Het ressentiment: een gif voor de democratie

René Forrez

Ressentiment is een knagende boosheid, een hardnekkige woede, een diep doorvoelde wrok
als gevolg van een aangedaan onrecht. Of dat onrecht nu echt of vermeend is, speelt geen rol.
Wrok geeft rechtstreeks aanleiding tot gevoelens van wraak. In een democratie is de plek
waar wraak uitgeoefend kan worden, het stemhokje. Daar proberen heel wat mensen met hun
stem het hele systeem op de schop te krijgen. Bestaat er een groter onrecht dan genegeerd te
worden, op je neer gekeken te worden, deplorable te worden genoemd?

Erkenning

Samen met seks en angst behoort erkenning tot de top drie van de motivering van menselijk
handelen. Gebrek aan erkenning is onverdraaglijk. De honger naar erkenning leidt
automatisch tot conflicten. Maar echte erkenning kan niet afgedwongen worden.
De democratie is misschien wel dé staatsvorm die het beste voorziet in de behoefte aan
erkenning. Verkiezingen zijn niet alleen een manier om de machtsoverdracht te regelen.
Minstens zo belangrijk is dat burgers hun stem kunnen laten gelden. Als die burgers nu het
gevoel krijgen dat ze wel een vote hebben maar geen voice, dat er naar hun stem gehengeld
wordt maar niet geluisterd, dat m.a.w. die verkiezingen er alleen maar zijn om een
machtsoverdracht te regelen, dan zien populisten hun kans, dan wordt de democratie
vergiftigd.

Toename van de ongelijkheid

Dat gebrek aan erkenning is begonnen in de jaren 1980 met Reagan en Thatcher. Tot dan
betaalden de Amerikanen en de Engelsen tot 90% belastingen op de hoogste schijven.
Vandaag verdient 1% van de Amerikaanse bevolking meer dan de gehele onderste helft.
Giganten als Amazon en Google hebben een groter budget dan de meeste landen op deze
aardbol. Miljardairs als Musk schieten raketten de ruimte in, terwijl het inkomen van de
gewone arbeider er sinds 1980 in reële termen niet op is vooruitgegaan. Bij de laatste
verkiezingen hebben de republikeinen en de democraten samen 13 miljard dollar uitgegeven.
De sponsors staan nu klaar om een return te vragen en dat zal zich zeker niet vertalen in een
vorm van belastingverhoging voor de rijken. Veel Amerikanen hebben honger als ze niet

1
werken. Gaan ze dan stemmen op een presidentskandidaat die eraan denkt om een totale lock-
down in te voeren?
De winnaars van de globalisering beseffen al te weinig dat grote groepen mensen uit de boot
gevallen zijn. De Democraten in de VS en de sociaal democratische partijen in Europa
verdedigen de belangen van de gewone werkmens al lang niet meer. Het zijn de partijen van
de hooggekwalificeerde grootverdieners geworden. Voor arbeid die meer en meer naar de
lage loonlanden wordt uitgevoerd of door geïmmigreerde mensen wordt verricht, is er nog
heel weinig waardering. De gewone man van wie het loon sedert de jaren 80 op hetzelfde
niveau is gebleven, voelt heel goed aan dat hij niet meer op de sociaal democratische partijen
moet rekenen, dat het hele systeem er niet is voor hem en dat het dan maar best op de schop
gaat. Want in het streven naar erkenning van hun identiteit zijn mensen bereid om een hoop in
de waagschaal te leggen: veiligheid, rechtvaardigheid en zelfs de democratie waar hun
voorgangers zo hard om gevochten hebben.

Het failliet van de liberale democratie

De moderne liberale democratieën beloven wel een mate van gelijk respect en proberen dit
min of meer te realiseren met individuele rechten, de rechtstaat en het stemrecht, maar de
gewone man ervaart stijgende armoede, vreest voor verlies van zijn job of moet kiezen voor
een job zonder sociale bescherming.
Aan de top ziet hij iets anders. Zijn behoefte om erkenning als gelijke die hij maar niet krijgt,
wordt aan de top weerspiegeld door de behoefte van de elite om als superieur erkend te
worden, wat dat soort mensen uiteraard wel veel beter lukt.
Als dan iemand aan de top in zijn behoefte om als superieur erkend te worden zich bedient
van de zucht van de massa naar gelijke erkenning is het resultaat een Caesar, een tiran.
Door bij de gewone mensen misbruik te maken van hun gevoel dat hun natie, hun
levenswijze, hun godsdienst niet gerespecteerd wordt, kan een sterke man opstaan die hen
bevestigt in hun overtuiging dat het hele systeem onbetrouwbaar, corrupt en door en door rot
is.
In de VS hadden de founding fathers goed begrepen hoe in het oude Rome de republiek – die
een staatsvorm was om tirannie onmogelijk te maken – toch kon verworden tot een absolute
heerschappij. Met een systeem van checks and balances wilden zij verhinderen dat hun
republiek ooit dezelfde weg kon opgaan. Vandaag zien we dat dit systeem op zijn grondvesten
staat te daveren.

2
Erkenning is de Achillespees van de liberale democratie. Het is ontzettend moeilijk een
oplossing te vinden voor die dubbele verzuchting, voor de gewone man de zucht naar de
erkenning van gelijkwaardigheid en voor de elite de hunkering naar de erkenning van
superioriteit.

Meritocratie

Vooral omdat de liberale democratie drijft op de meritocratie, het systeem waar de verdienste
heerst. Wij zijn allen in dit systeem grootgebracht. De kern van de meritocratische moraal is
dat we het niet verdienen om beloond maar ook niet om belemmerd te worden op basis van
factoren die buiten onze macht staan. We mogen alleen beloond worden op basis van onze
eigen verdiensten, samengevat in de mantra you can make it if you try. Fijn om te horen als je
tot de winnaars behoort, maar vreselijk als je in het kamp van de verliezers zit. Is het
werkelijk jouw schuld als je niet over bepaalde talenten beschikt of niet over de kracht om de
gevraagde inspanningen te leveren? Is het werkelijk jouw eigen verdienste als je daar wel
over beschikt?
De babyboomers van na de oorlog kregen kansen te over. Voor kinderen van arbeiders,
eenvoudige vaklui en kleine zelfstandigen waren de sociale promotiekansen tot de jaren 90
reëel. Dat kinderen uit de arbeidersklasse konden wedijveren met kinderen van de
bevoorrechten was een verheugende ontwikkeling en helemaal het gevolg van een systeem
van meritocratie dat niet langer toestond dat maatschappelijk posities werden geërfd van
vader op zoon.
Toch waren er in Engeland begin de jaren 60 al kritische stemmen te horen. Michael Young
had toen de term meritocratie bedacht om er een bijzonder negatief maatschappijbeeld mee te
schetsen. In zijn dystopische roman, The Rise of Meritocracy, voorzag hij een duale
maatschappij van winnaars en verliezers als de meritocratie tot de uiterste consequenties werd
doorgevoerd. Dit is bij ons de toestand vandaag. Young zag in dat het bij de winnaars tot
hoogmoed zou leiden en dat de verliezers zich vernederd zouden voelen. De winnaars zouden
hun succes beschouwen als een terechte beloning voor hun vermogens en hun inspanningen
en zouden neerkijken op mensen die het niet zover geschopt hadden. De verliezers zouden het
gevoel krijgen dat zij hun mislukking uitsluitend aan zichzelf te wijten hadden.
Deze meritocratische logica vergiftigt vandaag onze politiek en is drijvende kracht achter de
populistische woede. Wanneer de nieuw gevormde elite zich aan de top genesteld heeft, moet
die positie bestendigd worden en wordt voor nieuwkomers de weg naar de top afgesneden. De

3
sociale mobiliteit valt stil, in een volgend stadium smelt langzaam de middenklasse weg en
uiteindelijk wordt de kloof tussen rijk en arm alsmaar groter.

Gelijke kansen?

Wat was de strategie van de sociaal democratische partijen om daar iets aan de doen? De
meritocratie in vraag stellen? Integendeel, de meritocratie is dé oplossing. We moeten er
alleen maar voor zorgen dat er voor iedereen gelijke kansen zijn. Hoe doen we dat? We
vergroten de kansen voor minderheidsgroepen, vrouwen, holebi's, gekleurde mensen. Op zich
is daar natuurlijk niets mis mee, maar de grote massa die de onderklasse vormt, wordt wel
totaal over het hoofd gezien. Degenen die zich in de lage sociale klassen bevinden – in de VS
voor een groot deel bevolkt door de blanke man in de landelijke gebieden – voelen dat zij niet
tegemoet kunnen komen aan de harde eisen van de competitie en dat dus op hen wordt
neergekeken. Zij voelen zich terecht genegeerd en vervuld van ressentiment richten zij hun
wraakgevoelens op al degenen die hen naar hun aanvoelen in die ellendige situatie hebben
gebracht: de elite, de vrouwen, de holebi's, de zwarten, de immigranten, de stedelingen, de
niet-Christenen.
Terwijl de sociaal democratische partij homofobie, seksisme en racisme verwerpt en
voorgeeft een maatschappij te bevorderen waar iedereen het kan maken, ging in die
maatschappij de sociale mobiliteit achteruit, groeide de ongelijkheid en kreeg de armoede
ongekende proporties.
Ons onderwijs is kampioen in ongelijkheid. In weinig andere landen zie je zo duidelijk het
verband tussen sociale afkomst en schoolse prestaties. Dat komt omdat we veel te veel belang
hechten aan de zogenaamde talenten van jongeren. Maar een talent is moeilijk te meten.
Toetsresultaten zijn de resultante van een samenspel tussen aangeboren talenten en
vaardigheden, maar voor een groot stuk ook van wat je van je omgeving hebt meegekregen.
Sedert meer dan vijftien jaar blijkt uit de analyse van elke PISA-test opnieuw hoe groot de
ongelijkheid is binnen ons onderwijssysteem. Het zijn niet gelijke kansen (egaliteit) waar we
naartoe moeten werken, het zijn gelijke uitkomsten (equiteit). Hier ligt misschien de basis van
ons onderwijsprobleem en bij uitbreiding van ons maatschappelijk probleem. Gelijkheid of
egaliteit leidt niet automatisch tot billijkheid of equiteit.

Ook in Europa

4
Wij denken graag dat het bij ons in Europa lang zo'n vaart niet loopt. Maar wat te denken als
hier vrouwen soms het geld niet hebben om maandverband te kopen, als een jongen van tien
als enige wens heeft dat zijn ouders wat meer geld hebben om eten te kopen, als nauwelijks
nog arbeiderskinderen op de universiteit geraken?
Zolang de traditionele partijen blind blijven voor het ressentiment dat leeft bij een groot deel
van onze bevolking, zolang partijen verandering beloven maar die verandering uitblijft,
zolang mensen zonder diploma geregeerd worden door alleen maar hooggediplomeerden,
zullen er nog zwarte zondagen komen.