M:‰F xND

Æ×lÖ©! X t&KñlÖ©!
yM:‰û TMHRT GïCÝ( bz!H M:‰F TMHRT £dT ¥-”là §YÝ(
yÆ×lÖ©!N TRg#M mS-T TC§lH¼Ãl>ÝÝ
yÆ×lÖ©! zRæCN mzRzRTC§lH¼Ãl>ÝÝ
XÃNÄNÇN yÆ×lÖ©! zRæC MN XNd¸Ã-n#
¬B‰‰lH¼¶Ãl>ÝÝ
Æ×lÖ©! kh#l#M ytf_é úYNS zRæC UR ÃlWN
GNß#nT mGl} TC§lH¼Ãl>ÝÝ አብይ ይዘቶች
yÆ×lÖ©! :WqT XNÁT bGBRÂ@ b-@ X bMGB
1.1. ባዮሎጂ ምንድነው ?
úYNS WS_ |‰ §Y XNd¸WLmGl} TC§lH¼Ãl>
1.2. bባዮሎጂ ዕውቀት
Æ×lÖ©! bHBrtsb# WS_ ÃlWN ¸Â TgLÉlH¼+Ãl>ÝÝ
የሚጠቀሙ ፋብሪካዎC
xÄÄ!S yt&KñlÖ!©! GኝèC yÆ×lÖ©! XWqT W-@T
1.3. ባዮሎጂ በህብረተሰቡ ውስጥ
mçÂcWN Múl@ mS-T TC§lH¼Ãl>ÝÝ ያለው ሚና
1.4.ባዮሎጂ እና የተክኖሎጂ
ግኝèC
mGb!Ã
úYNS y_ÂT zÁ çñ x-”§Y ytf_éN h#n@¬N ysWN LJ ¥Hb‰êE
g#Ä×C xSmLKè :WqTN y¸Ã¯Â}F nWÝÝ úYNS ytf_é úYNSÂ
¥Hb‰êE úYNS tBlÖ bh#lT YmdÆLÝÝ ( ÒRT 1.1. tmLkT¼cE)
ysው LJ qÈY n#é ?YwT çcው ngéC XRS b‰S X kxµÆb!Ãcው
UR Ƨcው GNኙነT §Y ytmsrt nውÝÝ
ሳይንስ
tጨ¥¶ ¥S¬wš
¥Hb‰êE úYNS
ማህበራዊ ሳይንስ የተፈጥሮ ሳይንስ
Ý( y¸Ã-ÂW ysW LJ

XNÁT XNd¸ÃSB@

ÆH¶†N DRg!t$N s!çN

ytf_é úYNS dGä

ፊዚክስ ኬሚስትሪ ባዮሎጂ

ÒRT 1.1. yúYNS zRæC

 Æ×lÖ©! t&KñlÖ©! bU‰ çcWN GNß#nT Gl}¼À¼

Æ×lÖ©! ytf_é úYNS zRF çñ HYwT S§§cW ngéC y¸Ã- nWÝÝ

bl@§ bk#L dGä bt&KñlÖ©! úYNS wYM ysW LJ bngéC ym-qM
lMúl@ ¥>N X ytlÆ :”ãC y¸\„bT zÁ nWÝÝ
ysW LJ yt&KñlÖ©! W-@èCN bÆ×lÖ©! TMHRT WS_ |‰ §Y b¥êL
t-”¸ ç•LÝÝ Æ×lÖ©! yt&KñlÖ©! :WqT GኝT XNd¸fLG h#l#
t&KñlÖ©!M YbL_ ¯LBè ¥Hbrsb#N l¥gLgL HYwT S§§cW ngéC
yx••R h#n@¬ §Y GN²b@ l!ñrW YgÆLÝÝ xBY ”§T
Æ×lÖ©! btlÆ mS÷C XNd -@½ GBR½  úYNS ፡- |R›¬êE xµÿD
slxµÆb! X yHZB B²T q$__R §Y çñ tf_éN lmgNzB
TMHRT bmS-T HBrtsb#N YrÄLÝÝ bMLk¬Â
yÆ×lÖ©! TMHRT bB”THBrtsb#N bÑk‰ :ውqTN ¥GßT
l¥gLgL xÄÄ!S yt&KñlÖ©! GኝèCN YfLULÝ፡ nውÝÝ
bz!H M:‰F WS_ ytf_é úYNS zRF  HYwT
yçnውN yÆ×lÖ©! TMHRT b_LqT m¥R çcውÝ( y?YwTN £dT
TjM‰lH¼¶Ãl>ÝÝ y¸Ãú† zxµ§ት ÂcWÝÝ
Æ×lÖ©! ytf_é úYNS zRF mçn#N TgLÉlH¼+Ãl>ÝÝ
 HYwT ፡- yzxµ§TN
XNÄ!h#M Æ×lÖ©! kl@lÖC yúYNS TMHRT UR mñR y¸gL} nውÝÝ YHM
ÃlWN GNß#nT½ xtgÆb„ X lHBrtsb# y¸Ã-”Llው m‰ÆT½
y¸s-ውN xStê}å lYtH¼t¹ ¥wQ
TC§lH¼Ãl>ÝÝ
 1.1. Æ×lÖ©! MNDnው)
bz!H R:S TMHRT £dT ¥-”là §Y Ý(

 Æ×lÖ©! HYwT S§§cው ነገሮች የሚያጠና tጨ¥¶ ማስታወሻ

መሆኑን ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡ ዘኣካላት በመጠን ከትንሹ

 yÆ×lÖ©! zRæCN TzrZ‰lH¼¶Ãl>ÝÝ ባክቴሪያ እስከ ትልቁ ዓሳ

 XÃNÄNÇ yÆ×lÖ©! zRæC Sl MN XNd¸Ã-n# ነባሪ/ዌል/ ድረስ ያሉት

ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡ ናቸው፡፡
 ytf_é úYNS h#l# GNß#nT çcው መሆኑን
ታሳያለህ/ለሽ፡፡
የቃሉ አመጣጥ
ባዮሎጂ ከሁለት የግሪክ ቃላት
ባዮሎጂ ስለምን ያጠናል)
የመጣ ሲሆን ይþውም
ባዮሎጂ የተለያዩ ህይወት ስላላቸው ነገሮች የሚያጠና ሳይንስ ነው፡፡ #ባዮስ; ማለት ሕይወት
ህይወት ስላላቸው ነገሮች የሚያጠኑ ሰዎች ባዮሎጂስቶች ይባላሉ፡፡
ማለት ሲሆን #ሎገስ; ደግሞ
ሕይወት ያላቸው ነገሮች ከጥቃቅን ዘአካላት ከባክቴሪያ እስከ ትልቁ
ዓሣ ነባሪ በውስጡ የያዘ ነው፡፡ ጥናት ማለት ነው፡፡

yÆ×lÖ©! zRæC xBY ”§T

በተፈጥሮ አይን የማይታዩ ፡-
yÆ×lÖ©! zRæC Xn¥N Âcው? ዘአካት ወይም የሰውነት
መዋቅራቸውን በማይክሮስኮፕ እገዛ
በባዮሎጂ ውስጥ የሚጠኑ ነገሮች ብዙ ስለሆኑ የባዮሎጂ ትምህርት ሰፊ ነው፡፡
ብቻ የሚታዩ ናቸው፡፡
ስለዚህ ባዮሎጂ በብዙ ዘርፎች ይከፋፈላል፡፡ ዋና ዋና የባዮሎጂ ዘርፎችና Mc$g@ Ý( ዘአካላት ሚኖሩበት
የሚያጠኑትን ለመረዳት ከዚህ በታች ያለውን ቻርት 1.1 ተመልከት፡፡

ስነ ቅርፅ YHN ¬ውቃለህ/ቂያለሽ ?

ባክቴሪያ ከሁሉም ዘአካላት በጣም
ቦታኒ ሥነ - ምህዳር ትንሽ የሆነና ዲያሜትሩ ከአንድ
ባዮሎጂ
ማይክሮን በታች የሆነ ነው፡፡

ዚኦሎጂ አንድ ማይክሮን = 10-6 ሜትር

ሥነ - ህዋስ
ሥርዓተ ምደባ

ቻርት 1.2. የተወሰኑ የባዮሎጂ ዘርፎች

 ዘርፍ የሚያጠናው
ቦታኒ ስለ እፅዋት የሚያጠና ነው፡፡
ስነ ህዋስ የህዋስ መዋቅርንና ተግባራቸውን የሚያጠና ነው፡፡
ሰነ - ምህዳር እንስሳትና እፅዋት ከአካባቢያቸው ጋር ያላቸውን ግንኙነት የሚያጠና ነው፡፡
ስነ - ቅርፅ ህይወት ያላቸው ነገሮች አካላትና ተግባራቸውን የሚያጠና ነው፡፡
ስርዓተ - ምደባ ስለ ዘአካላት ምደባ የሚያጠና ነው፡፡
ዚኦሎጂ ስለ እንስሳት የሚያጠና ነው፡፡
ሠንጠረዥ 1.1. የባዮሎጂ ዘርፎች

ትግበራ 1.1.-
ሌሎች የባዮሎጂ ዘርፎችን መለየት
ወደ ትምህርት ቤትህ ቤተ መፅሐፍት በመሄድ
1-ሌሎች የባዮሎጂ ዘርፎችን ለይ፣
2-እነዚህ ዘርፎች ምን እንደሚያጠኑ ግለጽ፣

ባዮሎጂ ከሌሎች የተፈጥሮ ሳይንስ ጋር ያለው ግንኙነት

ባዮሎጂ ከሌሎች የተፈጥሮ ሳይንስ ጋር ያለው ግንኙነት ምንድነው?

ባዮሎጂ ህይወት ያላቸውን ነገሮች ሂደትና ግንኙነታቸውን ለመረዳት ተጨማሪ ሳይንሳዊ ዕውቀት
ያስፈልገዋል፡፡ ይህ ግንኙነት ባዮሎጂ እና ሌሎች ሳይንሳዊ ዕዉቀት በአንደ ጉዳይ ላይ እንደሚያተኩሩ
ያሳያል፡፡ ይህ ደግሞ የተለያዩ የተፈጥሮ ሳይንስ መደጋገፍን ያሳያል፡፡ ለምሳሌ፡- በተለያዩ ዘአካላት ውስጥ
የሚካሄደውን የኬሚካል ውህደትና ፊዚካላዊ ድርጊቶችን ለመረዳት የፊዚክስና የኬሚስትሪ ትምህርት
ግንዛቤ አስፈላጊ ነው፡፡ በሌላ በኩል ጂኦሎጂ ስለ መሬት አፈጣጠርና ህይወት ያላቸው ነገሮችን ቅሪተ
ጂኦሎጂ
አካል ሲያጠና ሂሳብ ደግሞ ህይወት ያላቸው ነገሮች ብዛትና ሥርጭታቸውን ለመግለፅ ይረዳል፡፡

ፊዚክስ
ህይወት ያላቸው ቅሬት አካልን የዘገምተኛ ለውጥ መረጃ
ባዮሎጂ
ሒሳብ

የጡንቻ እንቅስቃሴ በመገጣጠሚያ አካባቢ

እንደ በከራ ድርጊት መሆኑ ህይወት ያላቸው ነገሮች ብዛትና ስርጭት

ኬሚስትሪ
በህዋስ ውስጥ የሚካሄድ ኬሚካላዊ ውህድ

ቻርት 1.3. ባዮሎጂ እና ሌሎች ሳይንሶች ያላቸው ግንኙነትና የግንኙነታቸው ምክንያት

 መልመጃ 1፡1

ለእያንዳንዱ ጥያቄ የተሰጡትን ምርÁዎች በማንበብ ይበልጥ መልስ ሊሆን የሚችለውን

ምረጥ/ጪ

1. ከዚህ በታች ከተገለፁት ውስጥ ባዮሎጂን አስመልክቶ ትክክል ያልሆነው የቱ ነው?

ሀ. ህይወት ስላላቸው ነገሮች ሁሉ ያጠናል፡፡
ለ. እንስሳትና ዕፅዋት የሚኖሩበትን ቦታ ያጠናል፡፡
ሐ. በዘአካላት መካከል ያለውን ግንኙት ያጠናል፡፡
መ. ህይወት ስለሌላቸው ነገሮች ያጠናል፡፡
2. ስለ እፅዋት የሚያጠና የባዮሎጂ ዘርፍ የቱ ነው?
ሀ. ዚኦሎጂ ለ. ቦታኒ ሐ. ስነ - ምህዳር መ. ሥርዓተ ምደባ
3. ከባዮሎጂ ዘርፎች ውስጥ ስለ ዘአካላት ምደባ የሚያጠናው የቱ ነው?
ሀ. ዚኦሎጂ ለ. ጄኔቲክስ ሐ.ሥርዓተ - ምደባ መ. ስነ - ምህዳር
4. ከባዮሎጂ ዘርፍ ስለ እንስሳት የሚያጠናው የቱ ነው?
ሀ. ቦታኒ ለ. ስነ - ህዋስ ሐ. ዚኦሎጂ መ. ማይክሮ ባዮሎጂ

1.2. በባዮሎጂ ዕውቀት የሚጠቀሙ ፋብሪካዎች

አብይ ቃላት
በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ፡-
ማዳበሪያ ፡- የአፈር ለምነትን ከፍ
በዚህ ርዕስ ማጠቃለያ ይ፡-
የባዮሎዮጂ እውቀት እንዴት በግብርና፣ በመድyኒትና ለማደረግ አፈር ውስጥ
በምግብ ውስጥ እንደሚጠቅም ትገልፃለህ /ጭያለሽ፡፡ የሚጨመር ኬሚካል ወይም
የተፈጥሮ ንጥረ ነገሮች

ሁሉም የባዮሎጂ ዘርፎች ዕውቀት በቀጥታም ሆነ ናቸው፡፡

በተዘዋዋሪ ለሰው ልጅ የተለያዩ ጥቅሞች ይሰጣሉ፡፡ ፀረ ተባይ ፡- እንስሳትና እፅዋትን

የሚጎዱ ነፍሳትን የሚያጠፋ
ባዮሎጂ በግብርና ሙያ & በመድyኒት ፋብሪካ እና በምግብ
ኬሚካል ነው፡፡
ውስጥ ከፍተኛ ድርሻ አለው፡፡ስለዚህ የባዮሎጂ ዕውቀት
ለሰው ልጅ ሕይወት በጣም አስፈላጊ ነው፡፡
 ሀ. ግብርና

የባዮሎጂ ዕውቀት በግብርና ውስጥ ምን ጥቅም አለው?

የግብርና ሥራ ከሰው ልጅ መሠረታዊ ሥራዎች ውስጥ አንዱ ሆኖ የባዮሎጂ ዕውቀትንና ችሎታን የሚፈልግ
ነው፡፡ የግብርና ሥራ የአፈር ለምነትን መጠበቅ እና ምርታማነትን ከፍ ለማድረግ ፣ ከብት ማርባትና ማዳቀል፣

የደንን እንክብካቤ እና የመሣሠሉትን ያቅፋል፡፡ ( ስዕል 1.1. ሀ - መ ተመልከት/ቺ)

ሀ. ለ.

ሐ. መ.

ስዕል 1፡1 የተለያዩ የግብርና ሥራዎች ሀ. ፀረ ተባይ ኬሚካል በአዝርዕት ላይ ሲረÃ ለ. የእህል አዝርዕት

ሐ. የወተት ላም መ. በበሬ ሲታረስ

ለዕፅዋት የሚያስፈልጉትን ማዕድናት ለማጥናት የባዮሎጂ እውቀት ምን አስተዋፅኦ አለው?

ይህን ታውቃለህ/ያለሽ?
ተክሎች ለማደግ የተለያዩ ነገሮች ያስፈልጋቸዋል፡፡
ዋና ዋና ማዕድናት (በብዛት
እነሱም የተወሰነ መጠነ ሙቀት& ኦርጋኒክ ያልሆኑ (ኢ - ካርቦናዊ) ማዕድናት& ውሃ&
የሚያስፈልጉ) የሚባሉት
የፀሐይ ብርሃንና አየር ናቸው፡፡ ተክሎች ውሃንና ኦርጋኒክ ያልሆኑ
ናይትሮጂን& ፓታስየምና
( ኢ - ካርቦናዊ) ማዕድናትን ከመሬት ውስጥ ያገኛሉ፡፡
ስለዚህ የባዮሎጂ ዕውቀት ማዕድናት ለተክሎች ዕድገት ምን
አስዋፅኦ እንዳላቸው ለመረዳት ያስፈልጋል፡፡
 የአፈርን ይዘት ለማጥናት የባዮሎጂ እውቀት ምን ደርሻ አለው?

አፈር በላዩ ላይ የሚበቅሉትን የእፅዋት አይነት ለመወሰን ከፍተኛ ድርሻ አለው፡፡ ባዮሎጂስቶቹ ለዕፅዋት
እድገት የሚያሰፈልጉ ነገሮችን በማጥናትና የአፈርን ይዘት በመገንዘብ ምርታማነትን ለመጨመር ሁኔታዎችን
ያመቻቻሉ፡፡ በማንኛውም ስፍራ የሚገኘው አፈር በተመሳሳይ መልኩ ሁሉንም ማዕድናት ሊኖረው
አይችልም፡፡ ይህንን ልዩነት በማጥናት እጥረት ባለበት ቦታ ሰው ሰራሽ ማዳበሪያ በሥራ ላይ እንዲውል
በባይሎጂ እውቀት ላይ ይመሠረታል፡፡

በግብርና ውስጥ የምንገለገልባቸውን ኬሚካሎችን ለማጥናት የባዮሎጂ እውቀት ምን አስተዋፅኦ አለው?

የባዮሎጂ ዕውቀት ምርታማነትን በተለያዩ አቅጣÁ
ለመጨመር ይረዳል፡፡ ምርታማነትን ለመጨመር እንደ ማዳበሪያ& ፀረ - ተባይ እና
ፀረ - አረም የሚባሉትን ኬሚካሎችን መጠቀም
አስፈላጊ ነው፡፡ ለግብርና ስራ የሚያስፈልጉ

የተለያዩ ኬሚካሎችን ከስዕል 1.2 ተመልከት

በሌላ አµ*ያ ደግሞ የባዮሎጂ ዕውቀት ለግብርና ሥራ
የሚያገለግሉ ኬሚካሎች እንዴት እንደሚመረቱና ምን
ያህል መጠን ስራ ላይ መዋል እንዳለበት ለመወሰን
ይጠቅማል፡፡

ስዕል 1.2 በኢትዩÉያ ውስጥ በግብርና ስራ ላይ የዋሉ የተለያዩ ኬሚካሎች

ሀ. ፀረ - አረም ለ. ፀረ - ተባይ ሐ. በእጅ የሚረÃ ፀረ - አረም መ. ፀረ - ፈንገስ

አዝዕርትን አፈራርቆ ለመዝራት የባዮሎጂ እውቀት ምን ድርሻ አለው?

አዝዕርትን አፈራርቆ መዝራት በአንድ የእርሻ መሬት ላይ በተለያዩ ጊዜያት የተለያዩ የእህል ዘሮችን አፈራርቆ

በመዝራት ማምረት ነው፡፡ ለምሳሌ አንድ አርሶ አደር በተለያየ አመት በቆሎ& ባቄላና ጤፍ በተራ አፈራርቆ
 መዝራት ይችላል፡፡ እህልን አፈራርቆ መዝራት የነፍሳትን ተፅዕኖ ለመቀነስና የአፈር ለምነትን ለመጠበቅ
ብሎም ምርታማነትን ለመጨመር ይረዳል፡፡ ፀረ - ሰብል ሦስት አፅቄዎች የተወሰኑ እፅዋትን ስለሚመርጡ

ሰብልን አፈራርቆ መዝራት የአረባባቸውን ሁኔታ ያስተ¹ጉላል፡፡

ለምሳሌ፡- በቆሎ @ ገብስ@ ባቄላ@ ጤፍ እና የመሳሰሉት የሰብል ዓይነቶች የሚጠቀሙት ማዕድናት የተለያዩ
በመሆኑ እነዚህን ሰብሎች አፈራርቆ መዝራቱ የአፈር ለምነት ተጠብቆ እንዲቆይ ያደርጋል፡፡
ይህን ታውቃለህ/ያለሽ?

ለአፈር እንክብካቤ የባዮሎጂ ዕውቀት እንዴት ይጠቅማል? - የተፈጥሮ ሀብት የሆነው አፈር
ይዘት በውስጡ ማዕድናት ውሃ
ኋላቀር የግብርና ሥራ የሆኑት ከመጠን በላይ ማስጋጥ@እፅዋትን
ኦርጋኒክ የሆኑ ነገሮችና በአይን
ማቃጠል& ከመጠን በላይ ማዳበሪያ መጠቀም & ተዳፋት መሬትን
የማይታዩ ህይወት ያላቸው
ቁልቁል ማረስ የአፈርን ለምነት ይቀንሳሉ፡፡
ነገሮችና በተጨማሪም
ትላትሎችን የያዘ ነው፡፡
ለ.መድyኒት
- የላይኛው የአፈር ንብርብር
የባዮሎጂ ዕውቀትና ችሎታ በመድሃኒት አዘገጃጀት ውስጥ ኦርጋኒክ የሆኑ ነገሮችን በውሰጡ
ያለውን ጠቀሜታ ግለፅ/ጪ
የጤና ሳይንስ በሽታን መለየት መተላለፊያ እና መከላከያ መንገዶችን

ማጥናትና አገልግሎት መስጠት ነው፡፡ የጤና ሳይንቲስቶች አዲስ መድyኒት ማግኘት@ ጥራት ያለው የጤና
አገልግሎት መስጠትና ዘመናዊ የጤና ቴክኖሎጂ አጠቃቀም ለማስገኘት በቀጣይነት ይሠራሉ፡፡ ስለዚህም
ባዮሎጂ የጤና ሳይንስ ዕውቀትና ዘዴ መሠረት ነው፡፡

መድyኒት በአካላችን ላይ የሚያመጣውን ተፅዕኖ ለማጥናት የባዮሎጂ ዕውቀት ያስፈልጋልን? መልስህን

በምሳሌ አብራራ/ሪ፡፡
ይህን ታውቃለህ/ያለሽ?
የባዮሎጂ ዕውቀት መድyኒት በሰው ልጅ አካል ላይ ሊያመጣ የሚችለውን ተፅዕኖ
የሚጨሰው ትምባሆ እስከ
ለመገንዘብ አስፈላጊ ነው፡፡ መድyኒት ማለት ማንኛውንም ነገር ወደ ሰውነት የሚገባ
4000 የሚሆኑ ኬሚካሎች
ወይም ሰውነታችን ላይ ፊዚዮሎጂካል ተፅዕኖ ማምጣት የሚችል ነው፡፡
ይይዛል፡፡ ከነሱም ውስጥ አንዱ
ለምሳሌ፡- አንድ ሰው አስፕሪን ቢውጥ ህመሙ ለጊዜው እንዳይሰማው ያደርጋል፡፡
የሆነው ኒኮቲን ነርቭን
አንቲ ባዮቲክስ የግሪክ ቃል ሆኖ #አንቲ; ማለት ፀር ሲሆን #ባዮስ;ማለት ደግሞ ህይወት
የሚያነቃቃና የልብ ምት
ማለት ነው፡፡ እሱም ባክቴሪያን ለመግደልና እድገቱን ለመግታት የሚረዳ መድyኒት
ነው፡፡ ከአንቲ ባዮቲክስ ባህሪ ውስጥ አንዱ ባክቴሪያን በመምረጥ ባክቴሪያው ላይ
ጉዳትን ማድረስ ነው፡፡ አንቲ ባዮቲክስ እንስሳትንና ሰውን የሚረዳ ሲሆን ለባክቴሪያ
ደግሞ መርዝ በመሆን ያገለግላል፡፡
 ለምሳሌ፡- ፔኒስሊን እና አምፒሲልን

ያለአግባብ መድyኒት መጠቀምን ለማስቀረት የባዮሎጂ እውቀት ምን ድርሻ አለው?

አደንዛዥ ዕፅን መጠቀም የሰው ልጅን ለተለያዩ ችግሮች ያጋልጣል፡፡ እነዚህ አደንዛዥ ዕፆች ለመነቃቃት
ወይም ለማደንዘዝ ያለሃኪም ትዕዛዝ የሚወሰዱ ናቸው፡፡
ለምሳሌ፡- እንደ ማሪዋና & ኮኬይን &ሄሮይንና መሳሰሉት

ሐ. ምግብ
የባዮሎጂ እውቀት በምግብ ፋብሪካ ውስጥ እንዴት ያገለግላል?

የባዮሎጂ እውቀት የምግብ ኬሚካላዊ ይዘት ምን ምን እንደሆነ ከነጥቅማቸው ለይቶ ለማወቅ ይረዳል፡፡
ይህም ደግሞ በምግብ ፋብሪካ ውስጥ ለተለያዩ ጉዳዮች ሥራ ላይ ይውላል፡፡ ከዚህ ውስጥ ጥቂቶቹ የምግብን

ይዘት ማሻሻልና ጥንቃቄ ማድረግ ነው፡፡ ምግብ የኬሚካላዊ ውህድ የሆኑ እንደ ካርቦ ሃይድሬት@ ፕሮቲን@
ጮማና ዘይት@ ቫታሚንና ማዕድናትን በውስጡ ይይዛል፡፡ ውሃም ደግሞ ለሰውነታችን ሥራዎች (ተግባራት)
የሚያገለግል በመሆኑ እንደ ምግብ ክፍል እንወስዳለን፡፡ ምግብ ወደ ውስጥ ሲወሰድ ከአፍ ጀምሮ እስከ

ትንሹ አንጀት ደረጃ በደረጃ ልሞ የተለያየ የልመት ውጤትን ይሰጣል፡፡ የምግብ ልመት ውጤት ግሉኮስ&
አሚኖ አሲድ& ግላይሴሮል እና ስብ-አሲድ ናቸው፡፡ ግሉኮስ& ከካርቦ ሃይደሬት ይገኛል፡፡ የፕሮቲን ልመት
ውጤት አሚኖ አሲድ ሲሆን & ግላይሴሮልና የስብ-አሲድ ደግሞ ከጮማ ይገኛሉ፡፡ የምግብ ልሞች ከትንሹ
አንጀት ውስጥ ወደ ሰውነት ይመጠጣሉ፡፡ እነዚህ የምግብ ልመት ውጤቶች ለተለያዩ ጥቅሞች ይውላሉ፡፡

ለምሳሌ፡- ግሉኮስ የተባለው የስር አይነት በምግብ መቃጠል ሂደት yይል ያመነጫል ፡፡ ስለዚህ የባዮሎጂ
ዕውቀት ሰውነታችን እንዴት ምግብ እንደሚፈጭ እና የልመት ውጤቱም ለምን አይነት ጥቅም እንደሚውል
የሚያስገነዝበን ነው፡፡ እንዲሁም የምግብ እጥረት በሰውነታችን ላይ ምን አይነት ተፅዕኖ እንደሚያደርስ
የሚገልፀው የባዮሎጂ ዕውቀት ነው፡፡

በምግብ እጥረት የሚመጡ በሽታዎች የባዮሎጂ ዕውቀትና ግንዘቤ ያስፈልጋቸዋል? በምሳሌ አስደግፈህ
ግለፅ /ጪ፡፡

የምንመገበው ምግብ የተለያዩ ንጥረ ነገሮችን በተመጣጠነ ሁኔታ በውስጡ የያዘ መሆን አለበት፡፡ ንጥረ ነገሮች

በምግብ ውስጥ ካነሱ ወይም ከጠፉ ለተለያዩ በሽታዎች ያጋልጠናል፡፡ ይህም በሽታ በማዕድናት@
በቫይታሚኖች@ በካርቦሃይድሬት@ በፕሮቲንና ስብ እጥረት የሚመጡ ናቸው፡፡ ሠንጠረዥ 1፡2 እና ስዕል
1፡3 ተመልከት/ቺ

የምግብ እጥረት በምግብ እጥረት ሊመጡ

የሚችሉ በሽታዎች
አዮዲን እንቅርት
አይረን የደም ማነስ
ቫይታሚን ኤ የዳፍንት በሽታ

ቫይታሚን ቢ 1 (ታያሚን) ቤርቤሪ

ሀ. ሪኬት ለ. ኩዋሸርኮር
ቫይታሚን ቢ3 (ኒያሲን ) ፔላግራ
ቫይታሚን ዲ ወረሃ (ሪኬት)
ቫይታሚን ሲ እስከርቪ
ካርቦ ሀይድሬት ማራስመስ
ፕሮቲን ኩዋሽኮር

ሠንጠረዥ 1፡2 የምግብ እጥረትና በሽታዎቹ ሐ. ማራስመስ

ስዕል 1፡3 በምግብ እጥረት ከሚመጡ በሽታዎች ውስጥ ጥቂቶቹ

በምግብ ውስጥ ሊገኝ የሚችል የግብርና ኬሚካል ዝቃÃ ጥናት የባዮሎጂ እውቀት የሚያስፈልግ
መሆኑን አሳጥረህ/ሽ ግለፅ /ጪ፡፡

የግብርና ኬሚካሎች ለዘመናት ምርታማነትን ለመጨመር ጥቅም ላይ ውላል፡፡ ይሁን እንጂ እነዚህ

ኬሚካሎች ዕፅዋት ውስጥ እንደ ዝቃÃ በመቅረት ሰዎች ሲመገቡ በጤናቸው ላይ ችግር ያመጣል፡፡
በተጨማሪም ዝቃÃ ኬሚካል በውስጣቸው የሚገኘው እፅዋት በእንስሳት ሲበሉ እና እነዚህ እንስሳትም
ተመልሰው በሰው ሲበሉ የኬሚካሉ መጠን በብዙ እጅ ሰለሚጨምር የጤና ችግር በሰው ላይ ያደርሳሉ፡፡

ምርጥ ዘሮችን በማዳቀል ውስጥ የባዮሎጂ እውቀት ያለው ድርሻ ምንድነው?

ምርጥ ዘሮችን ማዳቀል በእፅዋትና በእንስሳት መካከል የሚደረግ ክትትል ያለው የማራባት ዘዴ ነው፡፡
ይ£ውም በአብዛኛው የምንጠቀምበት ለሰው ልጅ የሚጠቅሙ ዘአካላትን ለማግኘት ነው፡፡ ይህ ዘዴ የተሻሻለ

የዘር ውርስ ያላቸው & የተሻሻለ ጥቅም የሚሰጡ& በሽታንና ድርቅን የሚkkሙ ዘር ማስገኘት ነው፡፡
 ስዕል1፡4 መርጦ ማዳቀል

መልመጃ 1፡2
ከተሰጡት አማራÄች ውስጥ ይበልጥ ትክክል የሆነውን ምረጥ /À/

1. ከዚህ በታች ከተዘረዘሩት ውስጥ ከግብርና ስራ ጋር ተያያዥነት ያለቸውና የባዮሎጂ እውቀት

የማይፈልገው የቱ ነው?
ሀ. ለእፅዋት እድገት የሚያስፈልጉ ነገሮችን ማጥናት ሐ. የእርሻ መኪና ማምረት
ለ. የአፈር እንክብካቤ መ. ፍግ መጠቀም

2. አንቲ ባዮቲክ ለምን መድyኒት የሚውል ነው?

ሀ. በሽታን ለመጨመር ሐ. በሽታን ለመከላከል
ለ. ብክለትን ለመከላከል መ. በሽታን ለማዳን

3. መድyኒትን ያለአግባብ መጠቀም ማለት

ሀ. በሽታን ለመከላከል መድyኒትን በአግባቡ መጠቀም፡፡
ለ. ህመምን ለመቀነስ መድyኒትን በአግባቡ መጠቀም፡፡
ሐ. ያለ ሐኪም ትዕዛዝ መድyኒትን መጠቀም፡፡
መ. መድyኒትን በሐኪም ትዕዛዝ መጠቀም፡፡
4. በምግብ እጥረት የሚመጡ በሽታዎች

ሀ. በምግብ ውስጥ የግብርና ኬሚካል እጥረት ሐ. በመድyኒት እጥረት

ለ. የተመጣጠነ የምግብ እጥረት መ. "ሀ " እና "ለ " መልስ ናቸው፡፡
5. በምግብ ፋብሪካ ውስጥ የባዮሎጂ ጥቅም ምንድነው?
ሀ. የምግብ ይዘትን ለማሻሻል ሐ. ለምግብ እንክብካቤ
ለ. የምግብ ንፅህና ጥንቃቄ መ. ሁሉም መልስ ነው
 6. በቫይታሚን "ኤ" እጥረት የሚመጣው በሽታ የቱ ነው?
ሀ. ቤርቤሪ ለ. ዳፍንት ሐ. ፔላግራ መ. እስከርቪ

1፡3. ባዮሎጂ በህብረተሰቡ ውስጥ ያለው ሚና

በዚህ ምዕራፍ ትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ ፡-
ለየት ያለ ማስታወሻ
ባዮሎጂ በህብረተሰቡ ውስጥ ያለውን ሚና ትገልፃለህ /ጭያለሽ የአሲድ ዝናብ ወይም የአሲድ

የባዮሎጂ እውቀት በህብረተሰቡ ውስጥ የጤና አገልግሎት & የግብርና& ክምችት ከነዳጅ ዝቃጭ መቃጠል
የሚመጣ የአየር ብክለት ነው፡፡
የምግብ& የሕዝብ ብዛት ቁጥጥር &የተፈጥሮ ሀብት እንክብካቤ እና
የነዳጅ ዝቃጭ መቀጠል ብዙ አሲድን

በብዙ ፋብሪካዎች ውስጥ አስተዋፅኦ ያደርጋል፡፡ የሚፈጥሩ ኬሚካሎች ስላለው

አብይ ቃላት
ባዮቴክኖሎጂ ሳይንስን ስራ ላይ ማዋል ሆኖ ህይወት ያላቸውና
 አንቲሴፕትክ፡- በውጫዊ የሰውነት
በዘአካላት አካል ውስጥ ለጤና አገልግሎት&ለግብርና & አካል ላይ የሚገኙ ጀርሞችን
ለማጥፋት የሚጠቅም ነው::
ለአካባቢ እንክብካቤና ለመሳሰሉት ማዋል ነው፡፡
 ዲስእንፌክታንት ፡- በህይወት አልባ

ውጫዊ አካል ላይ የሚገኙትን

ሀ. ጤና

በመድyኒት ጥናትና በበሽታ መከላከል ሂደት ባዮሎጂ ያለው ድርሻ ምንድነው?

