsbət təsir göstərdi.

Mərkəzi Asiya dövlətləri Çinin təşəbbüsü ilə yaradılan beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində də
əməkdaşlıq edirlər. Bu təşkilatlardan biri Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatıdır. Şanxay Əməkdaşlıq
Təşkilatı (ŞƏT) 2001-ci ildə yaradılmışdır. Təşkilat 1996-cı ildə Çin ilə 4 postsovet dövləti —
Rusiya, Qazaxıs, Qırğızıstan və Tacikistanın arasında sovet dövründən miras qalmış sərhəd
problemlərinin həll edilməsi məqsədilə yaradılmış “Şanxay beşliyinin” davamıdır. ŞƏT-in əsas
məqsədi regional təhlükəsizliyin təmin olunması, dövlətlər arasında qarşılıqlı etimadın, dostluq və
mehriban qonşuluğun möhkəmləndirilməsi, regionda sülh, təhlükəsizlik, sabitliyin
möhkəmləndirilməsi məqsədilə çoxtərəfli əməkdaşlığı inkişaf etdirmək, siyasi, ticari-iqtisadi, elmi-
texniki, mədəni, təhsil, enerji, nəqliyyat, turizm və ekoloji sahələrdə səmərəli əməkdaşlığı
genişləndirməkdir. 2001-ci ildə Özbəkistan ŞƏT-ə üzv oldu. 2004-ci ildə Monqolustan, 2005-ci ildə
İran, Hindistan və Pakistan, 2012-ci ildə isə Əfqanıstan təşkilatda müşahidəçi statusunu aldılar.

19
Türkmənistan ŞƏT-in bəzi görüşlərində iştirak etsə də, müəyyən statusa malik deyil. ŞƏT Mərkəzi
Asiya dövlətlərinin siyasi legitimliyinin güclənməsinə nail oldu. Üzv dövlətlər separatizm,
ekstremizm, fundamentalizmlə mübarizənin ümumi platformasını işləyib hazırladılar.

ŞƏT-ın ən böyük nailiyyəti Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistan (1994 1996, 2002) arasında
sərhədlərin delimitasiyası haqqında müqavilənin bağlaması olmuşdur. Lakin müqavilələr dərc
edilmədiyindən yerli ictimaiyyəti həmin sənədin gizli maddələri narahat edir. Bu maddələr Çinin
gələcək illərdə Mərkəzi Asiyaya qarşı ərazi iddialarına yol aça bilər. Əfqanıstanda antitreror
əməliyyatlarının həyata keçirilməsi Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının uğursuzluğunu göstərən hadisə
idi. 11 sentyabr hadisələrindən sonra ABŞ-ın Əfqanıstana hücumu və dünyanın böyük dövlətlərinin
koalisiya şəklində ŞƏT-i əhatə etdiyi regionda hərbi əməliyyatlar həyata keçirməsinə bütün təşkil
adından cavab vermək əvəzinə üzv dövlətlər fərdi qaydada münasibət bildirdilər. Moskva və
Vaşinqtonun yaxınlaşması, Qırğızıstan və Özbəkistanda 17 amerikan hərbi bazasının açılması Çin
hökumətinin narazılığına və üzv dövlətlər arasında siyasi etimadsızlığa səbəb oldu.

Mərkəzi Asıya dövlətləri Avropa regional təşkilatları və transatlantik intstitutlarında fəal iştirak
edirlər. Mərkəzi Asiya dövlətləri - səlahiyyətlərinə hərbi-siyasi, iqtisadi, ekoloji, insan təhlükəsizliyi
məsələlərinin daxıl olduğu Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatına da 1992ciçi ildə
qoşulublar.

1992-ci ildə Mərkəzi Asiya dövlətləri Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurasına qoşuldular. Bu
qurum 1997-ci ildə Avroatlantik Tərəfdaşlıq Şurasına (AATŞ) çevrildi. 1994-cü ildə NATO-nun
Sülh naminə tərəfdaşlıq proqramı hazırlandı. Proqramın məqsədi NATO ilə keçmiş sovet
respublikalari arasında dialoqu inkişaf etdirmək idi. Qırğızıstan və Türkmənistan 1994, Qazaxıstan
və Özbəkistan 1995, Tacikistan isə 2002-ci ildən SNT proqramının üzvüdürlər. Mərkəzi Asiya
dövlətlərindən yalnız Qazaxıstan NATO ilə əməkaşlığını dərinləşdirərək bu təşkilata üzv olan
dövlətlərlə Fərdi Tərəfdaşlıq Planı (FTP) çərçivəsində əməkdaşlıq edir. Qazaxıstan xüsusi
sülhməramlı batalyon “Kazbat” yaratmışdır ki, bu da “Kazbriq” adlanan briqada statusuna qədər
yüksəlmişdir. Bu briqada BMT-nin mandatı altında 2003-cü ildən 2008-ci ilədək İraqda
sülhməramlı əməliyyatlarda iştirak etmişdir.

