Trkede Kalp Szler1

Yrd.Do.Dr. Hrriyet GKDAYI*

zet: Bu yaz, Trkedeki kalp szler zerine yaplm bir aratrmay ve sonularn kapsamaktadr. Trkenin sz varlnn bir blm, atasz, deyim, ikileme ve kalp szleri iine alan kalplam dil birimlerinden olumaktadr. Bu birimlerden ataszleri, deyimler ve ikilemeler zerine yaplm pek ok alma bulunurken, kalp szlerle ilgili ayrntl almalar yaplmam, yalnzca baz kaynaklarda bu szlerden ksaca bahsedilmitir. Bu nedenle, kalp szlerin dier kalplam dil birimlerinden ayrt edilmesinde karklklar yaanmaktadr. Halbuki, insanlarn ska kulland ve Trkenin yabanc dil olarak retiminde nemli bir yeri bulunan bu elerin de ayrntl biimde betimlenmesi, tanmlanmas ve dier kalplam dil birimlerinden ayrt edilmesi gerekmektedir. Bu amala, yazda eitli kaynaklarda verilen kalp sz tanmlar incelenmi, bu szleri tanmlayabilmek ve tanyabilmek iin yapsal, ilevsel, anlamsal ve balamsal zellikleri tespit edilmeye allmtr. Ardndan, bu zelliklere dayanlarak, kalp szlerin kapsaml bir tanm yaplmtr. Anahtar Kelimeler: Trke, sz varl, kalplam dil birimleri, kalp szler

1. Giri Baka dillerle karlatrld zaman, Trkenin sz varlnda daha ok kalplam dil birimi yani atasz, deyim, ikileme ve kalp sz bulunmaktadr (Tannen vd. 1981: 48-53; Aksan 1996: 190-191, 2002: 191-193; Kula 1996.46; Zeyrek 1996: 40; Toklu 2003: 110). Bu zellik, dilin sz varln zenginletirdii gibi, dil kullanclarna szl ve yazl iletiimde ok eitli anlatm yollar sunmakta ve Trkenin yabanclara retiminde belirgin bir rol oynamaktadr. Bu zelliklere sahip olan kalplam birimlerden/elerden ataszleri, deyimler ve ikilemeler zerine epeyce alma yaplm olmasna ramen, Trkedeki kalp szler bal bana bir aratrma konusu olarak ele alnmam, baz kaynaklarda, dier kalplam birimlerle kartrlmamas iin bu szlerden ksaca bahsedilmitir (Aksoy 1988: 53-55; Aksan 1996: 1910194, 2002: 163-169; otuksken 1994: 8; zdemir 2000: 173-175; Yceolzezen 2001: 876-877; Toklu 2003: 109-110). Bundan dolay da kalp szlerin tanmlanmas ve snflandrlmasnda karklklar grlmektedir. Halbu*

Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, TDE Blm / MERSN hgokdayi@mersin.edu.tr

bilig K / 2008 say 44: 89-110 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, K / 2008, say 44

ki, Trkenin sz varlnda yer alan bu eler, belirgin ltlere dayanlarak tanmlanr ve onlarn snrlar izilirse; dille ilgili biimsel ve anlamsal almalar daha salkl yaplabilir ve Trke yabanclara daha kolay retilebilir. Bu yazda, kalp szlerle ilgili eitli tanmlardan ve aklamalardan yola klarak bu szlerin kapsaml bir tanmnn yaplmas amalanmtr. Bu amaca ynelik olarak, ncelikle baz kalp sz tanmlar aktarlp bu szlerin aratrmaclar tarafndan nasl algland tespit edilecektir. Ardndan, atasz, deyim, ikileme ve kalp szlerin yapsal, ilevsel, anlamsal ve balamsal zellikleri betimlenecek, kalp szlerle dier kalplam eler karlatrlacaktr.2 Bunun sonucunda, kalp szler atasz, deyim ve ikilemelerden ayrt edilerek tanmlanmaya allacaktr.

2. Kalplam Dil Birimleri ve Kalp Szler Bir dilin sz varl, eitli elerden oluur. Bu elerin bir ksm, konuan kiinin her kullanmda zgrce seebildii, baml ve bamsz kullanlabilen, szlklerde madde ba olan szcklerdir (elma, uzay, cam, sz, ile, gibi, ko(mak), ara-(mak), vb.). Bunlarn yannda bir baka grup da, her zaman belirli bir biimde kullanlan ataszleri, deyimler, ikilemeler ve kalp szlerden oluan kalplam eleri ierir. Trkenin sz varlnn bir blmn oluturan bu elerin, szl ve yazl iletiim srasnda sklkla tercih edildii grlmektedir (Aksan 2002: 191; Toklu 2003: 109).
Kalplam dil birimlerinin yaygn bir ekilde kullanmnn bir nedeni olmaldr. Bu yaygnlk, kalplam elerin szl ve yazl iletiim srasnda ok fazla aba gerektirmeden, ksa zamanda sylenip anlalabilmesinden kaynaklanmaktadr (Wray 2002; 18). zellikle konuma eylemi yaplrken, daha nceden bir btn haline getirilip hafzada ylece saklanan kalplam birimler, konuanlarca kolaylkla hatrlanp hemen kullanlabildii gibi, dinleyici(ler) tarafndan da abucak alglanabilmektedir. Kalplam bir enin sylenip anlalmas iin gereken zaman ve enerji, her durumda yeni bir sz beinin veya tmcenin meydana getirilip azdan kmas ve alglanmasndan daha azdr (Wray 2002: 15-18). Ayn ekilde, yazl iletiimde de metnin retimi ve alglanmas srecinde benzer bir abukluk ve tasarruftan sz edilebilir. Bu nedenle kalplam eler, szl ve yazl iletiimde konuanlar/yazanlar ve dinleyenler/okuyanlar iin, sz varlnn kullanm kolay ve cazip birimleri olmaktadr. Ataszleri, deyimler ve ikilemelerle birlikte kalplam dil birimlerini oluturan kalp szler, aratrmaclar tarafndan eitli adlarla ve farkl ltlere dayanlarak tanmlanm, iliki szleri ve kltr birim olarak da adlandrlmtr. liki szleri terimini tercih eden Aksana (1996: 35) gre bu szler, bir toplumun bireyleri arasndaki ilikiler srasnda kullanlmas adet olan birtakm szlerdir. Belli durumlarda sylenmesi gelenek halini alm olan bu szler, Trk kltr90

Gkday, Trkede Kalp Szler

nn ayrlmaz bir paras olarak alglanmaktadr. Kalp sz yerine yelenen baka bir terim olan kltr birim ise dilin kltrelliinin belirginletii adlandrmlardan biri olarak aklanmtr (Kula 1996: 46). Bir baka deyile, kltr birimler, Trkenin Trk kltrn ne derece yansttnn bir gstergesidir. rnein, basal dileme, doum, ayrlk vb. durumlarda sylenen kltr birimler (kalp szler), Trke konuanlarn birbirleriyle kurduklar ilikiler konusunda, dolaysyla da onlarn kltr hakknda bize bir fikir verir. Sz konusu birimleri kalp sz olarak adlandran zdemir (2000: 173) ise, bu szlerin lm, doum, evlenme gibi zel durumlarda duygularmz aklamak, belirtmek iin kullanldn sylemektedir. Bu tanmlamalarda temel lt olarak balam ve kltrn alnd dikkati ekmektedir. Kalp szler, dilbilgisel yap ve kullanm sklna gre de tanmlanmtr. Bu ltlere dayanlarak, kalp szlerin say ve kii eleri dnda deimeyen ve kullanmlar ok snrl olan birimler olduu belirtilmitir (Tannen vd. 1981: 38). Kalp szlerin bu tanmda belirtilen ilk zellii, yle bir rnekle aklanabilir: Yola kan birisine sylenen Gle gle [git, gidin]3 kalp szn *Glerek glerek [git, gidin]4 eklinde sylersek, bunu kalp sz olmaktan karm, emir kipinde ekimlenmi git- eyleminin nasl yaplmas gerektiini belirten ve ikilemeden oluan bir zarf bei haline getirmi oluruz. Kalp szlerin ikinci zelliini gstermek iin de yle bir rnek verilebilir: Gle gle bytn kalp sz sadece bebei olan kiilere sylenebilir. Ayn szn kk bir evcil hayvan byten ya da bir iek yetitiren kiilere sylenmesi uygun dmez. Bu szler ayrca, ilevlerine ve szcklerin anlamlarna dayanlarak da aklanmtr. otuksken (1994: 8), kalp szleri en az iki szckten oluan, iindeki szckleri temel (dz) anlamlarn yitirmeden yeni bir kavram, durumu, eylemi karlayan sz bekleri olarak tanmlamtr. Bu tanmdan kalp szlerin yan anlam kazanm szck bekleri olduu anlalmaktadr. Benzer bir baka aklamada, kalp szlerin mecazsz ve herkese byk bir sklkla kullanla kullanla artk tek kavramn karl olan birliktelikler olduu belirtilmitir (Yceol-zezen 2001: 877). Bu tanmlar da, anlam ve ilev zelliklerine dayanlarak yaplmtr. Bu aklamalar incelendiinde, kalp szlerin toplumsal, kltrel, ilevsel, yapsal, anlamsal ve balamsal zelliklerine gre tanmlandklar grlmektedir. Bunlarn yannda, zihinsel retim ve yapy temel alan bir baka tanma gre ise kalp szler, nceden belirli bir biime girip ylece hafzada saklanan, sylenecei srada yeniden retilmeden veya dilbilgisel olarak ayrtrlmadan olduu gibi hatrlanarak kullanlan, ardk veya aral szcklerden oluan dizidir (Wray 2002: 9).5 Dier tanmlara gre daha kapsaml grnen bu aklama, sadece kalp szler deil btn kalplam dil birimleri iin geerli olabilir. Fakat, kalp szleri, dier kalplam elerden yani atasz,
91

bilig, K / 2008, say 44

deyim ve ikilemelerden ayrmann baz yollar olmaldr. Bu szlerden bahseden kaynaklarda verilen kalp sz rnekleri incelendiinde, gerekten de kalp szleri teki kalplam dil birimlerinden ayran yap, ilev, anlam ve balam zellikleri olduu grlmtr. Ad geen zellikler betimlenebilirse, kalp szler ile ataszleri, deyimler ve ikilemelerin ortak ve farkl ynleri ortaya kacak, bylece de bu szlerin dier kalplam dil birimlerinden ayrt edilmesi kolaylaacaktr. Bu amala, atasz, deyim, ikileme ve kalp szlerin yap, ilev, anlam ve balam zellikleri betimlenecek, ardndan da kalp szler dier birimlerle karlatrlacaktr.

3. Kalplam Dil Birimlerinin Belirgin zellikleri 3.1.Yap: Herhangi bir dil birimini betimlemek isterken yaplacak ilk i, o birimin yapsn ortaya koymaktr. Genel anlamda yap, bir btnn kurucu paralar ya da elerinin btnn zel doasn tanmlayacak biimde karlkl bantlar eklinde tanmlanabilir (Williams 2005: 366). Dil asndan bakldnda yapnn, dilsel eler tarafndan oluturulan, i bantlara ve elerin ilevlerine dayanan zerk nitelikli dizge, btn olduu sylenebilir (Vardar 1998: 226). Bu btn oluturan eler, eitli dizimsel ilikiler ve anlamsal balarla bir araya gelir, btn halinde bir biime girerler.6 Ayrca, bu birimlerin ilevleri de btnn oluumuna katkda bulunur.
Kalplam dil birimlerinin belli bal yapsal zellikleri, (1) kalplam olarak bulunma, (2) ounlukla tmce veya szck bei diziliiyle grnme, (3) belirli tmce ve szck bei trlerinde yer alma ve (4) az sayda szckten oluma eklinde sralanabilir. Bu zellikler, kalplam dil birimlerini hem kendi iinde snflandrmak hem de kalp szleri atasz, deyim ve ikilemelerden ayrt etmek iin kullanlabilir. Bu amala, kalplam elerin yapsal nitelikleri belirtilmeli ve (varsa) kalp szleri dierlerinden ayran hususlar belirginletirilmelidir. 3.1.1. Kalplam olma: Bu birimlerin en belirgin yapsal zellii, belirli bir biimde kalplam olmalardr (Tannen vd. 1981: 38; Aksoy 1988: 15; otuksken 1994: 8; Yceol-zezen 2001: 874-877). Yani, dilbilgisi kurallarna gre daha nceden bir araya gelen dil birimleri belirli bir btn oluturmu, bu btn deimeyen bir biime brnm ve dilin sz varlnda ylece yer almtr. Yalnz, baz kalplam birimlerin yaplar tamamen donmu ve hibir ekilde deitirilemeyecekken, bazlarnda konuana, zamana ve dinleyene bal olarak ekleme ve deitirmelere izin verildii grlmektedir. Btnyle donmu bir yapya sahip olan ve tmce halinde kalplaan ataszlerinin sz diziminde deiiklik yapmak mmkn deildir. Baka bir deyile, Trkede dilbilgisel olarak doru kabul edilen herhangi bir tmce gibi esnek bir sralamaya sahip olmayp her zaman ayn kalan belirli bir dizili gstermektedirler. Dolaysyla, ataszlerinde bir tmce olarak sralanan szckler ve onlarn yeri hibir zaman deitirilemez. rnein, Ayan yorganna gre uzat atasznn
92

Gkday, Trkede Kalp Szler

*Ayan battaniyene gre uzat veya *Uzat yorganna gre ayan biimlerine dntrlmesi Trke konuanlar iin kabul edilemez deiikliklerdir. Ataszlerine benzer bir ekilde, deyimlerin bir ksm da (Geti Borun pazar sr eei Nideye, Dam stnde saksaan vur beline kazmay, vb.) hi deimeyen bir yapya sahipken, byk bir ksm ad ekim, kip ve kii ekleri gibi eitli ekim eklerini alabilmekte, konuan ve dinleyene gre yeni biimlere girebilmektedir (Aksoy 1988: 38; otuksken 1994: 9-10; Yceolzezen 2001: 874). rnein, nc tekil kii iin sylenen at azn yumdu gzn deyimi, birinci tekil kii iin atm azm yumdum gzm yapsna dnerek kii eklerini deitirebilmektedir. Bir baka rnek daha vermek gerekirse, abay yakmak deyimi abay yakm, abay yakmsn, abay yakt gibi farkl biimlerde karmza kabilir. Ayrca deyimlerde, btn oluturan szcklerin arasna baka szckler getirilebilmektedir. Sz gelimi, abay yakmak deyimi abay fena yakm biiminde kullanlabilir. Bu durumda, deyimi oluturan iki szck arasna yeni bir szck girmi olmaktadr. Kalplam bir yapya sahip olmak, ikilemelerin de genel bir zelliidir (Hatibolu 1981: 15). Yalnz, bu kalplama biimi btn ikilemelerde ayn deildir. Yinelemelerden olumayan ikilemelerin byk bir ksmnda (belli bal, girintili kntl, aa yukar, zarar ziyan, vb.) szcklerin sras kesinlikle deitirilemez.7 Baz ikilemelerde de (oluk ocuk, yamru yumru, eski psk, tek tk, vr zvr, allak bullak, vb.) szcklerin birisi veya her ikisi de tek bana kullanlamaz. Bazen, ikilemeleri oluturan szcklerin, tmcedeki dier birimlerle olan dizimsel ve anlamsal ilikileri nedeniyle, ad ekim eklerini alabildikleri grlmektedir. Sz gelimi, dost dman ikilemesi, Bu iteki kararllmz dosta dmana gsterelim gibi bir tmcede, gster- eyleminin ynelme durumu eki alm tmlece ihtiya duymasndan dolay dosta dmana biimine girmitir. Yine de, ikilemelerin hep ayn kalan veya ekirdek olarak deimeyen, iki eli bir yapya sahip olmas, bu birimlerin kolaylkla tannmasna yardmc olmaktadr. Kalp szler de, ataszleri, deyimler ve ikilemeler gibi kalplam dil birimleridir. Bunlardan bir ksm, ataszleri ve baz deyimler gibi tamamen donmu, deitirilemeyecek, ekleme veya karma yaplamayacak bir yapya sahiptir. rnein, Allah rahmet eylesin kalp sz *Rahmet Allah eylesin veya *Allah rahmet klsn biimlerine dntrlemez. Bir ksm kalp szler de, ou deyim ve baz ikilemeler gibi ad ekim, kip ve kii ekleri alabilmekte, konuan ve dinleyen kiilere gre yeni dilbilgisel yaplara brnebilmektedir. Bu tr szlere, Hoa kal gibi bir rnek verilebilir. kinci tekil kii iin sylenen bu sz, ikinci oul kii iin veya nezaketen Hoa kaln biimine girebilmektedir. 3.1.2. elerin dizilii: Kalplam dil birimlerinin baka bir yap zellii, bir btn olarak bu birimleri oluturan elerin dizili biimleridir (Aksoy
93

bilig, K / 2008, say 44

1988: 16; otuksken 1994: 8; Yceol-zezen 2001: 874-876). Ataszlerinin tamam eksiltili de olsa birer tmce (Acele ie eytan karr, Dil ebsem [olsa] ba esen[-dir], vb.); deyimler ise, tmce (Yorgan gitti kavga bitti, vb.) ve szck bei (canl cenaze, abay yakmak, el vermek, az dala, vb.) yapsndadr. kilemeler de, ounlukla szck bei (gacr gucur, ipsiz sapsz, vb.) biiminde bulunmaktadr. Kalp szlere gelince, bunlarn bir ksm tmce (Her ite bir hayr vardr; Gle gle [git, gidin]) bir ksm da szck bei (Allah iin, ekil 1-A'da grld gibi, Allah akna, Tvbe tvbe, vb.) olarak kalplamtr. Bu dizimsel zellikler, ataszleri, deyimler ve ikilemelerle ortak ynlerden birisidir. Bunun yannda, erefe, Bravo, Gnaydn, Aferin, Estafurullah gibi baz kalp szler tek bir szckten olutuundan, onlarn herhangi bir dizili zellii gstermesi sz konusu deildir. Ayrca, tek szckten oluan bir atasz, deyim veya ikilemenin bulunmadn da eklemek gerekir. 3.1.3. Szdizimsel trler: Kalplam dil birimlerinin szdizimsel yaplar, kendi iinde belirli alt trlerde younlamaktadr. Tmce halinde bulunan ataszleri, basit (Et trnaktan ayrlmaz), bileik (Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar), sral (Alma mazlumun hn kar heste heste) veya eksiltili (Keski sirke kpne zarar[verir]) yapdadr. Bu tmceler, ounlukla geni zamanda ekimlenmi ykleme sahip bir bildirme tmcesi (Ak ake kara gn iindir, Aa yaken eilir, Son pimanlk fayda etmez) veya emir tmcesidir (Ayan yorganna gre uzat). Bunun yannda, belirli ve belirsiz gemi zamanl bildirme tmceleri (Buldum bilemedim bildim bulamadm, Yalancnn evi yanm kimse inanmam) ile gereklilik (Ne oldum dememeli ne olacam demeli) ve istek (Say beni sayaym seni) tmcelerine de rastlanr. Bu tmceler, genellikle olumlu (Hamama giren terler) veya olumsuz (Kendi den alamaz) olabilirken, bazen de soru tmcesi (El mi yaman bey mi yaman?) grnmndedir. Tmce biimindeki deyimler de, ataszleri gibi, basit (Yerinde su mu kt?), bileik (Giden aam, gelen paam), sral (Herkes gider Mersin'e biz gideriz tersine) veya eksiltili (Hem nalna hem mhna [vuruyor]) olarak grnmektedir. Bir yarg bildiren bu tr deyimlerin byk bir ksm, geni zamanda ekimlenmi yklemli bir bildirme tmcesi (Halep oradaysa arn burada, Krlerle sarlar birbirini arlar) veya emir tmcesidir (Aykla pirincin tan). Ayrca, belirli ve belirsiz gemi zamanl, imdiki zamanl bildirme tmceleri (At alan skdar geti, Hh (hk) demi burnundan dm, Deirmen sele gitmi, akakasn aryor) ile istek tmcelerinden (Deli bir deil ki balayasn, l bir deil ki alayasn) oluan deyimler de bulunur. Tmce halindeki deyimler de olumlu ve olumsuz olabilir, soru biiminde de bulunabilir. Szck bei yapsnda olan deyimler ise, bileik eylem (frsat kollamak), ad ve sfat tamlamas (pf noktas, acemi aylak), ilge bei (damdan der gibi), iki94

Gkday, Trkede Kalp Szler

leme (sk fk) ve sonu mastarla biten szck gruplar (azndan kan kula iitmemek) gibi eitli biimlerde grlmektedir. Art arda sralanan iki birimden oluan ikilemeler, ounlukla szck bei biimindedir.8 Bu kalplam birimler, yinelemelerden (yava yava), eksiz szcklerin bir araya gelmesinden (ke bucak), eitli ekler alm szcklerden (kucak kucaa, eninde sonunda, oflayp puflamak) ve ad tamlamalarndan (suyunun suyu) olumaktadr. Dolaysyla, ikilemeler szck bei yapsndadr. Kalp szler incelendiinde, bunlarn tmce halinde olanlarnn, ataszleri ve baz deyimler gibi basit (Azn hayra a), bileik (Allah tuttuunu altn etsin), sral (Bugn git yarn gel) veya eksiltili tmce (Canmz feda [olsun], Allahna kurban [olaym]) diziliine sahip olduu anlalmaktadr. Yargl bir tmce halindeki kalp szler de, ounlukla geni zamanl bir bildirme tmcesi (Bundan iyisi can sal, Teekkr ederim) ve emir tmcesi (Afiyet olsun, Azn hayra a) grnmndedir.9 Bununla birlikte, belirli ve belirsiz gemi zamanl bildirme tmcelerine (Szn(z) kestim, Verilmi sadakamz varm) de rastlanr. Szck bei olan kalp szler ise, ad tamlamas (Allah akna) ve ilge bei (Allah iin) yapsndadrlar. Fakat, deyimlerin byk blmn oluturan ve sonu mastarla biten szck bekleri gibi kalp szler grlmez. Tek szckten oluan veya bek biiminde bulunan baz szler, de-, syle- gibi eylemlerle geniletilip bir tmce haline getirilebilir. Sz gelimi, Allah akna kalp sz, *Allah aknamak biimine dntrlemeyip sadece Allah akna dedi biiminde tamamlanarak bir tmceye evrilebilir. 3.1.4. Szck says: Kalplam dil birimlerini oluturan szck says, onlarn yaplarn belirleyen bir dier husustur. Bu birimlerde bulunan szcklerin says, olduka azdr. Bunun nedeni de, az sayda szckten oluan birimleri hafzada saklayp kullanmann, ok szckl yaplardan daha kolay olmasdr (Wray 2002: 18). Ataszleri, genellikle ksa olan bir veya iki tmceden olumaktadr (Aa yaken eilir; Byk lokma ye, byk konuma, vb.). Daha uzun olanlar olduka azdr. Deyimlerin de ksa olduu grlmektedir (el koymak, gz boyamak, ly karmak, vb.). Bu birimlerde en az iki (gzn amak) en fazla on be (Bizim tavuk bir yumurta yumurtlar, yedi mahalle duyar, elin ksra kheylan dourur [hi] sesi kmaz) szcn bulunduu belirtilmitir (otuksken 1994: 8). Byle rneklere ramen, deyimlerin byk bir ksm iki szckldr. kilemelerin ksal ok daha belirgindir. Bunlar, ad zerinde ounlukla szck veya szck bei (a susuz, sa saa ba baa) olan iki birimden oluan bir yapya sahiptir. Kalp szler de benzer biimde az szckl birimlerdir. Bu szler, bir szckten (Elveda, Bravo, erefe, Hayret, vb.) oluabilecei gibi, daha fazla szckten (X belediyesinin bana verdii yetkiye dayanarak siz(ler)i kar koca ilan ediyorum, vb.) meydana gelenlere de rastlanr. Bunun yannda, kalp szleri olu95

bilig, K / 2008, say 44

turan szck saysnn elden geldiince az olduunu, (Gle gle, Allah raz olsun, ok yaa, vb.) sylemek, pek de yanl olmaz.10 Kalplam dil birimlerinin yaplar dikkate alndnda, hepsinin btn veya ekirdek halinde kalplatklar; ataszleri ile baz deyim ve kalp szlerin tmce, deyimlerin ounun, ikilemelerin tmnn ve kalp szlerin bir ksmnn szck bei diziliinde bir yapya sahip olduklar ortaya kmaktadr. Tmce halinde olanlarn trlerinin ve szck bei olanlarn bek yaplarnn benzerlikler gsterdii ve szck says ynnden bu birimlerin ounluunun az szckl olduu anlalmaktadr. Bu zellikler dikkate alndnda, kalp szleri dier kalplam birimlerden ayran bir zellik olarak, baz kalp szlerin tek szckten olumas grnmektedir. Tabii ki, kalp szlerin hepsi iin geerli olmayan bu durum, bu szleri teki kalplam birimlerden ayrmak iin yeterli deildir. Bundan dolay, kalp szleri atasz, deyim ve ikilemelerden ayrmak iin yapsal niteliklerinin yannda, baka ltler de aranmaldr. 3.2. lev: Kalplam dil birimlerinin ilevlerinin betimlenmesi, bu birimlerin kendi aralarnda snflandrlmalarnda ve kalp szlerin teki birimlerden ayrlmasnda kullanlabilecek bir lt olabilir. Eer varsa, byle bir ltn tespit edilebilmesi amacyla, ataszleri, deyimler, ikilemeler ve kalp szlerin ilevleri zerinde durulmal, dier birimlerin ilevleri kalp szlerin ilevleriyle karlatrlmaldr. Bir dil biriminin ilevi denilince, o birimin konuan bireyler, d dnya, vb. asndan stlendii ve belli bir balam iinde yerine getirdii i anlalmaktadr (Vardar 1998: 128). Ksaca, dil kullanm olarak da tanmlanmtr (Kl 2002: 31). Dil biriminin kullanlma amac onun ilevini oluturur. Dil birimleri ancak kullanldklarnda bir ilev yerine getirebilirler. Sz gelimi, telefonla konuan kiiler, ses kesildiinde syledikleri alo szcyle, iletiimin devam edip etmediini kontrol etmektedirler. Yani, alo szc, byle bir balamda iletiimin kesilip kesilmediini ortaya koymaya alr, bu ilevi yerine getirir. Genel olarak, kalplam dil birimlerinin ortak bir ilevinden sz edilebilir. Bu ilev, iletiim durumu ve balamdan hareketle, dili kullanan kiilere hazr birimler sunularak dilsel retim ve anlamlandrma srelerinin kolaylatrlmas ve hzlandrlmasdr (Wray 2002: 16-17). Yine de, byle bir ilevin yerine getirilmesi, dil kullanclarnn kalplam dil birimlerine kar tutumlarna baldr. Kalplam dil birimlerinin bu ortak ilevinin yan sra, atasz, deyim, ikileme ve kalp szlerin kendilerine zg ilevleri de vardr. Ataszleri genellikle bir olaydan, bir durumdan ders karma, ahlaki bir t verme, yol gsterme ya da ibret alma iin kullanlr (Aksoy 1988: 41). Sz varlnn bu birimleri zerine etnografik bir aratrma yapan Gkhan (1992: 58-61), Trk kltrnde ataszleri kullanmnn balca alt ilevi olduunu tespit etmitir. Bu ilevler, birisinin davrann eletirme (Tembele i buyur sana akl retsin), bir bakas hakkn96

Gkday, Trkede Kalp Szler

da yargda bulunma (Tarlada izi olmayann harmanda yz olmaz), bir durumu veya olay zetleme (Blbl altn kafese koymular "ah vatanm" demi), t verme (Sabreden dervi muradna ermi), birisini teselli etme (Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar), konuan kiinin kendisinin daha nce yapt bir eyle ilgili bir durumu yanstmadr (Alamayan ocua meme vermezler). Ayrca, ataszlerinin bir toplumun bilgeliini, deneyimlerini, dnya grn ve anlatm gcn yanstan kalplam birimler olduklar da belirtilmitir (Aksan 1996: 33). Bu ilevleri dolaysyla, ataszlerinden sklkla yararlanlmakta, hemen her yerde karmza kmaktadr. Deyimlere gelince, yazarlar, bu birimleri slup kaygsyla ve bir dilin inceliklerini, zevk alnacak ynlerini okurlara tattrmak amacyla kullanrken, konuurlar da "deyimin byl, ssl, albenili havasndan yararlanarak kiinin kendisini daha iyi dinletmesi, duygu ve dncelerini daha iyi aktarmas" amacyla kullanmaktadr (otuksken 1994: 15). Deyimler, bireylerin duygu ve dncelerini ifade etmekteki gcn ve baarsn, benzetmeli, aktarmal, nkteli anlatma olan eilimlerini gsterir (Aksan 1996: 31, 172). Szl iletiimde deyimlere yer verilmesi, "Konumaya canllk, kvraklk kazandrd gibi, kavram aray iinde bulunan dil kullancs iin ksa bir yoldur" (Yceol-zezen 2001: 879). Yine, deyimlerin kullanlmasyla, Dile getirilmesi g durumlarn, tanmlanmas, aklanmas zor nice duygularn deyimlerin somutlama ynyle kestirmeden, arpc bir biimde anlatldn grebiliriz (zdemir 2000: 152). rnein, Kzm sana sylyorum gelinim sen anla deyimini kullanan kiinin amac, dncelerini konutuu kiinin deil de dorudan doruya kendisine sylemeyi uygun bulmad kiinin anlamasdr. nk sylenenleri her iki kii de dinlemektedir. Bu ilevleriyle deyimler, konuan ve yazanlarn her zaman tercih ettikleri birimler olmulardr. kilemelerin de belirli ilevlerinin olduu grlmektedir. Bu birimler, anlatm gcn artrmak, anlam pekitirmek, kavram zenginletirmek amacyla kullanlmaktadr (Hatibolu 1981: 9). kilemeler, bu ilevlerini, uygun ve benzer seslere sahip szcklerin yan yana kullanlmas ve szcklerin tekraryla yerine getirmektedir. Sz gelimi, varlklarn, kavramlarn ve davranlarn niteliklerini belirtmek iin kullanlabilecek eci bc, buru buru, yalan yanl, gizli kapakl gibi ikilemeler, sylenmek istenileni pekitirmekte, anlam daha da belirginletirmektedir. Anlatm glendiren ve renklendiren ikilemelerin ayrca, anlam abartt da belirtilmektedir (zdemir 2000: 142-146). Bu ilevleriyle ikilemeler, Trke konuan/yazanlarn, eitlilik salayarak anlatmlarn daha da glendirmek iin bavurduklar sz varl elerindendir. Ataszleri, deyimler ve ikilemeler gibi kalp szler de gnlk konumada birok ilevi yerine getirmektedir (Zeyrek 1996: 40-41; Aksan 1996: 190191; zdemir 2000: 173-175). Bu szler, zelikle doum, lm, evlenme
97

bilig, K / 2008, say 44

gibi zel durumlarda duygular aklamak iin kullanlrken, gnlk konumalarda da konumay ssleyici, duygularmz yanstc, anlatmmz glendirici bir ilevi yerine getirir (zdemir 2000: 177). Baz durumlarda, kalp szler dnda bir sz sylemek kltrel olarak uygun olmayabilir. Sz gelimi, hapran birisi kendisine ok yaa veya yi yaa denilmesini bekler. Yine, bir yakn len kiiye taziyede bulunurken sylenebilecek en uygun sz Ban(z) sa olsundur. Bu szler, bir ey sylemenin zaruret haline geldii byle durumlarda, doru ve yerinde olan sz syleme imkann vererek, konuanlarn birbirlerini rahatlkla anlamalarna ve aralarnda uyumlu bir iletiim kurmalarna yardmc olur (Tannen vd. 1981: 38). Kalp szlerin iletiimdeki ilevleriyle ilgili bir aratrmada, bu szlerin, kltrn baz ynlerden dil kullanmn nasl etkilediini gsterdii, iletiimde bulunanlarn arasndaki toplumsal ilikileri yanstt ve iletiim srasnda belirli yerlerde sylenebilecek uygun seenekler sunduu da belirlenmitir (Gkday 2003: 44). Ayrca, kalp szlerin, ayn dili konuan bir toplumun kltrne k tuttuu, onun inanlarn, insan ilikilerindeki ayrntlar, gelenek ve grenekleri yanstt bildirilmitir (Aksan 1996: 190). Bir baka almayla, Trkiye Trkesinin sz varlndaki Allah, kader, ahret, cehennem, gnah, gavur gibi szckleri ieren kalp szlerin, dini inanlar nasl yanstt ortaya konmutur (Bakan 1983: 161-162). Allah szc ile kurulmu kalp szler ele alnacak olursa, Trke konuanlarn birok durumdan nasl Tanry sorumlu tuttuklar veya sorunlarn zmn nasl Tanrdan bekledikleri kolaylkla grlebilir. Sz gelii, dilenciye para verme ii Allah versin denilerek; bir yaknndan ayrlan kiinin o yaknna kavumas Allah kavutursun denilerek; birisinin lmn geciktirme ii de Allah gecinden versin denilerek Tanrya havale edilmektedir. Bunlar ve benzeri kalp szlerden hareketle, Tanrnn Trke konuanlarn inan dnyasnda, birbirleriyle ilikilerinde ve dnya grlerinde kaplad yer hakknda bir fikir edinilebilir. Kalplam dil birimlerinin ilevlerine ayr ayr deinilmesinin ardndan, kalp szlerin tannmas, atasz, deyim ve ikilemelerden ayrt edilmesinde ilev ltnn bir katksnn olabilecei grlmektedir. zellikle, doum, lm, evlenme gibi durumlarda insanlar arasnda en kolay ekilde iletiim kurmay salayan dil birimleri geleneksel olarak kalp szlerdir. Buna karn, toplumsal beklentileri tam anlamyla karlayamayacaklar iin ataszleri, deyimler ve ikilemeler kalp szlerin bu ilevini yerine getiremezler. Ayrca, karlkl/ikili olarak kullanlan ve baz durumlarda sylenmesi kltrel ynden zorunlu olan kalp szlerden birisini atasz, deyim veya ikileme ile deitirmek, dil kullanmn dzenleyen toplumsal kurallar ynnden kabul edilemez bir davrantr. Sz gelimi, misafirine Ho geldiniz diyen birisi karlk olarak Ho bulduk/grdk szn bekler. Bunun yerine Misafir ksmeti ile gelir gibi
98

Gkday, Trkede Kalp Szler

bir atasz, evlere enlik gibi bir deyim veya evli barkl gibi bir ikileme duymak, kiiyi hayal krklna uratr ve iletiim kurma giriimi baarszlkla sonulanabilir. Byle bir durumda, uygun olan kalp sz dndaki kalplam dil birimlerini kullanmak, ancak dil kullanmn dzenleyen kurallar bilmemekle veya onlar ciddiye almamakla aklanabilir. Btn bunlara ramen, yapsal zelliklerinden sonra kalp szlerin ilevleri de, onlar dier kalplam dil birimlerinden ayrabilmek iin yeterli bir lt deildir. nk, kalp szlerin konumay ssleme, duygular daha etkili olabilecek ekilde yanstma, anlatm glendirme gibi ilevleri ataszleri, deyimler ve ikilemeler tarafndan da yerine getirilmektedir. Bu nedenle, ilevin yan sra baka ayrc ltler de aratrlmaldr. 3.3. Anlam: Yap ve ilevin yannda, kalp szlerin dier kalplam birimlerden ayrt edilmesinde yararlanlabilecek ltlerden birisi de anlamdr. Ataszleri, deyimler, ikilemeler ve kalp szler, bir btn veya ekirdek olarak kalplam yaplarnn yannda, anlamlaryla da kalplam sz varl eleridir. Bu nedenle anlam, kalplam dil birimlerinin betimlenmesinde ve snflandrlmasnda bir dayanak noktas oluturabilir. Bununla birlikte, bu aratrmann amac olan kalp szleri dier kalplam dil birimlerinden ayrt etmek iin, anlamdan yararlanmak pek de kolay grnmemektedir. nk, iletiimde kullanlan herhangi bir dil biriminin anlamnn belirginleebilmesi iin, sadece o birimin kendisi deil, birlikte bulunduu dier birimlerle yapsal ilikisi ve iletiim durumunu etkileyen dil d unsurlar da dikkate alnmaldr. Anlam, dildeki bir birimin aktard ya da uyandrd kavram, tasarm, dnce; ierik olarak alglanmaktadr (Vardar 1998: 20; Altnrs 2000: 17). Genellikle szck dzeyinde ele alnan bir olgu olmasna ramen, bir szcn tek banayken hatrlatt gerek anlam, o szck tmcede kullanldnda anlalmas iin yeterli olmayabilir. Sz gelimi, Odun krarken baltay taa vurdum tmcesinde baltay taa vurmak gerek anlamyla kullanlmken, ayn bek Arkadamla konuurken hi istemeden baltay taa vurdum tmcesinde gerek anlamyla dnlemez. Artk, bir deyim haline gelen szck beinin istenilen ekilde anlalabilmesi iin, deimece anlam ve balam gibi baka unsurlar da dikkate alnmaldr. Bu zellii nedeniyle anlam, szdizimsel yap, balam ve durumun bir arada dnlmesiyle belirginlik kazanr. Anlam zerinde durulurken hem yap hem de ilevin gz nnde bulundurulmas gerektii belirtilmitir (Van Dijk 1985: 105). Bu hususlardan hareketle, kalplam dil birimlerinin anlamlar zerinde durulabilir. Bu birimlerden olan ataszlerinin, uzun gzlem ve deneyimler sonunda ortaya ktklar ve ok eskiden beri kullanldklar iin, aka grlebilen anlamsal boyutlar vardr (Aksoy 1988: 17-19; zdemir 2000: 170-172). Bu boyutlar, kavram blkleri eklinde belirginlemektedir. Ataszleri, genel bir kural, bir
99

bilig, K / 2008, say 44

dstur bildirir (fkeyle kalkan zararla oturur). Sosyal olaylarn (Minareyi alan klfn hazrlar) ve doa olaylarnn (Mart kapdan baktrr kazma krek yaktrr) nasl olageldiini az sayda zl szle anlatr. Birtakm gerekleri ve bilgece dnceleri bildirir (Tama suyla deirmen dnmez). Bunun yannda tre ve gelenekler (Bir fincan kahvenin krk yl hatr var, Kz beikte eyiz sandkta) ile kimi inanlar (Akacak kan damarda durmaz) da iletir. Bu tr anlamsal zellikleri, ataszlerinin kolayca tannmasna yardmc olmaktadr. Ataszlerinin aksine deyimler, genel bir kural bildirmeyen kalplam dil birimleridir (Aksoy 1988: 40; otuksken 1994: 8). Deyimi oluturan szckler ounlukla gerek anlamlaryla deil, deimece (mecaz) anlamlaryla kullanlmaktadr (Uur 2003: 189). Deyimlerin byk blm, "kavramlar deimece yoluyla, anlatm gzellii ve zgnl iinde belirtirken, gerek anlaml olanlarn da bulunduu bildirilmektedir (Aksoy 1988: 498). rnein, eli ak, can damarna basmak gibi deyimler deimece, ou gitti az kald, ismi var cismi yok gibi deyimler ise gerek anlamldr. Bunun yan sra, eti senin kemii benim, gbei sokakta kesilmi, ryasnda grse hayra yormamak gibi baz deyimler detleri, inanlar, gelenekleri yanstrlar. zdemir'e (2000: 153) gre ise "deyimi oluturan birka szck iine bal bana bir dn ve duygu evreni strlmtr." Deyimler de ounlukla gerek anlamlarndan uzaklaarak kullanldklar iin onlar dier kalplam birimlerden ayrmak g grnmemektedir. Anlam, ikilemelerin oluumunda da temel dayanaklardan birisidir. Hatiboluna (1981: 55) gre Trkede ikilemelerin ortaya kmasndaki etken anlamdr. Bu birimler, anlam pekitirme, glendirme, abartma, oaltma bildirirler (demet demet [gl], bek bek [mantar], sylene sylene [gitmek], klk kyafet, ufak tefek, yamru yumru, dnya lem, vb.). kilemeleri oluturan szcklerden bazlar tek balarna herhangi bir anlam bildirmez, ikilemedeki dier e yardmyla anlalabilir (estek kstek, yrtk prtk, eri br, vb.). Bu tr anlamsal zellikleri, ikilemelerin kalplam dil birimleri iinde tannmasn kolaylatrmaktadr. Kalp szler gz nne alndnda, onlarn da her birisinin bir anlam, bazlarnn da birden fazla anlamnn olduu grlmektedir. Zaten, kalp szler de bu anlamlaryla kalplam dil birimleridir. Bu szlerin anlamlarn aratrrken, ounlukla gerek anlamlaryla kullanldklarn ve genellikle tek bir kavram karladklarn gzden uzak tutmamak gerekir (Yceol-zezen 2001: 877). Yine, kalp szleri atasz, deyim ve ikilemelerden ayrt etmek amacyla anlamdan yararlanmaya alrken, tek tek her bir birimin anlamn uzun uzadya irdelemek, bu birimlerin saysnn okluu nedeniyle pek mmkn grnmemektedir. Bu nedenle, bu birimlerin dahil olduklar ortak kavram alanlarnn belirlenmesi, aratrmann amac asndan daha yararl ola100

Gkday, Trkede Kalp Szler

bilir. Bylece, belirli genellemelere ve gruplandrmalara ulalabilir. Kalp szleri, anlamlarna gre kavram alan temelli alt gruplara ayrma denemesi ve rnekler aada grlebilir. Hayrdua ve iyi dilek bildirenler: Gle gle oturun, Allah raz olsun, Allah ne muradn varsa versin, Mutlu yllar, Doum gnn kutlu olsun, yi bayramlar Kfr, beddua-ilen bildirenler: Lanet olsun, Allah cezasn versin, Allah kahretsin, Allah bela(s)n versin Duygusal tepkileri dile getirenler (Korku, sevin, aknlk, acma, ar, buyruk, yasaklama, vb.): Gler misin alar msn?, Allah akna, Aklna aaym, Allah arpsn, Gleriz alanacak halimize Selamlama bildirenler: Gnaydn, yi akamlar, yi sabahlar, Selamnaleykm, yi gnler, Merhaba Ayrlk bildirenler: Hoa kal, Grmek zere, yi yolculuklar, Grrz, Allah'a smarladk, Elveda Batl inanlar bildirenler: yi saatte olsunlar, eytan kulana kurun, Elemtere fi kem gzlere i, Nazar demesin Bir istek bildirenler: Saatiniz var m?, Ateiniz var m?, Sadede gelelim, Bize de buyurun, Gereini arz ederim, Durakta inecek var, Bana msaade Konuan veya dinleyeni yceltme bildirenler: Senden (sizden) iyi olmasn, Szn balla kestim, Estafurullah, Rahatsz ediyorum, Rica ederim Bir istei kabul veya reddetme bildirenler: Ba stne, Eyvallah, Amenna, Allah derim, min, Emredersiniz, Maalesef, Maatteessf Dinleyeni eletirme, uyarma, tehdit etme bildirenler: Ben sana gsteririm, Benden gnah gitti, Benden sylemesi, Dikkat, Dikkatli ol, Kendine dikkat et, Azna ac biber srerim, Alacan olsun, Allah'tan korkmaz kuldan utanmaz Genel bir davran veya dnce bildirenler: Korkunun ecele faydas yoktur, Tarih tekerrrden ibarettir, Tebdil-i mekanda ferahlk vardr, Her ey olacana varr Tre, gelenek ve kltrel deerleri yanstanlar: Eliye zeval olmaz, Yediin itiin senin olsun gezdiin grdn yerleri anlat, llerin ardndan kt sz sylenmez, Ellerinizden perim, Kklerin gzlerinden perim, Ayptr sylemesi Dini inanlar bildirenler: Allah bilir, Gnah, Allah kerim, Kadere meydan okunmaz, Allahtan geldi, Takdir-i ilahi
101

bilig, K / 2008, say 44

Soru sorup cevap isteyenler: E olarak kabul ediyor musunuz?, Heme(h)rim memleket nere?, Merhumu nasl bilirdiniz? zr dileme bildirenler: Pardon, Af edersin, Kusura bakma, Kusura kalma, zr dilerim Sembolik olarak dllendirme bildirenler: Aferin, Bravo, Berhudar ol, Su gibi aziz ol, El penlerin ok olsun Minnet, teekkr bildirenler: Teekkr ederim, Teekkrler, Sa ol(un), Elin(iz)e salk, Zahmet oldu Bu kavramsal gruplandrma denemesinin ardndan, anlamn da kalp szleri dier kalplam dil birimlerinden ayrmak iin yararl olabilecei, ancak tek bana yeterli olmad grlmektedir. Kalp szlerin ierdii anlamlar, ataszleri, deyimler ve ikilemeler tarafndan da iletilebilir. Sz gelimi, t, uyar, eletiri, gelenek ve dini inanlar bildiren birok atasz, deyim ve ikileme bulunabilir. Bu nedenle, kalp szleri dier kalplam birimlerden ayrabilmek iin yap, ilev ve anlamn yannda baka ltler de ortaya konmaldr. 3.4. Balam: Kalp szleri, atasz, deyim ve ikilemelerden ayrt edebilmek iin yararlanlabilecek bir baka lt da balamdr. Dil ii ve dil d olarak ikiye ayrlan balam, iletiim durumunda mevcut olan dilbilgisel, fiziksel, sosyal ve psikolojik her ey olarak alglanabilir (Briggs 1994: 25; Kl 2002: 13). Dil ii balam, bir dil birimini evreleyen, ondan nce ya da sonra gelen, birok durumda sz konusu birimi etkileyen, onun anlamn, deerini belirleyen birim ya da birimler btndr (Vardar 1998: 34). Balamn bu tr, dilbilgisel ve szdizimsel ilikilere bal olarak ortaya kar. Buna karlk, dil d balam ise, bir dil biriminin kullanld duruma, konuucu ve dinleyicinin dil d toplumsal, ekinsel ve ruhsal nitelikli deneyim ve bilgisine iliki verilerin tm eklinde anlalmaktadr (Vardar 1998: 34). Bu balam, dilin kendisiyle deil dil d etkenlerle ilgilidir. Her iki balam da birlikte ve/veya ayr ayr dilin kullanlmasn snrlandrr ve ynlendirir. Kalplam dil birimlerinin kullanm da bir balam iinde gerekleir. Bu birimlerden, hemen her yerde ve durumda, gerektii anda veya istee bal olarak yararlanlabilir. Ataszleri, ilevlerini yerine getirecekleri dnldnde kullanlabilir. Bir olaydan, bir durumdan ders karmak, ahlaki bir t vermek, yol gstermek, ibret almak, bir olay veya durumu zetlemek isteyen kiinin, atasz sylemesinde hibir saknca yoktur. Hayatn her yn, her durumu atasz kullanmna izin verebilir. Gkhan (1992: 134138), Trk kltrnde ataszlerinin kullanmn dzenleyen baz rtk kurallardan bahsetmektedir. Buna gre, genler ve kkler byklere eletiri veya t verici atasz syleyemezler. Fakat, yallar, genlere ve kendilerinden kklere eletirici (zm zme baka baka kararr) ve t verici
102

Gkday, Trkede Kalp Szler

(Eeini salam bala sonra Allah'a smarla) ataszleri syleyebilirler. Birisi ataszyle bir bakasn eletirdiinde (Kzn dvmeyen dizini dver olunu dvmeyen czdann dver, Ne ekersen onu biersin, vb.), o kii tandk, bilinen bir kiidir. Yaa byk olanlar, ocuklara bir bakas hakknda yarg bildiren atasz sylemezler. Ancak, bu tr kurallara baklarak ataszlerinin belirli durumlarda mutlaka kullanlmas zorunluluundan sz edilemez. Daha ok, iletiim durumuna, konuma veya yaznn akna bal olarak anlamsal bir pekitirme ve tamamlama amacyla ataszlerinden yararlanlabilir. Deyimlerin kullanm da dil ii balamdan ok dil d balama baldr. Yazl veya szl iletiim srasnda yazan veya konuan kiinin slup, kendisini okutma veya dinletme, ilgi ekme kaygsyla bavurduu sz varl eleridir. Bazen duygu ve dnceleri iletmek iin, szcklerin gerek anlamlarnn yetmedii dnldnde, deimece yoluyla kullanldklar ve daha fazla anlamsal armlar uyandrdklar iin deyimler tercih edilebilir. Dile getirilmesi g durumlar, tanmlanmas, aklanmas zor duygular deyimler araclyla kolayca anlatlabilir. Sz gelimi, birisinin ldn dorudan sylemek yerine, eceli gelmi, vadesi yetmi, ebediyete intikal etmi, gzlerini bu dnyaya kapam, son nefesini vermi gibi deyimler kullanlarak lm haber vermekten kaynaklanacak znt hafifletilmeye allabilir. kilemelerin kullanm ise hem dil ii hem de dil d balamla ilikilendirilebilir. Dizimsel yaplarndan dolay, ou ikilemeyi oluturan szckleri ayrarak kullanmak mmkn deildir. Sz gelimi, vzr vzr ileyen yol szck beindeki vzr vzr ikilemesi, vzr vzr ilemek deyiminin bir parasdr. Bu yapdaki vzr szcklerinden birisi kaldrlrsa, deyim *vzr ilemek eklinde kabul edilemez bir biime girer. Bunun yannda, Yava yr tmcesinde yr- eyleminin yaplma biimini belirten yava szc, konuann/yazann istei dorultusunda yinelenerek yava yava ekline dntrlp ikileme halinde ayn tmcede kullanlabilir (Yava yava yr). Bu nedenle, szl ve yazl iletiimde ikilemelere yer verilmesi, i ve d balamla ilikilendirilebilir. Atasz, deyim ve ikilemelere gre, kalp szlerin kullanm balamla, zellikle de d balamla yakn bir iliki iindedir. Bu ilikiyi aa karan husus, kalp szlerin kullanm yerlerinin ok snrl olmasdr. Sz gelimi, Gnaydn, insanlarn sadece sabahleyin karlatklarnda syledikleri bir kalp szdr. Deimece anlam kastedilmedii srece, bu sz, leyin veya akam kesinlikle kullanlmaz. Yine, yeni evlenenlere sylenen Allah bir yastkta kocatsn kalp sznn, yeni arkada olanlara sylenmesi hibir ekilde kabul edilemez. Kalp szler, kullanldklar yer ve duruma gre iki gruba ayrlabilir (Tannen vd. 1981: 39). lk gruptaki szlerin kullanlabilmesi iin kesinlikle belirli bir durumun olumas, bir olayn meydana gelmesi gerekir. Kullanmn d ba-

103

bilig, K / 2008, say 44

lamn ynlendirdii bu gruptaki szleri de alt balk altnda snflandrmak mmkndr. znt veya strese neden olan olaylarda sylenenler: Bu szler, tehdit ieren veya ba edilemez grnen durumlar zerinde teselli edici bir kontrol oluturma amacn gderler. Bu gruba giren szler de kendi iinde iki alt grupta dnlebilir: Salk ve kayp. Salkla ilgili olarak Helal, Gemi olsun rnekleri verilebilir. Herhangi bir kayp durumunda sylenen szler, ayrlk ve lm zerinde younlar. Ayrlk srasnda, Allah kavutursun, yi yolculuklar, Sa salim git, Hoa kal(n), Allah'a smarladk, vb. szler sylenebilir. Buna karn, Ban(z) sa olsun, lenle lnmez, Allah kalanlara sabr versin, vb., bir yakn len kiiye sylenebilecek kalp szlerdir. Mutluluk veren olaylarda sylenenler: Bu gruba giren szler, kiinin sevincini, talihini, mutluluunu ortaya koyma ve bu durumun devamn dileme ilevi grr. Bu tr szler de, yine nemli gnlerde ve kazanmlarda sylenenler olmak zere ikiye ayrlabilir. nemli gnlerde sylenilen kalp szler, Doum gnn kutlu olsun, Mutlu yllar, Bayramnz kutlu olsun, Allah mesut etsin, vb.dir. Kazanmlar, kavuma ve yeni mal edinme durumlarnda ortaya kar. Kavuma srasnda, Gzn(z) aydn, Ho geldiniz sefalar getirdiniz, Ho bulduk, vb. szler duyulurken, yeni mal edinildiinde sylenen szler, Gle gle giy, Srtnda eskisin, Hayrl olsun, Gle gle oturun, vb.dir. Yakn iliki kurmak istenilen durumlarda sylenenler: Bu szlerle, yaknlk kurma ve samimiyeti artrmann istenildii durumlarda karlalr. ki alt grupta incelemek mmkndr. nsann ya kendi konumunu daha aaya ektii ya da karsndakini ycelttii durumlarda syledii szlerdir. Her iki durumda da samimi bir iliki kurmak veya kurulmu bir ilikiyi ilerletmek amalanmaktadr. Bu amala, karsndakiyle iten bir iliki kurmak isteyen kii, kendisini daha aa bir konumda gstermek isteyip, Buyurun, Efendim, Estafurullah, Tevecch gsteriyorsunuz, vb. szler syleyebilir. Ayn amala, kardaki kii yceltilmek istendiinde Sizden iyi olmasn, Szm meclisten dar, vb. bir sz sylenebilir. lk gruptaki kalp szlerin sylenmesi iin mutlaka bir durumun olumas, bir olayn meydana gelmesi gerekirken, ikinci grupta toplanabilecek olan szlerin kullanm iin byle bir zorunluluk yoktur. Konumann ak iinde daha nce sylenen bir sze, bir dnceye karlk olarak, onun devam niteliinde veya daha sonra iletilecek olan szlerden, dncelerden nce kullanlabilirler. Bu tr szler, ounlukla insanlar hakknda olumlu dnceler ieren, onlarn iyiliini isteyen (Maallah, Allah muhta etmesin, Allah daim etsin, Allah mesut etsin, vb.), ktlkleri defetmeye alan (Hayrolsun, Allah korusun, Hafazanallah, Allah esirgesin, Allah dert gstermesin, vb.), ve insanlarn birok durum karsndaki gszlnn ve aresizliinin dourabilecei olumsuz sonular,
104

Gkday, Trkede Kalp Szler

Tanrya ve szcklerin gcne dayanarak deitirmeyi amalayan (nallah, Azn hayra a, Allah sonunu hayretsin, Allah ifalar versin, Allah elden ayaktan drmesin, vb.) szlerdir. Sz gelimi, Allah muhta etmesin, bir kiinin her zaman kendi kendine yeterli olabilmesini, dolaysyla o kiinin maddi ve manevi iyiliini dileyen bir szdr. Burada, konuan kii, syledii kalp szlerle muhtemel bir olumsuzluun nne gemeye almaktadr. Bunlarn yannda bir de karlkl olarak kullanlan kalp szler vardr. Bu ikili szlerden birisi sylendiinde, dierinin sylenmesi de zorunlu hale gelir. Sz gelimi, bir yere yeni gelen kiiye sylenen Ho geldin(iz) sznden sonra karlk olarak Ho bulduk/grdk veya cenaze namaznda imamn Merhumu nasl bilirdiniz? sznden sonra yi bilirdik kalp szn kullanmak bir zorunluluktur. Bu zorunluluk, balamdan ve dil kullanmn dzenleyen toplumsal kurallardan kaynaklanmaktadr. Balamla ilikisi deerlendirildiinde, kalp szlerin kullanmnn ounlukla balam tarafndan snrlandrld ve ynlendirildii grlmektedir. zellikle d balamn etkisi daha belirgindir. Belirli kalp szler, sadece belirli durumlarda kullanlabilmektedir. Sz gelimi, Saatler (shhatler) olsun yalnzca banyo yapm veya sa tra olmu bir kiiye sylenebilir. Kalp szlerin bir ksm da, iletiimde bulunan kiilerin isteine bal olarak kullanlabilir. Bu zelliklerine ramen, yap, ilev ve anlamdan sonra balam da kalp szlerin dier kalplam dil birimlerinden ayrlmasnda tek bana yeterli olamayacak bir lttr. nk, belirli bir durum gerektirmeyip, iletiimin ak iinde sylenebilen kalp szlerin yerine ataszleri veya deyimler de kullanlabilir. rnein, Allah ifalar versin kalp sz yerine Allahtan umut kesilmez atasz sylenilebilir. Bu nedenle, kalp szlerin kullanmnda genel anlamda belirleyici olan balam, bu szleri atasz, deyim ve ikilemelerden tek bana ayramaz. Balam, ancak yap, ilev ve anlamla birlikte dnlrse, kalp szlerin ayrt edilmesinde yararl olabilir.

4. Sonu Daha nce aktarlan tanmlar karlatrlp incelendiinde ve drt balk altnda yaplan kyaslama gz nne alndnda, u husus belirginlemektedir: Kalplam dil birimlerinin genel tanm az ok uyarlamayla kalp szler iin de geerli olabilir. Fakat, kalp szleri tanmlamaya gemeden nce, bu szler ile atasz, deyim ve ikilemeler arasnda, yap, ilev, anlam ve balam ltlerine dayanlarak yaplan karlatrmay zetlemek yerinde olacaktr.
Kalp szler, yap asndan incelendiinde, atasz, deyim ve ikilemelerden pek farkl deildir. Bu szlerin ounluu, dier kalplam eler gibi tmce veya szck bei yapsndadr. Yalnz, baz kalp szlerin tek szckten olumas, onlar dierlerinden ayrr. Atasz, deyim ve ikilemelerde grl105

bilig, K / 2008, say 44

meyen bu zellik, btn kalp szleri kapsamadndan, hepsi iin ayrc bir nitelik tamamaktadr. levleri asndan deerlendirildiinde, kalp szlerin, zellikle bir ey sylemenin zaruri hale geldii belirli durumlarda doru ve yerinde olan, yani dil kullanmn dzenleyen toplumsal kurallara uygun sz syleme imkan verdii, bu yolla konuanlarn birbirlerini rahatlkla anlamalarna ve aralarnda uyumlu bir iletiim kurmalarna yardmc olduu ortaya kmaktadr. Bu nedenle, kalp szlerin en nemli ilevinin, dil kullanclarna iletiim durumu ve balama gre kullanma hazr ifadeler sunarak dilsel retim ve anlamlandrma iini kolaylatrmak olduu sylenebilir. Fakat, bu ilevler sadece kalp szlere zg deildir. Atasz, deyim ve ikilemeler de bu amala kullanlabilir. Kalp szlerin anlamlarna bakldnda, iletmek istediklerinin belirli kavramsal gruplarda toplanabildii grlmektedir. Bu gruplar unlardr: Hayrdua ve iyi dilek, beddua ve kfr, duygusal tepki, selamlama, ayrlk, batl inan, istek, konuan veya dinleyeni yceltme, istenileni kabul veya ret, eletiri veya tehdit, genel bir davran veya dnce, tre ve gelenek, dini inan, sorucevap, zr dileme, dllendirme, teekkr. Yine, bu tr bildirimlerin yalnzca kalp szlere ait olmad, dier kalplam birimlerin de benzer bildirimlerde bulunabildikleri rahatlkla sylenebilir. Balamn kalp szler iin nemli bir zellik olduu ortaya kmtr. Bu szlerin byk bir ksm ancak belirli bir durumda kullanlabilir. Bunlarn dnda kalanlara da, (szl/yazl) metnin tutarllna uygun decek ekilde yer verildii grlmektedir. Ancak, ataszleri, deyimler ve ikilemelerin de metnin iinde, konuan/yazan asndan uygun yerde kullanlma zellii mevcuttur. Bu zetlemenin ardndan, kalp szlerin yle bir tanm yaplabilir: Bu szler, nceden belirli bir biime girip ylece hafzada saklanan, sylenecei srada yeniden retilmeyip olduu gibi hatrlanarak ve eer gerekiyorsa baz ekleme ve karmalar yaplarak kullanlan, tek bir szckten, ardk veya aral szcklerden oluabilen, belirli durumlarda toplumun benimsendii szleri sunarak iletiimin kurulmasna veya devamna yardm eden ve kullanm yerleri ok snrl olan kalplam dil birimleridir. Kalp szlerin yapsal, ilevsel, anlamsal ve balamsal zelliklerini belirleyerek, onlarn dier kalplam dil birimlerinden, yani atasz, deyim ve ikilemelerden ayrt edilebilmesi ve tanmlanabilmesi iin yaplan bu aratrma sonucunda yle bir tespit yaplabilir: Kalp szlerin tanmlanabilmesi ve tannabilmesi iin, yap, ilev, anlam ve balam zellikleri teker teker yeterli deildir ve kalplam bir dil birimiyle karlanca, onun kalp sz olup olmadn belirlemek, ancak bu zelliklerin bir arada dnlmesiyle mmkndr. Bu aratrmann sonular, kalp szlerin daha geni apl derlenmesi
106

Gkday, Trkede Kalp Szler

ve balamsal zelliklerinin ayrntl bir biimde belirginletirilmesine ynelik almalarla desteklenmelidir. Bylece, kalp szler hakkndaki bilgilerimiz daha da pekiebilir, sz varlnda bulunan bu birimler btn ynleriyle tantlabilir ve Trkenin yabanc dil olarak retimine katkda bulunulabilir.

1. Bu yaznn daha ksa bir biimi, Trk Dil Kurumunun 20-26 Eyll 2004 tarihleri arasnda Ankarada dzenledii V. Uluslararas Trk Dil Kurultaynda bildiri olarak sunulmutur. 2. Kalp szlerin zellikleri, hem ilgili kaynaklardaki aklamalarn deerlendirilmesi hem de kk apl bir aratrmayla derlenen 400 civarndaki kalp szn incelenmesiyle ortaya konmutur. Yer darl nedeniyle, bu szler bir liste halinde eklenememitir. 3. Kalplam dil birimlerinde tamamlanan ksmlar yazda keli parantez ([ ]) iinde verilmitir. 4. Yazda baz tmcelerin, szck beklerinin veya szcklerin nne konulan yldz (*) iareti, o biimin dilbilgisel veya toplumsal ynden kabul edilemez olduunu gstermek iin kullanlmtr. 5. Bu aklama, kaynakta verilen ngilizce tanmn benim tarafmdan yaplm evirisidir. ngilizce tanm yledir: a sequence, continuous or discontinuous, of words or other elements, which is, or appears to be, prefabricated: that is, stored and retrieved whole from memory at the time of use, rather than being subject to generation or analysis by the language grammar (Wray 2002:9). 6. Bu yazda yap szc biim szcn de artracak ekilde kullanlmtr. Biim denilince, dil birimlerinin arasndaki yapsal ilikilerin oluturduu, hem ierik hem anlatm dzlemlerinde ortaya kan dzen anlalmaktadr (Vardar 1998:44). eitli yapsal ilikilerle meydana gelen btnn kendisinin bir biime girdii ve biim szcyle btnn d grnnn kastedildii aktr. Bu szcn dsal ve yzeysel olandan ikin ve belirleyici olana kadar geni bir anlam yelpazesini kapsad belirtilmitir (Williams 2005:166). Ayn ekilde, yap szc de hem bir btn oluturan birimler arasndaki ilikilerin hem de btnn kendisinin yerine kullanlabilmektedir (Williams 2005:366). Yine, dilbilgisi kaynaklarnda bu iki szck, biim bilgisiyap bilgisi rneinde olduu gibi terim olarak birbirinin yerine kullanlabilmektedir (Eker 2003:36). 7. Yalnzca birka ikilemede (kkl bykl bykl kkl, akam sabah sabah akam, vb.) szckler yer deitirebilmektedirler. 8. Hatibolunun (1981) Trk Dilinde kilemeler kitabnda ikilemeler arasnda yer verdii al glm ver glm, ya ne ba ne, evli evine kyl kyne gibi snrl sayda rnekte, ikilemeyi oluturan birimlerin birer tmce olduu grlmektedir. Ancak, ikilemelerin byk ounluu szck bei biimindedir. 9. Emir tmcesi biimindeki baz kalp szlerin dilek, istek bildirdii de unutulmamaldr. Sz gelii, Allah mesut etsin kalp sznde emirden ok istek anlam daha belirgindir. 10. Derlenen kalp szler gz nnde bulundurulduunda, bunlarn ounda bulunan szck saysnn bein altnda kald sylenebilir.
107

Aklamalar

bilig, K / 2008, say 44

AKSAN, Doan (1996), Trkenin Szvarl, Ankara: Engin Yaynevi (2002), Anadilimizin Sz Denizinde, Ankara: Bilgi Yaynevi AKSOY, . Asm (1988), Ataszleri ve Deyimler Szl 1-2, stanbul: nklp Kitap Evi ALTINRS, Atakan (2000), Dil Felsefesi Szl, stanbul: Paradigma Yaynlar BAKAN, zcan. (1983), Trkede Dil-ii Dnya Gr, Macit Gkberk Armaan, Bedia Akarsu ve Tahsin Ycel (der.) iinde, Ankara: TDK Yaynlar, 151172 BRIGGS, Charles L. (1994), Learning how to ask: A sociolinguistic appraisal of the role of the interview in social science research, New York: Cambridge University Press OTUKSKEN, Yusuf (1994), Deyimlerimiz, stanbul: zgl Yaynlar EKER, Ser (2003), ada Trk Dili, Ankara: Grafiker Yaynlar GKDAYI, Hrriyet (2003), "Szl letiimde Kalp Szlerin levleri," Anadili Dil ve Eitim Dergisi, 28: 31-45 GKHAN, Asl G. (1992), What Have The Ancestors Said: An Ethnography of Speaking Proverbs in a Turkish Community, Yaymlanmam doktora tezi, Philadelphia, ABD: University of Pensylvania HATBOLU, Vecihe (1981), Trk Dilinde kileme, Ankara: TDK KILI, Veysel (2002), Dilin levleri ve letiim, stanbul: Papatya Yaynclk KULA, Onur Bilge, (1996), Dilin Kltrellii ya da Kltrn Dilsellii, Bilim ve topya, 23: 46-47 ZDEMR, Emin (2000), Erdemin Ba Dil, Ankara. Bilgi Yaynevi TANNEN, Deborah ve ZTEK, Piyale C. (1981), Formulaic Expressions in Turkish and Greek, Conversational Routine, Florian Coulmas (der.) iinde, The Hague: Mouton, 37-54 TOKLU, M. Osman (2003), Dilbilime Giri, Ankara: Aka Yaynlar UUR, Nizamettin (2003), Anlambilim Szcn Anlam Alm, Ankara: Doruk Yaymclk VAN DIJK, Teun (1985), Semantic Discourse Analysis, Handbook of Discourse Analysis, 2: 103-136 VARDAR, Berke (1988), Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, stanbul: ABC WILLIAMS, Raymond (2005), Anahtar Szckler Kltr ve Toplumun Sz Varl, (ev. Sava Kl), stanbul: letiim Yaynlar WRAY, Alison. (2001), Formulaic Language and the Lexicon, Cambridge: Cambridge University Press YCEOL ZEZEN, Muna (2001), "Trke Deyimler zerine Birka Sz," Trk Dili, 600: 869-879 ZEYREK, Deniz. (1996), Sylem ve Toplum, Sylem zerine, Ahmet Kocaman (der.) iinde, Ankara: Hitit Yaynevi, 38-66

Kaynaka

108

Formulaic Expressions in Turkish

Assist.Prof.Dr. Hrriyet GKDAYI*
Abstract: This paper focuses on formulaic expressions in Turkish. A significant part of the Turkish lexicon is made up by set phrases, including proverbs, idioms, reduplications and formulaic expressions. Contrary to proverbs, idioms and reduplications, its hard to find spesific studies taking up formulaic expressions in Turkish as a subject. Only, some books and articles briefly discuss them. Consequently, there appears to be a confusion in the differantiation of the formulaic expressions from other phrases. However, people use these readymade utterances frequently and they are practical tools in teaching Turkish as a foreign language. Therefore, it is necessary to describe these expressions in detail and to define them comprehensively in order to be able to distinguish them from proverbs, idioms and reduplications. Having this goal in mind, related literature have been reviewed to analyze various definitions of formulaic expressions and to determine structural, functional, semantic and contextual features of these phrases. Then, a definition of formulaic expressions is formulated based on the above features. Key Words: Turkish, lexicon, ready-made lexical units, formulaic expressions

Mersin University, Faculty of Science and Letters, Department of Turkish Language and Literature / MERSN hgokdayi@mersin.edu.tr

bilig Winter / 2008 Number 44: 89-110 Ahmet Yesevi University Board of Trustees


... *
: . , , . , , . . , . , , . . : , , ,

/ hgokdayi@mersin.edu.tr

bilig osen# 2008 Vpus: 44: 89-110 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi