i i n d e k i l e r

Asker Menderes'e Cumhutbakanlgm teklif etmi, sonra da asmt! / 1 1 4 Menderes'ten darbecilere 'ibirlii' teklifi /121 1954 seimleri efsanesi ve gerekler / 1 2 8 Aydn Menderes babasn temsil edebilir m? / 1 3 3 III. CHP NH GNAH GALERS / 1 4 1 nn nasl cumhurbakan seildi? / 1 4 3

NSZ 7

Seim sonularn aklyorum! / 1 5 0 Alt Okun bilinmeyen tarihi / 1 5 4

I. ALTINA EFSANES / 9 1930lu yllar Altn a g myd? / 1 3 Kurtulu Sava'nda bir ABO Bakanndan medel ummutuk / 1 7 Atatrk 1922'de -siyaseti brakacam" demi miydi? / 2 3 Atatrk Trkiye'sinin Hitler Almanya'sna ekonomik bamll / 28 Onuncu Yl M a r n n bestesi alnt myd? / 33 1924 de girecektik Kuzey Irak'a, Atatrk istemedi / 41 Musul defterini sadece 143 milletvekilinin oyuyla kapatmtk / 45 81 yl sonra Musul'a girmek! / 4 9 Saltanatn kaldrlmasnda Atatrk'n rol I 53 23 Nisan sehltyetimlerinin bayramyd! / 5 7 Atatrk, usta karikatrcye ne demiti? / 64 1934'de bir profesr neden intihar eder? / 68 1923'de Cumhurbakann halk seseydi! / 74 smet Paa Hilafeti savunuyor / 79 Lozan, Sevi in hafifletilin ii miydi?.' 83 II MENDERESN RUHU / 7 Osmanl'nn da bir Demokrat Partisi uarri' / 89 S/de deil zde Amerikanc knm$: Menderes mi, inn m? / 94 Hznl bir Dileri Bakan portresi / 98 te darbecilere silah eken Cumhurbakan / 1 0 4 Vatan kurtarclardan kurtarmak / 1 1 0

slamc CHP halifelii koruyacakt... / 1 5 9 CHP genliinin anakkale ehitleri rezaleti / 1 6 3 Bavkal'n 1990'daki sivil muhtras / 1 7 0 Musikide devrim olur mu? / 174

IV. YARIM GEREKLER / 1 7 7 Bartl first lady'len Latife, Mevhibe, Reide / 1 7 9 Mevtbe hanm ban nasl amt? / 1 8 3 Dikiz aynasnda grlen bir suikast / 1 8 8 Yann kalm bir darbe giriimi / 1 9 2 Idris Kkmet: Krler arsnda ayna satan adam / 1 9 7 'Yeni Atath? / ?D1 Hitler iktidara nasl geldi? / 205 Akif'in sm' da darbecilie soyunmutu! / 208 Osmanl'da bile 2b yanda seiliyordu, ya iri" .' 21 j Cumhurbakanlarnn ilkleri ve enleri / 216 ankaya Kok'ne seccade ilk defa girecekmi! / 226 V. ATATRK'N SANSRLENEN FOTORAFLARI / 231

nsz

hala alacakl durumda olduklarna, mezarlarnda rahat uyuyamadklarna ve ruhlarnn alacaklarm toplayabil mek iin dnyamz sk sk ziyaret ettiklerine inanyoruz da. tarihimize henz tam tekmil bir cenaze treni dzen lememi olmamzn dnyamza nasl eksiklik duygusunu ekliine bir trl inanmak islemiyoruz. Oysa durum ok benzer. Ona henz hesaplar balanmam bir tarih de demek mmkn, hesab kapanmam bir larih demek de... Yahut Kemal Tabir gibi sylersek. Demek, drt milyon ksur kilometre karelik bir impara torluun yedi yz yllk hesaplar tasfiye edildi be ay iinde... Buna tasfiye denmez, miras reddettik. Hem de

Tarihimiz zerine yapt deerli almalardan tan dmz Prof. Dr. Kemal Karpat'n o 'htilal bildirisini an dran uyarsn iiten oldu mu aranzda: Bizim dncelerimizde, mlerimizde, sinemizde byk bir boluk vardr; o da tarih bilini*] boluudur. Biz tarihe lapan, fakat tarih bilmeyen bir toplumuz... Buna bir son vermemiz gerekiyor. Tarih bilinci, tarih sevgisi insan kklendirir. canlandrr, bugnk olaylar dne balar, dn bugne getirir, tarihi l bir ders olmaktan kurta rr, yaayan bir varlk haline getirir ve tarih o olmaldr. Bugne balanan, yaayan bir varlk olmaldr tarih. Be nim yaklamm budur. Biz bunu yapmadka, tarihe kar olan bir yerde ar ilgi. dier tarafla kksz anlay devam edecektir.1 Biz istesek dc istemesek de tarihin rnleriyiz. Paha s, sevsek de, fkelensek de, byk bir tarihin ocuklar yz. stelik henz kara adr kalkmam, yas sresi bit memi bir tarih bizimkisi. Filozof Jacques Derrida'nn de diini yanslarsak, usulne uygun olarak gmlmemitir cenazemiz de ondan. Usulne uygun olarak defnedilmemi, dualarla uurlanmam ve talkn verilmemi cenazelerin nasl bizden

borlarndan bir ksmn kabul ederek redtleilik. Deil bir dnya imparatorluunun miras, bir mahalle bakka lnn miras bile... bu kadar ksa zamanda tasfiye edilip karara balanamaz. 2

yleyse cenazemize kar borcumuzu, saygmz, devlerimizi yerine getirmedike ve dahi yas tutmaya de vam etlike normallemede mmkn olmayacak demek tir. Normalleme iin hesap defterlerinin erisine girmek ve eteleyi bugne kadar gel irmek gerekecektir. l.ozan gibi yarm kalm defterleri kapatmay olduu kadar 'darbecilik' gibi arzalarn kklerini de bulmay ge tirecektir bu hesaplama. Cumhuriyetin askeri ruhu yete rinden fazla vurguland halde, Mustafa Kemal Paa'n srekli meclisi ne karma arzusu da, barts konusu nu -en azndan Ahmet Necdet Sezer'e gre- zamana bra kan tavr da yeterince ilenmi deildir. Nihayet Kadirbcyolu Zek Bey'in Erzurum Kongresi'ne byk niforma syla girmek isleyen Mustafa Kemal'i, 'Burada sivil bir toptanl yaplyor. Askeri kyafetle giremezsiniz' szleriyle uyarmas ve kongreye sivil bir kyafetle gelmeye mecbur brakmas rnei, artk Cumhuriyet'in sivil dinamiklerini grmezden gelemeyeceimizi hatrlatyor bize. le yan-

dan Atatrk'n Diyanet leri Bakan Rfat Breki'nin ei Samiye Breki'nin, 1930 ylnda bartl olduu hakle Ankara Belediye Meclis yeliine seildii gere iyle de muhakkak suretle yzlememiz gerekecek. Dedim ya. hayaletler basyor Trkiye'yi. Yas uzadka uzuyor... Geen yl baladm Yakn Tarih dizisi, Kller Almda Yakn Tarih ve Yakn Tarihin Kara Delikleri'yle devam et miti. Efsaneler ve Gerekler le bu tartma zincirine yeni bir halka eklemi oluyorum sadece. naallah bundan sonra da yeni kitaplarla srecek yolculuumuz. Mevl'nn derin gzne ya da 'deniz gz'ne o ka dar muhtacz ki bu yolculukta:

Denizi gren gz l/aka. kp gren gz baka. Kp brak da, denizin gzyle bak sen.

Mustafa Armaan 1 Eyll 2007. engelky

Kemal Karpaitn 23 Eyll 1999da Tarih Vakf Bilgi-Belge Merkey i ' n d e yapt konumadan aktaran: Atilla Lk "Kemal Karpat: Bir tarihi nasl yetiir". Toplumsal Tarih. Say: T l . kastn 1999. s. 36. kemal Tahir, Yol Ayrm. stanbul 1971. Sander Yaynlar, s. 436

ALTINA EFSANES
Erkn- Harbiye IGenelkurmayl stihbarat, dmana kar rgtlenen yeralt direni ebekeleri, din adamlarnn ynettii "seim" sayesinde General Harrington'n deyimiyle"ar ular" temizleniyor, Kuvay- Milliye Meclisi Lozan dzenini yerletirmek iin tasfiye ediliyor, bir lx>zan darbesi yaplyordu. Sual Parlar, Trkler v Krtler. Orudo&u'da ktidar ve syan Gelenekleri, stanbul 2005. Badat Yaynlan, s. 655.

1930'lu yllar Altn a myd?

likte deyeceimiz mebla yaklak Almanya'nn tazmi natnn yzde biri civarndadr. Bu arada asl borcumu zun sadece yzde I2'sini dediimizi ve ilk dzenli taksidini demeye baladmz tarihin Cumhuriyet'in 10. yl olan 1933 olduunu da unutmayalm. 1 Madem girdik bu bahse, bir ey daha syleyeyim de siz inanmayn: ngiltere gya savan galibi olarak ku rumla dolamaktadr ortalkla ama ekonomisi tek keli meyle iflas etmitir. Aman canm, laf uzatmayaym da, ngiltere'nin Amerikan bankalarna olan borcunu 1960'larn sonlarna kadar demeye devam elliini syle yeyim de gln biraz! Tarih bazen komiktir sahiden de.

isler CHP'nn sylemine bakn, islerseniz sg popler basnn yazp izdiklerine, 1930larn neredeyse kutsand n grrsnz. I920'li yllar da nemsenir geri ama asl Cumhuriyet/in kendisini btn grkemiyle gsterdii yl lar 1930'lardr. Asl ama Osmanl'dan kopmak olduuna gre. 1930'lar bu kopuun zirve yapt yllardr. Kalkn ma hamleleri, sanayileme abalar, ekonomik bamsz* lk ve tek kuru d bor almadan kalknmay gerekletir me... bu dnemin 'kazanmlar' olarak sunulur. Geri bir 'Osmanl borlar' meselesi vardr ama bu da abartld kadar deildir. Kukusuz 1930'larn anlarnda ylda iki taksit halinde 700 bin altn lira demek kolay bir i deildir ama sonuta bu, bamszl urunda savalar bir topran borcudur ve kmsenmeyecek bir ksm da Birinci Dnya Sava srasnda alnmtr. stelik bu borcu biz dedik de Arnavutluk. Suriye. Yemen, halta Yu nanistan'n da aralarnda bulunduu 14 lke demedi mi? Kald ki, sava tazminat (tamirat paras) olarak Al manya'ya detilen miktar dudak uuklatacak cinstendir: Tam 24 milyar altn sterlin, d e d e bitmez diyorsanz yanlyorsunuz, nk Almanlar 1932'de borlarn bitir milerdir bile! Uzun vadeli borlarmzn 15 milyon altn sterlin tuttuunu gz nne alrsanz dier borlarla bir-

Neyse gelelim bizim 1930'larn macerasna. Bilindii gibi Atatrk. Serbest Frka'y. hkmet ile halk arasnda oluan kopukluu gidermek ve muhalefet kana lyla yukarya yansmayan baz gereklere uyanabilmek iin krdurmutu. te Serbest Frka'nn zmir ve Balkesir mitinglerinde halkn meydanlar doldurmas ve nn aleyhine, hatta baz yerlerde Atatrk aleyhine sloganlar atlmas ve resimlerinin yrtlmas karsnda Gazi hareke te gemi ve iki etaptan oluan bir yurt gezisine kmt. Kasm 1930'da balayp Mart 1931'de biten bu yorucu yun gezisi Gazi iin ok retici ve hatta hayret uyandr c olmua benzemektedir. deolojik ve kltrel devrimler le byk ehirlere egemen olmaya alan Kemalist ink labn henz halka inemediini bu gezi srasnda ren mi olmaldr. Mesela Atatrk yle yazyor gezi defterine: Hkmeti ve frkay (CHP) zayf dren mhim sebep lerden birisi de halk ikayetlerinin ve frka tekilat temen nilerinin kaytszla maruz kalmasdr. Halktan gelen mracaat ve ikayet tali memurlarn deil, bizzat Vekilin (Bakann) (veya mahallinde valinin) mzalayaca (msbet veya menfi olsun) esbab- mucibeli Igerekelil bir ce vapla karlanmaldr.

Atatrk uyaryor, nn dinliyor. Dinliyor mu acaba? Devam ediyor Atatrk: Bu seyahaltaki temaslar bize halk ikayetlerinden Devlet lerinin nasl yrdn anlamak faidesinin karlabi leceini gsterdi. ikyetler tek tek tetkik olunmakla be raber, bunlarn mahiyetlerine gre tasnifinden sonra v cuda gelecek tablonun toplan mtaleas byk halk taba kalarnn hangi zdraplarla mahmul (ykl) olduunu gsteriyor.2 Daha ne desin? stelik Ege blgesi ormanlarndan el de edilen kitre, iek soan, maz ve harup ihracatnn 1914 ylna oranla ok fazla dtn (baz kalemlerde yzde 99'dur d) gzlemleyen Gazi, Ziraat Bankas'nn esasnn bozuk olduunu, bou bouna binalar yaptrldn, bu binalara saplanan sermayeyi uygun e kilde iletmesinin daha faydal olaca uyarsn yapmak tan da alamaz kendisini. Gezi srasnda Atatrk'n nne atlp "Az" diyenler de cabasdr. Nitekim yaknlarndan Hasan Rza Soyak'a syledii u szler 1930'lann balarnda Trkiye'yi de iine alan 1929 dnya ekonomik bunalmnn Atatrk' ne kadar bunalttnn gstergesidir: Bunalyorum ocuk, byk bir strap iinde bunalyo rum! Gryorsun ya, her gittiimiz yerde mtemadiyen (srekli olarak) den, ikayet dinliyoruz. Her taraf derin bir yokluk, maddi manevi perianlk iinde... Kim sylyor bu szleri? Atatrk. Ne zaman sylyor? 1930'da. Peki nasl oluyor da bu bunalm yaam bir Trkiye Alln ag ilan edilebiliyor? Bu gerei src bir dille yakalayanlardan Yakup Kadri'nin samlarna kulak verelim imdi de. Kendisi Ata trk'n de. inn'nn de yakndr. Politikada 45 Yl adl hatralarnda 1925'lerdek durum hakknda unlar syler:
2 1

O sralarda bence bu hdiselerin en nemlisini tekil eden dnk Mill Mcadeleciler ve o gnk devrimciler kadrosunun bir kazan ve menfaat sirkeli karakterini ta maya balatmyd. Bunlardan kimi arsa speklasyon lar, kimi idare meclisi azalklar, kimi taahht ileri, kimi de trl trl ekillerde komisyonculuklar peine d m bulunuyorlard... Hibirini durdurmak kabil [mm kn] olmuyordu.' Demek ki neymi? CHP kadrosu devlete srtm daya yan bir rant ekonomisine start vermi ve halktan koparak bir avu devletin palazlandrd zenginle Trkiye'yi da re etmeye kalkmtr. Ancak Atatrk'n bu kt gidie son vermek zere kurdurduu Serbest Frka'nn eletirilerine tahamml edemeyen kesim de, o zamann deyiiyle "yiyici"lerdi. Muhalefet istemiyorlar ve her muhalefet kml dann "irtica - olarak damgalyorlard. Neden? nk irtica, yani eskiye dnmek demek, ellerinden hortumlar nn alnmas anlamna gelecekti. Eer 1920-1924 arasn daki serbestlik geri gelirse avantalar ellerinden gidecekti de ondan. 1935 yl 11 dare Kurulu yelerinin mesleki da lmna bakarsak, bu sekin zmrenin nasl kemikleligini daha iyi grrz: 90 tccar, 31 varlkl ifti, 10 fabrika tr, 24 avukat. 17 doktor ve eczac, 7 banka mdr, 14 emekli general ve subay, 4 retmen. 44 il ve belediye ge nel meclis yesi... Halk nerede, grebiliyor musunuz? O "Az!" diye Ata trk'n nne atlanlar? ankaya savalarnn z, zeti budur vesselam.

Bk/_ l- Bruce Ftlton. "France and i h e l*.nd of the Otlaman Hmplre". liditr: Matian Kent, Hr Greni Pouvn anl lr t'ul of lr Oomu limpln; I o n u r a 1984. ( i e o r g e Ailen & Unvin. s. 1&5. Atatrk. Seyall Kollar (1930-19311, Hasrlayan: Grbz Tfeki. Uanhl I9H8. Kasnak Yaynlan, s. 48.

Yakup Kadri Karaosmanoglu. Politikada 45 Yl, Ankara IrJfcri. Bilgi Yaynevi, s. B7.

Kurtulu Sava'nda bir ABD Bakanndan medet ummutuk

imdilerde 16 Man ehitler Gn'n hatrlayacak bir Al lah'n kulunu bulmak steseniz ila iin bile yoktur (uz manlar dnda tutabiliriz bu yargnn). Peki neydi 16 Man ? 19601 yllara kadar bizi sokakla ra dken ve yryler yaptran bu yldnm, ngilizle rin Meclis-i Mebusan' bastktan sonra ehzadeba Karakolu'na baskn dzenleyip Trk askerini kallee ehit etmesi (1920) trajedisinin yldnmyd. Emperyalist n gilizlere olan kinimizi sokaa dktmz bu yldnm kayplara karmt ki, bu yl iki gn sonrasna konulan drlan ehitler Gn, 16 Mart'ta hunharca katledilen Mehmetiklerin aziz ruhlarna bir para da olsa teselli verdi. K yzden diyorum ya, stiklal Sava (sonradan uydu

"Tarihi yanl yazmak bir mille) olmann ayrlmaz par asdr." Byle demiti Fransz dnr Ernest Renan. Uluslama ile tarih yazm arasndaki ba bu ekilde dile getirilmeliydi ona gre. Aslna baklrsa Fransa iin olduu kadar ABD iin de geerlidir bu tarihi yanl yazma pratii. Holocaust sonra s Yahudi tarihi bir daha eskisi gibi yazlamayacak kadar kkten deimedi mi? Hint tarihileri imdi kollar sva m, ngilizlerin tarih zerinden zihinlerinde meydana getirdii tahribat nasl tamir edebiliriz diye gece gndz uramyorlar m? in derseniz, o tamamen baka bir alemde kula atyor. Hatla bir iki yl evvel Amerika'y ke fedenin Kristof Kolomb deil, Zeng Ho adl bir Mslman inli olduunu ddia eden sempozyum bile dzenlendi Singapur'da. Kitaplarda cabas... Demek ki, tarih de yle bir kere yazld m, Everest'in zirvesi gibi yerinden edilemeyen bir granit ktlesi deil. Sonuta o da bir insan rn ve bir sre sonra her insan rnnden skldmz gibi ondan da sklmaya ve yeni bir 'gemi masal'n arzulamaya koyuluyoruz. Baksan za, 18 Mart' "ehitler Gn" ilan etlik kanunla. Ancak

rulan 'Kurtulu Sava' deil, nk biz Yunan'm elinden kurtulmak iin deil, bamszlmz salamak uruna savamtk) yllarmzn tarihi 1927'deki Nutuk eksen inde ve 1930'lann ortalarnda gelitirilen Tarih Tezi yrnge sinde yelerince kald. Ank onu yeni eksenler ve yrnge ler zerinden okumaya girimenin vakti geldi. Hatrlarsnz, daha nceki bir kitabmda Sivas Kong resi gnlerinde Mustafa Kemal Paa ve Rauf (Orbay) Bey'in imzalarn tayan bir mektubun Louis Edgar Browne adl bir gazeteci eliyle A B D Senatosu'na gnde rildiini ve mektupta Senato'dan hir inceleme heyetinin Anadolu'ya yollanmasnn istendiini ele almtm. Gazi Mustafa Kemal Nulk'unda bu mektubun gnderilip gnderilmediini pek iyi hatrlamadn sylemekteydi. Halbuki belgelerle gsterdim ki, mektup gnderilmi, o kadar gnderilmi ki. mektup zerine Sivas'a gelen Ge neral Harbord. Mustafa Kemal ve Rauf Bey'le grm, sonra Erzurum'da Kzm (Karabekir) Paa ile inceleme lerde bulunmutu. (Yakn Tarihin Kara Delikleri'nde (Ti* ma Yaynlan) mektubun orijinalinin fotokopisini bula bilirsiniz.)

1919 ylnda Erzincan Hkmet Kona binasnn merdivenlerindeki bez afiste Franszca olarak

'yaasn Wilson Pensiplerinin 12, maddesi' yazyor

Erzurum 1919. iki askerin ellerinde bir afi. zerinde bu sefer Osmanlca yaz>yla "Vilson prensipleri M a d d e 12" yazyor

aranlar, hatta kzp kprenler oldu. Szlerimi amalamadm noktalara ekenler de eksik deildi. An cak unu sylemeye almtm: 1919 artlarnda insan lara doru ve normal grnen bir karar, 1927'de anormal grnmeye balayabilir. Bunda tuhaf bir ey de yok. Ba kn Ahmet Necdet Sezer'in 7 yl nceki szleri ile veda ko numas arasndaki dalar gibi farka vc ondan sonra yeni den dnn islerseniz sylediklerimi. imdi size stiklal Sava yllarnn farkl bir yzn gsterecek birka fotoraf sunmak isliyorum. Birinci fo toraf, Eyll 1919'da Erzincan Hkmet Kona'nn giri ini gsteriyor. Merdivenlerin hemen banda ki askeri miz ellerinde bir bez afi lutuyor. zerinde yle yazyor: "ViverArt. 12 des Principes de Wilson." Trkeye evirisi: "Yaasn Wilson Prensipleri'nin 12. Maddesi." "Yaasn" denilen bu Wilson Prensipleri de nedir? Pe ki bu Franszca bez afi Erzincan Hkmet Kona'nn kapsna -Trkler iin olamayacana gre- kimler iin aslmtr?

Sz dnedurun. ben kinci bombam patlataym. kinci fotorafmz ise hemen ayn gnlerde Erzurum'da ekilmitir. ki Dadan elinde bu defa bir pankart grl yor. Etraf da kalabalk saylr. Bir gsteri, muhtemelen. Pankart bu defa Trke konuuyor: "Vilson Prensipleri Madde 12." Ne oluyor Allah akna bu Erzurumlulara ve Erzin canllara? Kim bu ok sevdikleri Wilson ve dahi kendile rine "yaasn" lklar attran bu 12. madde de neyin nesidir? Bugn ismi unutulmu olan ABD Bakan Woodrovv Wilson daha ok 8 Ocak 1918'dc Birinci Dnya Sava'nn daha fazla kan dklmeden sona erdirilmesi iin bir bar plan olarak lan ettii "14 Nokta"syla tannr. Trkiye'de "Vilson Prensipleri" adyla tannan, hatta adna bir der nek bile kurulan bu noktalarn 12'ncis, Osmanl Devleti topraklarnda Trk ounluun yaad blgelernin Trklere braklmasn islemekleydi. Bu da her trl hu-

kukumuzun ayaklar allna alnd bir zaman da Mill Mcadele kadrosuna ila gibi gelmi ve drt elle sarlm lard ona. Nitekim bizzat Atatrk'n sylediklerine bak lrsa Misak- Millimizin hukuki temelini de VVilson Prensipleri'nin 12. maddesi oluturmutur. Hatrlayalm m 1926 ylnn Mart ve Nisan aylarnda Hakimiyet~i Mitliye ve Af illiyet gazetelerine ortak olarak verdii hatralarndaki szlerini: tiraf ellerim ki, iten de milli snr biraz WiIson prensiple rinin insani maksatlarna gre ifadeye altm. Hemen aklayaym: O insani prensiplere dayndgdadr ki. Trk snglerinin mdafaa ve tespit ettii snrlar m dafaa etmiimdir.1 Demek ki neymi? Bugn kabul etmek kolay olmasa bile Atatrk bile milli snrlarmz tespit ederken bir ABD Bakan'nn prensiplerine dayanmak ihtiyacn hissetmi. Nitekim Mustafa Kemal Paa'nn Sivas Kongresi Ba kam sfatyla ABD Senatosu'na gnderdii mektubun ar ka plannda da Wilson'un milletlere kendi kaderlerini ta yin hakkm tanyan bar plan yatmaktayd. Ayn zaman da Anadolu halk da bu prensiplere sahip km ve Senato'nun nceleme yapmak zere gnderdii General Harbord ve ekibine davullu zurnal karlama trenleri d zenlemitir. te yukarda grdmz iki fotorafn arka plannda bu prensipler vardr ve afiler Amerikal General Harbord grsn ve gnl bizim tarafmza meyletsin diye hazrlan m ve aslmtr. Ancak Bakan Wilson'un bir baka plan daha vard. Ksa bir sre sonra, 21 Ocak 1918'de Paris Bar Konferans'na giderken yannda bir program ve Trkiye'nin para lanmasn ngren haritay da gtrmt. Giresun'dan balayp Sivas, Mara, Adana, Mersin, Van. Kars ve Ar'y da iine alan "byk Ermenistan" haritasyd bu.
1

Tabii tahmin edilebilecei gibi biz prensipleri grm ama haritay grmezden gelmitik. Geri bugn kisini de grmezden geliyoruz ya, neyse...

Atatrk'n Btn Eserleri, cilt 3, stanbul 2003, Kaynak Yaynlar, -. 55. General Harbord-Mustafa Kemal Pasa grmelerinin ayrntlar iin bkz. Fethi Tevetolu. "Mill Mcadele Mustafa Kemal Haa-General Harbord grmesi*, Trk Kltr. Say: 76. ubat 1969. s. 1-12 (bu makale 81. sayya kadar devam e d i y o r ) .

Atatrk 1 9 2 2 ' d e "siyaseti brakacam" demi miydi?

yapt teekkr konumasnda Mustafa Kemal Paa im syledikleri: kinci saadetimi temin edecek olan husus, benim bundan sene evvel mukaddes davamza baladmz gn bu lunduum mevkie dnebil inekliim imkn olacaktr. (Al klar.) Hakikaten milletin sinesinde serbest bir millet fer di olmak kadar dnyada bahtiyarlk yoktur. Hakikatlere vakf olan. kalp ve vicdannda manevi ve mukaddes baz lardan baka zevk tamayan insanlar iin ne kadar yksek olursa olsun, maddi makamlarn hibir kymeti yoktur.1 Mustafa Kemal Paann Byk Taarruz'dan nce hem de Meclis huzurunda verdii bu "sz", muhtemelen ken disine tannan olaanst ve sresiz yetkilerin kurtulu tan sonra da kullanldnda bir tr diktatrle gidilebi leceine ilikin baz vekillerin zihninde oluan kukularn datlmasna ynelikti. Mustafa Kemal Paa iin Sakarya zaferinden sonra rtbe birden atlatlarak mareal ya plmas, dahas Gazilik gibi en son 1897 Teselya savann kazanlmasndan sonra Sultan I I . Abdlhamid'e verilen benzersiz bir unvana layk grlmesi yeterli olmam gibi dir. O imdi hedef bytm ve baz demeleri Kzm Karabekir ve Rauf Orbay gibi Milli Mcadele'nin nder kad rosunu kayglandrmtr. Bunlara gre Mustafa Kemal Paa'nn gz imdi de padiahlk ve halifelikleydi!

O mesut gn geldiinde, btn milletle beraber yksek heyetiniz, ve ben de yksek heyetiniz, iin de bir fen ve bir ye olarak bittabi en byk saadeileri idrakle merref olacaz. GAZ MUSTAFA KEMAL PAA Sen deyince "Sulhten sonra isterim Herkes gibi bir fert olmak, hr olmak" Hepimizde dodu byk bir vehim Gerekten mi bu kyamet kopacak? O sakin tabiatl Ziya Gkalp Diyarbakr'da kan K k Mecmua'da pe pee nerettii iirlerle Gazi Mustafa Kemal'e 'Sakn ekilme' mesajn vermek htiyacm ne den duymutu? Yoksa gerekten de Yunanllar yenilgiye uratm bir ordunun Bakomutan sine-i millete dn mek zere midir? Nedir bu tela ve kyamet neden kopa caktr? T B M M zabtlarn ap okuduunuzda bu endienin, hatta korkunun gerek sebebini bulmakta zorlanmyor sunuz. te 20 Temmuz 1922 gn Bakomutanlnn TBMM tarafndan sresiz kaydyla uzatlmas zerine

Karahekir Paa ve Rauf Bey gibi asker kkenliler ile Halide Edip gibi aydnlar onun 20 Temmuz konumasn da verdii sze bal kalmasn, yani yeni bir makam mev ki istemek yle dursun, mevcut makamlar da elinin ter siyle bir kenara itmesini ve sz verdii gibi sine- millete dnmesini srarla istemekteydiler. te Uur Mumcu'nun yaynlad hatralarnda Kara bekir Paa'nn szlerinden zetlediklerim: Balangta Mustafa Kemal Paa Vahdettin'in kalma sn istiyor, sulu olduundan szmzden kmayaca-

Ancak ilk oylamada yeterli milletvekili bulunamaz. Dolaysyla oylama geersiz saylr. Bu anlaml bir mesaj dr Karabekir in. Gider Mustafa Kemal Paa'nn yanna ve yzne kar mecliste oluan kaygy dile getirir: Bu nergeyle sizin hilafet ve saltanat almak niyetinde oldu unuz kanaati belirmitir. Dzeltmezsek i vahim bir so nuca varabilir. Bu noktada Karabekir'in bir ara teklifi olur. Hem Ata trk'n verdii sz yere drmeyecek, hem de onu onurlandracak bir zmdr bu. Saltanat kaldrlacak, hilafet Osmanl hanedannda kalacak, bar antlamas mzalandktan sonra Cumhuriyet'in ilann mteakip
Sultan Vahdettin'in nadir grlen fotoraflarndan biri

Cumhurbakanlna "srf tarih bir nam almak suretiyle" Mustafa Kemal Paa seilecek, ancak hemen arkasndan istifa edecek ve lnceye kadar Cumhurbakanlarnn maddi imknlarndan yararlandrlacakt. Bundan sonra ki adm, boalan Cumhurbakanl iin halk oyuyla ser best bir seimin yaplmasyd. Evet. Cumhurbakannn halkn oyuyla seilmesi yo lunda ilgin bir tekliftir bu. Ancak aradan 85 yl gemesi ne ramen hala uygulanamamtr. nk baz kimseler, Karabekir'in. Atatrk'n ayan kaydrp kendisinin Cumhurbakan olmak sledii yolundaki haberleri Gazi'ye yetitirmilerdir bile. Bunun zerine projesinden vazgetii anlalan Karabekr Paa. en azndan saltana tn kaldrlmas ama hilafetin hanedanda kalmas nokta snda srarc olur ve 1 Kasm 1922'de kanunlaan tasar bylece ortaya kar. 2 Ancak kamuoyu yine de tatmin olmu saylmaz. Deil mi ki Gazi vaktiyle bir sz vermitir, yleyse gereini yap maldr. Mesela 1923 ubai'nda yannda Kzm Karabe kir Paa olduu halde zmir'den Ankara'ya dnerken o cukluk arkada olup o srada TBMM ikinci bakan bulu nan Ali Fuat Cebesoy'dan srpriz bir telgraf almtr. Telgrafta, baz vekillerin Gazi Paa'nn bir tarafa ekilme-

in sylyordu. Ben kar ktm ve yeni bir halife seme miz gerektiini kabul ettirdim. Kararmz, padiahln kaldrlmas ve hilafetin Osmanl hanedannda kalmas, Abdlmecid'in de halifelie getirilmesiydi. 30 Ekim 1922'de Mecliste sert tartmalar cereyan ederken Kza Nur'a harekete geme zamannn geldiini syledim ve GAZI'nin istei zerine saltanatn kaldrlmas lehine bir konuma yaptm. Fakat Rza Nur ve arkadalarnn imza ladklar kanun taslann son eklini okuduumda gr dm ki, i balangta konutuumuz noktadan tama men sapm. Taslakta "Osmanl hanedan yoktur ve tari he karmtr" ifadesi yer almaktayd. Bunun zerine Mustafa Kemal'e dnerek, "Paam, kararmz bu muydu? Hilafetin Osmanl hanedannda kalmas gereklii nokta snda anlamam mydk? Bu cmleyi okuyan herkes siz den phelenecektir" diye uyardm. Nitekim Rauf Bey de ayn cmleye takld ve " N e oluyoruz, nereye gidiyoruz?" diye bard. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa "Endi enize hak verdim. Durun o cmleyi dzelteyim" diyerek "Osmanl hanedan" kaydn silip "stanbul'daki padiah lk yoktur (madumdur)" diye yazd. Sonra nerge meclise sunuldu.

si anyla kendisine bir saray ve ayda 10 bin lira denek verilmesi iin Meclis bakanlna nerge verdikleri bildi riliyordu. 3 te Ziya Gkalp bu ateli gnlerin ncesinde Diyarba kr'dan yazmaya devam ediyordu: Gazi Paa! Geri fazla yoruldun htimal ki rahata da muhtasn Lakin Trk'n tlsmn sen buldun ksir gibi hu millete ilasn. Oysa 1922 Temmuz'unda meclis krssnden verilen szn, muhaliflere kar siyasi bir manevra gerei olduu apaktr. 1

Atatrk Trkiye'sinin Hitler Almanya'sna ekonomik bamll

Getiim yollara dikenler braktm iin zr dileye cek deilim. Tarih yeniden yazlmay hu denli arzuluyor sa yaplacak tek ey. yazann yapana ve yaplana sadk kalmasdr. Ord. Prof. Enver Ziya Karal gibi bir stadn bi le aka itiraf ellii gibi, inklap tarihlerimizi yazanlar onu kendi arzu ve duygularna uydurmularsa biz ne ya palm? Belki yol kenarlarna braktmz dikenlere tak lan ynlerden yeni bir palto yapmay becerir birileri. Me sajmz, gelecekteki sng zekl tarihilere. midimiz onlarda... Daha nce Osmanl borlarnn 1933 ylndan itibaren
1 tanbul 2004 2 Metni. Do Perincek'in belki de tek hayrl teebbs olarak tarihe geecek olan Kaynak Atatrk'n Btin s. Eserlerinin 156). 3. ciltinden aldm (is Yaynlar,

denmeye balandn konumutuk, ite sng zekl kardelerimizden birisi enmeyip kitaba bakm ve as lnda ilk bor taksirlini 1929'da dediimizi bulmu. Soruyor hakl olarak; Hangisine inanacam? Burada belirtilmesi gereken nokta var: 1. 1929'da dediimiz borcun kendisi deil, yalnz fa iziydi. 2. Bu ilk dememizle birlikte ekonomi iflas sinyalleri vermi ve alacakllara gerisini getiremeyeceimizi

Uur Mumcu. Kzm Karabekir Anlatyor. stanbul 1990. Tekin Yay nevi, s. 5.1-64. Bu sureci smet B o z d a g ' n yayna hazrlad Kazm Karabekir'in Paallarn Kavgas: Atatrk-Karabekir adl hatralanndan da izleyebiliyouz (stanbul 1991. Emre Yaynlan, v 92 v d . ) . Bkz. erafeltin Turan. Ttlrk Devrim Tarihi. 3. kitap (birinci Blm); Yrni Trkiye'nin Oluumu (1923-19381. Ankara 1995. Bilgi Yaynevi. s. 32.

Rdvan Akn.

TBMM Devleti (1920-1923): Birinci Meclis Dnemimle

Devlet Pikleri ve dare, istanbul 2001. H e l l i m Yaynlan, s. 378.

ilan etmitik. te bundan sonra demelere ara ve rilmi, grmeler 1932'de sonulanm ve asl borcun ilk dzenli demesine 1933'ten itibaren balamtk. Oradaki kastm, 1954 ylma kadar de vam edecek olan bu lk dzenli demeydi. 3. dediimiz Osmanl borlarnn tutar. TL baznda yaklak 150 milyon liradr. Peki hi merak ettiniz mi Osmanl'dan Cumhuriyete kalan nakit para tu tarnn ne kadar olduunu? Tam tamna 161 mil yon TL kt para (bozuklar hari). Yani Osmanl hazinesinden 161 milyon TL'yi cebinize koyarken hu para nereden geliyor diye sormuyorsunuz da, borcunuz knca niye mzklanyorsunuz? Bir mi ras olaynda alacak ve bor gayet tabii bir durum deil mi? Her neyse. Bu borlar meselesi epey su gtrr. Ancak belirtilmesi gereken bir baka nokta, bu bor ertelemesiyle birlikte Trkiye'nin d kredi itibarnn dibe vurmu olmasdr. Hatta 1920'lcrdc ngiliz hkmeti Tr kiye'nin ngiltere'de tahvil satmasn dahi yasaklamtr. Son are olarak ABD'ye bavurulmusa da. Avrupal tah vil alacakllar Trk isteinin geri evrilmesi iin Washington'a kredi vermemesi iin bask yapmlardr. imdi gelelim asl konumuza. 1930-1934 dneminde Trkiye iin 1929 dnya eko nomik buhrannn da misillemesiyle ar bir ekonomik darboaz olutuunu sylyor uzmanlar. Hani bazlar o zamanlar Trkiye'nin paras yabanc paralar karsnda deerliydi diyorlar ya, Gllen Kazgan'dan Yahya Sezai Tezel'e kadar Osmanl iktisat tarihi uzmanlar bunun eko nomi zerindeki fel edici etkisini gndeme getiriyorlar. 1930-1934 dneminde TL'nin ar deerlenmesi ile Trkiye'nin ihracat yapt tarm rnleri fiyatlarnn d piyasada dmesi sonucunda zellikle Ege blgesindeki ihracatlar iflas etti. mal reticinin elinde kald. Trkiye

reel gelir kaybna urad. lk defa TL bu dnemde Dolara baland. Enflasyon yoktu belki ama bu defa deflasyondepresyon sreci dodu. Bir k yolu olarak nce Fransa'yla balayan bir tr anlamal takas olan "kliring" ticareti denendi. te bu ta kas ticareti, yazmzn konusunu oluturan Hitler reji miyle Trkiye Cumhuriyeti'ni 1934-1939 yllarnda birbi rine sk skya balayacak ve Yahya Sezai Tezel'in ifade siyle syleyecek olursak, Trkiye tarihinin (Osmanl da dahil) baka dnemlerinde grlmemi derecede bir emperyalist d gce ekonomik olarak baml olmasn getirecektir. Nasl? Atatrk dneminde Trkiye da baml my m? Hem de Nazi Almanya'sna yle mi? u Hitler'in re jimine hem de? Siz bu sorularn kabuunu kayadurun. ben Tezel ho cann Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi1 adl kitab nn kapan aralyor ve balyorum zetlemeye: Tezel'e gre Trkiye'nin 1934'e kadar sren bu olum suz ekonomik tablosunun olumluya dnmesinde Hitler Almanya'syla kurduu yakn ekonomik ibirliinin hatr saylr bir pay bulunmaktadr. Kendi deyiiyle, Trkiye'nin d ticaretindeki genileme, Nazi Almanyas'nn uluslararas dzeyde iktisad g kazanmasyla ili kilidir. Almanya'nn Balkanlar ve Orta Dou'da gtt ticari genileme politikas nedeniyledir ki, Trkiye, Byk Buhran'n skntlarn yasayan liberal metropollerin Trk ihra inallarna talebinin zayflad bir dnemde, hracat hacmini artrabilmitir. Yeterince arpc grnyor. Onun iin devam edelim biraz daha. Almanya 1930'larn sonuna doru Trkiye'nin ticare tinin aa yukar yarsn kendine kanalize etmeyi baar d. Bylece Almanya'nn ihracatmzn cari deerindeki

pay 1929'da yzde 15 iken 1934'te yzde 39'a, 1935-1938 ortalamasnda se yzde 44'e kt. Almanya'nn ithalat mzn cari defterindeki pay ise 1932'de yzde 25 iken, 1934de yzde 36y. 1935-1938 ortalamas ise yzde 46'y buldu. Hatta bu dnemde Trkiye Almanya'dan yalnz si lah almakla kalmam, asker rgtlenmesinde de n c Reich'a baml hale gelmitir. Nitekim 1937'de Almanya'ya giderek bizzat Hitler'e gren Bayndrlk Bakan Ali el in kaya, Almanlardan anakkale'yi tahkm etmek iin top. demiryolu iin loko motif almak istediklerini sylemitir.^ Bunun sebebi ise Trk ihra rnlerine yz vermeyen dier lkelerin aksine Almanya'nn ihra mallarmza yksek fiyatlar demekte ve kliring hesabnda ak vere rek Trkiye'yi Almanya'dan daha fazla ithalat yapmaya zorlamakta olmasdr. Bylece hracat ve ithalatmzn neredeyse yarsn kendisine balamay baaran Almanya'nn Trkiye'yi ne reye srklemekte olduu ancak 1937'de fark edilmi ve ynetimde bir panik havas ba gstermitir. Ayn ekilde ngiltere de Trkiye'nin faizme kaymasyla Orta Dou dengelerinin aleyhine dneceini grerek panie kapl m ve Trkiye'ye bask stne bask yapmaya balam tr. Bunun zerine 1936 ve 1938 yllarnda yaplan anla malarla ngiltere'den 118 milyon Tl. bor alnmsa da. kinci Dnya Sava patladnda Trkiye'nin d ticareti nin Almanya'ya bamll hala srmekteydi, y l e ki, 1939'da bu bamllk muazzam boyutlara trmanm bu lunuyordu: thalatta yzde 51. ihracatta yzde 37. Hatta The Economist dergisinin 5 Austos 1939 tarihli saysnda yaynlanan bir hesaba gre, flitler Almanyas. Trkiye'yi kendisine siyasi olarak balamak iin zarar et meyi bile gze aln ve bizden yksek fiyatla mal alp ucuz fiyatla mal satmak suretiyle sadece 1938 ylnda tam 8 milyon TL tutarnda bir mali yardmda bulunmutur.

Bu para, ayn yl Osmanl borlar iin dediimiz mikta rn lam iki kandr! imdi Osmanl'dan kaarken Hitler'e tutulmuuz di yeceim, yine birileri kprecek. Noktann yeri buras myd?

Yahya Sezai T e z e l . Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarih (19231950). stanbul 1994. Tarih Vakf Yun Yaynlan, s. 176-179. Hu konu. yazarn daha nce verdii bir teblide de ilenmii!. Bkz. "1923-1938 d n e m i n d e Trkiye'nin d iktisadi ilikileri'*. Atatrk Dneminin Ekonomik * Toplumsal Sorunlar (1923-1938). 14-16 Ocak 1977. s tanbul 1977. iktisadi ve ticari limler Akademisi Mezunlar Yaynlan, v 20.>-20f>. Itr haka yazar alar Keyder'n bir makalesine ailen u ilgiye dikkat ekiyor: "l93f>Te imzalanan bir anlamadan sonra Nazi Almanyas bir yl iinde Trkiye'nin ihracatnn % 51'ini almak ve it haltnn % 45'ini salamak durumuna gelmiti." Bkz. Irvin Cemil Schick ve Erturl A h m e t Tonak, "Uluslararas boyut: Ticaret, yar d m ve borlanma", ilerleyenler: Irvin C e m i l Schick ve Erturul Ah met Tonak. Geis Srecinde Trkiye. Islanbul 1992, Belge Yaynlar, s. 359. Geri Almanlarn lliler rejiminden fince de Trkiye'nin finans ku rumlarn e l e geirme taarruzu sz konusuydu. Mesela 1924 ylnda Ziraat Bankasnn genel mdr Deutsche Bank'n eski genel mdlerinde biriydi. Ayrca ttihatlarn kurduklar ve hisselerinin % 40' hkmete ait olan milli banka ttibar- M i l l i n i n ynelimini de e l e geirmilerdi. Bkz. Calar Keyder. Dnya Ekonomisi rinde Trkiye (1923-1929). stanbul 1993. Tarih Vakf Yurt Yaynlan, s. 141,

Aktaran: Nejat Atsa. "Ali etinkaya-Hitler grmesi": Hayal Tarih Mecmuas. Sav: 11. Aralk 1967, t, 35.

Onuncu Yl Mar'nn bestesi alnt myd?

kal krlma bir yerde eskiye daha fazla baml olmay bile getirir. Krlma arttka bamllk da artar.1 Uygulamada kendi toplumsal ve kltrel ufku, inklaplarn hareket sahasn daraltr. Nitekim Medeni Kanun yaplrken Avrupa'daki en muhafazakr hukuk sistemine sahip lkelerden svi re'nin model alnmas epeyce manidardr. Biliyorsunuz, Katolik svire, kadnlara seme ve seilme hakkn yalnz Avrupa'da deil, dnyada en ge tanm olan lkelerden biri olmakla mehurdur. skandinav lkelerinden veya Fransa'nn deil, medeni hukukta svire'nin model se ilmesi Batclmzn da epeyce 'semece' olduunun en gl kant oluyor. Demek ki, masa banda "muasr medeniyel seviye-

Yazmm ama tekrarda fayda var: Acdr lakin biz asl batllatmz sandmz Cumhuriyet dneminde Bat'dan koptuk! ardnz kukusuz. 'Nasl olur?' dediniz belki de, "Onca Batllama gayretkelikleri cmlenin malumuyken bunu nasl iddia edebilirsiniz? apka ve klk kyafetten tutun da medeni hukuka, saat ve takvime kadar Avru pa'dan alnmadk bir ey kalmamken nasl olur da kal kp "Biz asl Cumhuriyet dneminde Bat'dan koptuk!" ddiasnda bulunma cretini gsterebiliyorsunuz?' Bir kere sylem ile eylem arasnda belirgin bir fark ol duunu belirtmem lazm. Evet, 'muasr medeniyet'in Avrupa medeniyeti olduuna dair ok sayda beyanatla kar karyayz. Bunlar bizzat Mustafa Kemal Paa ve s met Paa'nn azndan kmtr ve o devirde pek ok ay dn tarafndan da paylalmtr. (Tabii ayn evrede yer alp da Yahya Kemal gibi bu tezi paylamayanlar da mevcuttu.) Ne var ki, i icraata geldi mi, mesele deiir. En radikal grnenler, en tutucu konumlara saplanm olabilir. 1 lal la sosyolog Paul Connerton'un hatrlatt gibi, her radi

si"ne ulama veya stne kma nutuklar ekilse de, i icraata gelince sanld kadar radikal admlar anlamyor. Nitekim Prof. Ergim zbudun, Kenalizmin Trk toplu munu tamamen deil, 'ksmen' deitirmeye yneldiini sylerken ayn noktaya parmak basyordu aslnda. Yani Atatrk nklaplarnn, zannedildii kadar, mesela Sov yeller Birlii ve in kltr devrimi tecrbesi nispetinde bir topyekn deiim amalamadn, Batllama veya adalama projesinin mehul bir topyaya gre deil, pratikteki ihtiyalara ve eldeki artlara gre aksak semai tarznda yrtldn sylemek gerekiyor. Burada size bunun bir baka boyutundan, 1930'lara doru younluu giderek artan "kltr devrimleri"nden, zellikle de "mzik devrimi"nden ve arpc sonularn dan sz edeceim. n c e bir soru: "Mzik devrimi" neyi amalamt? 1926'da Trk musikisi retimi, o zamann konservatuvar olan Dr'l-elhn'dan kaldrlmt; 1934'de ise asl darbe gelecek, radyoda Alaturka musiki alnmas dahi yasaklanacakt. Peki neydi ama?

Dnce uydu: Asl mzik, Bat mziidir, Trk mu sikisi tek seslidir ve medeni dnyann seviyesinden geri dedir, yleyse nasl klk kyafetimizi veya Arap harflerini Batllarnkilerle deitirerek muasr medeniye! karsn da iine dtmz aalk kompleksinden kurtulduksa.ayn ekilde "geri ve ilkel" musikiyi terk edersek mede ni milletler dairesine kabul edilmemiz mmkn olabilir. Bylece ne oldu? Mzikolog Blent Aksoy'un deyiiyle Trkiye'de bir kere daha "ideoloji", "kltr"e baskn kt. Halbuki esas mesele, mzii Alafranga veya Alaturka diye ortadan ikiye blp halk birincisini 'ada mzik' olarak kabule zorlamak ve ikincisinden czzamldan ka ar gibi kamak deil, kaliteli mziin retilmesi olarak konulsayd, yine kltr galip gelecek ve belki de asl baa rlmak islenen yeni 'Trk mzii sentezi, bu iki kltrel retim geleneinin geliim srecinde ortaya kacak etki leimden zuhur edecekti. Aksoy'un deyiiyle, bu yaklam gzel bir ar semai ile basit bir ark ezgisini ayn kalba koyma yanlna derken, br yandan gzel bir koner to ile basil bir dans ezgisini de eitlemi oluyordu. Sonuta ne oluyordu? Dede Efendi ile meyhanedeki udi, Mozart'la bardaki kemanc ayn kalba oturtuluyor, birincilere Alaturka denilerek krmz kart gsteriliyor, ikinciler ise hangi seviyeden olursa olsun ba tac edili yordu. Herhalde mzie ideoloji kartnda ne byk faci alara yol atna bundan iyi bir kafa karkl rnei bu lunamazd. stanbul Belediyesi tarafndan 1932 yl sonlarna do ru Konservatuvar slah maksadyla arlan Viyana M zik Yksek Okulu rektr Joseph Marx, raporunda yne ticilerimizi u ac szlerle uyarmt: Milliyetsiz byk sanat yoktur. Vatan toprana ve vatan sesine ballk mutlaka lazmdr. Yoksa sanat kymetsiz,

kansz bir zentiye dner... Milli zellii pek bozmadan Avrupa musiki tekniini millete mal edecek surene musi ki propagandasn kuvvetle yrtmenin tan zamandr. Marx'n 'propaganda' derken deolojik beyin ykama ve yasaklama faaliyetinden sz etmiyor. Mziin kaliteli hale getirilmesi iin mesela orkestralarn halka belirli gnlerde konserler vermesi veya meyhanelerden alnacak verginin artrlmas, bylece kaliteli mzik dinleyecek kit lenin buralara ynelmesini temin gibi tamamen mzik i bir propaganday kastediyor. Belki de Marx'm bu szn yanl anlad yneticileri miz; ve Bat mziinin propagandasna, halta dayatmas na soyundular. stelik onun stanbul'daki bir konferan snda dile getirdii fikirleri hi umursamadan: Trk musikisi Avrupa musikisinin tekniinden faydala nacak, fakat milli hususiyetlerinden hibir ey kaybetme yecektir... Trk musikisi gerek milli kaynaklardan, gerek Avrupa kaynaklarndan kuvvet alarak kentli kendine bymelidir. Oysa bakn Onuncu Yl Mar'nn bestecisi Cemal Re it Rey. 1950 ylnda Akam gazetesinde kan rportajn da neler sylemi. bretle okuyalm: Tek sesli musikiyi Garba sevdinnek zordur. Zira Garpllar bu musikiden pek holanmaz, hatta onu biraz iptidai il kel) bulurlar. Bu musikiyi Garba sevdirmek iin en gzel rneklerini Garp lisanlarile cazip bir ekilde izah ederek ve Garba has bir titizlikle hazrlayarak radyodan dinlet mek lazmdr. Elin Marx' Trk musikisinin ok sesli hale getirilmesi nin feci bir hala olacan sylerken. Bay Rey. btn der dini ilkel' mziimizi batllara sevdirmek eklinde koy mu. Bir mzik eserinin nitelii mi nemlidir, yoksa Bat llarn holanmas m?

Sonu olarak 1904 Kuds doumlu, yani henz 29 yan da bulunan Cemal Resit Bey'in bestesi mar olarak kabul edilir, Edilir edilmesine ama hemen o gnlerde olmasa bile ardndan byk bir (artna balar. Bu mar bir ba ka eserden alnt mdr? iddiay dile getiren kii de ilgin. Tbbiyeden askeri ta bip olarak mezun olduktan sonra anakkale'den Kurtulu Sava'na kadar pek ok cephede bizzat hizmet veren Os man evki Uluda, ayn zamanda Bursa'daki "Uluda"n da isim babasdr, (Eski ad "Kei Dag"yd.) Milletvekili seildikten sonra da bu iddiay defalarca dile getiren Ulu da, meseleyi Trkiye Byk Millet Meclisi krssne ka dar tam ve Trkiye'nin bu alnt mar aybndan kur tulmas gerekliini eline geen her frsatta dile getirmitir. te Uluda bu frsatlardan birisinde u cretkr ddi alar dile getirecektir: Cemal Reit Beyin bu mars da nc veya beinci dere cede bir kompozitr olan Jean Jacques Rousseau'nun "Le devin du village" adl operasndan ve bu operann "btn saadetimi kaybettin - hizmetimi kaybettim" manasna gelen "J'ai perdu tout mon bonheur - J'ai perdu mon serviteur" msralarnn bestesinden alnmtr. Onun iin bu eserde de pek ok prozodi ve sair teknik hatalar vardr. O da dilimizin ve iirimizin bnyesini ve tekniini anlam deildir. Ve ile esas Garptan alnm olan bir bestenin aruz, veya hece lleri ile yazlm olan iirimize giydiril mesi byle halalar dourur... Onuncu Yl Mar'n tamamiyle unutmalyz. Buna "bizimdir" demekle ancak g ln oluruz. Dr. Osman evki Bey 1950 ylnda Musiki Mecmuas'na yazd "Cretin derecesi" balkl yazda iddialar n srdrecektir. H e m de sertletirerek: Cemal Reit Rey. bizim yirmi seneden beri makale, konfe rans. Byk Millet Meclisi krssnde mnakaa ekille rinde ortaya altmz thama cevap vermemitir. Biz se-

Cemal Reit Bey

te yolunu byle belirlemi olan Cemal Reit Rey, Onuncu Yl Mar'n bestelerken de. ayn tarzda hareket edecektir. Ancak hala 'gururla' sylenen Onuncu Yl Mar bestesinin Bal mzii tarihinin pek fazla bilinmeyen bir operasndan alnt, hatta alnt olduu iddias T B M M krslerinden Musiki Mecmuas satrlarna kadar tama sna mani olunamayacaktr.

Meclis krssnden mar tartmas

Yl 1933. Cumhuriyetin 10. yldnm grkemli t renlerle kutlanacaktr. Bir bakma halkn ve dnyann zihnine Cumhuryet'i naketmek iin bir frsat olarak de erlendirilmitir o yln Cumhuriyet Bayram trenleri. Bir de bu nemli yldnmn ve Cumhuriyet ideolojisi ni lmszletirecek bir mar iin beste yarmas alr.

nelerden beri onun imzasn tayan "Cumhuriyet Onun cu Yl Mar'nn kendilerine ait olmadn yzlerce defa alenen syledik. Trk dilinin bnyesini yanl tasvir eden, Trk iirinin tekniini tahrip eden bu marn Jean Jacques Rousseau'nun "Le devin du village" adl operasndan arlm olduunu iddia ellik. Cumhuriyet gibi byk ve mesut bir nklabn onuncu senesini Trk ocuklarna in tihal edilmi bir eserle ta'ziz ettiren Cemal Reit Rey. bu nun hesabn hala vermiyor. Osman evki Bey eletirmekle kalmaz, daha nce Ha san li Ycel'i meclis krssnden terlettii yetmiyormu gibi, bu defa da dnemin itibarl bir mzik dergisinde Milli Eitim Bakanndan Cemal Reit Bey'e u sorular sormasn ister: imzanz tayan Cumhuriyetin Onuncu Yl Mar sizin eseriniz midir yoksa 1.1. Rousseau'nun mudur? Trk o cuunu Cumhuriyeti ta'ziz ederken ne hakla aldattnz? Ve niin hala o marn kentlinize ait olmadn itiraf ede rek ocuklarmza aladnz bir fenal tamir etmiyorsunuz? Btn bu eletirilere suskun kalarak "cevap veren" Onuncu Yl Mar'nn bestekr Cemal Reit Rey. yalnzca bestesini kendisinden ald Rousseau'nun operasndan tek bir nota bile dinlemediini sylemitir. Bey'in talebe si Yaln Tura, yalnz onun deil, Dr. Osman evki'nin de sz edilen eseri dinlemediini iddia ederek "o operann bir tek ezgisini bile dinlemediini, bir tek notasn bile grmediini sanyorum. O dnemde byle birey mm kn deildi" demektedir. Peki bu iddia nereden kaynak lanmtr? Yaln Tura'nn iddiasna gre o dnemde Rousse au'nun bu eserini Trkiye'de bilebilecek tek kii. Alman besteci Ernest Preatorius'tur. Olsa olsa Dr. Osman evki'ye o sylemitir iki eser arasnda byle bir benzerlik ol duunu.

Ben Cemal Reit Rey'n szkonusu eseri hi dinleme mi olduu fikrine pek katlamyorum. nk Cemal Re it Rey, Rousseau'nun memleketi olan Fransa'da uzun yllar kalm ve mzik tahsilini orada yapmt. Birinci Dnya Sava yllarnda da Paris'ten yine Fransz kltr nn etkisindeki svire'ye gemi ve orada mzik konu sundaki almalarna devan etmitir. Bu yllarda. zel likle de Rousseau'nun 200. doum yldnm etkinlikle rinde pekala Trkesi Ky Khini olan bu opera icra edil mi ve Rey de zlemi veya dinlemi olabilir. nk iki ezginin zellikle giri blmlerindeki ben zerlik ok fazla. 7 nota ve iki l Rousseau'nun eserin den alnm grlyor. Sonradan deiip baka bir tona (Gnl Paac'nn deyiiyle Rast makamna yakn bir me lodi dzenine) geiyor ama en azndan "ktk ak alnla, on ylda her savatan" ksm. Rousseau'nun eserinden notasna ve perdelerine varncaya kadar aynen alnma benziyor. 1752 ylnda bestelenmi bir eserin 1933 ylnda bir Trk bestekr tarafndan, stelik bir marta alntlan m olmas, Osman evki Uluda'n hala cevaplanmay bekleyen iddias olarak ilginliini koruyor. Onuncu Yl Mar'm Rousseau'nun Ky Khini adl eseriyle kyaslamak isteyenler internetten girip http www.rousseauassocation.orgaboutRousseaumusicalWorks.htm adresinden Le Devin du village eserini (ben zerlik buradaki kaydn ortalarna denk geliyor) dinleyebi lir ve kararlarn kendileri verebilirler. Bakalm eser alnt m deil mi? Dinledikten sonra tekrar grelim.

I Aktaran: Ziya Meral, ''We need to mourn the loss of The O t t o m a n Empire'', Trkid Daily Xe% 13 Austos 2007.

girecektik Kuzey Irak'a, Atatrk istemedi

kil haline sokmu, 1924'de ise hanedan yun dna karlrken vatandalktan da kartlnca Trkiye'nin elinde hibir kozu kalmamt. Oylc ya, kendi kanunumuzla va tandalktan kardmz hanedann petrol sahalarndaki emlakinin hakkn nasl savunacaktk? En son olarak da uluslararas bir aratrna komisyo nunun 1925 ylnda Birlemi Milletler'e verdii raporda "'Trkiye Musul zerindeki hukuk haklarndan vazge medike Musul'un bir baka devlete verilmesi imknsz dr" demesine ramen, yani Musul zerindeki hakkmz tarafsz bir komisyonca da teslim edildii halde elimizde ki kozlar yeterince deerlendiremeden grmeleri so nulandrmtk. Artk Musul da, petroller de szde Irak'n, gerekteyse

Kuzey Irak'a snr tesi operasyon meselesi adeta bir ate topu gibi elden ele gezerken, tarih yine imdadmza kouyor ve baz eskimez ipularn fsldyor kulamza. 1927 ylnda ngilizlerin Irak'taki Kaba Grgr petrol kuyularndan gmbr gmbr petrol fkrmaya hala ynca bizi bir yl nce kandrdklar ayan beyan hale gel miti. Dileri Bakam Tevfik Rt Aras. kurt ingiliz dip lomatlarn blfn yutmu, Musul petrollerini onlarn tahmininden de ucuza kapatmt. Ancak anlamann zerinden ksa bir sre getikten sonra petrolden "hisse" deil de. gelirden "kr pay" almann korkun tuzana dtmz anlalnca ieride homurtular da ykselme ye balayacak ve bunlar bugne kadar devam edecektir. te Lozan'n ak brakt yaralardan birisi daha kar mzdayd. ttihatlardan halayarak g z gre gre bir dizi hata lemi ve sonuta Musul szde Irak'a dahil edil mi, bylece gney snrlarmz kesinletirmitik. Sultan II. Abdlhamid'in petrol sahasn ailesinin ah si mlk haline getirmek suretiyle bir igal durumunda kurtarma arelerine bavurmasna karlk ittihatlar bu staty deitirerek petrol sahasn hanedann ahs ml-

ngiliz ve sonra da Amerikan petrol irketlerinin kasalar n dolduran yal pay olmu, petroln kasalara aktt al tnlarn akrts ta Ankara'dan duyulur olmutu. Trki ye'de meydana gelen her homurtuya eride bir karklk kararak cevap veren emperyalizm, bu defa da Nasturi ayaklanmasna bavurmu, gneydou snrmzda yeni ban balar icat etmeye koyulmutu. Henz ikinci yana basm bulunan Trkiye Cumhu riyeti, isyan bastrmak in General Cevad obanl'nn emrindeki Yedinci Kolordu'yu Diyarbakr'daki birliklerle takviye ederek blgeye sevk etmi, hemen hemen tam mevcutlu bir ordu haline getirmiti. Operasyonun bana da Kurtulu Sava'nm unutulmaz komutanlarndan Ge neral Cafer Tayyar (Eilmez) getirilmiti. Gren gryordu. Bu tam tekmil ordu, herhalde sade ce snrlarmzn iinde bulunan bir avu Nasturi syanc y bastrmak iin dzenlenmi deildi. Hedef daha b ykt. syan bahane edilerek ve bir oldu bitliye getirilerek Musul'a kadar sarklacakt. Frsat bu frsatt. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa, Genelkur may Bakan Fevzi Paa ve General Cafer Tayyar Paa ba

ngilizler gerekten de blf m yapyorlard? Gerek ten de rak'la Araplara verdii bamszlk szn tutma yan (ne ilgintir ki, tutmayacan bir tek Irakllar bilmi yordu) ngiltere'ye kar milliyeti bir tepki dalgas yk selmekteydi. Kandrlm Irak halknn ngiltere'ye gveni azalmt ve ngiltere, byle skk bir konumda Trki ye'ye kar aaca savan nelere mal olacan gayet iyi biliyordu. Bu durumu ieriden tehis eden Cafer Tayyar Paa Ankara'nn telgraflarna direniyor, birliklerini inatla geri ekmek istemiyordu. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa
Son Musul operasyonunu gerekletiren Cafer Tayyar |Eilmez| Pasa

kendisini bizzat Ankara'ya ard. Uzun mzakerelerden sonra birliklerin geri ekilmesine karar verilmiti. Cafer Tayyar Paa'nn Raif Karada'a anlattna gre,

baa verip bu operasyonun nasl gerekletirilecei ze rinde mzakerelerde bulundular. Mzakereler, yneti min asker ve sini kanatlar arasnda varlan lam bir muta bakatla sonuland. Bylesine gl bir destei arkasna alan Yedinci Ordu da, N'asturi harektn byk bit hzla ve baaryla tamam lad. Tamamlamakla kalmad, snn geerek Musul srtla rna kadar sarkt. Tabii harekta iddetli bir tepki veren ngiltere, Anka ra'ya girilen topraklanl derhal boaltlmas iin sen bir nota verdi. Notalar birbirini kovalyordu. lkin bu tepkile ri duymazdan gelen Ankara, iin ciddilemekte olduunu anlaynca Cafer Tayyar Paa'ya Musul'a epeyce yaklat srada, boaltmas emrini verdi. Cafer Tayyar Paa, Raif Karada'a bizzat anlatt hatralarnda' Ankara'dan ge len emirden oke olduunu belirtmitir. Paa, 'bu frsat bir daha ele gemez' deyip srarla Musul'da kalmak isti yor, Ankara'ya ektii cevab telgraflarnda ngilizlerin bann belada olduunu, bizimle uraamayacaklarn, notalarnn da blften ibaret olduunu bou bouna hay kryordu.

Mustafa Kemal Paayla aralarnda iddetli tanmalar gemiti. Kendisi "Musul'un Trk olduunda srar ediyor ve boaltma yoluna gitmek istemiyordu. Gazi ise yeni ku rulan devletin ngiltere'yle arasnn almamas ve yeni badirelere srklenmemesi iin Paa'y tahliye hususun da sktryordu." Bu uzun ve ekimeli geen mzakereler sonucunda karar verilecek ve ancak geri ekilmeyi kabul etmeyen Ca fer Tayyar Paa grevinden alnarak Musul boaltlabile cekti. imdi devam edilen ve 1926'da Musul deflerini nasl kapanmz grelim.

Raif Karada, Petrol Frtnas. 3. bask, stanbul 1979, Adak Yaynlan, s. 209. Karada'n operasyon iin verdii 1927 tarihi hataldr. Krs. ICemal Kutay.l "1924'de Nasturi tecavzn bastran Cafer Tayyar Pasa Musul'u nasl kurtaracakt?". Tarih Konuuyor. Say: 11. Aralk 1964, s. 853-857. Ayrca Cafer Tayyar Pasa ve undan anlar iin bkz. Ytkat Tarihimiz, C. 4, s. 161 -162.

Musul defterini sadece 1 4 3 milletvekilinin oyuyla kapatmtk

Snr Takntmz
Biz Mondros. Sevr, Lozan'a snrlar meselesi asn dan baktk hep. le Sevr'de snrlarmz u kadard, Lo zan'da bu kadar oldu, vs. Oysa bu snrlar meselesi yalnz bana ele alnamaz ki. Bir de Misak- Mill takntmz var. Nedir Misak- Mil li? diye sorduumuzda dilimize ilk yapan cevap, 'mill snrlar' oluyor. Oysa Misak- Mill'nin bir snr meselesi olmadn, tabir caizse bir 'konsept', yani tasavvur oldu unu, bunu belirleyecek yegane kriterin de milletin ka r olarak konulduunu bizzat Gazi Mustafa Kemal, T B M M krssnden aka ilan etmiti. Buna ramen hala Mi sak- Milli snrlarmzdan sz edenler oluyor. Bunlar ya Atatrk' anlamyor yahut anlamak istemiyorlar.

Ancak anlama ylesine alelacele imza lanmtr ki. Trk taraf hibir konuda pa zarlk yapmam, neredeyse ingilizlerin dikte ettii koullan aynen kabul etmitir. hsan erif KAYMAZ

Kestirmeden sylersek, Sevr de, Lozan da Mezopotam ya petrolleri ve ngiltere'nin gvenlik alglamalarn tat min etmek iindi: daha da tesi, kendisi sayesinde yenilgi ye urayan Almanya'dan boalan alana rakibi ngilte re'nin btn penelerini geirmesinden rahatszlk duyan ABD'nin kar ata da petrol iindi. ngiltere Amerika'y petrol blm iine kartrmamak iin ura veriyor, Amerika ise dnda kalmay karlarna aykr gryordu. Bunu en iyi, Sevr'de snrlarmz dnda kalan lemerik'in (Hakkari merkez) lxzan'da snrlarmz iin alnma sndan, buna karlk snrlarmz iinde kalan Musul'unu kuzeyinden bir gen parann, Sleymaniye ve civarnn snrlarmzn darda kalmasndan anlayabiliriz. yleyse esas mesele bizim iin bamszlk, petrol ir ketleri iin ucuz enerji, emperyalizm iin ise stratejik g venlikti. Bunun garantilenmesi ve resmiletirilmesiydi Lozan'daki ana dava. te Musul konusunda 1926 ylna kadar sren yalpa lamalarmzn kkeninde, emperyalizmin gerekle bu blgede ne yapmak istediiyle ilgili gereklerin zamanla

Yani eer bugnk gibi salt ounluk, nitelikli o unluk ve te iki gibi artlar aransayd T B M M ' d e . 6 Haziran 1926 gn Musul'un defterini kapadmz Ankara Antlamasnn kabul hibir zaman mmkn olamaya cakt. nk bir gn nce yaplan mzakerelerde ismet inn'ye kar ciddi bir muhalefet harekeli ba gster miti. Musul'un ucuza kapatldna nanan, stelik da ha 2 yl nce Atatrk'n ince eleyip sk dokuyarak seti i (gerekteyse atad) T B M M ' n i n toplam 286 milletve kilinden yars o gn oylamaya katlmay reddetmiti. Evet, o 140 kii Atatrk'e ve inn'ye ramen oylamay reddetme cesaretini gstermilerdi. 2 ekimser ve I red oyu vard. Gereklen de ok ilgin bir bakaldryd bu. Buraya nereden ve nasl gelinmiti? imdi ksaca buna bakalm.

anlalmas yatmaklayd. Gerek Lozan'da Lord Curzon'un itiraf mahiyetindeki konumas, gerekse Turkish Petroleum Gompany'nin (TCP) Lozan'dan sonra ABD'yi de ortaklar arasna almas, aslnda emperyalizmin derdi nin kuru kuruya toprak olmayp verimli, ama yer alt ser veti bakmndan verimli toprak olduunu gsteriyordu.

Sonunda ngilizler petrolden hisse vermek istemedik lerini, sadece gelirinden pay (royalty) verebileceklerini belirttiler. 30 Mays 1926da Dileri Bakan Aras, ngilte re murahhas Lindsay'e % 10 gelir payna raz olduklarn bildirdiinde ingilizler derin bir nefes aldlar. nk Londra'dan kendilerine hem daha uzun vadeli, hem de daha yksek (% 25 gibi) br pay demeye hazr olmalar sylenmiti. 5 Haziran gn ngiltere ile Trkiye arasnda Ankara Antlamas imzalandnda o gne kadar ngiliz aleyhtar sylemi dillendiren Trk basn birdenbire sesi ni kesmiti. Artk ngiltere'den olumsuz bir dille sz et mek neredeyse yasakt. Yine de Musul'un ucuza gittiini dnenler. 10 gn sonra hi seslerini kartamaz olacaklard. Neden? dedii nizi iitir gibi oldum sanki. Hatrlataym: izmir Suikasti giriimi ortaya kartlm ve bala mrn krn eden basn ve byk Paalar, mahkemelere ve hapishanelere doldu rularak sesleri kesilmiti. Musul konusunda en iyi kitaplardan birisi olduuna inandm Musul Surunu adl almasnda ihsan erif Kaymazn da isabetle belirttii gibi, Musul konusunda her eyi kazanmamza elbette imkn yoktu ama her eyi de kaybetmemiz gerekmiyordu. 1 Musul'un yitirilmesi, 1926'da meclis tarafndan tep kiyle karlanmt. Bugn iinde artk bu yara. unutulup gitti. Ama kanamaya devam ediyor. En azndan L o z a n ' n bir zafer olmadn hatrlatyorsa o da bir teselli kayna dr.

M u s u l ' u verirsek E r z u r u m da gider

1923 ubat'nda TBMM tartyordu Lozan'da verilen szleri. Tartmak ne kelime, dalgalar gibi kpryordu vekillerimiz. Hele Erzurum mebusu Hseyin Avni |Ula| Bey le Mustafa Durak Bey'in konumalar snrlar zorlu yordu. yle demiti Hseyin Avni Bey: Hey'et-i Vekile |Bakanlar Kurulu) ve B M M , Misak- Milli'den zerre kadar fedakrlk ederse icah- namus-u mill in (milli namusumuz iin] ekilip gitmelidir." Ya ni hkmetin istifasn istiyordu. Ali kr Bey ise Lord Curzon'un bir ara gndeme getirdii Musul topraklarDin bir ksmnn (Sevr'de bizde gzken topran) Trki ye'ye devredilmesi teklifinin geri evrilmi olmasn b yk bir frsatn karlmas olarak gryordu. Operatr Emin |Erkul] Bey se daha korkutucu bir ihtimalden bahsediyordu: "Musul'u verdiimiz gn. hudut Erzu rum'dur. 1926'ya geldiimizde konuyu havale ettiimiz Millet ler Cemiyeti'nin Musul'un rak'n bir paras olduu y nndeki kararnn ngiltere'nin elindeki kozlar artrd n ve Dileri Bakanmz Tevfik Rt Aras'n karsnda ki kurt diplomatlarla baa kmakta zorlandn gryo ruz, n c e Trk Petrol irketi'nden hisse alnmas gn demdeydi. Musul'u braktk, bari petrol kuyularndan hisse alalm anlay Lozan'da ngilizlerin oyunuyla gn demimize girmi, bu zaafmz fark eden ingilizler, eko nomik durumumuzun nasl bir bunalm iinde bulundu unu grdke basklarn artrmlard.

Ali hsan Kaymaz. Musul Sorunu, stanbul 2003. Otopsi Yaynlar.

8 yl sonra Musul'a girmek!

Yaar Nuri hoca da...

Gazetelere baklrsa Gl'n aklamasnn 20 gn n cesinde Yaar Nuri ztrk T B M M ' d e dzenledii basn toplantsnda daha da 'ileri' giden laflar etmi. Beraberce okuyalm: Irak devleti blnr ve Kuzey Irak'ta bamsz bir Krt devleti kurulmas giriimleri balarsa (ki balamtr): Trkiye 1926 Ankara Anlamas ve bu antlamay teyit eden dier antlamalara taraf olan Irak devleti ortadan kalkt iin Kuzey rak'taki egemenlik hakkna tekrar sa hip olur. anl Musul aklamalarn gemie doru izlemeyi

DP Genel Bakan Mehmet Aar'n 22 Temmuz. 2007 seim bildirgesini okudunuz mu bilmem. Ben okudum ve armadm desem yalan dorusu. Aar 3 yldr Irak'la ya anan istikrarszlk ve blnme srecine dikkat ektikten sonra unlar demi: birlii giriimlerimiz sonusuz kalr ve Irak blnme tehdidinden kurtulamazsa. Trkiye tek bana hareket edecek ve 1926'da o gnn artlarnda kabul etmek zo runda kaldmz Ankara Anlamas'ndan ekilecektir. Cesur bir k geri ama sanki bu ifadeleri bir yerden hatrlar gibiyim. Durun bakalm, nerden? Notlarm kar trnca grdm ki. getiimiz ubat aynn 8'indc eski D ileri Bakan Abdullah Gl Washington'da Alman Marshall Fonu ile SETA tarafndan dzenlenen toplantnn alnda unlar sylemi Musul'la ilgili olarak: "1926'da Musul'u verirken tek bir Irak'a verdik. Karmzda tek bir Irak grmek istiyoruz." Aklamann 'tam zamannda' ya pldn belirten bir uzman. Gl'n "Biz Musul'u bu art larda verdik. artlar deiirse tekrar durumu gzden gei rebiliriz. Trkiye blgeye ynelik harekete geebilir" me sajn verdiini kaydetmi [Zaman, 10 ubat 2007).

burada keselim, zira yine 1926'mn kapsna dayandk. En iyisi, geri dnmeyip orada biraz kalalm. Bakalm ne il ginlikler yaanm. Tafsilat uzun srecei iin Kaymaz'n almasndan maddeler halinde zetleyeceim notlarm. 1. Misak- Mill snrlar iinde olduunu syledii miz Musul iini Lozan'da ingilizlerle zemedik ve erteledik; Meseleyi ingilizlerle 9 ay iinde halledemezsek imdiki BM'in ilk ekli olan Milletler Cemi yeti Konseyi'nin hakem olarak karar vermesini is teyecektik. Oysa bu kurumun 'hakemlik' yapmak gibi bir grevi yoktu. stelik bunu ingiliz I.ordu l'armoor bile parlamentoda bizim dileri men suplarndan daha kuvvetli delillerle savunmutu. 2. 25 Aralk 1925'de Ankara'da sava rzgrlar esi yordu. Yksek Askeri ura toplanm, ngiltere'nin Musul meselesine yaklamn ve olas bir savata Sovyetler Birlii'nden salanabilecek destei de erlendiriyordu. Ancak toplantdan Musul'a scak mdahaleden kanlmas karar kmt. 3. Konseyin Musul'u Irak'a brakma karar Lozan da hil Trk diplomasisinin yenilgisi anlamna geliyor-

du ve uradan 3 gn sonra Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras), ngiliz temsilcisi Lindsay'e, oyuna geldiklerini, kendilerinin Konsey'i arabulucu ola rak grdklerinden, oysa hakemlik rolne soyun duundan ikayet ediyordu. 4. 9 Ocak 1926'ya geldiimizde T B M M ' d e konuan Aras, Musul'un elden gittiini bile bile Konseyi suluyor ve sahte bir sesle haykryordu: "Musul vi layeti zerindeki Trkiye'nin egemenlik haklarn dan hibirisi askya alnmamtr. Tamamyla mahfuzdur." Konumasnn 'bravo' sesleri ve al klarla kesildiini biliyoruz. 5. Sadece 4 gn sonra ngiltere, Irak ile yeni bir ant lama imzalayarak igalini szde Irak devletinin r zasna balam grnyordu. 11 Mart 1926 da MC Konseyi, antlamay onaylaynca Trkiye bir darbe daha yemi oluyordu. 6. 17 Nisan'da balayan Ankara grmelerinde Tr kiye artk Musul zerindeki toprak taleplerinden sz etmeden ey istiyordu: Bir dostluk antla masnn imzalanmas, kalan topraklarn Brksel Haiti'nin gneyinde "kendi kendini ngiltere yerine

tam olarak ynetebilen bir devlet" olarak Irak'a b raklmas ve Irak petrolnden Trkiye'ye pay veril mesi. Taleplerimiz makul seviyelere inince Lindsay'in gzleri parlyordu. 7. Lindsayin dikkatini bir nokta ekmiti. Trkiye toprak meden taleplerinden btnyle herhangi vazgemeye bir karlk bekle hazrd. Nitekim

Trkiye'nin iinde bulunduu artlar arlam, eyh Said syan elindeki kozlar zayflatmt. Bundan sonra artk mesele petrol geliri zerinde dmlenebilir ve Trkiye eski toprandan ka cak petroln pek az bir geliriyle Musul'dan saf d edilebilirdi.
a 111n a efsanesi 51

8.

5 Haziran'da imzalanan antlamayla Musul eli mizden kmt ama hazm hi de kolay olmam t. Ertesi gn toplanan CHP grubunda ateli tar tmalar yaplm, sonraki gn ise T B M M antla may onaylamt. Ancak sanld gibi ittifakla fi lan deil, 286 milletvekilinden yalnzca yarsnn katlmyla toplanan mecliste 2 red, 1 ekimser oya karlk, salt ounluu bile tutturamayan 140 ve kilin oyuyla Musul defteri kapatlm, Trkiye, Trkmenlerin aznlk haklarn dahi kabul ettiremeden egemenlik haklarndan 25 yllk petrol geli ri karlnda tamamen vazgemiti. 1

(Bir not olarak belirtelim ki, bu 25 yllk srede dzen li d e m e yaplmadndan bir ka yllk petrol alaca h l vardr ama Irak'la imzaladmz Badat Pakt'na zarar vermemek iin Adnan Menderes Trkiye'nin bu hakkn kurcalamak istememi ve bylece Musul konusunda bir geri adm daha atlm oldu. 1 ) Grld gibi siyasilerimizin tutturabildikleri tek nokta, topraklarn "kendi kendini tam olarak ynetebilen bir devlet" olarak Irak'a braklm olmasdr. Grme lerde bizim teklifimiz olarak geen bu ifadeden bir ey kar m, bilmiyorum. Ama unu unutmayalm: Ankara Antlamas'nda bu madde yer almyor. Sadece antlama nn "Irak' mstakil bir devlet... d var. yleyse? tanyarak" yapld kay

Nevin Coar, "Musul petrollerinden Trkiye btesine gelen para lar", Toplumsal Tarih, Say: 38, ubat 1997, s. 15-16.
gerekler

52

efsaneler ve

Saltanatn kaldrlmasnda Atatrk'n rol

Neden rz nklap Tarihi derslerinde? Ya da yle soralm: Genel olarak tarih dersleri hep skc olmak z o runda mdr? Kabahat hocalarmzda m yoksa kitaplarda mdr? Yoksa hepimiz mi suluyuz? Tekrarlana tekrarlana bilgiler ablonlam, derslere mekanik bir anlatm tarz hakim olmutur. Oysa bir im paratorluun bnyesinden ulus-devlete geilirken ne amansz alt st olular yaanm, hangi yaman badireler atlatlm, devrimleri yapanlarn olduu kadar ona maruz kalanlarn beyinleri de bu yeni dzene hangi zorlanma larla intibak etmitir? Neresinden baksanz son derece ilgin bir dnem. Dnn, daha harf devriminin sosyal psikoloji asn dan doru drst bir incelemesi yaplamamtr. Halbuki srf bu 'olay' bile, sosyal bilimcilerimiz iin ne paha biil m e z bir kaynaktr, bilsek. Gelin bugn iyi bildiimiz bir olay mercek altna tuta lm. Saltanatn kaldrlmas nasl gerekleti? Prof. Suna Kili'nin Trk Devrim Tarihi'ne bakarsanz, saltanatn kaldrlmas Atatrk devrimlerine dahildir. 1 (imdi birileri kalkp 'deil midir?' demezsin sakn. yle
altna efsanesi 53

olup olmadn greceiz.) Prof. Kili'ye gre saltanatn kaldrlmas "ulusal eylemin", yani milli mcadelenin ve 1921 anayasasnn "doal sonucudur". Nedenmi efen dim? nk anayasann kabulnden 21 ay, 12 gn sonra T B M M saltanatn kaldrlmasn gndemine almtr. Ya ni daha nce veya daha sonra gndemine alsayd bu 'do al sonu" ortaya kmayacak myd sayn hocam? Neyse, geelim, nk daha ilk admda sonu ile ne denin mutlaka zamansa! olarak ncelik-sonralk srasyla aklanamayacana dair Gazali ve Hume'un syledikle rine sarkma riski belirdi, onun iin itirazlarm burada ke siyorum. Siz de skldnz, biliyorum. Lakin bu i byle. n mzdeki metinleri redakte ederek gideceiz doruya. Nerde kalmtk? Ha, evet, T B M M saltanatn kaldrl masn gndemine almt. Sonra gndemle ilgili nerge zerinde uzun tartmalar olmu, padiah tutan millet vekilleri kar kmlar, nihayet nerge "Mustafa Kemal ve sekseni akn milletvekilince imzalanm". Konunun o tarihte gndeme gelmesine ise stanbul'dan Sadrazam Tevfik Paa'nn Lozan'a birlikte katlma istei neden ol mu. Sonra? "Bu davran iyi deerlendirilmi, saltanat milletvekillerine karn saltanatn kaldrlmas oybirliiy le kabul edilmitir." Profesrmze gre bu oybirliini salamak da yle kolay olmamtr. nerge ve "dier nergeler" komisyon larda grlrken tartmalar uzam, saltanat vekiller hilafet ve saltanatn ayrlmasnn sakncalar yaratacan ileri srmler. Ne gzel, demokratik bir tartma diyebi lirsiniz ama yok. Suna hanm bu ok seslilikten hi mi hi honut deildir. "Sonunda karar gene Mustafa Kemal'in yerinde uyars ve kartlarn gzn korkutmasyla alna bilmitir." Yazar Mustafa Kemal'in komisyonda neler dediini de aktaryor bize: "Burada (yani komisyonda) toplananlar,
54 efsaneler ve gerekler

Meclis ve herkes sorunu doal bulursa, sanrm ki uygun olacaktr. Yoksa, yine gerek, yntemine gre saptana caktr; ama belki bir takm kafalar kesilecektir." Bu 'kesin, kararl, inanl' k karsnda herkes sus mu, hatta Hoca milletvekillerinden Mustafa Efendi'nin nl (!) "Balaynz efendim; biz sorunu baka bakm dan ele almtk; aklamalarnzdan aydnlandk" cmle si bu sert k zerine sylenmi. Bunun zerine komis yon nergeyi benimseyerek genel kurula gndermi ve ayn gn 1 Kasm 1922'de 2. oturumda kabul edilmitir. Demokrasiye demokrasi d mdahalenin, bir nevi sert bir muhtrann szn etmesine ramen Prof. Kili'nin Mustafa Kemal'in szn olduka hakl ve yerinde bulmas ilgintir. Devrimler yaplrken bu rnekler ola an grlmelidir. Yine de hep byle korkutarak bir yere varlamayacann bilincindedir hocamz. Her admda "gerekirse baz kafalar kesilecektir" demenin demokratik bir anlayla badamayacann, sk sk tekrarland za man olumsuz tepkilere yol aabileceinin farkndadr. te bunun iin yaplacak ey, yine demokrasiye dardan mdahale edilip meclisteki atlak seslerin temizlenerek yeni bir meclisin kurulmasdr. Bu kanlmazdr. Bu geni aktarmay, Prof. Kili'nin tarih bilgisi ve yoru munu kesmeden vermek ve inklap tarihi kitaplarmzn iinde yzd mekanik ve s bilgi ynn btn halin de gstermek amacyla yaptm. yi gzel de, neye itiraz ediyorum? Nedir beenmedi im ya da eletirdiim taraf bu metinde? Bir kere hatalar. 1. nerge veya nergeler sanki Mustafa Kemal tara fndan verilmi gibi gsteriliyor. Halbuki Ntk'td bile kendisi, "...bir takrir (nerge) hazrland. Sek seni mtecaviz arkadaa imza ettirildi. Bu takrirde benim de imzam vardr" diyor, yani saltanatn kal drlmas iin hazrlanan nergenin kendisi harialtna efsanesi 55

cinde hazrlandn bizzat kendi azyla kabul edi yor. Hatta ben hazrladm bile demiyor, "benim de imzam vardr" diyerek aslnda bunu ilk dnenin kendisi olmadn itiraf ediyor. 2. Meclise o gn nerge verilmitir. Verenler ara snda ikinci gruba, yani muhaliflere ait olanlar da vardr. Mecliste padiahl tutanlar olduu kadar saltanatla beraber hilafeti de kaldralm diyecek ka dar ileri gidenler vard. Ama bu kadar ileri gitmek o aamada sakncal bulunduu iin hilafet bir sre daha kalm, hilafetli Cumhuriyetimiz yaklak 16 ay daha devam etmiti. Bir de unu dzeltelim ki, Rauf Orbay gibi kar kanlarn bir ksm, hilafetle saltanatn ayrlmasna kar kyorlard, saltanatn kaldrlmasna deil. Bu nemli ayrm atlanyor. 3. Peki oybirliiyle kabul edilmesinden bahsediyorsu nuz da, o gn ka milletvekilinin meclise geldiin den neden sz etmiyorsunuz? stelik madem bu kadar yaygn bir oybirlii vard, saltanat neden ilk turda deil de ikinci turda kaldrlabildi? Bunun aklamas nerede? nk ilk oylamada gerekli o unluk mevcut deildi. Btn uyarlara ramen oy lamaya sadece 136 milletvekili katlm, 132 kabul, 2 red, 2 ekimser oy km, karar yeter says bulu namaynca ertesi gnk 2. tura braklmt. (Kili'nin dedii gibi 2. oylama ayn gn yaplmamtr.) Uzatmaya gerek yok. Anladnz. nklap tarihlerimizin neden s ve yavan olduuna bir misal daha vermi olduk. Merak edenler olmutur diye, ilk nergeyi verenin Dr. R za Nur olduunu syleyerek noktalayalm bahsi.

1 Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, 2. bask, stanbul 1982, Tekin Yayne vi, s. 149-151.
5 6

efsaneler

ve

gerekler

23 Nisan ehit yetimlerinin bayramyd!

23 Nisan her yl olduu gibi bu yl da,... Alveri Merkezleri'nde unutulmaz geecek... ocuklar hayalini kurduk lar birbirinden farkl masal kahramanlarnn byl dnyasnda unutulmaz bir gn geirecekler. Dzenlene cek kyafet balosunda masal kahramanlar gibi giyinecek olan ocuklar, evre okullardan gelecek ocuklarn oyun ve gsterileriyle de tadna doyulmaz anlar yaayacaklar... Elektronik posta kutuma den bu ilgin duyuruyu okuduumda ister istemez Sabiha Zekeriya Sertel'in Re simli Ay dergisindeki 80 ksur yllk yazsna uzand haf zamn kollar. Ne diyordu orada Sabiha Zekeriya Hanm? Beraber okuyalm: Ben unutulan ocuklar hatrladm. 23 Nisan vesilesiyle parklarda, msamerelerde hemcinsleri olan ocuklar e lendirirken onlar sabahtan akama kadar bir para kuru ekmek iin, hatta patronundan dayak yiyerek domuz gibi istismar edildiklerini hatrlatmak istedim. 23 Nisan o cuklar elendirmek gn deildir. Himaye-i Etfl'in (o cuk Rsirgeme Kurumu'nun] yapt program yanl tat bik edenler, bunu bir elence gn kabul ettiler... 23 Ni san alarn, hastalarn, ite alan ocuklarn gndr. Onlarn dertlerinin konuulaca gndr.
altna efsanesi 57

Yerden ge hakk var. Gelin grn ki, ne Sabiha Zekeriya hanmn bu anlam l ve src mesajlarla dolu yazy yazd 1930 ylnda, ne de daha sonralar iin bu boyutu gndeme getirilmi, adeta 23 Nisan'n ocuk bayram yaplmasndaki ana ge reke dikkatlerden bilinli bir ekilde karlmtr. ahsen ocukluumda 23 Nisan trenlerine hi katla madm. Neden mi? Yok canm, telalanmayn hemen; ideolojik bir gerekesi yoktu bunun. Milyonlarca Anado lu ocuu gibi ailemin bayramlar iin gerekli yeni kyafe te sarf edecek paras olmad iin katlamazdm 23 Nisan trenlerine. Buna mukabil ben de geit resimleri yaplan caddenin bir kenarnda durur, bizim okulun gemesini bekler, iim burularak arkadalarm gizlice seyrederdim. Ne var ki, yln en gzel giyinmi okulu yarmasnn, en k ve gzel kzn seildii "Vali Kz" makamnn, hali vakti yerinde ailelerin okuduu okullar nasl bir gsteri yarna ittiini bugn daha iyi deerlendirebiliyorum. Prenses tuvaletleri, kelebekler vs. o gnlerden aklmda kalan sevimli enstantaneler. (Hatta bir de fotoraf fasl vard bayramlarn ki, imdilerde unutulmutur: Dkkn larn nne aslan bayram fotoraflar arasnda kendisini bulmaya alanlar seyretmek de ayr bir keyifti laf ara mzda.) Hatralardan geree dnersek, 23 Nisanlar o gn bu gndr k ve pahal kyafetler anlamna gelmektedir. Pe ki hi dndk m nedendi 23 Nisanlarda zellikle o pa hal, alml ve k kyafetlerin giyilmesi? Bunun sebebini ben yllar sonra el yordamyla bul dum. Bulduum gereke, aslnda 23 Nisan'n neden " o cuk bayram" yapldn da aklyordu. ncelikle belirtelim ki, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin alnn birinci yldnm, Kurtulu Sava artla rnda, 23 Nisan 1921 gn trenlerle kutlanmt ya, o s ralar ad henz bayram deildi. (23 Nisan'n Mill Haki58 efsaneler ve gerekler

miyet Bayram yapld kanun T B M M ' d e n 2 Mays 1921'de, yani bayramdan 10 gn sonra kt iin o yl "23 Nisan tezahrat" denilmiti kutlamalara. At yarlar filan dzenlenmiti ocuklar yararna. Hele "ocuk bay ram" hi deildi. lk 23 Nisan Bayram bu yzden 1822'de kutlanacaktr ama ad henz "ocuk bayram" deildir. 23 Nisan'n "ocuk bayram" olabilmesi iin tastamam 8 yl daha beklememiz gerekecektir. Aratrmac-yazar Necdet Sakaolu'nun bir aratr masnda 1 dile getirdii gibi, 23 Nisan ocuk Bayram n celikle ocuk Esirgeme Kurumu'nun, o zamanki adyla Himaye-i Etfal Cemiyeti'nin gayri resmi, yani sivil bir et kinlii olarak karmza kyor. lk kez 1929 ylnda Kurumun, kendi rgtne bir ge nelge gnderdiini ve bu genelgede 23-29 Nisan gnleri ni "ocuk Haftas", haftann ilk gn olan 23 Nisan' da resmi bayram olan "Hakimiyet-i Milliye Bayramlna pa ralel olarak "ocuk Bayram" ilan ettiini grrz. Ancak burada dikkat etmemiz gereken nokta, bu bayramn res mi bir bayram olmayp bir hayr kurumunun yardm top lama kampanyas olarak balam olmasdr. Nitekim ilk defa 1929 ylnda Ankara'daki ocuk Esir geme Kurumu'nun nnde toplanan ocuklar otomobil ve otobslere bindirilerek ankaya'ya gtrlm ve k kn bahesine gelen bir grup ocuk Cumhurbakan Ga zi Mustafa Kemal'i selamlamlardr. O akam st veri len ay ziyafeti ve ocuk balosuna bata Gazi, Babakan smet nn ve T B M M Bakan Kzm zalp olmak zere devlet erknnn katld, hatta baz ocuklarn "piyesli, monologlu, marl, iirli, dansl ok zengin bir msamere program" sergilediklerini biliyoruz. Bu ocuklar arasnda bir isim zellikle dikkatimizi e kiyor: smet nn'nn byk olu mer nn. "Anneci im" ve "Bahane" balkl iirler okumu olan kk mer'den sonra ocuklar kelebek, saat, zeybek ve Azeraltna efsanesi 5 9

23 Nisan hi byle yorumlanmamt. (Karagz dergisi, 22 Nisan 1948)

baycan danslar sergilemiler, Gazi Paa ocuklarn ban okam ve datlan oyuncaklarla gsteriler sona ermitir. Peki bu ayrntlar niye aktardm? Amacm, ocuk Esirgeme Kurumu'nm zellikle ehit ve gazi ocuklarnn, genelde ise fakir ve eitimsiz ocuk larn durumuna, daha dorusu dramna dikkat ekmek ve yardm toplamak maksadyla balatt bir sivil etkinliin nasl daha ilk hamlede devlet adamlarnn ocuklar iin bir ov malzemesi haline getirildiine ve asl amacndan nasl hzla uzaklatrldna iaret etmekti.

60

efsaneler v e gerekler

Asl gayesi fakir ocuklarnn sevindirilmesi ve bir de falna da olsa yeni elbiselerle donatlmas olan bu sivil bayramn resmi kadronun katna ular ulamaz nasl ko layca amacndan saptna tank oluyoruz burada bir ke re daha. 23 Nisan ocuk bayramlarnda illerde vali ve da ire mdrleri ile zengin kesimlerin kendi ocuklarn ss leyip psleyip bayram kortejlerine katmalarnn, renkli ve gz alc balolara gtrmelerinin lkenin genelinde h km sren ar yoksulluun ocuk zeline yansyan ar lam sorunlarna ne kadar duyarsz kaldklarn gster miyor mu? Fakir, kimsesiz, ksz, yetim, hastalkl, sakat, okula gitme imkn bulamayan, ar ve salksz ilerde karn tokluuna altrlan ocuklarn sorunlarna eil mek iin paha biilmez bir frsat olan bu bayram, zengin ocuklarnn birbirleriyle yart bir st dzey ynetici kadro aras gsteri rekabetine dntrlmtr. te Sabiha Zekeriya'nn yukarda alntladm szleri tam bu arpkln zerine dklen tuzruhu gibi bir etki brakm olmaldr. Sesini birileri duydu mu? Emin dei lim. Duymularsa bile "komnistlik" yapt kanaatine varm olmaldrlar. O da vatan hainliiyle e anlamldr kimilerinin gznde. Sabiha Zekeriya Hanm "Ben unutulan ocuklar ha trladm" diyordu o yazsnn bir yerinde ve yle devam ediyordu: 23 Nisan vesilesiyle parklarda, msamerelerde hemcins leri olan ocuklar elendirirken onlar sabahtan akama kadar bir para kuru ekmek iin, hatta patronundan da yak yiyerek domuz gibi istismar edildiklerini hatrlatmak istedim. Resimli Ay'n bir baka sayfasnda "Memleketin vey evlatlar" balyla karmza kan yaz da 23 Nisanlar da asl hatrlanmas gereken ocuklarn kimler olduuna, yani sorunun zne src bir dille parmak basyordu. u satrlar okuyoruz beraberce:
altna efsanesi 6 1

ocuk Haftas. ocuk Bayram... Bunlarn hepsi gzel, bunlarn hepsi faydal, bunlarn hepsi cazip, fakat plak ayaklarla talar stnde koan, ldrc ve murdar han odalarnda yatan, ekmekten baka gda namna hibir ey bilmeyen, mektep grmeyen, hasta ailesine bakmak iin sabahtan akama kadar didinen, alan, hrpalanan yav rucaklar! ocuk balolarndan, ocuk elencelerinden size ne fayda var? 1929'dan bugne gelirsek; Yeni Aktel dergisinin 1925 Nisan 2007 tarihli 93. saysndaki bir haberde dile geti rildii gibi "23 Niansz ocuklarm dertlerine derman olacak bir etkinlik gremeyeceiz ne yazk ki. Sokak o cuklar yine ortada; 1 milyona yakn alan ocuun hali pr-mellleri nurtopu gibi kollarmzda; krsal kesimde yaayan ocuklarn yzde 40' yoksullukla kar karya; bin bebekten 29'u bir yana eriemeden lyor; yars tam olarak alanamyor, yani gz gre gre lme dave tiye karyoruz; te yandan kz ocuklarnn drtte biri okuyamyor, ehit ocuklar yine cenaze fotoraflarndan fkryor, vs. Btn bu ocuk sorunlar ierisinde boulurken, 23 Nisanlar neden onlarn sorunlarn gndeme tamak iin sivil bir forum olarak deerlendirmiyoruz da, hl varsa yoksa dans ve kyafet saplants iindeyiz? 1929'daki yneticilerin dnd o incelii biz bugn neden gsteremiyoruz? Kutlanacak olan 23 Nisanlar bize biraz da bu ac ger ekleri derin derin dndrmeli deil midir? 2

1 2

Necdet Sakaolu, "Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram'nn tarihin den", Toplumsal Tarih, Say: 52, Nisan 1998, s. 4-12. 23 Nisan ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Kller Altnda Yakn Tarih (stanbul 2007, Tima).

62

efsaneler ve

gerekler

Teneffs 23 Nisan'lar ne hale geldi?

"23 Nisan her yl olduu gibi bu yl da, M1 Merkez Al veri Merkezleri'nde unutulmaz geecek... ocuklar hayalini kurduklar birbirinden farkl masal kahramanlarnn byl dnyasnda unutulmaz bir gn geirecekler. Dzenlenecek kyafet balosunda masal kahramanlar gibi giyinecek olan o cuklar, evre okullardan gelecek ocuklarn oyun ve gsteri leriyle de tadna doyulmaz anlar yaayacaklar... M1 Merkez Alveri Merkezleri 23 Nisanlar ocuklar iin unutulmaz klmaya devam ediyor. ocuklarn hayal dnyala rn ssleyen, yalnzca masal kitaplarnda okuduklar bir dn yaya 1 gn iin de olsa adm atmalarn isteyen M1 Merkez Alveri Merkezleri benzersiz bir Kyafet Balosu dzenliyor. ocuklarn doyasya elenecekleri bu gnde evre okullar dan gelecek minikler de gsteri ve oyunlaryla gnn keyfi ne keyif katacaklar. M1 Merkez Alveri Merkezleri, 23 Nisan'n yalnzca Tr kiye'de yaayan ocuklara deil tm dnya ocuklarna ve ocuklarn mutluluuna adand ilkesinden yola kmakta dr. Bu nedenle M1 Merkez, baloya katlan ocuklara, dn yann farkl lkelerinde yaayan ve bambaka hayatlar sren ocuklar da tantmay istemektedir. Bu amala hazrlanan grsellerle, M1 Merkezleri dolduran ocuklara, dnyann 7 farkl lkesinde yaayan (Alman, Amerikal, Brezilyal, Senegalli, inli, spanyol, Hintli) ocuklarn kltrlerinin ve hayal lerinin kaplar ardna kadar alacak..."

altna

efsanesi

63

Atatrk, usta karikatrcye ne demiti?

Recep Tayyip Erdoan'n ilk iktidar dnemine damga sn vuran tartmalardan biri de 'karikatr kriziydi. Babakan'n bir mizah dergisinde karikatrn yapan kiiyi mahkemeye verip mahkm ettirmesi, onun eletiriye ta hammlszlne yorulmutu kimi evrelerce. Ne var ki, yakn tarihe dikkatle bakldnda brakn Erdoan gibi hukuk yoluyla hakkn aramay, karikatrcnn meslei nin satn alnd olaylar bile yaanmtr. Merutiyet yllar bir ok sanat dal iin olduu gibi karikatr iin de bulut toplama yllar. Hele Otuzbir Mart'n ardndan II. Abdlhamid tahttan indirildikten sonra padiahlar bile eletiri konusu olabilmitir mizah dergilerinde. te Cemil Cem Merutiyet dneminin parlatt en deerli izerlerden biriydi. O, karikatr sanatmza yeni bir hamle getirmiti. Zengin bir Bat kltrne sahip olan ve Dileri Bakanl'nda alt yllardan edindii renk li birikime yaslanan Cem, kesintisiz eletiri olarak koy mutu yrd yolun adn. Ancak eski sultan Abdlhamid'i eletirirken kendisini alklayan eller, sanatnn oklar kendilerine ynelince yumruklaverecekti. Byle ce siyas hayatmzda karikatrist ile iktidar arasndaki bi64 efsaneler ve gerekler

Cem'in kendi eliyle yapt karikatr ve Feyhaman Duran'n frasndan bir tablosu (sada). timsiz mcadelenin odak noktalarndan birisi olacaktr Cem. Nihayet ttihatlarn basklar sonu verecek ve kari katrist Cemil Cem, 1908'dc karmaya balad Kalem ve Cem-Djem adl dergilerinin kepengini on yl sonra, 1918'de indirmek zorunda kalacakt. Bundan sonra Cem iin uzun bir suskunluk dnemi balar.

Bir fkeye mahkm...

Bu sessiz dnem, Cumhuriyet kurulduktan sonra son kez bozulacaktr, n c e Gzel Sanatlar Akademisi'nde mdrlk yapan Cem, 1926'da yeniden karmaya balar dergisini. Yine dilini, pardon elini tutamamakta ve Cum huriyet hkmetlerinin olumsuz icraatn src zeksyla eletirmektedir. 1927 Aralk'na geldiimizde Cem'in der gisini nihai olarak kapattn, kapatmakla da kalmayp karikatr izmeyi dahi braktn greceiz. Orhan Kololu Trkiye Karikatr Tarihi adl eserinde Cem'in karikatr brakmasn, "bir karikatr yznden bir yl hapse mahkm oldu. Sonunda mesleini brakma y yeledi" eklinde aktarmaktadr. 1 Baka kaynaklarda ise Yavuz zrhlsnn tamirinin uzamas nedeniyle izdii
altna efsanesi 65

Ayn zamanda ressam olan Cem'in bir almas: Akademi hocalar. bir karikatrn Bayndrlk Bakan Recep Peker'i fkelen dirdii ve basklara dayanamayan sanatnn karikatr brakt yazldr. Ne varki bu, Cem'in suskunluunun yar resmi akla masdr. Ancak olayn resmi belgelere yansmayan yz ok daha ilgin ve karmak bir hikye sunar bize. Bu gayr resmi bilgiyi, sanatnn olu M e h m e t C e m ' e borluyuz. Karikatrist Semih Balcolu'nun Tarih ve

Toplum'daki bir yazsndan rendiimize gre, Cem'in susuunda Atatrk birinci dereceden etkili olmutur. O lu, Balcolu'na yle anlatmtr bu ilgin olay: Cumhuriyet'in kuruluundan ksa bir sre sonra, Atatrk, babam Ankara'ya arr. Padiahlk devrinde yapm ol duu stn karikatrlerinden dolay kutlar ve her Trk gi bi, "Benim de karikatr deyince aklma Cem gelir" ve her zamanki nezaketiyle babama, "Artk karikatr izmeyin, gemi dnemde ok baarlydnz, bundan byle istan bul'a hizmet ediniz, sizi ehir meclisine ye atadk. Engin sanat kltrnzden stanbul ehri yararlansn", der. Bu konumadan sonra ankaya Kk'nden ayrlan Cem, ceketinin mendil cebindeki "tarama kalemi"ni karp orada krar ve karikatr izmeye o anda son verir.
66 efsaneler ve gerekler
1

Sakn o uursuz kelimeyi kullanma!

Son verir vermesine ya, iinde memlekete hizmet uk desi ve sanatn kprts rahat brakmaz kendisini. Ne de olsa ynetimde etkili ve yetkili pek ok arkada vardr. Bir areseni bulacaklardr nasl olsa. Onlarla her eyi ko nuur. Lakin bir tek eyi konumasna msaade etmezler Cem'in: Karikatrn K'sn azna almasna. Gnn birinde bo durmaktan can sklan Cem, arka dalarna bir "tarm dergisi" karmak istediini syler. Dnyadaki en son tarmsal gelimeleri Trkiye'ye aktara cak bir dergidir dnd. Ne yazk ki, arkadalar der hal kar karlar. " Y o o " derler, "sen o derginin iine yine az ok karikatr izersin. Bunun dnda bizden ne ister sen iste ama o menhus kelimeyi sakn bir daha azna ala ym deme." Cemil Cem bundan sonra Kadky'deki evine kapan m, resim yaparak ve bir daha karikatre yan gzle dahi bakmayarak 1950 ylnda bir kalp sektesinden sessiz se dasz aramza veda etmiti. Mezar Rumelihisar'ndadr. zlmeye gerek var mdr: lmeden nce lmtr nasl olsa.

Orhan Kologlu, Trkiye Karikatr Tarihi, stanbul 2005, Bileim Ya ynevi, s. 126.
a l t n a e f s a n e s i 67

1934'de bir profesr neden intihar eder?

Takvimler 10 Mart 1934' gsterdiinde istanbul Arnavutky'de Set Soka 2 numaral evde bir profesr inti har etmiti. ki gn sonra Milliyet gazetesi bu haberi "Es ki bir mderrisin lm" balyla sanki nemsiz bir olaym gibi 6. sayfadan duyurmay tercih etmiti. yley di Milliyetteki haberin metni:

Cevad Mazhar Bey, evinde l olarak bulundu. Aldmz malumata gre Darlfnun slahatnda aa karlan mderrislerden kimya profesr Cevad Mazhar Bey, ev velki gn Bebek'teki evinde l olarak bulunmutur. Yaptmz tahkikata gre, Cevad Mazhar Bey, Darlfnun'dan karldktan sonra fevkalade bir teessre kapl m ve kendisine asabi bir hastalk gelmiti. Evvelki gn evde kimse bulunmad bir srada kendisine son derece asabi bir buhran gelmi ve feci rpntlar iinde vefat et mitir. Cevad Mazhar Bey'in cenazesi dn morgda muayene edilmi ve defnine ruhsat verilmitir. Cenazesi bugn, es ki talebesinin ve arkadalarnn itirakiyle merasimle kal drlacaktr. Gazetenin
1

bu

haberi byle

masumane

sunmasna

bakmayn siz; aslnda bu ' l m ' d e h e m kiisel, h e m de

68 efsaneler ve gerekler

Cevat Mazhar Bey Kimya Enstts'nde talebeleriyle bir derste. Yl 1921. Grld gibi snfta 3 kz talebe de mevcuttur. simler Gzide Tevfik, Hayriye Edhem ve Mediha Hurit imi. 1930'lu yllar bir rmcek a gibi saran toplumsal ve si yas bir dram yuva yapm durumdadr. Zaten asl bu ikinci ynyledir ki, yazmza konuk olmutur kimya pro fesr Cevad Mazhar B e y .

nklaplarn psikolojik almlan nasl oldu?

nce grlerimi topluca ifade edeyim: 1. 1920'lerin kktenci inklaplar, toplumun psikoloji sine hep olumlu ynleriyle yansm gibi gsterilir. Bay ramlarda herkes en atr pozlar vermektedir; yeni devrin ideolojisine 'btn ulus' can u gnlden katlmtr; katl mayanlar ya mrtecilerdir, ya da bozguncular; halk tek millet ve tek yumruk olmutur vs. 2. Ancak inklap tarihi kitaplarmzn saray vak'anvislerinin yazdklarndan pek de farkl olmadn ura dan anlyoruz ki, bu srete halkn psikolojisine, algsna, yaadklarna ya itibar etmemiler, yahut da onlar gerici lik veya fitneyle sulamlardr. Bunun da Osmanl st dzey brokrasisinin halka bakn devam ettirdiini

grmek iin fazla zahmete gerek bulunmuyor.

altna efsanesi 69

3. Cumhuriyet kanunlar veya Atatrk inklaplar dedi imiz pe pee gelen keskin krlmalarn toplum zerin de, zellikle psikolojik bakmdan tahripkr sonular do urmas kanlmazd (hatta bunun tersini dnmek da ha mantkszdr). Acaba o sarsnty bizim gibi ders kitap larndan okumayp bizzat yaayan nesil nasl bir psikolo jik tepki gstermi, ne tr travmalar geirmiti? maddede zetlemeye altm grlerimin so mut bir delili olmas bakmndan Kimyager Cevad Maz har Bey'in pheli 'lm' son derece anlaml. Bu anlam kefetmek iin imdi tekrar o gazete haberinin satr arala rna eilelim.

Bir profesr kaybettim, hkmszdr

Gazetelerde "feci rpntlar iinde" ld duyurulan profesrn gerek lm sebebi, kamuoyundan srarla gizlenmitir. Dedikodu gazetesi Cevad Mazhar Bey'in in tihar ettiini yaysa da, ilk defa 48 yl sonra, 1982'de stan bul niversitesi Fen Fakltesi'nin yaynlad bir kitapta intihar ettii resmi azdan dorulanabilmiti. Dnn, aradan 50 ksur yl getikten sonra itiraf edilebiliyor bir intihar. Sanki tabu! Lafn gelii deil, gerekten de tabuydu 1930larn or tasnda Trkiye'de intihardan bahsetmek. Gazeteler inti har haberlerini yazamazlard. Neden? 19. yzyl sonlarnda romantik bir intihar salgn Avru pa'y nasl sarsmsa, 1930'lar Trkiye'sinde de bir 'inti har modas' ba gstermiti. Nitekim dnemin nde ge len tp adamlarndan ve daha sonra oturduu stanbul Valilii koltuundan uzun sre kalkmayacak olan Fahret tin Kerim [Gkay] Bey, 1932'de kaleme ald

Trkiye'de

intiharlar Meselesi adl kitabnda (stanbul, Kader Matba

as) intiharlarn yaygnlamasna balca iki sebep ileri s ryordu: tbirrvG fakr u zaruret, yani psikolojik krgnlk ve yoksulluk.
70 efsaneler ve gerekler

Prof. Cevat Mazhar Bey ile Prof. Ligor Beyler Kimya Enstits'n'n 1923 mezunlaryla byle poz vermiler. Dr. Fahrettin Kerim'i, hakknda bir kitap yazmaya s rkleyen ciddi intihar salgn, devrin bir baka doktoru Cevad Mazhar' en verimli ada hizmet etmek iin yanp tututuu lkesinden koparp gtrmt. Nedendi peki onun intihar? N e y e krlmt bu kimya profesr? Ve neden fakr u zarurete dmt?

Kimyada 'En hakiki mrit* ilim deil miydi?

Trkiye'nin sna (endstriyel) kimya alannda yeti tirdii ilk uzmand o. Asker Tbbiye'den mezun olmu, Mtareke d n e m i n d e ve Cumhuriyet'in ilk yllarnda devrin yegne niversitesi Darlfnun'da muallimlik ve mderrislik, yani retmenlik ve profesrlk yapm, Fen Fakltesi'nde uzun yllar organik sanayi kimyas zerine dersler vermitir. Yine ayn faklte bnyesinde kurulan Kimya-i Hayat ve Sna Enstitiisii'niin mdrln st lenmi, organik ve inorganik kimya alanlarnda ok say da bilimsel kitaba imza atm, asnda makaleleri yaynlanmtr.
altna efs a n es i 7 1

Fen Fakltesi Mecmu

Kaynaklar onun Avusturya ve Almanya'da kimya ve cilt hastalklar alanlarnda uzmanlk eitimi aldn be lirtiyor. Osman Bahadr'in kelimeleriyle sylersek, "...son d n e m Osmanl'nn ve erken d n e m Cumhuriyet'in az saydaki modern bilim adamlarndan biri"dir o . 2 Dahas, Cevad Mazhar Bey, nemli bir meslek dergi olan Kimya ve Sanayii dergisinin genel yayn ynetmenli inde bulunmu ve lmnden bir yl nce yazd bir yazda abalarnn yerli bir bilimsel ortam oluturmaya dnk olduunu vurgulamak ihtiyacn duymutu. Kali tesi ve ideali hakknda bir fikir vermek iin ba yazsnn yalnzca son cmlesini alalm buraya: Kimya ve Sanayiini mmkn olduu kadar yerli bir kisve ile karmak ve onda memleketimizin bir izini bulundur mak iin, tuttuumuz bu yolda, btn meslek arkadala rmzn yardmlarn bekleriz..

"Mendilimde kan sesleri**

Kimya alannda bir ok adan nc rol oynam bu deerli bilim adammzn intihar sebebi, niversiteden ya haddi sebebiyle atlm olmasyd. 31 T e m m u z 1934'de aklanan Darlfnun'un tasfiyesi karar, pek ok bilim adamnn olduu gibi Cevad Mazhar Bey'in de ha yatn karartmt. stelik baka arkadalarna lise hocal , dolgun emekli maalar veya yurt dnda alma im kn saland halde kendisi bir kenarda unutulmu ve ya koca bir Darlfnun profesr iin ok dk iler tek lif edilmi, o da buna karlk a kalmay tercih etmiti. 64 yanda, tam da meslek hayatnn en parlak dnemi ni yaarken iinden atlmak, kolay bir hadise deildir. te bunu bir trl kabullenemez Cevad Mazhar Bey. Yetitir dii binlerce talebeye, yazd emek mahsul kitaplara, onca makaleye, kimyann sanayiye uygulanmas yolunda ki nc giriimlerine alaca karlk bu mu olmalyd?
72 efsaneler ve gerekler

Evine kapanr. Kimsenin yzne bakamaz olmutur. Sokaa bile kamaz. Onuruyla oynanm insanlarn psi kolojisi iindedir. Tam 7 ay srer bu sancl inziva hayat. N e d e n iinin banda deildir? Bunu ne kendisine, ne de evresine aklayabilir. Devrimlere mi dmandr? Hayr. O iinde gcndedir, lkesinin bilim hayatna adamtr mrn. Aydnlanmann neferlerindendir. Ne fenal grlmtr ki? Son midi, niversite reformunu yapan Dr. Reit Galip'in bu hatadan dnmesindedir. Ancak 5 Mart 1934'de son ac haberi alr. Reit Galip veremden lm, Cevad Mazhar da mrnn son durana gelmitir artk. Gider bir eczaneye, bir ie baryum klorid alp evine dner. neyle damarlarna baryum klorid eriyiini zerk ederek "feci rpntlar" ierisinde hayatna son verir. 3 nklap tarihi kitaplarmza inklaplarn toplum psiko lojisinde yol at travmalar da eklemenin zaman gel medi mi sizce? Not: Metinde yer alan fotoraflar Tarih Konuuyor dergisinde Mehmed Ali Kt'nn seri yaz halinde kan "Trkiye'de kimyagerlik" adl tefrikasndan alnmtr. Numara srasna gre kaynaklar yledir: 1. 2. 3. 4. Say: 57, Ekim 1968, s. 3909; Say: 58, Kasm 1968, s. 3974; Say: 58, Kasm 1968, s. 3977; Say: 60, Ocak 1969, s. 4041.

Milliyet, 12 Mart 1934'ten aktaran: Osman Bahadr, "Darlfnun kimya mderrisi Cevad Mazhar Bey niin intihar etti?", Bilim Cum huriyetinden Manzaralar, stanbul 2000, izdm Yaynlar, s. 36 (ilk olarak Toplumsal Tarih dergisinin Aralk 1998 tarihli 60. saysnda yaynlanmtr). Cevad Mazhar Bey'in kitaplar iin Ekmeleddin Ihsanolu'nun Trk e Aklamal Kimya Eserleri Bibliyografyasna baklabilir (stanbul 1985). eref Etker, "Darlfnun kimya mderrisi Dr. Cevat Mazhar Bey na sl intihar etti ?", Cumhuriyet Bilim Teknik, say: 730, 17 Mart 2001, s. 18.
altna efsanesi 73

1923'de Cumhurbakann halk seseydi!

Evet, 1923 ylnda Cumhurbakann halk seseydi ki mi seerdi ve daha da nemlisi, 85 yllk Cumhuriyet tari himizin bugne kadarki manzaras bundan nasl etkile nirdi? Hangi farkl ynlere giderdi ve zamann akrep ile yelkovannn 2007 ylna yolu dtnde nasl bir Trki ye'ye tank olunurdu? Hayr, kehanette bulunuyor deilim. Bilindii gibi, ke hanet gelecee doru yaplr. Ben zihninizi bir para zor layarak gemiin ierisine gelecein tohumlar ekmeye alyorum ve yeniden dnelim diyorum: Acaba Cum huriyet ilan edildiinde halka gvenilseydi ve siyas siste mimiz halkn setii bir Cumhurbakan zerine kurulsayd, nasl bir manzara kard karmza? H e m zaten fazla dnmenize hacet kalmayacak gibi. Baksanza, Kzm Karabekr, 1922 ylnda bunu bizzat teklif etmi. H e m de ak ve seik bir biimde teklif etmi ama ne yazk ki, kabul ettirememi. imdi o harareti bir trl dmeyen gnlere uzana lm, yani bundan tam 85 yl kadar nceye. Scak bir Tem muz atei yakp kavurmaktadr Trkiye'yi. Ordular sabr szdr. Yunan ordusu zerine nicedir beklenen nihai h74 e f s a n e l e r ve gerekler

cum bir trl gereklememektedir. Acaba dmandan m korkulmaktadr? Trkiye Byk Millet Meclisi, bir yl nce Sakarya meydan muharebesinden sonra " G a z i " unvanyla dl lendirdii Mustafa Kemal Paa'ya Bakomutanlk yetkisi ni bu defa ncekilerden farkl olarak aylk bir sreyle deil, sresiz olarak brakmaktadr. te o 20 T e m m u z 1922 gn Meclis krssne kan Mustafa Kemal Paa teekkr konumasnda milletin vekillerinin gzlerinin iine bakarak unlar syleyecektir: kinci saadetimi temin edecek olan husus, benim bun dan sene evvel dava-y mukaddesemize |kutsal dava mza] baladmz gn bulunduum mevkie rcu edebilmekligim [dnebilmekligim] imkn olacaktr. (Alk lar.) Hakikaten sine-i millette (milletin sinesinde] serbest bir ferd-i millet [millet ferdi] olmak kadar dnyada bah tiyarlk yoktur. Vkf- hakyk (hakikatlere vakf] olarak kalp ve vicdannda manev ve mukaddes nazlardan ba ka zevk tamayan insanlar iin ne kadar yksek olursa olsun, maddi makamtn [makamlarn] hibir kymeti yoktur.

Bu szlerin ardndan planlarn Fevzi akmak Pa a'nn yapt Bakomutanlk M e y d a n Sava ve 30 Austos'ta Yunan ordusunun darmadan bir ekilde kamas gelir. Artk Yunanllar soluu zmir'de alacaklardr, sonra da apar topar Yunanistan'da. imdi Karabekr Paa'nn aklnda u yakc soru kmldamaktadr: Vaziyet ok nazikti. Sakarya zaferinden sonra rtbe alarak mir [mareal] olmu olan ve en byk unvan sa ylan Gazilii de alm bulunan herhangi bir bakuman dann daha byk ve nihai olan bir zaferden dolay alaca rtbe, ay nce Meclis krssnden yapt vaad mu cibince [gereince] sine-i millette bir fert olmasnn haki katte kolay olmadn gsteriyordu.

altna

efsanesi

75

Yani Mustafa Kemal Paa acaba mecliste sz verdii gibi istifa edip btn grev ve mevkilerden uzaklaacak, yani sine-i millete dnecek midir? Bu, 30 Austos'tan sonra biraz zor grnmektedir. Ancak Karabekir Paa'nn bulduu bir are vardr ama uygulanabilecek midir? Buna gre nce saltanat kaldrlacaktr, sonra da Hilafet Os manl hanedanna braklacak ve bar masasna L o zan'da yle oturulacaktr. Bundan sonraki adm, Cumhu riyetin kurulmas olacaktr. Ancak Karabekir'in teklifi bu noktada derin bir viraj alarak Cumhurbakanl seimini, Gazi'nin mecliste ver dii sz zerine oturtmakta ve onu gerekten de milletin sinesinde bir millet ferdi olarak almaya davet etmekte dir. sterseniz Kzm Karabekir'in kendi szlerinden oku yalm bu ilgin fikrini: Bundan sonra Cumhuriyeti ilan etmek ve Cumhurreisliine srf tarih bir nam olmak suretiyle mkafatlandrmak ve madd olarak da lnceye kadar bu makamn terfihle rinden [salayaca refahtan] istifade etmek zere Musta fa Kemal Paay intihab etmek [semek] ve millet krs snden verdii vaad mucibince istifasndan sonra halka serbest Cumhurrreisi intihab ettirmek.
1

Fakat "birtakm frsat kollayclar" bu zmn, Cum hurbakan olabilmek uruna Karabekir'in ortaya att bir tertip olduunu yetitirmilerdir Gazi'ye. Buna "Kara bekr'le ok etin uraacam" diyerek cevap veren Mus tafa Kemal Paa'nn bu sert tepkisi zerine teklifini geri ekmek durumunda kalan Karabekr Paa'nn, hi olmaz sa Meclise verilen nergede hilafetin kaldrlmasna mani olmak iin nasl ura verdiini biliyoruz. Muhtemelen kendisi ve Rauf Bey gibi cerbezeli kurtulu liderleri olma sa, Hilafet 1924'de deil, 1922'de saltanatla birlikte kald rlm olacakt. (Karabekir'in Hilafeti son gne kadar sa vunmaya devam ettiini, 1924 ylnda Terakkiperver Fr76 efsaneler ve gerekler

kas adna Halife Abdlmecid'e yapt destek ziyareti ayan beyan ortaya koymaktadr.) 31 Ekim 1922 sabah yanna ismet Paay da alan Ka rabekir'in ankaya'da G a z i y i ziyaretleri, konuya son nok tann konulmas bakmndan nemli bir admdr. Amala r, Saltanat kaldrlrken Hilafetin de kaldrlmasna mani olmak ve onun Osmanolu hanedanna braklmasn sa lamaktr. nk bir iki gn nce Meclise getirilen nerge de "stanbul'daki padiahlk ma'dum ve tarihe mntekildir", yani padiahlk kaldrlm ve tarihe karmtr, de nilmekte, Hilafet T B M M ' n e braklmakta, bylece o da saltanatla birlikte tarihe karm olmaktadr. Bu zel grmede smet ve Karabekr paalarn ka rarl tutumlar sonucu 1 Kasm tarihli nerge ile kanunda ki 6. madde, "Hilafet Trklere, hanedan- l-i Osman'a aittir. Trkiye Devleti makam- Hilafetin istinadghdr [dayanadr]..." eklini alr. Nitekim ayn gn yapt ko numada Mustafa Kemal Paa, Peygamber Efendimizi (sav) ve Hilafeti vdkten sonra, Bundan sonra makam- Hilafetin dahi Trkiye devleti iin ve btn lem-i slam iin ne kadar feyizkr olaca n da istikbal btn vuzuhuyla [aklyla] gsterecektir. Trk ve slam Trkiye Devleti bu iki saadetin tecelli ve te zahrne menb ve mene [kaynak] olmakla dnyann en bahtiyar bir devleti olacaktr (nallah sesleri) szleriyle konuyu zetliyordu. Babakan Rauf Orbay da krsden kanunun Mevlid kandiliyle ayn gne denk gel mesinin, yaptklar iin hayrl olduuna delalet ettiini syleyecek ve iki gn resm bayram ilan edilecektir. Nitekim Lozan'a gitmeden nce yeni Dileri Bakan smet Paa, Londra'da kan Mslim Standard dergisine verdii bir mlakatta, "Hilafetin hukuku tehlikeden uzak tr ve onu korumak iin btn Trk milleti kann dkme ye hazrdr" diyordu.
altna efsanesi 7 I

Peki Lozan'dan sonra ne deiti? Lozan'dan sonra neyin deitiini grebilmek iin is met Paa'nn bu ilgin rportajn okumakta fayda var dr. 2 Buyurun yleyse...

Kzm Karabekir Paa'nn grleri iin bkz. Paalarn Kavgas: Atatrk-Karabekir, Hazrlayan: smet Bozdag, stanbul 1991, Emre Ya ynlar, s. 92 vd. ve Hazrlayan: Uur Mumcu, Kazm Karabekr Anla tyor, stanbul 1990, Tekin Yaynevi, s. 58 vd.

smet Paa'nn Hilafet hakkndaki mlakat iin bkz. Hilfet ve Mill Hkimiyet, Ankara 1339 (1923), Matbuat ve stihbarat Matbaas, s. 218-224.

efsaneler

ve

gerekler

smet Paa Hilafeti savunuyor

17 Kasm 1922 gn. Lozan yolundaki Dileri Bakan smet Paa, Strazburg'daki muhteem manzaral Grillon Oteli'nde kabul ettii Mslim Standard dergisinin md r Seyyid Abdlkadir Mlik'e, 'btn dnyaya duyurul mak zere' bir mlakat veriyordu. Dergi, Hind Msl manlarnn desteiyle kyor ve giderek ngiltere'yi endi elendirici bir akm haline brnmekte olan Hind Hilafet Hareketi'ni aktan destekliyordu. Yalnz Hind Mslmanlarn deil, Hilafetin korunmasn 'ahs meselemdir' diye sahiplenen Gandi bata olmak zere btn Hindis tan' ilgilendiren Lozan bar mzakereleri hakknda ka muoylarn birinci elden bilgilendirmek, hele ba mzake reci smet Paa'nn azndan Trkiye'nin Hilafete bakn renmek son derece nemliydi dergi yneticileri iin. Yola kmadan nce gerek T B M M hkmeti, gerekse Gazi Mustafa Kemal tarafndan Hilafet konusunda sk s kya tembihlenmi olan smet Paa, syleide tabiatyla kiisel grlerini deil, TBBM hkmetinin grlerini aktarmt. Ve zaten szleri bizim iin bu bakmdan nem tamaktadr. imdi o ilgin konumadan baz pasajlar birlikte oku yalm. Aktaracam ksmlar, 1923 ylnda Ankara'da Mataltna efsanesi 79

buat ve stihbarat U m u m Mdrl'nce bastrlan " H i lfet ve Mill Hkimiyet" balkl bir derlemeden alnm tr. Yani phe edilecek bir taraf olmayan resmi bir ya yndr. Maalesef Mslim gnderirse sevinirim.) Son bir not olarak belirtelim ki, muhtemelen mlaka tn gerekletii saatlerde Sultan Vahdettin stanbul'u terk etmektedir ama Strazburg'dakilerin henz bu kritik olaydan haberleri yoktur. Peki smet Paa bu konumada neler diyor? Neler, neler demiyor ki? yle bir hatrlayalm syle diklerini yleyse: Size ve sizin vastanzla btn Mslmanlara diyebilirim ki, Hilafete her zaman olduu gibi, dinen pek sk merbut [bal] olduumuz gibi icap ederse onun mdafaas iin son damla kanmz dkmee her zaman hazrz. Hilafet uruna kanmzn son damlasna kadar sava rz diyen Paa, szlerine yle devam ediyor: Trk milleti Islamiyetin klc olmakla mftehirdir [v nr]. Trkiye'de kurulacak devletin 'slamiyetin klc' oldu unu beyan eden Lozan ba delegemiz, burada da dur maz ve btn hzyla devam eder. Hilafetin sahibi yalnz Halife deil, btn Trk milletidir ve bylesi slamiyet iin daha hayrldr: Btn Trk milleti diyorum, yalnz fert deil. Fert yerine yekvcut btn bir milletin Hilafeti mdafii [savunucu su] olmas mreccah [tercihe ayan] deil midir?... Asr lardan beri Hilafetin mcahidi olan Trk milleti yekv cut olarak onu mdafaada devam edecektir. Hilafetin kuvvetini kayb eyleyecei korkusu tamamiyle esassz ve nbecdr [yersizdir].
80 efsaneler ve gerekler

Standard'daki

ngilizce metne

henz ulaamadm. Bir hayr sahibi fotokopisini bulup da

Lozan yolcusu smet Paa'nn slamc sylemi' bu ka darla da kalmaz. slam lemine verecei baka mesajlar da vardr. Ne gibi mi? Kendisine kulak verelim o zaman: Trk tekilt- essiyesinde [anayasasnda] btn kuw-i tedfuiyyenin [savunma kuvvetlerinin] Hilafet urunda istimali [kullanlmas] vardr. Bylece Hilafeti madd ve sitten [vastalardan] mahrum braktmz nasl iddia olunabilir? Hilafet Trkiye'dedir ve Trkiye'ye istind eder [srtn dayar]. Hukuk- Hilfet masundur [Hilafetin haklar gvence altndadr] ve onun mdafaas iin b tn Trk milleti kann dkmeye hazrdr. Paa'nn buraya kadarki szlerinin zetini karacak olursak u balklarda karar klmalyz: - Trkiye halk Hilafeti kannn son damlasna kadar savunacaktr. - slamiyetin klc olmakla iftihar eder. - Btn bir millet yekvcut olarak Hilafeti savunacaktr. - Hilafet deerdir. Yazy alntya boduumu dnen okurlarma u kadarn syleyeyim ki, smet Paa'nn szleri alntlan mayacak gibi deil. ok ok hayat mevzulara bodosla masna giriyor ve hkmn cepheden veriyor. Dolaysy la byle bir metni bulmak pek kolay deil. Trkiye'nin 1922 Kasm'nda 'Hilafet meselesi milli savunma konseptimiz dahilindedir' syleminden 1924 Mart'ndaki "Hilafeti kaldrmak slamiyete yaplacak en byk hiz mettir' sylemine nasl geildiini grmek iin bunlar bilmek zorundayz. yleyse son bir cmle daha: Biz sizinle ayn aile efradndanz [fertlerindeniz]. Sizin tevecch, muhabbet ve mzheret-i maddiyenizi [mad d adan kol kanat germenizi] isteriz.
altna efsanesi 81

1921

anayasas tarafndan gvence altna

alnm olup onun korunmas vatann korunmasyla e

Evet, Hind Mslmanlarnn gnln krmaya gel mezdi, zira Milli M c a d e l e y e ciddi miktarlarda madd katklar olmutu. Nitekim bu tarihten ok sonra bile, 1923 ortalarnda, Rauf Orbay'n Babakanl srasnda Antalya milletvekili Hoca Rasih Efendi bakanlnda bir Kzlay heyeti Del hi'ye para toplamaya gitmitir. Muazzam bir sevgi selinin ortasnda kalan Rasih Hoca, Cuma namaznda hutbeye km ve halktan Hilafetin koruyucusu Trkiye'ye yar dm etmesini istemiti. Gelin grn ki, ngilizler cami knda Trklerin Hilafeti kaldrd haberini yaymlar ve bunu belirten afilerle meydanlar donatmlard. Ama lar, tabii ki, halk galeyana getirerek Trkiye'nin Hindis tan Mslmanlar zerindeki nfuzunu krmakt. ngilizlerin endielenmesine gerek kalmad. Bundan sadece 6-7 ay sonra Trkiye, uruna savama szn ver dii Halifeyi kovuyordu... in ilgin yan, Hilafetin kald rlmasnn hemen ardndan ( T e m m u z 1924) 'kr parma m gzne' der gibi Hind Mslmanlarnn gnderdii yardm paralaryla Bankas'nn kurulmasyd. imdi Bankas'n Hilafet sayesinde kurduk' desem yine birilerini kzdracam biliyorum.

82

efsaneler ve

gerekler

Lozan, Sevr'in hafifletilmii miydi?

Kafalarmz Sevr'i bir utan belgesi, Lozan' ise zafer ant olarak gren bir deirmende tld iin yllar yl korku duvarnn ardnda yaamaya mahkm edildik. "Sevr sendromu"nun 87 yl sonra dahi ie yaramas, onun etrafnda rlen mitolojinin arpc bir gstergesi deil mi? Sevr Antlamas 10 Austos 1920'de imzalanmtr im zalanmasna ya, biz dahil hi bir taraf lkenin parlamen tosunda onaylanp yrrle girmemitir. Ve aslnda da ha ilk gnden uygulanamaz olduu anlalmtr. Sevr'in hedeflerinin asl onay Lozan'da gelecektir. Geri Churchill Lozan iin "Sevr'in srpriz bir tezad" demitir. Lakin Avusturya Deakin niversitesi tarih bl mnden Marian Kent'in tespitiyle sylersek, Lozan'n n giliz politikalar bakmndan fazla srprizli bir taraf yok tur. Kurt ingiliz diplomatlar baz ufak tefek tavizler dn da Lozan'da temel hedeflerine ulam, daha 1919 bala rnda ngiliz Genelkurmay'nn Osmanl topraklarnda hedefledikleri artlar Lozan'da bize kabul ettirmeyi ba armlard. 1 Bunlar niye yazyorum? Kresel tarih asndan Lo zan "zafer" mi yoksa "hezimet" mi tartmasnn anlaml
altna efsanesi 83

olmadn belirtmek iin. Her iki halde de Lozan, dnya sisteminin Birinci Dnya Sava sonrasnda ald yeni ekli, Yeni Dnya Dzeni'ni aksatmayan, aksatmak ne kelime tahkim eden, glendiren bir antlamayd. Zaten byle gereki bir temele dayand iindir ki, mr Sevr gibi ksa olmad ve A B D hari taraf lkelerce onaylana bildi. Neydi o Yeni Dnya Dzeni'nin artlar? ngiltere'nin kayglar, 1) Petrol alanlarn denetimine almak, 2) Hin distan yolunu garantilemek, 3) Akdeniz ve Karadeniz'de ki ticaretini kstekleyebilecek rejimleri ortadan kaldra bilmekti. Bir de milyonlarca Mslman nfusu ynettii iin kendisine potansiyel bir tehlike arz eden Hilafeti kontrol etmek istiyordu. Trkiye Hilafet kozunu ancak 1924 Mart'na kadar elinde tutabildi. Lozan'da smet Paa'nn Hilafeti ngilte re'ye kar ciddi bir kart olarak nasl kullandn "Mslim Standard" dergisine verdii o cokulu 'slamc' demeten anlayabiliyoruz. Burada "Hilafetin haklar gvencemizdedir {hukuk- Hilafet masundur) ve onu savunmak iin btn Trk milleti kann dkmeye hazrdr" diyen smet Paa'nn, aslnda Lord Curzon'a aba altndan sopa gs terdiini grmemek iin kr olmak lazmdr. u Pazar gn vertigomuz tavan yapt, yeter gayr, bu naldk, demeyecekseniz bir iki kelam da Misak- Milli zerine edeceim. Misak- Milli ABD Bakan VVilson'un ilkelerine daya narak Araplarn kendi kaderlerini belirlemeleri tezini sa vunuyordu. Fakat sonradan bir el Misak- Milli metninde ufak bir 'rtu' yapmtr. 1. maddenin Osmanl Mebusan Meclisi'nde kabul edilen asl eklinde Mondros Mtare kesi hattnn "ii ve dnda" aralarnda din ve ama birli i bulunan ve birbirlerine saygl ve zverili Osmanl-slam ounluun yaad topraklarn blnmesi kabul edilemez, denilmekteydi. Sonradan Yeni Dnya Dze84 efsaneler ve gerekler

ni'ni tehdit eder gzken, belki de Osmanl yaylmacl n hatrlatan "dnda" {haricinde) kelimesi metinden ji letle temizlendi (inanmazsanz inklap tarihi kitaplarnza bakn). Sonuta Misak- Milli hedeflerine tam olarak yarla madan Lozan'da masaya oturuldu. Ancak biz Lozan'n hemen yalnz Trkiye snrlar iindeki ksmyla ilgilendi imiz iindir ki, yzyllar boyu ynettiimiz topraklar na sl bir rpda braktmzn hesaplamasn henz yap m deilizdir. Mesela Filistin topraklar iin Lozan'da ne yaplmtr? H i . . . Hatta grmeler srasnda Filistinli kardelerimiz T B M M kapsnda gnlerce, 'Bizi ngiliz kurtlarna teslim etmeyin' diye yalvar yakar dolamlard. Aldklar cevap, nce oyalama, sonra da kendi banzn aresine bakn, olmutu. T B M M her ne kadar Misak- M i l l y e Arap halklarnn kendi kaderlerini tayin hakkn ilke olarak koymusa da, bu ynde bir yaplanmaya gitmeden sorunu, Hilafet me selesinde olduu gibi, rakiplerin manevra alanlarn da raltmaya ve ibirliklerini baltalamaya dnk bir strateji olarak ele almt. Lozan'n asl tartmamz gereken boyutu, Ortado u'nun paylalmas ve snrlarn yeniden izilmesi kar snda ald uysal tavrdr. Ancak can yakc gerek feryat ta: Lozan zaferiyle dier Arap topraklarnda olduu gibi Filistin'de de Sevr'in btn istekleri olduu gibi kabul edilmitir. stelik Sultan Vahdettin Sevr'i imzalamad iin o zamana kadar onaylanmam olan Filistin'deki n giliz manda rejimi smet Paa'nn Lozan'daki imzasyla resmiyet kazanm, bylece srail'in kuruluuna giden yolda en byk engellerden biri daha bertaraf edilmiti. Bir de Lozan'da Sevr'i parampara ettik demiyorlar m, neden bahsettiklerini anlamakta glk ekiyorum. Kabul edelim ki, Misak- Milli'yi tam olarak gerekletirealtna e f s a n e s i 85

meyen Lozan, artk yabancs olduumuz Osmanl top raklar konusunda Sevr'in hafifletilmi bir versiyonudur. Zaten ilk ciddi muhalefet partisi Terakkiperver Frka'nn bir hedefi de, Lozan'daki baarszlklarn hesabn sor mak deil miydi? Rauf Orbay'n deyiiyle, Misak- Millimizin tamamen tahakkuk edemediini mil lete aka sylemek civanmertlik ve hakikatiligine sa hip olacaktk... Bir tahammlszlk ve sebepsiz endie, halledilmemi milli meselelerimizin zerine nisyan rt sn ekti ve bu meselelerimiz geen zamanla halledile cei yerde gzlerden ve dikkatlerden uzak olarak kangrenleti. 2 Terakkiperver Frka, topluma Lozan'n bir Pirus zafe ri olduunu anlatacak, kazandrdklar kadar kaybettir diklerinin muhasebesini yapacak ve telafi yollarn ara yacakt. Kapatld. yi mi oldu? Kangren artk beynimize ula mak zere. Misak- Milli diye diye Trkiye snrlarn ken dimize bir arslan kafesi haline getirdik. Dnn ki, bu lke tam 4 yl Dileri Bakanl yapp da sadece 3 kez yurtdna kan siyasetiler grmtr. Hesaplama kanlmaz grnyor. Er veya ge...

Bkz. 19 ubat 1920 tarihli Genelkurmay muhtras, Cab. 24/116, CP 2275, ek D, s. 7-8; aktaran: Marian Kent, "Great Britain and the F.nd of the Ottoman Empire", Editr: Marian Kent, The Great Povers and theEndofthe Ottoman Empire, Londra 1984, s. 193, dipnot 180. Bu konumann tamam Yakn Tarihin Kara Delikleri (stanbul 2007, Tima Yaynlar) adl kitabmda mevcuttur (s. 162).
gerekler

86

efsaneler ve

II
MENDERES'N RUHU
Dirimden korkmayacaktnz. Ama imdi milletle el ele vererek Adnan Menderes'in ls ebediyete kadar sizi takip edecek ve bir gn sizi silip sprecektir. Adnan Menderes'in idamndan nce yazp dostu Gyasettin Emre'ye gnderttii mektuptan.

menderes'in

ruhu

87

88

efsaneler

ve

gerekler

Osmanl'nn da bir Demokrat Partisi vard!

Tarih, mziin duyulamad l noktalar bulunan kt ina edilmi bir konser salonuna benzer. Archibald MacLEISCH

Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde, pireler ber ber iken,... Bir siyas partinin tarihini anlatmaya byle balan maz, biliyorum. Lakin i, Demokrat Parti'nin serencamn anlatmaya gelince, gayri ihtiyari bu kelimeler dkl yor insann dilinden. Hayrdr, neden acaba? Sebebi u ki, Demokrat Parti hakikaten masalms bir mr geirmi. Bir bakyorsunuz adeta nlanyor ve ani den ekiliyor siyaset sahnesinden. Zirvelerden uurumla ra, tehditlerden alklara, umutlardan batmanlarca keder ykne doru ngrakl bir gemie ev sahiplii yapm bu gne kadar. te Demokrat Parti'nin 1909'dan 2007'ye uzanan 88 yllk bilanosu. Tarih denilince varsa yoksa "Cumhuriyet tarihi'ni belleyenler Demokrat Parti'nin 7 Ocak 1946'da kuruldu-

unu tekrarlayacaklardr papaan gibi. Doru, bu tarihte Refik Koraltan'n, ileri Bakan Hilmi Uran'a kurulu di lekesini vermesiyle Demokrat Parti resmen kurulmutur ama burada ince bir fark vardr: Bu, partinin ilk deil, Cumhuriyet dnemindeki ilk kuruluuydu. Demokrat Parti'nin bir de Osmanl tarihinin sisleri arkasnda kay bolmu yitik gvdesi vardr ki, yeterince bilinmez.

lk Demokrat Parti ne zaman kuruldu?

ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularndan Arna vut brahim T e m o ve Avrupa'dan damzlk genler getir terek Trk rkn 'slah' etmeyi Batllamann kkten zm olarak gren Dr. Abdullah Cevdet'in 1909'da kur duklar lml, meden ve tehlikeli davalar olmayan bir parti vard: Osmanl Demokrat Frkas. Kadrolar oun lukla Hukuk Fakltesi (Mekteb-i Hukuk) rencilerinden oluuyordu. Bu kadronun da esas, 7 Aralk 1907'de Sela nik'te gizlice kurulan Selamet-i U m u m i y e Kulb men suplarna dayanyordu. (Her tan altnda Sabetayist ba lant arayanlara benden bir ipucu!) 1 Osmanl Demokrat Frkas'nn kurulu amac, giderek Trkle arlk vermekte olan ttihat iktidarn kar snda Trk olmayanlarn devlete balln korumaya ve honutsuzluklarn gidermeye almakt. lgintir, daha sonraki yllarda klasik Trk musikisinin nde gelen bestekrlarndan biri olacak olan Muhlis Sa bahattin Ezgi (1888-1947) de Merutiyet yllarnda bu partinin faal elemanlar arasnda boy gsteriyordu. Osmanl Demokrat Frkas (ODF) ynetimi, davasn kamuoyuna iyice anlatabilmek iin Selmet-i Ummiye ve Hkimiyet-i Milliye gibi gazeteler kartyor ama gelin grn ki, memleketi Abdlhamid'in zulmnden kurtara caklar vaadiyle i bana gelen ttihatlarn en ufak bir eletiriye tahamml gsterememeleri yznden skntlar iinde kvranyordu. Gazeteleri defalarca kapatld, onlar
90 efsaneler ve gerekler

da baka isimlerle karttlar. Hatta zamann Harbiye Na zr (Milli Savunma Bakan) Mahmud evket Paa, parti nin bakan brahim Temo'yu arp bastonunu gstere rek tehdit etti ve unlar syledi: - Muhalefetten vazgemezseniz sizi sopa altnda geber tirim. Giderek insafszlaan ttihatlarn bask ve zulm karsnda partiyi brakp Arnavutluk'a giden ibrahim Temo'dan sonra Osmanl Demokrat Frkas sahipsiz kald ve 21 Kasm 1911 'de kurulan Hrriyet ve tilaf Frkas'na sos yalist Osmanl Ahrar Frkas ile birlikte katlarak kapan d. 2 Bylece Ittihad ve Terakki iktidarnn somut uygula malar karsnda geni bir muhalefet cephesi rgtlen mesine kararak siyas hayatna veda eden partinin 1946'da kllerinden yeniden doan bir Anka kuu olaca n o sralarda tabii hi kimse bilemezdi. Bylece Trkiye'nin grd ilk Demokrat Parti'nin ta lihsiz balangc, sonraki hayatna da rnek tekil etti. Zu lm ve basklara, hatta darbelere kar direni ve sonra da gnn birinde kapsna kilit vurulmas gelenei bundan sonra da Demokrat Parti'nin yakasn brakmayacakt.

kinci Demokrat Parti

smet nn'nn "tek adam"l ve CHP'nin tek parti li dzeni devam ederken, kinci Dnya Sava bitti ve ABD'nin ban ektii 'Bat blokf ile ban Sovyetler Birlii'nin ektii 'Dou bloku' arasnda lke kapmaca oyunu balad. Tam bu srada Trkiye, Yaln Kk'n tartmaya at, Sovyetler'in Kars ve Ardahan' istedii ne dair haberlerle (gya asl fasl yokmu bunun!) alka land ve o panikle de kendisini Hr dnya blounun iin de buluverdi. Tabiatyla hr dnyann da baz nazikane istekleri vard Trkiye'den. Byle tek adam, tek parti, parti devle-

ti, dernek kurma ve sendikalar zerindeki kstlamalar vs. gibi 'komnizan' kanun ve uygulamalarn sava sonras demokrasilerinde yeri olamazd. Bunun zerine Trkiye idaresi, Max Thornburg ba kanlnda bir ABD'li heyet tarafndan tepeden trnaa di dik didik edildi, kirli amarlar elden geirildi ve sonu ta mevcut halimizle Bat blouna giremeyeceimiz, dola ysyla siyas yapmz hzla reformdan geirmemiz gerek tii usulnce 'tavsiye edildi'. Bu usturuplu uyar zerine nn, CHP dnda bir partinin kurulmasna engel bu lunmadn syleyerek ok partili hayata giden yolu at ve ardndan, daha nce istifa eden veya ihra edilen 4 es ki CHP'li tarafndan (Celal Bayar, Refik Koraltan, Adnan Menderes ve Fuat Kprl) Demokrat Parti kuruldu. Aslnda Demokrat Parti'nin kuruluunun hemen ar dndan lke apnda hzla tekilatlanmasnda nn'ye di bileyen eski ttihat kadrolarn katksn grmemek iin kr olmak lazm. Yoksa CHP dnda bir partinin onun karsnda ayn hzda rgtlenmesini aklamak mmkn olmazd. Her neyse, tam evlere enlik bir seim olan 1946'da btn engellemelere ramen mecliste grup kurmay ba aran DP, 1950 Mays'ndan 1960 Mays'na kadar Trki ye'nin modernleme ve kalknma srecinde motor rol oynad; CHP'yi ve nn'y tam 10 yl boyunca sanda g m m e y i baard. Ancak brahim T e m o ' n u n Demokrat Frkas'nn bana gelenler DP'nin de bana gelmekte gecikmedi ve 27 Mays asker darbesiyle hkmet ikti dardan uzaklatrld gibi, yneticileri ve milletvekilleri de Yassada'da yargland. Nihayet 3 idam ve yzyllar bulan hapis cezalaryla Trkiye'de bir d n e m tarihe ka rm oldu. Ancak ihtilalciler ufak bir ayrnty atlamlard: De mokrat Parti'yi kapatmay. Bu ii de gen bir avukat st lendi; Cemal zbay adl eski bir DP'li avukat, son genel
92 efsaneler ve gerekler

kongresini 5 yldr yapmad ve Dernekler Kanunu'nu hi e sayd gerekesiyle D P ' y e kapatma davas at. Dava mahkemece hakl bulunduu iin DP'nin kapsna ikinci defa kilit vurulmu oldu. Mallar hazineye devredildi (2 Eyll 1960). 3 Partinin bu defaki mr 14 yl srmt. DP'nin 1992'de balayp Aydn Menderes'in yalpala malarna kadar uzanan son dnemindeki ilginlikleri an latmay biraz ileriye brakalm. imdi Demokrat Parti ve Adnan Menderes ynetimini Amerikanclkla sulayan C H P ' n i n 'Asl Amerikanc biziz' nutuklarna bakarak odamz havalandralm. Bakalm sahiden de asl Amerikanc kimmi? smet Paa konuu yor, biz dinliyoruz...

Osmanl Demokrat Partisi ( O D P ) hakknda birka yayn

Sina Aksin, 100 Soruda Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1980, Gerek Yaynevi, s. 179-180. Tark Zafer Tunaya, "Trkiye'de ilk Demokrat Parti: Osmanl Demokrat Frkas (Frkai Ibad)", Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas, Aralk 1949, s. 119-133. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, cilt 1, kinci Merutiyet Dnemi, 2. bask, istanbul 1984, s. 171-181.

llhami Soysal'a gre ODP'nin kurucularnn isimleri yleydi: bra him Naci, Giritli Ali, Fuat kr, Dr. Hza Abud, Pertev Tevfik, Yeni ehirli Salih, Mustafa, Rza, Dr Abdullah Cevdet, Dr. brahim Temo. Bkz. "Trk siyasal yaamnda yer alm balca siyasal dernekler, par tiler ve kurucular", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, stanbul 1983, letiim Yaynlar, s. 2010. Kurtulu Kayal, "Hrriyet ve ItilaF', Tanzimat'tan Ctmhuriyet'e Tr kiye Ansiklopedisi, cilt 5, stanbul 1985, letiim Yaynlar, s. 1438. Cem Erogul, "Demokrat Parti nasl kapattrld?", Tarih ve Toplum, Say: 5 3 , Mays 1988, s. 68-69.
menderes'in ruhu 93

2 3

Szde deil zde Amerikanc kimmi: Menderes mi, nn m?

Doulular her Amerikalnn kendi lkelerinin stnl ynndeki dncelerine esasen sinirlenir. Yine de kalplerinin derinliklerinde Amerika'ya kar gizli bir hayranlk duyar ve onu bireysel zgrlk ve kltr mcadelesinin lideri olarak grrler. STANVVOOD COBB 1

Trkiye'de sa ve sol kesimlere mensubiyet, oyuncu larn film icab aldklar isimlere benzer biraz. Solun to humlarn atanlarn deil de poplerlemesine hizmet edenlerin (mesela Nazm Hikmet) Avrupa'da sa kabul edilen st sosyal kesimden, yani Osmanl aristokrasisin den gelmi olmalar, buna mukabil san ncs kabul edilenlerin nemli bir ksmnn alt ve orta snftan, yani halktan gelmi olmalar (mesela M e h m e d Akili yeterince aklaycdr. Bu adan baklrsa Trkiye'nin siyas yelpazesindeki sol partiler ile sa partilerin su geirmez bir bl meyle birbirlerinden ayrld varsaymnn manaszl daha net olarak grlr. Geenlerde kapm alnd. Kargocuymu gelen. Nev zat Pakdil Beyefendi'nin gndermeyi vaat etii T B M M
94 efsaneler ve gerekler

Yaynlar kolisinden smet inn'nn

2

TBMM'deki Konu

malar adl 3 ciltlik derleme knca az kalsn l koyuverecektim. Ne de olsa evket Sreyya A y d e m i r i n mehur ettii deyile 'kinci Adam'n uzun siyas hayat boyunca izdii hileli zikzaklar bizzat kendi konumala rndan takip etmenin keyfi varm olacaktm bylece. Bu kitapta bir araya toplanan nn'nn T B M M ko numalar sayesinde ak seik gryoruz ki, ikide bir Trkiye'yi "kk Amerika" yapmakla sulanan ve sanki ABD'nin Trkiye'deki acentasym gibi itilip kaklan De mokrat Parti, meer bu ite pek masummu. Hatta CHP'nin ve nn'nn eline su bile dkemezmi. Yine ay n kitaptan anlyoruz ki, T B M M ' d e ak ak Amerikan dostu olduunu, Trkiye'nin karlarnn mutlaka ABD'nin yannda olmakta yattn haykran kii de ismet Paa'dan bakas deilmi. Diyeceksiniz ki, bunu yeni mi rendin? Austos 1944'den itibaren Faist kampla flrtnden tornistan ederek sava kaybedeceini kr sultann bile anlad Al manya'yla ilikileri aniden kesen ve hatta ona son anda sava dahi ilan eden (tabii bunu bizden baka kimse cid diye almamt, o ayr bahis), ardndan 25 Nisan 1945'te San Fransisko konferansna temsilci gnderirken kendisi de bo durmayp Tek Parti idaresini bitirecei demecini veren, bylece ABD ve mttefiklerine gz krpp el salla yann ismet Paa olduunu biliyordum kukusuz. Hatta 1948'de Trkiye'ye davetli gelen ABD'li uzman Max Weston Thornburg'un Trkiye Cumhuriyeti'nin belli bal kurumlarn ve cmle bilgi ve evrakn batan ayaa didik ettii ve ulat sonular bir rapor halinde ABD yetkili lerine sunduu da yabancs olduum bir bilgi deildi. Yine de ismet Paa'nn, stelik Meclis ats altnda, ste lik de muhalefetteyken bu denli net bir dille ABD yanls olduu iddiasnda bulunduunu itiraf edeyim ki, yeni rendim.
m e n d e r e s ' i n ruhu 35

imdi vakit kaybetmeden geelim smet nn'nn itiraflarna ve bakalm 1960'da gerek Amerikanc kim mi, o anlatsn bize. Tarih 25 ubat 1960'tr. inn T B M M krssnde comutur. Bakn neler dktrm o hararetli tartmala rn yaand gnde, beraber okuyalm: Birleik Amerika NATO'dan evvel yardmcmz, N A T O iinde mttefikimiz, CENTO iinde ittifakn tevikisi ve bunlardan baka iktisadi, mali alanda kuvvetli desteimiz olmutur... Siyasi partilerin hibirinde Amerika mnase betlerini kymetli tutmayan bir telakki yoktur. Biz, I P ise, bu yeni mnasebetlerin 15 sene evvelki kurucusu ve 15 se neden beri sadk taraftaryz. Bizim kanaatimizce ABD dostluunun temelini Hkmetten Hkmete bir mna sebet manzarasnn tesinde, milletten millete mnasebet kaidesinde salam olarak muhafaza etmek lzmdr. Demek ki neymi: inn'ye gre ABD bizim yardmc mz, mttefikimiz, iktisad ve mal alanlarda destekimizmi, bir. 1960 ylnda, yani 27 Mays'tan 3 ay nce partiler arasnda zaten farkl dnen de yokmu, iki. O tarihten 15 yl nce, yani 1945'te ABD ile ilikileri ilk balatann CHP olduundan gururla bahsediyormu, . ABD ile ili kiler yle yalnzca hkmet politikalaryla ilgili olmayp bizzat iki millet arasndaki kalc bir dostluk ve ilikiymi, drt. Durun, bununla de yetinmiyor smet Paa; ABD ile ilikilerin o kadar salam tutulmasn istiyor ki, onu sakn ola iki milletin dostluuna, sadece kar hesaplarna da yamak eklinde anlamayn. nk Paa ya gre Amerika Birleik Devletleri kadar halk ve kltr alemi de Trki ye'nin iyiliini istemekte ve dostluu "milletten millete" olarak benimsemektedir. Partiler, iktidarlar gelip geici dir ona gre, ancak ABD ile dostluumuz kalcdr. nn son sz olarak unlar sylemekten alamaz ken disini:
96 efsaneler ve gerekler

Amerika emin olmaldr ki, kendisi iin en salam mtte fik [olanj Trkiye, demokrasi ile idare edilen bir Trkiye olacaktr. Hibir yoruma ak kap brakmayan bu net, kategorik ifadelerden sonra Trkiye'yi A B D politikalarna teslim edenlerin szm ona saclar ve Demokrat Parti yetkilile ri olduunu, buna karlk Cumhuriyet Halk Partisi'nin batan beri anti-Amerikan bir duru sergilediini hala tekrarlayanlar kacak m, merak ediyorum. kar bence. Zira hafzas ve sreklilik fikri tahkim edilmemi bir toplumda her 5-10 ylda bir herkes rulet masasnda yerini deitirir ve bir sre sonra kimse kimse nin daha nce nerede oturduunu hatrlayamaz ve sor gulayamaz olur. Lakin rulet oyunu da devam etmektedir bu arada, n e m l i olann oyunun devam etmesi olduuna inanmzdr bir kere. te ileride greceimiz gibi, 14 Mays 1990 gn "si lahl kuvvetlerin ibirliiyle Trkiye'yi hibir yere gtr mek mmkn deildir" diyen SHP'li Deniz Baykal'n bu gnlerde CHP Genel Bakan sfatyla apoletli e-muhtraya can havliyle sarlmasndaki fark eliki olarak m, yok sa takiyye olarak m deerlendirmek gerektiine karar veremeyiimizin esas sebebi budur.

1 2

Stanvvood Cobb, Gerek Trkler, eviren: Hasan Kaya, 2. bask, s tanbul 2006, Maviaga Yaynlar, s. 120. smet nn'nn TBMM'deki Konumalar, 1920-1973, 3 cilt, Ankara 1992, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar.
menderes'in ruhu 97

Hznl bir Dileri Bakan portresi

Atakt, laflarn inemezdi, doru hedefe giderdi, hassasiyetlere bakmazd. O bakmdan pek diplomat deildi. Sevilmezdi, fakat saylrd. nk, sylediklerinde her zaman fikir ve mana vard. Semih GNVER

Onun hakknda, "Parti arkadalar arasnda, hali, tav r, giyinii, konuuu. " R " harflerini telffuz edemeyii, kimseyi takmay, krc davranlar ile sanki uzaydan gelmi bir yaratk gibiydi" diyordu diplomasiden bir arka da, ve ekliyordu: "Takatinin hududu yoktu, mcessem faaliyet idi." Snday Times'a baklrsa o, muhtemelen Trkiye'nin yetitirdii en yetenekli Dileri Bakanyd. The Times ise bu tespite "en zeki" sfatn da ekliyordu. Peki kimdi bu aykr, yetenekli ve zeki dileri bakan? Herhalde elimizdeki tanmlara 'idam sehpasna tekme vurarak lmden korkmadn gsteren merhum siya setimiz' aklamasn eklersek ounuz tanyacaksnzdr onu. O, kemikleri artk stanbul Topkap'da Adnan Menderes ve Hasan Polatkan ile beraber dinlenmeye e kilen Fatin Rt Zorlu'dan bakas deildir.
98 efsaneler ve gerekler

Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu'nun 16 Eyll 1961 gn idam edilmeden hemen nce ekilmi son fotoraf. Peki kimdir Fatin Rt Zorlu? 1910'da anne ve baba tarafndan paa torunu ve bra him Rt Paa'nn oludur. Galatasaray'dan mezun ol duktan sonra Cenevre'de hukuk okur. Ardndan ver elini Diileri Bakanl. Artk Zorlu'nun kaderi uzun yllar bo yunca bu renkli kulvarda ekillenecektir, Trkiye'nin ka deriyle birlikte. Hariciye deyip gemeyin, cazip grnr dardan ama i yaps, kendisi de bir hariciyeci olan Bykeli Se mih Gnver'in deyiiyle, bir ormana {jngle) benzer. S rekli rekabet, diileri mensuplarnn iini yer bitirir. Dostluklar aldatcdr. Byk balk kk bal yutar ora da. Alak gnllle yer yoktur. Kimse kimseyi gerek ten sevmez. 1 Bylesine kyc bir rekabet ortamnda mcadeleye balayan Zorlu'nun avantajlar yok deildir. Paa ocuu ve torunu olmaktan baka, bir de greve balad yllar da Atatrk'n deimez Diileri Bakan postuna snm olan Tevfik Rt Aras'm kz Emel Hanmla evlenir, ste lik nian yzklerin bizzat Atatrk takar. Rzgr arkasna almtr ve artk alma vaktidir. Zorlu hakikaten alr. lk byk deneyimini M o n t r
menderes'in ruhu 99

Antlamas grmelerinde yaar (1936), ikincisini Hatay mzakerelerinde dllendirilir. Ancak Atatrk'n lm ve nn dneminde kayn pederinin bakanl brakmas zerine hamilerini kaybe der ve zor gnleri balar. ifre Mdrln, Ticaret Da iresini ynetir. Grevse yaplacaktr. Bir makine gibi al t sylenir. "Makine gibi yorulmaz, makine gibi insaf s z d r . yznden etrafn krp dkt olur. Ama kii sel mesele olmaz hibir zaman. Takvimin yapraklar 1950'yi gsterdiinde Trkiye'de iktidar deiir ve Adnan Menderes frtnasdr balar siya sette. Trkiye'nin N A T O ' y a giriinde onun ciddi katks grlr. u tesadfe bakn ki, Adnan Menderes de hanm tarafndan uzaktan akrabas olmaktadr. Siyasete girmesi iin asl bask, bir sonraki seimlerde, yani 2 Mays 1954'de gelir. Ailesi ve yakn evresi onu siyasette grmek istemektedir. Girer. Devlet Bakandr artk ve Kbrs'n ate topu gibi oldu u devirlerden birindeyizdir. Kbrs politikasnda baarl ilk admlar atar atmasna ama, bu kendini d politikaya adam adama ilk darbe, bizzat Demokrat Parti grubun dan gelir. Alt ay sren ilk Bakanl, 9 Aralk 1955'de DP Grubu'nun mehur isyan srasnda sona erer. Bir sonra ki bakanl iin artk 2 Kasm 1957'yi beklemesi gereke cektir. Bakanl srasndaki en byk baars, Lozan'da mu allakta braklan Kbrs meselesini yine Lozan'n 30. mad desine dayanarak Trkiye'nin garantrlne balamak tr. Mthi bir mzakere maratonu ierisinde kendisine Lavvrence Durrell'in Ac Limonlar adl romann delil gs teren Yunanl meslektana Shakespeare'in Othello'sundan cevap yetitirecek kadar birikimlidir, aklldr. Hatta Yunan tarafna en byk darbeyi nerede indirmitir, bilir misiniz? Yunan Parlamentosunun Kbrs zabtlarn bul100 efsaneler ve gerekler

(1937).

Bakandan

takdirnamelerle

durup evirterek ve orada, Yunanllarn gizledikleri E N O SS, yani adann Yunanistan'a ilhak tezinin nasl savu nulduunu ngilizler ve Amerikallarn gzne soktuu anda. te bu atak zerine rakibi Averof, "Davay kaybet tik. Zorlu kazand" demitir. Zorlu gerekten de kazanm mdr? Bilinmez. Bilinen bir ey var ki, o da Kbrs' yeniden Misak- Mill snrlar na katmasa bile, en azndan Trkiye'nin garantrlk hak larn dnyaya kabul ettiren bu baarl antlamadan yak lak bir yl sonra, 27 Mays 1960 darbesiyle Zorlu'nun kendisini hcrede ve bundan yaklak 15 ay sonra da idam sehpasnda bulduudur. Ondan geriye, "Kbrs' satt" diye kendisine demedi ini brakmayan smet inn'nn son babakanlnda Kbrs'a garantr devlet olarak mdahale etmeye kalkma s (ne gariptir ki, nn'nn CHP'si mecliste bu antlama ya red oyu vermitir), daha da ilginci, Kbrs' satt iin kendisine ks olan Blent Ecevit'in 1974'de Zorlu'nun eseri olan garantrlk hakkmza dayanarak adaya mda halede bulunmu olmasyd. Yani "Karaolan" unvannn arkasnda 13 yl nce ipe korkmadan uzanan ban teri yatyordu. Zavall Fatin Rt, Yassada'dakilere bir trl laf anlatamaynca Atatrk zamannda ald takdirnamelerden medet ummutu. I yaram grnyor mu sizce?

Semih Gnver, Fatin Rt Zorlu 'nun yks, Ankara 1985, Bilgi Ya ynevi, s. 18. Yazmn hemen tamamnda yararlandm kaynak Gnver'in bu zek prltlaryla dolu kitab oldu.
menderes'in ru h u 1 O 1

Teneffs

Zorlu'nun son mektubu

Fatin Rt Zorlu son mektubunu yazarken elleri titriyor, her geen satr onu lme yaklatryordu... Mektupta unlar yazlyd:

Sevgili Anneciim, Emelciim, Sevimciim ve Abiciim, imdi, Cenab- Hakkn huzuruna kyorum. Sakinim, huzur iindeyim. Benim iin zlme yin. Sizlerin de sakin ve huzur iinde yaama nz beni daima msterih edecektir. Bir ve beraber olun. Allann takdirat byleymi. Hizmet ettim ve erefimi daima muhafa za ettim. Anne, siz sevdiklerimi muhafaza edin ve Alla nn inayetiyle onlarn huzurunu temin edin. Hepinizi Allaha emanet eder, tekrar zlme nizi ve hayatta berdevam olarak beni huzur iinde brakmanz rica ederim. Allah memle keti korusun.

Ayhan Hnalp, Dalara Giden Yollar, istanbul 1974, 3 Yaynlar, s. 46.

1 02

efs a n e l e r ve

gerekler

Teneffs Bir Dileri Bakannn idam

15 Eyll 1961 Cuma gn idama mahkm edilen ve ay n gn idam hkmleri M.B.K. [Milli Birlik Komitesi] tarafn dan tasdik olunan kiiden Zorlu ve Polatkan gece yars bir hcumbotla mral adasna gtrlmlerdir... Menderes, Zorlu ve Polatkan'n idam iinde celltlk ya pacak olan alt kii ve dinftelkinde bulunacak imamlar Cuma gn ge vakit mralfya doru yola karlmt. Celltlardan Kemal Ayson ve Hasan imi eski beki, dier celltlar kptiydi (ingene). (Bunlara daha sonra mahkeme kararyle 1 50'er lira celltlk creti verilmitir. Zorlu ve Polatkan 16 Eyll 1961 Cumartesi sabaha kar 2.40'da Yassada'ya 30 mil mesafede bulunan mral adasn daki infaz yerine gtrlmler, saat 3' 5 gee ikisi hakkn daki hkmler infaz olunmutur. Zorlu sehpaya byk bir soukkanllkla kmt. Celldn tel etmesi zerine "acele etme" demi, daha sonra cell dn iskemleyi ekmesine frsat vermemi ve iskemleyi iterek kendisini bolua brakmt. Polatkan infaz yerine kendisini kaybetmi halde getiril mi, daha nce mektup yazmas iin verilen bir kd da red detmiti, infaz srasnda da hibir ey sylememiti.

Kaynak: 1962 Trkiye Yll, stanbul 1962, s. 151.

menderes'in ruhu 1 0 3

te darbecilere silah eken Cumhurbakan

27 Mays 1960, saat |sabah] 5.15. Harp Okulu nnden hareketten hemen birka dakika evvel u haber alnd: "Ankara ehrinde Kk hari hibir yerde mukavemet yoktur. ankaya atesiz mukavemete devam ediyor." Celal Bayar' gz altna alan heyetin raporundan

Celal Bayar'a "Son ttihat" diyebilir miyiz? Siyaset hayat bakmndan konuuyorsak, galiba evet. Eer tti hatlkla Osmanl-Trkiye eklemlenmesinde kpr ba rol oynam en etkili ve gerekte tek siyas rgtn ye si olmay kastediyorsak, Celal Bayar'n 1986'da 104 yan da lmyle rgtn son neferini kaybettiini sylemek te herhangi bir saknca bulunmuyor. O ekirdekten yetime bir komitacyd. 40 yla yakn bir sre Osmanl ve Cumhuriyet parla mentolarnda kesintisiz grev yapm deneyimli bir siya setiydi. Bakanlk, babakanlk, cumhurbakanl gibi yne tim arknn zirvelerinde k hzyla turlam bir devlet adamyd.
104 efsaneler ve gerekler

Mahmut Celal Bayar (1883-1986) Bankas'nn kuruculuu gibi finans sektrnn n cln yapm bir giriimciydi. ok partili hayata kazasz belasz geilmesini salayan en nemli siyas aktrlerdendi. Bu vasflarnn bir ksm iyi kt biliniyor. Yalnz Celal Bayar'n ttihat kimlii zerine kaln bir Cumhuriyet fr as ekilmi durumda. Halbuki Atatrk de biliyordu ki, bir ttihat her zaman ttihatdr. Buna ramen Celal Bayar, lmne yaklat yollarda daha parlak bir gzde si olacakt.
menderes'in ruhu 105

Buna Bankas'nn, ttihatlarn kurduu tibar- Milli Bankas'n yutmas rnek olarak verilebilir. 1927 de gl olan banka, ittihatlarn kurduu tibar- M i l l i y d i , kriz iinde olan banka ise Bankas'yd. Normalde zor durumda olan Bankas'nn tibar- Milli Bankas'na ka tlmas beklenirken, tersi oldu ve gl olan zayfa katld! Bu, ttihatln Cumhuriyet rejimi tarafndan yutulma operasyonunun sadece bir parasyd ve operasyonun banda Celal Bayar bulunuyordu. Bayar'm ittihatlnn sonralar da devam ettiini gsteren rneklerin en belirgini, Demokrat Parti'nin ku ruluudur. Yeni rejimde kendilerine bir yuva arayna gi ren ttihatlar birka baarsz giriimden, zellikle izmir Suikasti davasndan sonra tarumar edilmi ve mecburen yer altna ekilmilerdi. Bekledikleri ortam kinci Dnya Sava'nn sonunda d zorlamalarn yedeinde doacak t. Eski ttihat Celal Bayar iaret fieini atnca maara larndan ktlar ve amiral gemisi CHP karsnda mthi bir hzla rgtlendiler. Bylece Trkiye'nin siyas tablosu, Cumhuriyet'in eyrek yzyl henz doldurmad bir s rada ttihatlktan gelme iki partili bir sisteme alyordu. Ancak nedense DP'nin baarsnda ttihatlarn rgtleyici pay unutturulmuum Nihayet Celal Bayar eski tfek bir ittihat olduunu 27 Mays darbesinde bir kere daha ispatlama imknn bulacakt. Darbecilerin plan yleydi: Tanklarla ankaya'nn kapsna dayanmak, Cumhurbakann korkutarak ka masn salamak, sonra da onu yakalayp bir tank iinde Harbiye'ye gtrmek. Ancak bu plan ilemedi, nk kar larndaki etin ceviz, darbe marbe ilerini hepsinden iyi bilen ekirdekten yetime bir ttihatyd. Reide Bayar eini o Mays sabah afak skmeden darbe haberiyle uyandrdnda saat 03.30'u gsteriyor du. Celal Bayar kalkt, giyindi ve ekmecesinden kard
106 efsaneler ve gerekler

ankaya Kkn basan 'Veteriner General' Burhanettin Ulu, ihtilalden sonra omuzlarda gezerken... tabancay ceketinin sol cebine koydu (nk solakt). Ar dndan yaverini arp emrini verdi: -Haydi ne duruyorsunuz, dar kp darbeyi bastra lm! Muhafz Alay komutan Osman Koksal kendisine ka may teklif ettiinde ise verdii cevap, tank sesleri kar snda hala metanetini koruduunu gsterir: - Bir yere adm atacak deilim. Ben meru Cumhurbakanym ve sonuna kadar mcadele edeceim. Dediini de yapacakt bu 77 yandaki son ttihat. Darbeciler Kke girdiklerinde Bayar'n karlarnda kaya gibi dimdik durduunu grnce afalladlar. "Sizi g treceiz" dediklerinde aldklar cevap, "Ben mill iradey le buraya geldim, hibir kuvvet beni buradan alamaz" ol du. Onun kolay kolay teslim olmayacan anlayan darbe ci "veteriner generali" Burhanettin Ulu Paa subaylarna avlarn yakalamalar iin iaret verdi. Bayar'n sol eli cemenderes'in ruhu 107

bine gitti. Tabancay ekti. Kararn vermiti: nce zeri ne gelen 4 subay vuracak, sonra da intihar edecekti. Ne olduysa son anda kan dkmekten vazgeti ve sol eliyle si lah sol akana dayad. T a m bu srada zerine atlan bir subayn eline vurmasyla silah yere dt ve bundan son ra Bayar'n darbecilerle minder grei balad. Kolunu kskvrak yakalamaya altlar, olmad; ceke tinden ekip dengesini bozdular, olmad; inatla teslim olmuyordu. Sonunda yaka paa srklenerek dar ka rld. Esir alnm bir dman komutan gibi zafer tank nn zerinde gtrmek istiyorlard kendisini. Bayar kesin bir dille bir Cumhurbakann tankla gtremeyeceklerini syledi kendilerine. Bu direni zerine subaylar bul duklar krmz bir kaptkatyla onu Harp Okulu'na g trdler. Bayar ile ihtilalciler arasndaki nefes kesen mcadele sonraki gnlerde de devam etti. General Cemal Madanolu ne kadar demokratik bir darbe(!) yaptklarn ispat lamak iin mutlaka Cumhurbakan'nn istifa etmesini is tiyordu. Kkten yaka paa dar kartlan bir Cumhur bakan kendiliinden istifa ederse meruiyet sorununu halledeceklerini dnyorlard. Yine Bayar' ikna etmek kolay olmamt. Direnmiti. Ancak 28 Mays'ta, o da silah zoruyla istifa mektubunu imzalatabildiler. Bayar ne mahkeme srecinde, ne de hapishane gnle rinde herhangi bir ylgnlk belirtisi gstermiti. lkeye ve ahsna yaplanlar, kemeriyle intihar ederek cevapsz b rakmamak istedi. lmekten son anda kurtarld. O kendi sini kurtaranlara, ' N i y e kurtardnz ki?' diyordu. Direnii baarl olamasa da, ttihatlarn yle kolay lokma olmadn gstermiti ya, bu yeterdi. Bir rgt adamyd ne olsa. Baar deil, mcadeleydi nemli olan. Zaten bir rivayete gre Bayar da kendisini yakala maya gelen generalin veteriner olduunu renince yle demitir:
108 efsaneler ve gerekler

Koskoca Cumhurbakan bir veteriner paasna teslim olduktan sonra biz bu darbeyi zaten hak etmiiz.
1

Not: Celal Bayar'n ankaya Kk'nde yakalanyla ilgili ayrntl bilgi ler iin u kaynaklara bkz. Uur Mumcu, inklp Mektuplar, 6. bask, stanbul 1993, Tekin Yayne vi. M. Emin Aytekin, htill kmaz, stanbul 1967, Dnya Matbaas, s. 38 vd. Stk Ulay, Harbiye Silah Bana!: 27Mays 1960, stanbul 1968, Kitaplk Ticaret Limited irketi, s. 106 (Harp Okulu Komutan olan Ulay, ha diseyi ksaca geiyor). Orsan ymen, Bir htill Daha Var... (1908-1980), 3. bask, stanbul 1986, Milliyet Yaynlar, s. 252-258. Emin Karaku, 40 Yllk Bir Gazeteci Gz le te Ankara, stanbul 1977, Hrriyet Yaynlar, s. 498-502.

Nakleden: Hsamettin Cindoruk. Bu ifade Cindonk'un Davut Dursun'un 27 Mays Darbesi: Hatralar, Gzlemler, Dnceler (stanbul 2001, ehir Yaynlar, s. 86) adl kitabndaki konumasnda geiyor.
menderes'in ruhu 109

Vatan kurtarclardan kurtarmak

Politikac, Trk subayn yorulmaz bir gayretle ihtillci olarak ina etmenin mkemmel bir mimardr. M. Emin AYTEKN

Almanlarn ikinci Dnya Sava'ndaki ar yaralarn baaryla sarm devlet bakanlarnn en nde geleni Konrad Adenauer'n dndrc bir tespitini tekrar ha trlamakta fayda var. Der ki Adenauer:" Tarih, nlenebile cek felaketlerin toplamdr."

nlenebilecek, yani insan eliyle meydana getirilen fe laketler. Mesela? Mesela savalar... Ne bileyim, mesela i kenceler, yanl kararlar veya darbeler. zellikle darbele ri Adenauer'n szn ettii 'nlenebilecek felaketler'e dahil etmemizde byk fayda var. Buraya bir baka Alman kkenli zatn, Yahudi sosyo log Norbert Elias'n sarsc yakalayn baka bir yazda amak zere engelli ineyle asyorum: nsanolu doal afetlerde birbirine yardmc olmak iin rpnr ama siya s afetlerde bunun tam tersini grrz. Hatta bu afete maruz kalanlara acma duygumuzu dahi yitiririz. N e d e n acaba? 27 Mays ihtilalinin gerekletii ay doan kzlarn adn Nuray (anlarsnz ya, nurlu ay!) ko110 efsaneler ve gerekler

yan CHP'lileri hatrlatmak yeterlidir bunu fehmetmek iin. Bu iki Alman'n tespitini pe pee getirirsek yle bir manzara kar karmza: n n e geilebilir bir 'felaket' olan darbeler karsnda neden Akif'in dedii gibi yrek lerimiz toplu vurmuyor ve mesela bir deprem annda hemcinslerimizi korumak zere hareket geen beer ref leksimiz bu felaketlerde dumura uruyor, derhal sen-ben kavgasna derek gerek felaketi unutuyoruz? Galiba ipin ucu siyasetin eteine dmlendii iin... Oysa darbeler bir avu ihtilalci kadroya geici bir h ret ve kudret getirse de, hsranla sonulanmas kanl maz gibidir. Belki 12 Eyll'de olduu gibi terr bitirmek, asayii salamak bakmndan geici bir rahatlk getiriyor. Lakin yarann kendisini iyi etmeyip zerine tentrdiyot iesini boaltt iin yzeydeki mikrop krlyor ama bir sre sonra bnye ayn yaradan iltihab yine retmeye de vam ediyor. 12 Eyll darbesinin gerek bir sonucu olan 1982 Anayasas'nn son gediklerinden birisi Cumhurba kanl seimlerinde meclis toplant yeter says tartma snda (367) ortaya kmad m? (Neyse ki 20 Austos itiba riyle alm oldu bu gedik.) Bakn 27 Mays darbesinde grev alan nc Zrhl Tugay Komutan Orhan Erkanl, hatralarnda hangi ac itiraflarda bulunuyor: Asker, sivil, gelip geen btn iktidarlarn gerekesi ve ga yesi hep ayni idi: "Vatan kurtarmak, demokrasiyi yaat mak." Aslnda ortada kurtarlmaya muhta, batm bir vatan ve zorla yaatlacak bir demokratik dzen olmad n, kahraman veya hain olarak nitelediimiz kiilerin ik tidar mcadelelerinin galipleri veya maluplarndan iba ret bulunduunu bir trl anlamadk. Memleketimizin en cidd, en nemli ve hayat sorununun, VATAN KURTARI CILARDAN aklamadk, KURTARMAK olduunu bildiimiz halde bu yolda samimi gayretler harcamadk...1
menderes'in r u h u 1 1 1

Peki bu noktaya nasl gelmi 26 Mays' 27 Mays'a balayan gece tanklaryla stanbul'u ziyarete gelmi olan ihtilalcimiz Orhan Erkanl? yle zannedildii gibi fazla uzun srmemi gelmesi. Henz 27 Mays'tan iki gece sonra sivil hayat ynetmenin silahlar sivriltmekle alaka s bulunmad dank etmi kafasna. 29 Mays akam Ankara'ya giden Davutpaa tank bir lii komutan Orhan Frkanl, ihtilalci subay arkadalar nn Babakanlk'ta altn renir ve ieri girer. Gr d manzara karsnda gayri ihtiyari arr: Bakanlar Kurulunun toplant salonuna girince aknl m bir kat daha artt; 50-60 kiilik bir kalabalk kabine toplants yaplan masann etrafnda ksmen oturmu, ksmen ayakta, her kafadan bir ses kyor... Bunlar kim di, ounu tanmyordum. M.B.K. [Milli Birlik Komitesi] denen bu topluluk muydu? Bizim Atatrkler Cemiye ti ne ne olmutu? Eski arkadalarmz nerede idiler? Ka fam bir sr soruyla doldu... Koskoca ihtilali silah zoruyla yapm olan topluluun bu darmadank manzaras son gne kadar yaayacakt. Ancak Orhan Erkanl, o gece eve gitmek zere dar kt nda gn ierisinde memleketi ne hale drdklerini daha iyi anlar. yle yazar hatratna o gece hissettiklerini: Sabaha kar Babakanlktan ktm, iddetli bir yamur yayordu, taksi bulamadm ve annemin Cebeci'deki evi ne kadar yaya yrdm. gndr Trkiye'yi idare edi yorduk, fakat binecek bir araba bulamyorduk. Bu yr y bana iyi geldi; daldm ryalardan ayldm, ykt mz devletin altnda kaldmz... idrak ettim.

Devlete bir gecede el koyanlarn bunun arkasn nasl getireceklerinin resmidir bir bakma darbeci Erkanl'nn o gece grd. Rya sona ermitir. Bu sona eren ryay, yine bir ihtilalcinin azndan dinleyelim. Bu defa konu an Emin Aytekin'dir:
112 efsaneler ve gerekler

" O R D U + CHP = Deimez iktidar" formln dstur it tihaz edenlerin ihtiraslar snr tanmyordu. Onlar iin bu neticenin elde edilmesi iin her ey mubaht... Ta ki CHP sempatizanlar ounluk elde edinceye kadar Ordu ile oynanmal idi... Komutanlar, Orduyu politikann kucana atm olduklarn idrak edemedikleri gibi, politikac da... Kumandanl demokrasinin temelini attnn farkna va ramamtr. 2 Darbeler, kesin zm gibi grnen kesin sorunlarn ebesidir, dersek Konrad Adenauer'e nazire yapm m oluruz?

1 2

Orhan Erkanl, Anlar... Sorunlar... Sorumlular..., 3. bask, istanbul 1973, Baha Matbaas, s. X. M. Emin Aytekin, ihtill kmaz, stanbul 1967, s. 233.
menderes'in ruhu 113

Asker Menderes'e Cumhurbakanln teklif etmi, sonra da asmt!

Menderes'e sonsuz vg, Bayar'a sonsuz yergi... Grsel Paa'nn mektubunun hlsas ite budur! Eer Menderes tek adam kalmak istiyorsa, orduya dayanarak karsndaki son parti kurucusu ve devlet adamn tasfiyeye girisin ve bylece darbecilere gn dosun! Mkerrem SAROL

ok aryoruz yazdklarnza, diyor beni bir vesileyle karlarnda gren okurlarm. 'ok aryoruz...' 'Allah Allah! Neden acaba?' diye bana geiyor arma sras. An lattklarm hi bilinmeyen eyler deil ki? Ben 'bilinme yen gerekler'den deil, daha ok ve belki de en ok 'unu tulan gerekler'den sz ediyorum. Ve hep nmzde bir yerlerde ylece durup bizi beklediini dndmz szde 'apak' gereklere, soru sorarak didiklememiz ge rektiini sylyorum ve bunu karnca kararnca yapmaya alyorum. Belki de farkm burada... Kabul edelim ki, hafzamz epeyce zayf. Hzla erozyo na uruyor bilgilerimiz. Hafzamzn mknatsl azal m. Bir televizyoncu dostum, Trkiye'de ortalama bir insann bir olay aklnda 23 gn tutabildiini tespit ettik114 efsaneler ve gerekler

lerini sylediklerinde armtm. Sanrm artk pek a rmayacam. nk tarihi lean-Paul Roux'nun Orta Asya adl kitabnn sonunda syledii gibi, "Tarihte bu kadar sk armamzn nedeni, tarihi yeterince iyi incelemeyiimizdir".
1

O zaman havann yeterince inat bir pusla kapl oldu u gnmzde 27 Mays darbesinin zerinden gnm ze klar drmeye devam edelim. Bakalm yakn ge miin unutulan ehresinde hangi gerekler ldyor? Sor maya ve yeniden hatrlamaya alalm.

Her ey o mektupla balad...

Hangi mektupla? Canm, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel'in 3 Mays 1960 tarihini tayan u 'gizli' mektu bundan sz ediyorum. Diyeceksiniz ki, neresi gizli? Haklsnz tabii. imdiye kadar bir deil, hatta bir ok yerde yaynland. Mesela 1995 ylnda kan Alparslan Trke'in hatralarnda {a hinlerin Dans) bir fotokopisi yer ald. Geen yl Devlet Arivleri Genel Mdrl baka belgelerle birlikte bu mektubun zerindeki snrlamay kaldrd ve internet kul lanclarna dahi at. Erdal en de Yassnda nn Karakutust adyla Zaman Yaynclk'tan kan derleme kitabnda mektubun Babakanlk Arivi'ndeki orijinalini bir kere daha kamuoyuna takdim etti vs. Ne var ki, bence bu mektubun anlam ve nemi ze rinde yeterince durulmu deildir. imdiden u kadarn syleyeyim ki, bu mektup kadar darbecilerin ve darbecili in ikiyzlln plak bir ekilde ortaya koyan belge az bulunur. T a m anlamyla tarihe geecek bir mektuptur elimizdeki. Tahliline sonra geeceiz. Fakat nce mektubun ma hiyetini beraberce hatrlamaya ne dersiniz?
m e n d e r e s ' i n ruhu 1 1 5

2 Mays 1960 gecesi, bir gn sonra izin alp pijamalar n giyerek emeklilik gnlerine balayacak olan Orgeneral Cemal Grsel ile devrin Milli Savunma Bakan Ethem Menderes arasnda gizli bir grme cereyan eder. Grsel Paa'nn da, Ethem Bey'in de gidiattan pek memnun ol madklar besbellidir ve ktye gidiin ba sorumlusu olarak tek bir kiiyi, Cumhurbakan Celal Bayar' gr mektedirler. Her ikisine gre de Celal Bayar bin an nce Cumhurbakanlndan istifa etmeli ve yerine daha uy gun birisi, yani zerinde uzlatklar Babakan Adnan Menderes gemelidir. O gece bu fikir zerinde uzlaan ikili, mektubun altna kimin imza atacan da konuurlar ve Cemal Paa tara fndan imzalanmasna karar verirler. Grsel imzalayacak, Ethem Bey ise Babakan'a ulatrma iini stlenecektir. Bunun zerine Grsel ertesi sabah ihtilalcilerle ara sndaki irtibat teinin eden Albay Alparslan Trke'i yan na ararak tarih mektubu yazdrr. Mektubun nsha olarak daktilo edildiini, birisinin Trke'te 'hatra' olarak kaldn, dierinin Ethem Menderes'e verildiini, n csnn ise Cemal Grsel'de kaldn o srada Devlet Bakan olan Dr. Mkerrem Sarol'un hatralarndan re niyoruz 2 Ancak sonradan arkadalar tarafndan "Brts", yani "hain" diye yaftalanacak olan Milli Mdafaa Vekili Et hem Menderes, Cemal Grsel Paayla ortaklaa yazdk lar bu kritik mektuptan Babakan' nedense "ayak st" haberdar eder. Adnan Bey sadece kendisini ven ksmn ve devamnda da bir iki maddeyi dinledikten sonra mek tuba fazla n e m vermez grnr ve Celal Bayar'n ondan haberi olmamas iin bakann zel olarak tembihler. Bu nun zerine Ethem Bey de mektubu bir kasaya kilitler ve Yassada'da yeniden ortaya kana kadar da orada unu tulur. imdi geliyoruz meselenin ban teline.
116 efsaneler ve gerekler

'te o ok belge'
Mektubun zellikle balang ksm ve 1. maddesi ok nemli. Cemal Grsel'in slubu tatl-sert. Milli Savunma Bakan Ethem Menderes'i muhatap alan mektup yle balyor: Aziz Vekilim; Dn geceki konumalarmzdan cesaret ve ilham alarak zatalilerine, memleketin huzur ve istikran iin alnmas lazm gelen tedbir ve kararlar hakknda dncelerimi arz etmeyi milli ve vatani bir vazife bildim.

(...)
Muhterem Vekilim; u hakikati kabul etmek lazmdr ki Kayseri hadiseleriyle balayp son karar ve geci olaylara kadar devam eden vak'alar vatanda ruhunda derin tesir ler ve Hkmete kar telfisi g honutsuzluklar yarat mtr. Hele Ordunun Talebelere kar aklszca kullanl mas iin vahametini artrm, Ordu mensuplarnda da korkulan ey huzursuzluk ve gvensizlik hisleri belirmi, tir-M.A.]. Sayn Vekilim; Bu ahvl kmsenecek; cebir ve iddetle geitirilecek eylerden deildir. Memleket, Hkmet ve partinin d t bu mkl vaziyeti kurtarmak iin suknetli fakat ciddi ve zecri tedbirler almak lazmdr. Bu tedbirler un lar olmaldr: 1. Cumhurbakan istifa etmelidir. [Dikkat: Tam burada metinde bir cmlelik boluk dikkat ekiyor. -M. A.\ Cum hurbakanlna Sayn Adnan MENDERES getirilmelidir. Bu muhterem zat her eye ramen Milletin ounluu nun sevmekte olduuna kaniim, bu sevgiden istifade edi lerek krlanlarn gnlleri alnmal ve millete yeniden g ven telkin edilmelidir. Orijinal imlasna hi dokunmadan aldm mektubun ba taraf byle. Geri zerinde ufak tefek dzeltmeler
menderes'in r u h u 1 1 7

olmu, Ordu politikaya kartrlmtr [italikler bana ait

yok deil. Mesela ilk cmlede yer alan "Dn geceki ko numalarmzdan cesaret ve ilham alarak", "konumala rmzn nda" yaplm. Tabii 3 Mays ile mektubun Yassada'ya sunulduu tarih arasnda emekliye ayrlacak olan "Cemal Aga" devletin bir numaral koltuuna otur mutur ve elbette imdi hapiste bulunan bir 'dkten (ihtilalden sonra Demokratlara byle hitap edilirdi) "ce saret ve ilham" alacak deildir! Sonra 1. maddenin zerindeki paragrafn 2. satrnda ufak bir rtu dikkati ekiyor. Burada geen "partinin" kelimesi, anlalan sakncal gelmi olmal ki, sonradan "partinizin" olarak dzeltilme yoluna gidilmi. Bylece il kinde sanki mektubu yazan kii partiyi benimsiyormu gibi bir hava varken, ikincisinde kendini darda tutmaya alm. Fakat asl deiiklikler, resimlerden de grlecei ze re 1. maddede toplanyor. Yukarda bu maddenin orijinal halini beraberce okuduk. imdi Cemal Grsel'in Osman lca el yazsyla 'dzelttii' halini yine beraberce okuya lm. Bu defa Alparslan Trke'in ahinlerin Dans adl ha tralarnda yaynlanan metni kullanacaz:
1. Cumhurbakan istifa etmelidir. nk btn fenalk larn bu zattan geldiine memlekette umumi bir kanaat vardr. 3

Hepsi bu kadar... Peki nerede o bir paragraf dolusu Menderes vgleri? T a m a m e n buharlam grnyor. Sonuta Menderes'in ad bilinli olarak silinerek san ki sadece Celal Bayar aleyhine yazlm bir mektup g rnts veriliyor. 3 Mays 1960 gn milletin ounluu nun sevdii Babakan'n Cumhurbakanlna getirilme siyle krlm olan gnllerin yeniden kazanlacana ina nan Orgeneral Cemal Grsel, yeni konumunda mahke menin kendisinden istedii mektubu basna aklarken, mektubu arptarak iin iinden syrlmaya almt.
118 efsaneler ve gerekler

nk olduu gibi aklansayd tek bana bu mektup bi le darbecilerin (o zamanki deyile ihtilalcilerin) iki yzl ln bir ayna gibi yanstacak ve muhtemelen Yassada mahkemelerinin seyri de bundan etkilenebilecekti.

Mektup Yassada'da neden okunmad?

Yassada durumalar srasnda gndeme gelen ve mahkemece asl istenen mektubun Cemal Grsel Pa a'nn Babakan Adnan Menderes'i ven ve hatta kendi sine Cumhurbakanl teklifinde bulunan ksmnn san srlenerek basna verildii biliniyor. Ancak deitirilen mektubun tek nsha yazlmad ve mahkeme safahat s rasnda cereyan eden kritik bir hadise nedense gzlerden kamtr. Mektubun Yassada'daki servenini yle toparlaya biliriz: Bir soru: Biri Babakanlk Arivi'nde bulunan, br de Trke'te kalan ve burada iki nshasn yaynladmz mektubun nc nshas nerededir? Ethem Mende res'in kasasna bulunan nsha nerededir? Ailesinde oldu u syleniyor ama imdiye kadar henz ortaya km de ildir. Adnan Menderes'in avukat Burhan Apaydn'la 4 Mays 2007 gn yaptm telefon grmesinde Yassada muha kemeleri srecinde bu mektubun deitirilmemi bir asl olduunu bir nbeti subaydan gizlice rendiini ve "Se ni de ieri atarz" tehditlerine ramen (nitekim atlacaktr) mahkemede okunmasn talep ettiini sylemiti. "Tarih karsndaym" diyerek tehditlere ramen tale binden vazgemeyen ve sonuta cezaevini boylayan Bur han Apaydn' asl artan kii, kendisini kurtarmak iin rpnd Menderes olmutu. Trke'in Burhan Apaydn'a sylediine gre mektup 27 Mays'n temelini kertecek ve yarglamann seyrini
m e n d e r e s ' i n r u h u 1 19

etkileyecek gte bir kantt. Belki de Menderes o mektup sayesinde idamdan kurtulacakt. nk burada Mende res'e bir 'tertip' hazrland anlam kyordu. Hem ar kaldayz, hatta sizi dllendireceiz demek, hem de sa dece 23 gn sonra -artk ne deitiyse- Cumhurbakan yapmaya layk grdnz adam apar topar yakalayp hapse atmak ve sonunda da ipe ekmek nasl bir eydir? Anlamak gerekten de mmkn deil. Ne var ki, Apaydn'a gre, Adnan Menderes, Yksek Adalet Divan Bakan Salim Baol'un mektubun mahke mede okunmas talebini hala anlalamayan bir tutumla reddetmiti. htilalin bandaki adamn kendisine Cum hurbakanl teklifinde bulunduu Adnan Menderes tam da kendisini idamdan kurtaracak bir mektubun okunmasn neden istememiti? Apaydn "Bask ve silah zoruyla reddetti", diyor. Bence bunun daha derin bir se bebi var. Birazdan greceiz. Ancak o derin sebebe gemeden nce sylemeliyim ki, ne kadar nemli olursa olsun, tarih, arivlerden kan bir tek belgeyle (yeniden) yazlamaz. Onu ilemek ve ait olduu btnn iine oturtmak gerekir. Grsel'in mektu bu zerinde adeta bir arkeolog titizliiyle kaz yapmam zn sebebi bu... Not: Sayfa 127'de orijinalini verdiimiz Grsel'in mektubunun Baba kanlk Arivi'ndeki nshasna u internet adresinden ulalabiliyor: http:// upload.wikimedia.org/wikisource/tr/7/78/LettertoDefenceMinister.pdf

1 2 3

Jean-Paul Roux, Orta Asya: Tarih ve Uygarlk, eviren: Lale Arslan, stanbul 2001, Kabala Yaynevi, s. 440. Mkerem Sarol, Bilinmeyen Menderes, cilt 2, stanbul 1983, Kervan Yaynclk, s. 1028. Hulusi Turgut, Trke'in Anlar: ahinlerin Dans, stanbul 1995, ABC Yaynlar, sondaki Fotoraf ve Belgeler blmnde (sayfa nu maras verilmemi).
gerekler

120

efs aneler ve

Menderes'ten darbecilere 'ibirlii' teklifi

[Menderes Yassada durumalarnda] Daha ilk gnden "Muhterem Subay Beyefendiler" tabirinin yaratcs olmutu. Sonra ihtilalin samimiyetine inandn syledi. Ayhan H N A L P 1

Sonradan Cumhurbakan olarak silahlarn glgesin de ankaya'ya trmanacak olan Kara Kuvvetleri Komuta n Orgeneral Cemal Grsel, 2 Mays 1960 gn Milli Sa vunma Bakan Ethem Menderes'le yapt grmede bir konuda mutabakata varmt. Kendisi zaten emekliye ay rlacakt, Bakan'n da gidici olduu syleniyordu. Ancak her ikisinin de Celal Bayar'la aras iyi deildi. yleyse ha la halk tarafndan sevilen Bavekil Adnan Menderes an kaya Kk'ne kmal ve hzla ktye giden ileri dzelt meli, krgnlklar bir an evvel gidermeliydi. yleyse Bavekil'e bir mektup yazlmal ve uyarlma lyd. Ancak Yassada durumalarnda Yksek Adalet Di van Bakan Salim Baol'un Adnan Menderes'e ynelik ikaznda dedii gibi deildi iin asl. "Kara Kuvvetleri Ko mutan size gereken uyary bir mektupla yapm. Niin gereini yerine getirmediniz?" demiti Baol ve o uyar
menderes'in r u h u 1 2 1

mektubunu okutmutu. Ethem ve Adnan Menderesler mektubun 1. maddesinin deitirildiini fark ettiler ama itiraz etmediler. 'Asl byle deildi', demediler. Hatta bir nceki blmde grdmz gibi Adnan Menderes, avu kat Burhan Apaydn'n mektubun aslnn okunmas tale bini dahi reddetmiti. O soruda kalmtk, oradan devam edelim imdi? Neden peki? Menderes neden okutmamt o kendisi ni kurtarabilecek mektubu?

Menderes'in Yassada stratejisi

Doru ya da yanl, merhum Adnan Menderes gerek 27 Mays sabah yakalandktan sonra, gerekse Yassada'da kendisine gre uzlamac ve munis bir savunma stratejisi belirlemiti. Bu stratejide askere ve darbecilerin kurduu Milli Birlik Komitesi'ne en ufak bir tarizde, sa tamada bulunmayacak, saldrgan deil, savunmac bir yol izleyecek ve onlara daima gven telkin edecekti. Hele o mehur uyar mektubunu yazan ve 3 Mays gn kendi sini Cumhurbakanl makamna layk gren Cemal Grsel yok mu, onunla daima iyi geinecek, zerine asla ve kat'a toz kondurmayacakt. Umudu, bu yumuak stra tejiyle muhtemel bir affa layk olabilmekti. Oysa sabk Cumhurbakan Celal Bayar ve Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu gibi darbecilere direnen De mokrat Partililer de yok deildi. Hatta Bayar'n asker an kaya Kk'n bastnda darbecilere silah ektiini ve son are olarak intihar etmek zere silah kendi kafasna dayadn, ancak bunda baarl olamadn grmtk. Kendisini ankaya Kk'nn merdivenlerinden srk leyerek karan subaylara, "Ben halkn oyuyla geldim, be ni buradan kartamazsnz" diye baryordu 77 yanda ki kurt ttihat. Ne yazk ki, Adnan Menderes onun kadar iradesi g l ve olaylarn sacnda pimi kararl bir i dnyaya sahip
122 efsaneler ve gerekler

deildi. 2 lk darbeyi yedii "bebek" davasndan sonra tek bir kurtulu yolu olduunu grmt: Darbecilerle iyi ge inmek ve bu vahim hatadan dnmelerini beklemek. De nilebilir ki, Menderes, idam kararnn aklanmasna ka dar idam edileceine asla inanmad. nk mutlak bir hata ilediine inanmyor ve bu hatadan bir ekilde d nlecei, affa urayaca ve yeni dnemde yldznn tek rar parlayaca ana kavuaca umuduyla yayordu. Bu yzden idam karar yzlerine okunduu zaman Bayar ku lakln yere frlatp sert admlarla darya km, Zorlu metanetle dinlemi, Hasan Polatkan ve Menderes ise ke limenin tam anlamyla olduklar yerde kmlerdi. (Po latkan mahkeme salonunda karar dinlerken Menderes, intihar giriiminden sonra, uyandnda yzne kar tebli edilmiti idam karar.) Ne diyorduk? Fvet, mahkemeden Menderes tek bir k yolu olduunu grmt. Deil mi ki kendisini Cum hurbakanlna layk grenler yapmt bu darbeyi, o halde ne yapp edip kendisini kayracaklar, en azndan af fedeceklerdi. Zaten ayn duygularla hareket etmiti 27 Mays sabahndan itibaren. Son ana kadar askerlerin ken disini darbecilere kar korumak zere alkoymaya gel diklerini dnmt. Ne masumiyet yarabbi! Yoksa ne gaflet mi demeliy dim?

"Orduya inanc kutsal bir tutku gibiydi"

Bakan arkadalarndan Dr. Mkerrem Sarol'a baklr sa, Menderes'in "Orduya inanc kutsal bir tutku gibiydi." Hatta yakalandktan sonra getirildii Harbiye'de darbe nin kudretli Albay Alparslan Trke'e syledii u szle rin srpriz olmadn bilmek lazm:
Biz, iki siyas parti olarak sa saa, ba baa birbirimizle ok etin bir mcadeleye girmitik. ok sert bir tartma
menderes'in ruhu 1 2 3

126

efsaneler

ve

gerekler

1954 seimleri efsanesi ve gerekler

Devrin gazetelerine baklrsa 2 Mays 1954 seimlerin de stanbul'da 231 numaral sandktan oy pusulas yerine bir reete km. Sandk kurulunun aknlk ierisinde okuduu bu sinir hastalklar reetesinin zerinde, "Bu rejim de hastadr" yazyormu. Bu fkralara ta kartan olay niin anlattm merak edenlere hemen syleyeyim: Daha dn denilebilecek ka dar yakn bir tarihte yaplan 1954 seimlerini aratran fa kirin zihni de kelimenin tam anlamyla "reetelik" olmak zere. Canm bunda ne var? Demokrat Parti, tarihinin en farkl zaferini, CHP de en byk hsrann o seimde ya amad m? Bundan daha ak, bundan daha net bir se im sonucu karsnda bile kafanz karyorsa, yani ne di yelim? gibi eyler sylyorsanz bu kenin yeni konukla rndan olmalsnz. Bir sre sonra hibir eyin grnd gibi olmadna alrsnz nasl olsa. 22 T e m m u z 2007 gn belki de siyas tarihimizin so nular en erken aklanan seimine imza atld. Saatler henz 24' gstermeden neredeyse bir ka vekil farkyla kimlerin eline mazbatay alacan bile renmi bulunu yorduk o gece.
1 28 efs a n e l e r ve gerekler

r da azalmtr! Evet azalmtr! Nasl m? Kendi szlerini aktaraym da gnah benden gitsin: Aslna baklrsa, 1954 seimlerinde Halk Partisi 1950 se imlerine bakarak 304.000 oy da fazla almt. Demokrat Parti ise 1950 seimlerine bakarak 375.000 oy kaybetmiti.
1

aknlk uurumlarnda kulanz uuldarken bir sonraki sayfaya geiyor ve u satrlarla karlayorsunuz gzleriniz falta gibi alrken: Fakat madalyonun bir de ters taraf vard: Evet, Halk Par tisi Meclis ats altnda, yklrcasna ezilmiti. Ama daha nce de iaret ettiimiz gibi, smet Paa hi de oy kaybet memiti ki!.. Tersine olarak 1950 seimlerine gre, ald oylar artmt. Demokrat Parti ise, ayn ekilde kyaslann ca, 1950 seimlerine gre oy kaybetmiti. Zaten seim ka nununun cilvesi olarak, biri Meclise 488, dieriyse ancak 31 mebus getirebilen bu iki partinin toplam oylar arasn daki fark, ancak 600.000 oydan ibaretti. 2 Diyelim ki, fakir gibi tek kaynakla yetinmeyip salam ve gvenilir bir veriye bavurmak istiyorsunuz; ayorsu nuz Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisinin 8. cil dini ve demokrasi tarihimizle ilgili almalarndan tan dnz Tevfk avdar'n satrlaryla karlatnzda hay retiniz tavana vuruyor. Zira yazara gre, 1954'de CHP oy larnda "300 bin dolaylarnda mutlak bir art", DP oyla rnda ise "350 bin dolaylarnda" bir azalma olmutur. 3 Aklnz iyice karyor elbette. Geri her iki aratrmac da oy oran bakmndan D P ' d e art, C H P ' d e azal olduunu kabul ediyorlard. Sonuta ald oylarla DP 488, CHP ise 31 milletvekili karmt. (Bu rakamlar da kaynaklarda baz farkllklar arz ediyor ama imdilik onlar bir kenarda brakp bamza yeni bir i almayalm isterseniz.) Benim zerinde durduum asl ince nokta, DP oyla rnda azalma, CHP oylarnda artma varken bunun nasl
1 30 efs a n e l e r ve gerekler

Celal Bayar 1954 seimleri ncesinde Taksim Meydan'nda konuuyor. bir seim zaferi veya hezimeti saylabildiiyie ilgili. D nn, oyunuz azalyor ve tarih zafer kazanm sayyorsu nuz kendinizi; oyunuz artyor ve tarih hezimete uram saylyorsunuz. Sizi bu iki kaynakla ba baa brakrken ben kafam fe na halde kartran noktay didiklemeye devam ediyo rum. kilemden kurtulmak iin gvenilir olduunu dn dm bir T B M M kaynana bavurmak istiyorum. An cak buradaki rakamlar daha nceki kaynaklar aka ya lanlyor. Buna gre, 1954'de DP oylar, 1950 seimlerine gre brakn azalmay, 910 bin civarnda artarken, C H P oylar, brakn 300 bin dolaylarnda bir art, tersine 15 bin civarnda azalyordu. statistiin altnda kaynak ola rak eski adyla DE, yeni adyla T l K grnyordu. 4 O zaman bizzat T l K ' i n kaynaklarna bavurmak da ha doru olmaz myd? Girdim T l K ' i n internet sitesine ancak orada verilen resmi rakamlar y i n e farklyd. 1954'de C H P oylarnda bir art vard ama rakam farkly d. C H P 1954'de 1950'ye gre oylarn 45 bin civarnda ar trmt! DP oylar da 1954'de artmt artmasna ama ar t 910 bin deil, 922 bindi. (Nitekim gazeteci Tekin Erer,
menderes'in ruhu 1 31
5

1960'larda kaleme ald On Yln Mcdelesi adl kitabn da bire bir T l K ' i n rakamlarn vermektedir. 6 ) imdi meselenin bam teline vurmaya geldi sra. Bu 'veriler' arasndan hangisi 'bilgi'dir ya da gerek bilgidir? CHP oylar ykselmi midir, dm mdr? DP oylar artm mdr, azalm mdr? Artm veya azalmsa ger ek rakamlar nelerdir? Devletin istatistik kurumu bile 1966'da CHP'ni oylarn artrrken 2007'de azaltyorsa biz hangi kaynaa gveneceiz? Hadi Aydemir ve avdar yanld diyelim; iyi ama CHP'nin 1954'dcki oylar 1966 y lndaki resmi istatistikte 15 bin azalrken, nasl oluyorsa bugn 45 bin artabiliyor! Ve aradaki 60 bin oyu sevgili is tatistikilerimiz hangi karanlk ple atyorlar? T K ' i n deerli Bakan dostum mer Demir Beye fendi belki bir cevap bulabilir derdime. Umudum onda anlayacanz... Yllardr kendimce Osmanl tarihi zerindeki yanlg bulutlarn temizlemeye urayorum. Benimki de ig zarlk yani: urada burnumuzun dibinde bunca karanlk varken ben de kalkmm...

1 2 3

evket Sreyya Aydemir, Menderes'in Dram (1899-1960), 6. bask, stanbul 1998, Remzi Kitabevi, s. 225. Aydemir, age, s. 226. Tevfik avdar, "Cumhuriyet Halk Partisi (1950-1980)", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, stanbul 198?, letiim Yaynla r, s. 2027-2028. hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanl Meclisi Mebusum (1877-1920), 2. bask, Ankara 1998, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No. 54, s. 101. Ayn metne internet ten ulamak isleyenler iin bkz. http://vvvvvv.thmm.gov.tr/kultur sanat/vavinlar/vavin054/054 00 005.pdf http://uavw.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do Tekin Erer, On Yln Mcdelesi (Trkiye'de Parti Kavgalarnn 2.ci Cildi), stanbul 1963, s. 235.
gerekler

5 6

32

efsaneler ve

Aydn Menderes babasn temsil edebilir mi?

Basna yansd kadaryla 22 Temmuz 2007 seimle rinden evvel C H P ' y e katlan lhan Kesici, Aydn Mende res'ten 'helallik' istemi. Neden? Kendisi 'sac' ya, CHP'nin de Adnan Menderes'i astran parti olarak ad gklere km. Sonuta Kesici C H P ' y e giderken sabk Babakan'n olundan helallik isteyerek semenine 'Ben aslnda oradaym' mesajn vermi oluyormu. Aydn Bey de babasnn yalnz biyolojik deil, siyas varisi olduunu da gstermi. Acaba yle mi gerekten de? Aydn Menderes babas nn siyasetteki meru varisi olabilir mi? 1991-2007 ylla rnda syledikleri ve yaptklarna baklnca pek de yle bir meru hakk bulunmad sonucuna varmak zor deil. Bir bakalm isterseniz. Buyurun.

DP yeniden douyor...
Ekim 1991 seimlerden sonra kurulan DYP-SHP ko alisyonunun demokratikleme tedbirleri arasnda 12 Eyll'de kapatlan siyas partilere yeniden hayatiyet kazan drmak iin Siyasi Partiler Kanunu'nda deiiklie gidile cei de vardr. Bu gelime zerine eski Demokrat Partilimenderes'in ru h u 1 3 3

lerin kurduu Demokratlar Kulb y n e t i m kurulu, DP'nin de alabilmesini gndeme getirmeye karar verir. 15 Mays 1992 gn Celal Bayar'n kz ve damad Nilfer-Ahmet hsan Grsoy iftinin iftehavuzlar'daki evinde toplanan eski DP milletvekilleri bir bildiriyle bu konudaki grlerini kamuoyuna duyururlar. Bildiride yle deniliyordur: DP, douundan itibaren Trk milletinin ounluunun gveninin kazanm, siyas tarihimizin iinde salam ve milletimizin kalbinde sekin bir yere yerlemitir. Bu par tinin mensuplar olan bizler, partimizin maruz brakld hukuka aykr ilemlerin de maduru olarak DP zerinde ki "kapatlm" olma glgesinin kaldrlmasn, Tarih ve Kamuoyu nnde talep ediyoruz. Bunu 2 gn sonra Ankara'daki DP'lilerin toplants ve bildirisi izleyecektir. Bylece DP'nin yeniden almas, kamuoyunun gndemine girmi oluyordu. Hatta eski z mir Senatr Beli Beller, "Hi belli olmaz, vefal Trk milletinin arzusuna uyarak Demirel'in tabiliyordu. Ancak buradaki amacn, DP'yi yeniden kurup siyaset sahasna srmek deil, tarih bir hatann ortadan kaldrl masn salamak olduunu belirtelim. Yok yere kapatlan parti bir kere hukuken alsn da, sonra gerekirse kendi kendini fesh etsindi. Meclis Anayasa Komisyonu'nda teklif grlrken o zaman RP milletvekili olup bu yaznn yazld tarihte Cumhurbakan aday olan Abdullah Gl ancak Cumhu riyet kurulduundan bu yana "her ne sebepten olursa ol sun" kapatlan btn partilerin almas sz konusu ola caksa teklife scak bakacaklarn ifade etmiti. Komisyon da DP'nin de yeniden alacak partiler arasna dahil edil mesi zerinde mutabakat saland ve nihayet 3821 sayl
1 3 4 e f s a n e l e r ve gerekler

Bakanl'nda

DP'yi tekrar kurarz" diyerek umut glckleri bile da

kanunla 18 Haziran 1992 tarihli oturumda DP yeniden alma hakkn elde etmi oldu. 1992 T e m m u z u scak geecee benziyordu. Partileri nin pasl kilidini ama hakkn kazanan eski tfek DP'liler yeniden toplandlar ve uzun mzakereler sonucunda si yasete d n m e kararn aldlar. Eski bakanlardan ve DP'nin yeni Genel Bakan Hayrettin Krkmen bu srada "DP'yi kurup genlere teslim edeceiz" diyordu. iyi de kime? Lider kim olacaktr? H e m "efsanev lider" Celal Bayar 1973 seimlerinde Ferruh Bozbeyii'nin De mokratik Parti'sini sonuna kadar desteklemesine ramen halktan yeterli oy alamamken, bu zorlu ii bugn kim baarabilecektir? Zaten Adnan Menderes'in en kk o lu Aydn Menderes de DP'ye pek scak bakmamakta, scak bakmamak ne kelime, almasnn hata olduunu syle yip yeni bir parti kurmann hazrlklarna soyunmaktadr.

Aydn Menderes DP'ye kar

te Aydn Menderes'in o gnlerde yaynlanan bir de meci: DP yeniden alsn, sonra mallar Hazine'den devr aln sn,... mallar ya bir hayr kurumuna ya da DP hatrasn yaatacak bir vakfa devredilsin, devir ileminden sonra da kapatlsn. DP'nin hatrasnn bugnk siyas ekimenin iine sokularak ypratlmas d o m deildir. Herhangi bir baka partiye katlma karar [da] alnmamaldr. Ben by le bir siyas oluumun iinde deilim. 1 Bu denli net konuan Aydn Menderes yeni partinin kuruluu iin harekete gemitir ya, DP'liler akndr. Aydn Bey bir parti kuracak idiyse bunu kurulu hazrlk lar yapan DP'nin bana geerek gerekletirmeyi neden tercih etmemitir? te 1955'den beri yaplamayan 5. genel kongre 29 Ka sm 1992'de Ankara'da bu endieler altnda toplanmt.
menderes'in ru hu 1 3 5

Aydn Menderes arl olduu halde kongreye katlma m, bana geecei Byk Deiim Partisi'ni kurma ha zrlklarna son srat devam etmiti. Bu arada beklenmedik bir gelime oldu ve 16 Ocak 1994'de DP delegeleri olaanst kongreye arld. Ha yrdr inaallah! Son kongrenin zerinden henz 1,5 ay gemiken bu ne iti? Mesele kongre gn anlald. Balangta DP'nin ye niden almasna ve siyasete girmesine kar kan Aydn Menderes o gn baz arkadalaryla DP kongresine gelmi ve daha nce kapatlmasn uygun grd DP'nin genel bakanlna resmen adayln koymutu. Herkes akn d. Baz GK yelerinin de desteiyle genel bakan seilen Aydn Bey'in bu operasyonu, sonunda mahkemelere d ecekti. Grevine balamak zere parti genel merkezine geldi inde kapda tekbirle karlanan Aydn Menderes'in bu d n e m d e epeyce youn bir slam eilim iinde bulundu u gzden kamyordu.

Mcahit Menderes!
Ardndan Aydn Menderes bir viraj daha ald. Alma sna yle byle raz olduu ama kendisini fesh etmesini ve siyasete girmemesini istedii partinin genel bakanl n baskn bir seimle ele geirdikten sonra yaklaan se imlerde DP'nin baraj geemeyeceini anlaynca bir s re ANAP'la flrt etmi, 1995 Aralk'nda ise babasnn (ve kendisinin) partisini yz st brakp Refah Partisi safla rna katlmt. H e m de yle byle deil, tam katlma... "Seime kadar deil, mezara kadar RP'liyim" szleri

ona aitti. "RP'yi kendi evim olarak grdm iin geldim" szleri de. Bu defa sloganlar biraz deimiti. RP'ye ilti hak trenini izleyen partililer "Mcahit Menderes" diye karlamlard onu. H e m de yle bir gnde katlmt ki,
136 efsaneler ve gerekler

buna insann 28 ubat ve 27 Nisan darbelerinden sonra inanaca dahi gelmiyor. zellikle kandil gnne denk gelen bir Cuma gn Necmettin Krbakan'n partisine ka tlan Menderes'i yeni genel bakan, "O bize rahmetli ba basnn emanetidir" diye barna basm ve trene kat lanlarn merhum Menderes'e birer Fatiha okumalarn is temiti. Aydn Bey ise habire dktryordu: Artk inananlar iin vakit geldi. Hakk yenenler iin vakit geldi. Artk afak douyor. 24 Aralk seimleriyle RP ikti dara geliyor. 25 Aralk'tan itibaren, bu lkede t skimin ne ye uygun olduu deil, neyin Islama uygun olduunu tar tacaz. Ne? Ne? Ne? "25 Aralk'tan itibaren, bu lkede slamn neye uygun olduu deil, neyin slama uygun olduunu tartacaz" yle mi? 28 ubat'a ak davetiye gibi deil mi? Bugn muhtemelen birok eski slamcy bile rahatsz edecek bu alabildiine radikal sylem, belli ki Erbakan' da artmtr. "Sen bizim muhitlerimizde olmamana ramen nasl byle uurlu oldun?" szleri tahmin edilebi lecei gibi Hoca'ya ait. DP misyonunun Refah'ta tecelli ettiine inand iin bu partiye geen Menderes, Grcan Dada gibi baz ar kadalaryla birlikte milletvekili seildi, hatta RP'nin ge nel bakan yardmclna kadar getirildi. 15 Mart 1996'da geirdii talihsiz kaza sonucu boynundan aas fel olan Aydn Menderes, bu defa ilgin bir k yapacak ve 28 ubat kararlarn imzalamad iin Erbakan' kyasya eletirecekti. Ardndan RP'nin kapatlmas zerine kurulan Fazilet Partisi saflarna katld ve 18 Nisan 1999 seimlerinde FP'den milletvekili seildi. Ancak bu defa da M e r v e Kavak'nn trbanyla T B M M ' n e girmesinin iddetle aleymenderes'in r u h u 1 3 7

hinde bulundu, partisinin tutumunu ar bir dille ele tirdi. Nihayet onu, "pazara kadar deil, mezara kadar" slo ganyla girdii Milli Gr'ten 6 Mays 1999'da istifa eder ken grdk, istifasn geri almas iin yaplan teklifleri reddeden Aydn Menderes u szleriyle belli ki 5 yl iin de ald keskin virajlarn muhasebesini yapmakla me guldr: "Bir de geri dnersem herkesin kafas bsbtn karr." Onu en son, 2000 ylnda Anayasa Mahkemesi Baka n Ahmet Necdet Sezer'in Cumhurbakanl adaylna itiraz ederken hatrlyoruz. Sezer'in aday olduktan sonra grevinden istifa etmesi gerektiini, aksi takdirde anaya saya aykr hareket edilmi olacan sylediyse de bam sz milletvekili olarak o srada "Sezer hummas"na tutul mu olan mecliste sesini duyuramad.

Aar'la beraber Krat' ahlandrmak...

15 Nisan 2001'de bu defa DYP'ye katlrken gryoruz Aydn Menderes'i. 7 Ocak 2004'de DYP Genel Merkezi'nde yapt konumada 2 Demokrat Parti izgisinde yer alan siyasetileri tek tek sayarken, bir zamanlar "mezara kadar" diyerek saflarna katld RP-FP'yi ve Erbakan' asla zikretmemi olmas, daha nce eletirdii Demire!, iller ve Aar' DP'nin mealesini elden ele tayanlar ka filesine onurla dahil etmesi de ilgin bir gelime olarak not edilmelidir. Halen kendi sitesinde yer alan konuma snda yle dedii aktarlyor Aydn Bey'in: Allah var DP'den sonra da merhum Gmpala's da ol sun, deerli cumhurbakanmz, bymz sayn Sley man Demirel de olsun, arada DYP'nin genel bakanln yapm olan rahmetli Ahmet Nsret Tuna ve Yldrm Av c olsun, sayn iller olsun btn genel bakanlarmzla bugne kadar ve bundan sonra da en baarl bir biimde bu mealeyi tad. Elbette ki yeni genel bakanmz sayn
1 38 efs a n e l e r ve g e r e k l e r

Aarda milletin szn bu klmak iin

lkede ne olursa olsun geerli mu

ve milletimizin birlik ve btnlnn

hafazas iin bu mealeyi tayacak ve milletimizle el ele vererek bu Krat' mutlaka bir kere daha ahlandracaz. Buna yzde yz inanyorum. Hatta hzn alamayp DYP etrafnda bir toplanma arsnda dahi bulunmutur: Gn toparlanma zamandr, gn Krat'n etrafnda birlik ve btnlk salama zamandr. Trkiye'nin buna ihtiya c vardr, Trkiye'nin DYP'ye ihtiyac vardr. Trkiye'nin, DYP'nin de sizlere ihtiyac vardr. Banz dnd biliyorum ama unu da eklemeden edemeyeceim: 7 Ocak 2004'de bunlar syleyen M e n d e res, 1,5 yl sonra, 15 Austos 2005'te azmz hayretten bir kar akta brakan u cmleleri sralayacaktr: Artk DYP'nin misyonu falan kalmamtr. DYP, tutarsa bir takm insanlar meclise tayacak, denk gelirse bir ko alisyonda bakan yapacak bir araca dnmtr. Bugn k haliyle DYP, Trkiye'nin hibir ihtiyacna cevap ver miyor, AK Parti ile arasnda hibir fark yoktur. Bugnk DYP'nin mevcudiyeti, esasen AKP'nin ekmeine ya sr mekten baka bir ey deildir... Bugn DYP'nin varlyla yokluu arasnda bana gre bir fark yoktur.

Yl 2007. O artk DYP'li deil. Onu bu defa DYP ile A N A P ' n DP ats altnda birlemesi teebbsleri srasn da sanki DP'nin tek ve mutlak adresi kendisiymi gibi ko nuurken grdk. Konuuyor, konuuyor, konuuyordu: Mehmet Aar ile Erkan M u m c u n u n kurduu mevcut De mokrat Parti babam temsil etmiyor. Peki btn bu elikiler girdabnda 'Siz babanz tem sil edebiliyor musunuz Aydn Bey?' diye sorma hakkmz olmayacak m acaba?
menderes'in r u h u 1 3 9

Not: Aydn Menderes'in Demokrat Parti'nin yasann kaldrlmas ve yeniden kuruluuyla ilgili tavrlar konu sundaki bilgileri u kaynaktan derledim: Rfk Salim Bur ak ve R. Gner Sarszen, Demokrat Parti'nin Politika Hayatna Yeniden Girii, Ankara 1997, Demokratlar Kul b Yaynlar.

1 2

Milliyet, 4 1 em m u z 1992. http: / / vvavvv.aydinmenderes.com/ index.php?kategori=menderesten&id=202

gerekler

40

efsaneler ve

III
CHP'NN GNAH GALERS
Nereden kt pek iyi bilinen baz propaganda yaygaralar, Amerikan yardmnn Trk bamszlna bir darbe olduunu, u kadar milyon dolar karl kendi varlmz VVashington'a kaptrdmz ortala yaymak istedi... Bugn yurda yardm elini uzatan Amerika, bu hizmetine karlk bizden ne toprak ne s istiyor... Nihayet ne Amerika, ne ngiltere, ne de teki hrriyeti milletler, hibir devlete kar gizli bir maksad besliyor deillerdir. Gaye, bar kurtarmak ve insan topluluklarna insan gibi yaamak imknlarn salamaktr. Nadir Nadi, "Amerikan yardm", Cumhuriyet, 15 Temmuz 1947

chp'nin

gnah galerisi141

nn nasl cumhurbakan seildi?

Mustafa Kemal bana unlar syledi: 'Seni [Lozan'a] ancak ikinci murahhas [delege] olarak yollayabilirim. Birinci murahhas olarak da smet Paay dnyorum... Sen daima kafa ile mstakil hareket edersin. smet ise emrimden dar kmaz. Kzm KARABEKR 1

12 Kasm 1938 gnk gazeteler, yeni Cumhurbakan nn smet inn olduunu yorumsuz ve "inanlmaz bir sessizlik iinde" duyuruyorlard okurlarna. Hatta Kema list ynetimin szclerinden Falih Rfk Atay, olay daha da dzletirerek, "Kamutay [Meclis], dn Atatrk'n hat rasn alayarak takdis ettikten sonra, ilk i olarak smet nn'y devlet reislii vazife ve hizmetine armtr" eklinde sunmaktayd. 1 Grev ve hizmete arlmtr, yle mi? Bu kadarck m yani? Koskoca Atatrk'n boaltt koltua oturacak za tn seilme maceras kamuoyuna bylesine bir basitlik ve dzlkte duyuruluyorsa, phelenmek iin elimizde ye teri kadar sebep var demektir. O zaman biraz gerilere gidelim ve inn'nn ilk Cum hurbakanlna nasl seildiine daha yakndan bakmachp'nin gnah galerisi 143

ya alalm. Bakalm bu souk nevale cmleler hangi maher kazanlarnn dumann rt bas etmek iin sarf edilmi?

kr Kaya cumhurbakan olursa?

1937'nin ikinci yarsnda Atatrk'n salk durumu gi derek bozulmakta ve dikkatler kanlmaz olarak onun ye rine kimin geecei meselesi zerinde toplanmaktayd. Her ne kadar Gazi, Hatay'n bamszl uruna yollara dmse de, bu ani hareketlilik sirozunu azdrm ve d nnde onu yataa esir almt, ite o gnlerde meclis, ordu ve basn, mevcut cumhurbakan adaylar arasnda ne kan isimlere yaknlamaya ve uzaklamaya bala m, Atatrk'n halefi zerindeki bahislemeler kzmt. Bu srada ne kan isimler yleydi: Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Babakan Celal Bayar, es ki Babakan smet Paa ve Atatrk dneminin derin ile rini yrten, zellikle istihbarata ve polise hakim olan iileri Bakan kr Kaya. imdilerde fazla dikkat ek meyen, hatta unutulan kr Kaya, o gnlerin en etkili ve yetkili devlet adamlar arasndayd ve Harbiye'de bile kendine taraftar toplamaya balad dikkatlerden kam yordu.

Taht kavgas
imdi adaylar gzden geirelim. smet nn: Heybeliada'da inzivaya ekilmi bulu nan ismet Paa, her ne kadar Atatrk zaman zaman a rp gnln alsa da, 1937 sonlarndan itibaren gzden dm durumdayd. Prestij ve hreti, Babakanln dan ziyade Atatrk'e sadakatinden ve Garp Cephesi Ku mandanlndan geliyordu; bir de 15 yla yakn srdrd CHP Bakan Vekilliinden (Bakan, tabii olarak Gazi Mustafa Kemal'di).
144 efs aneler ve g e r e k l e r

Fevzi akmak zellikle asker cephesiyle kimsenin tartmaya cesaret edemedii Fevzi akmak'n hret ve erdemi geni halk kitlelerini ve banda bulunduu ordu yu memnun edebilirdi ama meclis ve rgt buna pek s cak bakmyordu. stelik de anayasada Cumhurbakan adaynn milletvekili olmas zorunluluu vard. Bu da Mareal'in Reisicumhurluk ihtimalini daha batan zayflat yordu. Celal Bayar. Atatrk'n nn'den sonra yeni gzde siydi, zellikle Bankas baarsyla gz doldurmutu ama CHP rgt onu btnyle kucaklamamt ve n n yanls devletiler tarafndan srekli topa tutuluyordu. kr Kaya: ileri Bakanlna ilaveten Recep Peker'in istifasndan sonra CHP Genel Sekreterlii koltuu na da oturan kr Kaya, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Salih Bozok, Ali etinkaya, Hasan Rza Soyak gibi Atatrk'n yakn arkadalarna yaslanyordu ama nn faktrne ramen rgte hakim olmas pek kolay grn myordu. 2 Velhasl o gnlerin manzarasna baktmzda askerin akmak ile nn'y, Atatrk'n yakn evresi ile istihba ratn (tabii polisin de) kr Kaya'y, zellikle i dnyas nn Bayar' destekledikleri anlalyordu. Anlald kada ryla burada dm, askerin adayn netletirmesiyle zlecekti. akmak m, nn m? Asker eer bunlardan birinde karar klabilirse, dier adaylarn temeli zayflayacakt.

akmak-Kaya kavgas ve...

Bu ikilemde eli zayf olan Mareal'di, nk milletve kili deildi. Ancak tertemiz ve parlak bir gemi onu ne kartyordu. Onun karsnda yer alan nn ise gzden dmesine ramen askerler arasndaki efsanesini koru yordu. Burada belirleyici olacak olan figr, Genelkurmay
chp'nin gnah galerisi 145

Bakanyd. akmak iin iin seilmeyi istiyordu elbette. Ancak istemedii biri vard: kr Kaya. Bir seferinde kr Kaya kendisini fena faka bastrm, askerliin sade ce kuvvet deil, zek ve kvraklk da istediini gstermiti. Olay yle cerayan etmiti: Atatrk hastalannca gizli devleti eline geiren Kaya, 1936'da imzalanan Montr Szlemesinden sonra -kendi si de Istankyl olduu iin- dikkatini Ege adalarnda top lamt. Gnn birinde haritalar kirnbilir kanc defa nne ap da incelemeye balaynca grd ki, Lozan Ant lamasnn adalardan bahseden 12. ve 15. maddelerinde baz kk adalarn adlar zikredilmemi, yani kime ait ol duu belli edilmemiti. talya'ya ve Yunanistan'a brakla cak adalar teker teker sayld halde 12. maddede "Ana dolu sahillerine 3 milden yakn adalar Trk hakimiyetine braklmtr" denilip geilmi, bu adalarn hangileri oldu una herhangi bir aklk getirilmemiti. te Lozan'daki bu boluk kr Kayay harekete geirmeye yetecektir.

Derin operasyon
H e m e n kylar 4 blgeye ayrp her blgeye ileri Ba kanl mfettilerini gnderir ve isimleri saylmayan adacklar tespit ettirir. Mfettilerin getirdikleri bilgi ger ekten de hayret vericidir: Trk kara sular iinde binler ce sahipsiz ada bulunmakta ve igal edilmeyi beklemek tedir. Henz Yunanistan ve talya tarafndan igal edil memi bu adalar meselesini derhal Atatrk'e arz eden Ka ya, onun emriyle Mareal akmak'n ziyaretine gider. An cak etliye stlye bulap da ban artmak istemeyen Mareal, - Olan olmutur. Artk yapacak bir ey yok, cevabn verir. Israr eder Kaya ama akmak dalarn aamaz. Bu nun zerine meseleyi Bakanlar Kuruluna getirir. ak146 el saneler ve gerekler

Bu Kaya sert kt

22 Eyll 1937 tarihli Sedat Simavi'nin kard Yedign'n kapan aanlar ileri Bakan'nn bu manal foto raf ve imal alt yazsyla karlatlar. ardlar m? Sanmyo rum. nk o gnlerde iileri Bakanl rtbesine ilaveten CHP Genel Sekreterlii gibi Babakan'a yakn bir konum el de etmi olan kr Kaya'nn ayak seslerinin emniyeti ap Harbiye koridorlarna szmaya balad gnlerdir ve daha da nemlisi, Atatrk'n hastalnn artk gizlisi sakls kalmam tr. Atatrk'n koltuuna kimin oturacann kvlcmlar bu resimde parldamaktadr. Alt yazda u anlaml cmleler okunuyor: Kayann bu trlsn yalnz denizde deil, karada da nadir grrsnz. Bu canl, heyecanl ve irfanl Kaya, bulunduu her yerde nee, hareket, k ve emniyet uyandran soydandr. Baknz, denizde bile etaretinin kvlcmlar snm deil ve sanki Bay kr Kaya Ve killik sandalyesinde, Meclis krssnde ve Parti maka mnda olduu gibi yurdun gzel sular iinde de zek projeksiyonunu yakm bir sahil feneridir. Sizce de "zek projeksiyonu" yksek bir metin olmam m?

chp'nin

gnah

galerisi

149

defa genel oyla ve tek dereceli seimle 1946'da tanmtk. O tarihe kadar hep iki dereceli seimle biimlenmiti mec lisimiz. Yani nce kimin seeceini halk seiyor, sonra se tikleri ikinci semenler milletvekillerini seiyordu. Sonra bir kii gerekirse birka yerden birden aday gsterilebiliyordu. Bu konuda rekor, zannedildii gibi ismet inn'de deil, Fevzi akmak'tayd; oylar hareketlendirsin diye tam 4 ilden aday gsterilmiti. Bayar ve Menderes ise

ilde

liste baydlar. Hatta gelecekte parti bakan olarak gre ceimiz Mehmet Ali Aybar ve Osman Blkba da DP lis tesinden aday gsterilmilerdi. 2 Hadi son bir tuhafl da zikredelim: Bu seimlerden balayarak 1950'ye kadar Na dir Nadi'nin ynetimindeki Cumhuriyet gazetesi CHP'yi deil, DP'yi desteklemitir. O kadar ki, 1950 seimlerinde Nadir Nadi DP listesinden Meclis'e bile girecektir. (Bana inanmyorsanz erafettin Pekta'n Milli ef Dneminde Cumhuriyet Gazetesi adl aratrmasna bakn. 1 ) 46 seimlerinin tuhaflklar bu kadarla kalmaz, asl bu rada balar. Seimlerde her partinin sand ayryd, bir. Partilere vereceiniz oy pusulalar da ak bir ekilde san dk kurulunun nnde duruyordu, iki. Gayet effaf bir e kilde oy kullanyordunuz ama oylarnz kapal kaplar ar dnda saylyor ve sonular bir ara ilan ediliyordu. Sandk bandaki DPliler itiraz etse bile sonu deimiyor, bazen alt st birka sandn sonucunu aklamak gnler al yordu! ite zamann istanbul Valisi ve Belediye Bakan Ltfi Krdar, ynettii ilde kendisine ulaan gayri resmi sonu lar hemen aklam, gazetecilere istanbul'da Demokrat larn silme kazandn, milletvekili saysna varncaya ka dar ilan etmiti. Ancak ettiine edeceine piman edil miti CHP Genel Merkezi tarafndan. Kendi partisine mensup bir vali ile yaplan youn pazarlklarda hi deil se 5 nl ismin milletvekilliini kazanmas art koul mutu. Aksi halde CHP cmle leme rezil olacakt! (Hal buki asl bunu yapnca rezil olmutu ya, neyse.)
52 efsaneler ve gerekler

Nihayet resmi sonular ayn 24'nde aklanm ve s tanbul'da DP 15, CHP 5, bamszlar ise 3 milletvekili karmt. (smet nn'nn bile Ankara'da bu ekilde se ildii iddia ediliyordu.) u seim gnnz biraz renklendirmek adna Kara deniz fkras gibi bir olay anlatarak noktalamak istiyorum yazm. Milli Mcadelemde Franszlar pskrttkleri iin Arslanky adn alan kye seimden nce Vali ve Jandarma Komutan bir nezaket ziyaretinde() bulunmu ve nazike "Reylerinizi Halk Partisi'ne vereceksiniz" buyurmulard. nat deil mi? Halk da gitmi, Demokratlara vermiti. Va li sonular renince paay kurtarmak iin seimlerin tekrarlanmasn istedi. Seimler tekrarland ama bir kere yneticilere gvenlerini yitirmi olan Arslankyller bu defa seim sandn kardlar. Devletin kard oylara ses karlmazken, halkn oylarna el koymas isyan kap samnda deerlendirildi ve kyller, tpk Ortaa'daki gi bi zincire vurularak mahkemeye sevk edildiler. Daha son ra da halka ve Batya irin grnmek iin salverildiler. Tabii rezalet stne rezalet! Ve 46 seimleri, birok ilk leri ve tuhaflklaryla, hileleri ve facialaryla tarihe kart. Ama akllarda gayri meruluk sulamas kald ve hi k mad. Bir de Vali Ltfi Krdar'n "Seim sonularn akl yorum" eklindeki talihsiz beyanat. (Tabii Krdar'n ikinci talihsizlii, bu defa DP milletvekili olarak Yassada'da yar glanm ve savunmasn yaparken lm olmasdr.)

1 2 3

Nimet Arzk, Bitmeyen Kavga: smet nn, Ankara 1966, Kurtulu Matbaas, s. 9. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paall Yllar 1: Tek Partiden ok Partiye, 1944-1950, Ankara 1990, Bilgi Yaynevi, s. 123. erafettin Pekta, Milli ef Dneminde (1938-1950) Cumhuriyet Ga zetesi, stanbul 2003, Frat Yanlar, s. 214 vd. Ancak Nadir Nadi Per de Aralndan adl hatratnda o gnlerin havasn farkl yanstmay yelemitir (stanbul 1991, 4. bask, ada Yaynlar).
chp'nin gnah galerisi 153

Alt Ok'un bilinmeyen tarihi

Cumhuriyet Halk Frkas'nn bu bayra, yce Trk bay rann etrafnda, onun daha ziyade ycelmesi iin fikir ve hareket birlii yapan inklp neslin iareti olarak yk selecek ve dalgalanacaktr. 1 CHP'nin 1931 ylnn 15 Mays'nda gerekletirdii nc Byk Kongresi'nde 6 oktan oluan yeni parti bayra, ite bu duygu ykl kelimelerle tarif edilmektey di. Peki bu bayra zerine izilen 6 ok nereden kmt? Birdenbire mi, yoksa el yordamyla m bulunmutu? N e leri simgeliyordu? Neden bir baka simge deil de 'ok' se ilmiti bu ilkeleri anlatmak iin? Aada 6 okun tarihini anlatrken btn bu sorularn cevaplarn bulacaksnz.

Alt ok yolda
Artk yllardan 1933'tr ve Ekim ayndaki Cumhuriyet'in Onuncu Yl Kutlamalar iini hazrlklar btn h zyla srmektedir. Bu srada olmayan demokratik rejimi mizin yegne partisi konumundaki CHP'nin, kendisini devletten ayrt edici bir bayraa ihtiya duymu olmas il154 efsaneler ve gerekler

Yalnz bu noktaya birdenbire gelinmi deildir. Nasl gelindiinin hikyesi, merakldr.

3+1+2 Alt oka giden ilk adm 9 Eyll 1923 gn, yani Cum huriyetin ilanndan 50 gn nce atld. Gazi Mustafa Ke mal, kendi eliyle kurduu (o zamanki adyla) Halk Frkas iin baz esaslar belirlemiti. te bu esaslardan , 1923 tarihli ilk CHP nizamnamesinde ilke olarak tespit edil miti: Bunlardan birincisi Cumhuriyetilik, ikincisi Milli yetilik, ncs ise Halklkt. Yani daha o zamandan 3 okun isimleri belirlenmitir ama kendileri henz ortada yoktur. Drdnc ok iin 3 Mart 1924' beklemek gerekecek tir. Bu tarihte Hilafet kurumu ile er'iyye ve Evkaf Vekale ti kaldrldktan, ardndan da t e v h i d i tedrisat kanunu karldktan sonra C H P ilkelerine "laiklik" maddesi eklen mi oldu. Nihayet 15 Mays 1931 tarihinde yaplan n c Byk Kongre'de bu ilkelere devletilik ve inklaplk maddeleri de dahil edilecektir. Bylece CHP'nin 6 esas prensibi, ilkesi belirlenmi oluyordu ama bunun bir parti bayra haline gelebilmesi iin Onuncu Yl Kutlamalarn beklememiz gerekecekti. lgin olan husus, bugn artk siyasal dzlemde ileri cilii deil, tutuculuu; devrimcilii deil, muhafazakrl , bir baka deyile gaz pedaln deil, freni temsil eden C H P ' y e ait bayran amac olarak partinin "ruhunda kay nayan hzn ve ileriliin" gsterilmi olmasdr.

Oklarn tarihi
Bir baka arpc nokta ise bayraktaki oklarn tarih nemidir. CHP bayranda kullanlacak oklarn seimi, 'bilimsel bir titizlikle' yaplmtr.
1 56 efs a n e l e r ve g e r e k l e r

19 Mays gsterileri, CHP bayrann Trk bayrayla beraber grnd etkinliklerle tannyordu. Okun zellii, hedefe frlatlan eylem halindeki bir si lah olmasndan gelir. Hatta aada verdiimiz resm tek nik iziminden de anlalaca zere bayran sol alt k esinde hayal bir 'yay' dahi belirlenmitir. Dikkat edilir se bu yayn iine konulan 6 oktan sadece birinin alt, st ten drdncsnn altna denk gelen okun yaya takla cak ksm, gerek oklarda olduu gibi hafife kertik yapl mtr. Bayraa konulacak oklar da ince elenip sk dokunula rak seilmi, milli mzelerimizdeki Trk oklarndan r nek alnp kt zerinde stilize edilmitir. 6 oktan yalnz ca birisi, Trk okunun orantl olarak resmedilmi tam eklidir. Dierleri ise verilen hayal yaya uyacak ekilde saplarndan kesilmitir. Bayran renkleri, Trk bayrann renkleri olan kr mz ve beyaz olarak belirlenmitir. En-boy oran ise Trk bayrann aynsdr (2/3). 2305 sayl kanun bayran nerelerde kullanlacan da kararlatryor. Kanunda, yerlerine gre kullanlmak zere 4 eit CHP parti bayra belirlenmi: 1. Normal bayrak, 2. Meydan ve sokak bayra, 3. Ss bayra, 4. El
chp'nin gnah galerisi 157

bayra.

Bunlarn boyut ve biimleri farkl olacaktr.

enmeyip bir de not dm yetkililer: Direklere bayrak aslaca zaman direin ucuna Trk oku eklinde hafif be yaz madenden bir balk taklmaldr. 74 yl sonra C H P bayrandaki hayal yay ekecek ba bayiit kalmad gibi, oklarn da menzilleri kapanm g rnyor. Bir IV. Murad bekleniyor olmal.

Faik Reid Unat, "Parti bayra", Aylk Ansiklopedi, Say: 13, Mays 1945, S. 406-7.
efs a n e l e r ve gerekler

1 58

ekiyordu.

1921 Anayasas'na daha nce konulmam

olan dinle ilgili bir madde, anayasa deiiklii paketiyle birlikte kanunlayor, anayasaya giriyordu. Buna gre anayasann 2. maddesinin yeni ekli yle olmutu: "Dev letin dini, din-i slamdr." Bu madde Hilafetin kaldrlma sndan sonra kabul edilen 1924 Anayasas'nda da yerini kaybetmeyecek ve 10 Nisan 1928'deki anayasa deiikli ine kadar yaklak 5 yl daha yaamaya devam edecektir. Bugnden baknca tuhaf grnyor. Ama deil. D nn bir: Osmanl'dan kopuun milad saylabilecek, hele Hilafet ile er'iyye ve Evkaf Vekaleti'nin lavedilip medreselerin kapsna kilit vurulduu bir ylda, yani dindevlet ilikilerinin son derece gerildii 1924 ylnda yeni bir anayasa yaplsn ve daha nce anayasada mevcut bu lunmayan devletin dininin slamiyet olduunu belirten madde, yeni yaplan anayasaya zellikle ilave edilsin.

Halifesiz slamiyet olmaz

T B M M Bakan Gazi Mustafa Kemal'in 8 Nisan 1923 tarihinde, kurulacak olan Halk Frkas'nn, yani ilerideki adyla CHP'nin esaslar olarak belirledii nl Dokuz Umde'nin (Dokuz lke) 2. maddesi ve aklamasnda bu gn bize artc gelen baz ifadeler gz arpmaktadr. evket Sreyya Aydemir gibilere bakarsanz yanlrs nz, nk size steril, elden geirilmi, apaklarndan arndrlm 'fme' bir tarih anlatlr orada. Mesela Tek Adam'n 3. cildinde CHP'nin Dokuz lkesi'nden ikincisi sansrlenerek verilir. Son cmlesi bilinli olarak atlanr. 1 Halbuki o son cmle, Cumhuriyet'e giden Trkiye'nin durumunu anlamak bakmndan son derece nemlidir. Sansrlenen cmle uydu: lstinadgh Trkiye Byk Millet Meclisi olan makm- Hilfet beyne'l-lslm bir makarr- mualldr. [Dayana Trkiye Byk Millet Meclisi olan hilafet makam, Islam1 6 O e f s a n e l e r ve g e r e k l e r

lar aras yce bir makamdr.] Kzm Karabekir'in hatralarndan aktaracam u sa trlar yine 8 Nisan'da Dokuz lke'nin yorumu olarak ya ynlanm olup CHP kurucu syleminin slamc tonu hak knda fikir vermektedir: slam dininde btn namazlar cemaatle eda olunur. Ce maatin bir ba vardr ki, cemaati terkip eden btn ferdler ona balanrlar. Bu suretle imam, cemaatin timsali ol mu olur... Islamiyette bundan baka bir de byk bir dayanma vardr ki, btn mmeti tek bir ruh haline ge tirir. Bunun ekli de btn imamlarn, manev bir surette bir imam- ekbere [en byk imama] iktida eylemesidir [uymasdr]. te bu imamlara "Halife" nm verilir... Bundan dolaydr ki, btn slam lemi Halife meselesin de alakadardr. Yeryznde bir Hilafet makam bulun mazsa slam lemi kendisini imamesiz kalm bir tebih gibi dalm, perian grr... Buna binaen Trkiye B yk Millet Meclisi bizzat Halife hazretlerini muazzez ve muhterem makama istinadgh [dayanak] yapmtr."2 Bugn bize inanlmaz grnen bu slamc vurgu, CHP'nin sonraki duruuyla elikili grnebilir. Ancak dnemin havasn yokladmzda bunun bir srpriz ol mad anlalyor. Bu aklamann yaynland tarihten 2 ay nce bizzat Atatrk, Balkesir Paa Camii'nde imamla ra ta kartan bir slupla vaaz etmemi miydi? ("Millet, Allah birdir, an ycedir" diyordu.) Hatta 1923 Nisan'nn gazete koleksiyonlarn inceleyenler, ankaya Kk'nn bahesine iki minareli bir cami yaplmasndan bahsedil diini grecek ve iyiden iyiye aracaklardr... ankaya'ya cami yle mi? Evet, 1923 Nisan' bylesine 'dindar' bir Trkiye'ye ahit olmutu ite...

"Devletin dini, din-i slamdr"

29 Ekim'de "Devletin dini, din-i slamdr" eklindeki
chp'nin gnah galerisi 161

anayasann 2. maddesi meclisten getikten sonra derin bir nefes alr Kzm Karabekir Paa. Sebebi ise bu madde nin konulmasyla ieride ve darda 'Trkler Protestan (Hristiyan) oluyor' yolunda meseleyi istismar edenlerin susturulmu olmasdr: "Bu madde herkesin azna ve kulana gzel bir tka oldu" diyin Paa'nn szlerinden anladmz kadaryla 1923'te Trkiye'nin Hristiyan ol masn bekleyen baz i ve d evreler mevcuttur ve Gazi Mustafa Kemal Cumhuriyet'in hukuk temellerini olutu rurken Mslman kimliini vurgulamak bir yana, onu bizzat devletin anayasasna koyarak vurgulamak ihtiyac n hissediyor ve dedikodularn n ancak byle alnabili yordu. Geri diyeceksiniz ki CHP hilafeti korudu mu? Doru, bir yl sonra Hilafeti kaldran da CHP grubu oldu. Ama o bir ylda kprnn altndan hangi sular akt? 1923'de hz la slamcla kayan 'Mcahit Trkiye', 1924 Mart'ndan itibaren bu iddiasndan neden vazgeti? Bunlar tartmak iin nmze bir ok frsat kacak gibi grnyor.

1 2

Bkz. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal (19221938), cilt 3, 3. bask, stanbul 1969, Remzi Kitabevi, s. 88, dipnot 1. Kzm Karabekir, Paalarn Kavgas: Atatrk-Karabekir, Hazrlayan: smet Bozda, stanbul 1991, Emre Yaynlar, s. 136-137.
gerekler

162

efsaneler ve

Kade gemisinden iki sahne. Dans edenler ve kz arkadann dizinde yorgunluunu gideren geler. Zavall anakkale! Ne gnlere kalmsn! kurulacak Halk Frkas'nn srtna 'Hilafeti koruma gre vini' yklemiyor muydu? Korudu mu? Bugn halkn anakkale'ye aknn grp de dudak bkenlerin iktidar ellerindeyken ehitliklere bir tek ivi aktklarna ahit olunmu mudur? Dnn, anakkale ant iin adm atlmas bile Adnan Menderes hkmeti sayesinde mmkn olabilmitir. anakkale, Tek Parti dneminde belki de bir tek Mus tafa Kemal'in "Anafartalar kahramanl" sayesinde ta mamen unutulmaktan yakay kurtarm, yllar boyu clz resmi toplantlarla batan savlmtr. Tek Parti devrinde resmi heyetler lks vapurlara doluup karaya kma zah metine dahi katlanmadan vapurun gvertesinden ehit lere selam gnderir, bylece mill grevlerini yerine getir dikleri sevinciyle kaptana 'ek evladm stanbul'a' diye seslenirlerdi.
1 64 efs a n e l e r ve gerekler

Bir akmn nn kesebilirsen kes, kesemezsen kendi ne doru evir, ilkesinden hareket eden CHP ynetimi za manla anakkale'ye sahip kar grnmek ihtiyacn duy du. Bekledikleri frsat bir asker darbeyle karlarna kt. 27 Mays gya bir genlik hareketiydi ya, yanda genlik derneklerine kovayla para aktmaya, bylece CHP genlik kollar eliyle szde Atatrk bir genlik oluturmaya ka rar vermilerdi. te 18 Mart 1962'de tarihe "Kade rezaleti" diye ge en, genlii anakkale'yle buluturma gezisi dzenlen miti. Kade adl vapura doldurulan kzl erkekli bin kadar gen, szm ona ada genlik dernekleri tarafndan zel olarak seilmiti. in tuhaf, gemiye yalnz gen kz lar ve erkekler deil, ar miktarda iki de doldurulmu tu. Dnn, anakkale ehitlerini ziyarete gidiyorsunuz, anneleri babalar yanlarnda olmayan bir gemi dolusu gen ve kasalarla iki alarak yola kyorsunuz. Niyet ne? Faing mi? Yolculuk beklenebilecei gibi tam bir rezaletle so nuland. Sarho olup gece boyu dans eden, yerlerde s zan, olmadk cinsel rezaletlere imza atan bu sekin genliin anakkale'ye ktnda ayk gezebildiini sa nyorsanz aldanyorsunuz. Cmbr cemaat lokantalara dalmlar, ikiler, naralar grla devam etmi ve bin kii iinden ehitliklere gidecek topu topu 40-50 gen ancak bulunabilmiti. Bir sre kamuoyundan saklanmaya allan, ancak bir gazetecinin ifasyla deifre edilen bu rezaletin perde arkas, zamann gazetelerinde gnlerce yazlp izilmi ve burada grdnz 'ok fotoraflar' basna malzeme ol mutu. Kameralar gemide bulunanlara ynelince bir gen orada yaadklarn yle anlatmt (baz ifadeleri sansrlemek zorunda kaldm belirteyim): " G e m i hareket eder e t m e z genler gruplar halinde iki imeye baladlar. Erkeklerin zellikle kzlar sarho
166 efsaneler ve gerekler

e t m e y e altklar belli oluyordu. Sarho olan kzlar, bir sre dans ettikten sonra erkekler tarafndan dar ka rlyor ve karanlk bir yerlere gtrlyor, daha sonra beraberce dnyorlard. stisnasz btn masalarda ku mar oynanyordu. Kaptan gelip kumar ktlarn topla mak istediyse de vermediler. Kendilerine karmak iste yen birka grevliye, "Biz Atatrk'n yolundayz, bize kimse karamaz" diye karlk veriyorlard. " D a Ban Duman Alm" mar, sarho naralarna karyordu. Dnte de ayn rezalet devam etti. Hatta bir grup gen, kapnn nne masa ve sandalye ymak suretiyle bir koridoru kapatp lambalar sndrmler, ieride l gnlar gibi eleniyorlard. Birka kii iki komasna gir mi, gen kz bekaretini yitirmi, evlerine alayarak dnmlerdi." Geziden nce 1 milyon 700 bin liraya zel olarak daya np detilen Kade vapurunun mahvolduunu gren 'teki genler', CHP'nin 40 ylda genlii ne hale getirdi inin hesabn sormaya giritiler. anakkale ehitlerinin ruhlann ad edecek gezilere katlanlarn says, bu top raklarn itilen, kaklan, ezilen, adam yerine konulmayan ama atalar iin bir ey yapamad iin vicdan kanayan 'teki ocuklar' tarafndan milyonlara vardrld bugn. Ve "Kade rezaleti"ni icra edenleri deil, altyapsn hazr layanlar silip sprenler onlardan bakas deil.
chp'nin gnah g a l e r i s i l D I

anakkale kolay kazanlmamt. Ama ikinci anakka le zaferi de kolay kazanlmad.

Belgeler
Elimdeki fotoraflar, Mill Yol dergisinin 30 Mart 1962 tarihli 10. saysndaki dosyadan alnmtr. Dergi, Kade rezaleti konusuyla yakndan ilgilenmi ve sonraki sayla rndan bir kan okur tepkilerine ayrmtr. kfe N i hal'in iiri ise Hill dergisinin Nisan 1962 tarihli 26. say snda kmtr. Yalnz iir ilk olarak burada m yaynlan d, yoksa bir alnt myd? Bunu imdilik tespit etme imk nmz olmad. Fotoraflardan biri, Kade gemisinde dans eden bir ifti gsteriyor. iftin gzleri, o devrin basn ahlak anla y gereince bantlanm. Alt yazda yle deniliyor: "a a a: anakkaleye inince, ehitlik yerine Truva harabe lerine koacak dam ve kavalyesi pek neeli bir dans es nasnda. " Fotoraflarmzn ikincisi, anakkale yolcusu bir 'if ti' gsteriyor. Erkek renci, ikinin etkisiyle olacak, yor gun dm ve sevgilisinin dizine uzanm. "Samimi bir sahne" diyor alt yaz mahmurluu kz an bir renci. ra hate ekilmi." nc fotoraf, vapurda kurulan bir ilingir sofras nn bandaki ackm genleri gstermekte. Soldan ikin ci ve sadan nc ahslar iki ielerini balarna dik miler. Soldan birinci ahs ise kadehini doldurmay ter cih ediyor. Alt yazda unlar yazl: "Vur patlasn, al oy nasn: arap ieleri alm, akrkeyif genler, herkesin gznden uzak olduklarn sanarak sanki bir turistik ge ziye kmlar."
168 efsaneler ve gerekler

ve devam

ediyor:

"kinin

verdii

arkadann

kucanda gidermeye al

Biraz sonra anakkale ehitlerinin ht

ras nnde eilecek vcutlar, imdi pek tatl (!) bir iti

Drdnc olarak bu resimlerin yer ald haberin ilk sayfasn toplu halde gsteren Mill Yol dergisinin orta sayfasnn fotokopisini sunuyoruz. Son olarak sunacamz belge ise o devrin milliyetimukaddesat evrelerini derinden sarsan bu 'vahim' olayn duyulmasnn hemen ardndan Cumhuriyet dne minin ilk kadn airlerinden kufe Nihal'in kaleme ald iir. Greceiniz gibi bu iire derin bir hayal krkl ve znt hakim. Bu da Kade rezaletinin o gnlerin siyas ve edeb kamuoyunda uyandrd derin teessrn bir yansmas olarak dosyamza eklenmitir. Belki Kade rezaletinin bir faydasndan sz edebiliriz: O da ertesi yldan, yani 1963'den balayarak milliyetimukaddesat genlerin ilerinde bir anakkale ateini yakmalarna vesile olmalardr. Yakn tarihimizin aydnlatlmas iin ktmz bu yol culukta kimbilir daha ne srprizler kacaktr karmza.

chp'nin

gnah galerisi

169

Baykal'n 1990'daki sivil muhtras

Zamann ak zihnimizi su damlalarnn kayalar oy duu gibi kesintisiz ekillendiriyor. Hele siyaset meyda nndaki koucular deien artlarn etkisiyle o kadar hzla savrulabiliyor ki. Mesela 1924 zmir ktisat Kongresi'nde yabanc ser mayeyi lkeye bizzat davet eden Atatrk ile 1929 dnya ekonomik bunalmndan sonra devletilie arlk veren Atatrk'n ayn kii olduklarna insann inanas gelmiyor. Ya 1939 Mart'nn 6'snda stanbul niversitesi'nde ver dii nl konferansta "ynetim zerinde milletin deneti mi hakiki ve fiil olmadka halk idaresi vardr denilemez" szlerini sarf eden Cumhurbakan smet nn'nn 1 ABD'nin sava sonrasndaki basks olmasa iktidarn de netlenebilecei ok partili dzene gemeye daha uzun sre ayak direyecek oluuna ne demeli? Bu deien kafalar listesi uzar gider. Ancak zellikle 12 Eyll 1980'den sonra darbecilie ve askeri mdahaleye kar sert bir tutum takman Trkiye'deki sol siyasetin n de gelen figrlerinin (Blent Ecevit gibi birka istisna d nda) 28 ubat ve sonrasnda yaadklar seri sonu dn m daha ilgintir. Bir vakitler 12 Eyll rejimine 'sngl demokrasi' diye kar kanlar, gn gelmi, yine sng170 efsaneler ve gerekler

den medet ummulardr. Nitekim 27 Nisan 2007 e-muhtrasnn mimarlarndan ve destekilerinden Deniz Baykal'n 17 yl nceki szleri bize sol siyasetin, nefesinin t kand noktada askerden medet uman dnm hak knda fikir verebilir. te 1990'daki Deniz Baykal, ite bugnk Deniz Baykal. Hangisinin gerek olduuna siz karar verin. O zamanlar SHP Genel Bakan vekili olan Baykal'n Demokratlar Kulb'nn dzenledii ve ayn yl kitaplatrlan "14 Mays 1950 Seimlerinin 40. Yldnm Sempozyumu"nda yapt mthi konumada 2 dktrd incilerden bir kan aada bulacaksnz. Mesela o yllarn Baykal' silahl kuvvetleri imdada a ranlar fena halde eletiriyor ve diyor ki: Kafasnda reform projesi olduu iin kendisini ynetime lyk gren insanlarn ve onlara bu gc vermeyi kabul eden silahl kuvvetlerin ibirliiyle Trkiye'yi hibir yere gtrmek mmkn deildir.

Hayret! Hatta asker mdahaleleri demokrasiye tehdit ve hakaret olarak gren bir Baykal vardr karmzda. Ama SHP'li Baykal'n nazarnda bu d n e m geride kalm, "bu i bitmitir". Anladnz elbette, Baykal'n "bu i" de dii, askerin siyasete mdahalesidir. 14 Mays 1990 gn k konumasnda Baykal u sert klarla devam etmi szlerine: Trkiye'de ne 1960, 1971, ne de 1980 demokrasi tehditle rine dayal bir demokrasi tehdidi, nmzdeki dnem iin lkemizin gndeminde deildir. Trkiye bunlar ge ride brakt, bu i bitti, artk Trkiye'de kimse bu nitelikte bir demokrasi deildir. Hzn alamayan Deniz Baykal, bugn kendisinden ke bucak kat halkn iradesine saygl olmay dchp'nin gnah g a l e r i s i 1 71

tehdidini yaama geirme kudretine sahip

yor ve bu iradenin dnda bir iktidarn ortaya kmasna hibir zaman izin vermeyeceklerini belirtmek ihtiyacn duyuyordu. imdilerde altna sanyorum sizin gibi benim de rahatlkla imza atabilecei bu ilgin szleri zabtlara yle yansm: Bu ii bitirmemiz lazm ve bir daha Trkiye'de halkn ira desinin, desteinin dnda, ok partili, hukukun stnl ne dayal anayasal demokratik rejimin dnda bir ikti darn ortaya kmasna hibir zaman izin vermemek zo rundayz (Alklar). Sklmadnzsa biraz daha devam edelim. nk bun dan sonra daha da ilgin noktalar vurguluyor CHP Genel Bakan. Askeri mdahaleye, niformal demokrasiye hem de cepheden kar kyor. te o heyecanla sylen mi szleri (rastlayacanz cmle dklkleri bundan): 10 yllk periyod bekleyileri artk bitmelidir, sz bile ho deildir, o defter kapanm olmaldr; olamaz, olmamal dr, o i bitmelidir, n m z d e bir daha hi kimsenin g cn elindeki silahtan, zerindeki niformann, apoletindeki yldz saysndan almayan, dadaki obanndan niversite profesrne kadar herkesten eit hukuk iinde destek alanlarn ounluuna bal bir iktidarn Trki ye'de artk kanlmaz olmasdr. Durun, dahas var. Anlalan krsde iyice comu bulunan Baykal, 17 yl sonra hangi noktalara kayacan hesaplamadan u cesurane darbe kn da yapyordu: Asker mdahale karsnda, hayatmn hibir dnemin de boyun ediime dair hibir iareti, hi kimse hibir yerde karamaz. karabilir mi, karamaz m, artk karar siz verin. An cak Baykal'n ateli konumasnda dikkatimizi eken bir nokta var ki, 367 tartmalarn tam anlamyla avuta at yor. Ayn konumaya katlan Adalet Bakan Oltan Sungur1 72 efs a n e l e r ve gerekler

Musikide devrim olur mu?

Daha nce de deinmitik bu soruya: Trkiye'deki "Mzik devrimi" neyi amalamt? Nitekim 1926'da Trk musikisi retimi, o zamann konservatuvar olan Dr'l-elhn'dan kaldrlmt. Cum hurbakan Gazi Mustafa Kemal 1 Kasm 1934'deki T B M M ' y i a nutkunda "Bugn dinletmeye yeltenilen msiki yz aartc olmaktan uzaktr" diyerek hedefi gs termiti. 3 Kasm 1934'de ise asl darbe gelecek, radyodan Alaturka musiki alnmas Dahiliye Vekili kr Kaya'nn emriyle yasaklanacakt. Peki neydi ama? yle dnyorlard: Asl mzik, Bat mziidir, Trk musikisi tek seslidir ve medeni dnyann seviyesinden geridedir, yleyse na sl klk kyafetimizi veya Arap harflerini deitirerek mu asr medeniyet karsnda iine dtmz aalk kompleksinden kurtulduksa, ayn ekilde "geri ve ilkel" musikiyi terk edersek medeni milletler dairesine kabul edilmemiz mmkn olabilir. Bylece ne oldu? M z i i m i z mi geliti? Y o o . Bir ey olduysa mzikolog Blent Aksoy'un isabetli tehisiyle,
174 efs aneler ve gerekler

Trkiye'de bir kere daha "ideoloji", "kltr"e baskn kacakt. Bir mzik eserinin nitelii mi nemlidir, yoksa Batl larn holanmas m? 1949'da Hseyin Sadettin Arel, ya banclarn beenmesi takntsn u akl dolu cmlelerle rtyordu: Her hangi bir sanatn yabanc milletler tarafndan sevilip benimsenmesi de haddiztinde bir ilerleme addedile mez. Amerikadaki zencilerden iktibas edilmi olan caz musikisinin zencilerden baka hemen btn milletlere gemi olmas bu musikinin ileri bir sanat saylmasn icabettirir mi? 1 Arel'e gre Trk musikisinin ihtiyac olan ey, Bat m ziinden ok sesliliin alnmas deildir. Zira Trk musiki si aslnda ok seslilie Bat musikisinden daha elverilidir. Ancak tarih iinde neden ok sesli eserler bestelenmedii sorusu akla gelebilir. Bunun cevab, imdiye kadar Trk musikisiyle itigal etmi olan Trk dhilerinin ok seslilie ihtiya duymam, ezgilerimizi desteksiz yryecek dere cede kuvvetli ve kifayetli bulmu olmalardr. yleyse eksiimiz nerededir? stad Arel'e gre eksiimiz, tek veya ok seslilik takn tsn am, hakiki bestekrdr. Bir musiki hakiki sanatkr olmadktan sonra ister tek sesli olsun, isterse ok sesli, fark etmez. nk her iki halde de ortaya kan kt, se viyesiz, niteliksiz mziktir. Oysa biz "mzik devrimi"ni niye yapmtk? Mzii mizi gelitirmek iin deil mi? T Peki hakiki bestekrn olmad yerde berbat ama ok sesli musiki yapmann mziimize faydas nedir? Bugn Onun Yl Mar'n biz den baka dinleyen var mdr? stelik de Franszlar duy masn sakn, nk Jean-Jacques Rousseau'nun Le Devin

d villagea.dk operasndan alnt, hatta alnt olduu he

men anlalr!
chp'nin gnah galerisi 175

te 1934 Aralk'nda szde mzik devriminin ovu olarak Ankara'da sahnelenen Baynder operasn seyre denler derin bir hayal krklna uradlar, nk opera da ideoloji, laf u bu vard ama ufak bir kusuru da vard: Mzik yoktu! Nitekim iktidarn resmi gazetesi saylan Ulus'ta, bu opera hakknda kan eletiriler kendilerin bunca umut balanm genlerin "devrimi kavrayacak, yrtln tasarlayp rgtleyecek ve baarya ulat racak anlay ve hazrlklarla yetitirilmedikleri anlal mt. Eletirilere gre, bu prefabrike besteciler fildii ku lelerinde oturup "ilerici sanat" yapmaya soyunmulard. Mzikolog Gltekin Oransay'n tespitleriyle sylersek, z l e n e n erek [gaye] ile eldeki olanaklar arasnda henz bir uurum bulunduu, musiki devriminin harf ya da apka devrimi gibi bir rpda yaplamayaca, rnein dil ya da din devrimleri gibi uzun hazrlk, eitme ve benim setme evreleri gerektirdii kantlanmt. Sorun ancak bi linli, bilgili ve sabrl bir almayla, uzunca bir srede zmlenebilecekti. 2 1940'l yllarda radyoda yeniden Trk musikisi para lar alnmaya balaynca reytinglerin nasl zirve yapt n grenler, 'musiki devrimi'nin nereye buharlatn so racaklard ister istemez.

1 2

Hseyin Sadettin Arel, "Trk musikisi nasl ilerler?", Musiki Mecmu as, No. 1, Mart 1948. s. 3. Gltekin Oransay, "oksesli musiki", Cumhuriyet Dnemi Trkiye
Ansiklopedisi, cilt 6, stanbul 1983, letiim Yaynlar, s. 1521.

1 7 6

e f s a n e l e r ve

gerekler

IV
YARIM GEREKLER
Biz mazlum insanln hl midiyiz, dn de, bugn dc, yarn da... Biz esaret altnda inleyen btn lemin nasl kurtarlabileceini ispat edeceiz. Onun iin bizim sesimizi ksmak istiyorlar. Amma efendiler, greceksiniz ki, biz onlarn sesini ksacaz. Ali kr Bey, 1920 (lk TBMM'de Trabzon mebusu)

yarm

gerekleri 77

1 7 8

e f s a n e l e r ve

gerekler

Bartl first lady'ler: Latife, Mevhibe, Reide

Babakan [smet nn) Mevhibe Hanm'n kabul gnlerinde bir ksm arkadalarnn hl siyah araflar ile grndn duymutu. Glsn BLGEHAN 1

"rnek istiyorsanz, Atatrk'n annesinin ve ei Latife Hanm n kyafetine bakn, bu size ders olsun." Babakan Erdoan'n bu beyanat Latife Hanm' pek allar'n ki tabndan sonra bir kere daha gndeme tam oldu. Hat ta medyamz Latife Hanm'n kyafeti konusunda ihtilafa dp ikiye blnd. Kimisi kyafet devriminden nceki fotoraflarn, kimisi de devrimden sonrakileri yaynlad lar. Aklevvelin biri de kalkp u rk iplie balam midini: "Yalnz bir kk fark var. Atatrk kyafet devri mini yaptnda Latife Hanm'dan boanmt. Yani o ar tk bir first lady deildi." Neresini dzeltelim ki bunun? Atatrk kadnlar iin herhangi bir kyafet 'devrimi' yapm deildir. Almay tevik etmi, arzulamtr ama konuyu zamana yaymay tercih etmitir; bu bir. kincisi, eer bir kyafet 'devrimi'nden sz edilecekse bu, erkekler ve zellikle de devlet memurlar iin geerliyarm gerekler! 79

dir. 2596 nolu klk kyafet kanununda esasen din adam larnn ibadethaneleri dnda 'ruhani kisveleri' giymeleri yasaklanm ve memurlarn uluslararas geerli adetlere gre giyinmeleri istenmiti. : Erkekler iin kan bu kanunun kadnlar iin de emsal tekil ettiini farzedelim, o takdirde dahi uygun ol maz; nk Gazi'nin Latife H a n m d a n boanmas 5 Austos 1925'tedir, klk kyafet kanunu olarak bilinen ka nunu ise 3 Aralk 1934'te kmtr. Aralarnda neredeyse 10 yl varken kalkp da 'Atatrk kyafet devrimini yapt nda Latife Hanm'dan boanmt' szne glmek iin kargalar beklemeye gerek var m? Gelelim Latife Hanm'n resimlerine. Bir kere bu resimlerin ou Cumhuriyet 'iri ilanndan sonraya aittir. 1923 Ekiminden kocasyla aralarnn bo zulduu 1925 yazna kadar yaklak 2 yl sreyle anka ya'nn first lady'si olmutu Latife Hanm. Bunun ncesin de ise yaklak 1 yllk bir evlilikleri vard ki, Cumhuriyet'in tam temellerinin atld d n e m e aittir resimler. Bu yzden Latife Hanm'n tam da kamusal alanda ban rtm olmasn ciddiye almazlk edemeyiz. Onun ba nn aslnda ak olduunu syleyenlerin gsterdikleri re simler ya aile resimleri yahut da boandktan sonra eki len dul olduu d n e m e ait resimlerdi. Bize bu ilk first lady'nin asl kamusal alanda ekilmi ba ak fotorafla rn gstermeleri ikna edici olurdu. Ama olmad. Nedeni basit. nk gerekte Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran kadronun hanmlarnn balarn amalar akam dan sabaha olmam, zaman almt. Mesela smet n n'nn ei Mevhibe Hanmn ban amasnn 1927 yl ba gecesinde gerekletiini torunu Glsm Bilgehan " M e v h i b e " adl kitabnda anlatr. Kocasyla birlikte Lo zan'a giden Mevhibe Hanm, orada Avrupai tarzda ama ban amadan, apkayla dolam, Trkiye'ye, smet Beyin btn srarlarna ramen Avrupal bir kadn kyale180 efsaneler ve gerekler

tiyle dnmeyi reddetmiti. Trenden kollar saakl pardessyle inmi, ban 'skmaba' denilen tarzda ifon bir earpla rtmt. Onun ba ak ilk gecesini ise yle anlatyor torunu: [Gazi'nin gzlen] Gen kadnn zerindeydi. Belli belirsiz bir hayranlkla arkadann eini szd. Mevhibe... smet Paa'nn yannda zarif, mahcup ve ok gzel grnyor du. Gazi, ev sahibesinin karsnda hafif tebessm ederek eildi, sonra gen kadnn ekinerek uzatt elini dudak larna hafife dokundurdu.... Gazi, Babakann eine ka labaln nne ba ak kma cesaretini gsterdiinden dolay nazik bir ekilde teekkr ediyordu.... O geceden sonra bir daha ban rtmedi. Yani inklabn nder kadrosunun eleri bir anda yeni rejime adapte olamamlard. st yapda hzla reformlar yaplyordu ama bunun ahs ve ailev hayatlarna intika li zaman alyordu. Mesela Atatrk'n geceleri yatarken pijama yerine Osmanl usul entari giymesi, bunun en arpc misaliydi. Ayrca Gazi, Latife Hanm' boarken Medeni Kanun kmamt henz; bu yzden sadece 'bo ol' demesi yeterli olmutu. 2 Danasn syleyeyim: M e d e ni Kanunu karan Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurt'un ei Ferda Hanm'n, kanun ktktan sonra dahi brakn arafn karmay, 'hasr pee' takmaya devam ettii " M e v h i b e " kitabndan rendiklerimiz arasnda. Celal Bayar'n ei Reide Hanm ise kocas Babakan ken de, Cumhurbakan iken de be vakit namazn hi brakmamtr. Kararl ve hatta inat bir portre izmi bulunan Reide Hanm, Yunan igalinde ailece zulmle rine maruz kald Yunanllarn devlet bakan Trkiye'yi ziyarete geldiinde Celal Bayar'n yanndaki koltuu bo brakr, btn srarlarna ramen kocasna elik etmez. Nihayet 25 Aralk 1962'de mr boyu hapse mahkm edilen kocasn yalnz brakmamak iin trenle Kayseri'ye
yarm g e r e k l e r i 81

giderken yolda kalp krizinden lr ve cenaze namaz, 27 Mays'a muazzam bir tepki hareketine dnr. Cumhu riyet tarihinin en geni katlml cenaze trenlerinden bi risine sahne olan Ankara'da, halk darbecilere tepkisini bu vesileyle yanstmak frsatn bulmutur. Torunu Prof. Emine Grsoy'un deyiiyle, Cumhuriyet tarihinde bir devlet bakannn hanmna dzenlenen en kalabalk ce naze trenidir bu. Atatrk'n kadn giyimine kanunla mdahale etmek ten kanm olmas ve bunu zamana yayarak halletmeye almas, iin nezaketini kavradnn en bariz gsterge si. Nitekim Reide Hanm, mnlerin verdii bir davette (muhtemelen yukarda geen 1927 ylba davetinde) Atatrk'n masasna ba kapal kyafetiyle oturmutur. Sofrada Atatrk'n "Banz amayacak msnz hanme fendi?" sorusuna muhatap olan Reide Hanm cevap ver mez. Masada cisimleen sessizlii, kocasnn "Msaade edin Paam, aacaktr" szleri bozar. Muhtemelen Celal Bayar'n szn yere drmemek iin o gece deilse bi le, bir sonraki davete ba ak katlacaktr 3. first lady'miz. Demek ki, nder kadronun eleri arasnda barts nn krlma noktasn Cumhuriyet'in 4. yl olan 1927 ola rak tespit etmeliyiz, 1923 deil.

1 2
1 82

Atatrk'n boanmasn geni olarak ipek allar'n Latife Hamm'mda bulabilirsiniz. (stanbul 2006. Doan Kitap, s. 338-341.) Glsn Bilgehan, Mevhibe, Ankara 1994, Bilgi Yaynevi, s. 206.

efs a n e l e r ve

gerekler

Mevhibe hanm ban nasl amt?

Trkiye, Zbeyde ve Latife hanmlarn balarnn ka pal m yoksa ak m olduunu konuadursun, biz bir baka First Lady'nin hayatna eilerek bartl Cumhu riyet liderlerinin elerinin balarn nasl atklarn Mev hibe nn rnei zerinden greceiz. Bu ilgin bir nokta, nk Mevhibe Hanm genellikle gzlerden uzak kalmay tercih eden bir lider ei olarak bi linir. Bu yzden hayatndaki ayrntlar, torunu Glsn Bilgehan'n almasna kadar {Mevhibe, Ankara 1994, Bilgi Yaynevi) byk lde gzlerden saklanmtr. lk defadr ki, bu almayla smet nn'nn ei Mevhibe Hanmn hayat, bilinmeyen ynleriyle kamuoyunun nne alm oldu. Ne diyelim, dars Latife Hanm'n bana! Yazy okumaya balamadan dikkatinizi ekmek iste diim husus, Mevhibe Hanm'n ban 1927 gibi nispeten ge bir tarihe kadar amam olmasdr. Yani Babakann hanm bartl olabiliyordu Cumhuriyet'in 4. ylma ka dar. Nitekim Latife Hanm'n da ba, Cumhurbakannn 1925'teki boanma kararna kadar kapalyd. Ayn durum aa yukar Cumhuriyet'in kurucu kadrosunun tamam iin geerlidir.
yarm gerekler 183

-"Gazi Paa geliyorlar!" Pembe Kk'n sahipleri, haberi duyar duymaz, b yk misafirlerini karlamaya ktlar. Cumhurbakanl otomobili durdu, iinden Mustafa Kemal evik bir hare ketle atlayarak iftin nnde belirdi. Etraftakiler paltosu nu karmak iin yardmna kouyorlard ki, Gazi bir ia retle onlar durdurdu. Gzleri gen kadnn zerindeydi. Belli belirsiz bir hayranlkla arkadann eini szd. Mevhibe jaketatay giymi, ok k, dimdik duran ei smet Paa'nn yannda zarif, mahcup ve ok gzel grnyor du. Gazi, ev sahibesinin karsnda hafif tebessm ederek eildi, sonra gen kadnn ekinerek uzatt elini dudak larna hafife dokundurdu. Mevhibe'nin yanaklar heye candan kpkrmz olmutu. Cumhurbakan ilk defa elini pyordu. Yumuak baklar Mustafa Kemal'in sert, ma vi gzleri ile karlat ve onlarda teekkr ve sayg okudu. Gazi, Babakann eine kalabaln nne ba ak olarak kma cesaretini gsterdiinden dolay nazik bir ekilde teekkr ediyordu. Sonra, smet Paa ile selamlatlar ve ieri girdiler...

Gazi ngiliz Elisinin hanmn nasl pmt?

ngiliz Elisi Sir George Clerk'in kars da boylu boslu, gsterili bir hanmd. evresinde zeks ve akalar ile n yapmt. Elinde iki barda ile konuklarla sohbet eden Cum hurbakannn en ok onun yannda oyaland dikkati ekmiti. Franszca konuuyorlard ve kadn srekli bir eyler anlatarak, Gazi'yi bol bol gldryordu. Bir ara se fire, salonun ta teki ucunda duran eine yksek sesle seslendi: "ekerim, bak reisicumhur hazretleri bana iltifat edi yorlar! Beni pmek iin izin istiyorlar, ben de sana sora ym dedim..."
186 efsaneler ve gerekler

Sadrazam Mahmud evket Paa'nn iki fotoraf. Sadaki Badat'ta iken ekilmi olup bedevi kyafetindedir. Hafzas le dnm bir hasta misali bu tr toplantlarn ilkiymi gibi algladk onu ve baladk bir yerleri balyemez toplaryla dvmeye. Sanki tarihte bir tek bizim bamz dan geiyor bu tr olaylar ve sanki daha nce bu filmi hi seyretmedik. Gren de ynetici ve brokratlarmza y nelik Bat'da tezghlanan ilk suikast tasarsnn 2007'ye kadar sarktna inanacak. te bunun iin tarihi bir 'dikiz aynas' olarak kullan yoruz. Ve bu aynaya baktmzda yakn tarihten kanl bir olay dyor hafzamzn krlgan kabuuna. Ve o uursuz 1913 ylndayz. Bir yl nce balayan sa va sonunda 'ikinci Anadolu' yapmak iin onca asr gay ret kanatlarna binip sabrn memesinden emzirdiimiz Balkanlar terk etmi, hatta sevgili Edirne'miz dahi Bulgar izmesi altnda inlemeye balamtr. Sava devam eder ken 'Bu i uzaktan kumandayla yrmyor, Edirne Bulgara veriliyor' diyerek Sadrazam (Babakan) Kmil Paa'ya silah zoruyla istifa mektubu yazdran Enver Paa ve fedaisi Yakup Cemil'in nlerinde imdi 31 Mart isyannda stanbul'a yryen Hareket Ordusu'nun bandaki Mah mud evket Paa duruyordu. Eski tfeklerden olan Paa imdi hem Genelkurmay Bakan'nn amiri konumunda, hem de Babakand ve muazzam yetkileriyle ttihat yarm gerekleri 89

lnn eylemlerini ksmen de olsa frenliyor, iktidarlar, Si na Akin'in tabiriyle bir 'denetleme iktidarndan teye gidemiyordu. Bundan tam 94 yl nce, yine bir Haziran gn Sultan II. Abdlhamid tahttan indirildikten sonra en gl adam konumunu kazanan Mahmud evket Paa pusuya d rlerek hayatn kaybedecekti (11 Haziran 1913). Olay yle gelimiti: Bo bir tabut bulunmu ve Ahmed N a z m i Paa'nn otomobiline konulmu, gya cena ze tayormu gibi bir izlenim uyandrlmt. Otomobil Divanyolu'na sapan sokaklardan birinin kesinde bekle meye balam, tam Mahmud evket Paa'nn otomobili Beyazt'ta bugnk stanbul niversitesi merkez bina sndan hareket edip de yanlarna yaklaaca srada yola kmt. Tabii cenazeye hrmet lazm, deil mi? Paa'nn ofr szde cenaze arabasnn gemesini beklemi, ara ba gemi fakat az sonra, plan gereince aniden durmu tu. Bylece Mahmud evket Paa'nn arabas hareket edemez bir hale getirilmi ve ndeki arabadan kan ofr Paa'nn zerine kurun yadrm, etrafta toplanan ar kadalar da katlnca araba ve iindekiler kalbura dn mt. (O an bir daha yaamak isteyenler Harbiye'deki Askeri M z e ' d e sergilenen arabay kendi gzleriyle gre bilirler.) Suikastin ilk adm baarl olmu ve Mahmud evket Paa ldrlmt. Ancak bu i burada kalmayacak, En ver, Cemal ve Talat Paa'nn yan sra iki Yahudi ttihat da ldrlecekti. Bunlar Nesim Ruso ve Emanuel Karasso'dur. Hedefteki bu 6 kiinin temizlenmesiyle ittihatla rn beyin takm temizlenmi olacak ve ardndan tasfiye ler balayacak, dier ttihatlar gemilere bindirilip sr gne yollanacak, Osmanl iktidar yeni rotalara girecekti. Peki hangi rotalara? Mahmud evket Paa ttihatlar tarafndan m ldrtlmtr? Sonuta Truimvira dediimiz Enver, Cemal,
190 efsaneler ve gerekler

Yarm kalm bir darbe giriimi

Bir sre nce Trkesine zen gstermesiyle tannan T R T l 'in haber blteninde bir ahsn "Maganda kurunu" ile vurulduu haberini iitince ardm. Bir kere "magan da" ne demekti? Trk Dil Kurumu'nun sitesinde yaynla nan Gncel Trke Szlk'e gre argodan dilimize gemi bir kelime. "Grgsz, kaba, anlaysz, terbiyesiz ve uyumsuz kimse" anlamna geliyormu. Peki "maganda kurunu"? Sk durun, o da "serseri kurun" demekmi. Diyeceim o ki, bazen kelimelerin azizliine urarz. TRT de bir zamanlar syleyenin azna ac biber srd kelimeleri imdi sere serpe kullanabiliyorsa, neden onca direndin diye sormazlar m? Argo kullanan bir TRT. Ola ca buydu sonunda. "Darbe" kelimesinin bana gelen de bundan farkl deil. Bugn tek bana kullanldnda merammz ifade etmeye yetiyor aslnda. Kastmz ister 27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll olsun, isterse 28 ubat, fark etmiyor. Rejim dei ikliinden muhtraya kadar hemen her "balans ayarfna darbe deyip kyoruz iin iinden. te kelimelerimiz byle st ste bindirilmi film kareleri gibi anlamlarn birbirinin sana dolatrm durumda.
1 92 i efs a n e l e r ve g e r e k l e r

yi de "darbe" kelimesi gnlk dilde 'vuru, vurma, arpma' gibi anlamlar tayor. Bugn kullandmz an lam eskiden bir terkiple ifade ederlerdi: Darbe-i hk met, yani hkmet darbesi. 1913 Ocak'nda Enver Paa ve komitac arkadalarnca giriilen darbenin ad, kitaplar mza Babali Baskn olarak gemitir. Aslnda o zamanki deyile bir "taklib-i hkmet"tir bu, yani hkmetin silah zoruyla deitirilmesi.

Darbeler darbeleri dourur

Bizde darbeciliin tarihi epeyce eskilere sarkar. Tanzi mat'tan nceki 1703 tarihli darbe, bir tr "kyam" olarak nitelenebilir. O gnn nfusuna gre muazzam bir kala balk olan 30 bin insann (ki ilerinde askerler kadar sivil ler, din adamlar kadar esnaf temsilcileri de bulunuyor du) hkmet deiiklii iin stanbul'dan Edirne'ye yr dn kaydediyor tarihi N a i m a . (Bugnn Istanbul'uyla kyaslamak istersek 750 bin kiinin Ankara'ya y rmesi anlamna gelir.) 1730'da meydana gelen Patrona syan, yar asker bir darbe, saylabilir. Kabak syan as keri kkenli bir kar darbeydi. Tanzimat'tan sonra uzun bir sessizliin ardndan 1876 da bir asker harektla Sultan Abdlaziz tahttan in dirilir, bylece modern darbeciliimizin n alr. 33 yl sonra ise 31 Mart komplosuyla Selanik'te bulunan 3. Or du'nun stanbul'a yryerek Sultan Abdlhamid'i taht tan indirmesi olay yaanr. Bundan yaklak 4 yl sonra, Ocak 1913'de Enver Paa ve Yakup Cemil'in ban ektikleri Babali Baskm'yla K mil Paa kabinesi zorla istifa ettirilmi, bu uurda Harbi ye Nazr Nazm Paa'y silahla vurmaktan ekinilmemiti. Bahane hazrd: Hkmet Edirne'yi Bulgarlara teslim etmiti. (imdi de hkmete 'Kbrs' sattn' diye sataan lar yok mu?) Bu teslimiyeti hkmete daha ne kadar s re katlanacaklard? Artk Enver Paa Harbiye Nazrdr ve
yarm gerekleri 93

dris Kkmer: Krler arsnda ayna satan adam

Fakat deien koullar altnda bu oyun ilanihaye devam edebilir mi? dris Kkmer

1947 ylnda ABD'nin gzde vakflarndan Tvventieth Century Fund, Standart Oil adl Petrol irketi'nin California ubesinden mhendis Max VVeston Thornburg'u bir heyetle beraber incelemelerde bulunmak zere CHP Tr kiye'sine gnderir. Thomburg btn girdimizi ktmz tetkik ettii aylar sren yorucu bir almadan sonra ra porunu hazrlar. Siyas sistem olarak tam bir komnisttotaliter idare manzaras arz eden 1947 Trkiye'sinin eko nomik olarak birbirlerinden tecrit edilmi yzlerce 'K k Trkiye'den meydana geldiini, bu mozaikten yksek bir retim kapasitesine erimesinin beklenemeyeceini ve bu nedenle de mill servete ek bir 'artk' yaratp sana yilemenin bu 'artk'la finanse edilmesi gerektiini aciza ne tavsiye eyler. 1 Gelin grn ki, Trkeye Trkiye Nasl Ykselir2 bal yla tercme edilen kritik raporunda adamn asl derdi nin baka bir ey olduu dikkatlerden kamaz. Peki nedir Thornburg'u megul eden bu derin dert?
yarm g e r e k l e r i 97

Aslnda eyrek asrdr 'Trkiye'nin modernlemesi ve batllamas' etrafnda diye kyametler kopartlan hadise, nfusun bir, bilemediniz iki milyonunu etkilemi, geriye kalan milyonlar ve milyonlar kelimenin tam anlamyla modernlemeden nasip almakszn eski yerlerinde s rnmeye devam etmilerdir. Burada ister istemez aklmza, adna modernleme, in klaplar, yeni bir genlik yaratmak, laiklik, u bu dediimiz styapsal dzenlemeler 'kimin iin' yaplmt? sorusu saplanyor bir ivi gibi. yle ya, merkezi dzenlemekten ve temizlemekten ibarek kalan bu dar kapsaml ve Metin Heper'in deyiiyle 'ksm' devrimler, hani btn Trk mil leti uruna yaplyordu? Yoksa asker, brokrat ve eraftan -ki bir ksm dpedz toprak aasyd bunlarn- oluan dar bir evrenin dnme dolabyla m kar karyaydk? Thornburg'un aydnlarmz uyandrmas gereken zerinde uyuduklar hakikat buydu aslnda. Nitekim 1970'lerde Trkiye'ye gelen saha aratrmacs Prof. Paul Stirling de milyonlarca insan barndran kylerin Cumhuriyet'i kuranlarn baarmak istedikleri toplumsal dei imden hemen hi nasiplenmeden yaayp gittii gerei karsnda aknln gizleyememiti. 3 Bakn, sz nereye getireceim... Trkiye'de mevcut siyasal-ideolojik sylem ile sosyal yap arasndaki bu kapanmayan uurumu fark eden nadir aydnlarmzdan birisi olarak 5 T e m m u z ' d a lmnn 20. yl dnmnde andmz dris Kkmer laiklik, muasr medeniyet, ilerleme, Trk ulusu gibi sylemsel unsurlarn, hele hele saclk ve solculuk gibi snfsal ve ekonomik bir temelden yoksun oluumlarn tahlilini, eletirisini, deyim yerindeyse arkeolojisini yapmaya so yunmutu. Ben onun asl katksnn, yetersiz dnme nin sonucu olan mahut tembelliimizi telafi etmek zere devreye soktuumuz yapay kategoriler karsndaki ele tirel ve tutarl duruunda yattna inanyorum.
1 98 efs a n e l e r ve gerekler

'Yeni Atatrk'?

Ak Parti'nin zaferini mteakip ABD'nin saygn dergi lerinden Christian Science Monitor'da Babakan Recep Tayyip Erdoan'n Trkiye'nin 21. yzyldaki Atatrk' olup olmadn irdeleyen bir yaz kmt. Dikkatimi elmeleyen nokta, yaznn balnn bir soru eklinde veril mi olmasyd: "Trkiye'nin 21. yzyldaki Atatrk' m?" Ne var ki, nceki rneklere baktmzda Bat bas nnn Trk siyasi hayatnda baar tasn zorlayan siya setileri Atatrk'le kyaslama alkanlnn epeyce eski olduu gzden kamyor. Arivde yaplacak kabataslak bir alma bile hemen hemen ayn balklarn 1974 de devrin CHP Genel Bakan ve Babakan Blent Ecevit iin atldn gsterecektir. Nitekim Londra'da kan The Middle East adl dergi, Ekim 1974 tarihli 3. saysnn kapana Blent Ecevit'in renkli resmini koymu ve altna etli puntolarla u yazy oturtmutu: Ecevit: The New Atatrk? (Ecevit Yeni Atatrk m?) sayfalarda yer alan haberde ise Trk ordusunun birka ay nce Kbrs'a dzenledii bar harektyla be raber Trkiye'de pek ok insann Ecevit'i Atatrk'le kyas lamaya balad belirtiliyordu. Ancak bu 'Yeni Atatrk'n politika dnda ilgin ynyarm gerekleri 2 0 1

leri vard. Birincisi edebiyatl, ikincisi de mistisizme, hatta tasavvufa olan derin ilgisiydi. Ecevit'in bu mistik ilgisinin genlik yllarna mahsus olduunu dnmek de hatal olur kansndaym. Daha 17 ya iirlerinde Allah meselesini kurcalyor, insann me tafizik gerilimini dile getiriyor ve Allah'a dua iin alan ellerini aalarn dallarna benzetiyor ve insann acizlii ni vurguluyordu: Ellerim dallar gibi bazen alr Allaha Ki Allandr veren bu gsz ellerimi benim Senin elimden gl ellerini ki ben verdim Onlar kapaldr Allaha. Ecevit'in bu iiri, Vedat N e d i m Tr'n kurduu Hep Bu Topraktan adl derginin ilk saysnda km. Tarih, Nisan 1943... Dergi, Blent Ecevit'i "Bir yeni ozan" diye tantyor ve "Bu iirleri bu topran 17 yanda bir genci yazd" diye not dyordu. Ecevit'in airlik maceras bu dergide balam ve l mnden ksa bir sre nce btn iirlerini toplad Bir eyler Olacak Yarn (Doan Kitap, 2005) adl kitabyla noktalanmt. Ne ki, Ecevit, bu ilk iirlerini szn ettiim kitabna alrken baz deiikliklere gitmiti. Diyeceksiniz ki, ne var bunda? Haklsnz. Yine de bir airin genlik iirleri ze rinde yapt deiiklikler her zaman ilgi ekmitir. Neden o dizeleri att? Neden u kelimeyi deitirdi? Hangi gerek eyle o eklemelerde bulundu? gibi sorular merak kvlcmlandrmaya yeter. Mesela hamaset kokan iirlerinden "Tuna"da geen, Silistre'den, Vidin'den Moha'a kadar, Tuna kylarnda Trk kaleleri

2 0 2

e f s a n e l e r ve

gerekler

"Ecevit: Yeni Atatrk m?" dizelerinin kitabn yeni basksnda, muhtemelen yanl anlalma endiesiyle, karlm olduunu gryoruz.

"Cenaze havas" balkl iirin ismi "Cenaze treni" olmu ve byk lde deitirilmi. Mesela "Aksakall mezar c n n sakallar tralanp sadece "mezarc" yaplm. iir de karlan msralar arasnda unlar dikkat ekiyor:

Gklerin ardnda bir cennet olsun dileriz! Cennet varsa, oraya gitsin yolun, deriz!

Bir de mthi bir metafizik derinlik ve lirizmi barnd ran "Siyah" adl iir, kitaba alnmam. N e d e n acaba? Bence hata etmi Ecevit. iirin ilk msralarn okuyunca siz de hak vereceksiniz bana:
yarm gerekler 203

Acs yzn bir tl gibi rtm; Ne alar, ne gler, ne syler siyah. 1943'de yaynlanan iirlerden ikisi, gncel bir konu olan "yamur duas"yla ilgili. "Yamur ve toprak", neden se kitabna girme liyakatini kazanamam yal Ecevit'in gznde. kinci iir olan "Yamur yam toprak kokusu" ise bir iki msra dnda tamamen deitirilmi ve bence znden ok ey yitirmi. Gncellii dolaysyla "Yamur ve toprak" adl iirin den bir blm aaya almak istiyorum. Bakalm 1943'deki Ecevit "yamur duas"na nasl bakyormu: Ne gzel ey yamura rahmet denilmesi; Ve dolmu bulutlarn yere eilmesi; Glgeler hzn gibi sararken topra, Toprak ocuklarnn bir glebilmesi... u tepe dzlnde kurbanlar kesilir; Ge doru alm avular dizilir; Ve kslm seslerde bir yamur duas... Bu a duasn kim, acap kim iitir?.. Duy ki, rabbim bu toprak bir yamura hasret Duann dedii "bir avu olsun rahmet!" 1974'de bir ngiliz dergisinin, hakknda "Yeni Atatrk m?" manetini att rahmetli Ecevit'in 17 ya iirlerine yansyan portresi byle. artc belki. Ama yine kendisi 1954'de iirin insann nnden gittiini sylememi miydi? Elbette senden doru syleyecekti Yazdn iir.

2 0 4

e f s a n e l e r ve

gerekler

Hitler iktidara nasl geldi?

Yllarn rtemedii sakzdr: 'Hitler de demokratik yollardan 'sinsice' iktidara gelmi ama sonuta demok rasiyi yok etmiti, yleyse bizde de seimlerle iktidara gelerek ileride demokrasiyi bertaraf edecek ve kendi reji mini kuracak siyas oluumlara sakn ha sakn frsat ta nnmasn.' n c e biraz dnelim: Acaba Hitler'i iktidara getiren demokratik yoldan halk ikna etmesi miydi yoksa Alman ya'nn Sevr'i olan Versay Antlamas'yla ocuklarnn ye dii lokma daha azndan alnan halkn cankurtaran si midi gibi Hitler'e sarlmas myd? Buradan baknca Nazi hareketinin ilkece demokrasiye kar olmadn, asl hedefinin Almanya'y boan ekono mik bunalma are bulmak olduunu grmek gerekir. Ya ni Hitler ve avanesi "N'apsak da u demokrasi denilen la net eyi ortadan kaldrsak" diye plan kuran bir takm ser gerdeler deildi. Onlar Almanya'nn bozuk ekonomisini dzeltmek ve bu ar bedeli Alman halkna detmeye kal kanlara derslerini vermek zere toplumun beklentilerini yukar ekmek iin sahneye kan aktrlerdi. Biz zannediyoruz ki, Hitler partinin bana getii an dan itibaren Almanlar peine takmay baarmt. Hayr.
yarm gerekler 205

la geiniyor! Bu 4 dolarla karnn m doyursun, kirasn m versin, yakacak m temin etsin, yoksa elektrik ve su fatu rasn m desin, siz karar verin. Milyonlarca Almann aevlerinden ancak karnlarn doyurduu bir ortamda onlara a ve i gvencesi veren bir partinin hzl ykseliine armamak gerekiyor. Bu durumda iinde bulunduklar koullar deitirecek g l bir lider arzusu duymayan toplum yok gibidir. Nitekim isizlik ve sefaletin tesinde mevcut iktidarn ekonomik sorunlar zeceine gveni kalmam kitleler, gururlar zedelenmi subaylar, kendilerine toprak dat lacana inanan kyller, kt gidiat sihirli bir doku nula dzelteceine inanan isiz felsefe hocalar, spora n e m verdiine inanan genlik, Hitler'in yakkllna inandrlan kadnlar ve Yahudilerin Almanya'nn kann slk gibi emdiine inanan anti-semitistler ve rklar onu bir kurtarc olarak karladlar ve yeni rejiminde g nll olarak altlar, hatta canla bala savatlar. Szn z: Hitler Almanya'da demokrasiyi deil, kit lelerin derdine derman olamayan ve halk sefalete srk leyen Weimar Cumhuriyeti'ni yok etmitir.

Derin okuma rehberi

mer aha, "Demokrasi ile rejim arasnda Trkiye", Tezkire, Say: 17, 2000den aktaran: Mlahazat, Say: 1, Bahar 2001, s. 6-17. Louis L. Synder, Basic History of Modern Germany, D. Van Nostrand Company, Inc., 1957, s. 82-85. Fahir Armaoglu, 20. yzyl Siyas Tarihi, 1914-1990, cilt 1:1914-1980, 10. bask, Ankara 1994, Trkiye i Bankas Kltr Yaynlar, s. 237-239. Alan Bullock, "Hitler nasl iktidara geldi?", eviren: zaydm Dokur, Ha yat Tarih Mecmuas, Say: 3-6, Nisan-Temmuz 1970.

yarm

gerekler

207

AkiPin sm' da darbecilie soyunmutu!

M e h m e d Akif in Safahat, zerinde uyuduumuz ger ek bir hazine. Trk edebiyatnda onun kadar farkl oku malara elverili bir metin bulmak kolay olmasa gerek. Kendi devrindeki olaylarn bir tr aynas olarak da ske bilirsiniz aruzlu hecelerini, zaman bulama yaparak meydana getirdii eletiriler olarak da. Baz blmleri el bette Akif'in yaad devrin malum ahsiyet veya olay kadrolar zerine kurulmutur ama o devir battndan, olay veya ahslar da hafzalarmzda yldan yla biraz da ha silikletiinden, karnlarmdaki anlam skp karmak pek zahmetsiz bir ilem olmuyor tabiatyla. Velhasl, emek gerektirir M e h m e d Akif i okumak. Ta bii fazlasyla deer buna... Zahmetinizi dlsz brakma yacak kadar deerli talarla delidir nk Safahatn yollan. Hele sim... O bambaka... Deerli aabeyim Beir Ayvazolu Kap Yaynlar'ndan kan 1924: Bir Fotorafn Uzun Hikyesi (stan bul 2007) adl usta ii arkeolojik kazsnda bize bir foto rafn peinden giderek yakn tarihimizin edeb ve kltrel enkaz altnda glmseyen resmi uzatyor. sm'la bala yan hazin bir hikye bu. Umutlarn enkaz... Ama ayn za2 0 8 e f s a n e l e r ve gerekler

manda iki devrin birbirinin iine gemesinden hasl olan muazzam atrtnn Akifin neslini nasl hem tematik, hem de corafi ve zamansal bir savrulmaya mahkm etti ini z bir ekilde sunuyor kitap. 1924 yl, bir imparatorluun bir ulus-devlete dn m e srecinin balangc. Evet daha nce T B M M kurul mu, saltanat kaldrlm ve cumhuriyete geilmitir. An cak toplum uur ve hayatna yansyan deiikliklerin ba langc neredeyse tamamen 1924 ylna dayanr. Hilafetin ilgas, Osmanl hanedannn yurt dna karlmas, med reselerin kapatlmas, yeni anayasann kabul, muhalefe ti temsil etmek zere kurulan Terakkiperver Frkann ku rulmasyla kapatlmas bir olan ksack mr, Said Nursi'nin Van'da Erek Dana ekilmesi... Btn bnyeyi alt st eden bu sarsc hadiseler arasnda ferahlatc bir ha ber, A k i f ten uzun zamandr beklenen sim kitabnn ya yndr. Ancak devrin dadaas iinde sm'm biraz zamann ard bile sylenebilir. T a m da 6 asrlk bir mirasn tas fiyesinin balad ylda eskiyle yeninin buluaca 'bir baka inklab'n mmkn olduunu iddia eden bu ilgin kitab hakl olarak "Kuunun son arks" diye nitelendir miti Sleyman Nazif. Osmanl'nn batarken semaya bir elmas gibi gmd en gzel arkyd o. Akif bir yanarda a dnen dimandan fkran msralar, elik kalemiyle milletinin mermerden mamul tarih cephesine kazrken, o kalemden akan mbarek svyla yalnz Trkenin deil, dnya edebiyatnn da lmsz eserlerinden birinin ya zlmakta olduunu acaba sezebilmi midir? Ne yazk ki, talihsizlik sm'm yakasn bir trl brak mam ve hl yeterince anlalamamtr. Aslnda, ge mii deil, gelecei anlatr Akif; Beir Ayvazolu'nun dik kat ektii gibi, ideal neslin temsilcisi olarak grd sm' anahtar gibi kullanarak bir "gelecek projesi" izer. Daha dorusu alternatif bir "kurtulu reetesi"...
varm mercekleri 209

yi ama biz daha nce kurtulmam mydk? stiklal Sava'nda dman zmir'den denize dkmemi, yurdu dmandan temizlememi miydik? Yoksa anakkale'de sper gleri durdurarak igali nlemek yeterli olmam myd? te M e h m e d Akif btn bunlarn bir son deil, bir balang olduunu anlatmak iin yazmt sinil. Barut ve kan kokusunun yerini kitap kokusu, ehit ve gazilerin yerini antas elinde, bilgi pnarndan kana kana imeye hazrlanan yeni bir nesil almalyd: "sm'n nesli" dedii buydu. anakkale zaferini, ardndan stiklal Sava'n kaza nan bu altn nesil, imdi yeni bir greve talip olmalyd. Onlar bilginin, eitimin, cehaletle ve fakirlikle savan a nakkale'sini baaracaklardr imdi. Ve ancak bu baarlr sa anakkale gerekten ve nihai olarak kazanlm ola caktr. Gen nesli bir krgn gibi bien anakkale tecavz lerinin bir daha yaanmamas iin "bu anakkale"nin ka zanlmas arttr. Lakin Akif in ideal neslin timsali sayd sim asker den dndnde deimi, bir tuhaf olmutur. Sokakta laubaliliklerini grd sarholar bir gzel pataklamak ta, mbarek Ramazan gn sigarasnn dumannn yz ne fleyenleri tokatlamakta, kumarbazlar alenen tehdit etmektedir. Hatta hzn alamayp memleketteki bozuk gidiatn dzeltilmesini, alt kaba kuvvet mantyla z m e y e de karar vermitir. Ne de olsa ttihat aabeyle rinden vurarak, krarak, hatta darbe yaparak ilerin dze lecei inancn devralmtr. Babas, Asm' ikayet eder M e h m e d Akif e. "Senin ap tal" der, "daha bir hayli lgn bularak Babali'yi basmay kurmu." Babali'yi, yani Babakanl basarak ii tepe den halletmeye karar vermitir sim ve arkadalar. Abla s ona mani olmaya almaktadr ama ne yapaca bi belli olmaz ki bu " d e l f n i n . Bakarsn hem basar, hem de
210 ef saneler ve gerekler

asar batakileri! Ona ne yapp edip mani olunmaldr. Ba bann sz gemiyordun Akif'ten yardm ister. sm' doru yola getirmek ona dmektedir. Nihayet mill airimiz sm' bir kenara eker. Kavgay dv brakp M u h a m m e d Abduh'un dedii gibi, din ve mspet bilimerin beraber okutulaca yeni bir medrese kurup "nesli tehzib" ve "i'l ile", yani terbiye edip ykselt mekle megul olmas gerektiini syler. Akif in kendisi de inklap istemektedir ama hkmeti devirmekle, adam asp kesmekle yaplacak bir inklap deildir onun kafasn daki. Bilgiyle ahlak kaynatrp btnletirecek uzun va deli (kendisi "20 yl ister" diyor) bir inklaptr. Onun iin Asm, Berlin'e gidip fen diyarndan szan sonsuz {nam tenahi) pnarn "nf" sularndan hem kana kana iecek, hem de yurdun kuruyan toprana aktmak zere heybe sinde getirecektir. sim ve nesli, bylece ttihatlarn bu lkeye en b yk ktlklerinden biri olan komitac ve darbeci zihni yetten bir an nce uzaklamal ve lkenin geleceini sa bun kpkleri zerine deil, salam ve dahi sarslmaz te meller zerine kurmann gnll fedaileri olmaldrlar. (Muhtemelen sim, 1916'da bir hkmet darbesine ha zrlanan ve Eyll 1916'da Enver Paa'nn emriyle kuruna dizilerek idam edilen Tekilat- Mahsusa'nn gz pek fe daisi Yakup Cemil ve arkadalarnn etkisindedir o sra larda. 1 ) anakkale'nin muazzez kahraman sim hazrlanm, Berlin'e, tahsile gitmektedir. airimiz u umut dolu ms ralarla yolcular onu: nklabn yolu madem ki, bu yoldur yalnz, "Nerdesin hey gidi Berlin?" diyerek yollannz. Alt ay, bir sene gayret size elence demek... Siz ki yllarca neler ekmediniz, hem glerek!

yarm

gere kler

21 1

Osmanl'da bile 25 yanda seiliyordu; ya biz?

25 yanda milletvekili seilebilmeyi mmkn klacak yasal dzenlemenin 22 T e m m u z genel seimlerine yeti tirilmesinin mmkn olamayaca Yksek Seim Kurulu tarafndan aklandnda Trkiye, ayana kadar gelmi olan meclisi genletirme frsatn bir baka bahara erte lemi oldu. Bunun zerine halen geerliliini koruyan ve kanun da seilmek iin asgari eik kabul edilen 30 ya tahdidinin ne zaman konulduunu merak edip aratrdm. Ulat m sonular artcyd. Trkiye'de 1876'dan beri saatler neredeyse durmutu. Bir baka ifadeyle sylemek istersek, tam 131 (yz otuz bir) yldan bu yana meclisin genletirilmesi meselesinde bir arpa boyu mesafe kat edememitik. Hatta birazdan greceimiz gibi, mesafe kat etmek bir yana, geriye gitti imiz dahi sylenebilirdi rahatlkla. Her ne kadar Osmanl Devleti bundan 146 yl nce, 1861'de Lbnan'da 40 yeli bir yerel parlamento tekil et mi ve yelerini seim yoluyla belirlemi ise de, toprakla rnn btnn kapsayan 'anayasal bir meclis'e kavu mak iin 15 yl daha beklemesi gerekecekti. 23 Aralk 1876
yarm gere kler 21 3

tarihli ilk anayasamz, vekiller ve senatrlerden (ayan) oluan iki meclisli bir parlamento ngrm ve bu parla mentonun te birini oluturan vekillerin belirlenmesi iin de seim yaplmasn kabul etmiti. yi gzel de daha ortada bir meclis yoktur ki seim ka nunu karsn? O zaman yaplacak seimin kanununu hangi merci karacaktr? Tabii ki hkmet. Kabine topla np karar alacak ve padiah da onaylayacaktr. Bylece bir "talimat- muvakkate", yani geici seim kanunu kart lr ve seimler ancak bu kanun sayesinde kazasz belasz yaplabilir. lk anayasamzda, yaplacak seimlerde milletvekili (mebus) seilebilmek iin Osmanl vatanda olmak, ya banc devlet imtiyazna sahip olmamak, Trke bilmek gibi artlar yannda 30 yan tamamlam bulunmak maddesi de yer alyordu. te aslnda bugne kadar sre gelen ve hala aamadmz 30 ya snr meselesi, Namk Kemal ve arkadalarnn bann altndan kmt. Ancak daha ayrntl hkmler getiren geici seim kanunu, anayasadaki bu artta bir dzeltme yapacak ve mlk sahibi ve yaad ehirde bir yldr ikamet ediyor ol mak gibi artlar getirmek yannda, seilmek iin gerekli ya snrn da 25'e ekecektir. Buna gre seilebilmek iin 25 yandan aa bulunmamak yeterlidir, ilgin bir ekilde, seimlerde Anayasaya deil, bu geici seim ka nununa uyulmutur. Bylece adaylar Ocak 1877'de yaplan seimlere 25 ya snrlamasyla katlmlar, hatta Namk Kemal'in Hayl dergisinde kan karikatrnde grld gibi, bu mad de tartmalara dahi yol am, hatta ya snrnn biraz daha aaya ekilmesi ima edilmiti. "Mklt- intihbiyye", yani "Seim zorluklar" baln tayan bu kari katrn ortasnda kilitli seim sand durmaktadr. San dn hemen solundaki sakall zat, Namk Kemal'dir. Ar kasnda ise oylarn kullanmaya gelen semenler grl214 efsaneler ve gerekler

1877 seimleri iin yaplan bir karikatrde Namk Kemal sandk banda gsteriliyor. Sadaki semen, aday olmasn dnd bir arkadann he nz 25 yanda olmayna hayflanyor! yor. Sadaki sandk grevlisi elindeki kda fikirlerini ka ralarken unlar sylyor: M e h m e d ' i yazsam yirmi drt buuk yanda, Ahmed'i yazsam mlk yok, Kostaki'yi yazsam Yunanl, Kirkor'u yazsam stanbul'a geleli on bir ay oldu. Kendimi yazarm vesselam. 1 Bir, 1876'de genlerine gvenen ve seilme yan 25'e indiren Osmanl Devleti'nin durumunu dnn, bir de 30 yata srar eden 21. yzyln Trkiye'sine bakn. Ve ka rarnz verin: Aradan geen 131 ylda ilerledik mi, yoksa geriledik mi?

Karikatr iin bkz. Cemal Kutay, Anayasa Kargas, stanbul 1982, Cem Ofset, s. 80 ve Orhan Kololu, Trkiye Karikatr Tarihi, stan bul 2005, Bileim Yaynevi, s. 76.
yarm gerekler 215

Cumhurbakanlarnn ilkleri ve enleri

24 Nisan 2007 gn saat 12.03 itibariyle Babakan Re cep Tayyip Erdoan AKP Grubunda aday olarak Abdullah Gl'n adn aklaynca Trkiye derin bir nefes alm ol du. Ancak 27 Nisan bildirisi ve arkasndan gelen 367 oyu nunu mteakip mecburen gidilen 22 T e m m u z seimle rinde halkn neredeyse yars Ak Parti'ye, dolaysyla da Abdullah Gl'e oy vermi oldu. Artk yeni bir dnemete yiz. 28 Austos itibariyle Abdullah Gl ankaya'da... Seim sresince birilerinin diline dolad 367 millet vekili, yani te iki ounluk 1923 ylnda aranm olsay d herhalde Gazi Mustafa Kemal'in seilmesi biraz zor olurdu. nk bu ilk Cumhurbakanl seiminde T B M M ' d e sadece 158 milletvekili hazr bulunuyordu ve tam tamna 129 milletvekili oylamaya katlmamt. Yani eer imdiki gibi ilk turda te iki ounluk art o zaman aranm olsayd, mecliste en az 192 milletvekili bulunma s gerekiyordu ki, bu sayya ulamak iin daha 34 millet vekilinin desteine daha ihtiya duyulacakt. Aada imdiye kadar grev yapm olan 10 Cumhurbakam'nn seilileri, hayat hikyeleri ve grev sreleri iinde meydana gelen nemli olaylar ve rastlantlar ze rine bir eitleme bulacaksnz.
216 efsaneler ve gerekler

1. K u r t u l u S a v a ' n d a n t a m 5 C u m h u r b a k a n

kardk

Cumhurbakanlarmzn ilk bei Kurtulu Sava'nn verimli ortamnda yetimitir. Srasyla Gazi Mustafa Ke mal (1934'den sonra Atatrk), smet nn, Celal Bayar, Cemal Grsel ve Cevdet Sunay Balkan Savalarndan ba layarak Kurtulu Sava'na kadar pek ok muharebede bizzat grev almlard.

2. A t a t r k ka o y l a C u m h u r b a k a n seilmiti?

Atatrk'n Cumhurbakanlna ilk kez seilmesi ko lay olmamt. 1923 ylnn 29 Ekim'inde, meclise girecek isimler bizzat Mustafa Kemal tarafndan belirlenmesine ramen, 287 milletvekilinden 129'unun oylamaya katl mam olmam ilgintir. Eer toplant yeter says olarak imdiki gibi te iki art aranm olsayd, Mustafa Kemal Paa muhtemelen o oturumda Cumhurbakan seileme yecekti. (Zaten muhaliflerin ehir dnda bulunduklar bir srada deyim yerindeyse baskn bir seim yaplmt.) Allahtan, o zamanlar Anayasa Mahkemesi yoktu! Tabii yrrlkteki 1921 anayasasnda toplant yeter says da net olarak belirlenmi deildi. 5 Eyll 1920'de kan N i sab- Mzakere kanununda ise toplam saynn salt o unluu toplan t yetersays kabul edilmi, karar says ise salt ounluun salt ounluu, yani 84 oy yeterli sayl mt. 1

3. C u m h u r b a k a n l a r n n

meslekleri

Cumhurbakanlarmzn 6's asker kkenliydi (Ata trk, nn, Grsel, Sunay, Korutrk ve Evren), dier 4' (Bayar, z a l , Demirel ve Sezer) brokrasiden geliyordu. D o . Dr. Abdullah Gl bu bakmdan bir ilk saylmaldr. nk ilk defa doktora yapm bir iktisat akademisyen cumhurbakan seilmi oldu.
yarm gere kler 2 1 7

4 . C u m h u r b a k a n l a r , s e i l m e d e n n c e e n son h a n g i i y a p y o r l a r d ? Atatrk: T B M M Bakan nn: Milletvekili Bayar: Milletvekili Grsel: Kara Kuvvetleri Komutan Sunay: Cumhuriyet Senatr Korutrk: Cumhuriyet Senatr Evren: Genelkurmay Bakan zal: Babakan Demirel: Babakan Sezer: Anayasa Mahkemesi Bakan Gl: Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan.

5. Grevi bandayken len Cumhurbakanlar imdiye kadar 3 Cumhurbakan grevi bandayken hayatn kaybetti. Atatrk grev sresinin dolmasna 1 yldan az bir za man kala ld. lmemi olsayd byk ihtimalle Mart 1939'da 5. kere Cumhurbakanlna seilecekti. Grsel her ne kadar doktorlarn grev yapamaz raporu vermelerinden sonra lm olsa da, aslnda doktor rapo ruyla resmen grevden alnd 28 Mart 1966'da lm ka bul edilir, nk bu srada bitkisel hayattayd. lmeseydi, 1968 ylna kadar yaklak 2 yl daha grev yapacakt. Turgut zal 17 Nisan 1993 gn lmeseydi 1996 Kasm'na kadar yaklak 3,5 yl daha ankaya Kk'nde oturacakt.

6. Ka o c u k sahibiydiler? nn, Bayar, Sunay, Fahri Korutrk, Kenan Evren, zal ve Ahmet Necdet Sezer'in 3'er ocuu vard. Listeye Gl'n de eklenmesiyle 3 ocuk babas cumhurbakanla218 efsaneler ve gerekler

rnn says 8'e ykseliyor. lerinde yalnz Grsel'in tek ocuu vard. Hi ocuklar olmayanlar ise Atatrk ve Demirel. Sonu: Grsel hari, ya , ya hi!

7. K a yl g r e v yaptlar?

Grev sreleri bakmndan ele alnacak olursa Atatrk ak ara nde gidiyor (4 seimde toplam 15 yl, 11 gn). Onu nn takip ediyor (4 seimde 11 yl, 6 ay, 11 gn). Ar kadan Bayar geliyor (3 seimde 10 yl, 5 gn). Bu ly, toplam 9 yl, 1 ay, 28 gnlk Devlet Bakanl art Cum hurbakanlyla Evren izliyor (2 yl, ay, 28 gn darbe sonras fiil Devlet Bakanl olmak zere). Sunay, Koru trk ve Demirel tam 7'er yl grevde kald. Sezer ise 7 yl lk sresinin zerine yaklak 3,5 ay (102 gn) eklemi ol du. Cumhurbakanl makamnda en az kalanlar ise Gr sel ve z a l oldu. Grsel 4 yl, 5 ay, 18 gn, zal ise 3 yl, 5 ay, 8 gn Cumhurbakanl yaptlar. Yalnz Grsel'in s resi iki defada bu toplama ulamakta olup ilk defas MBK kararyladr ve fiildir, yani o tarihte seilmi deildir. Bu atanmlk sresi toplamdan karldnda seilmi Cum hurbakanlar ierisinde toplamda en az grev yapan, zal deil, 3 yl, 1 ay, 5 gnle Grsel olmaktadr.

8.

Cumhuriyet'in

fetret

devri

Cumhuriyet tarihinde bir defa byk fetret devri, yani Cumhurbakansz bir d n e m yaand. Bu da Korutrk'n grevden ayrld 1980 yl Nisan' ile 12 Eyll askeri dar besi arasnda geen yaklak 5 aydr. Bunun dnda baz lar bir haftaya varan veklet dnemleri ile toplam 6 ay, 14 gn bulmaktadr fetret dnemleri.

9. En g e n ve en yal seilen C u m h u r b a k a n l a r

En gen seilen Cumhurbakan rekoru deil, rekorla r silme Atatrk'e ait. Atatrk 1923'deki ilk seimde 42,
yarm gerekler 219

1927'deki ikinci seimde 46, 1931'deki nc seimde 50, 1935'deki drdnc ve son seiminde 54 yanda bu lunuyordu. (ldnde ise Abdullah Gl'le ayn yata bulunuyordu.) Atatrk' nn izliyor. nn Kasm 1938'deki ilk se iliinde 54, Nisan 1939'daki ikinci seiliinde 55 yan dayd. Sonraki iki seiliinde ise 59 ve 62 yalarnda bulu nuyordu. Bayar'n Cumhurbakanlk yalar, seleflerinin grev sreleri uzad iin biraz yksek seyrediyor. Srasyla 67, 71 ve 74 yalarndayd seildiinde. Grsel 65 yanda MBK Bakan, 66 yanda Cumhurbakan olmutu. Su nay Cumhurbakan seildiinde 66 yandayd, Korutrk ise 70 yanda. Evren darbeden sonra M G K Bakan ilan edildiinde 63, Cumhurbakan seildiinde 65 yanday d. Ondan sonra srasyla z a l 62, Demirel 69, Sezer 59 yalarnda Cumhurbakan oldular. Gl 1939'daki n n'den beri, yani 68 yldr grdmz en gen Cumhur bakan. En yal seilen Cumhurbakan ise nc sei liinde Bayar oldu (74 yanda).

10. E n ksa C u m h u r b a k a n l

Genelde en ksa Cumhurbakanl zal'a yaktrlr. Halbuki grdmz gibi Grsel ondan daha ksa bir s re grev yapmtr. Ancak en en ksa Cumhurbakanl rekoru nn'ye aittir. nn'nn 11 Kasm 1938'den 3 Nisan 1939'a kadar sadece 143 gn sren bir Cumhurba kanl dnemi vardr ki, bu hakikaten tam bir rekordur. nn'nn 3. d n e m cumhurbakanl da epeyce ksa srmtr: 2 yl, 10 ay.

11. En az ve en ok o y l a seilen C u m h u r b a k a n l a r

T M B B ye says da nemli olmakla birlikte rakamsal olarak en az oyla seilen Cumhurbakan 1923'de Ata2 2 0 e f s a n e l e r ve gerekler

trk'tr (158 oyla). En ok oyla seilen aday ise Bayar ol du (1954'de 486 oyla).

12. H a l k n setii tek C u m h u r b a k a n TC tarihinde halk oyuyla seilmi tek Cumhurbakan Kenan Evren'dir (26 Ekim 1982'de yaplan halk oylama snda yzde 91.5 oranyla anayasa onaylanrken, Evren de Cumhurbakan seilmiti).

13. A t a n m C u m h u r b a k a n l a r Her ikisi de darbe ynetimleri tarafndan greve geti rilen Cumhurbakanlar, Grsel ve Evren olmutur. An cak her ikisi de 1-2 yl ierisinde yaplan seimlerle me ruiyet sorunlarn gidermek ihtiyacn duymulardr.

14. 1961-1982 A n a y a s a l a r n a g r e en az o y l a seilen C u m h u r b a k a n hangisiydi? zal, 31 Ekim 1989'de yaplan 3. tur seimlerde 450 yeli parlamentodan sadece 263 oy alabilmiti.

15. D a r b e y e m a r u z k a l a n tek C u m h u r b a k a n kimdi? 77 yandaki Celal Bayar, ankaya Kk'nde kendisi ni teslim almaya gelen subaylarla bir sre boutuktan sonra tutuklanm ve yerlerde srklenerek darya kartlmt. (Sonradan kendini kemeriyle asmaya teeb bs ettiini biliyoruz.) 12 Eyll darbesinde ise T B M M , Cumhurbakan seimlerine devam ediyordu ve ortada herhangi bir cumhurbakan mevcut deildi.

16. E n u z u n t u r l a m a y l a seilen C u m h u r b a k a n En uzun srede Korutrk seilmiti. 6 Nisan 1973'de yaplan 15. turda sonu alnabilmiti. Bu srada T B M M ve Senato toplam ye says 635'di ve oylamaya 557 milletyarm gerekleri 2 2 1

vekili katlmt. Korutrk'e vekillerden 365 oy kmt.

17.

Mustafa

adl

iki

Cumhurbakan Adam olan iki Cum hurbakan grd ankaya Kk. Birincisi, Mustafa Kemal, ikincisi ise Mustafa smet nn'dr. (Celal Bayar'n n ad da Mah mut'tu.)

18. Ajda P e k k a n C u m hurbakan! 10 T e m m u z 1980 tarihli gazetelerde o zamana ka dar yaplan 108 tur oyla mada Muhsin Batur'un toplam 10 bin 382, Sadettin Bilgi'in ise 5 bin 734 oy ald yazlyd. lgin olan nokta, bu 108 tur oylamada aday olmadklar halde parti liderle rinin eleri ile Sper Star Ajda Pekkan'a da 8'er adet oy km olmasyd/

19. 1938'de n n ' y e o y v e r m e y e n C H P l i m u h a l i f kimdi? 1938 ylnda yaplan seimlerden nce CHP Grubu'nda smet nn'nn adayl oylandnda bir oy ha ri btn grubun onayn ald grlmt. Peki Celal Bayar'a verilen o bir oy kime aitti? Kafalar kartran bu sorunun cevabn grup toplantsndan kta muhalifler den Hikmet Bayur verecekti: "Bana". Ne var ki, Hikmet Bayur'un iddiasna gre, bu bir tek muhalif oya bile ta-

2 2 2

e f s a n e l e r ve

gerekler

hamml edemeyen nn, tutanaklardan o bir oyu sildi rerek, C H P ' d e n ittifakla aday gsterildiini yazdrmt.

20. lk o k a d a y l C u m h u r b a k a n s e i m i n d e k i m
k a oy almt?

mzalanan Trkiye ilk ok partili meclise 1946 ylnda kavumutu. Haziran 1945'de San Fransisco Antlama

sndaki 'demokratik' uyarlar imek hzyla etkisini gs terecek ve Trkiye, genel seimlerden nce birden fazla adayn katld bir Cumhurbakanl seimine tank ola cakt. Bu seimlerde daha nce 3 defa seilmi olan ismet nn, seime katlan 451 yeden 388'inin oyunu alarak ankaya'ya kmt. Rakibi ve eski silah arkada Demok rat Parti'nin aday Mareal Fevzi akmak'a ise 62 oy k mt. Bu srada DP'nin 61 milletvekili bulunduu gz nne alnrsa ilave 1 oyun bamszlardan geldii anla lr. (1950 seimlerinde ise durum tersine dnecek ve Ba yar 1946'daki inn'den sadece 1 oy az alarak 387 oyla ankaya Kk'nn ev sahibi olurken, nn de DP ada y akmak'n 1946'da ald oydan 4 fazlasn kartabilmiti sandktan.)

21. C e l a l B a y a r 2 7 M a y s ' t a n s o n r a d a M e c l i s t e n o y
almt!

lgin notlardan birisi de Cevdet Sunay'n Cumhur bakanlna seildii 28 Mart 1966 tarihli seimde res men aday olmad halde Yassada'da yarglanarak h km giyen eski Cumhurbakan Celal Bayar'a 5 oyun k masyd. Aday olan Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CMKP) Genel Bakan ve Ankara Milletvekili Alparslan Trke'e 11 oy km, T B M M Bakan Ferruh Bozbeyli oylama sonularn aklarken, " P a r l a m e n t o yesi o l m a y a n b i r a h s a da 5 oy kmtr" diyerek Bayar'n adn sylemeden vaziyeti iyi idare etmiti.
yarm gere kler 2 2 3

Teneffs Menderes'ten Demirel'e: "Atyorsun Sleyman, hem de ok atyorsun!"

2-7 Ocak 1960 tarihleri arasnda, Adana ve dolaylarnda imar gezisine kan rahmetli Babakan Adnan Menderes'e, altm Tercman gazetesi adna refakat ediyordum. Gezi de, o zamanlar Yenisabah'a alan Kmuran zbir ile Mil liyetten ilhami Soysal da vard. Adana Regilatrne urad mzda, aramzda bulunan dokuz-on Genel Mdrle ilgilile re ve ikiy'z yz kadar arabas ile korteje katlarak gelen zengin Adanalya, bizim yazmamamz art ile ky saysnn 40 binden 10 bine indirileceini syleyen Menderes, izni hi lfna bunu yazan Milliyet'ten lhami Soysal'a ertesi gn gcenmiti. te o gn Trkiye'nin sulama problemleri ile ilgili bir hususta imdi hatrlyamadm bir soruyu, Devlet Su le ri Genel Mdr Yksek Mhendis Sleyman Demirel'den sordu, ald cevap zerine de gsterili ve mbalal kah kahalarla glerek, "Atyorsun Sleyman, hem de ok atyor s u n ' ^ dedi.

...Menderes, kylerin sulama vaziyetlerine kadar bildiini ifade etmek, evresindeki dalkavuklara bunu teyid ettirmek iin ucuz bir reklam yolu bulmutu. Sulama ileri bitirilen 1000 nfuslu bir ilenin Umum Mdr tarafndan unutulma sna msamaha etmiyor, buna kapaklanyor ve byk bir taktikle istismar edebiliyordu. Keke Bavekil hereyi biliyo rum fikrine kaplmayp da bildikleriyle yetinebilseydi. O kas la kasla "Ben kendime sabk Bavekil dedirtmem" diyordu...

Ayhan

Hnalp,

Dalara Giden

Yollar.

yarm gerekler

225

ankaya Kk'ne seccade ilk defa girecekmi!

Bylece Cumhurbakanl krizi yznden sandk ba na gittiimiz 22 T e m m u z seimlerinin gerek sonucu 1 ay, 6 gn sonra da olsa alnm oldu. nce ankaya'daki yeni makam Sayn Abdullah Gl'e hayrl olsun. Tabii seimin ertesi gn yorumlar cva gibi akmaya balad. eridekiler zaten bir lem de, dardakilerin de onlardan kalr yan yoktu dorusu. ngilizlerin iki gazete sinden In depen den t Gl ' 'laiklik ve Islamn kavandaki Cumhurbakan' olarak nitelemi. FT ksaltmasna iyi ce altmz Financial Times kkrtclk dzeyi yksek bir balk atmay yelemi: "Askere meydan okuyan Tr kiye, G l lider seti." Guardian'mk\ ise gazetecilik a sndan daha arpc grnyor: "ankaya'ya ilk kez sec cade girecek." "Tarihin arka bahesi"nde bugn asl sonuncusu, ya ni Guardian m bu 'garip' iddias zerinde duracam. Gerekten de Gll ankaya'da durum bu kadar ga rip mi? Gerekten de ankaya Kk'ne ilk kez mi girecek seccade? Bunu anlayabilmek iin 1920'lerin Ankara'sna y neltmemiz gerekecek baklarmz. 1922-1923 yllarnda,
226 efsaneler ve gerekler

Bunun gibi daha pek ok rnekten de anlyoruz ki, Cumhuriyet'in ilan edildii gnlerde Atatrk'n namaz ve seccadeyle alakas devam ediyordu.

ankaya'da ifte minare

Neyse ki, bunu kantlayan baka bilgiler de var eli mizde. Mesela ubat 1923'de Gazi'nin Balkesir'de Paa Camii'nde namaz klmak bir yana, bizzat devlet bakan s fatyla cemaate konuma yaptn, yani hutbe verdiini ve bugn dahi birilerince epeyce 'gerici' bulunabilecek bu arpc konumada Gazi, slamiyetin en yce ve m kemmel din olduunu, anayasamzn esasnn Kur'an- Kerim'deki dogmalarda yattn, camilerin birbirimizin yzne bakmakszn yatp kalkma yeri olmadn, aksine din ve dnya iin neler yaplmas gerektiini dnp tartma meknlar olduunu sylemi 3 ve aracaksnz belki ama arkada Karabekir Paa tarafndan slamclkta fazla ileri gittii iin(!) yle eletirilmitir: Dnya ilerini camilere soktuumuzun acsn ektiimiz yetmez mi paam? Mill ilerimizi neden yine camilere sokuyoruz? Ve neden bilhassa siz Bakumandan olduu nuz halde, dinle, hilafetle bir din adam gibi, hatta daha ileri giderek megul oluyorsunuz? Mnevverlerimiz hakl olarak bu gidii iyi telakki etmeyecei gibi, bu yol da esa sen tehlikelidir!... Trk milleti teceddde [yenilie] muh tatr. Ve bunu da mtehassslarmzla luzmanlarmzla] baarabiliriz ve asla camilerde deil ve muhafazakrlarla da deil. Din, vicdan kanaatidir; mnakaaya gelmez. lim adam olmayan bizlerin ve hele sizin bunu ele alma nz kat'iyyen doru bulmuyorum. Bunu tammiyle mhmel [bir kenara] brakmalsnz! 4 Yine Kzm Karabekir'in aktardna gre, o zamanlar henz Cumhurbakan seilmi olmamasna ramen,
2 2 8 e f s a n e l e r ve g e r e k l e r

ankaya'da ikamet etmekte olan Gazi, Kk'n bahesi ne ifte minareli bir cami yaptrmak hevesine kaplmtr. Hatta bu camiye dair haberler, devrin gazetelerinde de yaynlanmtr.
5

Sonradan vazgeilmi de olsa, Atatrk'n Cumhuri yet'in afanda iine girdii din atmosferi gstermesi bakmndan bu ankaya'da cami fikri dikkate alnmas gereken bir iaret fiei gibi grnyor bana. Kald ki, Guardian m 29 Austos 2007 tarihli 'secca d e ' iddias, en azndan 5 vakit namazlarn hi brakma dklarn bildiimiz M e v h i b e nn ve Reide Bayar gibi Cumhurbakan eleri karsnda iyiden iyiye k m e y e mahkm bulunuyor. Daha Turgut zal'dan bahsetme dik bile... Pardon, ankaya birilerine Trkiye Cumhuriyeti snr lar iinde grnmyor muydu yoksa?

Mesela 22 Nisan 1920 tarihli rde-i Milliye gazetesinden aktaran: bkz. Nait H. Ulug, Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, stanbul 1973, Milliyet Yaynlar, s. 215 vd. Petit Parisien'in 1 Kasm 1922 tarihli nshasnda baslan bu sylei nin metni iin bkz. Atatrk'n Btn Eserleri, cilt 14, stanbul 2004, Kaynak Yaynlar, s. 52-56. Ayrca bkz. Hazrlayan: Mustafa Baydar, Atatrk'le Konumalar, 3. bask, stanbul 1967, Varlk Yaynlar, s. 5962; Hazrlayan: Ergn Sar, Atatrk'le Konumalar, stanbul 1981, Der Yaynlar, s. 108-112. Balkesir hutbesinin metni iin bkz. Atatrk un Btn Eserleri, cilt 15. Kzm Karabekir, Paalarn Kavgas: Atatrk-Karabekir, Hazrlayan: s met Bozdag, stanbul 1991, Emre Yaynlan, s. 123. Ayn szleri baz ke limelerdeki farklarla aktaran bir baka metin iin bkz. Hazrlayan: Uur Mumcu, Karabekir Anlatyor, stanbul 1990, Tekin Yaynevi, s. 76. Karabekir, Paalarn Kavgas, s. 137.
yarm gerekler 229

3 4

2 3 0

e f s a n e l e r ve

gerekler

V
ATATRK'N SANSRLENEN FOTORAFLARI
Trkiye'nin neredeyse bir asrlk bir sreyi ayn ideolojik erevenin snrlarn en fazla trpleyen siyasetler uygulayarak geirmi olmas, toplumumuzu ilgin bir siyaset laboratuar haline getirmekle birlikte, gnmz olaylarna bir asr nceki ittihada zihniyetiyle yaklalmas, toplumumuzun gelimelere, kurgubilim romanlarnda bir tnelden geerek gelecekte seyahat eden bir zaman seyyahnnkine benzer tepkiler vermesine yol amaktadr. kr Haniolu, "CHP ve toplumumuzdaki deiim", Zaman, 19 ubat 2005

atatrk'n

sansrlenen

fotoraflar 231

2 3 2

e f s a n e l e r ve

gerekler

Atatrk'n Kurtulu Sava'nn zaferle sona ermesinden sonra kt nl yurt gezisinde Konya'da ekilmi (muhtemelen 1923 balar) bir fotoraf n gryoruz. Solda Latife Hanm, Atatrk'e iir okuyan bir kz renciyi il giyle dinliyor. Sadaki yzleri peeli ve arafl kadnlar ise retmen.

Bu fotoraf Manisa'da ekilmi. Tarih 1922 gz. Halk Mustafa Kemal Paa'y heyecanla barna basm. Sada ve solda grlen ama yzleri grn meyen peeli ve arafl hanmlar, Manisal retmenler olmal. nde bir renci muhtemelen Gazi'ye iir okuyor.

atatrk'n

sansrlenen

fotoraflar

233

Bu defa Akehir'deyiz. 1922 sonu veya 1923 ba . Gazi, Latife Hanm'la birlikte yurt gezisinde. Sol tarafta grdmz ka pal hanmlarn kendileri ne iyice yaklam bulu nan Latife Hanm'a doru ilerlemek istedikleri be den dillerinden okunuyor. Gazi, fotorafn en san da...

Trk Kadnlar Birlii Atatrk' ziyaret ediyor. Birlik 1924'de kurulduuna gre fotoraf Cumhuriyet'in ilk yllarna ait olmal. Atatrk'le birlikte poz veren kadnlardan en sadaki, yzn am olsa da arafyla dikkat eki yor. Hemen yanndaki kadnn barts ise olduka iddial. Kadnlarn her biri farkl tarzlarda da olsa tesettrller. Ve kadn haklarn savunuyorlar! Gazi'yi ziyaretlerinin maksad da kadnlara daha fazla hak talep etmek.

Bu defa Konya'dayz. Yl 1924'dr. Gazi Paa medreselerin kapatlmasn dan nce gen talebelerle ilgileniyor.

atatrk'n

sansrlenen

fotoraflar

235

imdiye kadarki fotoraflara, 'o Cumhuriyet'ten nce ekilmi' veya 'ilk yl larda bu kadar normal' diyerek burun kvranlar bu fotorafa ne diyecek ler, merak ediyorum. Yl bu defa 1937. Atatrk ve ileri Bakan kr Ka ya, arafl bir kadnn derdini dinliyorlar. Yz hatlarndan ve tavrlarndan kadnn bandaki rtyle deil, iiyle ilgilendiklerini yeterince gsteriyor sa nyorum.

2 3 6 , e f s a n e l e r ve

gerekler

11 Eyll 1924. Gneli bir Bursa gn. Mustafa Kemal Paa Bursa'y terif edecekler. Okullar resmi geide hazrlanyor. Nilfer Hatun Mektebi talebe leri, balarnda retmenleri yrye gemiler bile. retmenleri nerede mi? Sa taraftaki tesettrl kadn. Yznde tl pee... rencilerine yeti meye alyor.

ankaya Kk'nde misafir kabul gn. nde Mustafa Kemal Paa, arka da Latife Hanm ile annesi, misafirleriyle birlikte.

2 3 8

e f s a n e l e r ve

gerekler

Misafirlerin gitme vakti. Uurlama merasimi.

Ve ite 1923 ylnn balarndayz. Gnlerden 26 ubat 1923'tr. Lozan g rmelerine ara verilmi, d ilikiler trafii iyice younlamtr. Bu defa o devrin, yani Hakk Tark Us'un Vakit gazetesi Mustafa Kemal Paa'nn ziya ret ve grme haberlerine geni yer verirken ilgin bir fotoraf da yaynlar.
24 0 efs aneler ve gerekler