Trakya Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi

Cilt:6 Sayı:1 Haziran 2005

TÜRK DİLİNDE ORGAN ADLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

-ANA VE ARA TEMEL KELİMELER-

Yrd. Doç. Dr. Levent Doğan*

Dillerin söz varlığında temel kelimeler önemli bir yer tutarlar. Bu kelimeler, gösterdiği
nitelikler dolayısıyla dil akrabalıkları, dil ayrışması, dil öğretimi, dil tarihi ve dilbilgisi gibi dil
incelemelerinde ilk olarak başvurulan kelime kategorisini oluştururlar. Dilbilimciler
tarafından dillerin söz varlığında sayı adları, hayvan adları, organ adları gibi adbilimi verileri
temel kelimeler olarak kabul edilmektedirler. Biz bu yazımızda bir yandan temel kelimelerin
özellikleri belirlemeye çalışırken diğer taraftan da Türk söz varlığında kullanılan ana ve ara
temel organ adlarını eş zamanlı ve art zamanlı olarak ele almaya çalışacağız.

Anahtar kelimeler: Temel kelimeler, Adbilimi, Organ Adları, Türk Söz Varlığı

A Study on Organ Names in Turkish Language

Main Basic Words and Sub Basic Words

The basic words in the lexicon of languages occupy an essential place. These words,
due to the characteristics they have are firstly to be categorised when studying the language
interrelations, language differences, language teaching, language history and grammar. The
numeral names, animal names, names of body parts, in some other words, data coming from
the science of lexicology are accepted as basic names in the lexicon of languages by linguists.
In this article on one hand we aim to identify the characteristics and criteria of basic words
and on the other hand to examine synchronically and diachronically the used main and sub
basic names of body parts in Turkish lexicon.

Key Words: Basic words, Onomastic, Names of Body Parts, Turkish Vocabulary

Giriş
Dillerin söz varlığındaki kelimeler çeşitli nitelik ve niceliklerine göre ele alınıp
değerlendirilebilirler. Bu değerlendirmeler sonucunda dillerin özellikleri hakkında genel
yargılara varılabilir. Örnek olarak söz varlığı içindeki isim ve fiil türündeki kelimeler
karşılaştırılıp genel ağırlık ortaya konabilmekte ya da dış öğeler (alıntı) ele alınıp söz
varlığının yerliliği veya katışıklılığı hakkında fikir edinilebilmektedir.

*
Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı, Edirne
 Sosyal Bilimler Dergisi

Dillerin söz varlığı içindeki kimi kelimeler, diyalektler arasında dil gelişimi, kültür
farklılığı, zaman, coğrafya gibi ayrıştırıcı unsurlarla çok değişik kullanımlar göstermekte ya
da -bütün bu farklılıklara rağmen- ortak olarak kullanılmaktadır. Tü. paspas (KTLS, s.692-
693) kelimesi, Az. ayagsilän; Tkm. ayak sı:lğıç, gi:relğedä:ki, boras; Kaz. töseniş; örme;
tokıma; Kır. but sürküç; Özb. pälås, boyrä, şålçä; Ta.’nde çıpta; Başk.’de siptä; Yuy. çiğdan,
bora gibi çeşitli leksik, biçimlik ve seslik farklılıklarla kullanılırken; Tü. ılık kelimesini, Az.
ilıg; Tkm. yılı; Kaz. jılı; Kır. ılı…~cılu: ; Özb. ilı…; Ta. cılı; Başk. yılı; Yuy. illı…, ilman gibi
sadece lehçelerin tarihi gelişimine paralel olarak seslik değişmelerden ibaret bir farklılık
içerisinde görebiliriz.
Bu durumda genel söz varlığı içinde iki tür kelime grubundan da söz edebiliriz. Temel
kelimeler (Alm. erbwort, grundwort, grundbedeutung; Fr. vocabulaire essentiel, vocabulaire
primitif; İng. basic vocabulary, Osm. aslî kelime, kelime-i aslî) ve yan kelimeler. Z. Korkmaz,
Gramer Terimleri Sözlüğü’nde “temel kelime”yi şöyle tanımlamaktadır (Korkmaz, 2003
s.213).
“Bir dilde çok eski devirlerden beri kullanılagelen, o dilin çeşitli alanlardaki söz
varlığını oluşturan temel kavramlardan birine karşılık ve yeni türemelere temel oluşturan
tek heceli veya daha basit kökünü bilemediğimiz birden fazla heceli kök değerindeki taban
kelime: baş, taş, saç, kol, göz, diz, al-, bul-, gel-, ye-, sil- koru-, boya-, ıgaç “ağaç”, ayak,
dere, tepe vb.”
Yukarıdaki tanımın, temel sözcüklerin en önemli özelliklerinden biri olan “tarihî
kullanım” niteliğini belirtmekle birlikte kimi aksayan yönleri vardır.
Mehmet Hengirmen tarafından yazılmış olan Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri
Sözlüğü’nde söz konusu terim, “İnsan yaşamında birinci derecede önemli olan, çok kullanılan
ve tarihsel süreç içerisinde en az değişikliğe uğrayan sözcüklerin oluşturduğu bütünlük.”
(Hengirmen, 1999, s. 355-356.) şeklinde tanımlanarak maddenin devamında temel sözcüklere
örnekler verilmiş, yabancı dil öğretimindeki yeri belirtilmiş, temel kelimelerin sıklığı üzerinde
durulmuş ve temel söz varlığına giren 2000 kadar kelime belirtilmiştir.
Doğan Aksan’ın tanımı ise şu şekildedir (Aksan, 1995, s.341-343.): “… Her dilde
kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşayan bu öğeler (temel kelime. YN), insan yaşamında birinci
derecede önemli kavramları yansıtan sözcüklerdir.” Tanımdan sonra temel kelimelere
örnekler vermiş, yabancı dil öğretiminde sözü edilen kelimelerin önemine değinmiş daha
sonra da terimin mahiyetini tartışmaya açmıştır.

142
 Sosyal Bilimler Dergisi

Gerhard Doerfer temel sözcükleri “ … belli kültürlere bağlı olmayıp bütün insanlarda
ortak olan kavramları gösteren sözcüklerdir (Doerfer, 1980-1981, s.1).” şeklinde
tanımlamıştır.

Temel kelimeler ile ilgili olarak, şu ölçütleri sıralayabiliriz.

1. Söz Varlığı Birincilliği:
Söz varlığı birincilliğinden, insan yaşamında birinci durumdaki varlık, kavram, iş ya
da oluşları karşılaması gerekmektedir. Bu noktaya dil edinimi noktasından yaklaşmanın son
derece isabetli olacağını düşünmekteyiz. Gelişimleri doğrultusunda bebekler, anlama ve
konuşma evresine geçen çocukların ilk öğrendikleri dil öğeleri “temel kelimeler” dediğimiz
leksik kategoridir. Bebeklerin konuşmaya başladığında ilk olarak öğrendikleri kelimeler,
“anne” “baba”, “ağız”, “mama”, “kaka” ve benzerleridir. Daha da dikkat çeken bir husus,
henüz konuşmaya başlamamış olan çocuklara herhangi bir öğretim süreci yaşanmasa dahi
özellikle yüz bölgesindeki organları sorulduğunda işaret yoluyla doğru cevapları
verebilmeleridir.

2. Biçim Bilim Kapalılığı

Dillerde kullanılan temel kelimeler genelde tek heceli ve kök halinde olup iki ya da
daha çok heceli olsalar bile morfolojik tahlil denemelerini sonuçsuz bırakmaktadır. Ancak
Türkçe gibi eklemeli dillerde bu durumun istisnalarını düşünebiliriz. Türkoloji çalışmalarında
ciddî anlamda ilk olarak Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu tarafından ortaya koyulan ve Türk
Dilinde Yapı Bakımından Fiiller adlı eserinde etraflıca tartışılan “tek köke inme” sistemi
Türkçe için farklılıklar olabileceğini göstermektedir. Kök morfem olarak kullanımı
tanıklanamayan kelimeleri rekonstruktif bir yolla; biçimsel eşdeğerleri ve sistemi ortaya
konamayan ekler için de kökten hareketle daha küçük parçalara ayırma denemesi mümkün
görünmektedir. Örnek olarak, Eski Türkçe köz “göz” ve kör- “görmek” kelimelerinin anlam
ve seslik paralelliğinden yola çıkarak bu dönemden önceki Türkçe devresi için bir *kö- fiili
tasarlayabiliriz. Bunun gibi, Eski Türkçe tiş “diş”, til “dil”, ti- “demek” kelimelerinin
semantik uyumunda hareketle til ve ti:ş kelimelerinin ti- kökünden çıkabileceğini düşünmek,
ti:ş kelimesindeki ünlü uzunluğu kesin bir sonuca varmayı engellese de, dilbilim açısından
kuvvetle muhtemeldir.

143
 Sosyal Bilimler Dergisi

3. Anlam Gücü
Temel sözcükler, diğer sözcüklere göre zihinde anlam olarak daha kuvvetli yer
tutarlar. Örnek olarak, göz kelimesinin zihinde belirmesi kablo kelimesine kıyasla daha
kuvvetlidir. Temel kelimeler insan hayatında önemli olan varlık, kavram, iş ya da oluşları
karşıladığı için diğer kelimelere oranla anlam gücünün fazla olması da doğaldır. Bunun aksine
günlük hayat içinde seyrek olarak kullanılan varlık, kavram, iş ya da oluşların zihinde bir
anda belirmesini düşünmek doğru olmaz. Karışık dil özelliği göstermeye başlayan kimi
lehçelerde, kullanımdan düşme eğilimi yüksek olan kelimelerin yan kelimeler olduğu; temel
kelimelerin ise anlam gücüne bağlı olarak kullanımlarını sürdürdükleri görülür. Burada söz
konusu anlam gücü bu kelimelerin alıntılanmasıyla ya da kopyalanmasıyla yakından ilişkidir.
Yine organ adlarının anlam gücünün bir göstergesi olarak, bu kelimelerin karşıladığı
organların görevlerini yerine getirememeleri durumunda yeni bir kelimenin kullanıma
girmesini ele alabiliriz. Göz – kör, âmâ; kulak – sağır; ayak~bacak – topal, dil/ağız – lâl,
dilsiz; el~kol – çolak …gibi.