“Avropa-Qafqaz-Asiya” nəqliyyat dəhlizi (TRASEKA) proqramı çərçivəsində Mərkəzi Asiya

dövlətləri arasında əməkdaşlıq mövcuddur. . TRASEKA proqramı 1993-cü ildə yaradılmış, Avropa
İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilən beynəlxalq nəqliyyat proqramıdır. Proqram Avropa İttifaqı və
Şərqi Avropa, Qafqaz və Mərkəzi Asiyadan 13 dövləti özündə birləşdirir. Əvvəlcə, TRASEKA beş
Mərkəzi Asiya dövlətini əhatə edirdisə, sonradan buraya üç Qafqaz ölkəsi, Moldova, Ukrayna,
Türkiyə, Bolqarıstan və Ruminya da qoşuldu. TRASEKA proqramının əsas məqsədi Mərkəzi Asiya
və Qafqazı nəqliyyat və kommunikasiya dəhlizi vasitəsilə şərqdən qərbə - Çin sərhədlərindən Qara
dənizədək açmaq, regionun avtomobil, dəmir yolu, dəniz nəqliyyatı vasitəsilə dünya bazarına
çıxışını təmin etməkdir.

Mərkəzi Asiya dövlətlərinin əməkdaşlıq etdiyi proqramlardan biri neft və qazın Avropaya nəqli
üzrə dövlətlərarası əməkdaşlığı nəzərdə tutan İNOQEYT-dır. İNOQEYT Avropa İttifaqı ilə
Azərbaycan, Belorus, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Tacikistan, Ermənistan,
Türkmənistan, Ukrayna və Özbəkistan arasında eneriji sahəsində əməkdaşlıq proqramıdır.
Proqramın əsas məqsədi enerii təhlükəsizliyini təmin etməkdir.

20
 Avropa İttifaqı iki proqramı maliyyələşdirir. Bu proqramlar BMT-nin İhkişaf Proqramının
regional bölmələri vasitəsilə həyata keçirilir. Mərkəzi Asiyada sərhədlərin idarəsinə kömək
(BOMKA) və Mərkəzi Asiyada narkoliklərin yayılmasının qarşısının alınması proqramları
(CADAP) həyata keçirilir.

BOMKA proqramının məqsədi mütəşəkkil cinayətkarlıq, narkotiklərin və silahların qeyri-qanuni

daşınması, insan alverinə qarşı mübarizə sahəsində sərhəd, gömrük, immiqrasiya xidmətlərinin
potensialının yaxşılaşdırılmasıdır. BOMKA Mərkəzi Asiya dövlətlərinin sərhəd məntəqələri üçün
müasir təchizat sistemlərinə malık olmağa imkan verir.

CADAP proqramı isə sərhədlərin təhlükəsizliyini təmin etməklə, informasiya mübadiləsi

kəşfiyyat-analitik məlumatların mübadiləsi yolu ilə narkotiklərin qeyri-qanuni dövriyyəsinə qarşı
mübarizə məsələləri ilə məşğul olur.

Sovet İttifaqının süqutundan sonra Mərkəzi Asiya dövlətləri islam dünyasında öz statuslarını
möhkəmləndirmək üçün tamamilə və ya qismən islam dini əsasında yaradılmış təşkilatlara üzv
oldular.

Belə təşkilatlardın biri olan İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı 1969-cu ildə İslam Konfransı Təşkilatı
kimi yaradılıb. Onun adı 2011-ci ildə dəyişdirilərək İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı olmuşdur. Mərkəzi
Asiya dövlətlərini və Əfqanıstanı da birləşdirən təşkilatın əsas məqsədi: müsəlmanların həyati
əhəmiyyətli maraqlarının müdafiəsi, üzv dövlətlər arasında münaqişə və mübahisələrin həll
edilməsi, ümumislam bazarı formasında iqtisadi inteqrasiyanın əsaslarını işləyib hazırlamaq,
iqtisadi və ticarət tərəfdaşlığını inkişaf etdirməkdir .

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) 1985-ci ildə İran, Pakistan və Türkiyə tərəfindən, üzv
dövlətlər arasında iqtisadi, texniki və mədəni əlaqələrin inkişafına yardım məqsədilə yaradılıb.
Sovet İttifaqını süqutundan sonra beş Mərkəzi Asiya dövləti, Əfqanıstan, Azərbaycan təşkilata daxil
oldular.

Asiyada Qarşılıqlı Əlaqə və Etimad Tədbirləri üzrə Müşavirənin (AQƏETM) yaradılması 1992-
ci ildə BMT Baş Assembleyasının 47-ci sessiyasında Qazaxıstan prezidenti N. Nazarbayevin
təşəbbüsü baş tutdu. AQƏETM-in ilk sammiti 2002-ci ildə keçirildi. Burada təşkilatın nizamnaməsi
və Alma Ata aktı qəbul edildi. Təşkilatın fəaliyyəti suveren bərəbərlik, daxili işlərə qarışmamaq,
iqtisadi, sosial, mədəni əməkdaşlığa yönəlib. Təşkilatın əsas iştirakçıları 20 ölkə, o cümlədən
Türkmənistan istisna olmaqla dörd Mərkəzi Asiya dövlətidir.

Təşkilatın məqsədi Asiyada təhlükəsizliyi təmin etmək, narkotiklərin qeyri-qanuni istehsalı və

dövriyyəsinə qarşı mübarizə, ticarətin və iqtisadi əməkdaşlığın genişlənməsi, ətraf mühitin
mühafizəsi, KQS-nın ləğv edilməsidir.

Asiyada əməkdaşlıq üzrə dialoq 2002-ci ildə regionda inteqrasiya proseslərinə yardım etmək
məqsədilə yaradılıb. Qazaxıstan, Qırğızıstanı Özbəkistan və Tacikıslan bu təşkilatın üzvləridir.
Təşkilat 19 əməkdaşlıq sahəsini –enerji, kənd təsərrüfatı, biotexnologiya, turizm, yoxsulluqla
mübarizə, infomasiya texnologiyalarının inkişafı, inkişafı, elektron təhsil və maliyyə əməkdaşlığını
müəyyənləşdirib.

21
 Bu dövlətlər BMT-nin Cinayətkarlığa və Narkotiklərə qarşı Mübarizə İdarəsi ilə əməkdaşlıq
edirlər. İdarə Mərkəzi Asiya və Qazaxıstanda layihələr həyata keçirərək sərhədlərin monitorinqini,
regional layihələr çərçivəsində birgə işi, informasiya mübadiləsini və prekursorlara nəzarəti həyata
keçirir.

Mərkəzi Asiyada ABŞ və Avropa İttifaqı demokratik dövlət idarəçiliyini tərəfdarı kimi çıxış
edirlər. Bu isə Çin və Rusiya tərəfindən Qərbin müdaxiləsi kimi qəbul edilir. Bundan başqa regional
arenada Avropa İttifaqı, Yaponiya, Cənubi Koreya, Türkiyə, İran və Hindistan kimi dövlətlər də
peyda oldu. Bu iştirakçıların hər biri region dövlətləri üçün nümunə olmağa çalışaraq Mərkəzi
Asiyanın siyasətinə təsir göstərməyə çalışırlar. Böyük dövlətlər arasında karbohidrogen və strateji
resurslar uğrunda kommersiya rəqabəti mövcuddur, Bu sahədə ABŞ və Rusiya yeganə oyunçu
deyillər. Türkmənistanın qazı Çin, Avropa dövlətləri və Cənubi Asiya tərəfindən idxal olunur.
Qazaxıstanda çıxarılan urana Rusiya, Çin, Yaponiya və Cənubi Koreya tələbat duyur. Qazaxıstan
neftinə isə Rusiya və Çinin ehtiyacı vardır. Regional miqyasda əsasən Rusiya və ABŞ rəqabət
aparır. Məsələn, Rusiya və Çin ABŞ-n Narkotiklərlə mübarizə üzrə beynəlxalq əməkdaşlıq Federal
Burosu tərəfindən 2011-ci ildə irəli sürülmüş təşəbbüsü mənfi qarşıladılar. 4,1 mln. dollar büdcəsi
olan təşəbbüsün əsas məqsədi narkotik qaçaqmalçılığı. ilə mübarizə aparmaq və Əfqanıstandan
koalisıya qüvvələrinin çıxarılmasından sonra, münaqişənin nəticələrini azaltmaq idi. Rusiya
birmənalı şəkildə ABŞ Dövlət Departamenti tərəfindən Mərkəzi Asiyanın hər bir dövlətində
narkotiklərlə mübarizə üzrə mərkəzlərin. yaradılmasına qarşı çıxdı. Rusiya və Çin bu təşəbbüsə
ABŞ-ın regionda yarı hərbi iştirakını qoruyub saxlamaq cəhdi kimi qiymətləndirdi.

