229

TARĠHÎ METĠNLERDE BĠRBĠRĠNDEN UZAK DÜġMÜġ EġDĠZĠMLĠLER VE DÎVÂNU LUGÂTĠ’T-

TÜRK’TE EġDĠZĠMSEL REKONSTRÜKSĠYON

Bilge ÖZKAN NALBANT

Mustafa AĞCA

ÖZET
Bu çalışmada, anlambilimsel yaklaşımla bir metinde birbirinden uzak konumlarda bulunan ya da belirli bir aralık
şartını sağlasa bile biçim olarak dizimsel ilişki şartını sağlamayan ve bu nedenle eşdizimlilik anlamı dizimden tam olarak
çıkarılamayan eşdizimlilik örnekleri ele alınmıştır. Ayrıca, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kaşgarlı Mahmud’un çok yönlü
sözlükçülük anlayışının bir yansıması olan birtakım söylemlerinden yola çıkarak o dönemde kullanıldığı bilinen ancak Eski
Türkçe metinlerde tanıklanmamış eşdizimlilik örnekleri yeniden kurulmuştur.

Anahtar Sözcükler: Eşdizimlilik, anlambilimi, rekonstrüksiyon, Eski Türkçe, Dîvânu Lugâti’t-Türk.

DISTANT COLLOCATIONS IN HISTORICAL TEXTS AND COLLOCATIONAL RECONSTRUCTION

IN DÎVÂNU LUGÂTI’T-TURK
ABSTRACT
In this study, examples of collocations that are located in distant positions in a text or that do not perform the
requirement of syntactic relation in form although they perform a certain space (span) condition and therefore the meaning
of collocation cannot be completely deduced from the syntax have discussed with a semantic approach. In addition, examples
of collocations known to be used in the Old Turkish period but not witnessed in the Old Turkish texts, have reconstructed
based on some of the statement, which were a reflection of the versatile lexicography understanding of Makhmûd Kâshgarî in
Dîvânu Lugâti't-Turk.

Keywords: Collocation, semantics, reconstruction, Old Turkish, Dîvânu Lugâti't-Turk.

GĠRĠġ
Her dilin, kendine özgü seslerin farklı birleĢimleriyle ya da ekleme, büküm, vurgu, ton ve dizim gibi
olanaklarla sayısız dilbilgisi formu ve sözcük türetme kabiliyeti vardır. Bu sınırsız üretim yeteneği, dünyadaki
dilleri belirli kurallarla ya da kalıplarla sınırlandırmayı, dolayısıyla değiĢmeyen, sabit tipolojik sınırlar çizmeyi
zorlaĢtırmaktadır.
Dil, özünde bir anlamlandırma süreci ve bu sürecin somutlaĢmıĢ biçimidir. Dolayısıyla dilin bu yönü
üzerine geçmiĢten bugüne kafa yorulmuĢ, dilin temel anlamlı birimleri olan sözcüklerin anlamları ve bir insan
üretimi olması nedeniyle düĢünceyle ilgisi üzerine yoğunlaĢılmıĢtır. Sözcüklerin ve bunların çeĢitli anlam
ilgileriyle birlikteliğinden oluĢan sözcük birlikteliklerinin anlamlarının doğru çözümlenmesi dilin iĢleyiĢini,
dolayısıyla dili üreten zihnin iĢleyiĢini aydınlatmanın en iyi yoludur (Aksan 2006: 17). EĢdizimlilik, deyimlerle
birlikte deyimsel sözcük birlikteliklerinin en sık kullanılan türüdür. EĢdizimlilik kavramının, birbirinden farklı

 Prof. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, ÇağdaĢ Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, ÇuvaĢ Türkçesi
ve Edebiyatı Bilim Dalı, Denizli/ TÜRKĠYE, bilge.nalbant@gmail.com. ORCID: 0000-0001-6332-1635.
 ArĢ. Gör. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Dili Bilim
Dalı, Denizli/ TÜRKĠYE, magca.tr@gmail.com. ORCID: 0000-0002-9120-2462.
 230

özelliklerinin vurgulandığı pek çok tanımı vardır. EĢdizimliliğin bu özelliklerini ifade eden tam bir tanımı
aĢağıdaki gibi yapılabilir:
“EĢdizimlilik, yapı olarak dizimsel ve biçimsözdizimsel düzeylerde gerçekleĢen ve dizimsel ve
biçimsözdizimsel olarak değiĢkenlik gösteren, temelde gerçek ve/ veya özelleĢmiĢ anlamlı sözlükbirim ya da
öbek biçimindeki iki anlamsal bileĢenden oluĢan, bileĢenlerinin birlikteliği karĢılıklı anlamsal seçime bağlı,
birliktelikleri çeĢitli derecelerde nedenli, bileĢenlerinin anlamlarıyla iliĢkili ancak farklı yeni bir anlamsal
bütün oluĢturan, anlam bakımından çeĢitli derecelerde Ģeffaf sözcük birlikteliğidir.” (Ağca 2020: 41).
Bu çalıĢmada, eĢdizimliliğe iki farklı yaklaĢımdan biri olan ve sözcüklerin eĢdizimlilik oluĢturma Ģartını
belirli bir aralıkla sınırlandıran sıklık temelli yaklaşımın
133 aksine, anlambilimsel yaklaşımla134 bir metinde birbirinden uzak konumlarda bulunan ya da aralık
Ģartını sağlasa bile biçim olarak dizimsel iliĢki Ģartını sağlamayan ve bu nedenle eĢdizimlilik anlamı dizimden
tam olarak çıkarılamayan eĢdizimlilik örnekleri ele alınmıĢtır.
Ayrıca, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te KaĢgarlı Mahmud’un çok yönlü sözlükçülük anlayıĢının bir yansıması
olan birtakım söylemlerinden yola çıkarak aslında o dönemde kullanıldığı bilinen ancak Eski Türkçe metinlerde
tanıklanmamıĢ eĢdizimlilik örnekleri yeniden kurulmuĢtur.
Sözlük Tanımı Verilen ancak Örneği Bulunmayan Bazı EĢdizimliliklerin Yeniden Kurulması
Anlambilimsel yaklaĢım temelinde, dizimi bir kenara bırakıp sözcükler arasındaki anlamsal çekim
esasına dayanarak ve muhtemel kombinasyonlar hesaplanarak; birtakım sözlükler aracılığıyla ya da çağdaĢ
metinlerdeki karĢılıklarına bakılarak tanıklanmamıĢ ancak var olabilecek eĢdizimlilik örnekleri belirlenebilir.
Böylece sınırlı sayıda metin bulunmasından dolayı sözvarlığı da sınırlı olan Eski Türkçe baĢta olmak üzere tarihî
Türk yazı dillerinin sözvarlığını geniĢletmek, buna dair çeĢitli çıkarımlarda bulunmak mümkündür. EĢdizimlilik
bileĢenlerinin dizisel varyasyonlarını hesaplamak da bu konuda kullanılabilecek önemli bir yöntemdir 135.