4. Anlamsal Koruma
Dildeki kimi kelimeler, değişik yönde anlam değişmelerine uğrarlar. Öyle ki, ilk tespit
edildiği metinlerde olumsuz anlam taşıyan bir kelime anlam iyileşmesi yoluyla tam tersi bir
kavram veya varlık ifade edebilmekte (ET yabız “kötü, fena” ~ Tü. yavuz “iyi, gürbüz, güzel”
gibi) veya anlam genişlemesine uğrayarak ilk tespit edildiğinde bir anlam birimine sahip olan
kelime, genel kavram adı (DLT çocuk “domuz yavrusu, herşeyin ufağı” ~ Tü. çocuk “yavru”
gibi) olabilmekte ya da iki anlamı da ifade etmeye (oğuz “kaba, pis” ~ oğuz “iyi huylu”)
devam edebilmektedir. Bu değişmeler dilin söz varlığının ne kadar değişken olabildiğini
gösterir. Alt ağızlarda bu değişimler çok sık ve yoğun olarak gerçekleşebilir. Bu değişimlerin
belirlenimi için, Türkiye Türkolojisinde hazırlanması oldukça ertelenmiş olan, ciddî ağız
sözlüklerine ihtiyaç duyulmaktadır.
Dilin değişime en açık alanı olan söz varlığının bu başkalaşmaya en fazla direnç
gösteren kelime alanlarından biri de temel kelimelerdir. Doerfer, bu konuyu tartışmış ve
çözüme kavuşturmuştur (Doerfer, 1980-1981, s. 6).

5. Tarihsel Kullanım (Art Zamanlı Uyum)

Tarihsel kullanımdan kastedilen, bir dilin takip edilmeye başladığı ilk kaynaklardan
itibaren sürekli olarak kullanımıdır. Meseleye Türk dili açısından bakınca, tarihsel kullanımın
sınırlarının ve aşamaların karışıklığı söz konusudur. Bu yüzden etimoloji çalışmalarında, G.

144
 Sosyal Bilimler Dergisi

Doerfer’in “kronolojik sınıf”ı içinde değerlendirmeler daha derli toplu sonuç verecektir
(Doerfer, 1984, s. 370-371). Ancak burada söz konusu olan temel kelimelerde ise, böyle bir
kronolojiye gerek yoktur. Bizim burada sıralayacağımız örneklerde, araştırmacılar tarafından
genel kabul gören dönemlere göre bir sınıflandırma yoluna gidilmiştir.
Ana Temel Organ Adları

AĞIZ:
aġaz, aġız ET. >
aġız DLT. s.10 ; aġız KB. s.10 ; aġız AH. s.II ; aġız
İBM. s.8 ; aġız ME. s.84 ; aġız KE. s.10 , dehen (A.) KE. s.167 ; aġ(ı)z (ağız ; giriş) NF. s.8
; aġız MM. s.86 ; aġız KHŞ. ; aġız SKT. s.7 ;
aġız Kid. s.2 , aız Kid. s.3 ; aġız KK. s.99 ; avuz Etz. s.144 ; agız~avuz CC. s.3 ; aġ(ı)z
Ştr. s.318 ; aġuz LÇ. s.16 ; aġız
MN. s.301 ; aġ(ı)z BN. s.214 ; aġ(ı)z GN. s.286 ; aġız DK. s.5 ; aġız SaKT. s.9 ; aġız BL.
s.124 ; aġız KT. s.1 ; fem (A.) TS. III/659 >
aaz Ga. ; aġız, damaġ (damak, ağız) Az. ; agız Tkm. ; åġız Özb. ; éġiz U. ; ooz Kır. ; avız
Kaz. ; avız, söyleş, têl Ta. ; aas Şor. ; oos Alt. ;avuz Kar.; awuz Kmk.; awı≠ Bşk. avuz,
aylandırgan Krç. ; aas Tu. ; avuz Kary. ; avız Nog.; uos Yak. ; awız Kzn. ; śĭvar Çuv.;
aġuz Hal. ağaz II (-Or.; -Tr.; -Yz.) DS. 85 ; avız (-Ay.; -Bo.) DS. 385

AYAK:
a∂a… ET. ;
ayak DLT. s. 54, adhak~azak DLT. s. 56 ; a∂a… KB. s. 4 , aya… KB. s.45 ; a∂a…, ayạ… AH.
s.VI ;
ayak İBM. s.13 ; a∂a… ME. s.84 , aya… ME. s.95 ; a∂a… KE. s.5 , aya… KE. s.60 , kadem
KE. s.284 ; a∂a… NF. s.5 ; a∂a… MM. s.86 , aya… MM. s.96 , …adem (A.) MM. s.163 ; a∂a…
SKT. s.6 , aya… SKT. s.18 ;
a∂ak Kid. s.1 , aya… Kid. s.8 ; ayaġ KK. s.102 ; ayak Etz. s.145 ; ayak CC. s.17 ;
ayaġ Ştr. s.332 , aya… Ştr. s.332 , …adem Ştr. s.389 ; ayaġ LÇ. s. 45 ;
aya… MN. s.308 , …adem (A.) MN. s.379 ; aya… BN. s.229 , …adem (A.) BN. s.368 ;
ayaġ~aya«~aya… GN. s.296 ; ayaġ DK. s.26 , aya… DK. s.26 , …adem (A.) DK. s.160 ; aya…
SaKT. s.54, …adem (A.) SaKT. s.379 ; aya… BL. s.128 ; aya… KT. s.5 >
ayak Ga. ; ayaġ, ġılça (kalça, ayak) Az. ; ayak Tkm. ; åyå… Özb. ; ayaġ, aya…, put U. ; ayak,
but Kır. ; aya… Kaz. ; ayak Ta. ; azak Şor. ; ayak, bazar, but, turum Alt. ; ayak Kar.; aya…,
but Kmk. ; aya… Bşk.; ayak Krç. ; ayak Nog.; but (ayak), davan Tu. ; ayah Kary. ; ayak
Kzn. ; atax Yak.; ura Çuv.; hada… Hal. aya« (-Ar.; -Kr.) ; ayağ (-Bt.) DS. 399

Ayak, Türk dilinin tasnifleri ve karşılaştırmalı ses bilgisi incelemelerinde sık sık
başvurulan bir temel kelimedir. Kelimenin kök ünlüsünün sonundaki -d ünsüzü tarihî ve
çağdaş lehçelerde türlü değişimlere uğramıştır. Bu değişim, eldeki verilere göre genellikle –y
olma temayülündedir. Ancak -z, -t, -r, gibi değişme ve –d gibi korunma olayları da mevcuttur.
Tasniflerde kullanılan seslik ölçüt de budur. Çuvaşçadaki ura biçimi, Çuvaşçanın ses
özelliklerine göre ilk hecede yuvarlaklaşma, ET kök ünlüdeki –d’nin r olması ve iki heceli
kelimelerde son ünsüz olan –k’nin düşmesi sonucu oluşmuştur.

145
 Sosyal Bilimler Dergisi

BAŞ, KAFA, KELLE:

baş ET. ;
baş (yara anlamı da var s. 73) DLT. s.72 ; baş KB. s. 62 , baş (baş, ön, uç) KB. s.63 (baş:
yara anlamı da var s. 64) ; baş AH. s.VIII ;
baş İBM. s.16 ; baş KE. s.80 , …afā (A.) KE. s.285 ; baş (baş, önsöz, uç) ME. s.99 ; baş
(baş, kafa ; uç, ilk ; ileri gelen kişi, önder) NF. s.50 ; baş (ön, uç) MM. s.101 ; baş KHŞ. ;
baş SKT. s.22 ;
baş (baş, kafa ; yara) Kid. s.15 ; baş KK. s.103 ; baş Etz. s.148 ; baş CC. s.26 ;
baş Ştr. s.340 ; baş LÇ. s. 68 , kapa LÇ. s.212 ;
baş (baş, kafa, kafatası ; yara, çıban) MN. s.311 , …afa MN. s.379 ; baş BN. s.235 ; baş GN.
s.300 ; baş DK. s.39 ; baş SaKT. s.70 ; baş (baş ; yara) BL. s.130 ; baş KT. s.8 >
baş, kafa Ga. ; baş, ġafa Az. ; baş, depe, kelle, ser Tkm. ; bäş, källä Özb. ; baş, kalla U. ; baş
Kır. ; bas Nog.; bas Kaz. ; baş Ta. ; baş Kar.; baş Kmk.; baş Bşk.; baş, çokı Alt. ; baş Krç.
; baş Tu. ; baş Kzn. ; bas Yak. ; puś Çuv.; ba.ş Hal. ; fas(II) (-Çkr.) DS. 1837

Baş kelimesi fonetik değişmelerle Türkçenin bütün varyasyonlarında kullanılmaktadır.

Bu kelimenin yanında Arapça …afā kelimesi, KE’den başlayarak EAT, Çağatayca ve Oğuz
grubu lehçelerinde; Farsça kelle kelimesi ise Özbek, Uygur, Türkmen ve Türkiye Türkçesinde
kullanılmaktadır. Genel Türkçede ş’li bir kelimenin Çuvaşçada l olması gerekiyorken baş
kelimesi puś biçiminde kullanılmaktadır. S. Çağatay, bu durumunun teklik 3. kişi iyelik eki
+şe eklenmesiyle pul+şe > puşşe > puś değişimleriyle oluştuğunu düşünmektedir (Çağatay,
1972 s. 237).

BURUN:
burun EU. ;
burun (burun, öne doğru çıkıntı yapan yer) DLT. s. 118 ; burun KB. s.117 , burun (önce,
ileri) KB. s.116 ; burun ??? AH. s.13 ;
burun İBM. s.22 ; burun ME. s.108 ; bur(u)n (burun ; önce) NF. s.89 ; burun MM. s.123 ;
burun SKT. s.34 ;
burun Kid. s.23 ; burun KK. s.106 ; burun (burun ; önce) Etz. s.158 ; brun~burun CC. s.42 ;
burun (önce ; burun)
Ştr. s.357 ; burun LÇ. s.80 ; burun (evvel demekdir ki…) AL. s.143 ;
burın MN. s.320 ; bur(u)n GN. s.314 ; burun DK. s.62 ; burın (burun ; önce) SaKT. s.113 ;
burun BL. s.134 ; burun KT. s.18 >
burnu Ga. ; burun Az. ; burun Tkm. ; burun Özb. ; burun U. ; murun, murdu Kır. ; burın
Nog.; murın Kaz. ; borın Ta. ; purnu Şor. ; tıngış, tumçuk, koñjor, tumçak Alt. ;burun
Kmk.; moron Bşk.; burun, cuh Krç. ; dumçuk, haay Tu. ; burun Kar. ; burun Kzn. ; murun
Yak. ; bu.run, dämā…, dumā… Hal.

Kelime, bur- “kokmak, güzel kokmak” KB 6625 fiilinden gelişmiştir. M. Erdal, bur-
fiilinin bu “buğ, buhar, buğu” isminden +(A)r- ekiyle fiil yapıldığı görüşündedir (Erdal, 1991,
s. 500). Ancak yazar, bundan sonra burun kelimesiyle ilgili bir açıklamada bulunmaz.

146
 Sosyal Bilimler Dergisi

DİL:
tıl~til ET. ;
tıl DLT. s.615 ; til KB. s.446 ; til AH. s.LXIII ;
dil İBM. s.27 , til İBM. s.72 ; til ME. s.187 ; til KE. s.632 ; til NF. s.425 ; til MM. s.253 ; til
KHŞ. ; til SKT. s.155 ;
dil Kid. s.34 , til Kid. s.102 ; til KK. s.125~Etz. s.258 ~ CC. s.188 ;
til Ştr. s.459~LÇ. s.136 ~AL. s.188 ;
dil MN. s.332~ BN. s.278 ~GN. s.327 ; dil DK. s.90 ; dil SaKT. s.151 ; dil BL. s.140 ; dil
KT. s.25 >
dil Ga. ; dil, zeban (F.) Az. ; dil Tkm. ; til Özb. ; til, zaban (F.), zuvan (F.) U. ; til Kır. ; til
Kaz. ; têl Ta. ; til Şor. ; til Alt., Tel. Şor, Sag.,; til Krç. ; til Kmk.; tål Bşk.; dıl Tu. ; til
Kary. ; til Kzn. ; tıl Yak.; çålhe Çuv.; til Hal.

Kelime, C. Brockelmann’a göre, ti- “demek” fiil kökünden gelmiş ve –l ekiyle

isimleştirilmiştir. Diş için geçerli olan kelimenin ünlüsünün önlüğü-artlığı ile ilgili okuma ve
görüş farklılıkları dil için de geçerlidir. Brockelmann’a göre kelimenin ünlüsünü art damaksıl
l kalınlaştırmıştır. Kelime başı ünsüz Oğuz grubu ve Tuvacada tonlulaşarak d- olmuştur.
Yeni Uygur ve Azeri Türkçelerinde Farsça zeban kelimesi de bu anlamda kullanılmaktadır.
Dünya dillerinde dil anlamındaki organ adının “konuşma sistemi” anlamındaki kelimeyi
karşılaması bu organın konuşma eylemindeki katkısından kaynaklanmaktadır.

DİŞ:
tiş EU. ;
tış DLT. s.618 ; tiş KB. s.453 ; tiş AH. s.LXIV ;
diş İBM. s.27, tiş İBM. s.73 ; diş ME. s.115, tiş ME. s.188 ; tiş KE. s.638 ; tiş NF. s.428 ; tiş
KHŞ. ; tiş SKT. s.157 ;
tiş Kid. s.103 ~KK. s.126 ; diş~tiş Etz. s.165 ; tiş CC. s.190 ;
tiş LÇ. s.133 ~AL. s.183 ;
diş MN. s.334~BN. s.281 ~GN. s.329 ; diş DK. s.93 ; diş SaKT. s.156 ; diş BL. s.140 ; diş
KT. s.25 >
diş Ga. ; diş Az. ; diiş Tkm. ; tiş Özb. ; çiş U. ; tis Nog.; tis Kaz. ; têş Ta. ; tiş Şor. ; tiş Alt.
; tiş Krç. ; diş Tu. ; tış Kar. ; tiş Kmk.; tåş Bşk.; tiş Kzn. ; tiis. Yak.; şĭl Çuv.; tīş Hal.

Kelime bütün tarihî ve çağdaş lehçelerde yerine yabancı bir kelime alınmadan
kullanılmaktadır. Kelimenin ilk ünsüzünün Oğuzcanın gelişimine uygun olarak EAT’den
başlayarak günümüz Oğuz lehçelerinde tonlu olarak kullanıldığı görülür. Kelime başındaki
ünsüz, lehçelerin eğilimleri doğrultusunda Yeni Uygurcada ç- “çiş”; Çuvaşça’da da ş-
“şĭl”olmuştur. Kelimenin ünlüsünün ET.’deki şekilleri üzerinde kimi tartışmalar olmuş, metin
neşirlerinde ı’lı ya da i’li biçimler araştırmacılar tarafından tercih edilmiştir. (Aynı durum til
kelimesi için de geçerlidir.) Kelime sonundaki ünsüz Yakutça ve Kazakçanın eğilimine uygun

147
 Sosyal Bilimler Dergisi

olarak –s; Çuvaşça’da ise bir “lir” dili olması nedeniyle –l olmuştur. Kelimenin ünlüsü
Türkmence, Yakutça ve Halaççada uzun olarak görülmektedir.
EL :
älig ET. …ol EU. ;
eliğ DLT. s. 176 ; el, elig KB. s. 145 ; el AH. s.XVIII , elig AH. s.XVIII , ilig AH. s.XXIX ;
el İBM. s.29 ; el ME. s.118 , elig ME. s.118 ; el(i)g KE. s.185 , …ol (kol, el) KE. s.367 ; el
NF. s.118 , el(i)g NF. s.119 ; el MM. s.134 , elig MM. s.134 , il MM. s.155 ; el~elig SKT.
s.44 ;
äl Kid. s.10 ; el KK. s.108 ; …ol (el) KK. s.116 ; él~il Etz. s.168 ; el CC. s.61 , kol (kol ve el)
CC. s.113 ;
elig Ştr. s.365 , …ol (el) Ştr. s.406 ; il LÇ. s.57 , ilik LÇ. s.60 , …ol (el) LÇ. s.238 ; il AL.
s.69 , ilik AL. s.67 , …ol (el) AL. s.334 ;
el MN. s.340 , dest (F.) MN. s.330 ; el BN. s.293 ~GN. s.341 ~DK. s.103 ; el SaKT. s.175 ,
il SaKT. s.347 ; el BL. s.144 ; el KT. s.29 ; kol (el) TS. 4/ 2609-2610 >
el Ga.~Az. ; gool Tkm. ; …ol Özb. ; …ol, el, dest (F.) U. ; kol Kır. ; kul Ta. ; kol Şor. ; kol
Alt. ; kol Krç. ; kol, bilek Kar.; kol Nog.; kol Kaz. …ol Kmk.; …ul Bşk.; kul Kzn. ; iliğ
Yak. ; alĭ~hul Çuv. ; ä(.)l Hal.

GÖZ:
köz ET. ;
köz DLT. s. 369 , karak (bkz. göz bebeği) DLT. s. 266 ; köz KB. s.287 ; …ara… (göz, göz
bebeği) KB. s.223 ; köz AH. s.XL ;
köz İBM. s.47 ; köz ME. s.151 ; …ara… (göz, göz bebeği) KE. s.297 , köz KE. s.394 ; köz
NF. s.264 , dµde (<F. göz) NF. s.109 ; köz MM. s.186 ; köz KHŞ. ; ‘ayn (A.), köz SKT. s.97
; köz Kid. s.53 ; köz KK. s.117 ; köz Etz. s.209 ; köz CC. s.123 ;
köz Ştr. s.411 ; köz LÇ. s.271 ;
göz MN. s.357 , çeşm (F.) MN. s.324 ; göz BN. s.326 ~GN. s.364 ~DK. s.127 ; göz SaKT.
s.285 , ‘ayn (A.) SaKT. s.56 ; göz BL. s.150 ; göz KT. s.36 >
göz Ga. ; göz, çeşm (F.), dide (F.), éyn (A.) Az. ; garak, göz Tkm. ; köz Özb. ; köz U. ; köz,
karek (mec.) Kır. ; köz Nog.; köz Kaz. ; küz Ta. ; karak Şor. ; karak, kös, körgöş Alt. ; köz
Krç. ; karak Tu. ; köz’ Kar. ; göz Kmk.; kü≠ Bşk.; küz Kzn. ; kös Yak. ; kuś Çuv. ; köz
Hal.
bakanak(II) ; ba«anak(II) göz, gözbebeği: Bakanağın çıksın! (-Isp.; -To.; -Hat.; -Nğ.; -Ant.)
; goz (III) (-Nğ.) DS. s. 491

Genel Türkçe’de ET köz kelimesi ilk metinlerden başlayarak tespit edilmektedir. KB

ve KE bu kelimenin yanı sıra …ara… kelimesi de kullanılmaktadır.
Göz kelimesinin yerine çeşm, dîde gibi Farsça, ‘ayn gibi Arapça kelimeler Azeri
Türkçesi, EAT ve kimi Harezmce eserlerde yer yer kullanılmıştır.

KULAK:
…ula…, …ulġa…, …ul…a… ET. ;
kulak~kulxak~kulkak DLT. s.376 ; …ula…, …ulġa… KB. s.290 ; …ula… AH. s.XL ;
kulak İBM. s.47 ; …ula… ME. s.151 ; …ula… KE. s.398 ; …ula… NF. s.267 ; …ula… MM. s.186
; …ula… KHŞ. ; …ula… SKT. s.98 ;

148
 Sosyal Bilimler Dergisi

…ula… Kid. s.81 ; …ulaġ KK. s.117 ; kulak Etz. s.210 ; kulak CC. s.124 ;
…ula… Ştr. s.412 ; …ulaġ LÇ. s. 238 , üzn (<A.) LÇ. s.11 ;
…ula… MN. s.390~BN. s.391 ~GN. s.413 ~DK. s.193 ; …ula… SaKT. s.434 ; …ula… BL.
s.166 ; …ula… KT. s.52 ; kulak TS. 4/2715 >
kulak Ga. ; ġulaġ, ġuş (F.) Az. ; gulak Tkm. ; …ulå… Özb. ; …ula… U. ; kulak Kır. ; kulak
Nog.; …ula… Kaz. ; kolak Ta. ; kulak Şor. ; kemirçek, kulak Alt. ; kulak Krç. ; …ula…
Kmk.; …ola… Bşk.; kulak Tu. ; kulak Kar. ; kulak Kzn. ; kulgağh Yak. ; hulha Çuv.;
…ula.… Hal.
işitgen Kulak. (-Çkl.) , işidek (-Bo.) ; bork(III) (Kulak) (-Ky.) DS. 740

Kelime, Türk lehçelerinde alıntısız olarak kullanılmaktadır. Etimolojisi üzerine çeşitli

tartışmalar yapılmaktadır. (Bkz. Eren, 2000) Sadece Azeri Türkçesinde, Farsça ġuş kelimesi
Türkçe kelimenin yanında kullanılmaktadır.

saç:
saç ET. ;
saç DLT. s.477 ; saç KB. s.376 ;
saç İBM. s.57 ; sạç ME. s.170 ; saç MM. s.225 ; saç NF. s.355 ; saç KE. s.529 ;
saç Kid. s.84 ; §aç KK. s.121 ; saş Etz. s.233 ; saç CC. s.157 ;
saç LÇ. s.177 ;
saç BN. s.435 ~GN. s.455 ~DK. s.254 ; saç SaKT. s.586 >
saç Ga. ; sáç Özb. ; çaç, saç U. ; çaç Kır. ; şaş Kaz. ; çeç Ta. ; ses Bşk.; şaş Nog.; şaş Şor. ;
çaç Alt. ; çaç Krç. ; çaş Tu. ; sas Hak.; şaç Tkm.; çaç Kmk.; seç Kar. ; çeç Kzn. ; śüś
Çuv.; as Yak.; saç Hal.

Kelime, Eski Türkçeden itibaren tüm dönem metinleri ve Çağdaş Lehçelerde görülür.
Yaptığımız taramalarda saç kelimesinin yanında hiçbir alıntı şekille karşılaşmadık. Çağdaş
lehçelerde kimi ses eğilimi kimi de ses olayları neticesinde değişik kullanımlar mevcuttur.

KALP, YÜREK:
yürek EU.;
yürek DLT. s.825 , köñül DLT. s.361 ; yürek KB. s.562 ;
yürek İBM. s.93 ; yürek KE. s.751 ; köñ(ü)l (gönül, yürek ; hafıza, akıl) NF. s.259 , yürek
NF. s.492 ; yürek MM. s.282 ; yürek KHŞ. ; köñül SKT. s.94 , yürek SKT. s.194 ;
ök (kalp) Kid. s.65 , yüräk Kid. s.130 ; köngül CC. s.118 , yürek CC. s.237 ;
yürek LÇ. s.304 ;
göñül (gönül, kalp) MN. s.355 ; yürek BN. s.495 ; göñül (gönül) BN. s.321 ; göñül (gönül,
kalp) GN. s.361, yürek GN. s.497 ; yürek DK. s.343 ; göñül (gönül, kalp) SaKT. s.282 , kalb
(A. kalp, yürek) SaKT. s.384 , yürek SaKT. s.769 ; göñül BL. s.149 , yürek BL. s.195 ;
yürek KT. s.75 ; can evi TS. II/750 >
kalp, ürek Ga. ; köks (mec. yürek), könül, ürek Az. ; yürek Tkm. ; yüräk, …älb Özb. ; jürek
U. ; cürök Kır. ; cürek Kaz. ; yörek Ta. ; yürek Kmk.; yörek Bşk.; çürek Şor. ; cürek,
kögös Alt. ; cürek Krç. ; çürek (yürek) Tu. ; ürak, köngül, yurk Kar. ; yürek Kzn. ; çåre
Çuv.

149
 Sosyal Bilimler Dergisi

cürek (-To.; -Kn.) ; fehir (-Kü.) ; ciğerevi (-Isp.; -İst.; -Ant.) ; canavi (-Ezm.), canevi-1
(Isp.; -Ml.), canev-1 (-Isp.), conevi (-Gm.) DS. 854 ; üre« (-Kr.), ürek (IV) (-El.) DS. 4068
;

YÜZ, ÇEHRE, BENİZ:

yüz ET. , bäñiz ET.;
yüz DLT. s.826 , meñ(iz) (beniz, yüz) DLT. s. 411 , kırtış1 (yüz rengi ; yüz) DLT. s. 320 ; yüz
KB. s.562 , meñiz (yüz) KB. s.313 , …ırtış (yüz ; deri, ten ; renk) KB. s.251 , li…a (<A. yüz)
KB. s.306 ; yüz AH. s.LXXVI ;
yüz İBM. s.93 ; yüz ME. s.213 ; dīdār (F.) KE. s.170 , li…ā (A.) KE. s.414 , yüz KE. s.751 ,
meñ(i)z (beniz, yüz) KE. s.434; yüz NF. s.492 , dµdār <F. (çehre, yüz) NF. s.109 ; yüz MM.
s.283 ; yüz KHŞ. ; yüz SKT. s.194 ;
yüz Kid. s.131 , mäniz Kid. s.58 ; yüz KK. s.132 ; yüz Etz. s.291 ; çıray CC. s.50 , dider (F.)
CC. s.58 , meyiz CC. s.133 , yüz CC. s.238 ;
çıray (moğ. çiray) Ştr. s.361 , yüz Ştr. s.485 ; yüz LÇ. s.305 , beñiz LÇ. s.75 , bet (çehre,
beñiz, yüz, ruy) LÇ. s.73 ; çıray AL. s.234 , mingiz AL. s.375;
yüz MN. s.454 , beñiz MN. s.314 , rū√ (F.) MN. s.420 ; dµdār (F.) BN. s.277 , beñ(i)z (surat,
yüz) BN. s.241 , yüz BN. s.495 ; yüz GN. s.498 , beñ(i)z GN. s.302 , dµ≠ār GN. S.329 ; yüz
DK. s.343 , beñiz DK. s.43 , dµ≠ār DK. s.94 ; yüz, vech (A.) SaKT. s.771 ; yüz BL. s.195 ;
yüz KT. s.76 > beniz (beniz, yüz),
sima, üz Ga.; üz, ariz (yanak, yüz), çöhre, didar (F.) , çene, beniz Az. ; yüz, meñiz Tkm. ;
bäşärä, bet, äft, …ıyáfa, çehrä, çiráy, yüz Özb. ; yüz, çiray, didar (F.), meñza (Ç.) U. ; cüz,
ıray, oroy (F.), önğ2, sıyak Kır. ; bet, bet-ajar/bet-avız, öñ-tüs, didar (F.), düz, cüz Kaz. ; it,
yöz Ta. ; çüs, şıray (<moğ. çiray) Şor. ; cüs Alt. ; bet, sıpat, yüz Kmk.; bit, yö≠ Bşk.; bet,
çıray, cuh, bet (yüz, çehre), türsün, bet türsün Krç. ; arın, şıray (çehre, yüz, görünüş) Tu. ;
yüz, çıray, surat, bet Kar. ; bit Kzn.; yǖz, sǖrät Hal. ; üz (-Kr., -Vn.) DS. 4084 ;

Yukarıda görüldüğü gibi, yüz kavramındaki kelimelerin Türk lehçelerinde değişik

kelimelerle karşılanmıştır.

Ara Temel Organ Adları

BOYUN:
boyın ET. ;
boyın, boyun DLT. s. 105 ; boyun KB. s.104 ;
boyun İBM. s.21 ; boyun ME. s.107 ; boy(u)n KE. s.134 ; boy(u)n NF. s.83 ; boyun MM.
s.119 ; boyun KHŞ. ; boyun SKT. s.32 ;
boyun Kid. s.21 ; boyun KK. s.105 ; boyun Etz. s.155 ; boyun~boyın CC. s.39 ;
boy(u)n Ştr. s.354 ; boyun LÇ. s.87 , moyun LÇ. s.281 ;
boyın MN. s.318 , boyun MN. s.318 ; boy(u)n BN. s.252 ; boy(ı)n GN. s.310 ; boyun DK.
s.56 ; boyun SaKT. s.109 , boyın SaKT. s.109 ; boyun BL. s.133 ; boyun KT. s.16 > boyun,
ense, gıta Ga. ; boyun Az. ; boyun Tkm. ; boyin Özb. ; boyun U. ; moyun, kerden (F.) Kır. ;
moyın KKlp; moyın Kaz. ; muyın Ta. ; moynu Şor. ; moyın, kolcur (moğ.) Alt. ; boyun
Krç. ; boyun, gerdan Kar. ; boyun Kmk.; muyın, üŋes Bşk.; muyın Kzn. ; moy, moğy,
moyun Yak. ; mĭy Çuv.; bọ.yun Hal.

1
İBM. s.’da kırtış “yüzün derisinin üstü” olarak tanımlanmaktadır. İBM. s.43
2
beniz Kır.