2011-ci ildə ABŞ dövlət katibi Hillari Klinton Yeni İpək yolu təşəbbüsünü təqdim etdi, Bu
təşəbbüs Əfqanıstanın Cənubi və Mərkəzi Asıyanı birləşdirən əsas həlqə olması üçün dövlət və
xüsusi sərmayələrin cəlb olunmasını nəzərdə tuturdu. Lakin təşəbbüs üçün konkret siyasi çərçivə və
maliyyə mənbəyi yox idi.

Qərbin Mərkəzi Asiyada regional institutların formalaşmasında çətinlik çəkməsinə baxmayaraq,

Rusiya, Çin və ABŞ-dan ibarət strateji üçbucaq mövcuddur. Hər bir dövlət digərindən daha çox
imtiyazlı münasibətə nail olmağa çalışır, Çünki iki dövlət arasında istənilən ittifaq üçüncünün
mövqeyini zəiflədir. Beləliklə, Vaşinqton, Moskva və Pekin arasında strateji alyansı qəbul etmək
istəmir. Bu alyans ABŞ-ın Avrasiya məkanında təsirinin yayılmasının qarşısını alar və İran, Şimalı
Koreya kimi beynəlxalq məsələlərdə ABŞ-ın uğur qazanmasına mane ola bilərdi. Rusiya isə Çın —
ABŞ yaxınlaşmasından, hər iki ölkənin iqtisadi və maliyyə cəhətdən qarşılıqlı asılılığının
artmasından narahatdır. Çin öz növbəsində Rusiya-ABŞ münasibələrinin yaxşılaşmasından
məmnun deyil. Bəzi amerikan ekspertləri isə Çin boru kəmərlərinin tikintisi hesabına Rusiyanın
Mərkəzi Asıyanın karbohidrogen ehtiyatları üzərində İnhisarını itirməsini müsbət qiymətləndirirlər.
Pekin öz növbəsində Mərkəzi Asiyanın üzərində ABŞ-ın deyil, Rusiyanın nəzarətini üstün tutur.
Rusiya və ABŞ-ın bir-birini neytrallaşdırmaq siyasətindən Çin məmnundur. Çin bu neytrallıqdan
regionda özünün ticarət və investisiya siyasətinin həyata keçirilməsi üçün istifadə edir.

Rusiya və Çin Mərkəzi Asiyada əsas xarici faktorlar kimi çıxış edərək həm əməkdaşlıq, həm də
rəqabət aparırlar. Bu sahədə ŞƏT hər iki dövlət arasında “mübahisəli məsələləri sülh yolu ilə həll
etməyə çalışır. Rusiyanın regionda hərbi cəhətdən qüvvətlənməsi Pekin üçün heç bir maneə
törətmir. Çin öz daxilində separat hərəkatları yatırmaq üçün Rusiyanın köməyinə ehtiyac duyur.

22
 Rusiya üçün vəziyyət fərqlidir. Moskva və Pekin arasında tarazlığın dəyişilməsi Rusiya üçün üçün
qəbul edilməzdir. O, Çini regionda siyasi və iqtisadi cəhətdən güclü dövlət kimi görməyə hazır
deyil. Bundan əlavə bu ölkələr yeni texnologiya və gizli informasiyanın bölüşdürülməsinə hazır
deyillər. Rusiya və Çin bir - birinə düşmən mövqedə olmasalar da, onların münasibətlərində
etimadsızlıq hələ də vardır.

23