133 Bu yaklaĢımın baĢlıca temsilcilerinden olan Halliday (1966) eĢdizimliliği, bir metindeki sözcük ögelerinin belirli bir
aralıkta birliktelik gösterme olasılığı ve dizimsel birlikteliği olarak tanımlar. Sinclair (1991)’de de eĢdizimliler, “bir metinde
kısa bir aralıkta iki ya da daha fazla sözcüğün birlikteliği” olarak tanımlanmaktadır. Bu yaklaĢıma göre birlikteliklerin sıklığı,
rastgele birliktelik gösterenlere oranla beklenenden daha yüksektir.
134 Anlambilimsel yaklaĢıma göre eĢdizimliler, anlamsal olarak belirli oranda sabitlik gösteren sözcük birliktelikleridir.
Anlambilimsel (deyimbilimsel) yaklaĢımın baĢlıca temsilcilerinden olan A. P. Cowie, eĢdizimlileri bir tür soyut sözcük
birlikteliği (word combination) olarak görür ve baĢta deyimler olmak üzere serbest birliktelik (free combination) olarak da
adlandırdığı diğer sözcük birlikteliklerinden ayırır (Cowie 1981, 1994). Anlambilimsel yaklaĢımın diğer baĢlıca temsilcileri I.
Mel’çuk (1998) ve F. J. Hausmann’dır (1984, 2004). Yine bu görüĢe göre bütün sözcük birliktelikleri, baĢlangıçta anlamsal
bir nedenliliğe bağlı olarak ortaya çıkmıĢtır. Dolayısıyla bu anlamsal nedenliliğin ortaya çıkarılması eĢdizimlileri belirlemek
ve tam olarak tanımlamak için yeterlidir.
135 EĢdizimlilik çalıĢmalarında, eĢdizimlenebilirliği incelenen ve anlamsal olarak özerk olan sözcük taban sözcük (base/
base word) olarak adlandırılır ve eşdizimleyicilerinin (collocate/ collocator) ise onun eşdizimsel dizisini (collocational range)
oluĢturduğu kabul edilir. Tamamen eĢanlamlı olmaksızın bir eĢdizimliliğin alternatifini oluĢturan dizisel eşdizimleyici
kümeleri, dizi (set) olarak adlandırılır (Halliday 1966: 153, Cowie 1978: 130). Örnek olarak tarihî metinlerde geçen ve sözün
taban sözcük olduğu bir eĢdizimlilikten (açıg söz (KB 2577) (söz “söz”) kel. “acı söz” eĢd. “kötü söz, hakaret”) yola çıkarak
benzer eĢdizimlilik örnekleri (irig söz (KB 2077) (söz “söz”) kel. “sert, kaba söz” eĢd. “kaba sözlü”; isig söz (KB 2405) (söz
“söz”) kel. “sıcak söz” eĢd. “tatlı söz, iltifat”; süçig söz (KB 1696) (söz “söz, kelam; haber”) kel. “tatlı söz” eĢd. “tatlı dil”)
belirlenebilir. Aynı Ģekilde taban sözcüğün (söz) de eĢanlamlıları dikkate alınarak eĢdizimlilik dizileri (süçig sab (sab “söz”)
kel. “tatlı söz” eĢd. “güzel ve aldatıcı konuĢma, söz”; bek katıg saw (AP 252-253) (saw “söz”) kel. “sert, katı söz” eĢd. “ağır,
duygulu söz”; yumşak saw (EUDÇ 0187, 0833) (saw “söz”) kel. “yumuĢak sözler” eĢd. “güzel söz, iltifat”) oluĢturmak
mümkündür. Dolayısıyla sınırlı sayıda metin bulunan tarihî dönemlerdeki eĢdizimlilik varlığı üzerine değerlendirme
yapılırken bir sözcüğün oluĢturabileceği muhtemel eĢdizimlilik yapıları ve bir eĢdizimliliğin çeĢitli muhtemel dizisel
varyasyonları da dikkate alınabilir.
 231

KaĢgarlı Mahmud’un bir örneği verirken “Bunun Ģu sözcükle kullanılan Ģekli de Ģu anlama gelir.”
Ģeklinde kullandığı ifadelerden, metinlerde tespit edilmeyen ve örneği yazılı olarak bulunmayan ancak elde
bulunan bilgilerden ve verilerden yola çıkılarak varlığı ve sözlü olarak söz konusu dönemde kullanıldığı
anlaĢılan eĢdizimlilik örnekleri bulunmaktadır. AĢağıda, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te bulunan birtakım ifadelerden
yola çıkılarak bu tür eĢdizimlilik örnekleri yeniden kurulmuĢtur. Örnek olarak boş sözcüğünün madde baĢı
olarak geçtiği yerde boş et “pörsümüĢ, gevĢek et” eĢdizimlilik örneğini verdikten sonra KaĢgarlı Mahmud,
“’gevĢek toprak’ı anlatmak için de bu sözcük kullanılır.” demektedir. Buradan yola çıkarak *boş toprak “gevĢek
toprak” eĢdizimliliğinin bu dönemde kullanıldığı çıkarımı yapılabilir:
AĢağıdaki grafikte, merkezde taban ya da düğüm sözcük olarak adlandırılan eşkin, etrafında ise
eşdizimleyicileriyle oluĢturduğu eĢdizimlilik örnekleri bulunmaktadır. eşkin toprak eĢdizimliliği Dîvânu Lugâti’t-
Türk’te tanıklanmaktadır, KaĢgarlı Mahmud’un ifadelerinden yararlanarak metinlerde tanıklanmamıĢ olan *eşkin
ulak ve/ veya *eşkin arkış eĢdizimlilikleri yeniden kurulmuĢtur. toprak’ın dizisel varyasyonlarını da dikkate
alarak bu eĢdizimlilik sayısını artırmak mümkündür:

AĢağıdaki tabloda, yeniden kurulmuĢ benzer diğer örnekler verilmiĢtir:

 232

Dizimde Birbirinden Uzak DüĢmüĢ EĢdizimlilerin Yeniden Kurma Yöntemiyle Ortaya Çıkarılması
Sinclair, eĢdizimliliğin çeĢitli dizimsel ve biçimsözdimsel formlarının bulunabileceğini öne sürer ve
sözcük (word) terimini sözlükbirim136 (lexeme) anlamında kullanır. Sinclair eĢdizimliliği sözcüksel ögeler
arasındaki iliĢki olarak görürken esasında sözlükbirimler arasındaki iliĢkiye gönderme yapmıĢtır (krĢ. 1991: 54
ve 173). Halliday’in de kabul ettiği görüĢe göre bir sözcüğün türevleri (güç, güçlü, güçlendirmek, vd.) ve
kurduğu farklı dizimsel ve biçimsözdizimsel iliĢkilerin tümü aynı eĢdizimliliğin varyasyonları olarak kabul
edilir. Dolayısıyla güçlü kanıt eĢdizimliliğinin yanı sıra “Kanıtı güçlüydü.”, “Kanıtını güçlendirdi.”, “Güçlü bir
şekilde kanıtladı.”, “Kanıtı güçlendi.” birlikteliklerinin hepsi aynı eĢdizimliliğin (güçlü kanıt) farklı formlarıdır
(1966: 156):

AĢağıdaki ilk cümlede (1) görüldüğü gibi yukarıda söz edilen aralık ölçütü dikkate alındığında pul
koleksiyonu eĢdizimliliğini belirlemek mümkün olmayacaktır. Yine dizimsel kurallara katı bir Ģekilde
uyulduğunda diğer örnekte (2) de aynı eĢdizimlilik göz ardı edilmiĢ olacaktır. AĢağıdaki metinlerde bulunan pul
koleksiyonu eĢdizimliliği ancak anlambilimsel bir yaklaĢımla belirlenebilir:

136 Sözlükbirim, “bir dilin anlam dizgesindeki en küçük ayırıcı birim; bir sözcüğün değiĢik biçimlerinin (örn. gel, geliniz,
geldi, vb.) ortak paydası olarak kabul edilen ve sözlükte madde baĢı olarak gösterilen soyut birim (Ġmer vd., 2011: 231).
 233

(1) “Esasen pul olmak üzere birçok Ģeyin koleksiyonunu yaparlar.”137.

(2) “Asıl ilgi alanları madeni para koleksiyonu olsa da birçok Ģeyin koleksiyonunu yaparlar.
Ancak biz yalnızca pullarla ilgileniyoruz.” (Greenbaum 1970: 11).
Yukarıda KaĢgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki birtakım söylemlerinin bazı eĢdizimlilik
örneklerine iĢaret etmesinden yola çıkılarak örneği metinlerde tanıklanmayan eĢdizimlilikler yeniden kurulduğu
gibi bu bölümde de yukarıdaki görüĢ esas alınarak ancak biraz daha farklı bir yaklaĢımla bu tür örneklerin tümü
yeniden kurma bağlamında değerlendirilmiĢtir. Yani tarihî bir metinde yukarıdaki diğer formlardan biri
bulunduğu ve söz konusu dönemde *güçlü kanıt gibi bir dizim tespit edilemediği durumda *güçlü kanıt
eĢdizimliliği biçim olarak yeniden kurulacaktır.
EĢdizimlilik örnekleri belirlenirken yalnızca dizimden yola çıkılması bazı eĢdizimlilik örneklerinin göz
ardı edilmesine neden olmaktadır. Hâlbuki eĢdizimlilik temelde anlambilimsel bir dilbilimi kategorisidir ve
çeĢitli anlamsal çekim esasları temeline dayanır. Dolayısıyla eĢdizimlilik örneklerini tespit ederken sözdizimi,
biçimbilimi kategorilerinden ve sıklık, aralık gibi ölçütlerden önce bir eĢdizimlilik anlamının ortaya çıkıp
çıkmadığına bakılmalıdır.
Örnek olarak aĢağıdaki (1) uzun boldı elgi (elgi uzun boldı) “nüfuz sahibi oldu” cümlesinde elgi uzun
bol- kalıplaĢmıĢ bir yapıdadır ve yüklem konumundadır. ġekil olarak bakıldığında ve yalnızca dizim dikkate
alındığında sıfat + ad ya da ad + sıfat diziliĢi bulunmadığı için elgi uzun “nüfuz sahibi, hâkim” (ad + sıfat) ve/
veya *uzun elig “nüfuz sahibi olma” (sıfat + ad) gibi eĢdizimlilik örnekleri göz ardı edilecektir. Bu tür
eĢdizimlilik örnekleri anlambilimsel yaklaĢımla ve derin yapı dikkate alınarak belirlenebilir. Nitekim hızlı bir
tarama yapıldığında elgi uzun kut, elgi uzun [beg, kişi] örneklerinin metinlerde tanıklandığı görülür. Ancak
*uzun elig eĢdizimliliği tanıklanmamıĢtır:
(1)
uzun boldı elgi (elgi uzun boldı) “Nüfuz sahibi oldu.” (KB 1765) [kamug ilke kıldı kör elgi uzun/ uzun boldı
elgi yorık til sözün “Bütün memlekete onu hâkim kıldı; o her iĢte kudret ve nüfuz sahibi oldu.”]
>
elgi uzun “nüfuz sahibi, hâkim” [bu yalgan kişi birle artar ajun/ köni çın kişi tut ay elgi uzun (KB 5878) “Bu
dünyayı yalancılar bozar; doğru ve dürüst insanları kolla, ey memleketin hâkimi.”, olar kut tururlar kut elgi
uzun/ küyer ot tururlar küyürgey özün (KB 4087) “Onlar ikbaldir, ikbalin eli her Ģeye uzanır; onlar yanar
ateĢtir, baĢkalarını yakarlar.”]
*uzun elig “nüfuz sahibi olma”
AĢağıdaki örnekte (2) ad + sıfat eĢdizimliliğinin yanı sıra sıfat + ad eĢdizimliliğinin de tanıklandığı
görülür. Yani yukarıda *uzun elig eĢdizimliliğinin tanıklanmaması, bu eĢdizimlilik örneğinin o dönemde
kullanılmadığı ya da böyle bir eĢdizimliliğin bulunmadığı anlamına gelmez:
(2)
erende kayu ol tükel irtegü/ köni erse kılkı anı er tigü (KB 1730) “KiĢiler arasında hangisi mükemmeldir,
aramalı, tavır ve hareketi doğruysa, ona er demeli.”
>

137 Bu örnek KaĢgarlı Mahmud’un ifadelerini destekler niteliktedir. Pul koleksiyonu Ģeklinde bir eĢdizimliliğin bulunduğunu
ve pul’un dizisel birçok varyasyonunu (para, rozet, vs.) içeren baĢka eĢdizimliliklerin de bulunduğu/ bulunabileceği buradan
yola çıkılarak öne sürülebilir.
 234

kılkı köni [bir ök sen maŋa kör ay kılkı köni/ seni öz yetürse adın bir kanı (KB 3133) “Ey dürüst doğalı,
benim yanımda Ģimdi sen teksin; seni kaybedersem baĢka birini nerede bulurum.”]
köni kılık [negü ter eşit bu köni kılklıg er/ bu iki ajunug köni kılklıg yir (KB 1290) “Hareketi doğru olan insan
ne der, dinle; doğru insan her iki dünyayı da kazanır.”]
Yüklemi sıfat olan ad cümlelerinden yola çıkarak sıfat + ad eĢdizimlilik örneklerinin varlığına dair
çıkarımlar yapılabilir. Bunlar doğrudan eĢdizimlilik örneği olarak değerlendirilebilir. Dilde somut olarak
dizimsel bir kullanımları bulunmasa da anlambilimsel varlıkları değerlendirilebilir.
AĢağıdaki (3) ve (4) numaralı örneklerde süçig ve yımşak sıfatları er- yardımcı fiiliyle birlikte yüklem
konumunda bulunmaktadır. Anlam olarak ise sıfat iĢlevleri devam etmektedir ve bu yönleriyle sab ve agı
sözcüklerini nitelemektedirler. Ancak yalnızca Ģekil olarak bakılırsa dizimde bu iĢlevleri ve dolayısıyla süçig sab
ve yımşak agı gibi eĢdizimlilik ifadeleri gözden kaçacaktır. Bu tür yapılarda anlambilimsel yaklaĢımla ve derin
yapı göz önünde bulundurularak aslında var olan ancak dikkate alınmayan eĢdizimlilik örnekleri ortaya
çıkarılabilir. Özellikle sınırlı sayıda metin örneği bulunan tarihî dönemler üzerine yapılacak bu tür bir yeniden
kurma ile sözvarlığını oldukça geniĢletmek mümkündür. Bu çalıĢmada öne sürülen görüĢe, yani süçig sab ve
yımşak agı gibi eĢdizimlilik örneklerinin varlığına kanıt olarak aynı metinde ya da diğer tarihî ve çağdaĢ
metinlerde bulunan aynı ya da benzer eĢdizimlilik örnekleri gösterilebilir. Örnek olarak hâlihazırda Orhun
Yazıtlarında süçig sab ve yımşak agı eĢdizimlilikleri sıfat + ad formunda da tanıklanmaktadır:
(3)
sabı süçig [ermiş] “Sözü güzel ve aldatıcı [imiĢ].” [tabgaç bodun sabı süçig agısı yımşak ermiş (KT G 5, BK
K 4) “Çin halkının sözü tatlı, ipeği yumuĢak imiĢ.”]
>
süçig sab “güzel ve aldatıcı söz” [süçig sabın yımşak agın arıp …”Tatlı sözlerle, yumuĢak ipekli kumaĢlarla
kandırıp …” (KT G 5, BK K 4)
(4)
agısı yımşak ermiş “Ġpeği aldatıcı imiĢ.” (KT G 5, BK K 4) [tabgaç bodun sabı süçig agısı yımşak ermiş (KT
G 5, BK K 4) “Çin halkının sözü tatlı, ipeği yumuĢak imiĢ.”]
>
yımşak agı “aldatıcı ipek” [süçig sabın yımşak agın arıp … “Tatlı sözlerle, yumuĢak ipekli kumaĢlarla
kandırıp …” (KT G 5, BK K 4)
AĢağıda, dizimde birbirinden çok farklı yerlerde bulunan ve derin yapıda eĢdizimlilik anlamına sahip
olan sıfat ve ad türü sözcüklerin, aynı metinde farklı yerlerde dizimde yan yana (sıfat + ad) kullanıldığı örnekler
de tespit edilmiĢtir. Dolayısıyla bu örnekler, dizimde sıfat + ad formunu sağlamayan eĢdizimlilik örneklerinin
varlığının en önemli kanıtını oluĢtururlar. AĢağıda ilk verilen örneklerde eĢdizimlilik anlamı bağlamdan
çıkarılabilmektedir ancak yalnızca sözdizimi kurallarına ya da belirli bir aralığa göre sıfat + ad, ad + sıfat, ad +
eylem gibi eĢdizimlilik kalıpları dikkate alınarak yapılan bir eĢdizimlilik taramasında söz konusu metinde bu
kalıplar geçmiyorsa ya da eĢdizimliliği oluĢturan sözcükler belirlenen aralıktan daha geniĢ bir mesafedeyse bu
eĢdizimlilik örnekleri tespit edilemeyecektir. Ancak ikinci sırada verilen örneklere bakıldığında aynı eĢdizimlilik
anlamlarının bu kez dizim olarak da gerekli Ģartları sağladığı yani sıfat + ad, ad + sıfat yapılarında bulunduğu
görülmektedir. O hâlde ilk sırada bulunan eĢdizimlilik örnekleri basit bir yeniden kurma yöntemiyle yüzey
yapıya *sıfat + ad, *ad + sıfat Ģekillerinde çıkarılabilir. AĢağıda bu tür örnekler sıralanmıĢtır:
(1)
 235

ukuş birle asılur kişi artakı/ bilig birle süzlür bodun bulgakı (KB 221) “Ġnsanların kötüsü anlayıĢ yoluyla
asılır; halk arasında çıkan fitne bilgiyle bastırılır.”
>
uwut ol tıdıglı yaragsız işig/ uwut ol iter kılkı artak kişig (KB 2763) “kiĢiyi yakıĢıksız iĢlerden alıkoyan
hayadır; doğası kötü kiĢileri düzelten de yine hayadır.” [(kılkı) artak kişi kel. “bozulmuĢ kiĢi” eĢd. “sapkın,
kötü kiĢi”]
(2)
ulug iş bu işke er ödrüm kerek/ bütünlük bile kılkı ködrüm kerek (KB 2187) “Vezirlik önemli iĢtir; bu iĢ için
seçkin insan gerekir; vezir doğru ve doğası asil olmalı.”
>

idi artuk ödrüm talu er kerek/ ögi köŋli yetse urunsa yürek (KB 2184)138 “Bu iĢe halk içinde çok yükselmiĢ,
seçkin insan gerekir; aklı ve gönlü ermeli, iĢe yürekten bağlanmalı.” [ödrüm (talu) er kel. “seçkin kiĢi” eĢd.
“seçkin kiĢi”]
(3)
bayusa bolur ol bodun kötkisi/ çıgaylık bile ol köŋül kodkısı (KB 3527) “Ġnsan zenginleĢirse aĢağılık olur;
alçakgönüllülük ancak yoksullukla mümkündür.”
köŋül tutsa kodkı hem elgi akı/ bularka yaraşı bagırsaklıkı (KB 2073) “Bey gönlünü alçak tutmalı, eli açık
olmalı, merhameti de bunlara uygun olmalı.”
tapugka irig bolsa erte turup/ köŋül til kiçig tutsa kodkı bolup (KB 4039) “Erkenden kalkıp hizmete hazır
bulunmalı; sözlerinde ve hareketlerinde mütevazı olmalı.”
>
akılık kerek begke kodkı köŋül/ bu kodkı köŋül birle kılkı amul (KB 2049) “Beye cömertlik ve
alçakgönüllülük gerekir; alçakgönüllülük ile birlikte doğası da sakin olmalıdır.” [kodkı köŋül kel. “aĢağı(da)
bulunan gönül” eĢd. “alçakgönüllülük”]
(4)
küwezlik bile kökke agmaz kişi/ kalı kodkı bolsa buzulmaz işi (KB 2119) “Gurur ile kiĢi göğe yükselmez;
alçakgönüllü olmakla da iĢi bozulmaz.”
ulugluk uzun yir kişi kodkısı/ bedüklükke tegmez bodun katkısı (KB 2233) “Alçakgönüllü kiĢi uzun süre
itibarda kalır; haĢin ve kibirli kiĢiler büyüklüğe ulaĢamaz.”
>
bodunda sewüg boldı kodkı kişi/ sewügsüz bolur köŋli katkı kişi (KB 2232) “Alçakgönüllü kiĢi halk arasında
sevimli olur; haĢin ve kibirli kiĢiyse sevimsiz olur.” [kodkı kişi kel. “aĢağı(da) bulunan kiĢi” eĢd.
“alçakgönüllü kiĢi”]
(5)
negü ter eşitgil sakınuk tili/ bu söz işke tutgıl ay bogzı kulı (KB 2100) “Takva sahibi insan ne der, dinle; ey
boğazının kulu, bu söze göre hareket et.”
sakınuk arıg din idisi kişi/ irinmez kılur barça yalŋuk işi (KB 2462) “Takva sahibi, temiz ve dindar kiĢi
üĢenmez, daima baĢkalarına hizmet eder.”

138 ödrüm sıfatının diğer bazı sözcüklerle oluĢturduğu eĢdizimlilik örnekleri: bodunka begi artuk ödrüm kerek/ köŋül til köni
kılkı ködrüm kerek (KB 1963) “Halk için beyin çok seçkin olması gerekir; özünün sözünün doğru ve doğasının seçkin olması
gerekir.”, iki kadın erdi küdegü iki/ bular erdi ödrüm bodunda iki (KB 50) “Ġkisi kayınbabası, ikisi damadıydı, bunlar halkın
en iyisi ve en seçkiniydi.”, kayu neŋ talu bolsa ödrüm agır/ anıŋ kılmakı barça özke agır (KB 900) “Hangi Ģey seçkin, nadir
ve değerliyse, onu gerçekleĢtirmek hiç de kolay değildir.”.
 236

sakınuk kerek din şeri‘at bilir/ bu mundag kişidin bütünlük kelir (KB 2844)139 “Takva sahibi, din ve Ģeriatı
tanır biri olmalı; böyle kiĢiden doğruluk gelir.”
>
negü ter eşitgil sakınuk kişi/ sakınuk kişi ol kişiler başı (KB 1063) “Takva sahibi insan ne der, dinle; takva
sahibi olanlar daima ileri gelen insanlardır.” [sakınuk kişi kel. “düĢünmüĢ kiĢi” dey. “takva sahibi insan”]
sakınuk kişi ol kişi ödrümi/ muŋadmışka barça bu ol ot emi (KB 2191) “Ġnsanların seçkini takva sahibi olan

kiĢidir; o bütün muhtaçlara ilaç ve devadır.” [sakınuk kişi kel. “düĢünmüĢ kiĢi” dey.140 “takva sahibi insan”]

Yeniden Kurma Yöntemi ile BelirlenmiĢ EĢdizimlilik Örnekleri

(1)
iki şad ulayu iniygünüm oglanım beglerim bodunum közi kaşı yablak boltaçı tip sakıntım (KT K 11) “Ġki Ģad
baĢta olmak üzere kardeĢlerim, oğullarım, beylerim, milletim kötü duruma düĢecek diye düĢündüm.”
>
*yablak kaş köz kel. “kötü kaĢ göz” eĢd. “keder, üzüntü”
*közi kaşı yawlak kel. “gözü kaĢı kötü” eĢd. “kederli, üzgün”
(2)
bodun bogzı tok erti (T1 G 1) “Halkın karnı tok idi.”
>
*tok boguz kel. “tok boğaz” eĢd. “tok karın/ kiĢi”
*bogzı tok (boguz “boğaz”) kel. “boğazı tok” eĢd. “karnı tok (kiĢi)”
(3)
közi tok kerek hem uwutlug tüzün/ açuk hem yaruk bolsa kılkın sözün (KB 2000) “Bey tok gözlü, haya sahibi
ve doğası yumuĢak olmalı; sözünde ve hareketinde açık davranmalı.”
>
*açuk söz kel. “açık söz” eĢd. “açık, olduğu gibi söylenen söz”
*sözi açuk kel. “sözü açık” eĢd. “açık sözlü, her Ģeyi olduğu gibi söyleyen”
(4)
bodun köŋli yuwka küdezmeki sarp/ köŋül sınsa hasmı bayat ‘adli tap (KB 3351) “Halkın gönlü yufkadır,
onu korumak çok güçtür; burada gönül kırılırsa ilahi adaletle karĢılaĢılır; buysa yeterlidir.” [bodun köŋli
yuwka [turur] “Halkın gönlü yufkadır.”]
>
*yuwka köŋül kel. “yufka, ince gönül” eĢd. “kırılganlık, darılganlık”
*köŋli yuwka (köŋül “gönül”, yuwka “zayıf”) kel. “gönlü ince, yoğunluğu az” eĢd. “gönlü kırılgan, darılgan”
(5)
haramka katılma küdez öz katıg/ haram yigli ornı tamu ol batıg (KB 5261) “Harama el uzatma, kendini iyice
gözet; haram yiyenin yeri cehennemin dibidir.”
>

139 sakınuk sıfatının diğer bazı sözcüklerle oluĢturduğu eĢdizimlilik örnekleri: sakınuk kerek beg ne kılkı arıg/ arıglık tiler
tutçı urgı arıg (KB 1985), kalı bolmasa beg sakınuk süzük/ arıgsız bolur barça kılkı üzük (KB 1987).
140 Deyim örnekleri de aynı mantık ile belirlenebileceği için örnekler arasına bir de deyim örneği eklenmiĢtir.
 237

*batıg tamu kel. “derin cehennem” eĢd. “cehennemin dibi”

(6)
akı erdi elgi yüreki tedük/ biliglig sakınuk kör atı bedük (KB 58) “Eli cömert, yüreği saftı; bilgili, takva sahibi
ve adı büyük biriydi.”
>
*bedük at kel. “büyük ad” eĢd. “ünlü, namlı ad”
*atı bedük (at “ad”) kel. “adı büyük” eĢd. “adı ünlü, sanlı, namlı”
(7)
kadaşlıg kişi küsi çawı bedük/ adaşlıg kişi atı sawı bedük (KB 3173) “Akrabaları olan kiĢinin namı ve Ģöhreti
büyüktür; arkadaĢları olanın adı ve sözü muteberdir.” [atı sawı bedük [turur] “adı ve sözü muteberdir.”]
>
*bedük saw kel. “büyük söz” eĢd. “muteber, dikkate alınan söz”
*(atı) sawı bedük (at “ad”, saw “söz”) kel. “(adı,) sözü büyük” eĢd. “(adı ve) sözü, öğüdü muteber”
(8)
muŋar meŋzetü aydı bilgi açuk/ bu söz tutmaz erniŋ biligi bıçuk (KB 4020) “Bilgisi açık olan, bu mesele
hakkında bir söz söylemiĢtir; bu sözü tutmayan insanın bilgisi yarımdır.” [biligi bıçuk [turur] “bilgisi
yarımdır.”]
>
*bıçuk bilig kel. “yarım bilgi” eĢd. “eksik bilgi, cahillik”
*biligi bıçuk (bilig “bilgi”) kel. “bilgisi yarım” eĢd. “bilgisiz, cahil”
(9)
idi me batıg hendese sakışı/ anın tezginür kör hakimler başı (KB 2786) “Hendese hesabı çok derin hesaptır;
bu hesap hakimlerin bile baĢını döndürür.” [batıg [turur] hendese sakışı “Hendese hesabı çok derindir.”]
>
*batıg hendese sakışı (hendese “geometri”, sakıĢ “sayma, hesap”) kel. “derin hendese hesabı” eĢd. “karmaĢık,
ayrıntılı hendese hesabı”
(10)
sakınuk kerek din idisi arıg/ arıg bolsa kılkı kılınçı arıg (KB 2461) “Hacib takva sahibi ve dindar olmalı;
doğası temiz olursa hareketi de temiz olur.”
>
*arıg kılınç kel. “temiz eylem” eĢd. “düzgün tavır ve hareket”
*kılınçı arıg (kılınç “hareket, eylem”) kel. “eylemi arı, temiz” eĢd. “tavır ve hareketi düzgün, iyi niyetli”
(11)
isizke çawıkmış kişidin yıra/ bu yaŋlıg kişiler kılınçı kara (KB 4238) “Kötülükleriyle Ģöhret bulan kiĢilerden
uzak dur; böyleleri kara huylu insanlardır.” [kılınçı kara [turur] “huyu karadır.”]
>
*kara kılınç kel. “kara eylem” eĢd. “kötü tavır, huy”
*kılınçı kara (kılınç “hareket, eylem”) kel. “eylemi kara” eĢd. “kötü, kötü tavırlı, huylu”
(12)
közi suk kişiniŋ kılınçı yig ol/ kılınç yigliki erke teŋsiz ig ol (KB 2848) “Açgözlü kiĢi çiğ tavırlı olur; çiğ tavır
insana yakıĢmayan bir hastalıktır.”
>
*yig kılınç kel. “çiğ eylem” eĢd. “kötü tavırlı”
 238

*kılınçı yig (kılınç “hareket, eylem”) kel. “eylemi çiğ” eĢd. “çiğ tavırlı, kötü davranıĢlı”
(13)
kara kılkı başsız kılınçı saşı/ işi küdgi barça kılınçı tuşı (KB 4324) “Kara halkın hareketi baĢıboĢ ve doğası
birbirini tutmaz; onun iĢi gücü de hep doğası gibidir.” [kılkı başsız [turur] “hareketi baĢıboĢtur.”]
>
*başsız kılık kel. “baĢsız kılık” eĢd. “baĢıboĢ tavır ve davranıĢ”
*kılkı başsız (kılık “kılık, huy”) kel. “kılığı baĢsız” eĢd. “tavır ve davranıĢı baĢıboĢ”
(14)
beg alçak kerek bolsa köŋli açuk/ yazuklug kişidin keçürse yazuk (KB 2122) “Bey mütevazı ve alçakgönüllü
olmalı, suçlu kiĢilerin de suçunu affetmeli.”
>
*açuk köŋül kel. “açık gönül” eĢd. “alçakgönüllülük”
*köŋli açuk (köŋül “gönül”) kel. “gönlü açık” eĢd. “alçakgönüllü”
(15)
ukuşlug köni hem silig til sözi/ bütünlük bile boldı kılkı tözi (KB 1866) “Akıllı, doğrudur, dili ve sözü
yumuĢaktır; hareketinin esası doğruluk üzerine kurulmuĢtur.” [silig [turur] til sözi “Dili ve sözü
yumuĢaktır.”]
>
*silig til (söz) kel. “temiz dil” eĢd. “yumuĢak dil”
*tili (sözi) silig kel. “dili sözü temiz” eĢd. “tatlı dilli, güzel, kandırıcı, gönül alıcı konuĢan”
(16)
bularka katılgıl karılgıl özüŋ/ tilin yakşı sözle açuk tut yüzüŋ (KB 4418) “Sen de bunlara katıl ve iliĢki kur;
onlara tatlı söz söyle, güler yüz göster.”
>
*açuk yüz kel. “açık yüz” eĢd. “güler yüz, içten ve yapmacıksız, yumuĢak, okĢayıcı davranıĢ”
*yüzi açuk kel. “yüzü açık” eĢd. “güler yüzlü, yakınlık gösteren, içten davranan”
(17)
üçünçi yüreklig kerek kögsi kür/ yüreksiz yagı körse iglep yatur (KB 2326) “Üçüncüsü yürekli ve göğsü pek
olmalı; yüreksiz kiĢi düĢmanı görünce hastalanarak yatağa düĢer.”
>
*kür kögüs kel. “yiğit göğüs” eĢd. “yüreklilik”
*kögsi kür (kögüz “göğüs”) kel. “göğsü yiğit” eĢd. “güçlü, yürekli”
(18)
kulakı sak erse ögi bilgi kiŋ/ yorıkı tüz erse tili köŋli teŋ (KB 2481) “Kulağı delik, aklı ve bilgisi geniĢ, tavrı
ve hareketi doğru, sözü ve özü bir olmalı.”
>
*kiŋ ög bilig kel. “geniĢ akıl bilgi” eĢd. “çok akıllı ve bilgili”
*ögü bilgi kiŋ (ög “akıl”, bilig “bigi”) kel. “aklı, bilgisi geniĢ” eĢd. “aklı ve bilgisi geniĢ”
(19)
ogul kızka ögretgü erdem bilig/ bu erdem bile bolsu kılkı silig (KB 1228) “Oğula kıza bilgi ve erdem
öğretmeli ki onlar iyi ve güzel yetiĢsinler.”
>
*silig kılık kel. “temiz kılık” eĢd. “iyi, güzel huy”
*kılkı silig (kılık “kılık, huy”) kel. “kılığı temiz” eĢd. “doğası, yaratılıĢı iyi, güzel huylu”
 239

(20)
ukuşlug köni hem silig til sözi/ bütünlük bile boldı kılkı tözi (KB 1866) “Akıllı, doğrudur, dili ve sözü
yumuĢaktır; hareketinin esası doğruluk üzerine kurulmuĢtur.” (til sözi silig [turur] “dili ve sözü yumuĢaktır.”)
>
*silig til söz kel. “temiz dil söz” eĢd. “gönül alıcı konuĢma, söz”
*til sözi silig (söz “söz”, til “dil organı; dil, lisan”) kel. “dili sözü temiz” eĢd. “dili ve sözü yumuĢak”
(21)
köŋül til törütti köni söz üçün/ sözi egri bolsa küyer ol küçün (KB 1024) “Tanrı gönlü ve dili doğru söz için
yarattı; sözü eğri olanları zorla ateĢe atarlar.”
>
*eğri söz kel. “eğri söz” eĢd. “yalan söz”
*sözi egri (söz “söz”) kel. “sözü eğri” eĢd. “sözü yalan, yalancı”

SONUÇ
Anlambilimsel yaklaĢımla dizimi bir kenara bırakıp sözcükler arasındaki anlamsal çekim esasına
dayanarak ve muhtemel kombinasyonlar hesaplanarak; birtakım sözlükler aracılığıyla ya da çağdaĢ metinlerdeki
karĢılıklarına bakılarak tanıklanmamıĢ ancak var olabilecek eĢdizimlilik örnekleri belirlenebilir. Böylece sınırlı
sayıda metin bulunmasından dolayı sözvarlığı da sınırlı olan Eski Türkçe baĢta olmak üzere tarihî Türk yazı
dillerinin sözvarlığını geniĢletmek, buna dair çeĢitli çıkarımlarda bulunmak mümkündür.
Buna örnek olarak çalıĢmamızda, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te KaĢgarlı Mahmud’un çok yönlü sözlükçülük
anlayıĢının bir yansıması olan birtakım söylemlerinden yola çıkarak aslında o dönemde kullanıldığı bilinen
ancak Eski Türkçe metinlerde tanıklanmamıĢ eĢdizimlilik örneklerinin yeniden kurulabileceği gösterilmiĢtir.
EĢdizimlilik temelde anlambilimsel bir dilbilimi kategorisidir ve çeĢitli anlamsal çekim esaslarına
dayanır. Dolayısıyla eĢdizimlilik örneklerini tespit ederken sözdizimi, biçimbilimi kategorilerinden ve sıklık,
aralık gibi ölçütlerden önce bir eĢdizimlilik anlamının ortaya çıkıp çıkmadığına bakılmalıdır. Bir metinde
birbirinden uzak konumlarda bulunan ya da aralık Ģartını sağlasa bile dizimsel ve biçimsözdizimsel iliĢki Ģartını
sağlamayan ve bu nedenle eĢdizimlilik anlamı dizimden tam olarak çıkarılamayan eĢdizimlilik örnekleri,
anlambilimsel yaklaĢımla ve derin yapı dikkate alınarak belirlenmelidir.
Ayrıca, tarihî metinlerdeki mevcut eĢdizimlilik örnekleri üzerinden bir eĢdizimliliğin taban ve
eĢdizimleyici konumundaki bileĢenlerinin çeĢitli dizisel varyasyonları dikkate alınarak eĢdizimlilik dizileri
oluĢturmak mümkündür. Dolayısıyla sınırlı sayıda metin bulunan tarihî dönemlerdeki eĢdizimlilik varlığı üzerine
değerlendirme yapılırken bir sözcüğün oluĢturabileceği muhtemel eĢdizimlilik yapıları ve bir eĢdizimliliğin
çeĢitli muhtemel dizisel varyasyonları da dikkate alınmalıdır.
Özellikle sözlükbilimi ve derlem tabanlı eĢdizimlilik çalıĢmalarında, derin yapıda bulunan yukarıdaki
örneklere benzer eĢdizimlilik örnekleri de değerlendirmeye alınabilir, alınmalıdır. Bu tür örnekler, kapsamlı
derlem çalıĢmalarında ve eĢdizimlilik sözlüklerinde ayrıntılı bir çalıĢmayla çıkarılabilir. Burada uygulanacak
yöntemi “eĢdizimsel rekonstrüksiyon” olarak adlandırmak mümkündür.
 240

KISALTMALAR
AP GULCALI, Z., (2013), Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi, Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
BK TEKĠN, T., (2010), “Bilge Kağan Yazıtı”, Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DLT KaĢgarlı Mahmud, (2007), Dîvânu Lugâti’t-Türk, (R. Dankoff ve J. Kelly, Mahmûd El-Kâşgarî Dîvânü
Lugâti’t-Türk’ten Çevirenler: S. T. Yurtsever ve S. Erdi), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi.
EUDÇ DEMĠRCĠ, Ümit Özgür (2015), Eski Uygurca Dört Çatik, Ankara: Kesit Yayınları.
eĢd. EĢdizimlilik anlamı
KB Yusuf Has Hacib (2008), Kutadgu Bilig, (Aktaran: ReĢit Rahmeti Arat), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi.
kel. Kelime anlamı
KT TEKĠN, T., (2010). “Kül Tigin Yazıtı”, Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
T1 AYDIN, E., (2014). “Tonyukuk Yazıtı (I)”, Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk,
Ongi, Küli Çor), Konya: Kömen Yayınları.

KAYNAKÇA
AĞCA, M., (2020), Eski Türkçe Metinlerde Sıfatların Eşdizimliliği, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Denizli.
AKSAN, D., (2006), Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayınevi.
AYDIN, E., (2014), Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Konya: Kömen
Yayınları.
COWĠE, A. P., (1978), “The Place of Illustrative Material and Collocations in the Design of a Learner’s
Dictionary”, In In Honour of A.S. Hornby, (Ed. Peter Strevens), Oxford: Oxford University Press,
127-139.
COWĠE, A. P., (1981), “The Treatment of Collocations and Idioms in Learners’ Dictionaries”, Applied
Linguistics, 2(3): 223-235.
COWĠE, A. P., (1994), “Phraseology”. The Encyclopaedia of Language and Linguistics, (Ed. R. E. Asher ve
J. Simpson), Oxford: Pergamon Yayınları, 3168-3171.
DEMĠRCĠ, Ü. Ö., (2015), Eski Uygurca Dört Çatik, Ankara: Kesit Yayınları.
GREENBAUM, S., (1970), Verb-intensifier Collocations in English: An Experimental Approach, Hague:
Mouton.
GULCALI, Z., (2013), Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
HALLĠDAY, M. A. K., (1966), “Lexis as a linguistic level”, Memory of J. R. Firth, (Ed.: C. E. Bazell, C.
Catford, M.A.K. Halliday, R.H. Robins), London: Longmans, 148-162.
HAUSMANN, F. J., (1984), “Wortschatzlernen ist Kollokationslernen. Zum Lehren und Lernen französischer
Wortverbindungen”, Praxis des neusprachlichen Unterrichts, 31: 395-406.
HAUSMANN, F. J., (2004), “Was sind eigentlich Kollokationen?” Wortverbindungen - mehr oder weniger
fest, (Ed.: K. Steyer), Institut für Deutsche Sprache Jahrbuch, 309-334.
ĠMER, K., A. KOCAMAN ve A. S. ÖZSOY, (2011), Dilbilim Sözlüğü, Ġstanbul: Boğaziçi Üniversitesi
Yayınevi.
 241

KAġGARLI Mahmud, (2007), Dîvânu Lugâti’t-Türk, (R. Dankoff ve J. Kelly, Mahmûd El Kâşgarî Dîvânü
Lugâti’t-Türk’ten Çevirenler: S. T. Yurtsever ve S. Erdi), Ġstanbul: Kabalcı Yayınları.
MEL’ÇUK, I., (1998), “Collocations and Lexical Functions”, Phraseology: Theory, Analysis and Applications,
(Ed.: A. P. Cowie), Oxford: Clarendon Press, 23-53.
SĠNCLAĠR, J., (1991), Corpus, concordance, collocations, Oxford: Oxford University Press.
TEKĠN, T., (2010), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TS: Türk Dil Kurumu (2005), Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
Yusuf Has Hacib, (2008), Kutadgu Bilig, (Aktaran: ReĢit Rahmeti Arat), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi.