BARDAK ALTLIĞI HEDİYE: GALAKSİMİZDEKİ KARADELİĞİN FOTOĞRAFI

fotoğrafı
ius A*’ın ilk
delik Sagittar
ki dev kara
Galaksimizde

TM

+
SAMANYOLU'NDAKİ
KARADELİĞİN
FOTOĞRAFININ
HİKÂYESİ
TÜM SIRLARIYLA

DÜNYA'NIN
EN BÜYÜK
GÖZLEMEVLERİ
300 MİLYAR
YILDA
1 SANİYE SAPAN
ATOMİK SAAT
KOZMOSUN EN ŞAŞIRTICI
FENOMENİ HAKKINDAKİ
GERÇEKLER Haziran
Ağustos
2022/04
Sayı: 16

FİYATI:
GÜNEŞ 24,90 TL

SİSTEMİ'NİN TANINMIŞ ASTRONOMLAR AÇIKLIYOR ÖZEL DOSYA KKTC FİYATI:

31 TL

ŞAŞIRTICI EVRENİN GİZEMLERİ HAKKINDA EVRENDE KAÇ TANE

GERÇEKLERİ EN AKLA YATKIN TEORİLER YILDIZ VAR?

DÜNYA'DAKİ SU NEREDEN GELDİ?

 BİZE YAZIN
Cristpher Nolan’ın okur@allaboutspace.com.tr
yönettiği Yıldızlararası
(2014) filminde fizikçi @allaboutspaceturkiye
Kip Thorne danışmanlık allaboutspace.com.tr
yapmıştı. Yüksek radyasyon
yüzünden karadeliğin o
kadar yakınında yaşamın
mümkün olmayacağını
saymazsak, film bilimsel
açıdan oldukça isabetli
bulunmuştu

Dergilerde bu ay
a Görmek inanmaktır!
3 yıl önce M87’nin Sagitarrius A*’ın o dönemde açısı daha
kalbindeki karadelik doğrusu dünyaya göre konumu buna
fotoğraflanınca tüm bilim uygun değildi. Küçük bir not: Okunuşu
dünyası sarsılmıştı. Bu “Sagittarius A yıldız” olan bu karadeliğin
etkinin sebebi “karadelik adı, Sagittarius (Yay) Takımyıldızı'ndan
keşfi” değildi elbette. geliyor. Sonunda gezegen büyüklüğündeki
Onların varlığını daha radyo teleskop dizgesi Olay Ufku
doğrusu olmaları gerektiğini zaten Teleskobu (Event Horizon Telescope) Neden tüm uzay
biliyorduk. Hatta bilim, karadeliklerin gözünü kendi evi olan Samanyolu’na ajansları Ay’a gitmek
yapısal olarak nasıl olmaları gerektiğini dikti ve ikinci karadelik fotoğrafını çekti. istiyor?
tahmin etmiş; bilimsel danışmanlığını Böylece kendi galaksimizdeki süper 1O YILLIK DİJİTAL ARŞİV
ünlü fizikçi Kip Thorne’un yaptığı kütleli karadelik Sagitarrius A*’yı nihayet
HEDİYELİ!
“Yıldızlararası” filminde milyonlarca “görebildik”.
izleyiciye bir karadeliğin neye benzediğini Karadelikler evrendeki ekstrem
yakından göstermişti. Filmdeki karadelik fenomenler arasında akla ilk gelenlerden.
tasvirinin tam olarak ne derece doğru Karadelikler, süpernovalar ya da Büyük
olduğunu test edecek kadar detaylı bir Patlama gibi konuları araştırdığımızda
fotoğraf yok elimizde henüz fakat yine de elimize geçen en küçük veri kırıntısı bile
fotoğraf ve filmdeki görüntünün paralellik bize çok fazla bilgi sağlayabiliyor. Bu ay
gösterdiği konusunda bilim camiası tüm bilim dünyası gibi biz de Sagittarius
hemfikir. A*’a yakından bakıyoruz.
Peki neden bize daha yakın olan kendi
Maddenin en küçük
galaksimizin merkezindeki karadelik
Sa h i n Ek s i og lu
,

için bu çalışma yapılmamıştı? Çünkü

, , yapı taşını ne kadar
Yayın Yönetmeni
tanıyorsunuz?
 POPULAR SCIENCE

YOUTUBE KANALI A Ç ILDI!

YouTube.com/PopularScienceTR

TIKLA!
Hemen üye ol
her hafta har ka
b l m v deolarını
KAÇIRMA!
TIKLA
& İZLE
TIKLA TIKLA TIKLA
&DİNLE &DİNLE &DİNLE
 İÇİNDEKİLER
FIRLATMA
06 RAMPASI
KOZMOSLA İLK KONTAĞINIZ
16 Karadeliklerin
Sırları
Fizik kanunlarının sınırları
zorladığı bölgeler.
26 Yeni Atomik Saat
Yeni atomik saat 300 milyar
yılda sadece 1 saniye
kaybediyor.
28 Sagittarius A*
Galaksimizin merkezindeki
süperkütleli karadeliğe
merheba deyin!
32 Ay'a İniş
Tartışması
Komplo teoricilerinin,
Ay aldatmacası teorilerini
çürütüyoruz.
64 Evrende Kaç Tane
38 Geleceğin teknolojileri Yıldız Var?
Uzak Hedef Kozmosu tarayan uydu ordusu
Analizi
NASA Dünya'yı çarpmalara
sayesinde evrendeki yıldızların
sayısını belirlemek mümkün
karşı koruyacak bir cihaz
üstünde çalışıyor.
40 Dev İlmekler
Nereden Geldi?
Samanyolu’nun merkezinde
gizemli manyetik ilmekler
bulundu.
46 Ölü Yıldızın
Etrafındaki
Gezegen
Enkazın düzenli dağılımı
bölgede bir tür ‘çoban’
gezegen olabileceğini
gösteriyor.
48 Güneş Sistemi
Hakkında 25
Gerçek
Kozmik mahallemiz neden
kozmosun en ilginç yeri
olabilir?
16
KARADELİKLERİN
58 Röportaj
Milyarlarcası
İçimizden Geçiyor
Fedor Šimkovic nötrinoların
bize hangi bilgileri sunduğunu
SIRLARI
açıklıyor.
62 Dünya'ya Su
Nasıl Geldi?
Ay kayaları suyun en başından
beri Dünya’da var olabileceğini
gösteriyor.
olacak mı?
64
70 Uzman görüşü EVRENDE KAÇ TANE
Dünya'daki YILDIZ VAR?
Teleskopların
İrtifaları Ne Kadar? Gizemlerle dolu buz
Büyük gözlemevleri atmosferik devi onlarca yıldır kâşifleri
etkileri azaltmak için yüksek büyülüyor.
rakımlı yerlere inşa ediliyor.
84 Soru&Cevap
66 En Büyük Uzay
Gizemleri
Meraklı zihinlere şaşırtıcı
cevaplar. 74
Astrofizikçilere, gezegen GEZEGEN
bilimcilerine ve astronomlara 88 Gökyüzü Gözlemcisi PROFİLİ
göre gerçek orada bir yerde! Gökyüzü rehberiniz
74 Gezegen Profili 98 Uzay Kahramanları
Uranüs Lyman Spitzer
YENİ ARTIRILMIŞ GERÇEKLİK Örnek uygulama videosunu
Cep telefonunuzun kamerası ile Bir sayfada KAREKODU izlemek için aşağıdaki
karekodları (QR code) tarayabilirsiniz TARA simgesini
veya ücretsiz bir karekod okuyucu gördüğünüzde, aşağıdaki
karekodu tarayın
uygulama yükleyebilirsiniz. Çoğu gibi görünen karekodu
iPhone ve Android cihazın karekodları tarayın.
okuma özelliği bulunuyor.
İnternet tarayıcınızda açılan sayfada "LAUNCH" butonuna tıklayın. Ardından
mobil cihazınızı resmin üzerine tutun ve canlanmasını izleyin! Bu uygulamanın
çalışabilmesi için mobil cihazınızın internet bağlantısının olması gereklidir.
 FIRLATMA RAMPASI
EVRENİN DERİNLİKLERİNE ÇIKIŞ KAPINIZ

22 Mart 2022

İki robotun
buluşması
Uluslararası Uzay
İstasyonu’nda (UUİ) iki
yıldan fazladır dolaşan iki
robot ilk defa karşılaştılar.
Alman Uzay Merkezi
(DLR) tarafından Airbus
ve IBM ortaklığı ile
tasarlanan Mobil İnteraktif
Mürettebat Yoldaşı
(CIMON) yapay zekaya
sahip ve astronotların
gündelik işlerini
yapmalarına yardımcı
oluyor. NASA Ames
Araştırma Merkezindeki bir
ekip tarafından geliştirilen
Astrobee ise istasyondaki
çevresel faktörleri
takip etmek gibi bazı
görevleri otonom olarak
gerçekleştirmek üzere
© NASA

tasarlandı.

6
7
FIRLATMA RAMPASI
EVRENİN DERİNLİKLERİNE ÇIKIŞ KAPINIZ

8
21 Mart 2022
Hubble
bir sarmalı
gözetliyor
Dünya’dan 60 milyon ışıkyılı
uzaklıktaki NGC 4571 sarmal
galaksisinin bu fotoğrafı,
galakside bulunan yıldızlar
hakkında çok detaylı bilgiler
edinmek için Hubble ve
diğer teleskoplar arasında
gerçekleştirilen bir ortaklık.
Bu galaksi 1.000’den
fazla üyesi bulunan Başak
Kümesi’nin bir üyesi. Küme
aynı zamanda galaksimiz
Samanyolu’nu da içeren
Yerel Grup’u da bünyesinde
barındırıyor. Astronomlar
galaksileri sadece tekil
olarak gözlemliyorlar, aynı
zamanda yıldız oluşumlarını
© ESA/Hubble & NASA

ve galaksi evrimindeki
durumlarını anlamak için
çevreleriyle kıyaslıyorlar.

9
 FIRLATMA RAMPASI
EVRENİN DERİNLİKLERİNE ÇIKIŞ KAPINIZ

26 Ocak 2022
Ay manzarası
NASA’nın Artemis programı
hedefi Uluslararası Uzay
İstasyonu’ndan alınan
bu fotoğrafta muhteşem
bir manzara sunuyor.
Görüntü, NASA astronotları
Raja Chari, Thomas
Marshburn, Kayla Barron
ve Mark Vande Hei; ESA
astronotu Matthias Maurer;
Roscosmos kozmonotları
Anton Shkaplerov
ve Pyotr Dubrov’dan
oluşan Expedition 66
mürettebatının bir
üyesi tarafından çekildi.
Görüntüde küçülen şişkin
Ay Dünya’nın üzerinde
muhteşem bir şekilde
parıldıyor. Bu görüntü
alındığında istasyon Güney
Arjantin kıyısında, Atlantik
Okyanusu üzerinde 437
kilometre irtifadaydı.
© NASA

10
11
FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ İŞBİRLİĞİYLE

James Webb Uzay Teleskobu’nun

Optİk Hİzalaması Tamamlandı
Ulaş Duman Gerçek

imdiye kadar yapılmış en güçlü bilim programlarını başlatmak için hazır olacağız” diyerek

Ş uzay teleskobu olan James

Webb Uzay Teleskobunun
çığır açıcı bilimsel gözlemler
yapması ve evrenin geçmişine bakan
gözümüz olması bekleniyor. 25 yıldan
daha uzun süren bu bekleyişin artık
sonlarına geldik diyebiliriz. NASA geçtiğimiz
günlerde JWUT‘un 4 optik enstrümanıyla
da net ve iyi odaklanmış görüntüler
yakalayabildiğini gösterdi ve teleskobun
optik hizalamasının tamamlandığını
duyurdu. Birkaç aydır devam eden
aynaların ve optik enstrümanların
© NASA
ekledi. JWUT’un test süreci ise olumlu bir şekilde ilerliyor.
Değerlendirme süreci kapsamında yapılan Büyük Macellan
Bulutu gözleminden yayınlanan görüntüler bilim camiasına
büyük heyecan uyandırdı. Webb komşu galaksimizin
şimdiye kadar alınmış en keskin kızılöte görüntülerini
ortaya koydu. Bilim insanları Webb’i ilerleyen günlerde bu
defa gezegenleri, uyduları, kuyruklu yıldızları ve asteroitleri Ana resim:
gözlemleyerek test etmeyi planlıyor. Friedman, “Bu James
Webb Uzay
hareketli cisimleri gözlemlemek için gözlemevinin gözlem Teleskobu’nun
sırasında arka plan kılavuz yıldızlarına göre doğru şekilde en net
yönünü değiştirmesi gereklidir. Bu yeteneğini, her bir görüntüsü
enstrümanı kullanarak farklı görünen hızlardaki asteroitleri NASA’nın
beklentilerinin
gözlemleyerek test edeceğiz.” dedi. JWUT’un önümüzdeki üstünde

hizalanma sürecinin bitmesiyle ekip yaz aylarında bilimsel gözlemlere başlaması bekleniyor.
önemli bir aşamayı başarıyla tamamlanmış Altta: James
oldu. Bilimsel gözlemlerden önce “Webb komşu galaksİmİzİn şİmdİye Webb’in aldığı
görüntünün
yapılması gereken hazırlıklarsa henüz
bitmiş değil. Bilim insanlarının sıradaki kadar alınmış en keskİn kızılöte daha önceki
nesil kızılötesi
teleskopların
hedefi Webb’in barındırdığı aletlerin
verimliliğini test etmek, yani teleskoba görüntülerİnİ ortaya koydu” görüntüleri ile
kıyaslaması
giren ışığın ne kadarının detektörler
tarafından yakalanabilindiğinin ölçümünün
yapılması. Webb için görevlendirilen bilim
insanlarından Baltimore Uzay Bilimleri
Teleskop Enstitüsü üyesi Scott Friedman
yaptığı açıklamada “Hiçbir teleskop
gelen ışığın tamamını doğru şekilde
toplayamaz. Dolayısıyla mühendislerimiz
Webb’in kızılötesi ışık toplama
performansını değerlendirmek için farklı
dalgaboylarındaki ışıklarda verimini bilmek
istiyorlar” dedi. Sonrasındaysa “Aletler
düzgün bir şekilde test edildikten sonra
astronomların ve halkın heyecanla beklediği

12
Avrupa’nın Mars keşİf aracı fırlatması,
Rusya-Ukrayna Savaşı nedenİyle
2026’daN önce gerçekleşmeyebİlİr
Tereza Pultarova
Avrupa’nın ExoMars keşif aracının
2026’dan önce fırlatılması zor
görünüyor. ESA görevin yürütülmesi
için alternatif yollar arıyor ve bunların
arasında yeni bir roket bulmak,
Rusya’nın eklediği parçaları NASA
ortaklığı ile değiştirmek veya Ukrayna
savaşı biterse Rusya ile yeni bir ortaklık
yapmak var. ESA temsilcileri, 17 Mart
tarihinde gerçekleştirilen bir basın
toplantısı ile ESA üye ülkelerinin
Rusya üzerinde uyguladığı yaptırımlar
doğrultusunda ESA’nın Rus uzay ajansı
Roscosmos ile iş birliğini durduklarını
5.000 Ötegezegen: NASA, gezegen bİlİmlerİ
açısından büyük bİr kİlometre taşını duyurdu
Elizabeth Howell
Ötegezegen koleksiyonumuzun sayısı
5.000’e ulaştı. Bu büyük kilometre
taşı NASA’nın James Webb Uzay
Teleskobu’nun ilk ışığa hazırlandığı bu
günlerde çok daha heyecan verici. Jet
Itki Laboratuvarı (JPL) yetkilileri konu
hakkında şunları belirtti: “Doğrulanan
5.000 gezegenin arasında Dünya gibi
kayaç gezegenler, Jüpiter’den kat be kat
büyük gaz devleri ve yıldızına yakıcı
derece yüzey sıcaklıklarına ulaşmalarını
sağlayacak derecede yakın dolanan
sıcak-Jüpiterler de var. Bunlara ek olarak
gezegenimizden büyük kayaç gezegenler
olan süper-Dünyalar ve Neptün’ün
küçük versiyonları olan mini-Neptünler
de var. Iki yıldızın birden veya ölü
yıldızların etrafında dolanan gezegenler
de cabası.”
NASA’nın ötegezegen arşivi
Kaliforniya Teknoloji Enstitüsünde yer
alıyor. Bir ötegezegenin bu katalogda
yer alması için iki farklı yöntemle
doğrulanması ve sonuçların hakemli
bir dergide yayınlanması gerekiyor. Ilk
ötegezegenler 1990’lı yıllarda keşfedildi.
açıkladılar.
ExoMars keşif aracı Rusya’nın
kontrolündeki Baykonur Uzay
Üssünden Rus yapımı Proton roketi ile
önümüzdeki Eylül ayında fırlatılacaktı.
ESA genel direktörü Josef Aschbacher,
yaptıkları basın toplantısında “Tüm
bunların keşif aracı için ne anlama
geldiğini ve aracın Mars’a nasıl
ulaşacağını değerlendireceğiz.” dedi
ve ekledi, “Avrupa yeni ortaklar mı
bulacak, yoluna yalnız mı devam edecek
göreceğiz.” Aschbacher aynı zamanda
ESA’nın konu üzerinde NASA ile yakın
Yerdeki ve uzaydaki teleskoplar bu
sayıyı 5.000’lere taşısa da bulunan
ötegezegenlerin büyük çoğunluğu
Güneş Sistemi’nin civarındaki, onları
kolayca bulabileceğimiz bir yer olan
kozmik mahallemizde yer alıyor.
NASA ötegezegen arşivinin bilimsel
yürütücüsü Jessie Christiansen konu
hakkında şu yorumları yaptı: 5.000
© ESA
bir şekilde çalıştığını da belirtti. Üstte:
Uzay ajansı Ukrayna savaşının ExoMars
keşif aracının
bitmesi durumunda Rusya ile yeniden
Eylül 2022’de
iş birliği yapılabileceğini de belirtiyor. fırlatılması
Bu alternatif hali hazırda 1,1 milyar planlanıyordu
dolara mal olan projeyi en az ek bütçe
ile kurtarabilir. ESA insanlı ve robotik
araştırmalar direktörü David Parker
basın toplantısında şu açıklamaları yaptı:
“Işbirliğinin yeniden başlama olasılığı
2024 yılındaki fırlatma penceresine çok
uygun. Ancak daha teknik düzenlemeler
yapılması gerekirse fırlatma 2026 ve
hatta 2028 yılına kalabilir.”
ötegezegenin neredeyse 4.900’ü bize
birkaç bin ışıkyılı mesafede yer alıyor.
Bizim galaksi merkezinden neredeyse
30.000 ışıkyılı uzakta olduğumuzu
göz önünde bulundurursanız, keşif
yaptığımız baloncuğu bu mesafeye kadar
genişletirsek henüz keşfedemediğimiz
gezegenlerin sayısı 100 ila 200 milyarı
buluyor. Bu inanılması güç bir sayı.”
Solda: NASA,
Mart 2022’de
5.000.
ötegezegenin
keşfini
doğruladı
©NASA
13
FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ
İŞBİRLİĞİYLE

Çİn TIangon uzay Ay Toprağında

İstasyonun kapılarını İlk BİtkİLER
önümüzdekİ onyılda yetİştİrİldİ
turİzme açmaya

© Adrian Mann
Ulaş Duman Gerçek

hazırlanıyor Bilim insanları bir ilki

Andrew Jones başararak Ay’dan getirilen
Çin, yakın zamanda tamamlanacak olan planlıyor. Bunların arasında 2 yeni modül, Üstte: Bir toprakta bitki yetiştirdiler.
uzay ajansının kapılarını halkın kullanımına iki kargo görevi ve iki mürettebatlı görev sanatçının Ay toprağında yetiştirilen
gözünden
açarak uzay turizmine ilgiyi artırmayı (Shenzhou 14 ve Shenzhou 15) bulunuyor. 3 Çin’in bitkiler nispeten yavaş
hedefliyor. 2003 yılında uzaya çıkarak Çin’in kişilik bu görevlerle ilk mürettebat değişiminin yörüngedeki ve zayıf büyüdüler ancak
ilk astronotu olan Yang Liwei, Çin basınına, de yapılması planlanıyor, böylelikle istasyonda uzay üç farklı Ay toprağında
uzay istasyonunun kapısını astronot eğitimi ilk defa 6 mürettebat bulunacak. istasyonu yetiştirilen bitkiler de
olmayan ziyaretçilere açacaklarını söyledi. Gobi Çölü’ndeki Jiuquan’dan, Long March kendi içinde farklılık
Halkın Tiangong’u gezip gezemeyecekleri 2F roketi ile fırlatılan Shenzhou uzay gösteriyor. Araştırmacılar
sorulduğunda Yang, “Bu bir teknoloji değil, aracı turistleri uzaya götürmenin tek yolu deneyde Apollo 11, 12 ve 17
talep sorusu.” cevabını verdi. “Eğer böyle bir olmayacak. Çin insanlı uzay uçuşlarında görevlerinde gezegenimize
talep olursa, önümüzdeki on yıl içinde bu kullanılmak üzere yeni, daha büyük ve kısmi getirilen üç farklı toprak
durum anlaşılır.” olarak yeniden kullanılabilir bir uzay aracı örneğinde ve kontrol grubu
Ancak tüm bunların öncesinde Çin’in tasarlıyor. Bu yeni araç uzaya tek seferde daha olarak NASA’nın Ay toprağını
3 modülü daha tamamlayarak T şekilli fazla insanın götürülebileceği anlamına geliyor. taklit etmek için hazırladığı
istasyonu operasyonel hale getirmesi Shenzhou uzay aracı sadece 3 astronot JSC-1A olarak adlandırılan
gerekiyor. Çin Tiangong’u tamamlamak için bu taşıyabiliyorken yeni nesil uzay aracı 6 ila 7 toprakta aynı türde bitkileri
sene içinde 6 fırlatma daha gerçekleştirmeyi astronot taşıyabilecek. yetiştirdiler. Bitkiler bütün
örneklerde filizlense de üç
örnek arasında en az Güneş

Leonard Kuyrukluyıldızı Güneş’İn rüzgarına ve kozmik ışına

maruz kalmış bölgeden
alınan Apollo 17 toprağında

etrafından geçerken parçalandı

Elizabeth Howell
yetiştirilen bitkiler
diğerlerine göre daha sağlıklı
filizlendi. JSC-1A’da filizlenen
2021’in en parlak kuyrukluyıldızı parçalara Leonard “Özellikle kuyrukluyıldızın periyodik bitkiler ise diğerlerinden
ayrıldı. Buzul gezgin Kuyrukluyıldız C/2021 patlama aktivitesi göstermeye başladığı 19 önemli ölçüde hızlı ve
A1 (Leonard) enberi noktasında (Güneş’e en Aralık 2021’den sonra bu konuda uzman sağlıklı büyüdü. Deney için
yakın konumunda) parçalandı. Kuyrukluyıldız astrofotoğrafçıların paylaştıkları fotoğrafları arabidopsis thaliana bitkisi
keşfinin yaklaşık bir yıl sonrasında 3 Ocak’ta görünce, aklıma gelen tek açıklama kullanıldı. Arabidopsis’in
enberi noktasına geldi. Kuyrukluyıldızın ‘olağanüstü ve büyüleyici’ oldu.” diyor. genetik kodları tümüyle
kâşifi Gregory Leonard, Leonard’ın ününün Kuyrukluyıldız Güneş’le randevusunu çıkarıldığı için bitkilerde
iyon olarak bilinen yüklü parçacıklardan başarılı bir şekilde atlatsaydı dahi büyük yaşanan genetik bozulmalar
oluşan kuyruğu olduğunu belirtti Kuyruk olasılıkla yıldızlararası uzaya ulaşacak ve da tespit edildi. Çalışmaların
Ocak 2021’deki keşfinin ardından hızlı hiç geri dönmeyecekti. Ancak randevusunu devamında başta Artemis
bir şekilde parlak bir kuyruğa sahip oldu. başarıyla atlattı. Ilk olarak Kasım ayında programı olmak üzere,
kuyrukluyıldızın stres işaretleri gösterdiğine Solda: Leonard uzun süreli insanlı Ay ve
dair yanlış raporlar geldi. Ancak enberi öncesi Kuyrukluyıldızı Mars görevlerinde Dünya
kuyrukluyıldızın parlaklığı her 3-5 günde bir Güneş’e en dışı topraklarda besin, su
yakın noktası
değişmeye başladı. Kuyruğunda bazı karmaşık ve oksijen kaynağı olarak
olan enberiye
yapılar oluşmaya başladı. Bu karmaşık yapı 3 Ocak 2022’de bitkiler yetiştirilebilineceği
büyük olasılıkla kopan parçalar nedeniyle ulaştı düşünülüyor.
Güneş’in ısıtacağı yeni bölgeler ortaya çıkması
Sağda:
sonucu oluştu. Solda JSC-1A’da,
Leonard’ın parçalandığının doğrulanması sağda Apollo
ilk olarak 23 Şubat’ta Martin Masek’ten geldi. örneklerinde
© Tyler Jones, UF/IFAS

Şili’deki Slooh teleskobunun da aralarında filizlenen

bitkilerin
olduğu diğer gözlemciler kuyrukluyıldızın ekimden 16
geride bıraktığı hayaletimsi izin görüntülerini gün sonraki
© Getty

aldılar. hali görülüyor

14
Karadelikler

KARADELİKLERİN
SIRLARI
Fizik kanunlarının sınırları zorladığı
bölgeler
Giles Sparrow

16

aradelikler evrendeki en
K gizemli cisimlerden birisi.
Bu cisimler fiziğin limitlerine
kadar zorlandığı bölgelerdir.
Işığın kaçamadığı, uzay-zamanın dolanık
hale geldiği ve hatta yırtıldığı bu yerler,
evrendeki en ilginç olgulara ev sahipliği
yapıyor. Bir karadelik kütle çekimi ışığın
bile kaçamayacağı kadar güçlüdür.
Karadeliğin olay ufkunun içinde, ondan
kaçabilmek için ışık hızından hızlı hareket
etmek gerekiyor. Hiçbir şey ışıktan daha
hızlı hareket edemediği için karadeliğe
düşen her şey orada kalıyor.
Karadeliklerin keşfi Einstein’ın genel
görelilik teorisine kadar dayanıyor.
Einstein karadelikleri kendisi tanımlamadı
ancak kütle, uzay, zaman ve kütle
çekiminin tanımını yapan genel görelilik
bu cisimlerin matematiksel alt yapılarını
oluşturuyor. Bu durum, Einstein’ın
denklemlerini küresel ve dönmeyen bir
kütle etrafındaki kütle çekimsel alanı
tanımlamak için çözen Karl Schwarzschild
tarafından fark edildi. Schwarzschild
bu sayede bir karadeliğin olay ufkunun
boyutunu, yani Schwarzschild yarıçapını
hesapladı. 1960’lı yıllarda Roy Kerr
Einstein’ın denklemlerini daha gerçekçi
senaryolar için çözmeye başladı: dönen
karadelikler.
Işığın bir karadelikten kaçamadığından
ve olay ufkunun geri dönüşü olmayan
nokta olduğundan bahsettik. Bir şey olay
ufkunun görünmeyen sınırını geçtikten
sonra asla geri dönemez. Sıklıkla
bahsedilen bir örnek olan çarşaf deneyini
ele alalım; örnekte çarşaf uzay-zamanın
dokusu olarak ele alınıyor. Bunu evde
denemek isterseniz, yatak çarşafınızı
dört tarafından gerdirilmiş bir şekilde
© Getty
Karadelikler
tutabilirsiniz. Çarşafın üzerine bir bilye
yerleştirin. Örneğimizde bu Dünya’yı temsil
ediyor. Bilyenin çarşafta nasıl bir gedik
oluşturduğunu fark edin. Genel görelilikte
bu gedik kütle çekimi kuyusu olarak
adlandırılıyor ve Dünya’nın kütle çekimsel
alanını temsil ediyor. Şimdi bir tenis
topu koyarak bunun da Güneş olduğunu
hayal edin. Tenis topunun ‘Dünya’ya
göre daha derin bir gedik oluşturduğunu
fark edeceksiniz. Bunun nedeni büyük
olması değil, daha fazla kütlesi olması.
Hem bilyeyi hem de tenis topunu
geçecek şekilde boncuklar fırlattığınızda,
boncukların tenis topunun dibine
düşmeden geçebilmeleri için daha fazla
enerjiye ihtiyaçları olduğunu göreceksiniz.
Şimdi ortaya bir bowling topu koymayı
Devasa X-ışını
kaynağı
Karadeliklere dair ilk gözlemsel kanıt 1971 yılında ortaya çıktı ve bu da
galaksimiz içindeki bir çift sistemden geliyordu. Cygnus X-1 adı verilen
bu sistem evrendeki en güçlü X-ışını kaynaklarından biri. Bu X-ışınları
karadeliğin kendisinden veya etrafındaki 33 Güneş kütlesindeki dev
yıldızdan yayılmıyor. Dev yıldızdan kopan madde karadelik etrafında
bir yığılma diski oluşturuyor ve bu yığılma diski X-ışını dalga boylarında
ışıma yapıyor. HR 6819’da olduğu gibi, astronomlar Cygnus X-1’daki
karadeliğin kütlesini, etrafındaki yıldızın hareketinden tespit etti.
Son yapılan hesaplamalar bu karadeliğin kütlesinin 21 Güneş kütlesi
olduğunu gösteriyor.
© ESA
17
 Karadelikler

Kırmızı dev

gezegenimsİ
bulutsu
Sarı cüce

Karadelİkler
Bulutsu nasıl oluşur?
Yıldız kütleli karadelikler büyük kütleli yıldızların ölümü ile ortaya çıkar

3
Mavİ yıldız

Kırmızı süperdevler
2
Süpernova

Karadeliğe düşen şeyler nereye gidiyor? Bir karadeliğin

merkezinde ne bulunuyor? Karadelikler galaksi
merkezlerinde ne yapıyor? Bunlardan en kolay olanı ile,
karadeliklerin nasıl oluştuğu ile başlayalım. Güneşimiz
yaklaşık 5 milyar yıl sonra yaşamının sonuna geldiğinde
büyüyerek bir kırmızı deve dönüşecek ve üzerindeki
© NASA

maddeyi uzaya saçarak bir gezegenimsi bulutsu

Üstte: Gelişmiş deneyin, bunu evde yapıyorsanız bir
teleskoplar bowling topunuz olmayabilir ancak ağır
karadelikleri
bir şey bulmaya çalışın. Bu bowling topu
veya
çevrelerindeki o kadar büyük bir gedik oluşturacak
maddeyi ki boncuklar ne kadar hızlı olurlarsa
görüntüleyebilir olsunlar daima bowling topunun kütle
çekimi kuyusuna düşecek. Gerçek bir
karadelik etrafında olay ufku, kütle çekimi
kuyusunun ışığın bile kaçamayacağı
derinliğe sahip olduğu mesafede başlıyor.
Karadeliklerin ışık saçmamasının nedeni
bu.
Karadelikler hakkında söylenebilecek
daha fazla şey var. Nasıl oluşuyorlar?
oluşturacak. Geriye, beyaz cüce adını verdiğimiz sıcak
çekirdeği kalacak. Güneş’in 8 katından daha büyük kütleli
olan yıldızlar ise daha vahşi şekilde ölüyorlar. Devasa
kütleleri çekirdeklerinin kütle çekimi etkisi altında
çökmesini sağlıyor ve yıldızın geriye kalanı süpernova
patlaması geçiriyor. Yıldızın dış katmanları patladığında
çöken çekirdek yoğunlaşarak bir nötron yıldızı
oluşturuyor. Nötron yıldızları o kadar sıkışık yapıdalar ki
Güneş kütlesindeki veya daha fazla maddeyi sadece 20
kilometre çapa sığdırıyorlar. Yıldız yeteri kadar kütleye
sahipse (en az Güneş’in 30 ila 40 katı kadar) çöküş nötron
yıldızının aşamasının da ötesine geçerek çekirdeğin
‘tekillik’ adı verilen sonsuz yoğunlukta bir noktaya
dönüşmesini sağlıyor.
Matematikte tekillikler sonsuza ulaşan hesaplamalar

18
 Karadelikler
Büyük kütlelİ bİr
1 yıldızın doğumu
İlk olarak Güneş’in 30 ila 40
katı kütleye sahip dev bir yıldıza
ihtiyacınız var. Bu tür yıldızlar çok
nadir ancak zaman zaman küçük
Beyaz cüce yıldızların yanında oluşabiliyorlar.

Kara cüce 2Büyük kütlelİ

yıldızların ölümü
Büyük kütleli yıldızlar hidrojen
yakıtlarını çok daha çabuk

“Yıldız yeteri kadar kütleye tüketiyorlar. Birkaç milyon yılın

sonunda çekirdeklerinde nükleer
füzyonu sürdüremedikleri için
sahipse çöküş nötron yıldızının patlıyorlar.

aşamasının da ötesine geçebilir.”

3Yıldızın
çöküyor
çekİrdeğİ
Füzyon reaksiyonu durduğunda
kütle çekimi çekirdeğin çökmesine
ve bir nötron yıldızının oluşmasına
Nötron neden oluyor. Yıldızın dış
yıldız katmanları ise nötron yıldızının
5 üzerine çarparak süpernova
patlamasını tetikliyor.
4

4Kütle çekİmsel çöküş

Yıldız veya daha da önemli
olarak çekirdeği yeteri kadar
kütleye sahipse nötron yıldızı
çökmeye devam eder ve sonsuz
kütleye sahip bir noktaya kadar
küçülür: karadelik oluşur.

5Karadelİk bİrleşmelerİ
Karadelikler maddenin yığılması
sonucu veya diğer karadeliklerle
Karadelİk birleşerek büyür. Bir birleşme
gerçekleştiğinde bilim insanlarının
tespit edebildiği bir kütle çekimsel
dalga oluşur.

ancak bu hesaplamalar genellikle bir hata veya

bilgilerimizdeki eksiklikler nedeniyle ortaya çıkıyor.
Karadelik tekilliği de bu şekilde tanımlanıyor ve bu
durumda sahip olmadığımız şey tekilliği açıklayabilecek
bir fizik bilgisi. Bunun nedeni, karadelik tekilliğinin
mikroskobik ölçeklerinde kuantum fiziği dünyasına
girmemiz ve bilim insanlarının henüz bir kuantum kütle
çekimi teorisine sahip olmamaları. Böyle bir teoriye
Karadelİkler nasıl büyür?
Evrende birleşen ilk galaksiler günümüzde çok daha büyükler
sahip olana kadar bilim insanları karadeliğin tekilliğini
matematiksel olarak tanımlayabilecek araçlara sahip
olamayacak.
3 görüntü © Getty

Ancak tüm bu engeller, astronomların olay ufkunun

dışında ne olduğunu öğrenmelerine engel değil.
Bazı karadelikler Güneş’in milyonlarca ve hatta
milyarlarca katı kütleye sahip olabilecek kadar
büyüyebilir. Eğer merak ediyorsanız, Güneş’in kütlesi Dev yıldız Karadelİk Yığılma
1,9 x 1030 kilogram, yani 1,9 milyon trilyon kilogram. Güneş’in yüzlerce kat Bu yıldızlar çökerek Milyarlarca yıllık süreçte
kütlesine sahip olan ilk onlarca Güneş kütlesine karadeliğe doğru düşen
Astronomlar karadeliklerin büyüyerek nasıl süperkütleli
nesil yıldızlar yakıtlarını sahip karadelikleri gaz ve toz süperkütleli
karadelikleri oluşturduğundan emin değiller. Süperkütleli karadeliklerin oluşumunu
çok kısa sürede tükettiler. oluşturdular ve birleşerek
karadeliklerin, daha küçük karadeliklerin çok defa daha büyük karadeliklerin açıklamak için yeterli
birleşmesi sonucu oluşması bir olasılık. Ancak diğer oluşmasının önünü açtılar. değil.
taraftan evrenin başlangıcında var olan devasa gaz

19
 Karadelikler

karadelİğİn anatomİsİ
1Tekİllİk
Bir karadeliğin merkezi
sonsuz yoğunluğa sahip, tekillik
adı verilen gizemli bir nokta.
Bu noktada bildiğimiz fizik
kanunları hükmünü yitiriyor.
2Olay ufku
Geri dönüşü olmayan nokta;
burası kütle çekiminin ışığın
dahi kaçamayacağı kadar güçlü
hale geldiği yer.
3Ergosfer
Dönen bir karadeliğin
etrafındaki yassı bir bölge olan
ergosfer, karadelikten enerji ve
kütlenin alınabildiği bir uzay
bölgesi.
4Statİk lİmİt
Ergosferin sınırı. Bu bölgenin
içinde olan her şey karadelik
tarafından yakalanıyor ve
karadelik tarafından uzay-
zamanın dokusuyla birlikte
sürükleniyor.

AG KAREKODU TARA

1
3
2
5

Kütle çekİmsel
dalgalar
Karadelikler her zaman tek başlarına bulunmuyorlar, zaman
zaman birleri etrafında yörüngede olan karadelik çiftleri olarak
bulunabiliyorlar. Bu durumda iki karadelik arasındaki kütle
çekimsel etkileşim, uzay-zamanda dalgalanmalar oluşturuyor. Lazer
İnterferometre Kütle Çekimsel-dalga Gözlemevi (LIGO) ve Virgo
gibi gözlemlevleri bu dalgaları tespit edebiliyorlar. İki karadeliğin
birleşmesi sonucu ortaya çıkan kütleçekimsel dalgaların tespiti ilk defa
2016 yılında duyuruldu ve o günden bu yana çok fazlası keşfedildi.
© Tobias Roetsch

Detektörlerin hassaslığı arttıkça kütle çekimsel dalga oluşturan başka

sistemler de keşfedildi. Bunların arasında Dünya’dan 650 milyon ila 1,5
milyar ışıkyılı mesafede olan karadelik-nötron yıldızı birleşmesi de var.
O
IG
©L

20
 Karadelikler
bulutlarının kütle çekimi etkisi altında
dramatik bir şekilde çökmesi sonucu oluşmuş
da olabilirler. Her nasıl oluşmuş olurlarsa
olsunlar, süperkütleli karadelikler birçok dev
galaksinin merkezinde bulunuyor. Örneğin,
Samanyolu’nun merkezinde Güneş’in

5YIĞILMA DİSKİ
Aktif bir karadelik
çevresinden gaz formundaki
maddeyi çalar. Bu madde
karadelik etrafındaki yığılma
diski üzerinde karadeliğe doğru
spriraller çizerek düşer.
4 bulutları bu etkiye maruz kaldı.
6Rölatİvİstİk jetler
Yığılma diskinin oluşturduğu
güçlü manyetik alan, yüklü
kütlesinin 4,1 milyon kütlesine sahip
Sagittarius A* isimli bir süperkütleli karadelik
bulunuyor.
parçacıkları karadeliğin dönme
Böylesine büyük bir süperkütleli
ekseninden aşağı ve yukarı
doğru uzanan parçacık jetleri karadeliğin kütle çekimi kuyusu çevresindeki
şeklinde uzaklaştırır. gaz ve toz bulutlarını, asteroitleri,
kuyrukluyıldızları, gezegenleri ve hatta
yıldızları içine doğru çekebileceği anlamına
geliyor. Yıldız kütleli karadeliklere yaklaşan
cisimler kütle çekimsel gelgit etkileri altında
parçalanabiliyor; bu olaya spagettileşme adı
veriliyor.
Talihsiz bir astronotun bir karadeliğe çok
yaklaştığını düşünün. Kütle çekimsel gelgit
etkisi o kadar büyük ki astronotun ayakları,
kafasına göre çok daha güçlü bir şekilde
çekiliyor olur. Bunun sonucu olarak astronot
moleküllerinin zincir haline geleceği, ince bir
iplik şekli oluşturacak şekilde uzar. Neyse ki,
hiçbir astronot bugüne kadar bir karadeliğe
düşmedi ancak karadeliklere düşen gaz
Bu gaz bulutlarının aktif karadelikler
tarafından parçalanmalarının sonuçlarını
görebiliyoruz. Gaz bulutlarından koparılan

“Neyse kİ, hİçbİr astronot bugüne madde karadeliğin olay ufkunun dışında
aşırı derecede sıcak bir disk oluşturuyor.

kadar bİr karadelİğe düşmedİ ancak Astronomlar bu disklere yığılma diski adını
veriyor çünkü söz konusu gazlar karadeliğin

karadelİklere düşen gaz bulutları etrafına yığılıyor. Karadelik etrafında yüksek

hızlarda hareket eden atomlar ve moleküller

bu etkİye maruz kaldı” arasındaki sürtünme gazın milyon santigrat

derecelere ısıtılmasına ve parlamasına neden
oluyor. Yani, bir karadelik karanlık olsa da
olay ufkunun dışı yüksek bir ışınıma sahip
olabiliyor. Dahası, disk yüksek derecede güçlü

Karadelİklerİn çarpışması

Bİrleşen galaksİler İkİ karadelİk Yüksek enerjİlİ jetler Görünür sonuçlar

İki galaksi çarpıştığında ilk etapta Orijinal galaksilerin merkezlerinde Ortaya çıkan yeni karadelik Ortaya çıkan yeni karadelik
bir madde karmaşası oluştursalar bulunan karadelikler zamanla galaksinin yüksek hızlarda parçacık kendisini evrene yaydığı kütle
da zamanla düzene girerek spiraller çizerek birbirleri ile ve sıcak gaz jetleri salmasını sağlar. çekimsel dalgalarla ele verir.
birleşmiş bir galaksi oluştururlar. birleşiyorlar.

21
 Karadelikler

Gama ışını
patlamaları
1930’larda Subrahmanyan
Chandrasekhar bir yıldız tüm
nükleer yakıtını tükettiğinde ne
olacağını inceledi. Sonuç yıldızın
kütlesine bağlıydı. Yıldız büyük
kütleliyse (örneğin 20 Güne
kütlesi) yoğun çekirdeği çökerek
bir karadelik oluşturabilir. Yıldızın
son aşamasında gerçekleşen
bu çekirdek çökmesi saniyeler
içinde gerçekleşiyor ve evrene
gama ışını patlaması şeklinde bir
enerji yayıyor. Bu patlama evrene
bir yıldızın yaşamı boyunca
yayacağı tüm enerjiyi tek bir anda
yayıyor. Dünya’daki teleskoplar
bu patlamaları sürekli olarak
tespit ediyor bunların bazıları
milyarlarca ışıkyılı uzaktaki
galaksilerden geliyor.
© NASA

yavaş akmaya başlıyor. Teleskopla karadeliği

bir manyetik alana sahip oluyor ve bu manyetik alan yüklü parçacıkları
uzaktan gözlemleyen birisi olay ufku
karadeliğin dönme eksenine doğru yönlendiriyor. Bu enerjiler o kadar
civarında zamanın durduğunu ve astronotun
yüksek ki parçacıklar karadelikten, dışarıdan görülebilecek jetler
adeta donup kaldığını gözlemler. Ancak
oluşturarak ışık hızına çok yakın hızlarda uzaklaşıyor. Bu jetler ve
astronot zamanın yavaşlamasını algılamaz
kaynaklandıkları yığılma diskleri aşırı derecede yüksek ışınıma sahip.
ve her şeyin normal hızında gerçekleştiğini
Bakış doğrultumuz, jetlerin doğrultusuna çok yakınsa, gördüğümüz cisme
düşünür. Bu durum genel göreliliğin ilginç
kuasar adını veriyoruz. Eğer doğrudan jetlerin doğrultusuna bakıyorsak
sonuçlarından birisi.
daha parlak görünüyorlar ve bu durumda onlara blazar adını veriyoruz.
Peki karadeliğin içine düşen madde için
Astronomlar bunlara farklı isim verseler de olan şey aynı: Dev bir
durum ne olacak? Bu maddeye ne olur ve
karadelik yediği yemeği etrafına saçıyor.
herhangi bir şekilde geri gelebilir mi? Bu
Yığılma diskindeki gazın bir miktarı karadeliğe doğru düşüyor. Olay
soruyu Stephen Hawking de sordu ve hatta
ufkuna yaklaşan ve olay ufkunu geçen bir şey için garip şeyler ortaya
bu konuda iddiaya bile girdi. Görünene
çıkıyor. Uzay-zamanın, karadeliğin kütlesi nedeniyle bükülmesinden
göre karadelikler tamamıyla karanlık değil.
dolayı kütle çekimsel zaman genleşmesi ortaya çıkıyor. Bir kişi olay
Hawking, meşhur Hawking ışıması konsepti
ufkuna doğru yaklaştıkça, zaman uzaktaki gözlemcilere kıyasla daha
ile ünlü hale geldi. Bu konsept karadeliklerin
parçacık ve hatta ışık yayabildiğini ortaya
koyuyor. Buradaki gizem kuantum alan
Karadelİklerİn farklı türlerİ teorisinde yatıyor. Kuantum alan teorisine
göre uzay, kuantum düzeyde ortaya çıkıp
Küçük bİr En yakın En büyük Başıboş Mİnyatür kaybolan parçacık çiftlerinden oluşuyor. Bu
karadelİk karadelİk kütlelİ karadelİk karadelİk parçacıklardan biri madde diğeri antimadde
Güneş’in En yakın karadelİk Galaksiler Bazı teoriler
parçacığı; elektron ve pozitron gibi. Bunlara
kütlesinin 4 karadeliğin Bilinen en genellikle Büyük Patlama
milyon katından 1.120 ışıkyılı çarpışırlar. ile birlikte ‘sanal’ parçacık deniyor çünkü oluştukları
büyük kütleli
fazlasına sahip uzaklıkta karadelik Çarpıştıklarında kütleleri anda birbirlerini yok ediyorlar. Madde ile
olmasına bulunan kuasar TON süperkütleli kilogramın antimaddde birbiriyle etkileştiğinde var
rağmen, HR 6819 618’de bulunan karadelikleri milyonda
olmaya devam edemezler. Ancak Hawking,
galaksimizin üçlü yıldız süperkütleli birleşir. Bu birinden asteroit
merkezindeki sisteminde esnada ortaya kütlesine kadar olay ufkunda ortaya çıkan sanal parçacıkların
karadelik.
karadelik Güneş bulunduğu Bu karadelik çıkan yeni değişkenlik olay ufku ile ayrılabileceğini ve birisi
Sistemi’nden düşünülüyor. Güneş’in 66 karadelik gösteren birçok karadeliğe düşerken, diğerinin uzaya doğru
daha büyük milyar katı galaksiden mikro karadelik
değil. dışarı kaçabilir. oluştuğunu kaçabileceğini ortaya koydu. Kaçan parçacık
kütleye sahip.
ortaya koyuyor. antieşini kaybettiği için yok olmaz ve gerçek

22
 Karadelikler

Ünlü karadelİkler ve karadelİk adayları

© ESA/Hubble & NASA

© EHT Collaboration

© SXS Lensing
© NASA

© NASA

Cygnus X-1 SagIttarIus A* MessIer 87 karadelİĞİ GW150914 karadelİğİ 3C 273

Mesafe: 6.000 ışıkyılı
Güneş kütlesi: 21,2
Bir mavi süperdev yıldız
etrafında dolanan ve
yıldızdan çaldığı maddenin
etrafında X-ışınlarında
parlayan bir yığılma diski
oluşturduğu yıldız kütleli
karadelik.
Mesafe: 26.000 ışıkyılı Mesafe: 54 milyon ışıkyılı Mesafe: 1,4 milyar ışıkyılı Mesafe: 2,4 milyar ışıkyılı
Güneş kütlesi: 4,1 milyon Güneş kütlesi: 6,5 milyar Güneş kütlesi: 62 Güneş kütlesi: 886 milyon
Samanyolu merkezindeki Görüntüsü alınan ilk 35 Güneş kütleli bir Keşfedilen ilk kuasar.
süper kütleli karadelik. karadelik. Karadeliğin karadelik ile 30 Güneş Merkezindeki karadelik
Genel olarak inaktif. gölgesi yığılma diskinin kütleli bir karadeliğin inanılmaz derece gaz
Sadece küçük gaz bulutları üzerinde görülebiliyor. birleşmesi sonucu kütle yutuyor. Çok parlak bir
yuttuğunda X-ışını yayıyor. çekimsel dalgalar aracılığıyla yığılma diskine ve ışık hızına
tespit edilen ilk karadelik yakın hızlarda ilerleyen
birleşimi. Kaybolan 3 Güneş jetlere sahip.
kütlesi, kütle çekimsel dalga
enerjisine dönüştü.

“Yığılma dİskİndekİ gazın

bİr mİktarı enİnde sonunda
karadelİğe doğru düşüyor”

Sağda:
Atacama Büyük
Milimetre/
milimetrealtı
Dizgesi (ALMA)
karadeliklere
dair sinyalleri
arıyor
© ALMA

23
Karadelikler

Karadelİk görüntüsü alan dizge

Bu teleskoplar ilk karadelik fotoğrafını çekerek astrofizikte bir devrim yarattı.

1Güney Kutup Teleskobu 5Büyük

Konum: Antarktika
Mİlİmetre
Teleskobu
Konum: Meksika
8Çok Büyük Tabanlı Dİzge 12Kuzey
Konum: New Mexico
Gelİşmİş
Mİlİmetre Dİzgesİ
Konum: Fransa
Arİzona Radyo
2 Gözlemevİ Mİlİmetrealtı
Teleskobu
Atacama Büyük
6mİlİmetrealtı
Mİlİmetre/
9 Robert C. Byrd Green
Bank Teleskobu
13
Konum: Batı Virginia
Institut de
Radioastronomie
Konum: Arizona
Dİzgesİ Millimétrique

3 James Clerk
Maxwell Teleskobu
Konum: Şili

Atacama Pathfinder
10Teleskobu
Effelsberg Radyo
Konum: Almanya
Konum: İspanya

Mİlİmetre Dalga
Konum: Hawaii
7 Deneyİ Yebes Gözlemevİ 14 Boyu Astronomİ

4 Mİlİmetrealtı Dİzge
Konum: Hawaii
Konum: Şili
11 Araştırmalar İçİn
Konum: İspanya
Kombİne Dİzge
Konum: Kaliforniya

12 10
9 11
14 13
8
2

5
3
4

6
7

2009 2011 2012 2013 2017

24

Olay Ufku Teleskobu nasıl
çalışıyor?
Gezegen boyutlu bu dizge karadelik fotoğrafını alabilmek için
son teknolojiyi kullandı
Gİzleme cİhazı
Bir karadeliğin olay ufkunun
içindeki her şey sonsuza
kadar görünemez. Ancak
bunun hemen dışında
karadeliğe doğru düşen
madde çok parlak bir şekilde
görülebilir.
2Yığılma dİskİ
Toz ve gaz neredeyse
ışık hızına kadar ulaşır.
Kütle çekİmsel
mercek
Olay ufkuna yakın geçen ışık, bir
mercekten geçiyormuşçasına
yolundan sapar. Bu, dairesel
olan yığılma diskini bizim bakış
açımıza göre büker.
4Üstten görüntü
Eğer yığılma diski
bakış doğrultumuza
dikse, külte çekimsel
mercek etkisi küçük olur.
5Yandan görüntü
Yandan gördüğümüz
açılarda ışığın bükülmesi
sonucu karadeliğin
arkasını da görebiliriz.
Parlayan muz
Karadeliğin etrafında dönen
madde o kadar hızlı hareket
ediyor ki bir tarafı bize göre
daha parlak veya karanlık
görünüyor.
7 kim bilir neler sunacak.
7Mavİye kayma
Dünya’ya doğru gelen ışık
daha kısa dalga boylarına
doğru kayıyor.
Karadelikler
Sağda:
Birbirne doğru
yaklaşan
karadelikler
1Olay ufku
Bu sınırın ötesinde
kaçış hızı ışık hızını
geçiyor.
1
© LIGO
2
3 Kutup jetlerİ
Dönen karadelikler
bir parçacık haline gelir. Kuantum alanın
enerjisi karadeliğin kütlesinden geldiği
için kaçan parçacık karadeliğin kütlesinin
kutuplarından öteye doğru
bir miktarını beraberinde taşımış olur.
3 ışık hızına yakın hızlarda
Trilyonlarca ve trilyonlarca yıl sürecinde
iyonize madde jetleri
oluşturuyor. en büyük süperkütleli karadelikler dahi
Hawking ışıması sonucunda buharlaşacak.
Bir karadelik buharlaştığında içindeki
tüm bilgiye ne oluyor? İşte bu konu
4 aslında büyük bir paradoks. Karadelik
Bilgi Paradoksu adı verilen bu durum
Hawking’in Kip Thorne ve John Preskill ile
iddiası sonucu meşhur hale geldi. Bu ünlü
fizikçiler sıkılıkla birbirleriyle eğlenceli
iddialara girerdi ve bu durumda Hawking
ve Thorne, Preskill ile karadeliğin içindeki
bilginin korunmadığı üzerine iddiaya girdi.
2004 yılında Hawking, karadeliklerde
bilginin Hawking ışıması sayesinde
korunduğunu kabul ederek iddiayı
5 noktaladı. Karadeliklerin bize bu kadar
muhteşem görünmesinin sebeplerinden
birisi gündelik hayatta tecrübe ettiğimiz
şeylerden çok farklı olması. Halen
karadelikler hakkında bilmediğimiz çok
fazla şey var. Olay Ufku Teleskobu (OHT)
bir karadeliğin olay ufkunun ilk fotoğrafını
çektiğinde (Dünya’dan 53 milyon ışıkyılı
6Parlak bölge
Bu bölümden gelen
görünür dalga boylarına
uzaklıktaki Messier 87 galaksisinin
merkezindeki süperkütleli karadeliğin)
manşetlere taşındı. 12 Mayıs tarihinde ise
kaydığı için daha parlak OHT işbirliği Galaksimizin merkezindeki
görünüyor. süperkütleli karadelik olan Sagittarius
6 A*’ın fotoğrafını yayınladı. Bu fotoğrafın
8 basın konferansı dünya çapında büyük bir
yankı uyandırdı. Daha büyük ve gelişmiş
teknolojiye sahip teleskoplar bize ileride
8Kırmızıya kayma
Dünya’dan uzağa
Giles Sparrow
© Nicholas Forder
Uzay bilimleri yazarı
doğru yönelmiş olan Giles astronomi ve bilim iletişimi
ışığın dalga boyu uzar. konusunda dereceye sahip ve
evrenin her bir özelliği ile ilgili kitaplar
ve makaleler yazdı.
25
 1

YENİ ATOMİK 1Iridium NEXT uydusu

Derin Uzay Atomik Saati
(DUAS), Iridium uydu telefonu

SAAT 300
sisteminin yeni nesil uyduları
olan Iridium NEXT uydularından
birinde test edildi.

2Küçük boyut
Laboratuvardaki eşlerinin

MİLYAR YILDA
küçük bir kopyası olan DUAS
sadece 0,0056 metreküp
hacme sahip; daha önce yapılan
herhangi bir atomik saatten
daha küçük, hafif ve kararlı.

3Sİnyal kıyaslama
SADECE 1 SANİYE
Dünya çapına yerleştirilmiş
yer istasyonları GPS uydularının
hızlarını ve konumlarını ölçerek
bunları DUAS ile kıyasladı.

4Tİtanyum vakum kabı

KAYBEDİYOR
DUAS titanyumdan üretilmiş
bir vakum kabının içine
yerleştirilmiş durumda, bu cihazın
hassas yapısını korumak için hafif
ve güçlü bir koruma sağladı.

Bu cihaz kütle çekimsel dalga araştırmalarında

5GPS uyduları
DUAS görevi, hali hazırda
zaman verisi sağlayan GPS uydu

veya karanlık madde arayışında çok faydalı olabilir

ağını kullanarak yörüngedeki
performansını test etti.

Elizabeth Howell
6Dalga kılavuzu
penceresİ
Cıva atomlarının salınımlarını
ölçmek için kullanılan
mikrodalga sinyali bu açıklıktan
3 yollandı.

7Çok kutuplu hazne

Saatte iki bölüm bulunuyor:
çok kutuplu hazne cıva
atomlarının, sonrasında kuvartz
saate yönlendirilen mikrodalga
sinyali ile test edildiği yer.

8Dört kutuplu hazne

Atomlar DUAS içinde
elektik alan ile hapsediliyor.
Bu elektriksel alan kutunun
içindeki çubuklarla üretiliyor.
Dört kutuplu hazne pencereden
gelen sinyale temiz bir yol
açabilmek için sadece 4 şerit
iletken barındırıyor.
26

eni bir yüksek performans
Y atomik saat, zamanı o kadar
hassas ölçüyor ki 300 milyar
yılda sadece 1 saniyelik bir
kayıp yaşıyor. Bu hassaslık kütle çekimsel
dalgaların ve karanlık maddenin daha net
ölçümlerinin önünü açıyor. Wisconsin-
Madison Üniversitesinden (UW-Madison)
Profesör Shimon Kolkowitz “Optik kafes
saatleri hali hazırda dünyanın en iyi
saatleri. Bu saatte ise daha önce hiç
görülmemiş bir performansa sahibiz. Bu
teknolojiyi kullanarak daha da yüksek
performanslı saatlerin ve bu saatler
aracılığıyla gerçekleştirilen uygulamaların
önünü açmak istiyoruz.
Atomik saatler atomik frekanslardaki
titreşimleri ölçüyor. Bunun için genellikle
sezyum veya rubidyum kullanılıyor.
Bu süreç sayesinde zaman çok yüksek
derecede bir hassasiyetle ölçülebiliyor.
NASA’nın Derin Uzay Atomik Saati deneyi
bu teknolojiyi iki yıldır yörüngede
test eden bir deney. Atomik saatler
elektronların enerji seviyesini ölçerek
çalışıyor. Bir elektron enerji seviyesini
değiştirdiğinde, belirli bir frekanstaki
ışığı soğurur ya da salar. Bu frekans aynı
atomlar için değişmez. Optik atomik
saatler bu frekansa ayarlanmış bir lazer
ışını kullanarak zamanı ölçüyor. Bunun
için dünyanın en sofistike lazerlerini
kullanıyorlar.
Yeni bir çalışma, strontiyum atomlarını
tek bir vakum çemberinde bir çizgi
şeklinde ayrıştırarak çok katlı bir saat
oluşturdu. Ekip, Kolkowitz’in söylemine
göre, “görece kötü bir lazer” kullandı
ancak buna rağmen rekor derecede
hassas ölçümler elde ettiler. Lazeri tek
bir saate tutsalardı, atomlar saniyenin
onda biri kadar bir süre uyarılmış olarak
kalacaktı. Ancak iki saat kullanıldığında
atomlar 26 saniye uyarılmış olarak
kaldı. Kolkowitz “Normal koşullarda
lazerin saatin performansını düşürmesi
gerekiyordu. Ancak saatler aynı ortamda
olduğu ve aynı lazeri soğurdukları için
lazerin etkisi tamamen ortadan kalkıyor.”
diyor.
Ekip daha sonrasında saatler arasındaki
farkı ölçmeye çalıştı. Bunun nedeni,
çok az dahi olsa farklı bir ortamda
bulunan atom gruplarının, manyetik alan
veya kütle çekimsel etkiler nedeniyle
farklı oranlarda titreşim yapabilecek
olması. Ekip deneyler arasında farkı
belirleyebilmek için 1.000’in üzerinde
ölçüm yaptı ve her ölçümde hassasiyeti
artırdılar. Sonuç olarak ekip atomik
saatler arasında bir fark tespit etti: “Her
iki saatin arasındaki fark 300 milyar yılda
4
Atomik saat
5
1 saniye kadar; bu ölçüm uzaysal olarak
ayrı iki saat için bir dünya rekoru.”
Tesadüfi bir şekilde, bağlantısı olmayan
bir çalışma, alt ve üst atom grupları
arasında UW-Madison grubundan 10 kat
daha iyi bir sonuç elde etti. Colorado
araştırma enstitüsü JILA tarafından
yürütülen bu çalışma da, en hassas
frekans farkı açısından dünya rekoru
kırdı. UW-Madison grubu bu açıdan
ikinci sırada kaldı. Kolkowitz bu konuda
şu yorumu yaptı: “Buradaki muhteşem
şey, JILA grubundan çok daha kötü bir
lazer kullanmamıza rağmen benzer
performanslar elde ettik. Bu gerçek dünya
uygulamaları açısından iyi bir haber
çünkü bizim lazerimiz gündelik hayatta,
alanda kullanabileceğiniz bir lazer gibi.”
“Optİk atomİk
saatler dünyanın en
sofİstİke lazerlerİnİ
© Adrian Mann
kullanıyorlar”
27
 SAGITTARIUS A*
Galaksimizin merkezindeki, Güneş’in 4 milyon katı
kütleye sahip süper kütleli karadeliğe merhaba deyin!

H. Aziz Kayıhan

Küçük resim:
Galaksimizin
merkezindeki
karadeliğin ilk
fotoğrafı

Altta: Sgr A*’ın

fotoğrafının
çekilmesi için,
aralarında
ALMA’nın da
olduğu, dünya
çapında radyo
teleskoplar
kullanıldı
© ESO

28

ayıs ayının başında Olay Ufku
M Teleskobu (OUT) astronomları,
teleskoptan alınan Samanyolu
sonuçlarına dair 12 Mayıs saat
16.00’da (TSİ) bir toplantı yapacaklarını
duyurdular. Toplantı ile ilgili içerik
gizemli tutulsa da OUT çalışmalarını
yakından takip edenler bu açıklamanın
neyle ilgili olduğu konusunda
kendilerinden son derece eminlerdi.
Olay Ufku Teleskobu ekibi, 2019
yılında gerçekleştirilen benzer bir
basın toplantısında, Messier 87 eliptik
galaksisinin merkezindeki süperkütleli
karadelik olan M87*’ın fotoğrafını
yayınlamışlardı.
10 Nisan 2019’da gerçekleştirilen
basın toplantısında gösterilen M87*
fotoğrafı, insanlığın çektiği ilk karadelik
fotoğrafıydı. Bu sonuç, Dünya çapındaki
birçok radyo teleskoptan oluşan Olay
Ufku Teleskobu dizgesinin nihai hedefi
değildi. OUT, M87* ardından odağını
galaksimizin merkezindeki süperkütleli
karadelik olan Sagittarius A*’a (Sgr A*)
çevirdi. Sgr A*, M87*’a göre 1.500 kat daha
az kütleye sahip ancak 53 milyon ışıkyılı
uzakta olan M87*’a göre 2.000 kat daha
yakın. Bu oran, her iki karadeliğin, bizim
bakış açımıza göre gökyüzünde benzer
büyüklükte göründüğü anlamına geliyor.
Ancak iş Sgr A*’ın fotoğrafını çekmeye
çalıştığında hiçbir şey o kadar da kolay
olmadı. İlk olarak, Sgr A* ile aramızdaki
27.000 ışıkyılı mesafede o kadar çok toz
bulunuyor ki, bu toz karadeliği görmemizi
zorlaştırıyor. M87*’ın fotoğraflandığı
sırada karadelik ile aramızda bu kadar
Sagittarius A*
büyük bir engel yoktu. İkincisi ise
netleme problemi: Sgr A*’nın etrafındaki
yığılma diski inanılmaz hızlarda dönüyor.
Bu durum karadeliği netlemeyi inanılmaz
derecede zor hale getiriyor. Tüm bu
zorluklar, Sgr A*’ın fotoğrafını görmemiz
için uzun bir süre beklememize neden
oldu.
Fakat, nihayet bu bekleyiş 12 Mayıs’ta
OUT astronomları Sgr A*’ın ilk fotoğrafını
yayınladığında son buldu. Bu fotoğraf
yüzlerce astronomun yıllardır ortaya
koyduğu çabanın bir sonucu. Bu
fotoğrafı gördüğünüzde, çok düşük
çözünürlüklü ve kalitesiz bir görüntü
olduğunu düşünebilirsiniz; nihayetinde
21. yüzyıldaki teknolojiyle insan çok
daha fazlasını bekliyor değil mi? Aslında
tam olarak değil; Sgr A*’nın fotoğrafı
gerçekten de son teknoloji ürünü. Bu
fotoğrafı çekebilmekle, Ay yüzeyinde
duran bir portakalın fotoğrafını
çekebilmek birbirine eşdeğer.
Einstein’ın genel görelilik teorisi
ile öngörüldüğü üzere, 4 milyon
Güneş kütlesine sahip karadelik, ışığı
bükerek merkezde karanlık bir bölge
oluşturuyor. Tabii ki bu fotoğrafta
karadeliğin kendisini görmüyoruz çünkü
karadeliğin olay ufkunun içinden ışık
dahi kaçamıyor. Etrafında gördüğümüz
turuncu bölge ise karadeliğin etrafındaki
gaz. Bu gaz o kadar hızlı dönüyor ki
(karadeliğin etrafında ortalama yarım
saatte bir tur atıyor) bu esnada az
ısınarak ışıma yapmaya başlıyor.
Daha öncelerinde teorik olarak varlığını
ortaya koyduğumuz ve Andrea Ghez ve
Reinhard Genzel’e 2020 yılında Nobel
Ödülü’nü getiren çalışmayla dolaylı olarak
varlığını kanıtladığımız karadeliğin artık
orada olduğunu biliyoruz. OUT astronomu
ve Napoli II. Federico Üniversitesi Fizik
Bölümünde astronomi ve astrofizik
profesörü olan Mariafelicia De Laurentis,
bu fotoğrafı “Olay Ufku Teleskobu için
henüz yolun başı” olarak nitelendiriyor.
“Sgr A* İle aramızdakİ 27.000
ışıkyılı mesafede o kadar çok toz
bulunuyor kİ, bu toz karadelİğİ
görmemİzİ zorlaştırıyor”
29
Sagittarius A*

M87* ve SaGITTARIUS A*
İki karadeliğin yanyana kıyaslaması

Yukarıda soldaki görüntü, Dünya’ya 55 milyon ışıkyılı mesafede bulunan Messier 87 galaksisinin merkezindeki
süperkütleli karadelik. Olay Ufku Teleskobu tarafından yayınlanan bu görüntü 3 yıl önce yayınlandı. Bu karadelik
Güneş’in 6,5 milyar katı kütleye sahip bir canavar. Kendi galaksimiz Samanyolu’nun merkezinde olan süperkütleli
karadelik Sagittarius A* (Sgr A*) ise 4 milyon Güneş kütlesine sahip. M87*’a kıyasla küçük olsa da galaktik ölçeklerde
devasa bir boyut. Her iki karadelik uzaklık ve büyüklük oranları nedeniyle benzer büyüklüklere sahip gibi görünse de
M87*’ın yığılma diski çapı 3,7 milyar kilometreyken, Sgr A*’ın yığılma diski çapı sadece 52 milyon kilometre. Birlerinden
çok farklı ortamlarda, boyutlarda ve aktiflikte olsalar da iki karadeliğin birbirine benzer görünmesi Einstein’ın bir kere
daha haklı olduğunu gösteriyor.

Rakamlarla Sagıttarıus A* 26.600

2
Işıkyılı olarak Dünya’ya
uzaklığı

4,mİLYON
15
Sgr A*’nın Güneş’in
katı olarak kütlesi

52
mikroaçısaniyesi olarak
gökyüzünde
kapladığı alan
OUT’nin şimdiye kadar
görüntülediği karadelik
sayısı “İkİ karadelİğİn
bİrbİrİne benzer
görünmesİ

51,8 5 YIL
EInsteIn’ın bİr
kere daha
MİLYON
Yığılma diskinin
kilometre cinsinden
çapı
2017 OUT’nin karadeliğin
fotoğrafını çektiği
tarih
Görtünün ortaya çıkarılması
için yapılan toplam
işleme süresi
haklı olduğunu
gösterİyor”
30
 MERAKLI ZIHINLERIN EFSANE DERGISI

TEKNOLOJİ
Modern mühendisliğin
sunduğu en harika
olanaklar ve icatlar

BİLİM
Çağdaş dünyanın
dikkat çeken bilimsel
uygulamaları

UZAY
Güneş sistemi içindeki
keşiflerden derin uzaya...

ÇEVRE
Gezegenimizin doğası
mercek altında

ULAŞIM
Kara, hava ve deniz
yolculuklarındaki
en yeni gelişmeler

TARİH
Geçmişte yaşanan
pek çok gizeme
dair cevaplar

MAYIS-
BİLİM VE TEKNOLOJİNİN HAZIRAN
SAYISI
DÜNÜ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ BAYILERD
E!

TAKİP EDİN howitworks.com.tr howitworksturkiye @howitworksturkiye

Dergilerimizi aşağıdaki sitelerden bedava kargo fırsatıyla satın alabilirsiniz:

dergiburda.com · n11.com · gittigidiyor.com · hepsiburada.com · amazon.com.tr
Ay’a iniş tartışması

AY’A
İNİŞ
TARTIŞMASI
32
 Ay’a iniş tartışması

Bu hİkaye halen neden anlatılıyor?

All About Space komplo teorİcİlerİnİn, NeIl Armstrong Komplo teorİsİ #1
e VE Buzz AldrIn Ay’a ayak bastığından
berİ süründürdüğü TEORİLERİ çürütüyor
Elizabeth Howell, Robert Myers ve Robert Z. Pearlman

y’a iniş yapılmadığına dair çıkmasını sağladı. Bu komplo teorisi zaten

A hikayeler, Ay’a giden ilk

insanlı görev olan Apollo 11’in
üzerinden 50 yıldan fazla geçmiş
olmasına rağmen devam ediyor. Phil Plait
ortalıkta dolanıyordu. Böylece ortaya çıktı
ve iyileştirilip, enfeksiyonun önlenmesi
ihtimali doğdu. Bir açıdan da Fox belgeseli
yayınlamasa kim bilir benim kariyerim nasıl
bu konuda bazı karmaşık duygulara sahip. olurdu.”
‘Kötü astronom’ olarak ün salan Plait, Ay’a Apollo 11 astronotları Neil Armstrong ve Dalgalanan bayrak
inişin üzerinden 50 yıldan fazla geçmiş Buzz Aldrin Ay yüzeyine 20 Temmuz 1969’da
olmasına rağmen halen komplo teorilerini ayak bastı. O dönemde dahi bazı insanlar
İddİa: Amerİka
çürütmek zorunda kalmaktan yorulduğunu teknolojinin bunun için yeterli olup
bayrağı Ay
belirtiyor. Ancak Plait aslında bu tarz olmadığı konusunda şüpheciydi. Örneğin, ‘rüzgârında’
komplo teorilerini çürüterek ün kazandı. James Bond filmi Ölümsüz Elmaslar sadece dalgalanıyor
Şubat 2001’de Fox Broadcasting Komplo iki yıl sonrasında, 1971 yılında, Ay’a inişin Bilim: Eğer dikkatli
bakarsanız, bayrağın
Teorisi: Ay’a İniş Yaptık mı? Plait tesadüfen sahte olduğu ile ilgili bir şaka içeriyordu. kenarlarının gerdirilmiş
o esnada çalıştığı bir kitap üzerinde Ancak komplo teorilerini popüler kültüre olduğunu görürsünüz. Bu
araştırma yaparken bir arkadaşı ona asıl taşıyan, Peter Hyams’ın 1978 yapımı gerdirme, bayrağın açık
bu belgeselin bir kopyasını gönderdi; Capricorn One filmiydi. Bu filmde Mars’a bir şekilde durabilmesi için
kumaşa yerleştirilen gergin
böylece bir cevap yazabilecek vakti oldu. sahte bir insan inişi canlandırılıyordu. Bir kablolarla oluşturuldu.
Plait’in, belgeselin yayınlanmasından yandan, 1976 yılında Bill Kaysing’in kendi ‘Dalgalanma’ astronotlar
kısa bir süre sonra kendi kişisel blogunda yayınladığı Ay’a Asla Gitmedik broşürü bayrağı diktiği sırada oluştu.
yayınladığı makale kısa sürede binlerce kez komplo teoricileri arasında epey popüler Bu esnada gergin kablolar
bayrağın dalgalanıyormuş
görüntülendi. hale geldi. Tüm bunlar 40 yıldan daha gibi görünmesine neden
Fox’un belgeseli Plait’in yazısını ve 2002 oldu.
yılında yayınladığı Kötü Astronom: Astroloji
ve Ay’a iniş tartışmasından yanlışlar ve
yanlış kullanımlar kitabını geniş kitlelere
yaymış oldu. Plait geçen 20 yıllık sürece
rağmen popüler bilim konusunda halen Komplo teorİsİ #2
uzman bir yorumcu. Plait, Fox’un belgeseli
hakkında “Keşke hiç yayınlanmasaydı,
çünkü Pandora’nın kutusunu açmış
oldular.” diyor ve devam ediyor, “Diğer
taraftan bu belgesel bir yaranın gün ışığına

Karanlıkta parlayan
astronotlar
İddİa: Astronotlar Van Allen
Kuşakları’nı gerçekten geçmİş
olsaydı, radyasyon onları
NASA

öldürürdü
Bilim: Van Allen Kuşakları Dünya’nın
Tüm görüntüler, aksi belirtilmedikçe ©

manyetik alanında oluşuyor ve gezegenimizi

zararlı Güneş ışınımında koruyor. Kuşaklar
radyasyonu yakalayıp Dünya’yı çevreleyen bir
katmanda hapsediyor. Uzay gemisini bilinçli bir
şekilde bu kuşak içinde günlerce tutmadığınız
müddetçe, maruz kaldığınız radyasyon bir
röntgen filmi çektirmekten farksız.

33
Ay’a iniş tartışması

Apollo programı hakkında

İnanİlmaz gerçekler
Apollo programı 200 mİlyar dolara mal oldu
$
$ $ 1960’ların başında, Apollo programı için öngörülen masraf 7
milyar dolardı. Bu daha sonra NASA yöneticisi James E. Webb
tarafından 20 milyar dolar olarak belirlendi. 1973 yılında programın sonu
geldiğinde, 17 görevin tüm araştırma ve geliştirme bütçesi 23,9 milyar
doları buldu. Bu meblağ günümüz ekonomisinde 200 milyar dolara
karşılık geliyor.

Apollo 1’İn trajİk sonu

Apollo Saturn-204 veya kısaca AS-204 olarak adlandırılan
ilk insanlı Apollo görevi 21 Şubat 1967’de fırlatılacaktı ancak
bu fırlatma hiç gerçekleşmedi. 27 Ocak’ta gerçekleştirilen bir fırlatma
rampası testi esnasında kabinde bir yangın çıktı ve Komuta Modülü

Komplo teorİsİ #3
içindeki 3 mürettebat (Gus Grissom, Edward White ve Roger Chaffee) ile
birlikte yandı Astronotların eşleri test uçuşunun ilk Apollo görevi olarak
adlandırılması talebinde bulundu ve böylece NASA Apollo 1 adını kullandı.
Gölgedekİ garİplİk NASA Apollo 11 görüntülerİnİ sİldİ
İddİa: Farklı açılardakİ gölgeler, Şaşırtıcı bir şekilde, Apollo 11’in video görüntüleri ilerleyen
bİr stüdyo ışığı gİbİ bİrden fazla yıllarda silindi. NASA o dönemde manyetik kaset sıkıntısı
ışık kaynağı olduğunu gösterİyor yaşıyordu ve bu nedenle 1969’daki görevin kasedi üzerine kayıt alındı.
Ajans 40. Yıl dönümünde bazı kasetlerin silindiğini açıkladı. Ancak tüm
Bilim: Astronotlar fotoğrafları, Güneş bu görüntüler o dönem televizyonda yayınlandığı için NTSC görüntüleri
ufka yakın olduğu sırada parlak bir şekilde dijitale dönüştürüldü.
aydınlanmış bir tepelikte çekti. Birisinin eş
dağılımlı olmayan kar tabakası üzerinde, Ay
ufuktayken fotoğrafını çektiğinizi düşünün. Apollo programı 3 mİlyon lİtre yakıt
Yerdeki şekiller gölgelerin çok farklı şekillerde
oluşmasını sağlayacaktır.
kullandı
Apollo programının Saturn V roketi toplamda 3,6 milyon litre yakıt
kullandı. Litrede 12 kilometre gibi bir yakıt verimliliğine sahip Saturn V’in
eski olmasına rağmen, komplo teoricileri
yakıt deposu ile 30 milyon kilometre yol gidebilir veya Dünya’nın etrafını
günümüzde halen aynı iddiaların arkasında 400 kere dolaşabilirsiniz. Bu kadar yakıt Saturn V’in ağırlığını 2,55 milyon
duruyorlar. kilogram kadar artırdı.
Gizli Dosyalar, 1990’larda ve 2000’lerde
her türlü uzay komplo teorisini kamuoyuna Apollo’nun enerjİsİ bİr şehre yetebİlİr
yaydı. Dizinin yeniden çekilen versiyonu Apollo uzay araçlarının atmosfere girişteki ürettiği enerji
2018 yılında Ay’a inişi de ele aldı. Konu inanılmaz boyutlarda. Bu esnada açığa çıkan enerji 86.000 kilowatt-
saat elektriğe karşılık geliyor. Bu elektrik Los Angeles’ın sokaklarındaki
Futurama’dan Friends’e kadar birçok aydınlatmaları 104 saniyeliğine çalıştırmak için yeterli.
kurgusal televizyon dizisinde de ele alındı.
Diğer taraftan, Efsane Avcıları’nın 2008 Komplo teorİsİ #4
Fİlmlerİn yanması
İddİa: Güneş ışığı altında, Ay yüzeyİndekİ
sıcaklık 137 santİgrat derece. Bu sıcaklık
yılındaki bir bölümü gibi bazı belgeseller fİlmlerİ erİtmeye yeter
ve realite şovlar insanları eğiterek komplo Bilim: Kimse filmleri Ay yüzeyinde öylece açıkta bırakmadı.
teorilerini ortadan kaldırmaya çalıştı. 2002 Kullanılan tüm malzemeler koruyucu kapların içindeydi. Ek olarak,
yapımı Ay’ın Karanlık Yüzü belgeseli de Apollo görevleri indiğinde ya Ay sabahı veya akşamıydı bu nedenle
sıcaklık daha tolere edilebilir seviyedeydi.
(sahte konuları mizahi olarak ele alan
belgesel) komplocuları alaya aldı.
NASA’nın eski baş tarihçisi Roger
Launius’a söylediğine göre yıllar boyunca
yapılan anketlere göre, Amerikalıların
%5’i Ay’a inişin bir aldatmaca olduğunu
düşünüyor. Bu oran, ABD nüfusu 327 milyon
ele alınırsa 16 milyondan fazla kişiye denk
geliyor.
NASA geçen onyıllar boyunca bu konuda
birçok teoriyi çürütmeye çabaladı. Bu
çabalardan biri, 2018 yılında Ay’a inişin
gerçek olduğuna inanmayan NBA oyuncusu

34
 Ay’a iniş tartışması
Komplo teorİsİ #5
İniş alanında hİç krater yok
Ay Modülü İndİğİnde güçlü motoru Ay yüzeyİnde
bİr krater oluşturmadı
Bilim: Tozlu katmanının altında Ay yüzeyi yoğun kayalarla dolu.
Ortada ne kadar toz varsa, astronotların notlarına ve kameralara
göre tamamı havalandı.

Apollo 11’İn © Getty

uçuş rotası
İnsanları Ay yüzeyine götüren rotayı takip edin
“Amerİkalıların %5’İ Ay’a
İnİşİn bİr aldatmaca
olduğunu düşünüyor”
7

2
6

8
1

4
© Adrian Mann

Kalkış İlk park Ay rotasına Ay Modülü Ay İnİş Ay Dünya’ya İnİş

Tarih: 16 Temmuz yörüngesİ gİrİş İle bağlantı yörüngesİne Tarih: 20 Temmuz yörüngesİnden Tarih: 24 Temmuz
1969 Tarih: 16 Temmuz Tarih: 16 Temmuz Tarih: 16 Temmuz gİrİş 1969
ayrılış 1969
Saat: 13:32 UTC 1969 1969 1969 Saat: 20:17:40 Zaman: 16:50:35
Tarih: 19 Temmuz Tarih: 21 Temmuz 1969
1 3 kademeli Saat: 13:43:49 Saat: 16:22:13 Saat: 16:56:03 1969
6 Armstrong
Saat: 23:41:31
8 Servis Modülü

2 3 4
Saturn V ve Aldrin Ay bırakıldı

7
Halen Saturn 3. kademe Komuta Saat: 17:21:50 Ay Modülü’nün
roketi Apollo 11’i V’in üçüncü tekrar Modülü üçüncü Modülü ile Ay ve Komuta
Kennedy Uzay
Merkezinden
kademesine
bağlı olan araç
ateşlenerek Apollo kademenin
11 Ay’a gideceği atılmasıyla birlikte
5 Ay’a varışta
Servis Modülü
ateşlenerek
yüzeyine iniş
yaptı. Daha sonra
Servis Modülü ile
kenetlenmesinin
ardından Apollo eve
Modülü Pasifik
Okyanusu’na iniş
fırlattı. Dünya’nın etrafında rotaya yerleştirildi. Ay Modülü ile tekrar yörüngede yaptı.
uzay aracı Ay Collins’e katıldılar. doğru dönüş rotasına
yörüngedeyken son kenetlendi. yörüngesine geçti.
kontroller yapıldı. yerleşti.
35
Ay’a iniş tartışması

Saturn V 1
roketİnİn
anatomİsİ
1Fırlatma Kaçış Sİstemİ
Buna neyse ki hiç ihtiyaç
duyulmadı ancak bu sistem,
2

fırlatmadaki herhangi bir

problemde Komuta Modülü’nün 3
güvenli bir şekilde kurtarılmasını
sağlıyordu. 4

2Komuta Modülü
Ay yüzeyine inildiği sırada
Collins’in bulunduğu ana
5

mürettebat kompartımanı
burası.

3Servİs Modülü
Enerji, iletişim, yaşam destek
ve itkiyi sağlayan Apollo uzay
aracının en önemli bölümü.

4Apollo aracı
Saturn V’in tüm yükleri
arasında Ay’a giden kısım buydu.
Komplo teorİsİ #6
Ay Modülü
5 Bu modül, Ay’dan Büyük Ay aracı
astronotların ayrılmasını
sağlayan kademe ile 4 ayaklı
İddİa: Kocaman Ay aracının
ve Ay üzerinde bırakılan iniş küçücük Ay Modülü’ne sığmasının
kademesinden oluşuyordu.
6 İmkanı yok
Bilim: Ay aracı çok hafif malzemelerden adeta
Cİhaz Ünİtesİ
6 Küçük ve önemsiz gibi
görünse de Saturn V’in beyni
bir Transformer gibi katlanabilecek şekilde
tasarlandı.

olan güdüm bilgisayarı bu

bölümdeydi. Stephen Curry’ye Johnson Uzay Merkezinde
Ay kayalarını göstermekti. 2019’un

7Üçüncü kademe
Üçüncü kademe iki kez
ateşlendi: ilk olarak Dünya
başlarında NASA sözcüsü Allard Beutel Ay’a
inişe dair, the Washingon Post ile bir yığın
kanıt paylaştı. Geri getirilen Ay kayaları, Ay
yörüngesine yerleşmek için,
7
yüzeyine bırakılan araçlarla lazer ışınlarının
ikinci olarak Ay’a doğru yol
almak için. geri yansıtılması ve Ay Keşif Yörünge Aracı
ile alınan Apollo iniş bölgeleri fotoğrafları

8İkİncİ kademe
Sıvı hidrojen yakıt sağlayan
ikinci kademe 6 dakika boyunca
itki sağlayarak yörünge hızına
kadar yaklaştı.
9İlk kademe
Kerosen yakıt kullanın ilk
kademe, Saturn V’i 165 saniye
bu kanıtlardan bazları. Eski astronotlar da
kendilerini bu mücadelenin içinde buldular.
Uzay Mekiği astronotu Leland D. Melvin
2019 yılında, Science Channel dizisi olan
8 Ay’a İniş Gerçeği’nde bu konuyu ele aldı.
2002 yılında ise Apollo 11 astronotu Buzz
Aldrin Ay’a inişi reddeden Bart Sibrel’i
ses kaydı alınan bir görüşme esnasında
© Getty

içinde 68 kilometre irtifaya yumrukladı. Polis sonrasında Aldrin’in

taşıdı. provoke edildiği gerekçesiyle işlem
9 yapmadı.

10 Ana motorlar
Her biri 5 metreden uzun
olan 5 roket motoru neredeyse
Plait Ay’a inişin gerçek olmadığı,
aşıların otizme neden olduğu veya iklim
değişikliğinin sorumlusunun insanlar
3.000 tonluk dev roketi yerden
olmadığı ile ilgili komplo teorileri hakkında
kaldırdı. 10
36

konuşmanın tehlikeleri olduğundan
bahsediyor. Plait’e göre bu tarz konuların
medyada gündeme getirilmesi komplo
teorilerine meşruluk kazandırıyor. Palits
zaman zaman blogunda komplo teorilerine
yer verip vermemek konusunda tereddüte
düşüyor. Genel olarak en yaygın konuşulan
komplo teorilerine değinmeye çalışıyor
ancak günümüzde sosyal medyanın hızına
erişmek imkânsız. Plait yakın zamanda
Halle Bailey’nin oyunculuğunu yaptığı
Küçük Deniz Kızı filmi ile ilgili Twitter’daki
tepkilere bir yorum yapmıştı ancak daha
sonra tepkilerin de sahte olduğunu fark
etti. Plait orijinal tweetini kaldırdı ve bir
düzeltme yayınladı. Milyonlara ulaşan
tweetin kökeni, Buzzfeed’den Brandon
Wall’a göre trol bir hesaba aitti.
Plait komploların gerçek hayata doğrudan
etkisi olduğunu hatırlamamızı vurguluyor:
“Aşı karşıtlığı nedeniyle bebekler, çocuklar,
yaşlılar, özetle bağışıklık sistemi zayıf
insanlar ölüyor.” Plait, iklim değişikliğinden
kaynaklanan aşırı hava olaylarının da
insanları öldürdüğünü belirtiyor.
Plait bu konuda herhangi bir politik
görüşü suçlamıyor ancak şu notu ekliyor:
“Tüm bu olanlar insanların hayal gücünü
sınırlandırıyor ve onu tek bir yöne iterek,
kritik düşünmeden uzaklaştırıyor. Böylece
bir süreliğine oturup düşünmek ve şüphe
duymak yerine tepki göstermeyi tercih
ediyorlar ve bu noktada konuyla ilgili tüm
kanıtları önlerine dökseniz de bunlara
inanmıyorlar.”
Fakat Plait denemeye devam ediyor.
Yakın zamanda komplo teoricilerinin
bazı argümanlarını ele aldıkları bir radyo
programını hatırlıyor. Örneğin, Ay yüzeyinden
çekilen Apollo fotoğraflarında gökyüzünde
neden hiç yıldız yok? Bunun nedeni
kameraların çok hızlı poz sürelerine sahip
olması ve yıldızların bu poz sürelerinde
görünmeyecek kadar sönük olması. Plait bu
noktada birisinin saçma sapan bir söylemle
aradığını hatırlıyor: “O noktada program
sunucusu araya girip ‘Dinle! Bu adam senin
10 büyük iddianın yanlış olduğunu gösterdi.
Ne zaman bu konuda geri adım atmayı
düşünüyorsun?’ dedi.”
Ay’a iniş tartışması
Komplo teorİsİ #7
Ay’da sıvı su
İddİa: Ayak İzİ bırakmak
toprağın nemlİ olmasını
gerektİrİr
Bilim: Her zaman değil. Talk pudrası
gibi bazı kuru ince taneli kumlarda çok
rahatlıkla şekil oluşturabilirsiniz. Parçacıklar
aralarındaki sürtünme sayesinde
konumlarını koruyabiliyorlar.
“PlaIt Ay’a İnİşin gerçek
olmadığı ve buna benzer
komplo teorİlerİ hakkında
konuşmanın tehlİkelerİ
olduğundan bahsedİyor”
Elizabeth Howell
Space.com içerik sağlayıcısı
Elizabeth 2012 yılından beri space.
com’a katkı sağlıyor. Uzay uçuşu,
bilim-kurgu ve astronomi gibi
konularda yazıyor.
Robert Z. Pearlman
Bilim muhabiri ve editörü
Robert, uzay tarihine adanmış
çevrimiçi bir topluluk olan
collectspace.com’un kurucusu
ve aynı zamanda gazeteci ve uzay
tarihçisi.
37
Geleceğin Teknolojileri Uzak hedef analizi
UZAK HEDEF ANALİZİ
İş Dünya’yı çarpmalara karşı korumaya geldiğinde,
asteroitlerin kimyasal içeriklerini öğrenmek çok önemli.
NASA bunu öğrenmek için bir cihaz üstünde çalışıyor
üneş Sistemi farklı
G yörüngelerde dolanıp
duran küçük asteroitler ve
kuyrukluyıldızlarla dolu. Bu
cisimler gezegenimize tehdit oluşturduğu
gibi (2013 yılında Chelyabinsk meteoru
ile görüldüğü üzere) aynı zamanda
uzay madenciliği için bir fırsat sunuyor.
Ancak bu cisimleri yörüngesinden
saptırmak veya işlemek arasında bir karar
vermemiz gerekiyorsa öncelikle oraya
kadar gitmeden içeriklerini öğrenmemiz
gerekiyor. Kaliforniya Politeknik
Üniversitesinden Dr. Gary Hughes bu
probleme bir çözüm buldu ve çalışmak
için NASA’dan fon desteği aldı.
Yıldızların inanılmaz mesafelerden
bileşenlerini öğrenebiliyoruz çünkü onlar
ışık saçan sıcak cisimler. Bu sayede onları
tayf yöntemiyle analiz edebiliyoruz.
Günışığı bir prizmaya düşerse, gökkuşağı
renkleri ortaya çıkıyor ancak dikkatli
bir çalışma ile gökkuşağının belirli
bölgelerinde ışığın karanlık çizgilerle
kesildiği görülebiliyor. Bunun nedeni,
ışığın içinden geçtiği maddenin belli
dalgaboylarında soğurma yapması;
helyum Dünya’da tanımlanmadan önce
Güneş’teki varlığı bu şekilde tespit
edilmişti. Ancak NASA’nın incelemeyi
istediği küçük cisimler soğuk ve kendi
ışıklarını yaymak yerine ışık yansıtıyorlar.
NASA bu sorunun önüne geçebilmek için
bu cisimlere lazer yöneltmeyi düşünüyor.
Lazerler bilim-kurgu filmlerinden
38
6
7
5
4
bildiğimiz silahlar değil. Bir lazer
eşevreli ışık adı verilen özel türden
ışık üreten bir cihaz. Farklı renkler
aslında elektromanyetik tayftaki
ışığın farklı dalgaboyları. Gündelik
hayatta kullandığımız beyaz ışık ise
tüm ışıkların farklı yönlerde saçılarak
karışmasından oluşuyor. Eşevreli
lazer ışığı ise tek bir dalgaboyundaki
ışığı kullanıyor. Bu lazer ışınında tüm
elektromanyetik dalga tepeleri ve
çukurları hizalanmış ve birbirine paralel
şekilde ilerliyor. Lazer ışığını çok uzak 1
mesafelere ulaşabilmesinin nedeni
bu; Ay’ın mesafesini ölçmek için dahi
kullanabiliyoruz lazer ışınlarını.
Bu yeni görevde güneş panelleri bir
lazer dizgesine elektrik sağlayacak
ve dizgedeki lazerler asteroit veya
kuyrukluyıldızın üzerindeki tek bir
noktayı ısıtmak için kullanılacak. Bu
sayede o noktadaki madde buharlaşarak
beyaz renkte ışımaya başlayacak. Bu
mercekle bir şeyi tutuşturmanın daha
büyük versiyonu gibi. Sonuç olarak
asteroit maddesi ısınan noktadan yayılan
ışığın önünde bir gaz bulutu oluşturacak.
Daha sonra, aracın üzerindeki teleskoplar
bu noktadan gelen ışığı analiz ederek
hangi elementlerin ışığı bloke ettiğini
tespit edecek. Bu süreç aynı noktada
sürdürülerek, kimyasal bileşenlerin
derinliğe göre nasıl değiştiğini görmek
için veya farklı noktalarda denenerek
asteroidin yüzey bileşenlerinin
 Uzak hedef analizi

1Güneş
panellerİ 2tasarımı 3dİzgesİ
Bu paneller
Araç Lazer
4Soğurma
tayfı
Uzay aracının
5Gelen ışık 6Moleküler
Görevde, tek
bulut 7Isınan
nokta
Isınan nokta
8Asteroİt
Isınan noktadan Buharlaşan Lazerler enerjiyi Güneş
güneş ışığını ana yapısı başına düşük ışık üretecek salınan ışık, madde, uzay tek bir noktaya Sistemi’nde
toplayıp mevcut güce sahip ve gaz ışığın cihaz üzerindeki aracı ile ısınan odaklayarak dolaşan çok fazla
elektriğe uydu veya ancak beraber belli bölümlerini teleskoplarla nokta arasında bu noktayı sayıda asteroit
çevirerek, uzay uzay sondası çalıştıklarında bloke ederek gözlenecek. Işık, bir gaz bulutu 2.000 santigrat bulunuyor.
aracına ve modellerine cismin yüzeyinde cismin kimyasal içinden geçtiği oluşturacak. dereceye Bu asteroitler
lazerlere enerji benzer olabilir; bir noktayı bileşenini ortaya madde ile ilgili Bu bulut, sıcak kadar ısıtacak. çoğunlukla kayaç
sağlayacak. aynı Venüs ısıtabilecek koyacak. bilgi taşıyacak. noktadan gelen Bu ısı yüzeyi veya metalik
Express’in Mars bir grup lazer belirli ışınları buharlaştırmaya yapıdayken,
Express’in kullanılacak. soğuracak. yeterli. kuyrukluyıldızlar
tasarımını buz karışımından
kullandığı gibi. oluşuyor.

“Lazerler asteroİt
veya kuyrukluyıldızın
üzerindekİ tek bİr noktayı
ısıtmak İçİn kullanılacak”

2
anlaşılması için kullanılabilir.
Başlangıç projesi uzak lazer
teknolojisine dair araştırmaları kapsıyor.
Araştırmalar sonucunda konsept bir
tasarım ortaya atılacak ve Dünya’ya
yakın bir asteroitte ölçüm yapabilecek
varsayımsal bir görev tasarlanacak.
Böyle bir görevin uzaya gönderilmesi
için henüz çok uzun zaman var ancak
bilinen teknolojiler üzerine kurulan bu
sistem, asteroitlerin değerini ve tehdit
seviyesini belirleyebilmek açısından
paha biçilemez olacak. Bu projenin daha
büyük versiyonları Dünya’yı korumak
için de kullanılabilir. Bu senaryoda
lazer, asteroidi yok etmek için değil,
© Adrian Mann

ısıtılan noktanın az miktarda da olsa itki

oluşturarak asteroidi zamanla itmek için
kullanılabilir.

39
 EVRENİN
GİZEMLERİ

DEV İLMEKLER
NEREDEN
GELDİ?
Samanyolu’nun merkezinde gizemli manyetik
ilmekler bulundu ve astronomlar bunların
kaynaklarını bulmaya çalışıyor
David Crookes

40
 Samanyolu ilmekleri

984 yılında, astronom Farhad

1 Yusef-Zadeh gökyüzünü
gözlemlerken, yaptığı
çalışmaya ara vermesini
gerektirecek bir şeyle karşılaştı. Yusef-
Zadeh Columbia Üniversitesinde, kompakt
kaynakların doğası üzerine doktora
çalışmalarını yürütüyordu. Ancak çalışma
arkadaşı Don Chance ve Los Angeles’taki
Kaliforniya Üniversitesinden Profesör
Mark Morris ile birlikte 150 ışıkyılı
uzunluğunda 3 büyük yay tespit ettiler.
İlk etapta gördüklerine inanamadılar.
Bu ilmeklerin varlığı İsveçli plazma
fizikçisi Hannes Alfvén tarafından
öngörülüp, sonrasında doğrulansa da
kimse tek boyutlu bu ilmeklerin bu kadar
uzun olabileceğini düşünmüyordu. Hatta,
günümüze Illinois’deki Northwestern
Üniversitesinde görev yapan Yusef-
Zadeh, bu ilmekleri gözlemlemeye
çalışmıyordu. Kendisi, “Biz bu bölgedeki
yoğun kaynakların doğasını araştırmaya
çalışıyorduk.” diyor.
Ancak bu küçük ekip, Dünya’nın
belki de en çok kullanılan radyo Solda: Bu
görüntü
teleskobu olan, Çok Büyük Dizge (ÇBD) 2018 yılında
ile potansiyel bir keşfe tanık olmuştu. keşfedilen
Yusef-Zadeh “Bu tamamen rastgele bir baloncukların
yanı sıra
şeydi.” diyor. “Esasen yıldız oluşumu ile
manyetik
ilgili HII bölgesi olmasını beklediğimiz ilmekleri
kompakt kaynak aslında uzun ilmeklerin gösteriyor.
© SARAO

41
 EVRENİN
GİZEMLERİ
bulunduğu bir yerdi. Ancak daha önce kaynak bulunamadı ve şekilleri biraz
MANYETİK bu türden ilmekler gözlenmediği için
gördüğümüz şeyle ilgili şüpheciydik.
garipti. Gözlemler Yusef-Zadeh’yi ve birçok
kişiyi günümüze kadar meşgul eden
İLMEKLER Paralel ilmek üçlüsü çok dar (sadece
birkaç ışıkyılı kalınlığında) ancak
bir gizem ortaya çıkardı. Yusef-Zadeh
RAKAMLARLA uzunlukları ve şaşırtıcı keşifleri bunların
bu kaynakların kökeni dair bir ipucu
bulunamadığını özellikle vurguluyor.

1.000
ilgi odağı olmasına yetti. Astronomlar
çalışmalarına devam ederek, akıllarında
hiç şüphe kalmayana dek gözlem verisi
aldılar. “Sonunda aynı ilmeklerin farklı
dalgaboylarındaki görüntülerini alarak
Samanyolu’nun merkezinde
bulunan manyetik ilmek sayısı
gördüğümüz şeyi doğruladı” diyor
Yusef-Zadeh. Ekip böylece verilerdeki
Ancak kendisi bu konuda çığır açıcı bir
keşfin eşiğinde olabilir ve bu fikir onu çok
heyecanlandırıyor.
Zaman içinde ilmeklerin manyetik alan
içinde ışık hızına yakın hızlarda devinim
yapan kozmik ışın elektronları olduğu
yorumu ortaya atıldı. Astronomlar bu

10 kat
bir hatayı elimine etmiş oldu. Bu keşif
bilimsel açıdan değil, Yuzef-Zadeh için
de çok önemliydi: “Kompakt kaynaklarla
bizim bulduğumuz şey arasındaki boyut
Yeni keşiflerin eskisine göre
oranı farkı inanılmazdı. Bu nedenle tezimin
konusunu radyo ilmekler üzerine
yapıların, Samanyolu’nun merkezindeki
manyetik alanlara açıklık getirebileceğini
düşünüyor ancak asıl soru ilmeklerin ne
olduğu değil, nereden kaynaklandığı.
Bugüne kadar ortaya atılmış birçok teori
olsa da herkes tarafından kabul edilen bir

150
değiştirdik, bu da benim birkaç yıllık
emeğimi kaybetmemi sağladı.”
Takip eden yıllarda bu ilmeklerden
çok daha fazlası ÇBD ile keşfedildi. Bu
keşifler astronomların ilgisini daha da
Işıkyılı cinsinden uzunlukları
artırırken bir yandan da onları şaşırttı.
İlmekler genel olarak galaktik düzleme
model yok.
Bu açıdan bakıldığında soru halen
havada ve tartışmaya açık. Yusef-
Zadeh “yıldızsal kaynakların mevcut
manyetik alanları güçlendirdiği veya
galaksi merkezine yakın yıldızlararası
ortamdaki türbülansların bunlara neden

1984 İlk gözlendikleri yıl

dik bir şekilde bulunuyorlar. Bu nedenle
bu ilmeklere enerji sağlayan bariz bir
olduğu yönünde teoriler var.” diyor.
Problemlerden birisi çalışmak için çok

200
MeerKAT teleskop dizgesi
ile bölgeyi taramak için
harcanan saat

20
Görüntü için kullanılan gözlem
sayısı

25.000
İlmeklerin Dünya’dan ışıkyılı
olarak uzaklığı

0,5
Parsek olarak ilmekler
arasındaki boşluk

42
 Samanyolu ilmekleri

az ilmek olması, şu an için sadece birkaç

düzine ilmek tespit edildi. Bu kadar
az sayı konuyla ilgili bir sonuç elde
edilmesini zorlaştırıyor.
Güney Afrika Radyo Astronomi
Gözlemevi’nin MeerKAT radyo
teleskobu 2018 yılında çalışmaya
başladı. Bu teleskop 64 tane çanağın 8

Galaktik Enlem
kilometre çapında bir alana yayılması
ile kuruldu. Her bir çanak 13,5 metre
çapında ve birlikte dünyanın en hassas
gözlem yapabilen radyo teleskobunu
oluşturuyorlar; yani tam olarak böyle
bir gizemi çözmek için tasarlanmış gibi.

© Northwestern University/SAORO/Oxford University

Yusef-Zadeh bu konuda şunları söylüyor:
“Teleskop çok yeni ve gözlem için çok
geniş bir banda sahip. Güney yarımkürede
bulunduğu için, galaktik merkezi günde
12 saat gözlemleyebilecek avantaja sahip. Manyetik Alan (mG)
Buna ek olarak bu teleskopla bölge 200
saatten fazla gözlendi ve görüntüler 3 yıl
boyunca işlendi. Bu taramanın öncekilere Galaktik Boylam
göre stratejisi konumu ve zaman tahsisi
çok daha iyi.” Tüm bunlar çalışmalarına
çok büyük bir katkı sağladı.
200 saatlik gözlem astronomların 20
“İlmekler genel olarak galaktik düzleme dik bir
farklı görüntü ile, dolunayın kapladığı şekilde bulunuyorlar” Farhad Yusef-Zadeh

Üstte: alanın 30 katına karşılık gelen devasa bir
Arka planı
kaldırılan mozaik oluşturmasını sağladı. Böylece
bu görüntü galaksimizin 26.000 ışıkyılı uzaktaki
ilmekleri net merkezinin çok net bir görüntüsü elde
bir şekilde
edilmiş oldu. Bu görüntüde ilmeklerin net
görmenizi
sağlıyor bir şekilde görüntülenmesinin yanı sıra
daha fazlası da keşfedildi.
Solda: MeerKAT’in, ilmeklerdeki parçacık
İlmeklerin
akımı ile oluşan sinkrotron ışınımı tespit
çalışıldığı
sürede edebilen yeteneği ile elde edilen 100
keşfedilen megapiksellik görüntüde daha önceki
nadir bir taramalara göre 10 kat daha fazla ilmek
küresel
süpernova tespit edildi. Böylece gizemli ilmeklerin
kalıntısı sayısı 1.000’in üzerine çıkmış oldu. Bu
sayı, yapıların öncesine göre çok daha iyi
anlaşılmasını sağlayacak. Yusef-Zadeh
“Burada gördüğümüz ilmek sayısı ile
onların istatistiksel özelliklerini çok daha
iyi bir şekilde anlayabiliriz. Bu daha önce
mümkün olmayan bir durum.” diyor.
İlmeklere dair en net görüntüyü elde
edebilmek için astronomlar ana resimden
arka plan görüntüsü kaldırıldı. Böylece
ilmekler civarındaki diğer yapılardan
ayrılmış oldu ve ortaya daha net desenler
çıktı. Daha önce keşfedilen ilmekler çiftler
ve kümeler halindeydi. Yeni gözlemler
© SARAO
fark görüntülerin net olması. Böylece
ilmekler araştırmacıların tahmin ettiği
üzere bir arpın telleri gibi belirgin
ve eş aralıklı olarak dizilmiş şekilde
görülüyorlar. Yusef-Zadeh “Biz ilmeklerin
kökenini, ilmekler arasındaki boşlukların
galaktik merkezdeki yıldızlararası ortam
dengesizlikle bağlantısı üzerinden
açıklamaya çalışıyoruz.” diyor.
İlmekler aynı zamanda beklenenden
çok daha yüksek bir manyetik alana
sahip. Bu konudaki çalışma Astrophysical
Journal Letters’da yayınlandı. Yusef-Zadeh
sözlerine şöyle devam ediyor: “Manyetik
alanı çalışarak enerji, kozmik ışınların
tayfı ve manyetik alanın şiddeti hakkında
çok fazla şey öğreniyorsunuz. Tüm bunlar
ilmeklerin fiziksel özellikleri ve hepsi
birer teorik modelle açıklanabilir. Burada
hedef, parçacıkların rölativistik hızlara
nasıl ulaştığını anlamak.”
Bu konuda bazı ipuçları da mevcut.
Yusef-Zadeh radyo dalgalarının, ilmeklerin
manyetik alanı ile yüksek enerjili kozmik
ışını parçacıklarının çarpışması ve
parçacıkların ışık hızına yakın hızlarda
devinim yapması sonucu oluştuğunu

de bu yapıdan bir ayrılma olmadığını belirtiyor. Ancak buradaki problem

gösteriyor. Eski görüntülerle aradaki tek kimsenin bu yüksek enerjili kozmik ışın
43
 EVRENİN
GİZEMLERİ
“Uzunluk dağılımı da ilmeklerle ilgili çözmek bu kadar düzgün bir yapıda ve eş aralıklı
olduğunu keşfetmek istiyor. İlmeklere

istediğimiz gizemlerden biri” Farhad Yusef-Zadeh istatistiksel olarak baktığınızda, birbirinin

parçalarının nereden geldiğini bilmemesi.
Kaynağın yakın zamanda keşfedilen bir
süpernova olabileceği yönünde görüşler
vardı ancak detaylı çalışmalar bu olasılığı
eledi. Görünene göre, ilmeklerden
gelen ışığın dalgaboyu, süpernovadan
kaynaklanan ışığın dalgaboyundan çok
daha farklı.
Araştırmacılar ilmeklerin galaksi
merkezindeki karadelik olan Sagittarius
A*’ın son aktivitesi ile ilgili olabileceğini
de düşünüyor. Yusef-Zadeh’ye göre
ilmekler Samanyolu merkezindeki, radyo
ışınları saçan dev baloncuklarla da ilgili
olabilir: “Bu açıklaması karmaşık bir
şey ancak temel olarak bu fikir büyük
ölçekli bir rüzgâr gerektiriyor. Böylesine
bir rüzgâr galaktik merkezdeki yüksek
kozmik ışın basıncı ile oluşabilir. Bu
teoriye göre baloncukları da rüzgâr
üretiyor.”
Oxford Üniversitesinde astrofizikçi Ian
Heywood tarafından yazılan makaleye
göre, tetikleyici olay karadeliğin yığılma
diskindeki bir genişleme veya milyonlarca
yıl önce gerçekleşmiş bir yıldız oluşumu
süreci olabilir. Galaksi merkezimizdeki
karadelik karakteristik olmayan bir
şekilde aktif olma eğilimine sahip.
Böyle bir teori doğrulanmaktan henüz
çok uzak ve birçok ek çalışma yapılması
gerekiyor. Araştırmacılar ilmeklerin neden
yanında olanlar, her birinden 0,5 parsek
uzaktalar. Bu açıdan baktığımızda
ilmeklerle ilgili gizem giderek artıyor, bu
da uzun yıllarca üzerlerine çalışılacağını
gösteriyor.
İlmeklerin zamanla değişip değişmediği
ve hareket edip etmediği de araştırma
konuları arasında. Bir diğer araştırma
konusu ise elektronların bu derece yüksek
hızlara nasıl çıktıkları. Yusef-Zadeh,
“Uzunluk dağılımı da ilmeklerle ilgili
çözmek istediğimiz gizemlerden biri.”
diyor. “Bazı ilmeklerin neden daha uzun
ve bazılarının neden daha kısa olduğunu
bilmek istiyoruz. Bu dağılımları öğrenip
uzunlakların manyetik alanla ve kozmik
ışın parçacıklarının tayfıyla ilişkisini

Galaktİk merkezİn fotoğrafını çekmek

MeerKAT tarafından alınan bu muhteşem görüntü Samanyolu merkezinin muhteşem bir görünümünü sunuyor

1Farklı renkler
Bu mozaik, Samanyolu
merkezinden salınan 20 farklı
radyo salınımını bir araya
getiriyor. Renkler sinyalin
gücünü gösteriyor: kırmızı ve
turuncu en güçlü, açık gri en
zayıf.
2Galaktİk düzlem
Yatay bir şekilde
görülebilen ana yapı,
yıldızlarla dolu galaktik
düzlem.
3Süpernova kalıntısı 4Süperkütlelİ
karadelİk
MeerKAT teleskop dizgesi
bu süpernova kalıntısı da dahil
olmak üzere birçok farklı yapıyı
görüntüledi.
Galaksi merkezimizdeki
4 milyon Güneş kütlesine
sahip süperkütleli karadelik
Sagittarius A* burada
bulunuyor.
5 Manyetİk
İlmekler
Bu görüntü ile ilgili en
heyecan verici şeylerden
birisi, manyetik
ilmeklerin sayısı.

44
 Samanyolu ilmekleri

öğrenmek istiyoruz.”
Şimdilik ilmekleri kataloglama ve
gözleme çalışmaları devam ediyor. Bu
sayede araştırmacılar ilmeklere dair
manyetik alan, tayf, eğrilik, açı ve şiddet
gibi bilgilere sahip oluyorlar. Astronomlar
ilmeklerle ilgili ne kadar çok gözlem
yaparlarsa, onların kaynağını çözmeleri o
kadar kolaylaşacak. Günümüzde bu gizemi
çözmeye çok yakınları. Bu noktaya gelmek
35 yıl sürmüş olabilir ancak Yusef-Zadeh’nin

© Northwestern University/SAORO/Oxford University

de söylediği gibi, bu tür şeyler zaman alıyor.

David Crookes
Bilim ve Teknoloji muhabiri ve yazarı
David uzun yıllardır uzay, bilim ve
teknoloji alanında muhabirlik yapıyor.
Birçok kitapta katkıları bulunuyor ve
BBC Radio 5 Live’da yapımcı.

Üstte: Bu
görüntüdeki
manyetik
Manyetİk
ilmekler
kopmuş gibi İlmeklerİn
kökenİ ne?
görünüyor

Var olduklarını biliyoruz

ancak kökenleri halen bir
gizem.
Süpernova patlamaları
İlmeklerin birbiri ardına
gerçekleşmiş süpernova
5 patlamaları sonucu gerçekleşmiş
olması bir olasılık ancak
astronomlar bunun mümkün
olduğunu düşünmüyor.
İlmeklerden yayılan ışınım,
süpernova kalıntılarına ait
ışınımdan daha farklı; dolayısıyla
kökenleri farklı olmalı.
Geçmİş karadelİk
aktİvİtesİ
İlmeklerin süperkütleli
karadeliğimiz olan Sagittarius A*’a
ait olması daha olası. Ekip kozmik
ışın parçacıklarına ait ışımaları
radyo dalgaboyunda takip ediyor.
Parçacıkların dönemleri karadelik
aktivitesinin olduğu dönemle
örtüşüyor.

Gaz baloncukları
Kum saati şeklinde ve radyo
ışınımı yayan iki adet dev
baloncuk bulunuyor. Bu
baloncuklar bir milyon yıl
öncesinde gerçekleşmiş karadelik
3 aktivitesinde oluşmuş olabilir.
© I. Heywood/Sarao

MeerKAT tarafından 2018’de

keşfedilen radyo baloncuklar
yıldız oluşumu ile etkileşerek
ilmekleri oluşturmuş olabilir.

45
ÖLÜ BİR YILDIZIN YAŞANABİLİR
BÖLGESİNDE MUHTEMEL DÜNYA
BENZERİ GEZEGEN
Enkazın düzenli dağılımı bölgede bir tür
‘çoban’ gezegen olabileceğini gösteriyor
Elizabeth Howell
ralarında uydu boyutunda
A cisimler de olan gezegenimsi
enkaz ölü bir yıldızın
etrafındaki yaşanabilir bölgede
bir gezegenin varlığına işaret ediyor
olabilir. Söz konusu yıldız, bir beyaz cüce
olan WD 1054-226; yakıtını tüketmiş bir
yıldızın soğuyan çekirdeği. Bu sistemde bir
gezegen olduğu doğrulanırsa, beyaz cüce
çalışmaları açısından çığır açıcı bir keşif
olacak. Şimdiye kadar sadece bir beyaz
cücenin etrafında gezegen bulundu. Ancak
bu gezegen, Jüpiter benzeri bir gaz devi ve
genellikle kayaç gezegenlerin yüzeyinde
suyun sıvı bulanabileceği yer olarak
tanımlanan yaşanabilir bölgeye yakın değil.
Londra Üniversitesi Akademisi’nde
astrofizikçi olan çalışmanın baş yazarı
Jay Farihi “Yaşanabilir bölgede dikkat
çekici bir gezegenin varlığı beklenmedik
ancak heyecan verici bir şey.” diyor. Farihi
gezegenin varlığının doğrulanmasının
günümüz teknolojisi ile çok kolay
olmadığını da vurguluyor: “Doğrulama,
bilgisayar modellerinin yıldızın ve
çevresindeki enkazın devam eden
gözlemleriyle karşılaştırılması sonucu
ortaya çıkabilir.”
WD 1054-226 Dünya’dan sadece 117 ışıkyılı
© Getty
uzaklıkta, yani birçok teleskopla doğrudan
gözlenebilecek mesafede. Araştırmacılar
bir gezegenin beyaz cücenin yörüngesinde
dolanıyor olabileceğini Avrupa
Güney Gözlemevinin Yeni Teknoloji
Teleskobu’yla tespit edilen ışıktaki
azalmalarla anladı. NASA’nın gezegen
avcısı Geçiş Yapan Ötegezegen Tarama
Uydusu (TESS) teleskobu ile yapılacak
46
gözlemler parlaklık değişiminin kaynağının
anlaşılmasına yardımcı olabilir. WD 1054-
226’nın parlaklığındaki azalma, yıldızın
etrafında 25 saatte bir dolanan eş dağılımlı
enkazla tutarlı. Uzaydaki enkazların eş
dağılımlı olması her şeyi belli bir düzende
tutan, Dünya’ya yakın boyutlarda kayaç bir
gezegenin varlığına işaret olabilir.
Beyaz cüceler, Güneş 5 milyar yıl sonra
yakıtını tükettiğinde Güneş Sistemi’ne ne
olacağının bir göstergesi. Beyaz cüceye
dönüşmeden önce, yıldızlar kırmızı dev
safhasından geçiyor ve bu esnada kendisine
yakın olan gezegenleri yutuyor veya yakıyor.
Güneş bir kırmızı deve dönüştüğünde
Dünya’da yaşam mümkün olmayacak.
Yaşanabilir bölge dış Güneş Sistemi’ne
doğru kayacak ve daha sonra tekrar
küçülerek beyaz cüceye doğru yaklaşacak.
WD 1054-226’daki varsayımsal gezegen,
beyaz cücenin yaşanabilir bölgesinin içinde
kalıyor. Yıldızına 2,5 milyon kilometre
mesafede dolanıyor; bu mesafe Merkür’ün
Güneş’e mesafesinden 28 kat daha yakın.
Daha da ilginci, tüm enkaz ve gezegen
bir şekilde kırmızı dev beyaz cüceye
dönüştükten sonra bu bölgeye gelmiş olmalı.
Çünkü bu kadar yakında olan madde,
kırmızı dev safhasında yıldızın içinde kalmış
olurdu. Araştırmacılar beyaz cüce etrafında
bu yörüngede bulunan herhangi bir şeyin
kırmızı dev safhasında temizlenmiş
olacağını ve dolayısıyla su veya yaşam
barındırabilecek herhangi bir gezegenin
yeni bir gelişme olması gerektiğini
söylüyor. Gezegenin bulunduğu bölge en
azından 2 milyar yıldır yaşanabilir bölge ve
gelecekte de uzun süre böyle kalacak.
 Beyaz cüce gezegeni

Yıldızarın yaşamının ardından

Güneş benzeri bir yıldızın yaşam döngüsünü takip edin
Tüm yıldızlar yaşamlarına önyıldız olarak başlıyor.
Ancak yaşamlarının nasıl bittiği kütlelerine göre
değişiyor. Güneş’in sekiz katı veya daha küçük 1
kütleye sahip olan yıldızlar, ömrünün sonunda
genellikle süpernova olarak patlayan daha büyük
kütleli yıldızlara göre daha sakin bir yaşam
geçiriyor. Bir yıldızın yaşam döngüsünü, ölümüne 2
kadar sakince inceleyelim.

2Tamam ya da devam 1Önyıldız

Önyıldızın en az 0,08 Güneş
kütlesine sahip olduğunda
Yıldızlar yaşamalarına kütle
3 merkezdeki gaz giderek daha
çekimi ile bir araya gelmiş gaz

3Denge
Yıldız yaşamına başladığında
enerjisini hidrojen füzyonundan
sağlıyor. Hidrojeni helyuma
dönüştüren yıldız dışarıya
doğru bir basınç üretiyor. Diğer
taraftan kütle çekimi çekirdeğe
doğru itiyor. Bu iki kuvvet
birbirini dengeliyor ve yıldız
kararlı olarak kalıyor.
sıcak hale gelmeye başlıyor.
Sıcaklık o kadar yükseliyor ki
hidrojen birleşerek helyum
oluşturmaya başlıyor. Yeteri
kadar kütle kalmadığında yıldız
bir kahverengi cüce olarak
hayatına devam ediyor.
ve toz bulutu olarak başlıyor.
Yıldızların doğduğu bu bölgeler
dev moleküler bulutlar olarak
tanınıyor. Bu bulutların belli
bölümleri çöktüğünde sıcak ve
genç bir önyıldız ortaya çıkıyor.

4
4Anakol
Bir yıldızın anakol
sonrası hangi evrim yolunu
izleyeceği kütlesine bağlı. 5
Güneş’in 8 katı veya daha
büyük kütleye sahip yıldızlar
süpernova patlaması
geçirerek geriye bir nötron
yıldızı veya karadelik
bırakıyor. Daha küçük olan
yıldızlar daha kısa daha sakin
6Kırmızı dev
Bir anakol yıldızı tüm
hidrojen yakıtını tükettiğinde,
olan evrim yolunu tercih
ediyor. şişerek kırmızı deve dönüşüyor.
Yıldızın çekirdeği helyum
füzyonuna bağlıyor ve dış
katmanlar Güneş’in yarıçapının
en az yüzlerce katına kadar

5Anakol yakıtı
Bir yıldızın kütlesi
anakolda ne kadar
genişliyor ve kırmızı-turuncu
tonlarda ışımaya başlıyor.

kalacağını belirliyor. Daha

büyük kütleli bir yıldızın
anakolda daha uzun süre
geçireceğini düşünebilirsiniz
6
ancak aslında daha küçük
yıldızlar yakıtlarını daha kısa
sürede tüketiyor. 8Çekİrdek
Aşırı derecede yoğun olan
çekirdek beyaz cüce olarak
biliniyor. Çökme esansında
elektronları aşırı derecede
sıkışarak ‘yoz madde’ olarak
bilinen bir hale geçiyor. Bu
durum, daha büyük kütleye
7 sahip olan beyaz cücenin, daha

7Katmanların saçılması
Kırmızı dev dış katmanlarını,
dağınık gazdan oluşan çok güzel
küçük kütleli olana göre daha
küçük boyuta sahip olduğu
anlamına geliyor. Bir beyaz
cüce hiçbir koşulda Güneş’in
bir kabuk şeklinde dışarıya kütlesinin 1,4 katından daha
saçmaya, yani gezegenimsi büyük olamaz.
bulutsuya dönüşmeye hazır.
Çekirdek ise kendi üzerine çökmüş 8
© NASA

durumda.

47
 Güneş Sistemi

GÜNEŞ
SISTEMI
HAKKINDA

25
İnanılmaz gerçek
KOZMIK MAHALLEMIZ NEDEN
KOZMOSUN EN ILGINÇ
YERI OLABILIR?
Elizabeth Howell, Vicky Stein & Daisy Dobrijevic
© Tobias Roetsch

48
 1
Güneş Sistemi

Güneş Sİstemİ
çok büyük
NASA’nın Voyager 1 uzay aracı 1977
yılında fırlatıldı. Aradan geçen on yıllarca
zamandan sonra, 2012 yılında, Voyager
1 Güneş’in manyetik etki alanının sınırı
olan gündurgunu geçen ilk araç oldu.
Gündurgunun ötesinde Güneş’in manyetik
etkisinin ve yüklü parçacıklarının bir
hükmü kalmıyor. Eğer Güneş Sistemi’ni,
Güneş’in etrafında yörüngede dolanan
her bir cisim ile tanımlarsak, Voyager 1
Oort Bulutu’nu geçip Güneş Sistemi’nden
ayrılmak için 14.000 ila 28.000 yıla ihtiyaç
duyacak.
3
Güneş’İn
atmosferİ
yüzeyİnden
daha sıcak
Güneş’in görünür katmanı,
yani fotosfer yaklaşık 5.500
santigrat derece olmasına
rağmen üst atmosferi
milyonlarca derece sıcaklığa
ulaşıyor Bu çok fazla
açıklaması olmayan büyük
bir sıcaklık farkı. NASA’nın
bu durumu açıklamak için
Güneş’i gözlemlediği birçok

“Ay, nasıl düşündüğünüze bağlı olarak, uydusu mevcut ve bu uydular

sayesinde bu ısının nasıl

akıllara durgunluk verecek kadar uzak ortaya çıktığını biliyoruz.

Bunlardan biri, manyetik

veya aşırı derecede yakın” alanların birbirini kesip

yeniden hizalanmasıyla
ortaya çıkan ‘ısı bombaları’.
Bir diğeri ise plazmanın
Güneş’in yüzeyinden taç

2
tabakasına doğru geçişi. Yakın

Komşumuzla mesafemİz zamanda Güneş’e ‘dokunan’

ilk insan yapımı araç olan

bİle çok büyük Parker Güneş Sondası’ndan

alınan veriler sayesinde bu
gizemi açıklamaya çok daha
Hesaplamaları nasıl yaptığınıza ve nasıl sıraladığınıza bağlı
yakınız.

© Tobias Roetsch
olarak, Güneş Sistemi’ndeki tüm gezegenler Dünya ile Ay’ın
arasına sığdırabilirsiniz. Dünya ve Ay arasındaki mesafe Ay’ın
yörüngesine bağlı olarak değişiyor. Gezegenlerin çapları da
farklılık gösteriyor; ekvatorlarında daha genişler. Bu nedenle
bunun işe yaraması için Satürn ve Jüpiter’in yana yatık bir
şekilde koyulması gerekiyor. Ancak gezegenleri kutuptan
kutba birleştirdiğinizi düşünün. kozmik yoldaşımız ile aramıza
neredeyse tam olarak sığabilirler ve gökyüzümüzü halkaları ve
gaz devi gövdeleri ile kapatabilirler.
Ay insanların eriştiği Dünya’dan en uzak nokta ve nasıl
düşündüğünüze bağlı olarak, akıllara durgunluk verecek kadar
uzak veya aşırı derecede yakın. 8 gezegen Dünya-Ay arasına
sığabiliyorlar ve Dünya Güneş mesafesi, Dünya-Ay mesafesinin
390 katından fazla. Bilim insanları Güneş Sistemi içindeki
mesafeleri ölçeklendirebilmek için 1 astronomi birimi (AB)
olarak tanımlanan Dünya-Güneş arası mesafeyi kullanıyor.
Jüpiter Güneş’ten 5,2 AB, Neptün ise 30,07 AB uzakta; bu,
Neptün’ün Güneş’e Dünya’dan 30 kat daha uzak olduğu
anlamına geliyor.

49
 ts
ch
Güneş Sistemi
oe
sR
bia
To
©
4
Merkür
küçülüyor
Merkür hali hazırda Güneş
Sistemi’nin en küçük
gezegeni ancak Dünya’dan
sonra en yoğunu. Bu
gezegen giderek küçülüyor
ve yoğunlaşıyor. Bilim
insanları yıllar boyunca
Dünya’nın tektonik olarak
aktif tek gezegen olduğunu
düşünüyordu. Bu durum,
ilk Merkür yörünge
görevi olan MESSENGER
uzay aracı ile değişti.
Araç gezegenin yüzeyini
haritalandırıp yüzey
şekillerini incelememizi
sağladı.
2016 yılında MESSENGER
fay yüzeyi olarak bilinen
falez benzeri yapılar
olduğunu görüntüledi. Bu
fay yüzeyleri görece küçük
olduğu için bilim insanları
bunların uzun zaman önce
oluşmadığını dolayısıyla
gezegenin halen küçülüyor
olduğunu ortaya attı.
50
© Getty
5 Venüs’ün bulut katmanları
yaşam barındırabİlİr
Venüs yüksek sıcaklık ve yüksek basınca sahip cehennem vari bir gezegen. Kuru
olan bu gezegen kurşunu eritebilecek sıcaklığa sahip yani çok misafirperver bir
gezegen değil. Ağır derecede kalkan ve korumalara sahip Sovyet Venera araçları
1970’lerde gezegenin yüzeyine indiğinde her biri birkaç dakika ila birkaç saate
kadar çalıştı ve sonunda eriyerek ve ezilerek görevlerini noktaladılar.
Ancak yüzeyinin üzerinde bile gezegen ilginç bir çevreye sahip. Bilim
insanları, gezegenin üst atmosferindeki rüzgârların gezegenin dönüş hızından
50 kat daha hızlı olduğunu tespit ettiler. Avrupa’nın Venüs Ekspres aracı
gezegenin etrafında 2006 ile 2015 yılları arasında yörüngede dolandı ve
rüzgârların uzun dönemli kayıtlarını alarak periyodik değişimleri tespit etti.
Araç aynı zamanda bu kasırga boyutundaki rüzgârların giderek daha güçlü
hale geldiğini buldu. 2020 yılında yapılan bir çalışma Venüs’ün üst bulutlarında
fosfin tespit etti. Biyolojik maddelerin bozulması sonucu ortaya çıkan bu
gazın tespiti astrobiyologları heyecanlandırdı. Bu bir yaşam işareti olabilir
mi? Venüs’ün kuru ve rüzgârlı atmosferinde yaşam bulunma olasılığını net bir
şekilde reddeden çalışmalara göre su olmadan yaşam mümkün değil.
6 Van Allen kuşakları
düşündüğümüzden daha garİp
© Tobias Roetsch
Dünya, kâşifine atfen Van Allen kuşakları
olarak adlandırılmış gelen yüksek enerjili yüklü
parçacıklar ile çevrili. Bu kuşakların varlığını
uzay çağının başlangıcından beri bilsek de
en iyi görüntülerini 2012 yılında fırlatılan Van
Allen Sondaları sayesinde aldık. Bu sondalar
bir dizi şaşırtıcı keşfin yapılmasını da sağladı.
Kuşakların Güneş aktivitesine bağlı olarak
genişleyip daraldığını öğrendik. Kuşaklar
zaman zaman daha belirginken, zaman
zaman da devasa tek bir kuşağa dönüşüyor.
Bilinen ikisi haricinde, 2013 yılında ekstra bir
kuşak daha keşfedildi. Bu kuşakların yapısını
anlamak, bilim insanlarının uzay havası ve
Güneş rüzgarları hakkında daha iyi tahminler
yapmalarını sağlıyor.
 Güneş Sistemi

7
Büyük Kanyon, Mars’takİ bİr
8 kanyonun yanında hİç kalıyor.
4.000 kilometre uzunluğa sahip olan Kızıl Gezegen’in devasa kanal sistemi
Büyük Kanyon’dan 10 kat daha uzun. Valles Marineris, daha önce Mars’a
yakın uçuş yapan araçların gözünden kaçmıştı dolayısıyla ilk defa Mariner
9 tarafından 1971’de keşfedildi. Bu gözden kaçırmak için çok

© NASA
büyük bir yapı, Valles Marineris Dünya’da olsaydı, Van’dan
Madrid’e kadar uzanırdı. Mars’ta bir levha tektoniği
olmaması, kanyonun nasıl oluştuğu ile ilgili soru
işaretlerini doğuruyor. Bazı bilim insanları,

Organİk gezegenin diğer tarafında bulunan Tharsis Sırtı

olarak adlandırılan volkan zincirinin gezegenin

moleküller kabuğunu diğer taraftan bükmüş olabileceğini

bile düşünüyor. Bu kataklizmik kuvvetler

her yerde gezegenin kabuğundaki çatlakları aktive etmiş

ve yüzey altı suyunun yüzeye çıkmasını sağlamış
Organik moleküller, canlılarda olabilir. Yüzeydeki su kayaları aşındırarak kanyon
bulunan karmaşık karbon sistemini oluşturmuş olabilir.
bazlı moleküller ancak bu
moleküller biyolojik olmayan
süreçler sonunda da üretiliyor.
Dünya’da yaygın olarak
“Dünya’da
Mars’ın en büyük volkanı
9
bulunan organik moleküller,
Güneş Sistemi’nin başka
yaygın olarak
yerlerinde de bulunuyorlar.
Örneğin, bilim insanları 67P/
Churyumov-Gerasimenko
bulunan Hawaii’den daha büyük.
kuyrukluyıldızının yüzeyinde
de organik maddeler
organİk Mars bugün sakin görünse de bir zamanlar devasa volkanlar gezegenin
yüzeyine hakimdi. Bu volkanlardan biri, Güneş Sistemi’nde keşfedilmiş
buldu. Bu keşif organik
moleküllerin Dünya’ya
moleküller, en büyüğü olan Olympus Mons. 602 kilometre genişliğindeki bu
volkanın tabanı Türkiye’yi kuzeyden güneye kaplayacak genişlikte.
uzaydan gelmiş olabileceği
iddiasını güçlendirdi.
başka Yaklaşık 22 kilometre uzunluğa sahip bu dağ Everest’in 3 katına
yaklaşıyor. Olympus Mons hacmen, Dünya’nın en büyük volkanı Mauna
Organik maddeler Merkür’de,
Satürn’ün uydusu Titan’da
yerlerde de Loa’dan 100 kat daha büyük. Bilim insaları Mars volkanlarının düşük
kütle çekimi sayesinde devasa boyutlara ulaşabildiğini düşünüyor.
© Getty

(uydu sarı rengini buradan

alıyor) ve Mars’ta da bulundu.
bulunuyorlar” Diğer taraftan yer kabuğu sürekli olarak hareket ederken Mars kabuğu
hareket etmiyor (bu konu bilim insanları arasında halen tartışmalı).
Hawaii adaları mantoda bulunan bir sıcak noktanın oluşturduğu volkan
zincirlerinden oluşuyor. Eğer Mars kabuğu ilerliyorsa bir volkan tek
noktada büyümeye devam edebilir.
© Getty

51
 Güneş Sistemi

10 11 Jüpiter’İn uydusu Io’da devasa

volkanİk patlamalar gerçekleşİyor
Büyük Kırmızı Dünya’nın sakin uydusu Ay’a kıyaslandığında, Jüpiter’in uydusu

Leke küçülüyor
Io şaşırtıcı gelebilir. Jüpiter’in uydusu yüzlerce volkana sahip ve
400 kilometre yükseliğe kadar gerçekleştirdiği püskürmelerle,
Güneş Sistemi’nin volkanik olarak en aktif yeri. Io’nun volkanları
Güneş Sistemi’nin en büyük gezegeni
her saniye Jüpiter etrafındaki uzaya bir ton gaz ve parçacık
olmasının yanı sıra, Jüpiter aynı zamanda
saçıyor. Io’nun volkanik doğası Jüpiter’in kütle çekimsel kuvvetleri
Güneş Sistemi’nin en büyük kasırga sistemine
ve manyetik alanının etkisi sonucu ortaya çıkıyor. Uydu gezegeni
sahip. Büyük Kırmızı Leke olarak bilinen bu
etrafından yörüngesinde dolanırken, yakınlaşıp uzaklaştıkça,
kasırga 1600’lerden bu yana gözlemleniyor.
gerilip gevşiyor ve böylece volkanizma için gerekli enerjiyi
NASA’nın Juno aracı gibi modern cihazlar
oluşturuyor. Bilim insanları halen ısının Io’nun içinde nasıl
sayesinde bu kasırganın yüzlerce kilometre
dağıldığını anlamaya çalışıyor.
derinliğinde olduğunu binlerce kilometre
derinlikteki rüzgârlar ile beslendiğini
biliyoruz. Kimse kasırganın yüzyıllardır nasıl
devam ettiğine açıklık getirmese de, geçtiğimiz
on yılda başka bir şey daha ortaya çıktı:
leke küçülüyor. 2014 yılında kasırga 16.500
kilometre genişliğindeydi, bu eski ölçümlerin
yarısına karşılık geliyor. Küçülme profesyonel
teleskoplarla gözlemlendiği gibi amatörler
tarafından da takip ediliyor. Amatörler

©NASA
genellikle daha tutarlı ölçümler yapıyorlar
çünkü profesyoneller büyük teleskopların
zamanlarını başka cisimler için yürütülen
projelerle paylaşmak durumunda.

“Kİmse kasırganın yüzyıllardır nasıl devam ettİğİne

açıklık getİremese de, geçtİğimiz on yılda başka bİr
şey daha ortaya çıktı: leke küçülüyor”
© Getty

52
 Güneş Sistemi

12 Su her
yerde
Bir zamanlar suyun nadir
olduğu düşünülüyordu. Su
buzu Güneş Sistemi’nin
tamamında bulunan bir
madde. Özellikle asteroit
ve kuyrukluyıldızlarda çok
yaygın. Merkür’ün bazı

13 Satürn’ün bİr yİn-yang

kraterlerinde bile su buzu
olduğunu biliyoruz. Mars’ın

kutuplarında ve yüzeyinin
altında su buzu bulunuyor.
Güneş Sistemi’ndeki küçük
cisimlerde dahi buz bulunuyor:
Satürn’ün uydusu Enceladus
ve cüce gezegen Ceres bunların
arasında.
Bilim insanları Jüpiter’in
uydusu Europa’nın Dünya
dışı yaşam için en uygun aday
olduğunu belirtiyorlar çünkü
uydunun çatlak ve donmuş
yüzeyinin altında sıvı bir
okyanus var. Europa Dünya’dan
çok daha küçük olmasına
rağmen araştırmacılar
uydunun okyanusunun
Dünya’nın iki katı suya sahip
olduğunu düşünüyorlar.
Ancak bulunan her buz aynı
değil. Churyumov-Gerasimenko
kuyrukluyıldızını yakından
© Tobias Roetsch
uydusu var
Iapetus’un her zaman gezegeninden öteye bakan karanlık bir yarıküresi ve
gezegenine doğru bakan açık renkli bir yarıküresi var. Birçok asteroit, uydu ve
gezegenin yüzeyi genel olarak eşdağılımlı olmasına rağmen Iapetus’ün açık
renkli yüzeyi bize bakarken, karanlık yüzeyine göre birkaç kadir daha parlak
oluyor. Güncel araştırmalar Iapetus’un çoğunlukla su buzundan oluştuğunu
öngörüyor. Uydunun renk farkının kaynağı net olarak bilinmese de, yavaş dönme
periyodunun bu etkiyi artırdığı düşünülüyor. Uydunun karanlık yüzeyi, açık renkli
yüzeyine göre ısıyı daha fazla tutuyor. Karanlık yüzeyin fazla ısınması oradaki
uçucuların buharlaşıp diğer yüzeye taşınmasını sağlıyor. Böylece karanlık yüzey
giderek daha karanlık hale geliyor.
14 Tİtan’da sıvı 15 Satürn’de altıgen
döngüsü var şekİllİ kasırgası
Güneş Sistemi’nde dikkatleri üzerine Satürn’ün kuzey kutbunda, şeklinden dolayı
çeken başka bir uydu ise atmosferi kısaca ‘altıgen’ verilen devasa bir kasırga yer
ve yüzeyi materyal arasında sıvı alıyor. Kule gibi ve çoklu katmanlardan oluşan

inceleyen Rosetta uzay aracı,
Dünya’dakinden farklı bir su
buzu olduğunu tespit etti.
döngüsüne sahip olan Titan. Bu
durum Dünya’nın sıvı döngüsüne
benzese de, Titan’ın gölleri su
yerine sıvı etan ve metan ile dolu.
Araştırmacılar Titan’ın gizemlerini
araştıracak bir dalış aracı tasarlamak
için Cassini-Huygen verilerinin
üzerine çalışıyorlar.
bu altıgen, halkalı gezegende en az onlarca
yıldır mevcut. Bu ilginç kasırga 1980’lerde
keşfedildi ancak Cassini’nin 2004 yılında
gezegene ulaşması sonrası daha net bir şekilde
gözlendi. Cassini’den gelen görüntüler ve
veriler kasırganın 300 kilometre uzunluğunda,
32.000 kilometre genişliğinde ve saatte 320
kilometre hıza sahip olduğunu ortaya koydu.

16 Halkalar düşündüğümüzden
daha yaygın
Satürn’ün halkaları olduğunu 1600’lü yıllardan beri bilsek de daha fazlasını
keşfedebilmek için uzay araçlarını ve gelişmiş teleskopları beklememiz
gerekti. Dış Güneş Sistemi’ndeki her gezegenin (Jüpiter, Satürn, Uranüs,
Neptün) halka sistemine sahip olduğunu biliyoruz. Ancak halkalar
gezegenden gezegene farklılık gösteriyor. Satürn’ün yer yer parlak su
buzundan oluşmuş halkaları başka yerde bulunmuyor. Diğer dev gezegenlerin
halkaları çoğunlukla kayaç parçacıklardan ve tozdan oluşmuş durumda.
Halkalar sadece gezegenlere özgü de değil. Astronomlar 2014 yılında 10199
Chariklo asteroidi etrafında halkalar keşfetti.
53
 Güneş Sistemi

18 Dİğer dünyalara

17
© NASA
uzay araçlarıyla
mİkrop BULAŞTIRMIŞ
OLABİLİRİZ
Uzay araçları her
Bilim insanları bugüne kadar Dünya
dışı yaşama dair herhangi bir kanıt
bulamadı. Ancak Dünya’da ‘ekstrem’

gezegene ulaştı mikropların deniz altındaki volkanik

bacalarda veya donmuş ortamlarda nasıl
yaşadıklarını gördükçe, bunların diğer
Uzayı 60 yıldan fazla süredir araştırıyoruz ve onlarca gök gezegenlerde yaşama ihtimalinin de
cisminin yakın plan fotoğraflarını elde etmeyi başardık. arttığını anlıyoruz.
Daha da dikkat çekici olarak Güneş Sistemi’nin tüm Bilim insanları Mars’ta mikrobiyal
gezegenlerini (Merkür, Venüs, Mars, Dünya, Jüpiter, yaşamın sürebileceğine öylesine
Satürn, Uranüs, Neptün) uzay araçları ile incelemeyi inanıyor ki Mars’a gönderilen uzay
başardık. Bugüne kadar en kapsamlı yakın geçişleri ikiz araçlarını özenle dezenfekte ediyorlar.
Voyager araçları gerçekleştirdi. Bu araçlar 1977’de fırlatıldı NASA’nın Galileo uzay aracı, Jüpiter’in
ve şu an yıldızlararası ortamdan Dünya’ya halen sinyal uydusu Europa’nın yaşam barındırabilir
gönderiyorlar. Gezegenlerin nadir gerçekleşen diziliminden okyanuslarına bir şey bulaştırması
faydalanan Voyagerlar Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptünü riski göz önüne alınarak Jüpiter’e
ziyaret ettiler. düşürülmüştü.

The Moon
54

Venus
24

Saturn
4

The Sun
15

Itokawa
Halley's
1 1 1
comet
6

L2
4

L1
1

Mercury
2

Jupiter
6
Mars
25 Eros
STEREO 1
9P/Tempel 81P/Wild Vesta
1 2 1 1

Braille
1 2
Borrelly Ceres
1 1

54
 Güneş Sistemi

© Getty
19
Kuyrukluyıldızların çoğunluğu Güneş’İ
gözleyen bİr teleskopla keşfedİldİ.
Kuyrukluyıldızlar her gece teleskopları ile yorulmadan
gökyüzünü tarayan amatör astronomların hakimiyetindeydi.
Profesyonel gözlemevleri bir miktar kuyrukluyıldız keşfi yapmış
olsa da bu durum Güneş ve Helyosferik Gözlemevi (SOHO) ile
değişmeye başladı. 1995 yılından bu yana uzay aracı 2400’ün
üzerinde kuyrukluyıldız keşfetti. Bu, ana görevi Güneş’i
gözlemlemek olan bir uzay aracı için muhteşem bir sayı.
Güneş’e çok yaklaşan bu kuyrukluyıldızlara ‘Güneş’i sıyıran’
adı veriliyor. Birçok amatör astronom, SOHO görüntülerini
inceleyerek halen kuyrukluyıldız keşiflerine katkı sağlıyor.
SOHO’nun en önemli gözlemlerinden birisi, 2013 yılında
ISON kuyrukluyıldızının parçalanmasını izlemekti

Pluto
1 20 Uranüs yana yatık bİr
şekİlde hareket edİyor
Bu buz devi yakından incelediğinde çok ilginç
bir gezegen. İlk olarak, gezegen yana yatık bir
şekilde hareket ediyor, yani Güneş etrafında
yuvarlanarak dönüyormuş gibi görünüyor. Gezegenin
bu ilginç durumunun nedeni yaklaşık 90 derece

© Tobias Roetsch
Neptune
1
olan eksen eğikliği; bu eğikliğin Güneş Sistemi’nin ilk
zamanlarında gerçekleşen dev bir çarpışma sonucu
oluştuğu düşünülüyor. Uranüs’ün eğikliği, NASA’ya göre,
Güneş Sistemi’ndeki en ilginç mevsimlerin yaşanmasına
neden oluyor. Her bir Uranüs yılının bir çeyreği için Güneş
Titan gezegenin doğrudan kuzey veya güney kutbuna ışık
2 veriyor. Bu, yaklaşık 21 Dünya yılı boyunca Uranüs’ün bir
yarıküresinin hiç Güneş ışığı alamaması demek.

Uranus
1

21 Mİranda’ya
ne oldu?
Güneş Sistemi’ndeki bir diğer ilginç uydu ise Miranda ancak bu
© NASA/JPL-Caltech

uyduyu sadece 1986 yılında Voyager 2’nin yakın geçişi esnasında

görüntüleyebildik. Miranda dik yükseltilere, kraterlere ve volkanik
Orbit position aktivitenin bir ürünü olabilecek daha başka yüzey şekillerine sahip.
Comet Tektonik aktiviteler Miranda’dakine benzer yüzey şekilleri oluşturabilir
Asteroid
ancak Miranda böylesine bir aktiveteye sahip olabilmek için çok küçük.
Araştırmacılar Uranüs’ün kütle çekimsel gelgit etkisinin uyduyu çekip
Dwarf planet
iterek, uydunun yüzeyinin bu hale gelmesini sağladığını belirtiyor.
ESA JAXA Bundan emin olabilmek için uydunun gözlenememiş olan kuzey kutbunu
ISRO NASA
gözlemleyecek bir uzay aracı göndermemiz gerekiyor.

USSR NASA/ESA

CNSA NASA/DFVLR
55
 Güneş Sistemi

23 Plüton’un dağları
Güneş Sistemi’nin dış bölgesindeki bu cüce gezegenin ilk başta
kabaca tekdüze bir yüzeye sahip olduğu düşünülüyordu. Bu
düşünce, 2015’te cüce gezegene yakın uçuş gerçekleştiren Yeni
Ufuklar uzay aracının gönderdiği fotoğraflarla değişti. Şaşırtıcı
keşifler arasında 3,3 km uzunluğa kadar yükselen buzul dağlar
da var. Bu dağlar gezegenin 100 milyon yıl kadar önce jeolojik
aktiviteye sahip olduğunu gösteriyor. Ancak jeolojik aktivite için
enerji gerekli ve cüce gezegenin bu enerjiyi nereden sağladığı halen
bir gizem. Güneş, jeolojik aktivite için yeterli ısıyı sağlamayacak
kadar uzak ve Plüton, külte çekimsel gelgit etkisi oluşturacak büyük

22
bir gezegenin yakınında değil.

Neptün çok
sıcak 24 Plüton’un garİp bİr
Neptün Güneş’e, Dünya-Güneş mesafesinin
atmosferİ var
© Tobias Roetsch

30 katı kadar uzak ve dolayısıyla çok az

ısı ve ışık alıyor. Ancak aldığından çok
Plüton’un atmosferi beklentilerin çok ötesinde.
daha fazla ısı yayıyor ve atmosferinde
NASA’nın Yeni Ufuklar uzay aracından gelen verileri
çok daha fazla aktivite var; özellikle
analiz eden bilim insanları, başka sürprizler de keşfetti.
Uranüs’e kıyasla. Uranüs Güneş’e daha
Plüton’un 20 kat olan atmosferi öngörülenden daha soğuk

©NASA
yakın olmasına rağmen, sadece Neptün’ün
ve kompakt. Bu durum, Plüto’un azotça zengin atmosferini
yaydığı kadar ısı yayıyor. Neptün’ün
kaybetme hızı ile ilgili hesaplamaları da tamamen değiştiriyor.
rüzgârları saate 2.400 kilometre hıza kadar
Kızıl Gezegen Yeni Ufuklar ekibi azotun cüce gezegenden
ulaşabiliyor. Bu enerjinin Güneş’ten mi
çok hızlı bir şekilde kaçmasına rağmen, atmosfere bir şekilde
yoksa gezegenin iç yapısından mı geldiği
yeniden azot sağlandığını anladı. Plüton bu ekstra azotu jeolojik
halen bilinmiyor. Araştırmacılar bu konu
aktiviteler ile üretiyor olabilir.
üzerinde çalışmaya devam ediyor.

25
Güneş Sİstemİ’nİn
kıyısında büyük bİr
gezegen olabİlİr
Ocak 2015’te Kaliforniya Teknoloji Enstitüsünden
astronomlar Konstantin Batygin ve Mike Brown,
yaptıkları matematiksel göre, Neptün’ün ötesinde bir
dev gezegen daha olabileceğini ortaya koydu. Birçok
farklı ekip şu an varsayımsal dokuzuncu gezegeni
arıyorlar fakat oradaysa bile bulmaları on yıllar sürebilir.
Güneş Sistemi’ndeki böyle bir gezegenin varlığı Neptün
yörüngesinin ötesinden bulunan buzul Kuiper Kuşağı
cisimlerinin hareketlerini açıklayabilir. Brown bu
bölgede, bazılarının boyutları Plüton ile yarışacak
derecede olan birçok cisim keşfetti ancak bilim insanları
Dokuzuncu Gezegen’in greyfurt büyüklüğünde bir
© Tobias Roetsch

karadelik olabileceği ihtimalini de elemiş değil. Ancak

başka bir ekip ise, Kuiper Kuşağı cisimlerinin garip
hareketlerinin bir gezegen veya karadelikten değil, çok
sayıda küçük cisimden kaynaklanabileceğini belirtiyor.
56
Ayrıca yeni icatlar, ilginç makaleler,
birbirinden ilginç görseller,
POPULAR SCIENCE HAZIRAN
SAYISINDA SIZI BEKLIYOR.

Online satın almak için: www.dergiburda.com

RÖPORTAJ
ÖZGEÇMİŞ
Profesör
Fedor Šimkovic
Nükleer ve nükleeraltı fizikçi
olan Šimkovic, Bratislava’daki
Comenius Üniversitesinin
Nükleer Fizik ve Biyofizik
bölümünde çalışıyor.
Evrendeki en yaygın temel
parçacık olan nötrinoların
temel parçacıkları üzerine
çalışan, genç bilim insanları
ve doktora öğrencilerinden
oluşan bir ekibin liderliğini
yapıyor. Araştırma konuları
arasında Atom fiziği,
nükleer fizik, parçacık fiziği
ve astrofizik bulunuyor.
Šimkovic 2020 yılında Slovak
bilimine yaptığı üstün katkılar
sayesinde ESET Bilim Ödülü
aldı.

© Linda Kisková Bohušová

© XXXXXXXX

58

“MİLYARLARCASI HER
SANİYE İÇİMİZDEN
GEÇİYOR”
Nükleer fizikçi ve ESET Bilim Ödülü sahibi nötrinoların kozmosa dair
bize hangi bilgileri sunduğunu açıklıyor
Nötrinolar üzerine çalışıyorsunuz. Bunların
ne olduğunu açıklayabilir misiniz?
Nötrinolar evrende en yaygın bulunan temel
parçacıklardan birisi. Nötrinoların 3 farklı
türü bulunuyor: elektron nörtinosu, müon
nötrinosu ve tau nötrinosu. Bir nötrino
elektrona çok benziyor ancak kütlesi çok
küçük ve elektriksel yükü yok. Proton,
elektron ve nötronların aksine, nötrinolar
atomun bir parçası değil. Parçacık fiziğinin
Standart Model’inin diğer bileşenleri gibi,
noktasal cisimler oldukları düşünülüyor ve
bildiğimiz kadarıyla başka parçacıklardan
oluşmuyorlar.
Standart Model’e göre 12 temel parçacık
bulunuyor: 3 adet lepton (elektron, müon,
tau) ve bunların nötrino karşılıkları ile 6
adet kuark. Bunların arasında en yaygın
olanları, evrenin henüz ilk saniyesinde
oluşan nötrinolar. Teoriye göre, evrenin
her bir santimetrekübünde 340 kadar
Büyük Patlama nötrinosu bulunuyor.
Düşük enerjileri nedeniyle bu nötrinolar
halen deneysel olarak doğrulanmadı. Bu
nötrinolar -271 santigrat derece sıcaklıkta bir
kozmik nötrino arka planı oluşturuyor.
FEDOR ŠİMKOVİC
Daisy Dobrijevic
Wolfgang Pauli, nötrinoları 91 yıl önce
enerji ve açısal momentumun korunumunu
açıklamak için ortaya attı. 26 yıl sonrasında
ise doğadaki varlıkları deneysel olarak
doğrulandı. Günümüzde nötrinolar halen
gizemini koruyor.
Nötrinoları tespit etmek neden bu kadar zor?
Nötrinolar anlaşılması zor atomaltı
parçacıklar ve neredeyse hiçbir şey ile
etkileşmiyorlar. Evrenin 4 temel kuvvetinden
en güçlü ikisi ile etkileşmiyorlar; bunlar
atom çekirdeğini bir arada tutan güçlü
nükleer kuvvet ve elektronları atomlara
bağlayan elektromanyetik kuvvet.
Nötrinoların hiç elektrik yükü
barındırmıyor ve atomların radyoaktif
bozunmasından sorumlu olan zayıf nükleer
kuvvet ile etkileşiyorlar.
Işığın saydam bir camın içinden geçip
gittiği gibi, nötrinolar da maddenin
içinden geçip gidiyor. Büyük çoğunluğu
Güneş’ten kaynaklanan milyarlarcası her
saniye içimizden geçiyor ve biz bunları
hissetmiyoruz. Onları sadece madde ile zayıf
etkileşimleri aracılığıyla tespit edebiliyoruz.
Fedor Šimkovic
Nötral etkileşimler metodunda bir nötrino
momentumunun bir miktarını başka bir
parçacığa aktarır ve bu parçacık tespit edilir.
Yüklü etkileşimler metodunda ise yüksek
enerjili bir nötrüno elektron, müon veya
tauya dönüşür ve böylece daha kolay tespit
edilir. Ancak yine de en büyük problem
bu etkileşimlerin çok nadir gerçekleşmesi.
Nötrino detektörleri genel olarak derin
yeraltı veya sualtı tesislerde yer alıyor.
Böylece kozmik ışınlar aracılığıyla olan
etkileşimler elenmiş oluyor.
Nötrinoları çalışmak evren hakkında ne
söylüyor?
İnsanlar evreni binlerce yıl boyunca
çalıştılar. İlk etapta çıplak gözle gözlemler
yaptık ve gezegenleri, yıldızları gözlemledik.
Geçen yüzyılda radyo dalgaları, kızılötesi
ışık, X-ışınları ve gama ışınları gibi
elektromanyetik tayfın farklı dalgaboyları
ile evrene yeni pencerelerden bakmaya
başladık.
Günümüzde bilim insanları nötrinolar
aracılığıyla evrene yeni bir pencere açarak
yıldızların ve galaksilerin tarihini ve
59
 RÖPORTAJ
© Alamy
Nötrİnolar neredeyse
hİçbİr şeyle etkİleşmeyen
gİzemlİ parçacıklar
nelerden oluştuklarını anlamaya çalışıyor.
Bu yeni alan nötrino astronomisi olarak
adlandırılıyor ve ümit ediyorum ki bu alan
bilmediğimiz birçok olguyu ve gizemi bizim
için açığa çıkaracak.
Evrende neden maddenin antimaddeye
göre daha baskın olduğunu bilmiyoruz. Eğer
Büyük Patlama ile birlikte aynı miktarda
oluşsaydı, birbirlerini yok ederek enerjiye
dönüşürlerdi. Evrende günümüzde madde-
antimadde yok olmasını gözlemlemiyoruz.
Bir omlet yapmak için bir yumurta kırmamız
gerekiyor. Bir dünya oluşturmak için ise
simetriyi kırmamız gerekiyor. Varsayımsal
ağır nötrinolar nedeniyle, yük dağılımı
ve uzaysal simetri günümüzdeki madde-
antimadde dengesizliğinin sorumlusu
olabilir.
Nötrinolar nereden geliyor?
Şimdiye kadar sadece 3 farklı nötrino
kaynağı gözlendi. İlk kaynak Güneş.
Yıldızlar, aralarında karbon, azot, oksijenin
de bulunduğu atom çekirdeği üretilen
nükleer füzyon sayesinde parlıyorlar. Füzyon
reaksiyonları sürecinde üretilen düşük
enerjili nötrinolar, Güneş’in derinliklerine
dair elde ettiğimiz tek veri kaynağı.
1987 yılında, Büyük Macellan Bulutu’ndaki
bir yıldız süpernova geçirip (SN 1987A) 10
saniye boyunca gözlendiğinde ikinci nötron
60
yıldızı kaynağı keşfedildi. Işığın Dünya’ya
ulaşmasından birkaç saat önce SN 1987A’dan
yola çıkan nötrinolar 170.000 ışıkyılı yol kat
ederek Dünya’ya ulaştı. Bunların 25 tanesi
3 farklı yeraltı laboratuvarında tespit edildi.
Yıldızların patlarken periyodik tablodaki
elementlerin çoğunu oluşturdukları bu
şekilde doğrulanmış oldu.
Nötrino astronomisi ışınım kaynaklarını
yüksek enerjili nötrinolarla tespit etmeyi,
galaksi merkezindeki nötrino nokta
kaynaklarını belirlemeyi ve nötrinolarla ilgili
süreçleri anlamayı amaçlıyor. Tüm bunlar
hakkında detaylı bilgileri, güney kutbundaki
buzun altında, Akdeniz’in altında ve Baykal
Gölü’nün altında kurulan veya kurulmakta
olan nötrino teleskoplarında yüksek enerjili
nötrinoları kaydederek elde edebiliriz.
Aktif galaksi çekirdeklerindeki süperkütleli
karadeliklerle ilişkili olan blazarlar da
doğrulanan üçüncü nötrino kaynağı.
Diğer taraftan jeonötrinolara karşı
da büyüyen bir ilgi var. Potasyum-40,
toryum-232 ve uranyum-238’in beta
bozunmasının belli adımlarında
ortaya çıkan elektron antinötrinoları,
jeonötrinoların büyük çoğunluğunu
oluşturuyor; bunlar Dünya’da doğal
olarak oluşuyor. Bu bozunma zincirleri,
günümüzde Dünya’nın içinde 30 ila 40
terawattlara varan radyojenik ısınmanın
%99’undan sorumlu. Bu kadar enerji 40.000
© NASA/ESA
Üstte:
Süpernovalar
bir nötrino
kaynağı. Burada
Büyük Macellan
Bulutu’ndaki
SN 1987A
süpernovası
görülüyor
Solda: Blazarlar
nötrinoların diğer
doğrulanmış
kaynaklarından
nükleer enerji santraline karşılık geliyor.
Bu ısı olmasaydı donabilirdik. Jeonötrinolar
gezegenimizin derinliklerinde neler
olduğuna dair önemli veriler sunuyor ve bu
konuda yapılan çalışmalar gezegenimizin
iç katmanlarına dair yeni bilgiler veriyor.
Günümüze kadar KamLAND ve Gran
Sasso yeraltı laboratuvarlarından onlarca
jeonötrino tespit edildi.
Nötrinoların bilimsel araştırmalar haricinde
bir uygulaması var mı? Onları bir şey için
kullanabilir miyiz?
Nötrinolar çok az bilinen şeyler, bu nedenle
öncelik temel bilim noktasında. Temel
bilimden gündelik uygulamaya geçiş bazen
uzun mesafe yarışı gibidir. Ancak yine de
nötrinoların dolaylı olarak sağladığı bazı
pratik uygulamaları mevcut. Nötrino fiziği
parçacık fiziği detektörlerinin gelişimini
tetikliyor. Bu detektörlerin çok geniş bir
kullanım alanı var.
2020 yılında dünya çapında 447 nükleer
füzyon enerji santrali bulunuyordu. Bunun
yanı sıra 55’i inşa aşamasında 111’i de tasarım
aşamasındaydı. Artan enerji tüketimleri göz
önüne alındığında, toplum bu tür bir enerji
kaynağına ihtiyaç duyuyor. Buradaki temel
problem, nükleer reaktörlerin güvenliği ve
ekonomik olarak işletilebilmesi. Bu nedenle
nükleer enerji santralleri içindeki süreçlerin
çok iyi anlaşılabilmesi önemli. Yakın

zamanda inşa edilen nükleer reaktörlerde
yer alan detektörlerin birincil görevi, farklı
nötrinoların varlığını kanıtlamak veya
çürütmek. Bu detektörler aynı zamanda
reaktörler içindeki karmaşık süreçleri de
gözlemleyebiliyor.
Ek olarak, Uluslararası Atom Enerjisi
Kurumu, nötrino detektörlerini ülkelerin
Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi
Antlaşması’nı uygulayıp uygulamadıklarını
kontrol etmek için kullanabilir. Birçok
nükleer reaktörde uranyum plütonyuma
dönüştürülüyor. Ancak bir nükleer silah
yapabilmek için, nükleer reaktörün
kapatılması, plütonyumun kaldırılması ve
zenginleştirilmiş uranyum yerleştirilmesi
gerekiyor. Bu süreçte nötrino üretimi
ciddi derecede baskılanıyor ve nötrino
detektörleri bu farkı algılayabiliyor.
Nötrinoların mineraller veya petrol rezervleri
bulmak, küresel bir iletişim ağı kurmak ve
uzaylı bir yaşama dair iletişimi tespit etmek
gibi kullanım alanları öngörülüyor; bugünün
ütopyası yarının gerçeğidir.
Nötrino araştırmalarınızla neye ulaşmayı
hedefliyorsunuz?
Nötrino fiziği heyecanlı ve nefes kesici
keşiflerle dolu. Nötrinolar parçacık fiziğinin
en gizemli kalmış temel parçacığı ve onlar
hakkında halen cevaplayamadığımız çok
temel basit sorular mevcut. Ben nötrinoların
dahil olduğu her süreçle yakından ilgilenen
bir teorisyenim. Benim için atom çekirdeği
nötrinoların etkileşimlerini ve özelliklerini
çalışmak için bir laboratuvar gibi Deneysel
ölçümlerin teorik varsayımlarla örtüşmesi
muhteşem bir şey. Benim hayat amacım,
Slovakya’da nötrino fiziğini organize etmek
ve geliştirmek. Bu amaçla, Comenius
Üniversitesinde, genç fizikçilerden oluşan
bir ekip kurdum ve bu ekiple nötrino
fizik deneylerinin 3 ana problemi üzerine
çalışıyoruz. Özellikle Orta Avrupa’da nötrino
camiasını bir araya getirmeye ve daha
fazla genç bilim insanını bu alana çekmeye
çalışıyoruz.
Slovak bilimine yaptığınız katkılardan dolayı
2020 ESET Bilim Ödülü’nü almak nasıl bir
his?
Tekrarı olmayan ve unutulmayacak bir his.
Daha önce hiç böyle bir şey hissetmemiştim
ve sürekli olarak bu hissiyatı içimde tekrar
yaşıyorum. ESET Bilim Ödülleri Uluslararası
Jürisi’nden Nobel Ödülü sahibi Kip
Thorne’un adımı söylediği an gözlerimin
önünde. Bu ödül, tesadüfi bir şekilde,
Wolfgang Pauli’nin Tübingen’e yazdığı
mektupta ele aldığı ilk nötrino raporunun
90. Yılına denk geldi.
Bu tarz ödülleri düşünerek organize
eden kişilere ve özellikle ESET’in şeffaf ve
yüksek derecede organize çalışma şekline
minnettarım. Bu başarı beklenmeyen bir
şekilde geldiği için çok daha güzel oldu.
Jürinin kararı beni çok onore etti. Ödülü
kazanmasam üzülmezdim. Başarısızlıklar
ilerleme için çok büyük bir motivasyondur.
Aynı zamanda dünkü başarılardan daha
uzak bir şeyin olmadığının da bilincindeyim.
Bu nedenle genç çalışma arkadaşlarımdan
birinin de gelecekte bu ödülü almasını çok
isterim.
ESET Bilim Ödülü, Slovak biliminin küresel
sahneye taşınması açısından ne kadar önem
arz ediyor?
ESET’i ve ESET Bilim Ödülleri
organizatörlerini Slovakya’da böyle sıra dışı
bir şey yaptıkları için kutlamak istiyorum.
Geleceğin bilimde olduğunu anlayarak,
Slovakya’daki araştırmayı ve eğitimi ön
plana çıkaran ESET karşısında saygıyla
eğiliyorum.
Pandemi sürecindeki tüm kısıtlamalara
rağmen bugüne kadar 3 başarılı ESET
Bilim Ödülleri gerçekleştirildi. Gelecekteki
ödüllerin de çok iyi olacağından ve
toplumda büyük bir etki yaratacağından
şüphem yok. Slovakya’da bilimin
ilerleyebilmesi için bunlar çok önemli. Diğer
ülkelerde de takip edilmesi gereken örnek.
Dünya çapındaki arkadaşlarımdan,
meslektaşlarımdan ve uzmanlardan
tebrik mesajları almak çok güzeldi.
Meslektaşlarımdan biri bana şöyle yazdı:
“Hali hazırda uluslararası bir tanınırlığın
vardı, şimdi ülkende de tanınıyorsun. Bazen
daha yerel tanınırlık çok daha önemli.”
Sağda: Düşük
enerjili
nötrinolar
Güneş’te
nükleer
füzyon
sonucunda
oluşuyor
© NASA
Fedor Šimkovic
Bilimsel araştırmaya bakış açınız ödülü
aldıktan sonra değişti mi?
Bilimsel planlarımda hiçbir şey değişmedi.
Ödülün ekibimizin nötrino fiziğine daha
fazla bağlanmasını ve yetenekli gençleri
alana çekmesini sağlayacağına inanıyorum.
ESET Bilim Ödülleri bilimin toplumdaki
yerini daha iyi anlamamı ve bu noktaya
katkı sağlamam gerektiğini gösterdi. Bilim
yapmak uzun mesafe koşusu gibi ancak
önemi halen çok iyi anlaşılabilmiş değil.
Bilimde genellikle net olmayan sonuçlar
ortaya çıkıyor. Ancak istenen bilgiler ve
sonuçlar zamanla ortaya çıkıyor.
Bir bilim toplumu olabilmek için,
toplumu gelebilecek ciddi değişikliklere
karşı hazırlamak gerekiyor. Çalışma
sektörünün yapısı robotik, modern
teknoloji, biyomühendislik ve yapay zekâ
sayesinde değişecek. İklim değişikliği
yaklaşıyor. Bu konudaki zorlukları aşmak
için bilime çok büyük bir yük düşüyor.
Dünya’daki kaynakların, dünya
toplumları için yeterli olmayacağı günler
artık uzak değil. Eğer insanlık yaşamak
ve gelişmek istiyorsa başka kaynaklara
yönelmeli ve onları kullanamaya
başlamalıyız. Bu nedenle civarımızdaki
uzayı kolonileştirmek de çok önemli.
İnsanlık bilinmeyene doğru adım
atacak cesarete sahip olmalı. Buna ek
olarak da evreni ve içindeki süreçleri
anlamalıyız. Bu açıdan, nötrino fiziği
başka medeniyetlerden sinyaller almamızı
sağlayabilir. Enrico Fermi’nin söylediği
gibi, “Diğer dünyalar nerede?” Henüz
halen yolun başındayız ve nereye doğru
gittiğimizi tahmin etmek zor.
61
DÜNYA’YA SU
NASIL GELDİ?
Ay kayaları suyun en başından beri Dünya’da
C
D
var olabileceğini gösteriyor.
Charles Q. Choi

A
ünya’daki su buzul zengin bir şekilde yani Güneş Sistemi

D kuyrukluyıldızların çarpması
sonucu değil, gezegenin
oluşumundan beri var
olmuş olabilir. Yeni bir araştırma Apollo
programı kapsamında Dünya’ya getirilen
Ay kayalarını analiz ederek gezegenimizin
erken dönemlerine ışık tuttu. Dünya’nın
yüzeyinin %70’inden fazlası suyla kaplı olsa
da Kaliforniya’daki Lawrence Livermore
Ulusal Laboratuvarından gezegen bilimci
Lars Borg’a göre gezegenimiz, Güneş
Sistemi’ndeki birçok cisme kıyasla su ve
diğer uçucu moleküller açısından görece
fakir.
Dünya’ya suyun nasıl geldiği bilim
insanları arasında uzun süredir tartışılan
bir konu. Ortada iki büyük senaryo var ve
her ikisi de antik bir çarpışmayı içeriyor.
Bunlardan en meşhuru, genç Dünya’nın,
Theia adı verilen Mars boyutlu bir gezegenle
çarpışması ve sonuçta Ay’ın oluşması.
Borg, ilk senaryoya göre Dünya’nın kuru
bir yer olduğunu ve daha sonrasında su
açısından zengin kuyrukluyıldızlar ve
ilkel meteoritlerin çarpmasıyla suyun
gezegenimize ulaştığını belirtiyor. “İkinci
senaryoda, Dünya uçucu elementlerce
© ESA
ortalaması ile aynı bollukta oluşuyor ancak
daha sonra bu uçucuların çoğunu Ay’ı
oluşturan çarpışma sırasında kaybediyor.”
Bu gizemi çözmek isteyen bilim
insanları, Apollo görevleri sırasında
Ay’dan toplanan kayaları analiz ettiler.
Araştırmacılar uçucu ve radyoaktif olan
rubidyum-87 ve bu elementin radyoaktif
bozunması sonucu oluşan kararlı ürünü
strontiyum-87 seviyelerine odaklandılar.
Sonuç olarak strontiyum-87 seviyelerinin
4,35 milyar yıl önce kristalize olmuş Ay
platoları kayalarında görece düşük miktarda
olduğunu ölçtü ve Ay’ın oluştuğu dönemdeki
rubidyum-87 ve diğer uçucu seviyelerinin
benzer derecede düşük olduğunu ortaya
koydular. Ancak bu sonuç, suyun Dünya’ya
nasıl ulaştığı ile ilgili ön plana çıkmış
teorilerle çelişiyor.
Borg, “Çalışmamız Dünya ve Ay’ın,
oluştuğu dönemde günümüze benzer
uçucu seviyelerine sahip olduğunu
gösteriyor.” diyor. “Bu durum Dünya’ya
kuyrukluyıldızlarla hiç su taşınmadığı
anlamına gelmiyor ancak sadece suyun
büyük çoğunluğunun oluşum dönemindeki
toplanan maddeden geldiğini gösteriyor.”
Bu bulgular Theia’nın ve genç Dünya’nın
çarpışma öncesi uçucularının çoğunu
kaybetmiş olduğunu gösteriyor. Bu durum,
her iki cismin de iç Güneş Sistemi’nde görece
geç, 4,45 milyar yıl önce genç Güneş’in
uçucuların çoğunu buharlaştırdığı dönemde
oluştuğunu gösteriyor.
Tüm bunlar Dünya ve Ay’ın oluşumu
ile ilgili diğer gizemleri de açıklayabilir.
Borg sözlerini, “Bunların arasında Ay ve
Dünya’nın, birçok oluşum modelinin aksine,
benzer oksijen, krom ve titanyum izotopu
Ay’da su nerede
bulunuyor?
AClavius Kraterİ’ndekİ
sulu kİmya
Dünya’dan görülebilen en büyük
kraterlerden biri olan Clavius’taki
su moleküllerinin keşfi Ay
regolitinde yüzey boyunca suyun
var olabileceğini gösterdi.
BKİrlİ kutup buzu
Ay ve Gezegen Enstitüsünden
Paul Spudis, Chandrayaan-1 radar
verilerini kullanarak, kutuptaki 40
farklı bölgede 600 milyon ton su
olabileceğini ileri sürdü.
CKutupların
harİtlandırılması
Chandrayaan-1’in kutuptan kutba
olan yörüngesi, araçtaki NASA’nın
Ay Mineralojisi Haritalandırıcısı
aracıyla güney kutbundaki buzun
haritalandırılmasını sağladı.
DEser miktardaki sulu
atmosfer
Su moleküllerinin, Güneş
ışınları ile ısınan Ay regoliti
taneciklerinden serbest hale
geçerek, Ay’ın ince egzosferi
boyunca yüzeyde hareket ettiği
düşünülüyor.
Solda:
NASA’nın
Ay yörünge
aracından
alınan verilere
EVolkanİk su
2017 yılında Hawaii
Üniversitesinden Shuai Li
göre, Ay’ın volkanik çöküntülerde su

kutbundaki olduğuna dair kanıtlar buldu;

oranlarına sahip olması da bulunuyor.” muhtemel su bunların arasında Apollo 15 ve 17
diyerek bitiriyor. haritası iniş bölgeleri de var.

62
 E Dünya’nın suyu

1
Ay nasıl oluştu?
1Theia genç Dünya’ya
yaklaşıyor 2Büyük çarpışma
Dünya’nın oluştuğu dönemde,
Cisim Dünya’ya kafa kafaya
çarptı ve böylece hem Theia
Mars boyutlu bir cisim hem de Dünya’nın mantosu
gezegenimizle çarpışarak buharlaştı.
2 uydumuz Ay’ı oluşturdu.

3Maddenİn saçılması 4Enkaz toplanmaya

başlıyor
Çarpışma sonucu her iki
cisimden buharlaşan madde
B karıştı ve dışarı doğru fırladı.
Daha küçük cisimler Dünya’nın
yörüngesinde yoğuşmaya başladı.

5Ay şeklİni aldı

Küçük cisimlerin çok büyük
bir çoğunluğu birleşerek Ay’ı
6Yoldaşımız oluştu
Sonuç olarak parçalar bir araya
geldi ve bugün gördüğümüz
3 oluşturdu. uydumuzu oluşturdu.

5
© Getty

Üstte: Genç
Dünya birçok
devasa cisimle
çarpıştı

“Dünya ve Ay, oluştukları

dönemde günümüze benzer
uçucu sevİyelerİne sahİplerdİ”
© Science Photo Library

Lars Borg

63
Yıldız sayımı

EVRENDE
KAÇ TANE
YILDIZ VAR?
Kozmosu tarayan uydu
ordusu sayesİnde evrendekİ
yıldızların sayısını belİrlemek
mümkün olacak mı?
Ailsa Harvey

64
 Yıldız sayımı

ece gökyüzüne baktığınızda evrende

G kaç tane yıldız olduğunu düşünüyor

olabilirsiniz. Bir amatör astronom
için çıplak gözle görülebilen yıldızları
saymak zorlu bir görev. Büyük teleskoplar işin içine
girdiğinde ise yıldızları saymak çok daha uzun bir
süreç haline geliyor. Peki astronomlar evrende kaç
tane yıldız olduğunu nasıl belirliyor?
Bu soruyla ilgili ilk sıkıntı Evren’in tanımını
yapmak. Cornell Üniversitesinin bir servisi olan ‘Bir
Astronoma Sor’un kurucusu ve Ithaca Üniversitesinde
profesör olan David Kornreich, “Bu soruya cevap
verebilmemiz zor çünkü evrenin ne kadar büyük veya
küçük olduğunu bilmiyoruz.” diyor. Gözlemlenebilir
evren zamanda 13,8 milyar yıl öncesine kadar
uzanıyor ancak gözlemlenebilir evrenin ötesinde
neler olduğunu bilemiyoruz. Bazı astronomlar,
farklı evrenlerin daha büyük bir yapıyı oluşturduğu
çokluevrende yaşadığımızı düşünüyor.
En kolay cevap, sıradan bir galaksideki yıldız
sayısını belirleyip, bunu evrende bulunan tahmini
galaksi sayısı ile çarpmak. Ancak bunu yapmak bile
zor çünkü bazı galaksiler farklı dalga boylarında
daha parlak görünüyor. Aynı zamanda aşılması
gereken bazı tahminsel sıkıntılar mevcut. Hubble
Uzay Teleskobu’ndan Ekim 2016’da alınan derin
© Getty

alan görüntüleri gözlemlenebilir evrende yaklaşık 2

trilyon galaksi olduğunu öngörüyor; bu daha önce
düşülen rakamdan 10 kat daha fazla. All About

Rİgel V509 Cassİopeİae

Yıldızların boyutları

Güneş Türü: Mavi-beyaz süperdev Türü: Sarı hiperdev

Türü: Sarı cüce Güneş yarıçapı: 74 Güneş yarıçapı: 650
Güneş yarıçapı: 1,0

Pollux Zeta1 Scorpİİ

Türü: Turuncu dev
Arcturus Türü: Mavi hiperdev

Sİrİus A Güneş yarıçapı: 8,8

Türü: Turuncu dev
Güneş yarıçapı: 103

Türü: Beyaz anakol Güneş yarıçapı: 25,7

V354 Cepheİ
NML Cygnİ
Güneş yarıçapı: 1,711
Türü: Kırmızı hiperdev

Antares Betelgeuse Güneş yarıçapı: 1.520 Türü: Kırmızı hiperdev

Türü: Kırmızı süperdev Güneş yarıçapı: 1.650
Türü: Kırmızı süperdev Güneş yarıçapı: 1.075
Güneş yarıçapı: 883
© NASA

V509 Cassiopeiae

VV Cepheİ VY Canİs Majorİs

Türü: Kırmızı süperdev Türü: Kırmızı hiperdev
Güneş yarıçapı: 1.050 Güneş yarıçapı: 1.420
65
 Yıldız sayımı

©
ES
A
Samanyolu
harİtacısı
Gaia, galaksimizin 3 boyutlu bir modelini
oluşturmak için oluşturuldu

1.381.964.755
Mavi renk

1.806.254.432 1.692.919.135 1.383.551.713

Kırmızı renk
1.811.709.771
Beyaz ışık parlaklığı Konum ve görünür
parlaklık
161.497.595
Yüzey sıcaklığı
Yıldız konumları
Gaia erken verİ setİ

İkincİ Gaia verİ setİ

76.956.778
Yarıçap ve ışınım

14.099
Güneş Sistemi
cisimleri
1.467.744.818 1.614.173 1.331.909.272 87.733.672
© Adrian Mann

Paralaks ve özdevinim Galaksi dışı 550.737 7.224.631 Paralaks ve Bakış doğrultusundaki

kaynaklar Değişen kaynaklar Radyal hız özdevinim toz miktarı

66
 Yıldız sayımı

Yıldız sınıflandırması
1 Termal kalkan
Güneş kalkanı bilimsel cihazları
-110 santigrat derece gibi sabit bir
Tayf türü

sıcaklıkta tutuyor Termal kalkan O B A F G K M

-170 ila 70 santigrat derece
arasındaki sıcaklıklara duyarlı.
Mavİ süperdev, Kırmızı süperdev,
4
2
Betelgeuse
Hassas sensörler Alnİlam

10.000
Gaia’nın sensörleri o
kadar güçlü ki insan gözünün
görebileceğinden 400.000 2
kat daha sönük cisimleri tespit Kırmızı dev,
Arcturus

100
edebiliyor. Sİrİus
Mavİ dev, Eta
PARLAKLIK Aurİgae

3Güçlü sİnyal Güneş

1
Türkiye’de ortalama internet
bağlantı hızı 27,6 Mbps. Gaia’nın Alpha Centaurİ B
8,7 Mbps hızı bunun yanında
1

1/100
yavaş kalıyor olabilir ancak bu
hızı 1,5 milyon kilometreden veri Kırmızı cüce, Proxİma
göndermek için kullandığı göz Centaurİ

1/10.000
önüne alınırsa çok iyi.
3 Beyaz cüce, Sİrİus B

4Işık toplama ustası

Gaia’nın epey bir cihazı
bulunuyor: 10 ayna, bir
SICAKLIK
astrometri cihazı, bir fotometre
cihazı ve bir tayf cihazı. Bunların
tamamı 3 metre uzunluğundaki
bir uzay aracında yer alıyor.
1Anakol
Anakol, yıldızların
yaşamlarının en uzun
2Kırmızı devler 3Beyaz cüce 4Süperdevler
Birçok yıldız
yaşamlarının sonuna
Bu sıcak yıldızların
sönük olmasının nedeni
Muhteşem derecede
yüksek ışınıma sahip
dönemini geçirdiği doğru bu dönemden küçük boyutları. Bu bu yıldızların renkleri

5Gülümse!
Günümüzün en gelişmiş
akıllı telefon kameraları 100
megepikselin üzerine çıkmış
olabilir fakat Gaia’nın 1.000
megapiksellik muhteşem bir
kamerası bulunuyor.
bölge. Bir yıldızın
anakoldaki konumu
kütlesi ile belirleniyor.
geçiyor. Büyüyorlar
ve yüzey sıcaklıkları
düşüyor.
yıldızlar Güneş benzeri
yıldızların yakıtını
tüketmiş ve giderek
Hertzprung-Russel
Diyagramı’ndaki
konumlarına göre
soğuyan çekirdekleri. değişiyor.
Space’e konuşan, Nature’daki makalenin 1 milyon yıldızı ise daha düşük bir
baş yazarı ve Manchester Üniversitesi hassasiyetle haritalandıran Hipparcos

6Verİye aç
Gaia’dan alınan verileri DVD’ye
yazmanız gerekirse 200.000’den
fazla DVD’ye ihtiyaç duyarsınız.
Bu, 100 terabayttan fazla veri
anlamına geliyor.
astrofizik profesörü Christopher Conselice,
ortalama bir galakside 100 milyon kadar
yıldız olduğunu belirtiyor.
Teleskoplar dahi bir galaksideki tüm
yıldızları görüntülemeyebilir. Gökyüzünün
üçte birindeki tüm gözlemlenebilir
kataloğunun devamı niteliğinde.
Gaia, bu bir milyar yıldızı görevinin ilk
5 yıllık döneminde 70 kere görüntüledi
ve konumlarını, uzaklıklarını, parlaklık
değişimlerini ve hareketlerini hassas bir
şekilde ölçtü. Gaia’dan alınan bu veriler

7Sİlİkon karbür
Zımparalarda kullanılan
maddenin adı silikon karbür.
Bu çok sert bir madde (silika
ve karbon karışımı) olduğu için
Gaia’nın yapısında da kullanıldı.
cisimleri kataloglandıran Sloan Dijital
Gökyüzü Taraması’ndan 2008 yılında elde
edilen tahmin 48 milyon yıldız civarında,
yani astronomların beklentisinin yarısı
kadar. Güneş gibi bir yıldız böylesine
bir katalogda görüntülenemeyebilir,
galaksimizin evrimine ve yapısına ışık
tutacak. Gaia 2019 yılından bu yana aynı
yıldızları gözlemlemeye devam ediyor ve
alacağı yeni veriler en önemli sorulardan
birine daha net bir cevap verecek:
‘Evrende kaç tane yıldız var?’

8Dev Güneş kalkanı

Karbon fiber ile güçlendirilmiş
kompozit bir madde ile üretilen
Güneş kalkanı Gaia’yı görevi
süresince koruyor. 10 metre
çapında dev bir balerin eteği gibi
görünüyor.
bu nedenle astronomlar galaksilerdeki
yıldızların sayısını galaksinin kütlesine
göre belirliyor. Bu zorlu bir hesaplama
çünkü öncesinde karanlık madde ve
galaktik dönme etkilerinin elenmesi
gerekiyor.
Avrupa Uzay Ajansı (ESA)’nın 2013
yılında fırlattığı Gaia görevi bize daha
kapsamlı cevaplar sunabilir. Gaia’nın
hedefi Samanyolu’nda bulunan 1 milyar
yıldızı net bir şekilde haritalandırmak.
Gaia, 100.000 yıldızı hassas bir şekilde,
Bu soruyu gözlemlenebilir evrenle
sınırlandırsak bile, kaç tane yıldız
olduğunu tespit etmek gözlemlenebilir
evrenin ne kadar büyük olduğunu tespit
etmeyi gerektiriyor. İlk sıkıntı evrenin
genişliyor olduğu, ikinci sıkıntı ise uzay-
zamanın eğriliği.
En basit örnekle, en uzak noktadan
gelen ışığın bize ulaşması 13,8 milyar yıl
sürüyor. Aynı zamanda, erken evrende
fotonlar yayılamadığı için bizden saklı
kalmış ilk cisimleri de dikkate almak

67
Yıldız sayımı
gerekiyor. Gözlemlenebilir evrenin
yarıçapı, ışık bize 13,8 milyar yılda ulaştığı
için 13,8 milyar ışıkyılı.
Bu durum gerçekten böyle mi?
Kornreich “Bu mesafeyi ölçmenin
mantıklı bir yolu gibi görünebilir ancak
kozmologlara göre öyle değil.” diyor. Bir
kozmolog ‘cetvel’ adı verilen bir yöntemle
mesafeleri ölçer ve daha sonra bu cetveli
gerektiği kadar uzatır. Bu ortaya farklı
bir sonuç çıkıyor ve buna bağlı olarak
gözlemlenebilir evrenin yarıçapı 46 milyar
ışıkyılı olarak çıkıyor. Ancak uzay-zamanın
eğriliği nedeniyle bu konuda da sabit bir
görüş ve rakam yok. Gözlemci cetvelle
mesafeleri ölçerken, ışık da ilerlediği için
ölçümleri etkiliyor.
Galaksi içindeki yıldızları ölçmek
daha kolay çünkü genelde buralarda
toplanıyorlar. Ancak evrendeki yıldızların
sayısını ölçmek için öncelikle galaksilerin
ortalama olarak sayısını belirlemeniz
gerekiyor.
Bazıları galaksimizdeki yıldızların
toplam kütlesini 100 milyar Güneş
kütlesi olarak veriyor. Galaksimizdeki
yıldızların ne kadarının Güneş’ten
büyük ne kadarının küçük olduğunun
ele alınmasıyla ortaya 100 milyar
yıldız sayısı çıkıyor. Bu sayı yıldızların
büyüklük oranına bağlı olarak değişkenlik
gösterebiliyor. Samanyolu’ndaki yıldız
sayısı bazı kaynaklarda 400 milyara kadar
çıkabiliyor.
Evrene yayılmış olan galaksi sayısı
çok büyük bir sayı. Bu sayıyı Hubble
Uzay Teleskobu’nun aldığı bazı
görüntüleme deneylerinden elde
ediyoruz. Belli aralıklarla, Hubble
detektörlerini gökyüzünde küçük bir
68
Bİr yıldız doğuyor
Güneş, diğer yıldızlara kıyasla boyut ve sıcaklık olarak
ortalama bir yıldız.
1Neredeyse yıldız
Önyıldızlar yuvarlak şekilli, yıldız olma sürecindeki
kütleler. Büyük bir moleküler bulutun çökmesi sonucu
Kırmızı cüce 3
oluşan önyıldızlar gazın yanı sıra çok fazla toz içeriyor.
Bir yıldızın önyıldız safhası, yıldız ısınıp yoğunlaşana
kadar 100.000 yıl kadar sürüyor.
Küçük kütlelİ
Yıldızlar
1
© Getty
Önyıldızlar
Güneş benzerİ
Yıldızlar
Üstte:
Gökyüzü
ne kadar
karanlıksa
o kadar
fazla yıldız
görülebilir
Dev moleküler
bulut
2Yıldız mı, gezegen mİ?
Kahverengi cüceler bazı astronomlar
tarafından yıldız olarak kabul edilmiyorlar. Kahverengİ
Bunun yerine yıldızaltı cisim olarak
sınıflandırılıyorlar. Diğer yıldızlara göre
cüceler
kütleleri çok küçük olan bu cisimler 2
çekirdeklerinde nükleer füzyonu
sürdürebilecek yeterli sıcaklığa ve
basınca sahip değiller. Hertzprung-Russel
Diyagramı’nda anakolun altında yer
alıyorlar. Genelliklle Jüpiter’in 70 katı
yarıçapa sahipler. Hidrojen ve helyum
bileşenleri ve gazlı yapıları açısından onları
Süper-Jüpiterlerden ayırt etmek zor.
noktaya yönlendirerek galaksileri gibi bir varsayım kullanıyor. Bunu
saymayı hedefledi. Bu deney, teleskop Samanyolu’nun ortalama 100 milyar
uzay mekiği astronotları tarafından yıldız sayısı ile çarpmak çok büyük bir
güncelleştirildikten sonra da tekrarlandı. sayı veriyor: 1024 yıldız, yani 1’den sonra
1995 yılında Büyük Ayı’da bulunan 24 tane sıfır. Bu sayı 1 septilyona karşılık
küçük bir noktanın pozlanması 3.000 geliyor. Kornreich bu sayının çok ciddi
civarında sönük galaksi ortaya çıkardı. derece az olduğunu ve galaksiler üzerine
2003 ve 2004 yılları arasında Hubble’ın yapılan detaylı çalışmalarla daha detaylı
güncellenmiş cihazları güney takımyıldızı bir sayı ortaya çıkarılabileceğini belirtiyor.
olan Ocak bölgesinde küçük bir noktaya
baktı ve burada 10.000 kadar galaksi
tespit edildi. Ocak bölgesinde 2012 yılında
yapılan daha kapsamlı bir incelemede Ailsa Harvey
Bilim ve teknoloji muhabiri ve yazarı
5.500 galaksi daha tespit edildi. Ailsa How It Works dergisi için çalışan
Kornreich bu soruya cevap verebilmek bir yazar. Genellikle bilim, teknoloji,
tarih ve çevre konuları üzerine yazılar
için evrende 10 trilyon galaksi olduğu yazıyor.
 Yıldız sayımı

3Soğuk yıldızlar
Kırmızı cüceler görece soğuk yıldızlar ve genelde
Güneş’in yarısından daha az kütleye sahipler. Bir kırmızı
4Ölü bİr yıldız
Beyaz cüceler küçük bir yıldızının yaşamının son
safhasıdır. Beyaz cüceler, boyutları Dünya’ya benzer küçük
5Yıldız kalıntısı
Kara cüceler bir yıldızın yaşam
döngüsünün sonunda, beyaz
cücenin ürettiği ısı yüzeye konveksiyon ile taşınıyor. cisimler olmasına rağmen çok yoğunlar çünkü Güneş cücelerin hiç ışık saçmayacak
kadar kütleye sahip olabiliyorlar. Hiç enerji üretmedikleri kadar soğuması sonucu ortaya
için çok uzun zaman içinde ışıklarını kaybedip kararacaklar. çıkan yıldızlar. Bir beyaz cücenin
kara cüceye dönüşmesi için
Helyum yanması başlayamadığı geçmesi gereken zaman evrenin
için yıldız çökmeye devam ediyor yaşından büyük olduğu için,
evrende şu an hiç kara cüce yok.

Kara cüce
Yıldız hidrojeni Kütle çekimine sadece gaz Zamanla sönecek
kullanıldıkça küçülüyor basıncı karşı geliyor olan küçük ve sönük

6nötron
bir yıldız
4 5
yıldızları
Beyaz cüce Nötron yıldızları
bir yıldızın yaşam
döngüsündeki
Kırmızı dev muhtemel adımlardan
birisi. Süpernovadan
sonra geriye kalan
Kara cüce madde Güneş’in 3
katına kadarsa ortaya
6 bir nötron yıldızı çıkar.
Bu yıldızların tamamı
atom çekirdeğinin
Nötron yıldızı yüksüz parçacıklar
olan nötronlardan
Süperdev oluşuyor.

Büyük kütlelİ Süpernova

Yıldızlar 8
7

Hİpernovalar Karadelİk
7Nadİr yıldızlar
Süperdevler çok nadir yıldızlar ve Güneş
Sistemimiz kadar büyük olabiliyorlar. Bu 8Işığın yokluğu
Yıldız kütleli karadelikler, kütlesi Güneş’in 8 katından
yıldızlar Güneş’ten on binlerce kat daha daha fazla olan süperdevlerin yaşam döngülerinin
fazla ışınıma sahip olabiliyor. Yarıçapları ise sonunda oluşur. Süpernovadan sonra geriye kalan

© NASA
Güneş’in bin katına çıkabiliyor. cisimlerin bazıları kütle çekimsel olarak kararlı değildir
ve çökmeye devam ederler.

Kozmİk ufuk Kozmİk ufuk İçİnde,

Gözlemciden yaklaşık Gözlemcİ uzay-zaman dokusundakİ
46 milyar ışıkyılı ötede yoğun bİr bölge galaksİ
Galaksİ kümelerİnİn kümelerİnİ kendİne
karanlık akımı çeker
Gözlemlenebİlİr
Evren

Evrenİn sınırı Uzay-zamanın

genİşlemesİ

69
 Uzman Görüşü
DÜNYA’DAKİ YER BAZLI TELESKOPLARIN
İRTİFALARI NE KADAR?
Büyük gözlemevleri atmosferik etkileri azaltmak için
yüksek rakımlı yerlere inşa ediliyor
üçük bir teleskoptan
K baktığınızda, görüntünün
sıcak bir asfalt üzerindeki
görüntünün dalgalanması
gibi dalgalandığını göreceksiniz. Bunun
nedeni üzerimizde bulunan 100 kilometre
kalınlığındaki atmosfer. Atmosferimiz
gök cisimlerini gözlemlememizi etkiliyor.
Eski Viktoryan dönemi teleskoplar
şehirlere yakın konumlanmıştı ancak
artan ışık kirliliği ve gelişmiş teknolojiler,
gözlemevlerinin yüksek irtifada,
atmosferik etkilerin daha az olduğu
yerlerde kurulmasını sağladı. Örneğin,
Türkiye’deki astronomi çalışmaları
eski dönemlerde İstanbul’un içindeki
Kandilli Rasathanesi’nde başlamış olsa da
günümüzde TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinin
bulunduğu Bey Dağları’nın zirvelerinden
gerçekleştiriliyor.
Ülkelerin ulusal gözlem programları
teleskopların kaynakları ortak
kullanabildiği birkaç dağ zirvesinde
yoğunlaştı. Kanarya Adaları’nda, La
Palma’daki Roque de los Muchachos
Dünyanın farklı ülkelerinin
teleskoplarını barındırıyor. Standart
optik gözlemevlerinin yanı sıra, gama
ışını teleskopları ve bir adet de Güneş
teleskobu bulunuyor. Atmosferik etkilerin
az olması her gözlem türü için iyi bir
avantaj.
Leviathan of Parsonstown
Yüksek irtifada olmasa da, bu teleskop inşa edilen
en büyük teleskoplardan biriydi.  1,8 metrelik
bir aynaya sahip, yansıtıcı Newtonian teleskop,
1845 yılından 1917’ye kadar dünyanın en büyük
teleskobuydu.
Wikipedia Commons © Retaggio
70
ABD ve diğer Pasifik ülkeleri teleskopları
için, 4.205 metre rakıma sahip La Palma’dan
daha yüksek olan Hawaii’deki Mauna Kea’yı
kullanıyor. Mauna Kea’yı iyi bir gözlem
noktası olarak 1967 yılında belirleyen
kişi, Kuiper Kuşağı’na adını veren Gerald
Kuiper’dı. Apollo görevinde kullanılan Kimlik Kartı
teleskopların aldığı net görüntüler Robin Hague
karşısında büyülenmişti ve Dünya’da buna Hague
benzer görüntü kalitesi elde edebileceği Skyrora’da
bir yer bulmak istedi. Aynı zamanda Şili fırlatma
ve Şili Antlarını da düşünmüştü. Burası sorumlusu
da günümüzde Dünya’nın en güçlü ve Skyrora’nın fırlatma
teleskoplarından bazılarına ev sahipliği araçlarının koordinasyonunu
yapıyor. Avrupa Güney Gözlemevi’nin Çok yapıyor.
Büyük Teleskop’u (ÇBT) Cerro Paranal’de
bulunuyor. ÇBT 4 adet 8,2 metrelik
teleskobu tek bir teleskop gibi kullanıyor.
Atacama Büyük Milimetre/milimetrealtı
Dizgesi ve Atacama Kozmoloji Teleskobu
ise Dünya’daki en yükseğe kurulmuş
teleskoplar arasında. Atacama Çölü
Antarktik olmayan en kuru çöl ve deniz
seviyesinden 5.000 metre yüksekte
bulunuyor. Bu irtifa ışık kirliliğinden ve
atmosferik etkilerden uzak muhteşem bir
gökyüzü sunuyor.
Optik
Güney Afrİka Büyük Teleskobu
Sutherland, Güney Afrika
Hooker Teleskobu
Wilson Dağı, Kaliforniya
Hale Teleskobu
Palomar Dağı, Kaliforniya
Kızılötesi veya yakın-kızılötesi
Radyo veya mikrodalga
Milimetre ve milimetre altı
dalgaboyları
Williams Bay, Wisconsin
Yapım aşamasında
Faulkes Teleskobu Güney
New South Wales, Avustralya
Anglo-Australian Teleskobu
New South Wales, Avustralya
Leviathan of Parsonstown
Yerkes Gözlemevİ
Offaly, İrlanda
 Teleskop yükseklikleri

5.500 m
Wikipedia Commons © Worldtraveller

Atacama Kozmolojİ Teleskobu

Atacama Çölü, Şili
5.000 m

Atacama Büyük Mİlİmetre/mİlİmetrealtı Dİzgesİ

Atacama Çölü, Şili
Isaac Newton Teleskobu
Isaac Newton Teleskobu 2,54 metre büyüklükte Mont Blanc 4.500 m
yansıtıcı bir teleskop. Teleskop Kraliyet Gözlemevi için 4.808 metre
1967 yılında inşa edildi. Başlangıçta Doğu Sussex’teki Alpler
Herstmonceux Kalesi’ne yerleştirilmiş olan teleskop,
1979 yılında 2.396 metre yükseklikteki Roque de los
Muchachos’a taşındı.

Keck Teleskobu
Mauna Kea, Hawaii
4.000 m

Otuz Metrelİk Teleskop

Mauna Kea, Hawaii
“Ulusal gözlem programları
bellİ bİrkaç dağ zİrvesİne 3.500 m

yoğunlaşmış durumda”
Doğu Anadolu Gözlemevİ
Palandöken, Erzurum, Türkiye
3.000 m
Son Derece Büyük Teleskop
Cerro Paranal, Şili
Güney Kutup Teleskobu
Amundsen-Scott Güney Kutbu İstasyonu, Antarktika
Çok Büyük Teleskop
Cerro Paranal, Şili

2500 m
TÜBİTAK ULUSAL GÖZLEMEVİ
Bakırlıtepe, Antalya, Türkiye
Isaac Newton Teleskobu
La Palma, Kanarya Adaları
Dev Macellan Teleskobu
Las Campanas, Şili
William Herschel Teleskobu
La Palma, Kanarya Adaları

Doğu Anadolu Gözlemevİ 2.000 m

Otto Struve Teleskobu
Davis Dağları, Teksas

Ülkemizin en büyük ve ilk 4 metre sınıfı teleskobu

olan Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) Erzurum’da
kuruluyor. İlk ışığı bu yıl içerisinde alması beklenen
Kızılötesi Tarama Tesİsİ
Sutherland, Güney Afrika

DAG, Palandöken’in Karakaya tepesinde 3.170 metre

rakıma inşa ediliyor.
1.500 m

Burç Halife
830 metre 1.000 m
Dubai, Birleşik Arap Emirlikleri

Shard 500 m
310 metre
Londra
ATASAM

deniz seviyesi

71
Uzay Gizemleri

EN BÜYÜK
UZAY
GİZEMLERİ Astrofİzikçİlere, gezegen bİlİmcİlerİne ve
astronomlara göre gerçek orada bİr yerde!
David Crookes
© Getty

72
 Uzay Gizemleri
0,01 mİlİsanİye 100 sanİye 400 mİlyon yıl 13,8 mİlyar yıl

© Adrian Mann
Proton ve Çekİrdeğİn İlk yıldızların Günümüz
nötronların oluşumu oluşumu
oluşumu
Evrenİn boyutu

2
3
4 Uzay araçları
1 Zaman
Dünya cİvarında
1Büyük Patlama 2Proton ve
nötronlar
Büyük Patlama’dan
sonra sadece enerji
3Maddenİn
baskınlığı 4Günümüzdekİ
durum neden hızlanıyor?
Proton ve nötronlar Küçük bir dengesizlik Evren, neredeyse
vardı. Aşırı derecede oluştu. Antimadde maddenin baskın hale tamamının maddeden Dünya’nın dönmesinden
bir şişme söz ve madde etkileşime gelmesini sağladı. oluştuğu bir kaynaklı olabilir
konusuydu ve madde girerek yok oldu ve Bu, ilk yıldızlar ortaya asitmetriye sahip.
ile antimadde eş enerji açığa çıktı. çıkmadan önce Muhtemel etkiler arasında alçak
miktarlarda üretildi. gerçekleşti. yörüngelerdeki atmosferik
sürtünme, okyanus ve kaya

Antİmadde nereye gİttİ? gelgitleri, araçların Güneş rüzgârı

ile manyetik olarak momentum
kazanması, genel görelilikteki
Büyük Patlama’dan sonra yok oldu görmezden gelinen olgular veya
termal ışıma var. Belki de Dünya
Antimadde ve maddenin eşit bolluklarda kaynaklanmış olabilir; bu konu
etrafındaki garip bir karanlık
üretilmesi gerekiyordu. Ancak Dünya’dan hızlandırıcı deneyleriyle çalışılıyor. İkinci
madde katmanı buna neden
gözlediğimiz her şey normal maddeden olasılık ise uzay gözlemevleri aracılığı
oluyordur. Daha da garip olanı bu
oluşmuş gibi görünüyor. Peki, antimadde ile çalışılıyor. Bunlardan belki de en
etkinin 2005’ten beri gerçekleşen
nereye gitti? Antimadde ya Büyük meşhuru, Uluslararası Uzay İstasyonu
yakın geçişlerde meydana
Patlama’nın ardından ilk saniye içinde üzerine yerleştirilen AMS-02 deneyi.
gelmemesi.
yok oldu ya da bizimkinden çok daha Bu deneylerde bilim insanları ilkel
Dr. Luis Rodriguez
uzak, erişemediğimiz bir evrende antimaddeye ait küçük parçalar taşıyan
Universidad de Extremadura,
oluştu, yani görebildiğimiz evren bir kozmik ışınları gözlemlemeye çalışıyorlar.
İspanya
madde bölgesi. İlk olasılık madde ve Dr. Aihong Tang, Brookhaven Ulusal
antimadde arasındaki bir asitmetriden Laboratuvarı, New York Karanlık
enerjİ nedİr?
Robert Caldwell, Dartmouth
Üniversitesi, New Hampshire
Evrenin giderek hızlanan genişlemesi,

Işık karadelİklerden
kozmosun tüm enerjisinin %75’ini
oluşturan ve kütle çekimine karşı çok güçlü
olan gizemli bir kuvvetten kaynaklanıyor.
Bu kuvvet kozmolojik bir sabite benziyor

kaçabİlİr mİ? (evrene yayılmış eş dağılımlı enerji ve

gerginlik) ancak anlaşılabilmesi
için daha detaylı ölçümler
Teoriye göre evet gerekiyor.

Evrende çok fazla sayıda karadelik var hatta neredeyse her büyük
galaksinin merkezinde bir karadelik bulunuyor. Bu konudaki çalışmaların
en temel amacı bir karadeliğin olay ufkunun civarını görüntülemek
ve maddenin karadelik etrafındaki akışını gözlemlemek, Olay Ufku
Teleskobunun hedeflerinden birisi de bu. Teoriye göre göre, karadelik
ışık dahil hiçbir şeyin kaçamadığı bir yer olarak tanımlanıyor. Bir
karadelik böyle karakterize ediliyor. Ancak, Stephen Hawking’in
ortaya attığı bir teoriye göre, olay ufku civarındaki bir enerji değişimi
karadeliğin bir tür ışıma yapmasını sağlayabilir. Bir karadeliğin yaptığı
bu tür bir ışımayı keşfetmek inanılmaz bir keşif olabilir. Teleskoplar
geliştikçe, radyo dalgalarından gama ışınlarına kadar tüm tayfta gözlem
© Tobias Roetsch

yeteneklerimiz artıyor ve bir karadeliği taramaya daha da yaklaşıyoruz.

Kim bilir gelecekte neler bulacağız.
Dr. Poshak Gandhi, Southampton Üniversitesi, İngiltere
73
Uzay Gizemleri
Kozmİk ışınlar nereden gelİyor?
Büyük çoğunlukla patlayan yıldızlardan
Kozmik ışınlar ışık hızına yakın hızlarda
seyahat eden yüklü parçacıklar ve
bunların bir kısmı Güneş Sistemi
dışından gelirken bir kısmı Güneş’ten
kaynaklanıyor. Çoğunlukla atom
çekirdeklerinden oluşuyorlar. Küçük
bir kısmı ise elektronlar ve atomaltı
parçacıklardan ve az bir kısmı ise
anitmaddeden (pozitron ve antiproton)
oluşuyor.
Kütle çekİmİnİn kaynağı ne?
Graviton adı verilen varsayımsal bir parçacıktan
kaynaklanabileceğini düşünüyoruz.
Kütle çekimi evrenin tamamında var
olan çekici bir kuvvet. Kütleye sahip
olan her şeyin bir kütle çekimi var;
yıldızlar, gezegenler ve hatta insanlar. Bir
cismin kütle çekimi o cisme yaklaştıkça
artar ve kütle çekiminin şiddeti cismin
kütlesi ile doğru orantılıdır. Dünya
bizi yüzeyinde tutabilecek kadar kütle
çekimine sahipken, Güneş Dünya’yı
yörüngesinde tutabilecek kütle çekimine
sahip. Kütle çekimi matematiksel olarak
ilk defa, 17. yüzyılda Isaac Newton
tarafından tanımlandı ve yaklaşık
100 yıl önce Albert Einstein kütle
çekiminin uzay-zamanın bükülmesi
şeklinde ele alınması gerektiğini
ortaya koydu.
Dr. Robert Hurt, Kaliforniya Teknoloji
Enstitüsü
74
Evrenİn
pusunu ortadan
kaldıran neydİ?
Dr. Varoujan Gorjian, Jet İtki Laboratuvarı
Yıldızlar ve galaksiler bunu açıklamak için
birincil adaylar ancak ‘yıldız oluşumu galaksisi’ adı
verilen bir galaksi türü burada ana rolü oynuyor.
Yıldız oluşumu galaksileri, Samanyolu benzeri
galaksilerden daha fazla süpernova patlaması
oluşturuyor. Bu tür patlamalar sonucu iyonize
ışınım galaksiden kaçarak evreni yeniden iyonize
hale getiriyor. Galaksilerdeki büyük kütleli
yıldızlar da iyonize ışınım yayıyor ve bu
ışınım galaksiden çıkarak aynı işlevi
görüyor.
Evren ne
Kozmik ışın parçacıkları galaksimizdeki
süpernova patlamaları ile oluşuyor.
Küçük bir kısmı ise Güneş aktivitesinden
kadar
kaynaklanıyor. Bu parçacıklar yüklü
olduğu için galaksinin manyetik alanı
bu parçacıkları yönlendiriyor. Dünya’nın
büyük?
kozmik ışık bombardımanına uğramasının En azından 420 trilyon
bir nedeni de bu. Neyse ki kendi manyetik ışıkyılı küp
alanımız bizi koruyor. Evrenin boyutunu
Dr. Varoujan Gorjian, Jet İtki Laboratuvarı hesaplamak zorlu bir
süreç çünkü ölçmek için
kullandığımız tek şey ışık. Işık
sonlu bir hıza sahip olduğu
için bir noktadan diğerine
ulaşması zaman alıyor. Bu
hız ne kadar hızlı olsa da,
evren o kadar büyük ki en
uzak galaksilerin ışığının
bize ulaşması 13,8 milyar
yıl sürüyor. Işığın sınırlı
hızı ele alındığında, evrenin
henüz ışığı bize ulaşmayan
bölümleri var. Işığın bize
ulaşan sınırı içinde kalan
kısma ‘gözlemlenebilir evren’
adı veriliyor ve çapı yaklaşık
46 milyar ışıkyılı.
Evrenin bu bölümünü
göremediğimiz için bir
boyut tahmini yapmamız
zorlaşıyor ancak bilim
Vay! Sİnyalİ insanların tahmini evrenin
neydİ? 420.000.000.000.000
Robert H. Gray, The Elusive ışıkyılı küp hacminde olduğu
Wow: Searching for Extraterrestrial
yönünde!
Intelligence kitabının yazarı
Dr. Luke Davies, Batı Avustralya
Yıldızlardan gelen zeki yaşama dair en
güçlü aday olan sinyaldi. 1977’de, 1 Üniversitesi, Perth
dakikalığına tespit edildi ve kayboldu.
Girişim olması muhtemel ancak
© Alamy
bu sinyali çok daha uzun
süre aramaya devam
etmeliydik.
 Uzay Gizemleri

Gözlemlenebİlİr evrenİn
1 mİlyar ışıkyılı sınırı

Hubble Ultra Derİn Alan

Gİrdap Galaksİsİ (MessIer 51)

Büyük Çekİcİ
Anten Galaksİlerİ
(NGC 4038 & NGC 4039)

Andromeda Galaksİsİ
Büyük Macellan Bulutu

1 mİlyon ışıkyılı Küçük Macellan Bulutu

Galaksİ merkezİ
Galaksİnİn kıyısı

Avcı Bulutsusu

Atbaşı Bulutsusu Betelgeuse

Rİgel

Yengeç Bulutsusu Ülker Arcturus

Sİrİus

Barnard
Alpha Centauri Yıldızı

Büyük Patlama’yı
ne tetikledİ?
Jason Rhodes, Jet İtki Laboratuvarı
Farklı evrenlerin çarpışması tetiklemiş olabilir.
Oort Bulutu Evren halihazırda genişliyor, yani geçmişte daha
3,26 ışıkyılı küçük ve yoğundu. Evrenin erken dönemlerinden
arta kalan ilk ışınımı gözlemleyerek, evrenin
13,8 milyar yıl önce sonsuz derecede küçük bir
boyuta sahip olduğunu görüyoruz. Ancak bu
derece küçük boyutlarda bildiğimiz anlamda
uzay ve zaman kavramı kırıldığı için,
halen günümüzde de devam eden
genişlemeyi neyin tetiklediğini
bilmiyoruz.
1 ışıkyılı

Helyosfer
© Tobias Roetsch

Güneş 75
 Uzay Gizemleri
© Getty
Satürn’ün
halkaları nasıl
oluştu?
Buzul uyduların
parçalanmasıyla olabilir
Satürn’ün etrafında, birbiriyle temas
halindeki iki halka parçacığını
(küçük buz parçaları) düşünün.
Gezegenin kütle çekimi, bu
parçacıklardan Satürn’e yakın
olanda daha fazla. Bu kütle çekimi
farkına gelgit kuvveti deniyor, bu
süreç okyanustaki gelgitlerle ilişkili.
Gelgit kuvvetleri nedeniyle, bir
uydunun gezegenine çok yakın bir
yerde oluşması mümkün değil.
Satürn’ün halkaları büyük
olasılıkla, başka bir yerde oluşmuş
ve Satürn’e çok yaklaştığında
parçalanmış buzul bir uydu
sayesinde oluştu. Senaryolardan
birinde, Titan benzeri bir uydu
genç Satürn’ü çevreleyen gaz ve toz
diskine doğru yaklaştı. Uydunun
buzul kabuğu parçalara ayrılarak
Satürn’ün yörüngesine dağılırken,
kayaç çekirdeği Satürn tarafından
yutuldu. Buzul parçacıklar birbiriyle
çarpışarak Satürn etrafına dağıldı ve
bugün gördüğümüz halka sistemini
oluşturdu.
Diğer bir senaryoda ise, Kuiper
Kuşağı’ndan kaçan büyük bir
cisim Satürn’ün gelgit kuvvetleri ile
parçalara ayrıldı. Bir başka olasılık
ise Satürn’ün uydularından birine
kuyrukluyıldız çarpması ile
oluşmuş olabilir. İlk senaryoda
olduğu gibi, çarpışmanın ortaya
saçtığı buz parçaları Satürn’ün
etrafına dağılarak halkaları
oluşturmuş olabilir. Cassini
Satürn sistemini kapsamlı bir
şekilde incelemiş olsa da hangi
senaryonun doğru olduğunu halen
bilmiyoruz.
Dr. Luke Dones, Güneybatı Araştırma
Enstitüsü, Teksas
76
Tabby Yıldızı’nın garİp
hareketİnİn nedenİ nedİr?
Soğuk bir disk ışığını bloke ediyor olabilir
Yıldızların, bu yıldızda olduğu gibi, parlaklıklarının birkaç günlüğüne sönükleştiğini
gözlemliyoruz. Tabby yıldızındakine benzer durumlarda genç yıldızın etrafındaki
disk, yıldızla aramıza girerek ondan gelen ışığı engelliyor. Ancak bildiğimiz kadarıyla
Tabby Yıldızı (KIC 8462852) genç değil ve etrafında bir disk barındırmıyor. Yıldızdan
çok uzakta, geniş bir yörüngede soğuk bir disk olabilir ya da yıldızlararası ortamdaki
bir gaz bulutu yıldızla aramıza giriyor olabilir. Bu senaryoların her ikisinde de ışığın
farklı dalgaboylarında nasıl bir minimum oluşturacağı hakkında fikrimiz var. Şimdi
ortadaki hipotezleri test edebilmek için sabırla bir sonraki minimum dönemini
bekliyoruz.
Dr. Ben Montet, New South Wales Üniversitesi, Sydney
Tabby Yıldızı’nın ışık eğrİsİ Gün 1.520
Tabby Yıldızı’nın ışık eğrisi, sıra dışı bir davranışı sergiliyor 1 Burada, Tabby Yıldızı’nın,
Kepler görevinin 1.520.
gününde sönükleştiğini
görebilirsiniz.
Akı
Gün 1.540
1,00
2 Burada, 3’lü minimuma
sahip simetrik bir profil
görüyoruz. Bu simetri Tabby
yıldızının ışık eğrisinde tekrar
0,98 eden bir durum.
Gün 1.570
3 50 gün sonrasında
benzer şekilde ancak farklı
0,96 büyüklükte bir minimum
gerçekleşiyor. Bu durum
iki farklı gezegenin yıldızın
Gün 1500 1520 1540 1560 1580 önünden geçmesi sonucu
oluşuyor olabilir mi?
1 2 3
Deneb
Tabby Yıldızı
(KIC 8462852)
KuIper Falezİ
nedİr? Kuğu
Dr. Olivier Hainaut, Avrupa Güney
Gözlemevi Delta Cygni
Kuiper Kuşağı, Güneş Sistemi’nin oluşum
döneminden arta kalan, sistemin dış kısımlarında
kalmış cisimlerden oluşan bir bölge. Kuşağın iç
kesimindeki halen var olan az sayıdaki cisim,
diğer cisimlerin çok büyük olasılıkla, Neptün’ün
dışarıya doğru göçü esnasında sistemin dışına
doğru itildi. Böylece iç kuşaktaki cisimler
olduğu yerde kalırken, 45 AB ötesindeki Vega
Çalgı
sayı neredeyse 0’a düştü. İşte
bu bölgeye Kuiper Falezi
deniyor.
 Uzay Gizemleri

Zamanda yolculuk 1
1Uzay-zaman
Bunun çalışabilmesi için, bir

yapabİlecek mİyİz?
cismin uzay-zamanda başladığı
aynı koordinatlara geri döneceği
bir hattı takip etmesi gerekir.
Teorik olarak evet

2
Einstein’ın genel görelilik teorisinin 2 3 Zaman yolculuğu
çözümleri o kadar karmaşık ki, çözümlerin döngüsü
bir noktasında solucan delikleri veya 4 Kapalı bir zaman eğrisi, bir
harekete eden kozmik sicimler aracılığıyla zaman yolculuğu döngüsüne
geçmişe yolculuk mümkün hale geliyor. dönüşebilir. Einstein bunun
bir paradoksa neden olacağını
Aynen Macellan’ın mürettebatının Dünya’nın belirtiyor: Örneğin geçmişe gidip
etrafından dolaşıp Avrupa’ya ulaşması gibi, büyükbabanızı öldürmeniz gibi.
bir zaman yolcusu da uzay-zamanın eğriliğini
kullanarak kendi geçmişine ulaşabilir. 3000
yılında, uzay-zamanı bükerek bir zaman
makinesi üretebilirseniz, 3002’den 3001’e
3Karadelİkler
Dönen bir karadelik uzay-
zamanın kendi üzerine bükülerek
bir döngü oluşturacağı kadar
gidebilirsiniz ancak 2022’yi yeniden ziyaret
güçlü kütle çekimsel alana sahip
edemezsiniz çünkü bu zaman makinesinin olabilir.
icadından öncesine denk geliyor.
Bu makinelerin oluşturulup
oluşturulmadığına bakmak için kuantum kütle
çekimini, yani kütle çekiminin mikroskobik
Geçmİşİne
dön
Günümüzden
ayrıl
4Kuantum mekanİğİ
Kuantum mekaniği bilgi gibi
küçük cisimlerin bir paradoks
ölçeklerdeki hareketini öğrenmemiz gerekir. oluşturmadan bu döngü içine
Zaman girebileceğini öneriyor.
Fizikçilerin zaman yolculuğu ile ilgili
olasılıkları ilginç bulmasının nedeni bu.
Profesör J. Richard Gott, Princeton Üniversitesi, Güneş’İn
New Jersey en dış katmanı
neden daha sıcak?
Chloe Pugh, Warwick Üniversitesi
Güneş’in dış atmosferi 1 milyon santigrat
derecenin üstünde bir sıcaklığa sahip
ancak yüzeyi sadece 5.500 santigrat
derece. Güneş püskürmelerine ve
koronal kütle atımlarına neden olan
manyetik yeniden bağlanmalar
enerjiyi bu katmana taşıyor
olabilir.

Beyaz delİkler var mı?

Kesinlikle muhtemel
Karadelikler kütle çekimsel bataklıklar gibi: her maddenin yaptığı
gibi diğer maddeleri kendilerine doğru çekiyorlar. Buraya kadar
farklı olan bir şey yok. Ancak çok yaklaştığınızda, toplam kütle uzay-
zamanı o kadar büküyor ki hiçbir şey kaçamıyor. Bataklığın zıttını
yerden çıkan bir gayzer gibi düşünebilirsiniz. İşte bu durumda da bir
beyaz deliği düşünüyorsunuz. Onlar da kütle çekimine sahipler ancak
bir şeyler sadece buradan dışarı çıkabiliyor. Karadeliğin varlığına
bir dönem şüphe ile yaklaşılıyordu ancak günümüzde, eskiden
düşündüğümüze göre çok miktarda olduğunu biliyoruz. Evrendeki en
büyük gizemlerden birisi bu cisimleri birbirine bağlıyor da olabilir: nasıl
öldükleri. Karadelikler, simetrik olarak patlayan beyaz deliklere doğru
© Tobias Roetsch

kuantum mekaniksel metamorfoz geçiriyor olabilir. Bu tür patlamaları

aramak bu soruya bir cevap bulabilir.
Profesör Hal Haggard, Bard Üniversitesi, New York

77
Uzay Gizemleri

Jüpiter’İn Büyük Kırmızı

Leke’sİ neden bu kadar 1979
BKL’nin yakından
ilk net fotoğrafı
Voyager 1 ile çekildi.

uzun ömürlü
Gaz devinde bu kasırgayı noktalayabilecek

22°
bir kara parçası yok BKL, Jüpiter’in
ekvatorunun
Jüpiter hızlı dönen bir gaz devi gezegen, bu da batıdan 22 derece
güneyinde yer
ve doğudan esen rüzgârların oluşturduğu kuşaklara sahip alıyor
olmasını sağlıyor ve türbülans oluşturuyor. Kasırgalar
(siklon ve antisiklon) bu tür bir türbülansın doğal sonucu.
Büyük Kırmızı Leke (BKL), güney yarımkürede saat

20.000 km
yönünün tersine dönen bir antisiklon.
Bu antisiklon Dünya’dakilerden daha kararlı çünkü bunu
durduracak, devasa kara parçaları gibi şeyler yok. Aynı
zamanda BKL enlem değiştirmesini engelleyecek bir Jüpiter’in BKL’sinin uzunluğu
şekilde rüzgârlarla destekleniyor, bu da onu daha kararlı
yapıyor.
Dr. Amy Simon, Goddard Uzay Uçuş Merkezi

400 Altı
Kasırganın
devam
ettiği
düşünülen
minimum BKL’nin saatin tersi yönde
yıl sayısı dönmesi için gereken gün sayısı

680km/saat

© NASA/JPL-Caltech
Ovalin kenarlarındaki
rüzgâr hızı

Pulsarlar
neden atım yapıyor?
Dr. Rainer Kresken, Avrupa Uzay
Ajansı

Evrendekİ diğer bİr yaşamı

Pulsarlar çok hızlı dönen, ve güçlü
manyetik alana sahip çok yoğun cisimler.
Deniz fenerleri gibi, kutuplarından
çıkan elektromanyetik jetler pulsar

nasıl tanımlayabİlİrİz?
döndükçe Dünya’dan radyo
antenlerle tespit edilebiliyor.

Uzaylıların ‘ürettiği’ sinyallerle

İlkel yaşam çok yaygın olsa da gelişmiş yaşam o kadar
yaygın olmayabilir. Ancak Dünya Dışı Zeki Yaşam
Araştırması (SETI) bu konuda kesinlikle umut verici.
Galaktik düzlem, galaksi merkezi ve yakındaki
yıldızları doğal olmayan radyo sinyallerini bulmak
için tarıyoruz. Bu arayış başarılı olsa bile elde edilen
sinyalin deşifre edilebilmesi çok olası değil. Radyo
alanında çalışan bir mühendis günümüzün modern
kablosuz iletişimlerini güçlükle deşifre edebilir. Hatta,
sıkıştırma teknikleri aldığımız sinyali gürültüden farksız
bir hale getirebilir. Diğer taraftan, birçok kişi ‘organik’
zekanın makinelerin devreye girmesinden önce kısa bir
geçiş periyotu olduğunu düşünüyor, bu açıdan yaşam
bulursak, inorganik de olabilir.
Martin Rees, Kraliyet Astronomu, İngiltere
© NRAO

78
 2. SAYI
BAYİLERDE

çoc uk
POPULAR SCIENCE EKİBİNDEN
7-11 YAŞ ARASI ÇOCUKLAR İÇİN
BİLİM DERGİSİ

ONLARCA BULMACA,
DENEY VE ŞAŞIRTICI
BİLGİLERLE
ÇOCUKLARA BİLİMİ
SEVDİREN DERGİ

E
HEDİYİRİNDEN
Bİ R B CE Lİ
EĞL E N
KA TMA
R
3 0 Ç I LB
E RAB E R

GE

Lİ M !
GEZE

FARKIYLA

Online satın almak için: www.dergiburda.com

 Gezegen profİlİ
Uranüs
Gizemlerle dolu buz devi onlarca yıldır
kâşifleri büyülüyor
nikel çekirdek bulunuyor.
üneş’ten itibaren yedinci
Şimdiye kadar gezegeni ziyaret

G gezegen olan Uranüs, 13

Mart 1781’de İngiliz astronom
William Herschel tarafından
keşfedildiğinde teleskopla keşfedilen ilk
eden tek bir uzay aracı olsa da (1986
yılında Voyager 2) gezegen yer tabanlı
teleskoplar ve uzay teleskoplarıyla uzun
süredir çalışılıyor. Yıllardır devam eden
gezegen oldu. Keşif gecesinde, bulutsuya
gözlemler soluk gezegenle ilgili şaşırtıcı
benzer bir yıldız veya bir kuyrukluyıldız
detaylar ortaya koydu. Bunların arasında
gözlemlediğini düşünmüştü. O an için
gezegenin halkaları da var. Bu keşif
farkında olmadığı şey, adını (1783’te
Satürn’ün halkalara sahip olmayan tek
Johann Elert Bode’un önerisiyle) Yunan
gezegen olmadığını ortaya koymuştu.
gökyüzü tanrısından alan Uranüs’ü
Diğer taraftan, astronomlar Uranüs’ün
keşfettiğiydi.
eksen eğiminin 97,77 derece olduğunu
Üzerinden 241 yıl geçmesine rağmen
keşfettiler. Bu durum Uranüs’ün Güneş
Uranüs halen gizemlerle dolu. Gezegen
Sistemi’nin erken dönemlerinde büyük bir
hakkında en net bildiğimiz şeyler
çarpışmaya maruz kaldığını gösteriyor.
Güneş’ten 2,9 milyar kilometre mesafede
Diğer dev gezegenlere benzer şekilde,
(Dünya-Güneş mesafesinin 19 katı)
Uranüs’ün bulut katmanlarında da kasırga
olması ve bir yörüngesini 84 yılda
oluşumu gözlendi. Kasım 2014’te gezegen
tamamlaması. 50.724 kilometre çapa sahip
aşırı derecede aktifti ve kasırgalar amatör
olan gezegen bir dev; Dünya’nın 4 katı
astronomlar tarafından dahi gözlendi. Bu
kadar. Uranüs’ün bileşenlerinin %80 su,
gözlemler Uranüs’le ilgili başka bir açmazı
amonyak (NH3) ve metan (CH4) buzları
ortaya çıkardı. Güneş’ten çok uzak olduğu
karışımından oluşuyor. Gezegene mavi-
ve bir iç ısı kaynağına sahip olmadığı
yeşil rengini veren şey üst atmosferindeki
göz önüne alındığında, Uranüs’teki
metan. Gezegenin yoğun bulut tabakası
bu kasırgaların oluşumunu neyin
cihazlarımızın daha derin katmanlarını
sağladığı bilinmiyor. Wisconsin-Madison
görmemize izin vermiyor. Uranüs’ün halen
Üniversitesinden gezegen bilimcisi
gizemlerle kaplı olmasının nedeni bu.
Larry Sromovsky, bulut tabakalarının
Astronomlar, gezegenin bulut
renk ve şekillerinin, kasırgaların
tabakasının altında çoğunlukla hidrojen,
atmosferin derinindeki bir hareketlilikten
helyumun yanı sıra eser miktarda metan
kaynaklanıyor olabileceğini gösterdiğini
ve diğer uçucular içeren ana atmosferinin
belirtti.
bulunduğunu düşünüyor. Bunun altında
ise akışkan buzul manto yer alıyor. Bu
katman kütle bileşeni olarak Uranüs’ün
büyük çoğunluğunu oluşturuyor ve
araştırmacılar bu katmandaki aşırı basınç “Yıllardır devam eden gözlemler
nedeniyle gezegende elmas ‘yağmurları’
gerçekleştiğini düşünüyor. Son olarak soluk gezegenle İlgilİ şaşırtıcı
ise, gezegenin merkezinde, Dünya’nın 3
katından fazla kütleye sahip silikat demir- detaylar ortaya koydu”

80
 Uranüs

Atmosfer
bİleşenlerİ
%82,5
Moleküler
hİdrojen

%15,2
Helyum

%2,3
Metan

148 ppm*
Hİdrojen döterür

*mİlyonda bİr parça

81
Gezegen profili Uranüs

Uranüs’ten haberler
Uranüs’ün devrİlmesİ
cılar Uranüs’le
Durham Üniversitesinden araştırma
ışma sena ryos unu simüle
ilgili birden çok çarp
yaklaşık 4
ederek, gezegenin bazı özelliklerinin
iki katı bir cismin
milyar yıl önce, Dünya’nın yaklaşık
açıkl anab ilece ğini ortaya
gezegene çarpmasıyla
Hesaplamalı
koydular. Durham Üniversitesinin
rreis,
Kozmoloji Enstitüsünden Jacob Kege
ek için, yüksek
“Gezegenin evrimini canlandırabilm
narak 50 farklı
güce sahip süperbilgisayarlar kulla
u üzer ine çalış tık. Bulgularımız
çarpışma senaryos
ye sahip bir
Uranüs’ün, Dünya’nın iki katı kütle
diğini, böylece
cisimle kataklizmik bir çarpışma geçir
ek günü müz de görd üğümüz
yana yatık hale geler
arın tetiklendiğini
gezegenin oluşmasını sağlayan olayl
üs’ü yana
doğruluyor.” diyor. Bu çarpışma Uran
gezegenin iç ısısını
yatırmakla kalmadı aynı zamanda
yalıtım katmanı
korumasını sağlayan enkazdan bir
dı. Buz devi nin iç katm anının izole
oluşmasını sağla

© Getty
iğimiz -216
olması, üst atmosferinde gözlemled
sıcaklıklarını
santigrat derece olan üst atmosfer
açıklıyor.

Uranüs’ün kararsız manyetosferİ

undan bu yana 36 yıl
Voyager 2’nin Uranüs’e yakın uçuş
mde alına n veri günümüzde
olmasına rağmen, o döne
keşif ler yapıl ması nı sağlı yor. Georgia Teknoloji
halen
ger verilerini
Enstitüsünden araştırmacılar Voya
nin gezegen
kullanarak Uranüs’ün manyetosferi
dönd ükçe her gün elekt rik anahtarı gibi açılıp
etrafında
Man yeto sfer ‘açık ’ olduğunda
kapandığını fark etti.
r, kapalı olduğunda
Güneş rüzgârları gezegene erişebiliyo
korunmuş oluyor.
ise gezegen Güneş rüzgârına karşı
geom etrik bir kâbus gibi
Araştırmacılar Uranüs’ün
ğunu belir tiyor : “Man yetik alan çok hızlı değişiyor.
oldu
yetik alanla doğru
Güneş rüzgârları bu değişken man
alanl ar yeniden
şekilde karşılaştığında, manyetik
r ve man yeto sfer günd elik olara k açık halden
bağlanıyo
üs’ün yana yatık bir şekilde
kapalı hale geçiyor. Uran
nine göre 60 derece
dönmesi ve manyetik alanının ekse
ş rüzgârı yönüne göre
© NASA/JPL-Caltech

açı yapması manyetik alanın Güne

nduğ u anlam ına geliyor.
asimetrik bir şekilde bulu

r
Uranüs çürük yumurta gİbİ kokuyoGem ini bulunan
Hawaii’deki Mauna Kea’nın zirvesinde
y Teles kobu ’nda n yapıl an gözle mler Uranüs
Kuze
unu ortaya
bulutlarında hidrojen sülfür bulunduğ
sunu sağlayan bu
koydu. Çürük yumurtaya kötü koku
Bu sonuçlar
gaz, Uranüs bulutlarının ana maddesi.
ini’ni n Yakın Kızılö tesi Entegre Alan
kızılötesi ışığın Gem
rak moleküllerin
Tayfçekeri (YKEAT) ile tayfının alına
ini teleskobunun
belirlenmesi sonucu tespit edildi. Gem
ABD Ulus al Bilim Kurumundan
ana fon sağlayıcısı olan
toph er J. Davi s “Bu çalış ma orijin al olarak uzak
Chris
ler etrafındaki
galaksi merkezlerindeki dev karadelik
tasar lanan bir cihazın çok
aşırı ortamları gözlemek için
ikçi bir kulla nımı nı göz önün e seriyor. YKEAT’yi
yenil
dir var olan bir
Güneş Sistemimizde uzun bir süre
ın gücünün
gizemi çözmek için kullanmak cihaz
muhteşe m bir kulla nımı .” diyo r.
ve Neptün
Bu kötü kokan gazın tespiti, Uranüs
bir farkı ortaya
ile Jüpiter ve Satürn arasındaki bariz
© Gemini

koyuyor.

82
 Uranüs

Bİr buz devİnİn araştırılması Altta: Voyager

2, Ocak 1986’da
Uranüs, şimdiye kadar sadece 1 uzay aracının ziyaret ettiği gözlerden uzak
Uranüs’ün
bir gezegen. NASA’nın Voyager 2 gezegenler arası sondası 1986 yılında, yanından
Güneş Sistemi dışına doğru ilerlediği süreçte Uranüs’ü ziyaret etti. Voyager geçerken
2 Uranüs’ün bulut katmanına 81.500 kilometre kadar yaklaştı ve cihazlarını onun hilal
görünümünün bir
çalıştırdı. Bu yakın uçuş gezegenin atmosfer, halkaları, uyduları ve manyetik
fotoğrafını çekti
alanı hakkında eşsiz veriler elde etti. Bu veriler 11 yeni uydunun ve iki yeni
halkanın keşfini sağladı ve gezegenin dönüş periyodunu 17 saat 14 dakika
olduğunun tespit edilmesini sağladı.
Şu an hiçbir uzay aracı Uranüs’ü yakından ziyaret ediyor olmasa da hem
Uranüs’ü hem de Neptün’ü ziyaret etmek için bazı planlar var. NASA’nın Onyıl
Öncesi Tarama Görevi Çalışması, Uranüs ve Neptün’e neden araç gönderilmesi
gerektiğinin yanı sıra aralarında Uranüs’ün atmosferine dalış yapacak bir sonda
da bulunan bir dizi potansiyel yörünge aracı teklifi içeriyor. Aynı zamanda
Uranüs’ün uydularını hedefleyen 50 ila 150 kilograma kadar ek yük içeren bir
yörünge aracı da alternatifler arasında. Aynı zamanda Uranüs’ü ve 27 bilinen
uydusunu fotoğraflayacak ve muhtemel uydu keşifleri yapacak dar açılı bir
kamera da tasarlanıyor.
NASA Goddard Uzay Uçuş Merkezinden Amy Simon, “Bu gezegenlerin nasıl
oluştuğunu ve uydularının göründükleri şekle nasıl sahip olduklarını bilmiyoruz.
Güneş Sistemi’nin nasıl oluştuğu ve evrimleştiği üzerine bazı temel ipuçları

© NASA/JPL-Caltech
ancak ve ancak bu gezegenlerden birinin kapsamlı bir şekilde incelemesi
sonucunda elde edilebilir. Gelecek görevlerden alınabilecek cevaplar sadece
Güneş Sistemi’nin evrimi için değil, buz devlerinin yaygın olduğu galaksimizdeki
diğer öte gezegenler için de kullanılabilir.

Uranüs gerçeklerİ

17
Uranüs’ün bir günü 17 saat ve
gezegen Dünya’ya göre ters
yönde dönüyor.
Neptün’ün yanı sıra, Uranüs
de bir gaz devi değil buz devi
olarak tanımlanıyor. Bunun
nedeni gezegenlerin buzul
yapıdaki mantosu.
27
Uranüs’ün bilinen 27 uydusu
var ve bunların adlarını
Uranüs’ün mantosundaki basınç
ve sıcaklık, nano boyutlada
elmas parçaları oluşturabilecek
seviyede. Bu nedenle gezegende
teorik olarak elmas yağıyor
hepsi William Shakespeare
ve Alexander Pope’un olabilir.
eserlerindeki
karaterlerden alıyor.

90° 13
<15 kat
Uranüs’teki rüzgârlar
süpersonik hızlara ulaşabiliyor.
Bu sayede Dünya’dakilerin 10
Uranüs neredeyse 90 derecelik
bir eksen eğimine sahip. Bu eğim,
Dünya’nın iki katı kütleye sahip
bir cismin gezegene çarpması
sonucu oluşmuş olabilir.
-218
Uranüs Güneş Sistemi’ndeki
en soğuk gezegen. Gezegenin
Uranüs’ün bilinen 13 halkası
var. İç halkalar ince ve daha
sönükken dış halkalar daha
parlak.

ila 15 katı gücünde jet akımları kaydedilmiş en düşük sıcaklığı

oluşabiliyor. -218 santigrat derece.

83
SORULAR VE Uzmanlarımız
YANITLAR sorularınızı
yanıtlıyor.

GALAKSI

Galaksiler ölebilir mi?

Bu, bir galaksiyi nasıl tanımladığınıza durumda da sonuç aynı: yeni yıldız oluşumu Üstte:
bağlı bir şey. Bu konudaki genel kanı, bir yok. Diğer taraftan basit bir yaklaşımda Galaktik
galaksinin yeni yıldızlar ürettiği müddetçe bulunabilirsiniz: Galaksi varsa yaşıyordur. birleşmeler
yeni
yaşıyor olduğu şeklinde ve bu bakış açısına Bu açıdan da galaksinin ölmesi tamamen
galaksilerin
göre bir galaksi ölebilir. Kırmızı renklerde yok olması ile eşdeğerdir. oluşumunu
gördüğümüz bir galaksinin yeni yıldızlar Bu duruma en yakın senaryo, bir sağlayabilir
üretmediğini söyleyebiliriz. Kırmızı galaksinin diğer bir galaksi ile birleşmesi.
yıldızlarla aynı zamanda oluşan mavi Bu durumda yeni bir galaksi ortaya çıkacak
yıldızlar daha hızlı öldükleri için geriye ve birleşen galaksilerin varlığı sona erecek.
sadece kırmızı yıldızlar kalıyor. Galaksilerin içerikleri böyle bir durumda yok
Bir galaksinin yıldız oluşumunu olmuyor, adeta yeniden yoğurulan kil gibi
tamamlaması için birçok neden var ve yeni bir galaksi oluşturuyor.
bunlardan biri yeni yıldızlar için gerekli
© NASA

© Jennifer Manna

Dr. Jillian M. Scudder, Oberlin

olan gazın tükenmesi. Galakside gaz varsa Üniversitesi ve Konservatuarı,
dahi, çökerek yeni yıldızlar oluşturmasını Astronomi ve Fizik Bölümü
engelleyecek kadar sıcak olabilir. Her iki

84
 Sorular ve Yanıtlar

YILDIZLAR

Küresel küme ile açık küme

arasındaki fark nedir?
Küresel kümeler çok daha büyük kütleye sahipler ve
genellikle daha yaşlılar. Açık kümeler ise çok az ve
genç yıldızlardan oluşuyorlar; tabi, astronomik anlamda
Sağda: Galaksi genç. Bu iki tanım arasında neredeyse hiçbir şey yok
kümesi NGC ve bunun nedeni bu soru kadar ilginç. Küresel kümeler
6380, Akrep evrenin yıldız oluşumu için çok fazla gaza sahip olduğu
Takımyıldızı
dönemden kalan kalıntılar. Küresel kümeleri oluşturan
doğrultusunda,
35.000 koşullar günümüzde yok (veya çok ama çok nadir). Diğer
ışıkyılı ötede taraftan hiç yaşlı açık küme bulunmuyor çünkü hiçbir
bulunuyor. açık küme, galaksisinde bulunduğu çevreyle etkileşim
Altta: sonucu milyarlarca yıl boyunca varlığını korumuyor.
Concorde Aksine kütle çekimsel etkilerle dağılıyor ve galaksinin
uçaklar yıldız dağılımına karışıyorlar. Küresel kümeler kozmik
ekvatorda dahi serüvenlerini devam ettirebiliyorlar çünkü yıldızlarını
gün batımının

© ESA/Hubble & NASA

hızına milyarlarca yıl boyunca tutabilecek kütleye sahipler.
yetişebiliyordu Dr. Caroline Foster, Sydney Üniversitesi
Biliyor
muydunuz?
Omega Centauri, 150 ışıkyılı çapı
ile Samanyolu’ndaki bilinen en
büyük küresel küme.

DÜNYA

Dünya’da bir günde kaç gün batımı görebilirsiniz?

Bu aşırı derecede fazla bir hız. Birçok ticari uçak saatte 925 ila
Varsayımsal olarak, gün batımının olduğu yerden yolculuğa
740 kilometre hızlarda uçuyor. ABD ordusunun Mavi Melekler
başlayıp, Dünya’nın dönüş hızında doğuya doğru ilerlerseniz,
gösteri takımı ise gösterileri esnasında saatte maksimum 1.126
hiç bitmeyen bir gün batımı manzarasına sahip olursunuz.
kilometre hıza ulaşıyor.
2014 yılında, eski bir NATO pilotu, bir fotoğrafçı ve bir film
Saatte 2.179 kilometre hıza kadar ulaşabilen Concorde jetler
yapımcısı farkındalık yaratmak için tüm 24 zaman diliminde
Dünya’nın dönme hızını yakalayabilirdi ancak Concorde’ların
gün batımını takip etmeyi amaçladı. Bunu başaramasalar da
uçuşlarına 2003 yılında son verildi. Concorde’lar gün
bu alanda çalışan bilim insanlarına önemli bir fayda sağlamış
batımını takip etmemiş olabilir ancak Londra’da Virginia’ya
oldular.
gerçekleştirilen uçuşlarda yolcularına, biri Londra’da kalkış
Sürekli olarak gün batımında kalmak istiyorsanız, Dünya
öncesi, diğer de Virginia’da kalkış sonrası olmak üzere
döndükçe Güneş’e göre aynı konumda kalmalısınız. Bunu,
iki gün batımı izleme fırsatı sunuyorlardı.
gezegenimizin çevresinin en büyük olduğu ekvatorda
Ashley P. Taylor, Popular Mechanics dergisi yazarı
başarabilmek için saatte 1.609 kilometre hızla uçmanız gerekir.

“Süreklİ olarak gün

batımında kalmak
İstİyorsanız, Dünya
döndükçe Güneş’e
göre aynı konumda
kalmalısınız” Asley Taylor
© Gertty

85
 GALAKSILER

Hoag Cismi nedir?

Hoag Cismi, gökyüzündeki en muhteşem
halka galaksilerden birisi. Normal sarmal
galaksilerin aksine, bu galakside yıldızlar
ve gaz kollarda değil, galaksi merkezini
Solda:
çevreleyen bir halka üzerinde bulunuyor.
GÜNEŞ SISTEMI

© NASA
Halka galaksiler farklı şekillerde oluşabilir.
© Getty

Dünya’nın
dönmesi Eğer bir galaksi diğer bir galaksi ile kafa kafaya
küresel
Dünya zıt iklimi
çarpışırsa, şok dalgaları suya düşen taşın
yaydığı dalgalar gibi dışarıya doğru yayılır.
zaman da halka yapısı oluşabilir. Gaz düşük
etkiliyor
yönde dönmeye Sonuç olarak, şok dalgasının geçtiği bölgelerde
kütleli galaksiden büyük kütleli galaksiye
doğru kaçar ve bu galaksinin etrafında bir
Sağda:
başlasa ne Hoag Cismi
yıldızla oluşumu tetiklenir.
Alternatif olarak halkalar, galaksilerin
halka oluşturur. Hoag Cismi’nin oluşumunu

olurdu?
Mevcut rüzgârlar yön
değiştirir ve özellikle orta
enlemler için iklimde çok
ciddi değişiklikler olurdu.
Dünya’nın dönmesinin
hava durumu üzerinde çok
büyük etkisi var. Bunun
temel nedeni Coriolis etkisi.
Rüzgârlar yüksek basınçtan
alçak basınca doğru esiyor
ancak Coriolis etkisi bu
rüzgarların yönünü kuzeyde
sağa, güneyde sola doğru
çeviriyor. Yüksek ve alçak
basınç sistemlerindeki
akımların her yarım kürede
farklı yönde dönmesinin
nedeni de bu. Dünya zıt
yönde dönmeye başlarsa
Coriolis etkisi de yön
değiştirir.
Kuzey Atlantik’teki alçak
basıncı Kuzey Avrupa’ya
doğru yönlendiren jet
akımı da yön değiştirir.
Kuzey Avrupa’daki rüzgârlar
doğudan esmeye başlardı.
İngiltere’de daha fazla kara
iklimi görülürdü. Atlantik
etkisi olmayacağı için ülke
daha kuru ve güneşli hale
gelirdi. Yaz ayları çok
güzelken kışlar çok sert
geçerdi. Ortalama sıcaklık -10
santigrat dereceye düşerdi.
Aidan McGivern, Ingiltere
Meteoroloji Ofisi
© Crown copyright
100.000
ışıkyılı merkezlerinde bulunabilen uzunda bir yapı
genişliğinde olan yıldız çubuğu sayesinde oluşabilir. Bu
ve
çubuk döndükçe galaksi de gazdan yoksun
Dünya’dan
bölgeler oluşturur ve dışarı yönelen gaz
600 milyon
ışıkyılı bir halka yapısı oluşturur. Son olarak,
uzakta yer iki galaksi birbirine çok yakından geçtiği
alıyor
GÜNEŞ SISTEMI
Kuyrukluyıldızlar neden eliptik yörüngelere sahipler?
Güneş etrafında bir yörüngede dolanan bütün
cisimler kütle çekimsel hareket kanunları
nedeniyle eliptik yörüngelerde dolanıyorlar.
Örnek vermek gerekirse, Dünya’nın yörüngesi
de eliptik ancak kuyrukluyıldızların yörüngeleri
kadar eliptik değil.
Güneş Sistemi’nde, Jüpiter yörüngesinin
ötesinde kalan cisimlerin büyük çoğunluğu
Altta: Bir
buzul ve küçük yapıda. Bazıları hafif derecede
kuyrukluyıldızın eliptik ve bu nedenle soğuklar ve bol miktarda
eliptik su barındırıyorlar. Diğerleri ise yüksek derecede
yörüngesini eliptik yörüngelerde dolandıkları için Güneş’e
kütle çekimsel
hareket çok yakın geçiyorlar ve bu esnada gaz ve
kanunları tozdan oluşan bir kuyruk oluşturuyorlar.
belirliyor Kuyrukluyıldızları tanımlayan şey bu kuyruk
açıklamak için kullanılan teori ise yakın uçuş
teorisi. Sistemin merkezindeki eliptik galaksi
milyarlarca yıl önce başka bir galaksi
ile etkileşerek, diğer galaksiden
çaldığı gaz ile bu müthiş halkayı
oluşturdu.
Dr. Timothy Davis, Cardiff Üniversitesi
yapısı. Kuyrukluyıldızların Güneş’e çok
yaklaşmaları için yüksek derecede eliptik bir
yörüngeye sahip olmaları gerekiyor. Ancak
bu konuda ilginç bir şey var. 2019 yılında
kuyrukluyıldız benzeri bir cisim olan Borisov,
Güneş Sistemi’nin dışından gelerek Güneş’e
yakın geçiş yaptı ve şu an hiperbolik bir rotada
Güneş Sistemi’nden ayrılıyor. Bu misafir
Güneş etrafında bir yörüngede dolanmamasına
rağmen kuyrukluyıldızlar gibi buzul yapıda.
Sonuç olarak, Borisov kuyrukluyıldızlarla ilgili
isimlendirmemizi ve tanımlamamızı gözden
geçirmemizi sağlayabilir.
Dr. Dimitri Veras, Warwick
Üniversitesinde yardımcı doçent

© Getty

86
 Sorular ve Yanıtlar

Biliyor
muydunuz?
Güneş Sistemimiz Samanyolu’nun
Yay Kolu’nun Avcı sapağında
bulunuyor. Galaksimizin 4
ana kolu var.

ASTRONOMI

Samanyolu’nu
sarmal bir galaksi
olduğunu nereden
biliyoruz?
Samanyolu’nun tam olarak nasıl göründüğünü bilmiyoruz Üstte: Yıldızları
haritalandırarak
çünkü böyle bir şeyi tanımlayabilmek için galaksiye Samanyolu
dışarıdan bakmak gerekirdi. Ancak galaksimizdeki yıldızların hakkında epey
konumlarını, mesafelerini ve hızlarını haritalandırarak bilgiye sahip
Samanyolu’nun ve sarmal kollarının (yeni yıldızların oluyoruz.
oluşmasını sağlayan gaz ve tozu barındıran bölgeler) yapısını
belirleyebiliyoruz. Daha sonrasında Samanyolu’nn dışarıdan
nasıl görünebileceğini modelliyoruz.
Teleskopla bakmadan dahi Samanyolu hakkında bilgiye
sahip olabiliyoruz. Gece yukarıya bakarsanız, karanlık bir
gökyüzünde galaksinin ince bir disk şeklinde bir uçtan bir
uca uzadığını görebilirsiniz. Teleskoplarla daha uzaktaki
yıldızları gözlemleyerek çok daha detaylı bir model ortaya
çıkarabiliyoruz. Bu sayede yıldızların galaktik merkez
etrafında, Güneş Sistemimizdeki gezegenlere benzer bir şekilde
dolandıklarını biliyoruz. Yıldızları haritalandırdığımızda sarmal
kolların yapısı hakkında da detaylı bilgiye sahip oluyoruz.
Bugüne kadar yaptığımız çalışmalar Samanyolu’nun 4
© ESO

ana kolu olduğunu gösteriyor.

Stephen Molyneux, Avrupa Güney Gözlemevi
© ESO

87
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ

Gökyüzü Harİtası
Samanyolun’na ‘merhaba’ demeye hazır mısın?

H. Aziz Kayıhan

Yaz gökyüzüne hazır mısınız? Kış gökyüzü gözlem yapmak için uzak yüksek yerlerde dahi olsanız, bir iki kat kıyafetle
uzun geceler ve berrak bir gökyüzü sunsa da çok büyük bir muhteşem gökyüzünün tadını çıkarabiliyorsunuz. Ayrıca
dezavantaj ile beraber geliyor: soğuk geceler! Bu nedenle çok yaz aylarıyla birlikte galaksimiz Samanyolu’nun merkezi de
dayanıklı kış ekipmanlarına sahip değilseniz, yükseliyor ve gökyüzünde muhteşem bir görüntü
özellikle şehir dışında gözlem yapma sunuyor. Jüpiter ve Satürn’de geç saatlerde
KUZEY
i
olasılığı neredeyse kalmıyor. olsa da gece gökyüzüne dönüyor. in
m
Ge
Ancak yaz mevsimi, geceler Bu yaz fırsat buldukça güzel
kısa olsa da en rahat gökyüzünün tadını
gözlem imkanını Çifte çıkarmayı ihmal
sunuyor. Şehirden Küme
etmeyin! r
to s

x
G Ca

llu
An ala

Po
dr ksi
om si
ed
KD

KB
a
AN K
DR ŞA
OM KRA VA
ED LİÇE ZÜRAFA
A

er
nc
Ca
Kutbu
Kuzey Gök /82
M81
KRA Polaris
L
KE
RT
E

I
AY
NK

K
E

KÜ LAN
KÜÇÜK AYI

YÜ
LE

K
PEG

ÇÜ
BÜ

A S
US AS

en D
b KU e

EJDE
r

RHA
iza

Regulus
M
ĞU

ASLAN
LERİ
ÖPEK
M51

AV K
Vega
TİLKİCİK OKÇUK

ÇALGI
M15
DOĞU

Albireo

BATI
BERENICES’İN

M
M27

13
M57

CI
YUNUS

TA
SAÇI
AN
TAY

EY
ni UZ
HE

ÇOB

ge K
Üç
RK
Altair

rus

z
Ya
ÜL

tu

an
Arc

H. Az iz Ka yıh
KAR

AN
YIL
TAL

K
ŞA
BA

A
KUP

M1
1 YILAN
OĞ

ica

KA CI
Sp

LK
LA

AN
K

GA

AZİ
TER
R
KA

Tutu M2
lum 0
M2
2 M8 Antares
YA
M

Y M4
icr
os

GD
co

GB

M6
piu

Gözlemci M7
m

notu: AKREP
2 Haziran saat 00.00,
15 Haziran saat 23.00 ve
29 Haziran saat 22.00’de Cor KURT
ona s
gökyüzünün genel görünümüdür. ru
Au
stra tau
lis Cen
88
GÜNEY
 Gökyüzü haritası

Haritanın kullanımı Derin uzay cisimleri Parlaklıklar

Bu harita Türkiye enlemlerinde Açık yıldız kümeleri
Sirius (-1,4)
kullanılmak üzere hazırlanmıştır.
Küresel yıldız kümeleri -0,7 - 0,0
Haritayı sayfanın alt kısmı
01 Bright Diffuse
Parlak Nebulae
dağınık bulutsular
aşağıda kalacak şekilde 0,0 - 0,5
önünüzde tutun. Planetary Nebulae
Gezegenimsi bulutsular 0,5 - 1,0
Yönünüzü güneye dönün ve
02 Galaksiler 1,0 - 1,5
haritadaki kuzeyin arkanızda
kaldığına dikkat edin. Haritada parlak yıldızların tayf türleri soldaki kutuda
1,5 - 2,0
G bulunan sembollerle belirtilmiştir. Tayf türlerinin
Gördüğünüz takımyıldızlarını
03
eşleştirmek için haritayı
sıcaklık sıralaması şu şekildedir: 2,0 - 2,5
O>B>A>F>G>K>M
döndüğünüz yöne göre çevirin. KUZEY 2,5 - 3,0

Tayf türleri
Lynx 3,0 - 3,5
3,5 - 4,0
4,0 - 4,5
Alg
O-B A ol
AM
HR
KA
AN
F G Daha sönük
Ar

N
LA
K
ies

AS
KD

KB
K
ÇÜ
M Çift
ZÜRAFA
eK KÜ
üm
ÜÇ

e 2
81/8
GE

M
N

I
AY K
YÜ

Leo
KR Kutbu BÜ
G nd

AL Kuzey Gök
a
A

İÇE
la rom ND
ks e

Polaris
isi da
A

AYI
KRA KÜÇÜK
RO

L r
ME

iza
M
DA

İ
LER
PEK Ö
1
KE

M5

HA
EJDER VK
RT

N
A

ICES’İ
EN

BERENAÇI
KE

en
LE

S
BALIKLAR

b
PEGASUS

ÇOBAN
KUĞU

M13

ga
ÇALGI
DOĞU

Ve

BATI
Arcturus
KUZEY
TACI

M57
TİLK 7
M2

Al
ÜL

bi
M15

İCİK
Yaz Üçgeni

re
RK

BAŞAK
o
OK
HE

an
ÇU
H. Az iz Ka yıh
AN
YU

K
TA

YIL
NU
Y

Alt
air
KA
a

RT
Spic
KO

AL
VA

M11 NCI
YILA
Zİ

SA
RA

TÜ KALKAN
RN
TE

OĞ
LA
K
Tutu
lu m M20
Fo

M22
ma
Pi aut
sc

ares
lh

M8 M4
is

Ant
Au

Mİ YAY
str G

KR
in D

OS
GB

M6
us

KO Gözlemci
P M7
EP notu:
AKR
2 Temmuz saat 00.00,
15 Temmuz saat 23.00 ve
GÜNEY TACI us
Lup
29 Temmuz saat 22.00’de
gökyüzünün genel görünümüdür.
Gr
us
89
Telesco GÜNEY
pium
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCISI
HAZİRAN VE TEMMUZ AYINDA GÖKYÜZÜ
Astronomi dolu yaz gecelerine hazır mısınız? Sıcak ve açık geceler
gökyüzünü anlamak ve gözlemlemek için kaçırılmaz fırsatlar sunuyor
Öne ÇIKAN GECELER
ÜÇGEN
BALIKLAR
Jüpiter
MARS
KOÇ Ay
URANÜS
VENÜS BALİNA
DKD DGD
23 Haziran 2022, saat 04.45’te doğu ve güneydoğu ufku
Neptune
Yazın gelmesi, gecelerin daha sıcak
olması ve açık gökyüzü sayısının
artmasıyla astronomik gözlemler
yapmak için ideal zamanlar başlıyor.
Bu sayede Haziran ayından itibaren
takımyıldızlarını, gezegenleri ve
hatta pek çok değişik gök cismini
gözlemlemeye başlayabilirsiniz. Bir
teleskop edinip hem kullanımını
öğrenebilir hem de pek çok gözlem
yapabilirsiniz. Amatör astronomlar,
astrofotoğrafçılıktan başka ötegezegen
gözlemleri, kuyrukluyıldız avcılığı,
değişen yıldız gözlemi gibi pek çok
astronomi alanında bilimsel gözlemler
yaparak bilim insanlarına da yardım
ederler. Bunun yanı sıra, iyi bilinen
‘Messier Kataloğu’nu tamamlamaya
çalışmak da oldukça eğlencelidir.
Haziran ayı gökyüzü
Haziran ayı boyunca Merkür, Venüs,
Mars, Jüpiter ve Satürn gezegenlerini
çeşitli zamanlarda gözleyebilirsiniz.
Özellikle, Haziran ayı boyunca gün
doğumlarında Venüs, Mars, Jüpiter
ve Satürn doğu ufkunda sıralı olarak
90
SATÜRN
KAHRAMAN
NEPTÜN
KOVA
URANÜS
BOĞA
VENÜS
GGD E ESE
19 Temmuz 2022, saat 04.45’te güneydoğu ufku
görülebilirler. 23 Haziran’daki gün
doğumunda Ay, Merkür, Venüs, Mars,
Jüpiter ve Satürn görsel bir şölen
sunuyorlar. Hatta bir teleskobunuz
varsa aynı tarihteki bu şölene Uranüs
ve Neptün’ü de ekleyebilir ve tüm
gezegenleri gökyüzünde görmeyi
deneyebilirsiniz. 14 Haziran’da Ay
dolunay evresinde olacak. Ay’ın
denizlerinin, kraterlerinin ya da ilginç
yüzey oluşumlarının farklı açılardan
aydınlanmasını gözlemlemek için bir
teleskop ya da dürbün edinip Ay’ın
7 Haziran’daki ilk dördün ya da 21
Haziran’daki son dördün evrelerini tercih
edebilirsiniz. Uydumuz 29 Haziran’da
yeniay evresinde olacak.
Temmuz ayı gökyüzü
Temmuz ayı boyunca da tıpkı Haziran
ayı gibi Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter,
Satürn, Uranüs ve Neptün gezegenleri
gün doğumunda doğu-güney ufkunda yer
almaya devam ediyorlar. 19 Temmuz’daki
gün doğumunda Ay, Merkür, Venüs,
Mars, Jüpiter ve Satürn sıralı olarak
görülüyorlar. Aynı zamanda Uranüs
PEGASUS
ANDROMEDA
ÜÇGEN SATÜRN
BALIKLAR
NEPTÜN
KOÇ Jüpiter
Ay KOVA
MARS
BALİNA
HEYKELTIRAŞ
SE
ve Neptün de bir teleskop yardımıyla
gözlenebilirler. Ay-gezegen ya da
gezegen-gezegen yakın konumlarını
takip edebilir ve fotoğraflayabilirsiniz. 7
Temmuz’da ilk dördün evresinde olacak
olan uydumuz, 13 Temmuz’da dolunay ve
20 Temmuz’da ise son dördün evresinde
olacak. Ay 28 Temmuz’da yeniay
evresinde olacak.
Meteor yağmurları
Haziran ayında belirli bir meteor
yağmuru bulunmuyor ancak 29-30
Temmuz’daki Delta Aquarid (Kova)
meteor yağmurunu kaçırmamalısınız.
Delta Aquarid meteor yağmurunda
saatte ortalama 20-30 tane meteor
görebilirsiniz. Gece boyunca uzun
bir gözlem yaparsanız pek çok farklı
yönde gerçekleşen meteor yağmurunu
takip edebilirsiniz. Meteorların
nereden geldiğini, parlaklığını, rengini
kaydedeblirsiniz. Işık kirliliğinden uzak
ve Ay’sız bir gecede yapacağınız bu
meteor sayımlarınızı Uluslararası Meteor
Organizasyonu’na imo.net web sitesi
üzerinden bildirebilirsiniz.
 Haziran ve Temmuz

MARS 22 Haziran sabahı, 04.45 21 Temmuz sabahı, 03.45

Satürn BALIKLAR
Jüpİter
BALIKLAR
KOVA KOÇ
Jüpİter Ay
Mars
Mars Ay GÜNEY
URANÜS
BALIKLARI
BALİNA
BOĞA

D DGD GGD D DGD GD

Takımyıldız: Balıklar Parlaklık: 0,3 kadir Yön: Doğu-güneydoğu Takımyıldız: Koç Parlaklık: 0,3 Yön: Doğu-güneydoğu
22 Haziran sabahı Mars ve Ay yakın konumda olacaklar. Mars 21 Temmuz sabahı Mars ve Ay yakın konumda olacaklar. Mars
gezegenini Haziran ayı boyunca sabah gün doğumunda görmek gezegenini Temmuz ayı boyunca sabah gün doğumunda görmek
mümkün. mümkün.

SATÜRN 18 Haziran sabahı, 03.45 15 Temmuz sabahı, 03.45

Satürn OĞLAK
Satürn
BALIKLAR
Ay
Jüpİter KOVA
OĞLAK
Mars Ay YAY
GÜNEY
GÜNEY
BALIKLARI
BALIKLARI

MİKROSKOP

D GD G G GGB GB

Takımyıldız: Oğlak Parlaklık: 0,5 Yön: Güneydoğu Takımyıldız: Oğlak Parlaklık: 0,5 Yön: Güney-güneybatı
18 Haziran sabahı Satürn ve Ay yakın konumda olacaklar. Satürn 15 Temmuz sabahı Satürn ve Ay yakın konumda olacaklar. Satürn
gezegenini Haziran ayı boyunca gece yarısından sonra güney gezegenini Temmuz ayı boyunca gece yarısından sonra güney
gökyüzünde görebilirsiniz. gökyüzünde görebilirsiniz.

JÜPİTER 21 Haziran sabahı, 03.45 20 Temmuz sabahı, 03.45

BALIKLAR KOVA
Satürn Jüpİter

BALIKLAR KOÇ Ay
Jüpİter KOVA Mars
Ay
Mars GÜNEY BALİNA
BALIKLARI
BOĞA

D DGD GD GGD DKD DGD GGD

Takımyıldız: Balıklar Parlaklık: -2,3 Yön: Güneydoğu Takımyıldız: Kova Parlaklık: -2,3 Yön: Doğu-güneydoğu
21 Haziran sabahı Jüpiter, Mars ve Ay yakın konumda olacaklar. 21 Temmuz sabahı Jüpiter ve Ay yakın konumda olacaklar. Jüpiter
Jüpiter Haziran ayı boyunca gece yarısından sonra gözlenebilecek. Temmuz ayı boyunca gece yarısından sonra gözlenebilecek.

91
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCISI
Ay turu
DOLUNAY
Gözlem için en iyi dönem
olmasa da dolunayda da
görülecek güzellikler var
16 Mayıs’ta doğanın en güzel olaylarından
biri gerçekleşti: tam Ay tutulması. Ay
Dünya’nın gölge konisine doğru girdikçe,
normalde gümüş-beyaz olan yüzeyi Kopernik
kararmaya başladı. Saatler sonra Ay’ın
tamamı gölgenin içinde kaldı. Bu noktada
Ay ilginç bir dönüşüm geçirdi: karanlık olan
yüzeyi kahverengi-kırmızı rengi büründü.
Halk arasında, tam Ay tutulması bu renk
nedeniyle Kanlı Ay Tutulması olarak Sessizlik
biliniyor ancak , tüm tam tutulmaların aynı Denizi
olduğu göz önüne alınırsa, bu çok doğru bir
terim değil.
Maalesef bu muhteşem gök olayı
Türkiye’den gözlenemedi. Tam Ay
tutulmaları uydumuz dolunay evresindeyken
gerçekleşir. 14 Haziran ve 13 Temmuz
tarihlerinde de Ay dolunay evresinde olacak
ancak Dünya etrafındaki yörüngesinde açılı
İpucu!
bir şekilde bulunduğu için Ay tutulması Gözleriniz
çok iyi Tycho
gerçekleşmeyecek. Ancak bu Dolunay’ın
değilse,
güzelliklerini görmenize engel değil.
küçük bir
Ancak dergimiz de dahil olmak üzere dürbün ile
birçok kaynak dolunayın gözlem yapmak saçılmaları
ra
için en kötü zaman olduğunu söylemiyor daha rahat H.
Re
ve
y
gor
mu? Bu doğru fakat tecrübeli bir Ay görebilirsiniz. © Gre
ons
mm
gözlemcisiyseniz dolunay Ay’ın bazı yüzey na k : Wik
i Co
Kay
şekillerini görmeniz için en uygun zaman
küçük krater isimlerini astronomlardan, görebilirsiniz. Bu çizgiler meteorit
olabilir.
bilim insanlarından ve kâşiflerden alıyor. çarpması sonucu yukarıya doğru sprey
Dolunaya çıplak gözle Ay yüksekteyken
Karanlık olan bölgeler ise Ay denizi gibi saçılan kaya ve tozların geri düşmesi
baktığınızda, parlak görünümü gözünüzü
veya mare olarak biliniyor. Ancak bunlar ile oluşuyor. Etrafında bu tarz saçılmalar
rahatsız edebilir. Ancak dolunayı
gerçek anlamda deniz değiller. Bu denizler olan kraterler daha genç (en azından
gökyüzünde henüz yükselmemişken
milyarlarca yıl önce Ay yüzeyindeki astronomik anlamda). Bu kraterler,
gözlemleyebilirsiniz. Bu esnada siyah
lav akışları ile oluşmuş olan düzlükler. denizleri oluşturan lav akıntılarından
gökyüzünün önünde daha az kontrasta
Bu bölgeler platolara göre daha fazla sonra oluştu. Bunu, saçılan kayaların
sahip olacak ve daha fazla yüzey şekli
düzlük içeriyorlar ancak yine de krater lav düzlüklerine saçılmış olmasından
görebileceksiniz.
barındırıyorlar. Bu denizlerin her birinin anlıyoruz.
Fark edeceğiniz ilk şey Ay yüzeyinin
adı var. Ay’a daha önce gözlem yapmak Ay’ın alt tarafına yakın bir yerde
karanlık ve aydınlık bölgelerden oluştuğu.
amaçlı bakmadıysanız dahi bunlardan Tycho kraterini görebilirsiniz. Burası
Açık renkli olan bölgeleri astronomlar Ay
birini muhtemelen biliyorsunuz: Sessizlik Ay yüzeyindeki en uzun ve en belirgin
platosu olarak adlandırıyor. Bu bölgeler
Denizi (Mare Tranquillitatis). Burası Neil çizgilere sahip bölge. Üst soluna doğru,
sayısızca krater ve gedikten oluşan sarp
Armstrong’un 1969 yılında Apollo 11 ile ilk Ay diskinin ortasına yakın bir yerde
kayalık yerler. Bazı bölgelerde kraterler o
insanlık için büyük adımı attığı yer. Bazı ise ‘Ay’ın baştacı’ olarak kabul edilen,
kadar fazla ki birbirleri üstüne biniyorlar.
denizlerin ise daha egzotik ve romantik neredeyse 100 kilometre genişlikteki,
Bazı Ay kraterleri yüzlerce kilometre
isimleri var; Dinginlik Denizi, Kevser Denizi muhteşem saçılmalara sahip Kopernik
genişliğe sahip bazıları ise küçük bir
bunlara bazı örnekler. kraterini görebilirsiniz. Etrafındaki
çukurdan birkaç kilometre genişliğe kadar
Eğer gözleriniz iyiyse, bazı kraterlerden saçılmalarla birlikte bir boya lekesi gibi
boyuta sahip. Tüm büyük kraterler ve birçok
dışarı doğru yayılan parlak çizgiler görünmüyor mu?

92
 Çıplak gözle ve dürbünle görülebilecek hedefler

ÇIPLAK GÖZLE VE DÜRBÜNLE GÖRÜLEBİLECEK HEDEFLER

Bu gözlem döneminde, gökyüzü temiz ve berraksa
ölen yıldızlardan yayılan gaz kabuklarını görebilirsiniz

4Halka Bulutsusu (Messier 57)

8,8 kadir parlaklıktaki bu bulutsuyu
görmek için bir dürbüne ihtiyacınız var. Bu
durumda dahi, odaklanmamış bir yıldız gibi
görünecek. 2.000 ışıkyılı ötede bulunan bu
bulutsu, M27 gibi ölen bir yıldızın saçılan

1Deneb
Kuğu Takımyıldızı’nın en parlak
ancak gökyüzünün 19. En parlak yıldızı
katmanlarından oluşuyor.

Deneb, mavi bir süperdev ve Güneş’in

yerinde olsaydı Dünya’yı yutmuş
olurdu. 2.600 ışıkyılı mesafede olan

Çalgı
bu yıldız Güneş’ten 20.000 kat daha
yüksek ışınıma sahip.

1
5
2

Kuğu
2Cygnus X
Kuğu’nun ‘boynunun’ sağına
doğru bakınca puslu bir bölge
göreceksiniz. Burası Kuğu Yıldız
Bulutu; dürbünle baktığınızda
burada milyonlarca sönük
yıldız görebilirsiniz. Bu bölgeye
baktığımızda galaksimizin bize
komşu olan koluna bakıyoruz.
Tilkicik
3

5Messier 39
Messier 39, Dünya’dan 1.063 ışıkyılı uzakta ve 7
ışıkyılı genişliğinde bir açık yıldız kümesi. Yaklaşık 3Halter Bulutsusu (Messier 27)
M27 olarak da bilinen Halter bulutsusu
30 kadar yıldız barındırıyor. 5,5 kadir parlaklığı ile dürbünle dağınık ve küçük bir leke olarak
gökyüzünde çıplak gözle Ay büyüklüğünde bir pus görünüyor. 1.360 ışıkyılı uzakta bulunan bu
şeklinde görülüyor. Bir dürbün ile üçgen şeklini hayaletimsi kabuk, eski bir yıldızın uzaya
daha net görebilirsiniz. saçılan kabuklarından oluşuyor.

93
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ

ASTROFOTOĞRAFLAR
Astrofotoğraflar köşemizde yayınlanmasını
istediğiniz fotoğraflarınızı
astrofoto@allaboutspace.com.tr
adresine gönderebilirsiniz

Mehmet Çoban
Konum: Kayseri
Favori Ekipmanı: Canon 650D
Nikon D90

“Esasen coğrafya ve müzik öğretmeni olmama

karşın uzayın gizemi beni her zaman düşünmeye
ve dahası, kendisine yöneltmiştir. Uzun bir süre
uzay hakkında daha neler öğrenebilirim ve
oralarda neler oluyor diye araştırma yaparken
çevremde astrofotoğrafçılık ile uğraşan tanıdıklarım vasıtasıyla
kendi ekipmanlarımı aldım. Gerek teleskop gerekse uzun
objektifi olan fotoğraf makinaları ile uzayı hem gözlemledim Üstte: Samanyolu
hem fotoğrafladım. Dünyada beni daha fazla mutlu edebilecek
bir şey daha yok. Gelecek uzayda ve umarım bir gün ben de yer Nikon D7100,
çekimsiz ortamla tanışma şansına dahil olurum.” 30 mm, 8 sn
ISO1600 @f/2.8
94
 Astrofotoğraflar

Mehmet Çoban
Konum: Kayseri

Sağda: İlk
dördün Ay
ve Sessizlik
Denizi

Nikon P900,
1/150 sn
ISO200 @f/11

Soumyadeep
Mukherjee
Konum: Kolkata,
Hindistan

Sağda:
Güneş’i vinçle
kaldırmak

Nikon D5600,
Sigma 150-
600C objektif,
1/800 sn
ISO100 @f/6.3

95
TAM 11 ÜLKEDE YAYIMLANAN VE DÜNYANIN
EN ÇOK OKUNAN TARİH DERGİSİ TÜRKİYE’DE

MAYIS-HAZİRAN
SAYISI
BAYİLERDE!

Sürükleyici hikâye anlatımı,

muhteşem fotoğraflar ve illüstrasyonlarla
GEÇMİŞİ KEŞFEDİN!
Online satın almak için: www.dergiburda.com
 6 Sayı
MUHTEŞEM
abonelik ARAÇLAR

40 Hediye!
149. TL

ĞRAFI
İN FOTO
Kİ KARADELİĞ
İZDE
ALAKSİM
DİYE: G
K ALTLIĞI HE
BARDA
ı
ğraf
ilk foto
ius A*’ın
ittar
Sag
delik
kara
ki dev
izde
ksim
Gala

TM

+
'NDAKİ
SAMANYOLU ĞİN
KARA DELİ IN
IYLA
FOTOĞRAFIN
HİKÂYESİ TÜM SIRLAR
DÜNYA'NIN
EN BÜYÜK
Rİ
GÖZLEMEVLE
300 MİLYAR
YILDA
PAN
1 SANİYE SA
ATOMİK SAAT

CI
ŞAŞIRTI
SUN EN
Haziran

KOZMO Kİ
KKINDA
Temmuz

ENİ HA
2022/04
N O M Sayı: 16
FE LER
GERÇEK

:
FİYATITL
24,90
TI:
KKTC FİYA
31 TL

ÖZEL DOSYA
TANE
AÇIKLIYOR DE K AÇ
TRONOMLAR EVREN IZ VAR?
TANINMIŞ AS KKINDA YILD
GÜNEŞ LERİ HA İLER
İN GİZEM OR
İ'NİN EVREN LA YATKIN TE Dİ?
SİSTEM CI EN A K
D EN GEL
ŞAŞIRTI Rİ U NERE
GERÇEK
LE
Ü N YA'DA K İ S
D

Adresinize ücretsiz teslim

E-POSTA ÇAĞRI MERKEZI INTERNET
abone@doganburda.com 0 (212) 478 0300 www.dergiburda.com

Kampanya stoklar ile sınırlıdır. Doğan Burda kampanya koşullarını değiştirme ve kampanyayı bitirme hakkını saklı tutar.
*Kampanyada belirtilen koşullar www.dergiburda.com sitemizden yapılan satışlar için geçerlidir.

ONLINE SATIŞ KANALLARIMIZ

➥ www.dergiburda.com ➥ n11.com/magaza/doganburda ➥ gittigidiyor.com/magaza/doganburda

➥ hepsiburada.com/doganburdadergi ➥ www.amazon.com.tr
UZAY
KAHRAMANLARI
Lyman Spitzer
Evreni daha önce hiç
görmediğimiz şekilde
gösteren adam
26 Haziran 1914’te Ohio, ABD’de dünyaya
gelen Spitzer, merakını ve istekliliğini,
pamuk endüstrisinde devrim yaratan
çırçır makinesinin mucidi, babaannesi Eli
Whitney’den almış olabilir. Tutkulu bir
öğrenci olan Spitzer Yale Üniversitesinde
Fizik bölümünü okudu. Bir yılını
yurtdışında, Cambridge Üniversitesinde
geçiren Spitzer, yüksek lisans ve doktorasını
Princeton’da ünlü astronom Henry Norris
Russel’ın danışmanlığında yaptı.
Spitzer 1939 yılında Yale Üniversitesinde
öğretim görevlisi olarak görev yapmaya
başladı. 2. Dünya Savaşı patlak verdiğinde,
©NASA
sonarı geliştiren ekibin bir parçası olarak
sualtı araştırmaları ile ilgilendi. Kendinin
tarih kitaplarında yer almasını sağlayan
fikri, savaştan sonra Yale Üniversitesine
geri döndüğünde ortaya çıktı. 1946
yılında Spitzer dış uzaya bir teleskop
yerleştirilmesi teklifinde bulundu. Teorisi,
uzaydaki bir teleskobun atmosferin
etkisi altında olmayacağı için yer tabanlı
teleskoplardan çok daha net görüntü elde
edeceği yönündeydi. Tüm bu düşüncelerini
Dünya Dışı Bir Gözlemevinin Astronomik
Avantajları makalesinde yayınladı.
Spitzer’in bu fikri o dönem için devrim
niteliğindeydi. İlk uydu, NASA’nın
kurulmasından 12 yıl önce ortaya çıkan bu
fikrin üzerinden on yıldan fazla geçtikten
sonra uzaya gönderildi. Karşı görüşlerle
yılmayan Spitzer, hayatının sonraki 50 yılını
uzay teleskobu hayalini gerçekleştirebilmek
için harcadı.
Profesörün astrofizik alanındaki
dehası dikkatleri ona daha fazla çekti.
1947 yılında, henüz 33 yaşındayken
Princeton Üniversitesinin astrofiziksel
bilimler bölümünün başkanlığına ve
üniversite gözlemevinin müdürlüğüne
atandı. Gözlemevi onun liderliğinde
önemli bir araştırma merkezi haline geldi.
Yıldızlararası ortamı ve yıldız oluşumunu
tutkuyla çalıştı ve bu alandaki çalışmaları,
birçoklarının önünde ‘yıldızlararası ortam
astronomisinin kurucusu’ olarak saygıyla
eğilmesini sağladı.
Spitzer 1960 yılında Amerikan Astronomi
Derneği’nin başkanlığına atandı. Uzay
çalışmalarının giderek geliştiğini ve uzaya
bir teleskop yerleştirme hayalinin günden
güne gerçek olduğunu görecek kadar
98
Spitzer uzaya
teleskop
göndermemiz
gerektiğini
öneren ilk kişiydi
şanslıydı. 1962 yılında Dünya yörüngesine
yerleştirilebilecek bir gözlemevi tasarladı.
Bu gözlemevi Copernicus uydusu olarak
hayat buldu ve 1972 ile 1981 yılları
arasında NASA tarafından kullanıldı.
Meslektaşlarının birçoğu Spitzer’in uzay
teleskobu fikrine masrafı nedeniyle karşı
çıksa da akademiyi ve ABD Kongresini
ikna etmek için yorulmadan çalışmaya
devam etti. Sonunda, 1968 yılında, Yörünge
Astronomi Gözlemevi’ne kavuştu.
Başarıları için birçok ödül almasına
rağmen Spitzer hiç hız kaybetmedi, NASA’yı
ve ABD Kongresini 1975 yılında Hubble
Uzay Teleskobu’nun tasarlanması için
ısrarla ikna etmeye çabaladı. Spitzer’in bu
çabaları sonuç verdi ve Kongre 1977 yılında
teleskobun yapımı için bütçe ayırmaya
karar verdi. 1990 yılında, Spitzer’in
uzay teleskobu fikrinin üzerinden 44 yıl
geçtikten sonra Hubble Uzay Teleskobu
fırlatıldı. Spitzer’in çabaları günümüzde
bize daha önce hayalini kuramadığımız
görüntüler sundu ve sayısız yeni keşfin
önünü açtı.
Lyman Spitzer öldüğü güne kadar hiç
yorulmadan çalışmaya devam etti: 31 Mart
1997’de, 82 yaşındayken, arkadaşlarıyla
Hubble Uzay Teleskobu’ndan alınan
sonuçlar üzerine heyecanlı fikirlerini
henüz aktarmışken aniden hayatını
kaybetti. 2003 yılında NASA, Dünya
yörüngesine yeni bir teleskop yolladı ve
bu teleskoba, uzay teleskobu fikrini ortaya
atarak bu konuda yorulmadan çalışan bu
muhteşem bilim insanının adını verdi.
YAYINCI
Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
İcra Kurulu Başkanı
Cem M. Başar
Yayın Direktörü (Sorumlu)
Gökhun Sungurtekin
Yayın Yönetmeni
Şahin Ekşioğlu
Grafik Tasarım
Ebru Tiryaki
Yayına Hazırlayan
H. Aziz Kayıhan
Katkıda Bulunanlar
F. Korhan Yelkenci, Ulaş Duman
Etkinlik ve Proje Direktörü
Ali Erman İleri
Kurumsal İletişim Müdürü
Funda Demirci Ayan
YÖNETİM
Üretim Planlama Direktörü (Tüzel Kişi Temsilcisi) Yakup Kurtulmuş
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
Finans Direktörü Didem Kurucu
Dijital İçerik Direktörü Eren Demir
REKLAM
Grup Başkanı Nisa Aslı Erten Çokça
Grup Başkan Yardımcısı Işıl Baysal Turan, Seda Erdoğan Dal
Satış Koordinatörü  Burcu Acavut, Burcu Kevser Karaçam
Satış Müdürü İpek Tunalı
Reklam Teknik Müdürü Ayfer Kaygun Buka
% 0 212 336 53 61-62
REZERVASYON
Rezervasyon % 0 212 336 53 00 - 57 - 59
Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93
Hedef Sayfalar Reklam Koordinatörü
Aysel Şener % 0 212 336 53 70
Reklam Bölgeler Satış Müdürü
Hülya Erdoğan % 0 212 336 53 72
Faks 0 212 336 53 91
Ankara Reklam Satış Müdürü
Beliz Balıbey % 0 312 577 31 56
Ankara Reklam Satış Koordinatörü
Sezinur Balıkçıoğlu
ANKARA TEMSİLCİSİ
Erdal İpekeşen % 0 312 577 31 56
ULUSLARARASI REKLAM SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ
Burda Uluslararası
Italya: Mariolina Siclari
% +39 02 91 32 34 66, mariolina.siclari@burda.com
Burda Community Network
Almanya/Merkez: Vanessa Noetzel
% +49 89 9250 3532, vanessa.noetzel@burda.com
Michael Neuwirth
% +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com
Avusturya/İsviçre: Goran Vukota
% +41 44 81 02 146, goran.vukota@burda.com
Fransa/Luksemburg: Marion Badolle-Feick
% +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com
İngiltere/İrlanda: Jeannine Soeldner
% +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com
ABD+Kanada+Meksika: Salvatore Zammuto
% +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com
YÖNETİM YERİ
Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu Cad. No: 12
Trump Towers Kule 2 Kat: 21-22 34387 Şişli - İstanbul
% 0 212 410 32 00 Faks 0 212 410 35 81
Baskı: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Org. San. Bölgesi 1. Cad. No: 16 Ümraniye - İstanbul
% 444 44 03 Faks 0 216 365 99 07-08
www.bilnet.net.tr
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
DB Okur Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 Faks 0 212 410 35 - 12 - 13
E-posta abone@doganburda.com Web www.doganburda.com
Çalışma saatleri
Her gün saat 9.00-22.00 arasında hizmet verilmektedir.
Yayın türü: Ulusal, süreli, aylık
üyesidir.
© All About Space Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
tarafından T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır. Dergide
yayımlanan yazı, fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konuların her hakkı
saklıdır. İzinsiz, kaynak gösterilerek dahi alıntı yapılamaz.
Bu dergideki makaleler All About Space adlı dergiden
Türkçeye çevrilmiştir. Bu yayının telif hakkı ve lisansı, Birleşik
Krallık merkezli Future plc grup şirketi Future Publishing
Limited’a aittir. Tüm hakları saklıdır. Future plc grubu
tarafından yayımlanan dergiler hakkında bilgi almak için
www.futureplc.com adresini ziyaret edebilirsiniz.
 Yenilikler yaratıp tüm hayalleri gerçekleştirerek
ferforjeyi uzun yıllar kalıcı kılan marka

info@koksalferforje.com Mağaza: Merkez Mah., Kağıthane Cad., No:111

koksalferforje.com KAĞITHANE / İSTANBUL
balkonkorkuluk.gen.tr Fabrika: Yeni Doğan Mah., Erciyes Sok, No:4 -2
villakapisi.gen.tr HSD İş Merkezi, BAYRAMPAŞA / İSTANBUL
Tel: 0533 334 67 82
Tel: 0212 232 53 91
 G E L E C E Ğ İ

BİRLİKTE İNŞA EDELİM!

Borsa İstanbul olarak ülkemizin büyümesinde önemli rol oynayan, üretim, yatırım ve
ihracat yaparak istihdam sağlayan şirketlerimizin yatırımlarını ve büyümelerini
sermaye piyasaları yoluyla finanse etmeleri için borsaya bekliyoruz.