ባዮሎጂ የሰው አካል አዋቃቀርና ተግባሮችን ስለሚያጠና ትክክለኛ የሆነውንና ያልሆነውን ተግባር ለመለየት

ይጠቅማል፡፡ በተመሳሳይ መልኩ የበሽታዎችን መንስኤ መለየት@ የመከላከያ መንገዳቸውንና የመድyኒት

አመራረትን አስመልክቶ የባዮሎጂ እውቀት ያስፈልጋል፡፡ ስለዚህ የጤና ባለሙያዎች ሁሉ የባዮሎጂ
ትምህርትን ያጠናሉ፡፡

መድyኒት የታመሙ ሰዎችን ለማዳን ወይም ሳይታመሙ ለመከላከል ይጠቅማል፡፡ የባዮሎጂን እውቀትና
ሙያ ለመድyኒት ግኝት ከሰውነት ጋር ያላቸውን ግንኙነት ለማጤን እና በሽታ ሊያመጡ የሚችሉ ዘአካላት
ላይ ሊያደርሱ የሚችሉትን ተፅዕኖ ለማወቅ ይረዳሉ ፡፡ ለምሳሌ፡-ፔኔሲሊን መደyኒት ተላላፊ የሆነውን
የቂጥኝ & የጨብጦ በሽታንና የመሳሰሉትን ለማዳን ይረዳል፡፡
 የአንቲሴፕቲክና ዲስ እንፎክታንት ጥቅም በአÃሩ ግለፅ/ጪ፡፡

አንቲሴፕቲክና ዲስእንፌክታንት ኬሚካላዊ ነገሮች ሆነው በሽታን ሊያመጡ የሚችሉ ጀርሞችን የሚገድሉ
ናቸው፡፡ አንቲሴፕቲክ በሽታን ሊያመጡ የሚችሉ ዘአካላትን የሚያጠፋ ነው፡፡ በሌላ በኩል ደግሞ ዲስ
እንፌክታንት እንደ በረኪና ያሉት ጥቃቅን ዘአካላትን ከዕቃዎች ላይ ለማጽዳት ይረዳል፡፡ እነዚህ ኬሚካላዊ
ነገሮች አካባቢያችን ከጀርሞች ነፃ ለማድረግ ሥራ ላይ ይውላሉ፡፡ እነዚህን ኬሚካሎች ለመስራትና
ለመጠቀም የባዮሎጂ እውቀት አስፈላጊ ነው፡፡

ስለሰው ልጅ ጤንነት ለመግለጽ የባዮሎጂ እውቀት ምን ድርሻ አለው?

የሰው ልጅ አካል በማጥናት ትክክል መሆኑንና አለመሆኑን ለመለየት ባዮሎጂ ድርሻ እንዳለው
ተምረሃል/ሻል፡፡ ጤናማ ሰዎች የሰውነት ክፍሎቻቸው በትክክል የሚሰሩ የአእምሮአቸው ደረጃ ጥሩ የሆነና
ከሰዎች ጋር ተግባብተው የሚኖሩ ናቸው፡፡ ጤናማ ያልሆኑ ሰዎች የሰውነት ክፍሎቻቸው ወይም
የአእምሮአቸው ሁኔታ ወይም ከሰዎች ጋር ያላቸው ግንኙነት የተበላሸ ነው፡፡

ለ. ሥርዓተ ምግብ

ባዮሎጂ በሥርዓተ ምግብ ውስጥ ምን ድርሻ አለው?

ሥርዓተ ምግብ በባዮሎጂ ትኩረት ከሚሰጥባቸው ነገሮች አንዱ ሆኖ ስለምግብ ምድቦች@ ስለምንጫቸው@
ስለተመጣጠነ ምግብና የመሳሰሉትን የሚያጠና ነው፡፡ ይህ ጥናት ምግብ እንዴት እንደሚገኝ@ እንደሚልም@
ይዘቱንና ለሰውነታችን የሚሰጠውን ጥቅም ይጨምራል፡፡ ስለዚህ ምግብ ጤና ያለው ጥቅም ለማወቅ
የባዮሎጂ እውቀት አስፈላጊ ነው፡፡

ሰውነታችን ለማደግና ያረጁ ህዋሳትን ለመተካት እንዲሁም ጤንነቱ እንዲጠበቅ ምግብ ያስፈልገዋል፡፡
የተመጣጠነ ምግብ መመገብ በሽታን ለመከላከል ይረዳል፡፡ የተመጣጠነ ምግብ ስድስት አይነት ንጥረ

ምግቦችን በውስጡ ይይዛል፡፡ እነዚህም ንጥረ ምግቦች ካርቦሃይደሬት& ፕሮቲን & ስብ& ቫይታሚን& ማዕድንና
ውሃ በመባል ይመደባሉ፡፡

ዋና ዋና የምግብ ምድቦችን በመለየት ውስጥ ባዮሎጂ ያለው ድርሻ ግለጽ/À

ሁሉም የምግብ አይነት ውሃን ጨምሮ መሠረታዊ የምግብ ንጥረ ነገር የሆኑ ካርቦሃይድሬት@ ስብ& ፕሮቲን&
ቫይታሚንና ማዕድናትን ቢያንስ አንዱን በውስጡ የያዘ ነው፡፡ እያንዳንዱ ንጥረ ምግብ የሰው አካል ተግባሩን

አትክልትና ፍራፍሬ
በትክክል እንዲተገብር ድርሻ አለው፡፡ የምግብ ምድቦች ምን ምን እንደሆኑና ምንÁቸውም ምን እንደሆነ
እንዲሁም የተመጣጠነ ምግብ ምንነትና ጥቅሙን ለይተው ለማወቅ የባዮሎጂ ግንዛቤ አስፈላጊ ነው፡፡

ምንÄቻቸው ላይ በመመርኮዝ ምግብ በአምስት ምድብ ይመደባል፡፡ እነዚህም ምግቦች፡-

1. ሥጋና ተክሎች እንደ ባቄላ የመሳሰሉት፣

ሥጋ፣ዶሮ
2. ወተትና የወተት ተዋፅኦ፣ ሥጋ፣ዶሮ፣ዓሣና እንቁላል
፣ዓሣና

3. አትክልትና ፍራፍሬ፣
ዳቦ፣ሩዝ ወተት፣እር
4. ዳቦና ጥራጥሬ፣ ፣ፓስታ ጎና አይብ
5. ስብና ጣፋÃ ናቸው፡፡ ሰዕል 1.5 ተመልከት

ስብና ጣፋጭ

ሰዕል 1.5 አምስቱ ዋና ዋና የምግብ ምድቦች

እነዚህ የምግብ ምድቦች እያንዳንዳቸው ስድስት የምግብ ንጥረ ነገሮችን በተለያዩ መጠን በውስጣቸው የያዙ
ናቸው፡፡ ስለዚህ አንድ ሰው የሚመገበው ምግብ እነዚህን የምግብ ምድቦችን በተመጣጠነ ሁኔታ ማግኘት
አለበት፡፡
አምስቱ ዋና ዋና የምግብ ምድቦች ምንጮቻቸውና የሰው ልጅ በየቀኑ ምን ያህል ማግኘት እንዳለበት

በሠንጠረዥ 1.3 ላይ ተዘርዝሯል፡፡

ዋና ዋናዎቹ የምግብ ምንÄቹና በየቀኑ መወሰድ ያለበት መጠን

ምድቦች
ወተትና የወተት ተዋፅኦ ልጆች ፡- (በዕድሜያቸው መሠረት) ወተት 2 – 4 ኩባያ (300 – 600ግ)፣ እርጎ 2- 4
ኩባያ (160 – 320ግ)
ጎልማሳ ፡- ወተት 2 ኩባያ (300ግ ) እና አሬራ 2- ኩባያ (300ግ)
ነፍሰ ጡር ሴት ፡- ወተት 3 ኩባያ (450ግ) እና አሬራ 3 ኩባያ (450ግ)
የምታጠባ እናት /ሴት/፡- ወተት 4 ኩባያ (600ግ) እና እርጎ 3 ኩባያ ( 320ግ)
የአትክልትና ፍራፍሬ ምድብ አንድ የፍራፍሬ አይነት፡- ብርቱካን ወይም ድንች ወይም ግማሽ ኩባያ ጭማቂ
የሥጋና የተክሎች ምድብ ሥጋ 55 – 85 ግራም (ጮማ የሌለው )፣ ሁለት እንቁላል ወይም ባቄላ& አተር& ወይም
(ባቄላ የመሳሰሉ) ምስር 1 ኩባያ፣ የኦቾሎኒ ቅቤ 4 - ማንኪያ
የዳቦና የጥራጥሬ ምድብ 1 ኩባያ ጥራጥሬ ወይም ፓስታ ወይም 2 ቁርጥ ዳቦ
የስብና ጣፋጭ ምድብ በትንሽ መጥኖ መብላት

ሠንጠረዥ 1.3 አምስቱ ዋና ዋና ምግብ ምድቦች፣ ምንÁቸውና በየቀኑ የሚወሰዱት መጠን

ትግበራ 1.2

የተመጣጠነ ምግብ የሚያሳይ ምሳሌ

አትክልትና
1. ስዕል 1.6 በመመልከት የምግብ ይዘቶችን በምግብ ንጥረ ነገሮችስዕል
መድብ/ቢ፡፡ ፍራፍሬ
1.6. አምስቱ ዋና ዋና የምግብ ምድቦች
2. በቡድናችሁ በመሆን በቁርስ ሰዓት የተመገባችሁትን

የምግብ አይነት ዘርዝሩ ፡፡ ከዘረዘራችሁት ውስጥ

የተመጣጠነ ምግብ መጠን በመዘጋጀት ከሌሎች

በድኖች ጋር ተወያዩ፡፡

ሐ. አካባቢ
ስለ አካባቢ ለማጥናት ባዮሎጂ ያለውን ድርሻ ዘርዝር/ሪ፡፡

የአለም ህዝብ ቁጥር በጣም መጨመሩ ከፋብሪካዎችና ከከተማዎች መስፋፋት ጋር ተያይዞ የተፈጥሮ ሀብት

አጠቃቀም እየጨመረ መጥ~ል፡፡  ላ ቀር የግብርና አስራርና ደንን መመንጠር ችግሩ ይበልጥ እንዲባባስ
አድርጎታል፡፡ ይህን ችግር ለመፍታት የባዮሎጂ እውቀት አስፈላጊ ነው፡፡

ባዮሎጂ ስለ ዘአካላት እርስበርስ እና ከአካባቢያችው ጋር ያላቸውን ግንኙነት ስለሚያጠና ሊያጋጥሙ የሚችሉ

ችግሮችን ቀድሞ በመረዳት መፍትሔያቸውን ለመወሰንና ለመፈለግ ይረዳል፡፡

ላ ቀር የአስተራረስ ዘዴ በግብርና ላይ ያለው ተፅዕኖ ምን ምንድናቸው?

ግብርና እህል ማምረትንና እንስሳት ማርባትን ያጠቃልላል፡፡ የግብርና ሥራ የሚያካትታቸው የአፈር ልማት@
ተክሎችን መትክል@ ከብትን ማርባት እና የመሳሰሉት ናቸው፡፡ ላቀር የአስተራረስ ዘዴዎች የአፈር መሸርሸርን
ያመጣሉ፡፡ የላይኛው የአፈር ንጣፍ ታጥቦ በመጥፋት የመሬቱን ለምነትና ምርታማነት ይቀንሳል፡፡ የባዮሎጂ
እውቀትና ሙያ የግብርና አሰራርን ማጥናትና ከግብርና ተያያዥ የሆኑትን ችግሮች ለመቀነስ ይረዳል፡፡
ላ ቀር የአስተራረስ ዘዴ የሚያካትታቸው ፡- ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ

ደንን መመንጠር ቀይ ቀበሮ በሰሜን ኢትዮÉያ ተራሮችና

ዳገታማ መሬትን ቁልቁል ማረስ በአንድ ማሳ ላይ በየዓመቱ
አንድ አይነት የእህል ዘርን ደጋግሞ መዝራት በባሌ ተራሮች ውሰጥ ብቻ የሚገኙ

እፅዋትን ማቃጠል ሲሆን በአሁኑ ወቅት ከደረሰባቸው

እንሰሳትን ከመጠን በላይ ማስጋጥና የመሠሳሉት ናቸው፡፡
ጉዳት የተነሳ ቁጥራቸው 550ብቻ
ሳይንሳዊ የግብርና አስተራረስ ዘዴ የአፈር ለምነትና ምርታማነትን
ይጨምራል፡፡ ዘመናዊ የአስተራረስ ዘዴዎች የሚያካትታቸው፡-
 እጽዋትን መትከል፣
 ዳገታማ መሬትን አግድም ማረስ፣
 እርከን መስራት፣
 በአንድ ማሳ ላይ በየዓመቱ የተለያዩ የእህል ዘሮችን
አፈራርቆ መዝራት፣
 እንስሳትን ከመጠን በላይ አለማስጋጥ፣
 ፍግና ማዳበሪያን መጠቀም እና የመሳሰሉት ናቸው፡፡

በተፈጥሮ ሀብት እንክብካቤ ውስጥ ባዮሎጂ ምን ድርሻ አለው ;

አብይ ቃላት
የተፈጥሮ ሀብት እንክብካቤ በአግባቡ መጠቀምንና ጥበቃ ማድረግን
ሀብት ፡- የተፈጥሮ @ ሰው ሰራሽ ነገሮች@
በውስጡ ይይዛል፡፡ የተፈጥሮ ሀብት እንደ እፅዋት& እንስሳት& ሀይል ወይም ዘአካል የሰው
ልጅ ለመኖር ሲል
ማዕድናት& አፈር& ውሃ &አየርና ነዳጅን በውስጡ ይይዛል፡፡ የሚጠቀምበት ነው፡፡

አካባቢ እንደ ምግብ@ ልብስ@ የግንባታ ዕቃዎች@ መድyኒት@ እንክብካቤ ፡- የተፈጥሮ ሀብትን በእውቀት
ላይ በመመርኮዝ መጠቀም፡፡
ማዕድናትና የመሳሰሉትን ይይዛል፡፡ እንደምግብ@ ልብስ@ የግንባታ
የዘአካላት ልዩነት መብዛት ፡ - በአንድ
ዕቃዎች@ መድyኒቶች@ ማዕድናትና የመሳሰሉት የአካባቢ ምንÃ
አካባቢ የሚገኙ የዘአካላት
ናቸው፡፡ የተፈጥሮ ሀብትን በባዮሎጂ እውቀት ላይ ተመርኩዘን
ድምር ነው፡፡
የማንጠቀም ከሆነ ትልቅ ችግር ሊያመጣ ይችላል፡፡
ለምሳሌ፡- የተበከለ አየር በአተነፋፈስ ስርዓት ላይ ችግር ያመጣል፡፡ ብክለት፡- ጤናን የአ••ር ሁኔታን

ወይም ህይወት ያላቸው

ከፋብሪካዎች ውስጥ የሚለቀቁት ጋሶች ለአየር መበከል ምክንያት
ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ ለምሳሌ፡- በመኪና አይሮፕላንና የመሳሰሉት
ውስጥ የሚቃጠለው ነዳጅ አየርን በመበከል የዓለም ሙቀት እንዲጨምር ያደርጋል፡፡ ይህ ደግሞ በረሃማነት
እንዲሰፋፋ በማድረግ ለመኖሪያነት ምቹ እንዳይሆን ያደርጋል፡፡ አካባቢን ሊጎዱ የሚችሉ  ላ ቀር
ልማዶችን በማስቀረት አካባቢን ለመንከባከብ የባዮሎጂ እውቀት አስፈላጊ ነው፡፡

የደን መመንጠር ተፅዕኖ ለመቆጣጠር የባዮሎጂ ድርሻ ምንድነው?

የሰው ልጅ ለእርሻ@ ለማገዶ እና ለመሳሰሉት ተግባሮች ሲል በመሬት ላይ ያሉትን እፅዋት ይመነጥራል፡፡
እነዚህ ድርጊቶች አፈር በጎርፍና በንፋስ yይል እንዲታጠቡ ያደርጋል፡፡ ደን ሕይወት ላላቸው
የሚያስፈልገውን ኦክስጂን ለማምረትና ካርቦንዳይኦክሳይድ ወደራሱ በመውሰድ የአካባቢ አየርን ሚዛን
መጠበቅና የአለም ሙቀት እንዳይጨምር ያደርጋል፡፡ (ስዕል 1.7) ስለዚህ የባዮሎጂ እውቀት እጽዋትን
መርጠው መትከልና የተተከሉትን በእንክብካቤ ለማሳደግ አስፈላጊ ነው፡፡

ሀ. ለ. ሐ.

ስዕል 1.7 ሳይንሳዊ የግብርና አስተራረስ ዘዴ ሀ. እጽዋትን መትከል ለ. እርከን ሐ. እህልን

በማፈራረቅ መዝራት

ትግብራ 1.3

በቡድን በመሆን አካባቢን ሊጎዱ በሚችሉ ልማዳዊ ድርጊቶች ላይ ተወያዩ

 አካባቢን ሊጎዱ የሚችሉ ጎጂ ልማዳዊ ድርጊቶችን ዘርዝሩ፡፡

 እጽዋትን መትከል ያለውን ጥቅምና ደንን መጨፍጨፍ ያለውን ጉዳት ተወያዩበትና ግለጹ፡፡
 የህዝብ ብዛት (የህዝብ ቁጥር መጨመር) በአካባቢ ላይ ያለውን ተፅዕኖ ተወያዩበት፡፡

ሀ. ለ. ሐ.

ስዕል 1.8 የአየር ብክለት ምንጮች ሀ. የመኪና ጭስ ለ. እና ሐ ከፋብሪካዎች የሚወጣ ጭስ

መ. የህዝብ ብዛት ከመጠን በላይ መጨመር

እየጨመረ ያለው የአለም ህዝብ ብዛትን ለመቆጣጠር ባዮሎጂ ያለውን ሚና ግለጽ/ጪ፡፡

በአሁኑ ጊዜ የአለም ህዝብ ቁጥር በፍጥነት እየጨመረ ነው፡፡ ይህ የህዝብ ብዛት እስከተወሰነ ደረጃ ጥቅም

ሊኖረው ይችላል፡፡ ለምሳሌ፡- አምራች yይል በመሆን፡፡ ይሁን እንጂ የህዝብ ብዛት ሊጠቀምበት ከሚችለው
የተፈጥሮ ሀብት ብዛት በላይ የሚሆንበት ጊዜ አለ፡፡
ይህም ከመጠን በላይ የህዝብ ቁጥር መጨመር ይባላል፡፡ የዚህም ውጤት ተጽዕኖው መጥፎ ነው፡፡ ለምሳሌ

በቂ የጤና አገልግሎት ያለማግኘት& የአፈር መሸርሸርና ምርታማነትን መቀነስ& የአየር ብክለት ማምጣትና
የመሳሰሉት ናቸው፡፡ ስለዚህ ህዝብ ቁጥር ከመጠን በላይ መጨመርን ለመቆጣጠር የባዮሎጂ እውቀት ወሳኝ
ነው፡፡
ክትባትን ማምረት ከባዮሎጂ ዕውቀት ጋር ያለው ግንኙነት ምንድነው?

ሰውነታችን በሽታን ለመከላከል መድህንን ሲያዳብር

ተላላፊ በሽታዎችን በቀላሉ በመከላከልከሁሉም የበለጠ

ጥቅም አለው፡፡ ይህም ሰውነታችንየተወሰነ በሽታን

ለመkkም በክትባት መድህን መፍጠር ነው፡፡

ሥዕል 1.9 በሽታን ለመkkም ክትባት እየወሰደ ያለ ህፃን

ክትባት ሰውነትን በማነቃቃት ሰውነታችን ፀረ እንግዳ አካል በማዘጋጀትና በሸታን የሚያመጡ ዘአካላት
እንዲከላከል የሚረዳ ነው፡፡ ይህም ወሳኝና ውጤታማ ሆኖ በበሽታ ላለመያዝና ለመከላከል ለሚረዱ ጥቂት

የተዳከመ ቫይረስና ባክቴሪያን የመውሰድ ሂደት ነው፡፡ ለምሳሌ ፖሊዮ@ ፈንጣጣ@ ሄፖታሰስ እና ማጅራት
ገትር ያጠቃልላል፡፡ ስለዚህ የባዮሎጂ እውቀት ክትባትን ለማምረትና ህብረተሰቡ ከተለያዩ ተላላፊ

በሽታዎችን እንዲkkም ለማድረግ ድርሻ ይኖረዋል፡፡ 

ኢትዮÉያ ውስጥ ጎጂ ልማዳዊ ድርጊቶችን ለመቀነስ ባዮሎጂ ሊጫወተው የሚችለውን ድርሻ በመዘርዘር
ገለፃ ስጥ/ጪ ይህንን ታውቃለህ/ቂያለሽ?
 በኢትዮÉያ የተስፋፋው የሴት ልጅ
ጎጂ ልማዳዊ ድርጊቶችን አብዛኛው ማህበረሰብ የሚፈፅመው እንደ
ግርዛት ዕድሜያቸው 15 – 19
ሴት ልጅ ግርዛት@ ያለዕድሜ ጋብቻ@ አስገድዶ መድፈርና ያለአግባብ የተዘገበው 62% (ምንጭ የህዝብ

ፅንስን ማስወረድ ናቸው፡፡ እነዚህ ጎጂ ልማዳዊ ድርጊቶች ጉዳይ ቢሮ 2002 ያቀረበው ሪፖርት
 በኢትዮÉያ ውስጥ 19 % የሚሆኑ
ኢትዮÉያ ውስጥ የሚታወቁ ናቸው፡፡
ሴቶች በ15 ዓመታቸው ይዳራሉ፡፡
የባዮሎጂ ትምህርት ይህንን በመቀነስ ውስጥ ድርሻው ከፍተኛ ነው፡፡
መልመጃ 1.3
ከዚህ በታች ላሉት ጥቄዎች ትክክለኛ የሆነውን መልስ ምረጥ/ጪ
1. በማህበረሰቡ ውስጥ የባዮሎጂ ድርሻ የሆነው የቱ ነው?
ሀ. የህዝብ ብዛት በጣም እንዲጨምር ማስተማር ሐ. የአየር ብክለትን ማበረታታት
ለ. ከጤና ጋር ተያያዥነት ባላቸው ነገሮች ላይ ትምህርት መስጠት መ. መልስ አልተሰጠም
2. ባዮሎጂ የህብረተሰብን ችግር ለመፍታት ድርሻ የሚወስደው በየትኛው ነው?
ሀ. ጎጂ ልማዳዊ ድርጊቶች ሐ. የትራንስፖርት ችግር
ለ. የምግብ እጥረት መ. ሀ እና ለ
3. ከሚከተሉት ልማዳዊ ድርጊቶች ውስጥ ጉዳት ያለው የትኛው ነው?
ሀ. በከብቶች ማስጋጥ ሐ. እፅዋት መትከል
ለ. የእህል ዘሮችን አፈራርቆ መዝራት መ. አግድም ማረስ
4. ከሚከተሉት ውስጥ የህዝብ ብዛት በጣም መጨመር ተፅዕኖ ያልሆነው የቱ ነው?
ሀ. ረሃብ ማባባስ ሐ. ችግር መጨመር
ለ. ድህነት መጨመር መ. የኑሮ ሁኔታን ማሻሻል
5. እፅዋትን መትክል ምንን ይቀንሳል?
ሀ. የኦክስጂን ምርትን ሐ. የአፈር ለምነትን
ለ. የአፈር መሸርሸርን መ. የካርቦን ዳይኦክሳይድ መመጠጥን

1.4 ባዮሎጂ እና የቴክኖሎጂ ግኝቶች

በዚህ
አዳዲስ የቴክኖሎጂ እውቀት ግኝት የሆኑትን ቴክኖሎጂዎች ምሳሌ ትሰጣለህ/ጭያለሽ ርዕስ
የትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ ፡-

ከረዥም ጊዜ ጀምሮ የሰው ልጅ አንዳንድ ህይወት ያላቸውን ነገሮች በማየት የተለያዩ ነገሮችን አስመስሎ

ለመስራት ሙከራ ሲያደረግ ቆይ~ል፡፡ የሰው ልጅ ህይወት ያላቸው ነገሮችን ሂደትና ባህሪ ካየ በ|ላ ፍላጎቱን
ለማJላት የባዮሎጂን እውቀትና ፕሪንሲፕል በስራ ላይ ለመዋል ሙከራ አድር¹ል ፡፡ እነሱም ካሜራ@
አውሮፕላንና በውሃ ውስጥ የሚሄድ መርከብ ( ሰር¹ጅ መርከብ) ናቸው፡፡ እነዚህ ግኝቶች ለሰው ልጅ ምን
ያህል እንደሚጠቅሙና ለውጥ እንዳመጡ ትማራለህ/ሪያለሽ፡፡

የሰው አይንና ካሜራ

ካሜራን ከሰው አይን ጋር ምን ያመሳስለዋል ?

የሰው አይንና ካሜራ የሚያመሳስላቸው ፀባይ አላቸው፡፡ ሁለቱም እንደተመሳሳይነታቸው በጥንድ በጥንድ

ሲታዩ እንደሚከተለው ይሆናሉ፡፡ እነሱም ሌንስ እና ምጣኔ ብርሃን ሌንስ@ ድልሽ & ዕይታ & አፕሬቸር@
ማዕከለ እፍታና ፊልም& እውሬ ነጥብና መሀል ድርብ ናቸው፡፡ (ስዕል 1.10 ተመልከት) በተግባር ሁለቱም
የፀሐይን ብርሃን በመጠቀም ስዕልን በማንሳት ይመዘግባሉ፡፡

ማዕከለ እፍታ ፊልም

ምጣኔ ብርሃን ድልሽ

ብሌን አፕሬቸር

ሌንስ ሌንስ

ልባስ አይን ጥቁሬ ነጥብ

ስዕል 1.10 የሰው አይንና ካሜራ

ትግበራ 1.4.
ስዕል 1.10ን በመመልከት በካሜራና በሰው ልጅ አይን መሀከል ያለውን ተመሳሳይነትና ልዩነትን ሰንጠረዥ

በማዘጋጀት ግለፅ/ጪ፡፡

አእዋፋት እና አይሮፕላን

የአእዋፋት እና የአይሮፕላንን ተመሣሣይነት በአጭሩ ግለፅ/ጪ

ከብዙ ዓመታት በፊት የሰው ልጅ የመብረር ፍላጎት ነበረው፡፡ ብዙዎቹ የድሮ ታሪኮች እንደ የድሮው ኢካሩስ
እና ሌሎች በግሪክ ሀገር የሰው ልጅ ምኞት ይገልፃሉ፡፡ ይህ ታሪክ የሚያሳየው የሰው ልጅ ለመብረር
የሞከረው በአእዋፋት መብረር ተማርኮ ነው፡፡ አእዋፋት መብረር የቻሉት ክንፍ ስላላቸው እና አጥንቶቻቸው
ቀላልና በአየር የተሞሉ ስለሆነ በሰማይ ላይ መብረር ችለዋል፡፡ በተመሳሳይ ሁኔታ አይሮፕላንም ክንፍ

ስላለው& ጠንካራና ቀላል ከሆነ ብረት የተሰራ በመሆኑ መብረር ችሏል፡፡

ሰዎችም ቀላል ክብደት ያለው ከላባ የተሰራ ክንፍ በእጅ ላይ በማጣበቅ ለመብረር ሞክረው ነበር፡፡ ውጤቱም
ከፍተኛ አደጋ ነበረው ምክንያቱም የሰው ልጅ የእጅ ጡንቻ እንደ አእዋፋት ጠንካራ ስላልሆነ በአየር ላይ
መቆየት ስላልቻለ ይህን ሙከራ የሰሩት ሰዎች ተጎድተው ነበር፡፡ ለመጀመሪያ ጊዜ የሰው ልጅ የመብረር

ፍላጎቱ የተሳካለት በ1903 እ.ኤ.አ. ሲሆን ይህንንም ሙከራ ያደረጉት ሁለቱ ወንድማማwች አርቬራይትና
ዊልበርራይት የተደረገ ነበር፡፡ እነርሱም ለመጀመሪያ ጊዜ በሰሩት አይሮፕላን ነበር

ሀ. ለ.
ስዕል 1.11 መብረር ሀ. የመጀመሪያው አይሮፕላን ለ. የምትበር ወፍ

ዓሣ እና ሰርጓጅ መርከብ

ዓሣና ሰርጓጅ መርከብ ያላቸውን ተመሳሳይነትና ልዩነት ዘርዝር፡፡

ከድሮ ጊዜ ጀምሮ የሰው ልጅ ውሃ ሲዋኝ ቆይ~ል፡፡ የውሃ ዋና ታሪክ የድንጋይ ዘመን ከሚባለው ወደ 7000
አመታት ጀምሮ የነበረ ነው ፡፡ ሰርጓጅ መርከብ (የውሃ ስር መርከብ) ለመጀመሪያ ጊዜ የታየው በ19ኛው
ክፍለ ዘመን ነበር፡፡ ከብዙ ዘመናት በፊት የሰው ልጅ የዓሣን አካል የሰውነት መዋቅርና አገልግሎቶቹን አይቶ
በመገንዘብ እና ይህን እውቀት በመጠቀም ሰር¹ጅ መርከብ ሰር~ል ተብሎ ይታመናል፡፡
የመርከብና የዓሣ ቅርፅ ክፍት ቀÃንና ጠፍጣፋ መሆናቸው የውሃን ግፊት ለመቋቋም ይረዳቸዋል፡፡ ሌላው
የሚያመሳስላቸው ምሳሌ የብዙ ዓሳዎች የአየር ፊኛ እና የሰርጓጅ መርከብ ብላስትን ውሃ ውስጥ ለመጥለቅ
(ወደ ውስጥ ለመግባት) እና ውሃ ላይ ለመንሳፈፍ የሚረዳ አካል በመያዛቸው ነው፡፡

ሀ. ለ.

ስዕል 1.12 ሀ. ዋናተኛ ዓሣ ለ. ሰርጓጅ መርከብ

ትግበራ 1.5

ወደ ቤተ መጽሐፍት ሂድና

በቡድን በመሆን
 ኢካራስ ያደረገውን ምርምር በማንበብ ግለጽ/ጪ፡፡

መልመጃ 1.4
ከዚህ በታች ላሉት ጥያቄዎች ትክክለኛ መልስ ሊሆን የሚችለውን ምረጥ/ጪ፡፡

1. ከሚከተሉት ውሰጥ ከአይናችን ተግባር ጋር ተመሳሳይነት ያለው የቱ ነው?

ሀ. ማይክሮስኮፕ ሐ. ካሜራ
ለ. የእጅ ሌንስ መ. ሀ እና ለ
2. ከዚህ በታች ከተዘረዘሩት ውስጥ አእዋፍን በመመለከት የተሰራው የቱ ነው?

ሀ. ሰር¹ጅ መርከብ ሐ. መኪና

ለ. አይሮፕላን መ. ለ እና ሐ
3. የዓሳዎች የአየር ፊኛ ከምን ጋር ይመሳሰላል?
ሀ. ከአእዋፋት ክንፍ ጋር ሐ. ከካሜራ ሌንስ

ለ. ከሰር¹ጅ መርከብ ብላስትን መ. ሀ እና ለ

4. ከዚህ በታች ከተዘረዘሩት ውስጥ ከሰር¹ጅ መርከብ እንቅስቃሴ ጋርተመሳሳይነት ያለው የቱ ነው?
ሀ. ዓሳ ለ.ኤሊ ሐ. እንቁራሪት መ. እንሽላሊት

1.5. የባዮሎጂ ትምህርት እሴቶች

በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ፡-

የባዮሎጂ ትምህርት በመማር ሊዳብሩ የሚችሉ የተለያየ እሴቶችን ትለያለህ/ሽ፡፡

ባዮሎጂን በመማር ሊዳብሩ የሚችሉ እሴቶችን ዘርዝር/ሪ፡፡

ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ
ባዮሎጂ በሙከራ እንደሚደገፍ የሳይንስ እሴቶች እንደ አርቆ ማሰብ@
የባዮሎጂ ትምህርትእንደ
ምክንያታዊ መሆን፣ ለችግሮች መፍትሄ መስጠትና እነዚህን የመሳሰሉትን
ሌላው የሳይንስ ትምህርት
እሴቶች የማጎናፀፍ እድል ላንተ/ቺ ይሰጣል፡፡ በአሁኑ ጊዜ የባዮሎጂ ሶስቱን የትምህርት
ዓላማዎች እሴቶች
ማጎልበት@ ሙያና ዕውቀትን
 ትምህርት በፍጥነት እያደገ በመሆኑ ምክንያት እና ከእለት ተለት ኑሮ
ጋር ተያያዥነት ስላለው ልዩ ትኩረት አግኝ~ል፡፡
ለምሳሌ እንስሳት ለሙከራ በስራ ላይ ሲውሉ የሥነ ስርዓት (ዲሲፒሊን)
እና የተፈጥሮ መብት ጥያቄ ይነሳል፡፡ እንዲሁም የአካባቢ እና የተፈጥሮ ሀብት እንክብካቤም ቀጣይነት
ካለው ከእድገት ጋር ተያይዞ ይታያል፡፡

እነዚህ ጉዳዮች ደግሞ በኢኮኖሚ ተጨባÃ የሆነ ማህበራዊ እድገትንና በመኖሪያ አካባቢ ጥሩ ግንኙነት
እንዲሁም ቀጣይነት ያለው ዕድገትን ለመፍጠር መሠረት ነው፡፡ ስዕል 1.3. እና ሠንጠረዥ 1.4 ተመልከት፡፡

መስማማት
ግልፅነት
ለማወቅ መ¹¹ት

ነፃነት
እሴት ምክንያታዊነት

ፍቅር

አብሮ መሥራት

ታማኝነት

ጤናማነት
ታጋሽነት

ስዕል 1.3. የባዮሎጂ ትምህርት እሴቶች የሚያድጉበት

እሴት የሚገኝ ጥቅም

አንድን ነገር ለመማር ከሚኖሩባት ዓለም ለመማር ከፍተኛ ፍላጎት መኖር ሆኖ ለትምህርት ጥናትና ሙያ
ያለን መ¹¹ት መሳካት የሚገፋፋ ሃይል ነው፡፡
ፍቅር ባዮሎጂ ህይወት ላላቸው ነገሮች እንክብካቤና ፍቅር እንድንሰጣቸው ያደርጋል፡፡
ባዮሎጂን ስንማር ለሰው ልጆች@ ህይወት ላላቸው  ነገሮችና ለአካባቢያችን
ያለንን ፍቅርና ርህራሄን እናዳብራለን፡፡
ነፃነት እንደ ሳይንስ ትምህርት ባዮሎጂን ሰትማር በነፃነት ማሰብ እና የተመለከትከውን
መግለፅን ትለማመዳለህ/ያለሽ፡፡
ታማኝነት ሳይንስ ውስጥ ታማኝነት በጣም አስፈላጊ ነው፡፡ እንደ ሳይንስ ተማሪ መረጃህን
በታማኝነት መሰብሰብ፣ ማቀናጀት፣ ማጠቃለልና መቋጨት አለብህ/ሽ፡፡
አብሮ መስራት ት/ቤቱ ውስጥ ህይወት ስላላቸው ነገሮችና ስለአካባቢ መማር በአብዛኛው
በቡድን ይከናወናል፡፡ በዚህም ወቅት እንዴት ከሌላ ሰው ጋር በመገናኘት
 የሰውን ሐሳብ ማክበርን ትማራለህ/ሽ ፣ ትለማመዳለህ/ጃለሽ፡፡
መግባባት የሳይንስ ትምህርት በክፍል ውስጥ በሚሰጥበት ጊዜ በቡድን የሚደረጉት
መግባባቶች ለሳይንስና ቴክኖሎጂ ሥራዎች ጠንካራ መሠረት ነው፡፡
ምክንያታዊ በሳይንስ ውስጥ ጥቅል ሀሳብ ለመስጠት የተሰበሰቡ መረጃዎችን በጥልቀት
መገምገምና ተፋሰሳቸውን መጠበቅ ያስፈልጋል፡፡ እንደማንኛውም ሳይንስ
ባዮሎጂ ውስጥም ነገሮች በመረጃ ምክንያታዊ በማድረግ ይቋጫሉ፡፡
ግልፅነት የባዮሎጂ ትምህርት ማዳበር ከሚገባቸው እሴቶች ውስጥ አንዱ ግልፅነት ነው፡፡
በሳይንስ ትምህርት ወቅት ሙከራን ሳታካሂድ በክፍል ውስጥ በተማርከውና
በተነገረህ ብቻ አትወስን ፡፡ በይበልጥ ለመማር አእምሮህን ክፍት ማድረግና
የምታወቀውን መግለጽና ያልተረዳþውን በመጠየቅ መረዳት አስፈላጊ ነው፡፡
ሠንጠረዥ 1.4. ባዮሎጂ ትምህርትን በመማር የሚያድጉ እሴቶች

መልመጃ 1.5

ከዚህ በታች ለሚገኙት ጥያቄዎች ትክክለኛውን መልስ ምረጥ/ጪ

1. አንድ ሰው በአካባቢው የሚገኙትን ነገሮች ለማወቅ ያለውን ፍላጎት የሚያዳብርበት ምን ይባላል?

ሀ. ነፃነት ለ. ለማወቅ መጓጓት ሐ. መግባባት መ. መልስ አልተሰጠም፡፡

2. አንድ ሰው መፍትሔ እስኪያገኝ ድረስ ከሐሳቡ ጋር መ¹ዙን የሚያሳይበት እሴት ምን ይባላል?

ሀ. ታማኝነት ለ. አክብሮት ሐ. ታጋሽነት መ. ፍቅር
3. ለአካባቢህና በአካባቢህ ለሚገኙ ሰዎች የምትሰጠው እሴት የቱ ነው?
ሀ. አክብሮት ለ. ግልፅነት ሐ. ነፃነት መ. ሁሉም መልስ ነው፡፡
4. አንድ ሰው ታማኝነትንና ጤናማነትን በሁሉም ተግባር ውስጥ ማሳየት ምን ይባላል?
ሀ. ነፃነት ለ. ግልፅነት ሐ. መግባባት መ. አክብሮት
5. እራስህ ለሰበሰብከው መረጃ ትኩረት የመስጠት ስልጣን ምን ይባላል?
ሀ. መግባባት ለ. ምክንያታዊነት ሐ. ጤናማነት መ. ታማኝነት
የምዕራፍ አንድ ክለሳ
 ባዮሎጂ ህይወት ያላቸውን ነገሮች የሚያጠና የተፈጥሮ ሳይንስ ነው፡፡
 ባዮሎጂ የተለያዩ ዘርፎች እንደ ቦታኒ& ዚኦሎጂ &ሥነ-ምደባ &ሥነ-ህዋስ & ሥነ-ምህዳር & ሥነ-
ቅርፅ በመባል ይመደባል፡፡

 ባዮሎጂ ከኬሚስትሪ & ከፊዚክስ& ከጂኦሊጂ እና ከሌሎች ሳይንሶች ጋር ግንኙነት አለው፡፡

 የባዮሎጂ እውቀት በግብርና ሥራ፣ በፋብሪካ፣ በመድሃኒትና በምግብ ሳይንስ ውስጥ ጥቅም አለው፡፡
  የባዮሎጂ እውቀት በግብርና ተግባር ውስጥ የማዳበሪያ አጠቃቀም& የፀረ - አረም ተባይን
አመራረትና አጠቃቀምን በማስተማር ምርታማነትን ለመጨመር ይረዳል፡፡

 ባዮሎጂ የአፈር ይዘትን ለማወቅ ፣ለተክሎች እድገት የሚያስፈልጉትን ለመለየት እና የእህል ዘሮችን
አፈራርቆ በመዝራት የአፈርን እንክብካቤ ለመጠበቅ ይረዳል፡፡

 የጤና ሳይንስ በሽታን የሚከላከሉ መድሐኒቶች ለመስራት የባዮሎጂ እውቀትን ይጠቀማል፡፡

በምግብ ፋብሪካዎች ውስጥ የንጥረ ምግቦችን መጠንና ጥራት ለመወሰን የባዮሎጂ እውቀት
ያስፈልጋል፡፡

 ባዮሎጂ በማህበረሰቡ ውስጥ የጤና አገልግሎት፣ ምግብ ማዘጋጀት፣ አካባቢን መንከባከብና

የመሳሰሉት ውስጥ ድርሻ አለው፡፡

 ባዮሎጂ ከጤና ጋር ተያይዞ በሽታን ለማዳን የመድኃኒት አጠቃቀምን ፣መድኃኒትን ያለአግባብ

መጠቀምን የሚያመጣው ተፅዕኖ፣ የጤናማ ሰዎችን ስነ ቅርፅ በመለየት፣ የአንቲ ሴፕቲክና የዲስ
እንፍክታንት ያላቸውን ጥቅም ለይቶ ለማወቅ ይረዳል፡፡

 ምግብን አስመልክቶ ምግብን ለመመደብ፣ የተለያዩ የምግብ ንጥረ ነገሮችን ለይቶ ለማወቅ፣ የንጥረ
ምግብ ምንጮችና የተመጣጠነ ምግብን ለመለየት የባዮሎጂ ድርሻ ትልቅ ነው፡፡

 ባዮሎጂ በአካባቢ ውስጥ የተለያየ አቅጣጫና ድርሻ አለው፡፡ እነሱም፡- ሳይንሳዊ የግብርና ሥራዎች
የዘአካላት ዘር መጥፋትን መቀነስ፣ የደን መመንጠርን መከላከል፣ ብክለትን መከላከልና የተፈጥሮ
ሀብትን መንከባከብ ነው፡፡

 የአለም ህዝብ መጨመር ለመቆጣጠር ፣የጤና አገልግሎት አሰጣጥ፣ ጎጂ ልማዳዊ ድርጊቶችን

ለመከላከል ባዮሎጂ ትልቅ ድርሻ አለው፡፡

የምዕራፍ አንድ መልመጃ

I. በ "ሀ " ስር ለተዘረዘሩት ከ "ለ" ስር ጋር አዛምድ፡፡

ሀ ለ

1. አንቲሴፕቲክ ሀ. አስፒሪን
2. ዲስ እንፌክታንት ለ. የከባቢ አየር ይዘት ለውጥ
3. በሽታን የሚያስታግስ መድሃኒት ሐ. ምክንያታዊነት
4. እሴት መ. አልኮል
5. የአየር ብክለት ሠ. ክሎሪን

II. ለተሰጡት ጥያቄዎች ትክክለኛውን መልስ ምረጥ/ጪ

 6. ህይወት ስላላቸው ነገሮች ማጥናት የየትኛው ትምህርት ትኩረት ነው?

ሀ. ኬሚስትሪ ለ. ፊዚክስ ሐ. ባዮሎጂ መ. ጂኦሎጂ

7. የሥርዓተ ምደባ ትኩረት ምንድነው?

ሀ. ህይወት ያላቸውን መመደብ ሐ. ህይወት ያላቸውን መለየት
ለ. ህይወት ያላቸውን መሰየም መ. ሁሉም መልስ ናቸው
8. ከባዮሎጂ ዘርፎች ውስጥ ህይወት ስላላቸው ኬሚስትሪ የሚያጠናው የቱ ነው?
ሀ. ባዮ ፊዚክስ ሐ. ባዮ ኬሚስትሪ
ለ. ባዮ - ጂኦግራፊ መ. ባዮ እስታቲክስ
9. ከዚህ በታች ካሉት የጥናት ዘርፎች ውስጥ የባዮሎጂን እውቀት የማይፈልገው የቱ ነው?
ሀ. ግብርና ለ. ኤሌክቲሪክ ሲቲ ሐ.የጤና አገልግሎት መ. ምግብ
10. ባዮሎጂ በሰው ልጆች አኗኗር ውስጥ ያለው ድርሻ ምንድነው?
ሀ. የጤና አገልግሎ ለማግኘት ሐ. ዘመናዊ ግብርናን ለመጠቀም
ለ. ምግብ ለማዘጋጀት መ. ሁሉም መልስ ነው
11. ከዚህ በታች ከተዘረዘሩት ግኝቶች ከባዮሎጂ እውቀት የተወሰደው የቱ ነው?
ሀ. ብስክሌት ለ. ሰርጓጅ መርከብ ሐ. ራዲዮ መ. ቴሌቪዥን
12. ተማሪዎች ባዮሎጂን ሲማሩ ማሳደግ ያለባቸው እሴት የሆነው የቱ ነው?
ሀ. የእውቀት ፍላጎት መኖር ሐ. አንድ አለመሆን
ለ. አለመታመን መ. ትዕግስት አለመኖር
13. የተፈጥሮ ሳይንስ ሁሉ
ሀ. ግንኙነት አላቸው፡ ሐ. ተያያዥነት አላቸው
ለ. ስለ ተፈጥሮ ያጠናሉ መ. ሁሉም መልስ ናቸው

III. ባዶ ቦታውን በመሙላት ሐሳቡን አሟላ/ይ

14. የሚበር ወፍን በማየት ሰው ________________ ሠራ፡፡
15. ለሰው ዓይን ማዕከለ እፍታ ከሆነ ለፊልም ________________ ሊሆን ይችላል፡፡
16. ስድስቱን ንጥረ ምግቦች በውስጡ የያዙ ________________ ይባላል፡፡
17. የሰው ልጅ የዓሣዎችን የዋና ችሎታን በመመልከት ________________ መሥራት ቻለ፡፡

IV. የሚከተሉትን ጥያቄዎች አጠር አድርገህ መልስ/ሽ

 18. ባዮሎጂ ምን እንደሆነ ግለፅ/ጪ፡፡
19. ኋላቀር የግብርና አሠራር የሆኑትን ዘርዝር/ሪ፡፡
20. የወፎችና የአይሮፕላን አካል መዋቅር በምን እንደሚመሳሰል ግልፅ/ጪ፡፡

ምዕራፍ 2
የህዋስ ባዮሎጂ
የምዕራፉ ትምህርት ግቦች ፡- በዚህ ምዕራፍ ትምህርት ሂደት እና ማጠቃለያ ላይ ፡-
ማይክሮስኮፕ ምን እንደሆነ ፍቺውን መስጠት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
ማይክሮስኮፕን ቀላል ማይክሮስኮፕ እና ጥምር ማይክሮስኮፕ በማለት
መመደብ ትችላለህ/ያለሽ፡፡

የማይክሮስኮፕ ክፍሎችን በመለየት ተግባራቸውን መግለፅ ትችላለህ/ያለሽ፡፡

የሕዋስን ፍቺ መስጠት፣ የእፅዋት እና እንስሳት ሕዋስ አካል ክፍሎችን አብይ ይዘቶች
በጥምር ማይክሮስኮፕ በማየት መዘርዘር፣ የእያንዳንዱን ሕዋስ አካል
2.1. ማይክሮስኮፕ እና ጥቅሙ
ክፍሎችን ተግባር መናገር፣ የእፅዋትና እንስሳትን ሕዋስ ጎን ለጎን
በማነፃፀርመገምገም ትችላለህ/ያለሽ፡፡ 2.2. ሕዋስ
የእፅዋት ሕዋስ እና የእንስሳት ሕዋስን በማይክሮስኮፕ በማየት
2.3. ሕዋስ ማየት
የሕዋስ አካል ክፍሎቻቸውን በመሣል ማሳየት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የሕዋሱን ዓይነት@ ቅርፅ እና መጠን በቻርት በመጠቀም ማሳየት 2.4. የሕዋስ ዓይነት@ ቅርጽ
ትችላለህ/ያለሽ፡፡

መግቢያ ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ?

ባዮሎጂስቶች ሕይወት ያላቸውን ነገሮች ለማጥናት የተለያዩ መሣሪያዎችን በባዮሎጂ በጣም አስፈላጊ
ከሆኑት ነገሮች ውስጥ
ይጠቅማሉ፡፡ከእነዚህ ውስጥ አንዱ ማይክሮስኮፕ ነው፡፡ለሕዋስ ግኝት መሠረቱ ሕዋስ ሕይወት ላላቸው
መሠረታዊ ነው፡፡
ማይክሮስኮፕ ነው፡፡ አንድ ሕዋስ ዘአካላት የሆኑ እንደ አሜባ@ ፓራሚስየምና

ባክቴሪያ ያሉትን የምናያቸው ማይክሮስኮፕን በመጠቀም ነው፡፡ ስለዚህ የሕዋስ

ክፍሎችን ለማየት ማይክሮስኮፕ አስፈላጊ ነው፡፡ በዚህ ምዕራፍ ውስጥ የማይክሮስኮፕን አጠቃቀምና

አገልግሎቱን ባለብዙ ሕዋስ እንስሳትና እፅዋትን እንዲሁም የዘአካላትን ሕዋስ ቅርፅና መጠን

ትማራለህ/ሪያለሽ፡፡
 2.1. ማይክሮስኮፕ እና ጥቅሙ ተጨማሪ ማስታወሻ
በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደት እና ማጠቃለያ ላይ፡-
ኤሌክትሮን ማይክሮስኮፕ የናሙናን
የማይክሮስኮፕን ምንነት ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡ መጠን 100,000 ጊዜ አጉልቶ
ቀላል እና ጥምር ማይክሮስኮፕ በማለት ትመድባለህ/ቢያለሽ፡፡ ያሣያል፡፡
ይህን
የማይክሮስኮፕ አካል ክፍሎችን ትለያለህ/ሽ፡፡
ታውቃለህ/ቂያለሽ?
የማይክሮስኮፕ አካል ክፍሎች ተግባርን ትናገራለህ/ሪያለሽ፡፡
ብዙዎቹ ህዋሶች ዲያሜትራቸው
50 ማይክሮ ሜትር በታች

ሕዋሶች ለመጀመሪያ ጊዜ በማይክሮስኮፕ መቼ ተለይተው ነው፡፡ (አንድ ማይክሮ ሜትር =

1/1000 ሚ.ሜ) ከዚህ ነጥብ
እንደታወቁ ተናገር/ሪ

#ሕዋስ; የሚል ቃል እስከ 17ኛው ክፍለ ዘመን ሥራ ላይ የቃሉ ምንÃና መሠረት

አልዋለም ነበር፡፡ የሕዋስ ምልከታ ለመጀመሪያ ጊዜ ማይክሮስኮፕ ከግሪክ ቃል የመጣ ሲሆን
'ማይኮ' ማለት ትንሽ 'እስኮፕ' ማለት
የተካሄደው በ1665 (እ.አ.አ) በእንግሊዛዊው ሳይንቲስት
ደግሞ ማየት ከሚለው የመጣ ነው፡፡
ሮበርት ሑክ ነበር፡፡ ሮበርት ሑክ እራሱበሠራው ማይክሮስኮፕ
ሕዋስን በመመልከት ሕዋስ የሚለውን ቃል ተጠቀመ፡፡ ነገር ግን የማይክሮስኮፕ አስፈላጊነትን አልተገነዘበም

ነበር፡፡ ነጋዴ የነበረው የዳች ተወላጅ አንቶኒ ቫንላይዋን ሑክ በ1673 እ.አ.አ የተሻለ ማይክሮስኮፕ
ሠር~ል፡፡

ማይክሮስኮፕ ምንድነው?
ማይክሮስኮፕ ሌንሶችን በመጠቀም የናሙናውን ምስል
ስለሚያጎላ በዓይን የማይታዩ ረቂቅ ዘአካላት በማይክሮስኮፕ
ስለሚታዩ ማይክሮስኮፓዊ ይባላሉ፡፡ ከዚህ ቀደም
ማይክሮስኮፕን የማየትና በእሱም የመጠቀም ዕድል
አግኝተህ/ሽ ታውቃለህ/ቂያለሽ? ከአወክ/ከአወቅሽ

የአጠቃቀሙን ሁኔታ ለክፍል ጓደኞችህ ግለፅ/À ሥዕል 2.1 በማይክሮስኮፕ ናሙናዎችን የሚመለከቱ

ተማሪዎች
 የማይክሮስኮፕ ጥቅም ምንድነው?

ማይክሮስኮፕ የኦፕቲካል መሣሪያ ሆኖ በተፈጥሮ ዓይን ብቻ የማይታዩ ረቂቅ ዘአካላትን በጣም አጉልቶ
የሚያሳይ ነው፡፡ በሣይንስ ታሪክ ውስጥ ባዮሎጂ ረዥም ዕድሜ አለው፡፡ ይሁን እንጂ በሕዋስ ላይ የተደረገው
የጥናት ጊዜ ረዥም አይደለም፡፡ ይህም ከሌንስ ግኝት ጋር የተያያዘ ነው፡፡ አብይ ቃላት
የማይክሮስኮፕ ዓይነቶች  ጥምር ማይክሮስኮፕ
በማይክሮስኮፕ የሚታዩትን ናሙናዎችን ከእራሳቸው መጠን ባለሁለት እይታ
ጥምር ማይክሮስኮፕ
በላይ አጉልቶ ያሳያል፡፡ ሁለት ዓይነት ማይክሮስኮፖች አሉ፡፡ ባለሁለት አይነት ሌንሶች

እነሱም ቀላል ማይክሮስኮፕ እና ጥምር ማይክሮስኮፕ (ሁለት እይታ ሌንስ) ያሉት

ነው፡፡
ይባላሉ፡፡ (ሥዕል 2.2. ተመልከቱ)  አጉልቶ የሚያሳይ
ለ የማይክሮስኮፕ የማጉላት
ሁኔታ ከናሙናው በላይ
ጨምሮ ማሳየት ነው፡፡

ሀ  ሌንስ፡- የኦፕቲካል
መሣሪያ ሆኖ ብርሃንን

ሐ m

መ ሠ

ሥዕል 2.2. የተለያዩ የቀላል ማይክሮስኮፕ ዓይነቶች ( ሀ እና ለ አጉሊ ሌንሶች እና ሐ የንባብ ሌንስ)
እና ጥምር ማይክሮስኮፕ (መ ባለ ሁለት እይታ እና ሠ ባለአንድ እይታ ማይክሮስኮፕ ) ይህን ታውቃለህ/ ቂያለሽ ?
በማይስክሮስኮፕ ናሙናው
ሲያድግ ትልቅ ይመስላል ነገር

የቀላል ማይክሮስኮፕን ባሕሪያትን አብራራ/ሪ፡፡

ባለአንድ እይታ ሌንስ ማይክሮስኮፕ ቀላል ማይክሮስኮፕ

ተብሎ ይጠራል፡፡ የእጅ ሌንስ የቀላል ማይክሮስኮፕ ምሳሌ ነው፡፡

የእጅ ሌንስ ነገሮችን 10 ጊዜ አጉልቶ የማሳየት ችሎታ አለው፡፡

ይህም ማለት በቀላል ማይክሮስኮፕ የሚታይ ነገር ከእራሱ

ትክክለኛ መጠን አሥር ጊዜ (10x ) ጎልቶ ይታያል ማለት ነው፡፡ ስዕል 2.3. ናሙናዎችን በእጅ ሌንስ ማየት

(ስዕል 2.3 ተመልከቱ)

ሙከራ 2.1
የተለያዩ ናሙናዎችን በእጅ ሌንስ ማየት
ዓላማ ፡- የእጅ ማይክሮስኮፕን በመጠቀም የተለያዩ ናሙናዎችን መለማመድ ፡፡
የሚያስፈልጉ ነገሮች
 የእጅ ሌንስ
 የተለያዩ አበባማ ዕፅዋት (ፅጌረዳ እና የሱፍ አበባ)
 የተለያዩ ዕፅዋት ቅጠል
 የሦስት አፅቄ አካላት (እንደ ዝንብ@ ጉንዳን እና አንበጣ)
የሙከራው ቅደም ተከተል
 የተለያዩ የእፅዋት አበባዎችና ቅጠላ ቅጠል በማሰባሰብ እንዲሁም የሶስት አፅቄ ናሙና ወደ ቤተ
ሙከራ በማምጣት ናሙናዎቹን በቂ ብርሃን ያለበት ቦታ አስቀምጥ/À
 ከፅጌረዳ አበባ ላይ የመጣውን ወንዴ ዘንግና አፈ ፅጌ በማየት ያየ£ውን/ያየሽዉን ነገር ግለፅ/À
 በቀኝ እጅህ ሌንስ በግራ እጅ ደግሞ የፅጌረዳ ተክልን ይዘህ ተመልከት፡፡
 የምትፈልገውን ነገር በደንብ አይተህ/ሽ ማንሣት እስከምትችል/ችይ ድረስ የእጅ ሌንሱን በደንብ
አንቀሳቅስ/ሺ፡፡ የእጅ ሌንስ ስትጠቀም/ሚ የምትመለከተውን/ቺውን ነገር ወደ እጅ ሌንሱ ከአንድ

ኢንች በታች አቅርበህ/ሽ ያዝ/ያዢ (ምስል 2.3 ተመልከቱ)

ወደ ክፍል ወይም ወደ ቤተሙከራ ያመጣችሁትን ናሙናዎች በተመሳሳይ ሁኔታ ሥሩ (አከናውኑ)፡፡
በመጨረሻም በተፈጥሮ ዓይንና የእጅ ሌንሱን ተጠቅማቸሁ በተመለከታችሁት መካከል ያለውን

ይህን ታውቃለህ/ ቂያለሽ ?

የጥምር ማይክሮስኮፕ ባህሪያትን ዘርዝር/ሪ ዘመናዊ ጥምር
ማይክሮስኮፕ አጉልቶ
ጥምር ማይክሮስኮፕ በአንድ ጊዜ ሁለት ሌንስ የሚጠቀም ማይክሮስኮፕ ነው፡፡
የማሳየት ችሎታ እሰከ
እነዚህም የዓይን ምስሪት እና የአካል ምስሪት ናቸው፡፡የዓይን ምስሪት

አብዛኛው ጊዜ አስር እጅ አጉልቶ ስለሚያሳይ 10x በሚል ፅሑፍ ይገለፃል፡፡

 የአካል ምስሪት ከአራት እስከ መቶ እጅ ያጎላል፡፡ የማጉላት አጠቃላይ አቅም የዓይን ምስሪት ብዜት እና
የአካል ምስሪት ብዜት ነው፡፡

ለምሳሌ የዓይን ምስሪት የማጉላት አቅም 10x እና የአካል ምስሪት የማጉላት አቅም 4x ከሆነ የማጉላት
አጠቃላይ አቅም 40 (40x) እጅ ይሆናል፡፡

አጠቃላይ የማጉላት አቅም = የዓይን ምስሪት የማጉላት አቅም x የአካል ምስሪት የማጉላት አቅም

ትግበራ 2፡1
አጠቃላይ የማጉላት አቅም ላይ መወያየት
በቡድን በመሆን የጥምር ማይክሮስኮፕ አጠቃላይ የማጉላት አቅም ላይ ተወያዩ ፡፡ ለምሳሌ መሃከለኛ የማጉላት

የጥምር ማይክሮስኮፕ ክፍሎች

ጥምር ማይክሮስኮፕ በበርካታ ቤተ ሙከራ ውስጥ ብዙ ጊዜ የሚያገለግል ነው፡፡ ይህ ማይክሮስኮፕ ብዙ
ናሙናዎች የሚጠኑበት የተለያዩ ክፍሎች አሉት፡፡ የሚቀጥለው ሠንጠረዥ (ሠንጠረዥ 2.1) የጥምር
ማይክሮስኮፕ ዋና ዋና ክፍሎች እና ተግባራቸውን የሚገልፅ ነው፡፡ በተጨማሪም እነዚህን ክፍሎች ለመለየት
(ምስል 2.4) ተመልከት
 የዓይን ምስሪት
የአካል ቱቦ

የአካል
ምስሪት
እጅታ
እሽክርክሪት
የአካሉ ምስሪት

መድረክ

መያዣ
ኮርስ ማስተካከያ
ድልሺ (ብራኔ)
ፋይን ማስተካከያ
መስታወት

መሠረት

ስዕል 2.4 ጥምር ማይክሮስኮፕ እና ክፍሎቹ

የማይክሮስኮፕ ክፍሎች ሥራዎቻቸው

አይን ምስሪት እብጥ ሌንስ ምስል ለማጉላት ይረዳል(ብዙ ጊዜ 10 x)
የአካሉ ቱቦ የአይን ምስሪት እና የአካል ምስሪትን ይደግፋል፡፡
ኮርስ ማስተካከያ መድረኩን ወደ ላይ እና ወደታች በማንቀሳቀስ በደንብ ያልጠራ ምስልን
አጥርቶ ያሣያል፡፡
ፍይን ማስተካከያ የአካሉን ቱቦ በመጠኑ ወደ ላይ እና ወደታች በማንቀሳቀስ የጠራ ምስል
ያሣያል፡፡
እጀታ ማይክሮስኮፑን ለመሸከም ይጠቅማል፡፡
የአካል ምስሪት ከፍተኛ@ ማሀከለኛ እና ዝቅተኛ የማጉላት አቅም ያላቸውን የአካል ምስሪት
እሽክርክሪት ይይዛል፡፡
ዝቅተኛ የማጉላት አቅም እብጥ ሌንስ ምስልን 4(4 x ) አጉልቶ ለማሣየት ይጠቅማል፡፡
ያለው የአካል ምስሪት
ከፍተኛ የማጉላት አቅም እብጥ ሌንስ ምስልን 10(10 x ) አጉልቶ ለማሣየት ይጠቅማል፡፡
ያለው የአካል ምስሪት
የዘይት መንከሪያ የአካል እብጥ ሌንስ ምስልን 100 (100x) አጉልቶ ለማሣየት ይጠቅማል፡፡
ምስሪት
መድረክ የናሙና እስላይድን ይይዛል፡፡
እስላይድ መያዣ መድረክ ላይ እስላይዱን አጣበቆ ይይዛል፡፡
ድልሺ ወይም ብራኔ በመድረኩ ውስጥ የሚልፈውን የብርሃን መጠን ይመጥናል (ይወስናል)
መስታወት ብርሃንን ወደ ናሙናው ማንፀባረቅ
መሠረት የማይክሮስኮፑን ክፍሎች ደግፎ የሚይዝ
ሠንጠረዥ 2.1 የጥምር ማይክሮስኮፕ ክፍሎች

አስታውስ፡- መምህራችሁ የማይክሮስኮፕ ስለሚያቀርቡላችሁ የማይክሮስኮፕን ክፍሎች እና የሚሰጡትን

ጥቅም በተግባር ተመልከቱ፡፡

እስላይድ ማዘጋጀት ፡- በማይክሮስኮፕ ሥር የሚታይ ናሙና ማዘጋጀት ነው፡፡

ትኩረት ፡- በማይክሮስኮፕ የሚታየውን ናሙና በትክክል ለማየት ማስተካከል

ሙከራ 2፡2 ለጥንቃቄ

በማይክሮስኮፕ የሚታየው
ማይክሮስኮፕ መጠቀም
ናሙና ብርሃን በውስጡ እንዲያልፍ
አላማ ፡- ናሙና ማዘጋጀት እና በማይክሮስኮፕ ማየት በጣም ስስ መሆን አለበት፡፡ እስላይድ
እና የእስላይዱ ክዳን ንፁህ መሆን
መለማመድ
አለበት፡፡ ንፅህ ካልሆነ የሚታየው
የሚያስፈልጉ ነገሮች ናሙና በትክክል አይታይም፡፡
 እስላይድ እና የእስላይድ ክዳን ናሙናው በጣም ወፍራም ከሆነ
 ንጹህ እስላይድ የእሰላይዱ ክዳን እንደ እህል ሚዛን
 ትንሽ ነጥብ ያለበት ወረቀት
 ማንጠባጠቢያ
 የናሙና መያዣ
 ቢከር ውስጥ ያለ ውሃ
 የብርሃን ጥምር ማይክሮስኮፕ

የናሙናው ቅደም ተከተል

1. ትንሽ ነጥብ ያለበትን ወረቀት በምሥል 2.5 እንደሚታየው ንፁህ እሰላይድ ላይ አስቀምጥ/À
 ስዕል 2.5 የናሙና አዘገጃጀትን የሚያሣይ ስዕል

2. አንድ ጠብታ ውሃ ናሙና ላይ በማንጠባጠብ በእሰላይድ ክዳን መሸፈን፡ የውሃ ጠብታ በዝቶ
የእሰላይድ ሽፋን እንዳይንሳፈፍ መጠንቀቅ ፡፡ እንዲሁም የውሃ ንፊት (በብል ጋስ) መፈጠር
የለበትም፡፡
3. እሰላይዱን በማይክሮስኮፕ መድረክ ላይ አስቀምጥ፡፡ ናሙናው ብርሃን የሚያልፍበት (የብርሃን

አቅጣÁ) ላይ መቀመጥ አለበት፡፡

4. ሁልጊዜ በዝቅተኛ የአካሉ ምስሪት ጀምር፡፡ በዚህ ጊዜ የአካል ምስሪት እስከ መጨረሻው ወደታች

ሳብ/ሳቢ፡፡ ከዚህ በላ መጀመሪያ የኮርስ ማስተካከያ@ በመቀጠል በፋይን ማስተካከያ ምስሉን
በደንብ አስተውለህ እይ/ኢይ
5. የዓይን ምስሪቱን በማየት ድልሺ/ብራኔውን አስተካክል፡፡ የብርሃን መብዛት ናሙናውን የታጠብ
ያስመስለዋል፡፡ እስቲ ሞክር/ሪ!!
6. በዝቅተኛ የአካል ምስሪት ያየ£ውን /ሽውን ናሙና ፋይን ማስተካካያውን ሳትቀይር/ሪ ወደ
መካከለኛ የአካል ምስሪት ለውጥ/ጪው፡፡
7. መካከለኛ እና ከፍተኛ አካል ምስሪት ስትጠቀም/ሚ የፍይን ማስተካከያ ብቻ መጠቀም
እንዳለብህ/ሽ አስብ/ቢ፡፡የዘይት ጠብታ ምስሪት በፍፁም አትጠቀም፡፡
8. የተመለከተው/ የተመለከትሺው ነጥብ የተያያዘ ነው ወይስ የተበታተነ ነው? ሥዕሉን አንሳ/አንሺ

መልመጃ 2.1
የሚከተሉትን ጥያቄዎች ትክክለኛ መልስ ምረጥ/À
1. ከዚህ በታች ከተጠቀሱት ውስጥ አንዱ የማይክሮስኮፕ ተግባር አይደለም፡፡
ሀ. የናሙናውን መጠን አሳድጎ የሚያሣይ ሐ. ሌንስ መጠቀም
ለ. በአይን የማይታዩ ነገሮችን የሚያሣይ መ. መልስ አልተሰጠም
2. ከዚህ በታች ከተጠቀሱት ውስጥ ቀላል ማይክሮስኮፕ የሆነው የቱ ነው?
ሀ. ባለሁለት እይታ ጥምር ማይክሮስኮፕ ሐ. የእጅ ሌንስ
ለ. ባለአንድ እይታ ጥምር ማይክሮስኮፕ መ. እይታ ማይክሮስኮፕ እና የአካሉ መስሪት
3. የእጅ ሌንስ እና ጥምር ማይክሮስኮፕ ለምን የብርሃን ማይክሮስኮፕ ተባሉ?

ሀ. ብርሃንን እንደ ሀይል ምንÃ ስለሚጠቀሙ ሐ. ብርሃን ስለሚያመነጭ

 ለ. ክብደታቸው በጣም ትንሽ ስለሆነ መ. የአካል ምስሪት ስላላቸው
4. ቀላል ማይክሮስኮፕ የሚያሳይ የቱ ነው?
ሀ. ሶስት ምስሪት ሐ. ሁለት ምስሪት
ለ. አንድ ምስሪት መ. አራት ምስሪት

2.2. ሕዋስ
በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደት እና ማጠቃለያ ላይ፡-
የቃሉ አመጣጥ፡
ሕዋስ በጣም ረቂቅ የሆነና የህይወት መሠረት እንደሆነ
ትናገራለህ/ሪያለሽ ሕዋስ ወይም ሴል ፡- ሴል ማለት ከላቲን
የእፅዋት ህዋስ አካል እና የእንሰሳት ሕዋስ አካል ሴሉላ ከሚባል ቃል የመጣ ሲሆን
በጥምር ማይክሮስኮፕ በማየት ተዘረዝራለህ/ሪያለሽ ትርጉሙ ደግሞ ትንሽ ክፍል ማለት ነው፡፡

የእፅዋትን እና የእንሰሳትን ህዋስ ማዋቅር በጥምር ይህንን ታውቃለህ/ቂያለሽ ?

ማይክሮስኮፕ በማየት ትናገራለህ/ሪያለሽ
አካላችን የተሠራው ከብዙ ትሪሊዮን
የእፅዋት ህዋስ እና የእንሰሳት ህዋስ መካከል ህዋስ ነው፡፡
ያለውን ልዩነት ትገልፃለህ/ጫለሽ

ህዋስ ህይወት ላላቸው ነገሮች ሁሉ መሠረታዊ መዋቅርና ተግባር ናቸው፡፡ ብዙዎቹ ህዋሶች በመጠን በጣም
ትንሽ ናቸው፡፡ በዚህ ምክንያት ማየት የምንችለው ማይክሮስኮፕ በመጠቀም ብቻ ነው፡፡

ህዋስ ምን እንደሆነ በአÃሩ አብራራ/ሪ

ሁሉም እንሰሳት እና እፅዋት የተሠሩት ከአንድ ወይም ከአንድ በላይ በሆነ ህዋስ ነው፡፡ ባላቸው የህዋስ ብዛት
በመመሥረት ዘአካላትን በሁለት ቦታ እንከፍላቸዋለን፡፡ እነሱም ባለአንድ ህዋስና ባለ ብዙ ህዋስ ናቸው፡፡

አንድ ህዋስ ዘአካላት የተሠራው ከአንድ ህዋስ ብቻ ነው፡፡ የአንድ ህዋስ ዘአካላት ምሣሌ የተለያዩ

ባክቴሪያዎች& የተለያዩ ዋቅላሚ& ጥቂት ፈንገሶች እና ፕሮቶዞዋ ናቸው፡፡ ሥዕል 2.6 ተመልከት/ቺ

ሀ. ክላሞደመስ (ዋቅላሚ) ለ. ፖራሚስየም (ፕሮቶዞዋ) ሐ. እርሾ (ፈንገስ)

መ. አሜባ (ፕሮቶዞዋ) ሠ. ዘንግ ቅርፅ ባክቴሪያ ረ. ኢዮግሊና (ፕሮቶዞዋ)

ሥዕል 2.6 የተለያዩ የአንድ ህዋስ ዘአካላት

ባለብዙ ህዋስ ብዙ ህዋስ ያለው ዘአካላት ነው፡፡ ለምሣሌ፡- የሰው ልጅ አካል ከብዙ ትሪሊዮን ህዋስ የተሠራ
ነው፡፡ በሰውነት ክፍሎቻችን ውስጥ የተለያዩ አገልግሎት የሚሰጡ የተለያዩ የህዋስ አይነቶች ይገኛሉ፡፡

ለምሣሌ፡- የደም ህዋስ& የቆዳ ህዋስ& የጡንቻ ሕዋስ &የነርቭ ሕዋስ& የልብ ህዋስ እና የተለያዩ ህዋሶች
በሰውነታችን ክፍሎች ይገኛሉ፡፡

ለምሣሌ፡ የባህር ዛፍ ተክል የተለያዩ የህዋስ ዓይነቶች እንደ የግንድ ህዋስ፣የሥር ህዋስ እና የተለያዩ ሌሎች

ህዋሶች አሉት፡፡ የህዋስ መዋቅር በደንብ ተለይቶ የታወቀው ከማይክሮስኮፕ ግኝት በኋላ ነው፡፡

በጥምር ማይክሮስኮፕ ሥር ሲታይ ሶስት ዋና ዋና የህዋስ አካሎች ይታያሉ፡፡ እነሱም ሕዋስ ክርታስ፣ ቤተ-

ሕዋስ እና ኑክለስ (አስል) ናቸው፡፡ ሥዕል 2.7 ተመልከት/ቺ

ይህንን ታውቃለህ/ቂያለሺ ?
ህዋሰ-ክርታስ
ህይወት ያላቸው ነገሮች ሁሉ
ኑክለስ ከትንሹ ባክቴሪያ እስከ ትልቁ ዓሳ
ነባሪ ድረስ የተሠሩት ከአንድ
ቤተ - ህዋስ ሕዋስ ወይም ከአንድ ህዋስ በላይ
ነው፡፡

ሥዕል 2.7. የእንሰሳ ህዋስ ማዋቅር

ትግበራ 2.2

ባለአንድ ህዋስ ዘአካላት እና ባለ ብዙ ህዋስ ዘአካላትን ማወዳደር

 በቡድን በመሆን በባለአንድ ህዋስ ዘአካለት እና በባለብዙ ህዋስ ዘአካላት መካከል ያለውን
ተመሳሳይና ልዩነት ላይ ተወያዩ፡፡
 በሰው ልጅ ህዋስ እና በአሜባ ህዋስ መካከል ያለው ልዩነት ምንድነው?
 የእፅዋት ህዋስ እና የእንሰሳት ህዋስ መዋቅር
በእፅዋት ህዋስ እና በእንሰሳት ህዋስ መዋቅር መካከል ያለው ተመሣሣይነት እና ልዩነት ምን ምን ናቸው?
ህዋሶች የተለያዩ መዋቅሮችን በውስጣቸው ይይዛሉ፡፡ ከእነዚህም መዋቅሮች ውስጥ ቤተ - ህዋስ የተለያዩ
አገልግሎት ያላቸው ክፍለ ህዋስ በውስጡ ይዟል፡፡
የእንሰሳት ህዋስ እና የእፅዋት ህዋስ በጥምር ማይክሮስኮፕ ሲታዩ የሚከተሉትን መዋቅር አላቸው፡፡ (ሥዕል 2.8. ሀ

እና ለ) እነዚህም መዋቅሮች
 ህዋሰ ክርታስ
 ኑክለስ (አስል) እና
 ቤተ - ህዋስ
ህዋስ ክርታስ፡- ህይወት ያለውና ማንኛውንም ህዋስ የሚሽፍን ከውÃ ወደ ሕዋስ ውስጥ የሚገቡትንና
ከውስጥ ወደ ውÀ የሚወጡትን ነገሮች የሚቆጣጠርና የሚመርጥ የህዋስ ክፍል ነው፡፡
ኑክለስ፡- የሕዋስን ተግባር የሚቆጣጠር ነው፡፡

ቤተ - ህዋስ፡- ኬሚካላዊ አፀግብሮት በውስጡ የሚካሄድበት ክፍለ ሕዋሳዊ መዋቅሮችን ይይዛል፡፡

በተጨማሪም ህዋሶች የሚከተሉት መዋቅሮች አላቸው፡፡ እነሱም፡-
ፊኝት፡- የህዋስ ክፍል ሆኖ ቤተ ህዋስ ውስጥ የሚገኝ ሕዋስ ነው፡፡ ፊኝት በውስጡ አዮኖች፣ ውሃ እና የተለያዩ ፅዳጆች
የሚያከማች ነው፡፡
መካነ ፕሮቲን
አረን¹ቀፍ፡- አረን¹ዴ ያለው በአረን¹ዴ ዕፅዋት ውስጥ የሚገኝ
ህዋሰ ሰናሶልት
ክፍለ ህዋስ ነው፡፡ አረን¹ቀፍ በውስጡ መካነ ሀመልምል
ሀይለ ህዋስ
አረን¹ዴ ቀለም ስላለው የፀሐይ ብርሃን@ውሃ እና
ኑክለስ
ካርቦንዳይኦክሳይድ በመጠቀም ብርሃናዊ አስተፃምሮ
ህዋሰ ክርታስ
የሚካሄድበት ክፍለ ሕዋስ ነው፡፡ ሌሎች ክፍለ ህዋሶች
ጎልጂ ዕቃ
በእንሰሳት እና በዕፅዋት ህዋሶች ውስጥ የሚገኙ ሲሆኑ
ፊኚት
ሴንትሮይል
የተለያዩ ተግባሮችን ያከናወናሉ፡፡ ሠንጠረዥ 2.2. እና

ሥዕል 2.8 ተመልከት/ቺ

ሀ. የእንሰሳት ህዋስ
ህዋሰ ግንብ

ህዋሰ ክርታስ
ፊኚት አረን¹ቀፍ

ሀይለ ህዋስ

ህዋሰ ሰናሶልት
መካነ ፕሮቲን
 ጎልጂ ዕቃ ቤተ ህዋስ
ኑክለስ

ለ . የእፅዋት ሕዋስ

ሥዕል 2.8 የእንሰሳት እና የዕፅዋት ህዋስ መዋቅር

ክፍለ - ህዋስ ተግባራት

ህዋስ ግንብ የእፅዋቱን ህዋስ ማጠናከር፣ የህዋሱን ቅርጽ መጠበቅና በውስጥ በኩል
የሚገኙትን ክፍለ ህዋሶች ከአደጋ መከላከል ነው፡፡
ሀይለ - ህዋስ ለህዋስ የሚያስፈልገውን ሀይል ያመርታል፡፡
መካነ ፕሮቲን ፕሮቲን ማምረት
ጎልጂ ዕቃ ስብን መ¹¹ዝ
ህዋስ ሰናሶልት ፕሮቲን መ¹¹ዝ
ሠንጠረዥ 2.2. ክፍለ ህዋሶች እና ተግባሮቻቸው

የእንሰሳት ህዋስን እና የዕፅዋት ሕዋስን ማወዳደር

የእፅዋት ሕዋስ እና የእንሰሳት ሕዋስ መዋቅርን ልዩነት አብራራ/ሪ

የእፅዋት እና የእንሰሳት ሕዋስ ተመሣሣይነት እና ልዩነት አላቸው፡፡ (ሥዕል 2.8) የእፅዋትና የእንሰሳት
ህዋስ አብይ ልዩነት እንደሚከተለው ይገለፃል፡፡ በእፅዋት ህዋስ ውስጥ ብቻ የሚገኙ መዋቅሮች እንደ
አረን¹ቀፍ& ህዋሰ ግንብ እና እንደ ፊኝት ያሉ ናቸው፡፡

የእንሰሳት ሕዋስ የእፅዋት ሕዋስ

 ሕዋስ መጠናቸው ትንሽ ነው፡፡  የሕዋስን መጠናቸው ትልቅ ነው፡፡
 ሕዋስ ግንብ የላቸውም፡፡  ሕዋስ ግንብ አላቸው፡፡
 መጠናቸው ትልቅ የሆኑ በህዋስ  መጠናቸው ትልቅ የሆኑ በህዋስ መሀከል ውስጥ የሚገኙ ፊኝት
መሀከል ውስጥ የሚገኙ ፊኝት አላቸው፡፡
የላቸውም፡፡  አረን¹ቀፍ አላቸው፡፡
 አረን¹ቀፍ የላቸውም፡፡
ሠንጠረዥ 2.3. የእንሰሳት ህዋስ እና የዕፅዋት ህዋስ ልዩነት

አብይ ቃላት
ትግበራ 2.3.
አረን¹ዴ ሀመልሚል ፡- አረን¹ቀፍ
የእንስሳት ህዋስ እና የዕፅዋት ሕዋስን ተመሣሣይነታቸውን ውስጡ የሚገኝ አረን¹ዴ ቀለምና

ማወዳደር ብርሃናዊ አስተፃምሮ ጉልበት ሰጪ

ብርሃንን ለመምጠጥ ይረዳል፡፡
በቡድን በመሆን የእንሰሳት ሕዋስ እና የዕፅዋት ሕዋስን
ብርሃነ - አስተፃምሮ፡- አረን¹ዴ
ጎን ለጎን በማድረግ ገምግሙ፡፡ ግምገማችሁን
እፅዋት የፀሐይ ብርሃንን በመጠቀም
በተመሣሣይነታቸው እና ለልዩነታቸው ላይ በመሞርኮዝ
ከካርቦንዳኦክሳይድና ከውሃ
በሠንጠረዠ መልክ አስቀምጡ፡፡
መልመጃ 2.2.
የሚከተሉትን ጥያቄዎች ትክክለኛ መልስ የሆነውን ምረጥ/À
1. ስለህዋስ አስመልክቶ ትክክል የሆነው የቱ ነው?
ሀ. ብዙዎቹ ህዋስ በባዶ አይን አይታዩም
ለ. ሕዋስ ህይወት ላላቸው ነገሮች ሁሉ ተግባርና መሠረታዊ መዋቅር ነው፡፡
ሐ. የህዋስ መዋቅር ትንንሽ ኬሚካላዊ አስተፃምሮ ውስጥ የሚከናወን ነው
መ. ሁሉም መልስ ነው፡፡
2. ከሚከተሉት አንዱ በእፅዋት ህዋስ ውስጥ ብቻ የሚገኝ ነው፡፡
ሀ. ሕዋስ ክርታስ ሐ. ቤተ - ሕዋስ
ለ. ሕዋስ-ግንብ መ. ኑክለስ
3. ከሚከተሉት ውስጥ የባለ አንድ ህዋስ ዘአካላት ባህሪ የሆነው የቱ ነው?
ሀ. ከብዙ ሕዋስ የተሠራ ነው፡፡
ለ. ከአንድ ሕዋስ የተሠራ ነው፡፡

ሐ. ከሌሎች ሕዋስ ድጋፍ ውÀ መኖር አይችልም፡፡

መ. ሁሉም መልስ ነው፡፡
4. ከሚከተሉት ውስጥ አንዱ የባለ አንድ ህዋስ ዘአካላት ነው?
ሀ. እንጨት ሐ. ሰው
ለ. ድመት መ. ባክቴሪያ
5. ከሚከተሉት ውስጥ በሁሉም ህዋስ ውስጥ የሚገኝ የቱ ነው?
ሀ. ሕዋስ ግንብ ሐ. ሕዋስ ክርታስ
ለ. ትልቅ ፊኝት መ. አረን¹ቀፍ

2.3. ሕዋስን መመልከት

አብይ ቃላት
በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ
እርጥብ ናሙና
ማዘጋጀት፡- የናሙና
ዝግጅት ሲደረግ በውሃ
የመጠቀም ሂደት ነው፡፡
 የእፅዋትና የእንሰሳት ህዋስ በማይክሮስኮፕ ታያለህ /ሽ፡፡
የእፅዋትና የእንሰሳት ህዋስ በማይክሮስኮፕ በማየት
መዋቅራቸውን ሥዕል በማንሳት ታሳያለህ/ሽ፡
በባለፈው ትምህርት ውስጥ የማይክሮስኮፕ ክፍልና ጥቅሙን
ተምረሃል/ሻል፡፡ማይክሮስኮፕ ትልቅ ጥቅም ያለው መሣሪያ

ስለሆነ ጥንቃቅ በተሞላበት ሁኔታ ተጠቀሙበት፡፡

ለማይክሮስኮፕ ሊደረጉ የሚገባቸው ጥንቃቄዎች

 የምንጠቀምበት ጠረጴዛ ንፁህ መሆኑንና ሌሎች የማይፈለጉ ነገሮች ጠረጴዛ ላይ
አለመኖራቸውን ማረጋገጥ

 ሁሉም የማይክሮስኮፕ ክፍል ንፁህ መሆን አለባቸው፡፡

 የማይክሮስኮፑን ብርሃን መክፈት፡፡
 ማይክሮስኮፑ አገልግሎት በማይሰጥበት ጊዜ ዝቅተኛ አካለ ምስሪት ላይ ማስቀመጥ
 ማይክሮስኮፑ አጋድመህ/ሽ አታስቀምጥ/ጪ ምስሪቱንም በጣት አትነካካ/ኪ፡፡
 ልብሱን አልብሰው/ሺው እና ዝቅተኛ አካለ ምስሪት ላይ አስቀምጥ/ጪ፡፡
 ማይክሮስኮፑን ስታነሣ/ሺ በአንድ እጅ መያዣውን በሌላ እጅ ደግሞ መሠረቱን
ደግፈህ/ሽ/ያዝ/ዥ

 ማይክሮስኮፑን በትክክለኛው መመሪያ መሠረት ያዝ/ያዥ

የማይክሮስኮፕ አጠቃቀም
 ማይክሮስኮፑን ጠረጴዛ ላይ አስቀምጥ/ጪ፡፡ መያዣውን ወደ እራስህ/ሽ መድረኩን ደግሞ
ከላይህ/ሽ ላይ በማዞር አስቀምጥ/ጪ
 የማይክሮስኮፕ መሠረቱን ከጠርዝ ወደ መሃል አስጠጋ/ጊ
 ማይክሮስኮፕ መጠቀም ስትጀምር/ሪ ከዝቅተኛው አካለ ምስሪት ጀምር/ሪ
 የአካሉን ምስሪት ማስተካከያ በማሽከርከር ዝቅተኛ የአካሉን ምስሪትን በቱቦው ትይዩ
አስቀምጥ /ጪ
 የኮርስ ማስተካከያውን በመጠቀም መድረኩን ከፍ አድርግ/ጊ፡፡
 በቂ ብርሃን እንዲያገኝ ብራኔ ብርሃን አስተካክለህ/ሽ ክፈት/ቺ፡፡
 በዐይን ምስሪት ውስጥ በማየት በቂ ብርሃን ወደ ላይ እንዲወጣ አስተካክል/ኪይ
 ከፍተኛ የአካል ምስሪትን ስትጠቀም ኮርስ ማስተካከያውን በጋራ በአንድ ላይ
እንዳትጠቀም/ሚ
 ሁልጊዜ ማይክሮስኮፑን እያፀዳህ/ሽ አስቀምጥ/ጪ

የእፅዋትን ሕዋስ መመለከት

 እንደ እንስሳት የወንድ መራቦ ዘር የእፅዋት የወንድ አበባ ብናኝ የሴ~ን እንቁላል ያዳብራል፡፡
፡፡
ሙከራ 2.3
የወንዴ አበባ ዘር ብናኝን መመልከት
ዓላማ ፡- የአረን¹ዴ እፅዋት የወንዴ ዘር ብናኝ መዋቅርን በማይክሮስኮፕ መመልከት
የሚያስፈልጉ ነገሮች
 ጥምር ማይክሮስኮፕ - የእስላይድ ክዳን
 እስላይድ - ቢከርና ማንጠባጠቢያ
 አበባ - ውሃ
የሙከራው ቅደም ተከተል
 ከአበባው ላይ የወንዴ ዘር ብናኝ ሰብስብ/ቢ
 የወንዴ ዘር ብናኝ እስላይድ ላይ በማስቀመጥ አንድ ጠብታ ውሃ አድርግ
 የእስላይዱን ክዳን ካደረክ በyላ በማይክሮስኮፑ ሥር ተመልከት/ቺ

ተጨማሪ ማስታወሻ
ሙከራ 2.4
እርጥበት ያለው ናሙና ማዘጋጀትዓላማ ፡- እርጥበት ያለው ናሙና እንዴት - ናሙናህ/ሽ/ በጣም ወፍራም
ተዘጋጅቶ በማይክሮስኮፕ መመልከት እንደሚቻል ማረጋገጥ፡፡
ከሆነ በደንብ ለመመልከት
የሚያስፈልጉ ነገሮች
ስለሚያስቸግር
-እስላይድ
በተጨማሪም የእስላይድ
-የእስላይድ ክዳን
ክዳን ናሙናው ላይ
-ቢከር እና ማንጠባጠቢያ
ከተንሸራተተ የተጠቀምከው
-ውሃ
የሙከራው ቅደም ተከተል
ተጨማሪ ማስታወሻ
ሀ. ሳሳ ያለ ናሙና ማዘጋጀት
- ናሙናው ላይ ብዙ ውሃ
ለ. አንድ ጠብታ ውሃ በቀጥታ በናሙናህ/ሽ ላይ አንጠባጥብ/ቢ
የምታንጠባጠብ ከሆነ
ሐ. የእስላይዱን ክዳን ካደረክ/ሽ በyላ ትንሽ አቆይ/ይ የእስላይዱ ክዳን ውሃው ላይ
መ. ውሃ እንዳይበዛ በውሃ መጣÃ ወረቀት ተጠቀም/ሚ ትንሳፈፋለች፡፡ ይህ ደግሞ
ሠ. አካለ ምስሪትን ዝቅተኛ ማጉያ ለመጠቀም አዘጋጀው/ጂው ናሙናውን በግልፅ

ረ. የምትመልከተው ነገር እይታ ውስጥ እስኪገባ ድረስ ኮርስ

ማስተካከያውን ወደ ላይ እና ወደ ታች አንቀሳቅስ/ሺ
 ናሙናን ማቅለም ምን እንደሆነ እና ሕዋስን በማይክሮስኮፕ መመለከት ያለውን ጥቅም ግለፅ/À
ናሙናን የማቅለም ሂደት የናሙናውን ቀለም በፈሳሽ በመጨመር የናሙናውን
ተጨማሪ ማስታወሻ
መዋቅር የበለጠ እንድታይ ማድረግ ነው፡፡ ለምሳሌ፡- የእፅዋት ሕዋስ
በአዮዲን ፈሳሽ ከቀለመ የኑክለስ ውስጣዊ ክፍል የበለጠ ጠርቶ እስላይዱ ታጥቦ ከደረቀ

ይታያል፡፡ በላ ለሌላ ጊዜ

እንዲያገለግል በእስላይዱ
የእፅዋት ተከላካይ ሕዋስ ማለት ምን ማለት ነው?
ማስቀመጫ ውስጥ
የእፅዋት ቅጠል ድራብ ተከላካይ ሕዋስ የሚገኘው ከላይና ከታች ነው ፡፡
ይህ ድራብ ተከላከይ ሕዋስ ይባላል፡፡ ተከላካይ ሕዋስ ድራብ ስስና
ውፍረቱ የአንድ ሕዋስ ያክል ብቻ ነው፡፡

ሙከራ 2.5
የቀይ ሽንኩርት ተከላካይ ሕዋስ መመልከት
ዓላማ፡- የቀይ ሽንኩርት ተከላካይ ሕዋስ ናሙና በማዘጋጀት በማይክሮስኮፕ መመልከት
የሚያስፈልጉ ነገሮች፡-
 ጥምር ማይክሮስኮፕ - የእስላይድ ክዳን
 መቆንጠÁ - ቀይ ሽንኩርት
 እስላይድ - ቢከርና ውሃ
 የአዮዲን ብጥብጥ - ማንጠባጠቢያ
የሙከራው ቅደም ተከተል
 አንድ ጠብታ ውሃ ንፁህ እስላይድ ላይ አንጠባጥብ/ቢ
 መቆንጠÁ በመጠቀም የሽንኩርቱን ውስጣዊ ድራብ በመውሰድ
ውሃ ያለው እስላይድ ላይ አስቀምጥ/ጪ፡፡

 ቀስ ብለህ የእስላይዱን ክዳን አልብስ /ሺ

 በማይክሮስኮፕ ተመልከት/ቺ (በመጀመሪያ በዝቅተኛ
አካል ምስሪት በመቀጠል በመካከለኛ የአካል ምስሪት) ስዕል 2.9 የቀይ ሽንኩርት ተከላካይ ህዋስ
  የሽንኩርቱን ሕዋስ መመልከት ችለሃል/ሻል ?
 ሁለት ጠብታ የአዮዲን ብጥብጥ የእስላይዱ ክዳን ጎን በማንጠባጠብ
ብጥብጡ እስኪሰራÃ የተወሰነ ደቂቃ አቆይ፡፡
 በዝቅተኛና መሃከለኛ አጉሊ አካል ምስሪት በመጠቀም ተመልከት/ቺ፡፡ ናሙናህን/ሽን ከስዕል 2.9
አነፃፅር/ሪ

 ምን ምን የህዋስ መዋቅሮች በማክሮስኮፕ ተመለከትክ/ሽ

 የአንዱን ህዋስ ስዕል በማንሳት የመዋቅሮቹን ስም አንድ በአንድ ግለፅ/ጪ

ሙከራ 2.6
በኩሬ ውስጥ የሚገኝ አረም ተከላካይ ሕዋስን መመልከት
ዓላማ ፡- በኩሬ ውስጥ የሚገኝ አረም ተከላካይ ሕዋስ ናሙና በማክሮስኮፕ መመልከት
የሚያስፈልጉ ነገሮች፡-
 ጥምር ማይክሮስኮፕ - የአዮዲን ብጥብጥ
 መቆንጠጫ - ማንጠባጠቢያ
 እስላይድ - የእስላይድ ክዳን
 በኩሬ ውስጥ የሚገኝ አረም - ቢከርና ውሃ
የሙከራው ቅደም ተከተል
 አንድ ጠብታ ውሃ እስላይድ ላይ አንጠባጥብ/ቢ በመቀጠል የአረሙን ቅጠል ውሃ ውስጥ
አስቀምጥ/ጪ፡፡

 እንደ ከዚህ በፊቱ የእስላይድ ክዳን አልብሰህ/ሽ ቅጠሉን በማይክሮስኮፕ ተመልከት/ቺ፡፡

 ሕዋስን በዝቅተኛ እና በመካከኛ አካል ምስሪት ተመልከት/ቺ
 የተመለከትከውን/ሽውን ሕዋስ ስዕል በማንሳት የሁሉንም መዋቅሮች ስም ፃፍ/ፊ ከዚያ በላ
ከሥዕል 2.10 አነፃፅር/ሪ፡፡
ጥያቄ ፡-
 የተመለከትካቸው /ሺው የሕዋስ መዋቅሮች ምን ምን ናቸው?
 የቀይ ሽንኩርት ተከላካይ ሕዋስን እና የአረሙን ቅጠል ተከላካይ ሕዋስን ጎን ለጎን አነፃፅር/ሪ፡፡
 ይህን ታውቃለህ /ሽ?
አረን¹ቀፍ
እንደ ቅጠል ሕዋስ የሥር ሕዋስ
ቤተ- ህዋስ አረን¹ቀፍ የላቸውም ምክንያቱም የሥር
ሕዋስ የሚገኙት በአፈር ውስጥ ስለሆነና
ህዋሰ ግንብ
ምግብ ስለማያዘጋጁ ነው፡፡

ስዕል 2.10 - በኩሬ ውስጥ የሚገኝ የአረም ሕዋስ በማይክሮስኮፕ ሲታይ፡፡

አብይ ቃላት
የእንስሳት ሕዋስን መመለከት
ተከላካይ ሕዋስ፡- የእፅዋት
ውÁዊ ህብረሕዋስ ነው፡፡
የጉንÃ ውስጣዊ ሕዋስ ቅርፅ ምን ይመስላል?

የእፅዋት ሕዋስ በጠንካራ ህዋስ-ግንብ የተሸፈነ ስለሆነ ከእንስሳት ሕዋስ የበለጠ ጥንካሬ አለው፡፡ የእፅዋት
ተከላካይ ሕዋስን እንደምሳሌ ከወሰድን ውስን ሬክታንግላዊ ቅርፅ አላቸው፡፡ የእንስሳት ሕዋስ ግን እንደ
እፅዋት ውስን ቅርፅ የለውም፡፡ ይህንን ለመገንዘብ የሰውን የጉንÃ ውስጣዊ ሕዋስ መመለከት ይጠቅማል፡፡

ሙከራ 2.7
 የእንሰሳት ሕዋስን መመልከት (የጉንÃ ውስጣዊ ሕዋስ)
ዓላማ ፡- የጉንÃ ውስጣዊ ሕዋስ ናሙናን በማዘጋጀት በማይክሮስኮፕ ሥር መመልከት
የሚያስፈልጉ ነገሮች ፡-
 ማይክሮስኮፕ - የእስላይድ ክዳን
 እስላይድ - የጥርስ መጎርጎሪያ ስንጥር
 ሰማያዊ ሜታይሊን - ቢከርና ውሃ
 ማንጠባጠቢያ
የሙከራው ቅደም ተከተል
1. በእንጨት ስንጥር ከጉንÃ ላይ ሕዋሱን በማንሳት እስላይድላይ አስቀምጥ/À
2. አንድ ጠብታ ሰማያዊ ሜታይሊን እስላይድ ላይ አንድ ጊዜ ጠብ አድርግ/ጊ
3. የእስላድ ክዳኑን የጉንÃ ሕዋስ ላይ አስቀምጥ/À በዚያም እስላይዱን ማክሮስኮፕ ሥር
አስቀምጥ/À::
4. ሕዋሱን ለመመልከት ከዝቅተኛ አጉሊ እስከ ከፍተኛ አጉሊ ኦብጀክቲቭ ተጠቀም/ሚ፡፡
5. ናሙናህን/ሽን ከስዕል 2.11 ጋር ጎን ለጎን በመያዝ ተመልከት/ቺ
6. የሕዋሱን ስዕል በማንሳት የሁሉንም መዋቅሮች ስም ፃፍ/ፊ/ ሊታዩ የሚችሉት መዋቅሮች
 መልመጃ 2.3
ለሚከተሉት ጥያቄዎች ከቀረቡት ምርÁዎች ውስጥ ትክክለኛውን መልስ ምረጥ/ጪ
1. ለማይክሮስኮፕ ሊደረግለት ከሚገባው ጥንቃቄ ውስጥ የማይካተተው የቱ ነው?
ሀ. ማይክሮስኮፕን አንጋዶ ማስቀመጥ
ለ. ስናስቀምጥ ዝቅተኛ አካል ምስሪት ማሰተካከል
ሐ. በሥርዓት መያዝ
መ. ስታስቀምጥ/ጪ ልባሱን ማልበስ
2. በእፅዋት ሕዋስ ውስጥ ብቻ የሚገኝ የቱ ነው?

3. እርጥብ ናሙና
ሀ. ቋሚ ነው ሐ. ውሃ በመጠቀም የሚዘጋጅ ናሙና ነው
ለ. ውሃ በመጠቀም አይዘጋጅም መ. መልስ አልተሰጠም
4. በሰማያዊ ሜታይሊን የተቀለመው የጉንጭ ሕዋስ
ሀ. ኑክለሱ አይታይም ሐ. ክርታሰ ፕላዝማ አይታይም
ለ. አራት ጎናዊ ቅርፅ አለው መ. ኑክለሱ በደንብ ይታያል
5. ሰማያዊ ሜታሊን ለማቅለም የሚረዳው የቱ ነው?
ሀ. የኩሬ ውስጥ አረም ሕዋስን ሐ. የአበባ ዘር ብናኝን

2.4. የሕዋስ ዓይነት ቅርፅና መጠን

በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደት እና ማጠቃለያ ላይ፡
አብይ ቃላት
ቻርት በመጠቀም የሕዋስ ዓይነት &ቅርፅና መጠን ታሳያለህ/ሽ፡፡
 የጡንቻ ሕዋስ፡- የጡንቻ ሕብረ-
ሕዋስ የሚፈጥር ሕዋስ ሆኖ በሁለቱ
Áፍ ሹል መሳይ እና በቀላሉ
መታጠፍና መዘርጋት የሚችል
ነው፡፡
 የቆዳ ሕዋስ፡- ተከላካይ ሕዋስ ሆኖ
የተለያዩ የሕዋስ ዓይነቶች አሉ፡፡ ሕዋሶቹ በቅርፅና በመጠን ልዩነት
አላቸው፡፡

የሕዋስ ዓይነቶች

ሕዋሶች በተለያየ ዓይነት የሚመደቡት ምን ላይ

በመሞርኮዝ ነው?

የተለያዩ ዘአካላት የተለያየ ሕዋስ አላቸው፡፡ እንዲሁም የአንድ

አይነት ዘአካላት ሕዋስም ልዩነት አላቸው፡፡ለምሳሌ፡-

አካላችን ከብዙ ቲሪሊዮን ሕዋስ የተሠራ ነው፡፡ አካላችንን የገነቡት ሕዋሶች በዓይነት የተለያዩ ናቸው፡፡

አካላችን ከተገነቡባቸው ሕዋሶች ውስጥ ጥቂቶቹ የቀይ ደም ሕዋስ@ የነጭ ደም ህዋስ@ የጡንቻ ሕዋስ@
ነርቭ ሕዋስ@ እና የመሳሰሉት ናቸው፡፡ እነዚህም ሕዋሶች ብዙ ልዩነት አላቸው፡፡

የሕዋስ ቅርፅ

ሕዋሶች የተለያየ ቅርፅ ያላቸው መሆኑን ምሳሌ በመስጠት ግለፅ/À፡፡

ሕዋሶች የተለያየ ቅርፅ አላቸው፡፡ ሙከራ 2.6 እና 2.7 ላይ እንደተመለከትነው
የጉንጭ ሕዋስና የሽንኩርት ተከላካይ ሕዋስ በቅርፅ አይመሳሰሉም፡፡ እንደሁም ፓራሚሲየም
የሲሊፐር ቅርፅ የሚመስል ሲሆን ክላማይዶሞነስ ደግሞ ክብ መሳይ ቅርጽ አለው፡፡ (ስዕል 2.6.
ተመልከት) በሌላ በኩል ደግሞ አሜባ ቋሚ የሆነ ቅርፅ የለውም፡፡ በአንድ ዘአካላት ሕዋስ መሃከል
ያለው ልዩነት የሚወሰነው በተግባራቸው ላይ በመመሥረት ነው፡፡
የሕዋስ ቀይ የደም ሕዋስ ነÃ የደም ሕዋስ የጡንቻ የነርቭ ሕዋስ የአጥንት
ዓይነቶች ሕዋስ ሕዋስ
የሕዋስ
ቅርፅ
 ሠንጠረዥ 2.4. የተወሰኑ የሰው ሕዋሶች የቅርፅ ልዩነቶች

የ ሕዋስ መጠን

ሕዋሶች በመጠናቸው የሚለያዩ መሆናቸውን ምሣሌ በመስጠት ግለፅ/À፡፡

ሕዋሶች ያለማይክሮስኮፕ አይታዩም፡፡ ይሁን እንጂ በህዋሶች መካከል የመጠን ልዩነት አለ፡፡ (ሠንጠረዥ
2.5. ተመልከት/ቺ) የአዕዋፍ እንቁላል ሕዋስ በተፈጥሮ ዓይን ይታያል፡፡ ለምሳሌ የሰጎንና የዶሮ
እንቁላል፡፡
ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ?
የሕዋስ ዓይነት መጠን የሕዋስ ቅርፅ
- የቀÃኔ ሕዋስ ነርቭ
1ማይክሮ ሜትር=
ከሌሎች ሕዋስ የበለጠ
1/1000 ሚ.ሜ
ይረዝማል፡፡ እሱም
ቀይ የደም ሕዋስ 9 ክብ ከስረሰር እስከ እግር
በሰው መራቦ አካል 100 ሞላላ
ውስጥ የሚገኝ እንቁላል
አሜባ 90 kሚ ቅርፅ የለውም
የሰው ሕዋስ 10 - 30 የተለያየ ቅርፅ
የእንቁራሪት እንቁላል 2 ሞላላ
ሠንጠረዥ 2.5 የተወሰኑ በቅርፅ የሚለያዩ ሕዋስ

ትግበራ 2.4
የሕዋሶችን ልዩነት ከተግባራቸው ጋር ማገናኘት፡፡
የሚያስፈልጉ ነገሮች
የእንስሳት እና የእፅዋትን ሕዋስ መዋቅሮች የሚያሳይ ስዕል
የትግበራው ቅደም ተከተል
በቡድን በመሆን፡- የአካላችንን ሕዋሶች በዓይነት@ በመጠንና በቅርፅ ሊለያዩ የቻሉበትን ምክንያት
ተወያዩበት፡፡ ፍሬ ሐሳቡን በመÃመቅ ለክፍላችሁ አቅርቡ፡፡ ስታቀርቡ በአካላችን ውስጥ ከሚገኙት
የተወሰኑትን ሕዋስ ውሰዱ፡፡

መልመጃ 2.4

ከሚከተሉት ጥያቄዎች ከቀረቡት ምርÁዎች ውስጥ ትክክለኛውን መልስ ምረጥ/ጪ

1. ከሚከተሉት ውስጥ ሕዋስን አስመልክቶ እውነት የሆነው የቱ ነው?

ሀ. በመጠናቸው ይመሳስላሉ ሐ. በቅርፅና በመጠን ይመሳስላሉ
ለ. በቅርፃቸው ይመሳስላሉ መ. በቅርፅና በመጠን ልዩነት አላቸው
2. ከሚከተሉት ሕዋሶች ውስጥ በመጠን አነስተኛ የሆነው የቱ ነው?
ሀ. በሰው የሴ~ መራቢያ አካል ውስጥ የሚገኝ እንቁላል ሐ. አሜባ
 ለ. ቀይ የደም ህዋስ መ. የሰጎን እንቁላል
3. የሰው ህዋስ ነርቭ ባህሪ የሆነው የቱ ነው?
ሀ. ክብ ቅርፅ ሐ. ረዥም እና ቅርንጫፍ/ስለአለው
ለ. በሁለቱ ጫፍ ሹል መሆኑን መ. ጠፍጣፋና ክብ መሆኑ
4. የጡንቻ ሕዋስ ቅርፅ
ሀ. ክብ ነው ሐ. በሁለቱም በኩል ሹል ነው
ለ. ቅርንጫፍ አለው መ. ጠፍጣፋ ነው

የምዕራፍ 2 ትምህርት ክለሳ

አብዛኞቹ ሕዋሶች በመጠን ልዩነት አላቸው፡፡
ሕዋስ ህይወት ላላቸው ነገሮች ሁሉ መሠረት እና መዋቅር ነው፡፡
ሁሉም ዘአካላት የተገነቡት ከሕዋሶች ነው፡፡
አንድ ህዋስ ዘአካላት ከአንድ ሕዋስ የተገነቡ ዘአካላት ናቸው፡፡
ባለብዙ ሕዋስ ዘአካላት ከብዙ ሕዋስ የተገነቡ ዘአካላት ናቸው፡፡
የእፅዋትና የእንሰሳት ህዋስ ሁሉ ሕዋስ ክርታስ፣ቤተ-ሕዋስና ኑክለስ አላቸው፡፡
የእፅዋትና ህዋስ ከእንሰሳት ህዋስ የሚለዩት በሕዋሳቸው መዋቅር ውስጥ በተጨማሪ እንደ
ሕዋስ ግንብ@ አረን¹ቀፍና ትልቅ ፊኝት ስላላቸው ነው፡፡
የእፅዋት ህዋስ ህዋስ-ግንብ ስለአላቸው በማክሮስኮፕ ሲታዩ ቋሚ ቅርፅ አላቸው፡፡
የእንሰሳት ህዋስ ህዋስ-ግንብ ስለሌላቸው በማይክሮስኮፕ ሲታዩ ቋሚ የሆነ ቅርፅ
የላቸውም፡፡
የተለያዩ ባለ አንድ ሕዋስ ዘአካላት በቅርፅና በመጠን ልዩነት አላቸው፡፡
እንደ ሰው ያለ ባለብዙ ሕዋስ ዘአካላት ሕዋሶቹ በአመሰራረታቸውና በተግባራቸው ላይ
በመሞርኮዝ በመጠን@ በቅርፅና በዓይነት ልዩነት አላቸው፡፡

የምዕራፍ 2 መልመጃ
I. በ ; ለ# ስር የሚገኙትን ፅንሰ - ሀሳቦች በ ;ሀ# ሥር ካሉት ጋር አዛምዱ
;ሀ# ;ለ #
1. ድልሺ ወይም ብራኔ ሀ. የእንሰሳ ውጫዊ የሕዋስ ሽፋን ነው፡፡
2. የእፅዋት ሕዋስ ለ. ባለ አንድ ምስሪት
3. አንድ - ህዋስ ሐ. የብርሃንን መጠን መቆጣጠር
4. ህዋስ ክርታስ መ. ሕዋሰ ክርታስ
5. የእጅ ሌንስ ሠ. አንድ ሕዋስ ዘአካል
ረ. ባለብዙ ሕዋስ ዘአካል

II. ለሚከተሉት ጥያቄዎች ከተሰጡት ምርÁዎች ውስጥ ትክክለኛውን መልስ ምረጥ/À

6. ዝቅተኛ የአካሉ ምስሪት አሳድጎ የማሳየት አቅም
ሀ. 10x ለ. 4 x ሐ. 40x መ. 100 x

7. ከሚከተሉት የእጅ ሌንስን አስመልክቶ እውነት የሆነው የቱ ነው?

ሀ. ሁለት ሌንስ አለው ሐ. አንድ ምስሪት ብቻ አለው

ለ. 40 እጅ አሳድጎ የሚያሳይ አጉሊ አለው መ. መልስ አልተሰጠም፡፡

8. ከሚከተሉት ውስጥ ኮርስ ማስተካከያን አስመልክቶ እውነት የሆነው የቱ ነው?
ሀ. ከፍተኛ የአካሉ ምስሪት ሥር ማቶኮር
ለ. የብርሃን መጠንን ይቆጣጠራል
መ. የማይክሮስኮፕን መድርክ ወደ ላይ ወደታች ማንቀሳቀስ

9. ከሚከተሉት ውስጥ የሕዋስን ተግባር የሚቆጣጠረው የቱ ነው?

ሀ. ኑክለስ ሐ. ቤተ ህዋስ
ለ. ሕዋስ ክርታስ መ. ሁሉም መልስ ነው

10. ከሚከተሉት ውስጥ በእንሰሳትና እፅዋት ሕዋስ ውስጥ የሚገኘው የቱ ነው?

ሀ. አረንጓቀፍ ሐ. ሕዋስ ክርታስ
ለ. ትልቅ ፊኝት መ. ሁሉም መልስ ነው

11. የእፅዋት ሕዋስ ቋሚ ቅርፅ እንዲኖራቸው ያደረገው የቱ ነው?

ሀ. ፊኝት ሐ. ቤተ - ህዋስ
ለ. ሕዋስ ክርታስ መ. ህዋስ ግንብ

12. የእፅዋት ሕዋስ ምግባቸውን ማዘጋጀት የሚችሉት በውስጣቸው ምን ስለአላቸው ነው?

ሀ. ፊኝት ሐ. አረንጓቀፍ
ለ. ሕዋስ ክርታስ መ. ቤተ - ህዋስ

13. የእጅ ሌንስ ቀላል ማይክሮስኮፕ ለምን ተባለ?

ሀ. አንድ ሌንስ ብቻ ስለአለው
ለ. የፀሐይ ብርሃንን ስለሚጠቀም
ሐ. ቅርፁ ከጥምር ማይክሮስኮፕ ለየት ስለሚል ነው
መ. ሁሉም መልስ ነው

14. ያለ ማይክሮስኮፕ እርዳታ ሊታይ የሚችል የቱ ነው?

 ሀ. የቀይ ሽንኩርት ተከላካይ ህዋስ ሐ. የአዕዋፍ እንቁላል

ለ. የጉንÃ ህዋስ መ. የአእዋፍ ዘር ፍሬ

15. ከጥምር ማይክሮስኮፕ ክፍል ውስጥ ናሙና የሚቀመጥበት የቱ ነው?
ሀ. ቱቦ ለ. እጀታ ሐ. መድረክ መ. አካል ምስሪት

III. ባዶ ቦታውን በተገቢው ቃላት በማJላት የሐሳቡን እውነታማነት አረጋግጥ/À

16. ናሙናውን 40 እጅ አጉልቶ የሚያሳይ የማይክሮስኮፕ አካል ምስሪት _____ ይባላል፡፡

17. ናሙናን አጉልቶ በማሳየት ላይ በመሞርኮዝ ብዙውን ጊዜ የምንጠቀምበት ሶሰቱ የጥምር

ማይክሮስኮፕ አካል ምስሪት ___________ ___________, እና _____ ናቸው፡፡
18. ከእፅዋት ህዋሰ ክፍል ውስጥ ፅዳጅን ከማጠራቀም ጋር የሚያያዝ _________ ነው፡፡
IV. ለሚከተሉት ጥያቄዎች አÃር መልስ ሰጥ /À
19. ማቅለምን የምንጠቀመው ለምንድነው?
20. የእፅዋትን ሕዋስ ከእንሰሳት ህዋስ ለየት የሚያደርጉ መዋቅሮች ምን ምንድናቸው?
21. ከማይክሮስኮፕ ክፍል ውስጥ ናሙናን ለመመልከት የምንጠቀምበት ምንድነው?
22. ባለ አንድ ሕዋስ ዘአካላት ከባለ ብዙ ሕዋስ ዘአካላት የሚለዩት በምንድነው?

ምዕራፍ 3
የሰው ባዮሎጂ እና ጤና
የምዕራፉ ትምህርት ግቦች፡- በዚህ ምዕራፍ ትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ፡
አጠቃላይ የሰው ልጅ ሥርዓተ አፅም መዋቅርና የእያንዳንዱን ተግባር ታውቃለህ/ቂያለሽ፡፡
የመሃል አጥንት እና ቅጥያ አጥንት በማለት መለየት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የአፅምና የመጋጠሚያ አይነቶችን ትዘራዝራለህ፣ ተግባራቸውንም ትገልፃለህ፣ የእያንዳንዳቸውን
ምሳሌ ሞዴልን በመጠቀም ማስየት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የጡንቻ አይነቶችን መዘርዘር፣ መዋቅርና ተግባራቸውን መግለጽ፣ እንዴት እንደሚሰሩ ሞዴልን
በመጠቀም ማሳየት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
ስርዓተ አፅምና ጡንቻ እንዴት ተቀናጅተው እንደሚሠሩ መግለጽ ትችላላህ/ያለሽ፡፡
የተመጣጠነ ምግብ እና የሰውነት እንቅስቃሴ ለአጥንት ጤና ለጡንቻና ለመጋጣሚያዎች እንዴት
ጥቅም እንደሚሰጥ መግለጽ ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የተለያዩ የሰው ልጅ የጥርስ አይነት በመናገር ከተግባራቸው ጋር ማገናኘት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የጥርስ ቀመር ምን እንደሆነ ትርጉሙን መስጠት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የሰው ልጅን የጥርስ ቀመር ከሌሎች አጥቢዎች የጥርስ ቀመር ጋር ማነፃፃር ትችላለህ/ያለሽ፡፡

መግቢያ አብይ ይዘቶች

1.1 ሰርዓተ ጡንቻና ስርዓተ አፅም

1.2 የሰው ልጅ ጥርስ

የሰው ልጅ አካል የተለያዩ እንቅስቃሴዎችን ማድረግ ይችላል፡፡
ይህንንም ድርጊት ለማከናወን ሥርዓተ አፅም እና ሥርዓተ ጡንቻ
በቅንጅት ይሠራሉ፡፡ የጀርባ አጥንት ያላቸው እንስሳት ስርዓተ
አፅም መሠረታዊ ተመሳሳይነት አለው፡፡ ስርዓተ አፅም ሰውነትን መደገፍና ከአደጋ መጠበቅ እንዲሁም
የተለያዩ ጥቅሞችን ይሰጣል፡፡ እንደሰው የሌሎች እንስሳትም ሥርዓተ አፅም ቅርፃቸውን እንዲጠብቁና
በተወሰነ አቅጣጫ እንቅስቃሴ ለማድረግ ይረዳቸዋል፡፡ የሥርዓተ አፅም አደረጃጀት እና ቅንጅት ከእንስሳት
አኗኗር ጋር የተያየዘ ነው፡፡ ለምሳሌ ጥንቸል በፍጥነት መሮጥ የምትችለው ከሌላው ሰውነቷ ሁሉ ረዥምና
ትላልቅ የኋላ እግር ስላላት ነው፡፡ በሌላ በኩል ደግሞ አእዋፋት አየር ላይ መብረር የሚችሉት ቀላል ሥርዓተ
አፅም ስላላቸው ነው፡፡
የሰው ጥርስ በላይኛው እና በታችኛው ግንጭል ተደርድረው ይገኛሉ፡፡ ስለዚህ ጥርስ ከስርዓተ አፅም ጋር
ተያያዥነት አለው፡፡ በዚህ ምዕራፍ ውስጥ የሥርዓተ አፅምና የሥርዓተ ጡንቻ መዋቅርን ሥራዎች እንዲሁም
ሰለ ሰው ጥርስ በጥልቀት ትማራለህ/ሪያለሽ፡፡

3.1 -ስርዓተ አፅምና ስርዓተ ጡንቻ

በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ፡-
የሰው ሥርዓተ አፅምን የአከርካሪ አፅምና የቅጥያ አጥንቶች (አኘንድኩለሪ)በማለት ትለያለህ/ሽ
የሰው ሥርዓተ አፅም መዋቅርና ተግባሮችን ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡
የአጥንት አይነቶችን ትዘረዝራለህ/ሪያለሽ፡፡
ለእያንዳንዱ የአጥንት አይነቶች ምሳሌ ትሰጣለህ/ጭያለሽ፡፡
የመጋጠሚያ አይነቶችን ትዘረዝራለህ/ሪያለሽ፡፡
የመጋጠሚያ አይነቶች እና የእያንዳንዳቸውን ተግባር ትዘረዝራለህ/ሪያለሽ፡፡
የሚንቀሳቀሱ እና የማይንቀሳቀሱ መጋጠሚያዎች በማለት ትለያለህ/ሽ፡፡
የሚንቀሳቀሱ መጋጠሚያዎችን ሞዴል በመጠቀም ታሳያለህ/ሽ፡፡
የጡንቻ አይነቶችን ትዘረዝራለህ/ሪያለሽ፡፡
የጡንቻ መዋቅር እና ሥራዎቻቸውን ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡
ጡንቻዎች እንዴት ሥራቸውን እንደሚሠሩ በሞዴል ታሳያለህ/ሽ፡፡
ጡንቻና ስርዓተ አፅም እንዴት በቅንጅት እንደሚሠሩ ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡
የሰውነት እንቅስቃሴ እና የተመጣጠነ ምግብ ማግኘት ለአጥንት ጤንነት፣ ለጡንቻና
ለመጋጠሚያዎች ያላቸውን ጥቅም ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡

የስርዓተ አፅምን ምንነት ግለፅ/ጭ፡፡

ይህንን ታውቃለህ/ቂያለሽ
ስርዓተ አፅም በሰውነታችን ውስጥ የሚገኙትን አጥንቶች
አንድ ጎልማሣ ሰው 2ዐ6 አጥንቶች አሉት፡፡
በሙሉ ያከትታል፡፡ ስዕል 3.1 የሰው ስርዓተ አፅም
 ያሳያል፡፡
የፊት አጥንት

የጎድን አጥነት
አፅመ ወርች

አምደ ከርክር

የዳሌ አጥንት
የታችኛው ክንድ

አፅመ ጭን
አፅመ ሎሚ

አፅመ ጫማ
አፅመ እግር ጣቶች

ስዕል 3.1 የሰው ስርዓተ አፅም

የስርዓተ አፅም አከርካሪ አጥንትና ቅጥያ አጥንቶች (አፐንድኩለር)

የሥርዓት አፅም አከርካሪ አጥንትና ቅጥያ አጥንቶች

አብይ ቃላት
አቅጣጫ ተናገር/ሪ፡፡  የክራኒያም አጥንቶች፡
የጭንቅላት አጥንት ክፍል ሆኖ
የሰው ሥርዓተ አፅም በሁለት ይከፈላል፡፡ እነርሱም፡- አንጐል የሚቀመጥበት ቦታ
ነው፡፡
1. ሥርዓተ-አፅም አከርካሪ አጥንትና  የፊት አጥንቶች፡ የጭንቅላት
አጥንት ክፍል ሆኖ የፊትን ቅርፅ
2. ቅጥያ አጥንት (አኘንዲኩለር) ናቸው፡፡ ይጠብቃል፡፡

በአካልህ/ሽ ላይ የጀርባ አጥንት የሚገኝበትን ቦታ ተናገር/ሪ፡፡

በሰውነት ምህዋር ላይ የሚገኘው አጥንት የጀርባ አጥንት/አምደ ከርክር/ ይባላል፡፡ እነርሱም፡

የመሃል ሥርዓተ አፀም የሚይዛቸው የራሰ ቅል፣ የደረት አጥንት፣ የጎድን እና የአምደ ከርክር አጥንቶችን
ያቅፋል፡፡ /ስዕል 3.1 ተመልከት/፡፡

የራስ ቅል ከምን ከምን አጥንት የተሰራ ነው?

 የራስ ቅል አጥንቶች በወጫዊው ጭንቅላት ላይ የሚገኙ አጥንቶች ሆነው ከክራንየምና ከፊት አጥንቶች የተሠራ
ነው፡፡ የክራኒየም አጥንቶች አንጉልን ከአደጋ ይጠብቃሉ፡፡ የፊት አጥንት ደግሞ ለላይኛው መንጋጋ፣
ለታችኛው መንጋጋ እና ለአፍንጫ ቅርፅ ይሰጣሉ፡፡

የደረት አጥንት የት ይገኛል?

የደረት አጥንት በጐድን አጥንቶች መሐከል የሚገኝ ሆኖ በልም አጥንት ከጎድን አጥንቶች ጋር ይያያዛል፡፡

የጐድን አጥንቶች ጥቅም ምንድነው?

የጐድን አጥንት ስስ፣ ጠፍጣፋና 12 ጥንድ ናቸው፡፡ እነርሱም ቆልመም ያሉና በደረት መሃል ከፍርንባ ጋር
የተያያዘ ነው፡፡ በፊት ለፊት በኩል ከ11ኛ እና ከ12ኛ ጥንድ በስተቀር ከፍርንባ ጋር የተያያዙ ናቸው፡፡
የጐድን አጥንት ጥቅሞች ይህንን ታውቃለህ/ቂያለሽ?
1. ልብና ሳንባን ከአደጋ ይከላከላል፡፡
2. ለአተነፋፈስ ስርዓተ ይረዳል፡፡ የጎድን አጥንት ለአተነፋፈስ ይረዳል፡፡

የፍርንባ አጥንት

የጎድን አጥንት

አምደ ከርክር

ስዕል 3.2 የሰው ጐድን አጥንት አቀማመጥ

ትግበራ 3.1
የሰው ሥርዓተ አፅምን ለማጥናት የሚያስፈልጉ ነገሮች
የሥርዓተ አፅም ቻርትና ሞዴል፡፡
 በቡድን በመሆን የሰው ስርዓተ አዕምን ቻርት አጥኑ፡፡
 የሰው አምደ ክርክር አጥንትና ከአምደ ክርክር ጋር የተያየዘ አጥንቶችን ለይ፡፡

አብይ ቃላት
የአከርካሪ አጥንት ተግባር ምንድነው?የአከርካሪ የአምደ ከርክር ስርዓተ አፅም፡- የሰው
ስርዓተ አፅም ምህዋር ነው፡፡
አጥንቶች በአንድነት የጀርባ አጥንት ተብለውየሚታወቁት የቅጥያ አጥንት (አኘንዲኩለር)፡-
ከላይና ከታች በአምደ ከርክር ሥርዓት
ከጭንቅላት አጥንት መጨረሻ አንስቶ እስከ መቀመጫ አጥንት
አፅም ጋር ተያይዘው የሚገኙ አጥንቶች
ድረስ ያለው ነው፡፡የአከርካሪአጥንት ሌሎቹን አጥንቶች ሁሉ ናቸው፡፡
የራስ ቅል፡- የአምደ ከርክር ስርዓተ
በማያያዝ ሰውነት እንዲቆምይደግፋል፡፡ የአከርካሪ አጥንት
አፅም ክፍል ሆኖ የጭንቅላትና የፊት
አጥንቶችን ይይዛል፡፡
የደረት አጥንት፡- በደረት መሀል የሚገኝ
የፍርንባ አጥንት ነው፡፡
ረጅሙን የሰረሰት ቱቦን ሸፍኖ በመያዝ ከአደጋ ለመጠበቅ ይረዳል፡፡

የአንገት አከርካሪ
አጥንት

የደረት አከርካሪ
አጥንት

የላምበር አከርካሪ
አጥንት
የመቀመጫ አጥንት
ሰክረም

ስዕል 3.3 የአከርካሪ አጥንት

ትግበራ 3.2
የሰውን የአምደ ክርክር ሰርዓተ አፅምን መመልከት፡፡
የሚያስፈልጉ ነገሮች
ቻርት ወይም የአምደ ክርክር ስርዓተ አፅም ሞዴል፡፡
በቡድን በመሆን የአከርካሪ አጥንትን፣ የራስ ቅል አጥንትን የደረት አጥንትን ቻርት ወይም ሞዴልን አጥኑ፡፡
የአከርካሪ አጥንቶችን ለይታችሁ አውጡ፡፡

የማጭዴ አጥንት
የቅጥያ አጥንቶች ስርዓተ- አፅም በየትኛው አቅጣጫ
ይገኛል? የብራ

ስርዓተ-ቅጥያ አጥንት እንደ እጅ አጥንት፣ የእግር አጥንት እና አጥንት

የዳሌ አጥንትን በውስጡ ይይዛል፡፡ እነዚህ አጥንቶች በሙሉ የላይኛው የእጅ ወርች
ከአምደ ከርክር ስርዓተ አፅም ጋር ይያያዛሉ፡፡
የታችኛው የእጅ
የትከሻ አጥንቶች የትኞቹን አጥንቶች በውስጡ ይይዛል?
ቀጭኑ አጥንት
የላይኛው የእጅ
የትከሻ አጥንት የማጭዴን አጥንትና የብራኳ አጥንትን
ጠንካራው አጥንት
ይይዛል፡፡ የማጭዴ አጥንት ከደረት አጥንት ጋር የተያያዘ
የእጅ መዳፍ
ሲሆን የብሪኳ አጥንት ደግሞ ከበስተኋላው ይገኛል፡፡
መየአምባር
/ስዕል 3.4 ተመልከት/ የብራኳ አጥንት ከጐድን አጥንት ጋር የጣት አጥንት
አጥንት
በጡንቻ ይያያዛል፡፡

የእጅና የእግር አጥንቶች የተሠሩት ከየትኞቹ አጥንቶች

 ላይ ነው?

እጅ የተለያዩ አጥንቶች አሉት /ስዕል 3.4 ተመልከት/ እነዚህም ስዕል 3.4 የትከሻና የእጅ አጥንቶች
አጥንቶች የላይኛው የእጅ ወርች አጥንት፣ የታችኛው የእጅ ወርች ቀጭን
አጥንት፣ የታችኛው የእጅ ወርች ጠንካራው አጥንት፣የአምባር አጥንት፣የመዳፍ
አጥንትና የእጅ ጣት አጥንት ናቸው፡፡
የእግርየወገብ አጥንት የዳሌ አጥንቶችን በውስጡ ይይዛል፡፡

የላይኛው
የእግር አጥንት የትኞቹን አጥንቶች በውስጡ ይይዛል?
የጭን አጥንት

እግር የተለያዩ አጥንቶች አሉት፡፡ /ስዕል 3.5 ተመልካት/ቺ

እንዚህ አጥንቶችም የእግር ለይኛው የጭን አጥንት፣ የእግር

ሎሚ
የታቸኛው ቀጭኑ የባት አጥንት፣ የታችኛው ጠንካራ
የእግር የታችኛው

የባት አጥንት፣ ሎሚ (የጉልበት ክዳን)፣ ጠንካራ የባት አጥንት የእግር

የታችኛው
ቁርጭምጭሚት፣ አፅመ ጫማ እና የእግረ ጣት አጥንቶች ናቸው፡፡
ቁርጭምጪሚት

አንድ ጐልማሳ ሰው በድምሩ 2ዐ6 አጥንቶች ያለው

ሲሆን ከእነዚህ ውስጥ 8ዐ የአፅመ አከርካሪ እና 126 የእግር ጣት

ስዕል 3.5 የእግር አጥንቶች
አፅመ

አጥንት ጫማ
ደግሞ ቅጥያ (አፔንዲኩለር) አጥንቶች ናቸው፡፡

ትግበራ 3.3
I. የዳሌ አጥንትን ማጥናት
ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ?
 በቡድን በመሆን የቅጥያ አጥንቶችን ስርዓተ አፅም
አጥኑ፡፡  የሃይድሮእስታቲክ ግፊት ወይም
 በዳሌ አጥንት አካባቢ የሚገኙትን አጥንቶች ለይ/ዪ፡፡ በተክሎችና በትናንሽ እንስሳት
ውስጥ ያለ ውሃ እንደ አጥንት
II. የሰውን ሥርዓተ አፅም ሞዴል መስራት ያገለግላል፡፡
 በላይኛው እግር የጭን አጥንት
 በቡድን በመሆን ከወረቀት ወይም ከአካባቢ በሚገኙ
ከሁሉም ረዥሙ ሲሆን በጆሮ
ነገሮች የሰውን ስርዓተ አፅም ሞዴልን ስሩ፡፡
ውስጥ የሚገኘው አፅመ ጫማ
 ካርቶን ቁረጡና ትክክል በሆነበት ቦታ አያይዙ፡
አጥንት ከሁሉም ትንሹ ነው፡፡
የስርአተ አፅም መዋቅርና ተግባራት
አብይ ቃላት
 የጀርባ አጥንት ያላቸው እንስሳት፡-
የስርዓተ አፅም ተግባራትን ዘርዝር/ሪ፡፡ አከርካሪ ያላቸው እንስሳት ናቸው፡፡
 ውስጣዊ ስርዓተ አፅም፡- በሰውነት
ስርዓተ አፅም አራት ትላልቅ ተግባራት አሉት፡፡ እነርሱም፡-
ውስጥ የሚገኝ ሥርዓተ አፅም

 በጣም አስፈላጊ የሆኑ የሰውነት ክፍሎችን እንደ አንጐል፣  የጀርባ አጥንት የሌላቸው እንስሳት፡-
ልብ እና ሳንባን ከአደጋ ይጠብቃል፡፡ የጀርባ አጥንት የሌላቸው እንስሳት፡፡

 ሰውነትን ደግፎ በማቆም የተወሰነ ቅርጽ እንድኖረን  ውጫዊ ሥርዓተ አፅም፡- በውጨዊው
ያደርጋል፡፡ ስርዓተ አፅም ባይኖረን ኖሮ ትሎችን የሰውነት አከል የሚገኝ ሰርዓተ አፅም፡
እንመስል ነበር፡፡  ፔክቶሪያል ግሪድል :- የቅጥያ አጥንቶች
 በፈለግነው አቅጣጫ እንድንቀሳቀስ ይረዳናል፡፡ ሥርዓተ አፅም ክፍል ሆኖ የማጭዴ

 አዳዲስ የደም ህዋስን ያመርታል፡፡ አጥንት እና የብራኳ አጥንትን በውስጡ

 የካልስየምንና የፎስፈረስን አዮኖች ያከማቻል፡፡ ይይዛል፡፡

እነዚህ አዮኖችም ለተለያዩ የሰውነት ተግባራት ይወላሉ፡፡

የአጥንት አይነቶች
ተጨማሪ ማስታወሻ

በሰውነታችን ውስጥ የሚገኙትን የአጥንት አይነቶች ዘርዝር፡፡ ሰው ሲወለድ 35ዐ አጥንቶች አሉት፡፡
ነገር ግን በጐልማሳነቱ 2ዐ6 አጥንቶች
አጥንትም ልክ እንደሌሎች ሕይወት ያላቸው ህብረ ሕዋሳት ከህዋስ ብቻ ይኖረዋል፡፡ ይህ በምን ምክንያት

የተሰራ ነው፡፡ የአጥንት ሕዋስት በጠንካራ ማዕድናትና በሞተ

ህዋስ የተከበቡ ናቸው፡፡ እንዲሁም ውጫዊው የአጥንት ንብርብር በስስ ክርታስ የተሸፈነ ነው፡፡ የአጥንት
ህዋስ አጥንት እንዲያድግና እንዲታደስ ሲያደርግ ማዕድናት ደግሞ ጥንካሬና ቅርፅ እንዲኖረው ያደርጋል፡፡

ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ?
አልፎ አልፎበውጫዊው የአጥንት ንብርብር ላይ ትናንሽ
- እጃችን እና እግራችን በሰውነታችን
ቀዳዳዎች አሉ፡፡ በዚህ ቀዳዳዎች በኩል የደም ቧንቧዎች ምግብንና ውስጥ ከሚገኙት አጥንቶች ከ5ዐ%
ኦክስጅንን ወደ ውስጥ ያጓጓዛሉ፡፡ የነርቭ ህብረ ህዋሳትም በላይ ይይዛል፡፡
የሚገቡት በዚሁ ቀዳዳ ነው፡፡ አጥንት ከሰውነታችን - የማጭዴ አጥንት ከሰውነታችን
ክፍሎች ውስጥ ጠንካራና ክብደቱ 2ዐ%ቱን የያዘ ነው፡፡ አጥንቶች ይበልጥ መሰበር የሚችል

ልም አጥንት
በሰውነታችን ውስጥ የሚገኘውን የአጥንት መጠን፣
ቅርጽና ልዩነት ዘርዝር/ሪ፡፡ የእስፖንጅ
በሰውነታችን ውስጥ የሚገኙት አጥንቶች በመጠን፣ አጥንት/ቀይ መቅኔ/
 በቅርፅ እና በመዋቅር ልዩነት አላቸው፡፡ በመዋቅራቸው
ጠንካራ አጥንት
ላይ በመመርኮዝ በተለያየ ቦታ ይመደባሉ፡፡
እነርሱም፡-

ረዥም አጥንት፡- ጠንካራ አጥንት ሆነው የደም ቧንቧ

በመሃል ቀዳዳቸው ውስጥ በቢጫ መቅኔ

የተሞሉ ናቸው፡፡ ጫፋቸው በልም አጥንት
የተሸፈነ ነው፡፡ ለምሳሌ፡- የእጅ እና የእግር
ረጅም አጥንቶች፡፡

አጭር አጥንት፡- ጠንካራ አጥንቶችና ክፍፍል

ያላቸው በጣም አጭር የሆኑ ናቸው፡፡
ነገር ግን እነዚህ አጥንቶች መቅኔ የሌላቸው
ናቸው፡፡ ለምሳሌ፡- የእጅን የእግር ጣት
አጥንቶች

ስዕል 3.6 የረዥም አጥንተ ሰነ ብልት

ጠንካራ አጥንት፡- ጠንከራ አጥንት ሆነው መግቢያ ወይም ቀዳድ የሌላቸው ናቸው፡፡
ለምሳሌ፡- የጐድን አጥንት፣ የፈርንባ አጥንት እና የብርኳ አጥንት ናቸው፡፡የዚህ አይነት አጥንት
እኩል ያልሆኑ ጠፍጣፍ አጥንቶች በውስጡ ስላለው ልዩነት ያሳያል፡፡

ትግብራ 3.4
የከብትን አጥንት በመጠንና በጥንከሬ ላይ በመመስረት መመደብ፡፡
የሚያሰፈልጉ ነገሮች
የከብት አጥንት
 በቡድን በመሆን ከሥጋ ቤት (ከቀበሌያችሁ) የከብት አጥንቶችን ሰብሰቡ፡፡
 አጥንቶችን በመጠንና በጥንከሬአቸው ላይ በመመርኮዝ መድቡ፡፡
 ጥንቃቄ፡- በተቻለ መጠን አጥንትን በባዶ እጀችሁ ሳይሆን በወረቀት በመያዝ ሰብሰቡ፡፡ በእጃችሁ ከያዛችሁ
እጃችሁን በውሃና በሳሙና ታጠቡ፡፡
 አጥንቶችን ስትሰበሰቡ አፋችሁንና አፍንጫችሁን በንፁህ ጨርቅ አየርን ማስገባት በሚችል ሸፍኑ፡፡

የአጥንት መቅኔ ምን እንደሆነ ግለጽ/ጪ ተጨማሪ ማስታወሻ

የሰው ልጅ አጥንት ከ18-25

ዓመት እድሜ ድረስ
ያድጋል፡፡
 አንዳንድ አጥንቶች መቅኔ አላቸው፡፡ መቅኔ ደግሞ ቀይ የደም ህዋስን
ያመርታል፡፡ አጥንታችን ጤናማና ጣንካራ እንዲሆን በቂ ካልሲያም
ያለውን ምግብ ማግኘት አለብን፡፡ ካልሲያም በሰውነታችን ውስጥ
አብይ ቃላት
በብዛት የሚገኝ ማዕድን ነው፡፡ እሱም 99% በአጥንት ውስጥ
 የአጥንት መቅኔ፡- በአጥንት
ይከማቻል፡፡ ካልሲየም ለአጥንት ጥንከሬን ይሰጣል፡፡ እንዲሁም
መሐል የሚገኝ ጮማ መስል
ለጡንቻዎችና በስርዓተ ነርቭ ተግባር ውስጥ ድርሻ አለው፡፡
የደም ህዋስ የሚመረትበት ቦታ

የመጋጠሚያ አይነቶች

የሰውነታችን መጋጠሚያዎች በተለያየ አይነት የሚመደቡት ምን ላይ በመመሰረት ነው?

መጋጣጠሚያ ማለት ሁለትና ከዚያ በላይ አጥንቶች የሚገናኙበት ቦታ ነው፡፡ መጋጠሚያዎች ሁለት ትላልቅ
ተግባራትን ያከናውናሉ፡፡ አንደኛው በአጥንቶች መሐል ሰበቃ እንዳይፈጠር መከላከል ሲሆን ሁለተኛው
ደግሞ አጥንቶች ሲንቀሰቀሱ ቦታቸውን እንዳይለቁ ለመከላከል ነው፡፡

የማይንቀሳቀሱ መጋጠሚያ ማለት ምን ማለት እንደሆነ ግለፅ/ጪ

መጋጠሚያዎች በሁለት ይከፈላሉ፡፡ እነርሱም የሚንቀሳቀሱ እና የማይንቀሳቀሱ መጋጠሚዎች ይባላሉ፡፡

/ስዕል 3.7 እና 3.8 ተመለከት/

በማይንቀሳቀሱ መጋጣሚያዎች ውስጥ ያሉት አጥንቶች ቋሚ ስለሆኑ በፍፁም አይንቀሳቀሱም፡፡

የራስ ቅል አጥንት የዚህ አይነት ብዙ መጋጠሚያዎች አሉት፡፡ የራስ ቅል አንድ አጥንት ይምሰል
እንጂ በተጨባጭ ከተለያዩ አጥንቶች በማይንቀሳቀሱ መጋጠሚያዎች የተገነባ ነው፡፡

የራስ ቅል
ቀዳመዊ የራስ ቅል አጥንት

የራስ መሰረተ-አጥንት

የአፍንጫ
የራስ ቅል
የላይኛው ግንጭል አጥንት

ዛይጎማቲክ አጥንት
የታችኛው ግንጭል አጥንት

ስዕል 3.7 የማይንቀሳቀስ መገጣጠሚያ (የራስ ቅል)

የሚንቀሳቀሱ መጋጠሚያዎች አጥንቶች እንዲንቀሳቀሱ

የሚያስችሉ ናቸው፡፡ ከነዚህ መጋጠሚያዎች ጥቂቶቹ የሰውን አጥንቶች

ብዙ እንዲንቀሳቀሱ ያደርጋሉ፡፡ሌሎቹ ደግሞ ጥቂት ብቻ እንዲንቀሳቀሱ

ያደርጋሉ፡፡የሚንቀሳቀሱ መጋጠሚያዎች በሁለት ትላልቅ ክፍሎች ይከፈላሉ፡፡

ታጣፊ መጋጠሚያ፡- እንደ በር መጋጠሚያ ሆኖ ወደ ፊትና

ሀ. ታጣፊ መጋጠሚያ
ወደ ኋላ በአንድ አቅጣጫ የሚንቀሳቀስ ነው፡፡
ለምሳሌ፡ የክንድና የጉልበት ታጠፊ መጋጠሚያዎች

አሎሎ ስክ መጋጠሚያ /ድቡልቡል እና ሶኬት መጋጠሚያ/

ይህ የመጋጠሚያ አይነት ኳስ /አሎሎ/ መስል ጫፍ ያለው አጥንት

ሲሆን በሌላው ጎድጓዳ ክፍል ባለው አጥንት ውስጥ በመሰካት

አጥንቶቹን በሁሉም አቅጣጫ እንዲንቀሳቀሱ የሚያስችል ነው፡፡ የትክሻና

የዳሌ አጥንት የዚህ መጋጠሚያ ምሳሌ ናቸው፡፡ ስዕል 3.8 ድቡልቡልና ሶኬት መጋጠሚያ

 ዝርግ መጋጠሚያዎች፡- ይህ መጋጠሚያ ተከታተለው ያለ አጥንቶች እርስ በርሳቸው ላይ የመዟዟር

እንቅስቃሴ ያከናውናሉ፡፡ለምሳሌ፡- የአንገት አከርካሪ አጥንት አንገታችን ወደ ላይ እና ታች እንዲል
ያደርጋል፡፡ የለምበር አከሪካሪ አጥንት ወገብ ወደ ላይና ታች እንድል ያደረጋል፡፡

የመሃል መጋጣሚያዎች፡- የመሀል መጋጣሚያዎች የመጠምዘዝ እንቅስቅሴ ለማከናወን የሚያስችል ነው፡፡

ለምሳሌ፡ አንድ ሰው ራሱን በመነቅነቅ አዎ ወይም አይደለም ሲል

ትግበራ 3.5
በመጋጠሚያ አይነቶች ላይ መወያየት
 በቡድን በመሆን በሰው ልጅ ሰውነት ውስጥ የሚገኙ መጋጠሚያዎች አጥንት ሰሞችን ለዩ፡፡
 በእነዚህ መጋጠሚያ አጥንት እንቅስቃሴዎች ላይ ተወያዩ፡፡

ልም አጥንት ምን እንደሆነ ምሳሌ በመስጠት ግለፅ/ጪ

አብይ ቃላት

አጥንቶች “ሊጋሜንት” በሚባል ህብረ ህዋስ ይያያዛሉ፡፡ እነዚህ አጥንቶች  “ሊጋሜንት” አጥንትና
እንዳይፈጋፈጉ የሚከላከል በልም ህብረ ሕዋስ መሐል የሚገኝ ነው፡፡ አጥንትን የሚያገናኝ ሕብረ
ሕዋስ ነው፡፡
ልም ጠንካራ ህብረ ሕዋስ የኘላስቲክነት ፀባይ ያለው ነው፡፡
 ልም አጥንት ጠንካራ ህብረ
ለምሳሌ፡- የውጪው የጆሮአችን መዋቅር እና አፍንጫችን ከልም
ሕዋስ በአጥንቶች ጫፍ
ህብረ ሕዋስ የተሰሩ ናቸው፡፡

ትግበራ 3.6

የመጋጠሚያ ሞዴሎችን መስራት

የሚያስፈልጉ ነገሮች
ካርቶን፣ ወፍራም ወረቀት፣ ሙጫ
 ካርቶኑን ወይም ወፍራሙን ወረቀት አጥንት አስመስለህ ቆራርጣህ አዘጋጅ፡፡
 የሁለት ካርቶን ቁራጮችን ጫፍ አጠጋግትህ በሙጫ አያይዝ
 የተያያዙትን ካርቶኖች ለማንቀሳቀስ ሞክር
ጥያቄ
1. የወረቀት ማጣበቂያው ወይም ሙጫው ምንን ይተካል?

የጡንቻ መዋቅሮችና ተግባራት

የጡንቻ ምንነትን ግለጽ/ጪ

በምዕራፍ ሁለት ስለ ህዋስ ተምረሃል/ሻል፡፡

በዚህ ምዕራፍ ደግሞ ስለ ጡንቻ ህብረ ህዋስ

አይነቶች፣ መዋቀርና ተግባራት ትማራለህ/ለሽ፡፡

ጡንቻዎች ክራማ ሕዋስ ከሚባሉት የተገነቡ ናቸው፡፡

ጡንቻዎች ለስውነት እንቅስቃሴ፣ ለደም ዝውውር ሥዕል 3.9 ሥርዓተ ጡንቻዎች

ተግባራት፣ ለአተነፋፈስ ስርዓት፣ የሰውነትን ቅርፅ

ተጨማሪ ማስታወሻ
ለመጠበቅ፣ ሙቀትን ማምረትና የሰውነትን መጠነ
ሰውነታችን ከ6ዐዐ በላይ
ሙቀት መቆጣጣርን አስመልክት ትልቅ ድርሻ አላቸው፡፡ ጡንቻዎች አሉት፡፡

የጡንቻ አይነቶች

የተለያዩ የጡንቻ ዓይነቶች በምን ላይ በመመርኮዝ ይመደባሉ?

በሰው ልጅ ሰውነት ውስጥ ሶስት አይነት ጡንቻዎች አሉ፡፡ እነርሱም

1. ልሙጥ ጡንቻዎች
2. ሽልምልም ጡንቻዎችና
 3. የልብ ጡንቻ /ካርዲያል/ ናቸው፡፡

ሽልምልም ጡንቻን ከሌሎች ጡንቻዎች ልዩ የሚያደርገው ምንድነው?

ሽልምልም ጡንቻ፡- ሽልምልም ጡንቻዎች ጅማት በሚባል

የጡንቻ ህብረ ህዋስ ከአጥንት ጋር ተያይዞ የሚገኝ ነው፡፡

እነዚህ ጡንቻዎች በመኮማተርና በመዘርጋት ሰውነት

እንዲንቀሳቀስ ያደርጋሉ፡፡ የሽልምልም ጡንቻዎች

ተግባር በእኛ ቁጥጥር ስር ስለሆኑ ተገዢ ጡንቻዎች

ይባላሉ፡፡ /ስዕል 3.1ዐ ተመልከተ/ቺ ስዕል 3.1ዐ የሽልምልም ጡንቻዎች

ልሙጥ ጡንቻዎች

የልሙጥ ጡንቻዎች ባህርይ ምንድነው?

ልሙጥ ጡንቻ በደም ቧንቧዎችና በምግብ ቧንቧዎች

ግርግዳ ውስጥ ይገኛል፡፡ የልሙጥ ጡንቻ መኮማተር

ከቁጥጥራችን ውጭ የሆነና ከሽልምልም ጡንቻ

የዘገየ ነው፡፡ ይሁን እንጂ ተኮማትረውም ረዥም

ጊዜ መቆየት ይችላሉ፡፡ ልሙጥ ጡንቻ ከአጥንት ጋር ስዕል 3.11 ልሙጥ ጡንቻ

አይያያዝም /ስዕል 3.11 ተመልከት/ቺ፡፡ የአንጀት

ልሙጥ ጡንቻ በሚኮማተርበት ጊዜ ምግብ

ደግሞ ከአንዱ ክፍል ወደ ሌላው ክፍል ይተላለፋል፡፡

የደም ቧንቧ ልሙጥ ጡንቻ በሚኮማተርበት ጊዜ የደም ግፍት እንዲጨምር ያደርጋል፡፡ ልሙጥ ጡንቻ
መስመር የለውም፡፡

የልብ ጡንቻዎች

የልብ ጡንቻ ከሽልምልም ጡንቻ በምን ይለያል?

የልብ ጡንቻ በልብ ግርግዳ ውስጥ ብቻ የሚገኝ ጡንቻ ሆኖ መስመር ያለው ነው፡፡ የዚህ ጡንቻ ተግባር
ከቁጥጥራችን ውጪ ስለሆነ ተገዢ ያልሆነ ጡንቻ ይባላል፡፡ የልብ ትርታ /ምት/ የልብ ጡንቻ በመኮማተርና
በመዘርጋት ላይ የተመሠረተ ሲሆን ደም በቧንቧው ውስጥ የሚሄደው /የሚፈሰው/ በዚህ በልብ ትርታ /ምት/
ግፊት ነው፡፡ የልብ ጡንቻ ህብረ ህዋስ የተገነባው ቅርንጫፍ ያለውና የተያያዙ መስለው ከሚታዩት ሕዋሳት
ነው፡፡ /ስዕል 3.12 ተመልከት
/ ሕይወት/ ነፍስ እስካለች ድረስ የልብ ም /ትርታ/ አይቆምም፡፡ ስለዚህ
የልብ ጡንቻዎች ያለእርፍት ሁሉ ጊዜ ይሠራሉ ማለት ነው፡፡
የአንድ ሰው ልብ በሕይወት ዘመኑ ውሰጥ 2-3 ቢሊዮን ጊዜ
ይመታል፡፡

ስዕል 3.12 የልብ ጡንቻ

መንሼ ጡንቻ
የኋላ ጡንቻ

ጡንቻዎች እንዴት እንደሚሠሩ ግለፅ/ጪ፡፡

ጡንቻዎች በሰውነት እንቅስቃሴ ውስጥ ሲሳተፋ ጥንድ

በመሆን በታቃራኒ ሁኔታ ይሠረሉ፡፡ ይህም አንዱ

ወደፊት ያለው
ሲኮማተር ሌላው ደግሞ ይለጠጣል፡፡ ለምሳሌ የእጅ
ጡንቻ
ባላ ጡንቻ
ክንዳችን ሲታጠፍ የፊት ለፊት ወርች ጡንቻ

ስኮማተር የኃላ ወርች ጡንቻ ይለጠጣል፡፡

/ስዕል 3.13 ተመልከት/፡፡ በልብህ ውስጥ

የላይኛው ጡንቻ ክፍል ሲኮማተር

የታችኛው ጡንቻ ክፍል) ደግሞ ይለጠጣል፡፡ ስዕል 3.13 የእጅ ጡንቻዎች ተግባር ምሳሌ

ትግበራ 3.7
ጡንቻዎች እንዴት እንደሚሠሩ ማየት
 በቡድን በመሆን ከዚህ በፊት ከሠራችሁት ሞዴል ውስጥ ሁለት አጥንቶችን ተጠቀሙ፡፡
 በመረጣችሁት አጥንት ላይ በኃላ እና በፊት በኩል ጥቅል ሽቦ አያይዙ፡፡
 ሌላውን አጥንት በመያዝ አንድ አጥንት ወደ ላይ እና ወደ ታች አንቀሳቅሱ
 ጥቅል ሽቦው ምን እየሆነ እንዳለ ተመልከቱ፡፡
 ይህንን ድርጊት ከአጥንት ጡንቻዎች ጋር እንዴት ታያይዛታላችሁ?

የጡንቻ ጤንነትና ሥርዓተ አፅም

 ጡንቻችንና ሥርዓተ አፅማችን ምን አይነት እንክብካቤ እንደሚፈለጉ ግለፅ/ጪ፡፡

የሥርዓተ አፅምና ጡንቻችን ለመጠበቅ ሶስት ነገሮችን ማድረግ ትችላላችሁ፡፡ እነሱም፡-

1. የሰውነት እንቅስቃሴ ማካሄድ

2. የተመጣጠነ ምግብ መመገብ እና
3. በቂ እረፍት ማግኘት ናቸው፡፡
አብይ ቃላት
የአካል እንቅስቃሴ
ተቃራኒ ጡንቻዎች፡- በተቃራኒ

የአካል እንቅስቃሴ ለጡንቻችንና ለሥርዓተ የሚሠሩ ጥንድ ጡንቻዎች ናቸው፡፡

የእጅ የፊት ለፊት ጡንቻ፡-

አፅማችን ምን ጥቅም እንደሚሰጥ ግለጽ/ጪ፡፡
በላይኛው እጅ ላይ ከፊት በኩል
የሰውነት እንቅስቃሴ ለጡንቻና ለሥርዓተ አፅም
የሚገኝ ጡንቻ ነው፡፡
እድገት መዳበር አስፈላጊ ነው፡፡ በቂ የአካል የእጅ የኋላው ጡንቻ፡- በላይኛው
እንቅስቃሴ ካልተደረገ ጡንቻ እና አጥንት በደንብ እጅ ላይ ከኋላው በኩል የሚገኝ

ስለማይዳብሩ ጠንካራ ያለመሆንና ልፍስፍስ ሊሆን ይችላል፡፡ ጡንቻ ነው፡፡

ተገዥ ያልሆነ ጡንቻ /ልሙጥ

ስለዚህ ለጡንቻና ለአጥንት መዳበር፣ ጥንካሬና
ጡንቻ/፡- ከአእምሮ ትዕዛዝ ውጪ
ጤንነት በእድሜ ላይ የተመረኮዘ /የተመሠረተ/

የአካል እንቅስቃሴ መስራት አስፈላጊ ነው፡፡

/ሠንጠረዥ 3.1 ተመልከት/፡፡

ዕድሜያቸው ከ7-12 ከ13-18 ዕድሜ ከ19-55 ዓመት የሆኑ ከ55ዓመት በላይ

ዓመት የሆኑ ልጆች ያላቸው ወጣቶች ጐልማሶች
ከባድ እንቅስቃሴ 1-2 ከበድ እንቅስቃሴ ከበድ እንቅስቃሴ መካከለኛ የሰውነት
ሰዓት በሳምንት 3-5 ጊዜ የስምንት 2-3 ሰዓት እንቅስቃሴ በሳምንት
3-4ጊዜ
ቀላል እንቅስቃሴ የሰውነት እንቅሰቃሴ ኤሮቢክ የሰውነት በየቀኑ የእግር ጉዞ
ጡንቻን ለመገንባት (acrobic) እንቅስቃሴ ማቀድ
የቡድን ሰራን ማዳበርና ቴንስ መጨወት፣ ውሃ እርፈት መውሰድ፣ የአካል እንቅስቃሴ
ውዝዋዜ፣ ውሃ መዋኘት፣ ፈረስ ሳይክል መንዳት፣ /ሰውነትን
መዋኛት መጋለብ ረጅም ሩጫ ለማፍታታት/
ከእስፖርት ክፍለ ጊዜ ቀጣይነት ያለው በሩጫ ክለብ ውስጥ መጠነኛ ኤሮቢክ
ውጪ የሰውነት የቡድን እስፖርትና መሳተፍና ሳይክል (aerobic) እንቅስቃሴ
እንቅስቃሴ ማጠናከር ውዝዋዜ መንዳት
ሠንጠረዥ 3.1 ለተለያዩ እድሜ የሚመከሩ የአካል እንቅስቃሴዎች
የተመጣጠነ ምግብ

የተመጣጠነ ምግብ ለጡንቻ ጤንነትና ለሥርዓተ አፅም ምን ጥቅም አለው?

የተመጣጠነ ምግብ አጥንቶችና ጡንቻዎች እንዲዳብሩና ሥራቸውን በትክክል እንዲያከናውኑ ይረዳል፡፡

ለህዋስ እድገትና ያራጁ ህዋሳትን ለመተካት የኘሮቲን ምንጭ ያላቸውን ምግቦች ማግኘት አስፈላጊ ነው፡፡
እንደ ካልሲየም ያሉ ማዕድናት ለአጥንት ጥንካሬን የሚሠጡ ሆኖ ዋነኛ ምንጫቸውም ወተት ነው፡፡ ለአጥንት
ጥንካሬን መዳበር በጣም አስፈላጊ ከሆኑት ቫይታሚኖች ውስጥ ቫይታሚን- ዲ ከአትክልትና ፍራፍሬ
ይገኛሉ፡፡ ዳቦና ጥራጥሬዎች የሃይል ሰጪ እና የማዕድናት ምንጭ ናቸው፡፡ ስለዚህ የተመጣጠነ ምግብ
ለአጥንትና ለጡንቻ ጤንነት አስፈላጊ ነው፡፡

እረፍት በምን አይነት ሁኔታ ከጡንቻና ከሥርዓተ አፅም ጤንነት ጋር ይገናኛል?

እረፍት ለጡንቻና ለአጥንት ጤንነት አስፈላጊ ነው፡፡ ጡንቻዎች ሲንቀሳቀሱ ግሉኮስን በማቃጠል
የሜተቦሊዝምን ቆሻሻ በጡንቻ ውስጥ ይለቃሉ፡፡ እረፍት ለደም ሥርዓተ ዝውውር እና ፅድጃ በትክክል
ለማከናወን ዕድል ይሰጣል፡፡ እንዲሁም እረፍት ጡንቻዎች መስራት ከሚገባቸው በላይ እንዳይሠሩ ይረዳል፡፡

ትግበራ 3.8
የተመጣጠነ ምግብና የአካል እንቅስቃሴ አስፈላጊነት
 በቡድን በመሆን የተመጣጠነ ምግብና የአካል እንቅስቃሴ ለጡንቻና ለሥርዓተ አፅም ጤንነት ያላቸውን
ጥቅም በመወያየት ለክፍል ዘገባ አቅርቡ፡፡

መልመጃ 3.1
ለሚከተሉት ጥያቄዎች ትክክለኛውን መልስ ምረጥ/ጭ፡፡

1. ከሚከተሉት ውስጥ የመሐል አጥንት ክፍል የሆነው የቱ ነው?

ሀ. የራስ ቅል ለ. አፅመ ወርች ሐ. አፅመ ጭን መ. አፅመ እግር ጣት
2. ከነዚህ የአጥንት ክፍሎች ውስጥ የቅጥያ አጥንት ክፍል የሆነው የቱ ነው?
ሀ. አምደ ከርክር ለ. የጐድን አጥንት ሐ. የፍርንባ አጥንት መ. አፅመ መዳፎች
3. የትከሻ አጥንት የትኛውን የአጥንት ክፍል በውሰጡ ይይዘል?
ሀ. ማጭዴ አጥንትና የብረኳ አጥንት
ለ. የታችኛው ክንድ ጠንከራ አጥንትና የታችኛ ክንድ ቀጭን አጥንት
ሐ. የታችኛው አፅመ ባት ጠንከራ አጥንትና የታችኛው አፅመ ባት ቀጭን አጥንት
መ. አፀመ አምባሮችና ቁርጭምጭሚት
4. ከእግር አጥንቶች ውስጥ የሚመደብ የቱ ነው?
ሀ. የታችኛው ጠንካራ አፅመ ባት ሐ. የላይኛው አፅመ ጭን
ለ. አፅመ ጫማ መ. ሁሉም መልስ ናቸው
5. ከተሰጡት ውስጥ በእጅና በእግር አጥንቶች ውስጥ የሚገኝ የቱ ነው?
ሀ. አፅመ አምባሮች ሐ. አፅመ ቁርጭምጭሚት
ለ. አፅመ ጣቶች መ. የጐድን አጥንት
6. ጉልበት የምን መጋጠሚያ ምሳሌ ነው?
ሀ. ድቡልቡልና ሶኬት መጋጠሚያ ሐ. የመሐል መጋጠሚያ
ለ. ዝርግ መጋጠሚያ መ. አያያዥ መጋጠሚያ
7. ድቡልቡልና ሶኬት መጋጠሚያዎች የት ላይ ይገኛሉ?
ሀ. ዳሌ ለ. ትከሻ ሐ. ክንድ መ. ሀ እና ለ
8. የጐድን አጥንት ከሳንባ አደጋ እንደሚከላክል ሁሉ _________ አአምሮን ከአደጋ ይጠብቃል፡፡
ሀ. የፊት አጥንቶች ሐ. የፍርንባ አጥንት
ለ. የክራንየም አጥንቶች መ. የመዳፍ አጥንት
9. የትኛው የአጥንት አይነት ከምሳሌው ጋር አይገናኝም?
ሀ. ረዥም አጥንት - የላይኛው የክንድ አጥንት ሐ. አጭር አጥንት - አፅም አምባሮች
ለ. አጭር አጥንት - የላይኛው የእግር አጥንት መ. ሀ እና ለ
10. ከሚከተሉት ውስጥ ትክክል ያልሆነው የቱ ነው?
ሀ. ሽልምልም ጡንቻ አጥንትን ያንቀሳቅሳሉ፡፡
ለ. ልሙጥ ጡንቻ ተገዥ ጡንቻ ነው፡፡
ሐ. የልብ ጡንቻ እድሜ ልክ ይሠራሉ፡፡
መ. ጡንቻዎች በተቃራኒ ሁኔታ ይሠራሉ፡፡

3.2 የሰው ጥርስ

በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደትና ማጠቃለያ ላይ፡
የተለያዩ የሰው ጥርስ አይነቶችን ትናገራለህ/ሪያለሽ
የሰው ጥርስ አይነቶችን ከተግባራቸው ጋር ታገናኛለህ/ሽ
የጥርስን ቀመር በአይነት፣ በመጠንና በቅደም ተከተል በአጭሩ ትገልፃለህ/ጫለሽ
የሰውን የጥርስ ቀመር ተሳያለህ/ሽ
የሰውን የጥርስ ቀመርና የሌሎች አጥቢዎችን የጥርስ ቀመር ጐን ለጐን በመመለከት ታነፃፅራለህ/ሽ

የጥርስ የተለያየ መዋቅር ከተግባሮቹ ጋር ያለውን ግንኙነት ግለፅ/ጪ?

ስለ ሰው ልጅ ጥርስ ከመማርህ በፊት ለዚህ ትምህርት ርዕስ ግንዛቤ እንዲያመች የጥርስ መዋቅርን መመልከት
አስፈላጊ ነው፡፡ /ስዕል 3.14 ተመልከት/ቺ ኢናሜል
የላይኛው የጥርስ ክፍል
ድንታይን

አንገት ድድ
የፐልፕ ስክ
ሥር
የሥር መስመር

ፔርዮዴንታል

አጥንት
ስዕል 3.14 የጥርስ መዋቅር

የሰውና የሌሎች እንስሳት ጥርስ ጠንካራ ሆኖ ከመንጋጋ ላይ የሚያድግ ነው፡፡ እነዚህ ጥርሶች ምግብን
ለመንከስና በማላመጥ ይረዳል፡፡ አንድ ጥርስ አንገትና ስር አለው፡፡ አብይ ቃላት
በላይ በኩል የላይኛው የጥርስ መዋቅር ከድድ በላይ  ዴንቴሽን፡-የጥርስ አቀማመጥና
የሚገኘው ነው፡፡ በድድ የተሸፈነው አካል አንገት አስተዳደግ
ሲሆን ስሩ ደግሞ በአጥንት ውስጥ የሚገኘው ክፍል ነው፡፡  ድድ፡- ጥርስ የሚያድግበትን አጥንት
የላይኛው ጥርስ ምግብ ለማኘክ የሚያገለግል ሲሆን ጠንካራ የሚሽፍን ሥጋ ነው፡፡
ውጫዊ ንብርብር አለው፡፡ ስሩ ዴንታይን የሚባል  የላይኛው የጥርስ ክፍል፡- ነጩ
ሕይወት ያለው መዋቅር አለው፡፡ በተጨማሪ የጥርስ ፐል፣ የጥርስ ክፍል ከድድ በላይ የሚገኘው
ሶኬት፣ ነርቭና የደም ቧንቧዎች አሉት፡፡ ነርቭ ስላለውም  ኢናሜል፡- ጠንከራ የጥርስ ሽፋን
ጥርስ በተጐዳ ጊዜ የህመም ስሜት ይሰማናል፡፡ ውጫዊውን የጥርስ ክፍል የሚሽፍን
 ዴንታይን፡- ብጥርስ ውስጥ የሚገኝ
ትግበራ 3.9
የጥርስ ክፍሎችን መለየት ሕይወት ያለው ህብረ ሕዋሰ
የሚያስፈልጉ ነገሮች  የፐልፕ ዋሻ/ሶኬት/፡- ውስጣዊው
የጥርስ ሞዴል ወይም ቻርት
 በቡድን በመሆን የጥርስ ክፍሎችን ለዩ
 ለእያንዳንዳቸው ስም ፃፍ/ፊ፡፡

በወተት ጥርስና በቋሚ ጥርስ መካከል ያለው ልዩነት ምንድን ነው?

አብይ ቃላት
የሰው ልጅ በሕይወት ዘመኑ ውስጥ በእድሜው ላይ በመመርኮዝ  የወተት ጥርስ፡-
ሁለት አይነት ጥርሶችን ያበቅላል /ያወጣል/፡፡ የመጀመሪያው የመጀመሪያው ጥርስ ስብስብና
ጊዜያዊ የሆነ ነው፡፡
ጥርስ የወተት ጥርስ ሲባል ብዛቱም 2ዐ ነው፡፡ ከ6 ዓመት ዕድሜ
 ቋሚ ጥርስ፡- የሁለተኛ ጥርስ
ጀምሮ የወተት ጥርስ ተነቅሎ በቋሚ ጥርስ ይተካል፡፡ ስብስብና ቋሚ የሆነ ነው፡፡
እስከ 2ዐ ዓመት ዕድሜ ቋሚ ጥርሶች 28 ብቻ ናቸው፡፡  ድህረ ጥርስ፡- በጐልማሳነት

ነገር ግን ከ2ዐ-25 ዓመት እድሜ በኋላ አራት በመጨመር 32

ይሆናሉ፡፡የሰው ልጅ ጥርስ አቀማመጥና መዋቅርን የሚያሳይ
አራት ዓይነት ጥርሶች አሉት፡፡ የተለያዩ አጥቢዎች የጥርሳቸው ብዛትና አይነት ልዩነት ያሳያል፡፡ ይህ ልዩነት
ብዛትና አይነት ብቻ ሳይሆን ቅርፃቸውንም ይጨምራል፡፡የጥርስ አይነቶችና ቅርጾች ከእንስሳው አመጋገብ ጋር
ግንኙነት አለው፡፡

የሰው የጥርስ አይነቶች የፊት ጥርስ

የላይኛው መንጋጋ

የሰው ጥርስ አይነቶችን ዘርዝር/ሪ፡፡

 ሰው አራት አይነት ጥርሶች አሉት ክራንቻ
/ስዕል 3.15 ተመልከት/ቺ፡፡እነርሱም፡-
ቀዳሚ መንጋጋ
 የፊት ጥርስ፡- የፊት ጥርስ ሆኖ መጋዝ
ድህረ መንጋጋ
የመሠለ ጫፍ ያለው ነው፡፡
 የክራንቻ ጥርስ፡- ከፊት ጥርስ ቀጥሎ ያለ
ሲሆን ሹል ጫፍ ያላቸው ናቸው፡፡
3ኛ መንጋጋ
 ቀዳሚ መንጋጋ ጥርስ፡- በክራንቻ ጥርስ
2ኛ መንጋጋ
አጠገብ የሚገኝ ነው፡፡ 1ኛ መንጋጋ
 ድህረ መንጋጋ ጥርስ፡- ከቀዳሚ መንጋጋ
ቀጥሎ የሚገኝ ጠፍጣፋ ቅርፅ ያለው
ጥርስ ነው፡፡ ቋሚ ጥርስ
አብይ ቃላት የታችኛው መንጋጋ

የላይኛው መንጋጋ፡- ከላይ ሥዕል 3.15 የጥርስ አይነቶች

የሚገኘው መንጋጋ
የታችኛው መንጋጋ፡- ከታች
የሚገኘው መንጋጋ

ትግበራ 3.10
የተለያዩ የጥርስ አይነቶችን ማየት የሚያስፈልጉ ነገሮች
የጥርስ ሞዴል ወይም ሠንጠረዥ
 በቡድን በመሆን የሰው ልጅን የጥርስ አይነት በጥልቀት ተመልከቱ፡፡
 የተለያዩ የጥርስ አይነቶች በመገንዘብ ስማቸውን ዘርዝር
 የእያንዳንዱን ጥርስ ተግባር ዘርዝር

የጥርስ አይነቶችና ተግባራት

 የእያንዳንዱን የጥርስ አይነትና ተግባር ተናገር/ሪ፡፡

የጥርስ መዋቅር አይነት ከተግባሩ ጋር ግንኙት አለው፡፡

 የፊት ጥርስ፡- የማጭድ ቅርፅ ስላለው ለመንከስና ለመቁረጥ ይረዳል፡፡

 ክራንቻ፡- ጫፉ ስለት ሰላለው ምግብን ለመቅደድና ለመብሳት ይረዳል፡፡
 ቀዳሚ መንጋጋ፡- ጠፍጣፋ ቅርፅ ስላለው ለመፍጨት ያገለግላል፡፡
 ድህረ መንጋጋ፡- ጠንካራና ጠፍጣፋ ስለሆነ ምግብ ለመሰባበርና ለመፍጨት ያገለግላል፡፡

የጥርስ ቀመር
የጥርስ ቀመር ማለት ምን ማለት ነው?

የጥርስ ቀመር የጥርስ ቁጥርንና አይነት በክፍለ አፍ ውስጥ

የቅድመ መንጋጋና ድህረ መንጋጋን አቀመመጥ አጠር

ባለ ሁኔታ የሚቀርብበት ዘዴ ነው፡፡ ይህ ቀመር ከፊት

ጥርስ ጀምሮ እስከ ድህረ መንጋጋ ድረስ ያለውን

ቀዳሚ መንጋጋ
ያቅፋል፡፡ እያንዳንዱ የጥርስ አይነት ቁጥር
መንጋጋ

የላይኛው መንጋጋና የታችኛው መንጋጋ

ክራንቻ
በግማሹ ላይ ይመሠረታል፡፡ ስለዚህ ከዚህ
የፊት ጥርስ
ቀመር በመነሳት የእያንዳንዱን እንስሳት የጥርስ አቀመማጥና
አጠቃላይ የጥርስ ብዛት ማስላት ይቻላል፡፡ ስዕል 3.16 የሰው ጥርስ ቀመር
ስዕል 3.16 ተመልከት/ቺ

የአጥቢዎች የጥርስ ቀመር እንዴት ይፃፋል?

በአቀማመጡና በብዛቱ ላይ በመመርኮዝ ጥርስ በቀመር ይገለፃል፡፡ ለምሳሌ፡ የጐልማሳ ሰው የጥርስ ቀመር
2123
ነው፡፡ ይህም የሚያሳየው የላይኛው ግማሽ መንጋጋ ሁለት የፊት ጥርስ፣ አንድ የክራንቻ ጥርስ፣ ሁለት
2123
ቀዳሚ መንጋጋ ጥርስ እና ሶስት ድህረ መንጋጋ ሲገለጽ በተመሳሳይ መልኩ የታችኛው መንጋጋም ሁለት የፊት
ጥርስ፣ አንድ የክራንቻ ጥርስና ሁለት ቀዳሚ መንጋጋ ጥርስ እና ሶስት ድህረ መንጋጋ ጥርስ አለው፡፡ የግማሽ
 8
መንጋጋ ድምር ጥርሶች =16 ሲሆን በአጠቃላይ የአንድ ጐልማሳ ጥርስ ብዛት 16x2 = ሰላሳ ሁለት ጥርሶች
8
ናቸው፡፡በሰው ልጅ የጥርስ ቀመር ውስጥ የጥርስ አይነቶች ቁጥር የላይኛውና የታችኛው መንጋጋ ልዩነት
3131 8
የሌለው መሆኑን ያሳያል፡፡የድመት ጥርስ ቀመር ሲሆን የዚህ እንስሳ ግማሽ የጥርስ ብዛት = 15
3121 7
ነው፡፡ አጠቃላይ የድመት የጥርስ ብዛት 15x2 = 3ዐ ነው፡፡ የድመት ቀዳሚ መንጋጋ ጥርስ ብዛት የላይኛው
መንጋጋ ላይ ሶስት ሲሆን በታችኛው መንጋጋ ላይ ደግሞ ሁለት ብቻ መሆኑን ከዚህ ቀመር መረዳት ይቻላል፡፡
ትግበራ 3.11 ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ?
ቀመርን በመጠቀም የጥርስን ቁጥርና አይነት መለየት
- ኢናሜል በሰውነታችን ውስጥ
በቡድን በመሆን በተሰጠው ቀመር ብቻ ላይ በመወያየት
እንስሳው ማን እንደሆነ ማወቅ ቢያስፈልግ የጥርስ አይነትና ካሉት ነገሮች የበለጠ ጠንካራ
ቁጥሩን /ብዛቱን/ ለይ፡፡ ነው፡፡
0233 በህፃንነት ጊዜ መጀመሪያ
ቀመር = የሚበቅለው ጥርስ የታችኛው የፊት
1233
 አጠቃላይ የዚህ እንስሳ የጥርስ ብዛት ስንት ነው? ለፊት ጥርስ ነው፡፡
 የላይኛውና የታችኛው የጥርስ ብዛት ልዩነት ተናገር/ሪ፡፡
 በላይኛው መንጋጋ ላይ የማይገኘው ጥርስ የቱ ነው?

መልመጃ 3.2
ለሚከተሉት ጥያቄዎች ትክክለኛውን መልስ ምረጥ/ጪ

1. ከዚህ በታች ከተዘረዘሩት የጥርስ አይነቶች ውስጥ ጫፉ የመጋዝ ቅርፅ ያለው የቱ ነው?

ሀ. ድህረ መንጋጋ ለ. ቅድመ መንጋጋ ሐ. ክራንቻ መ. የፊት ጥርስ

2. የላይኛው የጥርስ ጫፍ ከሌሎች የጥርስ አይነቶች ጠፍጣፋ የሆነው የቱ ነው?

ሀ. ድህረ መንጋጋ ለ. ቅድመ መንጋጋ ሐ. ክራንቻ መ. የፊት ጥርስ
3. የጥርስ ቅርፅ ከምን ጋር ግንኙት አለው?
ሀ. መጠን ለ. ከሚገኝበት ቦታ ሐ. ተግባር መ. ሀ እና ለ

4. የአጥቢያዎች የጥርስ ቀመር የሚገልፀው የየትኛውን የጥርስ አይነትና ብዛትን ነው?

ሀ. የላይኛው መንጋጋ ግማሽ ሐ. በአፍ ውስጥ የሚገኘውን አጠቃላይ ጥርስ

ለ. የታችኛው መንጋጋ ግማሽ መ. የላይኛውና የታችኛው መንጋጋ አጋማሽ

5 .ከጐልማሳ ሰው የጥርስ ቀመር ውስጥ የትኛው የፊት ጥርስ ቀመር ነው?

1 2 3 4
ሀ. ለ. ሐ. መ.
1 2 3 4
0123
6.አንድ አጥቢ የጥርስ ቀመር ያላት ቢሆንና ይህ ቁጥር የጥርስ ቀመር ጋር ሲነፃፀር
3123
ሀ. የፊት ጥርሱ ትንሽ ነው፡፡ ሐ. ድህረ መንጋጋ ብዙ ነው፡፡
ለ. ክራንቻው ትንሽ ነው፡፡ መ. ድህረ መንጋጋ ትንሽ ነው፡፡
የምዕራፍ 3 ትምህርት ክለሣ

 የአዋቂ ሰው አጥንት ከ2ዐ6 አጥንቶች የተደራጀ ነው፡፡

 እነዚህ አጥንቶች በአጠቃላይ በሁለት ቦታ ይከፈላሉ፡፡ እነርሱም የአምደ ከርክር እና የቅጥያ አጥንት
ይባላሉ፡፡
 የአምደ ከርክር አጥንት በሰውነት ምህዋር አቅጣጫ ከሚገኙ አጥንቶች የተገነባ ነው፡፡ እርሱም የራስ
ቅል አጥንት፣ የፍርንባ አጥንት፣ የጐድን አጥንትና አከርካሪ አጥንትን ይይዛል፡፡
 የቅጥያ አጥንት ከመሐል አጥንት ጋር ይይዛሉ፡፡ የእጅ አጥንት፣ የእግር አጥንትና የዳሌ አጥንት ቅጥያ
አጥንቶችን የገነቡ ናቸው፡፡
 የማጭዴና የብራኳ አጥንት በአንድነት የትከሻ አጥንት ሲባሉ የላይኛው እጅ ጫፍ ላይ ታስረው
ይገኛሉ፡፡
 በሰው ውስጥ የሚገኙት አጥንቶች በቅርፅ፣ በመጠንና በመዋቅር ላይ በመመርኮዝ ረጅም አጥንት
አጭር አጥንት እና እኩል ያልሆኑ ጠፍጣፋ በመባል በተለያዩ ክፍሎች ይመደባሉ፡፡
 የሰው ሥርዓተ አፅም ተግባር በተለያዩ ቦታዎች ይመደባል፡፡ እነርሱም የተለያዩ የሰውነት ክፍሎችን
ከአደጋ መጠበቅ፣ ሰውነትን ለመደገፍ የሰውነት እንቅስቃሴ እና የቀይ ደም ህዋስን ማምረት ነው፡፡
 መጋጠሚያዎች አጥንቶች የሚገናኙበት ቦታ ነው፡፡
 መጋጠሚያዎች የሚንቀሳቀሱና የማይንቀሳቀሱ በመባል በሁለት ትላልቅ ክፍሎች ይመደባሉ፡፡
 በሰው ራስ ቅል ውስጥ የሚገኙት አጥንቶች የማይንቀሰቀሱ ናቸው፡፡ የክንድ መጋጣሚያዎች፣
የጉልበት መጋጠሚያዎች፣ የመሃል ከርክር አጥንቶች እና የአንገት ውስጥ መጋጠሚያዎች
ይንቀሳቀሳሉ፡፡ ይሁን እንጂ የሚንቀሳቀሱበት ደረጃ ይለያያል፡፡
 ጡንቻ ከጡንቻ ፋይበር /ክር/ ህዋሶች ከሚባሉት የተሠራ ነው፡፡
 በሰው ሰውነት ውስጥ ሽልምልም ጡንቻ፣ ልሙጥ ጡንቻ እና የልብ ጡንቻ ይገኛሉ፡፡ ሽልምልም
ጡንቻ ተገዢ ጡንቻ ሲሆን ልሙጥና የልብ ጡንቻዎች ሥራዎቻቸው ከፍላጐት ውጪ ነው፡፡
 አንድን የአካል ክፍል የሚያንቀሳቅሱት ጡንቻዎች በተቃራኒ ሁኔታ ሥራቸውን ይሠራሉ፡፡ አንዱ
ሲኮማተር ሌላው ይለጠጣል /ይዘረጋል/፡፡
 የሥርዓተ አፅምና ሥርዓተ ጡንቻዎች በደንብ ዳብረው ሥራቸውን እንዲያከናውኑና ጠንካራ
እንዲሆኑ የተመጣጠነ ምግብ መጠቀም፣ በቂ እንቅስቃሴ ማድረግና በቂ እረፍት መውሰድ አስፈላጊ
ነው፡፡
 ጥርስ የሰውነት ጠንካራ መዋቅር ሆኖ በላይኛውና በታችኛው ግንጭል አጥንት ላይ የሚገኝ ነው፡፡
 የሰው የልጅነት ጥርስ የወተት ጥርስ ይባላል፡፡ ይህ ጥርስ ለጊዜው የሚቆይ ሲሆን ከ6 ዓመት
እድሜ ጀምሮ በመነቀል በቋሚ ጥርስ ይተካል፡፡
 ሰው አራት አይነት ጥርሶች አሉት፡፡ እነርሱም የፊት ጥርስ፣ የክራንቻ ጥርስ፣ የቀዳሚ መንጋጋ ጥርስና
ድህረ መንጋጋ ጥርስ ናቸው፡፡ እነዚህ ጥርሶች በመዋቅርና በተግባራቸው ልዩነት አለቸው፡፡
 የእንስሳት ጥርስ ቀላል በሆነ ቀመር መፃፍ ይቻላል፡፡ የጥርስ ቀመር የጥርስ አይነትና ብዛትን በአንድ
አፍ ውስጥ የሚገኘውን የላይኛውንና የታችኛው ግንጭል ጥርስ ቅደም ተከተል የሚያሳይ ነው፡፡
 ከጥርስ ቀመር በመነሳት አንድ እንስሳ በአጠቃላይ ስንት ጥርስ እንዳለው መቀመር ይቻላል፡፡

የምዕራፍ 3 ጥያቄዎች
ሀ. በሀ ስር ለተዘረዘሩት ተመሳሳይ የሆኑትን ከለ ስር መርጠህ አዛምድ/ጂ፡፡
ሀ ለ
1. የራስ ቅል ሀ. አይገዜ ጡንቻዎች
2. የጐድን አጥንት ለ. ከፊት ለፊት የሚገኘው ጥርስ
3. ዝርግ መጋጠሚያ ሐ. ከሳንባ አደጋ ይከላከላል፡፡
4. ታጣፊ መጋጠሚያ መ. ከወደ ጐን የሚገኝ ጥርስ
5. ልሙጥ ጡንቻ ሠ. ጉልበት
6. ሽልምልም ጡንቻ ረ. ተገዥ ጡንቻ
7. የፊት ጥርስ ሰ. የማያቋረጥ ትግበራ
8. ክራንቻ ሸ. አንጐል ከአደጋ ይጠብቃል፡፡
ለ. ከዚህ በታች ለተዘረዘሩተ ጥያቄዎች ይጥበልጥ መልስ ሊሆን የሚችለውን ምረጥ/ጪ፡፡
9. በአምደ ከርክር አጥንቶች ውስጥ የማይመደበው የቱ ነው?
ሀ. ማጭዴ አጥንት ሐ. የራስ ቅል
ለ. የጀርባ አጥንት መ. የጐድን አጥንት
10. የትክሻ አጥንት የሆነው የቱ ነው?
ሀ. የእጅ አጥንት ሐ. የብራኳ አጥንት
ለ. የራስ ቅል አጥንት መ. የደረት አጥንት
11. የቅጥያ አጥንት ስርጫተ አፅም ያልሆነው የቱ ነው?
ሀ. የእጅ አጥንት ሐ. የትከሻ አጥንት
ለ. የእግር አጥንት መ. የራስ ቅል አጥንት
12. መለጠጥ የሚችልና አጥንቶችን የሚያያይዝ ህብረ-ህዋስ የቱ ነው?
ሀ. ሊጋሜንት ለ. ጡንቻ ሐ. ልም አጥንት መ. መጋጠሚያ
13. ከዚህ በታች ከተዘረዘሩት ጡንቻዎች ውስጥ ያለ እረፍት የሚሠራው የቱ ነው?
ሀ. ልሙጥ ጡንቻ ሐ. የአጥንት ጡንቻዎች
ለ. የልብ ጡንቻ መ. ሊጋሜንት
14. ከሚከተሉት ውስጥ ጭንቅላታችንን ወደ ላይና ወደ ታች እንዲንቀሳቀስ የሚያገለግለው መጋጠሚያ
ምሳሌ የሚሆነው የቱ ነው?
ሀ. አሎሎ ስክ መጋጠሚያ ሐ. የመሐል መጋጠሚያ
ለ. ታጣፊ መጋጠሚያ መ. ዝርግ መጋጠሚያ
15. የራስ ቅል አጥንት የየትኛው መጋጠሚያ አጥንቶች ምሳሌ ነው?
ሀ. አሎሎ ስክ መጋጠሚያ ሐ. የመሐል መጋጠሚያ
ለ. ታጣፊ መጋጠሚያ መ. የማይንቀሳቀስ መጋጠሚያ
16. ከሚከተሉት የጥርስ አይነቶች ውስጥ በ6 ዓመት ልጅ ውስጥ የማይገኘው የቱ ነው?
ሀ. የፊት ጥርስ ሐ. ድህረ መንጋጋ ጥርስ
ለ. የክራንቻ ጥርስ መ. ቅድመ መንጋጋ ጥርስ
0 2 2 3
17. የአንድ አጥቢ እንስሳ ጥርስ ሲቀመር , , , ቢሆን ይህ አጥቢ በአጠቃላይ ስንት ጥርስ
3 2 3 3
ይኖረዋል?
 ሀ. 26 ለ. 36 ሐ. 46 መ. 56
18. ለአጥንቶች፣ ለጡንቻዎችና ለጥርስ ጤንነት የሚያስፈልገው የቱ ነው?
ሀ. የተመጣጠነ ምግብ ሐ. ሁል ጊዜ ስጋ መብላት
ለ. የአካል እንቅስቃሴ መ. ሀ እና ለ
ሐ. ባዶ ቦታዎችን በትክክለኛ ቃል ሙሉ፡፡
19. የሰው ሥርዓተ አፅም________ ና __________ ያቅፋል፡፡
20. ሁለትና ከዚያ በላይ አጥንቶች የሚገናኙበት ቦታ__________ ይባላል፡፡
21. አንድን የሰውነት ክፍል የሚያንቀሳቅስ በተቃራኒ የሚሠሩ ጡንቻዎች አንዱ __________ ሌላው ደግሞ
ይዘረጋል፡፡
22. የክራንቻ ጥርስ በ__________ና በ__________ መሀል ይገኛል፡፡
23. የአጥቢዎች የጥርስ ቀመር እንደ__________ ፀባይ ላይ በመመስረት ልዩነት ይኖረዋል፡፡
IV. የሚከተሉትን ጥያቄዎች አጠር አድርገህ መልስ/ሽ፡፡
24. በሰውነትህ ውስጥ የአምደ ከርክር አጥንት የት ይገኛል?
25. የዳሌ አጥንት በሰውነት ውስጥ የት ይገኛል?
26. ታጣፊ መጋጠሚያ ከመሐል መጋጠሚያ በምን ይለያል?
27. የልብ ጡንቻዎች ሥራ የሚያቆሙት መቼ ነው?
28. ድህረ መንጋጋ ምግብ ማኘክና ማድቀቅ የቻለው ምን አይነት ቅርፅ/ተፈጥሮ/ ስላለው ነው?

ምዕራፍ 4
እፅዋት
የምዕራፉ ትምህርት ግቦች ፡-በዚህ ምዕራፍ ትምህርት ሂደት እና ማጠቃለያ ላይ፡-
እፅዋት በመጠን በዝርያ/በአይነት እና በስርጭት ልዩነት እንዳላቸው መናገር
እና እፅዋትን መውደድ እና መንከባከብ እንደሚያስፈልግ መናገር
ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የአበባማ እፅዋት እና አበባ አልባ አፅዋት በማለት መመደብ እና ሳረንሰት፣
ፈርን እና ጂምኖስፐርም አበባ አልባ እፅዋት መሆናቸውን መናገር
ትችላለህ/ያለሽ፡፡ አብይ ይዘቶች
የአበባማ እፅዋት ምሳሌ መስጠት፣ አጠቃላይ ባህሪያቸውን መግለፅ የስር 4.1. የእፅዋት ልዩነት
የግንድ እና የቅጠል መዋቅር እና ተግባራቸውን መናገር ትችላለህ/ ያለሽ፡፡
4.2. አበባማ እፅዋት
ማይክሮስኮፕ በመጠቀም ሰቁረ ቅጠል ማየት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የአበባማ እፅዋትን ባለአንድ ግርባብ እና ባለሁለት ግርባብ በማለት
መመደብ እና ልዩነታቸውን በመግለፅ ምሣሌ መስጠት ትችላለህ/ያለሽ፡፡
የአበባማ እፅዋትን ተዋልዶ /መራቦ/ በማብራራት በእፃዊ መራቦ የሚራቡ መግቢያ
እፅዋት መንገር ትችላለህ/ያለሽ፡፡
እፅዋት የራሳቸውን ምግብ
የአበባማ እፅዋትን መዋቅር ሥዕል በማንሣት አበባማ እፅዋት መዋቅርና
የሚያዘጋጁ ሲሆኑ በመጠን፣
ተግባር ማብራራት እና የእጅ ሌንስ በመጠቀም የወንዴ ዘር ብናኝ እና
በዓይነትና በስርጭት ብዙ ልዩነት
አላቸው፡፡ እፅዋት በመጠናቸው ከትንንሽ እፅዋት እስከ ትላልቅ ዛፎች ያሉ ናቸው፡፡ እንዲሁም የእፅዋት
ሥርጭት ከውሃዊ ምቹጌ አንስቶ እስከ የብሳዊ ምቹጌ ተሰራጭተው ይገኛሉ፡፡ እፅዋት አበባ ያላቸው እና
አበባ የሌላች በመባል በሁለት ዋና ዋና ምድቦች ይከፈላሉ፡፡ እነሱም አበባማ እፅዋት እና አበባ አልባ እፅዋት

ይባላሉ፡፡ በአለም ካሉት እፅዋት ከመቶ 80 እጅ የሆኑት አበባማ እፅዋት ናቸው፡፡ የአበባማ እፅዋት ፆታዊ
መራቦ ያከናውናሉ፡፡ እነዚህ እፅዋት በተጨማሪም ሥር ግንድ እና ቅጠል አላቸው፡፡
አበባ አልባ እፅዋት የሚባሉት ሳረንሰት፣ ፈርን እና ጄምኖሰፐርሞች ናቸው፡፡ እነዚህ እፅዋት አበባ ስለሌላቸው
በሌላ መንገድ ይራባሉ፡፡
እፅዋት የራሳቸውን ምግብ ማዘጋጀት በመቻላቸው በሰው ልጅ እና በሌሎች ዘ-አካላት ኑሮ ውስጥ ከፍተኛ
ሚና ስለአላቸው እንክብካቤ ያስፈልጋቸዋል፡፡ በዚህ ምዕራፍ ውስጥ የእፅዋት ልዩነት፣ የውስጣዊ መዋቅር፣
የውጫዊ መዋቅር፣ አረባብ ፣ የፍሬ እና የዘር አፈጣጠር ትማራለህ/ሪያለሽ፡፡
 4.1 የእፅዋት ልዩነት
በዚህ ርዕስ ትምህርት ሂደት እና ማጠቃለያ ላይ
እፅዋት በመጠን በአይነት እና በስርጭት ልዩነት

እንዳላችው ተናገራለህ/ሪያለሽ፡፡

እፅዋትን መውደድ እና መንከባከብ አስፋላጊ

እንደሆነ ትናገራለህ/ሪያለሽ፡፡

የአበባማ እፅዋት እና አበባ አልባ እፅዋት በማለት

ትመድባለህ/ቢያለሽ፡፡
አብይ ቃላት
ሳረንሰት፡- አበባ አልባ ትናንሽ
እፅዋት ሲሆኑ ቅጠል መሰል
ትግበራ 4.1 መዋቅር ያላቸው እና ብዙ ጊዜ
የሚታወቁ የእፅዋት ባህሪያትን ማጥናት ርጥበት ባለበት ቦታ በአንድነት
እጅብ ብለው ይገኛሉ፡፡
በቡድን በመሆን በእፅዋት ባህሪያት ላይ በመወያየት
ፈርን፡-ቅጠል ያለው፣ አበባ አልባና
ሃሳባችሁን አንድ ላይ አሰባስቡ፡፡ አፈር ውስጥ ያለ ግንድ ያለው
የምታውቋቸውን የእፅዋት አይነቶችና የሚታወቁትን የእፅዋት እፅዋት ነው ከቅጠል ላይ የሚያድግ
ስር አለው፡፡
ባህርያት በመጽሐፋችሁ የተሰጡትን ግንዛቤ ውስጥ በማስገባት
ጂምኖስፐርም፡- ዘራቸው
ተወያዩ፡፡የውይይታችሁን ሃሣብ በሠንጠረዥ መልክ በማዘጋጀት
በእንቁልጢወይም በፍሬ
ያልተሸፈነ እፅዋት ናቸው፡፡
ኮን ፡-የጂምኖሰፐርሞች መራቢያ

የእፅዋት ዋና ዋና የሚታወቁ ባህርያት ምን ምን ናቸው?

የሚታወቁ የእፅዋት ባህሪያት፡-
 ከኢዩካርዮቲክ ህዋሶች የተፈጠሩ
 ባለ ብዙ ህዋስ
 አረንጓዴ እፅዋት ህዋስ ውስጥ የሚገኝ አረንጓዴ ሐመልማል ስላላቸው የራሳቸውን ምግብ ያዘጋጃሉ፡፡፡
 ህዋሶቻቸው ከሴሉሎስ የተሰራ ህዋስ ግንብ አላቸው፡፡
እፅዋት በመጠን የተለያዩ መሆናቸውን ምሣሌ በመስጠት አብራራ/ሪ?

በአካባቢያችን የሚገኙ እፅዋት በመጠን ትልቅ ልዩነት አላቸው፡፡

ለምሣሌ ፡- ሳረንሰት ከስስ ቅጠል መሰል መዋቅር የተሠራ እና በመጠን ትንሽ ሆኖ እንደ ጥድ ያሉ ትላልቅ

ዛፎች ደግሞ ግንድ እና ሥር አላቸው፡፡(ሥዕል 4.1. ተመልከት/ቺ)

ሀ. ሳረንሰት ለ. ትላልቅ ዛፎች

ሥዕል 4.1. በመጠን የተለያዩ እፅዋት

ትግበራ 4.2.
እፅዋትን መመልከት
በትምህርት ቤት ቅጥር ግቢ ውስጥ የሚገኙትን እፅዋት እንደሚከተለው መድቡ፡፡

 በመጠናቸው

 አበባ ያላቸው ወይም አበባ የሌላቸው መሆናቸውን

 ኮን ያላቸው ወይም ኮን የሌላቸው መሆናቸውን

 በአበባ ቀለማቸው ላይ በመሞርኮዝ

ወደት/ቤት ስትሄድ/ጂ ወይም ከት/ቤት ወደ ቤት ስትመልስ/ለሺ በመንገድ ዳር ብዙ እፅዋት ልትመለከት/ቺ

ትችላለህ/ያለሽ፡፡

 እነዚህ እፅዋት ሁሉ ተመሣሣይ አካል አላቸው?

 ልዩነታቸው ምንድነው?

 በቅጠል እና በግንድ ያላቸውን ልዩነት በስፋት አብራሩ፡፡

እፅዋትን አበባማ እና አበባ አልባ እፅዋት በማለት መመደብ

የምታውቀውን/ቂውን ያህል በአካባቢህ /ሽ የሚገኙትን እፅዋት ስማቸውን ዘርዝር/ሪ፡፡ የዘረዘርካቸውን/

ሻቸውን እፅዋት አበባማ እፅዋት እና አበባ አልባ እፅዋት በማለት ሁለት ቦታ ክፈላቸው/ ያቸው፡፡
አበባ ያላቸው እና የሌላቸው እፅዋት በመጠን ልዩነት አላቸው፡፡ አበባ አልባ እፅዋት አበባ የሌላቸው ሲሆኑ
እነሱም ሳረንሰት፣ ፈርንና ጂምኖስፐርሞች ናቸው፡፡ አበባማ እፅዋት ደግሞ አበባ ያላቸው እፅዋት ናቸው፡፡
አበባ የመራቢያ አካል ነው፡፡ እንደ ብርቱን፣ ባህርዛፍ፣ በቆሎ እና ስንዴ የመሳሰሉት አበባማ እፅዋት
ናቸው፡፡ አበባ አልባ እፅዋት ለመራባት ፆታዊ መራቦ ያካሂዳሉ፡፡ ለምሣሌ ዝግባ ጂምኖስፐርም ሲሆን
ለፆታዊ መራቦ ኮንን ይጠቀማል፡፡ (ወንዴ ኮን እና ሴቴ ኮን) ሥዕል 4.2. ተመልከት/ቺ

ትግበራ 4.3
እፅዋት አበባ ወይም ሌላ የመራቢያ አካል እንዳላቸው ማረጋገጥ፡፡
የሚያስፈልጉ ነገሮች
የጅምኖስፐርሞች ኮን (ዝግባ፣ ጥድ…)
የበቆሎ ፣ የስንዴ አበባ ወይም የማንኛውም እፅ አበባ
የትግበራው ቅደም ተከተል
1. ኮን እና አበባ ከእፅዋት ላይ መልቀም
2. በትኩረት ማጥናት፡- የወንዴ ዘር ኮን እና የሴቴ ዘር ኮን እፅዋት ላይ መኖሩን ማረጋገጥ፡፡
የአበባማ እፅዋት አበባው ወደ ዘርና ፍሬ የሚያድጉ መዋቅሮች አላቸው፡፡
የእፅዋት መራቢያ አካላት ምን ምንድን ናቸው? በእነዚህ እፅዋት መካከል ያለውን ልዩነት
ተገነዘብክ/ሽ ?

አ በ ባ ማ
እ ፅ ዋ ት ምሳ ሌ
ባ ህ ር ዛ ፍ እ ና
ጽ ጌ ረ ዳ

ሳ ረ ን ሰ ጂ ም ኖ ስ ፐ ርሞ ች
ት ፈር ኖ ምሳ ሌ ኮ ኒ ፈ ር
ች (የ አ በ ሻ ጥድ )

ቻርት 4.1. የእፅዋት ምደባ ሥዕል 4.2. የጀምኖሰፐርም ኮን

በተለያየ አካባቢ የሚኖሩ እፅዋት ያላቸው ልዩነት ምን ምንድነው?

በአለም ላይ ብዙ የእፅዋት ዝርያዎች ተሰራጭተው ይገኛሉ፡፡ እፅዋት በአንድ ምቹጌ ውስጥ እንዲኖሩ የሚያስችላቸው

ልዩ የአካል መዋቅር እና ባህርያት አላቸው፡፡ የበረሃ እፅዋት የሚበቅሉት በደረቅ መሬት ላይ ነው፡፡ እነዚህ እፅዋት ውሃን

ማከማቸት የሚችል ወፍራም ግንድ እና ውሃን ከመሬት ሥር መምጠጥ የሚችል ሥር አላቸው፡፡ ለምሳሌ ቁልkል

(ሥዕል 4.3.ተመልከት/ቺ)

የሣር መሬት አካባቢ ትላልቅ ዛፎች በብዛት አይገኙም ፡፡

(ሥዕል 4.4. ተመልከት/ቺ) ስለዚህ የተለያዩ አየር ሁኔታ

እንደ ቆላ፣ ከፍታ ቦታ& ውሃ እና የመሣሠሉት ውስጥ

የሚኖሩት እፅዋት የተለያዩ ባህሪያት አላቸው፡፡

ሥዕል 4.3. የሰኩለንት እፅዋት

ሥዕል 4.4. የሣር መሬት

 4.2. አ
በ
ባ
ማ

እ
ፅ
ዋ
ት
በዚህ ርዕስ
ትምህርት
ሂደትየሚታወቁ
እና የአበባማ እፅዋት ባህ
ማጠቃለያ
የአበባማ እፅዋትን ምሳሌዎች
ላይ የሥር መዋቅርና ተግባራት ትና

የግንድን መዋቅርና ተግባራት

የቅጠልን መዋቅርና ተግባራት ት
ማይክሮስኮፕ በመጠቀም ሰቁረ

ባለአንድ ግርባብና ባለ ሁለት ግርባብ ዘር ልዩነታቸውን ትለያለህ/ሽ፡፡

ለባለ አንድ ግርባብና ለባለ ሁለት ግርባብ እፅዋት ምሳሌ ትሰጣለህ/ ጭያለሽ፡፡
የአበባማ እፅዋት እፃዊ መራቦን ትገልፃለህ/ጭያለሽ፡፡


 ዋና ዋና የአበባማ እፅዋት ባህሪያት

የአበባማ እፅዋት ባህሪያት ዘርዝር/ሪ

አበባማ እፅዋት አንጂዎስፐርሞች ተብለው ይታወቃሉ፡፡
የአንጂዎስፐርም ፍቺው ሽፍን ዘር እፅዋት ማለት ነው፡፡
አበባማ እፅዋት በብዛት የሚገኙና የተለያዩ ዘር ያላቸው
ናቸው፡፡
ለምሣሌ ስንዴ ፣ ባቄላ፣ ገብስ፣ የኮሶ ዛፍና ዋንዛ የመሳሰሉ
ናቸው፡፡
ዋና ዋና የአበባማ እፅዋት ባህሪያት የሚከተሉት ናቸው፡፡
ሀ. አበባ ያለው መሆኑ ፡- አበባ የመራቢያ አካል ነው፡፡ ይህ
መዋቅር የወንዴ ዘር አካል/ አበባ ብናኝ/ እና የሴቴ መራቢያ
ዘር በውስጡ የሚዘጋጁበት ቦታ ነው፡፡
ለ. ዘርና ፍሬ ያለው መሆኑ ፡- የአበባማ እፅዋት ዘር በፍሬ ይህንን ታውቃለህ/ቂያለሽ?
የተሸፈነ ነው፡፡
የአበባማ እፅዋት ከትላልቅ
ሐ. ለየት ያለ የፅንሰት ሂደት መያዙ፡- በአበባማ እፅዋት ውስጥ ሁለት
ፅንሰቶች ይከናወናሉ፡፡ ባህር ዛፍ እስከ 1ሚ.ሜ.
መ. የአበባ መራቦ አካል ለማሰራጨት ተስማሚ የአበባ መዋቅሮችን ርዝመት ያላት የወልፊያ እፅ
መያዙ፡-
አበባ
እፅዋት መልከ
አበባ፣
ኔክታር
(ጣፋጭ
ፈሳሽ/ኔክታር)
& የአበባ
ብናኝ

በማዘጋጀት ለእርክበ ብናኝ ምቹ ሁኔታዎችን በመፍጠር ተራብተው

ይሰራጫሉ፡፡
 አበባ

ቅጠል ግንድ

ሥር

ስዕል 4.5 የአበባማ እፅዋት ዋና ዋና አካላት

የአበባማ እፅዋት ዋና ዋና የአካል ክፍሎች ምን ምን ናቸው?

በዚህ ምዕራፍ ትምህርት ውስጥ መጀመሪያ አበባማ እፅዋት ሶስት ዋና ዋና ክፍሎች እንዳሉት ተገልጿል፡፡
እነሱም ግንድ@ ቅጠልና ሥር ናቸው፡፡ እፅዋት በሚጠናከሩበት ጊዜ አበባ የሚባል ተጨማሪ የአካል ክፍል
ይኖራቸዋል፡፡ ( ሥዕል 4.5) ግንድ@ ቅጠል እና ሥር የእፃዊ መራቢያ አካላት ሲሆኑ አበባ ግን የፆታዊ
መራቢያ አካል ነው፡፡ ግንድ@ ቅጠልና አበባ በአብዘኛው ከመሬት በላይ ያሉ የእፅዋት አካል ክፍሎች ናቸው፡፡

ዋና
ሙከራ 4.1
ዋና
የአበባማ እፅዋት አካላትን ማጥናት
ው
ዓላማ፡- የአበባማ እፅዋት ዋና ዋና የአካል ክፍሎችን መለየት
ስ
የሚያስፈልጉ ነገሮች
ጣ
የባቄላ ተክል
ዊ
የእጅ ሌንስ
የእ
የበቆሎ ተክል /የበቀለ/
ፅዋ
የሙከራው ቅደም ተከተል
ት
በቡድን በመሆን ለዚህ ሙከራ ተብለው የተተከሉትን የባቄላና የበቆሎ ተክሎችን በጥንቃቄ ንቀሉ፡፡
አካ
ላት
ምን ምን ናቸው?
ግንድ፣ ቅጠል እና ሥር ተመሳሳይ ውስጣዊ መዋቅር አላቸው፡፡ የእፅዋት ዋና ዋና አካል ክፍሎች በውጪ
በኩል በተከላካይ ሕዋስ/ እፒደርሚስ የተሸፈኑ ናቸው፡፡ የሥርና ግንድ ውስጣዊ አካላት እንደ ልህፅ
(ኮርቴክስ) እና ግንድ ብሌን (ፒዝ)
አብይ ቃላት
የመሳሰሉ መዋቅሮች አሏቸው፡፡
ቀዳማይ ሥር፡- ከመሰረተ ግንድ ጀምሮ ወደ ታች
የማጓጓዣ ህብረ ህዋስ ሸንዳ ህብረህዋስ
የሚያድግ ዋና የሥር አካል ነው፡፡
ተብሎ ሲታወቅ በውስጡ ምግብ ሸንዳና
የጎን ሥሮች፡- ቀዳማይ ሥር ላይ ወደ ጎን
ዋሸንዳ አለው፡፡ ቅርፍ ገብር /ከቲክል/
የሚበቅሉእና ከቀዳማይ ሥር የሚቀትኑ ሥሮች
በአብዛኛው ቅጠል እና ግንድን ሸፍኖ
ናቸው፡፡
የሚገኝ ሲሆን ውሃ ከእፅዋ አካል ላይ
የሥር ፀጉር፡- በቀዳማይ ሥርና ጎን ሥሮች ላይ
እንዳይተን ይከላከላል፡፡
ሚበቅሉ ቀጫጭን ሥሮች ሲሆኑ ውሃና
ሥር
ማዕድናትን ለመምጠጥ ያገለግላሉ፡፡

የእፅዋት ሥርን ጥቅም የሥር ጫፍ፡- ወደ መሬት የሚያድግ የሥር ክፍል

ግለፅ/ጪ ነው፡፡

ሥር ከዘር እፅዋት አካል ክፍሎች ውስጥ ሥር ቆብ ፡- ከሥር ክፍሎች ውስጥ ጠንካራው

አንዱነው፡፡ ሲሆን እያደገ ያለን ሥር የሚሸፍንና ከአደጋ

ዋና ዋና የሥር ተግባራት፡- የሚከላከል ነው፡፡

 ተክሎችን ከመሬት ጋር ያያይዛል፡፡ እናት ሥር / ዋና ሥር/፡- በመሃል ወደታች

 ውሃና አስፈላጊ ማዕድናትን ከአፈር

ውስጥ ይመጣል፡፡

 አንዳንድ እፅዋት ያዘጋጁትን ምግብ በሥሮቻቸው ውስጥ ይከማቻሉ፡፡

ዋና ዋና የሥር ውጫዊ መዋቅሮች ምን ምን ናቸው?

ሥር
ቀዳማይ ሥር

የጎን ሥር
ፀጉር ሥር

የሥር ጫፍ ሀ.የእናት ሥር ሥርዓት (ካሮት) ለ.የድራድር ሥር ሥርዓት (ሣር)

የሥር ቆብ ሥዕል 4.7. ሥር

ስዕል 4.6 የሥር ሥርዓት

ዋና ዋና የሥር ሥርዓት ምንድነው?

የእፅዋት ሥሮች ሥርዓት በሁለት ትላልቅ ቦታ ይከፈላሉ፡፡ እነሱም፡- እናት ሥር እና ድራድር ሥር ናቸው፡፡
እናት ሥር ቅድሚያ አፈር ውስጥ ወደታች የሚያድግ ነው፡፡ ከተወሰነ ጊዜ በላ ሌሎች ትንንሽ ሥሮች ወደጎን
ያድጋሉ፡፡ (ሥዕል 4.7. ሀ) ድራድር ሥር ትናንሽ ሥሮች ሆነው እፅዋት ሲያጎነቁሉ በርከት ብለው አብረው
የሚበቅሉ ናቸው፡፡ ሣር በሚያጎነቁልበት ጊዜ ድርድር ሥር በማውጣት ከአፈር ጋር ይያያዛል፡፡ (ሥዕል

4 .7ለ)

ሙከራ 4.2.
በሥርዓተ ሥር ስለድራድር ሥርና ተራዘም ሥር ማጥናት
ዓላማ፡- ተራዘም ሥር እና ድራድር ሥርን መለየት
የሚያስፈልጉ ነገሮች
 የባቄላ እፅዋት
 የእጅ ሌንስ
 የቦቆሎ እፅዋት /ሣር/
 የካሮት እፅዋት
የሙከራው ቅደም ተከተል
1. በቡድን በመሆን ለዚህ ጉዳይ ተብሎ ጣሳ ውስጥ የተከላችሁትን የባቄላ፣ የካሮት እና
የቦቆሎ ተክልን በጥንቃቄ ንቀሉት፡፡
2. ከሥሩ ላይ አፈሩን በጥቂቱ በማንሣት የቀረውን አፈር በማጠብ አፅዱት፡፡
3. የእጅ ሌንስ በመጠቀም የእፅዋቱን ሥር አንድ በአንድ በመመልከት የተገነዘባችሁትን

ግንድ

የእፅዋት ግንድ ተግባራት ምን ምንድን ናቸው?

  ግንድ የእፅዋት አካል ሆኖ ከአፈር በላይ የሚገኝ ነው፡፡ ግንድ ቅጠልና አበባን ጨምሮ የላይኛውን
የእፅዋት ክፍል (ግርንጫፍ) ይፈጥራሉ፡፡ ግንድ ከመሬት በላይ ያለውን የእፅ አካላትን ደግፎ
ይይዛል፡፡
 በአንድ አካባቢ የሚገኙትን እፅዋት በተለያየ መንገድ መግለፅ ይቻላል፡፡ አበባማ እፅዋት በግንዳቸው
ጥንካሬ ላይ በመሞርኮዝ በሁለት ይከፈላሉ፡፡ እነርሱም ጠንካራ ያልሆነ ግንድ ያላቸው (ሀርባሽየስ)
እና ጠንካራ ግንድ ያላቸው (እንጨት) በመባል ይታወቃሉ፡፡ (ሥዕል 4.9)

ልህፅ/ ኮርቴክስ ቅርፍ ገበር አብይ ቃላት

ቅርፈ ገበር / ኢፒደርሚስ/፡ የውጫ
ድራብ ሕብረህዋስ ነው፡፡
ምግበ-ሸንዳ
ልህፅ /ኮርቴክስ/ ፡- ከግንድና ሥር ቅርፈ
ግ ን ገበር ቀጥሎ በውስጥ የሚገኝ ህብረህዋስ
ዋሸንዳ
ድ ነው፡፡
ግንድ ብሌን /ፒዝ/፡- አብዛኛውን ጊዜ
በግንድ ህብረሕዋስ መሃከል የሚገኝ ነው፡፡
ሸንዳ ህብረህዋስ፡- ምግብ ውሃ እና
ሸንዳ ህብረ ህዋስ ማዕድናትን የሚያ¹ጉዝ ህብረህዋስ ነው፡፡
የሃርባ ሽየስ እጽዋት ፡- ጠንካራ ያልሆነ
ሥዕል 4.8 የአበባማ እፅዋት የሥርና ግንድ ውስጣዊ መዋቅር አረንዴ ግንድ ያላቸው አበባማ እፅዋት
ዓይነት ሲሆኑ በመጠን ትናንሽ እና
ዋና ዋና የግንድ ተግባራት
ግንዳቸው በቅርፈ ገበር ህብረ ህዋስ
 የተቀበሉትን ውሃና ማእድናት ወደ ሌሎች አካላት ያ¹ጉዛል፡፡
የተሸፈነ ነው፡፡
 እንደ ቅጠል፣ አበባና ፍሬ ያሉትን የእፅዋት አካላት ይሸከማል፡፡
ግንደ ጠንካራ እፅዋት፡- ጠንካራ የሆነ እና
 ምግብን ከእፅዋቱ ቅጠል ወደ ሌሎች የእፅዋት አካል ያ¹ጉዛል፡፡
 በሌሎች እፅዋት ግንድ ላይ ተጠምጥመው የሚያድጉትን እፅዋት
ይደግፋል፡፡
 ይህን ታውቃለህ/ቂያለሽ?

እንደ ቬኑስ ፍላይ ትራፕ እና ሰንዲው ያሉ

ሥዕል 4.9. እፅዋት ሀ. እንጨት ለ. የሃርባሽየስ እፅዋት ቅጠሎቻቸው ላይ ሶስት አፅቄዎች
/ነፍሳት/ ሲያርፋ ወደ እራሳቸው በማጣበቅ
በሚያመነጩት ኢንዛይም በማድቀቅ

ሙከራ 4.3

 በግንድ ውስጥ በሚደረገው የውሃና የማዕድናት መጓጓዝ ላይ መወያየት

 ዓላማ ፡- ግንድ ውሃና ማዕድናትን በማጓጓዝ ሂደት ውስጥ ያለውን ድርሻ ተወያዩ፡፡
የሚያስፈልጉ ነገሮች
 የባቄላ ተክል
 ቢከር
 ሰማያዊ /ቀይ/ ፈሳሽ ቀለም
 መቁረጫ /ምላጭ /ሴንጢ
የሙከራው ቅደም ተከተል
1. በቡድን በመሆን ለዚህ ጉዳይ ተብሎ ጣሳ ውስጥ የተተከለውን የባቄላ ተክል በጥንቃቄ ንቀሉ፡፡
2. ከሥሩ ላይ አፈሩን በማንሳት የቀረውን አፈር በውሃ በማጠብ አፀዱ፡፡
3. ተክሉን ቀለም ያለው ቢከር ውስጥ በጥንቃቄ አስቀምጡ፡፡
4. ተክሉ በቀለሙ ውስጥ ለአንድ ሰዓት እንዲቆይ አድርጉ፡፡
5. የእፅዋቱን ግንድ በመቁረጫ ( እራስህንና ¹ደኛህን እንዳትጎዳ ተጠንቅቀህ) በመቁረጥ (በመስበር)
ቅጠል
የቅጠል ተግባራት ምን ምንድን ናቸው?
ቅጠል የላይኛው የእፅዋት ግርንጫፍ አካል ሆኖ ግንድ ላይ በቅሎ የሚገኝ ነው፡፡ ቅጠል ሠፊና ጠፍጣፋ አካል
ስላለው ለብርሃን አስተፃምሮ ምቹ ሁኔታን ይፈጥራል፡፡ (ሥዕል 4.10)

ቅጠል ከዚህ በታች የተጠቀሱትን ተግባራት አሉት፡፡

 የብርሃን አስተፃምሮ ሂደትን ማካሄድ

 የጋስ ልውውጥ ማካሄድ
 ውሃን ወደ አካባቢ መልቀቅ
 ምግብ ማከማቸት
ሥዕል 4.10 ቅጠል

የቅጠል ዋና ዋና ክፍለ አካላት እነማን ናቸው?

ብዙውን ጊዜ የቅጠል ዘንግን ምድቢት / ላሚናን / ከቅጠል ግንድ ጋር ያያይዛል፡፡ የቅጠል ዘንግ ወደ ምድቢት
በመርዘም የቅጠል ደንደስ እና የቅጠል ቧንቧ ይፈጥራል፡፡ (ሥዕል 4.11) ቅጠል ከላይና ታች ገፁ በቅርፈ
ገበር የተሸፈነ ነው፡፡ ቅርፈ ሽፋን (ከቲክል) የቅጠል ውጫዊ ልባስ ሆኖ የቅባትነት ባህሪይ አለው፡፡ ቅርፈ
ሽፋን ውሃ በሰቁረ ቅጠል ካልሆነ ከቅጠል እንዳይወጣ የሚከላከል ልባስ ነው፡፡ ቅርፈ ሽፋን የቅጠል ውጫዊ
ልባስ በመሆኑ የቅጠል ውስጣዊ ክፍሎችን ከአደጋ የመጠበቅ ተግባር አለው፡፡
ዘብ ህዋስ የሚባሉ የቅርፈ ገበር ሕዋስ አባሎች በመጉበጥ በመካከላቸው ሰቁረ ቅጠል የሚባል ቀዳዳን
ይፈጥራሉ፡፡ እነዚህ ስቁረ ቅጠል የሚባሉ ጥቃቅን ቀዳዳዎች በአከባቢ አየር እና በቅጠል መካከል የአየር
ልውውጥን የሚያካሂዱ ናቸው፡፡ ውሃ በተን መልክ ከቅጠል የሚወገደው በእነዚህ ቀዳዳዎች አማካይነት
ነው፡፡
ከቅርፈ ገበር በታች ሚሶፊል የሚባል ውስጣዊ ድራብ ይገኛል፡፡ ሚሶፊል /መሃል ቅጠል/ በሥሩ ሰግጥ መሃል
ቅጠል እና ሰፍነጌ መሃል ቅጠል የሚባሉ ህብረ ህዋሶች አሉት፡፡ (ሥዕል 4.12) ተመልከት/ቺ/፡፡ በሰግጥ መሃል
ቅጠል ውስጥ ብዙ አረንጓቀፎች ስለሚገኙ ከሰፍነጌ መሃል ቅጠል ሕብረ ሕዋሳት በበለጠ የብርሃን
አስተፃምሮን ያካሂዳሉ፡፡
 የቅጠል መዋቅር

ምድቢት/ ላሚና

የቅጠል ጠርዝ

የቅጠል ቧንቧ

ቅጠል ደንደስ

የቅጠል ዘንግ

ግንድ

ሥዕል 4.11 ቅጠልና ውጫዊ መዋቅሩ

የቅጠል ቁርጦ

ቅርፈ ሽፋን የላይኛው ቅርፈ ገበር

ሚሶፊል
ቬይን

የታችኛው ቅርፈ ገበር

ሰቁረ ቅጠል
CO ቅርፈ ሽፋን
ኦክስጂን ዘብ ህዋስ

ሥዕል 4.12 የቅጠል ውስጣዊ ክፍሎች

ሙከራ 4.4.
 ስቁረ ቅጠልን ለይቶ መመልከት

ዓላማ ፡- የጋሶች መለዋወጫና የውሃ መውÁ ቀዳዳን መለየት

የሚያስፈልጉ ነገሮች
o የማንኛውም እፅ ቅጠል

o መቁረÁ / ሴንጢ
o ንፁህ ቫርንሽ
o ማይክሮስኮፕ
o የእጅ ሌንስ
o እስላይድ
o የእስላይድ ክዳን

o ቢከር& ማንጠባጠቢያ እና ውሃ

1. በማይክሮስኮፕ/ በእጅ ሌንስ / ስቁረ ቅጠልን መመልከት

የሙከራው ቅደም ተከተል
1. በጣም ትንሽ የሆነች ቅጠል ቀንጥስ/ሺ/ (ወደ 2 ሚ.ሜ2)
2. እስላይድ ላይ በማደረግ አንድ ጠብታ ውሃ ጨምር/ሪ
3. የእስላይዱን ልባስ በእስላይዱ ላይ የአየር እንክብል እንዳይገባ አድርገህ/ሽ አልበስ/ሽ፡፡
4. መሃከለኛ አጉሊ ኦብጀክቲቭን በመጠቀም ስቁረቅጠልን ለይ
5. የእጅ ሌንስ በመጠቀም የቅጠሉን የሥረኛውን ሌላ ስቁረቅጠል ተመልከቱ፡፡ ከውስጡ እየወጣ
ያለው ምንድነው?

I. በሥረኛው የቅጠሉን ገፅ የሚገኝን ስቁረ ቅጠል መመልከት

የሙከራው ቅደም ተከተል
1. የቅጠሉን የሥረኛውን ገፅ ቫርንሽ በመቀባት እስኪ ደረቅ አቆይ፡፡
2. ባርኒሹ ሲደርቅ በጥንቃቄ ከቅጠሉ ላይ ላጥ/ላጪ፡፡
3. የእጅ ሌንስ በመጠቀም የስቁረ ቅጠሉን ምልክት እዩ፡፡

ስቁረ ቅጠሉንና ዘብ ህዋስን መመልከት ችለሃል/ሻል?

ተግባራቸው ምን እንደሆነ ግለፅ/À/፡፡
 መዋቅሮች ቅጠል ግንድ ሥር
አረንጓቀፍ አለው ሃርባሽየሶች አላቸው የለውም
ግንደ ጠንካራ እፅዋት
የላቸውም
ቅርፈ ሽፋን አለው የተወሰኑት አሏቸው የለውም
ሸንዳ ህብረህዋስ አለው አለው የለውም
ግንድ ብሌን የለውም አለው የለውም
ልህፅ/ኮርቴክስ የለውም አለው የለውም
ሠንጠረዥ 4.1. የአበባማ እፅዋት ቅጠል ግንድ እና ሥር መዋቅሮች ልዩነት

የባለአንድ ግርበብ /ክክ/ እና የባለሁለት ግርባብ /ክክ/ ተክሎች

የባለ አንድ ግርባብ እና የባለሁለት ግርባብ እፅዋትን ልዩነት ዘርዝር/ሪ/ የአበባማ እፅዋት በሁለት ዋና

ዋና ክፍሎች ይመደባሉ፡፡
እነሱም 1. ባለ አንድ ግርባብ እፅዋትእና አብይ ቃላት
2. ባለ ሁለት ግርባብ እፅዋት ናቸው፡፡ ባለ ሁለት ግርባብ
ለእነዚህ እፅዋት ልዩነት መሠረቱ የዘራቸው ግርባብ ነው፡፡
አበባማ እፅዋት ሆነው
በዚህ መሰረት ባለሁለት ግርባብ እፅዋት ዘር ውስጥ ሁለት ግርባብ በዘራቸው ውስጥ ሁለት
ይገኛል፡፡ ግርባብ ያላቸው ናቸው፡፡

ባለሁለት ግርባብ ፡- እስከ 170,000 የተለያዩ ዝርያዎች ባለአንድ ግርባብ

አሉት፡፡ ለምሣሌ አተር፣ ባቄላ፣ ምስር፣ ቡና እና የመሣሠሉት
አበባማ እፅዋት ሆነው
ናቸው፡፡ እንደ በቆሎ፣ ጤፍ፣ ገብስ እና የመሣሠሉት የባለ አንድ በዘራቸው ውስጥ አንድ
ግርባብ ምሣሌ ናቸው፡፡ ባለሁለት ግርባብ እና ባለአንድ ግርበብ ግርባብ ብቻ ያለቸው

ተክሎች የሚራቡት በአበባ ነው፡፡ እነሱም በሥር፣ በግንድ እና በቅጠል ሥርዓታቸው ተመሣሣይነት አላቸው፡፡ ይሁን
እንጂ በግርባብ መጠን ብቻ ሳይሆን በውስጣዊ መዋቅር እና በውጫዊ መዋቅር ልዩነት አላቸው፡፡ ግርባብ የተከማቸ

ምግብ ስላለው እንደ ምግብ ማከማቻ ያገለግላል፡፡ ልዩነታቸው በሠንጠረዥ 4.2. ተጠናቅሮ ቀርቧል፡፡
ባህሪያት ባለአንድ ግርባብ ባለሁለት ግርባብ
ስርወት

ተጓዳኝ ስርወት መረብ ስርወት

የአበባማ
ተክሎች
አካላት
የመልካበባ ብዛት ሶስት የመልካበባ ብዛት አራት፣
ወይም የሶስት ብዜት ናቸው፡፡ አምስት ወይም የእነዚህ ብዜት ናቸው፡፡
የግርባብ
ብዛት

ባለአንድ ግርባብ ባለሁለት ግርባብ

የስርወት
ይዘት የመጓጓዣ ሕብረህዋስ
አደራደር
የመጓጓዣ ሕብረህዋስ

በሁሉም አካል ክፍል በተበታተነ መልክ የሚገኝ

አብይ ቃላት
በክብ መልክ የሚገኝ
ፆታዊ መራቦ፡- የመራቦ አይነት
ሆኖ በወንዱ ዘር እና በሴቴ ዘር
ህዋስ ውህደት የሚከናወን ነው፡፡
ሠንጠረዥ 4.2 የ ባለአንድ ግርባብ እና ባለሁለት
ግርባብ ልዩነቶች እፃዊ መራቦ ፡- የመራቦ አይነት
ትግበራ 4.5
ሆኖ የወንዴ ዘር እና የሴቴ ዘር
ባለአንድ ግርባብ እፅዋት እና ባለሁለት ግርባብ እፅዋትን መለየት
ህዋሶች መቀራረብ
የሚያስፈልጉ ነገሮች
የማያስፈልግበት ነው፡፡
 የተለያዩ እፅዋት
ውላጆች፡- በመራቦ (በተዋልዶ)
 ሙጫ
የሚፈጠሩ የሰው፣ የእንሰሳት
 ወረቀት
ወይም የእፅዋት ልጆች ናቸው፡፡
የትግበራው ቅደም ተከተል
1. በቡድን በመቀናጀት ከእያንዳንዱ ዋና ዋና የአበባማ እፅዋት ምድቦች ናሙና ሰብስቡ፡፡
2. የሰበሰባችሁትን ወደ መማሪያ ክፍላችሁ በማምጣት ስማቸውን ከዘረዘራችሁ በላ በወረቀት
ላይ በማጣበቅ በትኩረት አጢኑት፡፡ ስታጤኑት እንደ መልክ አበባ፣ የግርባብ ቁጥር እና

የአበባማ እፅዋት መራቦ

የሚታወቁ የአበባማ እፅዋት ፆታዊ መራቦ እና እፃዊ መራቦ ልዩነቶች ምን ምን ናቸው?

የአበባማ እፅዋት ዝርያቸውን ለመተካት ፆታዊ መራቦ እና እፃዊ መራቦ ያካሂዳሉ፡፡ በፃታዊ መራቦ የወንዴ
ዘር እና የሴቴ ሕዋስ በማዋሃድ ውላጆች የሚፈጠሩበት ሂደት ነው፡፡
በአበባማ እፅዋት እፃዊ መራቦ የወንዴ እና የሴቴ ሕዋስ
ሳያስፈልግ ከእፅ አካል ክፍል የአዳዲስ አምሳያ እፅዋት
መፈጠር ሂደት ነው፡፡ በእፃዊ መራቦ የሚፈጠሩ የእፅ
ውላጆች ከወላጆቻቸው ጋር ሙሉ በሙሉ የሚመሳሰሉ
ናቸው፡፡ አበባማ እፅዋት ለእፃዊ መራቦ ግንድ፣ ቅጠል እና
ሥራቸውን ይጠቀማሉ፡፡

እፃዊ መራቦ

የሚታወቁ የእፅዋት እፃዊ መራቦ ባህሪያት ምንድን ናቸው?

የእፅዋት እፃዊ መራቦ የወንዴ እና የሴቴ ዘርን መቀራረብና መገናኘት ሳያስፈለግ አዳዲስ እፅዋትን ይፈጥራሉ፡፡
እፃዊ መራቦ አንድ ወላጅ ብቻ የሚፈልግ እና በአÃር ጊዜ ውስጥ በርካታ አዳዲስ እፅዋትን የሚያስገኝ ነው፡፡
ለአበባማ እፅዋት እፃዊ መራቦ ርክበብናኝ እና ዘር አያስፈልግም፡፡
በአበባ እፅዋት ውስጥ እፃዊ መራቢያቸው ሥር፣ ግንድ እና ቅጠል ላይ ይገኛሉ፡፡ ከዚህ የተነሣ እፃዊ መራቦ
ተብሎ ይታወቃል፡፡
የአበባማ እፅዋት እፃዊ መራቦ ባህሪያት
ከአንድ ዘአካል ብቻ ሌሎች ዘ-አካላትን መፍጠር
የወንዴ እና የሴቴ ዘር እዋሶች አለማስፈለግ፡፡
ውላጆች ሙሉ በሙሉ ወላጆቻቸውን መምሰላቸው፡፡
ፈጣን የመራቦ ዓይነት መሆኑ
የአበባማ እፅዋት እፃዊ መራቦ የተፈጥሮ እና ሠው-ሰራሽ ሊሆን ይችላል፡፡ በተፈጥሮ እፃዊ መራቦ ሂደት ከግንድ
ላይ ቅርንጫፍን ማብቀል ሳይሆን የተJላ የእፅ አካል (ችግኝ) የሚፈጠርበት ነው ፡፡
በሰው-ሰራሽ እፃዊ መራቦ ሂደት ወቅት የሰው ልጅ የእፅዋትን አካል በመቆጣጠር ከአንድ ዘ-አካል ሌላ አዳዲስ
ዘአካላት እንዲፈጠር ያደርጋሉ፡፡
የተፈጥሮ እፃዊ መራቦ

የተፈጥሮ እፃዊ መራቦ ምን እንደሆነ ምሳሌ በመስጠት አብራራ/ሪ፡፡

አፃዊ መራቦ ኢ - ፃታዊ የመራቦ ዓይነት ሆኖ አበባማ እፅዋት በራሳቸው ላይ አዲስ አምሳያ እፅ የሚፈጥሩበት
ሂደት ነው፡፡ በተፈጥሮ አፃዊ መራቦ ሂደት ውስጥ ትልቁን ድርሻ የሚወስደው የእፅ አካል ግንድ ነው፡፡
በግንዳቸው የሚራቡ የእፃዊ መራቦ አይነቶች ድንቼ (tuber ) ተቀብሮ ግንድ ( rhizome)፣ አኩራች (bulb)
እና ኮርም (corm) የመሳሰሉት በመሬት ውስጥ ሲበቅሉ እንደ ዳሂ ግንድ (runner)፣ እስቶለን እና ሱከር
ያሉት ደግሞ በመሬት ላይ የሚበቅሉ ናቸው፡፡

ግንዳቸው በመሬት ውስጥ በተፈጥሮ እፃዊ መራቦ የሚራቡት አበባማ እፅዋት እነማን ናቸው?
የአበባ እፅዋት ግንድ ብዙውን ጊዜ ለእፃዊ መራቦ የሚያገለግሉ እንደ አኩራች፣ ኮርም፣ተቀብሮ ግንድ፣ ዳሂ
ግንድ፣ ሱከር እና የመሳሰሉት ናቸው፡፡

አኩራች
አኩራች እንደ ቀይ ሽንኩርት እና ነጭ ሽንኩርት ባሉ የእፃዊ
መራቦ
አካልነው፡፡ አኩራች በመሬት ውስጥ የሚገኝ ግንድ ነው የቀይ ሽንኩርት
አኩራች
(ሥዕል 4.13) ፡፡ ሥሩ ከመሠረተ ግንድ የሚበቅል
ሆኖ ቅጠሉ ግን ከሥር ጋር የተያያዘ ነው፡፡
እነዚህ ቅጠሎች በውስጣቸው ምግብ ያከማቻሉ፡፡
አኩራች በመሃሉ የጫፍ አዳጊ ህብረህዋስ/ቀንበጥ ሲኖረው
የጎን አዳጊ ህብረህዋስ ተያይዞበት ይገኛል፡፡ የጫፍ ቀንበጥ

ስዕል 4.13 አኩራች

አዳጊ ህብረህዋስ ቅጠል እና አበባ የሚፈጠር ሲሆን የጎን ቀንበጥ አዳጊ ህብረህዋስ ደግሞ አዲስ ግንድ
ይፈጥራል፡፡ እፅዋቱ ሲያድግ እና ሲዳብር አዲስ አኩራች አፈር ውስጥ ይፈጠራል፡፡
ኮርም አዳጊ ሕብረ

ኮርም በአፈር ውስጥ የሚገኝ ወፍራም ወደላይ የቆመ ግንድ ሆኖ ሕዋስ

የጎን አዳጊ
እንደ አኩራች የሚያገለግል ነው፡፡ ይሁን እንጂ ኮርም የሚይዘው ሕብረ ሕዋስ

ድራድር ሥር
እርጥብ ቅጠል ሳይሆን ንብርብር የሆነ በምግብ የተሞላ ግንድ
ነው፡፡ እንደ አኩራች የጫፍ አዳጊ ህብረህዋስ ቀንበጥ ወደ ቅጠል
ሲያድግ የጎን አዳጊ ህብረህዋስ ቀንበጥ ደግሞ ወደ አዲስ እፅ
ያድጋል፡፡ ምሣሌ የኮሎካሲያ እፅዋት (ሥዕል 4.14) ተመልከት/ች
ስዕል 4.14. ኮርም

ተቀብሮ ግንድ (Rhizome)

ቅጠል መሰል ግንድ
ተቀብሮ ግንድ አግድም በመሬት ውስጥ
የሚገኝ ግንድ ሲሆን አዲስ ተክል
ጫፍ አዳጊ ሕብረ ሕዋስ
የሚሰጥ ነው፡፡ በአንዳንድ ሁኔታ
ወደ ግንድ የሚያድግ አዳጊ
ተቀብሮ ግንድ ከምግብ አከማች
ሕብረ ሕዋስ
ጋር ይገኛል፡፡ አዳጊ ህብረህዋስ
ድራድርሥር
የÁፍ አዳጊ ህብረህዋስ ግርንጫፍን ስዕል 4.15. ተቀብሮ ግንድ

(shoot) ሲፈጥር የጎን አዳጊ ህብረህዋስ ደግሞ አዲስ ተቀብሮ ግንድ ይፈጥራል፡፡ ምሳሌ ፡- ዝንጅብል
(ሥዕል 4.15) ተመልከት/ቺ

ዳሂ ግንድ
ዳሂ ግንድ በመሬት ላይ አግድም በመሳብ

የሚያድግ ነው፡፡ የጎን አዳጊ ህብረህዋስ

/እንቡጣቸው/ መሬት ሲነካ ሥር

በማብቀል አዲስ እፅ ይፈጥራል፡፡ ምሳሌ፡-

ሰርዶ፣ ቀጋ እና የመሣሠሉት ናቸው፡፡ ሥሥዕል 4.16 ዳሂ ግንድ

(ሥዕል 4.16) ተመልከት/ቺ ሥዕል 4.16. ዳሂ ግንድ

ሱከር
ሱከር እፅዋት በግንዳቸው ላይ አዲስ እንቡጥ በመፍጠር

ራሳቸውን የሚያድሱበት ነው፡፡ ለምሣሌ፡- ሙዝ አፈር

ውስጥ ከሚገኝ ግንድ ላይ አድጎ የግንድ እፃዊ መራቦ ይሆናል፡፡ ስዕል 4.17 ሱከር (ምሳሌ ሙዝ)

ሥዕል 4.17. ሱከር( ምሳሌ ሙዝ)

ትግበራ 4.6
የተፈጥሮ እፃዊ መራቦን ማጥናት
ሰው ሰራሽ እፃዊ መራቦ

ሰው ሰራሽ እፃዊ መራቦ ዘዴዎች ምንድን ናቸው?

የሰው ልጅ እፅዋትን በእፃዊ መራቦ የሚራቡትን አካላት ለራሱ ጥቅም ያውላል፡፡ አትክልተኞች ወይም አርሶ
አደሮች እፅዋት ለአፃዊ መራቦ የሚጠቀሙበትን አካላት በመራባት ሂደት ውስጥ ሰው ሰራሽ እፃዊ መራቦ
ያካሂዳሉ፡፡ ምሳሌ፡- ግንድን ቆርጦ መትከል ከመሬት ጋር ማያያዝ እና ግራፍቲንግ

ግንድ መቁረጥ
ግንድ መቁረጥ የእፅዋትን ቅርንጫፍ ቆርጦ መሬት ውስጥ
በመትከል አዲስ እፅን የማስገኘት ዘዴ ነው፡፡ ተቆርጦ ጥቅም
ላይ የሚውለው የእፅ አካል ቁራጭ ይባላል፡፡ ግንዱን
ስንቆርጠው መታየት ካለባቸው ነገሮች ውስጥ ዋና
ዋናዎቹ በቂ ርዝመት& አን¹& መሃል አን¹ & የቁራÂ
ዲያሜትር& የእፅዋቱ ዕድሜ እና ወቅት ናቸው፡፡
ምሣሌ፡- ፅጌረዳ አበባ፣ ወይን እና ሸንኮራ አገዳ ሥዕል 4.18 የሸንኮራ አገዳ ቁራጭ

ግራፍት
ቅጥያ

ለግራፍቲንግ መሰረተ
የተዘጋጀ መሰረተ ግንድ
ግራፍተንግ /መከተብ/
ግንድ

ግራፍቲንግ አንድን የእፅ አካል ከሌላ እፅ አካል ጋር

በማያያዝ እንደ አንድ ተክል እንዲያድጉ የማድረግ ዘዴ ነው፡፡

ሁለቱ እፅዋት የሚመረጡት በሚሰጡት ጥቅም ላይ በመመርኮዝ ነው፡፡ ከሁለቱ የእፅዋት አካላት ሥር
ያለውና ለድጋፍ የሚያገለግለው መሠረተ ግንድ
ሲባል ከላይ በመሠረተ ግንድ ላይ የሚጣበቀው
ደግሞ ቅጥያ/ሳዮን/ ይባላል፡፡ ለምሣሌ፡-

ብርቱን& ሎሚ& ፖም& ማንጎ እና የመሣሠሉት

ናቸው፡፡
(ሥዕል 4.19) ተመልከት/ቺ

መሬት ማስያዝ

መሬት ማስያዝ ማለት ቀÃን ረጅም ግንድ ያላቸው እፅዋት ከዋናው እፅዋት ሳይገነጠሉ ወደመሬት እንዲታጠፍ
በማድረግ ሥር እንዲያወጡ ማድረግ ማለት ነው፡፡ ከመሬት በሚያያዝበት ጊዜ ከታች በኩል ያለውን
ቅርንጫፍ በማጉበጥ እርጥብ አፈር ማልበስ ነው፡፡ (ሥዕል 4.20)
ከጥቂት ጊዜያት በላ መሬት የነካው የግንድ ክፍል ሥር ያበቅላል፡፡ በመሆኑም ከእናት ተክሉ ላይ ተቆርጦ
ተለይቶ ያድጋል፡፡ ለምሣሌ፡- ጌሾ
 ሥዕል 4.20 መሬት ማስያዝ

ሙከራ 4.6.
የፕሮጀክት ሥራ፡- ሰው ሰራሽ እፃዊ መራቦ
ዓላማ፡- የፅጌረዳን እፃዊ መራቦን ማጥናት
የሚያስፈልጉ ነገሮች
 ሴንጢ
 የአበባ እፅዋት( ፅጌረዳ አበባ)
የሙከራው አተገባበር
1. ከ11 ሴ.ሜ እስከ 20ሴ.ሜ የሚረዝም ቅጠል ያለውን የፅጌረዳ ቅርንጫፍ ከዋናው ግንድ ላይ
ይህንን ታውቃለህ/ ቂያለሽ?
በቡድን ሆናችሁ ቁረጡ፡፡
አበቦች የተሻለ መልካአበባ
2. ቅጠላቸው የሚረግፍ እፅዋትን ጫፋቸውን በሰያፍ ቁረጡ፡፡ አላቸው፡፡ የአንዳንድ አበቦች

3. ከ20 ሴ.ሜ ያላነሰ ጥልቀት ያለውን ጉድጓድ ከቆፈራችሁ በላ መዋቅር አደረጃጀታቸው
ውሃ አጠጡት፡፡
በመልካበባቸው ላይ የተመሰረተ
4. የቆረጣችሁትን ተክል በ5 ሴ.ሜ ጥልቀት ትከሉ፡፡
5. ተተክሎ ከአፈር በላይ ያለውን የተክል ክፍል በውሃ አርጥቡት፡፡

የአበባማ እፅዋት መዋቅሮች

ዋና ዋና የአበባማ እፅዋት መዋቅሮችን ከተግባራቸው ጋር ግለፅ/ጪ

የአበባማ እፅዋት አካላት ውስጥ አበባ ፆታዊ መራቦን ለማከናወን

የሚረዳ ነው፡፡ አበባ ዘር የሚያፈራ የእፅዋት አካል ነው፡፡

አባበ አራት ክፍሎች አሉት፡፡ እነርሱም ግንደ አበባ፣ መልክ አበባ፣ ወንዴ ፅጌና ሴቴ ፅጌ ናቸው፡፡ (ሥዕል

4.21) የሴቴ ፅጌ ክፍሎች አፈፅጌ፣ ፅጌ አንገት እና እንቁልጢ ናቸው፡፡ የአበባ ሴቴ አካል መዋቅር ውስጥ
የሴቴን ዘር ያዳብራል፣ ፅንሰት ይካሄዳል፣ እንዲሁም ይህንን ታውቃለህ/ ቂያለሽ?
ውህደ ህዋስ ( zygote )
ዘር ይፈጥራል፡፡ የወንዴ ፅጌ ክፍል ብናኝ ዘር አቃፊና ለሥርጭት በሚያመቸው

ወንዴ ዘንግ /ዘሃ/ አለው፡፡ የአበባ ክፍሎች ተግባር አን የዘር ሽፋን ውስጥ

(በሠንጠረዥ 4.3) ውስጥ ተሰጥ~ል፡፡

የወንዴ አካል
አፈ ፅጌ የሴቴ አካል
ብናኝ አቃፊ
ፅጌ አንገት
ወንዴ ዘንግ እንቁልጢ

መልከ አበባ አበባ አቃፊ

አበባ መንበር
ፅጌ እንስት