150
 Sosyal Bilimler Dergisi

Kelime, genel Türkçede ilk metinlerden başlayarak ortak olarak kullanılır. Kelime
kökü için Räsänen ve A. Rona-Tas tarafından *boń rekonstrüksiyonu tasarlanmıştır. Şu halde
kelime, boy kökünden çıkmıştır. Sondaki –un eki değişik organ adlarında karşımıza
çıkmaktadır. (alın, burun, koyun …gibi)

DİZ:
tiz ET. ;
tiz DLT. s.628 ; tiz KB. s.454 ; diz AH. s.XVII ;
diz İBM. s.27 ; tiz ME. s.188 ; tiz, yinçük (diz, incik kemiği) KE. s.638 ; tiz NF. s.428 ,
yinçük (incik kemiği, diz) NF. s.487 ; tiz MM. s.255 ; diz SKT. s.42 ;
diz Kid. s.35 , tiz Kid. s.103 ; tiz KK. s.126~Etz. s.259 ; tiz CC. s.190 , tizgi CC. s.190 ;
tiz LÇ. s.133 ~AL. s.182 ;
diz MN. s.334~BN. s.281 ~GN. s.329 ; diz DK. s.94 ; diz SaKT. s.156 , tiz SaKT. s.698 ;
diz BL. s.141 ; diz KT. s.26 >
diz Ga. ; diz Az. ; dıız Tkm. ; tiz, tizzä Özb. ; tiz U. ; tize Kır. ; tize Kaz. ; têz, tubık Ta. ;
tize Şor. ; tize, codo, çiçke söök (diz, ince kemik), üye, üyediñ, üyedeñ Alt. ; tobuk Krç. ;
diskek Tu. ; tız, tüz Kar.; çårkuśśi Çuv.; tīz, zānū (Far.) Hal.

DUDAK :
ärin ET. ; érin, ir(i)n (dudaklar, ağız)
DLT. s. 189 ; tutak
İBM. s.77 ; ¬eb ME. s.155 , tuta… ME. s.191 ; duda… KE. s.173 , ir(i)n KE. s.271 , la¡l (A.)
KE. s.413 ; toda… NF. s.429 ; tuda… SKT. s.159 , tuta… SKT. s.161 ;
ärin Kid. s.12 , tuta… Kid. s.108 ; ∂u∂aġ KK. s.108 ; dudag Etz. s.166 , irin Etz. s.179 ;
totak~todak CC. s.193 ;
†uda… DK. s.294 ; duda… SaKT. s.161 ; duda… BL. s.142 ; duda… KT. s.28 ; tudak TS. 5/
3847 > dudak Ga. ; leb, dodaġ Az. ; doodak Tkm. ; läb Özb. ; érin, lep, kalpuk U. ; erin Kır.
; erin Nog.; erin Kaz. ; irên Ta. ; erni Şor. ; erin, tañday Alt. ; erin Krç. ; erin Tu. ; erin
Kmk.; irån, Bşk.; erin, dudak Kar.; tuta Çuv.; ä.rün,lävş, lävç, läb, duda.… Hal.
erin (-İst.) DS. 1770 ; doda« (-Kr.; -Yz.), dodak (-Çkr.; -Sm.) DS. 1534;

Dudak kelimesi, H. Eren’in (Eren, 1999) veya A. Tietze’nin (Tietze, 2002) iddia ettiği
gibi Eski Kıpçakçadan değil Harezm Türkçesinden itibaren metinlerde tespit edilmektedir.
Harezm Türkçesinde irin kelimesi sadece KE’de dudak kelimesiyle birlikte kullanılmış,
dönemin diğer eserlerinde sadece Tü. dudak kelimesinin fonetik biçimleri tercih edilmiştir.
Eski Kıpçakça metinlerde iki kelimenin de kullanıldığı görülür.
Günümüz lehçelerinde, Oğuz grubu dışındaki lehçelerde erin tercih edilmiş, Özbek ve
Yeni Uygur Türkçeleri gibi Çağataycanın varisi yazı dillerinde Türkçe kelimenin Farsça leb
alıntısı da kullanılagelmektedir. Çuvaşça, geçerli olan seslik özelliği dolayısıyla ikinci
hecenin sonundaki –k ünsüzünü düşürerek, şaşırtıcı biçimde Oğuz lehçeleri ile paralel olarak
tuta kelimesini kullanır.

151
 Sosyal Bilimler Dergisi

Doerfer, dudak kelimesinin ilk olarak kadın cinsel organı unsuru olarak kullanıldığını,
daha sonra ağzın dışarıya doğru bölümü anlamına geliştiğini; bu anlamdaki erin kelimesinin
daha eskicil olduğunu düşünmektedir (TMEN, s. 952). Modern lehçeler içinde bu anlamdaki
kelime için Halaçça’da erin, dudak, leb, levş~levç kelimelerinin fonetik varyantlarının
kuulanılmakta olduğu görülür. Halaçça için erin biçiminin aslî olduğunu; dudak’ın Azeri
Türkçesinden alındığını düşünebiliriz.

PARMAK :
ärñäk, äñräk ET.
; ernek~erñek DLT. s. 191 ; ernek KB. s.158 ;
barmak3 İBM. s.16 ; bạrmạk ME. s.98 , ernek ME. s.120 ; barma… KE. s.79 , ernek KE.
s.209 ; barma… NF. s.49 ; barma… MM. s.101 ; barma… KHŞ. ; barma… SKT. s.22 ;
barma… Kid. s.15 ; parmak Etz. s.229 ; barmak CC. s.25 ;
ernek (parmakların ucı) LÇ. s.10
; barma… MN. s.311 ; barma… BN. s.235 ; barma… GN. s.300 ; parma… DK. s.248 ; barma…
SaKT. s.69 ; barma… BL. s.130 ; parma… KT. s.61 ; barmak TS. I/402 >
parmak Ga. ; barmaġ Az. ; bärmá… Özb. ; barma…, çemek, uşşa… …ol U. ; barmak, mança
Kır. ; barmak Nog.; barma…, savsa… Kaz. ; barmak Ta. ; kol, sabar (moğ.) Alt. ; ergek,
salaa Hak.; barmak Krç. ; salaa Tu. ; barma… Kmk.; barma… Bşk.; parmak Kar. ; barmak
Kzn. ; tarbak Yak.; pürne Çuv.; barma.… (marma.…), burma.…, birma.…, tirna… Hal.
bamak,bāmak (-Isp.; -Brd.; -Dz.), bamrak (-Ank.), bannak(I) (-Ama.; -Nğ.; -İç.), barba«
(-Kr.) DS. 512 ; barmak, bārmak I (-Ba., -Bo., -Tr., -To., -Or.) , barmah (-Kr. , -Vn.) , barnak
(-Isp., -Es., -Bo., -Mr., -Kn., -Ada.) DS. 534

Kelime, ET ve Karahanlıca’da ernek olarak geçiyorken, Harezm Türkçesi’yle birlikte

parmak biçiminin kullanım sahasına çıktığı görülüyor. Dönem eserleri içinde KE’de her iki
kelime de geçmekte, diğerlerinde sadece barmak biçimi görülmektedir. Kıpçak eserlerinde
barmak şekli mevcuttur. EAT eserleri içinde ernek kelimesine rastlanmaz. Kelimeyi tematik
bir açıdan ele alıp değerlendiren Emine Gürsoy-Naskali, ernek kelimesinin er “er, adam”
kelimesinden +ŋek isim yapım ekiyle oluşturulup “küçük adam, adamcık, adama benzer şey”
anlamıyla açıklanabileceğini düşünmektedir (Gürsoy-Naskali, 1997, s.1).Genel Türkçenin öz
söz varlığı içinde “elin tutmaya yarayan kısımları”nı karşılamak üzere kullanılan ernek ve
parmak kelimelerinin değişik organ adlarında kullanılan +Ak ekiye bitmesi ve muhtemel
köklerinin arasındaki (er- “ulaşmak, ermek” bar- “varmak, gitmek” ) anlam uygunluğu
dikkate şayandır.
Çağdaş şekiller içinde ernek kelimesi yalnızca Hakasça’da tespit edilmektedir. Kelime
başındaki b- ünsüzü Tü.’de tonsuzlaşıp p- olmuş, diğer çağdaş lehçeler içinde kendini
korumuştur.

3
ereñek: parmak ucu İBM. s.30

152
 Sosyal Bilimler Dergisi

SAKAL:
sa…al EU. ;
sakal DLT. s. 483 ; sa…al KB. s.378 ;
sakal İBM. s.58 ; sa…al ME. s.171 ; sa…al KE. s.531 ; sa…al NF. s.358 ; sa…al MM. s.227 ;
sa…al SKT. s.131 ;
sa…al Kid. s.87 ; §a…al KK. s.121 ; sakal Etz. s.231 ; sakal CC. s.159 ;
sa…al Ştr. s.440 ; sa…al LÇ. s.186 ;
sa…al BN. s.436 ~GN. s.456 ~DK. s.256 ; sa…al SaKT. s.589 ; sa…al BL. s.177 ; §a…al KT.
s.63 ; baş kılı TS. I/443 >
sagal Ga. ; saġġal Az. ; sakgal Tkm. ; så…ål Özb. ; sa…al U. ; sakal Kır. ; sakal Nog.; sa…al
Kaz. ; sakal Ta. ; sagal. Alt. ; sak’al Krç. ; sakal Kzn. ;sakal Kar.; sa…al Kmk.; ha…al
Bşk.; sağal Hak.; suhal Çuv.; sa……al Hal.

6. Diyalektolojik Eş Değerliği (Eş Zamanlı Uyum)

Temel kelimelerin diyalektolojik eş değerliği bir önceki “tarihsel kullanım” özelliği ile
yakından ilgilidir. Ancak, söz varlığının her an değişime açık bir dilbilimsel alan olması
nedeniyle, bu iki özelliği ayrı ayrı değerlendirmek bizi daha isabetli bir sonuca götürecektir.
Diyalektoloijk eş değerlik ile, bir dilin değişik lehçeleri ile lehçelerin ağızları arasında
söz konusu kelime kategorisinin kullanım açısından örtüşmeleri değerlendirilmektedir.
Mesele, Türkçe gibi, sınırlarını kabaca çizmek gerekirse, güneyde Basra körfezi, batıda
Balkanlar-Orta Avrupa çizgisi, doğuda, yaklaşık olarak, Japon denizi, kuzeyde Baltık denizi
arasında kalan bir coğrafi alanda çok çeşitli lehçelere bölünmüş bir dil olunca daha büyük bir
ehemmiyet kazanmaktadır. Coğrafyanın değişikliği ve lehçelerin oluşmasında en büyük paya
sahip olan zaman unsurunun uzunluğu ve Türkçenin çeşitli varyantlarının kullanıldığı bu
alanının kültürel olarak çok zengin olması bu varyantların birbirleri arasında temel sözcükler
düzeyinde istisnalara tahammül göstermeyi gerekli kılar.

7. Az Değişirlik / Alınma Kapalılığı :

Dilin değişime en açık alanı, söz varlığı olmasına rağmen temel kelimeler değişime
uğramazlar. Bu durum, temel kelimeleri belirlemede eldeki en önemli dayançlardandır.
Ancak, yukarıda sözü edildiği gibi, Türkçenin geniş varyasyon çeşitliliği içinde kimi
istisnaları da doğurmakta ve temel kelime olan bir isim kopyalanabilmektedir. Bu
kopyalamada dildeki temel kelimenin tamamen kullanımdan düştüğünü düşünemeyiz; böyle
durumlarda, temel kelime, kök morfem olarak ya da deyimlerde, atasözlerinde, ikilemelerde
yaşantısını sürdürebilecektir.

153
 Sosyal Bilimler Dergisi

8. Kelime Yapımı Kaynaklığı

Toplum yaşamında yeni ortaya çıkan varlık, kavram, iş ya da oluşları dilde ifade
etmek için, bir dilin kendi sistemi içinde4, iki yola başvurulur. Bunlardan ilki ve dil
araştırmalarına çokça konu olanı “kelime yapımı”; ikinci ise, dilin söz varlığındaki mevcut
öğelere yan anlamlar yüklenmesidir. Yan anlamlar yüklenmesini aşağıda ele alacağız.
Türkçe, eklemeli bir dil olması dolayısıyla “kelime yapımı” noktasında yoğun olarak
türetme yolunu kullanmış ve değişik varyasyonlarının türetme sistemleri ve ekleri derinlikli
biçim bilgisi monografilerinde ele alınmış ve ortaya konmuştur (OTWF gibi). Türetme
sistemleri incelenirken, kök morfemlerden hareketle bir inceleme bizleri ilginç sonuçlara
götürecektir. Maalesef Türk dilinin kelime yapımı üzerine karşılaştırmalı monografilerde bu
hususun ele alınıp değerlendirildiği söylenemez.
Yine Türkçenin kelime yapımı incelemelerinde, türetmenin Türk dili için karakteristik
bir yol olmasından kaynaklıyor olsa gerek, birleştirme yolunun pek fazla ele alınmadığı
görülmektedir. Oysa birleştirme yoluyla da kelime yapımı, dilimiz için üretken bir vasıtadır.
Birleştirmenin yolları, birleşen unsurların görevleri vb. meseleler karşılaştırmalı bir biçimde
ilkin dönem dönem, daha sonra da grup grup değerlendirilmesi Türk dilbilgisi mantığı
hakkında zihinlere ışık tutacaktır.
Türk dilinin kelime yapım sistemi kuşkusuz sadece türetme ve birleştirme yollarıyla
işlememektedir. Bu sorun, başka bir araştırma konusudur. Ancak bir eksiklik olarak şunu
kaydetmeliyiz ki, modern dilbilimin kelime yapımı yolları, Türk dili üzerinde etraflıca ele
alınıp değerlendirilmelidir.
İşte araştırmaya konu olan temel kelimeler, dilin kelime yapımı sistemi içinde fazlaca
kullanılan kategorilerden birisi olarak yer almaktadır. Bu durumu şu örneklerle teyit
edebiliriz:

Baş kelimesi:
Tü. Başa baş, başağaç, baş ağırlık, baş ağrısı, başak, başaklamak, başaktör, başaktris,
başaltı, başarı, başarmak, başasistan, baş aşağı, başat, başbakan, baş başa, başbayi, baş
belâsı, baş bezi, baş bıçağı, baş biti, başbuğ, baş çanağı, başçavuş, başçı, başçık, başeski,
başka, başkan, başkent, başlamak, başlıca, başlık, başörtü, baş sağlığı, başsız, baştankara,
başvurmak …gibi

4
Alıntı kelime kullanımı da dilin kod oluşturma yollarından bir olmakla beraber, bu araştırmada bir dilin kendi
kaynaklarından hareket ele alınacağından bu yol değerlendirme içine alınmamıştır.

154
 Sosyal Bilimler Dergisi

Kır. Başat, başçı, başka, başkar-, başsız, başta, baştamak, baştaak~baştanak, baştalgıç,
baştamal, baştan-, baştapkı, baştaş-, baştık, baştuu, …gibi
Kaz. Basal…ı, bas-ayağı, basbarma…, baskeser, baskar- , bas…ı, baspa-bas, basta- ,
bastamaşı, bastı-bastı, bastı…, basşı, basında …gibi
Yuy. Başa…, baş-aya…, başbaşta…, başçi, başkéser, baş…ar-, başlamçi, başlanġuç, başliġuçi,
başli…, başli-, başmalta… …gibi

9. Anlatım Bilimi Açısından Yansızlık

Anlatım bilim, açısından yansızlık ile kelimenin genel anlaşılırlığı ve genel
kullanılırlığı kastedilmektedir. Dilbilimsel olarak konuşan bir insanın kullandığı kelimelerden
onun eğitimi, yaşı, mesleği veya sosyal statüsü hakkında çıkarımlarda bulunmak mümkündür.
Ancak dildeki temel kelimeler böyle çıkarımlarda bulunmaya izin vermeyen bir nitelik
gösterir. “Atın yuları yüzünde yaralar açmış.” diyen bir kişinin kullanmış olduğu “yular”
kelimesinden, o kişinin mesleğinin çiftçilik veya veterinerlik olabileceği çıkarımında
bulunabiliriz. “Bugün sabahtan beri başım çatlarcasına ağrıyor.” cümlesini kullanan bir kişi
çiftçi, veteriner, doktor, öğretmen, ev hanımı, şöför, öğrenci, işçi vb. olabilir. Yaşı, eğitimi ve
toplumsal statüsü hakkında hiçbir çıkarımda bulunamayız.
10. Anlamsal Gelişebilirlik
Yukarıda sözünü ettiğimiz gibi, yeni varlık, kavram, eylem ya da oluşları dilin kendi
sistemi içinde karşılamanın yollarından biri de var olan kodlara yeni semantik görevler
yüklemektir. Bu durum dilbilim incelemeleri içinde esas olarak anlam bilimi konuları içinde
değerlendirilir. Türk dili üzerindeki incelemeler, genel olarak ses bilgisi, biçim bilgisi, söz
varlığı ve söz dizimi üzerine yoğunlaşmış, anlam bilimi konuları pek fazla ele alınmamıştır.
TDK Türkçe Sözlük’te ilk anlamından başka, göz kelimesinin 13; ağız kelimesinin 12; baş
kelimesinin 15; ayak kelimesinin 14 yan anlamı daha vardır.5

11. Deyimsel Kullanım Kaynaklığı

Yukarıda sözü edildiği gibi temel sözcükler, insan hayatında önemli varlık, kavram, iş
ya da oluşları karşılamaktadır. Bu önem, dil alanında da kendini değişik kullanım çeşitliliğine
itmiş ve dillerde sık sık başvurulan mecaz yoluyla deyim anlamları kazanmıştır. Temel
kelimelerin kaynaklık ettiği deyimler diğer kelimelere kıyasla daha fazla ve çeşitli
kullanılmaktadır.

5
Tarihî Türkiye Türkçesinin organ adlarının kazandıkları yan anlamlar için (A-E ile başlayan kelimelerde)
TETTL’ya bakılabilir.

155
 Sosyal Bilimler Dergisi

Meseleye Türkçe açısından bakılınca durum hiç de farklı görünmemektedir. TDK

tarafından yayınlanan Türkçe Sözlük’ün 1998 baskısına göre “göz” temel kelimesiyle
kurulmuş olan deyimler bu durumu kanıtlayacak niteliktedir.6 Bunun dışında yazıtlardan
başlamak üzere bugüne kadar gelen eserlerimizde derinlikli bir inceleme yapılırsa
görülecektir ki, temel sözcükler, her dönemde çok doğurgan bir şekilde deyim kullanımına
kaynaklık etmişlerdir. Bu duruma kabaca bir göz atmak için “göz” kelimesiyle ilgili birkaç
deyimi örnek olarak belirtelim:
Közi kaşı yablak bol- “Gözü kaşı berbat olmak; ağzı burnu dağılmak” K[ül] T[igin] Kuzey 11
Közi yügerü kör- “Gözleri yukarı bakmak; başı dik olmak” B[ilge] K[agan] Doğu 2
Közi yaş saç- “Gözünden yaş serpil-” KB 80
Körür közke ursa körünmez bol- “Gören göze vursa, (o bile kötü) görülmemek” KB 537
Közi su….. “Aç gözlü, gözü aç.” KB 3568
Közüŋke hēç uy…u kirme-“Gözüne hiç uyku girmemek, uyuyamamak” NF 369-16
Göz aç- “Gözünü açmak; olayların ve gerçeklerin farkına varmak” DKK D136-2
Gözü buŋı “Göz derdi” DKK D231-5
Gözüñ aydın “Gözün aydın” DKK D270- 12/13.

Deyimlerin yanında temel kelimeler, atasözlerinde sık sık karşımıza çıkmaktadır.

Atasözlerinde:

6
“(bir şeye) … gözüyle bakmak; göz açamamak; göz açıp kapayıncaya kadar; göz açtırmamak; göz
alabildiğine; göz almak; göz ardı etmek; göz atmak; göz aydına gelmek (gitmek); göz boyamak; göz
boyamacılık; göz değmek; göz dikmek; göz doldurmak; göz doyurmak; göz etmek; göz gezdirmek; göz göre
göre; göz göz olmak; göz gözü görmemek; göz hapsine almak; göz kamaştırmak; göz kaş süzmek; göz kesilmek;
göz kırpmamak; göz kırpmak; göz koymak; göz kulak olmak; göz kuyruğuyla bakmak; göz nuru dökmek; göz
önünde tutmak / bulundurmak; göz önüne almak; göz önüne getirmek; göz süzmek; göz ucuyla bakmak; göz
ucuyla görmek; göz ucuyla süzmek; göz yıldırmak; göz yum(ma)mak; gözaydın etmek; gözden çıkarmak; gözden
düş(ür)mek; gözden geçirmek; gözden gönülden çıkarmak; gözden kaçırmak; gözden kaybetmek; gözden
kaybolmak; gözden nihan olmak; gözden sürmeyi çalmak/çekmek; gözden uzak tutmak; gözden uzaklaşmak;
göze almak; göze batmak; göze çarpmak; göze diken olmak; göze girmek; göze görün(me)mek; gözle görülür,
elle tutulur hâle gelmek; gözle yemek; gözler önüne sermek; gözleri açılmak; gözleri bayılmak; gözleri
berraklaşmak; gözleri buğulanmak (bulutlanmak); gözleri çakmak çakmak (olmak); gözleri çukura
gitmek/kaçmak; gözleri dolmak; gözleri dolu dolu olmak; gözleri dönmek; gözleri evinden/yuvalarından
uğramak/fırlamak; gözleri fal taşı gibi açılmak; gözleri fıldır fıldır etmek/dönmek; gözleri ışıklı olmak; gözleri
kamaşmak; gözleri kan çanağına dönmek; gözleri kanlanmak; gözleri kapanmak; gözleri kararmak; gözleri
parlamak; gözleri sulanmak; gözleri süzülmek; gözleri takılıp kalmak; gözleri velfecri okumak; gözleri
yaşarmak; gözleri yollarda kalmak; gözlerinde şimşek(ler) çakmak; gözlerinden okumak; gözlerine inanmamak;
gözlerine uyku girmemek; gözlerini uyku tutmamak; gözlerini(gözünü) oymak; gözlerini açmak; gözlerini
alamamak; gözlerini bayıltmak; gözlerini belertmek; gözlerini bitirmek; gözlerini devirmek; gözlerini dikmek;
gözlerini fal taşı gibi açmak; gözlerini kaçırmak; gözlerini kan bürümek; gözlerini kapamak; gözlerinin içi
gülmek; gözlerinin içine kadar kızmak; gözü (gözleri) kararmak; gözü üstünde kalmak; gözü açık gitmek; gözü
açıklık; gözü açılmak; gözü akmak; gözü alışmak; gözü almamak; gözü arkada kalmak; gözü bağlı olmak; gözü
bir şeyde (bir şeyin üzerinde) olmak; gözü bulanmak; gözü çıkmak; gözü dalmak; gözü doymak; gözü dönmek;
gözü dumanlanmak; gözü dünyayı görmemek; gözü gibi saklamak; gözü gibi sevmek; gözü gitmek; gözü gönlü
açılmak; gözü görmek olmak ...”

156
 Sosyal Bilimler Dergisi

DLT. Aġız yese köz uyadhur. “Ağız yese göz utanır.”

DLT. Künge baksa köz kamar. “Güneşe baksa göz kamaşır.”
Yeni Uygur: Çiş tökülüp dil …alıdu. “Diş dökülür dil kalır”; Adem körki yüzdur, yüzniñ körki
köz, éġiz körki tildur, tilniñ körki söz. “İnsanın güzelliği yüzdür, yüzün güzelliği göz, ağzın
güzelliği dildir, dilin güzelliği de söz.”
Kazan Tatar: Tilniŋ süyegi yuk. “Dilin kemiği yok.”
Kırgız: Tiş barda taş çaynoo kerek, tiş tüşköndö aş çaynalmak emes. “Diş varken taş
çiğnemek gerek, zira diş dökülünce yemek bile çiğnenmez”
Özbek: Tiş bergän «udå åş häm berär. “Diş veren Allah, aş da verir.”
Azeri: Tek elden ses çıhmaz.; Sözü aġzında bişir, sonra çı«ar.
Gagavuz: Tatlı dil ilanı delikten çikarır; Tatlı dil can alır.
Kumuk: Dos başga, duşman ayaġa …arar. “Dost başa, düşman ayağa bakar.”
Kazak: Til kılıştan ötkir. “Dil kılıçtan keskin”
Türkmen El eli yuvar, iki el birigip yüzi yuvar. “El eli yıkar, iki el birleşip yüzü yıkar”
Çuvaş: Hårih şĭl vitår tuhsassĭn håråh yala sarĭlat’ “Kırk dişi yarıp geçince, kırk köye
dağılır.”
Yukarıdaki atasözleri, Türk dünyasının değişik bölgelerinden rastgele seçilmişlerdir.
Bu atasözlerinin Türkiye Türkçesinde kullanılanlarla paralellik arz etmesi ilgi çeker. Yalnız
Türkiye Türkçesinde kullanılanlarla değil; kendi aralarında da büyük oranda denklik, ortaklık
gösterirler. Dikkat edildiğinde görülecektir ki, birbirleriyle ortaklık / paralellik gösteren
atasözleri temel kelimelerle kurulmuşlardır. Yan kelimelerle kurulmuş olan atasözleri için
böyle bir genel uyumdan söz etmek mümkün görünmemektedir.

12. Kullanım Sıklığı

Dilbilimin temel kelimeleri belirlemedeki ölçütlerinden birisi de kullanım sıklığıdır.
Bir dilin kullanım kolaylığı, ifade zenginliği gibi yönlerini değerlendirirken, o dilin söz
varlığının nicelik olarak genişliğinin yanı sıra kelime sıklığını da göz önünde tutmak
gerekmektedir. Kullanım sıklığı, dildeki kelimelerin işlerliğini göstermesi bakımından
dilbilim incelemelerinde önem verilmesi gereken bir husustur. Ayrıca dillerin kopyaladığı
kodları da sıklık bakımından incelenmesi, bir dil için karışık dil, arı dil, izole dil gibi
sınıflandırmalarda kullanılması gereken önemli bir ölçüttür.

157
 Sosyal Bilimler Dergisi

Meseleye Türk dilinin temel organ adları tarafından bakıldığında, söz konusu
kelimelerin gerek asıl anlam, gerekse yan anlamlarıyla kullanım sıklığı oranlarının oldukça
yüksek olduğu görülecektir.
Bu durumu tespit için “ayak” kelimesinin kök morfem olarak sıklığını, dizinleri
yapılmış, sahalardan rastgele seçilen bazı eserlerdeki sayılarını belirtelim:
KB 40; DLT 44; NF 71; AY. 37; MG 40; KG 41; DK 34; KE 161; Marz. 23; GT 40;
LD 34.

13. Çağrışım Önceliği

İnsanlar dili kullanılırken, türlü tercihlerde bulunurlar. Her insan mevcut dili farklı
farklı kullanır. Kimi insan fonemleri standart dildekinden farklı telaffuz eder, kimi ünlü
uzunluklarını kendi tercihine göre sesletir, kimi insanların da kelime seçimleri farklılık arz
eder. Dilbilimde bireylerin dil kullanımını araştıran alana idiolekt adı verilir.
Bireylerin kelime tercihlerinin farklılık gösterebileceğini yukarıda söylemiştik. Bu
durum ya alıntı kelime kullanmak, ya halk ağzındaki kelimeleri tercih etmek şeklinde olur.
Ancak temel kelimeler adını verdiğimiz söz bölüğü idiolektlerin üstündedir. Farklı
ağız bölgelerinden, kültür bölgelerinden, ekonomik ve sosyal sınıflardan olan insanların temel
sözcükler konusunda seçim şansları yoktur. Cinsel organların adları, bu duruma istisna teşkil
ederler. Cinsel organ adlarının, kullanımı ayıp sayıldığından bu kelimeler sık sık diğer
dillerden kopyalanabilir ya da çocuk dilindeki eş anlamlıları tercih edilebilir.
Bölüm öğrencilerimiz üzerinde yaptığımız bir anketle temel sözcüklerin “çağrışım
önceliği”ni tespit etmeye çalıştık. Kendilerine 15 saniye verilen öğrencilerden, dağıtılan boş
kağıtlara akıllarına ilk gelen organ adlarını yazmalarını istedik. Anket sonunda, öğrencilerin
ilk sıralarda el, yüz, kol, baş, ayak, göz, ağız, dil, diş, burun gibi Doerfer’in sınıflandırmasıyla
temel organ adları olan kelimeleri yazdıklarını gördük. Hiçbir öğrencinin, topuk, aşık, alın,
safra kesesi, şakak, diz gibi kelimeleri yazmadığını; bir iki öğrencinin cinsel organ adlarını
dilde kullanılan adlarıyla değil “cinsel organlar” ifadesiyle belirttikleri görüldü.

Sonuç:
1. Dillerin akrabalıkları incelenirken ilk başvurulan leksik ölçütler temel kelimelerdir.
2. Altay dil akrabalığını organ adları bakımından değerlendiren G. Doerfer, temel
organ adları belirlediği kelimelere göre İndo-germen dillerinde ortaklık oranını %81,25 olarak
belirlemiştir. Doerfer, Altay dillerinde ise bu durumun akrabalığın çok ötesinde basit
kopyalalamalar olduğunu söylemektedir (Doerfer, 1980-1981, s. 11).

158
 Sosyal Bilimler Dergisi

Günay Karaağaç, Doerfer’in görüşünü “ağız, dil, kulak” kelimeleri etrafında son
derece derinlikli yazısında çürütmüş ve meselenin Türkçe gibi varyasyon çeşitliği bakımından
zengin bir dil için ilk önce kendi içinde sonra da bu akraba dillerle ciddî karşılaştırmalar ile
ele alınıp değerlendirilmesini önermiştir (Karaağaç, 1993, s.109).
Doerfer’in göz önünde bulundurmadığı önemli bir husus, indo-germen dillerinin
kullanıldığı alan ile Altay dillerinin yayım alanıdır. İndo-germen dillerinin kullanıldığı, esas
olarak, Avrupa kıtasının alanının, Altay dilleri alanına göre küçüklüğü ve bu küçüklüğe bağlı
olarak dil etkileşiminin daha kolay olabileceği düşünülebilir. Böyle bir durumda Doerfer’in
düşündüğü Altay dilleri arasında ortaklığın alıntılara dayandığı, soyca bir akrabalığın
imkânsızlığı düşüncesi, İndo-germen dilleri için daha kuvvetlidir.
Dil incelemelerinde diyalekt oluşumlarında esas ayrışım zemini olarak zaman
unsurunun yanı sıra coğrafyanın da göz önünde bulundurulması gerekir.
3. Karşılaştırmalı Türkoloji incelemelerinde –özellikle ses bilgisi- temel organ adları
ilk başvurulacak veriler olmalıdır. Bunun dışında, hayvan adları da temel kelimelerden olmak
yönüyle söz konusu incelemelerde önemli bir yer tutmaktadır.

KISALTMALAR

Az. Azeri Türkçesi

Alm. Almanca
Alt. Altay Türkçesi
Ar. Arapça
Başk. Başkurt Türkçesi
Çuv. Çuvaş Türkçesi
ET Eski Türkçe
Far. Farsça
Fr. Fransızca
Ga. Gagavuz Türkçesi
Hak. Hakas Türkçesi
Hal. Halaç Türkçesi
İng. İngilizce
Krç. Karaçay-Balkar Türkçesi
Kar. Karaim Türkçesi
Kaz. Kazak Türkçesi
Kzn. Kazan Tatarcası
Kır. Kırgız Türkçesi
Kmk. Kumuk Türkçesi
Nog. Nogay Türkçesi
Osm. Osmanlı Türkçesi
Özb. Özbek Türkçesi
Tat. Tatar Türkçesi
Tkm. Türkmen Türkçesi
Tu. Tuva Türkçesi
Tü. Türkiye Türkçesi
Yak. Yakut Türkçesi
Y.N. Yazarın Notu
Yuy.~U. Yeni Uygur Türkçesi

159
 Sosyal Bilimler Dergisi

KAYNAKÇA

Ahmerov, K. Z. (1964 ) Russko-Başkirskiy Slovar’, Moskova.

Akalın, Ş, H.; Tannagaşeva, N. N. (1995) Şor Sözlüğü, Adana

Aksan, Doğan (1995) Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara, TDK-439 5. Baskı

Aksan, Doğan (1996) Türkçenin Sözvarlığı, Ankara, Engin Yayınları

Aksu, N.; Işık, A. (1997) Türkiye Türkçösü-Kırgız Türkçösü Sözdügü, İstanbul-MEB

Yayınları

Az. Altaylı, Seyfettin (1994) Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, I-II, İstanbul-MEB Yayınları

KB. Arat, Reşit Rahmeti (1947) Kutadgu Bilig I Metin, Ankara, TDK, 3. Baskı

Arat, Reşit Rahmeti (1979) Kutadgu Bilig III İndeks,(Neşre Hazırlayanlar: K. Eraslan, O. F.
Sertkaya, N. Yüce) İstanbul, TKAE

AH. Arat, Reşit Rahmeti (1992) Atabetü’l-Hakayık, (2. Baskı) Ankara-TDK

Arıkoğlu, E; Kuular, K. (2003) Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara-2003

NF. Ata, Aysu (1998) Nehcü’l-Ferâdîs III Dizin-Sözlük, Ankara: TDK

KE. Ata, Aysu (1997) Kısâsü’l-Enbiyâ I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), Ankara-TDK 681-1

Ata, Aysu (1997) Kısâsü’l-Enbiyâ II (Dizin), Ankara-TDK 681-2

Ata, Aysu (2002): Harezm-Altın Ordu Türkçesi, İstanbul, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36

DLT. Atalay, Besim (1998) Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-II-III-IV, Ankara-TDK: 521, 4.
Baskı

TZ: Atalay, Besim (1945) Ettuhfetü-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye, İstanbul-TDK C.II. 21

Atalay, Besim (1970) Abuşka Lügatı veya Çağatay Sözlüğü, Ayyıldız Matbaası-Ankara

Nog. Baskakov, N. A (1963) Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskova

Kid. Caferoğlu, Ahmet (1931) Kitâb Al-İdrak li-Lisân Al-Atrâk, İstanbul, Evkaf Matbaası

Clauson, Sir G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,

Oxford, Clarendon Press

Çağatay, S. (1972) Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız ve Lehçeler, DTCF Yayınları-
Ankara

160
 Sosyal Bilimler Dergisi 21

Devellioğlu, Ferit (1999) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, Aydın Kitabevi, 16.
Baskı

OTWF: Erdal, M. (1991) Old Turkic Word Formation, Harrassowitz – Wiesbaden.

Eren, Hasan (1999) Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Ankara

Doerfer, G. (1980-1981) “Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu” TDAY-B 1980-81; s.1-
11.

Doerfer, G. (1989) Lexik und Sprachgeographie des Chalads. Wiesbaden.

Doerfer, G. (1984) “Türkçenin İdeal Bir Etimolojik Sözlüğünün Nasıl Olması Gerektiği
Hakkında Düşünceler” (Çeviren: Dr. İlhan Çeneli) Türk Dili, S.392-393, s. 366-374.

Eckmann, Janos (1995) Nehcü’l-Ferâdîs, Yayınlayanlar: S. Tezcan- H. Zülfikar, Ankara,

Türk Dil Kurumu Yayınları: 518

Eren, Hasan (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara

Ergin, Muharrem (1993) Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri
İçin Türk Dil Bilgisi” İstanbul, Bayrak Yayınları, 21. Baskı

DK: Ergin, Muharrem (1997) Dede Korkut Kitabı I-II, TDK –Ankara (3. Baskı)

Gabain, Annemaria von (1995) Eski Türkçenin Grameri, Ankara, TDK 532, 2. Baskı

Gadjiahmedov, N. E. (1991) Russko-Kumıkskiy Slovar’, Mahaçkala

CC. Grønbech, K. (1942) Komaniches Wörterbuch, Türkischer wortindex zu Codex

Cumanicus, Kopenhagen: Einar Munksgaard

Gültek, Vedat (2004) Rusça-Türkçe Sözlük, Ankara-Bilim ve Sanat Yayınları

Gürsoy-Naskali, E. (1997) “Türkçede Parmak ve Beş Parmağın İsimleri” Türklük

Araştırmaları Dergisi, S. 8, s. 233-240.

Gürsoy-Naskali, E.; Duranlı, M. (1999) Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara-TDK.

Hacıeminoğlu, Necmeddin (1984) Türk Dilinde Edatlar, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları

Hacıeminoğlu, Necmeddin (1997) Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul- İÜ Edebiyat

Fakültesi Yayınları: 3405

Hacıeminoğlu, Necmeddin (1996) Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara-TDK: 638

Hacıeminoğlu, Necmeddin (1991) Yapı Bakımından Türk Dilinde Fiiller, Ankara, Kültür
Bakanlığı Yayınları.

161
 Sosyal Bilimler Dergisi 22

Hafuz, M. E. (1995) Russko-Karaimskiy Slovar’ – Kriımskiy Dialekt, Moskva

Hengirmen, M. (1999) Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Engin Yay.-Ankara;

Karaağaç, G. (1993) “Dil, Ağız ve Kulak İle İlgili Kelimelerimiz” Türk Dili ve Edebiyatı
Araştırmaları Dergisi, S. VII, s.85-114.

Karaağaç, G. (1997) Lutfî Divanı, Ankara-TDK.

SaKT Karabacak, Esra (1995) Eski Anadolu Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi, Giriş,
Metin, Sözlük ve Tıpkıbasım, III. Cilt, Boston-Harvard University

Karamanlıoğlu, A. F. (1989) Gülistan Tercümesi, Ankara-TDK

AY Kaya, Ceval (1994) Uygurca Altun Yaruk, Ankara -1994

KT. Kirişçioğlu, M. Fatih (1988) Mütercim Âsım Efendi’nin Kâmûs Tercümesi’ndeki Uzuv
İsimleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

Koç, Kenan (2003) Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara-Akçağ Yayınları

MN: Korkmaz, Z. (1973) Marzubān-Nāme Tercümesi, DTCF yay. –Ankara

Korkmaz, Z. (2003) Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK-Ankara (2. Baskı) s.213.

Ştr: Kargı Ölmez, Z. (1996) Şecere-i Terākime, Simurg – İstanbul.

Komisyon (1991) Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bak. Yay., Ankara

Necip, Emir Necipoviç (1995) Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev. İklil Kurban) Ankara-
TDK

Orubayeva, B. O. vd (1988) Russko-Kirgizskiy Slovar’, Frunze

SKT: Sağol, Gülden (1995) An Inter-Linear Translation of the Qur’an into Khwarazm
Turkish, III. Cilt, Boston, Harvard University Press

LÇ. Şeyh Süleyman Efendi (1398) Lüġat-i Çaġatay ve’t-Türkµ ‘O&mānµ,

Karç. Tavkul, U. (2000) Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara-TDK

Tekin, Talat (1988) Orhon Yazıtları, Ankara-TDK.

TETTL: Tietze, A. (2002) Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Simurg – İstanbul.

MM Toparlı, Recep (1988) Mu’înü’l-Mürîd, Erzurum- Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Yayınları: 15

Toparlı, Recep (1992) İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara- TDK: 555

162
 Sosyal Bilimler Dergisi 23

Toparlı, Recep (1999) El-Kavânînü’l-Külliye Li-Zabti’l-Lügat’it-Türkiyye, Ankara TDK 728

Toparlı, Recep (2000) Kitab-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara, TDK
763

Türk Dil Kurumu (1998) Türkçe Sözlük- CD, Ankara, Halıcı Yazılım A.Ş.

DS Türk Dil Kurumu Derleme Sözlüğü,

TS Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü,

BL. Turan, Fikret (2001) Bahşayiş Lügati: Eski Oğuzca Satırarası Tematik Sözlük ( Dilbilim
İncelemesi, Metin, Sözlük, Tıpkıbasım), Bilimsel Akademik Yayınları-İstanbul

MG Uğurlu, Mustafa (1987) Münyetü’l-Guzat, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları

Yudahin, K. K. (1998) Kırgız Sözlüğü, (Çev. A.B. Taymas) Ankara-TDK

Yüce, N.; Çağatay, S.; Oraltay, H. (1984) Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul-TDAV Yayınları

ME. Yüce, Nuri (1993): Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara- TDK: 535 2. Baskı

163