e9o<:; .

BIB LIO TE IC A G/oJ

Redakcioni odbor:
dr FRANC CENGLE
dr IVAN CVITKOVIC
dr BESIM IBRAHIMPASIC
dr MITAR MIUANOVIC
dr ARIF TANOVIC
dr RISTO TUBIC, predsjednik

Odgovorni urednik
MARIO VUKIC
 ANRI LEFEVR

PREZIVLJA VANJE
KAPITALIZMA
REPRODUKCIJA PROIZVODNIH ODNOSA

,.SVJETLOST" SARAJEVO (izvrlni izdavac),

,.GLOBUS", Zagreb, 1982.
 Naslov originala:
SURVlE DU CAPITALISME
la reproduction des raports de production,
Edition Anthropos Paris, 1973.
S francuskog preveo
dr BESIM IBRAHIMPASIC

Recenzenti:
dr BESIM !BRAHIMPAS!C
dr KAS!M PROHIC
PREDGOVOR
 Odlucujuci se za prevod djela H. Lefebvrea: PRE­
ZIVLJAVANJE KAPITALIZMA (Reprodukcija proizvod-1
nib oclnosa) koje je u neku ruku drukcije od dosa­
da§njih djela, koja su prevedena na s11p•kohrvatski
jezik, treba harem objasniti motive i razloge ovakvog
poduhvata, specijalno kada se radi o piscu koji je
ve<! veoma poznat j-ugoslovenskoj citalackoj publici po
nekim svojim kaa,italnim djelima, koja su postala zna­
menita kao djela stvaira.lackog marksizma XX otolje­
ta. Sigumo je da ova k•njiga ne ipreie"nfiira ni najzna­
fajnije, a niti naj,novije tek:stove H. Lefebvra. Pa, ipak,
mis-limo da je ovaj poduhvait koristan i da ima svoje
puno opravdanje, te da u neku ruku popunjava neke
praznine u poznavanju djela ovog veoma interesantnog
marksistitlkog filozofa i sociologa.
Ist·ina je da nalim j,ugoslovenski-m znanstvenicima
a i siroj intelektualnoj jawosti Jiooost H. Lefebvra
nije -nepoznata i ne smatramo da je ovo mjes,to -i pri­
lika da •• 'ka!e neAto temelji¢ije o ovoj izuzetno inte­
resantnoj lif.nosti ne samo francuskog kultumog i po­
litickog iivota, nego i savremene ma.rksistieke misli
uopce. Zbog toga ovom prMikom zeliano samo pod­
sjetiti ataoce na neke glavne dogadaje u njegovom
teoretskom i politi&om itiJ!lereru, odnos-no felimo uka­
zati na njegov antidogmatiCni mislila.tki put, na ko­
jern istrajava vec nekoliko decenija, u najoltrijem

7
sukobu sa tradicionalnom grac1anskom millju u ob­
lasti filozofije i sociologije, ali i u sukobu sa mark­
sistifkim dogmatizmom.
Kao marksistiCk.i mislilac, filozof i sociolog, H.
LEFEBVRE je prisutan -u revolucionarnom francu­
skom radni6kom pokretu nekoliko decenija, a svojim
teorijskim prilozima je postigao svjetski glas. Dija­
pazon njegovih teoretskih razmgljanja je veoma S'irok
i kirete se od naja.pstrakmijih filozofskih, teoretskih
problema do pitanja svakodnevnog i:ivota. U posljed.nje
vrijerne specija1no je zaokupljen i problemima savre­
menog grad.a i nove urbane civilizacije, koja ,se rada
iz industrijskog druStva. Ali, istovremeno je izuzetno
zaokuprljen problemima politiOke sociologije i analize
drZave i .njenih savrem_en_� tipova, o Cemu svjedoCe
najnovija njegova 'ViSetomna--dJeia� Ovdje nema potre­
be, a niti Zelimo navoditi sva njegova djela, koja su
Siroko poznata i oijenjena, te su .prevodena na mnogo­
brojne jezike, a 'kod na.s su neka -najznaCajnija djela
i rasprave odavno dostupne !iirokoj citalackoj pu­
blici.
Mada je po svojim osnovnim preolrupacijama fi­
lozof i sociolog, te§.ko bi se ovog mislioca moglo smje­
sttti i ogr81D.iciti u tradicionalne okvire akademskih
disciplina i zvanja, jer je .njegova osnovna od.lika na­
stojanje da u duhu Marksa, Engelsa i Lenjina promiS­
lja probleme ,sawemenog svijeta. On je sim priznao
da se dugo V!l"e:mena bavio studijom agramog pita,nja
i Lenjinovim djelom, o cemu je napisao i posebnu
monografiju posvecenu Lenjinovoj misli. Mec1utim, o­
davno je suoten sa Cinjenicom da bar na Zapadu ta
pitanja nisu u centru dru.Atvenog revolucionarnog zbi­
va.nja, i zato se okrenuo izufavanju problema ,visoko
razvijenog urbanog druAtva i pozicije l:ovjeka u mo­
�ernom gradu, koji potipuno stihijski nastaje -na raz­
valinama nekaddnjeg srednjovjekovnog grada, i to
usred naigle ilndus,trija:lizacije i urbanizacije, kako u
ka.pitalistickim tako i u socijalistiCk�m zernljama.
Njegovi tekstovi pod nazivom .,PRAVO NA GRAD"
i ,,PROSTOR I POLITIKA" ukazuju ,ia ovaj teorijski
 interes i njegovu kritilru isavremenih dru§tava. Vjero­
vatno da je te§ko nafi savremenog marksistiCkog mi­
slioca kojii se tako temeljno bavi onim §to se obiCno
u ,tradicionalnoj isociolo§koj akademskoj disciplini na­
ziva llurbana sociologi�" i koj,i je na tom planru. bio
teorijski produktiv,niji i zan.imljiviji. Bar nama nije
poznata sliCna l:iOilost. Medutim, i ovdje se pokazuje
kako je njegovo izuCavanje naizgled i najapstraktnijih
filozofskih pitanja lli gorucih aktuelnih ekonomskih,
socijalnih i politiCkih pitanja uvijek povezano sa per­
spekitivom irevolucionarnog preobraZaja •savremenih
dru§tava Ii sa perspektivom izgradnje novog socija­
listickog -drustva.
Nije se zato nimalo s1uCajno H. Lefebvre morao
sukobiti, mnogo ra.ll'ije nego mnogi drugi marksistiOki
intelektualci na Zapadu, zbog ovako usmjerenog teo­
ret:skog interesa i svoje angafirane ma.rksistiCke misl:i,
sa gyojevrsnim marksistiCkim dogmatizmom,. koji je
jedno vrijeme ,gotovo s-uvereno vladao u komunistiC­
kom pokretu, pa •i u KomunisticJcoj par,tiji Francuske,
u kojoj je H. Lefebvre djelovao skoro tl1idesetak -go­
dina.
U svom poznatom djelu .,ZBIR I OST/I.TAK", -na­
pisanom jo! !ezdesetih godina na!eg stoljeca, on je
sam napravio analizu svog teoretskog i politiCkog puta
i zlvota u Komu.nistickoj partiji Fra,ncuske, po�to je
iz nje bio iskljuC:en. Ovdje moramo napomenuti da je
Lefebvre do!ao do zakljucka o neophodnosti o!tre k11i­
tike staljinisti6kog dogmatizma, §to predstavlja pret­
postavku napretka i ll"evolucionarnog -razvoja komuni­
stiCkog pokreta u razvijenim zemljama Zapada. Tada
je bio skoro usamljen i bio je najoStrije kritiko·van
kao .,komunistil:Jm dlsident". On je, medutim, ostao
dosljedan svom an.tidogmatizmu i istrajao je u iSvojim
shvatanjima koja danas, moi.emo slobodno reCi, po•
staju dobrim dijelom shvatanja i onih koji su ga ne­
kada najo§tr�je kiritikovali, osudivali d iskljuCivali iz
jedne revolucioname partije, koja je bila preti,pjela
te!ku staljinfaticko-birokratsku degeneraaiju. U tom
svjetlu je veoma pouCan i sluCaj francuskog filozofa

9
 R. Garodya, koji Ce znatno kasnije doi:ivjeti slil:nu
sudbinu kao i Lefebvre. I bez obzira na razlike u zi­
votnom ,putu, R. Garody ce ,potv.rditi ispravnost Lefeb•
vreove kritike staljiruistiCkog dogmatizma. J.sto tako
treba naipomenuti da je vlastitiim teorijsk�m i.strai.iva•
njima Lefebvre bio jedan od prvih mark.sistickih mi­
slilaca na Zapadu koji je samosta1no dolazio do otkri­
ta .,samouprawog socijalizma", koji jediino odgovara
najrazvijenijim druStvima na Zaipadu, ako socijalizam
jednog dana treba da zam.ijeni prdivjeli ka.pitalistiC­
, kd dru!tveno-ekonomski i politicki sistem. Danas na
Zapadu veC postoji citav pokret samoupravnog socija•
lizma koji tu i tamo dobiva i svoje politiCke konture,
a nema sumnje da je mectu ostalima -i Lefebvrova za.
isluga da se ideje samoupravnog socijaliz.rna Siroka
probijaju na ,teorij,skom i 1polittickom planu, i Sire se
kako u socijalistil:kim tako i u komunistickim parti­
jama Zapada.
Zbog svega ovoga Lefebvre bi mogao biti Jicno za­
dovoljan, ali je on daleko od svak.og samozadovolj­
stva. On naime misli da IIlijedan mislilac savremene
epohe ne moie smatra1'i da je obav-io temeljLto svoj
posao, jer se s,tvarnost ,tako naglo mijenja te trai:i
napore ne jednog nego desetina najlucidnijih i najda•
rovi-tijih wnova, da bi se shvatili problemi savreme­
nog svijeta :i da bi svojim radom djelovali na -njego•
vu revolucionarnu •izmjenu. On isto tako iiskreno i jav•
no, bez zaokolib:nja, priznaje da je njegov teorijski
i !POlitiCki itinerer bfo buran d da je mijenjao neke
svoje rpoglede i stavove. Alli., on ukazuje da je to toliko
razumljivo, jer su se :svijet i druStvena, ekonomska
i potiiticka stvarnost mijenjali. Bio bi to opet svojevr•
sni dogmatizam, kada bi neko :l.elio da ustraje na ne­
kim svojim prei:ivjelim teorijslciim zakljuCCima, bez
obzLra Sto ise stvamost temeljito izmijenila.
Iz tih razloga smatrali smo da je Jc.orisno ,i wnje•
sno iprezenM:rati odrel1ene tekstove koji su nas-tali ne­
gdje �eitu 1968J__12�odine, a koji bi se uslovno
mogli okvalifikovati kao t�.Ji!Qli,tj�e_ socjg­
logije". Oni su posveceni probit,mu. OI1ogucnoslli ...Pl'!:-

10
 fivljavanja savremenog �jj��.Jl. Uspitiunju. tu.di•
cionaJ..nih teoriJskih koncepata marksistiCke .m1sli, k.o­
jdm.a je ona anali.mrala savremena kaipitalis-tiOka dru•
!tva. Lefebvre je ovdje skrenuo paimju na reproduk;
ciju proizvodnih odnosa, koja je po njegavom miS-­
ljenju bHa za.nemarena u tradicionalnoj marksistiC•
koj mi:sli kao koncept, a na :raCun reprodukci1e i pro•
izvodnje dobai:ra, mada po njegovom mi.Sljenju kod
samog Marksa se moZe naCi vec osnov za uvaZavanjC
ovog koncept:a. To naroci.to vaiii za koncepte koje
Marks upotrebljava u onim dijelovlma ,,Kapitala"' koje
nije dovdio i koji donedavno nisu b.hli ni obja'Vljeni,
pa su prema .tome ostali dobrJ.m dijelom nepomati i
za manksriste.
Pojava masO'VIlog studentskog odnosno mladeinaC-­
kog bunta protiv postojeCeg visoko razvijenog dru.Stva
,,izobilja", ili ,.druSt,va blagosta,nja", i kasniji radniCki
ltrajkovi bill su preUetnica u ocjeni stabHnosti sa•
vremenih kapitalistiCkih druStava. Mnogima je izgle,.
dalo da je Mairksova analiza zastarjela i da su visoko
organizovana druAtva monopoliistiokog kapitalizma pre,.
vazisla Mai:rksovu analizu. Neki sociolozi su veC ,govo•
riU o zapadnom �tvµ kao 9"l"llStv11: bez k�asa u
Marksovom iffi1islu te rijeci, jer se naVOdilo i radniC­
ka klasa u rtiim druStvima ,potpuno integrirala i izgubi•
la svoju hist:orijsku misiju revolucionarne kfase. OStire
kritike svih fuinkcionalistiiCko-strukturalistiCldh gradan•
skih socioloskih teorija, all i nekih teorija marksista,
koji su prilagoc!avald svoju teoriju fun.kcionalisuiCko•
-strukturalisti�koj skoli misljenja, takoder \SU ovdje
prisu,!IIle. OslobadajuCi izvomu Ma:rksovu misao raznih
dogmatskih illlte,pretacija H. Lefebvre je, po na!em
miSlje.nj,u, i ovdje pokazao koliko je Marklsova teorij.
sko--metodololka osnova nezamjenljiva i u saivremenoj
analizi kontradi•kcija .savremenog industrijskog kaipita•
listickog drust-va. Razwnije se da i ovdje nisu od ma�
aoja ni sve pr"lllloze autora u pogledu buduceg raz­
voja dogac!aja, Sto autor i sam ;priznaje, jer ga stvairni
historijsloi tok dogadaja moie demaintovati.

11
 Sasvim je razumljivo da se mi ne mo:iemo odno­
siti ni prema djelu H. Lefebvra kao prema djelu koje
ne zasluiuje i odredene kni.ticke tpristupe i promiSlja­
nja. Uostalom, to je ono Sto i Lefebvre zahtijeva za
svako djelo i :svaki moderni misaon-i ma.rksistiCki na­
por. I upravo zbog toga f:elimo ovdje polemizirati sa
nekim., po nalem misljenju, suviAe :radikalnim stavo­
vima, koje sus·reCemo kod Lefebvra kada raspravlja
o savremenoj &ituaciji marks,iz,ma, odnosno marksiz­
ma-lenj,i,nmlla. Neki od tih stavova prisu,tni su i u
ovim tekstovima, ali se ad.nose i na sitavove tkoje Le­
febvre javno iznosi na drugim mjestima, a koje naU
Citaooi treba da imaju na umu. I kod nas je svoje­
vremeno vodena diskusija o tome da li postoji konti­
nuitet ill diskontinuitet izmedu Marsove, Lenjinove i
Staljinove misli. Odnosno, di:.slrutovaJ.o se o tome u
Cemu je irazlika, dli u Cemu je -moguCa razlika, izme•
du marksWDa, lenjri-nizma i staljinizma. U mnogo Ce­
mu bismo se zato mogli sloziti sa Lefebvrom kada
istiC:e originalnost Lenjinm·e misli i potcrtava njenu
specifiCnost u odnosu na djelo Marrksa; iii kada isto­
vremeno ukazuje na teoretski -kontitnuitet te m�sli.
Neospomo je ri to da su Lenj,inovo djelo i njegov uti­
caj na zbiva,nja u nerazvijenim zemljama svijeta ne­
odvojivi ad LSavremenih promjena u rtim zemljama. To
je pokazala ne sam.o ruska, k�a. J�_g_C!§:!Q_yenska,
�u��ka, vdjetnamska Tcfru_ge r�QIJl�ije, gdje je se-­
ljacko il1i agrarno pitanje bilo gotovo centralno pita­
nje revolucionairnog preobrai.aja druStva, nego to po­
kazuju i naj.nov,ija .zbi·vanja i revolucionairni procesi na
tlu Mrike i Latinske, odnosno srednje Amerike. Sve
ono Sto se tamo de5ava - gdje se stvaraju marksis­
tiCko..J.enjin,isticke partije - samo potvrduje prisut­
nost, aktuelnost d revolucionarnost Lenjinove politiCke
misli. Mogli bismo se isto tako slo!iti s mi§ljenjem da
je situacija u razvijenim industrdjskim ·kapitalistiokim
zemlja:ma na Zapadu 111.eito drukCija d da je za·to po­
trebno sa mnogo rvi§e suptHnosti istiraZivatii znacaj,
ulogu i prisutnost lenj:i,nizma u dI'UStvenim ,preobra!a­
1

jima, a naI"OCito aka se vodi rafuna o Cinjenici da je

12
 staljiriizam_ _dugo vremena Zelio i dob-rim dijelom us-pi­
jevao da se prikaie kru;:, _autentiCili lenJinizam.
Medutim, te§ko biismo se sloZili sa Lefebvrovim
radika.linim i •kategoriCkim miSljenjem (koje je izloZio
jednom prilikom urednicima :revije .,Socijalizam i sa­
moupravljanje") da je m_arksizam u neki.m socijali­
stick.iDL..ZeRl.ljama, -----m-:tzV . .,socijalistiCkim zemljama",
kao ,revolucionarna misao :r::nrta_y�Ali, da je _ zat?_ jo§
u_yijek izuzetno...fhuamo u ...kapitaJismakim ilruitirima.
Njemu to mole izgledati tako s obzirom da se-ii--Ile­
kim socijailistiatcim zemlja:ma marksizam..lenjiinizam
pretvara u drlav.nu ideologiju. Vjerovatno danas u
naJmOCiliju i najefiirkasniju ddarvnu ideologiju, koja
treba da pos-Iuzi kao fasada za odriavanje birokrat­
sko-etait,istitkog ipoli-tiCkog si,stema, 1gdje sta:ljinizam,
odnosno stalj.inisti6ki dogmatizam, jo§ uvijek ima jak
uticaj, Cak kada se Staljina i njegovih djela odriOu
i oni koji jo§ uvijelk .m-k�le u duhu Staljiinovih postu­
lata o drla'Vi kao glavnom instrumentu izgradnje soci­
jalizma.
Mislimo da i Lefebvre ne bi bio tako .kategoriCan
kada bi male vi§e obratio paim.ju na Cinjenicu da se
auten.tiOila, ,revolucionarna i radikalno kriti6ka Mark­
sova mi:sao ndje mogla ugu§iti .ni u doba naj-surovijeg
stalj.inizma, iStaljinistiCke policijske diktature -i suve­
rene vladawine ,J}culta UCilosti" u SSSR-u i m-nogirm
d,rugim zemljama istoCne Evrope. Jer, bez obzira na
izvjesnu zbunjenost i razotaranost nekih d.ntelektua­
laca u ti-m zem,ljaana, koji se u borbi za elemenitarna
ljudska ipra:va i slobode - odavno poznata i Siroka
afirm.isa.na u demokratski.m kapitalisti�kim dndtvima
- ponekad obra�aju i -snagama koje su konzervati·v­
ne, ipa Cak d realkcionarne, i s,premni su da svjesno
iii nesvjesno pos�uze r- eakciona-mirm i.Snagama u anti­
komunistiarom 1psiholo§kom ratu, ipak to nije jed·ina
duhovna pozici1a i opozicija birokratskom despotizmu
i sta1j�nistiCkom dogmatizmu koju susre�emo u soci­
jalisti&im 2el1111jama, iii tzv. ,JSocijalistiCkim zemlja­
ma", kaik.o to -kaie H. Lefebvre. Ma-rksova i Lenjinova
misao ii tamo je jol uvijek ziva, prisutna i a�tuelna,

13
 u sm:i!S'Iu ·borbe za sooijalistioku demok.ratiju i za pre­
vazilaienje rbirolwatsk�ta.tistiCkih deformacija unutar
socijaJ.istiCkih druStava. Radnicki savjeti su svugdje
nicali u kriznim si,tuaoijama, i spontano, ali i smiSlje­
no, kao alitemativa birokratsko etatistiCkom upravlja­
nju privredom i dl"Zavom. Rad.nick.a klasa i u tiJn
zemljama pokazuje ise irevolucionamom snagom, kao i
u najrazvijenijim zemljama Zapada, mada su us:lovi
borbe i iputevi razvoja dru§tva ·sasvim dru.kCiji. Cudno
je da to i sam Lefebvre zanemairuje, ali nije ovdje
mjesto da to Sire obrazlai:emo. Cini nam se da je
vrijedno samo napomenuti ove 31I1g1Lmente, koje je po
svoj prilici Lefebvre previidio. Vjerovatno da i najno­
viji dogailaji u Poljskoj, gdje je radnicka klasa na
najmaso\'niji n8.Cin i preko svog sindikata, ,,nezavis-
1
nog satT"oupravnog sindikata solidarnosti", osudila i
, odbaoHa birolcratski model i izjasnila ise za ,.Samoup­
' ravnu republiku" ocito govori u prilog na§oj ,tvrdnji.
Uos.talom, mnogo toga moiemo razumjeti i ,,oprostiti''
i samom Lefebvru, koji ipak ne Zivi u tzv; ,,socijaLi­
1

stiCkim d:r.u§tvima", kako ill on naziva, i zaito njegO'Vo

poznavanje su§tine druStvenih i politickih problema
tih dra§tava ne mora da bude tako duboko i teme­
ljito. Sigurno je da su njegove anaJ.ize kapitalizma u
razvijen-im dru§tvima najpotpunije i vjerovatno naj­
dublje, jer je to dru!tvo koje on najbolje po�naje.
Med:utim, Cak j ikada suvi§e radikatno kritikuje
neke pojave u socijalisbi.Ckim driavama H. Lefebvre
ostaje uvijek interesantan i ipodsticajan za jedan pro­
duktivni dijalog unutar mairksistiCke misli i zato mi•
slimo da je njegov jzazov ma:rksistickom d�atlizmu
vrijedan pllllje. U tom smislu i njegovi tekstovi, ovdje
prezen.tirani, su dobar povod za jedan produkti-van
kri.rioki dijafog unutar savremene marlcsistiCke misM.
Ako se iz ovog kratkog iteksta mogu razumjeti
osnovn.i motivi i namjere ;prezentiranja i ovog relativ•
no malog djela L. Lefebvra, vjerujemo da te i ova
knjig:a nati svoje puno teoITijsko i dmi.ttveno oprav­
danje.

14
 Na kraju na.pomlrrjemo da je ovo djelo bilo preve­
deno i pripremljeno za Stampu prije nekoliko godina,
ali iz nekih objektivnih razloga, vezanih za poteSkOCe
oko dobivanja prava na prevodenje, tek se sada po­
javljuje u javnosti.

Sarajevo, maria 1982. godine

dr Besirn Ibrahimpa§ic

15
 UVOD

1. Otkrice
Reprodukcija proizvodnih odnosa, koncept i
stvarnost, n1je oila· otkrivena: ona se otkrila. Niko,
prije nego sto ga je poceo istrafivati, nije primijc­
tio iz daleka ovaj .,kontinent", ni avanturist znanja,
ni biljeinik Cinjenica. Ako ovaj ,.kontinent" postoji,
on se pojavio u isto vrijeme i iz oceana i iz magle,
najprije na talasima. Sta, dakle, predstavlja ovaj
,.kontinent", da upotrl.jebimo metaforu? NiJta dru­
go nego kapitalizam kao nacin proizvodnje, kao to­
talitet, nikaaaslstematizfran, nilcada. dovrsen, nika­
da potpun i zatvoren, a ipak takav da se ispunjava
i realizira.
Bio bi potreban jedan obiman rad da bi sc
pokazalo sta se otkrilo. Tacna formulacija pretpo­
stavljala bi jednu konstelaciju koncepata od kojih
bi svaki, izmedu ostalih, trebalo elaborirati kroz
sukcesivnu aproksimaciju: svakodnevnica - urba­
no - repetitivno i diferencijalno - strategije -
prostor i proizvodnja prostora itd.
Ono sto se pojavilo, ono sto se otkrilo, dalo je
mjesta najprije jednoj teoretskoj hipotezi, a zatim
istraiivanju i detaljlllim radovima' [Zahvaljujemo
Yves Barelu (Cf. La reproduction sociale, !REP,
Grenoble, 1972., s. 430), koji je dobvim dijelom do­
segaao (s. 25 i sl.) do Kritike svakodnevog ivota,
da bi tamo pronasao slabo otkriven koncept repro-
2 Pre!ivljavanje kapitalizma 17
dukcije, odnosno njene vlastite uslove i elemente,
prema njemu iz strukture autoreproduktivne i re­
produkujuce. Neka je dopusteno dodati da se, to­
kom razmatranog perioda, -pojavio ,,�ode..rni.tc.t",
jedan dvostruki t�rorizam, onaj_ strukturalistic.ko­
-funkcionaHst•iCki desni�� _ i onaj anarhizirajuCi lje.
vice, terorizam koji je sprijecio·-e1aboraciju koncep­
la, njegovu dijalektizaciju.
Odredena dovoljnost se sa svake strane pokazi­
vala kao nuZna, a za jednu relativnu nuZnost se
vjerovalo da je dovoljna. Jedni su bran.ili znanje,
znaci cjelinu, a drugi zivljenje, dakle fodividualnost.
Oni su podrfavali jednu strasnu pukotinu izmedu
shvacenog i dozivljenog. Postojale su i jos uvijek
postoje poteskoce da se ova pukotina prevazide.
Cim se jedan koncept odvoji od sadrfaja pomocu
kojeg predstavlja konkretnu apstrakciju, njime se
moZe manipuliratii i za njega se kaZe ono Sto se
zeli kazati. Putem nekih peripetija koje je lako
rekonstruirati, izrazi ·kao ,.rad", ,.radnik", ,.proiz•
voditi", izgubili su svoj smisao sa svojim sadr:fajem
(konkretniim). Danas teoretska misao ne rnora da
krci sebi put izmedu pozitivistil'lkog l negativistic­
kog terori2Il11a, nego izmectu zastranjivanja i plit­
kosti.]

2. Retroaktivne i perspektivne pos/jedice

Ako se tcoretska hiipoteza verificira, Hi ako je,
drugacije receno, koncept .,reprodukcije drustvenih
odnosa proizvodnje" uistinu jedan koncept (sa svo­
jom istinom kao takovom), onda on ne d.aje samo
jednu vodecu nit, jedno intelektualno sredstvo za
deskripciju i kriticku ana<Jizu .,stvarnosti". On ima
jedan globalru i sinteticki domasaj (a da ipak ne
poprima dimenzije jedne .,sinteze", iii jednog kla­
siCilog .,sisterna"). On dobiva jcdno ccntralno mje­
sto, zamjenjujuci, da bi ih supstituirao, pojmove
koji su cesto upotrebljavani bilo u filozofiji, bilo u
naucnim specijalizacijama: .,subjekat" (individualni

18
 iii kolektivni, kartezijanski iii ne) cija kriza je do
sada dobila jedan drugi smisao - ,,objekat", stvar
i znak - struktura i funkcija itd. Dobro odreden,
ovaj koncept ne oznaC:ava ni jedan entitet (natura­
litet, historicitet, dogadajnost, nesvjesnost, sponta­
nost) - ni ne manje opskurnu ,metaforu od entitcta
(talas, agregat, kanal) - niti konaCno oznaCava
jednu suvise preciznu determinaciju, jer je ona me­
hanicka (dispo�itiv, masina, feed-back itd.). On oz•
naCava jedan kompleksan proces koji prouzrokuje
kontradikcije i ne samo da .ih obnavlja, udvost�u­
Cava, nego ih i premjeSta, modificira, proSiruje. tim
se napusti ovaj relativno Cvrst ·tcren, danas ne moZe
a da se ne pribjegava samo metaforama kao: talasi,
agregati itd.
Ovim se ne zeli reci da je znacaj ovog koncep­
ta bez granica i da on pokriva horizonte svih azi­
muta. Medutim, posto je globalan, ovaj koncept
obasjava jedan odredeni period, i naprijed i nazad,
i perspektivno i retrospektivno. Od njegovog uvo­
denja rezultira ne jedno kidanje, nego, naprotiv,
jedan smisao koji preuzima ono sto je bilo receno
i ucinjeno za vrijeme, prije i poslije otkrica.
Ovo otkrice modificira, dakle, perspektivu i po­
novo razmatra, a da nista ne iskljuCuje, ono Sto
je prethodilo (podrazumijevajuci tu, kako ce se vid­
jeti, .,blokadu" drustva, ,,neo-arhaizam" obecanja
,,novog drustva" bez transformacija proizvodnih
odnosa). Ono istovremeno Cini kraj deklamacijama
o .,starom svijetu" (koji bi se prolongirao bez ikak­
vog rezona osim zbog ljudske gluposti), o njego•
vom neposrednom )craju (najavljenom od ,,revolu­
cionarnog" voluntarizma i subjektivizma), kao i
prospektivnim deklaracijama o eventualnoj harmo•
nizaciji elemenata drustva, o njihovoj struktural­
noj ravnoteZi.
Akcenat se pomjera. Bitno to vise nije deskrip­
cija parcijalnih procesa, procesa bioloske repro­
dukcije (.,prokreacija" djece, demografija) - pro­
cesa materijalne produkcije (kvantitativna mjere-
19
 nja i korelacije, tehnika i organizacija rada) -
procesa potrosnje i njenih modaliteta (potreba,
predm..ta, govora i znakova, raznih manipulacija),
nego je to produbljena analiza proizvodnih odno­
sa. Pod tim podraliumijevamo, u Marksovom smi­
slu, ne samo robu i novae, ove uslove kapitala koji
je nosen svojom akcijom na svjetski nivo, ne samo
nadnicu i profit (visak vrijednosti), nego podrazu.
mijevamo odnose izmedu tri pojma: .,zemlja-rad
-kapital", konstitutivno trojedinstvo kapitalistic­
kog drustva. Uzimajuci da je reprodukcija ovih
drustvenih odnosa bila i da je jos uvijek .,normal­
na" iii .,pr.irodna", evo iluzije jednog dugog perio­
da, iluzije koja je prikrivala proces svodeci ga na
njegove Cinioce i na bioloSke, ekonomske i socio­
Joske uslove. Ovi nivoi reprodukcije se distingvi­
raju cak i onda kada se preplicu. Mijesati njih u
opCi koncept reprodukcije znaC:i napraviti jednu
metodolosku gresku i gresku u teoretskom postup•
ku. Nije Ii cilj koji sebi postavlja citavo drustvo
upravo odrzavanje ovih konstitutivnih odnosa, a
narocito ono drustvo koje dolazi do spoznaje o
sebi, do vladanja svojim uslovlma? To je ono sto
kazu odredeni .,sociolo:oi" koji ne strahuju da na
taj nafin ,.personificiraju" druStvo. Uistinu, driava
je ona koju oni konstituiraju kao subjekat, kao vi­
su svijest sposobnu da odrzava i podrzava svoje
vlastite uslove. To je flagrantna ideologija, cak i
kod nekih ,.marksista"; druStvenim odnosima se
,.nesvjesno" pridaje jedna vrsta inercije koja ih
priblifava stvarima, uprkos .,dijalektickoj" etiketi
nalijepljenoj na toboznji materijalizam iii ovaj fi.
lozofizam. To je ideologija koja je cesto solidarna
sa jednom drugom: ideologijom o neposrednoj ka­
tastrofi, buducem kraju, krizi, slomu! Polazeci od
ove analize, ili od odsustva analize, reprodukcija
drustvenih odnosa ostala je neopazena iii neinteligi•
bilna. Medu onima koji se rude, mnogi su dosli
do teza koje su na prvi pogled zacudujuce. Zasto
ovo precutno obnavljanje kapitalizma? Zbog Jjud-
20
 ske gluposti, iii ludosti, iii opceg delirija, iii iz ci­
stog nasilja?
Pitanje proizvodnih odnosa i njihove rcproduk­
cije ne koincidira, prema Marksu, ni sa pitanjem
reprodukcije sredstava proizvodnje (radna snaga,
sredstva), ni sa pitanjem proSirene reprodukcije
(rast proizvodnje). Sigurno je da za Marksa repro­
dukcija sredstava proizvodnje i kontinuitet materi­
jalne proizvodnje ne idu bez reprodukcije drustve­
nih odnosa. lsto ta:ko se mo:Ze reCi da ncma ni sa­
mog zivota bez repeticije pokreta i svakodncvnih
akata. To su neodvojivi aspekti jednog procesa koji
sadl"Zi istovremeno i cikliCno i linearno, tj. poveza­
nost uzroka i posljedica (linearnost), ali takoder i
rezultata koji nanovo prouzrokuju svoje uslove i
razloge (ciklicnost). Tako se robe razmjenjuju za
robe posredstvom sume novca; to je jedna linearna
povezanost. Prema Marksu, jedna masa raspoloZi­
vog novca prouzrokuje jednu odgovarajuCu masu
roba; tako se ustanovljava jedan krug, krug trzista.
Posljednji aspckt reprodukcije, aspekt drustvenih
odnosa, tek krajem XIX stoljeca prevladava nad
sredstvima pcoizvodnje postavljajuci nove proble­
me. 0 tome svjedoci poglavlje ,.Kapitala" koje je
dugo ostalo neobjavljeno, a tek nedavno je publi­
kovano.
Tek u ovom momentu nacin proizvodnje domi­
nira rezultatima historije, prisvaja ih, integrira
.,podsisteme" koji su uspostavljeni prije kapitaliz­
ma (tj. mrezu razmjene - trgovinu, ideje - agri­
kulturu, grad i selo, znanje, nauku i nauCne usta•
nove, pravo, finansije, pravdu itd.), a da ipak nije
dofao do toga da se konstituise u jedan koherentan
sistem o�iscen od kontradikcija. Oni koji vjeruju
u sistem prave greske, jer ne postoji kompletan, do­
vrsen totalitet. Medutim, postoji jedno .,sve" koje
je apsorbovalo ove historijske uslove, resorbiralo
njihove elemente, dominiralo neke kontradikcije, a
da ipak nije doslo do toga da stvori trazenu kohe­
ziju i homogenitet.

21
 Ovo je nacinu proizvodnje, takvom kakav se
reprodukuje, dalo njegovu cudnu formu: razlic.iti
dijelovi, ali ipak cjelovita formacija; podsistemi, ti­
jesno vezani i razdvojeni, ali i sudar u svemu, ko­
neksije, konflikti, koherencije i kontradikcijc, tak­
tike i strategije, neuspjesi i uspjesi itd.

3. Na novim osuovama
Ne postoji prekid izmedu ovog ekspozea i ono­
ga sto je prethodno receno, ali postoji jedna repriza
koja razmatra, koja restituira sve Sta je bilo rece­
no i uCinjeno, dajuCi mu jedan drugi smisao; smi­
sao koji ipak uvodi jedan relativan, nejednak di­
skontinuitet, mnogo dublji politicki, nego naucno.
Otkrice nije uticalo samo na lutanja i radove
koji su vodili k njemu, nego je uticalo i na razu­
mijevanje marksizma i same Marksove misli. Da Ii
danas ovu misao treba prihvatiti kao jedan blok?
Iii jc treba odbaciti ,u globalu? Ni jedno, ru drugo!
Marksova krJtiCka analiza od.nosa se na konkurent­
ski kapitalizam. Ni Marks ni njegovi nastavljaci,
Lenjin iii Trooki, nisu jasno rekli zasto i kako bi
konkurentski kapitalizam mogao prestati, a da ne
prestanu u su�tini i njegovi konstituti\'ni odnosi.
Marksovi nas tavljaCi su, sa upornoSCu najavili kraj
ovog procesa, katastrofu. Oni je nisu shvatili kao
takovu.
Moze se reci da se, u vge od jednog aspekta,
marksistiCka misao, ili pretpostavljena kao takova,
pojavljuje drugacija u jednom drugom svjetlu. Ana­
liza reprodukcije proizvodnih odnosa takoder do­
vodi do kraja po delirantnoj pozitivnosti jednih,
kao i .,kritici kriticke kritike", privilegovanom do­
menu drugih.
Treba preispitati ideje, ideolgoije, predstave
i sl;ke, da bi se otkrilo u cemu oni mogu doprlnijeti
obnavljanju postojecih odnosa, bilo da podsticu
ovu reprodukciju, bilo da je prikrivaju. Nista ne
moze izbjeci ovoj provjeri, cak ni .,kriticka teorija",
ni strukturalistioki funkcionalizam, ru psihoanaliza,

22
 ni nadrealizam. Cak ni marksisticka misao! Nijc
zabra.njeno misliti da je ona odigrala odredenu ulo­
gu, sasvim neieljenu, jer je stimulativna i jer je
rekuperirana, • to ne na teorijskom planu, gdje se
ona Cini u osnovi nesvodljiva, nego na pra1ktiCnom
planu, gdje je inspirirala planiranje, manipulaciju
drustva od strane drzave.
Kakav je smisao ovih pojmova koji su postali
tekuci: rekuperacija, integracija, represija? Ovo is­
pitivanje ce to precizirati. Radi Ii se o ideologija­
ma? I da i ne. U marksistickoj orijentaciji obicno
se, kako kod politicara tako i kod filozofa, mnoga
zlodjela pripisuju .,ideoloskoj presiji" protivnika,
njegovim ideoloslcim aparatima, klasnom neprijate­
lju. Medutim, nije sasvim sigurno da takve ,.•presije"
postoje. Ideologije djeluju ubjedljivoscu, dopunju­
juci pritisak represivnog drfavnog aparata. Direkt­
na apologija rezima - hurzoazije, kapitalizma -
prije bi jh diskreditirala, nego sto bi ih odrfavala;
ona nije nikada nikoga ubijedila. Efikasne apolo­
gije su, kao takove, indirektne, nevidljive, necitlji­
ve. Ovo duboko modificira •kriticku analizu ideolo­
gija. S jedne strane ideologija se definira pomocu
jedne precizne ,,funkcije"; njen odnos sa praksom
se isto tako redefinira. S druge strane, pojavice se
granke ideologije i njene efikasnosti kao takove.
Kako ce se vjdjeti, tu niti postoji niti moze posto•
jati prosta reprodukcija koja se odrfava putem ide­
ologije i njene dopune - represije. Reprodukcija
drustvenih odnosa ne postoji bez odredene proiz­
vodnje odnosa; ne postoje Cisto repetitivni procesi.
Vjerovatno je da su ideologije, oznacene iii
pretpostavljene kao ta,kove (filozofija, religija, etika
iii estetika, .,kultura", moral i moralnost), sluzile
za diverzije, vi�e za zabavu nego kao instrumenti.
To su samo prosti predmeti konverzacije! Djelotvor­
ne ideologije bile su i ostaju vezane neposredno za
jednu praksu. Koncept ideologije bio je prosiren
preko svake mjere i istovremeno steriliziran. lspi�
tivao se odnos ideologije sa znanjem, a zanemarivao
23
se njihov odnos sa praksom. Efikasne jdeologije se
vrlo malo, iii nimalo, ne razlikuju od prakse. One
se ne izraiavaju na razliCitom ideoloSkom planu.
one se ne pojavljuju kao takove. Tako je sa scijen­
tizmom, pozitivizmom, strukturalizmom itd., koji
se ne odvajaju od masovnog ulaska nauke u proiz
vodnju. Ova istina, koja dovodi u pitanje istinu, us•
koro Ce se jasno pojaviti. Analiza ovih ideologija,
Ccsto vezanih za odredenu praksu koju one sadr­
Zavaju iii pokrivaju, koju prikrivaju maskirajuCi
njene kontradikcije, odnosi se, aka se tako mo.le
reci, na jedan prototip kriticke analize. Neka se mi­
sli na Marksovu teoriju o kapitalistickom trojedin­
stvu; ,.zemlja-rad-kapital". Zadrzimo od sada ovu
fiksnu taCku, ovaj stoZer. Tri su aspekta ili elemen­
ta postojeCeg druStva neraskidivo vczana u proiz­
vodnji i drustvenim odnosima; medutim, ,.ideolo­
gija" cini da se oni pojavljuju odvojcno i cak, u
odredenoj mjeri, ostvaruje njihovo (prividno) odva­
janje. S jedne strane postoji, Cini se, zemlja, s dru­
ge strane rad i radnici i, konacno, kapital i kapita•
listi. U isto vrijeme ona ih preplice u njihovoj ugo­
vornoj providnosti, u formalnom kodificiranju (gra­
danski zakonik). Postoji dohodak zemlje, dohodak
rada, dohodak kapitala, pomijesan u bruto-nacio­
nalnom produktu, Sta Cini da iSCezava viSak vrijed­
nosti kao izvor ,.nacionalnog dohotka". Ova povr­
sna ideologija malo se razlikuje od drustvene prak­
se, jer je ,.ugovorni sistem" sastavni dio svih dru­
gih podsistema.

4. Repriza dijalektike
Ko ieli i ko namjerava da nade eksploraciju
otkrivenog ,,kontinenta''? Jcdnu taCku ne-povratka,
ne-pribjegavanja, i to ne na nivou individualnih iii
grupnih situacija, nego na globalnom nivou, nivou
drustva, dakle na svjetskom nivou, uprkos potes­
koCama s kojima se analiza susre<:e da bi se raz­
vila na ovom nivou. Takav jedan krucijalan mome­
nat ne bi viSe otkrivao jednu historizirajuCu misao

24
i .,smisao historije", niti bi otkrivao klasiCnu teo�
riju konacne krize (ekonomsko-politic.ke). To bi bio
momenat ne-reprodukcije odnosa, bilo da disolucija
nadjacava obnavljanje, bilo suprotno da proizvod­
nja novih drustvenih odnosa decidno nadvladava za­
starjele odnose. Treba zabilje:!iti da ideologija mas­
kira kako proizvodnju novih odnosa, tako i obnav­
ljanje starih odnosa, da maskira razlicite kontradik­
cije i kritiCki momenat. Zagadivanje iii nczagacliva­
nje, destrukcija iii konstrukcija okoline, rast od
nule, pozitivni i1i negativni rast - svi ovi problemi
imaju interes iznad odreclene bornirane aktualnosti
samo u sluCaju da je shvaCeno obnavljanjc odnosa.
Putem jednog faktora? Ne! Putem njihove interak­
cije i njihovom cjelinom? Mo:!da! Metamorfoza iii
samo-destrukcija? Jedno ne sprecava drugo. Sasvim
je vjerovatno da obnavljanje postojecih odnosa, re­
konstitucija elemenata podsistema putem cjcline,
rekuperacija, odstupanja i gluposti, nece vjecno tra­
jati. Prema tome, hipoteza jedne tacke, iii momenta
ne-povratka bez priziva, ima vrijednost eventualne
istine; ona je nauCna; moguCnost Cini sastavni dio
stvamosti.
Ova formulacija pretpostavlja, dakle, jednu
stratesku hipotezu. Inverzna propozicija takoder se
mo:!e podr:!avati ako poprimi oblik jednog pitanja.
Kako (neodredeno) obnavljati, tj. rekonstruirati, re­
•integrirati postojece odnose? Postoji Ii tacka bez
priziva i ne-povratka? Odgovor mo:!e da glasi: i da,
i ne! Da - kao eventualnost. Ne - kao ,.historij­
ski" momenat, rezultat i zakljucak jednog determi­
nizma. Ne - kao steCena sigurnost. Da - kao mo­
gucnost, i to u slucaju da je sve prelaz i kontra­
dikcija i da nista nije dato i konstatovano kao pa­
roksisticka (antagonisticka) kontradikcija. Sve je
u krizi, ali gdje i kako se formira kriticka masa?
Gdje je i kakva je posljedica prekida? To je jedno
pitanje. Da Ii je dovoljna jedna iskra da zapali
svijet, kao Ito su revolucionari_vj�_o�al� Jli joS
uvijekvjeruJu?.Uzalud! Ipak nije nemoguce da se
25
generalizira jedan lokaln.i konflikt: oprn strah! Da
bi se nesto mijenjalo ne treba Ii najprije mijenjati
sve, tj. najprije izmijeniti sve? Sigurno. Ali kako izmi­
jeniti sve, a da se ne pocne nesto mijenjati, da se
ne mijenja svaka osoba, svaka stvar, svaki ,.Cov­
jek"? Kako otkriti ranjivu taoku, ono mjesto na
koje treba izvrSiti napad?
Na dnevni red ponovo dolazi clijalektika, ali
to vise nije dijalektika Marksa koja, takoder, nije
bila vise dijalektika Hegela. Uostalom, malo je vaz­
no sta su Hegel i Marks mislili iii pisali o ovom iii
onom, a posebno o dijalektici. Ono sto jeste vazno
- to je shvatiti pokret i ne-pokret u aktuelnosti,
tj. shvatiti ono sto se krece i sukobljava sa onim
sto se ne krece. Nije Ii moguce da, poslije nekoliko
teskih casova, dijalektika iz iskusenja izide osna­
Zena, a isto tako d istina uzdrmana dijalektikom?
Drukcijc i bolje receno, malo istine nas udaljava od
dijalektike, a mnogo istine nas pdblifava dijalek­
tici; malo dijalektike udaljava od istinitog, a mnogo
je tamo ponovo vraCa.
Danas se dijalektika vise ne pridaje historicite­
tu, historijskom vremenu, jednom mehanizmu iii
temporalnom dinamizmu (.,teza - antiteza - sin­
teza", iii pitk jos i .,afirmacija - negacija - nega­
cija negacije").
U aktuelnosti, analiza, polazeci od spoljasnjo­
sti, razabire:
a) odrzavanje u biti drustvenih odnosa (proiz­
vodnje i vlasnistva) u toku rasta produktivnih sna­
ga, vulgarno nazvanih: ekonomski rast;
b) regresiju, degradaciju, transgresiju (i to na
nivou zvanom ,.kulturni nivo", ali takodcr i u rela­
cijama porodice i prijateljstva, u druStveno-eko­
nomskom zivotu parcijalnih grupa);
c) proizvodnju novih odnosa (u krilu parcijal­
nih grupa: omladine, zena, .,radnika", ali isto tako
i u onom Sta upotrebljava reproduktivni proces,
naime svakodnevno, urbano, prostor).
Trazenje kohezije nacina proizvodnie ne isklju­
Cllje ni disoluciju, ni transforrnaciju. RealizirajuCi
26
 potpuno svoj koncept, kapitalizam se modificira ;
kao takav se raspada. Transgresije sluze otkrivacl­
ma - analiticarima. Ovaj proces pojavljuje se, u
svom kontradiktornom, dijalektickom totalitetu, pu­
tem posljedica transgresija.
Ovi aspekti, od kojih se jedni nazivaju .,pozi­
tivnim", rlrugi ,.negativnim" interferiraju prema per­
spektiv,i, procjeni i usvojenoj strateSkoj hipotezi.
Cjelina opravdava hipotezu ne-povratka (metamor­
foza -iii samo-destrukcija).
Ako sada analiza zahtijeva da se dijalektika
shvati u dubinu, evo Sta se otkriva:
a) Priroda postaje problematicna. Za Marksa
je dominacija nad materijalnom prirodom isla ne­
odvojivo od prisvajanja, tj. isla jc sa aproprijaci­
jom ove prirode. Aproprijacija, inkompatibilna sa
privatnim vlasniStvom (naime sa prisvajanjem tla,
zemlje, prirode), transformirala je, prema zeljama
i potrebama .,covjeka", prirodnu materiju u ljud­
sku stvamost, podrazumijevajuci tu njegovu vlasti­
tu prirodu i njegovo tijelo, njegovc potrebe i zeljc.
Ova optimisticka hipoteza, izraz industrijskog raci­
onalizma XIX stoljeca, rusi se u drugoj polovini XX
stoljeCa. Shema praxisa, prema kojoj moC .,Covjeka"
nad materijalnom prirodom, slijedeci prakticnu ne­
moc i filozofske interpretacije, ujedinjuje tehnicku
vladavinu i estetsko i etiCko stvaralaStvo. Ova she­
ma je razbijena. Odatle nezasluzeno diskreditovanje
praxisa! Priroda, razorena kao takova, mora se
rekonstruirati i veC se rekonstruira na jednom dru­
gom planu, na drugom nivou, i to na nivou jedne
druge prirode: grada i urbanog. Napomenimo uz
put da urbano nema goreg neprijatelja od urbaniz­
ma, strateskog instrumenta koji drzava i kapitali­
zam koriste u razbijanju urbane stvamosti i u pro­
izvodnii jcdnog kontroliranog prostora. Grad, anti­
•priroda i ne-priroda, a ipak druga priroda, najav­
ljuje buduci svijet, i to svijet generalizirane urba­
nosti. Kao zbir spoljnjih partikularnosti, jednih i
drugih, rasprsenih u prostoru, priroda umire. Ona
27
ustupa mjesto proizvedenom prostoru: urbano de­
finira kao okupljanje i susretanje, dakle kao simul­
tanitet (centralnost) svega sto socijalno postoji. On
druga prisvojena naturalnost moZe da bude neusp­
jela: to je jedan aspekt strateske hipoteze.
b) Jedan analogan pokret, konfliktan i sukob­
ljen, polazi od nediferenciranog ka difercnciranom,
kroz odvajanja i redukcije dru.Stvene realnosti u
cjelini. Ali, postoji takoder i pokret rada prema ne­
�radu. Priroda ne radi; ona stvara; ona rada ,,biCa"
polazeCi od klica koje sazrijevaju, dok Zivot i smrt,
zadovoljstvo i bol ostaju slabo razabrani. Klijanje,
sazrijevanje sa naliCjem, starenje i smrt jo.S opsje­
daju svijest; filozofija ih naziva ,,egzistencijalima".
Ipak, ovdje se priroda zaustavlja i uzmice. Rad je
modificirao prirodu, modificirao je ovaj kreativni
proces. Kroz smrt p:drode manifestira se razlika
izmedu Zivola i sm:·ti, izmcdu zadovoljstva i boli.
Produktivni rad djeluje i na Phyzis, i to bez iceg
prirodnog, ukoliko ne raCunamo utroSak fiziCke
snage. Specijaliziran i socijaliziran, ovaj produkti­
van rad je, pomocu zadataka i truda, zamijenio
prirodnu radost i proizvod istiskuje djelo. Ali, evo
kako se iz rada rada moguCnost ne-rada: automat
proizvodi bez fizickih napora, a tu se bez sumnje
radi o jednoj .,drugoj prirodi". Grad i urbano na­
javljuju, takoder, ovu drugu, .,automatiwvanu" pri­
rodu. Prema joj nas vodi katastrofalna destrukcija
inicijalne prirodnosti. Grad - to je jedna moguca
maSina. Djelo ponovo zadobiva jedan novi smisao,
djelo ne-rada, uiivanje nadjacava muku, ispunja­
nja ielja. Ali ovdje je retorika posebno opasna.
Kakve sve poteskoce valja savladati i kakve sve
kontradikcije treba prakticno razrijesiti! Ne-rad
se ne najavljuje na pOCetku historije, odnosno na
kraju proleterske revolucije, kako je rnislio Marks.
On je vec tu, osujecivan, kao i svaka druga tenden­
cija. Nije Ii jedno od iznenadenja sadasnje situa­
cije koje najvise cudi sljedece: horizon! ne-rada,
onog velikog oslobodenja, ne najavljuje se u ,.do­
movinama" rada i radnika, odnosno u dru.Stvima
28
nazvanima socijalistiCkim, nego u najrazvijenijem
industrijskom drustvu, dakle u kapitalistickom i
�mperijalistiCkom druStvu, u SAD, sa sv.im onim
Sto se tome suprotstavlja!
U iskusenjima kroz koja prolazi moderno d,u­
stvo suceljavaju se priroda i anti-priroda, rad i
ne-rad, pokret koji od dozivljenog (pojedinacnog,
inicijalnog, lose diferenciranog) ide ka zivljenom
(univerzalnom, poznatom i prepoznatom) kroz po­
jedinaCnosti i kaos stvari. Kako drugaCije oznaCiti
takvu interferenciju pokreta, nego .,dijalekticki"?
Logika zahtijeva jedan mnogo veci dio nego
sto to nalazimo kod Hegela i Marksa koji su tezili
da je u svojoj dijalektici apsorbuju bez koherencije
i unutarnje regulacije. Radi se o fonnalnoj logici i
o njenoj primjeni na jedan odredeni sadriaj. Stra­
tegije (koje se prezentiraju kao logike ovog iii onog:
druStva, stvari, robe, rasta itd.) rezultiraju iz jedne
takve upotrebe logicke forme.
Odnos izmedu logike i dijalektike predstavlja
problem. Taj problem cesto se razrjesava iduci ka
jednom panlogizmu iii jednoj pan-dijalektizaciji bez
odredcnog objekta. Koncept razlicitosti se smje­
!ta, izuzev demonstraciJe suprotnog, u spoju izmc•
du logike i dijalektike /Formalna logika, dijalek­
ticka logika, l. izd. 1947. god.; ponovno izdanje
Anthropos, 1969. god. i Diferenci "alisticki manifest,
Gallimard col. ideja, 1970. god ..') Danas jc nemo­
guce eliminirati logiku kao takovu, nemoguce je
evakuirati dijalektiku. One se vise ne odvajaju kao
teorija i praksa, odnosno kao nauka i ideologija.
Uzmimo, na primjer, drustveni prostor. Kao mjesto
reprodukcije proizvodnih odnosa (koji se pretpo­
stavljaju reprodukciji sredstava za proizvodnju),
ono je simultano i prilika i instrument jednog plani­
ranja (uredivanja teritorije), jedne logike rasta.
Drustvena praksa kapitalizma implicira i sadrzi zna•
nje, jednu logiku (istrazivanje koherencije), jednu
ideologiju kohez.ije i kontradikcija na globalnom
nivou.
29
 Evo, dakle, paradoksalne novine: dijalektika je
prestala da se vezuje za temporalitet. Dakle, nedje­
latni su kao kritike dijalektike pobijanja i odbaci­
vanja historijskog materijalizma, hegelijanskog hi­
storiciteta i tako dalje.
Dijalektika preuzima poznavanje prostora, tj.
ono Sto se tu Cini, Sta se tu dogada i Cemu on slui.i,
jer analiza pokazuje i otkriva kontradikcije prosto­
ra. Apstraktni prostor, prostor matematiC:ara, epi­
stemologije, proizilazi iz logike. Prelaz iz ovog men­
talnog prostora u drU.Stveni prostor vec implicira
• edan dijalekticki pokret, a jos vise implicira ana­
I izu drustvenog prostora. Izmedu njih ne moze da
postoji jedan raskid koji bi prelaz ucinio nemogu­
cim; jedinstvo ukljucuje razlikovanje. Sto se lice
anaiize drustvenog prostora, ona tu pokazuje kohe­
rencije (strategije i taktike, .,podsisteme") koje ula­
ze u sukobe. Specificne kontradikcije sc manife­
stuju isto kao .i one izmedu centara i pcrifcrije ko­
je ponovo nalazimo u politickoj ekonomiji, u po­
litiCkoj nauci, u teoriji o urbanoj stvarnosti, u
analizi svih mentalnih i druStvenih procesa. Drlavni
k apitalizam ; drzava uopste imaju potrebu za ..gra­
dom" kao centrom (odlucivanja, ali takoder i kao
centrom bogatstva, informacija, organizacije pro­
stora). U isto vrijeme oni Cine da se, kao centar,
razbija i da iscezava .,grad" koji je historijski kon­
stituisan kao politiCki centar. Ccntralitct sc ruSi
u prostoru koji prouzrokuje, tj. u postojecim od­
nosima proizvodnje i njihovoj reprodukciji.
Jedan takav odnos, onaj odnos izmc.:lu ccntra
i periferije, nije prouzrokovan .,dijalekticki", u toku
jednog historijskog vremena, nego je prouzrokovan
logiCki i strate5ki. Centar oko sebe organizujc, ras­
polaze i hijerarhizira perifcrije. Oni koji ga okupi­
raju i koji raspolazu vlascu vladaju tu prema prin­
cipima i efektivnim saznanjima, i to na nae.in da
relacija ,,centar-periferija" samo indirektno proiz­
Iazi jz prethodnih borbi, borbi klasa i naroda. Ta
borba se rac.ta iz dispoz.itiva koji se Cine racional-

30
nim, koherentnim i koji u pocetku to stvarno i
jesu. Jedan takav specijalan odnos postaje dijalek­
tican �konfliktuelan). Centralitet ima svoj dijalek­
ticki pokret, Hi, bolje receno, on kao takav pred­
stavlja .,vlasniStvo" druStvenog i mentalnog pro­
stora. Centar ukljucuje J privlaci elemente koji ga
konstituiraju kao takovog (robe, kapitale, infor­
macije itd.), ali koji ga uskoro zasicuju. On isklju­
cuje elemente kojima dominira (.,one kojima se up­
ravlja", .,subjekte" i .,objekte"), elemente koji ga
ugrofavaju.
Je Ii to nauka o prostoru? Ne! To jc poznava­
nje (teorija) produkcije prostora. Odnos izmedu
ovog dvoga odgovara artlkulaciji izmedu logike i
dijalektike. Nauka o prostoru (matematika, fizika
itd.) proizilazi iz logike, iz teorije o cjelinama i ko­
heziji, o sistemima i koherencijama. Poznavanje
produktivnog procesa, koji cini da u drustvenu eg­
zistenciju ulazi ovaj najgeneralniji proizvod, pro­
stor, proizilazi iz dijalektike misli koja u njemu
sagledava kontradikcije. Ovdje spoj izmedu logike i
dijalektike jos uvJjek stvara problem. On se situira
na odred:eni nivo, i to onaj nivo gdje se elaborira
koncept razlike. U drustvenom prostoru (urbanom),
oko svake taCke i svakog centra, vclikog i malog,
trajnog iii privremenog, postoji jcdan blii.i poredak,
poredak susjedstva, a s druge strane, u mnogo si­
rim razmjerama, vlada jedan daleki poredak, pore­
dak cijelog drustva (proizvodnih odnosa i drfave).
Postoji, dakle, razlika izmedu ovih nivoa koji, svaki
za svoj vlastiti racun, tvore jedan poredak, jednu
trazenu i zeljenu koheziju. Medutim, izmedu ovih
poredaka nisu rijetki konflikti. Dakle, poredak os­
taje apstraktan ukoliko se ne Jnkorporira u bliski
poredak, apsorbirajuci njegove varijacije i varijan­
te. Kontradikcija se precizira kada daleki poredak,
poredak drustvenih odnosa proizvodnje u glabalnim
razmjerama, dakle onaj njihove reprodukcije, bru­
talno zahvati u bliske odnose (susjedstvo, priroda
oko grada, regija, .,lokalne zajednice" itd.).
31
 Iz ovih kontradikcija prostora, pitanja i kon•
cepti koji su se nedavno pojavili, naime .,okoline",
Stetnosti, iscrpljivanja izvora, destrukcije prirode,
daju samo ublazene verzije, pokazuju samo frag•
mentarne manifestacije, maskirajuCi globalni pro­
blem: problem cijelog prostora, proizvodnje i up-­
ravljanja.
Konfliktni odnos .,centar-periferija", uprkos
svom znaCaju, nije ni jedini, pa Cak ni tako bitan.
On je subordiniran jednom mnogo dubljem konflik.
tnom odnosu: odnosu izmedu fragmentacije prosto­
ra s jedne strane (najprije praktiCno, jer je prostor
postao roba koja se prodaje i kupuje na detalj, po
dijelovima i parcelama, ali takoder i teorijski, jer ga
specijalisticke nauke rasjecaju), i globalnih spo•
sobnosti proizvodnih snaga i nauCnog saznanja s
druge strane; oni mogu proizvoditi prostore u pla­
netarnim razmjerama, pa cak i u interplanetarnim.
Tako se u ovom dijalektiziranom prostoru (kon•
fliktuelnom) izvrsava reprodukcija proizvodnih od·
nosa. To je onaj prostor koji proizvodi reproduk•
ciju, uvodeci tu mnogostruke kontradikcije koje su,
manje,.viSe, doSle iz historijskog vremena. Kroz je­
dan ogroman proces kapitalizam prisvaja historij­
ski grad, razbija ga, prouzrokuje druStveni prostor
koji okupira, a njegova materijalna baza ostaje
preduzece i tehnicka podjela rada u preduzecu. Sli•
jedi jedno siroko pomjeranje kontradikcija cija
analiza, i komparativna i detaljna, treba da uslijedi.

5. RazrijeSene i nerazrijeSene kontradikcije

Jedan konflikt se metodicno (a takoder i epi•
stemoloski) dugo povlaci izmedu zivljenja bez kon•
cepta i koncepta bez iivota. Koncept reprodukcije
(drustvenih odnosa proizvodnje) rjesava i nadma­
suje ovu kontradikciju. On, pod vidom jedne nevo­
lje, izdvaja ono sto ljudi zive, podrazumijevajuci
tu i filozofe i naucnike. To hrani jedan opskurni
resentiman lisen svijesti.

32
 Ne nedostaju pristalice zivljenog bez koncepta
i ,koncepta bez zivota, pcistalice koje odvajaju ove
fragmente jedne svijesti teorijsko--prakticne situaci­
je. Ideologija? Ako se zeli, ali se ne kaze; ideolo­
gija kao najdjelotvornija, ali ne deklarirana kao
takova. Jedni, ljevicari (gosisti), spontanisti, anar­
hizanti odbacuju teoretsku misao kunuCi se da od­
bijaju svaku ideologiju. Drugi, strukturalisti. sci­
jentisti, povuCeni i ukotvljeni u ep.istemologiju, u
cistu nauku i tobo.Znju ,,teordjsku praksu", ne po
puStaju Zivljenom, trivijalnom zanimanju javnog
mnjenja.
Jedan odredeni uspjeh rekompenzira sve ove
raskolnike. Unilateralnost simplificira svijest i saz­
nanje, put i projekat. Jedni se oslobodaju da mi­
sle, a drugi da zive. Svi predlazu jednu zgradu na
nekom mjestu koje nema nedostataka. Moglo bi se
reci, sa malo ironije, da su ova ponafanja lako
reproduktibilna. Odbijanje znanja se imitira u je­
dan momenat. Sto se tiCe ,.Cistog" znanja, ono se,
nekom pedagoskom opreznoscu, transponira i ko­
municira.
Sigurno je da ljudi danas ne ignoriraju dru­
stvo u kojem zive. Oni poznaju vise njegovih stram­
putica i podmuklosti, cak i onda kada ignoriraju
tacne mehanizme eksploatacije i sredstva vlasti.
VeC odavno se zna da postoje ,,veliki" i .,mali" i da
,·eliki svakim danom postaju sve veci. Da Ii je ovo
iskustvo ravno (teorijskom) saznanju o visku vri­
jednosti? Ne. Ipak, ono tu, malo po malo, prodire.
Inicijalna spontanost se ublazava, ali se i kultivira;
ona asimilira ,.Zivljena" iskuSenja,, iskuSenja eks­
ploatacije i politicke moci. Time se ne zeli reci da
je koncept kao takav postao nekoristan, mada on
nije u ,,zivljeno" unesen spolja, kako je to odredio
Lenjin u jednoj veoma slavnoj shemi koja je op­
ravdavala najgora pretjerivanja u ime politicke
partife. Teorifski koncept susreCe se sa jednom
sada�njom sv.ijeSCu bez sigurnosti, sa svijeSCu ist�
vremeno i u napredovanju i u zaostajanju pred s1-
tuacijom koja je ta;koder nesigurna.
3 Pre!ivljavanje k.apitalizma 33
 Koncept produkcije i reprodukcije (drustvenih
odnosa) ra2rjesava jednu lontradikciju u Markso­
voj misli, kontradikciju koja se, uostalom, kao ta­
kova njemu nije mogla ni pojavhi. Marks je mislio
da se proizvodne snage ,konstantno sukobljavaju
sa uskim granicama postojeCih proi1.\'odnih odnosa
l kapitalistiCkim naCinom proizvodnje; po njemu,
revolucija Ce razbiti ave granice; parcijalne krize
Ce se prctvoriti u op�tu krizu; radniCka klasa ne­
strpljiva, oCekuje svoj neminovni Cas i u prelazni
period (od bpilaclizma u komunizam) ce se uci po­
slije politicke rcvolucije. S druge strane, on je mi­
slio da burzoazija, takoder, ima historijsku misiju:
rast proizvodnih snaga; da su granice kapitalizma
njoj interne; da jedan naoin proizvodnje ne isCe­
zava prije nego Sta razvije sve proizvodne snage
koje u sebi sadrzi.
Cinjenica je, medutim, da je kapitalizam, to­
kom citavog vijeka poslije .,Kapitala", mogao ubla­
Ziti (aka ne i razrijeSiti) svojc unutraSnje kontra­
dikcije i, prema tome, uspjeti u .,rastu". Po koju
cijenu? Ona se ne mo:Ze izraCunati. Kojim srcd­
stvima? Mi ih znamo: okupirajuCi prostor, odnosno
proizvodeci jedan prostor.
Za ovo vrijeme snage koje su se sukobljavale
takoder su se izmijenile. Radnicka klasa se nije
zamrzla u .,negativnom" nasuprot jednoj statuira­
noj burzoazij,i. Burzoazija i proletarijat su se modi­
ficirali, a joS viSe se modificirala dr:Zava. $to se
tiCe proizvodnih odnosa, reproducirajuCi ono bitno
u njima, naime kodifikovane odnose, oni su se ta­
koder kretali. Inventar o1'ih promjena tek pocinje.
Malo je manjkalo da ove promjene dovedemo do
nekih dobrih koncepata, od kojih je jedan i kon­
cept reprodukcije samih ovih odnosa sa svoiom
,ima,nentnom dijalekti'kom.' /Kraj revolucije?, Cf. J.
Ellul: .,Od revolucije ka revoltu", Calmann- Levy,
1972. NiSta manje sigumo! Naprotiv: prJpremanje
jedne ·totalne revolucije, i to ne samo politiCke..'
Kada je drustvena praksa (kapitalisticka) usla
u period reprodukcije, onda se ovaj proces repro-
34
dukcije druStvenih odnosa izvl"Sio u krilu tlruStva
(kapitalistickog), bez druge svijesti osim nelagod­
nosti koja je, takoder, sve vise rasla. U ovom mo­
mentu iSCezli su referencijali koji su do sada omo­
guCavali jeziku da se druStveno oznaCi. Dobar smi­
sao cinio je sastavni dio, ali su ga, takodcr, Cinili
i historija, grad, kartezijanski rczon (u Francuskoj),
pcrspektivni prostor u tri dimcnzijc, prirodni cik­
lusi itd. Polazeci ocl ovog momenta kada jc dru­
Stvena praksa, praksa reprodukcijc, postala ,.ne­
svjesna", refercncijali su se sruSili, a gubitak smi­
sla dobio je jedan ubistven zamah. To jc ..gubitak
identitcta", vise na nivou kolektiva, nego na indi­
Yidualnom nivou. Nije sigurno da ova kriza smisla
l idcntiteta pogada samo individue, rijeci i koncep•
te. Ona pogada i etnije, rcgione, a moZda Cak i
narode i naaije. U jeziku, koji nema drugog refe­
rencijala osim s::i.mog sebe, rctorika je nadvladala
referencijalnu funkciJu; uSlo ,se u rncta-jezik, tj.
jczik publiciteta, politike, tumaranja.
Gubitak smisla i identiteta za odredene izrazc
(koncepte) devalorizirao je te Jzraze i ras topio ih.
Razmatrajmo rijec proizvodnja. Marks je daleko
razv,io svoju elaboraciju, a da je nije dovrSio; po­
slije Marksa, koncept je ostao dvosmislen, jer jedan
isti izraz oznaCava i proizvodnju u Sirem smislu
(proizvodnju djela, citavo jedno drustvo), i proiz­
vodnju u uZ:em smislu (proizvodnju stvari, proiz­
voditi stvari, ..proizvode"). Jedan vijek poslije Mark­
sa rijec proizvodnja, posto je izgubila svaki odre­
·deni referencijal, upotrebljava se u smislu ne znam
Cega: proizvodnja smisla, znakova, govora, idcolo­
gija, teorija, pisanja literature - pa Cak i .,proiz­
vonja proizvodnje" u drugom stupnju. Ovo podsje­
Ca na avanture filozofskih izraza i njihovo udvo­
struC-avanje: misao misli, svijest svijesti (o sebi),
volja volje i tako dalje. Ukoliko se saclrfaj konccp­
ta viSe rastapa i gubi u apstrakcijama, utoliko se
vise cini da je koncept (koji prestaje da to bude)
dublji. (Primjer: .,zeljena proizvodnja" koja ne _pro­
izvodi nista osim :zelje da producira i reproducira?)
35
 Koncept reprodukoije proizvodnih odnosa re­
stituira konceptu produkcije jedan odredcni sadr­
faj, jedan prakticni referencijal. Taj referencijal
omogucava da se shvati gubitak smisla i identiteta
kad je rijec o konceptu .,proizvodnje", a mozda ta­
koder i nekih drugih izraza i koncepata: rada, zelje,
prakse itd.
Mcdu simptome ove dvosmislene i tragiCne s.i­
tuacije mogu se ubrojati i odredena istraZivanja.
Kada refleksija pokusava da predvidi institucije
jednog drugog, .,post-tehnoloskog" iii ,.post-indu­
strijskog" drustva, nije Ii to jedan simptom u kli­
niCkom smislu te rijeCi? Medutim, nije jedini. Ka­
da radnicka i studentska omladina (ona koja proi­
zilazi direktno iz srednje klase i rukovodecih slo­
jeva) odbija odredeni naCin proizvodn.ic, simptom
mijenja uzrok i rezon. Reprodukcija (odnosa) te­
tura.
NajsimptomatiCnije, ako se tako moZe reCi, je
to da je kritiCka misao istakla simptome zla i kon­
genitalne nesreCe u burZoaskom druStvu: djeCiju de­
likvenciju, ludake, kniminalce, Sizofrcniju, parano­
ju, .,komplekse" sa Hi bez Edipa itd. Sa pitanjima
koja postavljaju ovi simptomi idc i misao koja
dopire od uzroka i razloga do posljcdice. Dosla sa
periferije, ova pitanja ciljaju na suStinsko: na re­
produkciju odnosa. OtkriCe ave situacije nc do­
Jazi samo od politickog ljevicarcnja (od politizira­
no-politizirajuCih frakcija kojc pozivaju mase na
politiCko postojanje), niti iz frakcioniziranja ovih
grupa. Otkrice, simptom - to je takoder posto­
janje onog antipolitiCkog .,goSizma", Cak i kada
njegovi nosioci ovo ponaSanje mijeSaju sa odbaci­
vanjem teorije. Tu je simptomalna iskuSana ncla­
godnost pred politiCkim ,.aparatima" i govorima
profesionalnih politiCara; to je, prema tome, ideja
(konfuzna) da politicki aparati, drzava i ..politick,:,
druStvo", proklamirani iznad ,,gradanskog druStva",
mogu slu:!iti kao pribjeziste odbacenim odnosima
proizvodnje: mogu doprinijeti njihovoj reproduk-
36
 ciji. Ovo, nasuprot jednoj depolitizaciji od strane
desnice, evocira jedno politicko slabljenje ljevice.
Otuda elan intelektualne omladine i njeno odu­
sevljenje koje, uostalom, tezi da mijesa, dakle da
pobrka modu i .,kulturu", znanjc i neznanjc. Kri­
tika simptoma se uzima kao globalna misao i prc­
ko nje sc, od kriticke kritike, dospijeva do dogma­
tizma. Odjednom jedna parcijalna kritika, kritika
jednog aspekta koja se smatra da definise cijelo
druStvo, poprima ekscesivni znaCaj i Cini se glo­
balnom; najapstraktnija kritika - kritika kritickc
kritike - istom iluzijom dobiva izgled oslobode­
nja. Nek.i u posljednje vrijemc u tome idu take
daleko da razlikuju ,,svijet Zelja" i ,.realan svijet",
suprotstavljajuCi ih na takav naCin da svc one koji
dopuStaju jednu realnost smatraju za represivne
(iz zelje nosene ka apsolutu putem filozofske reto­
rike), a prema tome i za .,fasiste"! Kriticka kritika
zavr.Sava se tako da se odjednom uzima sasvim oz­
biljno u egzaktnom momentu kada napusta cvrsto
tlo teoretske misli.
Takve idcoloSke suviSnosti, praCene odbaciva­
njem ideologije, moraju se uzeti kao simptomalne.
Ovo drustvo, gdje reprodukcija (odnosa) sacinjava
centralni i skriveni proces, odbacuje svaku vrstu
grupa koje su u drustvenom zivotu ipak konstitu­
tivne: omladina (djeca, mladici), zene, .,stranci", pe­
riferni itd. Odatle (sa samim rastom) i rastuce tes­
koCe ,,socijalizacije individua". Ono Sta otkriva
jednu specifiCnu kontradikciju ovog druStva nalazi
se izmedu ekspulzije (prema spaoijalnoj, mentalnoj,
druStvenoj periferiji Citavih grupa) i integracije
(koja ostaje simbolicna, apstraktna i .,kulturna").
To je kontradikcija koja se nc cita neposredno, ali
se moZe deSifrovati. Iz takve inver2lije druStvcnog
(da bismo ga podvrgnuli politickom i ekonomskom)
ne mogu a da se ne mute .,svijesti o sebi" i da se ne
izraze u zaCU.dujuCim ideologijama.
Ove dvosmislenosti, koje se vrte u kontradik­
cijama, teoretski koncept izdvaja, all ih ipak ne
moze razrijesiti i prakticno im uciniti kraj. To je
37
sasvim razumljivo. ,.Faktori", koji su omoguCili rast
proizvodnih snaga i odrianje odnosa proizvodnje,
pogodali su druStveni Zivot, svijest i akciju, maski­
rajuCi centralni fenomen.
Tako su tehnika i razulareni tehnicitet lansirali
jedan mit, mit tchnokratije (i tchnoslrnkturc). Pre­
ma ovom modernom mitu, i idcolo.Skom i praktiC­
nom istovremeno, postojao bi jedan sluj, kasta ill
klasa ljudi (¥irtuelno) koji se supstituiraja bpil�­
listima i burioaziji - kompetcntni, nezain tercso­
vani, nauCnici i praktiC:ani, organiz:ltori pri:duzcCa,
proizvodnje i potro�nje, i konaCno prostora. To jc
istovremeno i istinito i laZno. lstinito jc u onome
Sto sc tiCe odrcc!cne cfikasnost-i u rcprodukciji
odnosa proizvodnje, a JaZno u oncm..: ,;10 sc tiCc
�upstitucije ove grupe burioaziji kao klasi.
,.Galopantna demografija" ima, tcd;odcr, jcdan
dvosmislen uticaj. Ona, izgleda, stimulir,1 ekunum­
ski rast i unutraSnje trt.iSte (vdikih jndustrijskih
zemalja), ali ona maskira rcprodukci_ju dru.�t,-c:1.ih
odnosa pod bioloSkom reprodukcijom. K\lantit2.tiv­
ni rast ljudske vrstc ugro:fava ovu vrstu; on t..:Zi da
se Zelja <la se Zivi zamijeni u svijetu jcdnom paro­
lom, jednom nuinoSCu, jednim redukti\lnim impcra­
tivom: ,.prije svega preZivjeti i samo prc-Ziv_icti!"
A tadn su malo znae3.jn.i konkrctni druStvcni odnosi
koji ,iz ove Cinjcnice nestaju u malo bolje pnikri­
venim dubinama.

6. Od dvosmislenosti do konflikr.ta
IstraiujuCi da bi se dostigla srl, aktuclni cen­
tar, mogao bi ,sc ut,-rditi jcdan sadri:a_j sa <lva
aspekta: s jedne stranc indicije, simptomi, uzroci
i razlozi odrlavanja dru�tvenih odnosa - a s dru­
ge indicijc, simptomi, uzroci i razlozi pucanja, di­
solucije, revolucije.
Medu indicijama odrlavanja i podrZa,·anja dru­
!tvenih odnosa moi.e se uoCiti pcrmancncija Napo-

38
 Jeonovog gradanskog zakonika (narocito u Fran­
cuskoj, ali takoder ,i u drugim zemljama). Dopunja­
van i perfekcioniran, on joS zasniva kodifikaciju
odnosa nad privatnim vlasnistvom zemlje, odnosa
koji su se pro.Sirili i na novae, dakle na kapital.
Uprkos industrijalizaciji, temelji se nisu poljuljali
cak ni jedan i po vjjek poslije formalne claboraci­
jc. Amandmani (oni koj,i se odnose, na primjer, na
Zene) nisu zahvatili suStinu; kodifikacija prava i
,ugovorniih odnosa ustuknuJa je ,pred onim Sto bi je
radikalno modificiralo (na primjer: pravo na razli­
kovanje). Stoga ni uvodenje prava na rad, taj ipak
novi sadl"Zaj, nije izmijenio formu.
Struktura vlasti neosporno poCiva na srcdnjoj
klasi, a pod tim se podrazumijeva da ona poC:iva. na
njenoj dvosmislenosti. Njoj se pcipisuje ekonomska
realnost (i proizvodnje i potroSnje istovrcmeno) i
jedna iluzija politicke vlasti. Srednje klase - teh­
niCari, intelektualci - hukvalno ,podupiru oddanjc
bitnih odnosa, vjerujuCi da im ov,i izmiCu. Individue
kao takove vode, ili nastoje da vode, jedan eliti­
stiCki Zivot; one se izbavljaju pomoCu ,.kulture",
dok njihovo znanje sluzi kapitalizmu i dok cjelina,
kao .,klasa", pokrece odnose proizvodnje. Sreclnje
klase, dakle, liive na dva plana, u jednom stalnom
dualitetu - duplicitetu. Na jednom planu individue
sude, kritikuju, ponekad kontestiraju i cak odbija­
ju. Na drugom planu one sluze l primaju protu­
usluge: to je jedna iluzorna delegacija vlasti, sto
im daje utisak da cine nesto drugo od onog sto
stvarno rade. Ova dvostrukost bliska duplioitctu
karakterizira ove klase i slojeve zvane srednjim.
One Z-ive dvostruki Zivot: bogat i siromaSan - ovdje
i tamo, u ,,sistemu", sa alibijima - u nczahvalnoj
funkciji i u uZivanju napola realnom, napola ispu­
njenom dluzijama; one zive na pola puta izmedu
prirode i kulture, izmedu individualnih ukusa i, op­
Cih stereotipa, izmedu ,.normalnog" i anomiCnog iii
patoloskog itd.
Srednje klase, u prometnoj -tacki, doprinose, da­
kle, jednom primjeru dvosmislenosti koja se moze
39
pretvoniti u konflikte (kontradikcije}. Nikada nije
iskljuCeno da njihovi nedostaci (konzistencije, spe­
cificnosti), koji cine jednu magmu od srednjih kla­
sa, ne mogu da im omoguCe da dobiju .,pozitivne"
prednosti i da markiraju poene, dakle da produci­
raju. Sta? Djela, smisao! Uloga ovih slojeva i klasa,
sastavljenih dobrim dijelom od tehnicara (malih,
srednjih, velikih), sluzbenika, intelektualaca, ljudi
tzv. slobodnih profesija, nije samo da steknu sazna­
nja i da ih prenesu, nego je i u tome da uCine da
ona udu u proizvodnju i druStvenu praksu. Iz po­
stojanja jedne takve druStvene potporc proizilazi
da znanje (nauke i tehnike) ne sadrZi, s3.mo po scbl,
sigurnost da ovlada druStvenim proccsom znanja,
procesom njegovog investiranja u produkciju. dn­
da kada se ova sigumost Cinila neophodnom, dru­
Stveni okviri procesa uCinili su je a1eatornom. Zna­
nje, druStvena Cinjenica, a ne samo mcntalna, ne
mole se reproduoirati na naCin jednog ,,pozitivnog"
sistema koji odri:ava svoje vlastite uslove. Uprkos
naporima institucija, kontradikcije sc tu uno�e
zbog same Cinjenice Sto ne postoji barijcra izmedu
,,pozitivnog" znanja i njegove ,.negativne" s.trane,
tj. kritiCke misli. Napori da se tchniCko znanje
(primijenjene nauke) odvoji od opsteg znanja, od
fundamentalnih istraZivanja, filozofije, litcrarne kri­
tike, nisu nikada sasvim uspje1i, jer oni steriliziraju
primijenjeno znanje. To je ono Sto Cini da iznad
.,sistema" lebdi jedna kvazi-metafiziCka briga (otuda
i ponovno cvjetanje £ilozofije i religije), koja u si­
stem unosi duboku pukotinu. Rukovodioci to zna­
ju: kritiCka misao se mo:Z:e promijeniti u .,masov­
nu kritiku". Odatle nepovjerenje prema stvaranju
uslova za ono Sta je potrebno, uslova koji mole
sterilizirati nauke, ali koji, na ovaj iii onaj naCin,
akcentira osporavanje.
Treba sasvim iskreno priznati da .,srcdnjc kla­
se" predstavljaju jcdnu magmu koja se tcSko poJ­
vrgava jednoj preciznoj analizi, a joS rnanje opcra­
cionalnim konceptima. Ako bi se spacijalizfrala glo-

40
balna slika ovih klasa, doslo bi se, bcz sumnje,
do sasv:im vjerovatnih rezultata. Te klase, u dru­
Stvenom prostoru, zauzimaju odreclena mjesta, a
moZda Cak, kao mreZa meduprostora, zau:.cimaju i
posredne prostore izmedu centra i periferije. Na
jedan opSti naCin postojd jedan veoma uopSten me­
todoloski i .teorijski problem da se od mcntalnog
(apstraktna predstava prostora) dode do drustvenog
(stvarni prostor - prostor reprezentacije).
K.ritiCka analiza druStvenog prostora donosi
tezi konfuzija i prelaza -izmedu dvosmislenosti i
konflikata jednu drugu podrsku. Postaje svc oci­
glednije da jedan prostorni kaos (spacijalni kaos)
odgovara poretku koji je baziran na podjcli rada,
na proSirenju industrijske organizacije, tj. organl­
zacije preduzeca i tzv. tehnickog racionaliteta, i da
je ovaj kaos rezultat poretka jednog stvarnog i
bomiranog racionaliteta. Ova situacija mole se,
eventualno, promijeniti tako da prostor postane
specific.an princip organizacijc.
Priroda? Dugo vremena mogla se podrzavati
teza da sve u ,.COvjeku" jeste i ostaje prirodno: po­
rodica, nacija, ritam Zivota, pa Cak i misao, jezik.
Zatim se drzalo da je sve u covjeku ,.kultura" i na
taj nacin se kultura suprotstavljala prirodi. Jos se
ostajc u dvosmislenosti, u razlikovanju koje jos
nije preko iskusenja preslo u konflikt. I evo gdje
se ulazi u opasnu zonu. zonu kontradikcije. Najav­
ljuju se poteskoce: degradacija ,.okoline", iscrplje­
nje prirodnih resursa, destruktivno koriStenje zna­
nja. Sa malo razmiSljanja moZe se shvatiti da ,.za­
gadivanje" i ,.okolina" sluze da bi se prikrili jos
tezi i presantniji problemi. Ako je istina da je ,.pri­
roda" samo jedna apstrakcija i da se ,.stvarno" u
ovom domenu sastoji od eko-sistema (cjelina snab­
djevenih odredenom ravnotezom koja se .,automat­
sk.i" reproducira u prirodi), jasno je da kriticki mo­
menti neCe zakasniti. Priroda eko-sistema ne obez­
bjeduje vjecitu stabilnost; oni evoluiraju iii se us­
postavljaju poslije uvodenja iii iscezavanja jednog

41
odredenog ,,faktora". Ali kako, bez relativne sta­
bilnosti, Zivjeti u stanju jednog vjetitog razaranja?
Kako zivjeti na jednom radilistu? Centralni prob­
lem - lo je problem prostora, a ne .,okoline". Je­
dan naruSen eko-sistem ne moie se obnoviti. Kada
iSCezne jedan fragmenat, tada teorijska misao i dru­
Stvena praksa treba da preuzmu na sebe da ponovo
stvore ne djelice, nego jedan totalitet, dakle da pro­
duciraju jedan prosier.
Produkcija prostora, onako kako se ona pred­
stavlja kada je nazivaju ,.uredivanjem", posmatra
se logicki i logicisticki. Zbog svog racionalnog ka­
raktera prosier izgleda da implicira jednu kohcren•
ciju, a u stvar.i implicira samo jcdnu praktiCnu ko­
heziju. U ,,uredivanje" prostora istovremeno, dakle,
spada i reprodukcija odnosa proizvodnjc, rcproduk­
cija sredstava proizvodnje (radne snage, srcdstava,
sirovina itd.), organizaoija ,,okoline" prcduzeCa, tj.
cijelog dru.Stva, postavljanje jedne igre regiona i
gradova, najavljivanje jednog novog druStvenog zi­
vota itd. Kroz ovu toliko ,,pozitivnu" shcmu pro­
diru kontradikcije izmedu uslova kapitalist•ickc do­
rninacije i uslova druStvenog Zivota, kontradikcijc
koje se pogorsavaju.
Koneksija izmedu pod-sistem3 koji osigurava­
ju ovaj druStveni Zivot (obrazovanje, finans.ije, in­
formacije, pravda itd.) i njihovc subordinacije cje­
lini obezbjed:uje se samo putem ddave, kao i inter­
vencijom politicke vlasti. Ova vlast, kada interve­
nise u prostor, ne djeluje u ime jedne koncepcije
1 iednog znanja prostora. Ona koristi reprezentacije,
instrumente, stvari u prostoru. Vlast se demuhipli­
cira u parcijalne vlasti, ali time ne guhi svojc bo­
Zansko vlasniStvo, svoje suvereno jedinstvo. Ona
teiii da putem delcgacije drZi u svojim rukama, ili
da preuzme u svoje ruke, institucije koje _ie konsti­
tuiraju i tcii da se oslobodi na ,taj naCin Sta se
autonomizira. Ne postoji jedan totalni sistcm (me­
ta-sistem) koji ujedinjuje sve parcijalne sisteme iii
podsisteme. Kohezija je, dakle, predmct jedne stra-

42
 tegije. Kada bi postojala jedna .,drustvena logika",
drfavna vlast bi pustila da sve tece samo po sebi.
Medutim, ako bi se dopustila jedna takva logika,
to bi ponovo dovelo do toga da se prihvati nasljed­
stvo budoaskog liberalizma. Drug3.Cije reCeno, u
drustvenoj i polilickoj praksi ne postoji logika re­
produkcije, isto kao sto ne postoji ni .,logika vla­
sti". Jedna strategija primjenjuje opc:u (formalnu)
logiku na odredene objekte, na jedan cilj, na jednu
perspektivu. MehaniC:ka primjena koncepta .,siste­
ma" (u onome Sto se naziva sistemska analiza) do­
vodi do najekstremnije konfuzije. Na primjer, ne
postoji urbani sistem, nego, naprotiv, postoji pu­
canjc grada praCeno proSirenjcm urbane mre:Ze.
Odatle jedna od najdubljih kontradikcija prostora.
Grad ne predstavlja samo kolosalnu akumulaciju
bogatstva; to je takoder centa.r nastanka znanja,
mjeslo reprodukcije svih drustvooih odnosa. Medu­
tim, on ujedno postaje i mjesto gdje su svi ovi od­
nosi ugrozeni! Treba Ii, dakle, spasiti grad po bilo
koju cijenu, ulaZuCi u ovaj spas gigantska sreds-tva,
sve moguCe resurse druStva? Iii grad treha Zrtvo­
vati. dopuStajuCi da se urbana mre:Za proliferuje u
neredu i kaosu, iii stvarajuCi i jaCaju6i centre od­
luCivanja? Strategija politiCkog prostora Cini da s�
pojave ove kontradikcije koje narusavaju reproduk­
ciju druStvenih odnosa.
Krucijalni momenat? Jedna konsekvenca ovog
momenta, koja nije bila prcdvidena, a koja traje
Cak i tada kada su ostvareni svi uslovi za brzi pre­
laz na jedno drugacije drustvo i ciji korijeni koin­
cidiraju, dakle, sa poznatim ,.prelaznim periodom"
koji su najavili mnogi marksisti, pa .i sam Marks,
jeste sljedeca: mote se reci bilo !ita. Bilo k<>kvo
miSljenje i1i afirmacija -ima neku vjerodostojnost,
nalazi opravdanja. Formalna sigurnost uzalud se
suprotstavlja praktiCnoj vjcrovatnosti. Med'utim,
pod vidom formalnog znanja jezika koji regulise
znanje mo:Ze se drlati bilo kakav govor. PoSto su
referencijali pali, brbljanje je zahvatilo sve domene,
43
izuzev domena matematike. Pod oznakom ,.struk­
tura" sve se mijeSa: moda i kultura, specijalizacija
i enciklopedizam, znanje i neznanje (koji preziru
i poniStavaju jedno drugo), rezon i svijest, mental­
no i druStveno. Oni se, kao rat ,i mir, mogu sve
manje i manje raspoznavati. To je konfuzija. Ali
konfuzija u govorima i kontradikcije medu njima
nemaju nikakav znaCaj. ZnaCaj imaju samo posljc­
dice efektivnih kontradikcija (kontradikcija pro­
stora).
Upotreba znanja u proizvodnji i odrianju od­
nosa kapitalisticke produkcije dovoljna je <la eks­
plicira jedno odredeno nepovjerenje prema znanju
i njegovo odbacivanje, njegovu degradaciju. Da ll
spoznavanje ovih posljedica omoguCava obrnute
posljedice: restituciju znanja u njegovom dignite­
tu, restituciju koja polazi od kritiCkog znanja, rje­
savanje untarnjih konflikata znanja?

7. Jos o ideologiji
Razmotrimo ponovo pitanje. Najprijc teorija
reprodukcije (drustvenih odnosa) restituira jednu
referencu, i to ne eksternu i parcijalnu, nego inter­
nu i globalnu. Sa clijalektikom, teorija reprodukci­
je druStvenih odnosa ponovo razmatra idcologiju
ciji je koncept zapao u najvecu konfuziju, i to, u
nedostatku reference, istovremeno i u vcrbalizam, i
u kritiku jezika. Definicija glasi: ideo\ogija jc sva­
ka predstava koja, neposredno iii posredno, dopri­
nosi reprodukciji odnosa proizvoclnje. Ideologija
se, dakle, ne odvaja ocl prakse, ali svaka praksa ni•
je u isto vrijeme i primjena takve i takve ideolo­
gije. Postoji globalna praksa jednog drustva; na
prim.fer, kapitalizam i njegova praksa. Ova praksa
sadrfi, na direktan ili indirektan naCin, posrcdno
iii neposredno, reprezentaci_ie vezane za akte, bliske
iii daleke. Vee smo rekli da se najefikasnije, naj­
bolje vezane za praksu, ne pojavljuju kao ideo­
logija.

44
 Tako se ideologija (prividno) moze izdavati za
ne-ideologiju. Najefikasnija ideologija, ona koja je
najblifa drustvenoj praksi kapitalizma, i, prema to­
me, takoder Sto je moguCe manje ,.ideoloSka", biJa
je iluzija prirodne reprodukcije odnosa proizvodnje
(bilo po vlastitoj inerciji ovih odnosa koji su po­
smatrani kao stvari, bilo druStvenim djejstvom bi­
oloske reprodukcije i slijeda gencracija itd.). Cud­
no je da je ova iluzija jedne ,,prirodne" reproduk­
cije tek nedavno doZivjela teorijsku promociju u
strukturalisticko-funkcionalistickom marksizmu (cf.
F. Balibar, u .,Citati Kapital", Maspero, 1965, s.
274 i sl.). Sto se lice ove iluzijc, vec je receno da je
ona sadri.avala jednu obrnutu iluziju: najavu ka­
tastrofe.
Jedan odredeni scijentizam, odnosno toboznja
,.logika", moze, dakle, da konstituira jednu ideolo­
giju. Izbori: .,koncept-reprezentacija", .,istina -
privid" iii ,,znanje - nauka" postavljaju pred kri­
ticku refleksiju beskonacne zadatke. A tu je jos i
paradoks ponovo nadene dijalektike: dogada se da
ne-ideolosko (priv.idno) postaie ideolosko, odnosno
da se mijenja u ideologiju (aktivnu, efikasnu).
Odrzanje drustvenih odnosa u kapitalizmu pro­
uzrokovalo je, medu drugim rczultatima na teoret­
skom i ideoloSkom planu, i nepov_jerenje u odnosu
na historiju, nesigurnost Sta se tiCe vremena zva­
nog historijsko, njegove racionalnosti, njegovog fi.
naliteta. Uistinu, .,smisao historije" identificirao se
sa krajem kapitalizma. U tome se pojacala bezvre­
mena prividnost odnosa i njihova kodifikacija, Ide­
ologija i praksa su se preplitale. Sa dijalektikom
i smislom tragicnog, filozofija postanka izgledala
je poraZena u korist invarijacija, mehaniCkih teo­
rija o ravnotezi i kombinatorika.
Ideologija - to je takoder vrijednost i valo­
rizacija, ne-vrijednosti i devalorizacije, formulirani
iii prakticni sistemi vrijednosti koje je e!aborirala
bilo dominantna klasa, bilo jedna od frakcija ove
klase, bilo .,domeni" podlozni kao takovi, iii konac-
45
no drzava i vlast, da bi se odrzala odreclena situa­
cija (odnosi). Cudno je da danas .,istina" predstav­
lja samo jednu vrijednost; vrijednost .,istine" prati
i prikriva razbijanje istinitog kao takovog, kojeg
opet slijedi. kao njegova sjena, i njcgova druga
strana: investicija nauCne istine u proizvoc.lnju, u
nai':in proizvodnje i u reprodukciju proizvodnih
odnosa.
Meclu najefikasnije .,podrzavaoce" treba ubro­
jiti ideologe koji fabrikuju sisteme. Oni idu ispred
najintimnij.ih Zelja onih koji Zele zavrSetak i ,,zatva­
ranje" postojeteg i .,stvarnog" druStva da bi osigu­
rali njegovu stabilnost.
Kritika sistema (koja bi isla do kritikc .,sis­
temske analize"), kao i teorija sistematizacijc, sa­
me ovdje imaju mjesta samo kao osnov za indika­
clju. Podsjetimo se ukratko sluCaja psiho:i!lalizc.
Njena Sansa bila je u tome Sta se dogmatizam psi­
hoanalitiCara dugo vremena susretao samo sa <lru­
g,i-m dogmatizmima koji su, takoder, svi bili ospo­
ravani, dogmatizmima koji su fabrikovali sistcme,
i to sisteme institucionalnih marksista, klasiCne mc­
tafizicke misli, specijalizovanih naucnika. Uostalom,
svaka motivisana i niiansirana kritika odmah bi
susrela jedan cilj neprihvatanja; psihoanaliticari su
svoje doktrinarno ponasanje suprotstaYili i joS uvi­
jek ga suprotstavljaju svima drugima. Danas inter­
na kritika psihoanalize slijedi svoj tok, ali uzima
jedan tok .,ponoW1og ocjen,iivanja", jednog refor­
mizma. Dok se sastavlja bilans, inventarisanje se
nastavlja vec od sjajnog djela Wilhelma Reicha!
Od samih svojih pocetaka, od svojih prvih po­
kusaja da podigne tesku masu burzoaskog morali­
teta, psihoanaliza je trpjela kongenitalnu nedovolj­
nu obrazovanost; ona je uzroke ,i posljedice je.dnog
druStva rodenog u historijskom vremenu, burioa­
skog dru�tva, kao i njegovu usku porodicu potci­
njenu ocu (dri.aocu imovine, slici vlasniStva i vla­
sni.ka) ,posmatrala va:nvremenski. Samo, uvodenjc
jednog takvog bezvremenskog i s,tatickog modela

46
(za razliku od rnarksizma i dijalekticke misli koji
su nastojali da uvedu dinamiku) imalo je katastro­
falne posljedice. Preplitanje ,.idcologija - znanjc"
postalo je nerazmrsivo. Psihoanaliza je od Frojc.l..i
prihvatila jednu ideologiju koja jc prikrivala posto­
janje i kontradikcije: judeo-krscanstvo (koje je Nice
demaskirao), zapadni racionalizam (grcko-rimski),
Logos koji je odriavao prezir prcma tijclu i zado­
voljstvu. Sve to ponovo pacla faa NiCea, ispotl n_jc­
govih poeticko otkrivajucih aforizama. Sta je to sto
je nesvjesno? To je jedna ropotarnica. Tu sc stav­
ljaju tijelo, rezultati historije, Zclja za moCi, mcmo­
rija itd. Tu se sakriva repeticija, reprodukcija 1 svi
njeni aspekti. PraktiCno, tokom decenija, psihoana­
litiCari ,su, analitiCkim lijeCenjem, rekonstruirali i
obnov;Ji subjekat burzoaskog drustva; P. D. G. iii,
�to izlazi na isto, njegovu Zenu, pardon - njegovu
suprugu. Oni su im, obeCanjcm .tretmana njihove
neurotiCne muCnine koja se predstavljala kao cgzi­
stenci_jalna, Cinili Zivot -podnoSljivim. Kao simptom
konflikata i neuroza, prouzrokovanih burZoaskim
drustvom j burzoaskom porodicom, psihoanaliza je
suvise efikasno pobijala neke druge posljedice. Da
Ii je njena aktiva u ravnotcfi sa njenom pasivom,
to se danas pitamo. Ovo pitanjc, si\mo po sebi, pret­
postavlja da se prihvata teza o jednoj ,,aktivi", sto
opct sa svoje strane pretpostavlja da 6e psihoana­
liza posmatra simptomalno, a ne dogmaticki. U
aktivu psihoanalize treba uvrstiti i to da je ona
seksu dala (iii povratila) jedan smisao, kao sto je
to Marks uC.inio radu i ne-radu. Dala jc smisao
seksu, ali ne tijelu niti zadovoljstvu, �to ogranicava
ovaj ,.aktivni" bilans.

8. Reprodukcija i repeticija
Koncept i teorija daju objasnjenje o najaps­
traktnijoj i najmanje opazenoj karakteristici ,.mo­
demiteta'': predominantnosti repeticija, i to u svim
domenima. Osuden da se reproducira da bi se re-
47
produkovao (sa konstitutivnim odnosima), a ist;,­
vremeno osuden i da se predstavi kao nova koje
se ponavlja (repetitivno), ovaj siromaSni mali svijet
bogatstva utoliko je vise noviji sto je arhaicniji.
Reproduktivnost pruza jednu (dodatnu) garanciju
reprodukcije. Reproduktivno i reproduktivnost pro­
uzrokuju repetitivno. Na kraju bi pleonazam, tau­
tologija, identitet potvrdili apsolutnu reprodukciju.
I jos vise: okupirani prostor i produkt postaju mje­
sto i sredina reproduktivnog, savrSeno ponovljivog.
Medu najkarakteristiCnije simptome ave Cudne re­
aktivacije koja se izdaje za aktivitet, koja se ubr­
zava ,i koja vrijednost ovih materija utoliko brZe
smanjuje, mogu se navesti:
a) Moda, koja se brka, iii se skoro brka sa
kulturom, ponovo, po skoro kronoloskom redu, pro­
zivljava proslost od samih pocetaka jedne mode.
Svjedoci smo kako ponovo oZivljava romantizarn,
moda Drugog carstva, bel-epok, 1900. i 1920, moda
1930. i tako dalje. To se desava ne samo u odije­
vanju, nego i u namjeStaju, ishrani, arhitekturi.
,.Koherencija" u nekoherenciji - to je s.imuh�nnc:t
(aproksimativna) reminiscencijA u raznim domeni­
ma koji su na taj nacin podvrgnuti jednoj vrsti ho­
mogeniteta. Nedovoljno je odrediti potrosacko dru­
Stvo (uistinu: birokratsko druStvo dirigirane potroS•
nje) proizvodnjom zbog potrosnje. Proizvodi ovog
druStva naibol_ie imitirafu i reproduciraiu djela ra•
nijih (predkapitalistickih) drustava nudeci ih ma­
sovnoj potroSnii. Kada jh se ne rnoZe imitirati re­
producirajuci ih (industrijski), tada pocinje nostal­
gi_ja, velika i plemenita, ona za ljepotom, za priro­
dom. Definira Ii se kapitalisticki nacin proizvodnje
produkcijom reproduktibilnog, repetitivnog? Da Ii
se on tako zatvara, dovr.Sava? Iii. da Ii, drugaCije
reCeno, jedan sistem reprodukti:bilnog, repetitivnog
govori bolje nego svaki drugi sistem o ovoj real•
nosti? Odgovor bi glasio: repetitivno prouzrokuje
razlike. Ova tvrdnja, koja ne zamjenjuje kriticku
analizu ,,novoga", garantuje takod:er da postoje no•

48
 vine. Repetitivno nije dovoljno da definira neo-ka­
pitalizam.
b) Laina novina se •krsti kao neo-ovo, neo-ono;
postoji neo-naturalizam, neo-rusticizam, neo-plasti­
cizam, neo-nadrealizam, neo-romantizam, neo-cgzo­
tizam ili esteticizam, ali isto tako i neo-hegelijani­
zam, neo-kartezijanizam itd. Postoji Cak i neo-mark­
sizam!
c) Potrosnja koja guta prosla djela, naime grad
i Citavu historiju, ide sa sve usavreSnijim prosede­
ima materijalne reprodukcije, i to na takav naCin
da se lafno i autentiCno, original i kopija viSe ne
razlikuju. Ono �to je autentiCno, ako se usud:ujemo
reCi, je odsustvo ,,kreativnosti" i mit kreativnosti
koji kompletira rcpetitivni rezim. Na toj tacki kre­
acija i invencija izgledaju nemoguCe: one nestaju
pred kombinacijama nekad izumljenih clemenata.
d) Znacaj estetskog, naucnog, kultumog, teh­
noloskog, pedagoskog, repetitivnog malo je sporan
od momenta kada se ponovo primijeti. Od tada se
zamjeCuju ne samo prosedei reprodukcijc i imita­
cije, nego i fabrikacije beskonacno ponovljcnih ele­
menata, znaCaj ,.modela" j simulacija u mnogim
drustvenim i naucnim oblastima itd. Sve to ne baca
u sjenu strasnu repeticiju gesta i operacija u podi­
jeljenom radu, a repetitvna podjela rada ide do
beznacajnih dijelova. Da Ii ce se ovim pulcm i pri­
je vremena, tj. u postojeCim druStvenim okvirirna
(kapitalistickih odnosa), postici ono sto P. Naville
u jednoj svojoj knjizi naxiva ,.druStveni automati•
zam"? I to na ,takav naCin da bi dru.Stvena repro·
dukcija postala homologna bioloskoj reprodukciji,
a politicke karakteristike bi od tada postale bezna­
Cajne? Ne, aka se verificira da se reprodukcija ne
vrsi bez produkcije (novih odnosa).
,.Neo-arhaicno" ne predstavlja jedan slucaj u
krilu ove ,.kulture". Ne bi Ii ono, sa sv.im onim Sto
znaci, sto predstavlja i sto skriva bilo ,.kultuma"
suStina moderniteta?
4 Prelivljavanje kapitalizma 49
 Modemitet pod novinom (toboznjom i pretenci­
oznom) prikriva dosadnu pregnantnost rcpctitivnog,
suviSnost koja Zeli da se vjeruje u J.nteligibilnost
ovog svijeta, pretresanje, regrutaciju, zadovoljstvo
sobom. ,.Blijesak i obilje", privid noviteta zahva­
Cen svakidaSnjom i kulturnom repcticijom prikriva
totalnu reprodukciju. Obrnuto, rcprodukcija starog
u modernom skriva sadaSnje druStvo koje se repro­
ducira i obnavlja. Intenzitet rcpetitivnog nc isklju­
Cuje ni meteZ:, ni napast, ni retorike, retorikc Zclja
i smrti. Naprotiv: on priziva ove divcrzije i dopune.
Samo jedna odredena filozofska arogancija mu­
ze pretendovati da sc kapitalizam produfaYa isklju­
Civo na taj naCin Sto prou:zrokuje jednu .,hujicu
gluposti" (cf. Deleuze I Guattari: Anti-Edip, s. 280).
Je Ii to prijatna simplifikacija? Je Ii to filoz;ifsko
ponaSanje koje proSiruje karte�ijansko podvajanje
subjekta i objekta? Iii je to vizija intelcktualaca
koji generaliziraju patoloSku stranu intc1cktu:iliteta
(sizoidnu) i koji na ostatke svijeta bacaju jedan
prezrivi pogled? Ovi autori, prema pretpostavci, su­
favaju prostor, druStvenu proizvodnju, s5.mo dru­
Stvo na pretpostavljene struje (predmcta, znako\'a,
rada). Ovu hipotezu, interesantnu i krhkt>, ob_ja,•­
ljuju oni tonom sigumosti, literarnim proscclconl
koji je postao uobiCajen za jednu misao koja za
referenci_ju ima samo svoj jezik. Medutim, o\'a hi­
poteza neCe b.iti nista drugo nego bergsonovska fi­
lozofija (op. cit. s. 14), nova i korigovana psihoana­
lizom koja, odjeljujuci vrijeme od prostora, od si­
zoidnog Cini jedan eksplikativni princip; ona ga po­
sveCuje. Ovi filozofi doprinose kasnoj tcorctizaciji
jednog ,.ljeviCarenja" (goSizma) koji jc clnZivio nc­
uspjeh u politizaciji takvog iii onakvog rcalnog ali
perifernog pitanja (zatvo,i, droge, ludilo itd.), i po­
nova padaju u negaciju politiCkog. Na nesreCu, oni
sibuaciju prepuStaju ,.Cistim" politiCarima!

50
 9. Projekat

Da bi se odgovor.ilo na konfuzan zahtjcv koji

se rada iz ove situacije, potreban je jedan tot:i.lan
projekat, projckat koj,i, izriCito i svjcsno, prcdlaZe
jc<lr.n drugi naCin z;vJjenja, radikalr!i:) ,.lrugaCiji,
onaj koji oznaCava transgresije, a.Ii koji tc transgre­
sije ne moZe realizirati; one ga prcpuSt�ju ideali­
tetu koji je suprotstavljen stvarnosti, u fclii koja
je samo :Zelia i rijeC (verbalna Zelja). ProSircni kon­
cept produkcije (drustvenih odnosa) daje jedan
drugi smisao onome sto je Marks imenovao kao
,.tendencije" .i restringira ih na ekonomsko. Da Ii
transgresije manifestiraju tendencije? Da, i joS vi­
se: one su same tendencije, ,,normalne", ukoliko
ova rijeC ima odredeni smisao. Tendencije otkriva­
ju tenzije i njihov smisao.
Jedan takav projekat ima za cilj produkciju
jedne diferencije drugacije od one koja se mofo
uvesti u postojece odnose proizvodnje. Prema hipo­
tezi koju ovdje razvijamo, ova razlika razlikovanja
moze se (virtuelno, a ne u spekulativnoj proslosti)
proizvesti samo kroz prostor, i to posredstvom jed­
ne koncepcije prostora. Jedan takav projekat nema
niceg zajednickog sa jednim programom. Svaki po­
liticki program ukljucuje se u jednu konjukturu;
on socijalni zahtjev prelama u deformativnom og•
ledalu veoma partikularnih interesa: interesa jedne
politicke partije, njenog aparata, njenih rukovodi­
laca i -njihovog uspinjanja drfavnoj vlasti, odrza­
n.fu ove v]asti i, prema tome, interesa jedne etati•
sticke strukture. Nuzno je da jedan projekat koji
zasluZuje taj naziv ima mnogo viSe Sirine nego je•
dan program; on se temelji na mnogo produbljeni­
jim analizama, otkriva mnogo Sire horizonte, a na•
rocito implicira jednu kritiku politike uopste, po­
sebno kritiku politika politickih partija, postojece
drzave i svake drzave. Samo jedan globalan pro­
jekat moze definisati i proklamirati sva prava, pra­
va individua i grupa, odredujuci uslove njihovog
51
 uvoclenja u praksu. Meclu ovim pravima podsjeti­
mo se na: pravo na grad (koje ne moze biti od­
stranjeno iz druStva i civilizacije, u jednom prosto­
ru proizvedenom s pogledom na ovu diskriminaci­
ju) - i pravo na razlikovanja (koje ne moze biti
prisilno klasirano u odreclenim kategorijama od
strane sila koje su nufoo homogenizirajuce). Upr­
kos vlasti i moci, jedan projekat se moze izjasniti
za razvoj i realizaciju ,,sloboda" i ,,prav.i", a pro­
tiv njihovog isCezavanja, vise iii manje prikrivenog
revolucionarnom frazeologijom. Mec"tutim, to nc id�
bez poteSkoCa. Kako shvatiti i saCuvati stari ,.ha­
beas corpus", preotimajuci ga od njegove burzoa­
ske upotrebc?
Plan se takocler predstavlja u jednoj konjuk­
turi. Njega inspirira jedna strategija. Vise nego i
jedan plan iii i jedno planiranje, globalni projekat
se priblifava putu (a taj put je specifican put ka
jednom drugom druHvu: .,socijalizmu", ,.komu­
nizmu"). On povlaci iii pretpostavlja jednu druga­
ciju koncepciju prostora i vremena. On pokazuje
jedan horizon! i put koji vodi k njemu. Projekat
se ne bazira ni na jednoj, vise iii manje, racional­
noj kategoriji koju je otkrila filozofska misao: re­
alno i idealno, determinizam i voluntarizam, nUZ­
nost i slucajnost, dato i utopijsko, spontano i svje­
sno. On vodi racuna o njihovoj cjelini. Ako vec po­
stoji kategorija i dominantna opozicija, onda je to
ona o moguCem i nemoguCem, otkrivena putem
transgresija: da bi se prosirilo moguce, trcba mi­
sliti, proklamirati i htjeti nemoguce. Akcija i stra­
tegija Cine da se uCini moguCim ono Sta je danas
nemoguce. Jedan takav projekat dobiva smisao sa­
mo zbog jedne nemogucnosti: neodrecleno se drza­
ti postojecih (drustvenih) odnosa. On otkriva ono
Sta ovu nemoguCilost Cini moguCom i obrnuto, ot­
kriva ono Sta danas zamraCU.je i blokira ,.realno".
Projekat moze rezultirati samo iz jednog ko­
lektivnog napora, spontanog i svjesnog, teorijskog
i prakticnog, da bi se odredio put. Ovoj elabora-
52
 ciji vec doprinose parcijalne i razlicite grupe, na­
rocito one koje je centralna vlast odgu mula na
mentalnu i socijalnu, prostornu periferiju: Z:ene.
omladina i ,,defavorizovani". Ako su periferije ne­
moCne, ako rsu s-udbine ,izolovane na lakoln� i
punktualne pobune, one zato ipak ne posjeduju
manJe moguCilost da prevladaju centre u momentu
kada su ovi razruSeni. Ako sc projekat ne mo:Ze
elaborirati, iii aka on nema nikakvu efikasnost, to
je zbog toga sto anjenice zvane .,drustvene" izmicu
misli i akcij,i, Sto one predstavljaju samo sluCajno­
sti, nuZnosti jednako slijepe u svojim strujanjima,
u svojim plimama i osekama. Neke karakteristike
su dovoljne da projekat odrede negativno, razliku­
juCi ga od politiCkih .,programa", ali naroCito ozna­
covajuci mjesto elaboracija i prakticnih napora ka
radikalnoj promjeni u urbanom Zivotu i u svako­
dnevnici.
Prva tacka: prioritet se daje drustvenim, a ne
individualnim potrebama. Po ovome se jedan ta­
kav projekat razlikuje od svih planova i program•
inspiriranih ad strane burZoazije kao dominantne
klase, a koji ostaju u okvirima reprodukcije odno­
sa. Svi ovi planovi i programi, otvoreno ili ne, u
prvi plan uvijek stavljaju individualne potrebe (ma­
nipulirane publicitetom, .,mass-medijima" itd.), ko­
je su same subordinirane rastu i reprodukoiji dru­
stvenih odnosa. Kako definirati drustvenc potrebe?
One se lako mijesaju sa potrebama drzave i njene
moci, iii sa zahtjevima i prisilama proizvodnje pla­
nirane od strane dri:ave, pa Cak i sa potrebama
preduzeca i radnika kojima gospodari drzava. Ovim
diverzijama i izokretanjim• .,drustvenog" i .,kolek­
tivnog" suprotstavlja se prvi princip. Ove danasnje
druStvcnc potrcbe su prije svega urbane potrcbe.
Oficiielni termini: .,ekipiranje", ,.okolii" maskiraju
probleme i podvrgavaju ih krivotvorenoj i prolaz­
noj aktuelnosti, mada sami po sebi oni nisu bez
ikakvog znacaja. Koji su najdublji problemi? To su
problemi proizvodnje i upravljanja jednim prosto-
53
rom koji odgovara mogucnostima tehnike i znanja,
kao i zahtjevima druStvenog Zivota za ,,mase" i od
masa.
Sasvim je razumljivo da realizacija jednog tak­
vog projekta zavisi od odluka radnicke klasc. Cak
i kada radniCka klasa ne moZe sve uCiniti sama i
kada kontradikcije unutar nje djeluju kao unutar
svake proSle, sadaSnje i buduCe stvarnosti, postav­
lja se pitanje: sta se moze bez nje? Radnicka klasa
ima moguCnost da izabere refonnizam - ako joj
se to dopada; revoluciju - ako joj ona pjeva; eta­
tisticko plan-iranje i rast - ako je to odusevljava!
To je tako ...
Potrebno je zaista priCi jednoj muCnoJ istini.
Ako se odnosi proizvodnje, tek malo modificirani
u kapitalistiCkim zemljama, a malo viSe u zemlja­
ma zvan.im socifalistiCkim, odr.lavaju veC cijelo jed­
no stoljere a da nije doslo do metamorfoze koju
je Marks najavio, odnosno ako nije doslo do pre­
vazilaZenia od strane radniCke klase, onda jc to
ono sto se zeljelo. Radnicka klasa, ako se tako
mofe re�i, ima svoje odgovornosti. Ova historija,
iii ovaj kraj historije (u klasicnom smislu), jos ni­
je napisana, jer ona joS nije ni dovrSena.
Politicki realizam prihvata situaciju. Teoretska
misao ne mole se zadovolfiti jednom strogo odre­
denom ulogom: objasnjenjem ove situacije. Treba
ponovo insistirati nn icdnoj centralnoj taCki. U to­
ku ovd.ie ukratko analiziranih procesa kapitalisticki
naCin proizvodnje realizirao je svoj koncept, i to
onakav kakvim ga je determinirao Marks, ostavlja­
juCi u sjeni modalitete ove realizacije; on je ap­
sorbovao, rijeSio, integrirao ono Sto mu je histo­
r,ija prenijela, sto ce reci pretkapitalisticke odnose
proizvodnje, agrikulturu, grad, razne podsisteme i
aparate koji su postojali od ranije, kao sto su zna­
nje, pravda itd. On je sve subordinirao svom funk­
c.ionisanj,u Sire0i se na Citav pros-tor; u isto vrijeme
i zbog -ove Cinjenice on je realizirao, odnosno ot-
54
 krio i produbio ove kontradikcije. Cak je proizveo
i nave koje teZe da ga prevazidu.
Sto se tiCe radniCke klase, ona svoj koncept
realizira na svoj naCin, a naroCito kada se pojavc
i interveniraju suprotnosti, jer te suprotnosti Cine
sastavni dio ovog koncepta.
Koncept radnicke klase ,.kao takav" implicira
njeno samo-odredenje. Ako se radniC:ka klasa odri­
Ce svog samoodredenja, svoje nezavisnosti, nije Ii
to veC samo-uniStenje? Tako to osjeC:aju mnogi
radnici i ne-radnici. Izvan svog samoodredena rad­
niCka klasa propada. Ona dopuSta da se integrira,
umjesto da ona sama integrira; ona vise nije kla­
sa! U to nema sumnje, ali mo.le Ii se radniCkoj
klasi prigovoriti da se nije praktiCno identificirala
sa svojim ,,Cistim" teorijskim konceptom? Ne! Ovaj
prigovor, koji je u svom principu hegelijanski, a
koji se tu i tamo nalazi i kod marksista, pa Cale i
samog Marksa, dotiCe se neCeg Sta je smijcSno.
Cim radniCka klasa ne realizira svoju autonomiju,
ona, kaZe se, nekome pravi ustupak. Kome? Mo:Z.
da ideoloskom pritisku, konjukturalnim prednosti­
ma situacije? Iii Cak naCinu proizvodnje u cjel-ini,
reprodukciji druStvenih odnosa? Ova reprodukcija,
recimo to jasno, niti se mogla, niti se mole izvrSiti
bez odredenog, u najmanju ruku pasivnog pristan•
ka radniCke klase, ali nemojmo reci: i saradnje, a
joS manje prihvatanja. Pristanak je bio iznuden
svim sredstvima, nasiljem i ubjedivaniima. Ova
koncesija precizno predstavlja kontradikciju (jed­
nu od najdramaticnijih) u krilu radnicke klase kao
takove. Odatle rezultira jedna nelagodnost koja se
opskurno osjeCa i koja se, kroz jednu viSe iii ma­
nie ,.kultumu" iii .,kultiviranu" prazninu, Siri na
Citavo druStvo. Ali ako se .,radniCka klasa" cijepa,
aka njcne frakcije usvajaju razliCita ponaSanja, to
ie zato Sta se ona diversificira, umjesto da ostaje
homogena ill faktor homogeniteta. Kako bi proleta­
riiat mogao da izbjegne svakoj protivrjeCnosti?
Kojim pravom? Od tada njegove frakcije ulaze u
55
konjukturu. Izuzev jednog posebnog momenta, u
pitanju vge nije ni ,.radnicka klasa" kao struktu­
ra, ni jedan predeterminirani ,,historijski blok",
nego su u pitanju alijanse. Konstituise Ii se rad•
nicka klasa u klasu, postize Ii ona, postajuci poli•
ticka klasa, svoju autonomiju? Ovdje se otkriva
jedna iluzija koju je jos Marks poceo razjasnja­
vati. Ali njegove formule nisu imale ni svu jasno­
cu, ni svu zeljenu efikasnost. Sta je rekao Marks?
On je rekao ovo: Postajuci druStvenom klasom
(svjetskom), radnicka klasa izmice .,heteronomija­
ma"; ona postaje subjekat jedne nove drustvene
prakse (.,historijski" subjekat, kako to kazu oni
koji, sa GramSijem na Celu, vjeruju u smisao hi­
storije). Ona maze i treba da zauzme politicku po•
ziciju samo u ovom cilju: da se konstituiSe u dru­
Stvenu klasu. Samo tako, kao konstituisana dru­
Stvena klasa, dakle autonomna, ona moZc trans­
formirati druStvo, izmijeniti Zivot i prevaziCi samu
sebe prevazilazeCi otudujuCi - otud:eni rad, tj. prc­
vazilazeci podjelu rada i sam rad. Je Ii to jedan
duboki rezon njene sadasnje i prosle opcijc? Bez
sumnje, njene politiCke ,,reprezentacije" nudile su
joj samo jednu mogucnost, mogucnost da se uz•
digne do politicke klase. To je varljiva mogucnost,
poSto je to heteronomija: Cim prihvati da se uz­
digne do politicke klase, radnicka klasa se odrice
klase. Ona svoje sposobnosti, svoje moCi i vlast
prenosi na one koji je predstavljaju: na politicke
aparate, partiJu, drzavu. Ona dopusta jednu sup­
stituciiu, jedno premjestanje ,.subjekta" i .,objek.
ta", ciljeva i interesa, premjeStanje koje je za nju
opasno, aka nije cak i smrtonosno. Iz jednog tak­
vog supstituiranJa, iz takvog prcmjcStanja moi:e
rezultirati, parciialno iii totalno, precutno obnav­
Iianje ran.iiih odnosa proizvodnje, ali pod novim
imenima. ZaSto se boriti i mijenjati politiCki si•
stem, ako se radi samo o primjeni rijeCi?
Radnicka klasa nema nikakvog drugog razloga
da se politizira, osim da sebi stvori sredstva da se

56
 oslobodi politike, cineci da politika izumire. Ona
nema da primi izvana jednu doktrinu, jednu ideo­
logiju, jednu politiCku instituciJu, svoju vlastitii
svijest, shodno lenjinistickoj shemi nakalemljenoj
na shemu Karla Marksa. To se istovremeno odnosi
i na driavni kapitalizam, i na burioaziju, i na dr­
zavni socijalizam, politicku partiju koja daje na­
redbc i ustanovljava svoj poredak. Vee cijelo jed­
no stoljece, ono sto se desilo manifestuje, dakle,
unutrasnju kontradikciju proletarijata. Da Ii je ne­
moguce shvatiti da, posto je bila fascinirana sred­
njom klasom, dl'Zavom, politiCkim druStvom, ra­
stom i produktivizmom, radniCka klasa ponovo pro­
nalazi i ponovo nalazi svoje samoodredenje? Ne!
BiCe, bez sumnje, potrebne godine i decenije
da se istrijebe konfuzije, utoliko vise sto se ne radi
o tome da se ponovo vrati spontanost. Samoodre­
denje radnicke klase danas bi se za nju sastojalo
u tome da se u saznanju oslobodi od uzroka pro­
ste produktivisticke ideologije, a iz razloga koji ne
koindiciraju sa drZavnim kapitalizmom i drZavnim
socijalizmom. U kojem cilju? Da bi uzela u svoje
ruke razvoj, da bi orijentirala rast prema drustve­
nim potrebama (poznat i savladan kao takav). I
jos vise: onaj tko misli na samoodredenje radnic­
ke klase, onaj tko kaze autonomija, taj odmah
kaze: samoupravljanje.
Samoupravljanje preduzeca, jedinica proizvod­
nje i industrijskih grana u okvirima lokalnog i na­
cionalnog trzista (i svjetskog trzista), ne odvija se
bez poteskoca. Samoupravljanje implicira ovlada­
vanje trzistem, pa cak i prevazilazenje njegovc pre­
dominadje. Ovi problemi se pogorsavaju zbog dvo­
strukog karaktera samoupravljanja: jedinice pro­
izvodnje - teritorijalne jedinice (lokalne zajedni­
ce, gradovi, regioni). Dosta je naivno oCekivati
spontano razvi.ianje samoupravljan_ja, oCekivati oe
naj dan kada ce ga ,,mase" imati dovoljno. Izvan­
redna plima izazvat Ce oseku! Generalizirano samoe
upravljanje priprema se teoretski. Kada se samo-
57
 upravljanje jednom postavi i pretpostavi kao jedan
aksiom, tada teorija ispituje implikacije i konsek­
vence. Samoupravljanje u globalni projekat ulazi
kao jedan odlucujuci aspekt, ali ne ekskluzivno.
Nije, dakle, za potcijeniti da je 1972. godine socija­
listiCka partija, decidno konzenrativna, sa Zeljom
da se demarkira od komunisticke partije i da se
stavi na ljevicu u odnosu na nju, prihvatila ideju
samoupravljanja. Jos je znacajnije da jedna zna­
cajna frakcija sindikalnog i radnickog pokreta
C. F. D. T. eksperimentira ovaj koncept sa drugim
konceptima u jednoj velikoj uskipjeloj konfuziji.
U ovim uslovima, subjektivne rekriminacije
protiv ,,starog svijeta", poziv za novi Zivot, koji bi
iznikao iz ovog apela, imaju samo vrijednost sim­
ptomii. Ovaj povrsni gosizam pokazao je svoju
prazninu. Negacija i denegacija svakodnevnog, i to
ne samo rada i komercijalnog proizvoda, nego sva­
ke aktivnosti i svakog djela, cisti subjektivitet ze­
lje, aspiracija na jedan ,.produktivitet" iii ,.krea­
tivnost" duboko izvan druStvene proizvodnje, izvan
proizvodnih snaga, izvan odnosa proizvodnje i nji­
hove transformacije, ovaj ansambl ,,subverzh·nih"
aspiracija predstavlja samo prazninu koja tezi da
se ispuni i koja nudi spektakl jednog iluzornog
prelaza ad ,,Ciste Zelje" i ,.Ciste m.isli" ka Cistoj
volji bez objekta, bez projekta, bez puta. Ovo ne
oduzima znaCaj konceptu ,,subverzijA" koji je soli­
daran i komplementaran sa klasicnim konceptom
,.revolucije". U ovom pravcu najavljuje se izlaz i
otvaran_je. Transgresija, koja prestaje biti jedan
akt da bi postala jedno stanje, simptomalno zna­
Ci samo jedan biieg. Naprijed? Vise nazad!
Transgresija ,se pretvara u regresiju. Ova mo-­
litva u oraznom riz.ikuje d::i nc izide iz nih = liz­
ma, mada iednu imanenCiju (Zivot, neposredan uZi­
tak) supstituira mrtvo.i transcedenciji. Jedna takva
molitva ponovo se vrata mladosti, onima koji fab­
rikuju opresiju, koji je prihvataju - naime infan­
tilnoj sudbini sa govornim metezom. Retorika zelje

58
i smrti prikljuOUje se u eksterioritetu u oclnosu na
prizivani Zivot. Dolazi momenat kada, uzeta odvo­
jeno od revolucije, subverzija (voluntarizam ko_ii
se kao takav ignorira iii se dezavuise) postaje in­
verzija smisla. Posmatrati realno sa racionalnim
kao alijenaciju Zclje liSava Zelju svakog moguCeg
oslonca, jer Zelja bez razl-ike mora proCi putem
potreba i iskusenja raznih potreba da bi se prepoz­
nala kao zelja. Jedna antihegelijanska sistematiza­
cija Zelje ponovo nalazi hegelijanizam i tako se
sama unistava (sto se efektivno desava hegelijan­
skom sistemu). Nesvjesno, sistematizovano posta­
je, pod imenom .,poriv smrti", ,,instinkt smrti",
prcdtekst jednog spiritualiteta, mjesto jednog od­
bacivanja koje zamraCuje sadaSnjicu. KonaCno,
kroz invokaciju neuslovljenog - zelja, impuls -
Cudno odzvanja jedan poziv na generalizirano na­
silje.
Cemu misliti, pisati, djelovati, ako se radi sa­
mo o tome da se nastavi i dovrsi dugi slijed mrt­
vih vostanih figura, od ,.Opskumog Jude" do Art­
hauda, dugi slijed neuspjeha, samo-destrukcija, ako
ne postoji nikakva sansa da se apsolutna samode­
strukcija izbjegne.
Oktobar, 1972. godinc

59
 REPRODUKCIJA ODNOSA PROIZVODNJE

I. Ovaj koncept se u djelima Marksa rascvje­

tava od momenta kada on fonnulise koncept sist�
ma iii kapitalistickog nacina proizvodaje. Ipak,
Marks taj koncept nije nikada u potpunosti otkrio.
Nepotpuno ga objasnjava jos u jednom poglm•lju
,.Kapitala" koje je ostalo neobjavljeno, pa je prema
tome manje shvatljivo nego druga poglavlja. (Marks,
Neobjavljeno poglavlje ,.Kapitala", prevod i prezen­
tacija: Roger Daugeville, coll 10/18 Paris, 4 trim.,
Paris, 1970.) Otkako je ovaj prevodilac ekshumirao
ovo ncobjavljeno poglavlje, pojavili su se razrri dru­
gi prevodi i komentari koji su suvisc Ccsto imali
za cilj <la prikriju nemarnost i prazninu nckih
,.marksologa", kao i speoijaliziranih i dogmatiCnih,
vise ili manje oficijelnih egzegeta. Z:1Sto? U ovom
pitanju sadrzana su dva pitanja:
a) Zasto je Marks tek na kraju svng istrazi­
vanja i svog teorijskog rada shvatio da postoji
problem reprodukcije :kapitalistickih otlnosa pro­
izvodnje, problem koji ne koincidira sa problemima
njihove geneze i njihovog izlaganja?
b) Zasto je ova preokupacija toHko dugo osta­
la u sjeni, i to tako da su tekstovi Marksa koji
impHciraju ovu problematiku ,.nadeni" tek netlav­
no? Kako i zasto su ova tema i ovaj problem dosli
na dnevni red? /Rezimirajuci debatu otvorenu 1970.

60
godine, Rene Lauran je, u aneksu na kolokvij odtian
u Karibima od 18. do 28. jula 1970, propustio <la
citira (L'homme te la Societe, n. 21, sept. 1970, p.
266 i sl.) jednu komunikaciju na ovom kolokviju
(cf. p. 149-150) u kojem je problem ,,reprodukci­
je" postavljen prccizno, u ·svoj njegovoj Sidni.
Da bismo kratko presjekli zlobne primjedbe,
recimo odmah da je problem reprodukcije bio im­
pl-icitan od poCetka kriti6ke analize svakodnevnicc,
a takoder i u djelima o urbanom prostoru - Sto se
naime ekspliciralo u .,Pravu na grad" (Anthropos,
1968, Paris), u .,DfferencijalistiCkom manifestu"
(Gallimard, 1970.), u ,,Iznad strukturalizma" (Ant­
hropos, 1971), u clanku objavljenom 1968. u ,,L'hom­
me et la Societe". Na to Cemo se kasnije vra­
titi. Takoder treba pogledati djelo ,,lrupcija" i tekst
iz juna 1968. koji je ovdje reproduciran./
2. U ,,Kapitalu" i u koneksnim djelima kao sto
je ,,Gru:r,drisse" /Karl Marks, Osnovi kritikc poli­
ticke ekonomije, 2 vol, izd. Anthropos, Paris, 1967 -
-1968/, Marks je izlozio historijski nastanak ka•
pitaHzma (kao formacije i!Tpred-historijske forma­
ci]e, -jer su njegova misao i njegov rjeCnik u ovo­
me neprecizni). Mada se danas pojavljuju nedosta­
ci njegove teorije o prvobitnoj akumulaciji (on ju
je shvatio u funkciji Engleske, a iskustvo zcmalja
zvanih ,.socijalist!Cke" i onih koje zovemo ,.neraz­
vijene" pokazalo je, medutim, novc aspekte ovog
enormnog procesa), ,to je jpak jedna od jaCih ta­
c.aka njegove koncepcije. On je pokazao genezu ka­
pitalistiCkih odnosa proizvodnje, specifiCnost bur­
Zoaskog druStva: odnos .,kapital-rad", viSak vri­
jednosti i viSak rada, kao i, vBak druStvenog pro­
izvoda, koje kaptira i kojima upravlja budoazija
prema svom klasnom interesu. Sta se tiCe naC-ina
proizvodnje (kapitalistickog), ovaj koncept kod
Marksa oznacava globalni remltat konfliktnih od­
nosa: .,nadnica - kapital", ,,proietarijat - burioa­
zija". Ovi konfliktni odnosi ulaze u drustvenu prak•
su, praksu bul"Zoaskog druStva, i to samo pomoCu
formi koje ih sadrfavaju i prikrivaju (maskiraju);
61
na primjer, ugovorna forma (ona u ,.ugovoru o ra..
du", fiktivno slobodnom, koji veze clanove radnicke
klase i clanovc burzoa:,,ije i koji ih, navodno, udm­
zuje). Ovaj globalni rezultat podrazumijern, dakk,
pravne elaboracije odnosa proizvodnje, odnose ko­
dificiranog vlasnistva, ideologije koje one takoder
izraiavaju prekrivaju6i konfliktne odn�se, rolitiCkc
i kulturne instituoije, nauku itd.
Ovdje bi jos bilo interesantno pokazati odrede­
na kolebanja i u mislima i u Marksovom vokabu­
laru (rjecniku). O�_fil!llQ.___0�\1llo-izmedJLJ19j­
ma subjekta (da fi bi ..subjekat" bio konstituisan od
i:lrustva uzetog globalno iii od takvog politic!rng
subjekta kao sto su burzoazija Hi pak prolctarijat),
sistema i n.ac:ina_ru:oizvodnje. Cini se da jc koncept
,,subjekat" izgledao Marksu suvi.Se neprecizan, naro­
cito kada taj koncept omogucava imputaciju takvog
politickog projekta takvoj klasi. Sta sc tice kon­
cepta ,,sistem", on ga je sigurno smatrao isu\'isc
krutim. _ZJ!_JVI_,u-�!la_i:in proizvodnje_ j�
nosti pred sistemom.L- jerri1je lfuao oStrinu, a i
pred subicktom;-jer nije bio dvosmislen.
U ovoj sirokoj elaboraciji postoji jcdan koncept
koji se afirmise snagom, koncept proizvodnje (pro­
dukcije). To ne znaCi i time se nc Zeli reCi da je
to prost koncept, i to prost na kartezijanski nae.in,
niti da je u Marksovim djelima potpuno izdvo_ien
(rasvijetljen). Isto tako se nailazi i na koncept aku­
mulacije. VeC Citav jedan vijek ovi koncepti, koji
su uSli u \'Okabular i u teoretsku misao, otkrivaju
s\'Oju kompleksnost.
Nastajanje (formiranje) kapitalizma iii, druga­
Cijc reCeno, njegova geneza i njegova historija,
predstavljaju samo kritioku analizu produkcije i
reprodukcije srcdstava za proizvodnju. U Cemu sc
sastoje g�? Sastoje se najprije u.. m:odukt,iv­
nim snagfilI).a; nju naime Cine sami radnici i njiho­
1

va oruda (instrumenti) rada. Radnici se mo_gj!!._!�­

producirati, mor;.tjy_il!l,!li_djecui podizatiili, ospo­
sobiti ih za rad kada njihov red dode, pa je od tada

62
odredeni dc,mografski rast mogao pratiH rast pro­
izvodnih snaga. Sto se tice rnasi!!!L.iJokala (predu­
zcCa, radionica), oni S!.! troSe, transformirajuC! s•;o­
ju vrijednost cijenjenu u novcu, proizvodim.a. Sa
teht�Jkama i sredstv:i!!l� �ijt:�ja --�����zac!j_a1
poclJe�Saruge strane, ulog:1 oructa us.tanoV•·
Ijava ,u proizvodnji pretei.nost sektora I (teska indu­
strija, ekstrakcija siroV1ina itd.). Svaki ckonomski
r'!_.st_ , dakle, si��!��ll:� __ fil�t.Pfil!�fil�_PIQ�h:";_l"lU ..re•
l'!:.oaukciju radge_�na_ge i oruda; ·- drugim rijecima:
konstantnL::luipitaL .(riksni, i11vesti_ cije). i varijabilni
k:i,_eital (n"��ic_e) mijenjait! _se P.f£!!]A_Prop9_r<,jj,!-!Ila
X-�:¥l:!tli:�- �!1�Zff€).j_ on polcazujc da njih Kapita­
lizam ne realizira bez kritiCnih pcrie<la gdje sc- su•
kobljavaju spontane autoregulacije (drustvcna sred­
stva) j konflikti. To su ekonomske krizc.
Kruzno kreta!'je lll!,:,:B-_-�,1,n J..kJ:.qi!Ji.hug_!anic
'!1�:::_gj,pi'esTja) teze da re_produciraju.__s,.o_ic ..ida­
stite uslove. S.to sc tiCe ugovornih stimulacija iz•
mcdu razmjenjivaCa u cirkulaciji roba, izmcdu ka­
pitalista i nadnicara iii cak unutar grupa (porodi­
ce, nacijc), oni takoder teZe da odrZe, iadde i ree
produkuju svoje uslove. Radi se jo� samo o repro­
dukciji sredstava proizvodnje. Da bismo ilustrirali
ovu ideju, uzmimo jedan triivijalan primjer pozaj­
mljen iz svakodnevnice. San (vrijeme odmora) igra
veliku ulogu u odrzavanju i reprodukciji radne sna­
ge (sredstava proizvodnje). Vodeci cak racuna o
kontekstu i njegovom kvalitetu, o namjeStaju, o
stanu, ne bi se -moglo reCi da san kao takav inter­
,·enira u reprodukcij.i druStvenih odnosa proizvod­
nje. Ali to se isto ne mo.le reCi ni o zabavi.
Buduci da je dat ekspoze ,.Kapitala" i srodnih
djela, ffni se da im je inherentna reprodukcija (na­
stavljanje) konstitutivnih drustvenih odnosa ovog
drustva, -izuzev u slucaju jedne konacne krize ; jed
ne totalne (proleterske) revolucije! To jc Marks
bez sumnje ocjenjivao kao neizbjei.no i cak blisko.
Svako zna da je on predvidao dolazak jednog pot•
puno novog drustva, komunisbickog drustva, kome
63
prethodi prelazni period (socijalizam), PolitiQ<;!_..rc­
volucija jc morala ..sama pripremiti, !'ifethoditi i
organiZOV3.t1 ovaj, vise iii manje dug prelaz kojeg
konaC:Q.p _lqu�t�riiSe harrnoniCan rast proizvodnil1
snaga do sada spre<:avan odnosima proizvodnje i
kapitalistiCldm nacinom proizvodnje, Orijentiran
prema druStvenim potrebama, ik.onaCno odreduju­
Cim .i odredenim.
ZaSto podsjeCati na ove i -suvise poznate teze?
Zato da bismo pokazali alternativu koju osvjetlja­
va Marksova misao. Burloasko druStvo iii se na­
stavlja, ili se pak rusi. Iii pak revolucija uvodi
radikalno nove (drustvene) odnose proizvodnje, os­
lobodene prepreka i kontradikcija koje sputavaju
prodruktivne snage. Iii se pak, jednom vrstom iner­
cije i unutarnjim djejstvima, nastavljaju (perpetu­
iraju) stari odnosi. Revolucija prethodi prelaznom
.!!£[@.U,
Marksova analiza u ,,Kapitalu" principijelno
se odnosi na kumulativne posljedice (djejstva) i ob­
jek.tivne i subjektivne uslove akumulacijc (u svim
domenima, podrazumijevajuci tu znanje, tehnike,
a narocito ono sto se tice samog kapitala). Na koji
nacin je, tokom .,historije", rast produktivnih snaga
prevaziSao prepreke koje su proisticale iz postoje­
Cih druStvenih odnosa, iz ,.stvarnosti" i njenih kon­
fliktnih elemenata? Cini se da Marks, tretirajuci
ova pitanje, smatra da rast dostiii:e jednu vrstu
praga koji ga osuduje na stagnaciju iii kojeg ce on
revolucionarno preskoCiti. Zanemaruje Ji on repro­
dukciju drustvenih odnosa u toku ovog kumulativ­
nog procesa? Ne zanemaruje, jer se ovaj aspekt
procesa podrazumoijeva i pomo6u samog procesa.
bez dodatne problemabike. Sasvim je razumljivo da
rijCC .,kumulativni proces" ovdje ne oznaCava jed­
nu prostu akumulaciju znanja, aspek.t koji je za
Marksa subordiniran i koji je, tokom mozda mo­
mentalnog sufavanja marksistiCke misli, preSao u
prv:i plan. Ovi izrazi, treba precizirati, oznaCavaju
dakle jednu drugaoiju, siroku drustvenu praksu i

64
 jedan relativno kontinuiran rast (narastanje) mo­
guCnosti (sposobnosti) modernih druStava r:la ovla­
daju prirodom. Sreds_t_yg_Qy�_Qominacije je bez SUlD
nje ii:idustrija. Za Matksa se oVIicfavanje (domina­
djaT pnroa:om ne odvaja od njene aproprijadjc
(prisvajanja) od strane ,,Covjeka", Cak i ako pD­
nckad j predosjeCa destrukciju putem ove dom-ina­
cije. On ni'kada nije dovodio u swnnju moguCnost
i nuZnost jednog .,kvalitetnog skoka" u procesu,
skoka koji prekida kapitalistiCke druStvene odnose
da bi obezbijedio nastavljanje samog procesa.
Marks sigurno nije zanemarivao Cinjenicu da
se odnos,i eksploatacije i alijenacije udvostruCavaju
i uCvrSCuju odnos,ima vlasti i zavisnosti. On u
,,Grundri.sseima" pokazuje da se druStveni odnosi,
kada se konstituiraju, joS ne pojavljuju u svojoj
realnosti i svojoj ist1nitosti; oni omoguCavaju - pa
cak i zahtijevaju - borbu protiv prethodnih (prijc
postojecih) odnosa. Ovi nastaju na kraju trke i iz­
disaja i nisu nista drugo do odnosi dominacije, od­
nosi koji ·se odri:avaju nasiljem odnosa eksploata­
cije koji su veC prevazideni. To se dogodilo za vri­
jeme duge konaCne kr.ize koja je, u periodu od
XVI do XIX stoljeca, srnsila feudalno drustvo. Mo­
dcrnim izrazima reteno, k_od Marksa .postoji jedna
tcorija zastarijeyan.ia (absnles.cenci,j�va, dru­
Stvc�-ih O�Q,Osa: naC.irn:�_p_i:_qgy9dnjt_,_ To je znaCajan,
ah Cesto zanemariv3.Il aspekt njegove kritiCke teo­
rije vl�ti, CiJi se �rugi c,lspe.�t, jc�nako �naCaJ�n �
ne man.1e zanemanvan, nalaz1 u DJegovoJ knt1ckPJ _
analizi hegelijanS:)<Qg pQjma dda.ve_ Ipak, ne bi se
moglopofvfdfti • da je Marks iscrpio pi.tanje vlasti.
On nije mogao analizirati resurse, rnoguCnosti mani­
pulacije ,putem prisile (nasiljem) i ubjedivanja (idc­
ologijama), kao Sta nije mogao analizirat,i ni ,,krca­
tivnost" driavnika u sadriajima i institucionalnim
fonnama. Politicko iskustvo je, tokom jednog stu­
ljeca, otkrilo Vlast poslije Marksa.
1863. godine Marks je otkrio koncept ,,totalne
reprodukcije". MoguCe je da se ponovnim paZljivim
citanjem pronadu i drugi tekstovi. Ovaj izraz prvi
5 Prefivljavanje kapitalizma 65
put se pojavio u jednom pismu Engelsu od 6. jula
u kojem Marks komentarise poznatu Quesnayevu
(Kejneovu) ekonomsku tablicu. Marks ocjcnjuje da
ova tabela ne rezimira samo cirkulaciju dobara i
novca; ona pokazuje i kako i zaSto se proces nc
prekida, jer on reprodukuje svoje vlastite uslovc.
Kraj teoretskog procesa (ciklickog), tj. podjela vis­
ka vrijednosti, uspostavlja pocetak kao posljcd-icu
jednog ansambla •kompleksnih pokreta: podjednaka
raspodjela, razmjena sredstava itd. Ne radi se dak­
le o reprodukciji sredstava za proizvodnju, nego o
rnprodukciji drustvenih odnosa. U isto doba je
Ma'!1ks redigovao i ,,neobjavljeno poglavlje" (koje
je prezentirao Daugeville, s, 18), istra.ZujuCi jedan
novi horizont. Uostalom, u ovom poglavlju on se
ograniCava da utvrdi da su odnosi proizvodnje .,bez
prestanka obnavljani" re:zmltat procesa proizvod­
nje i da je reprodukcija takoder i ,.reprodukcija
odnosa" (cf. ss. 266-267). On ne ide dalje od gene•
raHzacije robe u jednom ,.svijetu roba" u kojem sa
kapital sam reproducira. (cf. s. 264). On robu prijc
kapitaHzma oStro ·suprots.tavlja njenoj vladavini na
svjetskom tl"ZiStu, Sto je proizvod kapitalizma. Za­
biljezimo uz put da ova slika ,.opste razmjene"
postavlja neke nove probleme. Na primjer: ,.Kako
izici .iz svijeta robA koj.i se Cini Jcao sredina koja
rada kapital?"
3. Poslije Marksa
_ realizirao se �n dio_gn_<J­
ga S_!Q_ je on_naj_a�0� a _�t�ki,[Qr je _.i_!cOOKUfentski
"Rru,ltalizam cloxivio syQ,i !kr� IQfilC nfeg□va p@d:_
vidan�a senisu .e�11J5t.nQ ispwiila, Rusenje konku­
rents og kapitalizma (kapitalizma slobodne konku­
rencije) odvija se putem_ koncentr.!cije_ i centraliza­
� ali ovaj proces daje kapitalizmu jedan
elasticitet i nepredvidenu ,moguCnost organizacije.
On rezistira na krize J. na revolucionarne konvulzije
i to, suprotno Marksovim proroCanstvima, u ,,razvi­
jenim" (naprednim) zemljama. Ovo ruknje rada
jedan originalan i kontradiktoran proces, rad� �o­
c_ijal��- 11 niz11 ���Qn_mnski neral-

66
vijene i industrjjski 2aostak, a neo•kapitalizam u
visoko mdustrijalizovanim zemljama. Marksova je­
dinstvena koncepcija se raspada. Na ,teorctskom
planu, globalno saznanje izlozeno u ,,Kapitalu" daje
mjesta parcijaln.im naukama: politiCkoj ekonomiji,
sociologiji, psihologiji Itd. Svaka od ovih nauka,
uostalom, prctcnduje da vlastilim sredstv.ima dos­
tigne globaJne .istine iii Istinu. Meuutim, dijalektic­
ka misao se zamagljuje i produ:Zava (nastavlja) se
nova karijera tradicionalne filozofije koju je Marks
osudio na prevazila:Zenje. Uprkos sve radikalnijim
kritikama (Nice), ova filozofija, bez rcvolucionarne
snage, degenerira u pedagogiju. Ona ulazi u podje­
lu i specijalizaciju intelektualnih radova koje je
tradicionalno l'.eljela da transcendira.
Za specijaliste .tzv. .,hu.manitarnih" ili ,.socijal•
nih" nauka, rekondukcija (obnova) drustvenih odno­
sa ne predstavlja problem. Nema cak potrebe ni da
se taj problem konstatuje. Obnova je u oku i po­
gledu naucnika, isto kao sto je i u prcdmetu (ob­
jektu) njegovog znanja. Ovi odnosi, implicirani u
Cinjenice, nisu Cak ni cinjenice. Robus.tni Sampioni
stvarnosti, koji se nazivaju pozitivistima ili racio­
nalistima, ne gube svoje vrijeme na to da ispituju
,.Cinjenice" da bi J.straiili Sta se iza njih krije i da
bi shvatili mogucnost druiltvenih odnosa da traju.
Teoretski i historijski znacaj jednog Ma·ksa Vcbera
iii jednog Emila Dirkema (ako se ·usudimo da ka­
zemo), police otuda ilto su oni ove probleme udaljili
(odstranili) upravo u momentu kada sru se oni po­
javili (izbili na povrs.inu). Oni su tako, tokom du­
gog perioda, va:Zili za par ekselans .,nauCnike". SuS­
tinska (duboka) zapitk.ivanja u ovom periodu su
se, kod pjesnika - filozofa, ali i kod kriticara sta­
re filozofije, povukla i to najvise kod Nj(:ca"_a _za-.
tim 1 ,koa Hajdegera. to je narocito uocljivo u fran­
cuskom nadrealizmu (ilto ni u kom slucaju nc ov­
lastava Luja Aragona da tvrdi da je on, u svojoj
lijepoj ; dalekoj proslosti, vec sve rekao). Nice se
prvi pita kako moze trajati jedno tako nisko dru-

67
stvo, drustvo tako vulgarno, tako varljivo u povrs­
nim zadovoljstvima. lstina je da je za NiCea .,dru•
stveno", kao mjesto i gnijezdo odnosa (relacija),
uv.ijek imalo neSto pri-silno i suspektno. To je po­
nasanje udaljeno od ponasanja marksista, iii od ve­
Cine njih, Ciji se optimizam, Sto se tiCe ,,socijalnog",
odupire najgorirn jskusenjima.
Izvan poburfoaziranog znanja u radnickom po­
kretu koji se zove revolucionarni, teoretska situa•
cija nije tada toliko razlicita. U krilu ovog pokreta,
od kraja XIX stoljeca, jedna podjela najavljuje i
priprema ono sto ce zatim postati na globalnom
nivou. Za j�n� "-@yi�ioniste", politiCka vlast moZe
i trcba da posluzi za ·skrela.nje posto.1ei!ib odnosa
i za njjhovu orijentaciju ka jednom boljem d.custirn._
Ovom ,, desDOm" Pm�- _(!e�.fl�s.Mi) joS ranije se
suprotstavilo jedno �IJevicarst.Yo (gosiza!_n): R.
I.uksemburg je odgovorila Bernstajnu predskazujuci
katastrofu. Tko je imao pravo? Ni jedni ni drugi
- i oba. Ne vraCajmo se na ovu beskonaCnu de­
batu. Ni desni .,revizionisti" n.i ljeviCari, najavlju•
juc.i konacne borbe, nisu razmatrali. reprodukciju
odnosa proizvodnje. Za prve - ona ide sama po
sebi; tikljucena je u produkciju i njen rast. Ovi od­
nosi proizvodnje nemaju uostalom niSta toliko od­
redujuce snazno sto drfavna vlast {parlamcntarna)
ne bi mogla mijenjati. Za druge - ovi odnosi Ce
se naglo sru§iti u revolucionarnoj krizi.
Postoji Ii kod Lenjina, pa cak i Trockog, do
svjetskog rata i do 1917. godine ikakvo drugo pred­
vidanje osim onog o konaCnoj -krizi, predvidanje
koje je jo� drugacije motivirano od predvidanja R.
Luksemburg i njene ekstremistiCke tendencije? Iz­
gleda da se jo� poslije kraja prvog svjetskog rata
i oktobarske revolucije (sa neuspjehom svjetske re•
yoJucije i teskocama Sovjetske Rusije) na horizontu
javlja jedna nova problematika i da se u filigranima
raspada u djelima ova dva velika revolucionara.
Kako moze preiivjeti smrtno ranjeni kapitalizam?
Sta je ,to sto omogucava ovu rekonstrukciju? Da

68
 Li je to ekonomska osnova? Seljaci i poljoprivred­
na (agrama) proizvodnja? Iii pak industrija? Sitna
burfoazija kao neodrede:na (dvolicna) klasa? Iii na­
cionalni okviri? Iii pak joS birokratija? Driavna
vlast? VojniCka sila? Ideologija? NeCe Ii rekonstruk­
cija svjetskog kapitaHstiCkog triista j bitnih, jedva
modifikovanih institucija burioaskog druStva u ve­
likim industrijalizovanim zemljama, prouzrokovati
od 1920. godine neOCekivanu reprodukciju kapitali­
stiCkih odnosa proizvodnje u socijalistiCkoj Rusiji?
Smrt Lenjina i brutalno izbacivanje Trockog, a ka­
snije i pogubljenje Buharina, nanijeli su smrtni uda­
rac teoretskom htraiivanju, i to na takav naCin
da po9" StaljinQ:Q}_neCe biti Cak ni teorije o socijali­
_st_ iCkoj=:Im-TriiitiY.noj) akumulaciji! KntiCka reflek­
sija o drlavnoj vlasti - lkoju • je nametnuo staljini­
zam isto kao i fas.izam - evidentno je pala pod
najviSe zabrane i nemilosrdno je kaZnjavana. Da
bi se bolje prikrile poteSkoCe rasta ,u ,,socijalistiC­
kim" druStvima, iCi Ce se do prikrivanja rasta ka­
pitalistiCke proizvodnje i njegovih kriza kao kriza
hiperproizvodnje. Sto se tiCe vlasti, CuvaC:c se - u
ime marksizma koji je inaugurirao njenu kritiku -
da se analiziraju sredstva .i granice moguCnosti i
nemoguCnosti. Teorija strategije neCc s ove stranc
biti razvijena, nego naprotiv - oficijelna marksi­
stiCka misao Ce je negirati.
4. Problematika ko_ja se pojavljiYala, tj. !)rob­
lematika reprodukcije druStvenih odnosa pro.izvod­
nje otkriva se tek kasnije, i to u djelu Wilhelma
Reicha, abemantnog ,,marksistiCkog" misl,ioca, dvo­
struko heretiCnog psihoanalitiCara koji je protiv
,.ortodoksne" psihoanalize okrenuo njene vlastite
argumente. On u seksualnim i familijarnim rcbcija­
ma otkriva homologije sa druStvenim odnosima.
Porodica odgovara predU7.eCu. Otac je takoder i
patron, i obrnuto: paternitet putem upravljanja p�­
trimonijem, autoritetom ii vlaSCU odgovara kap1-
talistiCkom vlasnistvu natl sredstvima za proizvod­
njll; Zena, djeca, domaCa sluiinCad istovremcno su,

69
dakle, i eksploatirani i potcinjeni. Vilhelm Rajh u
burioaskoj porodici nije vidio samo posljedicu, je­
dan .,mimezls" (imitaciju) globalnog kapitalistickog
drustva. On je ovu perspektivu obrnuo: u ,Jamili
jarnoj sredini" je opazio centralno mjesto gdje se
produciraju i rcproduciraju globalni odnosi. To je
teza koja, istina, ne uzmiCe pred nekim ckstrapo•
lacijama (posto olako prelazi preko teorije o visku
nijednosti i drustvenom vislm proizvoda), ali koja
ima zaslugu da je fundamentalno pitanje postavila
u svoj njegovoj �Hrini. Generacije prolaze, ljudi se
mijenjaju, ,.struk.turalni" odnosi pers.istiraju. Kako
i zasto je to moguce? Gdje se producira reproduk­
cija? Ako je Reich na brzinu izveo zakljucak iduci
od dijela ka cjelini, on niSta manje nije shvatio
sam problem i jedan dio odgovora. Mi cemo kasni­
je njegovu teoriju i njegove analize ponoYo naCi pod
jednom odredenom rubrikom, onom o ,.generator­
skim sredistima" (centrima). /Bilo bi nepravedno
i netaCno ne spomenuti ovdje .,mistifikovanu s\'i­
jest" od N. Gutermana j H. Lefebvrea (G,llimard.
1936). Tu se probija problem. Mistifikacija se od
idcologija razlikuje po tome sto ona realizira odre­
dene ciljeve, predlawci reprezentaciji druge ciljeve.
Tako je faSizam angafovao omladinu koristeCi nje•
no spontano nestrpljenje. On je pretendovao da
spasi ugroZene srednje k!ase miHtarizirajuCi ih. Na­
zivao se novatorom, a da je zadrl:iv�o postojeCc
odnose i joS ih i ote:Zavao./
5. Za vrijem�mationale_. -™1Y..cion_fil'­
�izru;}Ji.:]�.Qj.a._se transfw:mirala u stalji11istic­
KILisilillciJu,...J<Gmpletno je unistila poli!jcku misaQ
Uew:ijsko istr.a:!.ivanj?_. Q(I_J.9_:?5. godine na sva pi­
tanja odgovara jedna ritualna formula: ,;privremena
stabilizacija kapitalizma". Kraj ovog provizorija?
OCekivao se svakog dana, naime tokom ,·clike krize
1929-1933. Rasplet ovog dramaticnog perioda, �
pon faSizma, interpretirao se kao neposrednost (ne­
posfcclna posljed.ica) proleterske revolucijc u Nje­
maCkoj i u svijetiu. Sto se tiCe dcgencrativnih ele-

70
menata u komunistiCkom pokretu, preko njih se
prelazilo 6utke. Ovaj pokret je, .pod prcsijom okol­
nosti i pred visim naredenjima, evoluirao ka patri­
otizmu, i 10 bez teorijskog razjaSnjenja. 1eZilo S<'
ka razlikovanju ,,revolucionarnog patriotizma" od
reakcionamih ,,nacionalizama". Ova apstraktna dis­
tinkcija nije sprijecila prakticne konfuzije. Uloga
nacije i nacionalne dr.L.ave u reprodukciji odnosa,
uloga koju je otkrio Trocki, iscezla je i sa teorij­
skog i sa ideoloskog ,.polja". Na svako pitanje, pa
i s3.mo postavljanje pitanja odgovaralo se ,.smislom
historije". Nosioci historijskih istina dr/.c smisao
historije!
6. Poslije dru_gog svjetskog rat& na horizont se
uspinje cenlf3.Tiio pitanje, ali sa za0udujuCom spo­
roSCu i na takav naCin da se iz magle pojavljujc
tek poslije maja 1968. godine. Tokom jedne polo­
vine stoljeca bile su potrebne cak tri rckonstruk­
cije kapitalistickih drus.tvenih odnosa da bi le rc­
konstrukcije, poslije vise iii manje dubokih potre­
sa, postale ,.objekat" refleksije, kritickog saznanja.
Prelaz sa razmatranja koja se odnose na reproduk­
ciju sredstava proizvodnje na razmatranjc odnosa
proizvodnje, tj. prelaz od jednog uskog koncepta ka
jednom Sirem konceptu zahtijeva jedan jako .teZak
napor koji jos nije dovoljan. Ova potcskoca sc do­
bro objaSnjava samo akumuliranim preprckama
pred kritickom misJ.i i skretanjima koja je ona pre­
trpjela. Bile su, dakle, potrebne desetine godina da
bi se ponovo otkrilo posljednjc Marksovo otkricc.
Da Ii bi trebalo jos jedanput ponoviti put jcdnog
koncepta, postupak jednog istrazivanja? Da, brzo
bi se restituirao i kontekst, i pejza§, i jezik. Krl­
ti-ka posto_jcCeg druStva u razmatranom periodu
(1950-1970) postajala je sve vise i vise virulentna,
sve bolje i bolje motivirana. Stavise, ,.kri�e'.' i kri­
,,
tiCki momenti ,postajali su sve mnogobroJmJt. Me­
dutim kritika drus.tva (vise iii manjc radikalna)
nije bila dovoljna da oslobodi (otkri)e) novi kon­
cept. Cesto je ova kritika, zeleci da bude r�dik_alna,
denuncirajuci burzoasko drustvo i neo-kap1tahzam,
71
uvelicavala takvu i takvu odvratnu crtu, a cjelinu
je skrivala pod detaljima. Ona je zeljela da bude
simptom i najavila je finalnu krizu. Medutim, kon•
cept reprodukcije odnosa proizvodnje odnosi se na
totalitet, na kretanje ovog drustva na globalnom
nivou.
VeCina analiza imala je i joS uvijek ima poteS­
koca da izide ,iz posebnih aspekata uzetih po sebi
i da se uzdigne na global"ni nivo. Na primjer, ,.so­
ciologija rada", izucavajuCi preduzeCa prelazi Cesto
preko problema: kako se kapitalisticki odnosi proiz­
vodnje manifestuju i perpetuiraju unutar preduze­
ca? Problem koji postavlja ovaj odnos eksploatacije
i dominacije autoriteta ri vlasti, implicirajuci relacije
izmedu onih koji odluCuju i onih koji ·izvrSavaju,
jeste: da li se ovj odnosi mogu perpetuirati Eamo na
mjestu rada, u jedinicama proizvodnje? Ne pret­
postavljaju Ii oni uslovima rada spoljnje uslove?
Gdje se, dakle, i kako i zasto izvrsava ova repro­
dukcija koja ne koincidira ni sa proizvodnjom kao
takovom, ni sa reprodukcijom sredstava proizvod­
nje, ljudskih i materijalnih? Ostavljajuci po strani
pitanje, ova ,.istra:Zivanja" doprinose njihovom ma­
skiranju, igraju ulogu jedne ideologije.
Paradoksalno je, ali je na jedan nacin poslije
svega i sasvim razumljivo da pedagoSka kritika u
Francuskoj inaugurira nova ispitivanja. Ova kritika
istovrerneno se odnosi i na metode i na sadl"Zaj
obrazovanja. Ona je malo-pomalo otkrila - i to
najprije na nivou masovne, primarne Skole - ka­
rakteristiCne crte ovog obrazovanja. Metode, mje­
sta, prilagodavanje prostora svode uCenika na pa­
sivnost, navikavajuCi ga na rad liSen u.Zivanja (upr­
kos pretcnzijama jednog ,,zivog" obrazovanja i ne­
kim pokusajima inovacija). Pedagoski prostor je
represivan, ali ova .,struktura" ima jedno Sire zna­
cenje nego sto ga ima lokalna rcpresija. Nametnuto
znanje, koje uCenik guta i izgovara na ispitima, od­
govara podjeli rada u burzoaskom drustvu. Ono tu
podjelu odrzava. Ova analiza razvila se od otkrica

72
 aktivne pedagogije (Freinet) do istra.iivanja institu­
cionalne kr,itike koja se odvija danas.
SkQ!a�ko izgubila_ _])l"e_iliLkajLj.e_--5J.fil<h
u ;-5.J_;{_1;tolJeJf' Ona -se vise ne pojavljuje samo kao
inslrument ,, iilture" ili kao ,,skolac" sa funkdja­
ma oficijeliziranog vaspitanja i obrazovanja; peda­
goSka kritika cini da se onil javlja kao mjesto re:
prod_ll:��-�ruStvenih odn_o_s;;i-12I.Qizvo.4&e. Skala
pripr�ma prolefere a ..nniv.ez:zit.f't priprema ru�
dioc_� tehnokrate__i...upravljaCe kapitalistifkP.___proiz­
vodpj§. Generacije koje se tako formiraju naslje­
duju jedna drugu, zamjenjujuCi se u hijerarhizova­
nom drustvu, odnosno drustvu podijeljenom na kla·
sc. Jedna institucija se tako pokazuje polifunkcio•
nalnom (ali ne bez disfunkcija i neuspjcha). Skola
i uni-verzitet Sire znanje i oblikuju mlade genera­
cije prema .,paternama" koji odgovarraju patrona­
tu, kao i paternitetu i patrimoniju. Postoji disfunk­
cija kada kritiCko znanje, inherentno svakom saz­
nanju, prolJ.Zjrokuje revolte. Masovnoj funkciji Sko­
le i 1iceja pretpostavlja se ,.elitisti6ka" funkcija u­
niverziteta koji filtrira kandidate, dekuraZira iii
udaljava ,.devijantne" i omoguCava ,.establishment".
Tako tri stupnja obrazovanja (primarno, srednje,
viSe) nc ulaze, kao posljedica ili proizvod, samo u
drustvenu podjelu rada, kao sto se ponckad poku­
Salo pokazati u ime liberalne ili umjerene kritike.
Oni su sastavni dio kao uzrok i posljedica, kao
funkcija i struktura. Oni se subordiniraju raznim,
kapitalistiCkim ,tr:Zistima (trZistu roba koje stimuli 4

ra proizvodnju; trliStu rada kojc daje radnike).

Meduti-m, sociologija znanja i socio1ogija obra�
zovanja nisu otkrile nove koncepte. Socio]ogiju zna­
nja GurviC je ostavio da se konstituise oko jedne
nomenklature formi (oblika) znanja u savremenom
druStvu i oko jedne slike ili mreZe znanja sa pcrti­
nentnim opozicijama: empirijsko - racionalno, mi­
stiCno - nauCno itd. Medutim, 2:orf GurviC je vise
nego drugi sociolozi insisitrao na globalnom, kao
i na znaCaju klasnih odnosa. Ono Sto it; on ..napi��o
o sociologiji saznanja figurira medu naJbolJ1m d11e-
73
lovima njegovog djela i medu najboljim djelima
epohe. Jpak, on nije utvrdio doprinos znanja u po­
stojeCem druStvu i njegovom Sirenju. Znanje izgle­
da da podlijeze posebnoj strukturi. Medutim, ova
struktura kao takva posjeduje jednu egzistenciju i
realitet i ona inten,cnira. Gdje intervenira? Kako?
Strukturalisticka tendencija je najprije stimulirala,
a zatim paralizirala refleksiju, doslovno inhibirajuci
dijalekticku kritiku. $to se tice sociologije obrazo­
vanja, ona uzmiCe pred onim Sto joj analiza otkri­
va; isto kao i opsta sociologija, ona drugdje, bilo
gdjc (u historiji, antropologiji, mitologiji), trazi
elemente objasnjenja umjesto da napravi korak na­
prijed, odlucan korak koji ce joj omoguciti da ob­
razovanjc smjesti u politiku. /ZnaCajno svjedOCan­
stvo o ovom oklijevanju mo.le ·se naCi u djelu J.
Ardoinoa ,,Aktuelni razgovor o vaspitanju", Gaut­
hier-Villars, 1969, s. 79 i 85 i s1./ Jsto vrijedi i za
ograniCenu socio-kritiku u okviru kojc istra?.ivanja
Davida Riesmanna (u ,,Usamljenoj gomili") daju
jedan lijep primjer. Ako postoji hcterodctermina­
cija osobe koja vje,uje i hoce da je ,,slobodna",
ako postoji auto-alijenacija, radi Ii se prosto o ma­
nje iii viSe konfornom individualnom tipu? Radi Ii
se o neodredenoj sudbini (fatalitetu) koja ugrozava
slobodu i ,,ljudske" vrijednosti? 0 jcdnoj prostoj
posljedici demografskog rasta? Kakav je smisao
,.intero-determinaciie" i ekstero-uslovljavan_ja? Ka­
kav je znaCaj dijagnosticirane auto-alijenacije?
Kada J. P. Sartre opisuje prakticno - inertno
u grupama i konflikte izmedu serijaliteta i
bujajuCih fuzija na psiho-socioloSkom nivou, iz­
nevjeravajuci tako historijsko i historicitet koje
on mijeSa sa cjelinom (totalitetom) i obrnuto, nje­
gov pokusaj ne ide suvise daleko. Kada sociologija,
sa vise iii manje duhovitosti, opisuje karakteristike
srcdnje klase, ona mimoilazi socijalno-politiCku re­
alnost koju ova klasa pokrece i podnosi.
Da Ii je to mjesto da se u specijalizovanc zna­
nosti, posebno u sociologiju, uvede najopStija kri­
tika, epistemologija i metodologija? Bez sumnj�
74
da jeste, jer argumentacija ovdje pogacla i globalni
i totalni nivo.
0 epis.temologij.i treba uvijek ponovo reCi cla
njene nezgode prevazilaze njene prednosti. PoJ
.,nezgodorn" podrazumijevamo jedan aspekt k.oji
se ne pojavljuje kao takav, koji ostaje neformuliran
, koji, prcma to;ne, blokira situaciju (teorijsku).
Epistemoloska istraZivanja, najbolja, izoliraju se
iz ,,srediSta'' stecenog znanja koje se iii pretpostav­
lja kao takvo iii koje pretenduje da je takvo. Ona,
dakle, proglasava jednu intelektualnu podjelu rada
koja ne moZe a da nema relacije sa druStvenom
podjelom rada, tj. sa triistem (trzistem intelektu­
alnih proizvoda u mnogo Sirim okvirima trlista
roba i kapitala ili, drugaCije rcCeno, svjetskog tr­
Zista). U sociologiji, kao i u historiji, epistcmoloSka
refleksija uostalom nalazi malo stvari da ustanovi,
tj. da iznese na nivo univerzitetskog ,.establishmen­
ta", onog odgovornog i respektovanog zmmja:
NajznaCajnija i najinteresantnija je bez sum­
nje metodologija mode/a. Ona se prikazuje ka3 ap­
solutno nauCna. Kako_p9�tupa nauCnik?. On konst­
ruise jedan model statljajm5i nnD Ziv.u'�_!l_.Q�Tg\!1-
tezu, prebacujuCi u hao,s D'\'Qg ,.zivog" neke vari­
jctete, 1 to 0ne-KojrSu najmanje mogu6i; on ih
\"eZC tako da konstituira jednu koherenciju, mada
time supstituira nekoherenciji i nedostatku kohc­
zije zivog. Na primjer, da bi objasnio revoluciju
uopSte, a posebno revoluciju u Francuskoj, jedan
sociolog ce konstruirati odreclenu semu (model) vla­
sti i njenih kriza. U taj model ulaze varijable koje
proizilaze iz porodice (otac), v!asniStva, drZave itd.
Tafoo je da jednu revoluciju prati i slijcdi kriza
ustanovljene vlasti, jer se bez takve krize ne bi
dogodilo nista revolucionarno. Model ce, dakle, biti
istinit, ali u sm-islu jedne trivijalne i uopStcne isti­
nitosti koja ne objasnjava nijedan dogaclaj, nijcdnu
revoluciju. Cilj i smisao takvog modela bice samo
da likvjdira kritiCko razumijevanje burtoaskog dru­
stva i kapitalizma kao takovog, supstituirajuci mu
jednu .,istinitu" ali .,pogresnu" konstrukciju iii, bo-
75
lje recno, vise ni istinitu ni pogresnu, jer objas­
njavajuCi sve .taj model ne objaSnjava niSta.
Metodologija modela. ne moze se braniti osim
da relativizira do ekstrema. Sta predstavlja jedan
model? To je provizorna konstrukcija koja sc kon­
frontira sa ,,rt:alniln", sa drugim modelima. da bi
otikrila vise odstupanja nego adekvacije. Na nesre­
Cu, konstruktori modela Cesto pokazuju izvanrcdnu
dogrnaticnu aroganciju. Njihovi modeli, narocito
ako SU politicki, k;,o sto je svjets:kit -mocjeTp1ani­
ranja, americkLmo_del kao. prototip-dmstva it!!..
proglasavaju se ka<>-aps<>lutne-i..st.iae.--Medutim, ele­
menti svakog modela (varijable, parametri) nuzno
se nalaze u postojeCem druStvu. Metodologija mo­
dela tezi, dakle, da eliminira radikalnu kritiku i
kontradikcije (dijalektiku) zivljenog. Ona se ne mo­
ze uzdici do zahvatanja totaliteta kao repreoduk­
cije druitveruih odnosa, jer im doprinosi. Ona pro­
lazi mimo preporuCl_jivih nauCnih operacija. Uistinu,
mimo indukcije i klasicne dedukcije postoji trans­
dukcija (konstrukcija virtuelnog objekta, eksplora­
cija moguceg).
Radovi profesionalnih sociologa, najtemeljitije
(najbolje) uradeni, ostaju na pola puta posmatra­
nog koncepta. Tako je sa Bourdieom i Passeranom
u ,,Nasljednicima", pa Cak i u ,,Reprodukciji". Sta
oni ispituju? Oni ispituju regrutovanje rukovodeCeg
kadra u burzoaskom dru�tvu, a samo nepotpuno
prelaze rcprodukciju sredstava proizvodnje Ciji su
oni sastavni dio. S obzirom na to <la izu�avaju ru­
kovodioce a ne radnike, oni idu od banalizovane
sociologije u SAD, sociologije rada, industrijskog
preduzeCa i obrazovanja. Ipak, njihova druStvena
kritika se zaustavlja pred barijerom koju pred njih
postavlja kult empirijskih konstanti (cinjenica zva­
na ,.socioloSka") i prcd liberalnon1 ideologijom
koja je inherentna ovoj metodologiji.
Jedna takva analiza forme i transm,isije prelazi
preko centralnog problema, problema sadrlaja zna­
nja i njegovog mjesta u pod_ieli rada. Naproti,·,
mnogi .,ljevicari" (gosistd) zeljeli su sve znanje po-
76
 mijesati sa ideologijom (klasnom). Ako jedni prelaze
preko konja, drugi ni ne stizu do konja (za bitku).
/cf. Bourdieu et J. C. Passeran: .,Nasljednici", Ed.
Minut, 1970, knjiga 2, s. 89, i sl. .,Odrfanje poretka"/
Promotonima institucionalne analize ne ncdo­
staje ni smjelosti, ni hrabrosti. Oni ne oklijevaju
pred posljedicama svojih hipoteza. Granice njiho­
ve m-isli su unutarnje. Oni institucije razmatraju
samo odijeljeno � u onoj mjeri u kojoj oni n1ogu
intervenirati (intervencija na terenu, buduCi da je
praksa njihove teorije). Obrazovanje i univerzitet,
a ponekad i cI'kva, pruzili su, dakle, ovoj disciplini
pnivilegovani teren. Ali kako sprovesti institucio­
nalnu analizu armije, magistrature, pravosuda, po­
licije, finansija itd., drugim rijecima analizu pod­
-sistema, Clanova cjeline koji se druStveno inkar­
niraju u to1ikim institucijama? ReciproCna eksteri­
ornost ovih institucija samo je prividna. Gdje se
nalazi cjelina? Kako je dosegnuti, obuhvatiti, defi­
nirati? MoguCe je tvrditi da ove jnstiitucije saCinja­
vaju jednu cjelinu, da birokracija i ddava Cine
sumu i cjelinu postojecih institucija. Ali kako i gdjc
obuhvat,i!Ji tacne odnose izmedu cjcline i dijelova?
Njihove artikulacije? Kakvo je mjesto ekonomikc
i politicke ekonomije? Njih ne moZemo evakuiratl
u korist same ,.institucionalizirajuCe" i ,;instLtucio•
nalne" birokratije. Pokazati kako jedna institucija
.,odraiava" ili ,.izra.Zava" mnogo dublje i vise real­
nost, bilo nesvjesnu iii historijsku, bilo birokratsko
drustvo i burzoasku drzavu, bilo ekonomsko iii dru­
stveno - to je jedna stvar. Pokazati kako ona ak­
tivno doprinosi da se produciraju i reproduciraju
druStvcni odnosi - to je druga stvar. Rene Louran
postavlja pitanjc i ne rjesava ga. Georges Lapassad�
se, kada razmatra to pitanje, osjeCa povuCen una­
zad ka opCim razmatranjima o historiji i CovjeCan­
stvu (antropoloski). /8. Rene Lourau: .,Jnstitucio­
nalna analiza", izd. de Minuit, 1970.; Georges La­
passade: .,Grupe, organizacije, insti-tucije", Gautier
- Villars, 1967., s. 121 i s. 176 i sl./ Kao disoipli­
na, institucionalna analiza i njena osnova, praktiC-
77
ne intervencije, grupna dinamika (dinamika grupe)
teSko mogu JzaCi dz osoilacije izmedu konstantnog
(postojeceg) i najavljivanja katastrofalnog kraja
pu.tem osporavanja.
Prec1imo._sadJ!...l}a zab_av\L Cr!ll'Q!!Odu slahnd-
no vrij.,mc)Jvo vec du J<ako se pokazalo (H
Raymond) kako jedno i drustvo zabavC, i jedan
kluh - koji oglasava komp efiioosTolioifenje u od­
nosu na postojece drustvo i koji pretenduje da sc
oslobodi ustava i prisila inherentnih ovom druStve­
nom Zivotu - reproduoira relacije zavisnosti i moCi,
i to naroCito u seksualnom domenu i do ,,prostora
za igru". Ova analiza priprema teren za jednu opCu
teorijµ_��l;,�V.!Lkaa . .iluzarnog oslohod�nja_,_ kao pro­
Sirenja kapitalizma, koji aktivno doprinosi konsoli­
daoij,i ovih postojcCih odnosa. Uistinu, zaba,·c i ra­
zonocl� (komcrcijalizovana, zatim konstitutivnc za
specijalizovane prostore) su oznaCile jcdan druStve­
ni period i jednu artikulaciju od prvorazrednog
znacaja. Ali postoji duboka provalija izmedu poseb­
ne druStvene krJti0ke analize i opCe kritiCke anali­
ze. /9. cf. Henri Raymond u ,.Argumentu", N. 17.
1960/.
,.DruStveni nauCnici" - specijalisti posebnih
znanosti, psihologije, psiho-sociologije, sociologije,
historije, poldtiCke ekonomije - vise su prefcrirali
da kritikuju Marksa (i marksizam), ncgo da, u no­
vim uslovima, produze i prodube radikalnu kritiku.
K�itika drustva kod Marksa odnosi se na konku
rentski kapitalizam. Ona je dio jcdne teorijske cje­
line - nc-spccijalizovane. Da bi se ova kritika pro­
du:!ila na terenu neo-kapitalizma, bio je nui:an, i
jos uvijek je neophodan odreden.i napor. Lakse je
okrenutii se protiv oS11JivaCa, ncgo nastaviti njihovo
djelo. Cak ni ,.drustvena kritika", bez sumnje inte­
resantnija i o.Stroumnija od ,,dru.Stvene tehnike"
(socio-tehrrika), ne izrn.ice uvijek ovom prigovoru.
Jasno je da se drustvena tehnika (kvantitativna sta­
tisbika koja snabdijeva ,.banke podataka") svjesno
stavlja u sluzbu postojecih odnosa proizvodnje, dok

78
.,dru�tvena kritika" okoliSa oko ob!lavljanja ovih
odnosa. lstina je da oficijelni markisizam, sa svojom
tobo:Z.njom revolucionamom frazeologijom i svo•
jiin stereotipnim prigovo['!ima .,monopolistiCkom
dria.vnom kapitalizmu", Cini da produbljavanje
marksistiOke misli izgleda beskorisno. To ni u kom
slucaju nije prednost ovog institucionalnog mark­
sizrna.
Kompromitovane nauke ipak ne ;iSCezavaju: one
imaju dug Zivot, ,isto kao i institucije. Diskvalifikova­
na u dn1Stvenoj praks,i, a sa zadatkom da podl"Zava
postojeCe druStvo, fiunkcionirajuCi kao njegova ideo­
logija, ali medutdm nesposobna da nastavi ovu ak­
tivnost, politiCka ekonomija se povukla na univer­
zitet gdje se i dalje ,.uzima ozbiljno". Ona je tu od­
sjela na jednoj grani drveta saznanja, uprkos ,.Kri­
tici poliitCike ekonomije", putem koje je Marks pri­
brao ovo znanje u mrvicama i te mrvicc sazmrnja,
tu ideologiju pomijeSao sa jednom suviSe realnom
praksom: raspodjelom rijetkosti i frustracije.
Protiv ovog Marksa kojj nije bio specijalista,
protdv Nicea i drugih, brane se specijalisti te i tak­
ve nauke. Oni brane svoje profesije, svoj zanat (so­
ciologa, historiCara, eksperata politiCke ekonom,ije
itd.). To je njihovo pravo, pa cak i <luznost vis-a­
-vis njima slicnih - srodnika, saradnika itd. Treba
Ii njima ipak negirati naslov ,.nauCnika"? Ni naj­
manje. Ali cini se da ni nauka nije izuzeta od kon­
flikata. S kojim pravom bi znanje izbjeglo ovim
kontradikcijama?
Sudbina, odnosno nesreca o-.sih specijalista koji
prigovaraju Ma,rksu i drugi,ma da nisu spccijalisti,
jeste u tome da se instituciolW.izir:ana...na.uk..cL D?-.1:1.:.
ka koja_$_aJrademi.zira epi,s.temologijom...i..apravda­
-1ilU"d�sredis.t..m"-, ,pr-i:je--tli-kaSRije--=si. Tako
se J<iifza, koja se ,,kuha" vec dugi niz godina (mo­
netarna kriza), udruruje sa krizom politicke eko­
nomije i ekonomske poJit;ke. Ova specijalizovana
znanja i ova pareijalna praksa, koji su omogucili
stvaranje navodno globalnih imodela, se raspadaju.
79
 Dvadeset pet godina kasnije lako je na pocetku
,.�ribike svakodnevnog fula.ta" otkriti izvjesne dvo­
smislenostt (1946, prvo izdanje Grasset). Je Ii to
aluzivna knjiga? 0 cemu? 0 kulturi? 0 zabavi? O
urbanoj sredini? Bez sumnje da jeste. Ono sto jc
trebalo objasniti implicirano je na aluzivan naCin.
Dvos,mislenost je omogucila najprotivnije interpre­
tacije: i ekstremistiCk.e (revolµoij�JJ__�yakodnevnici
i J)_o_1!!9_ci1-nje; svaT:.oo:iwili), .i-�-.(p<>e.
gonsati status svakodnevnice .,!Valitet zivota'').
na, stavise, niJespriJecffa l<ntiku: Trii-tika .,desna"
naucnosfu koja tezi da bude cista - kritika ..ljevi­
carska" putem akcije koja zeli da bude ostra
{gruba).
Medutim, interes ovog koncepta koji se zove
,,svakodnevno" pojavio se zatim mnogo jasnije. Sva­
kodnevno, a ne vise ekonomsko uopce, predstavlja
onu nov-inu na kojoj se moZe etablirati neo-kapi­
talizam. Taj neo-kapitalizam etablira se na svako­
dnevnom, kao npr. na zemlji, tj. na solidnoj, dru­
Stvenoj supstanci koja se odriava pomoCu politiC:­
kih ustanova.
Na pocetku .,Kritike svakodnevnog zivota" kon­
cept reprodukcije drustvenih odnosa otkrh•a se u
punoj jasno6i, i to konfrontacijom izmedu kriticke
analize svakodnevnice, one urbanog fenomena, eko­
nomskog rasta i ekonomizma, povezanih domena
Ciji se kontekst u nizu studija veoma brzo objaS­
njava. To je putem kontestacije - negativnim pu­
tem - dostiglo nivo jedne cjeline koju, kao tako­
vu, malo osporavaju. Ko Ce jednoj kritiCkoj anaii­
zi moci prigovoriti da napreduje lagano, da slijedi
.,Cinjenice" spotiCuCi se, ponekad, na prepreke, za­
obilazeCi zamke, u jednom svijetu koji se ne mije­
nja onako kako kaie da se mijcnja? Uistinu, u
.,modernom" svijetu ono Sto izgleda da se mijenja
ostaje stagnantno, a ono !to se Cirri da stagnira
mijenja se. Ovo ne iskljucuje ni cudne komplek­
siHkacije, ni brutalne simplifokacije!

80
 Sta se tako otkriva? Otkriva se jedan ,,konti­
nent", ako se moZe upotrijebiti ovakva metafora,
jedan kontinent sa svim svojim ,,dimcn21ijama":
!-vakodnevnica, urbano, razl1ika, Hi viSe razlika. To
su nejednake dimenzije, nejednako markirane, os­
poravane iii razviijane. Ovaj kontinent se za jednog
hrabrog navigatora, za usamljenog istraZivaca ne
pojavljuje u magli. On ,se pojavljuje iz talasa. Navi­
gator ga ne podstiCe ni jednim moguCim gestom, ali
da bi ga dodirnuo za vrijeme njegovog izronjava­
nja, treba da pilotira brodom usred grebena. NJtko
ne moZe sebi pripisati Laslugu za ovo otkriCe. Za­
Sto? Koncept se pojavljuje sa ,,objekton1" koji se
ne konstruiSe, nego se rada u jednoj multidimen­
zionalnoj praksi, uprkos pokusaju redukcije. To
se dogad:a, to se producira oko nas (vas, njega,
njih). Nista ne pocinje od onog ,kojJ ,pisc, povodom
ovog objekta koji se rada. Sa njim , niSta ne poci­
nje i nista ne zavrSava. Sta je njegova akcija? Ujt:­
diniti, poSto je proreSetao kritiku (teorijsku i prak­
ticnu), podatke, oinjenke i koncepte koje su drugi
odvajali. Da bi se opazilo i shvatilo ono Sto se ot­
kriva, dovoljno je samo ne bi.Di slijep.
PoSto smo ukratko rekonstruirali ,,radanje"
(pojavljivanje) koncepta i njegovog ,,objekta", raz­
rnotrimo problem u cjelini. Uostalom, ilii prije sve­
ga, da li problem uistinu postoji? NeCe Ii odgovor
1

biti sadrzan u naznacenom, Sta bi ukinulo pitanje

.,ab ovo"? Da bi.smo poCeli, ispitaCemo ovu afinna­
ciju i ponaSanje koje ona povlaCi.
7. Za izvjesne marksistiCke tcoretiCare naCin
proizvodnje je odgovor na sve. Ovaj konccpt, sve­
prisutan u prostoru kapitalizma otkako su ga for­
muUrale epistemologija i tcorija, eliminira ili sub�
ordinira druge predstave. Otvrdnuo briZljivom pre­
radom u ime perfektne nauke, on se predstavlja
kao predegzis.tentni .totalitet - onome Sto u sebi
obuhvata, podrazum.ijevajuci i druStvene oclnose.
Ovi druStveni odnosi se definiraju i teoretski shva•
taju samo u na6inu proizvodnje i pomoCu njega.
Ako, dakle, postoji reprodukoija odnosa proizvod-
6 Prctivljavanje kapitallzma 81
nje, ova Cinjenica ne trazi ni posebno objaSnjenjc
ni objasnjavanje, sto ce reci da su odnosi proiz­
vodnje inherentni nacinu proizvodnje i da kapitali­
stiCki naCin proizvod.nje jo.S nije i§Cczao.
Diskusija je izgledala dosta skolasticna. Sta do­
lazi prvo - od.nosi proizvodnje ili na :in proizvod­
1

nje? Ui·stinu, ova diskusija uvlaCi u ign1 neSto Sta

negira brzo ,ispitivanje ovih termina. Problem je
sljedeci: Da Ii kapitalisticko drustvo, od samog
svog poc':etka, konstituira jedan zatvoren sistem
koji moze samo odl"Zavati svoje uslove i trajati iii
se sruSiti, prema principu sve ili nista? Postoji li
u kapitalizmu, otkako on egzistira, ncSto nova? Da
Ii o ovom kapitalizmu kod Marksa i u marksistic­
koj misli imamo jedno apsolutno znanje? Sta iz ove
nauke, koja zeli da bude totalna, o totalitetu isklju­
citi, a sta ukljuciti?
Teza koja u prvi plan sta\'lja nacin proizvod­
nje susrece mnogobrojne objckcijc. Otkada datira
nacin proizvodnje kao takav, iii drukcije receno, u
kojcm historijskom momentu teoretska refleksija
treba da ga smatra konstituiranim kao totalitet? U
ovoj hipotezi nije dovoljno objaviti da je kapitali­
zam tu virtuelno, od prisustva takvih i takvih ele­
menata. Razmjena roba posredstvom novca (mo­
netc) postoji od antike, samo o,·a razmjena lagano
subordinira trampu i darivanje. Radi toga, uosta­
lom, Marks u .,neobjavljenom poglavlju" pokamje
da svjetsko prosirenje robe i trzista s,drzi kvalita­
tivan skok. U srednjovjekovnim gradovima on noti­
ra postojanje ,,radnika", .,nadniCara" (dneYniCara)
,·eC liSenih sredstava za proizvodnju, koJi su lokal­
nom gradanstvu i gospodarima korporacija prcda­
vali svoje radno vrijeme, plaCeno dakle prcm:1 vre­
menu rada (radnom vemenu). U XVI stoljecu kapi•
talizam i burzoazija, noscn.i jednim uzlazn.im pokrc­
tom, vodili su velike politicke borbe; u XVII sto­
ljecu njihovo uspinjanje se potvrduje, jcr je na
scenu stupila industrija koja je zamijenila manu­
fakturu. Ova konkretna historija, tj. primitivna a•

82
kumubcija, odvija se jednim specificnim smjenji­
vanjem kontinuiteta d diskontinuitcta. U rctrospek­
tivi, ona se pokazuje kao slijed premjestanja, sup­
stitucija, izuzetno dramatiCnih transfera (bogat­
stva, vlasti). Medutim, ,.subjekti" j ,.akteri" se kon­
frontiraju, sukobljavaju, a aka njih i pomocu njih
akumulira se znanje, tehnika, bogatstvo, ukratko
- kapital i uslovi burzoaskog drustva.
Ako tokom ovih stoljeca postoje dogadaji i
transformacije, dakle druge stvari, a ne s�mo pro­
sto stvaranje jedne strukture, sta re6i a kraju XIX
i a XX stoljecu? K. Marks izlaze genezu i konsti­
tuiranje konkurentskog kapitalizma. Da Ii je tu
veC bio aktualiziran ,.naCin proizvodnje"? Ako se na
ovo pitanje odgovori sa ,,ne", onda -to znaCi da
konkurentski kapital:izam ,sa svoj,im zakonima -
slijepom auto-regulacijom (koje je otkrio M"rks)
- jos nije kapitalizam. Ako se odgovori sa ,.da",
pitanje zapada u najvecu perpbksnos,t: kako obja­
sniti transformacije kapitalizma, razbijanje konku­
rentskog kapital.izma, nastupanje drtavnog kapiliz­
ma nasuprot driavnom socijalizmu, ukratko - Sta
se desilo ad doba objavljivanja Marksovog ,.Kapi­
tala"? Dogmatski okamenjen koncept ,.totaliteta"
evakuira historiju bez ikakvih drugih formi proce­
sa. A aka neko insist:ira na problemu historije kao
takove, tada opaza da dogmatizam takm1cr evaku­
ira ovaj problem smatrajuCi ga unaprijcd rijeSe­
nim, tj. smatrajuCi ga neprihvatljivirn pitanjcm. To
je takav dogmatizam kakav nikada nije bio poznat,
pa se cak nije pretpostavljala ni njegova mogucnost.
Ispitivanje i inkvizacija znanja koje teZi <la budc
apsolutno (filozofsl<i legitimirana cpistemologijom)
i kao takvo steceno srediste simultano zamagljuje
i spontanitet i vlast (s jedne strane ono sto se do­
gada slijepo, a s druge ono �to intervenira u punoj
svijesti, ali izvan nauke).
Samozadovoljstvo znanja koje reklamira filozo­
fija u degeneraciji, a koje se proklamira u ime epi­
stemologije, spreCava da se ,.svijet" i ,.druStveno"

83
shvate onakv!im kakv,i jesu. U razmatranje ulazi sa­
mo ono Sto tei:i da se ogranici na ,.Cisto" znanje.
Je Ii to ono sto je dozivljeno? Ova perspektiva ra­
sipa ,,do.Zivljeno" ,kao maglu, -rasipa ga u nizine sa
iluzijama (ideoloskim) o sa nepoznavanjem onoga
sto sadrzi svakodnevno. Dozivljenom bez koncepta
supstituira se ·koncept bez zivota koji je u povla­
cenju pred hegelijanskom koncepoijom. Sto se lice
vlasti, ona ne voli da ju se shvati. Ali kako se ne
svodi na jedan koncept, ona se .,respektuje", a to
je sve Sto ona i traii. Ovaj tretman do.Zivljenog
(Zivljenog) i vlasti n.ije ravnomjeran: ovaj drugi jc
ostavljen u sjeni, dok su .,sjene" dozivljenog od­
stranjene svijetllm maCem and'ela istrebljivaCa i po­
gledom filozofa.
Na taj nacin je okostavanje takvog .,marksistic,
kog" koncepta .,nacina proizvodnje" (iii nekog dru­
gog) sistematizacija koja polazi od aYog koncepta
uzetog odijeljeno, razorila Markso\'U persoektivu:
razumjeti ono Sto se de.Sava da bi se tran�formira­
lo, shvatiti .,zivljeno" da bi se oslobodio put zivotu.
Ovo ponaSanje - sistemat!iCno, sa nJegovom pozi­
tivistiCkom i em-piristickom osnovom - neki ne
smatraju sasvim neprivlaCilim. Da Ii se go\·or potvr­
duje, da Ji se razjasnjava? Stara kartezijanska jas­
noca, ublazena i ohladena, ponovo postaje inten­
zivna. Napreduje se od sigumosti ka sigumosti. Ni­
Sta aluzivnog. Govori se o onome Sb se poznaje,
piSe se o onome Sto n:iuka sigumo zna. Stilu. kod
onih kojt mrzc stil i poznaju samo ,.pis<'nje'', ne
nedostaie forma. lpak, situaoija Ce se uskoro obr­
nuti. Ona se vrti u krugu (najprije pogresnom, a us­
koro infemalnom) znanja koje tezi da bude cisto
i apsolutno. Prezreno ,,Zivljeno" (doZivljeno) sc o;:;­
vecuje. Produbljuje se razdvajanje .i,mec!u smisla
i besmisla, a ne izmedu ,,nerni�ljenog" i misli koja
lose misli; produbljuje se razdvajanje citavog .,svi­
jeta'', podrazumijevajuCi tu u:Zivanje i patnju, ak­
ciju i ,strast. Uskoro se zapa:Za da, prisiljeni da zna­
mo o Cemu se govori, k3.Zemo bilo Sta o ostatku

84
 onoga Sta ne ulazi u krug ,,posjedovanog" znanja,
?"e. logike m_isli. Sist""!a�izacij�, . koja j�. o�dje i
mace denunc1rana, mohvira pnbJe.gavgnJe JednQj
misli koja, lg,.o ona Marlosova, zna . .c!a.J�hle_gne fe­
tisizaOJ.Ju znanja i njegove opasnosti, _one· NiCca.
,.Instihlct"-· saznanja bez razmiSljanja sliCan je sH­
jepom seksualnom m::.gonu: znaku niskosti. Sta je
to Sto definira ovu vulgarnost ,,Cistog" znanja? To
je Cinjendca da nuZllost postaje dovol_inost. Ova
kvalitativna n-iskost opafa sc samo s taCkc glediS.ta
napuStenog ,.dofivljenog", tj. sa stanoviSta poezije
i tragedije. Ono nema veCih nezgoda ka.da se Sam­
pion ,,.idealnog" znanja i onog rcalnog poz:ibavi fi­
ziokim ild biolo§kim. Ostatak si,ijeta sprema se da
im jednog dana ukaze na njihove graniice. S dn1ge
strane, kada se ovi Sampioni pozabave civilizaci­
jom, .,kulturom", iLi prosto dogadajima, sLtuacija
uskoro postaje mucna. Vias! (vlas,t politicara, voj­
nika, tehnokrata, povezanih iii zavadenih medu iso­
bom prema konjukturi) ce uskoro svoje oprav­
tlanje naCi u znanosti. Ona neCe poznavati granice.
Sistematizirana upotreba ,.naCina proizvodnje''
nitd Sta doprinosi, niti Sta mijenja u odnosu na po­
nasanje .,klasicnih" mislilaca marksizma poslije
Marksa. Kapit�lizall! l.!:!'j� Qn.se ..trajati QilQ!iko
l,Q)j.ko. <:1:. trajatCKada hude .iscezao, i-sceznut ce.
NiSta se ne mijenja, poSto se n_iSta ne m·ijcnja ni
u_�ilu (okV'iru) .,na:tina proizvod_!1je" -!'epokretn�m
kao ta:kovom, msta osmr-- detaJJa pnlagodavanJa.
NiSta se ne mijenia osim ovoga: pojrnu ,,proces"
u pocetku histonijskom, zatim ekonomskom, supsti­
tuira se pojam .,struktura". Sto •se lice prelaza dr­
Zavnog kapitalizma ru driavni socijalizam, on rizi­
kuje da se jednog dana prezentira sa tragovima
jednog reza (diskontinuiteta), kada ce imati sve oso­
bine jednog jako ,.strukturiranog" kontinuiteta.
Akcenat koji se kvazi bezuslovno stavlja na
,,na6in proizvodnje" ne odgovara samo na smrzava­
nje marksistioke misli. On ima drukciji smisao i
drugi domasaj: koherencija, stavljena iznad kon-
85
tradikcija, utvrduje se kao kriterij. Misao koja se
prikljucuje uslovima jednog .,objekta", njegovoj
konst•ituciji i institucijd, valorizira koh�ziju ovog
objekta, a i svoju vlastitu koherenciju, na stetu
onoga sto u objektu i u njoj samoj moze biti kon­
fliktno. U cemu i kako se takva mJsao nadovezuje
na tendencije jednog drustva koje zeli postici kon­
zistenciju odstranjujuCi ono Sto ga podriva - to
skoro da je jedna oinjenica koja se dugo moze
razvijati.
Q_d,,_Qfil-PI!lID'� __,;'!c!r;i_e_J�Q!)tradikcije, nai­
me kontracliki;ije.,kla.sa (kapital - najamnina) koje
se prosiruju u sooijalne kontradikcije (burfoazija
- proleatrijat) i poliliiGke---l©ntFadikcije (upravlja­
;;i - oni kojima se upra.vlja). Pokazati b!:o se re­
produkuju odnosi proizvodnje ne znati da sc akce­
nat stavlja na jednu unutamju kohc,iju bpitaliz­
ma: time se, takoder, narocito zeli pokazati kako se
�ve kontradikcije prosiruju i produbljuju na svjet­
"jkom planu. Pretpostaviti naCin proizovdnje odno­
sima proizvodnje kao koherenciju kontradikcijama
,naci da ovakvo ponasanje jedne ,.teoretske prak­
s�", uzete odijeljeno, ima samo jedan smisa.o: lik­
vidirati kontradikcije i cvakuirati konflikte (iii ha­
rem odredene bitne konflikte), maskirajuci ono sto
n'.lstaje i proizilazi iz ovih konflikata.
Dijalektika se likvidira u momentu kada se
jedno od osnovnih teoretskih pitanja odnosi na dva
tennina: koherenoiju i koheziju s jcdne strane -
konflikt i kontradikciju s druge strane. Drukcije
reCeno, ono Sta danas dolazi u prvi plan jeste od­
!los: logiCko - dijalektiCko, i to u samom znanju
l;ao znanju (znanosti, nauci). Transcendira Ii taj
vdnos kontradikoije? Ne sadrzi Ii on takoder i in­
tl!rne i eksterne kontradikcije po sebi, a naroCito u
odnosu na svJ.jet, onaj svijet ,,doZivljenog'' (Zivlj�
110g), Civijet neznanja i nepoznatog?
U ovom smislu treba na ironiCan naCin, tj. kao
gluposti, ocijenilli ideolosko lakrdijanje L. Altisera
kada uvodi naddeterminaciju. Ovaj koncept, iii pse-

86
 u�o:koncept, koji je psihoanaliticki po porijeklu,
ah Je transportovan i deportovan daleko od svog
porijekla, s,tedi konfliktnost i pokufava da joj osta­
vi jedno malo mjesto, pretpostavljaju6i joj kohe­
renciju i subordinirajuci je kohexiji i konzistenciji
totaliteta. Svaka kontradikcija bi u sebi dobro raz­
motrila uslove svog postojanja u okviru komplcks­
ne cjeline, ,gvoju situaciju u strukturi. ,,CinjeniCna"
situacija kontracUkcije mogla bi se shvatiti samo
u njenom odnosu na ,,pravnu" situaoiju, tj. mogla
bi se shvatiti kao varijacija strukturalno nepromje•
njivog, ,,dominantnog" (determinirajuCe instance
koje dominiraju nad cinjenicama i faktiCnim situacl•
jama). Da 1i se radi o kontradikciji uopce, iii o
takvoj kontradikcji koja dominira? Ne! Cjclina do­
minira kontradikcijom. Neka to razumije tko mo­
fe! Kako invarijantno totaUteta moZ.e podnositi va•
rijacije, i to takve koje se mogu nazvati .,kontradik­
cijama"? Kako se jedna kontradikcija moze svesti
na varijaciju u jednoj strukturiranoj cjelini? 0 Ce•
mu se govori? 0 Cemu se radi? Je li to udaljavanje
u odnosu na prosjeCni ili u odnosu na .,idealni tip",
na opci model kapitalizma? Radi Ii se o nacijama?
0 pokusajima ekonomista (Keynes na primjer) iii
o modifikacijama unutar kapitalizma koie traju
,·ec cijelo jedno stoljece? Ne izgleda tako. Iii se radi
o socijaListickim drustvima? 0 njihovoj .,specific­
noj razlici" (diferenciji)? Tako jos manje izgleda.
Razmatranjima o totalitetu (hegeHjanskom iii ne­
hegelijanskom), koja slijede razmatranja o .,komp­
leksno - strukturalno - nejcdnako odredenom"
totalitetu /cf. L. Althusser: .,Za Marksa", Maspero,
1965, s. 215 i sl. Uporedite (ironicno) ovu marksi­
ziraiu6u totalnost. tako Cvrsto .,strukturirano -
strukturirajucu", sa .,fragmentarno fragmentiraju­
Cim multidirnenzionalnim svijetom" kod Kostaq
Axelosa .. Igra svijeta", izd. de Minuit, 1969, s. 57
; s1./, pdncipijelno se postize da se legitimira mark­
sistiCka politiCka praksa, vodeci teoretski raCuna o
varijacijama. Ove varijacije se shvacaju kao ,,kon-
87
kretne res.trukturacije" upisanc c1 igru svake kate­
gorije, u ,.igru" svake kontradikdje. Ove var.ijacije,
ako se pa:!ljivo oita tekst od Lenjina ka MaOll, idu
prelazeci preko Staljina! Nije Ii to cudan obrt? Po­
lazi se od ,,na6ina p-roizvodnje'' i umjesto da se ana­
li2>ira kapitalisticki nacin proizrndnje od Marksa,
razmatra se politiCka praksa koja se -poziva na
Marksa, kao da je vec intcrna socijalistiCkom na­
ainu proizvodnje!
Ovdje, konaCno, 0italac zna o kome i o Cemu
autor (Altiser) govori: o politickoj praksi, praksi
Partije, praCenoj njenom teoret.;kom praksom, o
elaboraciji iskustva (prividno u krilu Partije, ko­
lektivnom rnisliocu). Sve se razjaSnjava. Izuzev Sta
treba re6i da se, nesreCom =i sudbinom joS straSni­
jom za ove teoretizatore, politiCka praksa koja se
reklamirala marksistickom otada razbila 1963).
Ako je dotada za dogmatizam biio znacajno to da
iz .,teoretskc prakse" iskljuCi jugoslo_yc:ns.k:i ,.rcvizi­
onizarn", a takoder i napore da st negat,lv i ncgati­
vitet (kriticki) integriraju u marksis_y_cka misao,
poslije ovog datuma nije >"ise bilo dopusteno da se
minimiziraju neslaganja izmedu S::>Vjeta i Kineza.
Medutim, teoretsko uoblicavanje prema kojem po­
litiCka praksa vcC saCinjava dio bu.iuCnosti (socija­
!i.stickog nac.ina proizvodn_ie), -iskl_1 ucuje takvo ne­
slaganje. Scijentizam te politiCke prakse, njena jed­
noglasnost, njena epistemoloska tvrdoca iskljucuju
jednu takvu situaciju!
Ovaj aspekt strukturaliziranog rnarksizma ma­
lo je znaCajan za ovaj rnomenat. ZnaCajno je da
se markira da on mimoilazi problem reprodukcije
odnosa proizvodnje. On, na redundantan naCin, po•
navlja definiciju naoina proizvodnje. Kapitalizam
je kapitalizam - to je tautologija koja nalazi mie•
sta u analizi prornjena u lkapitali2jmu, promJena
:koje su nesvodljive na varijacije jedne strukturalnc
nepromjenljivosti. Sto se lice onoga sto se dogada
u kapitalizmu • sto sasvim treba dopustiti, to se
shvata po analogiji, bllo uporedivanjem sa pros-

88
 loscu (onim sto ostaje od historije), bilo ant.icipi­
ranjem buducnosti (onog sto ostaje od politick.ih
pr�dvi�ja). I!'koherencja tako postaje melodicna,
zaidonJena plastom strogosti.
U�mo jedan konkretan slucaj. PosmatraJmo
µrba�!_fen�. U strukturalnoj ,pcrspektivi reCi Ce
se da ovaj fenomen pripada naCinu proizvodnje
(kap,italistiiikom). S jedne strane postoje jedinice
proizvodnje - preduzcca, a s druge strane postoje
jedinice urbane aglomeraoije. U ovim jcdinicama
urbane aglomeraoije reprodukujc se radna snaga
nufna preduzeCima. � nema drugi sm•isao 1
drugi doma�aj izuzev reproducira.nja radne snage.
Struktura naCina proiz,·odnje je, d.::.klc, na ovom
nad-determinisanom nivou opisana o<l strane cjeli­
ne kao jedan odnos izmedu dvije velike grupe jedi­
nica: jedinica proizvodnje - preduzeca i jedinica
potrosnje - gradova, .,komplementamih" jedinica
proizvodnje.
Ova anaMza, strukturalna a ne diia1c1:tiCka, ni•
je pogreSna. Ali ona, StaviSe, nije ni istinita. Trivi­
jalna kakva jeste, ona ne nosi nikakav datum. Isti
nito i laZno je uvijek i svuda; ono Sto ova analiza.
kaZe moZe -se, takoder, •sasv.im dobro rcCi i o _ied­
nom engelskom gradu s krmca XVIII stoljeca, kao
i o jednom modernom mLgapolisu, o jednoj pro­
vinciji iii fabuloznom glavnom gradu. Ona urbane
fenomene svodi na jednu vrlo siroma�nu Semu. Ova
analiza izdaje se za jednu a,plikacij.u kapitalistickog
nacina proizvodnje na jednom -paraijalnom feno­
menu koj.i ovaj naCin proizvodnje n1d-determinira.
PovierovaCe se da se ,,otkrio" urbani fenomen, a
to de biti samo iluzija nauCnog govora. Rasprava Ce
izbjeci ideoloski elemenat bacajuc:i ga u plitkosti.
Samo po •sebi .se razumije da se pitanje reproduk­
cije odnosa proizvodnje izbjegava cim se svodi na
jednu banalnu i vjecnu komponentu, na rcproduk­
ciju radne snage (i srcdstava proizvodnje). Necc
biti spomenut ni jedan urbani fenomen koji se po­
javio iii iscezao tokorn dva stoljeca, jer je to mi-
89
norni detalj u porcdenju sa ,.strukturiranom cjeli­
nom" u krilu koje se nista ne dogada, posto je taj
detalj prisutan od samog pocetka. Iz strogih slije­
dova kvazi-tautoloSkih propozicija izvuCi c� se i
strogi zakljucci. Sustina ce Se zaobici izbjegava­
njem, a posebno cinjenica da predkapitalisticki
grad (historijski), razrusen ali ukljucen u jedan
Siri urbani prostor. upravo kao takav postaje mjc­
sto reprodukcije odnosa proizvodnje.
Da zakljucimo: �trukturalistickJI hipoteza na
brzinu identificira ,.naCill prot:z;VOdnje'� -L ,.,sistem";
ona pol<aiujejedan dobro konstittrisan kapitalistic­
ki sistem od njegovog rodenja i sa svim njegovim
organima. }jipoteza koja ce se ovdje suprotstavljati
_ovoj .'!1'.<:J<ulativµoj konstrukoiji bice sljedeca: ni­
kaq,,._11!LP9UPji_zavr�en sis.tem, nego postoji napor
za sistematizacijnlll.......- ka koherenciji i koheziji,
polazcci od odnosa proizvodnje i njegovih kontra­
dikcija. Ljudi od akcije - drfavnici - uvijek su
pokusavali da ove konflikte reduciraju, iii harem da
ublaZe njihove posljedice. -Oni vode raCuna o nivo­
ima i dimenzijama, takvim kao Sto su ideologije,
institucije, jezik, ugovorni sistem itd. Oni pokuSa­
vaju da iz haosa kontradikoija izvuku jednu kohe­
ziju, oslanjajuCi se pri tome na regulatome meha­
nizme. Nikada dovrsen sistem ispunio bi se do kra­
ja na zavrsetku (ne na pocetku), kada bi mu ovaj
njegov kraj, koji on ubrzava i prikriva, ipak omo­
guCio da se pojavi kao dovrSen. Cim sistematizacija
pocne da uspijeva, dolazi do pucanja (koje ona pro­
vocira) koje se priprema. Finalitet maskira iSCezava­
nje. Uostalom, ovaj kraj mo:Ze se definirati samo
isCezavanicm iii ruSenjem strukture, a ne njenom
transmisijom u druge ruke (kako neki shvataju pre­
laz drZavnog kapitalizma u dr:Zavni socifalizam).
Proces Ce vjerovatno biti manje katastrofalan nego
u prvoj hipotezi - ruSenje, tj. transmisija. Izuzi­
majuci slucaj. Pod plastom ,.reza" epistemoloska
!ema primijenjena na marksizam pdkljuCuje, na
jedan veoma vidl_jiv nacin, kapitalisticku tehnokra­
tiju socijalistickoj tehnokratiji.
90
 U perspoktivi strukturalisticko - funkcionali­
stiCkog marksizma reprodukoija odnosa proizvod­
nje svodi se na jedno presto jaCanje, na podvostn1-
Cavanje ovih odnosa. Kakvom intervencijom? Da Ii
J.ntervencijom driave, ideoloSkog aparata i rcprc­
sivnog aparata? Vlast bi, medu ostalim, posjcdo­
Yala i posebnu moC da reducira protivrjcCnosti po­
�to ih je shvatila. Ta reducirajuca moc ne bi pripa­
dala odredenom scientifitetu (koji se u ovim §e.
mama i modelima njome ipak sluzi), nego bi pri­
padala drzavi. Jos preciznije rece110, postojao bi
ndvo dcterminacije na kojem se manifestuju eko­
nomske kontradikcije. Drfava intervenira kao in­
stanca, prouzrokujuci redukciju (iii djelimicno raz­
rjesenje) ovih konflikata, i to prema intcresima he­
gerr:onske frakcije burzoazije i kapitala. Njena ko­
herencija (relativna) utvrduje se, dakle, na ovom
nivou. Postojao bi nivo nad-determinacije. Taj niv'J
implicira distancu izmedu instanci, izrr.cdu ekonom­
skih i politcikih interesa. To je polje drzavne aktiv­
nosti, politiCkih instanci. Vla-stiti interesi hegemon­
ske frakcije, pnrobitno ekonomski, na ovaj naCin se
pretvaraju u politiCke interese (prividno interest!
naroda, zemlje, nacije). Idecloski aparat prikriva
eksploataciju i opresiju klasa drugaciju od one
kojom raspola.Ze hegemonija. Autonomija i distan•
ca instanci i nivoa su istovremeno reducirani, isko­
riSteni, respektovani kao distance; ali na taj naCin
postoji kohezija nivoa nad-determinacije, koheren•
cija i sistem. Relativne kohercnci_je dvaju nivoa me­
dusobno se jacaju. Redukcija kontradikcija se u
ovoj perspektivi dovrsava na ideoloskom planu, i
to efikasnoscu ideoloskih aparata i instanci. Odat­
le pomraCenje, a ne prikrivanje suStine, pa Cak i
drzavnog aparata (njegove klasne sustine). Prema
tome:
a/ postoji jedan jedini problem: problem re•
prodtikcije ideologije;
b) mehanizmi instanci i nivoa zadovoljavaju se
time da u perfektnoj formi postave neke klasicne

91
teze marksizma - lenjini.zana; upotrebljavanje for­
me pozajmljuje se od funkcionalisticke ideologijc;
c) teza sasvim zabranjuje pojavu novih cinje­
nica u okviru institucionaliziranog naCina proiz­
vodnje.
8. Da bi se postavio problem reprodukcije dru­
stvenih odnosa koji ovdje kritikovana teoretska po­
zicija izbjegava, moci ce se ici od totala ka pojedi­
naCnom. U jednoj grupi traZiCe se veoma Siroki
druStveni fenomeni, traZiCe se ekspHkacija cinje­
nica koje se posmatraju.
U pribjegavanju ideologiJi nema niceg novog i
to jedva da zasluiuje da se spomene. Vee citavih
pola stoljeca (od oktobra 1917. godine), sve ono
sto ne odgovara predwdanjima i nadama objasnja­
va se .,ideoloskim pritiskom" neprijatelja. Medu­
tiin, ideologija ima neospomu, ali ograniCenu efi­
kasnost; ona maskira kontradikcije za svijest i u
svijestd (u predstavama), a Sto je najgore, ona im
razlikuje djejstva, ali ih ne moze ukinuti. Jasno je
da bez rasta proizvodnih snaga (tehnickih) i popu­
lacije (demografskih) ideologija nikada ne bi mo­
gla odri:ati odnose proizvodnje; ona moZe samo
prikriti njihovu reprodukciju. Pogledajmo ovdjc
jednu poznatu Cinjenicu: o konceptu ideologije ras­
pravlja se u jednom stanju Corsokaka. Za dogmati­
Care je veC sada moguCe debarasirati nauku od
svake ideologije. Za hiperkriricare nauka predstav­
lja sarno pu:sti priivid, a toboZnja nauka je samo
ideologija ovog drustva.
Uistinu, pitanje ideologije u neo-kapitalizmu
treba posmatrati u funkciji Marksovih tekstova ko­
ji se lieu konkurentskog kapitalizma, ali koji nisu
izgubili svoj domasaj. U kapitalistickom drustvu,
izlaze Marks, v,Jast (poHtiiika, drzavna) zna, pod
svojom kontrolom, istovremeno j pr-ikljuCiti i raz­
dvojiti elemente ovog druStva. Ovi elementi, naime
zemlja (vlaisnistvo tla) - rad - kapital, usko su
sjedinjen;, ali su me&!Dim predstavljeni kao razje­
dinjeni , simultamo su zadrfani kao izvori razlicitih
92
 .,dohodaka". To je ono §to omogucava legitimir-anje
.,dohotka" kapitala, umjesto da pokaze da se ,taj
dohodak, kao i dohodak zemlje i zemlj-isne svojine,
sastoji iz viska vrijednosti. U ovakviim uslovJ.ma,
izmedu socijalno - politicke prakse i predstave
(ideologije podjele ,.razlikov-anja") postoji tijesna
veza. Predstave priikrivaju konkretnu situaciju ,.iz­
rai:avajuci je na svoj naCin". One doprinose da se
razlike odrzavaju. Ic:leologiju •se_ ne moze odvojiti
od prakse, predstavljajuai je posehno.
Tokom jednog sasvim odredenog perioda (dva­
desetak godina od 1948, do 1968, godine) sistema­
tizacije zasnovane �iii ,.bazirane") na posebnoj Ci­
njenici, iii na skupu proSirenih Cinjenica, nisu bile
rijedak proizvod. Jedva proizvodi luksuza, sistenii
- vJSe Hi manje dobro doSli i prczcntiirani - bili
su cvjetali, i to u takvom obimu da je nepristrasna
hitlka imala muke da u njima pronade osobine
,.druStvenog" proizvoda, uprkos etiketama koje su
ovi sistemi nosili. Oni su klijali, raslii i trunuli na
jednom mjestu, kao i biljke. Promotod su, svjesno
odstranjujuci diskusiju i polemiku, raCunaU na
jcclnu vrstu pdrodne selekcije. Najrobustndji medu
njima, mali sistemi oCekivali su zrelost; oni su eli­
minirali druge. Odatle inverzija projekta citave jed­
ne nauke - opCe sistematike - nauke koja bi izu­
cavala ovu floru, po6injuCi razlikovanjem izmedu
sistema prirodno niklih na druiitvenom tlu (ugovor­
ni sistemi: pravnd, fiskalni, pedagoski itd.) i faktic­
kih sistema (filozofija, elabo�irane r"sprave, insti­
tuoionalizirana umjetnost, .moral i,td.).
Neki od sistema koji su cirkulirali u ovom pe•
riodu dostigli su slavu. Takav jed-an sistem jc i si­
stem !;_.. Levy Straussa koj,i je, ·koristeci se ckstra­
polacijom - redukdjom, posao od antropolo�kih
cinjenica (relacija srodstva i nj.ihovih nomenklatu­
ra) i tretirao ih u odnosu na jedan kombinovani
model. Na taj nacin se jedna posebna, specijalizir-ana
nauka - antropologija - izdigla na nivo opceg.
93
Zasto ovdje, ublazeni nautnom opreznoscu, spomi­
njemo ovaj pokusaj kojemu nije nedostajalo ni
s.irine ni smjelosti? Zasto obnavljamo jednu pole­
miku koja se nikada nije vodila na korektan naCin?
Zato Sto je ovaj s1stem, u vremenu koje smo raz­
matrali, ,imao privilegovanu ulogu. On jc mnogim
sistematskirn duhovima s11.l.Zio .kao referencijal u
zamjenu za stare filozofske, moraine iii politicke re­
ference koje su simultano isCezle. Na ovaj naCin,
direktno iii indirektno, on je .�.JW.Y,!Cc" okrenuo
o� istrafiv3Ej�@.QK_�c! Stv� mi smo ovdje,
u mnogun- sluCajevima, notira�i ovaj tcoretsk.i de­
rivat. Usred israZivanja o obrazovanju iii o institu­
cijama n3.Seg vremena, umjesto da nailazimo na raz­
matranja centralnih pitanja (dr.Zava, moC), nailazili
smo na razmatranja o mitovima ili o ,.primitivnim
druStvima" koja su, sa malim dodacima lingvistike
i psihoanalize, ustanovljena kao kriteriji ili episte­
molosk.i modeli sadasnjeg drustva. To je p�r cxel­
lence ideoloski postupak pQd znakQm naui:no.sti. po­
stupak okretanja od Hi obilazenja oko bitnog; to
je derivat znanja.
0 cemu b,tnom ,se radilo? Da li se radilo o
filozofskoj .,esenciji", razlicitoj od egzistencije iii
ponovo metafizicki ujedinjenoj sa egzistencijom?
Ne! Radilo se___ 9 reprodukciji drustvenih odnosa,
drugim ri]eclma o sposoJ:mosti kapitalizma...da_se po­
slije . svih . svojih kritickih momenata odriL Ovaj
problem - da budemo jasni koliko god je to mo­
guce - bio je odgqmut, bukvalno -odbacen. Pribje­
gavanje antropologiji kao i psihoanalizi izjednaca­
,a!o se .sa..odhijanjem. Moguce je da se pretpostav­
ljalo da je taj problem. -u ,,nesvjesnom" ili u univer­
zalnoj kombinatorioi, vec unaprijed rijescn! U od­
nosu na ovu perspektivu, problematika koju ovdje
razmatramo nema nikakvog smisla, nikakvog ,,pred­
meta". Uistinu, ne radi se ·samo o jednom predme­
tu - objektu.
Ako je C. Levy Strauss pokusao da napravi
jednu siroku sintezu polazeci od redukcije drustve­
nih struktura ka mentalnim 'Strukt,urama koje se
94
posmatra ·kao nepromjenjljive, ako. A. Mole�_j___g_a­
nas pc,ku.fava da na)21"avi jednu dnigii5fntezu pola­
zeci od lcf6emellilte (ova dva pokusaja mogu se.
eventualno, spoJ1t1, 1 to da u najmanju ruku ne­
rivaliziraju), ni neke parcijalne sistcmatizacije, pro­
izaSle iz marksizma, ne zaslU.Zuju manji interes. Svc
se dogada tako kao da su dczagregaoija (raspada­
nje) marksisticke misli i raspadanje oficijelnog
marksizma (dogmatskog) oslobodili elemente, pa se
neko docepao jednog od tih elemenata da bi po­
kusao da napravi generalizaciju. Ponegdje moicmo
otkriti tragove cijele jedne sistematske daboracijc
alijenacije (iako je ovaj koncept posebno otporan
u odnosu na sistem). Herb�rLMarkujle_je razmatr.ao
proizvodnju u Sirem smislu u industrijskim _dru•
StVim_���c1_ raC11:Ila- i>Jrit_ery��ITCZilanja J tehni�
Ke u...p�uldifiriioj alctivnosti OpCenito govorcCi, on
je pokusao da pokaze rezultat, a rezultat je jedan
pD:J....ktiCan, pozitivan, zatvoren siStem:--1c-ao- !to· Je
onaj americkog drustva, sis.I� bez iE,gll. ibez drn­
�!hfileta osun izolpyMillhr�oc!lrnnih .gru.•
!'a. l/ Francuskoj, Jean Baudrillard pokusava da,
polazeti od razmjenske vrijednosti i robe, napravi
jednu malo drugaciju •sistemarizaoiju. Svijet robe,
tj. razmjenska vrijednost koja se razvila sa svom
svojom logikom, svodila bi upotrebnu vrijednost na
upotrebu znakova. Svijet znakova zamjenjuje svi­
jet stvari, on sftm odriava druStvene oc.lnose, pred�
mete razmjene. Ovaj svijet se de-dijalektizira. On
razbija (ispraznjava) kontradikcije i konflikte. On,
razumljivo, stvara kraj onome Sto je nckada bilo
.,historija", sasvim prisiljavajuCi sadaSnjost da sc
ponovo vrari proslosti, da bi tu proslost izmijenila
u znake. Potrosacko drustvo bi na ovaj nacin doslo
do toga da prividno resorbira sve ncpremostive di�
vergencije d da ih na -taj naCin uCini neSkodljivim.
U ovoj hipotezi, kao i u prethodnoj, rckondukcija
drustvenih odnosa odvija se •sama od sebe.
Najinteresantniji pokusaj, pokusaj K. Akselosa
/K. Axelos: .,Le Jeu du Monde", Edition de Minuit,
95
Pari·s, I 969/, oznacava bolje od svih ostalih granice
sistematizacije, dakle ono Sta se nas ovdje tiCe. K.
Axelos od 1961. godine ima zaslugu da je otkrio
(dega:!irao) jedan .,faktor" koji, u najmanju ruku
prlvidno, te.Zi ka svojoj autonomiji u rnodernom
drustvu; otkrio je tehniku i tehnicitet. Iduci u ovom
smislu mnogo smjelije od Hajdegera, on je poka­
zao kako je K. Marks formulirao koncept tehnike,
definirao njen znacaj i njenu ulogu u dndustriji, kao
i u ekonomskom rastu. U funkciji ove teze on je
naznacio odredeni red (poredak) u misli i u djelu
K. Marksa, dao je pregled uspona i objasnjenjc
ovog koncepta. Medutim, uradivsi ovo, K. Axelos
nije izaSao iz COrsokaka. Njegove meditacije o ,.pro-­
blematici rekoncilijacije" izmedu tehnike i prirode,
izmedu filozofije i historije, 'izmedu misli d drustva
(s. 294-300) dovode ovdje kao problem razmatram1
reprodukciju u parantezu. On skace s jednog kraja
na drugi i od kapitalizma prelazi na problem covje­
ka u svijetu.
Sto se tiCe ,,ekonomskog" uopCe, o Cemu je ri­
jec? 0 ekonomskoj realnosH? Ona traje, a razlozi
i uzroci ovog trajanja se uporno istraiuju. Odgo­
vori,ti da ,,ekonomika" obja5njava trajanje druStve­
no-ekonomskih odnosa - to je tautologija; iii pak,
to je jos vise prosta konstataclja koja prirodnoj
inerciji Cinjenica, Hi njihovom ,.nonnalnom" karak­
teru, pPidaje njihovu perpetuiranost. Na taj naCin
se problem izbjegava. Ako ekonomska realno.sLt,:a.
je, to je �ato. sto .je u -njG}-sadriana auto-regulacija.
Marks je l:1 ,,Kapitalu:' zap!)Ceo, iako nije i dovrSio,
izucavanje ovih disJ>oziti"ILLPOliizaoJ.e-l<alcoseoni
preplicu sa konfliktima. Na taj nacdn dolazi se do
zakljucka da, do politicke revolucije, ni principi
kohezije ne mogu uniStiti kontradikcije, a nriti le
kontradikcije mogu isvrSiti sa regulatorski,m meha­
nizmima. Ovi mehanizm.L.su_slijepi i spontani Onl
samo .izrari}aj� iz svdjesti, i to, uostalom, na isti
na6in na koji izranjaju i kontradikcije kao. takove.
Na metodoloskom i -teorijskom planu ovdje naila-

96
 zimo na jednu od najvedh, veC -spomenutih poteS­
koca i artikulacija: ,,logika - dijalektika". Ekonom­
sko, dakl�, sadrzi jednu unutarnju regulac,iju koja
rezultira 11.Z d:ruS_tve�·1h odnosa proizvodnje u kon­
kurcntskom kap1tahz mu. Ovi odnosi stvaraju d 1u­
Stvena sredstva i cijene, prosjeCnu stopu profita Ltd.
Sta se sa oviim dispozitivi,ma dogada pri prelazu na
kapitalizam organizacije (koji se takoder zove i
.,d.riavno-monopolisticki ·kapitalizam ") koji nije or­
ganizirani kapitalizam? Ovi dispozitiivi ne isCeza­
vaju. Oni dobivaju lijepa imena: feed back, home­
ostases itd. Njih t.Se, u odredenoj mjerii, i poznaje
i prepomaje. Sta daje znanje (znanost)? N aucnici
oklijevaju da odgovore na ovo pitanje i -i maju pra­
vo. Jer, moie se sasvim dobro odgovoriti: ,,Sazna­
nje koje slijedi neoprezne intervencije poreme6uje
autoregulaoije" (to je odgovor nco-liberalizma); iii
.,Saznanje Ce omoguciti da se ovlada spontanim pro­
cesima" (to je odgovor neo-diriZ:i-sta).
Na taj nae-in ponovo ,smo upuCeni da luta­
mo od ekonomskog kao takovog do politicke eko­
nomije kao nauke i ekonom·ske politike kao prakse
i tehrtike. Medutim, moZemo samo konstatovati po­
raz ove pojedinaCne nauke koja teZi da bude glo­
balna i tehnike koja se na nju oslanja. Nije Ii i
toboZnja ekonomska nauka ·takoder izbjegla naS
problem na naCin na Jcoji to Cini jedna ideologija?
Ako je, dakle, socijalna praksa (odrfavani rast)
omoguCila obnavljanje druStvenih odnosa, onda
nam politiCka ekonomija o tome ne rnoZ.e poloZiti
racuna. Iii je pii.k ona - ka.o ideologija - slijepo
doprinijela razvitku ave reprodukcije, iii je pilk
prcSla preko pitanja, diZuCi oCi prema ponosnim
modelima ( model ravnoteZe i rasta, ili jo.S vi.Se mo­
del ravnoteZ.e u rastu, ujedinjujuCi ,,idealno", na
primjer punu zaposlenost, sa stabilno56u cijena ...).
Kada se u jednom feno mem.1 iii u grupi poseb�
nih fenomena (a ne globalno) traze razlozi odrza­
vanja odnosa, teZi se da se nade jedno generator•
ska sredis.te. To je teorija koja se ne moZ.e mijeSa ti
sa tcorijom ,,epistemoloSkog srediSta", jer je ona
7 Prefivljavanje kapitalizma 97
smjestena ne na tragu cisbih koncepata, nego u kri­
lu zivljenog. Ova istrazivanja prikljucuju se W.
Reichu prema kojem je od.nos .,covjek-zena" u
proSlosti prouzrokovao, a ,i danas je dovoljan da
prouzrokuje sve odnose zavisnosti, dominacije, eks-­
ploatacije ,i nejed.nakosti (dakle i vlasti).
Ovu tezu su nedavno, sa mnogo duha, preuzeli
teoreticari feministickih pokreta. Ovdje se ne radi
o tome da sc ova ofanziva obezvrijedi, utoliko vise
sto veliki .,pozitivni" duhovi ponovo gledaju s viso­
ka na ovu irupciju koju oni nazivaju .,intruzijom"
u ozbiljnost nauke. Kada Kate Millet (La Politique
du Male) napada. ..mHoJ.qgjj_!!_i ideologiju falusa u
literaturi i savremenoj nauci, onda ovaj napad ima
odredeno-TeorijsJro-znaceilje (domasaj). Ako antro­
polozi, etnolozi, sooiolozi, psiholozi i psihoanaliti­
cari, semiolozi, filozofi (kojima jc i Frojd eminent­
no pripadao) ignorisu polovinu ljudskog roda, a
zene do te mjere da znanju supsnituiraju jednu fan­
tasticnu sliku (ovdje podrazumijevamo najvece, one
koji su morali dovrsiti sa tim prezirom), to ne mo­
Ze a da nema znataja na svim planovima. Koliki
Ce se samo tekstovi pojaviti u novom svjetlu, pola­
zeci od sadrzaja, a ne od forme� Sto se tice episte­
mologije koja posve6uje ono Sta se u jednom mu­
mentu uzima za znanje (apsolutno), kako Ce se ona
oduprjeti ovom naletu? Ipak se ova agresija, siroko
motivirana, vrti oko nekoliko kapitalnih pitanja.
Napadajuci ideologiju i rnitologi,iu falicne vlasti,
K. Millet i njeni saveznici ne napadaju jezik (govor)
vlasti (koj; za simbol nema samo falus, nego i oko
i pogled, Sirinu i Vlisinu, monumentalnost i central­
ni prostor)! Falokratija ne koincidira ni sa pluto­
kratijom, ni sa rnodemom demokratijom, bilo ka­
pitalistickorn, bilo socijalistickom. Izolujuci seksu­
alni odnos i njegovu simboliku, odbacujuci s humo­
rom sliku zene kao prazne i odsutne, K. Millet dodi­
ruje svakodnevniou, urbano, razliku, sa reprodukci­
jom ovih osnovnih odnosa. Jos u doba, iii poslije
Betty Friede1i j os-talih, ona Cesto prodire na onaj

98
skliski teren i u njegova mraCila polja, all ne vidi
ni koneksije, ni globalnu konfiguraciju. Ne bi Ii
tijelo koje najavljuje svoj dolazak sa ovom irupci­
jom autentiCilo feministi.Ckog i koje akcijama i
prakticnim borbama otvara put novom radikaliz­
mu, postalo elemenat i osnov subvcrzije, a ne jed­
no takvo znanje? Zene, mladost, danaSnji i sutraSnji
radnici - zar to nije Citavo tij ...-lo, 'latalno tijelo
koje konaCno intervenira, a ne jedan epistemolo�ki
.,korpus" iii jedno drustveno, (institucionalno), kon­
stituirano .,tijelo" ...? Sek_su�J!,i pdnos, koji sc isto­
Yremeno i uCVI'stio i kompromitovao kroz porocLicu
i ugovor o braku, .nije dovoljan da objasni drZavu.
Ako je taCno ono Sto Je Marks rekao, da privatnu
imovinu nije moguCe ukinuti bez ukidanja porodice,
da Ii je onda porodica dovoljna da w pr,ivatnu imo­
v,inu odrzi? Kako se raspodjeljuje drustveni visak
rada (visak vrijednosti i to, da podsjetimo jos jed­
nom, na razini cijelog druStva)? Ka:ko se ovaj viSak
rada, kolosalan na nivou jednog modernog drustva
kao sto je kapitalizam SAD, rasporeduje, dodcljuje,
prisvaja? Ko ga prisvaja? Za koga? Kako? Ako su
odnosi subordinacije ,izmedu indivdua i grupa (po­
lova, porod.ica) nl.l.Znri da se objasne ove dispozicije,
oni nisu i sasvim dovoljni. Sto se tiCe druStvene
podjele rada, ona intervenira sve do u bioloskc i
fi.oioloske (seksualne) odnose. Pitanje djeteta, njego­
vih tro�kova vaspitanja, ostaje primordijalno cak i
u kailu seksualiteta.
Teorija ovdje jos rizikuje da postupi putem
redukcije ekstrapolacije; djelimicna lstina mijenja
se u globalnu pogresku (neistinu). Briljantni i spiri­
tualni karakter napada moze zavrsiti u opskurnim
konkluzijama iii prosto u sirenskim glaso1'ima.
To isto se moze reCi i o rnoralu i ,,siSJtemu
vrijednosti", kao i o mass-medijima i informacija­
ma koje orlli raspros1Iiru, m pak o ,;spektaklima"
u viauelnoj sHci i pomo6u nje. Ovl ansambli (iii
pod-ansambli) c.injerllica, nuznih za objasnjenje pre­
iivljavanja jednog druAtva koje se u vise navrata
99
Cinilo da je osudeno na neposrednu propast, nisu
dovolji. I oni sarni imaju potrebu da budu objas­
njeni. Da Ii je jos uvijek potrebno pridavati odre­
deni znacaj sistematskim ·studijama oV'ih cinjenica?
Osobenost televizije nije da prenese jednu masu
(zastrasuju6u) informaaija, nego joj je osobenost
da, prije svega, reducira gledaoca pred malim ek­
ranom na pasivitet pukog pogleda. Ali joj je oso­
benost, takoder, i da uvede citavu jednu seriju inte­
lektualnih operacija (recepcija jedne poruke, deko­
diranje), seriju koja implicira prihvalanje mreie
,.kanala", dakle c.itavog njegovog socijalnog okvira.
To su, naravno, svaki na svoj nae.in, konstatovali
Guy Debord u Franouskoj (u •svojoj knjizi .,Drustvo
gledalaca spektakla") i Mc Luhan u SAD u mnogo­
brojnim djelima. Ipak, mogu Ii se uvodenje spek­
takla u &vijet, koje je Debord opisao i kritikovao,
i .,retribalizacija", koju je Mc Luhan konstatovao,
posmatrati drukcije nego kao instrumente ili orga­
ne u sluibi jedne drukcije, siroke i prisilnc aktiv­
nosti? Moie Ii se to ;s10 reci i za pokrete (geste) i
.,pokretno"? Da Ii su geste, koje postojece ,.realno"
oblikuje ili slama, dovoljne da odriavaju tijelo?
Teorija generatomih sredista u najboljem slu­
caju proizilazi iz jedne takticke preokupacije. Kazc
se da u druStvu, kao i u najrazvijenij,im zivim orga­
nizmima, postoji jedno iii vise ranjivih mjesta (ta­
caka). Onaj tko pogodi jedan od ovih krucijalnih
centara mogao bi paralizirati postojeCe dru.Stvo i
ubiti vladaju6u klasu. Jednog dana se, u krilu lje•
vicara (gosista), pojavila odredena tendencija koja
je ovakvu ulogu pridavala stranim radnicima i nji­
hovom odnosu prema kapitalizmu (francuskom),
putem posredstva specijalizovanfa institucija i
,,struktura prijema". Ova teorija je, govoreCi poli­
ticki, mnogo inteligentnija nego mnoge druge lje­
viCarske teze. Zaista, odnos ove .,strane" radne sna­
ge prema franouskom proletarijatu, prema najeks­
ploatiranijim i najpondZenijim elementima ove kla­
se (ne iskljucujuci ni zene) jedan je veoma opsti i

100
 vrlo znaCajan odnos. On ima svoju sliCnost u svim
velikim kapitalistiCkim zemljarna. Na nesreCu, u
praksi (politick.i ipak dobro vodenoj) ona neuralgic­
na taCka nije se pokazala posebno ranj'ivom.
Ne bi Ii bilo pravednije, poSto nismo uspjeH u
istra:Zivanju ,,novog generatora", da ,inkriminiramo
znanje, iii ,.kulturu", ili jezik? Iako nas totalitet
najprije upu6uje ka pojedinaCnosti, mi Cemo se po­
novo vratiti totalitetu, ali partikulariziranom.
Vise ,.nauCilika" -smatraCe monstruoznim op•
tuZivanje znanja da posjeduje jednu takvu socijal­
nu ili politiCku efikasnost. .,NeutralistiCka" teza ovih
.,nauCnika" o nauci iznad druStva i klasa, odnosno
voditelja druStva i klasa, podrlavana suprotnom
tezom prema kojoj toboznje znanje predstavlja jed­
nu ideologiju (klasnu), nije dospjela daleko od toga.
Da znanje kao takovo, izvan ideologija i rcprezcnta­
cija koje pokreCe i koje se kaleme na njega, moic
djelovati druStveno i politiCki - ,to je postignuCc
institucionalistiCke kritiike koja se u Francuskoj
razvija veC viSc godina, .i prije i posLije 1968. godi­
ne. Tu se radilo o ep,istemologiji ili o specijalizo­
,·anim znanostima vezanim za praksu i tehnike (psi­
hoanaliza, urbanizam itd.). Kako bi se podjela inte­
lektualnog rada odriala izvan drustvene podjelc
rada tj. izvan t, rtista? Kako bi se ona sponatno dc­
terminirala u funkciji jedne cisto tehnicke podjele
rada koja je eksterijerna drustvenoj podjcli, tj. ka­
ko bi se determinirala izvan presije triiSta, ili Cak
vise raznih trlista? Ova teza jednog arogantnog
tehnokratizma, kojeg je tesko podrfabi (a bilo ga
je tesko podriati jos onda kada ga je Althusscr
podrtavao), nije se oduprla kritici i dogadajima.
Stari univerzitet, hwnanistiCki i enciklopedijski, a
po porijeklu predindustrijski, iscezao je prilagoda­
vajuci se funkciji postojeCeg druStva (ali ne bez
sukoba sa demokratizmom kojeg je u Francuskoj
tesko dezaV'll!irati).
MoguCe je da znanje kao .takovo ostentivno
postane lciCma postojeCeg druStva i da sutra javno
igra ulogu koju je jos jucer prihvatalo mnogo dis­
kretnije. Kako se cuditi tome da je istina da zna­
nje postaje produktivna snaga neposredno (a ne
intermedijalno iii posredovanjem - Marksova for­
mula) vec toliko puta potvrdena? Sasvim je moguce
da ,,Cisto" znanje postane okosnica i centar tehno­
kratskog drfavnog kapitalizma isto kao i tehno­
kratskog drzavnog socijalizma. Ono bi zajednickoj
mjeri slUZilo kao ,,,istinski svijet" i obez1i:>ijedilo bi
prelaz od manipulatorskog drustva (ljudi, potreba,
ciljeva i svrha) ka jednom drugom drustvu kojim
se lakse manipulira. Na taj nacin ono bi sluzilo
reprodukcij!i odnosa proizvodnje iznad naCina proiz­
vodnje u lirHu kojeg je rodeno. To je samo jedna
hipoteza na strateskom nivou ...
Odbacivanje svakog znanja (cjelokupnog zna­
nja, a ne samo ,,Cistog" znanja, dli onog koje Zeli
da je !akvo) u ime .,Ciste" spontanosti dovelo bi
do neo-barbarstva. Odnos znanja prema kritickom
znanju, a ovog opet prema kritici znanja, dobiva
takav znacaj da se na to treba u\"ijek iscrpno vra­
cati. Fetisizam Jlp�ol_u,t11og znanja razhlja .,zivljcno",
ali zivljeno i neposredno ipak uzalud pokusavaju
da se oslobode znanja. Pokret ·koji balansira izmedu
ova dva ekstrema, treba da ostavi mjesta za jedno
mnogo boljc elaborirano ponaSanje, za put ka civi­
lizaciji izrned:u racionaliziranog barbarstva i iracio­
nalne barbarije.
A1i kako definirati, ocijeniti, situirati znanje
bez razumijevanja jezika, govora? Savremena m.isao
postavila je stvari obrnutim redom. Ona je govor
podvrgla znanju, konstituirajuci lingvistiku (i nje­
ne depandanse: semantiku ; semiologiju) u apso­
lutno znanje u ime kojeg Ce se iz tekuCeg govora
izbadti relativno znanje koje taj tekuai govor sadr­
zi (prikriva). Istinski problem bio je obmut: ispi­
tati ,,Cisto" znanje kao odredeni sluCaj je2ika i go­
vora. Samo Nice je korek�stavio_ piltanje jezi­
ka, i to· polazeal o,r reiilnog govora, a ne od .,mode­
la", od osri.Ove-vezu1u01smisa.oza vrijednosti, a

102
znanje za moc (vlast). /,.Volja za moc", jer je isti•
na da se svaka moC koristi ,.vrijednostima", da
manipulira njima i da ih kondenZJira./ Slijedeci de
Saussurea i neoprezno se angaiujuCi na ovom skli­
skom tlu, moderna •mi,sao je, naro6Lto u Fr;tJ1cus­
koj, sistematizovala jezik i reciproCno je na izuCa­
vanju jezika etablizirala jednu filozofsku sistemati­
zaciju. Studije jednog takvog teorotiCara kao Sta
je M. Faucault pokazuju konkretnu egzistenciju jecl­
nog apstraktnog sistema unutar kojeg i pomoCu
kojeg druStveno ,.se" nastaje govoreci i putem go­
vora. Za druge teoretiCare rijeC nije dovoljna, po­
trebno je i pisrno, grafizam, slika itd.
Medutim, ove analize idu skoro dotle da jednu
supoziciju mijenjaju u sigurnu tvrdnju: znaCajna
je uloga govora (i znanja inherentnog svakom go­
voru, svakodnevnom Hi specijalizovanorn) u proro­
gaciji nemisljenrih, nepoznatih ,kao takovih, ,.nesvje­
snih" drustvenih i politickih odnosa. Ipak, ova isti•
na se nikada, ili skoro nikada ne iskazuje. MoguCI!
je da su sve specijalizovane nauke u jednom odre­
denom periodu okhljevale pred istinom i teorijskim
konceptorn koji su otkrivale. ,.NauCnici" su, zahva­
Ceni panikorn koja tih je osudivala, uzmicali pred
istinom. Koji je razlog za ovaj skok unazad? U ne­
dostatku Cega se uzmiCe? UzmiCe se u netlos.tatku
kritike znanja (koja se ovog znanja ipak ne odri­
ce). Ove nauke nemaju vezu koja se uklapa u glo­
balni nivo, vezu izmedu znanja i moCi (vlasti). Nai­
me, nauCni duhovi u kriilu specijalizovanih nauka
o jeziku i govoru, ne vide kako ,j cime jezik i govor
zavise od moci i kako je odrZavaju. Kao i sve dru­
ge instituoije, govor i jezik su polivalentni: on;
pokrcCu potrebe i Zelje, mitove i istJine, ali takoder
izraiavaju i uslove vlasti {drlavnc), njcne znake i
njene kljucne rijeci. Oni, dakle, doprinose reprodu•
ciranju odnosa proizvodnje.
Cini se da su domen i sredstva vlasti (u jednoj
vrlo snainoj akceptacijri) zabranjeni, i to zab�an_Je­
ni zato �to su ristovremeno i rei:eni i nereCem Uer
103
su posredni). Zavjesa se, dakle, ne podize. Ponovo
se vraCamo mitovima, a rnarksistiCka misao se kla­
sira u arheologiju znanja (M. Faucault), iii bolje re•
ceno na jedan odredeni sprat sa etdketom: .,XIX
stoljeCe", baveCi se ,,subjektom", ,,Covjekom·'. i sa
,,on". Poslije toga se ispunio eho glasa ovih otkrica,
ali se nije otkrilo ono sto je bilo na dohvat ruke.
To je strah, najneoprostiviji od svih strahova: inte•
Iektualna panika.
Kako okrivitd znanje, kako govoru imputirati
jedan skup tako teskih cinjenica kao sto je rekon•
stitucija pos1ije jednog .,historijskog" momenta ru·
senja iii dezagregacije drustvenih odnosa alijenaci•
je, eksploatacije, zavisnost:i i suborctinaaije, a da se
ne napadne sankrosanktna Kultura? Medutim, isto
kao i ideologija i govor, kultura elitna iii masovna,
niSta ne moi.e sama soborn. Kuhurna potroSnja,
potroSnja umjetniCke proSlosti ili ave ,.neo" (reali­
zam, plasticizarn, klasicizam -itd.), ne bi ni najma­
uje imala drustveno-politiCki uticaj bez konzumacije
materijalnih dobara. Turisti idu u Veneciju koja
umire da konzumiraju velike epohe umjetnosti isto
kao sto konzumiraju i pejzaze, hranu, talijansko
vino, Sta ih sve ne spreCava da kupuju i kiC-pred­
mete fabrikovane u s,taklariji Murano. Isto tako,
vjernici (hodocasnici) idu u Lurd kako zbog cudo­
tvorne peCine i zbog Gavarnie, tako i zbog tur:izma.
Polifunkcionalitet pokriva disfunkcije, a disfunkci­
je kompromituju samo funkcije.
9. Nemoguce je, dakle, kulturu, govor iii zna•
nje napaaalr odvcrjeno. Ostaje nam·jeainO"aa se vra­
timo • globa:lnom T da- vei-ificiramo ono sto pretpo•
stavljamo od samog pocetka. Totalitet je bio i osta­
je malo shvacen. Tautolosku identlfikaciju-�
utologizirajuCu") izmed:u totaliteta i sistema ispo­
stavila je misao. Ako s:istem ne mo:Ze nasitati druga­
c.ije nego na kraju, onda je to zato sto je on pred•
met akcje i cilja jedne strategije. To je razlog sto
se on dovrSava, wnjesto da se prezentira na poCet•
ku i da se zatim konacno reprenzentira. Na kojem

104
nivou? Na nivou Vlasti, dakle drzave (a ne na nivou
jednog spekulativnog totaliteta). Sta se p odrazu­
mijeva p od pojmom strategije? Jedan tekuci pojam,
poJam ,.odnos snaga" nije dovoljan da se objasni
strategija, jer taj pojam ostaje na taktiCkom ni•JOu.
Da rezimiramo: strategija se ne sastoji ni ad koncep..
cija koje dopusta i s kljucivo jedan genijalni ,.subje­
kat"-sef, ni od detaljne primjene jednog pre-egzi­
s te ntnog dok,trinamog si stema. Ona uVlijek rezul­
tira iz slijeda sluCajnosti i nu.Znosti, uvijek oso..
benih: iz konfrontaoija izmedu razli6itih i ncjedna­
kih snaga, podijeljenih u dva oprecna tabora (ako
postoje tri prisutne -strane, situacija se posebno
komplicira). Ciljevi, interesi, volje, reprezentacije
(predstave) razlicitih frakoija organizovanih u bor­
bi, kao i koncepcije rukovo dilaca imaju jednu od­
redenu ulogu. Strateg-ija u smislu Klausewitza -
t o je teorijsko jedinstvo rezultan ti ovih odno sa
uzetih u njihovoj cjelini, to je hovizont parcijalnih
akata, t otal na vizija, kao takova nedohvatlj.iva sva­
kom uCesniku ponaosob, kao i moguCe - nemoguCc
njihovih misli i svijesti. Akcije i iniaijart:ive uCesnika
- ,,agenata" osciliraju izmedu empirizma i oportu­
nizma, u nesposobnosti, i s jedne i s druge strane,
koncepcije koja se p odize na s trateski nivo, a da
nikada ne moze dscrpsti saznanjc cjeline, saznanje
koje se pojavljuje u svom totalitetu •samo u jednoj
teorijskoj analizi.
Cemu imputirati perenitet {pvividni) odnosa
proizvodnje? Da Ii ga imputirati takovoj drfavi kao
Sto je driava - zakonodavac, organizator ugovor•
nog :.i instituoionalnog sistema, usavrSenoj uvijek.
najma nje prividno, -iLi ga pak imputirati drfavi kao
represivnoj m ogucnosti koja drzi armiju, policiju,
,.specijalne s luzbe", dakle drzi s redstva prinude
koja djeluju samim svojim pdsustvom, ali �ez raz:
vijanja nasilja koje ta •sredstva Cine mogu61m? �1
jednoj ni drugoj, ako se uzimaju_ odv':'jeno . ObJ':"
ma kao komplementarnim faktonma 1 zagovom,1..
cima utvrdenog poretka. Repres ivn; kapacitet _n ije
dovoljan cak ni u drzavn om sooijalizmu. Legisla-
105
tivna ii ugovorna sposobnost u represiji nisu niSta.
Drfava ima svoja dva clana, svoje dwje ruke, svoje
d,1ije naoruiane pesnice. StrateSka misao smjeSta
se na nivo politicke drzave i koristi, dobro il,i rda­
vo. svjesno ill nesvjesno. sve ekonomske. socijalne,
ideoloske i politicke snage kojima akteri raspolazu.
Globalna strategija pojavljuje se samo poslije udar­
ca, i to se pojavljuje kao slijed razlika i dobivenih
iii izgubljenih partija, kao slijed dogadaja, pobje­
da i poraza (pobjeda za jednu stranu, a poraza za
drugu), dakle poslije preurunanja uloga, odnosno
podjele plijena. Na ovom nivou kapitalizam je do
sada igrao i dobivao, a da nije unaprijed raspola­
gao nikakvom ekrazantnom superiornoSCu nad pro­
tivnikom (proleterskim i socijalistickim) i da nije
posjedovao nikakvu teociju, pa cak ni jednu glo­
balnu koncepciju dostojnu na,,iva .,nauka", ali je
zato znao da optimalizira, tj. uvede u efikasne dis­
pozitive sve svoje snage. Sasvim je razumljivo da se
strateSki ,izraz ,,optimalizirati" ovdje uzima 11 iro•
nicnom sm;slu. Ratovi (imperijalisticki. kolonijal­
ni, gradanski itd.) cine dio .,optimalizacije"!
Da Ii bi se teorija d analiza stra,tegije mogle
smjestiti u artikulaciju izmedu nauke i politike?
Ova formulacija pretpostavlja perzistenciju znanja
i politike, .,strukturalno" razlicitih jednog od dru­
gog i odvojenih. Cini se da se od sada trazi ne jed­
na medijacija, nego koneksija koja bi okupirala
mjesto stare filozofije m bi tu filowfiiu perpetui­
rala pretlZ!imajuCi njeno ime. Tako bi folozofija nau•
ci (naucnicima) prezentirala politiku i politike. Ova
.,prezentacija" dovoljna je da tez.11 uCini neodr.l:i•
vom. U Cem11 se sastoji po1itika? Sastoji se 11 ostva•
rivanju vlasti, kao i u odrzavanj11 vlasti i 11t\·rde•
nog poretka. Medu!Jim, macksisticka politika impli­
cira kritiku svake poli,tike, svake drzave: ona im
predvida kraj. Prezentiranje jedne apsolutne poli­
tike jednom apsolutnom znanju u osnow defigurira
i razara markslstiCku misao. Strategija kao suma
znanja, kao arnikulaaija pralcse .i teorije, ne zamjL�

106
njuje filozofiju, ne istiskuje je, niti je produzava
(prolongira). To je druga perspektiva koja s jcdne
strane implicira radikalnu kritiku znanja, a s drug,:
strane implicira kritiku vlasti i, konaCno i naroCito,
implicira razotk11ivanje njihovih odnosa i konfli­
kata.
Sto se tice radnicke klase, postavlja se pitanje
�ako ona strateski mtervemra? Ona sigurno forml­
ra velike trupe u antikapitaHstiCki i antiiimpcrijali­
S'lick.i ,.kamp", aH njeni odredi i frakcije su nejed­
nako rasporedeni i vrlo razliCiti u kvantitetu i kva­
litetu. Radnicka klasa u biti nema nikakvu izvan­
vremensku vokaciju i njeno ponasanje je konjuk­
turalno, pa nije nemoguCe da, tu i tamo, ona po­
stane ne samo integrirana, nego da postane i .,inte­
grativno sredis,te" (ild ,,generativno sredi.Ste kapita­
liS'lioke integracije"), dakle baza reprodukoije odno­
sa proizvodnje, cak i onda kada ima reprezentativ­
ne organizacije, sindikalne i polLliiCke. Sve zavisi
od momenata 1i okolnosti, odnosno od konjukture.
Ipak, radµ_i�ka-klasa....J"ezisbira kapi.talizm.u__Lpa.­
kaz':'i_e s�IYl�eti:_abiJnom, -i...dwk�ibiloom. S dru­
ge strane, ona nije sama, Cak i kada je izolovana.
Oko--nje---ne- postoje soma seljaci nega pos.toje i
druge. pel1ifern�_grupe u.. odnos11-na . .indus.trij.slll: i
urbane centr_�J _gdje dom�nantne klase nalaze osno­
,•e svojoj strateskoj misH. Ov.om .s.vjetskom...pi:ak­
tarijatu_J);,.da u. dio misija,.koju..je...Marks pripisao
radnifli_<; _k:jasLkao t":1<ov�ia:negiraty,os!ojece,_de:
,kon:str.w.rali -{a,ktuelmm iezlkom} Jlr .�­
rirn!Ji", da bi se najzad rekonstrufralo i radikalno
metamorloziralo.
Suprotno onome �to neki uvrije11izmi smatraju,
radniCka klasa na svietskom nivou ne mo��L.se
osfoboditl �ovo:mos,j:�z!!..fil'"P."t.IDr.a�_dfii!!v�.!_h
odnosa -�ksploat,icije__Ldominacije. Ona zato 1pa�
nije kriva i nema se pravo tvrditn da su je drug1
drustveni slojevi i klase potisnuli u izvrsavanju nje­
ne .,historijske misije". RadnicJrn_:klll.sa.�c:. ntilik!.1·
je od SJVjetskog proletanijata, koii podrazumijeva
107
ruini��_si,ljake, jedan dio proleruuiiZ9..YaM._ sitne
biirfoazije, kao j jedan dio intelek!lYlllaca i s)obo<!_­
nih profesij_a, podra,,umijeva nairne jedan ..pod-pro­
letarijat". Radnicka klasa kao takova, ukliucujuci
zaposlene ili nezaposlene ,,radnike", manuelne nad­
niCare Hi ne, ne izlazi U konjukturnog u ime jedne
strukture, ali, ipak, bez nje, ,.anti-burioaski" front
ne bi imao ruikakvu konzistenciju, dakle nikakvu
stratesku egzistenciju. Namece se jedna konkluzija:
a�o _I!@iG_kaJdasa_ J nije odigra]a bistorijsku nlagn
koju joj je Marks_u_..Dd!:e.genim spisiwa dodijelio
ulogu negacij� i ���bjeZnog..-i...iWl-ivenalags preuaz.i:
laZenja, to i_pa.k nij_e..prouzrokevalo-·St1Za1aftje stra
teskog fronta,_ nego je prouzrokovalo njegovu sup­
rotnost, njegovo Sirenje na svjetskom nivou.
Iz ove analdze rezultira to da se miesto repro­
dukcije odnosa proizvodnje ne moZe lokalizovati u
preduze6u, na radnom mjestu i u odnosima rada.
Predlozeno pitanje formulira se u svoj svojoj sirini:
gdje se ovi odnosi reproduciraju?
10. U cemu se sastojao kapitalizam (konkurent­
ski) onda kada se, sa specificnom vodecom kla­
som burzoazije na celu, ustolicio u XIX stoljecu
u zemljama koje su doioivljavale rapidnu industri­
jalizaciju? Sastojao se od jednog relativno ograni­
cenog broja velikih, vise rn manje brojnih predu­
zeca, brojruih u odnosu na zemlje cija je ekonom­
ska tezina u to doba postala determinirajuca. Ove
velike jedinice proizvodnje povukle su za sobom,
bilo ekonomslci (zbog komandovanja), bilo finan­
sijski (zbog plasmana), veliki broj zavisnih preduze­
Ca. Svakome je poznato da su krupna industrija i
g)avne banke vec tada bile sastavni dio, uprkos
rivalitetu izmedu frakoija unutar. rukovodcCe klase.
Ograni6imo ovo retrospektivno ispitiwmje na
Francusku. Tokom XIX stoljeca najveci dio ove
zemlje ostao je agrarni, sto znaci da je poljopriv­
redna proizvodnja, u svojoj pretkapital-istickoj cje­
lini, implicirala zanatsku, manufakturnu i radnicku
proizvodnju (male i srednje industrije), dok je do-

108
minacija burloazije jos uviijek pocivala na tradi­
cionalnom, u suStini trgovaOkom kapitalizmu. Ci­
tave regije izrn!cal_e su vladavini industr.ijskog
bankarsdcog kap,tahzma, a neke su vec tada poslc
pravcem ,.nerazviijenih". Sto se tice velikih graduva,
vec dobro nagaiienih kru:pnim kapitalom i teskom
industrijom, orui su u XIX stolje6u ostali ,.histoaij­
ski gradovi", sa izuzetkom Pariza u kojem je, ma­
da jos sasvim ograniceno, otpoceo proces ,.banlije­
zacije" d ,,kloSarizacije" periferije.
Ovaj retrospekliivni snimak krupnog kapitaliz­
ma i industrije kojima diriguje krupna burloazija
na osnovu vec tada nejednakog rasta i pretkapita­
lizma, svakako bi bio nekompletan ako bismo vo­
dili raouna samo o ekonomiji (ekonomskom fa:k­
toru).
Sta je sa kulturom, znanjem, odgovarajuCim
institucijarna u koje svakako ubrajamo i univerzi­
tet (i human,sbiku)? Sta je sa akademijama? U sa­
vremenoj Francuskoj ovaj lijepi ,.kulturni" ansambl,
u nekim svojim detalj.ima, datira jos iz doba XVII
i XVIII stoljeca, tj. iz doba pred-kapitalisticke epo­
he, agrarne ere, iii bolje reCeno iz doba budoazije
u usponu i njene burloasko-demokratske revolu­
cije. Isto to vaili, a mogli bismo dodati da ce va­
iiti i ubuduce, i za <lobar dio, iii cak najveci dio
politickih institucija, uprkos svim naporima za mo­
dernizacijom. Detaljno ispitivanje ,,pod-sistema" ot­
krilo bi, cak i danas, jedno cudno sarenilo, mije­
sanje u razlicito doba nastalih (da,tiranih) komada
koji nose razliaite, cesto neaitljive matrikule. Odat­
le veliki san (tehnokratska utopija) o jednoj to­
talnoj preradi pod-srstema i institucija koii Cine
ansambl Franouske. Lokomotiva teske industrije
vukla je, i jos vuce, zastarjele vagone.
Sta reci o dokolici?_Ona je, kaorealiitet i kon­
ceJ>!,_ i_zmis.ljena tek posLije.Nan;,d1wg f ronta•. Sta
je do tada postojalo? Pos,tojale su stare, dobre ra­
zonode (distrakci_ie), zabave i artisticke pr_iredbe,
tradicionalne proslave, balovi i mas-kerad.� !, to za
burloaz.iju ; jedan dio srednje klase, ,. feni�e .
109
 Sta je sa svakodnevnicom? _ Naoin oblacenB_
ishra-na, <:>premanje namj_ei��.!!_aCin stanovanja
imajtrsvo} aatii:me,··1rao i svi drugi aspekti dru­
e

stvenog zivota. Ishrana, namjestaj, odjeca (osun

krupne burfoazije koja gaji osrednji stil, egzoti­
zam, visoku modu itd.), c\ircktna. proizlazo i• lgka!­
nih i __na_cicmalnili-!tad.icija. N-ije H dovoljno samo
da se baoi jedan pogled unazad, pa da ove uspo­
mene postanu konstante? Anahron.izmi u francu­
skom drustvu (i svugdje drugdje) ne proizilaze iz
ekonomske rili socioloSke ,teo11ije rasta Hi zaostaja­
nja. Oni proizilaze iz opCe teorije nejednakosti raz­
voja. Razilazenja, deformaoije i druge ,.clistinkcije"
inherentni su jednom drustvu u kojem lose kontro­
lisani, dakle ,,autonomiizirani" faktoili (tehnicki, de­
mografski) vrse svoj uticaj i gdje vlada brutalna
sila, gdje vlada teSka industrija c.ije transformator­
ske posljedice prouzrokuju razna, ponekad inverzna
dej'stva.
Zasto spominjemo ave banalnosti? Spominje­
mo ih da bismo rekonstruirali ono sto je manje
banalno, tj. procese koje kapitalizam slijedi u toku
svojih transformacija. Je Ii dovoljno da se samo
podsjetimo na koncentraciju kapitala, uspon finan­
sijskog kapitala, uspon i neuspjehe imperijalizma?
Ne! Je Ii dovoljno reci da se krupni !capital .,integl'i­
rao" iii da je ,.predodredio" formalne elemente i
sadrfaje drustvene prakse koja mu je prethodila?
Ne! Ove elemente drustva krupni kapital je tran­
sformirao prerna svojim potrebama. On je razne
ostatke kao &to je produzenje agrarne ere u punoj
eri industnijalizaoije razrusio :kao takove, a da nije
konzervirao bitne us-love proSle ere, tj. nije konzer­
viirao privatno vlasniSitvo zern1je. Kapita1izam ne
§mo. da je sebi podvrgao spoljnje _i_ prethrul.ne .sek,.
tore, nego je pro"izve0 1 nove· sekto.re tramfonn.ir:2=.
j',lli ono sto j�_raruije postojalo .i mijenjaj.wli. ji;_ te­
melja odgovarajuCe organizacije i institucije. To s.e.
cl��ilo �a ,,umjetl)oSCU", .sa zoaojem, sa ,,slobodnim
vreiiienom",�sa ur:b�n� ·�ealit��� i s;i_s_Dkodne�

110
 nifQ�.... Ovaj Siroki proces, kao i uvijek, dobiva svo•
je .P�vide. � ·m�skir� se. ideologijama. Na primjcr,
rusec1 ramJa dJela 1 st1love da bi ih pretvorila 11
objekte proizvodnje i ,,kulturne" potroSnjc, kapita­
listiCka proizvodnja preuzima te stilove kao re:-;:itu•
ciju i rekonstdtru.ciju .,neo"-ovog iii ,.neo"•onog, clit•
ne mode i proizvoda visokog kvaliteta.
. Nijereprodukc1Je
mJe�to
Samo 6i!:3vo druStvo to ko_je jc postalo
(odnosa proizvodnje, a ne sa•
m�-sredstava proi7:Vodnje), nego je _to Citav erostor.
TaJ prostor, okupiran od neo•kapt,taLizma, prostor
sektorijaliziran, sveden na jednu hamogenu sredinu,
a ipak fragmentiran i razdrobljen (samo se mrvice
prostora prodaju ,,k!,ijenteli") postaje sjcdiste vlasti.
Produktivne snage omoguCuju onima koji nji•
ma razpolaZu da zagospodare prostorom, pa Cak i
da ga proizvode. Ova roduktivn s os·obnost roSi•
ruj�- se • s t rostor i iz · ega. Pri­
rodni prostor je razruSen 1 on se, cjelovitim dej­
stvom tehnika, od fizike do informatike, transfor­
mira u druStveni prostor. Medutim, ovaj rast pro­
duktivnih snaga neprekidno prouzrokuje specifiCne
kontradikcije, koje zati•m reprodukuje i pogorSava.
Ako produktivne snage s jedne strane ruse (raza­
raju) prirodu i transform,iraju materijalni prostor,
privatna svojina zernlje (dakle prirodnog prostora)
s druge strane svodi produktivnu snagu u okvire
zastarjelih epoha, epoha poljoprivredne proizvodnje
i iiuralne ,.prirode".
Cak i jedna brza kritiC:ka analiza prostora slo•
bodnog vremena (razonode) u Francuskoj, na pri­
mjer na Mediteranskoj obali (a ne samo takvih jedi­
nica razonode kao Sto su klubovi, naselja i sl. uze­
tih odvojeno), daje prvorazrednu ilustraciju i dokaz.
Ona pokazuje na koji naCin ovaj prostor aktivno
reproducira odnose proizvodnje, odnosno kako do­
prinos.i nj,ihovom odrlavanju i njihovoj konsolida­
ciji. U ovoj perspektivi ,.razonode" ·su bile etape,
posrednici i koneksije izmedu kapi-taListiCke organi­
zacije praizvodnje i osvajanja 6itavog pros-tora.
111
 Prostori razonode su predrneti gigantskih spe­
kulacija koje su lose kontrolisane i koje drzava
(konstruktor puteva i komunikacija, direktni iii in­
direktni garant finansijskih operacija) cesto potpo­
rnaie. Prostor se po v�sqkiq_i_�jenama __p,rodaje gra­
danima koje dosada i brige _tjer.ajy� _gradm:a. Fc­
rije, egzili, povlacenja svode ovaj prostor na vizu­
elno vlasnistvo koje se brzo gubi. Ostro hijerarhi­
zovan, taj prostor se proteze od mjesta za gomile
do elitnih mjesta, javnih plaza u Eden Rocku itd.
Na taj nacin razonode ulaze u druStvenu podielu
rada, i to ne samo z3.to- Ste)- razonoda omoguCava
rekuperaciju radne snage, nego zato Sto postoji
citava jedna indus11'ija razonod_e, jedna siroka ko­
mercijalizacija speoijalirovanih prostora, jedna po­
djela drus-tvenog rada koja se projicira na teren i
koja ulaza u globalno planiranje. Otuda jedan novi
profil zemlje, jedno novo lice i novi pejzazi.
DruStveni prostor, koji je s jedne strane postao
poli1icki i koji se centralizira i fiksira u politickom
centraU-tetu, a s druge strane se specijalizuje, par­
celizira. DrZava odreduje i fiksira centre odlu6iva­
nja. U isto vnijeme, prostor se raspodjeljuje na
hijerarhiwvane periferije u odnosu na centre, a ta­
koder se i rasprsava. Kolonizacija, koja nikada nije
lokalizovana kao industrija i potroSnja, se gcncra­
lizira. Oko centara postoje samo podjarrnljeni pro­
stori, eksploatisani i zavisni, postoje neo-koloni­
jalni prostori!
Ovu nov,u globalnost koja, svjesno iii ne, za
smisao i cilj ima reprodukciju druStvenih odnosa
Cak i viSe nego neposredni profit i rast proizvodnje,
prati jedna duboka kvalitativna modif,ikacija ovih
odnosa. Odnosi dominaci_ie, koji su prvobitno pod­
razumijevali odnose eksploatacije jaca_iuci ;h, sada
csencijalno postaju centralisticki. Volja za moci
(sposobnost poisile i nasilja) prelazi preko zelje za
prof-itom i dobitkom, u potrazi za vi1Sokim, maksi­
malnim pmfitom. Ekonomski zakoni, kao i drustve­
ni zakoni, gube fizicki (prirodni) aspekat koji je
Marks opisao, dakle prestaju biti spontani i slijepi
112
i sve viSe i vi!e, pod vddom ugovora (il'i bez ovog
prkrivanja), postaju prisilni zakon:i.
Globalna strategija, koju smo ovdje vise poka
zali (nego sto smo je otkrili), konstituira na teo­
rijskom planu jedan novi totalitet oij• elemcnti se
istovremeno pojavljuju i sjedinjeni (u prostoru, vla­
SCu i kvantificirani). i razjedinjeni (u ovom istom
fragmentiranom prostoru, .istom vlaSCU koja ujedi•
njuje dijele6i i dijeli ujcdinjujuci pod svoju vlast).
Svak '?d'!�nic;_a postoji, ali je ona svedena..na .pro­
graro11Jm.u._,pp_!rnIDJ..\L i _ µJj_fil�!.@-�_q,;L n:!QgtJ.�n.osti
koje otvara tehnika. Postoji urbani fenomen, sve­
den na mrvfce ·o1co dt:zavnog centraJi.teta. Postoje
konacno i razlikovanja (diferencije), ali su ona pri­
silnim moCima svedena na homogenitet.
Ove determi,nacije se istina, afinniSu protiv
svojih redukcija, protiv logike i prakticne negacije
koje ih res,trtlngiraju, ali ne sti:!u da ih razore. One
se afirmisu u krilu -redukaija. Ako citav prosto,·
postaje mjesto reprodukcije (odnosa proizvodnje),
on u ;s10 vrtljeme po&taje takoder i mjesto jedne
siroke difuzne, nelokalizovane kontestacije koju
ovaj centar stvara Cas ovdje, Cas tamo. Ta konte­
stacija ne moZe isCeznuti, jer je ona � svjetlo i sje­
na, puna Zelja .i oCek.ivanja koj:i prate sv.ijet zao­
kupljen ekonomskim rastom, drzavom i trllistem
(bilo kapitalistickim, bilo socijalisiickiim).
Na srecu, medu svim ovim kontradikcij,!IDa
prostora alii_mentI�� se j�a _k9j� �prefa.-�a7wp.�o•
lidaoiju okul'acije i ge11eralizirane k_qlo11izacije. Tu
je kontracfikcija_i,:mel,UJ.. drzav.nog kapitalitm.�.. i_c:lr­
zavnog ·.socijallzma, kontradikcija relativna, konjuk­
turalna, Cas jaka, Cas slaba, veC prema momentima.
Nju ne treba precjenjivati, ali je jos manje treba
potcjenjivati. Ona odgovara razHOitim strategijama
i sprecava stabHizaciju cjeline. Bez nje bi se repro­
dukcija odnosa proizvoc:lnje pretvorila u rutinu i
cak ne bLia� ni predstavljala problem •••
Strateski je paradoks da kontestaciju kao si_"';'a
slijede prosirenje i konsolidacija odnosa, da b1 1h
S Prdivljavanje kapilalizma 113
ona bez zastoja kompromi1lirala. Ne slijede je kao
sto ideo!ogija prati znanje iii kao sto greska slijedi
istinu, nego jos suptilnije. Kons_olidaci¼ su potreb­
ni centri; ona ih mora fiksirati, mora i monumen­
taTizirati (drustveno) i specijalizirati (mentalno).
Tada se pojavljuje kontestacija, ponegdje naglo, u
hiljadama oblika, od oralnog protesta protiv tog i
tog aspekta drustva do strajka, od gerile do siroko
i dobro pnipremljene operacije. Kreativna negacija
stvara prekarne i momentalne centre, a zatim se
krecc i ide dalje.
Moze Ii se za vlast (onu koja odrfava odnose
zavlsnosti i eksp]oa,tacije) reci da mora drfati jedan
.,front" na s•trateSkom nivou? Ne! Ovaj ,,front" vla­
sti viSe se ne mofe definirati kao granica na karti,
kao linija rovova na terenu. Vlast je svuda, ona je
sveprisutna i pozvana da to bude. Prisutna je u sva­
kodnevnom govoru i u banalnim predstavama, ist0
kao i u udarcima policije i tenkovima armije, pri­
sutna je u ,.predmetima" umjetnosti Hi u predrne­
tirna ,,kita", i-sto kao i u raketama. lsto tako vlast
je pnisutna i u predominaciji difuznog, ,.vdzuelnog",
kao i u oku i u znaCajnom aranzmanu sjediSta u
skolama, u spektakLima, u parlamentu; u stvarima
kao i u znakovima, u znaoirna stvari i. predmetima
- znacima. Pds11t!la je �rl�d!\ i niggj_e. Gdje
se pojavljuje sigurnost.; ast sigurnom rukom ne
drzi ni jedan od ovih instru-menata. Vise ne postoji
armija, policija, specijalne jedJnice barbouzes iii
Tonton-macoutes, pukovnici ili Spijuni koji ne mogu
strajkovati, pobunitii se, htjeti vlast za svoj racun,
izdat.i gospodara. Prava Sekspirovska tragedija! Sto
se vlas•t vise konsol'iduje, viSe se i plaSi. Ona, istina,
okupira prostor, ali taj prostor drhti pod njom.
Otrov sumnje, dramatiiCna protustrana vlasti, raz•
liva se po oitavom drustvenom prostoru. Mjesta
gdje se vlast cini dostupnom i vidljivom - policij­
ski komesarija1li, kasame, admini-strativne zgrade
- l'igaju dosadu. Vlast umire na vise nacina, ali
uvijek u dosadi. !pal<,; ·ona je svoj domcn prosirila

114
do unutraSnjosti svakog Covjeka, do temelja svdje­
soi, do skrivenih ,.mjesta" (topija) u koja se sub­
je�tivitet povlaci .....Ja" komanduje ,.Men.i" . .,Ego"
daJe naredbe ,. Idu . To je potrebno, jer kako bismo
s� ko�stituirali u_ osobe, ako ne bismo ovladali porl­
v1ma 1 ako ne bl'smo uspostavdli malo reda u sebi
samima? To jeste potrebno, ali ova nuZnost povlaCi
za sobom relaciju vlasti i Cini da ona prelazi u go­
vor. Savremena ,.struktura" osobe na svoj nae.in
reproducira druStvene odnose i uvodi ih u nepo­
sredne odnose, u poroddcu, brak, seks, ad.nose iz­
mectu roditelja i djece i u odnose izmedu ,.viSih" i
,,niZih". Pailjiva kontrola omoguCava da se ova
pona.Sanja otkriju, ali ne i da ih se odstranii. (Psi­
hoanliza ima ovu zaslugu: dri.ati u uzbuni i uvjcZ­
bavati, otkriva1i uvlaCenje rnoralnih narcdaba u tzv.
,.unutraSnji:i" Zlivot, svjesni iii nesvjesni.)
Pitanje regije i .,regionalizacije" u Francuskoj,
isto kao i pitanje slobodnog vremena, ilustruje stra­
tegiju prostora na nivou zernljine kugle. Uostalom,
ovo pitanje se i postavlja na svjetskom nivou, svug­
dje gdje centralizovana driava Zeli da se doCepa
sV'ih stvari i svih problema. U Francuskoj, pitanje­
se postavlja u funkciji historijskog podatka borbe
izmedu jakobinaca i Zirondinaca. Vladine institu­
cije treba decentralizraU i dekonzestinirati i, umjc­
sto da se oStro vodi ova znaCajna reforma, revolu­
cionarna u tolikoj mjeri da dovodi u pitanje dri:a­
vu, pitanje se predstavlja kao slijed operacija i
kurtoaznih akcija za regije, njihove dostojanstveni­
ke i nj.ihove aspiracije. Uistinu, vladini projekti
imaju samo jedan oilj: prebaciti jedan dio odgovor­
nosti na lokalne i rcgionalne orgaruizme, ali Cuvati
netaknute mehanizme vlasti. Sto se tiCe ,.ljevice",
svako zna d a je ona ovu poJitiCku perspcktivu u
cjelini odbila, jer je jakobinska. Tako neizbjezna
decentraldzacija Zivotari, iznevjerena i izhjegnuta,
a Francuska se, u svojoj stagnaoiji (pod znakom
.,novog druStva"), samo joS vise zapliCe. Sto se tiCe
prostora, sve je vid ljivija sredina i uloga jedne stra-
115
tegije, svjesne i perfidne, koja taj prostor oko Pa­
riza hijerarhizira u manje ili vge favorizovane zo.
ne, odreclene za veliku industrijslm i urbanu bu­
ducnost, iii pak naprotiv - predodreaene za kon­
trolisano i strogo nadgledano zaostajanje.
Jos je znacajniji slucaj arhitekture koja sadrzi
specifiCilu praksu, parcijalnu i speoijalizovanu, Vt.'"
zanu za svakodnevicu. Drustvena komandiL.(nare­
denje) namece arhitekti realizaciju takvois prostora
koji odgovara dru�tv'!t:JJ-··1:ojn>dizavii JlJegove o_g.­
nose prikr_ivafti6r1h; :koliko god Je. to ""'II""" (uko­
liko to nije suv,ise skupo), pod dekorom. Arhitek­
tura oscilira izmeOu monumentalnog sjaja i ciniz­
ma ,,stanovanja". U monumentalnom se, posudiva­
njem iz stanih stilova i egzibioija tehniciteta, nastoji
prik.riti smisao, a posti:Ze se samo to da se oglasi:
to su mjesta vlasti, oficijelna sjedista, mjesta gdje
se okuplja, razmislja o samom sebi, glcda odozgo
i iscezava. Phalicno se pridruzuje politiickom - ver­
tikalnost simbolizuje vlast. 0 lukavstvima volje za
moCi govore transparentni materijali, metal i stak­
lo, konstruisani prostor. Sto se tice .,stanova", oni
u druStvenu raspodjelu dominacije ulaze sa takvom
ooiglednoscu, da tu nije potrebna nikakva kriticka
analiza.
Arhitektonski i urbanisticki prostor kada odgo­
vara na drustvene zahtjeve (nareclenja, komande),
te iste .,promatra", i tako .,vlasti", dakle, aktivno
i otvoreno dopninose reprodukoiji drustvenih odno­
sa. To je pro_,gramirani prosto_!", Cudno je da arhi­
tekt ne uspijevil --a;,-·;;e-"bar malo oslobodi svega
toga kada u nesto vjeruje i kada hoce da stvara.
Meclutim, upravo njemu se dogacla da ima sredstva
da stvara, da .. slobodno" proizvodi prostor za neku
potrebu koja se razlikuje od nareclenja. Otkuda ova
nemoC imaginacije, ova blokada? Bez stL-nnjc iz vrlo
prostog, ali dubokog razloga. Tokom stoljeca i sto­
ljeca arhitekt je ogradama izolirao jedan prostor
oduZiimajuci ga ad prirode, da bi zatim taj prazni
prostor ispunio religioznim i politiokim simbolima,

116
dispozitivlma koji odgovaraju utvrdenom (postoje­
lem) poretku. Danas bi trebalo da on, odgovaraju­
cim odnos!ima lisenim prisile, proizvede jedan ukra­
deni prostor, i to ukraden kao takav od vlasti.
Medutim, ove presije i prisile vr.Se se na CitaYom
prostoru, one ga transformiraju, J•spunjavaju i na
taj nao:in proizvode jedan specifiCan, iii vi.Se spe­
cijalan prostor, prostor homogen i fragmentaran,
"izuelan i razdrobljen. Arhitekt ga se ni u svojoj
praksi projektovanja i slikanja, ni u svojoj imagi­
naciji, ne moZe osloboditi. Sta se tiCe druStvenih
odnosa, oni ostaju u okvirima prJsiila, osim u slu­
faju revolta, kontestaaije, revolucije. Izvan ovih gra­
niCnih sluCajeva prostor ostaje prostor vlasti.
Svakodncvnica ima tu privilegiju da nosi naj­
vetu tezinu. Ako vlasrt okupira prostor koji stvara,
onda je svakodnevnica tu temelj iznad kojeg se po­
diiu velike arhitekture polil!ike i drustva. Ova inte­
resantna svojina ne odumffia prostoru njegovu dvo­
smi-slenost, tj. mjeSavinu siromaStva i bogatstva.
Ta rnjeSavina je samo po sebi nepodnoSljiva, a pri­
stanak se mijeSa sa nezadovoljstvom � satisfakci­
jom. Sreca takoder ubrzo postaje nepodnosljoiva. U
svakoclnevnici konkretno postaje apstraktno, a ap­
straktno postaje konkretno.
Reprodukoija odnosa proizvodnje prosiruje os­
novne protivrjecnosti na taj nacin sto ih reprodu­
kuje. Ona teirl da, izmedu dosade i sreCe, postane
duboka kao jedna gnojna rana.
Dopustiti da dosada ude u teorijske i po!Hicke
procjene - kakav utopizam! Kakav nedostatak rc­
alizma, uzvllmju veHki duho'"i pozitivizma. Dosada
za njih ne postoji. Uistinu. Ovdje takoder nemojmo
insiistirati na CU.dnom kontrastu izmedu ostvarene
dosade i obeCane srece, nego insistirajmo na kon•
tradikcijama prostora. Ne bi Ii najekstraordinamija
bila ona kont,radi·kaija koja se otkoiva malo-poma­
lo, a tijelo, clan (dio) ovog prostora, joj se sul?rot­
stavlja. Zasto? Zato sto ono bez protesta ne da �
se rasclani, da se podijeli na fragmente, da se lts1
117
ritma, da se svede na katalogizirane potrebe, na
slike, na specijalizacije. Nesvodivo i subverzivno
u kdlu prostora i govora vlasti, tijelo odbija repro­
dukciju odnosa koji ga preopterecuju i lisavaju
bilo Cega. Sta ima ranjivije, lakSe za torturu od
realiteta jednog tijela? Sta je rezistentnije? Mi ne
znamo za sta je sve Hjelo sposobno (Spinoza). Kao
temelj potreba i zelja, temelj predstava i konccpata
iii, jos vise, kao filozofski subjekat i objekat, kao
osnova svake prakse i svake reprodukcije, ljudsko
tijelo rezistira na sve reprodukoije opres'.vnih od­
nosa. Ako ono to ne Cini frontalno, onda Cini oko­
liSno. Tijelo je sigurno ranjivo, ali ga je nemoguce
unistiti bez masakra samog drustvenog tijela. Tije­
lo zemaljsko i puteno je tu, u svakodnevnom. Nje­
mu se pribjegava, njemu se poma:ie, a ne Logosu
iii .,ljudskom" ...
Mi ustanovljavamo vezu izmedu svakodnevnice
i tijela poka,ujuci kako im njihova ranjivos'I do­
djeljuje priV'ilegije, i to ne samo privilegije svjedo­
ka, nego i privilegije terena, odbrane i napada. To
cc biti dovrsenje bitne kritike koja se odnosi na
specijalizovana znanja, od klasiCne politiCke ekono­
mi_je i sociologije i1i historije, do tradicionalne filo­
zofije (filozofije kao specijalnosti jednog ne-speci­
jaliste).
Da 1i Ce saznanje ponovo postati konfuzni glo­
balitet? Ne! Saznanje ne moze odustati od toga da
razlikuje ; da odvaja. Ipak, metodicno sprovedeno
odvajanje, legitimirano od strane epistemologija,
,·odi u corsokak i prouzrokuje blokadu. Postoji
jedno zastranjivanje znanja, isto kao i druStva. Dak­
le, diktatura jednog ,,Cistog" znanja, fetiSiziranog,
sa pogledom i phalusom, sa vlascu koja se inkarni­
ra u specificnom spaoijalitetu, ta diktatura istinitog
se mrvi i rusi u prah. Otkriva se teren (zemlja)
na kojem se more konstruirati odgovarajuca men­
talna i socijalna arhitektura.
Ako je istina da reprodukcija koju smo raz­
matrali rezultira iz odredene strategije, a ne iz jed-

118
 nog pre-egzistentnog sistema, i ako je isitna da ona
nastoji da konstitW.Se ovaj sistem umjesto da ga
razor:i, nameCe 'Se zakljuCak da se .,stvarno" ne
moZe zatvoriti. Situacija n:ije bezizlazna, niti je bez
drugacijeg rjesenja osim globalnog rusenja, posto
se i kontradikcije takoder razvijaju, mada nejed­
nako. Konacno, teoretsk.i koncepti mogu izbjeci si­
stemu, mada oni niCu (radaju se) i mada se pojav•
!juju unutar njega. Koncepti prostora_ svakodnev­
nice+ J.U"banog...razlike..ne J;ine dio_s\�!lW -(n,e_ _pri­
padl>jtl�eJ!l_y}�Jer .:;e_q_d _erostora liojima se doml­
nil'a,. pa preko programirane Stralegije SYakOdOev.
nice, ide do !:>omogen,iz_a_c;ije. Medutim, ti koncepti
prostora treba da se oslobode sistema.
Sto se tiCe znanja, njemu ova analiza omogu•
cava da izbjegne altemanivu: iii apsolutno znanje
(fiksirano u .,sredistu"), iii pak njegova brutalna
negacija (pseudoznanje koje se identifikuje sa ide­
ologijom). Kriticko znanje, kao i kritika znanja koja
ga situira i relanivizira umjesto da ga uzdize do od­
redene norme i kniterija, spaSavaju saznavanje.
Da bismo sa maksimalnom jasnoCom rezimira•
Ii postignuto, ovdje mozemo reci sljedece:
a) Ponovno lagano otkrivanje jedne problema­
tike imalo je objeknivne i subjektivne uslove. Novi
elementi pojavljuju se tek onda kada su jedamput
odstranjeni prikrivaOi (pl1ivtidi, ,,reprczentacije",
predstave, ideologije itd.).
b) Reprodukciju drustvenih pdnosa ne moze se
vr�iti. ni _pu�m pr;oste l!!�r;oiie._.ni preCutnim obI].a\:'•
ljaii}em. .. Ova reprodukcija ne dogada se bez modi­
fikacija koje iskljucuju kako automatski proces,
reproduktivan unutar konstituisanog naCina proiz­
vodnje (sistema), tako i neposrednu efikasnost jed­
nog ,,generatorskog sredista". Kontradikcije se ta­
koder reproduciraju sa izmjenama. -5.tar.L odnosi se
degene,.i,aju, iii se raspadaju (na primjer:-gralt;
-priroda i prirodno, nacija, svakodnevna bijeda, po­
rodica, ,.kultura", roba i ,,svijet znakova"). D�g!_
odnosi se stvaraju na taj naain &t\>, u krilu repro•
119
dukcije, postoji produ!!cilill _d_rustvenih odnosa (na
primjer: --grbano, -ino�<>�lli_ svakodneviiice;- razli­
citosti). O.Yi-=Vl-:0Sn<>&i--1UOU u okviru • onih7coji__se
raspadaju: oni se najprije pojavljuju kao n}ihova
negacija i njihovo prevrtanje, pojavljuju se kao
rusioci svojih vlasllillih uslova i antccedenata koji
ih vuku nazad i teze da ih blokiraju. To je speci­
fican tok prosiren.ih kontractikcija. U cemu? U pro­
storu, svijetu, svjetskom.
c) Sto se tice prelaza , __ cm nije uslijedi_o _nakon
politicke revolucije, kako je to Marks u svojoj semi
zamislio. Oii je tu revoluciju pretekao. Ova situacija
zahtijeva jedan globalni, konkretan projekat novog
drustva, kvalitativno razlicitog od postojeceg. Taj
projekat daleko prevazilazi revandikaoije koje se
odnose na rad i koje se radaju u prostoru, na mje­
stu rada Uedinice proizvodnje), kao sto prevazilazi
i prosto poboljSavanje ,.kvaliteta" onog Sto se Zivi.
Jedan takav projekat ne moze se elabor,iralli bez po­
zivanja na sve izvore saznanja d maSte. Esencijalno
revizibilan, on ima mnogo Sansi da ne uspije, jer
je taktiiCan i ne raspolaZe nikakvom druStvenom
efikasnoscu i nikakvom politickom snagom. Pred­
laZU se i name6u se ,.nove vrijednost!i".

120
 DA LI JE RADNICKA KLASA
REVOLUCIONARNA?

Da 1i je radncka klasa revolucionarna? Ova for­

mµl_;,£ili!...je.-5llje.snQ__p_rvokativna. Neki ce rei:i da
veC iz samog pitanja izbija c:itav revizionizam. Isti­
na je da se pitanje moze ubliliti. Ja bih mogao
upitati: ,.U kojoj mjel1i radnicka k.lasa ostaje revo­
lucionarna, u kak.voj konjwtlcturi Cuva ona revolu­
cionarnu sposobnost koju je neosporno posjedovala
u XIX stoljecu i u prvoj polovini XX stoljeca, itd."
Uostalom, ovako postavljeno pttanje sadrii pi­
tanja koja se podrazumijevaju, kao na primjer .,Po
Cemu se kineska revoluoija, odnosno kulturna revo,,
luoija moze pripisatd radnickoj klasi, da Ii je ona
proleteaska?" Ili jos: .,Kako i zasto radnicka klasa
u SAD nije pokazala ve6u antikapita.histicku i anti­
imperijalisticku aktivri.oi.t?." Ja vjerujem da osnov­
no pitanje trebii formulisati bez bojazni da bi ono
moglo izgledati provokativno.
Izgl�_a da postojUi,dap mi_t_ili jed,m fetis_iza_Ill_,
koji (n!'stavlj"c da) identiifioira _<>!!_�eden �roj p_Qj_mo­
va kao sto su: radni_cka lilasa = revo uciia,__rag-
111iaka k.las., = proletariiaCU7crafnJoJ hmJ1 od rad­
nicke klase se zahtijeva da bude oslonac jedne ne­
prekidne i permanentne revoluoije, od nje se trazi
da dize revoluciju svako jutro. Ntanje pretpostav­
lja da se, na jedan egzaktan nae.in, dolazi do defi­
ruicije, odnosno preoiznije receno do onoga sto se
121
podrazumijeva pod revolucijom i pod radnickom
klasom. Sta podrazumijevamo pod revolucijom? Po
mom misljenju, �Ce je_r�zliikovati �vije_ vex:-�
revolucionarnog projekta. Jednu verziju koju bih
Ja nazvao mfaimalnom_j 4i-ugµ_y�u koju bih naz­
vao maksimalnom (Sto ne koinoidira sa starom dis­
tinkcijom izmedu minimalnog i maks,imalnog pro­
grama).
M�n_imi;lh:1_a verziii;l_��i�iL�-�- tome da 11 dni­
stvene odnose unese koherenci_n,, da ublazi odre­
aene- ko-ntriitd.HCciJe- nCcf8.. u6.iil1Cfa one sasvim isCez­
nu i to na nacin koji bi osigurao jedno bolje funk­
cionisanje druStva. Maksimalna :verzija ona K
Marksa, . koja je predstavljena .. u--od-redenom--br.aju
njegovih djela, a narocito u dje1ima iz mladosti,
predstavlj� is(;ezavanj�, bi19 sim�lt3:no iii n_e"' :p.aci­
je, drzave, porod.ice, svih institJudja, pa .cak Lr�
i onoga sto je Marks nazvao ljudskom persOJlQlll,
tj. odredenog borniranog nacina da se shvati indi­
vidualno bice. Maksimalna verzija: da bi se kreira­
lo ,.totalno", potrebno je sve izmijeniti (odnosno
uciniti da se sve uzdnna). Minimalna verzija: zado­
voljava se odredenom koherencijom i kohezijom u
drustvenim odnosima. Da bismo pokusali da se spo­
razumri.jemo oko koncepta revoluaije, vjerujem da
treba da razlikujem ove dvije verzije i vulgarna
znacen_ja promjene vlade, drzavni udar itd.
Sto se lice radnicke klase mi smo njen kon­
cept veC stavili na diskusiju time Sto smo rekli da
treba razlikovati frakcije, slojeve, i da treba pobli­
Ze ispitati Cesto postulirani identlitet izmectu radniC­
ke klasc i prolctarijata. Marks je posao od_ jednog
identiteta izmedu_radni!':ke k�i,_ L!:•-�.i!ela s_i!,4-
ne strane - negativiteta shyacenog_na !t_�elijanski
n_aain,.- - i od identiteta izmedu ovog negativiteta
i pozitivne sposobnosti konstrukcije jednog dru­
itvenog, totalno novog ansambla, s druge strane.
Dijalektickii identitet izmedu negativnog i pozitiv­
nog predstavlja polaznu osnovu marksisticke misli
u Marksovim mladenackim djelima. Sa akcentira-

122
 njem negativnog dolazi i radikalna k"itika, destruk­
cija koja ide do kraja. Radrui.cka klasa, kan takova,
je univerzalna, ona nosi identitet nega-tivitet;:1., odn�,.
sno sposobnosti radikalne destrukcije postojcCeg i
pozitivnog, sposobnosti da konstruiSe jedan d1 ugi,
potpuno novi svijet. PoteSkoCe poain.ju vrlo rano,
jer se Marks vrlo rano na.Sao pred Cuvenim prob•
lemom prelaza (prelaznog perioda). Da bi shvatio
ovaj prelaz, Marks je pokusao da konstruge jedan
koncept radnioke klase kao historijskog subjekta,
koncept i subjekt koji se uvrstava u praksu, a koji
je sposoban da preuzme teret sviih okolnosti prelaz­
nog perioda. Na pocetku nailazimo na radli!kalni dis­
kontinui-tet, dakle na skok iz nuZnosti u slobodu,
zatim na elaboraciju koncepta prelaza (prelaznog
perioda) koji sve se vi.Se i vi.Se pokazuje duZim, i
teiim za razmatranje. Marks otkriva polillicke uslo­
ve, saveze izmedu radnicke klase i drugih slojeva
i socijalnih klasa. On takoder otkriva da su uslovi
drustvenog preobrazaja nacionalrn, sto teii da rein­
tegrira naciju u revolucionamu vfaijru koja o njoj
vodi raCuna. KonaCno, on ukazuje na to da treba
elaborirati jedan program i otkriva da cak i ak->
je radnicka kasa prema njemu nasljednik filozofi.
je, ona ipak ne moze billi nasljednik cjelokupnog
znanja.
Dok je Marks na teorijskom planu otkrivao
poteskoce prelaznogpefioda� ·sa:m- ·radniclci poler�!
pr"!<[cno_Je otknvao svoJe kontraill1ccije. - K�o kon­
tradi ciju radnickog !llJlrret,rpinnmn mJsl}enju tre­
ba interpretirati samu �ini�!lJf_� da se skoro u is­
lOTT'-P<>riod,u__ pojavljiiju -anbietatfstli,ki socijalizam
Pariske kRmune-j -dmum.Lsocijalizam u Njemackoj
sa Lasalom, sa njemackom socijal-demokratijom.
S druge strane, Marks na planu koji mo!e biti
plan spajanja teorije i prakse, otkriva da radnicka
klasa ima potrebu da nauci lekcije, da joj znanje
nije imanentno, jer radnicka klasa takva kao klasa,
ignorira, na primjer, ono Sta se predstavlja kao
globalno funkcionisanje dru�tva. Kada jedna poli-
123
ticka parbija, koja feld .,reprezentirati" radnicku
klasu, prezentira jedan program, ovaj program ig­
norira jedan vrlo znacajan d.io globalnog funkcio­
nisanja aitavog drustva. To je ono o cemu se go­
vori u Kritici Gotskog programa. Raclnicka klasa
Njemacke, koja. Je_ bila. PajrazviJ�;,, i .c_ak:.1rif<?."
mirana i obrazovana od strane jedne partije koja
joj je predlozila jedan politick,i program, nije dobro
shvatila sta je to. gl.ol>alrnLfunkcionisanje jednog
druS_t:v�.1 tj. funkoionisanje ne samo proizvodnje i
rada, nego i obrazovanja, medicine, Skala, univerzi­
teta, i konacno, cjelokupne drustvene organizacije.
D:ruStveno ne koincid.ira s� klasom, a sama k.lasa
kao klasa ne poznajeglooaTiio riinlccionisanje dru­
stva, nacin upravljanja drustvom tj. ona slabo poz­
naje upravljanje drustvenim viskom proizvoda koji
nju prevaailazi. Ona dakle treba da se tome nauci.
Tu s� nadovezuje i misa"! Lenj!_!!a. RadniCka klasa,
eksploatisana simultanci iioS1 teZinu akumulacije
kapitala, tezinu burzoaske klase takve kakva egzi­
stira i samog burzoaskog poretka. Ona je, daklc,
baza revoluoionarne akcije, ali •se kao klasa ne uz.
dize do koncepcije socijalnog totaliteta. Neophodna
je spontanost: ona ii.ma uspone i padove, ima gra­
nice.
Ekonomske revandikacije teze ka nazadnosbi u
odnosu na pollticke revandikacije koje ciljaju na
upravljanje i globalno funkcionisanje drustva, a
sindikati posebno imaju tendenciju ka uskosti, sto
je Lenjin vise puta napomenuo. Lenjinizam se, dak­
le, pojavljuje kao jedan anti-uvdjerizam, s druge
strane, on ukazuje na konjunkturalni karakter po­
liticke revoluoije, konjunkturalni karakter utoliko
znacajntlj; z..io sto se odredeni revolucionarni ci­
ljeVli mogu postlici odozgo, sto sigurno nije dobro,
all je c.injenica da se svi cHjevi transformacije dru­
sva ne postizu uvijek .,demokra.tsk.i", odozdo na
gore, nego o:ni ta.koder mogu billi nametnubi odoz­
go. Potreboa je jedn3 pollnicka misao da bi rad­
ni6ka klasa postala sposobna da razmatra ciljeve

124
kojd se •ti�. �i!_avog dru�tva. Takoder je potrebna
jedna globalna an:-liza i jedna strategija, kao i je­
dan koncept totahteta. Kla:sa, kao kla:sa, ne precl­
stavlja totalitet drustva.
Revolucdja se dakle moze odigrati samo ko­
njunkturalno, tj. u odredenim odnosima klasa u
ovaj ansambl odnosa ulaze i seljaoi i intclektua'lci.
RadniCka klasa nije sama po sebi revolucionarna,
jer. J!e.....poggJI revoluoionarna suStina iii revolitcfO­
narna prnrodaracliiioke lcfase:- -- -· - • • - -· ••
NeCu se zadd:avaitii na odredenim pokuSajima
kao �to su na primejr pokuSaji LukaCa da razrijeSi
ove pote�koCe i preoi Cu na analizu savremenog
svijeta.
Sto se tiCe modernog svijeta, moZe se reCi da
postoji permanentna '.l�denqijuJLl!vr.ij�dimu. Ova
tendcnoija je, direktno Tl,[ indirektno, zarazila poli­
ticke parllije. Ne znam da Ii bi se fenomen degene­
racije onih polilli6k.ih partija koje nazivamo komu­
nis,tiClcim mogao pripisatii samo stalj:iniizmu, iLi ono­
me sto se desava u SSSR-u. Cini mi se da postoje
unutrdnji razlozi pogorsanja i degeneracije. Dege­
neracija je u svojoj cjeHni lasalijanska, a ne mark­
sisticka. Vjerujem, da treba produbiti ovu ideju
da u savremenoj teorijskoj i politickoj misli, a i u
savremenom politickom realitetu ne postoji mark­
sizam, nego da postoji viSe marksizama, a razumije
se da postoji i lasalijanizam, sasvim razlicit kao
takav. Vee citavo jedno stoljeee do sada politicki
fivot u razvijenim zemljama karakteriSe praktiCna
i teorijska pobjeda lasalijanizma nad drugim mark­
sistickim pravcima (marksistickim strujama). Mark­
sizam u duhu Marksa postao je do sada veliki po­
razenik politicke misli. Vee u lasalijanizmu cemo
ponovo naCi tendencije prema revolucionarnom go­
voru, prema snafooj uvrijeristickoj paroli kao �to
je na primjer .,Gvozdeni zakon"! Koliko je to izgle­
dalo snaznije i energicnije od marksisticke analize
viska vrijednosti. To je, pod maskom ostrog i snaz­
nog govora, prikrivalo oportunizam pregovaranja
125
sa Bizmarkom, kao saucesnistvo u pokusajima
transformacije drustva odozgo.
Ali ono sto je u ovoj degeneraciji jos teze jeste
akcenat stavljen na proizvodnju. To je postulat da
radnicka klasa raspolaie proizvodnjom. Radnicka
klasa, dakle, moze proizvodnju bilo razvijati, bilo
prekinuti Sto ostavlja moguCnost za predvidanje
revolucionarne transformacije bilo prekidanjem
proizvodnje (generalni strajk) bilo obustavljanjem
proizvodnje odnosno totalnom ekonomskom kri­
zom.
Po mom misljenju, to je jedna ideologija pro­
izvodnje koja je artikulirana sa uvrijerizmom. Sli­
jedi Citav niz problema i nesporazuma. Generalni
strajk? To je danas nemoguce, iako se ocekuje.
Ekonomska kriza se oCekuje za sutra, za prekosut­
ra. U tom oCekivanju politiCka partija, supstituira­
juci se umjesto klase, raspolaze konjunkturom i
upravlja klasom. Analizira se proizvodnja i stalno
se ponovo vraCa na ovu analizu proizvodnje, a sve
viSe i viSe se propuSta fundamentalna analiza, ana­
liza produkcije i reprodukcije drustvenih odnosa,
sto je nesto sasvim razlicito od proizvodnje, mada
jc to sve povezano. Proizvodni odnosi karakteristiC­
ni za kapitalisticko drustvo imaju takoder potrebu
da budu reprodukovani. Jedno drustvo nije samo
proizvodnja stvari, to je produkcija i reprodukcija
druStvenih odnosa. U ime uvrijerizma, u ime rad­
niCke klase, propuStena je ova analiza. Medutim,
druStveni ondosi se ne produciraju i reproduciraju
samo na druStvenom mjestu gdje radniCka klasa
djeluje i misli, tj. u preduzecu, Oni se reproduci­
raju na tri:iStu u naj.Sirem smislu, u svakodnevnom
Zivotu, u porodici, u gradu, a takoc:ter se reprodu�
ciraju tamo gdje se globalni visak vrijednosti rea­
lizira, raspodjeljuje i trosi, tj. u globalnom funk­
cionisanju druStva, u umjetnosti, kulturi, nauci i
na mnogim drugim mjesti-ma, pa Cak i u armiji.
Dru.Stveni odnosi se reproduciraju, iii se degradi�
raju. Otuda poticu i znacajne posljedice koje ne

126
 treba pripisivati samo nivou proizvodnih snaga, od­
nosno spoljnim objektivnim fakorima. U uslovima
gdje je reprodukcija drustvenih odnosa zanemare.
na i gdje nije ni postavljen problem njihove kon­
trole iii ovladavanja njima raniji odnosi sc repro­
duciraju, sto izgleda da se dogada i u socijalistic­
kim zemljama. Novi odnosi su stvoreni na nesvje­
stan, slijep nacin. Sto se tice reprodukcije ranijih
odnosa, ona se mofe vrSiti sve rdavije a u kapita­
listiCkim zemljama se ovi stari odnosi degradiraju
umjesto da se revolucionarno transformiraju. Ko­
naCno, i same kontradikcije se reproduciraju u jed­
nom proSirenom obirnu.
Radnicka klasa svjetski rezistira na ovaj pro­
ces bez teorijskih elemenata koji bi joj eventualno
omogucili da ovu reprodukciju drustvenih odnosa
i unutarnje kontradikcije u odredenom smislu or­
jentira. Ekonomski rast na svjetskom nivou nastav­
lja se kako u kapitalistickim zemljama, tako i u
socijalistickim, ali sa implikacijama koje se vrlo
malo analizira_ju. Ovaj rast ne spreCava disoluciju
postojeCih druStava, jer su to sasvim razliCite stva­
ri. Ne radi se samo o nejednakosti u razvoju, nego
o laganom truljenju drustvenih odnosa, njihovom
osiromasenju, njihovoj zaslijepljenosti. Nauka, kul­
tura, gradovi, ovi elementi igraju priliCno nezapa­
zenu i slabo kontrolisanu ulogu i u sadasnjim us­
lovima predstavljaju vise mjesta disolucija, nego
mjesta transformacija. To je narocito vidljivo pri
analizi urbanog fenomena i njegovih unutarnjih
kontradikcija, posto taj fenomen danas simultano
predstavlaj mjesto reprodukcije starih drustvenih
odnosa, i mjesto njihove dekompozicije, i mjesto
formiranja novih odnosa i njihovih kontradikcija:
Ova disolucija sprecava fenomen jednodimenzional­
nosti, koji je opisao Markuze.
Pored radnicke klase, dogada se i jedna gigant­
ska proletarizacija sa novim konfliktnim elementi­
ma koja rezultira iz ove siroke dekompozicije.
127
 Ako se proletarijat definise odsustvom pravnih
i praktiCnih veza sa sredstvima za proizvodnju, on­
da roletarizaci"
•• a ada citav svi"�!_:_ srednje _lcla­
se okovratn1 e ruinirane ___g}ja�-=-ne1iltegn­
rane u proiz.vodnjJ,I u Cita�o� ni�u l_atinoameriCkih
zemaIJa, kao-:iipi-. u ui
- :oan�pemerijama. filrok"
proletadz,.�Jja svijeta _ u lwntrastu je _!!ll ]>lokom
radnicke klase koja Je_ l11..§0!Idna: Tu je zatim om­
ladina, le intelektualci za koje nauka ne uspostav­
lja nikakve veze sa sredstvima za proizvodnju. To­
me jos treba dodati i crnce i radnike emigrante.
Enonnna proletarizacija veoma taCJlo odgovara ini­
cijalnom marksistickom pojmu tj. pojmu kla­
se odvojene od sredstava za proizvodnju, klase
koja je snabdjevena negativitetom, koja je u odre­
denim poslovima, a da bi sve izmijenila, sposobna
za borbu na zivot i smrt. A zatim, izbjegavajuci
disoluci je ovih odnosa, radnicka klasa sigurno i
dalje zeli da ucini kraj kapitalistickoj eksploataciji,
ali i da istovremeno u sadaSnjem svijetu konstitui­
Se _jednu pozitivnu masu, jedan skoro homogen
blok uprkos razlikama u strastima. Ovdje se ne
radi o njenom poburloazenju putem potrosnje, ona
tu rezistira. Ali u generalnoj disoluciji ona ostaje
relativno koherentan blok. I ako ne prihvata bur­
foasko drustvo, to predstavlja samo minimalnu
verziju revolucionarge transformacije koju ona pri­
hvata, a ne maksimalnu.
Radnicka klasa se ne odusevljava kada joj se
predlai:e da se razrusi porodica, a to ruSenje poro­
dice je sastavni dio revolucionarnog projekta. Kla­
sna borba, kao borba na zivot i smrt, iscezla je u
naSim industrijskim zemljama, u najmanju ruku iS­
cezla je bar. momentalno, tj. konjunkturalno. Po­
stoji, dakle, jedan relativno homogen blok koji re­
zistira na eksploataciji, ali blok koji karakterisu
konzervativne tendencije koje iskljucuju maksimal­
nu verziju revolucije, iskljucuju radikalnu transfor­
maciju drustva.
128
 Mislim da srz ovih fenomena treba_traiiti u
ideoJogiji preduzeCa. PreduzeCe je, kao socijalno
-mjesto produkcije, ROS!alo mjesto reprodukcije od­
nosa proizvodnje koji se (uostalom) raspadaju i
dekompenziraju. Mjesto reprodukcije proizvodnih
odnosa predstavlja takoder i prakticni centar odno­
sa izmedu svakodnevnog zivota, rada, slobodnog
vremena, svega onoga Sta se organizuje oko predu­
zeca. Ovo mjesto je uprkos nekim razlikama i spo­
rovima, sjediSte ekonomskog racionaliteta koji ie
u izvjesnoj mjeri zajedniCki i burZoaziji i radniC­
koj klasi i koji svoje brojne korijene ima u predu­
zeCu. Ekonomski racionalitet te:Zi da na Citavo dru­
i;tvo proSiri tehniCku podjelu rada u preduzeCu, tj.
unutrasnji tip racionaliteta preduzeca. Ovdje pono­
vo treba podvuci da je Althusser defoI"!P__isao....Mar­
ksovu misaa q_p_oc!jeli rada. liliurzoaslcom drustvu
zasnovanom na krupnor· rnaustriji, kaZe Marks,
drustvena podjela rada je regulisana na trzistu, pu­
tem trZista, putem konkurencije .izmedu .proizvoda­
ca roba i izmedu kapitala. Ideju da se tehnicka ra­
cionalnost proSiri na Citavo druStvo Althusser je,
polazeci od marksizma, tako rekuci, legalizovao;
to je ideja burioazije i predstavlja znaCajan dio,
ako ne i cjelinu u projektu sadasnjeg socijalistic­
kog pokreta vezanog za produktivizam. Ovo mjesto,
privilegovano kao takvo, za radn;cku klasu je spon­
tano, ali je na jedan nacin promisljeno za bur­
Zoaziju.
Pitam se da Ii se ideja preduzeca kao centra
ekonomizma, ideologije rada i radnika, kao centra
i modela strategije, kao polazista projekta koji mo­
dalitete unutrasnje organizacije preduzeca siri na
citavo drustvo, ne siri cak i na ideologiju partije,
partije kojom se upravlja kao jednim velikim pre­
duzecem, tj. admi-nistrativno. Vjerujem da je to
onaj centar koji treba napasti i da prema tome
treba decentrirati marksisticku misao. Mislim da
je to prvi teoretski zadatak. Postoji teorijska revo­
lucija koju treba izvrsiti, a radikalna kritika ove
9 Preiivljavanje kapilalizma 129
ideologije je njen sastavni dio. To se istovremeno
odnosi na uvrijerizam, na fetiSizam radniCke klase
i na citav niz drugih fatisiza�a. Problem koji je
Marks postavio skoro prije jednog stoljeca, jos
uvijek nije rijesen ni na teorijskom, ni na praktic­
nom planu. Postoje unutrasnje kontradikcije rad­
nicke klase. Vjerujem da radnicka klasa ukoliko
se prepusta ideologiji preduzeca tezi da ponovo us­
postavi odnose proizvodnje i da ih reproducira,
dok ih inaCe osporava i Zeli ih izmijeniti. Njena re­
volucionama uloga je, dak.le, insistirajmo na ovoj
tacki, konjunkturalna, a ne strukturalna. Postoji
izvjesni ambigvitet radniCke klase u preciznom smi­
slu te rijeCi. Time se ne Zeli reCi ni da je ona od­
bacila revolucionarni projekt ni da se poburzoazi­
rala putem potrosnje, nego se zeli reci da ona kao
klasa po svojoj situaciji u sadasnjem drustvu ima
ogran�Cene moguCnosti.
Analiza koju sam skicirao Cini mi se vrijednom
samo na svjetskom nivou. Ja sam ovu analizu ocr­
tao pokusavaju6i da izadem iz problema koji su
svojs,tvenii ovoj Hi onoj zemlji. Drustveni odnosi se,
s jedne strane, sa novim kontradikoijama osiroma­
suju. Jedan od aspekata ovog procesa bio bi distink­
cija izmedu radnicke klase u proizvodnji s jedne
strane ; radnicke ka1se i proletartljata -s druge stra­
ne, i to proletarijata na svjetskom nivou, proletari­
jata, o kojem mi tek pocinjemo da stvaramo neke
ideje i dobivamo neke onformacije. Ovu temu treba
jos objasniti.
Sto se tice dviju verzija, maksimalne i minima1-
ne, treba napomenutli da se tu ne radi o distinkciji
izmedu reforme d revolucije. Raniji prigovori refor­
mi bili su shvaCeni kao ostvarljivi, i to ostvarljivi
u okvirima sadasnjeg drustva, ,kao na pvimjer soci­
jalno osiguranje. Maksimalni program bio je shva­
cen tako da prevazide okv.ire postojeceg drustva.
Medutim, postoja1o je dosta brzo pogorsanje ovih
distinkcija •i 10 u onoj mjeni u kojoj c<>u one posta­
jale distinkoije wne&.i neposredne ekonomske i

130
kvantdtativne revand.ikacije i kvalitaitdvne i politicke
revanclikaoije; sve se pomijesalo, a radnicki pokret
konaCllo tSe pili:klond.o neposrednim revandikacijama.
U mojoj analiZJi, revandikaoija nazvana rnini­
malna vec je jedna revolucionarna verzija koja sa­
drzi oslobodenje rada, transformaciju odnosa pro­
izvodnje. Maksimalna verzija pretpostavlja mijenja­
nje Oi-tavog Zivota, podr32Jumijevaju6i tu 1i mijenja­
nje porodicnih odnosa a samog rada. Maksimalna
verzija se ne bi mogla distingvirati od minimalne
verzije kada ne bi postojaLi ljud.i raspolozeni da je
ostvare, da ·se na ,smrt bore da bi sve izrni.jeniLi,
ljudi sposobni da preuzmu totalnu reprodukciju.
Postoje ,,goSisti" tako ,se bar mogu nazvati (ljevi­
cari), i ·treba napravatd dsistinkaiju da bi se cak
dao smdsao njihovom postojanju. U Cemu se sastoji
problematika od.nosa izmedu ove dvije verzije? Trc­
ba Ii da one budu prihvacene od razlic:tih grupa?
Radi Ii se tu o ljewci i desnici? Rad.i J,i se o stup­
njevi:ma? Ne predstavlja li veC minimalna verzija
jedan put ka mal<si:malnoj veri,iji? Da ls sc na pri­
mjer mogu izrnijenit•i odnosi proizvodnje, a da se
ne mijenja porod.ica, da se ne mijenja svakodnevni
zivot? Ipak, treba razlikovati odnose pmizvodnje i
produkciju odnosa. Ono sto je ,sada na dnevnom
redu, to je proizvodnja odnosa, a ne samo odnosi
proizovdnje. Postoje nov:i druStveni odnosi koji se
zahtijevaju, -traze i koji daju mjesta onome sto sam
ja nazvao maksimalna verzija.
Ja sam prjznao da mojoj terminologiji ponekad
nedostaje preciznost. Medutim, onda kada je Moris
Torez govorio o poziciji radniCke klase apstrahira­
ju6i od strategije, od same politicke misli koja, pre­
ma Lenjdnu, mora orijentirati .i animirati radniCke
klasu, onda kada se govorilo o burzoaskoj i prole­
terskoj nauci, m i smo Zivjeli za uv11ijerizam sa nje­
1

govom konkretnom preciznoscu. Tacno je da treba

definirati izraze .,ekonomizam" i ,,produktivizam",
treba jer je to odeologija -rasta, beskonacnog rasta.
To je ideja da su problemi ra9ta 5a svim onim sto
131
nose od kvantitavdzma esencijalni problemi i da je
strateski cilj koji treba postici beskonacni rast. Sto
se tice spontanosti, rstina je da ,prema Le__&illJLJ!O"
stoji j��-� _!__evoJncicnami spnntariite(T da, prema
tome, spontanost cadnicke •klase nije lilnitirana na
tack.i da se ne postize nista politi6ki novo, ali ja
podsjeca.m na Lenjinovu formulu: spontanost se
spontano razvija. Radnicka klasa sponatno .se dize
na visok.i nivo s¥ijesti podrazumijevajuci tu i poli­
ticku svijest, ali i pad ako ne postoji jedna politic­
ka misao, takoder mo:!e biti rapidan. Lenj�
smatrao da radnicka klasa lima potrebu za p ·, • •
kom misJiuL. oAri_osno_ za_ jeddom .,o<!gQvlli:_aj_l!.com
inicijafivom". Potreoan je je an cilf. jedna strate­
gija, jer nema toga sto bi moglo zamijeniti jednu
poli-ticku imsao ili jednu kulbiviranu spontanost.
Sto se lice izraza .,konjukturalna" (ne struk­
turalna) revolucionarna sposobnost radnicke klase,
podsjetimo se da, prema ��enjinu, radnicka-. klasa
svoju revolucion�U:- ulOgu igra samo u odrede�i�
odnosilna snag;i, [S1\Ill..!Lariaa �opostoJ1fuil!ll,.__foi­
cijalna politick;uni.sao. koja je �Jeofira. Cini mi
se da je to ono sto nam ostaje od lenjinizma. Tako
dolazimo do ideje projekta. Revolucionarni projekat
ne moZe biti asi:nti.liran u stare programe. Potrebno
je elaborirati projekat jednog drustva i ja vjerujem
da je to pravo znacenje onog Marksovog teksta pod
naslovom .,Kritika Gotskog programa", teksta koji
jos uvijek nije saisvim dobro shvacen. Programi
kakvi su zamisljeni nedovoljni su. Ono_ stq_ je po­
trebno jeste _ projekat g)o.b'!ht.Qg__ID'll.SIYa, projekat
koj,i implicira produkciju potpuno novih drustvenih
odnosa.
Kolokvii u Gabrisu
(juli 1970. godine)

132
 KONTESTACIJA, SPONTANOST, NASILJE?

(Ovaj tekst pisan neposredno poslije maja 1968.

godine sadra neke greske koje su prouzrokovanc
neposrednom nejasnocom dogadaja. Ipak, on objas­
njava jos i posljedice i ostro postavlja fwidamen­
talno pitanje).

Kakav je raspo�e4 p<>Jli_tiakog pmstora ,, Eran­

cuskoj' Postnjd jedno srediste via.st sa svojim apa­
ratom: u njegovoj orbdti postoji n'ao!iko satelita,
nekoliko tvrdih partikula, postoje instrumenti ovc
vlasti, sredstva njenog uticaja i njene in­
tervencije, vladavina jedne .ideologije iii, ako se tako
moZe reCi, jedne teorije. Isto 1kao Sto za Klausewit­
za postoji koncept apsolutnog rata iii apsolutni kon­
cept rata (njegove sustine) prema kojem se procje­
njuju relativne situacije i strategije, isto •tako se
elaborira i koncept apsolutne politike za koju je eko­
nomija samo jedno sredstvo. To vise nije stara ,,po­
litika prije svega" to je mnogo vise - to je potpuno
otkriven pojam politicke strategije. Akcija .,udar
po udar" i taktika koja je predvidala samo kratke
tokove nemaju v,iAt, svoj raison d'etre. Strategija
je malo pomalo, postala esencijalna. Jedan udarac
ima vise ciljeva, Vlise macenja od kojdh je jedan i
onaj da pripremi slijedeci udarac.
133
 Nasuprot tome, postoji jedno drugo srediste
vlasH: jedan drugi aparat sa svojom orbitom, svo­
jiirn satelibima, svojim sredstvirna, kao i isti pojam
apsolutne politike koji su elaborirali Lenjfa i Sta­
ljin (pa prema tome i Hegel i Klauscwitz). Ova dva
sredJista vlasti stoje vi-a-vis jedan drugom. Oni ipak
nisu simetriCni i prosti homolozi. Strategije se raz­
!ikuju mada se rekuperiraju i mada s obje strane
postoji sljedeci fenomen: ljudi identi6ici:ani insti­
tuoijama i insitiitucijc identificirane ljudima. U ko­
joj mjeri onda postoji dvovla�ce (dualitet vlasti).
Za ovaj momenat pitanje je preuranjeno: problem
nj;ihove konfrontacije nije znaCajan. Ono Sta je od
interesa jes-te praznina oko njih, ona politicka i ide­
oloSka praznina koju vla:st, u Cistom vidu pro-izvodi
oko sebe, ois-ta drzavna vlast.
Ovu prazninu ispunjava kontestacija. JoS se ni•
je potpuno otkr,io i formulirao originalni karakter
ovog koncepta i ove prakse, odnosno kontestacije.
Rodena iz ove praznine i u ovoj praznini, kontesta­
_c:tlj_"' je izbila da bi p�vezala_ i ekonomsko �•andi-
1<.8.cije ogranliceneria ovom nivou) ,Lpo.liti w __(eta­
bl,irano na vrhu u apsolutu, na prividno nedostup•
nom nivou drzave). Cimc se instituoJ.ie j _ljudi iden­
tif.i�i.raiu, .aime se aut0ritet osToDada legitimiranja
jer je on taj koji legibimira, kako se onda mogu
izraziti .,subjekti"? Kako oni mogu da zahtijevaju
kvalitet .,subjekta" da bi prestali biti .,objekti" poli­
tioke Mrategije i da bi ponovo postali subjekti koji
djeluju? Kako bi se mogao cuti nj,ihov glas ukoliko
oni ne bi izmislHi jedrw novu aktivnost? Konte­
stacija je zamijenila drustvene i politicke medija­
oije putem kojJh su se revandikacije uzdizale na
globalni poli.tick,i n;vo. K�i,ja__g_upra,,ili4>ro­
tiv in_�t{tµ.Qi9.P..alnog j, pr�:;t tom�. prot:iv !���tifi•
�iranih Jp.stiWc;,i.@.. Ona je poprimila uobicajene poo­
jele lcao takve. To vise nije samo ..subjekat" koji
govori kao indivtldua, kao graaanin, kao otac iii sin,
kao podreaeni iii sef. Onaj kome se on obraca nije
·viSe osoba kao odgovorna, kao privatna osoba, kao
osoba koja ima svakodnevni iivot iH drustvenu ak-
134
tivno�t. Kontestacija dolazii od globala i ide ka
globalu. Ve6ina onih koji su ocekivali jedan pokret
i nisu mi-slili da je postojeCe druStvo zaus,tavljcno
u svojim strukllllrama, ocekivala je da se pokrct
rodi u ,,jak�m tackama" dru.Stva, poCinjuCi snafnim
pokretom na ovoj snainoj taCki. Na primjer,_QF�a
teoriji ,,nove radniCke k.lase" tehniCari( kvaLifil(o­
vano osobl�ail�� falin,i6Ii,I nairidxiIJlli
mclustrija bili su predoC!rede11i__ d_a pc;,s_l@U.i!licija­
tolli i predilo@i_ci tra1sfocjn_a_
1 cije drustva. Ova gru­
pa KvailfftaHvno slaba, ali kvalitati-vno-efikasna,
trebalo je da prede distancu izmedu cisto ekonom­
skih revandikacija i zelje za upravljanjem, za par­
tdcipacijom. lsto tako, prema hipotezi revolucio­
narnog reformizma, jedna strategija treba da se ela­
b011ira pocev od industrijske organizacije i jednog
programa intervencije na nivou ekonom,skog plana,
da bi ga poHtizirao. Sta se tice studenata, u ovoj
perspektii,i hi se mogao predvidjetd jedan pokret
koji proizilazi ·ad .,tehnicara" odredenih da u krat­
kom roku udu u proizvodnju.
MeduJ•I!h� nije poceo tako, najmanje
harem u .FranQUSkoJ. On je roden medu studentim"
lingvi_st_ic_kit,_ fakulteta, a ·•pec1ialno meifo stuflenti­
ma drus\yenlliB\!�!4 Prividno privilegovani studen­
ti uopSte, a posebno oni iz dru.Stvenih nauka, bill
su pogodeni dvostruko, i na praktiCnom i na teo•
rijskom planu, nedostatkom zapos_lenia i �P<:!"•pek­
tiveL-svije�6u zakocene dru.Stvene prakse bez pro•
jekta i bez mogu6nosti. Pokret se formirao u jednoj
drustvenoj praznini, u jednoj pukotini drustva. Nije
vazno kakva je praznina, kakva je pukotina: to je
jedna trasirana praznina, jedna oznaCena pukotina,
aka se tako moze reci. P.rema Lenjinovim predvida­
njima najslabija kacika puca u svjetskim okvirima,
al,i t«koder i um,tar jednog dru�tva u vezama koje
vlast odrfava u iluzornoj koherenoijl superstruktu­
ra. Ovaj pokret je najprije imao negativan karakter.
Supljina koja se pojavljivala nije proi7Jilazila samo
iz nedostatka zaposlenja za ove sbudente, ni iz ot-
135
sustva perspektive. Ovi nedostaci jesu igral,i oclre­
denu ulogu, al,i minornu. Prip;sat,i kontestaoiju jed­
noj .,subverzivnoj" ideologiji bilo bi groteskno. Ot­
sustvo i osjeCaj otsus-tva dolazili su studentima iz
sadasnjeg drustva i iz onoga Ito su oni zasnovali da
mu prigovore. Kontestaoija? To je najprije odbija­
nje integraoije, znajuCi u Cemu se sastoji ova inte­
graoija, Sta ona poniZavajuCe, podramunijeva, Sta
ona sadrli u disocijaciji. Kontestaoija - to je glo­
balno odbijanje, potpuno predosjecana iii dozivljc­
na alijenacija, to je zelja neobnavljanja. Taj pokret,
roden u negativnom i u negaciji, u su.. tini je radi­
kalan. Kontestacija je iJ.i radikalna iii to nije. Ona
se ne pojavljuje iz jednog parcijalnog ,.subjekta",
Jz jednog ,,takvog kao". Njen radikalizam dolazi iz
onoga Sto ona rada u dubinama, pod korijenjem
organskog dru.Stvenog ,institucionalnog Zivota - is­
pod .,baze". Iz ovog skrivenog porijekla koji otkri­
va, kontestacija ide do politickih vrhova koje tako­
der othiva na taj naain sto ih odbija.
MoZe se re6i da se omladina viSe definira po
svom ,,odnosu prema svijetu" (J. Berque), nego po
svojoj dobi (starosti, godinama). Omladina se u
kontestaciji ne manifes,ti.ra kao naivna ,j barbarska.
To je ultra-reakcionarna teza. Ona se ne manifestira
samo kao entuzijasticka i hrabra do drskosti. Ona
se pokazuje kao ireduktibilna (nesvodiva). Ona sla­
bo podnosi red-ukoiono - reduktivni karaktcr spe­
cijalizovanih alotivnosti, podrazwnijevajuci tu i po­
litiCke aparate. Otvaran_je perspektive u irne onoga
koji reduoira, cak i kada se pokusava da se to o;,­
ravdava strogos6u, niije dopusteno. Ova odbijanje
de6inira kontestaciju u toj mjeri da odbijanje do­
stii:e ponekad sarnu teoriju, jer teor,ij.ska aktivnost,
one misM koja analizira, kao i one koja izlaze tota­
litet, je neizbjezno (ali u jednom dijalektickom smi­
slu). speaifioirana i dakle specijaMzirana. Dogada se
jedan susret: drustvena __ nauka_ teii totalit�re­
vazHazi fragmeiifac.ije i disocijaoije i ovo saznanje
podriava, pa cak i legitimira spontano ponasanje

136
 rnladosti. !(on=acij�se upravlja pr_otjy_podjele
�ada� prot!l.v tvene Konsohda01Je, tehniCke po­
djele rada u jednu birokratsku hijerarhiiju. Tehnic­
ka podjela rada se prihvaca kao prisila koju treba
savladati. prustvena podjela, posvecena i koriStcna,
se odbacuJe. Ovo se ne odvjja bez problema. Prosi­
rena kontestacija jedrum udarcem odbacuje ideo­
logiiju sreCe u pasivnom aktu potroSnje i prihvata­
nja iiistog pogleda putem cistog spektakla. Sta om­
ladina zeli da postavii na nj,ihovo mjesto? Aktivnost,
participaciju, ali efektivnu, neprestanu, neprehldnu,
dakle konstitlll!.iraj.u6u i ins1!itucionaJ.izirajuCu. Ovo
se takoder ne odV'ija bez d,rugih problema.
Kontestaaija se dakle rada iz jedne latentne in­
stitucionalne krize. 9na vodi ka jednoj otvorenoj
krizj koja dovodi u pitanje hljerarhije, vlasti, biro­
kratfaiciju koja j� zagadila Citavo druStvo. Ova ra­
dikaina kiiniestaaija moze samo do kraja prihvatiti
svoje negativne zadatke: negativitet se sukobljava
sa kolosalnom ma:som .,pozitivnog" ,.rcalnog", usta­
novljenog poretka. Ona korodira (nagriza) jednu
racionalnos.t prerano identificiranu sa realnom i
mogucom koju ova blokira. Iluzorno jedinstvo po­
liticke drzave i socijalne hijerarhiije, jedinstvo koje
se zasnoiva na odvajanju koje posveCuje ddava, na
nepodnoSljivom odvajanju izmedu svakodnevnog
Zivota i javnog 2livota, izmedu misli i akcije, izmedu
produkcije mateI'ijalnih dobara i nemater,ijalnih do­
hara (djela obicno nazvanih .,kulturnim"), ova fik­
tivno jedinstvena zgrada vidi se da je min.irana u
bazi. I upravo u ovoj i suvJSe realnoj praznini, na­
staloj iz ovog iluozrnog jedinstva, razv,ija se kon­
testacija. Ona tem da popuni supljinu iz koje se
pojavljuje. Ona preskace provali_ju koja dijeli re­
vandikativno (ekonomske revandikacije koje se mo­
gu izbrojat.i, ogranicene na nivou sondikalizma) i
politicko, negiraju6i specijalizovanu politiku, odno­
sno poliltiku politcikih apara,ta. Pro.izilaze6i iz re­
vandikativnog, kontestacija, prema svom vlastitom
stilu, dopire do polilliakog u dijalektiokom pokre-
137
tu: kniticka i teorijska kontestacija je osporavajuca
praksa, teorijska refleksija o ovom pokretu.
Kontestacija se rada spontano. Ona se definira
kao sponta.ru.tet sa honzontom i granicama sponta­
nosti. Sasvim je razumljivo, da ne postoji apser
lutna spontanost. .,Spontano" je samo intelektual­
na fikcija. Eksplozija spontanosti ima svoje uslove
koji je pripremaju.
Tokom jedne veoma slavne diskusije sa Rozom
Luksemburg L_c,njin je .. �'!l_�o_ya,.za\'aQ_ .�pontanost.
ZaSto? Zato StoJe za njega revo1ucionarrli pokfet
implicirao arlikulaciju izmedu teorije i prakse, iz­
medu klasnog ins.Unkta i konceptualne spoznaje.
Lenjin je spontanost ubrajao medu subjektivne ele­
mente i faktore situacije. On niti je razmatrao, niti
je predvidao slucaj gdje bi spontano neposredno
figuriralo u objektivno i politicki interveniralo kao
takvo. Revc;>Jucion�rnoj pai:tiji, p�a Lenjinu, pri­
pada _ z�_g�c;_�__da shvati spontanost razumijeV3.JUCJ
je od njep.og porijekla, da bi je orjentirala i dol'tla
do politicke.zrelosti. Kampanja prowv spontanosti
bila je od tada vodena u ime nauke, u ime pobune
posmatrane kao tehnika, u ime organiz:icije. IduCi
u svom dogmatizmu suvise daleko, sve do tacke da
se spontanost smatrala niStavnom, kao da je nije
bilo, pa cak i iracionalnom u svojoj sustini, odbija­
lo se da se shvate njeni, bilo skriveni bilo mani­
festni razlozi. U ime jednog racionaHteta koj; trazi
da bude dijalekticlci i moralisticki, a ipak pretendu­
je na apsolutno, pokopava se jedna specifiCna ira­
cionalnost oznaCena kao neprijatelj. Medutim, ako
nauka n-ije izvrSila svoju misiju. ako nije opazila
radanje spontanosti, onda je dogmatiCna, sistema­
tizirana, institucionalizirana nauka podbacila. Ona
dezorijentira umjesto da orijentira.
Stavge, dogmatske iluzije se rasipaju. Ako je
saznanje (nauka) nuzno, ako su nauka i strategija
potrebni da bi upravljali borbom, ko se bori za
naulm? Nitko! Ko je tako malo rizikuje za strate­
giju kao takvu, kao raaionalnu formu? Nitko! Ide-

138
 ologija, utollko ukoliko postoji kao ideologija, nijc
saznanje (nauka). Teorijska refleksija i praksa
rasprsuju ideologije. Medutim, jedina ideologija, po­
nekad inherentna spontanosti, sbimu1iSe tu sponta­
nost. Nju ne treba ublti u ime saznanja (nauke).
To je dogmatiCna os·obenost: ubiti sporrtanu ideo•
logiju, umjesto da ju se shvati takvu i da ju se
orijentira ka jednoj praksi koja je nadvladava kada
dode momenat koji nije isuviSe kasan.
]!"2 spontan_osti. ne bi bilo d.llgadaja�ne bi bilo
pokr_eta. Ne ·b1 se nista dogadalo. Prema tome, spon­
tanost j� n�,2Ijj_atelj za sve vlasti. A ipak, ona iie
kOnsiT!uira jedmi-vlast� ona • ima uslove, dakle je­
dan srnisao. Sta zna6i spontanost, vodc6i raCuna.
da ona po defJ.niciji izmiCe instituoionalnom:
a) Jedno zakasnjenje iii, bolje receno mnogo­
brojna zakasnjenja. Da se zakasnjenja gomilaju, da
zakasnjenje predstavlja jednu kumu!Mivnu pojavu
- to je Cudna sveza. Jer, ne radri se samo o za­
kasnjenju univeraiteta (ideologija, pedagogija, sadr­
Zaj i forma obrazovanja) prema potrcbarma trlista,
potrebama materijalne iii nematerijalne produkcije,
tehnicke i drustvene podjelc rada. To je samo jedan
aspekt odnosa (veza). Radi se takoder o zaostaja­
nju nadnica u odnosu na produktivnos1:, u odnosu
na potrebe koje se stimulisu u ime ideologije po­
troSnje. Radi se takoder, i naroCito, o zakaSnjenju
realnosti u odnosu na moguCnosti svijesti, u odnosu
na samu sebe (Sto se ponovo stiCc jednim valom)
i konaCno revolucije u odnosu na samu sebe (zao­
stajanje koje se najteze moze nadoknaditi). Radi sc
dakle o cjelim zakasnjenja, o distorzijama i neskla­
dima koji karaktenisu francusko drustvo, ali i mo­
demi svijet. Imobilisti, arhaiCari, paseisti nisu uza­
lud postojali, misliLi, djelovali. Jedan dio super­
struktura (ideolosloih, institucionalnlh) drustva jos
uvijek kasnl u odnosu na zahtjeve industrijske pro•
izvodnje, plaruiranja, programiranja. Na visokim
mjestima zaokupljeni su time da nadoknade ovo za­
kasnjenje u histonijskom momentu kada su ovi
139
,,zahtjevi" vec na puru prevazilaienja. Jed.no novo
zakasnjenje opa:!a se izmedu prisile industrijske
proizvodnje i urgencija urbanog drustva u formira­
nju. Ko se bav:i ovdm nov:im neskladnostima, koje
se dodaju prvim i koje doprinose kumulativnim
posljedicama? Kriticka refleksija o ulozi specijali­
zovanih politickih aparata, o ideologijama, instituci­
jama, o tero:ni2,mu okoline, treba takoder da se od­
nosi i na ove oinjenice. Sta je re:ruhiralo iz sume
ovih zakasnjenja? Rezultiralo je ne samo jedno op­
ce pogorsanje drustva i njegove drzave, nego i takvo
stanje da je jedan marg,inalan i prividno bezazlen
elemenat (studentskd pokret) djelovao na cjelinu
da bi izazvao spontanost.
b) Na ulicama su bHe manifestacije. Na ulica­
ma se manifestovala spontanost: na druStvenim
mjestima koja institucije nisu okupirale, da bi se
nakon toga prosiriile ka institucionalnim mjestima.
Ova osobina pokreta oznaCava da veC imamo posla
sa urbanim fenomenima, djelimiCno novim i origi•
nalnim. Ulica je postala politicko mjesto: to je bila
indikacija poI.itiCke praznine u specijalizovanim
mjestima. DruStveni prostor mijenjao je smisao. To
nije islo i ne ide bez rizika. Politicka praksa, trans­
portovana na ulicu, ostavlja po strani praksu (eko­
nomsku i socijalnu) koja svoje mjesto ima na ozna­
Cenim prostorirna. Odatle opasnost nov:ih disoci•
jacija.
c) Sa spontanos6u, sa ulicom kao politickim
mjestom ponovo se kao c.injenica pojavio problem
nasdlja. On je vezan za spontanost i, prema tome,
za kontestaciju, za snage koje traZe svoju orjenta•
ciju i postoje samo vrse6i nasilje. Tako historija
preuzima ono sto je izgledalo kao da se zaustavilo,
fiksiralo, cime je gospodarila vlast u svoju korist.
Nije nekorisno podsjeti,ti na distinkciju i vezu iz­
medu latentnog i otvorenog nasilja. Vias! moze da
se zadovolji latentnim nasiljem. Ona preferira da
ne upotrebljava svoje mogucnosti brutalne inter­
vencije, nego ih Cllva u rezervi, jer je to sastavni

140
 dio strategije o kojoj je mislio jos MakijaveLi. Re­
zimi koji su upotrebljavaLi sw poHoijsJru i vojnu
represiju nisu dostigli koncept apsolutne politike.
Prema ovom konceptu snaga treba da intervenira
samo da bi definitivno razbila protivnika; dotada
parcijalna illllervenoija i prijetnja rizikuju da valo­
ri7luju svog protivnika kao sagovorn,ka, sto treba
Oini·tli samo svjesno. Medut'im, latentno nasilje Cini
da se pojavi kontra-nasilje koje ga otkriva, koje ga
moZe Zenirati i pnimora,ti da se, snaZno udarajuCi
razvije. Moze se cak desHi da se sila upotrijebi i
da se kontra-nasilje razbije. U tim uslov,ima moze
se pojaviti romantizam Cistog nasilja. On implicira
jcdnu filozofiju i orutologiju bezuslovne spontano­
sti, metafizilm nasilja. PosLije dugih perioda gdje
se klasna borba ublazila sa historijom i rustorici­
tetom, sa miroljubivom koegzi!stencijom, sa s,tagna•
cijom druS-tvenih odnosa i ,,svjesno" akumuliranih
zakaSnjenja, konjunktura fav:orizuje renesansu ove
filozofije. Za omladinu, poslije perioda ye-ye, dolazi
period tragedije. Sa rusenjem ideologije ravnoteze,
rasta, harmon.izacije, dola�i iskusenje jednog novog
apsoluta. Nti.smo l=i na uJ.icama Pariza Culi stra�ne
uzvike ,.zivjcla smrt"? (Viva la muerte!/ Ne, bez
sumnje. Cast ljudi koj,i su slijedili emu zastavu je
ta da nikada nisu angafovali smrt drugih, prijate­
lja iii neprijatelja, a da ne rizikuju svoju, i to bez
rezerve. U ovoj casti, u ovoj vol.ii, lefi velika opas­
nost za jedan ,.svijet" bez Casti koji nema druge
zelje osim da traje.
d) Uistinu, duboka spontanost ne odgovara sa­
mo neskladima i a,kumuHranim zakasnjenjima. Uze­
ta simptomalno, ona oznaCava nove kontradikcije,
nadodate starim kontradikcijama, maskiran.im, za­
us,tavljeni1m, reduciiranim, a nikada rijeSenim. Iz
ovog dramaticnog dogaclanja teoretska analiza treba
da se preokupira do njegovog izdvajanja, uporeb­
ljavajuci odgovaraju6i instrumentarij, zaostren ko­
njunkturom i dogaclanjem: dijalekticku misao. Ona
izgleda kao da se istwpila. Ona je to bila. Ako di-
141
jalekticka analiza ne postigne da shvati elemente
(nove i stare) S'ltuaoije, da ih izlom u njihovoj cje­
lini, da im da jedan smisao, onda preovladava oca­
janje. ��rihv!!tanjem na2!1ja mok]!9novo doci do
obnove jedne tragicne"sviJesti suprotn" _dijalektic­
koj koncepcijiista foliko lwliko- se ova suprotstav­
lja .,s,truktura1izmu" ideologije imobiliteta. Druk­
Cije receno, voditi najviSe racuna o sponatnosti zna­
ci takoder i odrediti njene granice. I to u ime jedne
teorije koju cista spontanost tezi da osta,·i po
strani.

Strategija pop/ave i poplava strategije

Analiza strategije skriva neka iznenadenja. Te­

ocetski i konceptualni rad odnosi se na unaprijed
promisljena pretpo,tavljena akta i slijed akcija.
Ona se ba,i vlas6u i mjerama koje vlast preduzima
sa jednom koherencijom koja je takoder pretpo­
stavljena. Vlast (podrazumijevaju6i i drzavnu vlast)
implicira aktuelnu iii virtuelnu upotrebu sile. Ona
takode implicira jednu misao. Bez misli, vlast gubi
svoja sredstva. Ona se raspada. Konspiracije, driav­
ni udar, ubistva su tada neizbjci:na. Med:utim, misao
se javlja i izrafava. Vlast dakle pretpostavlja upo­
trebu rijeci i govora. Ona pociva na rijecima, ali sa­
mo utoliko ukoliko rijeci upravljaju uootrebom
snage. To ne znaci da je vlast samo jedna rijec.
Strate5ka analiza je izloZena riziku i ne odvija
se bez iluzija: pretpostavilii ekstremnu inteHgenciju,
jednog politickog genija ljudima vlasti. Taha mje­
ra, uzeta empirijski iz pragmatiCnih razloga, mole
se interpretirati poslije i pojavim se kao strateska
odluka. Ova nezgoda nije teska; jedna empirijska
donesena mjera zauzima za:1im mjesto u strategiji,
u predmetu analize.
Danas, izuzev �ke, po1iticke strategije posti­
zu visoki stupanj supllilnostii. Vidi se daleko, pred­
vida se na dugu stazu. To ima neke veze sa koncep-

142
 tom ,.apsolutne politike". Protivndku se prepu�ta
da preduzme inioija:tive da bi se iznemogie savezni­
ke, kao i poklekle prijatelje, podsjetilo u kojem
stepenu smo im neophodni. Udarci imaju vise po­
sljedica. MoZe se valorizirati eventualni protivnik na
taj naCin Sto se oznaC:ava opCom paZ.njom, Sto se
ov-u pa:Z.nju odvraCa od istinskih problema, maski­
rajuci akciju realnih snaga u realnom procesu. Ta­
ko se bira pro�ivnik sa terenom bitke i uloge. Niko
nc ignorlra da je vlas•t ako ne favot1izovala student­
ski pokret na njegovom pocetku, a ono ga bar naj­
manje pustila da se razvija. Za.Sto? Da bi prodrma­
la arhaiCne i arhaizrne, da bi nagovijesitila zakaSnje­
nja: da bi otvorila put mjerama koje bi ih ispunile
Zeljenim smislom. Pokret je kasnije prevaziSao svo­
jc zaCetke, ukazujuoi na opasnosti ovc strateSke
igre.
Strategjja se udvostrucava, mada cuvajuci od­
reaeno jedinstvo u apsolutnoj politici, Postoji pri­
vldna strategija, javna i objavljena, a joS vise sa­
krivena i tajna strategjja. Prva, ciji privid ne isklju­
cuje efikasnost, priblizava se taktici, ali ona je sa­
stavni dio strategije. Druga, na dugu stazu, se n�
otkriva. Ona se transponira samo kroz ekspoze ako
se otkriva njen politicki karakter od javnih propa­
gandisticlcih uvjeravajucih iii teroristickih obJ.ika,
odreaenih da iskrive Hi frapiraju tzv. javno mni­
jenje.
Svaka strategija raCUna sa snagama koje ri1j­
kuju da je preplave. Ove snage ne os'laju izvau
logjstiike i kalkila: one se predviaaju. Predlaze se
da se one iii kaptiraju, iLi uniste jedam1mt kada stt
otkrivene. Sve to se ne odvija bez novih opasnosti.
Kao u svakoj strateskoj elaboraciji, komandovanje
ima izbor izmectu dvije opcije, izrned:u one koja
pokuSava da nrlnimizira Sanse pro�ivnika i one koja
tezi da do maksimuma razvije svoje vlastite Sanse.
Ne postoje takticke i strateske operacije koje se
mogu odvijati bez rizika. Strateski projekti i nji­
hove analize rade se samo u termindma Sansi i vje-
143
rovatnoca. Oni koji se boje .,avanture" u tolikoj
mjeri da je iskljuou.ju u ime logike situacije iii jed­
ne sitiuacije svedene na logiku, nemaju strategiju,
iii je ne zele imati, iii je pak jos prikrivaju pod
ovom logikom. Logika strategije nije formalna, nego
je dijalekticka logika.
Da bi se strategija rll2Jllliljela, treba postavili
jednu seriju pitanja, pros,tili u svojim fonnulacija­
ma: .,Ko" .,Kako" .,Zasto". Odgovor nikada nije
prost, jer anatiza mora determinirati realnog pr�
tivnika, kao i realne ciljeve. Na primjer, onaj koji
preduzima inicijativu strateSke operacije na planu
apsolutne politike oznacava jednog protivnika od
kojeg se plasi da strategija ne cilja da ga prevazide
i da sama nije prevazidena. Oznacavajuci ga kao .,lc­
galnog" protivnika, ona ga ukljuouje da ostane u
legalitetu s tim da ga jednog dana udari u ime ovog
legaliteta. Realni protivnik to je cjelina snaga pre­
vazilazenja. Fiktivni protivnik se vidi dvostruko
primoran da nadgleda svoje zalede da ne bi proma­
sio igru, igru legalnosti. On jedruim udarcem ima
jednu slobodu manevra koja mu omogucava ovo
nadgledanje. Opca paznja se odnosi na teren gdje
se igra politicka igra i to tada kada se realna ak­
cija odigra svugdje, ne samo na ulici, nego i u po­
plavi koja ne vodi raCUila ni o igri, ni o pravili­
ma igre.
Nije nista novo da se inicijatori jedne akcijc,
oni koji su je izazvali i izvrsili, vide dezavuirani od
onih koji su iz nje izvukli partiju. Novi elemenat
se rada iz onog da jedna strategija ne prlpada ni­
kome. Onaj koji je u s.tanju da je dobro vocli, us­
pjeva i da je se docepa. U cemu se sastoji jedna
strategija? U jednoj formi. Sadrfaj ove fonne to
su sredstva akcije, njeni instrumenti iZVI"Senja. Je­
dan poli-tickl rukovodilac moze zamisldti jednu stra­
tegiju, a da za nju nema sredstava. Nelci drugi je
uzima sa sredstV'ima da bi je doveo do ispunjenja.
Za vrijeme historijskog perioda od 1933. gocline
mogla se perfektno zami·slitli jedna strategija na

144
 intemaoionalnom nivou koja je za Francusku sa­
drZavala ,.nezavisnost, veliCinu, prosperitet". U isto
vrijeme ona se i nametala. Politicari uskih pogleda
nisu se mogli uzdiai do ove koncepcije. Oni su o.sita­
li na nivou taktike: elektoralizam u unutrasnjoj
politioi, momentalni savezi u spoljnoj politici. Sa­
dasnji sef dri:ave u Franouskoj znao je u svoje ruke
uzet:i strategiju - pl'lisvajajuCi od opozicije vrhovc
Siroke politike, on je neS-to malo zanemario nacio­
nalni reaJi.tet i unutrasnje probleme. $ta on poku­
sava danas: maja-juna 1968. godine. Da uzme u
rukc jedino shvatljivu strategiju, na nacionalnom
nivou. Virtuozitet stratega, implicirajuCi koncept
.,apsolutne politike", ide do koriStenja situacije ko­
ju je sam stvorio - do praznine. 0 Cemu se radi?
Da se rekonstruira socijalni Zivot, a za to je bitni
uslov aktivna participacija sooijalnih grupa (stude­
nata, omladine, radnika, tehnicara). Da je opozicija
bila izradUa jednu strategiju, ona bi isturila jedan
program generalizovanog samoupravljanja umjesto
da se zadovoljava prilagodavanj,i.ma planiranja iii
razmatraniem nekih nacionalizacija u sadaSnjim
drzvnim okvirima. Ona je, dakle, u odredenoj mjeri
razoruZana, ranjiva. Oficijelnoj strategiji ne manj­
ka smjelost. Ona ide dotle da predvida jedan treci
put (famoznd ,.tre6i put") izmedu socijalizma i kapi­
talizma. Danas se mozemo pitati da Ii ova strategija
raspolaze sreds,tvima da uspije. Da driava puni so­
cijalnu prazninu iskopanu oko driavnog aparata
i od njega, da se ona poziva na vrh za ono Sto
moze doci samo iz haze, nije Ii to posljednji para­
doks apsolutne pol,i!Jike?

10 Prciivljavanje kapitalizma 145

 0 DUALITETU VLASTI

Da bi anali7lirala ovu situaciju, dijalektickoj

misli biLi bi potrebni novi termini, precizno odre­
d'eni, ali termini koji oznaCavaju nesigurne prelazne
clemente. Vlast? Da li bi to bila vlast jedne sjene,
iii sjena jedne vlasti? Sigurno ne! Pred ljudima
na vlasti postoje komandne table. Dovoljna je tak­
va tabla, takvo dugme i pokrece se jedna realna
snaga. Meclubim, u bauku apsolutne politike koji se
uzdi.Ze natl Evropom i svijetom, zamjenjujuCi pr.t­
licno neprikladno bauk komunizma, ima neccg ire­
alnog. On ujedinjava sve fantazme volje za moCi,
sve pravne i politiCke f.ikcije vezane za dr.favu. Taj
bauk se proklamira i aklamira u historijskom mo­
mentu kada oko sebe stvara prazninu terora. Cije-
1o druStvo treba rekonstruirati, poSto su se njegove
superstrukture - koje cine jedno drustvo drustvom
a ne samo jednim agregatom - razmrvile, a
ponekad i sruSile. Koncept apsolutne politike suge­
rira dri:avnicima da treba i da se moi:e rekonstui­
rati ovo drustvo, i to polazeci od vlasti. To je de­
lirij jednog racionaliteta koji ne priznaje svoje
vlastite granice.
DuaHtet vlasti po Lenjinu karakteriSe revolu­
ci<;>narne -_s,!t�it.fJje: Jedna vlast opada,_ dr:u_g_a se U.§­
pi!!}ce,.::Tako._Je_ z_a_ vrijeme Pariske komune-bilo �a
vladom zvanom repubLianskom i sa Centralnim ko-

146
 mHetom Nacionalne garde. Tako je i 1917. godine
;,lll:st -pala u_i'l!J_�istalica ·Xerenskog � Sov�.
Postofi-.li...-aaa,i (kraiem maJa 1 pocet om jwia
1968. godine) v-irtuelno iii realno, d.u<1lit!.LY.ll!ilLu
Francuskoj?. Moglo bi se pretpos,tawt-i da postoji.
S jedne strane se podzas.tavoro reoubJikc j shbode
(.,osloboditi nas� fabrike") okuplja burz.oazJia.__,;;,
svojim saveznicima, a s druge strane.se--POO,--�ta­
vom demokratije i_ sloboda okuplja radnicka JJaia
sa svojim saveznicima. Medutim, to je samo privid
(sa rezervom sadrzanom u dijalektickoj propoziciji:
,.svaki privid sad.rli jedan realitet koji sc moZe raz­
viti"). Uistinu, dvije sadasnje vl.asti 6inc. samo jed­
nu vlas-t, i to utoldko vise Sta se nalaze na istom
terenu; terenu legaHteta, postojete driave i parla­
mentame igre. To je teren koji su okupirali oni
koji imaju iniaijativu operacija. Prema tome, na
terenu politickih operacija postoje d¥ije snage, a
samo jedna vlast.
Za ljude koji se identificiraju sa insHtuoijama,
tj. za drzavnike, dualitet je neshvatljov, nedopustiv
i o njemu se takoder nerado govori. Kada bi se
govo"ilo, tada bi koncept bio Wien svog sadriaja.
Onda kada je prije nekoHko dana parlament izgle­
dao kao simbol druStvene i ideoloSke praznine oko
apsolutne politike, kada su njegove debate duboko
razoCaravale svakim odsustvorn znaCaja, 6inilo se
da druga snaga ima za cilj da rekonstrui-ra parla­
mentarni Zivot. U tome je ta druga snaga rizikova•
la, kako da pl'ikrije prazninu i da maskira odsustvo
posrednih tijela izmeclu aparata i .,haze", tako. i
da .,klasnom" protivniku prepusti tako uspostav­
ljene institucije. Na ovaj nacin se cinilo da je po­
zicija u skladu sa krupnom logikom koja je, na ne­
srecu, l'izikovala da spaso opstu logiku jednog siste­
ma koji je izgubio svoju koherenciju.
Karakte11istlka situacije u Francuskoj, koja u
ovim ,.historijskim" Casovima najviSe jznenadujc,
bila je i jos uvdjek jeste postojanje jedne trecc
snage: snaga kontestacije i spontanosti, odnosno
147
snaga ulice. U odredenom smislu ova vlast izvan
vlasti bila je i ostala najrealnija, najdjelotvornija,
najaktivnija, sa oiljem da uzdrma jedno drustvo
iii, joS vise, da uoini evidentnom i osjetljvom njc­
govru institucionalnu krizu, Sto je upravo rezultat
jedne efektivne moci. Med.utim, ova moc jedva da
se kons-tituisala, da se afirm.isala kao takoYa. Kon­
kretna snaga, najprije negativna, postala je pozi­
tivna snaga kontestacije i pokreta. Kako bi ovaj po­
kret mogao postati vlast kad postupa putem svoje
negacije? Kako preci od kontestacije ka instituciji?
Ponovna pojava spontanosti i njen elan, koji jc
okupirao rope i praznine druStva, uspjeli su da naj­
prije oznaCe konture ove praznine. Da, spontanost
evooira i cini pr,i:su:tnom jednu grandioznu moguC­
nost: rekons,trukoiju drustva od baze do \Tha sa
konstituiranjem demokratije i institucionalizira­
njem u pokretu, pocev od jedne mreze organizama
baze gdje Ce biti prisutni (a ne samo reprezentova­
ni) svi interesi, sve aspiraoije, sve slobode. Ova de­
mokratija u bazi mocno se suprotstavlja republici
Uavnoj stvari) koju odrfavaju i po�vaju odo­
zgo. Polazeci od (parcijalne dekompozicije)-i. od odu­
miranja postojece driave, ona dovocU u pitanje
tezu o demokratskoj drfaw. On je smatrao da se
demokratija razwja u jednoj kontradikciji. Ona im­
plicira jednu drfavu, ona tezi ka uk.idanju drfave,
bez Cega bi se i sama uniStila. MoguCnost se pojav­
Jjuje u restitucij,i posrednika i drustvenih mecUja­
tora, u ogromnom drustvenom prostoru koji se siri
dzmed.u centara apsolutne politike sa sv:im njihovim
aparatima, nJihovdm instrumentima akcije i dru­
stvene prakse baze. U jednom trenutku se desava
da ova moguCnost ositaje samo prosta moguCnost.
Ako se ovo des.i, prisustvovacemo jednom kolosal­
nom drustvenom pokretnJ, jednom generalnom straj­
ku koji nije bez ikakvog politickog sadrfaja, ali
ciji politi6ki sadrlaj ce biti ugusen u samom za­
metku. H!i:storija Ce datJ.i jednu revolucionamu situ­
aciju bez ,revo1ucije. Uvertira, ,koja se neosporno

148
 praktikuje u jednom veC oStecerlom zidu, neCe pru­
zati izlaz pokretu. Uzalud ce ukidanje posrednih
tijela dovesU klase licem u lice, jer ce radnicku kla­
su kao klasu ponovo neg1rati suverena vlast i na­
cionalna drzava. Uzalud ce taktika �izborna, paola­
mentarna) za trenutak ustupiU mjesto strate�iji.
Isto tako bi kontestatovi uzalud uzdrmali velike ide­
ologije, ideologije o rastu, ekonomdzmu, apsolutnoj
poli.tici i dl"Zavt
Ali da Ii je moguCa ova nova praznina? Da Ii
ccmo vidjeti kako se, izmedu ekonomskog, socijal­
nog i politiiCkog, izmeOu svakodnevnog Z,ivota i s·tra­
tosfera kulture i vlasti, izmedu pasivnosti s jedne
strane i sposobnosti odluka s druge stranc, rekon­
struiraju disooijacije i separacije? Da Ii cemo po­
novo vid_jeti vladav.inu idelogije i ,,ne-idcologijc"?
Tg izg)ed!l__.nemoguce. Medutim, da ce se poslije
jedne oseke ponovo rodi,tl pokret, ali sigumo na
drugom mjestu i na drugaCiji nacin, izgleda vrlo
vjerovaitno. Treca snaga, koja nipoSlto ne predstav­
lja .,treci put", rodice projekte, ideje, dMtvenu
praksu koja se transformira od vrha do dna. Njena
intervencija veC _je na djelu pokazala pr,imordijal­
nu ulogu svijesti koju prezrivo taksiraju .,subjek­
tivitetom". Njen zadMak je sada da ne samo oku•
pira mjesta socijalne praznine i neka druga mje­
sta, nego i da ,,pozi1tiivno" ispuni praznine, i to praz­
nine svijestii i same druStvene realnosti. Zadatak
teoretiCara ne ide dalje od ave demonstracije. Teo­
retiCar moZe samo oznaciti zadatke koje druStvena
praksa mofe da ispuni.

149
 0 SAMOUPRAVLJANJU

Da koncept i praksa samoupravljanja daj_u_J,,�

dan originalan odg�vor na problem o so_cija!lzaciji
sredstava za proizvodnju, problem koji je jos Marks
postawo, kao i da ovaj koncept i ova praksa izbje­
gavaju poteSkoCe koje su se u iskustvu autoritamog
i centralfairanog planiranja pojavile vec od Marksa,
jedva da je potrebno spominjati. Mozda bi trebalo
spomenuti da u samoupravljanju nema niceg magic­
nog, da to nije jedan univerzalan lijek i da je on.:,
pos-tav-ilo i da postavlja onoliko problema koliko ih
rjesava. Jedanput predlozeno kao prjncip, samoup­
ravljanje nastavlja da se razmatra u okvfrima jedne
visoko industcijalizovane zemlje kao i u jednoj
svjetskoj situaoiji koja je prepuna novih i original­
nih karaktenistika. Samoupravljanje ne ukida kla_s­
nu borbu. Ono je maze stimulirati. Bez njega pa1'-­
ticipacija nema smisla, ona omoguCava manipula­
cije, postaje jedna ideologija. Jedino samoupravlja­
nje Cini par.t,icipaoiju efektivnom na taj naCin Sto
je ukljucuje u jedan proces koji tez:i globalu. Po­
stoji odredena problema.tika samoupravljanja, kao
sto postoji i problematika participacije. Ova prob­
lemat�ka je ogromna. NernoguCe je bez pote5koCa
1ransformi.ra1ii Oi,tav druS-tveni Zlivot, odnosno zivot
jednog kompleksnog drustva. Ako se posmatra izo­
lovano, tj. izvan svoje problematike i jednog ukup-

150
 nog teorijskog projekta, samoupravljanje postaje
same ,,prazna parola". Praznim ga se c.ini upravo
poku.Saj,ima da se izoHra. Kada se ova teza, te:ta.
poklonika etatisticko-ekonomskih planova, lansirala,
tada se igralo rije6ima. S obzirom da je rodcna
spontano u praznini drustvenog zivota, tj. u praz­
nini koju je stvorila driava i da se tu i tamo poja­
vila kao izraz jedne fundamentalno drustvene po­
trebe, parola samoupravljanja se ne moZe izolirati.
Ona implicitno sadr:oi jedan globalni projekat, pro­
jekat odreden da popuni prazninu, ali samo ako se
ta praznina objasni. Sadrzaj samoupravljanja, nje­
gov drustveni i politicki sadrzaj, razvija se i postaj�
strategija, u protivnom projekat propada. ,.SauCe­
stvovanje" je prazna, Cak opasna parola. Kad je
rijeC o upravljanju treba reoi da je sauCestvovanje,
s obizrom na kontestaciju, unaprijed ograniCenu
na uobiCajene okvire upravljanja, a ne na konte­
staciju ov:ih okvira inkompatibilno sa samouprav­
ljanjem. Pseudorevol.ucionarni reformizam moZe
samo poboljSati jedno isto upravljanje, iste stvari
i to u istim institucijama koje su uz pomoC .,zainte­
resovanih", ponovo uspostavljaju. St�prot to­
me pruza samouprfil'lirul.ie2-
a ). je�!!_n_ otvo1:_1,1_pQ�.!Q.ie¢i.sistem..sistem centa­
ra odlucivanja lcoji upravljaju proizvodnjom i or­
ganizuju potrosnju, a da proizvoda�ima i potrosaci­
ma ne daju ni najmanju konkretnu slobodu, ni naj­
man_iu participaciju istinskim izborima,
b) jedan rizik: mogucnost degeneracijc, reku­
peraoije narOci:to -u veC lazllim i degenerisanim ob­
licima ,,saodluOivanja". U samom samoupravljanju,
parcijalni iii lokalni interesi mogu nadvladati opste
interese drustva,
c) najavljivanje jednog procesa koji se nazire
kroz otvorenu pukotinu, a koji bi se mogao prosi­
riti na Citavo druStvo. PogreSno je ovaj proces ogra­
niCavati iskljuCivo na vodenje ekonomskih poslova
tj. preduzeca, industrijske grane, itd. Samouprav­
ljanje implicira odredenu socijalnu pedagogiju. Ono
151
pretpostavlja jednu noyu druslven!,l prak.su na svim
sliipnjevima i nivoima. Ovaj j:>I'Oces povlaCi za so­
born razbijanje birokratije i centralistickog etati­
stiCkog upravljanja. Medutirn, nailazi na razne pre­
preke: trziste i ovladavanje trzistem, globalna pita­
nja koja se odnose na investicije, itd. Ne postoji
dilema i opcija izmedu eta,tistiCke centralizacije i
decentralizacije, koja bi parcijalnom Hi lokalnom
dala prio"i,tet nad globalnim. Ova dilema predstav­
lja sastavni dio jedne ideologije, ideologije apso­
lutne politike (odnosno etatistickog i politickog ap­
soluta). Poteskoce nisu nepremostive, problemi nisu
nerjeSivi. Oni zato ni,su manje jedna realnost. 1Pro­
ces samoupravljanja, socijalna praksa i teorija ave
prakse, implicira uspostavljanje osnove jedne kom­
plcksne mreZe organizama; praksa i teorija modifi­
kuju klasicni koncept - u formalnoj demokratiji -
reprezentacije i reprezentivnosti. Mnogobrojni inte­
res-i haze svakako moraju biti prisutni, ali oni Ill!
smiju bitii ,,reprezentovani", odnosno delegirani
manda-torima odvojenim ad same ba,ze. Samoup­
ravljanje i efek-tiivna participacija ne mogu se odvo­
jiti od _iednog ,.sis,tema" direktne demokratije, si­
stema koji je u mnogome blizak jednom stalnom
i neprekidno obnavljanom pokretu, koj,i svoje spo­
sobnosti organizacije crpi iz samog sebe, a ne iz
formalnog ,.si-stema". Odnosi se mijenjaju na svim
nivoima: razrjeSavaju se stari odnosi izmed:u aktiv­
nih i pasivnih, upravljaca i onih koj;ma se uprav­
lja, odluka i frustracija, subjekata i objekata. Ako
postoje slucaje¥i nereda, ako se vladavina rijeci
suprostavlja birokratskoj vladavini pismena, onda
su to velike poteSkoCe samo u odnosu na podrSku
etabliranom poretku. Sto se tice cjeline i upravlja­
nja njome tu mogtU intervenirati nove tehnike. Au­
tomatizacija u bazi produktivnih snaga - koriSte­
nje elektronsk;h sredstava (kompjutera i racunara),
da bi se decentralisticko upravljanje snabdjelo ulaz­
nim i izlaznim
, informacijama. ove nove tehnike za­
snivaju nove mogt11Cnosti, ali pod uslovom da se one

152
 koniste ne za tehnoloSko snaienje instd,tuoija, nego
da bi se obezbijedilo odumiranje drzave i biro­
kratije.
Najmanju opa,snost koja prijeti samoupravlja•
nju kao procesu ne predstavlja povinovanje korpo­
rativnim interesi-ma, odnosno interesima jedinstva
proizvodnje ili grana proizvodnje (ovaj izraz moze
se uzeti u svom najSi-rem sm1islu koj:i podrazumijeva
i intelelotualnu produkciju, produkciju djela i .,us­
luga"). Vjeruje se da su posebni interesi nadvladani
i tra�i se da ih se uistinu zaStiti. Ako se Univcrz.itet
smatra ogl!!.¢.ujuc;.LI!Ui!..Jl:ansform=JUaruJiva:· ·jer
on tu moze odigrabi b,i,tnu ulogu, Q!ld_a_je. to ncokor,
P9:t:�ti_zam.. Isto vaii...i za. afhitekte i urbanistc, za
pravnilce_ i sudsk11...Ylas_!._za_ tehnicare i specijaliste
informacija, itd. BuduCi da je svaka spccijalizovana
aktivnost redukovano-redukujuCa, ona neprekidno
mora pristupati autokritici koja je komplementar­
na i korelativna sa samoupravljanjem. Samouprav­
ljanje __iJJJ.plicira autoJ<I'i.tikµ, jedno neprelcidriii os­
vjeSCivanje odnosa izmedu jedinica koje se same-­
•upravljaju, izmeau njihoi,ih funkcionalnih i stmk­
turalnih granka i cjeline druStva.
Sto se tice saodluoivanja i autonomije, lako je
shvatitii �ta oni impliciraju. Posebno autonom,ija
univerzHeta, fakulteta i odjeljenja moze i saodluci­
vanje i autonomiju izloZi-ti arhaiCnostima, podvrg­
nubi ih slijepim zahtjev,ima trzista, lis.iti ih kri.\icke
aktivnosti, a pedagogij,u i znanje moZe gurnuti u
koloteoine prljav,ije od onih u kojima su nekad bili.
Da Ii je ovdje mjesto da se povodom samoup­
ravljanja spomene znacaj svakodnevnog Zivota? Bez
sumnje da jeste. Revo-1uoionarni proces zapoOinje
razbijanjem svakodnevnice, a zavr�ava se njenim
ponovnim uspostavljanjem. Sta je to sto potresa
i sto nadvladava svakodnevnicu? To je subverzija
na djelu onoga sto tu svakodnevnku konstituira i
sto je odvaja od nesvaJcodnevnog. Spomenuta diso­
cijacija u \Oise navrata (privatni �ivot, rad, slobodno
vrijeme, drustvend i poHticloi zivot - o6icijalizovani
spis,i i parole svedene na tl'iiiijalno ili retorlcno)
153
da.kle, sve ove disocijacije spomenute u viSe navra­
ta padaju. Drustvena praksa se spontano oslobada
onoga Sto instiitucionalizira separaoije, oslobada se
na:ime jednog broja institucija. Tako i ovdje insti­
tucionalna kriza, koju ne 'smijemo da svodimo na
krizu autori1eta, dobiva svoj smisao. Kontestacija
se ne javlja toliko protiv autoriteta, koliko protiv
citavog drustva koje se pomocu ovog autoriteta odr­
zava. Radnioi ne obustavljaju rad zato sto njihov
patron predstavlja ustanovu jednog oca. Ako oni
i odbacuju patemalizam, to je zato sto taj paterna­
lizam simbolillira jedan drustveni poredak i cini ga
osjetlj-ivim: oni na ovaj poredak koji izraZava pa­
temalizam ciljaju putem jednog odredenog pona­
Sanja. PoniZavanje, nezadovoljstvo prerna auto11ite­
tu, odnosno prerna vla:sti odluCivanja, imaju isto
toliko znacaja koJ.iko ga ima i sam autoritet. Na
Cemu pociva ovaj autoritet? On poCiva na svako­
dnevnici koju ujedno i insti.tucionali2iira i konsti­
tuise kao takvu. ,,Nepreklinuta rijec" inaugurisana
i literarno otkrivena u dogadaju, u tenzijama i ne­
redu, ne dovodi u pitanje samo patemaJ.isticke iii
paternalne autoritete nego takoder dovodi u pitanje
i niihove cilieve, njihove finalitete, dovodi u pitanje
�vakodnevnicu. Sa svo_iim represivnim implika­
cijama Ciji je opCi smisao i trivifalni govor,
koii ie izrai:ava, svakodnevnica sankcioniSe tri­
vijalnosti. Cemu sluze tolike reduktivne aktivno­
sti s obzirom da su redukovane? Koje ciljeve i evi­
dentne i skiiivene istovremeno one treba da postig­
nu putem svoj-ih operacija? Cilj je da se redukova­
nom svakodnevnicom odriava pasivna posluSnost.
Cim se ovaj proces dezalijenaoije nalazi u opadanju
kroz rijec, kroz u1icu i putem spontanog nereda,
svakodnevni poredak se u svojoj solidnosti reorga­
nizuje. PoremeCaji poretka pojavljuj,u se kao porc­
meCaji svakodnevnice, uspostavljanje svakodnevnice
podrzalo je restauraciju drustvenog poretka. Sus­
penzija svakodnevnice definiSe se nizom liSavanja:
nema �tampe, nema benzina, nema saobraCaja, itd.

154
 Kada se sve ovo ponovo uspostavii. - mreZa i sao•
braCaj Sto ponovo donosi gOIUvo, itam-pu, Zeljeznice,
poStanske i bankovne Cekove - onda to nisu samo
neka sredstva zivljenja, to je mnogo vise: to je
citava svakodnevnica. Vladavina prometne vrijcd­
nosti, svijet roba restawiira se sa nekim upotreb•
ni.m vr.ijednostima. To je solidan teren, jer svako­
dnevnd zivot nosi zgradu koja se konstruira na
ovom terenu i ureduje ga. Proces kontestacije,
strajka, cjelolrupni pokret - uzdrmao je taj teren.
Ponovo ga ucvrscuje ODO sto nosi i sadrzi hijerar­
hijske spratove, zati-m fiikcije i r.ijeCi. Ovo nc znaCi
da se svakodnevnica odjednom moZe transcendirati,
nego da se diisooijacije koje je odrzavaju kao nivo
i tlo (zemlja na zemlji) ovog drustva mogu nadvla­
dati putem jednog procesa: procesa samouprav-
ljanja.
Pazljivo i detaljno ispitivanje dogat'laja moze
joS skrivati iznenadenja. Cini se da su pokuSaji
samoupravljanja, nejedn>iki i nesigurni, postojali i
izvan direktiva koje su nametali specijalizovani apa­
rati. VjdjeH smo da se ,,stvar" pojavljuje bez rije­
ci, akcija bez misli. Ponegdje je personal, sakupljen
zajedno sa kadrovima, uzurpirao funkcije rukovodi­
laca kadrova, ali se rijetko defavalo da dime u di­
rektorske funkoije. Time se zeli reci da proces isti­
na jeste u tolru ali da nije ireverzibilan.
Samoupravljanje ,P..Qkazuje put _jedne transfor­
macije sviikodnevnog.ziJlola.. .,Mijenjati zivot". TakD
se definira smisao jednog revoluciona.mog procesa.
AH zivot se ne mijenja magicno, jednim poetskim
aktom kao sto su vjerovali nodrealis,H. Ako riiec
oslobot'lena od potcinjenosti cak ima jednu nuznu
ulogu, ona nije dovoljna. Transformacija svako­
dnevnog zivota takot'ler prolazi ki-oz instHucije. Ako
sve treba re0i, onda ni_je dovoljno Samo -aa se kaZe,
a jos manie je dovoljno da se samo napise. Dru­
stvena praksa, koja nadvladava disocijacije i koja
mole stvol1iti nove instituoije iznad oniih koje pro­
glasavaju disocijacije, ta drustvena praksa nosi jed­
no lme, al,i se ne svodi na govor.
155
 0 UNIVERZALNOSTI (MONDIJALITETU)

Kada je rijec o univerzalnosti (mondijalitetu)

brzo cemo preci na neke poznate aspekte. Sta je,
na pnimjer, sa miroljubivom koegzistencijom? Ona
ima svoju logiku. A Sovjetski Savez? On postoji.
Definioija socijalizma, bila marksistdCka iLi nemark­
sisti6ka, od malog je znaCaja. Sa stanovgta apsolu­
tne poli�ike definicija socijalizma podlijeze ideolo­
giji. Politicke cinjenice? To je egzistencija SSSR-a
i strategija koja se oslanja na ovu egzistenciju. Ovo
ne favorizira napore da se u Zapadnoj Evropi kon­
stituka jcdna originalna sooijalistii.Cka demokratrija.
U savremenoj konjunkturi ovaj novi put mogao bi
od SSSR-a odvojiti najprije Cehoslovacku, zatim
druge narodne demokratije kao Sto su, na primjer,
Poljska, Mada,rska, Rumulllija, pa konacno ukljuciti
druge zemlje, kao na primjer, I,taliju. Jedna tako
konstitwirana Evropa, vezana za Englesku, formi­
rala bi jedan novi poliNcki entitet koji bi sa svoje
strane reagirao na drzavni socijalizam. Mnogi ljudi
to nisu u stanju da shvate, �to je iz odredenih raz-
1oga sasvim razurnlj,ivo. Drtavni socijalizam ostaje
jedina of;oijelna definicija, jedini krHerij i program.
Sta je sa SAD? Sta je sa americkim imperija­
limtom? 1945. godine vojno prisustvo SAD na ev­
ropskom kontiinentu zausta-wlo je, izgleda, revolu­
cionamu perspektivu. Danas su SAD angazirane

156
 drugdje. Bila bi potrebna velika doza lose volje da
bi se izvukao argumenat protiv ,,agitatora" prego­
vora, koji su zapoceli " Parizu i da bi ih se optu­
zilo za sabotazu. Stavise, prestiz SAD pao je na
najniZe grane i ,.ameriaki naCin Zivota" nikoga viSe
ne dovodi u islousenje. Mitologija i ideologija SAD
skoro su isCezli sa scene.
Posljednje godine izmijenile su sliku historije
koju je prihvatila i llivjela omlaclina. U doba kada
je jedna snazna intelektualna struja u Francuskoj i
drugdje u irne jedne ideologije - ideologije dru­
Stvene organizacije putem ekonomistickog i tehni­
cistickog raoionaliteta - odbacila historiju i smje­
stala je u historijsku proslost, historija se nastavlja.
Prema jednoj klasiiCnoj predstavli, rasircnoj u za­
padnoj kulturi, historiju stvaraju individue. Pre­
ma predstavi marksistickog porijekla, to su ma­
se. Slika svjetske historije, koja se pojavila u po­
sljednje vrijeme, historijsku sposobnosl pnidaje
manjinama. Mala zemlja \'ijetnam uspjesno se odu­
pire americkoj grdosij-i. Nekoliko odlucnih ljudi,
ujedinjenih oko Fidel Kastra, izmijenili su lice jed­
ne zemlje i detronizirali jednog diktatora. Ce Ge­
vara je polmsao da osvoji jedan kontinenl i njego­
va figura ima sada skoro jednu mitsku ve1icinu.
On je taj koji je ,.Revoluciji u revoluciji" dao njeno
lice. Mase irnaju potrebu za jednim fermentom, a
individue koje dop rinose da se stvara historija pri­
hva1aju ulogu koja ih vodi ka heroizmu i zrtvama.
Bez njihove inicijative i njdhove sile niSta se ne
mijenja.
Na strucnjacima je da ispitaju termine zajed­
nickog trzista i pitanje zlata. Svjetska situacija ima
druge aspelote koji moraju biti predmet razmatra­
nja i politicke analize. Dekolonizacija je jednim po­
vratnim udarcem, Sokom, reagirala na industrijali­
zovane zemlje, i to na sasvim nepredvidljiv naCin.
Jedna zemlja koja porobljava drugu ni sama ne mo­
ze biti slobodna: okovi kojima saucesnici porobljava­
nja, bilo ignorancijom bilo pasivnoscu, okivaju poro-
157
bljene sluze takoder da i njih cvrsto privefo. Kako
kolonizatorske zemlje ponovo uspijevaju da steknu
slobodu? Ovdje dolazi do paradoksalne situacije.
Regioni, gm,pe (omladina) frakcije klasa (radnici,
seljaci) otk_rivaju �,; 15Jlll kolonizirani_. Ko ih je kv­
lonizirao? KQI_Q!filirali...sJLih cenlri. .ruiu©xanjJ)J.!LOC
akwnulac_ije kaj>i_t_ala (boga,tstva), urbani centri, iii
bolje receno, centri koJi se konstituiraju u ·_lciku
razbijanja urbane rea)u.osti. Paradoksalno zvui::i ka­
da se ka.ze da je eksploatacija od strane neo-kapi­
talizma poprimila obl-ik unutrasnje kolonizacije.
Ovim putem krenulo je i osvjeSCivanje. Organiza­
vani kapi<talizarn ima svoje kolonije sada u metro­
polama i ako on cilja na unutraSnje tI"ZiSte, to je
zato da bi ga iskoristio na- kolonijalan nacin. Dvo­
struka eksploatacija proizvodaca i potrosaca kao
!akvih prenosi kolonijalno iskustvo u krilo ckskolo­
nizatorskog naroda. Ova reperkusija svjetskog nad
nacionalnim poprima razHCite oblrike. StanovniStvo
metropola nalazi se regrupirano u getima (pred­
grade, strand, tvomice, studenti), a novi gradovi
imaju nesto sto podsjeca na kolonijalne gradove.
Tako se u opcoj represiji pojavljuju kompleksne
razliCitosti, razlriCitosti koje revaloziraju demokra­
tiju, rijec, izmjenu ideja i diskusiju projekata, je­
dini nacin i da se slomi izolacija geta.
Ono sto ulazi u kontestacju najprije je poja­
Cana iii ublaZ:ena eksploatacija: to su znanje i vlast
i njihovo spajanje u opresivnu i represivnu moC.
Sa razlicitostima koje se manifestuju (i na kojima
je J. Berqve s pravom insistirao), Zelja za kreacijom
iii kreativnost se pojavliuje kao drustvena potreba.
Ona se vise ne osjeca kao da je podlegla tehnici,
tehnici cija mobilnost takoder intervenise d• bi di­
skreclitovala fiksne okvire znanja i moci. Ova vaskr­
savanje razlika i nji-hovo izraiavanje istovremeno
prati i nejednakost razvoja i nave kontradikcije
koje se tu podrazwnijevaju.
Razumije se da se pojavljuju nave podjele.
Naj,starije granice koje se protefo izmedu naroda

158
 i nacija trasirane su poLitiCkom akcijom burzoazijl!
u usponu. Novije gran-ice, ali granice snazno utis•
nute u svijestima i na terenu i naznaCene u vrijeme
kada je dominirao industrijski rast, prolaze izmed:u
socijalnih klasa. Ove granice se jos ne brisu, ali
nove granice, manje vidljive, razlikuju centre moci,
(odluka, bogatstva i informacija) od njihovih pot­
cinjenih sfera koje su polukolonizirane. Oko ovih
ccntara, od njih i za njih, ekonomika postaje poli­
ticki objekat, objekat politickog rukovodenja (up­
ravljanja). Odatle pojava apsolutne poliUke, tog
fantazma i fantoma, koji ujedinjava spektre moCi
usred praznine koja okruZ:ava Cistu moC i njeno vr•
senje. Revolucionarna spontanost nije bez ikakve
veze sa ovim nedavnim podjelama, koje su sada u
toku prakticnih realizacija. Ona ih najavljuje i mar­
k.ira na terenu u Citavom svijetu. Ako se spontanost
sukobljava sa hijerarhijama, to je zato sto ona ci­
lja na polove moci. Ona se viSe ne mole objasniti
samim materijalnim ili funkcionalnim uslovima pro•
leterskog :!ivota u industrijskoj proizvodnji. Ove
seme, mada joli nisu izgubile svaki zmicaj, uskoro
ce postati zastarjele, One nisu dovoljne da objasne
svjetski karakter spontanosti, nasilja, kontestacija,
a posebno svjetski karakter studcnbskog rcvolta.
Moguce je da uzavrelost i spontanost u Francuskoj
proizilaze iz superpozicije dviju grupa drustvenih
fenomena, onih koji se mogu ocijeniti u odnosu
na stare podjele u proizvodnji (drustvene klase, po•
zicije i funkcije) i onih koje moZ:emo razumjeti sa­
mo pomocu drugih referenci {polukolonizirane gru­
pe, iii one koje se smatraju takvim, rasporede­
ne u zonama koje su subordinirane centrima moCi:
!'<'lo, predgrade, periferija, omladina, studenti). Sva­
'loi drugi pokusaj objasnjenja ostaje ogran;cen na
)>arcijalno glediste, bilo psihololiko bilo psiho-ana­
liticko (kao, na primjer, clanci E. Morina u .,Mon­
du" od 5. i 6. juna 1968. godine). Takva jedna redu­
cirana i redukujuca perspektiva ne dosliif.e poJ.i\.ic­
ki nivo.

159
 Zasigumo je pogresno msliti da je era nebla­
gostanja na svjetskom nivou iscezla. Ipak, razvijene
zemlje, industrijalizovane i urbanfairane, prevlada­
le su oskud;ou. Sigumo je da se nave forme orga­
nizacije uspostavljaju putem prevamlaZenja ins ti tu­
cija koje su mstorijski vezane uz neblagostanje i
koje raspodjeljuju oskudan drustveni visak proiz­
voda. Sa novim semama objasnjenja dobiva se i
noW. projekat, i to na svjetskom nivou.

160
 URBANI FENOMENI

Analiza se sada vrti oko jednog problema, od­

nosno oko znaCajnog elementa problematike. PoSto
postoje novi fenomeni, a posebno problemi vezani
za urbanizaciju industrij,skog druStva, postavlja se
pitanje kako definisati veze izmedu ovlh grupa fe­
nomena: kao jukstapo2lloije, superpozicije, ili ,,nad­
determinacije"? Analiza dovodi do toga da se od­
bace metofore, a narocito mehanicke analogije kao
Sto su, na primjer, detonatori, rezonance, itd. One
istina oznacavaju problem, ali ga postavljaju na
drugo mjesto. Ove metafore teze da odijele uzrok
(studentski pokret) i posljedice (opoi strajk, insti­
tucionalna kriza) na taj naCin Sto a:kcenat stavljaju
na disproporoije izmedu ovog uzroka i ove posljc-­
dice. Ova sema je pogresna na dva nacina: pogres­
na je i teoretski, i zato sto nipodastava pokret. Ka­
da bi se trudili da obore samo kapitalizam znanja
i kapitalisticku znanost, odnosno da obore burfoa­
ziju znanja koja se suprotstavlja znanju burfoa­
zije, studenti •se ne bi mogli smatrati samo slu­
cajnim uzrokom mnogo sirih fenomena. Ana­
liticki postupak koji smo do sada slijeclili omo­
gucava zakljuca,k koji otvara novu analizu.
Proces koji posmatramo implicira dva razlicita
niza razloga i uzroka: onaj niz koji potpada pod
analiru kontradikoija, novlh i starih, i onaj koji
II Preiivljavanje kapitalizma 161
podlijeze analizi neje�,akosti u razvoju i koji pri­
kriva, oteZava iii ublaZava kontradikcije. Mjcst'l
produkcije nisu izgubila svaki znaCaj u druS,tvcnom
i politickom prostoru. Daleko od toga. Samouprav­
ljanje i proces koji on pokrece mogu, da bi zado­
biH citavo drustvo, poci samo od ovih mjesta. Ipak,
intercs i znaCaj se premjeSta prema centrima odlu­
Oivanja, prema centriima znanja i vlasti, informacija
i akumulacija, kako bogatstva tako i tehnika. To
je jedan urbani fenomen par exellence, iii, bolje
receno, jedan skup urbanih fenomena. Njih mole­
mo proSiriti na dvijc vrste posljedica. Ovi fenomcni
uvode nave kontradikcije. Stavise, stare super­
strukture, ideoloSke i institucionalne, izrasle na bazi
industrijalizacije, druStveni i politiC:ki odnosi ovog
pcrioda, u odnosu na nave fenomene mogu biti u
zakaSnjenju, veCem iii -manjem, oCiglednijem, iii
prikrivenijem. Iz ove Seme se ne i-skljuCuju ni poH­
tiCke superstrukture, specijalizovani i instituciona­
lizirani aparati.
Separacije i disocijaoije svoje uzroke i svoje
razloge imaju u podjeli rada: tehnickoj i drustvenoj
podjeli rada. Tehnicka podjela shvaca se onako ka­
ko se izvrSava, polazeoi od proizvodnih snaga, nji­
hovog nivoa i njihove organizacije. DruStvena pod­
jela rada, podrazumijevajuci tu i birokratske hije­
rarhije, pretpostavlja se tehnickoj podjeli, pogor­
Sava posljecHce i modiificira podjelu prema intere­
sima i racionalitetu kapitalistickog upravljanja. Ov:i
tehnicka i drustvena podjela rada shvaca se, dakle,
prema ,,imperabivima" proizvodnje, odnosno indu­
strijskog rasta. Dolazi momenat kada se ona proji­
cira na teren. �__eks.t.rem��_forma po­
djele rada, lolcalizova11a i. -9rganizoy_ana kao takya,
OooaJefa,ril]liii--d_!_��!i�cij��a svoje kon�ekV�ce i
svoje 1tJml1K�jj_e. Ove konsekvence i impHkacije
odriavaju i otefavaju disooijaoije, smjeStajuCi ih u
jedan kruti drustvenii prostor. Funkcije koje su joi
ralllije odvojene analizom drustva, dijele se u akta.

162
 Apstraktne i nekompletne disooijacije postaju sa­
vrSene, ali njihovo ispunjenje ujedno najavljuje i
nj;ihov kraj. IzraZene na terenu, one mogu biti sa­
me na terenu savladane: a taj teren je uLica. Tu
student susrcCe radnika i razum, reduciran na svoje
funkcije; ponovo nalazi rijec. Ideologije, tj. ideolo­
gije Cistog anaHtiOkog intelekta, pra:ktiCno sc reali­
ziraju, a institucije upravljaju. Ove ideologije i ove
inst,itucije zakaSnjavaju, zaglibljene u svojim reaii­
zacijama. Urbani fenomeni, pod koj,ima se poch:azu­
mijeva i .,urbanizam", prate isCezavanjc superstruk­
tura industrijskog rasta. Ovaj rast, koji nije mogao
obezbijediti druStveni razvoj, dispredi-tuje se sa svo­
jom ideologijom, sa svojim racionalHetom, sa svo­
jim institucijama.
Sta je novii proletar.ija:t, .,nova radniCka klasa"?
1

Nju se ne mofe susrestl u mdustrijama visokog teh­

niCkog razvoja, nego u gradovima, u novim rad­
niCkim kvartovima. Ovaj proletarijat vise.���j�Ca
ni prijasnjeoskudiice, 11ll, kako se tc>=oblcl!Q._k;!k
ranije oziJ.jkprolelerslillitislQ� On ima re­
lativno dobre stanove, ishranu i razonodu. Ovaj
,,Zivotni nivo" ekonomLstima moze izgledati zado­
voljavajuci. Meilutim, on nikoga ne zadovoljava; ni
sa stanowsta indiviidualnih potreba, ni, kako se to
kaze, sa gledista drustvenih i kulturnih potreba;
ni Sto se tiCe naCina zivljenja. Ovdje se stanje si­
romaStva i neuCestvovanja, istina podnosi, al,i jc
loSe prihvaCeno. Ovdje se sa oStrinom doZivljava
ponifavanje i odsustvo slobode, kojd proizlaze iz
prisustva i odsustva centra odluCivanja i srediSta
drustvenog zivota. Multiformna alijenacija ovdje se
i.ivi opskurno, ali u dubokoj, gluhoj tjeskobi. Odat­
le nice spontanost. Ovdje se raila radnicka omladina
koja gaji luoidnu iii slijepu mrznju protiv pri.tiska
vlasti, protiv postojece .,realnosti", u svoj njenoj
integralnosti. Ako je ranija generacija na ekonom­
skom planu narocito revandicirala, aka je htjela
i jos uvijek hoce potrosna dobra, povecanje nad-
163
nica, jednom rijecju kraj stare bijede, nova genera­
cija hoce nesto drugo. Frizider i aut�mobil nju
vi.Se ne zavodi, ne 6udi i ne zadovoljava.
Ova mladost trazi i mozda donosi sa sobom
jedan novi nacin zivljenja. Ovi mladi ljudi su pro­
Sli doba slijepog romantizma ,,je-je"; oni su ga pre­
vazisli i sada kroCe ka revolucionarnom romantiz­
mu, bez teorije, ali djelotvornom. Oni imaju jedan
iznenadujuCi naCin da ,,hoce", da revandiciraju kon­
testirajuCi, da kontestiraju revandicirajuCi. Oni ko­
ji su ih vidjeli u raznim manifestacijama bili su iz­
nenadeni njihovim stilom: oslobodeni su od nasilja,
polaze u osvajanje grada i Zivota sa transcedent­
nom hrabro!cu i cesto pod znakom crnih zastava.
U radniCkoj klasi stvara se nova generacija,
ali to sigurno ne izaziva sukobe generacija. Uslovi
u kojima je ova omladina rasla senzibilirali su je
i formirali. Ti uslovi nisu svojstveni samo njima.
Oni su otkrili jednu situaciju koja je zajednicka
svim dobima.
Ovdje, tj. u ovim uslovima, nova slika svijeta
i historije prihvata se konzufno i snaZno. Njome
se hrani kontestacija. Dakle, postoji jedno pitanje
generacija, ali ne postoji nista sto bi licilo na bor­
bu izmedu dobnih klasa. Ova reprezentacija svodi
politicke fenomene na psiho-,ocioloska razma­
tranja.
Sto se tiCe samoupravljanja, ono se ne moZe
ograniciti na mjesta produkcije. Proces koji je za­
poCeo Siri se na sva socijalna mjesta, tj. tamo gdje
ima ,.korisnika". Mreza baz.nih organizama pokriva
sve ,,interese", ali se pale suzava na usku stazu.
Jugoslovenski model pokazuje nufoo prosirenje sa­
moupravljanja na ,,korisnike" urbane stvarnosti, na
cijelu ovu realnost, koja se posmatra iz dvostrukog
aspekta: aspekta proizvodnje i potrosnje, razmjene
i upotrebe. Ali taj model, takode, pokazuje potes­
koce. Kineski model Komuna, uprkos enormnih
razlika, indicira istu orijentaciju. U ovoj perspekti-

164
vi, mnogobrojne urbane cinjenice koje su se poja­
vile iii otkrile u ovo zadnje vrijeme, dobivaju je­
dan smisao, smisao koji malo pomalo otkrivaju
analize. Poznavanje urbanog fenomena sada je na
samom svom pocetku, isto kao i sama urbana prak­
sa koja se lagano otkriva iz industrijske prakse.

165
 MUTACIJA

Iz dogadaja iii dogadanja mogu se izvesti mno­

ge analize, mnoge verzije. Dogmatizam uza se nema
nauku i nije je nikada ni imao. Glediste postav­
ljanja perspektiva ne pokorova se unitarnom pra­
vilu. Ipak, ostaje da se pokaie konvergencija ovih
pogleda, relativnih i ogranicenih, iii pak njihova
divergencija. To su pitanja koja se mogu postaviti
i razrijeSiti samo na nivou prakse, tj. na politiC­
kom nivou.
Jedan dagaclaj moze se ispitivati sa gledista
znanja njegovog sadrfaja (analiticki iii sintetski,
parcijalni iii globalni, podijeljen na .,discipline" iii
okupljen jednom cjelovitom koncepcijom) i sa
gledista njegove transmisije tj. pedagoske forme,
vise iii manje autoritarne i dogmatske, odredene
sadrzajem iii ciljem institucije i njene drustvene
funkcije). Tako prelazimo na kriticku analizu in­
stitucija, medu kojima su dogadaji osvijetlili uni­
verzitet. Tada, zbog analize, u prvi plan dolaze od­
nosi izmeOu institucija i druStva, Sta omogucava
da se izucavaju funkcije i disfunkcije, institucional­
ni finalitet, i da se istovremeno reagira na institu­
cije i na drustvo shvaceno globalno. Analiza se,
zbog reciprocne kritike, krece cas prema jednima,
cas prema drugima,

166
 U vise navrata evocirali smo jednu posebno
znacajnu analizu koja je pola�ila od tehnicke pod­
jele drustvenog rada da bi pokazala drustvcnu
podjelu rada koja se pretpostavlja onoj prvuj, koja
nju modificira i koja je transformira. Na koji na­
Cin su se hijerarhizacija i bikrokratizacija doCepale
imperativa i tehnickih pravila da bi ih izmijcnile
prema jednoj drugoj drustvenoj ljestvici, ljcstvici
prestiza, moci i dohodaka? Umjesto da konstatuje
ovu Jjestvicu, da je proglasi u ime empirizma ili da
je valorizira u ime operacionalizma, kritiCko znanje
�c p ridrUZ.uje kontestaciji i pojaCava je. Dali je ova
analiza moguca? Dogadaj je pokazao da praksa
(kontestirajuCa), koja naruSava separaciju i utvr­
denu hijerarhizaciju, otvara put analizi. Ona na­
ruSava sve opravdavajuCe ideologije koje su uCinile
le.Skim, i mo.Zda nemoguCim, ispitivanjc izuzctno
zapletcnih interakcija.
Analiza bi na ovom putu mogla poci od jedne
obnovljene koncepcije ideologije i ideologija. Sto
se tice .,klasicnog" stajalista marksizma o drustve­
nim klasama i njihovim odnosima, o srednjoj klasi
i njenim fluktuacijama, o radnickoj klasi i njenim
ekonomskim i politickim problemima - ono nije
izgubilo od svog znacaja, ali pod jednim uslovom:
da se ova analiza oslobodi dogmatizma i autorita­
rizma politickih aparata. To da njihova moc, kao
centara odluC-ivanja, pritisCe analizu i paralizira
dijalekticki um ukidajuci upravo kriticku moc ovog
racionaliteta (koji je, ,,u suStini", pokret, ve.Ze se
za pukrct i shvata konjukturu i dogadaj), vec je
odavno bilo neodrzivo. .,Francuska je zemlja u ko­
joj su se, vise ncgo drugdje, istorijske klasr.e bor­
be svaki put vodile do konacne odluke, pa su ovdje
i promjenljivi i politicki oblici u kojima se one
kreCU i u kojima se sa.Zimaju njihovi rezultati iz­
razeni u najostrijim potezima. Srediste feudalizma
u srednjem vijeku, uzor - zemlja jedinstvene sta­
leske monarhije od doba renesanse, Francuska je
u velikoj revoluciji uniiitila feudalizam i utvrdila

167
cistu vladavinu budoazije u take klas;cnom obliku
kao nijedna druga evropska zemlja. A i borba pro-­
letarijata, koji tezi da se uzdigne protiv vladajuce
burzoazije ovdje se pojavljuje u take akutnom ob­
liku kakav je drugdje nepoznat. To je bio razlog
zbog cega je Marks s osobitom ljubavlju stud.irao
ne samo proteklu francusku istoriju, nego pratio i
savremenu u svim pojedinostima, skupljao materi­
jal za buducu upotrebu, i zato ga dogadaji nikada
nisu iznenadili." (F. Engels: Predgovor trecem nje­
maCkom izdanju 1885. godine u ,,Osamnaestom
brimenu Luja Bonaparte) .,Proleterske revoluci­
je ... stalno kritikuju same sebe, neprestano se
prekidaju u svom vlastitom toku, vracaju se na
ono sto je prividno svrseno da bi to iznova pocele,
ismijavaju s okrutnom temeljitoS6u poloviCnostl,
slabosti i kukavnosti svojih prvih pokusaja, one
kao da svoga protivnika obaraju same zato da bi
on iz zemlje erpio nove snage i gigantskije se is­
pravljao prema njima, one neprestano imova uz­
miCu pred neodredenom gorostasnoSCu svojih vla­
stitih eiljeva sve dok nije stvorena situaeija koja
onemogucuje svaki povratak, i dok same okolnosti
ne viknu: Hie Rhodus, hie salta!" (K. Marks: .,O·
samnaesti brimer")
Ovdje se ne radi toliko o tome da se pred­
lozi jedna teorija pokreta, nego da se pokaze sam
pokret i da se teoriji dodaju neki elementi. Pokret
postoji, pa postoje, dakle,. i teoretski zahtjev i po­
treba. Teorija pokreta moze doci samo od samog
pokreta, utoliko vise sto je ovaj pokret pokazao,
otkrio i oslobodio nove teoretske mogucnosti. Od­
redeni doprinos izradi ne moze se predstavljati kao
utvrdena doktrina, nego samo kao ograniceni do-­
prinos.
Sa stanovista analize urbanih fenomena, pokret
se razvija u vise vremena i premjelta se sa tog
drustvenog mjesta na jedno drugo. On je posao
od Filozofskog fakulteta (drustvenih nauka) iz Nan­
tera, ali se prenio i pro!irio prvo na Pa-riz, zatim

168
 na provinciju, a da nije stvorio ni jedan centar u
Latinskom kvartu oko Sorbone.
Podsjetimo se na tok i slijed dogadaja:
a) Nanter: Pariski fakultet izvan Pariza. Neda­
Ieko od Ministarstva odbrane (poslovne zgrade, ra­
skrsni ce puteva). U osamdeseti m godinama to Ce
mozda biti jedan urbani centar. U ocekivanju to­
ga, tu su bijeda, predgrade, radovi na metrou, so­
cijalni stanovi - proleterski , indu strijska predu­
zeca. Osoben kontekst, tufan pejzaz. Fakultet je
zami sljen prema mentalnim kategori jama proi zvod­
nje i industrijske produktivnosti neo-kapitalistic­
kog drustva, a da nije isao do logike ove koncep­
cije. Zgrade govore o projektu i ispisuju ga na te­
renu. To ce biti jedno preduzece odredeno za pro­
izvodnju osrednjih kvalifikovanih _intelektualaca i
,. si tni h ��d.�_Q!_�•�-�.�--ovq_9"ru��v�, -� -nfegovo upriv­
ljanje, za prenoSenje jednog oareOenog i ograniCenog
znanja drustvenom podjelom rada. To je, dakle, od
pocetka jedno markirano mjesto, topicno i tipicno,
ciji ce se smisao lagano otkrivati u toku dana sa
brzinom u pokretu. Nije Ii to jedno skromno mje­
sto u krilu jedne civ i lizaci je za snovane na gradu
- od antickog grada do historijskog grada Zapad­
ne Evrope? Vise nego kao otuzan spektakl, pred­
grade se, sa svojim sirotinjskim barakama, pred­
stavlja kao jedna praznina. Anomicno, ,.drustveno
izan dmstvenog" se mijesa sa slikom drustva. Od­
sustvo je mjesto ,.gdje zlo dobija oblike". Ovaj nat•
pis na zidovima dobro kaze ono sto zeli da kafo.
Ovdje rad gubi svoj smisao. U ovom proizvodu in­
dustrijske epohe i dezurbanizacije, Fakultet, od­
sustvo civilizacije, mi jenja se u op sesi_ju. Kako bi
pedagogija popunila ovu prazninu? Utoliko vise sto
znanje - sadri:aj i forma - zakasnjava za pro­
jektom. Grad, dalek - prosli, otsutni, buduci -
dobiva jednu utopijsku vrijednost za djecake i dje­
vojCice instalirane u heterotopi ju proizvodaCa ten­
zija, fantasticnih slika. Ovdje i sada, u Nanteru
se podnosi prostor segregacije, dvostruko name!-

169
nut: funkcionalno i drustveno, industrijski i urba­
no. Funkcionalizovani u getu nastavnika i stude­
nata, medu getima ,.ostavljenih na raCun", podvrg­
nuti prisili produkcije i izbal:eni izvan urbanog Zi­
vota. Jedna besmislena urbanisticka misao - jed­
na ideologija zvana ..!!rbln!_zam�• - predvidjela je
i gn1pi,aJa__ funk�ional_ne _!l!ad�vin_e,-Segregacija, ao­
tjerana do ekstrema, drustveno prouzrokuje para­
doksalne posljedicc. Univorzitctski grad, gdje se
spccijalizira i na neophodan minimum svodi funk­
cija stanovanja, a da se ne zadriavaju tradicional­
ne podjele - izmedu mladica i djevojaka, izmedu
rada, odmora i privatnog Zivota - ovaj grad po­
staje mjesto aspiracija i seksualnih pobuna. Naj­
manja zabrana, najmanja kontrola ovdje se smatra­
ju nepodnosljivim, ne toliko po svojim posljcdi­
cama, jer je veCina vremena besmislena, nego zato
�to simboliziraju represiju. Oficijelni ili sluZbeni
liberalizam pokazuje ovdje svoje granice koje uvi­
jek iznenaduju liberale: ,.Kako?" Njima je dozvo­
Jjeno ovo iii ono, skoro sve. lpak je potreban mini­
mum reda. Ne moZe se dopustiti da se instalira ne­
red. Moci simbolizma izmicu liberalnoj ideologiji
koja priznaje svoju nemoc iii se preobraca u auto­
ritarizam. Sto se lice zgrada fakulteta, specijalizo­
vanih za funkcije obrazovanja "{ogromni amfiteatri
iii male sale, prividno i tehnicki funkcionalne, siv­
kaste hale, toranj administracije, morfologija Ciji
smisao Ce se i suviSe brzo pokazati), 0_!11_.pggfil._�
mjesta p_oJiti&og r_e�lli:_®ja.. Ovdje sekondenzo­
vao je·dan dosta iznenad:ujuCi ,,izvanredni red": kul­
turna svakodnevnica, specifiCno siromaStvo u kon­
trastu sa utopijskim i mitskim bogatstvom kultu­
re, oficijelno predloZene, znanja oficijelno Sirenog.
Na ovom mjestu, na naCin intenzivniji nego dru­
gdje, zivi se istovremeno i u realnosti (njenoj mi­
zernosti) i u imaginarnosti (veliCnastvenosti histori­
je i svijeta), sto ne doprinosi malo dekompoziciji
kulture, znanja i institucija.

170
 Tekst i kontekst, posljedice segregacije, se
obrcu. Sta se dogada mladicima i djevojkama koji
dolaze iz bogatih kvartova Pariza i zapadnih pred­
grada? Dobar dio izmedu njih, najbolji, ne izbje­
gavaju neugodu koja dovodi do tjeskobe. Prelazeci
spektakl bijede, oni idu iznad spektakla. Mijesanje
klasa? Fuzija? To je suviSe reCi. To je viSe inter­
akcija. Sta je prirodnije od toga da se ovi studenti
burzoaskog porijekla okrenu protiv svoga rodenog
,,milijea"? Fenomen nije nimalo nov, osim po broju
zainteresovanih i po kvalitctu njihovog revolta. Za
ova pona.Sanje moZe se dati jedno psiho-socioloSko,
odnosno psihoanaliticko objasnjenje: ovi mladi lju­
di brkaju, u istom osudivanju, tradicionalni pater­
nitet, zasnovan na svojini, profesionalni i politiCki
patcrnaJizam, patronat. Oni na viScm nivou preu­
zimaju revolt protiv oCeva, konflikt generacija. Na
osnovu toga, upravo oni preuzimaju radikalni ne­
gativitet i to najprije neizbje:!no u govoru. Verbal­
no nasilje priprema nasilje u akciji. lpak, ova psi­
ho-analiticka i psihosocioloska sema ne ide daleko.
Ona do odredene tatke objasnjava ponasanja, ali
ne i njihov politicki sadrfai. Jos jedamput kriza
autoriteta samo ie privid jedne mnogo dublje krize
koia ide od svakodnevnog zivota do institucija i
drfave koja odrfava cjelinu. Psiholosko ob_jasnje­
nje ostavlja po strani teorijsko iskustvo: njegovu
pouku, generalno vrlo proSirenu, ali izvan progra­
ma. Sto _se_ti_ce__tlyi;\enata_ttY. ,.skromnog" pori_jek­
la, mnogi se upravJ.iID!!_prt>ma ye�ma po�itivnim
preokupac!J_ama:· Ji.ursevima; .. ispitima, zaposlenju.
U pocetlcu njihovog studentskog zivota, neki se ni­
su os,iecali dovoljno jaki da bi sebi omogucili poli­
ticku aktivnost, pa cak ni lektiru izvan programa.
Oni su ispitivali horizont: ono Sto su opaZali uzne­
miravalo ih je. Sta im obecava, sta im donosi ovo
drustvo? Ti studenti ponekad zahtijevaju jedno
.,zaposlen,ie", radno mjesto (job} i odbacuju dru­
ltvo u cjelini, isto onako totalno kao i oni s druge
strane, mada jednim drukcijim putem. NJihova po-
171
litizacija je precimija. 0 jednom drustvu koje im
ne pruia niSta sigurno, nista zavodljivo, ni sigur­
nost, ni avanturu, Qn_i_�e___nis.ta.da znaju._Qsim
da se horizon! l!lijenja. Buducnost .,malih kadro­
va" u obrazovanju iii u industriji, odredeno mjesto
u birokratskoj hijerarhiji, apartman i auto - ova
slika svakodnevnice nema u sebi nista uzbudujuce.
Oni koje ne opterecuje neposredna�b!"_iga _Q__g)lar­
nosti, traZe inotive ��tiffijazm_�; oni za koje je re­
alnost primarna, odvracafu se od nje. Sta iz toga
rezultira? Koalicija ovih struja, izvanjska uobica­
jenim podjelama izmedu klasa (burzoazija, srednja
klasa i sitna burzoazija, proletarijat) protiv istog
neprijatelja. Ocrtava se jedan originalan dijalektic­
ki pokret: drustvena marginalnost protiv centrali­
teta, anomija protiv formi, kontestacija protiv od­
luka. Prividno privilegovani (oko njih javno mis­
ljenje vidi prije svega ove .,privilegije"), ovi stu­
denti zauzimaju _prednj6---Hlje5t&-u -peHtickoj.ho.,:fil;_
mjesto avangarde. Sociolo.Skim Zargonom reCeno,
u takvim uslovima, u ovom kontekstu, funkcionisa­
nje institucija moze samo naglasiti disfunkcije. Iz­
jalovice se napori za popravak ovih disfunkcija.
Ovo neizbjeZno stvara anomiCne grupe, famozne
,,grupice". One inicijalno rezultiraju iz razliCitih
kritickih reakcija savremene historije: kroz mark­
sizam-lenjinizam, trockizam, akcij11 Fidela Kastra
iii Ce Gevare. Ove fermentne ,.grupice" b11jaj11, do­
vodeci sve u pitanje, a 11 pitanje stavljaj11 i jedne
druge. Odatle pokret koji ih sve privlaci i koji pro­
izilazi iz njih, vjeCito iniciran i obnavljan kroz dis­
kusije. Pokret ih je 11jedinio, a da ih nije stopio,
niti su se one rastopile u njemu kao grupe. Sa­
stavljen od grupa, on je bio i reprezentovao viSe od
njihovog zbira. Svaka grupa bi se mogla pov11ci 11
sebe; 11 pokretu, svaka grupa se sirila i doprinosila
rastuCem !irenju cjeline. Ova.f originalni fenomen
zadrzavao je slobod11 rijeci kroz konfrontacije i
sukobljavanja, dakle 11 ods11stvu dogme i unaprijed
utvrdenih zakona. Da Ii se radilo o jednoj patoge-

172
 noj sredini, o jednom ,,kulturnom vrenju", ako se
tako moZe reCi? Ne! To je zlobna interpretacija.
Ni§ta nije normalnije od toga u jednom takvom
pokreru, ako se prihvate njegove premise: sloboda
govora, politizacija u dubini (koja radikalnom kon­
testacijom odgovara na apsolutnu politiku vlasti),
formiranje lidera novog tipa u ovom kontekstu.
Ne same da jedna takva konjuktura nema nista
patolosko, nego ona u neku ruku dobiva jednu ka­
tarakticku funkciju. Slaboda govora daje jednu
ravnotezu, jednu snagu. Fakultet, odreden da pre•
nese jedno znanje koje ne odgovara ni obecanjima
ni zahtjevima. mijenja se u jedan ,.socijaJni kon­
denzator", sakupljajuci pitanja i problematiku ko­
ja je drugdje rasuta. I to ne zbog jednog arhitek­
tonskog iii urbanistiCkog uspjeha, nego naprotiv
kao negativno privilegovano mjesto. Ovaj fragme­
nat razbijenog, odbaCenog, marginalnog univcr­
ziteta ponovo nalazi jednu vrstu univerzal­
nosti. Kod studcnata sve tendencije izhijaju na
svjetlo dana, a najprije one koje se suprotstavlja­
ju postojeCem druStvu. Sama institucija nazvana
univcrzitet, koja je istina razvijena. koja je vjero­
vala da se uCvrstila i zatvorila u jedno marginalno
mjesto, rasipa se. Pukotina kuda prolaze tenzije i
latentne presije se proSiruje. Sta to znaCi? Neus­
pjeh kulturnog poduhvata, tj. prenosenja znanja
zasno,•naog na modelu industrijskog preduzeCa i
odredenog za ovo preduzece. Mada zahtjevi trzista,
materiialne proizvodnje, podjele rada, nisu potpu•
no obiljeZili obrazovanje. mada tu u ovom smislu
postoji zaostajanje obrazovanja, arhitektonska i
urbanisticka motfologija u napretku nad sadrza­
jem i formom obrazovanja osudila ga je na nemoC.
Medutim, ova morfologija je veC zakasniia u odno­
su na zahtjeve dru!itvenog Zivota, ,,kulture". Ovoj
pretpostavci razkiga i uzroka treba dodati i jedan
signifikantan neuspjeh. Stupnjevi zaostajanja: ovaj
nesklad (obrazovanja u odnosu na projekat, ovog
projekta u odnosu na mogucnosti i nufaosti dru·
173
!tvene prakse) istovremeno i otkriva i prikriva kon­
tradikcijc kojc sc manifestuju. Kako? U pokretu!
Famozna eskalacija, predstavljena suviSe Cesto
kao eskalacija samog nasilja, treba da se analizira.
Sa sLanoviSta ,,subjekta": ovc inicijalnc grupc, ele­
menti koji se mobiliziraju oko njih i u njima, Cine
integralni dio pokreta. Rastuci talas preskace iii za­
obilazi prepreke, preplavljuje brane, pokusaje. re­
kuperacije, neutralizacije, kanalisanja. Izmeclu pre­
okretanja prema spremistima univerzitetske legal­
nosti (sluCajevi i mjesta ponudena za ,,slobodnu
diskusiju") iii prema cistoj i prostoj brutalnosti
(metezi i sukobi), pokret prolazi i prosiruje se. Ne
povreclujuci jednu masu ljudi privr:zenih normama,
reklamirijuci se za jednu aktivnu demokratiju, kak­
ve je on etape prevalio? On je poSao od kritiCke
refleksije ka revandikacijama, od revandikacija ka
kontestaciji, od teoretske kontestacije ka praktic­
nom osporavanju. Sa ovom posljednjom etapom
subjektivni elemenat mijenja kvalitet i smisao, on
se transformira u objektivnu intervenciju.
Sa stanoviSta objekata i ciljeva. Na pol:etku.
pokret se koncentrirao oko specifiCno ekonomskih
ciljeva: lokacije, krediti, zaposlenja, p�itisak tr:zista,
imperativi podjele rada. Ove revandikacije, veC poz­
nate, nekompletno ali snafno uzete u ruke ad stra­
ne spccijalizovanih a.parata - sindikalnih i politiC­
kih - uskoro su prevazideni. Pokret se anga7.o,·ao
na -terenu ideologije i ,.vrijednosti". Pitanje znanja
se postavHo u svoj svojoj Sirini. Ovo znanje se
sAmo osudilo za najlucidnije studente: fragmentar-
110, parcijalno. Ideologija pravi pukotine meclu frag­
mentima: ona pokrece cjelinu dajuci iluziju jedne
cjeline. Dijelovi jednog globalnog poznavanja svije­
ta, histodje, ljudskog i dru!tvenog realiteta, uvijek
najavljivani, ali n.ikada datii, ove varl_jive mrvice
ne dopustaju da se prihvati ideologija koja ih pri­
kriva. Utoliko vise sto niJcakav krHcrij ne omogu­
cava da se ideologija razluoi od znanja, suspektne
interpretacije znanja. StaviSe, studenti su snaino

174
napali oblik obrazovanja koji su ·optu�ili <la mciski­
ra nedostatke sadrlaja, autoritativno natur"juCi
ideologiju istovremeno kad 1i fragmente znanja. Na
uvom stadiju parola .,KritiCki univerzitet" postala je
bitna. Studenti okHjevaju 1izmcdu dvije formule:
paralclni univerzitet namijenjen kritici oficijelnog
univcrziteta - permancntna kri•tika unutar ofici­
jelnog undverziiteta. Oni se, medutim, nc zaustav­
ljaju ni na projektu kritiCkog univcrziteta, ni na
autonomnom univerzitotu (iii fakultetu), na •sauCe­
stvovanju ili Cak na samoupravljanju. Oni inaugu­
riraju veliku kontestaciju, kontcstaciju cejlokup­
nog druStva, njegovih institucija, njegovih ideolo­
gija. Oni efektivno i praktiCno susreCu probleme
drim·c, informacija, policije, vlasti. Od sada, na
ovom nivou rto viSe nisu ciljevi koji se otkrivaju
na fakultetima.
Prije nego l>to pokaru pokret (ovom rijec.i ovdje
se ne podrazumijeva •takvo grupiranje, nego njegova
cjelina sa svojom dinamizmom), razvijajuCi se u
prostoru glavnog grada, razbija se jedan nespora­
zum. Bila bi netacno tvrditi da je pokret postao
postepeno politicki, da je on preskoc.io jedan prag
koji clije1i ne"Pol,tciko od :politickog. Od svog po­
Cetlca, i to je njegova naj,snafuija originalna crta,
on je bio duboko politiziran. Grupice iii ne, njegovi
iinicijalnii elementi preoizno ·su odbacivali situaciju
rni-sli zarobljene u apstrakciju, podvrgnute separa•
ciji, ideoloSki i inistitucionalno odl"Zavanoj izmedu
intelektualnog ; po1Hd6kog zivota. Kakva god bila
denominacija (revolucionari, trookisti, maoisti itd.),
njihova misao je prevalila distancu koja ;de od
refleksije ka praksi. Treba Ii, dakle, prihvatiti .,1eo­
riju iskre" koja pali vatrn u neza,paljivom materi­
jalu? To nije tacno. To nije takva , ,t.,kva politicka
misao koja je pokazala svoju ef.ika,snost, to je vise
inicijaln; al<t jedne misli koja odbacuje ranije us­
love, kolektivni akt, u,sprkos razlika, koji je omo­
guCio formiranje pokreta . .,Teorija iskre" veC se
odavno vulgarizova:la dajuci mjesta razlicitim me­
taforama: ona o detonatoru prihvacena je of,icijel-
175
no. Politicka efikasnost jedne aktivno djelujuce ma­
njine (iii aktivnih manjina) ne moze se razumjeti
prema ovim dosta povrSnim predstavama i argu­
mentima koji probleme analize predstavljaju rije­
Senim, a naroCito problem privlaCenja i saveza. Sta
se dogodilo u vrijeme prosirenja studentskog po­
kreta na radnioku klasu? Kako su radnici gledali
na ovaj pokret prije nego sto su ga slijedili, u mo­
mentu kada su ga intenzivirali? Kakva je bila uloga
radnicke omladine?
Smijesno je napadati pokret studenata poslije
poraza govoreCi: ,,To je bila samo OCajna agitaci­
ja ... Nekoliko tenkova, nekoliko mitraljeza i -
ne bi se pojavila cak ni skica urbane gePile ..." Si­
gurno, ali se time ne odgovara na pitanje. Izvan­
redno je to Sto su, poslije jednog relativno laganog
iioka, jedan veliki dio nadgradnje (superstruktura)
jednog drustva i institucije jedne velike zemlje na­
pukle, narusile se. To su bile posljedice m·og uzro­
ka pokreta i njegove propagande.
Da bismo pokusali <la to razumijemo, treba
modifikovati neke kategorije i koncepte, izmijeniti
ih rn odbaciti. Mentalne kategorije specijalizovanih
politika oine jedan takav pokret upravo nerazumlji­
vim. Mcdutim, on je postojao, on jos postoji, aktu­
elno ili virtuelno. Pitanje nije da se on negira, nego
da se o njemu razmiSlja. Pitanje je da se nezamisli­
vo misli za jednu kategoriju ljudi koji misle sa
odredenim konceptima i koji imaju vlast.
To je bio jedan skoro .,cisti" pokret, pokret
skoro potpune mobilnosti, suprotno jednom stanju:
jedan neprekidan akt, uvijek nov i obnovljen. Sko­
ro bez .,subjekta", skoro bez .,objekta", tj. prevla­
davs.i ove mentalne kategorije, subjekat i objekat, i
pokazujuci njihovu nedovoljnost. Skoro bez oslon­
ca. Paradoksalna faza politiCke svijesti. I evo Sto
upravo ne mogu shvatiti odredene mentalne struk-
1ure vezane za politiOke strukture. Trazi se, hoCe se
da se ,pod svaku cijenu nadu objekti i jedan subje­
kat u uobiCajenom smislu. Tada se govori o kom­
plotu, o konspiraciji, infernalnoj maSini. Za jedne,
176
pokret se objasnjava konfliktom u krilu vlade, a za
druge konfliktom opozicija, mada se radi o jednom
aktu: jednom aktivjstickom pokretu, snabdjevenom
na osnovu toga jednom tntenzivnom, brzom, lucid­
nom percepcijom o neposrednoj moguCnos-tL
Jedan takav pokret, paradoksalan odgovor poli­
ticke spontanosti na apsolutnu politiku, mogao se
samo siciti. Ako se njegov rast prekddao, on je pa­
dao, cak i ako bi se njegove reperkusije inace pro­
sirivale. Pokret skoro .,clst", ali -ipak on nije bez
unutrasnjih kontraclikcija. Naprotiv; ove kontradik­
cije mu daju mocne podstreke, oliivljavaju ga, pri­
daju mu njegovu mobilnost. Od momenta kada
ponovo pada, on oslobada kontradi.kcijc 'koje je
prikrivao i, OinUo se, transcendirao. Tada se ne vidi
nista vise osim njegovih nedosta-taka. Zaboravilja
se ono sto je bila njegova snaga. Kada se dogadaj
udalji, on se Cini kao .,Cisti" dogadaj koji iSCezava
a da ne ostavlja tragove, .koji nije u skladu sa pred­
vidanj-ima, semama, plano¥ima historije, jedno .,ci­
sto" gubljenje. Suvise je jstinito to da kapitalisticki
naCin proizvodnje nije iSCezao, da njegova ,.baza"
postoji, da se raniji nerijeseni problemi ponovo jav­
ljaju i da se s druge st,rane ,steceno 1,nanje pojav­
ljuje kao trajno i netaknuto, Tada postoj,i mnogo
lijepih razloga da se insistira na onom Sto je pokre­
talo pokret: patos, verbalna jnflacija, slabost volje,
nedostatak globalnog projekta i teoretske misli, sve
slabe strane, sto omogucava da se ovaj pokret ucini
kao organizovana snaga (i samo snaga) u jednoj
datoj konjunkturi, kristaliziraju6i visestcuke aspi­
racije. Tada -se ouje zdrav razum: .,Nije trebafo
poCinjati." Uistinu, u jednom .po defiiniciji imobil­
nom stanju, analiza onoga Sta je bilo bujanje, za•
razna toplota, pokretnost, postaje istovremeno i po­
gresna, i nepravedna. To nije nista drugo nego
razmatranje prema ncupotrebljivim kategorijama.
Uzroci neuspjeha (relativnog) postaju ocigledni on­
da kada se jedanmput konstatuje neuspjch. Zabo­
ravlja se da se racli o granicama spontanosti -
12 Prcf.ivljavanje kapitalizma 177
jedne mdne spontanosti, vise nego o jednom ne­
uspjehu.
I tako se ustanovljava jedna teza disocijacije
teza nego sve one koje su harale kada je sponta­
nost tezila da preskoci i popuni ove separacije.
Jedna nova kontradikcija, produbljena do ponora,
ustanovljava se u revolucionarnom pokretu u Fran­
cuskoj i u svijetu. S jedne strane postoji institu­
cionalizovana revolucija sa svojim aparatom, svo­
jom doktrinom, svoj,im racionaHtetom, svojim men­
talnim i socijalnim kategorijama, svoj,im konstitu­
tivnim imobilitetom, a s druge strane postoji spon­
tanost, odbaCena, negirana kao iracionalna i kao
besmislena, dakle nemoguca; postoje objasnjenja
pomocu policijskih razmatranja. A to je jedan
krug, okretaljka. Jedno podstice drugo koje ga de­
zavuiSe i koje mu izmiCe. Da Ii ,,sticanje sv'ijesti",
kako se to kaze, u ovoj situaciji ima znaCaja? MoZ­
da! Ali lorn u jednom infernalnom krugu je dubok.
I s tim nije sve svrSeno. Manjine su odbacile cje­
linu, Sta je uCinilo neefikaisnom misao, umrtvilo
drustveni i:ivot, osiromasilo politicki zivot. Odatle
njihova nepredvidena snaga. Tako se u pokretu jav­
lja novi elemenat, inkijalan i fundamentalan. Ako
je postojao jedan takav impakt, jedna takva impul­
sivna snaga, to je doslo iz stanja francuskog dru­
Stva i samog pokreta, kao i iz njihovih relacija.
Pokret nije samo izazvao jednu kulturnu revoluci­
ju, posto nije bio .,kultumo" Iokaliwvan u jednu
ideologiju iii kulturu. Ako je pogadao kulturu, to je
zato sto je ciljao na politiku koju je takoder do­
diy,ivao. On se spontano smjestio na Cvoru. Za ovaj
pokret se socioloSkim rjetnikom moZe reCi da je
sacinjavao jedan .,subjekat", jedan .,kolektivni sub­
jekat", jedan .,historijski subjekat". To nije pogre;.
no. To ne odreduje njego= politoiku bit, sto su
njegovi glasnogovomici ,i izrazili i Sto im je ostalo
da teoretski osmisle. Frapantna je karakteristika da
se on .,odriao" bez aparata, bez institucija, da je
imao jednu organizaoiju bez fiksirane strukture, da
je, konaCno, donosio inteligentn� poUtiCke odluke
178
bez unaprijed odredenog programa, bcz .,sefova"
(mada je imao glasnogovomike). Toliko je origi­
nalnih karakteristika.
Tokom ovih nedjelja kada je pokret svaki dan
dokazivao da jc pokret, jedno kljucanje je ispunilo
prazninu univerzitctskih mjesta. Sasvim je razum­
ljivo da su administracija i najveCi dio nastavniC­
kog tijela tu vidjeli samo nered, prijetnju, bjeso­
muCnu agitaciju. VeC reakcionarno ponaSanje pre­
uzelo je svoju rnanihejsku mitologiju: zlo protiv
dobrog, nered protiv reda, barbarstvo protiv kul­
ture. Cinjenice relativno minorne, materijalne ili
moraine, podignute su do simbola zla, mladalackog
barbarstva i divljastva. Ipak se objavila jedna stva­
ralaCka sposobnost. Takav Sirok pano o ,,potroSaC­
kom druStvu", kolazi i montaZe fotosa, stranice
uzete iz magazina, citati i sentence zaslui:ivali bi
vise nego jednu neposrednu destrukciju. Medu vla­
stima (autotiitetima) niko nije imao ideju da poz­
dravi radanje jedne spontane zidne umjetnosti. U
ovom bujanju koje je ispunilo mjesta oznaCena kao
prazna, blistalo je ozivljeno vrijeme: svecanost (slav­
lje), humor, elemenat zabave (igre), ali se sve to,
u direktnoj vezi sa akcijom i politiCk,im Zivotom,
prikljucilo revandikacijama, aspiracijama, kristalizi­
rajuCi ih i orijentirajuCi ih protiv represivnog kon•
teksta. Tada se u govoru pojavljuje impertinentna
i signifikantna opozicija: ,.transgresija" se suprot­
stavlja folkloru. Sve Sto ne prati transgresiju, tom
Cinjenicom pada u folkloriCno. Lidevi transgrosira­
ju: oni u folkloricne odbacuju one koje ne slijede.
Pri,stalice nonni, ustraSeni, namoCni, gledaju slijed
transgresija. Oni ih zapaZaju na jedan naivan i sim•
plifikovan naCin: oni ne zapai.aju inicijalnu trans­
gresiju: prelaienje granice koja dijeli ,.normalno"
politioko od ne-politickog i oslobodenje koje odatlc
rezultira. Oni ne mogu razumjeti <la apsolutna poli•
tizacija, prikrivena odvajanjem poliHckog od ne­
•politickog i koristeci ovu disocijaciju da bi se odr­
zala i da bi pod tutorstvom drzala citav drustveni
Zivot, svdava time da se repcrkutuje na .,bazu".
179
,,Baza", elementama i spontana, otkriva se kao po­
liticka i ona razabire da je ,.kultura" politizirana
i ideoloska.
Vlast funkcionise prema svojirn normama, pre­
ma svojoj politici (koja ne lici na politiku, nego
na administraciju). Tako se krecu birokratske kate­
gorije, podrazumijevajuci tu i liberalnu birokra­
tiju. Nije ta ,.greska', nije dolazak studenata iz
Nantera u LaNnski kvart ono sto je ozoacilo poli­
tizaciju pokreta. Medutim, od ovog dana pokret se
razvio na novom terenu. InaCe konstituisan, on se
nalazi u novim uslovima, izvanredno povoljnim, ali
kroz sve ostrije i ostrije borbe. Pokret oscilira iz­
medu gradske svecanosti (slavlja) i nasilja, izmedu
igre i gradske gerile; on ima svoje aspekte, razlicite
i komplementame. Ove rijeci ,.gradska gerila", kao
oficijelan nai;iv, vise bi, uostalom, odgovarale ak­
ciji onih koje se obicno oficijelno naziva snagama
reda, bolje nego studentima. Sa svom svojom hrab­
roscu, njihova (studentska) gerila nije dostigla stra­
teski nivo onda kada je stigla policija: ona je imala
sredstva. Kod studenata jedna vrsta fluktuacije vrlo
bogatog smisla izmedu igre i nasilja orijentira sve­
canost ka tragediji. Pariska komuna moze poslu­
ziti kao primjer jednog takvog dramaticnog pokrc­
ta. Moglo bi sc govoriti o Studentskoj komuni
(Edgar Morin). Vise briljantna nego tacna, ova for­
mula prikriva kapitalne razlike. 1871. godioe narod
je imao orui.je; Citav narod sisao je na ulice, slavio
je i tukao se. Burioazija je vec napustila glavni
grad iii se na to pripremala. Dakle, nije jedna mar­
ginalna kategorija .,gradana" bila ta koja je inter­
venirala uklanjajuci podvajanje. Medutim, ostajc
jedna analogija: i u martu 1971. gocline i u maju
1968. godine ljudi koji su dosli sa peruferije, iz eks­
terijera gdje su bili projicirani, gdje su nasli sam<>
jednu druStvenu prazninu, okupili su se i krcnuli
ka urbanom centru da bi ga ponovo osvojili.
b) Paruz: Svecanost i bitka - ova dvosmisle­
nost karakterizira odredene urbane fenomene, kon­
denzaciju i intenzifikaciju onoga sto je u gradovima
postojalo dugi niz V'ijekova. Zadrzimo se najprije
na prvom aspektu: smijeh i parola, humor, pjesma.
Za vrijeme manifestacija Pariz se mijenja i to je
ponovo nadeni Pariz: pejzaZ, ulice, bulevari Saint­
Michel, debarasirani automobila, ponovo su postali
SetaliSta, postali su forum. Transgresija i kreacija
idu skupa (tako, na primjer, bijele i crvene maske
oko jednog manekena objeSenog na vjeSala za. vri­
jeme mani[estaoija od ponedjeljka 13. maja, tako
bezbrojni natpisi i transparenti). Transgersija, bez
prcthodnog projekta, slijedila je svoje djelo. Ona
prekoraCuje i oslobada, briSe granicc, uvodi nave
podjele.
U isto vrijeme inaugurira se jedna dijalekNCka
intcrakcija izmedu marginaHteta i urbanog centrali­
teta. Akcija _se_z!!_cinjal11_ q!<�_fu>,b911J;. Njoj je bio
potreban jedan centar koji .,heterotopija" Nanter.1
vise nije mogla da joj pruzi. Polazeci od ovog eks­
centriCnog mjesta, pokret Ce ga momentalno napu­
stiti. Studenti � _p_on_QYQ... zanzeti I atinsk-i. __ kvl!!'.t.
Oni su ponovo prisvojili ovaj prostor koji im jc
bio otrgnut i koji su oni ponovo osvojHi u borbi.
Akoija je tom prostoru dala jedan novi smisao. Smi •
sao koji je on sAm nosio u sebi ponovo se pojavio,
proSiren, intenziviran. Zbog ove Cinjenice stara Sor­
bona, na kojoj su se vijorile crvene i crne zaistave,
dobila je jednu metaforicnu, simbolicnu dimenziju.
Ona je prestala da reprezentuje apstraktno mjesto,
odredenu kulturu i daleku .,ucenost". Konkretna
utopija objavljuje se kao unitarna kultura, trans­
cendirajuci podjelu rada, fragmentaciju specijaHsta.
FetiSizam specijalizacije pada. U snaZnom prihva­
tanju ovog term1na utopijsko mjesto poprima izvan­
rednu prisutnost. Ova klasicna kultura cija nada
izbija vise nee� biti pretkapitalisticka, klasicna, pre­
industrijska kultura koja je prezivjela u liberalnom
humanizrnu, u zastarjelom enciklopedizmu. To viSe
nece biti dlsolventna ,ideologija koja razdvaja, pri­
krivajuci zahtjeve trzista i drustvene podjele rada
(pokrecuci rnrvice znanja). Kultura koja se najav­
ljuje bice drugacija. Ocekujuci je da bi je stvorili,
181
jedna vrsta eksplozije ispwiila je mjesto koje je,
u ovom smislu, ponovo postalo centralno i topiCno
- Sorbonu. Eksplozija rijeci. Ona se, cklatantna,
revanSira svojim nadpismom i njenim prisilama.
Rijec (parola) manifestuje se kao prva sloboda,
ponovo osvojena i ponovo prisvojena. Svi govori,
potisnuti za vrijeme represivnog ,i teroristiCkog pe­
rioda, pocinju da ulaze u pune amfiteatre, u hod­
nike, na mjesta u Sirokim forurnima. Ko govori?
Svi prisutni studenti i ljudi koji nikada nisu presli
(koji se ponekad nisu usudili da predu) prag hra­
ma (svetiSta), mjesta posveCenog za rezervirano zna­
nje, za mi1steriozne spise nauCilosti (uCenosti) koju
je maskirala jedna klasa. Dovoljno je slusati, pa
da se otkrije ono sto se vrzmalo po glavama ljudi
pod vladavinom ezotericnog pisma: najbolje i naj­
gore, citava jedna hrpa pitanja bez odgovcra, du­
bokih iii ocajniokih argumenata, prividne iii stvame
smjelosti, oiste iii lose savjesti. U verbalnom deli­
riju odvija se jedna Siroka socijalna terapeutika,
jedno ideoloske lijecenje intelektualaca i neintelek­
tualaca koji su se konal"Jlo susreli. Svi ovi govori
morali su izi6i da bi nastao dogadaj i da bi taj
dogadaj ostavio tragove.
Ono na cemu treba joS insistirati, a Sta se joS
ne mo.le jasno shvatiti, jeste iznenadna ekspanzija
pokreta. Najprije marginalan, a zatim, pasto je na­
sao ili stvorio svoj centar, cvo ga kako buja i rastc
i zahvata periferiju. Kako u ovoj bogatoj stimu­
laciji odijeliti ono sto dolazi od kulturnog simbo­
lizma, od indignacije protiv poretka kojeg podrzava
sila, od egzemplarne akcije koja cini kraj podjela­
ma izmedu elemenata druStvenog Zivota? Kroz dra­
matiCne, violentne, preuranjene epizode pokret za­
dobiva Citavo druStvo. Umjesto da zaobide driavu,
kulturna revolucija je ugrofava. Ideologije i rijeci,
institucije sa svojim motivima i svojim vrijednosti­
ma, cjelina superstrukture se ljulja. Sve se dogada
tako kao da mnogi ljudi zapazaju da vec dugo ne
vjeruju u ono �to Cine; ni umjetnici, ni zabavljaCi,
ni novinari, ni nastavnici, ni radnici materijalne
 proizvodnje. Novinari su se zasitili toga da laZu o
poretku, zabavljaci da zabavljaju i zainteresiraiu
1jude osudene na dosadu. Nije Ii to bio cijeli jedan
sistem alibija, osvjetljenja i igre drustvenih refleksa
koji su isCezli, jer su otkriveni na jednom ccntral­
nom mjestu? Kroz fenomene, lokalizovane iii 'gene­
ralizovane (Strajkove, okupacije, manifestacije),
kroz odnose generacija, grupa, klasa, dogadalo se
neSto viSe, neSto drugo. Ovdje Cerna upotrijebili
jednu metaforu: Cinilo se da stanje Citavog druStva,
pod znakom i maskom dri:ave, liCi na materijalno
stanje koje fiziCari nazivaju ,.metastabilnim". To
je samo jedna metafora. Lazna ravnoteza, lazna ko­
herencija, iluzorna kohezija - druStvo je vuklo ove
hcterok1itne, hctcrogene, prci:ivjele elemente, suvge
parnzitske dodatke. Pod vladavinom drzavc i apso­
lutne politike drustvo je formiralo samo jedan la­
:fan sistem. Njegov sistematski hod odrtavala je sa­
mo jedna ideologija, privid. Nije bio sistem taj koji
se ruSio, ruSila se iluzija jednog dovrScnog raciona­
liteta. Motivacije, kako se to kaze, slike, opravda­
vajuci fanatizmi, ukratko ideologije i stimulansi su
BCezli. Kulturna i politiCka revolucija su se sjedinile.
To je proizislo iz akata koji su nadvladaJ; disocijd­
ciju kulturnog i politickog. Ostali su netaknuti
aparati, sa jednom ekonomskom osnovom. Kao po­
sljednji potpornji drustvenih odnosa koji ih zasni­
vaju i koje oni ne mogu modifikovati a da se i sami
ne sruSe, iii koje oni Zele modifikovati samo svjc­
sno, ovi aparati igraju jednu nepredvidenu ulogu,
ulogu polova iii solidnih osovina oko kojih ce se
rekonstruira1i jedan poredak poljuljan od dna do
vrha. Ovi nosaci poretka su se odrzali, ali ne bez
vise iii manje svjesnih operacija, prilicno teskih za
analiziranje, jer su bile nove iii su, bolje receno,
bile nanovo otkrivene. Izvrsena je jedna igra supsti­
tucije i reprezentacije. Radnickoj klasi se supsti­
tuirala organizovana radnicka klasa, tj. sindikati.
Sindikatima se supstituiraju sindikalni aparati,
razliciti od politickih aparata i proklamirajuci ovu
razliku (na ldeoloskom i institucionalnom planu), a
183
med:utim su, u stvari, politi6ki instrumenti. Najre­
prezentativniji ,,sindi,kalni aparat" potvrduje svoju
snagu, ali istovremno potvrduje i slabost radniCke
klase, njenu drustvenu i politi6ku izolovanost. Afir­
mirajuCi, on potvrduje ovu izolaciju, on akcentuira
slabost radnicke klase u momentu kada ova razvija
svoju moC, kada viSe nije izolirana i kada moZe pre­
uzeti vlast. To je posebna logika situacije koja ulazi
u logiku (institucionalnu i ideoloSku) posmatranog
drustva tacno u momentu kada ova logika izbija.
NiSta manje ne stoji da ce historiCari imati da
ispituju ovu izuzetnu situaciju. Tokom nekoliko
casova drustvena dekompozicija dostigla je vrhu­
nac. Nije bilo u pitanju to da je plima prcplavila
sve, do centara najtajnije vlasti; vise se radilo o
tome da je oko ovih centara iii oko onoga Sta je
ostajalo i izoliralo ih vladala praznina. Tada nijc
funkcioniralo niSta Sto je trebalo da funkcionira.
Sluzbe kojc su trebale da odrfavaju poredak su izo­
lirane, komandna mjesta su osudena na nemoC. Na
visokim mlestima je pocela panika, bjekstvo. To
nije bilo odsustvo vlasti, jer je vlast tu, a tu su i
drzavnici. Citavo jedno drustvo je vakantno. Nije
bilo nlkoga da ga okupira. Oni koji su to mogli
pokoravali su se ideoloSki-m Semama i institucijama
koje su to zabranjivale. Za vrijeme ovog citanja his­
lorije nije bilo cak ni dualiteta vlasti.
Poslije ovog vrhunca pokrct se povlaci. Nje­
govo impresivno Sirenje prekriva suton i pad. Ma­
sovno zauzimanje mjesta proizvodnje, revandikacijc
snazno podrzanc ali parcijalne, samo ce predati
zaboravu to da su mjesta vlasti i centri odluCivanja
ponovo preuzeli svoju funkciju. Sa stanovista histo­
rije to je uzmak. Meautim, pokret se nastavlja. Nje­
govo kvantitativno Urenje ka perifernim mjestima
nije dovoljno da ga situira. Mada se trude da ga
ograniCe i da ga svedu, on ima kvantitativnc impli­
kacije. On joS prelazi granice koje su mu namet­
nui:e, a posebno pokusava da se oslobodi jedne sta­
re dileme: iii globalna i totalna revolucija - iii

184
 pale parcijalne reforme osudene na refonnisticku
degeneraciju.
Sa jeclnom zadivljujucom hrabroscu, jos spon­
tanom, pokret je tei:io da sa punom svijeSCu ujedi­
ni kulturnu i politicku revoluciju, radnike i studen­
te. On je skicirao jedan projekat generaliziranog
samoupravljanja i u ovom smislu je angaZirao jed­
nu socijalnu praksu. Aktivni strajkovi teze da, uz
neo-kapitalisticku ekonomiju, konstituiraju neku
vrstu paralelne ekonomije (direktna veza izmedu
proizvodaCa i potroSaCa, izmedu seljaka i radnika
u odrcdenim regionima). Razmatralo se da se drta­
vi oduzmu kljuCni sektori, naime cjelokupno nacio­
nalno obrazovanje i pedagosko i ideolosko obra­
zovanje. Skica uopStenog samoupravljanja Siri se
na sve nivoe druStva (materijalnu i intelektualnu
proizvodnju, usluge, urbani Zivot). Ova druStvena
praksa, kako je gore naglaSeno, skoro svugdjc traii
svoj put.
Sa interakci joil)__gmJara. i_periferije naja_vljuje
se jedna nova socij,,IA�,_p<>li!!9<a_ i lrul_turna sfera:
urbanQ __ dcusLvo koje donosi sypjl!_p�blematikii.
Centralitet, stecen i zadrfan od strane pokreta, -iipi.f­
Cuje taj pokret ka rnarginama urbane stvarnosti:
predgraa'ima, udaljenim kvartovima, mjestima pro­
izvodnje i stanovanja. Sa ovih margina pokret sc
reperkutuje i ponovo dolazi ka centrirna odh.1Civa­
nja, a da ih ope! ne zauzima. Kada jedna kolona
manifestanata dosti:fo Berzu, ona se sudara sa jcd­
nim simbolom u centru grada i sa simboliCnom
reprezentacijom, ali i sa izvanjskim centrima rcal­
nog odlucivanja.
U meduvremenu se najavljuje urbano drustvo,
i to na ,.osnovi" materijalnog i druStvenog urbanog
iivota, ponovo zauzetog i metamorfoziranog: pre­
vazilazenje segregacija i mnogobrojnih disocija­
cija, ,projiciranih na teren u pucanju aktuelnog gra­
da. Tako osvijetljen, dogadaj dobiva drugi smisao.
U nejednakom razvoju drustva, ispod ranijih i no­
vih kontradlkcija, pretpostavljaju se tri sloja su-
185
perstruktura (institucija ideologija), ali ne bez inter•
akcije.
a) Sup_ersJD!.l<tur�_k_ok.J!atjraku iz J>.retkapita,
listio)<�j_p_re£l�d,u�trijske ep� ada su jos pre•
dominirali agrarna proiivodnJa i seljacki zivot sa
svojim slikama i predstavama svijeta.
b) Supersu:u.kture .k!>lL �a_tiraju __ iz industrij­
skog drustY.a. (industrijalizacije).. s. .dru�tvemm oK­
virima odred:enim od strane burioazije, kapitalizma,
privatne svojine nad sredstvima za proizvodnju
(podsjecajuci da tehnicka baza industrijalizacije ne
prestaje da se transformira: automatizacija, infor­
matika).
c) Neodredene superstrukture, joS s]abo defini­
sane, j:>OOstaknute transfonnac1Jom druStva koja se
vrSi u okvirima koji vec isCezavaju (drukCije rece­
no: okviri drustva -konsomacije, kapitalizma orga­
nizacija iii monopolistickog kapitalizma vezanog za
drzavu). Ova tran§fum,.ru;_ija µ_ dµ],jn,u defi!!-ir�
kao urbarl0...�dr..�1f1�q_ __u_ µ�l?P�JJ.i: _dI"_��ri7_g_�.e..._uo­
javljuje sa svom svojom problematikom i svim svo­
jirn zahtjevima,
Posljedice soka iii, jo� vise, cijepanja proizve­
denog uticajem dogaclaja na superstrukture, odra­
zile su se cim su prido�le distorzije, cim su se skri­
vene iii ponovo otkrivene kontradikcije mogle mani­
festovati. Prelornna taCka: univerzitet, kultura. Po­
lama taCka: mjesto markirano dezurbanizacijom.
segrcgacijom i, prema tome, obrnutim apelom da
se prevladaju disocijacije. Jake tacke oznacene od
strane pokreta: centralitet koji je taj pokret ponovo
zadobio iii izvrSio, nasuprot postojecim centrim.J
odlucivanja (aparati i specificna topologija) koji
su u buri ostali solidni.
Jedna znaCajna i autorltativna frakcija ovog
druStva joS uvijek brani jednu razmrvljenu, dekom­
poniranu, zastarjelu kulturu kojom se ova frakcija
represivno sluzi. Jedna druga .,modernisticka" frak­
cija predlaze vise iii manje brza, dobro voclena
priJagodavanja! Sto se tiCe nastupajuCih snaga, one
teze jednoj metamorfoziranoj kulturi koja vise nece
186
biti strana zivotu, nego Ce donijeti j]i ,,izraziti" od­
rec!eni naCin Zivljenja. Ova kultura, koja viSe ne
bi bila kultura u ranijcrn prihvatanju ovog izraza,
ne moZe se razvijati u apstrakciji. Ona zahtijeva
neSto drugo, a ne samo jedan mentalni prostor;
zahtijeva jedan prostor istovremeno i simboliCan
i materijalan, jednu odgovarajuCu i ponovo steCenu
morfologiju. Prije svega utopijska, unitarna kultu­
ra utvrdena na viSem nivou, na novoj tchniCkoj i
druStveno-ekonom-skoj osnovi, zahtijeva prostor i
vrijeme: jedno drugo vrijeme, jedan drugi prostor.
Tako ce se cisto utopijska funkcija l<ulturne kon­
testacije sama prevladati realizirajuCi se praktiCno,
tj. na mjestima i u mornentima, u jednoj urbanoj
topologiji i u upotrebi transformiranog vremena,
iii ce to biti neuspjeh.
Sasvim je moguCe da su ovom naporu analizt:
izmakli neki znaCajni aspekti dogadaja i situacije.

187
 ALTERNATIVA ILI ALIBI?

Od.redene suprotnosi, koje su se cinile opozici­

jama i dilemama, izgleda da su danas pre\'azidene.
Na primjer: reforma iii revolucija. Pokazalo se na
bezbroj primjera da se je.dna re,·olucija sastoji oJ
jednog skupa reformi (sa jednim globalnim ciljem
i rerultatom: razvlastiti posjednicku klasu, oduzeti
joj posjed nad sredstvima za proizvodnju i uprav­
ljanje - direktno iii preko odredenih osoba - po­
slovima cijelog drustva). Pakazalo se da postoje re­
volucionarne reforme i da svaka reforma koja nije
beznacajna pogada strukrure drustva: drustvene od­
nose proizvodnje i vlasniStva.
Treba Ii birati izmedu vala i postepenosti, iz­
medu posljedica kidanja i konstruktivne aktivnosti,
izmedu nasilnog napada i akcija u krilu institucija?
Teoretski ne postoje nikakvi razlozi da se vracamo
na strateSke principe koje je Lenjin postavio. Mo­
gucnosti akcije moraju se razdvojiti i ujediniti u
jednom dijalektickom kretanju. Takvo odredeno
politicko ponasanje, koje cilja na finalni napad,
doprinosi institucionalnoj i ideoloskoj krizi, tj. rui­
nira iznutra d:ru.Stva, Sta se ranije nije razmatralo.
Takvo drukcije ponasanje predlazuci u pocetku pro­
stu reformu jedne institucije (Univerziteta), trans­
formira se u jednu snaZnu i efikasnu revolucionar•
nu akciju. Ovo ne iskljucuje jednu konjunkturu

188
gdje bi se nametnuo izbor izmeau sredstava. lpak,
najdub!ja opcija izgleda s!jedeca: iii rekonstrukcija
drustva kao drustva, iii rekonstrukcija drfave, Hi
akcija od osnova do vrha, iii pak akti koji polazc
od vrha do haze.
Analiza koja je ovdje pokusana pokazala je di­
soluciju driave, jednu vrstu odumiranja njene mo­
ci, njenih strateskih mogucnosti, implikacije apso­
lutne politike. Na ovom stepenu ocrtava se jedna
autodestrukcija driave koja podriva svoje uslove
funkcionisanja, svoju ,.druStvenu" bazu, mada joi
ostaju solidni njeni ekonomski temelji. Institucije
i ideologijc, superstrukture iznad kojih se izdize
jedna od njih - apsolutna drfava, raspadaju se.
HoCe Ii se rekonstruirati uslovi apsolutne dri:ave,
driavnog kapitalizma iii driavog socijalizma? Iii Ce
se pak rekonstruirati nove superstrukture odvaja­
juCi sc od ovcg dri:avnog omotaCa koji se odvaja
svojom vlastitom egzistencijom.
Odumiranje drzave, koje se vrsi u obliku apso­
lutnc politike, moze se iskoristiti za jednu radikal­
nu promjenu, sa perspektivom jednog nanovo de­
finiranog socijalizma. Vodeti principi su: gcnerali­
zirano samoupravljanje sa svojom problematikom
- neprestana kontestacija sa svojom konfuzijon1
i svojim neredom iz koga niCe jedan novi poredak
- konstituisanje jedne mreZe osnovnih organizacija
(prema pravilima koja ne bi bila pravila reprezen­
tacije), koje predstavljaju interese grupa koje saci­
njavaju ,.narod" - optimalno koriStcnje svih teh­
niCkih sredstava, podrazumijevajuCi tu nauCni tret•
man informacija, Sto odreduje ne jedno .,stanje",
ncgo jedan proces u toku koga se postavljaju novi
problemi i mogu se rijesiti u drustvenoj praksi. Iz­
van ove perspe,ktive postoji rizik da se rekonstruira
ne samo ekonomska proizvodnja (kao 1945. godine),
nego superstrukture i same strukture koje ih adap­
tiraju: zakoni, zakonodavstvo. Je Ji to revolucio­
narni reformizam; orjentiran jednom teorijom glo­
balne transformacije (industrijske i urbane)? Moz-
189
da! Sto se tice reformizma pod pokrivacem revolu­
cioname frazeologije, ne bi li on bio najopasniji i
najzastarjeliji? Ono �to se joS naziva ,,ljevica", zbir
divergentnih ponasanja pod prividom jedinstva, iii
konvergentan pod prividom razliCitosti, ta ,.ljevica"
odaje jednu zabrinjavajucu impresiju. Sve se vec
od nekih godina dogadalo kao da ljevica nije htjela
da zauzme vlast, iii kao da ona nije bila u stanju
da obezbijedi tu vlast, ill kao da joj je nedostajalo
nesto sustinsko. Njeni politicki rukovodioci izgleda
da su se plasili da slome ekonomski rast. Bez sum­
nje, oni su shvatili svoje osvajanje vlasti prema su­
viSe klasiCnim Semama, ekonomska kriza poCinje,
opozicija propusta neke strasne rokove, predlafo
jedan program obnove i komforno se ustoliCava na
komandna mjesta. To je zastarjela Serna, institucio­
nalna i superstrukturalna kriza je postojala i bez
teske ekonomske depresije (mada su postojali simp­
tomi jedne depresije nezaposlenosti, sektori koji su
zaostajali itd.). Da Ii ova_ ljevica moze preuzeti
vll!-St? filgymo!...Ali, oria )e za tos!aoo pnprem.Ije­
na i zna to suvise dobro. Osim nekih izuzetnih liC­
nosti, sta je .,ljevica" godinama predlagala? lstu
stvar kao i vlada, zadovoljavajuci se da ustvrdi da
ce ona to uraditi bolje i vise: bolju stopu rasta,
bolju raspodjelu nacionalnog dohotka itd. 0 dru­
stvu i drfavi ona nije predlozila nikakvu novu kon­
cepciju, nikakvu stimulativnu sliku. To je vladajuci
koncept socijalizma sa svim njegovim siabostima
(medu kojima jedna strasna dosada, str2san nedo­
statak vitaliteta i imaginacije i druStvene ,.kreativ­
nosti"). Ako se ide do kraja stvari, kako kazu neki,
zapa?.a se da ,.ljevica", hoCe i napreduje, ali ne zna
dobro ni sta hoce i kuda ide. Kao· i drzavna vlast,
ona je satrla demokratiju u bazi, eliJ11inirala medi­
jacije. Slaba bez aparata, jaka sa aparatom, ljevica
se smjestila na teren sa kojim se bori.
Jedan zbir revandikacije i mjera ne predstav­
lja jedan totalitet, jedan revolucionami projekat.
To nije ni jedan politicki .,subjekat", ni objekat,

190
ni ndto bolje. Sindikalna i politioka praksa, takve
kakve su, takoder su reduktivne i redukujuce. Sta
nedostaje? Jedno ,.stanoviste", koje se upravo ne bi
svodilo na jedno parcijalno stanoviste i koje ne bi
svodilo globalno na parcijalno. Sve? Cjelina? To
nije jedna generalizovana individua, identifikovana
sa jednom institucijom, sa jednom drzavom, sa jed­
nim apaTatom. Ove predstave nisu dale ni globalnu
koncepciju niti definiciju cilja. One nisu dale jedan
smisao. Cjelina koja ne bi imala ad sada nicega
totalitarnog, moze se oznaCiti samo kao proces sa
odredenim smislom: rekonstrukcija druJtva kao
dru!hva na njegovoj novoj osnovi, (i to i industrij�
skoj i urbanoj).

191
0 NEKIM STARIM T NOVIM KONTRADIKCIJAMA
TEZE I HIPOTEZE

Put su oznaCile stare kontradikcije, loSe rije­

sene iii otefane. Fundamentalna kontradikcija izme­
du privatnog vlasnistva sredstava za proizvodnju,
izmedu njihovog upravljanja prema interesima jed­
ne klase i drustvenog (kolektivnog) karaktcra pro­
izvodnje, poprimala je nave forme, a da stare nisu
iSCezle. Sto se tiCe ddave, ona se, preuzimajuCi eko­
nomske i drustvene funkcije, konsolidovala samo
prividno i dalje je nastavila da se, kao vlast (stra­
tegija i apsolutna politika) izdize iznad dustva.
Evo sada nekih elementamih indikacija o no­
vim kontradikcijama. Na prvom mjestu se nalazi
drustvo koje se konstituira ,polazeci od dostignutog
nivoa proizvodnih snaga i koje teZi ka nadorganiza­
ciji, planskoj racionalnosti i birokratskoj hijerarhl­
zaciji. To je tendencija koja je nesposobna da do­
stigne odredenu koheziju, ali je realna i podvucena
tehnokratskim tretmanom informacija. U ovom
drustvu je bilo (i jos uvijek je) jako tesko odrzati
jedan konkurentan sektor rezerviran za saznanje
(nattku = studente, intelektualce, nauCnike i dru­
ge). Veoma dobro se shvata interes koji jednom
takvom scktoru mogu donijeti ljudi koji raspolazu
ekonomskom, ideoloskom i politickom vlascu. U
konkurcntskom sektoru odvija se borba da bi se
njime sluzilo. Tu se proizvodi znanje za njegovu

192
upotrebu. Bore se individue (pojednici) ali se ta;ko­
iler bore i grupe. Da Ii je ow zbl1ku moguce institu­
cionalizirati? Sigurno jeste, ali ne bez rizika. U jed­
noj takvoj organizaciji intelektualne proizvodnje
(proizvodnje dobara, djela - proizvodnje ljudi) pre­
zivljavaju oblici zastarjele kompeticije: ispiti, kon­
kursi, nasljeda predkapitalisticke i preindustrijske
proUosti kao i dobar dio bastine saznanja (znanja,
nauke). Situacija postaje utoliko nepodnosljiva sto
proizvodnja znanja u citavom drustvu dobiva sve
veci znacaj. Ljudi, koji su na takav nacin stavljeni
u kompeticiju i u konkurenciju u korist onih koji
rukovode i koji odlucuju, mogu se prije iii kasnije
samo pobuniti. Odatle svjetska pobuna intelektuala­
ca, i lo prije svega studenata. Svodenje djelai koja
sc zovu ,,kulturna" na materijalne. komercijalne
proizvode moglo je samo pojacati eksplozivni ka­
rakter situacije.
Sto se tice_�t!ldenata, bez obzira na familijarne
uslove-lcoji igraju odredenu ulogu, ali ne odreduju
ovu grupu i ne daju joj klasnu strukturu, oaj .§amP
pr.Q!laju svoju radnu sna!!J!..Jla1JUmije se da se tu
radi o radnoj snazi sposobnoj za specificnu proiz­
vodnju koja se izlaze na jedno posebno trziste, a
s kojom student raspolaze samo virtuelno. Sta re­
zultira iz ove cinjenice? Rezultira to �se mnogi
st�ntj._ osjecaju soli4arni sa radn:ii':k .klaswn,
jer su u stanju da CJebnu drustva, njegovo funkcio­
nisanje, njegove mehanizme represi.ie shvate rnnogo
holje nego sto je to u stanju pojedinacan proleter.
Sto se tice korifllkta iz,medu intelektiualne komp��
tencije i njene draitvene upotrebe, (tj. izmedu pro­
metne vrijednosti intelektualnog proizvoda i njego­
ve upotrebne vrijednosti), nisu Ii ga studenti shva­
tili prije onih koji su profesionalno angaiovani u
jednom zanatu, u jednoj karijeri? Upravo prekc,
ovih specificnth problema njihova kontestacija do­
stize cjelinu (global). To je vec prethodno pokazano.
Ovdje pokusavamo da otkrijemo razloge. Jedne.
marginalna grupa, intelektualni proizvoOaCi koji su
zatvorcni u ovoj marginalnosti, nalaze se optcrcCeni
ll Pre!Mjavanje kapilalizmil 193
jednom bitnom, centralnom proizvoita.akom aktiv­
noscu, proizvodnjom znanja. Konflirr<tna situacija iz­
razava se opcom kontestacijom.
Iz ovog sredista su drugi konflikti. To je, na
primjer, konflikt izmeitu integracije i segregacijc
koji pogaita sve drustvene kategorije; konflikt iz­
medu aspiracije za aktivnim uCestvovanjem u pro­
izvodnji u sirem smislu (proizvodnja djela i dru­
stvenih odnosa) i mnogobrojnih disocijacija, odno­
sno konflikt izmeitu proizvodnje u ovom smislu i
proizvodnje u uZem smislu, izmedu proizvodaCke
aktivnosti i pasivne potrosnje, izmeitu svakodnev­
nosti i kreativnosti. To je kontradikcija izmeitu
specijalnog (redukovanog - redukujuceg) i global­
nog. Kontradikcija izmeitu paternalistickog govora
i represije koja dostize razmjere terorizma. I ko­
nacno, to je ne manja kontradikcija izmeitu pretje­
rane organizacije i tendencija ka disoluciji, izmedu
jakih i slabih tacaka drustva. Ovdje se manifestira
jedna dijalektioka interakcija koja je oznacena jos
u toku puta. Jaka tacka, na primjer, organizaciia
i racionalitet u preduzecu, moze se, kada se mije­
nja kontekst, izmijeniti u slabu tacku, na primjer
kada se isti racionalitet primjenjuje na organizaciju
urbanog prostora. Isto tako, jedna slaba tacka, na
primjer kultura iii urbani zivot, moze se. ke.da po­
stoji konstitucija iii rekonstitucija centraliteta, pro­
mijeniti u jaku taaku.
U ovom drustvu, u kojem jos uvijek vlada nla­
nirana organizacija indus,!rijske proizvodn_je, :�ahti­
jeva se "kreativnost" koju mogu preuzeti samo
anomicne, tj. drustveno - ekstra - drustvcne gru­
pe. Pjesnici, umjetnici, intelekrualni stvaraoci, (cak
kada je to na inferiornom nivou proizvodnje spek­
takla), inspiraciju orpe samo u marginalnim situa­
cijama. Samo marginalne grope shvataju drustvo 11
svoj niegovoj cjelini i elaboriraju jednu .,interesant­
nu sliku". Meitutim, ovo drustvo koje od niih cak
zahtijeva djela, pretenduje da ih stavi pod svoje
norme i da redukuie njihovu marginalnost. Ono
7.eli da ih ,.socijalizujc", i to na taj naCin Sto nii-

194
hovu aktivnost istovremeno integdra fiktivnoj i re­
alnoj socijalizaciji proizvodnjc, tj. integrira je u
sadasnje okvire neo-kapitalizma na vlasti; kapitaliz­
ma koji dominira i upravlja sredstvima za proiz­
vodnju. Posto umjetnost uvije!, ima neke ideoloske
funkcije, jer je ostvareni izraz bio uvijek rekuperi­
ran od strane vladajuce klase i drzavne vlasti, zelje­
lo se Funkcionilizirati stvaralaStvo, i to mnogobroj­
ni,m i razliCitirn sredstvima: presijom, £epresijom,
rnamcima, nagradama. Tako su anomiCne grupe bi­
le iii neintegrirane iii slomljene, a zaboravilo se na
imanentan zakon kolektivnog stvaralastva. To ko­
lektivno stvaralastvo pojavljuje se samo onda kada
se transgresija ,.normalizira'' u krilu jedne grupe, i
to grupe koja je ne1i.lbjeZllo marginalna i anomiCna.
To se moze lijepo pokazati od XVII stoljeca (Port­
-Royal, pozorisne grupe, naucna drustva), pa preko
XVIII stoljeca (encik:lopedisti, religije), preko XIX
stoljeca (romantiza.m), pa sve do XX stoljeca (nad­
realizam, marksizam, itd.). Vidimo da samo jedna
grupa donosi jednu globalnu sliku, podrzava trans­
formaciju, tezi da likvidira proslost i u simptoma­
licnom djelu najavljuje buducnost. Jedno drustvo
koje ne vodi racuna o tome razbija famoznu .,kre­
alivnost". Odatle dosada. Odatle eksplozija nagomi­
lanih snaga. Kaiko sacuvati postojanje takvih gru­
pa? To je dio citave jedne problemati>ke, problema­
tike urbanog zivota, koji je neshvatljiv za progra­
miranu industrijsku organizaciju.
Od sada se stvara duboka kontradikcija, i to
kontradikcija wnedu drustvene realnosti {podjele
rada, trzista, organizacije industrijsike proizvodnje),
potpomognute ideologijama koje se izdaju kao ne
ideoloike (ekonomizam i teorija rasta, tehnologizam
i odredena naucnost) s jedne strane, i ideologija
koje nose vrijednosti" neophodne ovom istom dru­
11

stvu: patriotizam, nacionalizam, vojnicke i politicke

.,vrijednosti", klasiCni hurnanizam, religija, estetici­
zam, slike srece, itd. s dmge strane. Ove ideologije
se pojavljuju kao tai<ve: tako se diskredituju. One
nose i odredeni datum: prije industrijalizacije i in-
195
dustrijskog racionaliteta. Medutim, ove i samo ovc
ideologije motiviraju, stimuliraju, opravdavaju, Je­
gitimiraju.
Urbano drustvo, l!olazeci _ od su.P_er�!rnktura
ilenog na ·snulffili'amai odnosima odreilene
vooiiife, tr,gL.svoje Iaime.::l .smje s'iiiersfui
f,,�;:,­
(instit(!cija, ideologiJa) i!l<fu�.!ii_�<?g__p_i,!iod�_iz�

Isto iako su se juce i prekjucer, u okviru historijski

naastalih drustvenih odnosa, tj. konkurentskog ka­
pitalizma, konstituisale nove superstrukturc, i to
polazeci od institucija i ideologija markiranih pre­
dominacijom agrame proizvodnje. Njihov zakon je
bio potcrtan: bolan rad, mucno railanje, distor­
zije i neuskladenost. Superstrukture vezane za
industrijalizaciju raspadaju se Cak i prije nego Sto
je bila dovrliena adaptacija prethodnih.
Egzemplaran primjer ovih superstruktura kojc
nose svoj datum, koje dolaze iz preindustrijske i pre­
kapitalisticke epohe, koje su prezivjele zbog snaz­
nog jedinstva institucije i ideologije i ciji zaostatak
se zeli popuniti, a primjer koji se shvata po modelu
preduzeca kada je vec pridosla nova problematika,
tj. problematika urbanog drustva, jeste univerzitet.
On je istrajavao kao posrednioka grupa, bio je po­
malo ostavljen po strani, kao marginalna institu­
cija, sve dok ga transformacije drulitva nisu gur­
stenciju. Drustvena fuiikcija tj.laj:erije pa:dag ska
- centar:-pmJZYoonje-inanja, i eja Itako er judi
1
nule u centar �Univerzitet danas rizikyjg__.siwju.egz.i:

- da Ii ce se odrzati takav •kao nosilac jedne uni-

verzalnosti? I o kojoj univerzalnosti se tu maze
raditi? Iii se univerzitet, prema specijaliziranim
potrebama drustvene podjele rada i trzista pak raz­
bija na odvojene, autonomne, tehnicirane institute
sa optimalnom perspektivom da doprinose perma­
nentnom obrazovanju (reciklaz); iii se on pale re­
konstruira prema jednoj globalnoj perspektivi koja
univerzalnost uznosi na jedan vm i konkretniji
nivo?
Industrijska praksa, kroz kontradikcije kapi­
ta:listiclrog i neo-kaipitalisti<lkog drustva, tezi ka jed-

196
 noj racionalnoj koherenciji koju ne moze postici.
Vlast koja koristi efelktiv.nu raciooalnost u ovom
drustvu, pokusava da obezbijedi konvergenciju ovih
fragmentarnih elemenata. Racionalnost se sastoji
od fragmentarnih, specijali,zovanih aJktivnosti, dak­
le od aktivnosti svedenih i svodljivih (redukujucih)
u odnosu na cjelinu drustva i njegovo kretanje. Ra­
cionalnosti preduzeca, drzavnog upravljanja i pla­
niranja, informatike, naucnih saznanja (koja se ticu
prirode i drustva) teze da se ujedine. Ova industrij­
ska praksa se jos od doba sen,Simona pa sve do
teoreticara .,industrijskog drustva", prezentira kao
puna, potpuna, dovrsena racionalnost. Medutim,
problem predstavlja jedtnstvo pojedinacnih akcija,
a narocito onih najefikasnijih. Mwks je stmplifiko­
vanu Sem,u teoretiCara industrijskog racionaliteta
odbacio pokazujuci is-tovremeno da se koherencija
i totalitet mogu realizovati samo poslije rjesenja
konfllkata i kontrad;kcija svojstvenih kapitalizmu
(kontradikcija koje se mogu i definirati i shvatiti
kao cjelina, ali samo kroz dijalekti6ku misao i kroz
revolucionarnu kriHku).
:Ve� ___poJ�. stoljeCa se neo:!kapita]h;am s jedne
strane, a socijalizam s dru e • oziva·.u na Mat1ksa
i oba-tvr e a pos 1ru punu r t a rea 1-
ziraJu Je an o eren an sistern, i to na ,materijal­
noj osnovi jedne organizirane i planirame industrije
(nivo pos-tignut razvojem proizvodnih snaga omo­
guCava njenu organizaciju na nivou cjelokupnog
drustva). Medutim, i s jedne i s druge strane se
nejedna;ko, specificno, prema drustvenim i politic­
kim stmkturama, prema nivou proizvodnih snaga i
industrijalizacije, prema proizvodnim odnosima i
ideologijama, javljaju nove kontrad,kclje. Ove nove
kontradhlccije se djelimicno, ali sve snaznije, radaju
iz urbanizacije.
Dogada se, dalcle, da se kohezija drustava iz­
gradenih na bazi industrijaHzacije, odrzava samo
jednom nekoherentnom mjesavinom ideologije i na­
silja, presija i represija. Autori;tativne akcije d:rzava
ne razrjesavaju ni stare ni nove kontradikcije. One
197
ih samo odstranjuju i to tako sto reduciraju proble­
me i moguCnosti. S vbzirom <la u ovom iracionaJ.
nom cilju koristi specijalizovane aktivnosti, dakfo
reducirane i redukujuce, i sama politicka akcija je
reducirana i redukujuCa, mada ona Zeli i hoCe da
bude totalna. Ovo doprinosi radanju novih, uistinu
djelimicnih kontradikcija. Tako sva,ki bornirani ra­
cionalitet cak i u momentu kada se afirmira kao
potpun i cjelovit, prouzrokuje iracionalitet koji mu
je svojstven. Svaka s_�ecijalizirana� (reduci­
rana i redukujuca) podrazum!Jevajuci tu i tzv. filo­
zofsku iii politioku. aktivnost�h_gunra. u_ �
-tota-litetu, lainoj. )<c,herenciji _Lp.redmet. je.Jaiiig_
svijesti koja •�- 9(irfava putem vlasti, tj. repr�­
Ni znanje ni kultura ne uspijevaju da izadu iz ovc
nekoherencije, oni ne uspijeva_ju StaviSe da maski­
raju situaciju. Oni su sastavni dio te situacije, oni
se tu gube i raspradaj-u.
Razmatrajmo sada proces rasta proizvodnih
snaga. Proces kvantitativan i relativno kontinuiran,
prelazi relativni disJ, ·.>ntinuitet struktura (proizvod­
nih odnosa i vlasnistva) i superstruktura (elabori­
ranih kodifikacija, ideologija i razlicitih instituci_iaJ.
Ovaj proces unosi odretfene konsekvence, med:u ko­
jima na prvom mjestu urbane fenomene, aspekt ko­
ji je najprije subordiniran dmstvenom razvoiu, ko­
ji postaje predominontan. Ovo postavlja kvalit�tiv­
ne probleme koji s11 nesvodivi na kvantifikaciiu
materijalnih proizvoda, prostora i vremena. Dugirt�
periodima oznaCenim agrarnom proizvodn iom. ru­
ralnim fivotom i agramim ideologijama, s1ijedio jc
period industrij·ski, sa svojim implikacijam�. Mnogi­
ma se ovaj period Cini odluCujuCirn i definitivnim.
Medutim, urbani period pocinje. Dijalckticka ana­
liza ima za cilj i smisao da odgonetne u globalnom
procesu diferencije, interakcije, konflikte, prelaze.
regresije i pragcwe, talase, itd.
Iz ovog rezultira da se konstituira jedna nova
praksa: urbana praksa. Ona obavija ali lransformi­
ra industrijsku praksu koja pok-usava i ko_ia jo;,
nastoji da se konstituira na koherenitan i pric:ibn

198
 nacin. Da bi oslobodila put urbanoj praksi, potreb­
na je jedna radikalna kritika idelogija i instituci 'a
vezanih za prethodni period. Posebno industrijaj i­
zacija se pojavlj,uje samo kao prelaz, historijski po­
srednik ,.mutacije" koja se uzima iii koju se zcli
da uzme za apsolutnu. Situacija zahtijeva, daklc.
jedno odbacivanje teorija koje daju oblik ekonom­
skom rastu: ekonomizam, kvantitatizarn isto tako
kao i paseizam koji na svoj nac:in Zele da lome ma­
sine. Ni urbana praksa ni njegova teorija ne razli­
kuju se jo! jasno od industrijske prakse i teorija
koje se na nju nadovezuju. U ovoj konfuziji la.tent­
na iii brutalna represija moze poku!ati da ugu!i
istovremeno praksu i teori,ju u formiranju. Naime,
name6uci jednu ideologiju koja se ne zeli pred­
�taviti ka<> ideologija. U ovom gu�enj11.1 reformirani
univerzitet mogao bi odigrati jednu ulogu. Navod­
no adaptiran na savremenost njegova represivna
funkcija bice samo pojacana jer je identifikovana
sa njegovom pedagoskom i kulturnom funkcjom.
Medu ne-ideoloskim ideologijama (prividno)
treba n�naCiti urbanizam. Urbana problematirka da­
leko pre·,azilazi urbanizam, uprkos kon"uziji koja
se odrzava izmedu ovih termina. To je malo kohe­
ren,tna ideologija i ta.koder lazno smje!tena; urba­
nizam zaia5uje i!;tovremeno raniji humanizam, mo­
demi1am i tehnokratski ekonomizam. On ovisi od
soeciial-izrwanih i centralizovanih institucija pod
pokroviteljstvom driave, vezan za specijalizovane
a ktivnosti koje su ukljucene u generalni proces.
Sam urhanizam se trudi takoder da se adaptira
na predstave od kojih su se jedne pojavile za vri­
icme predominacije agrarne proizvodnje (naselja,
,a;,rl.,ica, grcki iii srednjevjelrovni grad) i monopo·
listicke proizvodnje (funkcionalizam). Urbanizam
ih zeli dotierati (adaptirati) vodeci racuna o urba­
nizaciji, ali ne o urbanoj praksi i njenoj konkret­
noj problematici. Prema tome on se ne moze defi­
nirati ni kao nauCna teoriia, niti moie definirati
urbani racionalitet. On maskira iii sakati ovu prak­
su. Medu-tim, treba da joj oslobodi put. Teorijska
199
revolucjia prelazi ]!I"�ko Ddi:k'll!!' __kn.tike JHbaniz.­
maTao su�rstrukturi;.____idwloske _i_instit�
j,reffiodne ili eksterne urbanoj probli:matil:L- kao
preprcka urbanor-pi-aksi u ormiranj-u i njenom
analitickom iii glabalnom izucavanju.
Industrijska praksa se konstituirala totalizaci­
jom - nikada dovrsenom - parcijalnih praksa:
organizacije preduzeca, planiranja, programiranja,
uredivanja teritorija, itd. Mada te.ZeCi totalitetu ovi
aspekti i modaliteti industrijslrog racionaliteta nisu
se razviH jednako, a pogotovo ne kao inkarnacija
jednog preegzistentnog razuma. Zakon o neravno­
mjernom razvoju javljao se prema socijalnim i po­
!iHckim strukturama. Konstituisanje industrijskog
racionaliteta, elaborirane na odredenoj bazi, nije jos
dovrsen i vec ovo nije dovoljno. Urbana praksa se
konstituira iz parcijalnih, neodvojivih praksa (prak­
tika). Tu treba da ude isto tako izucavanje centrali­
teta kao i marginaliteta, isto tako urbani svetko­
vina i gradskih gerila, isto tako svakodnevnog zi­
vota sa svojim gestama i pona5anjima kao i trans­
gresija, anomija i normalnog, topicnog i-utopijskog,
svjesnog i ozbHjnog, revandikacija i kontestacija,
gr-upa, klasa i strategija klasa, itd. Kao rezime uloga
teorije da otkrije elemente praktika, da sprijeci di­
socijacije i olmpi ove elemente najavljuje se kao
urgentna. Teorij.Jca revolucija koja je pocela sa
Marksom, izlaZuCi proces industrijalizacije i in­
dustrijske prakse, se nastavlja.
TeoriJska revo'lucija pretpostavlja i implicira
r8Qj;ka�m1.,, krLt'ilku �-:S.M���i:Llmada
se ne maze ogram b na ow negaC1JU, Jer 1ma za­
d&tak da elabo,:,ira jednu .,pozitivnu" teorij.u tj. glo­
baln-u ko_ja daje jedan smisao historiji i dogailaji­
ma). Medu supersuukturama, koje podlijezu radi­
kalnoj kritici, mogu se nabrojati: drzava i specija­
lizovan-i pollticki aparati. prividno neidcoloskP. ide­
ologije, nekoherentan univerzalizarn filozofije, ide­
ologija rasta (ekonomskog) i urbanizam kao pro­
dukt nadomjeska. Ukratko. bornirani oblici racio­
naliteta.

200
 Najodlucniji specijalisti koji se izjasnjavaju
kao potpuni nauonici ne rno!!ll se oslobod iti toga da
se ,ne pozivaju na racionalitet. ProkJamirajuCi racio­
nalitet bez lconteksta, u aipsoJ.utu, on se ukrucuje i
sakati. Da bi podrzali kontroverze na ovoj odluc­
noj tacki, evo jedne sli ke sukcesivni-h forrn i uma.
Lo_gii:,kom umu kQ'.iLiL.formulirallL�O
�_ti •t��!,,:i;o ?J\j���L;/;,Jd O�!!,•c•rl,!; i�
e
Marks), a zatim savremena istra:Zivanja. Svaki oblik
je integnrao prethodni a da ga ni je rusio, ali ne bez
problema. bto taiko filozofskom umu, elaborira­
nom cjelokupnom z:opadnom tradicijom slijed.io je
praktioki indu:strijski um (Sen S imon, Marks, i dr.)
koj i nadvladava do nasih dana urbani racionalitet
koji je u fo-rm iranju. Na socijalnom a ne na men­
talnom planu racionalitot misljenja ustup i o je mje­
sto racionalitetu organizacije koji ne mo:Ze da se
oslobodi, da ne postavi pitanje finaliteta i smisla,
koji proiz ilaze iz racionaliteta ispunjenja. Na ovom
planu, na planu finaliteta jedan apstraktni humani­
:.am (liberaln i i klasicni) nije se mogao odrzati kao
ideolog ija a da ne prode kroz islmsenja kritickog
humanizma: sa svoje strane ovaj je rodio konkretni
humanizam, prakticni, razvijeni. Prvoj �tfil!i_h_uma·
niz � d••kgg bica o�egoy apstrak­
tnL�=� • • : i reprezentiran od strane
f ilozofije (filozofa). Dru om momentl;,-odgo.va.ra
fu,ndamentalno cspom,raA!e � siij'a i ·lmY!E�U trecem
momentµ se .�I.abor.irajn koncepr.ija..-.,i. __vol ja, za·J51F
l!QCQm.(dov-rsenom, relativnom, ali ,.totalnom").
U toku dogailaja jedna odreilena koncepcijo
cnanja (nauke) se srusila. Treba to uzet i kao cin i
konstatovati ovaj rezu1tat osporavanja. Ono je po­
godilo i smrtno ugroz:ilo istovremeno obli k ovog
manja, njegov sadrzaj i modalitete njegovog preno­
senja. S njim je u agonij'i jedan odreileni raciona­
litet. On umire kao i druge superstrukture ovog
drustva. Ne radi se o ,.superstrukituri" u jednom
vulgarnom prihvatanj111 ovog d:oraza, prostom odrazu
,,haze" i strukture, sprata jedne konstmkcije. Danas
201
sc znanjc rada na svim nivoima drustvene realoos1i
r1ntervenira na svi,m nivoima, od baze do vrha. Ovo
uovodr u pitanje simultanu hijerarhizaci_µCorzalaca
;manja, ogradivanja na kojima pOCiva ova fiksirana
hijerarhija i hijerarhizacija samog znanja (sukce­
sivne inicijacije, otk.rica ezoterizma i fiktivnih taj­
ni). Sam.oJ,!JW�Y!i.8.I!je sv�g� sto pruizvodi (u siro­
kom smsilu, cjelokupne drustvene proizvodnje) iDl:
plicira samoupravljaaje !lauke, posebnog slui:aja....ali
cminenfoog samoupravljanju kao pedagogiji cijelog
druStvenog Zivota. Samo tako moi:e isCeznuti kapi­
talistic<ka i burzoaska koncepcija znanja: akumula­
cija i upravljanje naukom kao jednim kapi,tafom,
Sto sc ne odvija, sasvim razumljivo, bez ogromnih
problema cije rjesenje trazi jednu obnovljenu i
transfoomiranu ,.kreativnost". Sta je to Sto se uk.ida
tj. sto se prevazilazi? To je najprije znanje kao
roba i prometna vrijednost, znanje robnog drustva
i svijeta roba, rasprsenog i prodavanog u malim
paketrma. Utopija? Ako se tako hoce! Mogucnost
danas nemoguCa? Moi:da, ali niSta se ne mijenja
ukoliko sc ne napreduje na putu moguceg, nemo­
guce danas, to je rnoguce sutra!
Tako se konstitui-ra nova racionalnost, u jed­
norn visem jedinstvu koje ima za bitnu karekteri­
stiku politi6ko obrawvanje (forrnaciju). Ovo podra­
zumijeva i implicira kritik,u i u najboljem slucaju
samokr.itiku apsolutne politike, kao i ideologij/J
koje je odrzavaju i opravdavaju. Samo polititko ob­
razovanje (fomiiranje) donosi jedin$Jyo dimenzija
i nivoa, kako onih realnosti • tako i saznanja. Ono
ih reintegrira u jednu racionalnost lroja kondenzujc
postignuca hist:orije, pod.-azumijevajuci tu i ona
filozofije, znanja (nauke) i ideologija, i konacno
ona drzave. To je djelo _koje__ rno��_prQ,isteci samo
iz kolektivnog napora, prakti6nog i teorljskog.

202
 DVOSTRUKI STATUS ZNANJA
(socijalni i teorijski)

Dogadaji iz maja 1968. godine omogucavaju da

se bo)je razumije u cemu se sastoj,i kulturna revo­
lucija u jednoj zemlji koja ima svoje specificne cr­
te (medu koji•ma i vi1sok nivo tehni·ke, manja, pro­
izvodnih snaga). Kultuma revalu.ciia se n.i, ograni­
cav'!�ll- U ovoj mjeri gdje ku.ttura, fikcija
iii realnost, ima politiC:ko znaCenje, revolucija po­
lazi od politike i 1u zavrSava, a da pri tome ne
posjeduje ekonomiju. Kako bi bilo dnukcije tamo
gdje vlada mil i akcija, koncept apsolutne politike?
Pod ovom vladavinom i protiv nje sve postaje po-
1itiC.ko, a naj,prij� ono Sta se naziva .,krultura". U
iednom takvom konte!kst,u, promijeniena u sred­
•1vo, kultura iscezava. Rrjeci .. kultura" i ,.kultur­
no" uiedinjavaju, s brda s dola, umietnost, naiuku,
c-tiku i estet.iiku, potvrd:ene ..vrijedn'>Sti" i ideolo­
giie u ra.spadaniu. fiktivne ciljeve i efi.kasne instru­
mente, Hi one za koje se vjerllje da 'HI takvi. Samo
znnn ie se raspada, svedeno na jednu gomilu frag­
menata povezanih ideologiiom ko_ia se odrtava n�
miestu putem autoriteta. To ic kul,tn.1ra u mozaiku,
.i.1i taj mozaik, slabo cimentiran, prc-,.entira samo
nekompletne figure koje prave grimase. Ova situa­
cija kulture se otkriva i kultuma revolucija se de­
finira najprije ovim otkricem. Kontra-revolucija
pretenduje da revolucionari ru�c kulturu i poredak.
203
 dok oni razotkrivaju raspadanje kulture i arbitrar•
nost porevka.
Drugi ���at kult�vg}y£ii�_;_ ona razbi•
i'1 J<_ulturne�_lMti111<:ije_i_ldeologije k j , pod z:tSti­
tom politiake vlasti, pru:Zaju jedno fi ktivno jedin•
stvc:>- ,JW.lture". TreC.i momenat: 2n�·-ctovod1 u _Qi•
tanje sooijalni status s anEz_ S.to ne mole proCi,
a· cia ·ne -postav1 pitanje� eorijskog statusa saznanja
(iii ako se hoce, epistemoloskog). Jedno ide s dru­
gim. Definicija saznanja kao takvog prati <lcfinisa•
nje njegovih drustvenih funkcija. Obmuto, kriticko
ispitivanje njegovih funkcija odnosi se na jednu
determinaciju njegovog vlastitog statusa, njegovih
formi, njegove autonomije (relativne).
Tko se, medu zainteresovanima, ne sjeCa dis•
kusija o znanju, o njegovoj ,.prirodi" i niegovoi
,.suStini", o njegovom mjestu u historiji i druStv11,
shodno Marksu i marksistiCkoj misli? Mole 1.i st'
saZ:nanje definirati kao superstruktura? U jednom
smislu da, poSto je ono dugo vrcmena bilo vezano
za filozofiju, za ideologi_iru, koje su neospomo su­
perstrukturalne. Ali, medutim, i ne moZe, ier ono
ne gcezava sa ,.bazom" ier Ce se ono Sto _ie bilo
steCeno za vrijeme odredenog nivo oostignutog pu­
tem proizvodnih snaga i razvoja druS-tva, integri­
rati u iedan specifiCan ansambl: saznan_ie. Treba li
saznanje povezivati sa proizvodnim snagama? Si•
gurno, aU u Cemu se sastoji njihova prava vezaZ�
li __s�z_I].an_� iii, _ i<:>S� @1je,_ _ _!'1�11-Jc� jma.ilL_o_dr.edc.w.1
kone'ksiiu �a_ tehnikam_a? S::i organizaciiom rada?
Ne treba -izosfiiVi,IT arust-vene odnose, niihovu SPC·
cifiCnos-t i okvire naCina proizvodnje zeinlje. Treba
li nauku, kao i jezik prikljuCiti cielini d11uStvenog
razvoja? Ali postoje mnogi jezici, a nauka ne pred­
stavlja analogne razUke i diferencije kao Sto ie slu•
Caj s jezicima. _Kaja je relacija izrnedu ova tri izrn­
:za: _temjja_ (sazna_ nje) -:- prak�a (t��ft�_r__.dh'.�I.$ifj.
kovaiia)...::. ideofog,ja. (iTi ho!Je -mnogobrojne nepot­
}June -i�QI,9gfje,-·ciok sa.211anje-, teo-rija"l Il"aiiKe-imaju
odrcdenu historiju, ne nezavisnu, ali specifiCnu)?

204
 Ove polemike su, toga se sjeCamo, bile obnav­
ljane i dovedene do paroksizma prije dvadesetak
godina, i to putem jedne nametnute bxiutalne i na
brz.inu sprovedene ,,teorizacije". Poku.Savalo se da
se proletersku nauku suprotstavi bud:oaskoj nauci.
DogrrLatizam staljins]<� ep_phe se tako kompromito•
,·ao od pocetka svojih operacija prividno velikog
stila. Uistinu, medutim, radilo se samo._o diverzi­
jama, �_prikr,ilo_nesto druga. A malo je vaz•
·naTs'fina iii greska teorije. Vee je jedna ideologija,
solidarna sa konceptom apsolutne politike, pokuSa­
vala da se uvuCe u misao slu:Zeci se ,,kulturom".
Nije li u najveCem stepenu bilo apsurdno da se
jedna na drugu svedu logika i takva tzv. druStvena
nauka? Iz formalne logike logicno je nepojmljivo
da se one mogu formirati kao super-strukture, da
se mogu radati i isfezavati sa jcdnom .,bazom".
Jcdanput formulirana (u historijski odredenim us­
lovima), ona ostaje nerazruSiva. Ona se usavrSava,
ali vise ne isfezava. Formalna logjka se vec dvade­
set stoljeca pojavljuje kao stabilna transparentna
i prazna forma samog saznanja. Sta se tiCe misli i
dijalektiCke metode, one ne ovise od naCina proiz­
,·odnje, od ekonomske i drustvene osnove. Pa ipak,
histol".ija intervenira, brise iii akcentira elaboraciju
logi.ke i dijalekticke metodologije, kao i koncepata
i teorija koje joj se prikljucuju: nivo (proizvodnih
.s naga i drustvenog razvoja, strukture klasa i poli•
tickih superstruktura) moze igrali veliku ulogu. Je­
zik favoriZ'llje iii onemogucava dijalekticku misao.
Radi se zaista o komplesnim odnosima izmedu for•
me i saddaja, izmedu identiteta i razlika, izmectu
jedinstva i konflikata. Sadrlaj, diferencije, konflikti
mogu se eliminirati, svesti, iSCupati iz svijesti do
odredenog stupnja. $to se tice tzv. drustvene iii
humane nauke, na primjer sociologije, ona mo:Ze
sadrfavati jedan enorman dio ideologije i, prema
tome, sluziti u politicke svrhe, !lto u ovoj ideologiii
ne iskljucuje inherentnos,t odredenih saznanja, iii
uvodenje stvarnih problema, i ovim putem. Ako se
hoCe uzeti jedan drugi primjer, u Cemu se sastoji
205
ono Sto se zove ,,urbanizam"? To__ je samo jedna
ideologija elaborirana u Francµskoj_ od _strane .dr­
favnog aparata i od specijalizovane birok.ratije,_ko­
ristena za privatne interese-m 7riterpretirana u
funkciji ranijih ideologija (humanizam). Mcdutim,
ova ideologija odgovara jednom skupu problema,
veoma realnom, tj. problernatici urbanog druStva
u formiTanju, cjelini koju ova ideologija prikriva i
prekriva. Stavise, primjenjuje se urbanizam koji
Zell da bude racionalan: on izraZava jednu vrstu
devijantne prakse unakai:ene u odnosu na urbanu
praksu, koja je i sama neodredena, jer je na putu
razvoja.
K1,1l!.Yroa___r_�__QlY.cija razotkriva ove situacije.
Ona snazno pos.tavlja problema!ilu :;c_nanja, kao
privilegovan slucaj jedne konkretne problematike
postavljene od cjelina drustva: drfave, grada i sela,
svakodnevnice, svakodnevnog Zivota. Autoritarno
prenesena, birokratski vodena, opravdavajuCi soci­
jalnu hijerarhiju, dakle iinterpretirana i osakaCena,
nauka nije manje realna. Ako se birokratija zasn.iva
na posjedovanju i transmisiji prerna vlastitim pra­
vilima i normama jednog znanja, osnovni problem
u ovom domenu je da se oslobodi saznanje, da sc
oslobodi nauka, a da se ne unisti. Kako analizirati
ove izuzetno kompleksne relacije izmedu funkcija,
formi i struktura saznanja? Kako ih modificirati
dopiruCi do veCe koherencije, do v.iSeg racionaliteta?
Danas postoji ocigledna odredena analogija iz.
medu kapitala i saznanja, analogija koju ne treba
suvise daleko tjerati. Uistinu, treba razliko_v.ati ..tri
n.ivoa produkcij� Ova analiza, kako se zna, prolon­
gira filozofiju i njen koncept ,,totaliteta", ali na
nov naCin. MoZe se reCi: ,,itri dimenzije" produktiv­
ne aktivnosti, ako ovaj izraz aluzivno ne dijeLi ono
Sto treba pove'L.ivati. Ove dimenz.ije iii nivoi razliku­
ju se ovako: produkcija ukcija proiZY2!1a.
- rep�odukcija 1 pro(iiikJ;lhrarut a lJlenili....odnosa.­
produkcija • djefa. Zrianje podlijeze ovom posljed­
njem· hivou-r ne--meie--se--jeefte&t-awta•-i-cisto svesti
na materijalnu proizvodnju. Kao nematerijalna pro-
206
izvodnja, ali socijalno nuina, intelektualni rad ima
spccifiCne crte. Medutim, saznanje se akumulira i
,.kapitalizira" kao materijalno bogatstvo u predme­
tima i novcu. Ono iii nalazi iii ne nalazi povoljne
uslove za reprodukciju pro!irene aikumulacije. Ste­
leno znanje rezultira iz minulog rada. Tako se ka­
pital koji je suma rezultata posjedovanja i burzoa­
skog upravljanja, suprotstavlja Zivom radu, i lo
,.kolektivnog radnika" koji ga jeclini ozivljava i
stadja u opticaj. Saznanje je takocler samo jedna
suma mrtvih stvari bez istra:Zivanja i praktiCne ak­
cijc, bez sada5njeg rada, bez recepcije koja asimi­
lira. Konstantni, steceni kaphal koji posjeduje jec\­
na klasa l<ojm,se upravlja u illadu sa njenim inte­
resima, suprosta�lja se_� - m-��!lE!noj__!�c;>__l_y__rut
.
matcrijal@r�ii, - variiab.iliiom kapitalu,
krcditivQ9j aktivn9sti, .PlaCenoj u n�dnicama. Ovo
prikriva ,,drus-tvenu reaJ.nos,t", tj. produkciju i re­
produkciju drustvenih odnosa, struktura koje sadr­
Ze zavisnost, liSavanje, odsustvo prava Zivog rada
nad minulim radom, odsustvo veza izmedu kolek­
tivnog rada (drustvenog) i svojine (privatne) nad
sredstvima za proizvodnju.
StcCeno znanje je, ne bez fragmentacije, preSlo
preko tehnicke podjele rada, da bi se institucional­
no kristaliziralo prema normama druStvene podjele
rada. Ono posveouje nejednakost Funkcija. Privile­
govane i hijernrhizovane funkcije kao takve (posje­
dovanje, voclenje, upravljanje) pretpostavljaju se
realnim funkcijama naukovanja, prenoSenja (trans­
misija), istnizivanja, recepcije, apbikacije, koje su
i same kao fakve hijerarhi:rovane. '.l'"hrlii:J<:a. podjela
naucnog rada daje mjesta specijallzovanim i odvo­
jenim preduzecima (labora,torijama,- irfstitutma1,
i

dakie-- poavajanjima; ·s1o·· nimalo ne spretava egzi­

stenciju op6ih birokratskih institucija koje uprav­
ljaju cjelinom u • relaciji sa potrebom burfoaskog
druStva, sa raspodjelom resursa prerna pris.ilama
i zahtjevima ovog drustva. Ovdje analiza dostize
superstrukturalni nivo. Saznanje kao ta,kvo ne mo-
zrn
ze se svesti na superstrukture. Ideologije i ,.kultur­
ne" institucije su superstrukture, podrazumijevaju­
ci ovdje ono sto se u znanju ntijesa sa ideologijom,
ono Sta datira iz srednjeg vijeka i predominacije
agrarne proizvodnje u drustvu: ukus tajne i svetog,
misteriozni pet.at nad manjem, garanto,·ani ezoteri­
zam pokriven jednirn Zargonom, praktiCno nauko­
vanje pomijesano sa inicijacijom, pedagoska prak­
sa n1avo odvojena od jedne ritualizacije. Ova ideo­
logija agrarnog i srednjevjekovnog porijekla mijesa
se sa ideologijom koja police iz industrijskog peri­
oda i koja opravdava i akcentira spccijalizaciju, tj.
izlaze opravdavajuci drustvenu podjelu rada trajno
oslonjenu na tehnicku podjelu uvijek u kretanju,
stalno provizornu i revizibilnu. Kroz OYO mijeSa­
nje, nedovoljno objasnjeno znanje vraca se ka dru­
stvenoj praksi. Sve kompletnije i kompletnije ono
se uvlaci u produkciju stvari, u produkciju i repro­
dukciju odnosa. Ono tezi ka jednom jedinstvu u
kojem Ce se samo integrirati. Obrnuto, samo jedna
praksa (osporavajuca, revolucionarna) pokazala je
mjeSavinu, otkrila je situaciju, proizvela je ruSenjc
jedne malo koherentne konstrukcije pod znakom
racionalne koherencije.
Kakav ie dakle oc:I_I!!!$� .R.ostojecem
dru�tyy___lgi�nom drustvu?_ Samo_p_o_sebLm.a�
nije _klasno ZP:@1�-!J.Q..j ljevitarska t "'za Medu­
tim, postoji koneksija izmedu znanja i klasne struk­
ture kapitalistickog burfoaskog drustva. Znanje je
obi/jefeno od strane dontinantnih klasa, i to inter­
akcijom ,,ideologija - znanje". Pojarn .,interakcija"
istovremeno oznaCava i ambigvitet i kontradikciju.
Znanje je jednako vlasnistvo ove klase i prenosi se
prema kriterijima koji njoj odgovaraju. N_iime
rukovodi, upravlja ova klasa tj. institucionalizira
ga. To nije dakle jedno klasno znanje u smislu gdje
bi konstituisana klasa kao subjekat (histori_iski i
drustveni) drzala znanje kao jedan sadrfaj iii ob­
jekat pridajuci mu subjek-tivni karakter. To je jed­
no znanje ukljuceno u klasne odnose, u n_iihov kon­
flikt, ali izazivajuc.i druge specificne konflikte. Tako
c

208
 shvaceno specificno i racionalno znanje ne ovisi od
jednog subjel<ta niti drustveno (burzoazija, prole­
tarijat), niti politioki (pa:rtija, drzava). Ono ima j.,_
dan sadrzaj i vlastlte runkcije, prikljucuje se obli­
cima (a najprije oblicima lo{!ike), i to prema struk­
turama koje treba odrediti.
Tako se istovremeno detennini.ra ii. socijalni i
teorijski status saznanja. Odvojeno od subjektivno­
sti Uedne grupe isto kao i jedne klase iii cijelog
drustva) i osloboaeno od objektivizma (egzistencije
shvacene po analogiji s jednim objektom), ono ulazi
u kontradikcije drustva na specifican nacin. To zna­
Ci dn ono donosi specifiCne kontradikcije. Osnovna
kontradikcija u drustvenim okvirima kapitalizma
(konkurentskog iii monopolitickog) izmeau privat­
nog vlasniS•tva sredstava za proizvodnju j druStve­
nog karaktera produktivnog rada, reperkutira se
specifiCno i ru saznanju. Ova kontradikcija igra prie
mordijalnu ulogu ne samo kao generator sadasnjih
iii vil'luelnih konfHkata u ovom drustvu, nego kao
takva sprecava i rast (ekonomski), a narocito raz­
voj (socijalni, kvali.tativni). U saznanju postoji kon­
flikt izmeau privatnog vlasnistva saznanja i sred­
stava za proizvodnju saznanja s jedne strane, a
s druge drustvenog karaktera saznanja: produktiv­
nog i stvaralackog rada, aplikacija, nauke kao cilja
dostojnog da bude slijeaen kao ,takav za sebe i kao
instrument praktlka. Ova situacija specif.icno spre­
Cava rast (Sirenje manja, genera1izacij.u putem o�­
razovanja) i kvalitativni razvoj (odgovarajucu peel,..
gogiju, konstituisanje jednog viseg racionaliteta).
Kako da se ne pojavi jedan takav konflikt, to­
liko dubok, tako tefak po svojim imp!Lkacijama i
konsekvencijama? Zasto on nije p,-esao u prvi red
preokupacija? Ko se mogao zadovoljiti time da raz­
matra ,rrefonme" samo na institucionalnom nivou?
I zbog kojih razloga? Posredovanja (medljacije) ma­
sk.irala su kontn.dvkciju, prikrivali su je ideoloske
medijacije (filozofija, moral i ,.vrijednosti", umjet­
nost, estetika i esteticizam), institucionalne medi-
14 Prciivljavanjc kapitalizma 209
jacije (univerzitet, crkve, profes.ionalne i funkcio­
nalne specijalizovane grupe: infonnatori, organiza­
tori spektakla itd.). Ove grupe pravno i cinjenicno
obezbjeduju mnogobrojne funkcije. One garantuju
fiktivno jedinstvo ,,kulrt.ure" na taj naCin Sto sve one
funkcionisu u jednom iii drugom kulturnom sekto­
ru. Medutim, ove medijacije su iSCezle kao takve,
korod.irane, ispraznjene od sadrfaja i smisla apso­
lutnom politikom i drfavnom vlascu. Slucai infor­
rnisanja je signifikantan. Prethodno se insistiralo
na ovorn iSCezavanju. Dogadaji su samo uCinili oCi­
glednim jednu situaciju ciji su elementi i aspekti
ostali latentni i prikriveni. Ru§enje medijacija otkri­
lo je njihovo raspadanje koje je vec odavno u toku.
Prividno iii realno zaostajanje tzv. kuhumih insti­
tuciia ne mofe maskirati fundamentalni konflikt
koji se odnosi na ,.suStinu" znanja, na njegov dvo­
struki status - socijalni i teorijski.
Stvarno i pravno, problem se �ost�vlja kao
problem rekons-trukcije saznanja. Saznanje treba
rekonstruirati eksproprijacijom eksproprijatora. Te­
orijska revolucija, zvana takoder i .,kultuma revo­
luC'ija", implicira jednu teorijsku novu elaboraciju.
Uni1tami i globalni karakter saznanja ne mole se
vise shvatiti ni po tipu encikloped.izma (koji datira
iz preindustrijske ere), ni po modelu parceliranih
saznanja i jedne sume fragmenata rctavo cimentira•
nih jednom ograni«:enom racionalnom ideoiogijom
(koja datira iz indus-trijske ere organiwvanog ka­
pitalizma, odnosno centraliwvanog etatistiCkog ru­
kovodenja). Teorijska i prakticna rckonstrukcija
saznanja konceptualna i pedago§ka, ,traz.i elaboraci­
ju jednog novog tipa globaliteta i, prema tome, ra­
cionali-teta. U vezi sa ovim racionalitotom trcba pod­
vuci dvostruki karakter, i historijski i teorijski, ko­
ji se rada i prakse, ali koji je konceptualno i meto­
doloski (epistemolo§ki) elaboriran. lp3k, fonnira­
nje saznanja, odredivanje epistemoloskog statusa,
nema nikakvog interesa samo za sebe, kao cilj i
svrha. Ova teorijska elaboracija ima smisla samo

210
 ako slui.i u praksi efoktivnoj transformaciji sazna­
nja, njegovog vodenja, njegovog prenosenja (samo
praikticnog). Transmisija saznanja koja zahtijeva
njenu uvijek novu aJ<tuelizaciju i njeno obogaci­
vanje, konstiliuira jednu parcijalnu praksu, peda­
goilu praksu, ukljucenu u jednu globalnu praksu
na jedan koherentan Hi nekoherentan nacin. Sto se
tiCe ovih najava, one i same Cine dio teorijske re­
volucije.
Ako ovdje treba predloziti jedan model, kazimo
<la filozofski koncepti (subjekt i objekt uzeti u nji­
hovom jedinstvu i njihovom konfliktualnom odno­
su - sistem i apsolutna koherencija), neophodni u
procesu elaboracije, nisu dostatni. Jezgro fundamen­
talne artikulacije nalazi se u relaciji izmedu forme
i sadrfaja. Na realnom polu (materijalnom) nalazi
se .,priroda". Na radonalnom polu (fc·rmalnom)
nalazi se logika, nepokretna, jer je savrSena, trans­
parentna u otsustvu sadrzaja. Dijalekticka logika
donosi konceptu i jeziku odnose izmedu forme i
sadf'Zaja. Oko logiCne forme ,,Ciste" i .,prazne", gru­
pira se jedna konstelac.ija formi, artikulirnnih me­
du sobom, koje dakle stvaraju jednu strukturu, ali
sadrzavajuci svaka jedan specifican sadrzaj (mate­
matska forma, forma ra7.mjene i komunikacije,
pravna forma, urbana forma). Ovo implicira jedan
odredeni relativizam i odrecleni pluralizam bez od­
vojenog supstancijaliteta. MetafriziCka misao koja
tran.!iformira u autonomne sup-stance bilo forme,
bilo saddaje, bi-lo njihove odnose, bilo prirodu,
bilo logiku identirteta, ova alijenirana i alijeni.aJu­
Ca misao, nije viSe u toku. DruStvena praksa utvr­
duje i neprekidno ponovo elaborira dijalekticko je­
dinstvo izmedu materijalne prirode i logicke forme.
Ako postoji distinkc.ija izmedu kriticl,e reflek­
sije (pemianentni demars nauke) i teorijske elabo­
racije ( ..pozitivne i konstruktivne"), ova distinkc.ija
ne maze dovesti do reza. Mornenti misljenja, nega­
tivn.i i pozitivni, isto taloo su malo odijeljeni kao
i teorija i prak.sa, kao ideologija i nauka.
211
 Ova dva posljednja pitanja ostaju postavljena.
Konkretna problematika ne predstavlja jedno ap­
solutno tijelo koje ujedinjuje racionalno i realno
jedamput za uvijek. Ona grupira probleme, ne em­
pirijske, ali bazirane na "ednoj praktici. Ovi proble­
mi nisu bez relacije, arli njihova koncksija se ne
moze otkriti formalno. Jedinstvo koje omogucava
da se govori o problematici otkriva se i putem
prakticne akcije koje ga proizvodi uz pomoc teorij­
ske refleksije koja oslobada i rcinvestira elementc
znanja. Ova problematika implicira istovremeno i
ambigvitet ideologije i saznanja i njihovu difcren­
ciju. Postoji Ii jedno cisto znanje, apsolutno, tj.
ocisceno od svake primjese ideologije? Da, u kraj­
njoj liniji postoji formalna logika, .,cista", jer je
transparentna i prazna. No, Sta je sa svakim real­
nim saznanjem, vezanim za jedan sadrZ3.j, za j(!dnu
praksu? Ne postoji znanje koje jednog dana ne bi
moglo otkriti mjesavinu ideologije i saznanja. Po­
stoji Ii apsolutni teorijski kriterij koji bi ih defini­
tivno razdvajao? Ne! Samo formalna logika, .,cista",
moze pretendovati da formulira jedan takav kri­
terij i ova pretenzija prevazilazi svoja prava. Teo­
rijski rad koji dijeli ideologiju ad znanja nema
svrhc. Jedan kriticki rad je auto-kritika, jedan ne­
ga1ivan postupak povezan sa pozitivnim i konstruk­
tivnim koji se moie zaustaviti samo sa dovrSenjem
znanja: sa dovr�enim jedinstvom racionalnog i re­
alnog koji oznaCava horizont saznanja, ali se ne
moZe dost1Ci, jcr je ogranicen beskonaCilim.
Ideologija se rada iz jedne praksc i ponovo se
vraCa praksi ili teii da se tu ponovo vrati. U ovom
smislu moie se govoriti i o ,.ideoloSkoj praksi".
Ipak, praksa demantuje ideologiju i u ovom smislu
postoji ,.kriterij prakse". Koncept .,ideologiSke
prakse" rizi·kuje da maskira praktiCni neuspjeh
svake ideologije. Stavise, ,.ideoloska praksa" ne
koincidira sa reakcionamom, kontrarevolucionar­
nom praksom. Tako urbanizam, ideologija centrali­
zovane dl"Zave, do:Zivljava dvostruki neuspjeh: nje­
gove aplikacije se pokaz.uju monstruoznim nckohe-
212
 rencijama i on sprecava formiranje i stvaranje svi­
jesti o urbanoj praksi. Njegov .,nehumani" karak­
tcr dolazi, tako rekuci, kao suvisak i samo dodaje
jos jednu ocjenu konstataciji neuspjeha.
Koncept .,teorijske prakse" ima takoder izgled
validnosti, ali ograniCene. Uzet apsolutno, on rizi­
kuje da maskira mjesto porijekla prakse, a bile bi
istinitije da se razlikuju parcijalno praksa i glo­
balna praksa, rezervisuci ovoj posljednjoj, uobica­
jenoj za marksistiCku misao, denominaciju praxis.
Vrlo brzo se pokazalo da se globalna praksa indu­
strijske ere konstituira od parcijalnih praktika, i to
viSc putem zbiranja, nego racionalnom totalizaci­
jom. 0datle karakter ogranicene racionalnosti inhe­
rentne ovoj praksi (njene iracionalne i-mpllkacije.
njen oslonac na represivnu moc). Ideologija do ap­
soluta uznosi ograniCenu racionalnost, ekstrapolira
polazeci od parcijalnih praktika, maskira ograni­
Cavanje ovog racionaliteta.
Urbana praksa, razmatrana prethodno, konsti­
tuirala bi se, prema prihvaCenoj hipotezi, koherent­
nom totalizacijom parcijalrrih praktika (podrazumi­
jevajuci tu i ovu industrijske ere, oslobodene eks­
trapolacija, presija i represija). Onoliko koliko teo­
rija igra jednu ulogu u formiranju urbane prakse,
mo.le se i moCi ce se govoriti o ,.teorijskoj praksi".
Medutim, da Ii se ova teorijska praksa razlikuje od
revolucionarne prakse? Malo. 0d onog momenta
kada se .,revolucija ne brka sa nasil jem", kada se
njen pojam prosiruje i kada se identificira sa trans­
formiranjem postojeceg svijeta prema najdubljim
tendencijama i prevazilazenju kontradikcija ovog
svijcta, nema vBe rnjesta da se ova razlika tjera
do razlikovanja. Ova svakodnevna praksa ne izlazi
iz okvira ambigviteta. Ona istovremeno prikriva i
represiju i revolucionarne klice. Sto se tiCc parci­
jalnih praktika, uvijek specijalizovanih, dakle redu­
kovanih i reducirajucih (podrazumijevajuci ovdjc
lisle i specificno teorijsku aktivnost), one moraju
pristupati svojoj permanentnoj auto-kritici, svojoj
213
reciprocnoj kritici, da bi savladale ; svoje granice
i svoje divergencije. Tako, i samo tako moZe sc izvr­
§iti totalizacija, naime formacija i simultana for­
mulacija prakse i transfonnirane racionalnosti.
Jedinstvo saznanja bez sumnje se ne nalazi
tamo gdje se trazi: u filozofiji (empirijskoj iii ra­
cionalnoj), u ,.Cistoj" formi, u konsti,tuisanju jcdnog
nedodirivog epistemoloskog tijela. Ovo jedinstvo
historijski se smjesta na odredeni nivo, nivo poli­
tickog formiranja. Samo politicka medijacija omo­
guCava da se shvati konvergencija saznanja i par­
cijalnih praktika, da se otkriju citavi horiwnti teo­
rije i prakse. Ali, sta se podrazumijeva pod ovim
rijec':ima? .,PolitiCko formiranje" ovako shvaCeno,
ne koincidira sa formiranjem dr.iavnika, a jo.S ma­
nje sa formiranjem profesionalnog politicara. Na­
protiv, ono implicira pennanentnu kritiCku anaHzu
apsolutne po\itike i ideologija elaboriranih od stra­
ne specijalizovanih politiCkih aparata. U ovom, i
sa,mo u ovom smislu politiCko formiranje donosi
jedinstvo saznanja i najviSe racionalnosti. Rijet ,.po­
litika", na drugom nivou ponovo nalazi svoj naj­
stariji smrisao: teorijsko i praktiCno saznanje soci­
jalnog zivota u zajednici (drzavi - republici). Uisti­
nu drustvo i drzava (Ci-le) ponovo nalaze, na jednom
sasvim drugom nivou, jed.no novo jedinstvo u ur­
banom drustvu.
Ovaj model omogucava da se irucava. a mozda
i da se istovremeno precizira i druStveni status (po­
Hticki) saznanja i njegov teorijski status (epistcmo­
loSki). On saznanje ne nadovezuje ni na jedan od­
redeni objekat, ni na objekat uopce - ni na jedan
odredeni subjekat. niti na subjekat uopce - ni na
sistem posmatran apsolutno, ni na sistematizovan
pojam .,korpusa" saznanja. Saznanje, medutim, ne
ostaje da visi u Yazduhu, bez legitimacije i bez oprav­
davanja. Racionalitet se prezentira svojom hisitorij­
skom osnovom - i svojim druStvenim nosiocima.
U ovom modelu se integdraju historijski materija­
lizam i dijalektioka elaboracija, koji nilkada nisu

214
 do\'rSeni. Dominantni polaritet, onaj izmedu priro­
de (materijalni) i forme (logicki), sluzi kao osnov
cjelini u kojoj nalaze mjesta i u koju je smjestaju
oblici, forme, funkcije, strukture znanja, a da nije­
dan od ovih koncepata ne svodi druge na minomu,
beznacajnu iii subordiniranu ulogu.
Isto onako kao sto se inzinjer iii tehnicar ne
moie proglasiti zloCincem, narodnim neprijateljem,
ti>ko ne moze ni naucruik. Ono sto se rusi jeste ide­
ologija hijerarhizacije, slika poretka koji stavlja va­
spHaca iznad vaspi-tanika, vladaoca iznad onih koji­
ma vlada, znanje iznad neznanja koje traii znanje
i na putu je da ga stekne. To je, prema tome, ideo­
logija inicijacije i ezoteri�ma parcijalne ,specijaHza­
cije, lisene globalnosti, a koja vjeruje i zeli da se
predstavi kao superioma. Ovdje kh,sicna filozofija
unosi _jasnOCU sa dvostruikom tezom inherentnom
ovoj filozofiji, mada izgubljena na putu o docti ig­
noracije i majeutike. Dvostruku tezu treba preuzeti
i integrirati u novi,m uslovima, :kao i sve teze fHo­
zofije.
Da Ii bi vaspitaC bio "iniinjer dUSa"? Sigurno
ne. On ne fazonira duse u funkcijj jednog stecenog
i nepokrctnog znanja. On postoji po sebL Uostalom,
jedan inZinjer mo.le imati talenta iii ga nemati. Je­
dan ljekar mote biti nadaren, cak genijalan, iii ne.
Da Ii bi vaspitac trebalo samo da prenosi saznanja,
da komunicira jedan, vjse iii manje, veliki dio saz­
nanja? Da Ii nadarenost i talenat treba da se ogra­
nice na pedagogiju, buduci da ova praksa takoder
zahti_ieva dar, talenat i da pedagos,ka invencija feli
ta.kode genija? Pogresna je koncepcija vaspitanja
kao odraza refrakcije iii difrakcije _iednog preegzi­
stentnog znanja, prosto prenosivog. Ako saznanje po­
staje kolektivna stvar, na svim nivoima (od grape
ucenika Hi studenata do cijelog drustva), to sva­
kako ne podrazwnijeva eliminaciju individualiteta.
Ni transmisija saznanja, ni istraZivanje ne mogu se
obavljati prema apstrail<tnom i tehnokratskom mo­
delu informisanja. Vaspitanje se ne moze asimilirati
215
na jedan kanal, niti institucija ,.univerzitet" na jed­
nu mrezu. Rekonstrukcija saznanja? Da, ali ne na
ovaj nacin. Nova racionalnost? Da, all radikalno
tranformirana jednim radom (vaspitanje, istra.ziva­
nje, otkrice) ogromnim istovremeno i kolektivnim
i individualnim radom, ujedinjavajuci ove dvije ne­
odvojive strane prakse. To je produktivni rad, tj.
kreativni.
Tako se, takoder, ponovo osvaja, transformira­
na novim uslovima, jedna velika ideja filozofije.
Kao dio filozofskog projekta, ova ideja se otuduje
tokom svog razvoja. Vaspitanje se ne mo:!e organi­
zovati ni oko izvjesnosti, ni oko neizvjesnosti. Izvje­
nost zavrsava u dogmatizmu. Ona te:!i ka apsolut­
nom polazeci od relativnog i nosi parcijalno total­
nom. Neizvjesnost vodi ka nihiHzmu. Da Ii izmedu
to dvoje nema drugog puta, puta istine, koji nema
ni�ta zajedniCko sa tzv. ,,politiCk.im trecim putem"
koji rezimira trasu i orijentaciju revolucionarne is•
tine? Obrazovanje i vaspitanje se organizuju oko
konkretne probelmatike, i prakticne i teorijske. is­
tovremeno empirijske i konceptualno promisljene.
To nije niti stavljanje uza zid (nepokretno stecenog),
niti vrtoglavica na ivici provalije. Nabrojali smo
konkretnu problematiku oko koje bi se moglo or­
ganizovati jedno vaspitanje koje bi istovremeno
prevazislo i suvi�e sigurne discipline i nesigurnosti
interdisciplina. Dominantna problematika, proble­
matika urbanog drustva. tezi da prevlada proble­
matiku industrijalizacije, koja jos nije savladana.
Po ..-;ebi se razumije da urbana problematika u hister
rijskim uslovima formulira najopstiju problemati­
ku, problematku ,.covjeka" iii, bolje receno. ,,ljud­
skog bica".
Ova perspektiva ne vraCa se ponovo ni raciona­
lizmu niti empirizmu. Ona ne podlijeze ni jednom
sociologizmu (mada cini dio historijske i drustvene
realnosti), ni jednom filozofizmu. Mjesto koje se
daje logici odgovara na odredene objekcije i prigo­
vore, one o empirizmu i sociologizmu, medu drugi-

216
ma. Mjesto koje se daje prirodi (materijalnoj) od­
govara na optu:Zbe o apstraiktnom scientizmu, idea­
listickom filozofizmu. Sto se tice teze prema kojoj
politicko saznanje doprinosi jedinstvu saznanja, da
Ii ce ona podnijeti navalu svih argumenata koji je
napadaju jos od pocetka filozofije i nauke?

217
 SADR2AJ
Predgovor --- 6
Uvod ---- 17
Reprodukcija odnosa proizvodnje - 60
Da Ji je radniCka klasa revolucionarna 121
Kontestacija, spontanost, nasilje? 133
0 dualitetu vlasti - - - - 146
0 samoupravljanju 150
0 univerzalnosti (mondijalitetu) 156
Urbani fenomeni 161
Mutacija ------ Io6
Alternativa iii alibi 188
0 nekim starim i novim kontradikcijama teze i
hipoteze --------- 192
Dvostruki status znanja (socijalni i teorijski) -- 203
 Anri Lefevr
PREZIVLJAVANJE KAPITALIZMA

Tchnitki urednik:
Wlmo Ha.dire
Naslovna strana:
Musto.fa. Jbru/J
Korektor:
Emira. Ta.11oviC
IzdavaC:
SOUR Svjet/ost, izdavatka radna organizacija
DOUR Izdavatka djelatnost, Sarajevo
Za izdavata:
ldriz FazJM
Stampa:
RO itampari!� �:1:::n1", Novi Sad
iii

Stampano u 3000 primjeraka, 1982.

Djelo je objavljeno uz finansijsku po.mod Republitke zajednice za

nautni rad.