‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫تعریف او ډولونه‪:‬‬ ‫‪1.1‬‬

‫تعریف ‪ :‬هغه معادله چې مشتقات ولري دتفاضلي معادلې په نوم یادیږي ‪ ،‬کیداشی چې دغه مشتقات‬
‫معمولي مشتقات وي او یا قسمي مشتقات وي‪.‬‬
‫تفاضلي معادلې په دوه ډوله دي‬
‫معمولي تفاضلي معادله )‪(Ordinary Differential Equation‬‬
‫هغه معادله چې د ‪ x‬مستقل متحول ‪ ،‬د ‪ y‬غیرمستقل متحول چې ‪ y‬ته د ‪ x‬تابع هم وایو او د ‪ y‬هر ترتیب‬
‫مشتق نظر ‪ x‬ته ولري دمعمولي تفاضلي په نامه سره یادیږي‪.‬‬
‫مثالونه‪:‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪𝑑𝑦 2‬‬
‫‪1.‬‬ ‫‪+ 3𝑦 = 0‬‬ ‫‪4.‬‬ ‫𝑥 ‪( ) + 2𝑦 = sin‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‪𝑑2‬‬ ‫𝑦𝑑‬
‫‪2.‬‬ ‫𝑥𝑒 = 𝑦 ‪+‬‬ ‫‪5.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪+ 3𝑦 = 0‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪𝑑𝑥 2‬‬ ‫𝑥𝑑‬
‫‪2‬‬
‫𝑦‪𝑑2‬‬ ‫‪𝑑𝑦 2‬‬ ‫𝑦‪𝑑3‬‬ ‫𝑦‪𝑑2‬‬ ‫𝑦𝑑‬
‫‪3.‬‬ ‫‪+ ( ) + 2𝑦 = 0‬‬ ‫‪6.‬‬ ‫‪( 3) + 7 2 + 8‬‬ ‫𝑥 ‪− 9𝑦 = log‬‬
‫‪𝑑𝑥 2‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬

‫قسمي تفاضلي معادله )‪(Partial Differential Equation‬‬

‫هغه تفاضلي معادله چې دوه یاڅو مستقل متحوله ‪ ،‬تابع او ددغه تابع قسمي مشتقات (هر ترتیب چې وي)‬
‫ولري دقسمي تفاضلي معادلي په نامه سره یادیږي‪.‬‬
‫مثالونه‪:‬‬
‫که چېرته ‪ z‬د ‪ x‬او ‪ y‬تابع وي نو‪:‬‬

‫‪7.‬‬
‫‪Ketabton.com‬‬
‫𝑦‪𝜕2‬‬
‫‪𝜕𝑥 2‬‬
‫𝑎=‬ ‫‪2‬‬
‫𝑧‪𝜕2‬‬
‫‪𝜕𝑦 2‬‬
‫‪8.‬‬ ‫𝑥‬
‫𝑧𝜕‬
‫𝑥𝜕‬
‫𝑦‪+‬‬
‫𝑧𝜕‬
‫𝑦𝜕‬
‫𝑧‪= 2‬‬ ‫‪9.‬‬
‫𝑧‪𝜕2‬‬
‫‪𝜕𝑥 2‬‬
‫‪+2‬‬
‫𝑧‪𝜕2‬‬
‫‪+‬‬
‫𝑧‪𝜕2‬‬
‫‪𝜕𝑥𝜕𝑦 𝜕𝑦 2‬‬
‫‪=0‬‬

‫دتفاضلي معادلو ترتیب او درجه‬ ‫‪1.1‬‬

‫دتفاضلي معادلې ترتیب‪:‬‬
‫په تفاضلي معادله کې لوړ ترین مشتق دتفاضلي معادلې دترتیب څخه عبارت دی‪.‬‬
‫دتفاضلي معادلې درجه‪:‬‬
‫په تفاضلي معادله کې دلوړترین ترتیب توان دتفاضلي معادلې ددرجې څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫په پورته مثالونو کې‪:‬‬

‫‪ )2‬لومړی ترتیب او لومړۍ درجه‬ ‫‪ )1‬لومړی ترتیب او لومړۍ درجه‬
‫‪ )4‬لومړی ترتیب دوهمه درجه‬ ‫‪ )3‬دوهم ترتیب لومړۍ درجه‬
‫‪ )6‬دریم ترتیب دوهمه درجه‬ ‫‪ )5‬دوهم ترتیب لومړۍ درجه‬

‫‪3‬‬
‫𝑦‪𝑑2‬‬ ‫‪𝑑𝑦 2 2‬‬
‫تقاضلي معادلې دترتبیب او درجې دپیداکولو لپاره لومړی‬ ‫] ) ( ‪= [1 +‬‬ ‫همدارنګه د‬
‫‪𝑑𝑥 2‬‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دمعادلې دواړه خواوې مربع کوو ‪ ،‬په نتیجه کې معادله الندې شکل غوره کوي‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫𝑦‪𝑑2‬‬ ‫‪𝑑𝑦 2‬‬
‫] ) ( ‪( 2 ) = [1 +‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫اوس پورته معادله دوهم ترتیب او دوهمه درجه تفاضلي معادله ده‪.‬‬
‫باید په یاد ولرئ چی دتفاضلي معادلو ترتبیب او درجه کوم چی مونږ تعریف کړل باید مثبت تام عدد وي‪.‬‬

‫دتفاضلي معادلو حل‬

‫یوه معمولي تفاضلي معادله الندي عمومي شکل لری‬
‫)‪𝐹[𝑥, 𝑦, 𝑦 ′ , 𝑦 ′′ , … … … … … 𝑦 (𝑛) ] = 0 … … … … (1‬‬
‫د یوې تفاضلي معادلې حل عبارت دهغه تابع څخه دی ‪ ،‬کوم چې په راکړل شوی معادله کی صدق وکړي‪،‬‬
‫)‪ ɸ(x‬تابع ته د (‪ )1‬تفاضلي معادلې حل ویل کیږي ‪ ،‬که چیرته ‪:‬‬
‫‪𝐹[𝑥, ɸ(𝑥), ɸ′ (𝑥), … … … … , ɸ𝑛 (𝑥)] = 0‬‬
‫)‪ y=ɸ(x‬تابع په )‪ (1‬معادله کې صدق وکړي‪.‬‬ ‫یاپه بل عبارت‬
‫د ‪ n‬ام ترتیب تفاضلي معادلو حل ‪ ،‬چي ‪ n‬اختیاري ثابت عددونه ولري د عمومي حل‬
‫)‪ (general solution‬په نامه سره یادیږي‪ ،‬که چیرته په عمومي حل کې داختیاری ثابت عدد په ځای‬
‫خاص قیمت وضعه شي ‪ ،‬دتفاضلي معادلې مشخص حل )‪ (particular solution‬الس ته راځي‪.‬‬

‫دتفاضلي معادلو ترتیب دپارامتر دحذفولوپه واسطه‬ ‫‪1.1‬‬

‫ددې لپاره چې مونږ ښه پوه شو چې څنګه کوالی شو چی تفاضلي معادله دپارامتر دحذفولو په واسطه‬
‫تشکیل کړو ‪ ،‬نو الندې مثال په نظر کې نیسو‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫مثال ‪ :‬داسې تفاضلي معادله تشکیل کړئ ‪ ،‬کوم چې د )𝑏 ‪ 𝑦 = 𝑎 cos(𝑥 +‬منحنیاتو مجموعه‬
‫راښایی ‪ a ،‬او ‪ b‬اختیاري ثابت عددونه دي‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫)‪𝑦 = 𝑎 cos(𝑥 + 𝑏) … … … … … … (1‬‬
‫داولې معادلې نظر ‪ x‬ته مشتق اخلو‬
‫𝑦𝑑‬
‫)‪= −𝑎 sin(𝑥 + 𝑏) … … … … . . (2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫اوس ددوهمې معادلې نظر ‪ x‬ته مشتق اخلو‬
‫𝑦‪𝑑2‬‬
‫)‪= −𝑎 cos(𝑥 + 𝑏) … … … … … (3‬‬
‫‪𝑑𝑥 2‬‬
‫ددریمې معادلې څخه د ‪ a‬قیمت لمنځه وړو‪ ،‬په نتیجه کې الندې تفاضلي معادله السته راځي‬
‫𝑦‪𝑑2‬‬ ‫𝑦‪𝑑2‬‬
‫>= 𝑦‪= −‬‬ ‫‪+𝑦 =0‬‬
‫‪𝑑𝑥 2‬‬ ‫‪𝑑𝑥 2‬‬
‫په نتیجه کې ویالی شو‪ ،‬که وغواړو یوه تفاضلي معادله تشکیل کړو ‪ ،‬نو لومړی باید دورکړل شو‬
‫منحنیاتو مجموعي کوم چې د پارامترونو دلودونکې ده ‪ ،‬مشتق ونیسو او بیا پارامترونه حذف کړو‪.‬‬
‫یاداښت‪ )i( :‬دمنحنیاتو هغه مجموعه کوم چې یو پارامتر ولري ‪ ،‬لومړی ترتیب تفاضلي معادله‬
‫تشکیلوی‪.‬‬
‫(‪ )ii‬په عمومي ډول دمنحنیاتو هغه مجموعه کوم چې ‪ n‬پارامترونه ولري ‪ n ،‬ام ترتیب‬
‫تفاضلي معادله تشکیلوي‪.‬‬
‫لومړی ترتیب او لومړۍ درجه تفاضلي معادله‬ ‫‪1.1‬‬
‫په دې فصل کې مونږ د لومړی ترتیب او لومړۍ درجی تفاضلي معادلو دحل لپاره مختلفي طریقو باندې‬
‫بحث کوو‪ ،‬چې په عمومي ډول لومړی ترتیب او لومړۍ درجه تفاضلي معادلې الند شکل لري‪.‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫‪𝑓 (𝑥, 𝑦,‬‬ ‫)‪) = 0 … … … … … … . (1‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫دپورته عمومی شکل ‪ ،‬عمومي حل عبارت دی له‪:‬‬
‫)‪𝐹(𝑥, 𝑦, 𝑐) = 0 … … … … … … … . . (2‬‬
‫په دوهمه معادله کې ‪ c‬یو اختیاري ثابت عدد دی ‪ ،‬کوم چې په لومړۍ معادله کې صدق کوي‪ ،‬که چېرته‬
‫‪ c‬ته یومشخص قیمت وکړو ‪ ،‬نو په دې صورت کې عمومي حل په مشخص حل باندې بدلیږي‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫مونږ دلومړۍ معادلې ځینې معیاري شکلونه په الندي طریقو باندې حل کوو‪.‬‬
‫(‪ )1‬هغه معادلې چې متحولین یي دتفکیک وړ وي او یا دساده کولو څخه وروسته تفکیک ته‬
‫برابریږي‬
‫(‪ )1‬متجانسې تفاضلي معادلې‬
‫(‪ )1‬متجانسو تفاضلي معادلوته بدلیدونکې تفاضلي معادلی‬
‫(‪ )1‬کاملی تفاضلي معادلې‬
‫(‪ )5‬کاملو تفاضلي معادلوته بدلیدونکی تفاضلي معادلې‬
‫(‪ )6‬خطي تفاضلي معادلې‬
‫(‪ )7‬خطي تفاضلي معادلوته بدلیدونکي تفاضلي معادلې (برنولي شکل)‬
‫‪ 1.5‬دتفکیک وړ معادلې (‪:)Separation of variables‬‬
‫ددې لپاره دتفاضلي معادلې الندې شکل په نظر کې نیسو‬
‫)𝑥(𝑓 𝑦𝑑‬
‫=‬ ‫)‪… … … … … … … (1‬‬ ‫) ‪( 𝑔(𝑦) ≠ 0‬‬
‫)𝑦(𝑔 𝑥𝑑‬
‫دمتحولینو په جداکولو سره لومړۍ معادله په الندې شکل لیکو او بیا یې انتیګرال نیسو‬

‫𝑥𝑑)𝑥(𝑓 = 𝑦𝑑)𝑦(𝑔‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑑)𝑥(𝑓 ∫ = 𝑦𝑑)𝑦(𝑔 ∫‬

‫دانتیګرال دنیونې څخه وروسته د (‪ )1‬تفاضلي معادلې حل په الندې ډول السته راځي‬
‫𝑐 ‪𝐺(𝑦) = 𝐹(𝑥) +‬‬
‫چې )‪ F(x‬او )‪ G(y‬په ترتیب سره د ‪ x‬او ‪ y‬توابع او ‪ c‬یو اختیاري ثابت عدد دی‪.‬‬

‫عملي مثالونه‪:‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪1+𝑦 2‬‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫‪= 1+𝑥 2‬‬ ‫لومړی مثال‪:‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫حل‪ :‬دمتحولینو دجالکولو څخه وروسته معادله په الندې ډول حل کوو‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫=‬
‫‪1 + 𝑦2 1 + 𝑥2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫∫‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫=‬ ‫𝑥𝑑‬
‫‪1 + 𝑦2‬‬ ‫‪1 + 𝑥2‬‬
‫𝐴 ‪tan−1 𝑦 = tan−1 𝑥 +‬‬

‫‪4‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝐴 = 𝑥 ‪tan−1 𝑦 − tan−1‬‬
‫𝑥‪𝑦−‬‬
‫‪tan−1‬‬ ‫𝐴=‬
‫𝑥𝑦 ‪1 +‬‬
‫𝑥‪𝑦−‬‬ ‫𝑥‪𝑦−‬‬
‫‪tan−1‬‬ ‫𝑐 ‪= tan−1‬‬ ‫>=‬ ‫𝑐=‬ ‫>=‬ ‫)𝑥𝑦 ‪𝑦 − 𝑥 = 𝑐(1 +‬‬
‫𝑥𝑦 ‪1 +‬‬ ‫𝑥𝑦 ‪1 +‬‬
‫کوم چې دغوښتل شوي معادلې مطلوب حل دی‬

‫𝑦𝑑‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫دوهم مثال‪= 𝑒 𝑥+𝑦 + 𝑥 2 𝑒 𝑦 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬لومړی یې متحولین سره بیلوو اوبیا یې ددواړو خواوو انتیګرال نیسو‬
‫𝑦𝑑‬
‫𝑦𝑒‪= 𝑒 𝑥 𝑒𝑦 + 𝑥 2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬
‫) ‪= 𝑒 𝑦 (𝑒 𝑥 + 𝑥 2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑥𝑑) ‪𝑒 −𝑦 𝑑𝑦 = (𝑒 𝑥 + 𝑥 2‬‬

‫𝑥𝑑) ‪∫ 𝑒 −𝑦 𝑑𝑦 = ∫(𝑒 𝑥 + 𝑥 2‬‬

‫𝑦‪−‬‬
‫‪𝑥3‬‬
‫𝑥‬
‫‪1‬‬
‫𝑒‪−‬‬ ‫‪+𝑐 =𝑒 +‬‬ ‫یا‬ ‫𝑐 = ‪𝑒 𝑥 + 𝑒 −𝑦 + 𝑥 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫دریم مثال‪ 𝑒 𝑥 tan 𝑦 𝑑𝑥 + (1 − 𝑒 𝑥 ) sec 2 𝑦 𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬ددی لپاره چې متحولین یې سره بیل کړو ‪ ،‬نومعادله په ) 𝑥 𝑒 ‪ tan 𝑦 . (1 −‬باندې ویشو‬
‫𝑥𝑒‬
‫𝑥‬
‫‪𝑑𝑥 + sec 2 𝑦 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑒‪1−‬‬
‫𝑥𝑒‬ ‫𝑦 ‪sec 2‬‬
‫𝑥 ∫‪−‬‬ ‫∫ ‪𝑑𝑥 +‬‬ ‫𝑐 ‪𝑑𝑦 = log‬‬
‫‪𝑒 −1‬‬ ‫𝑦 ‪tan‬‬
‫𝑐 ‪− ln(𝑒 𝑥 − 1) + ln tan 𝑦 = ln‬‬
‫𝑦 ‪tan‬‬
‫( ‪ln‬‬ ‫𝑐 ‪) = ln‬‬ ‫یا‬ ‫)‪tan 𝑦 = 𝑐(𝑒 𝑥 − 1‬‬
‫‪𝑒𝑥 − 1‬‬

‫‪5‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑦𝑑‬
‫𝑦 ‪ tan‬تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫څلورم مثال‪= sin(𝑥 + 𝑦) + sin(𝑥 − 𝑦) :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬د ‪ sin C +sin D‬رابطې څخه په استفادې سره پورته معادله په الندې شکل لیکوو‬
‫𝑦𝑑‬
‫𝑦 ‪tan‬‬ ‫𝑦 ‪= 2 sin 𝑥 cos‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑦 ‪tan‬‬
‫𝑥𝑑 𝑥 ‪𝑑𝑦 = 2 sin‬‬
‫𝑦 ‪cos‬‬
‫𝑥𝑑 𝑥 ‪sec 𝑦 tan 𝑦 𝑑𝑦 = 2 sin‬‬

‫𝑥𝑑 𝑥 ‪∫ sec 𝑦 tan 𝑦 𝑑𝑦 = 2 ∫ sin‬‬

‫𝑐 = 𝑥 ‪ sec 𝑦 + 2 cos‬یا 𝑐 ‪sec 𝑦 = −2 cos 𝑥 +‬‬

‫𝑦𝑑‬ ‫‪1‬‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫=‬ ‫پنځم مثال‪:‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫)𝑦‪cos(𝑥+‬‬

‫په راکړل شوې معادله کی متحولین یو دبل څخه نه بیلیږي ‪ ،‬خو که ‪ x+y=t‬سره تعویض کړو ‪،‬‬
‫نو بیا کوالی شو متحولین یې په اسانۍ سره بیل کړو‬
‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‬ ‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑡= 𝑦‪𝑥+‬‬ ‫>=‬ ‫‪1+‬‬ ‫=‬ ‫>=‬ ‫=‬ ‫‪−1‬‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫دپورته قیمتونو په وضعه کولو سره معادله الندې شکل غوره کوي‬
‫𝑡𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑡𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑡 ‪1 + cos‬‬
‫=‪−1‬‬ ‫>=‬ ‫=‬ ‫= ‪+1‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑡 ‪cos‬‬ ‫𝑡 ‪𝑑𝑥 cos‬‬ ‫𝑡 ‪cos‬‬
‫اوس یې متحولین سره بیلوو ‪ ،‬چې الندې شکل السته راکوي‬
‫𝑡𝑑 𝑡 ‪cos‬‬
‫𝑥𝑑 =‬
‫𝑡 ‪1 + cos‬‬
‫𝑡‬ ‫𝑡‬
‫‪cos 2 − sin2‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫𝑡‬
‫(‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 )‪2‬‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ) ‪( − tan2‬‬
‫𝑡‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2 cos 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫𝑡‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑡‬
‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ) ‪(1 − tan2‬‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ))‪(1 − (sec 2 − 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪6‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪1‬‬ ‫𝑡‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑡‬

‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ) ‪(2 − sec 2‬‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ) ‪=> (1 − sec 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫𝑡‬ ‫𝑡‬
‫𝑐 ‪∫ (1 − sec 2 ) 𝑑𝑡 = ∫ 𝑑𝑥 => 𝑡 − tan = 𝑥 +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑦‪𝑥+‬‬ ‫𝑦‪𝑥+‬‬
‫( ‪𝑥 + 𝑦 − tan‬‬ ‫𝑐‪)=𝑥+‬‬ ‫یا‬ ‫( ‪𝑦 − tan‬‬ ‫𝑐=)‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫کوم چې دراکړل شوې معادلې عمومي حل دی‬
‫𝑦𝑑‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫شپږم مثال‪+ 1 = 𝑒 𝑥+𝑦 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ x+y=t :‬سره نیسو‬

‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑡= 𝑦‪𝑥+‬‬ ‫>=‬ ‫‪1+‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په معادله کې وضعه کوو ‪ ،‬او په الندې ډول یې حل کوو‬
‫𝑡𝑑‬
‫𝑡𝑒 =‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 𝑡‪𝑒 −‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑 𝑡‪∫ 𝑒 −‬‬

‫𝑐 ‪−𝑒 −𝑡 = 𝑥 +‬‬
‫𝑐 ‪−𝑒 −(𝑥+𝑦) = 𝑥 +‬‬ ‫>=‬ ‫‪𝑥 + 𝑒 −(𝑥+𝑦) + 𝑐 + 0‬‬

‫‪ (2𝑥 − 3𝑦 + 1)𝑑𝑥 + (6𝑦 − 4𝑥 + 3)𝑑𝑦 = 0‬تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫اووم مثال‪:‬‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله کی متحولین سره نه بیلیږي ‪ ،‬خوکه په الندې ډول تعویض اجرا کړو ‪،‬‬
‫نو بیا کوالی شو چی په اسانۍ سره معادله کې متحولین سره بیل کړو‬
‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‪3‬‬
‫𝑡 = 𝑦‪2𝑥 − 3‬‬ ‫>=‬ ‫‪2−‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په معادله کې وضعه کوو او په الندې ډول یې حل کوو‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪(2𝑥 − 3𝑦) + 1‬‬
‫=‬
‫‪𝑑𝑥 2(2𝑥 − 3𝑦) − 3‬‬

‫‪7‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪1‬‬ ‫𝑡𝑑‬ ‫‪𝑡+1‬‬ ‫𝑡𝑑‬ ‫‪𝑡−9‬‬ ‫)‪(2𝑡 − 3‬‬

‫= ) ‪(2 −‬‬ ‫یا‬ ‫=‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑‬
‫‪3‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪2𝑡 − 3‬‬ ‫‪𝑑𝑥 2𝑡 − 3‬‬ ‫‪𝑡−9‬‬
‫‪2𝑡 − 3‬‬ ‫𝑡‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫(∫‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑 )‬ ‫یا‬ ‫(∫‬ ‫‪−‬‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑 )‬
‫‪𝑡−9‬‬ ‫‪𝑡−9 𝑡−9‬‬
‫‪𝑡−9+9‬‬ ‫‪1‬‬
‫∫‪2‬‬ ‫∫ ‪𝑑𝑡 − 3‬‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑‬
‫‪𝑡−9‬‬ ‫‪𝑡−9‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2 ∫ (1 +‬‬ ‫∫ ‪) 𝑑𝑡 − 3‬‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑‬
‫‪𝑡−9‬‬ ‫‪𝑡−9‬‬
‫𝐴 ‪2[𝑡 + 9 ln(𝑡 − 9)] − 3 ln(𝑡 − 9) = 𝑥 +‬‬
‫𝐴 ‪2𝑡 + 15 ln(𝑡 − 9) = 𝑥 +‬‬
‫𝐴 ‪(4𝑥 − 6𝑦) + 15 ln(2𝑥 − 3𝑦 − 9) = 𝑥 +‬‬
‫𝐴 = )‪3𝑥 − 6𝑦 + 15 ln(2𝑥 − 3𝑦 − 9‬‬
‫‪1‬‬
‫𝑐 = )‪ 𝑥 − 2𝑦 + 5 ln(2𝑥 − 3𝑦 − 9‬یا‬ ‫𝐴 =𝑐‬
‫‪3‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫تفاضلي معادله حل ګړئ‬ ‫اتم مثال‪= sin(𝑥 + 𝑦) + cos(𝑥 + 𝑦) :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪:‬‬
‫𝑡𝑑‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑦‪𝑡 =𝑥+‬‬ ‫>=‬ ‫‪=1+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫‪−1‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په راکړل شوې تفاضلي معادله کې وضعه کوو‬

‫𝑡𝑑‬ ‫𝑡𝑑‬
‫𝑡 ‪− 1 = sin 𝑡 + cos‬‬ ‫>=‬ ‫‪= sin 𝑡 + cos 𝑡 + 1‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑡𝑑‬ ‫𝑡𝑑‬
‫𝑥𝑑 =‬ ‫>=‬ ‫𝑡‬ ‫𝑡‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡‬
‫‪sin 𝑡 + cos 𝑡 + 1‬‬ ‫‪2 sin cos + 2 cos‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪8‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑡‬
‫‪ cos 2‬باندې ویشو‬ ‫صورت او مخرج په‬
‫‪2‬‬
‫𝑡‬
‫‪sec 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑‬
‫𝑡‬
‫]‪2 [tan + 1‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑡‬
‫‪sec 2‬‬
‫∫‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑‬
‫𝑡‬
‫]‪2 [tan + 1‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑡‬ ‫‪𝑥+𝑦+2‬‬
‫𝑐 ‪ln tan [ + 1] = 𝑥 +‬‬ ‫یا‬ ‫[ ‪tan‬‬ ‫𝑐‪] = 𝑒 𝑥+‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪𝑥+𝑦+2‬‬
‫( ‪tan‬‬ ‫𝑥𝑒 𝐴 = )‬ ‫) 𝑐 𝑒 = 𝐴(‬
‫‪2‬‬

‫تمرینونه‬ ‫‪1.6‬‬
‫الندې تفاضلي معادلې حل کړئ‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‪𝑥 2‬‬
‫‪01.‬‬ ‫𝑦 𝑒(‬ ‫𝑦‬
‫‪+ 1) cos 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑒 sin 𝑥 𝑑𝑦 = 0‬‬ ‫‪02.‬‬ ‫=‬
‫‪𝑑𝑥 1 + 𝑥 3‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦𝑑‬
‫)‪03. (𝑥 + 1‬‬ ‫𝑦‪+ 1 = 2𝑒 −‬‬ ‫𝑥 ‪04. 𝑦 −‬‬ ‫) ‪= 𝑎 (𝑦 2 +‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦𝑑‬
‫) ‪05. (𝑥 2 − 𝑦𝑥 2‬‬ ‫‪+ 𝑦 2 (1 + 𝑥) = 0‬‬ ‫‪06.‬‬ ‫‪+ 𝑥𝑦 = 𝑥𝑦 3‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫‪𝑑𝑦 √1 − 𝑦 2‬‬
‫‪07.‬‬ ‫‪𝑥 √1 +‬‬ ‫𝑥𝑑 ‪𝑦 2‬‬ ‫‪= 𝑦 √1 +‬‬ ‫𝑦𝑑 ‪𝑥 2‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= 0 , 𝑦 = 1, 𝑥 = 0‬‬
‫‪𝑑𝑥 √1 − 𝑥 2‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫)‪𝑥(2 ln 𝑥 + 1‬‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦𝑑‬
‫‪09.‬‬ ‫=‬ ‫𝑥( 𝑎 ‪10.‬‬ ‫𝑦𝑥‪+ 2𝑦) = 2‬‬
‫𝑦 ‪𝑑𝑥 sin 𝑦 + 𝑦 cos‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬
‫‪11.‬‬ ‫‪(1 + 𝑥)(1 + 𝑦 2 ) ,‬‬ ‫‪𝑦 = 1,‬‬ ‫‪𝑥=0‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫‪12.‬‬ ‫𝑦𝑑)𝑦 ‪cos 𝑦 ln(sec 𝑥 + tan 𝑥)𝑑𝑥 = cos 𝑥 ln(sec 𝑦 + tan‬‬

‫تفکیک ته بدلیدونکي تفاضلي معادلې‬

‫‪9‬‬
(c) ketabton.com: The Digital Library

)‫ فضل هللا (فضلی‬: ‫استاذ‬ ‫تفاضلی معادالت‬

𝑑𝑦 𝑑𝑦 6𝑥 − 2𝑦 − 7
13. = (3𝑥 + 2𝑦 + 4)2 14. =
𝑑𝑥 𝑑𝑥 3𝑥 − 𝑦 + 4
𝑑𝑦
15. (𝑥 + 2𝑦 − 1)𝑑𝑥 = (𝑥 + 2𝑦 + 1)𝑑𝑦 16. = (𝑥 + 𝑦)2
𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
17. = sin(𝑥 + 𝑦) 18. = 1 + 𝑒 𝑥−𝑦
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦
19. 𝑥4 + 𝑥 3 𝑦 + 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 (𝑥𝑦) = 0 20. 𝑥 𝑑𝑦 + 𝑦 𝑑𝑥 + 4√1 − 𝑥 2 𝑦 2 𝑑𝑥 = 0
𝑑𝑥

:‫جوابونه‬
01. sin(𝑒 𝑦 + 1) = 𝑐 02. 𝑦 3 = 𝑐(1 + 𝑥 3 ) 03. (𝑥 + 1) = 𝑐(2 − 𝑒 𝑦 )
𝑦 𝑥 1 1 𝑦2 − 1 𝑥2
04. (𝑥 + 𝑎) = 𝑐 ∙ 05. ln ( ) − ( + ) = 𝑐 06. = 𝐴𝑒
(1 − 𝑎𝑦) 𝑦 𝑥 𝑦 𝑦2
𝜋
07. √1 + 𝑥 2 + √1 + 𝑦 2 = 𝑐 sin−1 𝑥 + sin−1 𝑦 = 09. 𝑥 2 ln 𝑥 − 𝑦 sin 𝑦 = 𝑐
2

−2𝑦 𝑎 2𝑎 −1
𝑥2 𝜋
10. 𝑒 𝑦 𝑥 =𝐴 11. tan 𝑦=𝑥+ +
2 4
12. [ln(sec 𝑥 + tan 𝑥)]2 − [ln(sec 𝑦 + tan 𝑦)]2 = 𝑐

1 √2
13. tan−1 [ (3𝑥 + 2𝑦 + 4)] = 𝑥 + 𝑐
√6 √3
2 1
14. 2𝑥 − 𝑦 − 15 ln(3𝑥 − 𝑦 + 19) + 𝑐 = 0 15. 𝑥 = 𝑦 + ln (𝑥 + 2𝑦 − ) + 𝑐
3 3
𝑥+𝑦 2
16. tan−1 (𝑥 + 𝑦) = 𝑥 + 𝑐 17. 1 + tan { }+ =0
2 𝑥+𝑐
1
18. 𝑥 = 𝑒 −(𝑥−𝑦) + 𝑐 19. cos 𝑥𝑦 = − −𝑐 20. sin−1 (𝑥𝑦) + 4𝑥 = 𝑐
2𝑥 2

10
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫متجانسې تفاضلي معادلې )‪(Homogeneous Differential Equations‬‬

‫)𝑦 ‪ 𝑓(𝜆𝑥 , 𝜆𝑦) = 𝜆𝑛 𝑓(𝑥,‬سره شي‪،‬‬ ‫)𝑦 ‪ 𝑓(𝑥,‬یوه ‪ n‬امه درجه متجانسه تابع ده ‪ ،‬که چیرته‬
‫𝑥‬
‫په ترتیب سره دوهمه ‪ ،‬اوله او صفرمه‬ ‫𝑦𝑥 ‪ √𝑥 2 + 𝑦 2 ، 𝑥 2 +‬او ) ( ‪sin‬‬ ‫دمثال په ډول‬
‫𝑦‬
‫درجه متجانسې توابع دي‪.‬‬
‫‪ 𝑀(𝑥 , 𝑦) 𝑑𝑥 + 𝑁(𝑥 , 𝑦) = 0‬یوه لومړی ترتیب او لومړۍ درجه متجانسه تفاضلي معادله ده ‪ ،‬که‬
‫𝑦𝑑‬
‫چیرته ‪ M‬او ‪ N‬یو شان درجه لرونکې متجانسې توابع وي‪ ،‬پورته معادله کوالی شو د )𝑦 ‪= 𝑓(𝑥,‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫)𝑦‪𝑀(𝑥,‬‬
‫‪ 𝑓(𝑥, 𝑦) = −‬یوه صفرمه درجه متجانسه تابع ده ‪ ،‬دغه تابع بیا د‬ ‫په شکل ولیکو‪ ،‬چې‬
‫)𝑦‪𝑁(𝑥,‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑥‬
‫په شکل لیکالی شو ‪ ،‬چی ددې څخه الندې معادلې السته راځي‬ ‫یا‬
‫𝑥‬ ‫𝑦‬

‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬

‫)‪= 𝑓 ( ) … … … … … … . (1‬‬ ‫یا‬ ‫)‪= 𝑓 ( ) … … … … … … (2‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬
‫𝑥‬ ‫𝑦‬
‫سره تعویض کوو‪،‬‬ ‫سره تعویض کوو او په دوهمه معادله کې 𝑣 =‬ ‫په لومړۍ معادله کې 𝑣 =‬
‫𝑦‬ ‫𝑥‬
‫ورسته یي بیا متحولین سره بیلوو اوحل بیا یي حل کوو‪ ،‬چې دلومړۍ معادلې لپاره په الندې ډول عمل‬
‫اجراکوو‬
‫𝑦‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑣=‬ ‫>=‬ ‫‪𝑦 = 𝑣𝑥 ,‬‬ ‫𝑥‪=𝑣+‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په لومړۍ معادله کې وضعه کوو‬
‫𝑣𝑑‬
‫𝑥‪𝑣+‬‬ ‫)𝑣(𝑓 =‬
‫𝑥𝑑‬
‫اوس یې متحولین سره بیلوو او انتیګرال یې نیسو‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬
‫=‬ ‫>=‬ ‫∫ = 𝑐 ‪ln 𝑥 +‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑣 ‪𝑓(𝑣) −‬‬ ‫𝑣 ‪𝑓(𝑣) −‬‬
‫چې ‪ c‬یو اختیاري ثابت عدد دی ‪ ،‬همدارنګه ددوهمې معادلې دحل لپاره په الندې ډول عمل اجراکوو‬
‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑣=‬ ‫>=‬ ‫‪𝑥 = 𝑣𝑦 ,‬‬ ‫𝑦‪=𝑣+‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په دوهمه معادله کې وضعه کوو‬
‫𝑣𝑑‬
‫𝑦‪𝑣+‬‬ ‫)𝑣(𝑓 =‬
‫𝑥𝑑‬

‫‪11‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫پورته معادله هم دمتحولینو په جال کولو سره حل کوو‬

‫عملي مثالونه‪:‬‬
‫لومړی مثال‪ (𝑥 − 𝑦)𝑑𝑦 − (𝑥 + 𝑦)𝑑𝑥 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‪𝑥+‬‬
‫په شکل لیکو ‪ ،‬دمعادلې ښي صرف یوه متجانسه تابع ده ‪ ،‬او په‬ ‫=‬ ‫حل‪ :‬لومړی معادله د‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑦‪𝑥−‬‬
‫الندې ډول تعویض اجرا کوو‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑥𝑣 = 𝑦‬ ‫>=‬ ‫𝑥‪=𝑣+‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په معادله کې وضعه کوو‬
‫𝑥𝑣 ‪𝑥𝑑𝑣 𝑥 +‬‬ ‫𝑣 ‪𝑥𝑑𝑣 1 +‬‬ ‫𝑣 ‪𝑥𝑑𝑣 1 +‬‬
‫‪𝑣+‬‬ ‫=‬ ‫>=‬ ‫‪𝑣+‬‬ ‫=‬ ‫>=‬ ‫=‬ ‫𝑣‪−‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑣 ‪𝑥 −‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣‪1−‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣‪1−‬‬
‫)𝑣 ‪𝑥𝑑𝑣 (1 + 𝑣) − 𝑣(1 −‬‬ ‫𝑣‪1−‬‬ ‫𝑥𝑑‬
‫=‬ ‫یا‬ ‫𝑣𝑑‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣‪1−‬‬ ‫‪1 + 𝑣2‬‬ ‫𝑥‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑣‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫∫‬ ‫𝑣𝑑‬ ‫‪−‬‬ ‫∫‬ ‫𝑣𝑑‬ ‫=‬ ‫∫‬ ‫𝑥𝑑‬
‫‪1 + 𝑣2‬‬ ‫‪2 1 + 𝑣2‬‬ ‫𝑥‬

‫‪−1‬‬
‫‪1‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪𝑦 1‬‬ ‫‪𝑦2‬‬
‫‪tan‬‬ ‫‪𝑣 − ln(1 + 𝑣 = ln 𝑥 + 𝑐 => tan‬‬ ‫𝑐 ‪− ln (1 + 2 ) = ln 𝑥 +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪𝑥 2‬‬ ‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫یا‬ ‫𝑐 = ‪tan−1 − ln √𝑥 2 + 𝑦 2‬‬
‫𝑥‬

‫دوهم مثال‪ (𝑥 2 − 𝑥𝑦 + 𝑦 2 )𝑑𝑥 − 𝑥𝑦𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬لومړی معادله په الندې شکل لیکو‬
‫‪𝑦 𝑦2‬‬
‫𝑦 ‪𝑑𝑦 𝑥 − 𝑥𝑦 +‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1− + 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑥 𝑥‬
‫=‬ ‫=‬ ‫𝑦‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑦𝑥‬
‫𝑥‬
‫دمعادلې ښي طرف یوه متجانسه تابع راښایې ‪ ،‬او دحل لپاره یې لومړی په الندې دول تعویض اجراکوو‬
‫𝑦‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑣=‬ ‫>=‬ ‫𝑥‪=𝑣+‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په معادله کې وضعه کوو‬

‫‪12‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪𝑑𝑣 1 − 𝑣 + 𝑣 2‬‬ ‫‪𝑑𝑣 1 − 𝑣 − 𝑣 2‬‬ ‫𝑣 ‪𝑑𝑣 1 −‬‬

‫𝑥‪𝑣+‬‬ ‫=‬ ‫𝑥 یا‬ ‫=‬ ‫𝑥 یا 𝑣 ‪−‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣‬
‫اوس یي متحولین سره بیلوو او انتیګرل یي نیسو‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪𝑣−1+1‬‬
‫=‬ ‫یا 𝑣𝑑‬ ‫(=‬ ‫𝑣𝑑 )‬
‫𝑣 ‪𝑑𝑣 1 −‬‬ ‫𝑣‬ ‫𝑣‪1−‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪∫ 𝑑𝑥 = − ∫ (1 +‬‬ ‫𝑣𝑑 )‬
‫𝑥‬ ‫‪𝑣−1‬‬
‫𝑐 ‪ln 𝑥 = −[𝑣 + ln(𝑣 − 1)] +‬‬ ‫𝑣 ‪ ln 𝑥(𝑣 − 1) = 𝑐 −‬یا‬
‫𝑦‬
‫‪ln(𝑦 − 𝑥) = 𝑐 −‬‬
‫𝑥‬
‫کوم چې دراکړل شوې معادلې عمومي حل دی‬

‫دریم مثال‪ 𝑥 𝑑𝑦 − 𝑦 𝑑𝑥 = √𝑥 2 + 𝑦 2 𝑑𝑥 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬لومړی راکړل شوی معادله په الندې شکل لیکو‬
‫𝑦𝑑‬
‫𝑥‬ ‫‪− 𝑦 = √𝑥 2 + 𝑦 2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬
‫𝑥‬ ‫‪= 𝑦 + √𝑥 2 + 𝑦 2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫‪𝑑𝑦 𝑦 + √𝑥 2 + 𝑦 2‬‬
‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫کومه چې یوه متجانسه تفاضلي معادله ده او دحل کولو لپاره یې په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑑𝑥‬
‫𝑥𝑣 = 𝑦‬ ‫>=‬ ‫‪=𝑣+‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په معادله کې وضعه کوو‬
‫‪𝑥𝑑𝑣 𝑣𝑥 + √𝑥 2 + 𝑣 2 𝑥 2‬‬
‫‪𝑣+‬‬ ‫=‬ ‫‪= 𝑣 + √1 + 𝑣 2‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫𝑣𝑑𝑥‬
‫‪= √1 + 𝑣 2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫متحولین یې سره بیلوو او انتیګرال یې نیسو‬
‫‪13‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑣𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫=‬ ‫>=‬ ‫∫‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑣𝑑‬
‫‪√1 + 𝑣 2‬‬ ‫𝑥‬ ‫‪√1 + 𝑣 2‬‬ ‫𝑥‬

‫𝑐 ‪ln [𝑣 + √1 + 𝑣 2 ] = ln 𝑥 + ln‬‬ ‫>=‬ ‫𝑐𝑥 = ‪𝑣 + √1 + 𝑣 2‬‬

‫𝑦‬ ‫‪𝑦2‬‬
‫𝑐𝑥 = ‪+ √1 + 2‬‬ ‫>=‬ ‫𝑐 ‪𝑦 + √𝑥 2 + 𝑦 2 = 𝑥 2‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬

‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫‪= + tan‬‬ ‫څلورم مثال‪:‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫حل‪ :‬لیدل کیږي چې دمعادلې ښی طرف یوه متجانسه تابع ده ‪ ،‬نودحل لپاره یې په الندې ډول تعویض‬
‫اجراکوو‬
‫𝑦‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑑𝑥‬
‫𝑣=‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑣 = 𝑦‬ ‫∴‬ ‫‪=𝑣+‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دغه قیمتونه په معادله کې وضعه کوو‬
‫𝑣𝑑𝑥‬ ‫𝑣𝑑𝑥‬ ‫𝑣𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫‪𝑣+‬‬ ‫𝑥 ‪= 𝑣 + tan‬‬ ‫>=‬ ‫𝑣 ‪= tan‬‬ ‫یا‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣 ‪tan‬‬ ‫𝑥‬

‫𝑥𝑑‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝑣𝑑 𝑣 ‪cot‬‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑣𝑑 𝑣 ‪∫ cot‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫𝑥 ‪ln sin 𝑣 + ln 𝑐 = ln‬‬ ‫یا‬ ‫𝑣 ‪𝑥 = 𝑐 sin‬‬ ‫یا‬ ‫) ( ‪𝑥 = 𝑐 sin‬‬
‫𝑥‬

‫پنځم مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫)𝑥𝑑 𝑦 ‪𝑥 cos ( ) (𝑦 𝑑𝑥 + 𝑥 𝑑𝑦) = 𝑦 sin ( ) (𝑥 𝑑𝑦 −‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫حل‪ :‬تفاضلي معادله په الندې شکل لیکو‬
‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦𝑑‬
‫𝑥 ]) ( ‪[𝑥 cos ( ) + 𝑦 sin ( )] 𝑦 − [𝑦 sin ( ) − 𝑥 cos‬‬ ‫‪=0‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫𝑦 }) 𝑥( 𝑛𝑖𝑠 𝑦 ‪𝑑𝑦 {𝑥 cos (𝑥 ) +‬‬
‫=‬
‫𝑥 })𝑦( 𝑠𝑜𝑐 𝑥 ‪𝑑𝑥 {𝑦 sin (𝑦) −‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫‪14‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦 𝑦‬
‫𝑥 }) 𝑥( 𝑛𝑖𝑠 𝑥 ‪𝑑𝑦 {cos (𝑥 ) +‬‬
‫𝑦 =‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫)‪… … … … … … … . (1‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫}) 𝑥( 𝑠𝑜𝑐 ‪{𝑥 sin (𝑥 ) −‬‬

‫اوس دمعادلې دحل لپاره په الندې ډو تعویض اجراکوو‬

‫𝑦‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑑𝑥‬
‫𝑣=‬ ‫>=‬ ‫𝑥𝑣 = 𝑦‬ ‫∴‬ ‫‪=𝑣+‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫ددغه قیمتونو په وضعه کولو سره لومړۍ معادله الندې شکل غوره کوي‬
‫)𝑣 ‪𝑥𝑑𝑣 𝑣(cos 𝑣 + 𝑣 sin‬‬
‫‪𝑣+‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣 ‪𝑣 𝑠𝑖𝑛 𝑣 − cos‬‬
‫)𝑣 ‪𝑥𝑑𝑣 𝑣(cos 𝑣 + 𝑣 sin‬‬ ‫𝑣 ‪2𝑣 cos‬‬
‫=‬ ‫= 𝑣‪−‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣 ‪𝑣 𝑠𝑖𝑛 𝑣 − cos‬‬ ‫𝑣 ‪𝑣 sin 𝑣 − cos‬‬
‫𝑣 ‪𝑑𝑥 𝑣 sin 𝑣 − cos‬‬
‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑥‬ ‫𝑣 ‪𝑣 cos‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪sin 𝑣 1‬‬
‫( ∫ = 𝑥𝑑 ∫ ‪2‬‬ ‫𝑣𝑑 ) ‪−‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑣 𝑣 ‪cos‬‬
‫𝑐 ‪2 ln 𝑥 = − ln cos 𝑣 − ln 𝑣 + ln‬‬
‫𝑐‬
‫( ‪ln 𝑥 2 = ln‬‬ ‫)‬
‫𝑣 ‪𝑣 cos‬‬
‫𝑦‬
‫𝑐 = 𝑣 ‪𝑥 2 𝑣 cos‬‬ ‫𝑐 = ) ( ‪ 𝑥𝑦 = cos‬یا‬
‫𝑥‬

‫شپږم مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړۍ‬

‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫‪(1 + 𝑒 𝑦 ) 𝑑𝑥 + 𝑒 𝑦 (1 − ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑦‬
‫حل‪ :‬راکړل شوی معادله کوالی شو په الندې ډول ولیکو‬
‫𝑥‬
‫𝑥‬
‫𝑥𝑑‬ ‫) ‪𝑒 𝑦 (1 −‬‬
‫𝑦‬
‫‪=−‬‬ ‫𝑥‬ ‫)‪… … … … … … … (1‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫‪(1 +‬‬ ‫) 𝑒‬
‫𝑦‬

‫‪15‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫دمعادلې ښی طرف یوه متجانسه تابع راښایي ‪ ،‬نو دمعادلې دحل لپاره په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑦𝑣 = 𝑥‬ ‫∴‬ ‫𝑦‪=𝑣+‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦𝑑‬
‫دغه قیمتونه په لومړۍ معادله کې وضعه کوو‬
‫𝑣𝑑‬ ‫)𝑣 ‪𝑒 𝑣 (1 −‬‬ ‫𝑣𝑑‬ ‫)𝑣 ‪𝑒 𝑣 (1 −‬‬ ‫) 𝑣 𝑒 ‪(𝑣 +‬‬
‫𝑦‪𝑣+‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫𝑦‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪−𝑣 =−‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫)𝑣 ‪(1 +‬‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫)𝑣 ‪(1 +‬‬ ‫𝑣‪1+‬‬
‫اوس یې متحولین سره بیلوو او انتیګرال یی پیداکوو‬
‫𝑣𝑒 ‪1 +‬‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑒 ‪1 +‬‬ ‫‪1‬‬
‫𝑣𝑑‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫∴‬ ‫(∫‬ ‫)‬ ‫𝑣𝑑‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫∫‬ ‫𝑦𝑑‬
‫𝑣𝑒 ‪𝑣 +‬‬ ‫𝑦‬ ‫𝑣𝑒 ‪𝑣 +‬‬ ‫𝑦‬
‫𝑐 ‪ln(𝑣 + 𝑒 𝑣 ) = − ln 𝑦 + ln‬‬
‫𝑐 ‪ln(𝑣 + 𝑒 𝑣 ) 𝑦 = ln‬‬ ‫یا‬ ‫𝑐 = ) 𝑣 𝑒 ‪𝑦(𝑣 +‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫𝑐 = ) 𝑒‪𝑦( +‬‬
‫𝑦‬ ‫یا‬ ‫‪𝑥+‬‬ ‫𝑒𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑐=‬
‫𝑦‬

‫تمرینونه‬ ‫‪1.7‬‬
‫الندې تفاضلي معادلې حل کړۍ‬
‫𝑦𝑑‬
‫)𝑦 ‪01. (𝑥 −‬‬ ‫𝑦‪= 𝑥 + 2‬‬ ‫‪02.‬‬ ‫𝑦𝑑)𝑦 ‪(𝑥 3 − 3𝑥𝑦 2 )𝑑𝑥 = (𝑦 3 − 3𝑥 2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬
‫‪03.‬‬ ‫‪(3𝑥𝑦 + 𝑦 2 )𝑑𝑥 − (𝑥 2 + 𝑥𝑦)𝑑𝑦 = 0‬‬ ‫‪04.‬‬ ‫𝑥‬ ‫‪− 𝑦 + 𝑥 sin ( ) = 0‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫𝑦 𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬
‫‪05. (𝑥 2 − 2𝑦 2 )𝑑𝑥 + 𝑥𝑦𝑑𝑦 = 0‬‬ ‫‪06.‬‬ ‫) ( ‪= + tan‬‬
‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫‪𝑑𝑦 𝑥 3 + 2𝑦 3‬‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫‪𝑦 𝑦2‬‬
‫‪07.‬‬ ‫=‬ ‫‪08.‬‬ ‫‪= 1+ + 2‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪2𝑥𝑦 2‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥 𝑥‬
‫𝑦‬ ‫𝑦𝑑‬
‫‪09.‬‬ ‫‪𝑦 𝑑𝑥 + 𝑥 (ln ( )) − 2𝑥 𝑑𝑦 = 0‬‬ ‫)𝑦𝑥 ‪10. 𝑥 2 + (𝑥 2 −‬‬ ‫‪=0‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫‪11.‬‬ ‫=‬ ‫‪12.‬‬ ‫‪(𝑥 tan − 𝑦 sec 2 ) 𝑑𝑥 + 𝑥 sec 2 ( ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑦𝑥√ ‪𝑑𝑥 𝑥 −‬‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫‪13.‬‬ ‫𝑦𝑑𝑥‪(𝑥 2 + 𝑦 2 )𝑑𝑥 = 2‬‬ ‫‪𝑦(1) = 0‬‬ ‫‪14.‬‬ ‫‪𝑥𝑒 𝑥 − 𝑦 + 𝑥𝑦 ′ = 0‬‬ ‫‪𝑦(𝑒) = 0‬‬

‫‪16‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫جوابونه‪:‬‬
‫𝑦‪𝑥 + 2‬‬
‫( ‪1. ln|𝑥 2 + 𝑥𝑦 + 𝑦 2 | = 2√3 tan−1‬‬ ‫𝑐‪)+‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫‪(𝑥 2 − 𝑦 2 ) = 𝑐(𝑥 2 + 𝑦 2 )2‬‬
‫‪𝑥 √3‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫| ‪3. ln‬‬ ‫|‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑐=‬ ‫)‪(𝑥 ≠ 0 , 𝑦 ≠ 0‬‬
‫‪𝑥3‬‬ ‫𝑥‬
‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫) ‪4. 𝑥 sin = 𝑐 (1 + cos ) (𝑥 sin‬‬ ‫)‪(𝑥 ≠ 0‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫‪5. 𝑦 2 = 𝑥 2 + 𝑐𝑥 4‬‬ ‫)𝑐 ‪6. sin ( ) = 𝑐𝑥 7. 2𝑦 3 = 3𝑥 3 (ln 𝑥 +‬‬
‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫‪8. 𝑦 = 𝑥 tan ln(𝑐𝑥) 9. 𝑐𝑦 = ln − 1‬‬ ‫)𝑐 ‪10. 𝑦 = (ln 𝑦 +‬‬
‫𝑥‬
‫𝑥‬ ‫𝑦‬
‫‪11.‬‬ ‫‪2 ∙ √ + ln 𝑦 = 0‬‬ ‫‪12. 𝑥 tan‬‬ ‫𝑐=‬ ‫‪13.‬‬ ‫𝑥 = ‪𝑥2 − 𝑦2‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑥‬

‫|𝑥|‪14. 𝑦 = −𝑥 ln ln‬‬ ‫)‪(𝑥 ≠ 0‬‬

‫هغه معادلې چې په متجانسو معادلو باندې بدلیږی‬ ‫‪1.1‬‬

‫𝑦𝑑‬ ‫𝑐‪𝑎𝑥+𝑏𝑦+‬‬
‫په شکل دي‪ ،‬چې ‪ a, b ,c ,A ,B, C‬ثابت عددونه دي‪،‬‬ ‫=‬ ‫داډول معادلې عموما د‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝐶‪𝐴𝑥+𝐵𝑦+‬‬
‫دداډول معادلو دحل لپاره الندې دوه حالتونه موجود دي‪.‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑏‬
‫نو په دې صورت کې معادله الندې شکل اختیاروي‬ ‫=‬ ‫اول حالت‪ :‬که چیرته )فرضیه( 𝑘 =‬
‫𝐴‬ ‫𝐵‬

‫𝑐 ‪𝑑𝑦 𝑘(𝐴𝑥 + 𝐵𝑦) +‬‬

‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝐶 ‪𝐴𝑥 + 𝐵𝑦 +‬‬
‫په داډول معادلو کې کوالي شو چې د 𝑡 = 𝑦𝐵 ‪ 𝐴𝑥 +‬تعویض څخه وروسته متحولین په اسانۍ سره‬
‫بیل کړو‪.‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑏‬
‫سره وي‪ ،‬نو په دې صورت کې راکړل شوی تفاضلي معادله د‬ ‫≠‬ ‫دوهم حال‪ :‬که چیرته‬
‫𝐴‬ ‫𝐵‬
‫‪ 𝑥 = 𝑋 + ℎ‬او 𝑘 ‪ 𝑦 = 𝑌 +‬په وضعه کولو سره معادله په متجانسه تفاضلي معادله باندې‬
‫بدلیږي‪ ،‬چې ‪ h‬او ‪ k‬ثابت عددونه دي ‪ ،‬او دمعادالتو دحل څخه السته راځي‪.‬‬
‫‪𝑥 =𝑋+ℎ‬‬ ‫>=‬ ‫‪𝑑𝑥 = 𝑑𝑋 ,‬‬ ‫𝑘‪𝑦 =𝑌+‬‬ ‫>=‬ ‫𝑌𝑑 = 𝑦𝑑‬

‫‪17‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑌𝑑 𝑦𝑑‬
‫∴‬ ‫=‬
‫𝑋𝑑 𝑥𝑑‬
‫اوس نو معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑌𝑑‬ ‫)𝑐 ‪(𝑎𝑋 + 𝑏𝑌) + (𝑎ℎ + 𝑏𝑙 +‬‬
‫=‬
‫)𝐶 ‪𝑑𝑋 (𝐴𝑋 + 𝐵𝑌) + (𝐴ℎ + 𝐵𝑘 +‬‬
‫که چیرته ‪ h‬او ‪ k‬داسي انتخاب کړو چې ‪ 𝑎ℎ + 𝑏𝑘 + 𝑐 = 0 , 𝐴ℎ + 𝐵𝑘 + 𝐶 = 0‬سره شي‪،‬‬
‫نو په دی صورت کي پورته معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑌𝑏 ‪𝑑𝑌 𝑎𝑋 +‬‬
‫=‬
‫𝑌𝐵 ‪𝑑𝑋 𝐴𝑋 +‬‬
‫پورته معادله یوه متجانسه تفاضلي معادله ده ‪ ،‬او دالندې تعویض په اساس یی حل کوو‬
‫)𝑋(𝑉 = 𝑉 ‪𝑌 = 𝑉𝑋 ,‬‬ ‫)𝑌(𝑉 = 𝑉 ‪𝑋 = 𝑉𝑌 ,‬‬

‫𝑦𝑑‬ ‫‪𝑥+2𝑦+1‬‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫=‬ ‫عملي مثالونه‪:‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪2𝑥+4𝑦+3‬‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله یوه متجانسه معادله نه ده ‪،‬خو نوموړی معادله په پورته حالتونو کې لومړې‬
‫حالت راښایې ‪ ،‬نوراکړل شوی معادله په الندې شکل لیکو‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪𝑥 + 2𝑦 + 1‬‬ ‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‬
‫=‬ ‫)‪… … … (1‬‬ ‫𝑡 = 𝑦‪𝑥 + 2‬‬ ‫>=‬ ‫‪1+2‬‬ ‫=‬
‫‪𝑑𝑥 2(𝑥 + 2𝑦) + 3‬‬ ‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫ددغه قیمتونو په وضعه کولو سره لومړۍ معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑡𝑑 ‪1‬‬ ‫‪𝑡+1‬‬ ‫𝑡𝑑‬ ‫‪2𝑡 + 2‬‬
‫= )‪( − 1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪−1‬‬
‫𝑥𝑑 ‪2‬‬ ‫𝑥𝑑 ‪2𝑡 + 3‬‬ ‫‪2𝑡 + 3‬‬
‫‪𝑑𝑡 2𝑡 + 2‬‬ ‫‪2𝑡 + 2 + 2𝑡 + 3‬‬
‫=‬ ‫=‪+1‬‬
‫‪𝑑𝑥 2𝑡 + 3‬‬ ‫‪2𝑡 + 3‬‬
‫‪𝑑𝑡 4𝑡 + 5‬‬ ‫‪2𝑡 + 3‬‬
‫=‬ ‫>=‬ ‫(‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 )‬
‫‪𝑑𝑥 2𝑡 + 3‬‬ ‫‪4𝑡 + 5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪(4𝑡 + 5) +‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪∫ (2‬‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑 )‪2‬‬ ‫‪∫ (1 +‬‬ ‫𝑐 ‪) 𝑑𝑡 = 𝑥 +‬‬
‫‪4𝑡 + 5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4𝑡 + 5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫𝑐 ‪[𝑡 + ln(4𝑡 + 5)] = 𝑥 +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪18‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑐‪4𝑡 + ln(4𝑡 + 5) = 8𝑥 + 8‬‬

‫‪4(𝑥 + 2𝑦) + ln(4𝑥 + 8𝑦 + 5) = 8𝑥 + 𝑐1‬‬
‫‪4(2𝑦 − 𝑥) + ln(4𝑥 + 8𝑦 + 5) = 𝑐1‬‬
‫کوم چې دراکړل شوی معادلې عمومي حل دی‬

‫دوهم مثال‪ (𝑥 + 2𝑦)(𝑑𝑥 − 𝑑𝑦) = 𝑑𝑥 + 𝑑𝑦 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬راکړل شوي معادله په الندې ډول لیکو‬
‫‪𝑑𝑦 𝑥 + 2𝑦 − 1‬‬
‫)‪(𝑥 + 2𝑦 − 1)𝑑𝑥 = (𝑥 + 2𝑦 + 1‬‬ ‫یا‬ ‫=‬ ‫)‪… … … … . (1‬‬
‫‪𝑑𝑥 𝑥 + 2𝑦 + 1‬‬
‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‬ ‫𝑡𝑑 ‪𝑑𝑦 1‬‬
‫𝑡 = 𝑦‪𝑥 + 2‬‬ ‫>=‬ ‫‪1+2‬‬ ‫=‬ ‫یا‬ ‫]‪= [ − 1‬‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑 ‪𝑑𝑥 2‬‬
‫𝑡𝑑 ‪1‬‬ ‫‪𝑡−1‬‬ ‫𝑡𝑑‬ ‫‪2𝑡 − 2‬‬
‫= ]‪[ − 1‬‬ ‫یا‬ ‫=‪−1‬‬
‫𝑥𝑑 ‪2‬‬ ‫‪𝑡+1‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪𝑡+1‬‬
‫‪𝑑𝑡 2𝑡 − 2‬‬ ‫‪2𝑡 − 2 + 𝑡 + 1 3𝑡 − 1‬‬
‫=‬ ‫=‪+1‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪𝑡+1‬‬ ‫‪𝑡+1‬‬ ‫‪𝑡+1‬‬
‫اوس یې متحولین سره بیلوو‬
‫‪𝑡+1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫(‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 )‬ ‫یا‬ ‫‪[1 +‬‬ ‫𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ]‬
‫‪3𝑡 − 1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3𝑡 − 1‬‬

‫اوس یې انتیګرال پیداکوو‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪∫ (1 +‬‬ ‫𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑 )‬
‫‪3‬‬ ‫‪3𝑡 − 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫𝑐 ‪[𝑡 + 4 ∙ ln(3𝑡 − 1)] = 𝑥 +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫𝑐 ‪[𝑥 + 2𝑦 + ln(3𝑥 + 6𝑦 − 1)] = 𝑥 +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫کوم چې دراکړل شوي معادلې عمومي حل دی‬

‫‪19‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑦𝑑‬ ‫‪𝑥+2𝑦−3‬‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫=‬ ‫دریم مثال‪:‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪2𝑥+𝑦−3‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑏‬
‫په شکل ده ‪ ،‬نو دراکړل شوی معادلې دحل لپاره په الندې ډول‬ ‫≠‬ ‫حل‪ :‬راکړل شوي معادله‬
‫𝐴‬ ‫𝐵‬
‫تعویض اجراکوو‬
‫𝑌𝑑 𝑦𝑑‬
‫‪𝑥 =𝑋+ℎ,‬‬ ‫𝑘‪𝑦 =𝑌+‬‬ ‫>=‬ ‫=‬
‫𝑋𝑑 𝑥𝑑‬
‫ددغه قیمتونو په وضعه کولو سره راکړل شوی معادله الندې شکل غوره کوي‬
‫)‪𝑑𝑌 𝑋 + 2𝑌 + (ℎ + 2𝑘 − 3‬‬
‫=‬
‫)‪𝑑𝑋 2𝑋 + 𝑌 + (2ℎ + 𝑘 − 3‬‬
‫د ‪ 2ℎ + 𝑘 − 3 = 0‬او ‪ ℎ + 2𝑘 − 3 = 0‬معادلو دحل څخه ‪ 𝑘 = 1‬او ‪ ℎ = 1‬السته‬
‫راځي‬
‫∴‬ ‫‪𝑥 =𝑋+1 ,‬‬ ‫‪𝑦=𝑌+1‬‬ ‫>=‬ ‫‪𝑋 =𝑥−1 ,‬‬ ‫‪𝑌 =𝑦−1‬‬
‫اوس نوموړې معادله الندي شکل اختیاروي‪ ،‬کومه چې یوه متجانسه معادله ده‬
‫𝑌‪𝑑𝑌 𝑋 + 2‬‬
‫=‬ ‫)‪… … … … … … . . . (1‬‬
‫𝑌 ‪𝑑𝑋 2𝑋 +‬‬
‫𝑌𝑑‬ ‫𝑉𝑑‬
‫𝑋𝑉 = 𝑌‬ ‫نو‬ ‫𝑋‪=𝑉+‬‬
‫𝑋𝑑‬ ‫𝑋𝑑‬
‫دپورته قیمتونوپه وضعه کولوسره لومړۍ معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑋𝑉‪𝑑𝑉 𝑋 + 2‬‬ ‫𝑉‪𝑑𝑉 1 + 2‬‬
‫𝑋‪𝑉+‬‬ ‫=‬ ‫>=‬ ‫𝑋‪𝑉+‬‬ ‫=‬
‫𝑋𝑉 ‪𝑑𝑋 2𝑋 +‬‬ ‫𝑋𝑑‬ ‫𝑉‪2+‬‬
‫𝑉‪𝑑𝑉 1 + 2‬‬ ‫‪1 + 2𝑉 − 2𝑉 − 𝑉 2 1 − 𝑉 2‬‬
‫𝑋‬ ‫=‬ ‫= 𝑉‪−‬‬ ‫=‬
‫𝑋𝑑‬ ‫𝑉‪2+‬‬ ‫𝑉‪2+‬‬ ‫𝑉‪2+‬‬
‫اوس یې متحولین سره بیلوو او دقسمي کسرونو دتجزیي په مرسته یې انتیګرال پیداکوو‬
‫𝑉‪2+‬‬ ‫𝑋𝑑‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑋𝑑‬
‫(‬ ‫)‬ ‫𝑉𝑑‬ ‫=‬ ‫>=‬ ‫( [‬ ‫( ‪)+‬‬ ‫= 𝑉𝑑 ])‬
‫‪1 − 𝑉2‬‬ ‫𝑋‬ ‫𝑉‪2 1−‬‬ ‫𝑉‪2 1+‬‬ ‫𝑋‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫(∫‬ ‫( ∫ ‪) 𝑑𝑉 +‬‬ ‫𝑋𝑑 ∫ = 𝑉𝑑 )‬
‫‪2‬‬ ‫𝑉‪1−‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑉‪1+‬‬ ‫𝑋‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫𝑐 ‪− ln(1 − 𝑉) + ln(1 + 𝑉) = ln 𝑋 + ln‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪20‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫)𝑐 ‪−3 ln(1 − 𝑉) + ln(1 + 𝑉) = 2(ln 𝑋 + ln‬‬

‫𝑉‪1+‬‬
‫‪ln‬‬ ‫𝑐 𝑋 ‪= 2 ln‬‬
‫‪(1 − 𝑉)3‬‬
‫𝑉‪1+‬‬ ‫𝑌‬
‫= ‪𝑋2𝑐2‬‬ ‫𝑌 ‪𝑐 2 (𝑋 − 𝑌)3 = 𝑋 +‬‬ ‫) = 𝑉 ∴(‬
‫‪(1 − 𝑉)2‬‬ ‫𝑋‬
‫‪(𝑥 − 𝑦)3 𝑐 2 = 𝑥 + 𝑦 − 2‬‬

‫𝑦𝑑‬ ‫‪3𝑦−7𝑥+7‬‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫=‬ ‫څلورم مثال‪:‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪3𝑥−7𝑦−3‬‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله دوهم حالته ته ورته ده ‪ ،‬او دحل لپاره یې په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑌𝑑 𝑦𝑑‬
‫‪𝑥 =𝑋+ℎ,‬‬ ‫𝑘‪𝑦=𝑌+‬‬ ‫>=‬ ‫=‬
‫𝑋𝑑 𝑥𝑑‬
‫دپورته قیمتونو په وضعه کولو سره راکړل شوې معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫)‪𝑑𝑌 3𝑌 − 7𝑋 + (3𝑘 − 7ℎ + 7‬‬
‫=‬
‫)‪𝑑𝑋 3𝑋 − 7𝑌 + (3ℎ − 7𝑘 − 3‬‬
‫د ‪ 3𝑘 − 7ℎ + 7 = 0‬او ‪ 3ℎ − 7𝑘 − 3 = 0‬معادلو دحل څخه ‪ h=1‬او ‪ k=0‬څخه السته‬
‫راځي‪ ،‬په نتیجه کې معادله الندې شکل اختیاروي‪ ،‬کومه چې یوه متجانسه تفاضلي معادله ده‬
‫𝑋‪𝑑𝑌 3𝑌 − 7‬‬
‫=‬
‫𝑌‪𝑑𝑋 3𝑋 − 7‬‬
‫𝑌𝑑‬ ‫𝑉𝑑‬
‫𝑋𝑉 = 𝑌‬ ‫>=‬ ‫𝑋‪=𝑉+‬‬
‫𝑋𝑑‬ ‫𝑋𝑑‬
‫‪𝑑𝑉 3𝑉𝑋 − 7𝑋 3𝑉 − 7‬‬
‫𝑋‪𝑉+‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫𝑉‪𝑑𝑋 3𝑋 − 7𝑉𝑋 3 − 7‬‬
‫‪𝑑𝑉 3𝑉 − 7‬‬ ‫‪3𝑉 − 7 − 3𝑉 + 7𝑉 2‬‬
‫𝑋‬ ‫=‬ ‫= 𝑉‪−‬‬
‫𝑉‪𝑑𝑋 3 − 7‬‬ ‫𝑉‪3 − 7‬‬
‫)‪𝑑𝑉 7(𝑉 2 − 1‬‬
‫𝑋‬ ‫=‬
‫𝑋𝑑‬ ‫𝑉‪3 − 7‬‬
‫اوس یې متحولین سره بیلوو او دقسمي کسرونو دتجزیې په مرسته یې انتیګرال پیداکوو‬

‫‪21‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑋𝑑‬ ‫𝑉‪3 − 7‬‬

‫‪7‬‬ ‫=‬ ‫𝑉𝑑‬
‫𝑋‬ ‫)‪(𝑉 − 1)(𝑉 + 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫( ∫ ‪7 ∫ 𝑑𝑋 = −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑉𝑑 )‬
‫𝑋‬ ‫‪𝑉−1 𝑉+1‬‬
‫𝑐 ‪7 ln 𝑋 = −[2 ln(𝑉 − 1) + 5 ln(𝑉 + 1)] + ln‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫𝑉( ‪7‬‬ ‫𝑉( ‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬
‫𝑌‬ ‫𝑌‬
‫𝑋‬ ‫)‪− 1‬‬ ‫𝑐 = )‪+ 1‬‬ ‫یا‬ ‫𝑐 = )‪𝑋 ( − 1) ( + 1‬‬
‫𝑋‬ ‫𝑋‬
‫𝑐 = ‪(𝑌 − 𝑋)2 (𝑌 + 𝑋)5‬‬ ‫یا‬ ‫𝑐 = ‪(𝑦 − 𝑥 + 1)2 (𝑦 + 𝑥 − 1)2‬‬

‫تمرینونه‪:‬‬ ‫‪1.1‬‬
‫الندې تفاضلي معادلې حل کړئ‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪𝑥−𝑦+3‬‬
‫=‬ ‫‪1.‬‬ ‫𝑦𝑑)‪2. (6𝑥 − 4𝑦 + 3)𝑑𝑥 = (3𝑥 − 2𝑦 + 1‬‬
‫‪𝑑𝑥 2𝑥 − 2𝑦 + 5‬‬
‫‪𝑑𝑦 𝑦 − 𝑥 + 1‬‬ ‫‪𝑑𝑦 3𝑥 − 4𝑦 − 2‬‬
‫‪3.‬‬ ‫=‬ ‫‪4.‬‬ ‫=‬
‫‪𝑑𝑥 𝑦 − 𝑥 − 5‬‬ ‫‪𝑑𝑥 3𝑥 − 4𝑦 − 3‬‬
‫‪5. (2𝑥 − 4𝑦 + 3)𝑑𝑦 + (𝑥 − 2𝑦 + 1)𝑑𝑥 = 0 6. (𝑥 − 2𝑦 + 5)𝑑𝑥 − (2𝑥 + 𝑦 − 1)𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪𝑑𝑦 𝑦 − 𝑥 + 1‬‬ ‫𝑦𝑑‬
‫‪7.‬‬ ‫=‬ ‫)‪8. (2𝑥 + 3𝑦 − 5‬‬ ‫‪+ (3𝑥 + 2𝑦 − 5) = 0‬‬
‫‪𝑑𝑥 𝑦 + 𝑥 + 5‬‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪𝑥−𝑦+1‬‬
‫‪9.‬‬ ‫𝑦𝑑)‪(2𝑥 + 𝑦 + 6)𝑑𝑥 = (𝑦 − 𝑥 − 3‬‬ ‫‪10.‬‬ ‫=‬
‫‪𝑑𝑥 𝑥 + 2𝑦 − 3‬‬
‫‪𝑑𝑦 𝑥 + 2𝑦 − 3‬‬
‫‪11.‬‬ ‫=‬ ‫‪12.‬‬ ‫‪(2𝑦 − 𝑥 − 1)𝑑𝑦 − (2𝑥 − 𝑦 + 1)𝑑𝑥 = 0‬‬
‫‪𝑑𝑥 2𝑥 + 𝑦 − 3‬‬

‫جوابونه‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫𝑐 ‪1. (2𝑦 − 𝑥) = ln(𝑥 − 𝑦 + 2) +‬‬ ‫𝑐 ‪2. (2𝑦 − 𝑥) = ln(12𝑥 − 8𝑦 + 1) +‬‬
‫‪4‬‬
‫‪(𝑦 − 𝑥)2‬‬
‫‪3.‬‬ ‫𝑐 ‪− 5(𝑦 − 𝑥) = 6𝑥 +‬‬ ‫𝑐 ‪4. 𝑥 − 𝑦 = ln(3𝑥 − 4𝑦 + 1) +‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑐 ‪5. ln{4(𝑥 − 2𝑦) + 5} = 4(𝑥 + 2𝑦) +‬‬ ‫𝑐 = 𝑦‪6. 𝑥 2 − 𝑦 2 − 4𝑥𝑦 + 10𝑥 + 2‬‬

‫‪22‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪1‬‬ ‫‪𝑦+3‬‬
‫{ ‪7. ln{(𝑥 + 2)2 + (𝑦 + 3)2 }2 + tan−1‬‬ ‫𝑐=}‬
‫‪𝑥+2‬‬
‫‪8.‬‬ ‫𝑐 = ‪3𝑥 2 + 4𝑥𝑦 + 3𝑦 2 − 10𝑥 − 10𝑦 + 10‬‬ ‫𝑐 = ‪9. 𝑦 2 − 2𝑥𝑦 − 2𝑥 2 − 6𝑦 − 12𝑥 − 18‬‬
‫‪1‬‬ ‫𝑌‪𝑋 + √2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2𝑌 2 − 𝑋 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪10.‬‬ ‫( ‪ln‬‬ ‫( ‪) − ln‬‬ ‫𝑐‪)=𝑋+‬‬ ‫‪𝑋=𝑥−‬‬ ‫‪, 𝑌=𝑦−‬‬
‫‪2√2‬‬ ‫𝑌‪𝑋 − √2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪𝑋2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪11.‬‬ ‫𝑐 = ‪(𝑦 − 𝑥)3 = 𝑐(𝑥 + 𝑦 − 2) 12. (3𝑥 − 3𝑦 + 2)(𝑥 + 𝑦)3‬‬

‫خطي تفاضلي معادلې )‪(Linear Differential Equations‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫شکل ولري ‪ ،‬خطي‬ ‫هغه تفاضلي معادلې چې )‪+ 𝑃(𝑥)𝑦 = 𝑄(𝑥) … … … … … … . (1‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫تفاضلي معادلې ورته وایې ‪ ،‬چې ‪ P‬او ‪ Q‬د ‪ x‬تابع دي‪ ،‬یا هم ثابت عددونه دي ‪ y ،‬او د ‪ y‬مشتق‬
‫‪ 𝑦 ′‬باید یو مثبت تام عدد وي ‪ ،‬چې دیو څخه به لوي هم نه وی‪ ،‬او نه به ‪ 𝑦𝑦 ′‬دحاصل ضرب په شکل‬
‫وي‪.‬‬
‫𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒 فکټور کې ضربوو ‪ ،‬کوم چې الندې‬ ‫دلومړۍ معادلې دحل لپاره ‪ ،‬دمعادلې دواړه خواوې په‬
‫شکل اختیاروي‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑑‬
‫یا 𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒)𝑥(𝑄 = 𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒 ]𝑦)𝑥(𝑃 ‪[ +‬‬ ‫𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒)𝑥(𝑄 = ] 𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒 𝑦[‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬

‫اوس یې نظر ‪ x‬ته انتیګرال نیسو‬

‫𝑐 ‪𝑦𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = ∫ 𝑄(𝑥)𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 𝑑𝑥 +‬‬

‫کوم چې غوښتل شوې حل دی‬

‫یاداښت‪ 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 :‬فکټورته دانتیګرال فکټور ته دلومړۍ معادلې دانتیګرال فکټور وایې‪ ،‬همدارنګه ځینې‬
‫وخت خطي تفاضلي معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑥𝑑‬
‫)𝑦(𝑄 = 𝑥)𝑦(𝑃 ‪+‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫چي په دې صورت کې دراکړل شوې معادلې دانتیګرال فکټور عبارت د 𝑦𝑑𝑃 ∫ 𝑒 څخه دی ‪ ،‬او‬
‫دمعادلي حل په الندې ډول دی‬

‫‪23‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑐 ‪𝑥𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑦 = ∫ 𝑄(𝑦)𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑦 𝑑𝑦 +‬‬

‫عملي مثالونه‪:‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪2‬‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫لومړی مثال‪+ 𝑦 = 𝑥 3 :‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫‪2‬‬ ‫𝑦𝑑‬
‫= 𝑃 څخه‬ ‫په شکل ده ‪ ،‬چې ‪ 𝑄 = 𝑥 3‬او‬ ‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله )𝑥(𝑄 = 𝑦)𝑥(𝑃 ‪+‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑‬
‫دي‪ ،‬دانتیګرال فکټور یې په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 2 ln 𝑥 = 𝑒 ln 𝑥 = 𝑥 2‬‬
‫اوس دمعادلې عمومي حل دالندې فورمول په اساس السته راوړو‬

‫𝑐 ‪𝑦 × 𝐼𝐹 = ∫ 𝑄. 𝐼𝐹𝑑𝑥 +‬‬

‫قیمتونه په فورمول کې وضعه کوو‬

‫𝑐 ‪𝑦 𝑥 2 = ∫ 𝑥 3 . 𝑥 2 𝑑𝑥 +‬‬ ‫یا‬ ‫𝑐 ‪𝑦𝑥 2 = ∫ 𝑥 5 𝑑𝑥 +‬‬

‫‪𝑥6‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑐 ‪𝑥4‬‬
‫= 𝑥𝑦‬ ‫𝑐‪+‬‬ ‫یا‬ ‫=𝑦‬ ‫‪+‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 𝑥2‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫تفاضلي معادله حل کړې‬ ‫دوهم مثال‪+ 𝑦 sec 𝑥 = tan 𝑥 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫‪ 𝑃 = sec 𝑥 ,‬سره دي ‪ ،‬نو لومړی یې دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬ ‫حل‪𝑄 = tan 𝑥 :‬‬
‫)𝑥 ‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫ sec 𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 ln(sec 𝑥+tan 𝑥) = (sec 𝑥 + tan‬‬
‫پس دمعادلې عمومي حل په الندې ډول دی‬

‫𝑐 ‪𝑦(sec 𝑥 + tan 𝑥) = ∫ tan 𝑥 (sec 𝑥 + tan 𝑥)𝑑𝑥 +‬‬

‫𝑐 ‪𝑦(sec 𝑥 + tan 𝑥) = ∫ sec 𝑥 tan 𝑥 𝑑𝑥 + ∫(sec 2 𝑥 − 1)𝑑𝑥 +‬‬

‫𝑥‪𝑐−‬‬
‫𝑐 ‪𝑦(sec 𝑥 + tan 𝑥) = sec 𝑥 + tan 𝑥 − 𝑥 +‬‬ ‫‪∴ 𝑦=1+‬‬
‫𝑥 ‪sec 𝑥 + tan‬‬

‫‪24‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑦𝑑‬ ‫‪2‬‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫دریم مثال‪+ 𝑦 = 𝑥 ln 𝑥 :‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬

‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫=𝑝‬ ‫𝑥 ‪ 𝑄 = 𝑥 ln‬او‬
‫𝑥‬
‫دمعادلې دحل لپاره لومړی باید دانتیګرال فکټور پیداکړو‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 2 ln 𝑥 = 𝑒 ln 𝑥 = 𝑥 2‬‬
‫اوس دراکړل شوې معادلې دحل لپاره په الندې ډول عمل اجراکوو‬

‫𝑐 ‪𝑦. 𝑥 2 = ∫ 𝑥 ln 𝑥 . 𝑥 2 𝑑𝑥 +‬‬

‫پورته انتیګرال دانقسام په طریقه پیداکوو‬

‫‪2‬‬
‫‪𝑥4 𝑥4‬‬ ‫‪𝑥2‬‬ ‫‪𝑥2‬‬ ‫𝑐‬
‫‪𝑦𝑥 = ln 𝑥 . −‬‬ ‫𝑐‪+‬‬ ‫یا‬ ‫‪𝑦 = ln 𝑥 −‬‬ ‫‪+ 2‬‬
‫‪4 16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫𝑥 ‪16‬‬

‫𝑦𝑑‬ ‫𝑥 ‪−1‬‬
‫) ‪ (1 + 𝑥 2‬تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫‪+ 𝑦 = 𝑒 tan‬‬ ‫څلورم مثال‪:‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله لومړی په الندې شکل لیکو‬

‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑥 ‪𝑒 tan‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑥 ‪𝑒 tan‬‬
‫‪+‬‬ ‫=𝑦‬ ‫‪,‬‬ ‫=𝑃‬ ‫او‬ ‫=𝑄‬
‫) ‪𝑑𝑥 (1 + 𝑥 2‬‬ ‫‪1 + 𝑥2‬‬ ‫‪1 + 𝑥2‬‬ ‫‪1 + 𝑥2‬‬
‫دراکړل شوې معادلې دحل لپاره لومړی دانتیګرال فکټور پیداکوو‬
‫‪1‬‬
‫∫‬ ‫𝑥𝑑 ‪2‬‬
‫𝑥 ‪−1‬‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒‬ ‫=‬ ‫𝑒‬ ‫𝑥‪1+‬‬ ‫‪= 𝑒 tan‬‬
‫اوس معادله په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫𝑥 ‪tan−1‬‬
‫𝑥 ‪𝑒 tan 𝑥 tan−1‬‬ ‫𝑥 ‪𝑒 2tan‬‬
‫𝑒𝑦‬ ‫∫=‬ ‫𝑒‪.‬‬ ‫∫ = 𝑐 ‪𝑑𝑥 +‬‬ ‫𝑐 ‪𝑑𝑥 +‬‬
‫‪1 + 𝑥2‬‬ ‫‪1 + 𝑥2‬‬
‫𝑥 ‪−1‬‬
‫‪𝑦𝑒 tan‬‬ ‫𝑐‪=𝐼+‬‬
‫په معادله کې موجود انتیګرال لومړی په تعویضي طریقه پیداکوو ‪ ،‬او بیا یې په معادله کې د 𝐼 په ځای‬
‫وضعه کوو‬

‫‪25‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪−1‬‬
‫𝑥 ‪𝑒 2 tan‬‬ ‫‪1‬‬
‫∫=𝐼‬ ‫‪𝑑𝑥 ,‬‬ ‫𝑡 = 𝑥 ‪tan−1‬‬ ‫>=‬ ‫𝑡𝑑 = 𝑥𝑑‬
‫‪1 + 𝑥2‬‬ ‫‪1 + 𝑥2‬‬
‫𝑥 ‪−1‬‬
‫‪𝑒 2𝑡 𝑒 2 tan‬‬
‫𝑡‪2‬‬
‫= 𝑡𝑑 𝑒 ∫ = 𝐼‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫نو دراکړل شوې معادلې حل په الندې ډول دی‬

‫𝑥 ‪−1‬‬ ‫𝑥 ‪−1‬‬
‫𝑥 ‪tan−1‬‬
‫‪𝑒 2 tan‬‬ ‫‪𝑒 tan‬‬ ‫𝑥 ‪−1‬‬
‫𝑒𝑦‬ ‫=‬ ‫𝑐‪+‬‬ ‫=𝑦‬ ‫‪+ 𝑐 𝑒 − tan‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫𝑥 ‪ sin2‬تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫پنځم مثال‪− 𝑦 = cot 𝑥 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله په الندې شکل لیکو‬

‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬ ‫𝑥 ‪cot‬‬ ‫𝑦𝑑‬
‫= ‪− 2‬‬ ‫یا‬ ‫𝑥 ‪− 𝑦 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 = cot 𝑥 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2‬‬
‫𝑥 ‪𝑑𝑥 sin 𝑥 sin2‬‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑥 ‪𝑃 = −𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2‬‬ ‫𝑥 ‪𝑄 = cot 𝑥 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2‬‬
‫اوس یې دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬
‫𝑥‪2‬‬
‫𝑐𝑒𝑠𝑜𝑐 ∫ ‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 −‬‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑥 ‪= 𝑒 cot‬‬
‫پس دمعادلې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو‬

‫𝑐 ‪𝑦𝑒 cot 𝑥 = ∫(cot 𝑥 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2 𝑥) 𝑒 cot 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬

‫𝑐 ‪𝑦𝑒 cot 𝑥 = 𝐼 +‬‬

‫د 𝐼 قیمت لومړی په الندې ډول لومړی دتعویضي طریقې او وروسته دانقسام طریقې څخه په ګټه‬
‫اخیستنې سره پیداکوو‬

‫𝑥𝑑 𝑥 ‪𝐼 = ∫(cot 𝑥 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2 𝑥)𝑒 cot‬‬ ‫𝑡 = 𝑥 ‪cot‬‬

‫𝑡𝑑 = 𝑥𝑑 𝑥 ‪−𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 2‬‬

‫]𝑡𝑑 ‪𝐼 = − ∫ 𝑡 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 = − [𝑡 𝑒 𝑡 − ∫ 𝑒 𝑡 . 1‬‬

‫)𝑡 ‪𝐼 = −[𝑡 𝑒 𝑡 − 𝑒 𝑡 ] = 𝑒 𝑡 − 𝑡 𝑒 𝑡 = 𝑒 𝑡 (1 −‬‬

‫‪26‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫په نتیجه کې لیکالی شو چې‬

‫𝑐 ‪𝑦 𝑒 cot 𝑥 = 𝑒 cot 𝑥 (1 − cot 𝑥) +‬‬ ‫یا‬ ‫𝑥 ‪𝑦 = (1 − cot 𝑥) + 𝑐𝑒 − cot‬‬

‫شپږم مثال‪ (𝑥 + tan 𝑦) 𝑑𝑦 = sin 2𝑦 𝑑𝑥 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله کوالی شو په الندې ډول ولیکو‬
‫𝑦 ‪𝑑𝑦 𝑥 + tan‬‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑦 ‪tan‬‬
‫=‬ ‫یا‬ ‫‪=−‬‬ ‫=𝑥‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑦‪sin 2‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑦‪sin 2‬‬ ‫𝑦‪sin 2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫شکل لري‪ ،‬ددې څخه لیکالی شو چې‪:‬‬ ‫کومه چې د )𝑦(𝑄 = 𝑥 )𝑦(𝑃 ‪+‬‬
‫𝑦𝑑‬

‫‪1‬‬ ‫𝑦 ‪tan‬‬
‫‪𝑃=−‬‬ ‫او‬ ‫=𝑄‬
‫𝑦‪sin 2‬‬ ‫𝑦‪sin 2‬‬
‫لومړی دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪1‬‬ ‫𝑦 ‪1 sec2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ln‬‬
‫‪1‬‬
‫∫‪−‬‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫∫ ‪−‬‬ ‫𝑦𝑑‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫𝑦𝑑𝑃 ∫ 𝑒‬ ‫𝑒=‬ ‫𝑦‪sin 2‬‬ ‫=‬ ‫𝑦 ‪𝑒 2 tan‬‬ ‫=‬ ‫𝑦 ‪𝑒 −2 ln tan‬‬ ‫=‬ ‫𝑦 √ 𝑒‬
‫‪tan‬‬

‫‪1‬‬
‫=‬ ‫𝑦 ‪= √cot‬‬
‫𝑦 ‪√tan‬‬
‫اوس دراکړل شوې معادلې عمومي دفورمول په نظر کې نیولوسره په الندې ډول حل کوو‬
‫𝑦 ‪tan‬‬ ‫𝑦 ‪sec 2‬‬
‫∫ = 𝑦 ‪𝑥 √cot‬‬ ‫∫ = 𝑐 ‪√cot 𝑦 𝑑𝑦 +‬‬ ‫𝑐 ‪𝑑𝑦 +‬‬
‫𝑦‪sin 2‬‬ ‫𝑦 ‪2 √tan‬‬

‫𝑐 ‪𝑥 √cot 𝑦 = √tan 𝑦 +‬‬ ‫𝑦 ‪𝑥 = tan 𝑦 + 𝑐 √tan‬‬

‫اووم مثال‪ (1 + 𝑦 2 ) 𝑑𝑥 = (tan−1 𝑦 − 𝑥)𝑑𝑦 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬لومړی راکړل شوې معادله په الندې ډول لیکو‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑦 ‪tan−1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑦 ‪tan−1‬‬
‫‪+‬‬ ‫=𝑥‬ ‫نو‬ ‫=𝑃‬ ‫= 𝑄 او‬
‫‪𝑑𝑦 1 + 𝑦 2‬‬ ‫‪1 + 𝑦2‬‬ ‫‪1 + 𝑦2‬‬ ‫‪1 + 𝑦2‬‬
‫اوس دراکړل شوې معادلې دحل لپاره دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪1‬‬
‫∫‬ ‫𝑦𝑑 ‪2‬‬ ‫𝑦 ‪−1‬‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫𝑒‬ ‫𝑦‪1+‬‬ ‫‪= 𝑒 tan‬‬
‫‪27‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫پس دراکړل شوې معادلې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو‬

‫𝑦 ‪tan−1‬‬
‫𝑦 ‪tan−1 𝑦 tan−1‬‬
‫𝑒𝑥‬ ‫∫=‬ ‫𝑒‬ ‫𝑐 ‪𝑑𝑦 +‬‬
‫‪1 + 𝑦2‬‬
‫𝑦 ‪−1‬‬
‫‪𝑥𝑒 tan‬‬ ‫𝑐 ‪= ∫ 𝑡 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 +‬‬ ‫𝑦 ‪𝑡 = tan−1‬‬
‫𝑦 ‪−1‬‬
‫‪𝑥𝑒 tan‬‬ ‫𝑐 ‪= (𝑡 − 1)𝑒 𝑡 +‬‬
‫𝑦 ‪−1‬‬ ‫𝑦 ‪−1‬‬
‫‪𝑥𝑒 tan‬‬ ‫‪= (tan−1 𝑦 − 1)𝑒 tan‬‬ ‫𝑐‪+‬‬
‫𝑦 ‪−1‬‬
‫∴‬ ‫‪𝑥 = (tan−1 𝑦 − 1) + 𝑐𝑒 tan‬‬

‫اتم مثال‪ 𝑦 ln 𝑦 𝑑𝑥 + (𝑥 − ln 𝑦)𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله په الندې ډول لیکو‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪+‬‬ ‫=𝑥‬ ‫=𝑃‬ ‫‪,‬‬ ‫=𝑄‬
‫𝑦 ‪𝑑𝑦 𝑦 ln‬‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦 ‪𝑦 ln‬‬ ‫𝑦‬
‫اوس دراکړل شوې معادلې دحل لپاره دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪1‬‬
‫𝑦𝑑𝑦 ‪∫𝑦 ln‬‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫𝑒‬ ‫𝑦 ‪= 𝑒 ln ln 𝑦 = ln‬‬
‫اوس راکړل شوې معادله په الندې ډول حل کوو‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫∫ = 𝑦 ‪𝑥 ln‬‬ ‫‪. ln 𝑦 𝑑𝑦 + 𝑐 = ∫ 𝑡 𝑑𝑡 + 𝑐 ,‬‬ ‫>= 𝑡 = 𝑦 ‪ln‬‬ ‫𝑡𝑑 = 𝑦𝑑‬
‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫‪𝑡2‬‬
‫𝑐‪= +‬‬
‫‪2‬‬
‫‪(ln 𝑦)2‬‬ ‫𝑦 ‪ln‬‬ ‫𝑐‬
‫= 𝑦 ‪𝑥 ln‬‬ ‫𝑐‪+‬‬ ‫=𝑥∴‬ ‫‪+‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑦 ‪ln‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫نهم مثال‪= 𝑥 sin 2𝑦 = 𝑥 3 cos 2 𝑦 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله یوه معیاري خطي تفاضلي معادله نه ده ‪ ،‬ددې لپاره چې معادله په معیاري شکل‬
‫ولیکو‪ ،‬نومعادله په 𝑦 ‪ cos 2‬باندې ویشو‬

‫‪28‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑦𝑑‬
‫𝑦 ‪sec 2‬‬ ‫)‪+ 2𝑥 tan 𝑦 = 𝑥 3 … … … … … . (1‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫په لومړۍ معادل کې په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑡𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑡 = 𝑦 ‪tan‬‬ ‫>=‬ ‫𝑦 ‪sec 2‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫اوس لومړۍ معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑡𝑑‬
‫‪+ 2𝑥 𝑡 = 𝑥 3‬‬ ‫نو‬ ‫𝑥‪𝑃 = 2‬‬ ‫‪ 𝑄 = 𝑥 3‬او‬
‫𝑥𝑑‬
‫اوس یې دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪2‬‬
‫𝑥 𝑒 = 𝑥𝑑 𝑥‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫ 2‬‬
‫دپورته قیمتونو په لرلوسره دمعادلې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑐 ‪𝑡𝑒 𝑥 = ∫ 𝑥 3 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬

‫‪2‬‬ ‫𝑢𝑑‬
‫𝑐 ‪= ∫ 𝑥. 𝑥 2 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬ ‫= 𝑥𝑑𝑥 ;𝑢𝑑 = 𝑥𝑑𝑥‪𝑥 2 = 𝑢 ; 2‬‬
‫‪2‬‬

‫𝑐 ‪= ∫ 𝑢𝑒 𝑢 𝑑𝑢 +‬‬

‫𝑐 ‪= 𝑢𝑒 𝑢 − ∫ 𝑒 𝑢 𝑑𝑢 +‬‬

‫𝑐 ‪= 𝑢𝑒 𝑢 − 𝑒 𝑢 +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑐 ‪𝑡𝑒 𝑥 = (𝑢 − 1)𝑒 𝑢 +‬‬ ‫>=‬ ‫𝑐 ‪𝑡𝑒 𝑥 = (𝑥 2 − 1)𝑒 𝑥 +‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑥‪∴ 𝑡 = (𝑥 2 − 1) + 𝑐𝑒 −‬‬ ‫𝑦 ‪𝑡 = tan‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑥‪tan 𝑦 = (𝑥 2 − 1) + 𝑐𝑒 −‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫)𝑦( ‪ 𝑓 ′‬شکل لري‪ ،‬دداډول معادلو دحل لپاره‬ ‫یاداښت‪ :‬پورته مثال )𝑥(𝑄 = )𝑥(𝑃)𝑦(𝑓 ‪+‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑡 = )𝑦(𝑓 وضعه کوو‬

‫‪29‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑦𝑑‬
‫𝑥 تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫لسم مثال‪− 𝑦 = 𝑥 3 cos 𝑥 , 𝑦(𝜋) = 0 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬لومړی راکړل شوې معادله په الندې ډول لیکو‬

‫‪𝑑𝑦 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪− 𝑦 = 𝑥 2 cos 𝑥 ,‬‬ ‫‪𝑃=−‬‬ ‫𝑥 ‪ 𝑄 = 𝑥 2 cos‬او‬
‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫اوس دراکړل شوې معادلې دحل لپاره دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝑥‪𝐼𝐹 = 𝑒 − ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 − ln 𝑥 = 𝑒 ln‬‬
‫𝑥‬
‫اوس دمعادلې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑐 ‪= ∫ 𝑥 2 cos 𝑥 ∙ 𝑑𝑥 +‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫𝑐 ‪= ∫ 𝑥 . cos 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬
‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫𝑐 ‪= 𝑥 sin 𝑥 − ∫ sin 𝑥 ∙ 1 𝑑𝑥 +‬‬
‫𝑥‬
‫𝑦‬
‫𝑐 ‪= 𝑥 sin 𝑥 + cos 𝑥 +‬‬
‫𝑥‬
‫𝑥𝑐 ‪𝑦 = 𝑥 2 sin 𝑥 + 𝑥 cos 𝑥 +‬‬ ‫‪𝑥=𝜋,‬‬ ‫‪𝑦=0‬‬
‫𝜋𝑐 ‪0 = 𝜋 2 sin 𝜋 + 𝜋 cos 𝜋 +‬‬
‫‪0 = −𝜋 + 𝑐𝜋,‬‬ ‫>= 𝜋 = 𝜋𝑐‬ ‫‪𝑐=1‬‬

‫پس دمعادلې خصوصي حال په الندې ډول دی‬

‫𝑥 ‪𝑦 = 𝑥 2 sin 𝑥 + 𝑥 cos 𝑥 +‬‬

‫تمرینونه‪:‬‬
‫الندې تفاضلي معادلې حل کړئ‬

‫‪30‬‬
(c) ketabton.com: The Digital Library

)‫ فضل هللا (فضلی‬: ‫استاذ‬ ‫تفاضلی معادالت‬

𝑑𝑦 𝑑𝑦
1. 𝑥(𝑥 2 + 1) = 𝑦(1 − 𝑥 2 ) + 𝑥 2 ln 𝑥 2.
+ 𝑦 cot 𝑥 = sin 𝑥
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
3. 𝑥 cos 𝑥 + 𝑦(𝑥 sin 𝑥 + cos 𝑥) = 1 4. (1 − 𝑥 2 ) + 2𝑥𝑦 = 𝑥 √1 − 𝑥 2
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
5. + 𝑦 = sin 𝑥 6. (𝑥 + 1) − 𝑦 = 𝑒 𝑥 (1 + 𝑥)2
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
7. + 𝑦 tan 𝑥 = sin 2𝑥 8. + 3𝑦 = 𝑒 −𝑥 cos 𝑥
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑥 + 𝑦 cos 𝑥 𝑑𝑦
9. = 10. + 𝑦 cot 𝑥 = 4𝑥 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 𝑥
𝑑𝑥 1 + sin 𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
− 2𝑦 tan 𝑥 = sec 4 𝑥
11. 12. (𝑥 + 𝑦 + 1) =1
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 tan 𝑦 𝑑𝑦
13. − = (1 + 𝑥) 𝑒 𝑥 sec 𝑦 14. (𝑥 + 2𝑦 2 ) =𝑦
𝑑𝑥 1 + 𝑥 𝑑𝑥
1 𝑑𝑦 𝑑𝑥
15. 𝑦 2 + (𝑥 − ) =0 (𝐻𝑖𝑛𝑡 𝑟𝑒𝑑𝑢𝑐𝑒 𝑖𝑛 𝑓𝑜𝑟𝑚 + 𝑃1 𝑥 = 𝑄1 )
𝑦 𝑑𝑥 𝑑𝑦
𝑑𝑦
16. (𝑥 + 1) + (1 + 𝑥)𝑦 = 2 sin 𝑥 𝑦(0) = 2
𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝜋
17. 𝑥 + 𝑦 = 𝑥 cos 𝑥 + sin 𝑥 𝑦( ) = 1
𝑑𝑥 2
𝑑𝑦 2𝑥 1
18. + 2 𝑦= 2 𝑦(0) = 0
𝑑𝑥 𝑥 + 1 (𝑥 + 1)2

[𝑦(𝑥 2 + 1)] 1 2 1 1 1
1. = 𝑥 ln 𝑥 − 𝑥 2 + 𝑐 2. 𝑦 sin 𝑥 = 𝑥 − sin 2𝑥 + 𝑐
𝑥 2 4 2 4
𝑦 1
3. 𝑦 𝑥 sec 𝑥 = tan 𝑥 + 𝑐 4. = +𝑐
(1 − 𝑥 2 ) √1 − 𝑥 2
1
5. 𝑦= (sin 𝑥 − cos 𝑥) + 𝑐𝑒 −𝑥 6. 𝑦 = (𝑥 + 1)(𝑒 𝑥 + 𝑐)
2
sin 𝑥 + 2 cos 𝑥
7. 𝑦 sec 𝑥 = 𝑐 − 2 cos 𝑥 8. 𝑦 = 𝑐𝑒 −3𝑥 + 𝑒 −𝑥 ( )
5

31
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪𝑥2‬‬
‫‪9. 𝑦(1 + sin 𝑥) +‬‬ ‫𝑐=‬ ‫𝑥 𝑐𝑒𝑠𝑜𝑐)𝑐 ‪10. 𝑦 = (2𝑥 2 +‬‬
‫‪2‬‬
‫‪11.‬‬ ‫𝑥 ‪𝑦 cos 2 𝑥 = 𝑐 + tan‬‬ ‫)‪12. 𝑥 = 𝑐𝑒 𝑦 − (𝑦 + 2‬‬
‫𝑥‬
‫) 𝑥 𝑒 ‪13. sin 𝑦 = (1 + 𝑥)(𝑐 +‬‬ ‫‪14.‬‬ ‫𝑐 ‪= 𝑦2 +‬‬
‫𝑦‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑥‪sin 𝑥 − cos 𝑥 3𝑒 −‬‬
‫= 𝑥 ‪15.‬‬ ‫𝑒𝑐‬ ‫𝑦‬ ‫‪+ + 1 16.‬‬ ‫=𝑦‬ ‫‪+‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑥‪1+‬‬ ‫𝑥‪1+‬‬
‫𝑥 ‪tan−1‬‬
‫𝑥 ‪17. 𝑦 = sin‬‬ ‫‪18. 𝑦 = 2‬‬
‫‪𝑥 +1‬‬

‫‪ 1.13‬برنولي معادله )‪(Bernoulli’s Equation‬‬

‫ځینې لومړی ترتیب تفاضلي معادلې دې چې خطي شکل نه لري ‪ ،‬خو دمتحولینو په مناسب تعویض سره‬
‫کوالی شو چې نوموړې معادلې په خطي تفاضلي معادلو باندې تبدیلې کړو‪ ،‬یو شکل ددوې څخه دبرنولي‬
‫معادله هم ده ‪ ،‬کوم چې دسویس ریاضي پوه )‪ jacob Bernoulli (1654-1705‬په واسطه منځ ته‬
‫راغلي دي‪ ،‬دبرنولي دمعادلې عمومي شکل په الندې ډول دی‬
‫𝑦𝑑‬
‫‪+ 𝑃(𝑥)𝑦 = 𝑄(𝑥)𝑦 𝑛 … … … … … … … … … (1) ,‬‬ ‫)‪(𝑛 ≠ 0 , 𝑛 ≠ 1‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫چې ‪ P‬او ‪ Q‬د ‪ x‬تابع دي او یا هم امکان لري چي ثابت عددونه وي‪ ،‬لومړۍ معادله کوالي شو چې‬
‫دخطي معادلې په شکل ولیکو ‪ ،‬ددې کار لپاره لومړۍ معادله 𝑛 𝑦 باندې ویشو‪ ،‬نو الندې معادله السته‬
‫راکوي‬
‫𝑦𝑑‬
‫𝑛‪𝑦 −‬‬ ‫)‪+ 𝑃 𝑦1−𝑛 = 𝑄 … … … … … … … (2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫اوس په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑣𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑛‪𝑦1−𝑛 = 𝑣 => (1 − 𝑛)𝑦 −‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫دپورته قیمتونو په وضعه کولو سره دوهمه معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑣𝑑 ‪1‬‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑄= 𝑣𝑃‪+‬‬ ‫یا‬ ‫)‪+ 𝑃(1 − 𝑛)𝑣 = 𝑄(1 − 𝑛) … … … … … (3‬‬
‫𝑥𝑑 𝑛 ‪1 −‬‬ ‫𝑥𝑑‬

‫‪32‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫دریمه معادله یوه خطي تفاضلي معادله ده ‪ ،‬چې کوالی شو نوموړې معادله دانتیګرال دفکټور په پیداکولو‬
‫سره حل کړو‪.‬‬
‫عملي مثالونه‪:‬‬
‫𝑦𝑑‬ ‫𝑦‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫لومړی مثال‪− = 𝑦 2 :‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله برنولي معادله ده ‪ ،‬لومړی راکړل شوې معادله په ‪ 𝑦 2‬باندې ویشو‬
‫‪1 𝑑𝑦 𝑦 −1‬‬ ‫‪𝑑𝑦 1 −1‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪=1‬‬ ‫یا‬ ‫‪𝑦 −2‬‬ ‫‪− 𝑦 =1‬‬
‫𝑥𝑑 ‪𝑦 2‬‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥 𝑥𝑑‬
‫اوس دپورته معادلې دحل لپاره په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑣𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑣 = ‪𝑦 −1‬‬ ‫>=‬ ‫‪−𝑦 −2‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫دپورته قیمتونو په وضعه کولو سره معادله په الندې خطي تفاضلي معادلې باندې بدلیږي‬
‫‪𝑑𝑣 1‬‬ ‫‪𝑑𝑣 1‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪− 𝑣=1‬‬ ‫یا‬ ‫‪+ 𝑣 = −1‬‬
‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥 𝑥𝑑‬
‫اوس یې دانتیګرال فکټورپه الندې ډول پیداکوو‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=𝑃‬ ‫‪, 𝑄 = −1‬‬ ‫نو‬ ‫𝑥 = 𝑥 ‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 ln‬‬
‫𝑥‬
‫پس دراکړل شوې معادلې عمومي حل په الندې ډول دې‬
‫‪𝑥2‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪𝑥2‬‬
‫𝑐 ‪𝑣 𝑥 = ∫ −1 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬ ‫𝑐 ‪ 𝑣 𝑥 = − +‬یا‬ ‫𝑦 یا‬ ‫𝑐‪𝑥 =− +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫𝑥 تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫دوهم مثال‪+ 𝑦 = 𝑦 2 ln 𝑥 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬لومړی راکړل شوې معادله په الندې ډول لیکو‬

‫‪𝑑𝑦 1 −1 1‬‬
‫‪𝑦 −2‬‬ ‫)‪+ 𝑦 = ln 𝑥 … … … … … … … (1‬‬
‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫اوس دمعادلي دحل لپاره په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑣𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑣 = ‪𝑦 −1‬‬ ‫>=‬ ‫‪−𝑦 −2‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬

‫‪33‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫دپورته قیمتونوپه وضعه کولوسره معادله په الندې خطي تفاضلي معادله باندې بدلیږي‬
‫‪𝑑𝑣 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪𝑑𝑣 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫یا 𝑥 ‪+ 𝑣 = ln‬‬ ‫𝑥 ‪− 𝑣 = − ln‬‬
‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬
‫اوس یې دانتیګرال فکټور پیداکوو‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪𝑃=−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫𝑥 ‪𝑄 = − ln‬‬ ‫𝑥 = 𝑥‪𝐼𝐹 = 𝑒 − ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 − ln 𝑥 = 𝑒 ln‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫پس دمعادلې عمومي حل په الندې ډول دی‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫∙𝑣‬ ‫𝑐 ‪= ∫ − ln 𝑥 ∙ 𝑑𝑥 +‬‬ ‫𝑐 ‪ 𝑣 𝑥 −1 = − ∫ 𝑥 −2 ln 𝑥 +‬یا‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫‪−1‬‬
‫‪𝑥 −1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪ln 𝑥 𝑥 −1‬‬
‫𝑥𝑣‬ ‫𝑥 ‪= − [ln‬‬ ‫‪+ ∫ ∙ 𝑑𝑥] + 𝑐 = − [−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑐‪]+‬‬
‫‪−1‬‬ ‫𝑥 𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫‪−1‬‬
‫𝑐 ‪𝑦𝑥 −1 = ln 𝑥 ∙ 𝑥 −1 + 𝑥 −1 +‬‬ ‫𝑥𝑐 ‪𝑦 −1 = ln 𝑥 + 1 +‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫دریم مثال‪− 2𝑦 tan 𝑥 = 𝑦 2 tan2 𝑥 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬معادله په ‪ 𝑦 2‬باندې ویشو‬

‫𝑦𝑑‬
‫‪𝑦 −2‬‬ ‫𝑥 ‪− 2𝑦 −1 tan 𝑥 = tan2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫اوس دمعادلې دحل لپاره په الندې ډول تعویض اجراکوو‬
‫𝑣𝑑 𝑦𝑑‬ ‫𝑣𝑑‬
‫>= 𝑣 = ‪𝑦 −1‬‬ ‫‪−𝑦 −2‬‬ ‫=‬ ‫‪∴ −‬‬ ‫𝑥 ‪− 2𝑣 tan 𝑥 = tan2‬‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑣𝑑‬
‫‪+ 2𝑣 tan 𝑥 = − tan2 𝑥 ,‬‬ ‫𝑥 ‪𝑃 = 2 tan‬‬ ‫𝑥 ‪𝑄 = − tan2‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو‬
‫𝑥‪2‬‬
‫‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫ 2 tan 𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 2 ln sec 𝑥 = 𝑒 ln sec‬‬ ‫𝑥 ‪= sec 2‬‬

‫𝑐 ‪∴ 𝑣 ∙ sec 2 𝑥 = − ∫ tan2 𝑥 sec 2 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬

‫‪2‬‬
‫𝑥 ‪tan3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑥 ‪tan3‬‬
‫‪𝑣 ∙ sec 𝑥 = −‬‬ ‫𝑐‪+‬‬ ‫یا‬ ‫‪sec 𝑥 = −‬‬ ‫𝑐‪+‬‬
‫‪3‬‬ ‫𝑦‬ ‫‪3‬‬

‫‪34‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫څلورم مثال‪ 𝑦(2𝑥 𝑦 + 𝑒 𝑥 )𝑑𝑥 − 𝑥𝑒 𝑥 𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬لومړی راکړل شوې معادله برنولي معادلې په شکل لیکو‬
‫𝑦 𝑦𝑑‬ ‫‪2‬‬
‫‪− = 𝑥 𝑦2‬‬
‫𝑒 𝑥 𝑥𝑑‬
‫پورته معادله برنولي معادله ده ‪ ،‬ددې لپاره چې دخطي معادلې په شکل یې ولیکو ‪ ،‬نو راکړل شوې‬
‫معادله به ‪ 𝑦 2‬باندې ویشو‬

‫‪−2‬‬
‫‪𝑑𝑦 𝑦 −1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑣𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑦‬ ‫‪−‬‬ ‫𝑥 =‬ ‫𝑣 = ‪ 𝑦 −1‬پس‬ ‫>=‬ ‫‪−𝑦 −2‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬ ‫𝑒‬ ‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫𝑣 𝑣𝑑‬ ‫‪2‬‬ ‫‪𝑑𝑣 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−‬‬ ‫𝑥 = ‪−‬‬ ‫یا‬ ‫‪+ 𝑣=− 𝑥 ,‬‬ ‫=𝑃‬ ‫‪𝑄=−‬‬
‫𝑒 𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑒‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥𝑒‬
‫‪1‬‬
‫𝑥𝑑 𝑥∫‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒‬ ‫=‬ ‫𝑒‬ ‫𝑥 = 𝑥 ‪= 𝑒 ln‬‬
‫پس دمعادلې عمومي حل عبارت دې له‬

‫𝑐 ‪𝑣 𝑥 = − ∫ 2 𝑒 −𝑥 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑐 = −2 [−𝑥𝑒 −𝑥 + ∫ 𝑒 −𝑥 𝑑𝑥] +‬‬

‫‪1‬‬
‫𝑐 ‪= −2[−𝑥𝑒 −𝑥 − 𝑒 −𝑥 ] +‬‬ ‫یا‬ ‫𝑐 ‪𝑥 = 2𝑒 −𝑥 (𝑥 + 1) +‬‬
‫𝑦‬

‫𝑦𝑑‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫پنځم مثال‪+ 𝑦 cos 𝑥 = 𝑦 𝑛 sin 2𝑥 :‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله دبرنولي معادلې په شکل ده ‪ ،‬لومړی راکړل شوي معادله په 𝑛 𝑦 باندې ویشو‬
‫𝑦𝑑‬
‫𝑛‪𝑦 −‬‬ ‫)‪+ 𝑦1−𝑛 cos 𝑥 = sin 2𝑥 … … … … … … . (1‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑣𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑣 = 𝑛‪𝑦1−‬‬ ‫>=‬ ‫𝑛‪(1 − 𝑛)𝑦 −‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫دپورته قیمتونو په وضعه کولوسره لومړۍ معادله په الندې خطي معادلې باندې بدلیږي‬
‫𝑣𝑑 ‪1‬‬ ‫𝑣𝑑‬
‫𝑥‪+ 𝑣 cos 𝑥 = sin 2‬‬ ‫یا‬ ‫𝑥‪+ (1 − 𝑛) cos 𝑥 ∙ 𝑣 = (1 − 𝑛) sin 2‬‬
‫𝑥𝑑 𝑛 ‪1 −‬‬ ‫𝑥𝑑‬
‫𝑥‪𝑃 = (1 − 𝑛) cos 𝑥 , 𝑄 = (1 − 𝑛) sin 2‬‬
‫𝑥 ‪𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫(1−𝑛)𝑐𝑠𝑜𝑥 = 𝑒 (1−𝑛) sin‬‬

‫‪35‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫پس دمعادلې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو‬

‫𝑐 ‪𝑣 𝑒 (1−𝑛) sin 𝑥 = ∫(1 − 𝑛) sin 2𝑥 𝑒 (1−𝑛) sin 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬

‫‪1‬‬
‫𝑡 = 𝑥 ‪(1 − 𝑛) sin‬‬ ‫>=‬ ‫= 𝑥𝑑 𝑥 ‪cos‬‬ ‫𝑡𝑑‬
‫‪𝑛−1‬‬

‫𝑐 ‪𝑣 𝑒 (1−𝑛) sin 𝑥 = ∫(1 − 𝑛)2 sin 𝑥 cos 𝑥 𝑒 (1−𝑛) sin 𝑥 𝑑𝑥 +‬‬

‫‪2‬‬
‫=‬ ‫𝑐 ‪∫ 𝑡 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 +‬‬
‫‪𝑛−1‬‬
‫‪2‬‬
‫=‬ ‫𝑐 ‪[𝑡𝑒 𝑡 − ∫ 1 . 𝑒 𝑡 𝑑𝑡] +‬‬
‫‪𝑛−1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‬ ‫= 𝑐 ‪[𝑡 𝑒 𝑡 − 𝑒 𝑡 ] +‬‬ ‫] 𝑡 𝑒)‪[(𝑡 − 1‬‬
‫‪𝑛−1‬‬ ‫‪𝑛−1‬‬
‫‪2‬‬
‫= 𝑥 ‪𝑦 (1−𝑛) 𝑒 (1−𝑛) sin‬‬ ‫𝑐 ‪[(1 − 𝑛) sin 𝑥 − 1] 𝑒 (1−𝑛) sin 𝑥 +‬‬
‫‪𝑛−1‬‬
‫‪2‬‬
‫{ = 𝑛‪𝑦1−‬‬ ‫𝑥 ‪} [(1 − 𝑛) sin 𝑥 − 1] + 𝑐𝑒 −(1−𝑛) sin‬‬
‫‪𝑛−1‬‬
‫𝑧𝑑‬ ‫𝑧‬ ‫𝑧‬
‫تفاضلي معادله حل کړئ‬ ‫= 𝑧 ‪+ ln‬‬ ‫شپږم مثال‪(𝑙𝑛 𝑧)2 :‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬ ‫‪𝑥2‬‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله په ‪ z‬باندې ویشو‪ ،‬نوالندې نتیجه السته راکوي‬
‫‪1 𝑑𝑧 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑧𝑑 ‪𝑑𝑦 1‬‬
‫‪+ ln 𝑧 = 2 (ln 𝑧)2‬‬ ‫𝑧 ‪𝑦 = ln‬‬ ‫>=‬ ‫=‬
‫𝑥 𝑥𝑑 𝑧‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑 𝑧 𝑥𝑑‬
‫‪𝑑𝑦 𝑦 𝑦 2‬‬
‫= ‪+‬‬
‫‪𝑑𝑥 𝑥 𝑥 2‬‬
‫پورته معادله دبرنولي معادلي شکل دی‪ ،‬ددې لپاره چې په خطي شکل یې بدله کړو ‪ ،‬نو معادله په ‪𝑦 2‬‬
‫باندې ویشو‬

‫‪−2‬‬
‫‪𝑑𝑦 𝑦 −1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑣𝑑 𝑦𝑑‬
‫𝑦‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= 2‬‬ ‫𝑣 = ‪𝑦 −1‬‬ ‫>=‬ ‫‪−𝑦 −2‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥𝑑 𝑥𝑑‬
‫𝑣 𝑣𝑑‬ ‫‪1‬‬ ‫‪𝑑𝑣 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪+ = 2‬‬ ‫یا‬ ‫‪− 𝑣=− 2‬‬ ‫‪𝑃=−‬‬ ‫‪, 𝑄=− 2‬‬
‫𝑥 𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥 𝑥𝑑‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫‪36‬‬
(c) ketabton.com: The Digital Library

)‫ فضل هللا (فضلی‬: ‫استاذ‬ ‫تفاضلی معادالت‬

1 1
𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 − ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 − ln 𝑥 =
𝑥
‫اوس یې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو‬
1 1 1 1 1
𝑣∙ = ∫ − 2 ∙ 𝑑𝑥 + 𝑐 = ∙ 2 + 𝑐
𝑥 𝑥 𝑥 2 𝑥
1 1 1
∙ = 2 + 𝑐𝑥 𝑦 = ln 𝑧
𝑦 𝑥 2𝑥
1 1
∴ = + 𝑐𝑥
ln 𝑧 2𝑥

:‫ تمرینونه‬1.14
‫الندې تفاضلي معادالت حل کړئ‬
𝑑𝑦 1 2
1. − 𝑥𝑦 = 𝑥 3 𝑦 2 𝐴𝑛𝑠: 2
= 1 − 𝑥 2 + 𝑐𝑒 𝑥
𝑑𝑥 𝑦
𝑑𝑦 𝑦 𝑦 2 1 1 𝑐
2. 2 − = 𝐴𝑛𝑠: = −
𝑑𝑥 𝑥 𝑥 2 𝑦 𝑥 √𝑥
𝑑𝑦 2 1 2
3. 𝑥𝑦 − = 𝑦 3 𝑒 −𝑥 𝐴𝑛𝑠: − 2 𝑒 𝑥 = 𝑐 − 2𝑥
𝑑𝑥 𝑦
𝑑𝑦 2 1 2
4. sec 2 𝑦 + 2𝑥 tan 𝑦 = 𝑥 3 𝐴𝑛𝑠: tan 𝑦 𝑒 𝑥 = 𝑐 + 𝑒 𝑥 (tan 𝑦 − 1) 𝑝𝑢𝑡 tan 𝑦 = 𝑣
𝑑𝑥 2
𝑑𝑦 𝑦
5. + = 𝑦2𝑥 𝐴𝑛𝑠: 1 + 𝑥 2 𝑦 + 𝑐𝑥𝑦 = 0
𝑑𝑥 𝑥
𝑑𝑦
6. + 𝑦 tan 𝑥 = 𝑦 3 sec 𝑥 𝐴𝑛𝑠: cos 2 𝑥 = 𝑦 2 (2 sin 𝑥 + 𝑐)
𝑑𝑥
𝑑𝑦
7. 𝑥 3 + 𝑦 4 cos 𝑥 = 𝑥 2 𝑦 𝐴𝑛𝑠: 𝑥 3 = (𝑐 + 3 sin 𝑥)𝑦 3
𝑑𝑥
𝑑𝑦 1 1
8. + 𝑦 cot 𝑥 = 𝑦 2 sin2 𝑥 cos 2 𝑥 𝐴𝑛𝑠: = sin 𝑥 cos 3 𝑥 + 𝑐 sin 𝑥
𝑑𝑥 𝑦 3
𝑑𝑦 1 2
9. + 𝑥 sin 2𝑦 = 𝑥 3 cos 2 𝑦 𝐴𝑛𝑠: 𝑡𝑎𝑛𝑦 = (𝑥 2 − 1) + 𝑐𝑒 −𝑥
𝑑𝑥 2
𝑑𝑦 2 3 1 2 −
𝑦2
10. (𝑥 𝑦 + 𝑥𝑦) = 1 𝐴𝑛𝑠: = 2 − 𝑦 + 𝑐𝑒 2
𝑑𝑥 𝑥
37
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫کاملې تفاضلي معادلې )‪(Exact Differential Equations‬‬

‫هغه تفاضلي معادلي چې )‪ 𝑀(𝑥, 𝑦) 𝑑𝑥 + 𝑁(𝑥, 𝑦) 𝑑𝑦 = 0 … … … … … . (1‬شکل ولري ‪،‬‬
‫کاملې تفاضلي معادلې ورته وایې ‪ ،‬که چیرته دلومړۍ معادلې چپ طرف دیوې تابع لکه )𝑦 ‪ 𝑓(𝑥,‬کامل‬
‫دیفرنسیال وی‪ ،‬یعني 𝑓𝑑 = 𝑦𝑑 )𝑦 ‪ ، 𝑀(𝑥, 𝑦) 𝑑𝑥 + 𝑁(𝑥,‬یاپه ساده ډول باندې لومړۍ معادلې ته‬
‫کامله تفاضلي معادله وایې که چیرته )𝑦 ‪ 𝑢(𝑥,‬په الندې ډول موجود وي‬
‫𝑢𝜕‬ ‫𝑢𝜕‬
‫)𝑦 ‪= 𝑀(𝑥,‬‬ ‫او‬ ‫)𝑦 ‪= 𝑁(𝑥,‬‬
‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬
‫دمثال په ډول ‪ 𝑥 𝑑𝑦 + 𝑦 𝑑𝑥 = 0‬تفاضلي معادله په نظر کې نیسو‪ ،‬نوموړې معادله کوالی شو چې د‬
‫‪ 𝑑(𝑥𝑦) = 0‬په شکل ولیکو‪ ،‬کوم چې مونږ ته ‪ 𝑑𝑓 = 0‬شکل راښایې ‪ ،‬چې 𝑓 د 𝑥 او 𝑦 تابع ده‪،‬‬
‫دانتیګرال نیونې څخه وروسته 𝑐 = 𝑦𝑥 السته راځي ‪ ،‬کوم چې دراکړل شوې معادلې عمومي حل دې‪،‬‬
‫داډول معادلوته کاملې تفاضلي معادلې وایي‪.‬‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫څخه دی‪.‬‬ ‫=‬ ‫قضیه‪ :‬دلومړۍ معادلي دکامل والي لپاره الزمي اوکافي شرط عبارت له‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬

‫دالزمي شرط لپاره ثبوت‪:‬‬ ‫(‪)i‬‬

‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫‪ ،‬څرنګه چې لومړۍ معادله‬ ‫=‬ ‫فرض کړئ چې لومړۍ معادله کامله ده ‪ ،‬مونږباید وښایو چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫کامله ده ‪ ،‬نو دتعریف په اساس د )𝑦 ‪ 𝑓(𝑥,‬یوه تابع موجوده ده دکوم لپاره چې مونږ الندې معادله لرو‬
‫‪𝑑𝑓 = 𝑀(𝑥, 𝑦) 𝑑𝑥 + 𝑁(𝑥, 𝑦) 𝑑𝑦 … … … … … . (2‬‬
‫دتیرو ریاضیاتوپه اساس لرو چې‬
‫𝑓𝜕‬ ‫𝑓𝜕‬
‫= 𝑓𝑑‬ ‫‪𝑑𝑥 +‬‬ ‫)‪𝑑𝑦 … … … … … … … (3‬‬
‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬
‫ددوهمې او دریمې معادلو دمقایسې په اساس لرو چې‬
‫𝑓𝜕‬ ‫𝑓𝜕‬ ‫𝑀𝜕‬ ‫𝑓‪𝜕2‬‬ ‫𝑁𝜕‬ ‫𝑦‪𝜕2‬‬
‫=𝑀‬ ‫‪,‬‬ ‫=𝑁‬ ‫>= )‪… … … … (4‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬
‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬ ‫𝑦𝜕𝑥𝜕 𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕𝑦𝜕 𝑥𝜕‬
‫څرنګه چې‬
‫𝑓‪𝜕2‬‬ ‫𝑦‪𝜕2‬‬ ‫𝑁𝜕 𝑀𝜕‬
‫=‬ ‫∴‬ ‫=‬
‫𝑥𝜕𝑦𝜕 𝑦𝜕𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫کوم چې الزمي شرط راښایې‪.‬‬

‫‪38‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫)‪ (ii‬دکافي شرط لپاره ثبوت‪:‬‬

‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫‪ ،‬مونږ باید د )𝑦 ‪ 𝑓(𝑥,‬یوه تابع پیداکړو ‪ ،‬دکوم لپاره چې الندې معادله‬ ‫=‬ ‫فرض کړئ چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫صدق وکړي‬
‫𝑓𝜕‬ ‫𝑓𝜕‬
‫یعني 𝑦𝑑 )𝑦 ‪𝑑𝑓 = 𝑀(𝑥, 𝑦) 𝑑𝑥 + 𝑁(𝑥,‬‬ ‫او )𝑦 ‪= 𝑀(𝑥,‬‬ ‫)𝑦 ‪= 𝑁(𝑥,‬‬
‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬
‫مونږ باید د )𝑦 ‪ 𝑓(𝑥,‬تابع داډول السته راوړو ‪ ،‬دکوم لپاره چې څلورمه معادله کې لومړی حالت صدق‬
‫وکړي‪ ،‬دنوموړی معادلي نظر ‪ x‬ته مشتق اخلو او ‪ y‬ثابت نیسو ‪ ،‬نو مونږ الندې معادله السته راوړو‬

‫)‪𝑓 = ∫ 𝑀(𝑥, 𝑦) 𝑑𝑥 + 𝜙(𝑦) … … … … … … . (5‬‬

‫چې )𝑦(𝜙 یوه اختیاري تابع د ‪ y‬ده ‪ ،‬اوس )𝑦(𝜙 داډول انتخابوو چي په څلورمه معادله کې دوهم‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬ ‫𝑓𝜕‬
‫په نظر کې‬ ‫=‬ ‫‪ ،‬اوس د‬ ‫حالت لپاره هم صدق وکړي ‪ ،‬یعنې )‪= 𝑁(𝑥, 𝑦) … … … (6‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬
‫نیولو سره )𝑦(𝜙 هروخت امکان لري‪.‬‬
‫د )‪ (5‬څخه لیکالی شو چې‬
‫𝑓𝜕‬ ‫𝜕‬
‫=‬ ‫)‪[∫ 𝑀(𝑥, 𝑦)𝑑𝑥] + 𝜙 ′ (𝑦) … … … … … . (7‬‬
‫𝑦𝜕 𝑦𝜕‬
‫د )‪ (6‬او )‪ (7‬دمقایسې په اساس لیکالی شو چې‬
‫𝜕‬
‫‪𝜙 ′ (𝑦) = 𝑁(𝑥, 𝑦) −‬‬ ‫)‪∫ 𝑀(𝑥, 𝑢) 𝑑𝑥 … … … … … … … . (8‬‬
‫𝑦𝜕‬
‫د )‪ (8‬چپ طرف د ‪ x‬څخه مستقل دی‬
‫راځۍ چې اوس د )‪ (4‬حالت الندې وښایو‪ x ،‬د )‪ (8‬ښي طرف ته دننه کیدای نه شي ‪ ،‬ددی لپاره مونږ‬
‫باید وښایو چې د )‪ (8‬دښي طرف قسمي مشتق صفر دی‪.‬‬
‫𝜕‬ ‫𝜕‬ ‫𝜕 𝜕 𝑁𝜕‬ ‫𝜕 𝜕 𝑁𝜕‬
‫‪[𝑁 −‬‬ ‫= ]𝑥𝑑)𝑦 ‪∫ 𝑀(𝑥,‬‬ ‫‪−‬‬ ‫= ]𝑥𝑑 𝑀 ∫ [‬ ‫‪−‬‬ ‫]𝑥𝑑 𝑀 ∫ [‬
‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬ ‫𝑦𝜕 𝑥𝜕 𝑥𝜕‬ ‫𝑥𝜕 𝑦𝜕 𝑥𝜕‬
‫𝜕‬ ‫𝜕‬ ‫𝜕‬ ‫𝑀𝜕 𝑁𝜕‬
‫)𝑦 ‪∫ 𝑀 𝑑𝑥 = 𝑀(𝑥,‬‬ ‫‪[𝑁 −‬‬ ‫= ]𝑥𝑑 𝑀 ∫‬ ‫‪−‬‬ ‫‪=0‬‬
‫𝑥𝑑‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬ ‫𝑦𝜕 𝑥𝜕‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫اوس د )‪ (8‬مشتق نظر ‪ y‬اخلو‪ ،‬نو ترالسه کوو چې‬ ‫=‬ ‫ځکه‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬

‫‪39‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝜕‬
‫‪𝜙(𝑦) = ∫ [𝑁 −‬‬ ‫)‪∫ 𝑀 𝑑𝑥] 𝑑𝑦 + 𝑐 … … … … … … (9‬‬
‫𝑦𝜕‬
‫چې ‪ c‬یو اختیاري ثابت عدد دی ‪ ،‬اوس که )‪ (9‬په )‪ (5‬کې وضعه کړو ‪ ،‬نو غوښتل شوې تابع السته‬
‫راکوي‬
‫𝜕‬
‫‪𝑓(𝑥, 𝑦) = ∫ 𝑀 𝑑𝑥 + ∫ [𝑁 −‬‬ ‫𝑐 ‪∫ 𝑀 𝑑𝑥] 𝑑𝑦 +‬‬
‫𝑦𝜕‬
‫دکومې چې کامل ډیفرنسیال عبارت له 𝑦𝑑 𝑁 ‪ 𝑀 𝑑𝑥 +‬څخه دی‬
‫دکاملوتفاضلي معادلو دحل طریقه‪:‬‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫=‬ ‫دداډول معادلو دحل لپاره لومړی باید وښایو چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬

‫‪ .1‬د )𝑦 ‪ 𝑀(𝑥,‬انتیګرال نظر ‪ x‬ته پیداکوو او ‪ y‬ثابت په نظر کې نیسو‪ ،‬السته راغلې انتیګرال‬
‫په ‪ 𝐼1‬سره ښایو‪.‬‬
‫‪ .1‬په )𝑦 ‪ 𝑁(𝑥,‬کې هغه حدونه چې ‪ x‬ونلري ‪ ،‬نظر ‪ y‬ته انتیګرال نیسو او دغه انتیګرال په ‪𝐼2‬‬
‫سره ښایو‪.‬‬
‫‪ 𝐼1 + 𝐼2 = 𝑐 .1‬دراکړل شوې معادلې عمومي حل دی‬
‫عملي مثالونه‪:‬‬
‫لومړی مثال‪ (2𝑥𝑦 + 3𝑦) 𝑑𝑥 + (𝑥 2 + 3𝑥) 𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬
‫حل‪:‬‬
‫𝑦‪𝑀 = 2𝑥𝑦 + 3‬‬ ‫او‬ ‫𝑥‪𝑁 = 𝑥 2 + 3‬‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫‪= 2𝑥 + 3‬‬ ‫او‬ ‫‪= 2𝑥 + 3‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫پس راکړل شوی معادله یوه کامله تفاضلي معاده ‪ ،‬اوس یې عمومي حل په‬ ‫=‬ ‫څرنګه چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫الندې ډول پیداکو‬

‫𝑐 = 𝑦𝑑)‪∫(2𝑥𝑦 + 3𝑦)𝑑𝑥 + ∫(0‬‬

‫‪𝑥2‬‬
‫یا 𝑐 = 𝑥 𝑦‪2𝑦 + 3‬‬ ‫𝑐 = 𝑦𝑥‪𝑥 2 𝑦 + 3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪40‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫پورته معادله کوالی شو په الندی ډول حل کړو‪ ،‬چې لومړی دمعادلې چپ طرف دیو کامل ډیفرنسیال په‬
‫شکل لیکو‬
‫‪(2𝑥𝑦 𝑑𝑥 + 𝑥 2 𝑑𝑦) + 3(𝑥 𝑑𝑦 + 𝑦 𝑑𝑥) = 0‬‬ ‫‪ 𝑑(𝑥 2 𝑦) + 3𝑑(𝑥𝑦) = 0‬یا‬
‫دانتیګرال څخه وروسته دراکړل شوې معادلي عمومي حل په الس راځي‬
‫𝑐 = 𝑦𝑥 ‪𝑥 2 𝑦 +‬‬

‫دوهم مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫‪(5𝑥 4 + 3𝑥 2 𝑦 2 − 2𝑥𝑦 3 )𝑑𝑥 + (2𝑥 3 𝑦 − 3𝑥 2 𝑦 2 − 5𝑦 4 )𝑑𝑦 = 0‬‬
‫حل‪ :‬پوهیږو چې‬
‫‪𝑀 = 5𝑥 4 + 3𝑥 2 𝑦 2 − 2𝑥𝑦 3‬‬ ‫او‬ ‫𝑦‪𝑁 = 2𝑥 3 𝑦 − 3𝑥 2 𝑦 2 − 5‬‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫‪= 6𝑥 2 𝑦 − 6𝑥𝑦 2‬‬ ‫او‬ ‫‪= 6𝑥 2 𝑦 − 6𝑥𝑦 2‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫پس راکړل شوی معادله یوه کامله تفاضلي معاده ‪ ،‬اوس یې عمومي حل په‬ ‫=‬ ‫څرنګه چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫الندې ډول پیداکو‬

‫𝑐 = 𝑦𝑑) ‪∫(5𝑥 4 + 3𝑥 2 𝑦 2 − 2𝑥𝑦 3 )𝑑𝑥 + ∫(−5𝑦 4‬‬

‫𝑐 = ‪𝑥 5 + 𝑥 3𝑦2 − 𝑥 2𝑦3 − 𝑦5‬‬

‫دریم مثال‪ (𝑒 𝑦 + 1) cos 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑒 𝑦 sin x 𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬لیدل کېږي چې‬
‫𝑥 ‪ 𝑁 = 𝑒 𝑦 sin‬او 𝑥 ‪𝑀 = (𝑒 𝑦 + 1) cos‬‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫او 𝑥 ‪= 𝑒 𝑦 cos‬‬ ‫𝑥 ‪= 𝑒 𝑦 cos‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫پس راکړل شوی معادله یوه کامله تفاضلي معاده ‪ ،‬اوس یې عمومي حل په‬ ‫=‬ ‫څرنګه چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫الندې ډول پیداکو‬

‫‪41‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑐 = 𝑦𝑑 )‪∫(𝑒 𝑦 + 1) cos 𝑥 𝑑𝑥 + ∫(0‬‬ ‫>=‬ ‫𝑐 = 𝑥 ‪(𝑒 𝑦 + 1) sin‬‬

‫څلورم مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫‪1‬‬
‫‪[𝑦 (1 + ) + cos 𝑦] 𝑑𝑥 + [𝑥 + ln 𝑥 − 𝑥 sin 𝑦]𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑥‬
‫حل‪ :‬پوهیږو چې‬
‫‪1‬‬
‫او 𝑦 ‪𝑀 = 𝑦 (1 + ) + cos‬‬ ‫𝑦 ‪𝑁 = 𝑥 + ln 𝑥 − 𝑥 sin‬‬
‫𝑥‬
‫𝑀𝜕‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑁𝜕‬ ‫‪1‬‬
‫𝑦 ‪= (1 + ) − sin‬‬ ‫او‬ ‫𝑦 ‪= (1 + ) − sin‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑥‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫پس راکړل شوی معادله یوه کامله تفاضلي معاده ‪ ،‬اوس یې عمومي حل په‬ ‫=‬ ‫څرنګه چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫الندې ډول پیداکو‬
‫‪1‬‬
‫𝑐 = 𝑦𝑑 )‪∫ [𝑦 (1 + ) + cos 𝑦] 𝑑𝑥 + ∫(0‬‬
‫𝑥‬
‫𝑐 = 𝑦 ‪𝑦𝑥 + 𝑦 ln 𝑥 + 𝑥 cos‬‬

‫پنځم مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫‪𝑥2‬‬
‫‪(2𝑥 ln 𝑦) 𝑑𝑥 + ( + 3𝑦 2 ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑦‬
‫حل‪ :‬لیدل کیږي چي‬
‫‪𝑥2‬‬
‫𝑦 ‪𝑀 = 2𝑥 ln‬‬ ‫او‬ ‫=𝑁‬ ‫‪+ 3𝑦 2‬‬
‫𝑦‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑥‪1 2‬‬ ‫𝑥‪𝜕𝑁 2‬‬
‫= ∙ 𝑥‪= 2‬‬ ‫او‬ ‫=‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫پس راکړل شوی معادله یوه کامله تفاضلي معاده ‪ ،‬اوس یې عمومي حل په‬ ‫=‬ ‫څرنګه چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫الندې ډول پیداکو‬

‫‪42‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑐 = 𝑦𝑑 ‪∫(2𝑥 ln 𝑦) 𝑑𝑥 + ∫ 3𝑦 2‬‬ ‫>=‬ ‫𝑐 = ‪𝑥 2 ln 𝑦 + 𝑦 3‬‬

‫شپږم مثال‪ :‬الندې تفاضلی معادله حل کړئ‬

‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫‪(1 + 𝑒 𝑦 ) 𝑑𝑥 + 𝑒 𝑦 (1 − ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑦‬
‫حل‪ :‬لیدل کیږي چې‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫) 𝑦 𝑒 ‪𝑀 = (1 +‬‬ ‫) ‪𝑁 = 𝑒 𝑦 (1 −‬‬
‫𝑦‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑁𝜕‬ ‫𝑥‬ ‫‪1‬‬ ‫‪𝑥 𝑥1‬‬
‫) ‪= 𝑒 𝑦 (− 2‬‬ ‫𝑦 𝑒 ) ‪= 𝑒 𝑦 (− ) + (1 −‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑦‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫𝑥‬
‫𝑁𝜕‬ ‫‪𝑥1‬‬ ‫𝑒‬
‫𝑥 𝑥‬ ‫𝑦‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫𝑒‪=− +‬‬ ‫𝑦‬ ‫𝑒 ) ‪− 𝑒 = (− 2‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑦‬
‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦‬ ‫‪𝑦 𝑦2‬‬ ‫𝑦‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫پس راکړل شوی معادله یوه کامله تفاضلي معاده ‪ ،‬اوس یې عمومي حل په‬ ‫=‬ ‫څرنګه چې‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫الندې ډول پیداکو‬
‫𝑥‬
‫𝑐 = 𝑦𝑑)‪∫ (1 + 𝑒 𝑦 ) 𝑑𝑥 + ∫(0‬‬
‫𝑥‬
‫𝑒‬ ‫𝑦‬ ‫𝑥‬
‫‪𝑥+‬‬ ‫𝑐=‬ ‫یا‬ ‫𝑐 = 𝑦𝑒 𝑦 ‪𝑥 +‬‬
‫‪1‬‬
‫𝑦‬
‫‪ 1.16‬تمرینونه‬
‫الندې تفاضلي معادلې حل کړئ‬
‫‪1. 3𝑥(𝑥𝑦 − 2)𝑑𝑥 + (𝑥 2 + 2𝑦)𝑑𝑦 = 0‬‬ ‫‪2. 𝑦 sin 2𝑥 𝑑𝑥 − (1 + 𝑦 2 + cos 2 𝑥)𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑦𝑑) ‪3. (𝑥 2 − 2𝑥𝑦 + 3𝑦 2 )𝑑𝑥 + (𝑦 2 + 6𝑥𝑦 − 𝑥 2‬‬ ‫‪4. (𝑦 2 − 𝑥 2 )𝑑𝑥 + 2𝑥𝑦 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫‪5.‬‬ ‫‪(1 +‬‬ ‫𝑥𝑑 ) 𝑒‪3‬‬
‫𝑦‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑒‪3‬‬ ‫𝑦‬ ‫‪(1 − ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑦‬
‫‪6. (𝑦 sec 2 𝑥 + sec 𝑥 tan 𝑥)𝑑𝑥 + (tan 𝑥 + 2𝑦)𝑑𝑦 = 0‬‬

‫‪43‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪7. (𝑒 𝑦 + 1) cos 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑒 𝑦 sin 𝑥 𝑑𝑦 = 0‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪8.‬‬ ‫‪( − 2 ) 𝑑𝑥 − ( + 2 ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑦 𝑥 𝑥‬ ‫𝑦 𝑥 𝑦‬
‫‪𝑦3‬‬
‫‪9.‬‬ ‫‪(𝑥 + 2 ) 𝑑𝑥 − 3𝑦 2 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑥‬
‫‪10. (cos 𝑥 − 3𝑥 2 tan 𝑦)𝑑𝑥 − 𝑥 3 sec 2 𝑦 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪11.‬‬ ‫‪(𝑎𝑥 + ℎ𝑦 + 𝑔)𝑑𝑥 + (ℎ𝑥 + 𝑏𝑦 + 𝑓)𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪1‬‬ ‫𝑥 ‪sin‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪12.‬‬ ‫‪[cos 𝑥 log 𝑒 (2𝑦 − 8) + ] 𝑑𝑥 +‬‬ ‫‪𝑑𝑦 = 0‬‬ ‫= )‪𝑦(1‬‬
‫𝑥‬ ‫‪𝑦−4‬‬ ‫‪2‬‬

‫جوابونه‪:‬‬
‫𝑐 = ‪1. 𝑥 3 𝑦 − 3𝑥 2 + 𝑦 2‬‬ ‫𝑐 = ‪2. 3𝑦 cos 2𝑥 + 6𝑦 + 2𝑦 3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪𝑥3‬‬
‫𝑐 = 𝑦 ‪3. 𝑥 − 3𝑥 𝑦 + 9𝑥𝑦 +‬‬ ‫‪4.‬‬ ‫𝑐 = ‪− 𝑥𝑦 2‬‬
‫‪3‬‬
‫𝑥‬
‫‪5. 𝑥 +‬‬ ‫𝑒𝑦‪3‬‬ ‫𝑦‬ ‫𝑐=‬ ‫𝑐 = ‪6. 𝑦 tan 𝑥 + sec 𝑥 + 𝑦 2‬‬
‫𝑥‬ ‫‪1‬‬
‫𝑐 = 𝑥 ‪7. (𝑒 𝑦 + 1) sin‬‬ ‫‪8. Ln ( ) +‬‬ ‫𝑐=‬
‫𝑦‬ ‫𝑦𝑥‬
‫𝑥𝑐 = ‪9. 𝑥 3 − 2𝑦 3‬‬ ‫𝑐 = ) ‪10. 3𝑦 cos 2𝑥 + (6𝑦 + 2𝑦 3‬‬
‫𝑐 ‪11. 𝑎𝑥 2 + 2ℎ 𝑥𝑦 + 𝑏𝑦 2 + 2𝑔𝑥 + 2𝑓𝑦 +‬‬ ‫‪12. Sin 𝑥 ln(2𝑦 − 8) + ln 𝑥 = 0‬‬

‫‪ 1.17‬هغه تفاضلي معادلې چې په کاملو تفاضلو معادلوباندې بدلیږي‬

‫په دې برخه کې ځینې معادلې تربحث الندې نیسو ‪ ،‬کومې چې ‪ 𝑀𝑑𝑥 + 𝑁𝑑𝑦 = 0‬شکل ولري خو‬
‫کاملې نه وي‪ ،‬ولې دیوې مناسبي تابع دضربولو څخه وروسته په کاملوتفاضلي معادلوباندې بدلیږي ‪ ،‬چې‬
‫دغه مناسبې تابع ته دانتیګرال فکټور یا داتمام عامل وایې ‪ ،‬دانتیګرال فکټور دپیداکولو لپاره الندې قوانین‬
‫بغیر دثبوت څخه ترڅیړنې الندې نیسو‪.‬‬
‫لومړی قانون‪ :‬که چیرته راکړل شوی تفاضلي معادله یوه متجانسه تفاضلي معادله وي او همدارنګه‬
‫‪1‬‬
‫عبارت دانتیګرال فکټور څخه دی‪.‬‬ ‫‪ ، 𝑀𝑥 + 𝑁𝑦 ≠ 0‬نو‬
‫𝑦𝑁‪𝑀𝑥+‬‬

‫‪44‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫لومړی مثال‪ (𝑥 4 + 𝑦 4 )𝑑𝑥 − 𝑥𝑦 3 𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله یوه متجانسه تفاضلي معادله ده ‪ ،‬نو لومړی یې دانتیګرال فکټور پیداکوو‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫‪= 4‬‬ ‫=‬
‫‪𝑀𝑥 + 𝑁𝑦 (𝑥 + 𝑦 4 )𝑥 + (−𝑥𝑦 3 )𝑦 𝑥 5‬‬
‫‪1‬‬
‫کې ضربوو‬ ‫اوس راکړل شوې معادله په‬
‫‪𝑥5‬‬

‫‪1 𝑦4‬‬ ‫‪𝑦3‬‬

‫(‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪−‬‬ ‫‪𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪𝑥 𝑥5‬‬ ‫‪𝑥4‬‬
‫پورته معادله یوه کامله تفاضلي معادله ده او په الندې ډول یې حل کوو‬
‫‪1 𝑦4‬‬ ‫‪𝑦4‬‬
‫𝑐 = 𝑦𝑑)‪∫ ( + 5 ) 𝑑𝑥 + ∫(0‬‬ ‫>=‬ ‫𝑐 = ‪ln 𝑥 − 4‬‬
‫𝑥 𝑥‬ ‫𝑥‪4‬‬

‫دوهم مثال‪ 𝑦 2 𝑑𝑥 + (𝑥 2 − 𝑥𝑦 − 𝑦 2 )𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪ :‬راکړل شوې معادله یوه متجانسه تفاضلي معادله ده ‪ ،‬نو دانتیګرال فکټور یې په الندې ډول پیداکوو‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫‪= 2‬‬ ‫=‬
‫) ‪𝑀𝑥 + 𝑁𝑦 𝑦 𝑥 + (𝑥 2 − 𝑥𝑦 − 𝑦 2 )𝑦 𝑦(𝑥 2 − 𝑦 2‬‬
‫اوس راکړل شوې معادله په السته راغلي انتیګرال فکټور کې ضربوو‪ ،‬نو معادله الندې شکل اختیاروي‬
‫𝑦‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑥‬
‫𝑥𝑑‬ ‫‪+‬‬ ‫(‬ ‫‪−‬‬ ‫‪) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪𝑥2 − 𝑦2‬‬ ‫‪𝑦 𝑥2 − 𝑦2‬‬
‫پورته معادله یوه متجانسه تفاضلي معادله ده ‪ ،‬او په الندې ډول یې حل کوو‬
‫𝑦‬ ‫‪1‬‬
‫∫‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪+‬‬ ‫∫‬ ‫𝑐 = 𝑦𝑑‬
‫‪𝑥2 − 𝑦2‬‬ ‫𝑦‬
‫𝑦‪1 𝑥−‬‬ ‫𝑦‪1 𝑥−‬‬
‫∙𝑦‬ ‫‪ln‬‬ ‫𝑐 = 𝑦 ‪+ ln‬‬ ‫یا‬ ‫‪ln‬‬ ‫𝑐 = 𝑦 ‪+ ln‬‬
‫𝑦 ‪2𝑦 𝑥 +‬‬ ‫𝑦‪2 𝑥+‬‬

‫‪45‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫𝑁𝜕 𝑀𝜕‬
‫‪−‬‬
‫𝑥𝜕 𝑦𝜕‬
‫یواځې د ‪ x‬تابع وي ‪ ،‬د )‪ f(x‬په شکل یې فرض کوو‪ ،‬نو 𝑥𝑑)𝑥(𝑓 ∫ 𝑒‬ ‫دوهم قانون‪ :‬که چیرته‬
‫𝑁‬
‫عبارت دانتیګرال فکټور څخه دی‪.‬‬

‫لومړی مثال‪ 2𝑦 𝑑𝑥 + (2𝑥 ln 𝑥 − 𝑥𝑦)𝑑𝑦 = 0 :‬تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫حل‪:‬‬
‫𝑦‪𝑀 = 2‬‬ ‫𝑦𝑥 ‪𝑁 = 2𝑥 ln 𝑥 −‬‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬ ‫‪1‬‬
‫‪=2‬‬ ‫𝑦 ‪= 2 (𝑥 ∙ + ln 𝑥) − 𝑦 = 2(1 + ln 𝑥) −‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑥‬
‫𝑁𝜕 𝑀𝜕‬
‫‪−‬‬
‫𝑦 ‪𝜕𝑦 𝜕𝑥 2 − 2 − 2 ln 𝑥 +‬‬ ‫𝑦 ‪−2 ln 𝑥 +‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫)𝑥(𝑓 = ‪= −‬‬
‫𝑁‬ ‫𝑦𝑥 ‪2𝑥 ln 𝑥 −‬‬ ‫)𝑦 ‪𝑥(2 ln 𝑥 −‬‬ ‫𝑥‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝑥 ‪∴ 𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝑒 − ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 − ln‬‬
‫𝑥‬
‫‪1‬‬
‫اوس راکړل شوې معادله په کې ضربوو ‪ ،‬نو ترالسه کوو‬
‫𝑥‬

‫𝑦‪2‬‬ ‫𝑦𝑥 ‪2𝑥 ln 𝑥 −‬‬ ‫𝑦‪2‬‬

‫‪𝑑𝑥 +‬‬ ‫یا ‪𝑑𝑦 = 0‬‬ ‫‪𝑑𝑥 + (2 ln 𝑥 − 𝑦)𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫پورته معادله یوه کامله تفاضلي معادله ده ‪ ،‬او په الندې ډول یې حل کوو‬
‫𝑦‪2‬‬ ‫‪𝑦2‬‬
‫𝑐 = 𝑦𝑑)𝑦‪∫ 𝑑𝑥 + ∫(−‬‬ ‫>=‬ ‫‪2𝑦 ln 𝑥 −‬‬ ‫𝑐=‬
‫𝑥‬ ‫‪2‬‬

‫دوهم مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫‪(6𝑥 2 + 4𝑦 3 + 12𝑦) 𝑑𝑥 + 3𝑥(1 + 𝑦 2 ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫حل‪:‬‬
‫𝑦‪𝑀 = 6𝑥 2 + 4𝑦 3 + 12‬‬ ‫‪𝑁 = 3𝑥 + 3𝑥𝑦 2‬‬
‫𝑁𝜕 𝑀𝜕‬
‫‪−‬‬
‫‪𝜕𝑦 𝜕𝑥 12𝑦 2 + 12 − 3 − 3𝑦 2 12(𝑦 2 + 1) − 3(1 + 𝑦 2 ) 3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫)𝑥(𝑓 = =‬
‫𝑁‬ ‫) ‪3𝑥(1 + 𝑦 2‬‬ ‫) ‪3𝑥(1 + 𝑦 2‬‬ ‫𝑥‬

‫‪46‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪∴ 𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 3 ln 𝑥 = 𝑒 ln 𝑥 = 𝑥 3‬‬
‫راکړل شوې معادله په ‪ 𝑥 3‬کې ضربوو‬
‫‪(6𝑥 5 + 4𝑥 3 𝑦 3 + 12𝑥 3 𝑦) 𝑑𝑥 + 3𝑥 4 (1 + 𝑦 2 ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫پورته معادله یوه کامله تفاضلي معادله ده ‪ ،‬نو په الندې ډول یې حل کوو‬

‫𝑐 = 𝑦𝑑)‪∫(6𝑥 5 + 4𝑥 3 𝑦 3 + 12𝑥 3 𝑦) 𝑑𝑥 + ∫(0‬‬

‫𝑐 = ‪𝑥 6 + 𝑥 4 𝑦 3 + 3𝑦𝑥 4‬‬

‫𝑀𝜕 𝑁𝜕‬
‫‪−‬‬
‫𝑦𝜕 𝑥𝜕‬
‫دانتیګرال‬ ‫𝑦𝑑)𝑦(∫ 𝑒‬ ‫د ‪ y‬تابع وي ‪ ،‬او د )‪ f(y‬په شکل یې وښایو نو‬ ‫دریم قانون‪ :‬که چېرته‬
‫𝑀‬
‫فکټور دی‪.‬‬
‫لومړی مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړئ‬
‫‪(𝑦 4 + 2𝑦)𝑑𝑥 + (𝑥𝑦 3 + 2𝑦 4 − 4𝑥)𝑑𝑦 = 0‬‬
‫حل‪:‬‬
‫𝑦‪𝑀 = 𝑦 4 + 2‬‬ ‫𝑥‪𝑁 = 𝑥𝑦 3 + 2𝑦 4 − 4‬‬
‫𝑀𝜕‬ ‫𝑁𝜕‬
‫‪= 4𝑦 3 + 2‬‬ ‫‪= 𝑦3 − 4‬‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫𝑀𝜕 𝑁𝜕‬
‫‪−‬‬
‫‪𝜕𝑥 𝜕𝑦 (𝑦 3 − 4) − (4𝑦 3 + 2) −3(𝑦 3 + 2) −3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫)𝑦(𝑓 =‬
‫𝑀‬ ‫)𝑦‪(𝑦 4 + 2‬‬ ‫)‪𝑦(𝑦 3 + 2‬‬ ‫𝑦‬
‫اوس یې دانتیګرال فکټورپه الندې ډول پیداکوو‬
‫∫‪−‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫𝑦𝑑)𝑦(∫ 𝑒‬ ‫=‬ ‫𝑒‬ ‫𝑦‬ ‫= 𝑦 ‪= 𝑒 −3 ln 𝑦 = 𝑒 − ln‬‬
‫‪𝑦3‬‬
‫‪1‬‬
‫کې ضربوو ‪ ،‬نو ترالسه کوو‬ ‫اوس راکړل شوې معادله په‬
‫‪𝑦3‬‬

‫‪2‬‬ ‫𝑥‪4‬‬
‫‪(𝑦 +‬‬ ‫)‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑥(‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑦‪2‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪𝑦2‬‬ ‫‪𝑦3‬‬
‫پورته معادله یوه متجانسه معادله ده ‪ ،‬نو عمومي حل یې په الندې ډول دی‬

‫‪47‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪2‬‬
‫‪∫ (𝑦 +‬‬ ‫𝑐 = 𝑦𝑑 𝑦‪) 𝑑𝑥 + ∫ 2‬‬
‫‪𝑦2‬‬
‫𝑥‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪𝑥𝑦 +‬‬ ‫𝑐 = ‪+ 𝑦2‬‬ ‫‪ 𝑥 (𝑦 +‬یا‬ ‫𝑐 = ‪) 𝑦 + 𝑦2‬‬
‫‪𝑦2‬‬ ‫‪𝑦2‬‬
‫څلورم قانون ‪ :‬که چېرته راکړل شوې معادله د ‪ 𝑓1 (𝑥, 𝑦)𝑦 𝑑𝑥 + 𝑓2 (𝑥, 𝑦)𝑥 𝑑𝑦 = 0‬شکل ولري‪،‬‬
‫چې 𝑦)𝑦 ‪ 𝑀 = 𝑓1 (𝑥,‬او 𝑥)𝑦 ‪ 𝑁 = 𝑓2 (𝑥,‬وي او ‪ 𝑀𝑥 − 𝑁𝑦 ≠ 0‬نو په دې صورت کې‬
‫‪1‬‬
‫عبارت دانتیګرال فکټور څخه دی‪.‬‬
‫𝑦𝑁‪𝑀𝑥−‬‬

‫مثال‪ :‬الندې تفاضلي معادله حل کړئ‬

‫‪𝑦(1 + 2𝑥𝑦) 𝑑𝑥 + 𝑥(1 − 𝑥𝑦) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫حل‪:‬‬
‫)𝑦 ‪𝑀 = 𝑦𝑓1 (𝑥,‬‬ ‫)𝑦 ‪𝑁 = 𝑥𝑓2 (𝑥,‬‬
‫)𝑦𝑥 ‪𝑀 = 𝑦(1 + 2𝑥𝑦) 𝑁 = 𝑥(1 −‬‬
‫‪𝑀𝑥 − 𝑁𝑦 = 𝑥𝑦(1 + 2𝑥𝑦) − 𝑥𝑦(1 − 𝑥𝑦) = 𝑥𝑦 + 2𝑥 2 𝑦 2 − 𝑥𝑦 + 𝑥 2 𝑦 2‬‬
‫‪𝑀𝑥 − 𝑁𝑦 = 3𝑥 2 𝑦 2 ≠ 0‬‬
‫پس دراکړل شوې معادلې دانتیګرال فکټور عبارت دی له‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝐹𝐼‬ ‫‪= 2 2‬‬
‫𝑦 𝑥‪𝑀𝑥 − 𝑁𝑦 3‬‬
‫‪1‬‬
‫کې ضربوو‪ ،‬نو ترالسه کوو چې‬ ‫راکړل شوې معادله په‬
‫‪3𝑥 2 𝑦 2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫(‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪+‬‬ ‫(‬ ‫‪−‬‬ ‫‪) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫𝑥‪3𝑥 2 𝑦 3‬‬ ‫𝑦‪3𝑥𝑦 2 3‬‬
‫پورته معادله یوه متجانسه معادله ده او عمومي حل یې په الندې ډول دی‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫(∫‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫‪+‬‬ ‫∫‬ ‫‪−‬‬ ‫𝑐 = 𝑦𝑑‬
‫𝑥‪3𝑥 2 𝑦 3‬‬ ‫𝑦‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫𝑐 = 𝑦 ‪+ ln 𝑥 − ln‬‬ ‫یا‬ ‫‪−‬‬ ‫𝑘 = 𝑦 ‪+ 2 ln 𝑥 − ln‬‬ ‫)𝑐‪(𝑘 = 3‬‬
‫‪3𝑥𝑦 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫𝑦𝑥‬

‫‪48‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫پنځم قانون ‪ :‬که چېرته معادله د ‪𝑥 𝑎 𝑦 𝑏 (𝑚𝑦 𝑑𝑥 + 𝑛𝑥 𝑑𝑦) + 𝑥 𝑐 𝑦 𝑑 (𝑝𝑦 𝑑𝑥 + 𝑞𝑥 𝑑𝑦) = 0‬‬
‫چې 𝑎 ‪ 𝑝, 𝑑, 𝑐, 𝑛, 𝑚, 𝑏,‬او 𝑞 ثابت عددونه دي شکل ولري‪ ،‬نو دراکړل شوي معادلي دانتیګرال‬
‫فکټور عبارت د 𝑘 𝑦 ‪ 𝑥 ℎ‬څخه دی ‪ ،‬د 𝑘 او ‪ ℎ‬دالسته راوړلو لپاره لومړی راکړل شوې معادله په‬
‫𝑘 𝑦 ‪ 𝑥 ℎ‬کې ضربوو ‪ ،‬ترڅو معادله په کامله تفاضلي معادله باندې بدله شي ‪ ،‬بیا یې د کامل والي دشرط‬
‫څخه په استفادی سره ‪ ،‬دضریبونو دمقایسي څخه د 𝑘 او ‪ ℎ‬قیمتونه السته راوړو‪ ،‬دغه موضوع په‬
‫الندې مثال کې واضح کوو‬
‫مثال‪ (𝑦 2 + 2𝑥 2 𝑦)𝑑𝑥 + (2𝑥 3 − 𝑥𝑦) 𝑑𝑦 = 0 :‬معادله حل کړئ‬
‫حل‪ :‬لومړی راکړل شوې معادله په الندې ډول لیکو‬
‫‪𝑦(𝑦 𝑑𝑥 − 𝑥 𝑑𝑦) + 𝑥 2 (2𝑦 𝑑𝑥 + 2𝑥 𝑑𝑦) = 0‬‬
‫اوس راکړل شوې معادله په 𝑘 𝑦 ‪ 𝑥 ℎ‬کې ضربوو ‪ ،‬نو ترالسه کوو‬
‫)‪(𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+2 + 2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘+1 )𝑑𝑥 + (2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 − 𝑥 ℎ+1 𝑦 𝑘+1 )𝑑𝑦 = 0 … … … . . (1‬‬
‫پورته معادله باید یوه کامله تفاضلي معادله وي‬
‫‪𝑀 = 𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+2 + 2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘+1 ,‬‬ ‫‪𝑁 = 2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 − 𝑥 ℎ+1 𝑦 𝑘+1‬‬
‫څرنګه چې لومړۍ معادله کامله ده ‪ ،‬نو لروچې‬
‫𝑁𝜕 𝑀𝜕‬
‫=‬
‫𝑦𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬
‫‪(𝑘 + 2)𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+1 + 2(𝑘 + 1)𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 = 2(ℎ + 3)𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 − (ℎ + 1)𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+1‬‬
‫دپورته عینیت دضریبونو د مساوات څخه لرو چې‬
‫)‪𝑘 + 2 = −(ℎ + 1‬‬ ‫)‪ 2(𝑘 + 1) = 2(ℎ + 3‬او‬
‫یعنې‬ ‫‪ℎ + 𝑘 = −3‬‬ ‫او‬ ‫‪ℎ − 𝑘 = −2‬‬
‫دپورته سیستم دحل څخه د ‪ ℎ‬او 𝑘 قیمتونه عبارت دي له‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪− −‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ℎ=−‬‬ ‫‪𝑘=−‬‬ ‫= 𝐹𝐼 ∴‬ ‫‪𝑥 𝑦 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫اوس راکړل شوې معادله په ‪ 𝑥 −2 𝑦 −2‬کې ضربوو‬

‫‪49‬‬
‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬

‫استاذ ‪ :‬فضل هللا (فضلی)‬ ‫تفاضلی معادالت‬

‫‪5 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3 1‬‬

‫‪(𝑥 −2 𝑦 2 + 2𝑥 −2 𝑦 −2 ) 𝑑𝑥 + (2𝑥 2 𝑦 −2 + 𝑥 −2 𝑦 2 ) 𝑑𝑦 = 0‬‬

‫پورته معادله یوه متجانسه معادله ده ‪ ،‬او عمومي حل یې په الندې ډول دی‬
‫‪3‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫𝑐 = ) ‪𝑦 2 (− 𝑥 −2 ) + 2𝑦 2 (2𝑥 2‬‬ ‫یا‬ ‫𝑐 = ‪6𝑥 2 𝑦 2 − 𝑥 −2 𝑦 2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪1.18‬‬
‫الندې تفاضلي معادلې حل کړئ‬
‫‪1.‬‬ ‫‪(𝑥 2 − 3𝑥𝑦 + 2𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + 𝑥(3𝑥 − 2𝑦) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪2. (𝑥 2 𝑦 − 2𝑥𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + 2𝑦 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪3.‬‬ ‫‪(𝑥𝑦 − 𝑦 2 ) 𝑑𝑥 − 𝑥 2 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪4.‬‬ ‫‪(𝑥 2 + 𝑦 2 + 2𝑥) 𝑑𝑥 + 2𝑦 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪5. (3𝑥𝑦 − 2𝑎𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + (𝑥 2 − 2𝑎𝑦𝑥) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪6. (𝑥 3 − 2𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + 2𝑦 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪7. (𝑥𝑦 2 − 𝑥 2 ) 𝑑𝑥 + (3𝑥 2 𝑦 2 + 𝑥 2 𝑦 − 2𝑥 3 + 𝑦 2 ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪8. (𝑦 4 + 2𝑦) 𝑑𝑥 + (𝑥𝑦 3 + 2𝑦 4 − 4𝑥) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪9. (𝑥𝑦 2 + 𝑦) 𝑑𝑥 + 2(𝑥 2 𝑦 2 + 𝑥 + 𝑦 4 ) 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪10. (𝑥𝑦 sin 𝑥𝑦 + cos 𝑥𝑦)𝑦 𝑑𝑥 + (𝑥𝑦 sin 𝑥𝑦 − cos 𝑥𝑦)𝑥 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪11. (𝑥 2 𝑦 2 + 𝑥𝑦 + 1) 𝑦 𝑑𝑥 + (𝑥 2 𝑦 2 − 𝑥𝑦 + 1)𝑥 𝑑𝑦 = 0‬‬
‫‪12. (2𝑦 𝑑𝑥 + 3𝑥 𝑑𝑦) + 2𝑥𝑦(3𝑦𝑑𝑥 + 4𝑥𝑑𝑦) = 0‬‬

‫‪50‬‬
Get more e-books from www.ketabton.com
Ketabton.com: The Digital Library