Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

smail AKBAL
Aksaray niversitesi

AKBAL, smail, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri CTAD, Yl 7, Say 13 (Bahar 2011), 70-102. ttihad ve Terakki Cemiyeti/Frkasnn siyasal iktidar mcadelesi ierisinde yer almas ile birlikte Trk siyasal hayat yeni bir kavramla tanmtr: Komitaclk. Siyasal iktidar yarnda legal yollardan zlemeyen sorunlarn illegal yollarla, antidemokratik bir ekilde zlmesine komitac faaliyetler; bu faaliyetleri yrtenlere de Komitaclar denmitir. 1903 ylndan itibaren ttihatlar tarafndan kullanlan Komitaclar, 1919 ylnda balayan Mill Mcadele dneminde siyasal iktidar oda olan Mustafa Kemal Paa tarafndan da siyasal iktidarn korumak iin yaygn bir ekilde kullanlmlardr. Bu almada, komitac yntemleriyle tannm ve Milli Mcadele yllarnda Mustafa Kemal Paann verdii btn emirleri sorgusuz sualsiz yerine getirmi, kendi can gvenliini emanet edecek kadar gvendii bir subay olan smail Hakk Teke ve onun faaliyetleri zerinde durulacaktr. Anahtar Szckler: smail Hakk Teke, Komitac, ttihad ve Terakki, Meclis Muhafz Taburu AKBAL, smail, Last Representative of The Komitaji Movements: smail Hakk Teke And His Activities. CTAD, Year 7, Issue 13 (Spring 2011), 71-103. Komitaji was a new concept for Turkish political life introduced by Union and Progress Party/Society with its engagement in the struggle for the political power. Komitaji operations refer to the usage of undemocratic and illegal ways for the problems that could not be solved through legal means in the competition for political power and those who were involved in such operations were dubbed as Komitajis. Komitajis who were being utilized by the Unionists since 1903 were also employed frequently in order to uphold his power by Mustafa Kemal Pasha during National Struggle Movement after 1919. This paper aims to dwell upon smail Hakk Teke, one of those Komitajis and his activities. Teke was an officer renowned by his komitaji methods, and unconditionally committed to Mustafa Kemal Pasha. Mustafa Kemal trusted him by his life. Keywords: smail Hakk Teke, Komitaji, Union and Progress Party, Assembly squad of guards.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

71

Giri
Komitac, devletin bnyesinde rgtlenerek, siyasilerin ve brokratlarn legal yollardan zemedikleri sorunlar illegal yntemlerle zen bireysel ve rgtsel eylemleri gerekletirenler iin kullanlan bir tabirdir. Komitaclk ise bunlarn faaliyet biimlerine verilen isimdir. Trk siyasal literatrnde ttihad ve Terakki Cemiyeti/Frkasnn siyasal iktidarda kendisine yer edinmeye balamasyla gndeme gelen komitaclk, sistematik bir biimde uygulanmaya balanm ve Cumhuriyet sonras dnemde de demokratikleme tartmalarnn nemli mevzularndan biri olmutur. almada, komitac ve komitaclk olarak Trk siyasal hayatnda yer edinen kavramlardan hareketle smail Hakk Tekenin faaliyetleri incelenecek ve Trk devlet geleneinde komitac eylemlerin nitelikleri ortaya koyulmaya allacaktr. ncelikli olarak komitacln tarihsel balamda bir analizi yaplacak ve Trk devlet geleneindeki durumu tespit edilecektir. Daha sonra smail Hakk Tekenin komitac eylemleri irdelendikten sonra Trk Devlet geleneindeki komitacln nitelikleri belirlenecektir. almada olaylara prospektif bir bak asyla yaklalarak tarihi olgularn nedenleri, analizler eliinde bulunmaya allacaktr. imdiye kadar smail Hakk Teke hakknda akademik bir alma gerekletirilmemitir. Az saydaki alma hatratlarn tesine geememitir. alma, daha ok birincil kaynaklardan hareketle hatratlar ve ariv belgelerine dayanmaktadr. Ayrca dnemin yazl basn organlar ve Meclis zabtlar da ihmal edilmemitir.

Komitacln Kkenleri: Balkanlarda Komitaclk Faaliyetleri

Komitac gelenein kkenleri Trklerde deil; Balkan uluslarnda, Balkan etecilik faaliyetlerinde aranmaldr. Komitaclk olarak adlandrlan faaliyetlerin amac, Balkanlarda Mslman ve Trk nfusun younlat blgelerde nfus dengesini kendi lehlerine deitirmek yani kendi nfus ounluklarn salamakt. 1 Balkan htilalnn sembol komitalar ve komitaclktr. Bulgar ve Makedon komitalar ve komitacl siyasal hayatn unsurlar haline getirmilerdir ve bu faaliyetler 1912 ylna kadar devam etmitir2. Balkan komitacl olarak adlandrdmz faaliyetler ilk defa Makedonyada ortaya kmtr. Komitacln ilk olarak burada ortaya kmas Makedonyann jeo-politik neminden kaynaklanmaktadr. nk Makedonya zellikleri olan bir blgeydi. Rumlar, Makedonlar, Srplar, Bulgarlar blgeyi kendilerine ait sayyorlar ve blgede yaygn etecilik faaliyetleri yrtyorlard. Ayrca,

1 2

Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Dn Bugn Yarn, Ankara, Bilgi Yay, 1971, s. 166. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C:1, Hrriyet Vakf Yay, stanbul, 1988, s. 509-

512.

72

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

Makedonya, Balkan Devletlerinin entrikalarnn yan sra byk devletlerin ihtiraslarnn arpt bir aland. 3 Avrupa Devletlerinin Osmanl Trklerine kar uygulad ark Politikas sonucu Makedonyada milliyetilik akm yaylm, bylece Balkanlardaki huzur ve asayi bozulmutu. Bu yzden komitac faaliyetlerin ortaya k yerel ve kendiliinden deil, daha ok d etkilerle olmutur. 4 zellikle Ruslarn uygulad milliyetilik politikalar Bulgarlar ve dier uluslar kkrtc etki yaratmtr. Bu yzden komitaclar eiten ve onlar her trl konuda destekleyenlerin banda Ruslar gelmekteydi. Ruslar, istihbarat rgtleri aracl ile ajanlarn blgeye ynlendirmiler ve tebdili kyafetle komitaclar eitmilerdi.5 Komitaclk, ilk defa Bulgarlar tarafndan Makedonyada meydana getirilmi bir harekettir. Bulgarlar Makedonyay kendi topraklarna katmak iin Makedonya Komitasn kurmulard6. Daha sonra onlar dier uluslar takip etmi ve komitaclk sistematik bir hal almtr 7 . Bulgar modeli zerinden hareket edersek Komitaclk, bir merkez tarafndan ynetilen ve ok sk bir hiyerarik rgtlenme ilikisinin olduu, Sofya merkezli planl ve koordineli bir rgtlenme biimiydi. Bulgarlarn nemli kenti olan Sofya btn isyanclarn toplanma merkezi olmu, hareket ve koordinasyon merkezi seilmiti. Komitaclarn merkezi birimi olan Sofya, komitenin nemli kararlarnn alnd konsey ve meclisi de bnyesinde barndryordu. Burada harekt planlar oluturuluyor ve Makedonya olarak adlandrdmz blge zerinde uygulanyordu. stelik Bulgarlarn dndaki dier halklar da isyan hareketine katlm iin zorlanyordu. Bu halklarn isyana tevik edilmesinin balca nedeni komitac faaliyetlere daha ok finansal destek salamakt. Makedonyal kyller, Osmanl Sultannn yasal ykmll altnda kalmay tercih etmi ve komitac harekete katlmay reddetmi olsalar da birok gl komitac lider, tedhi ve bask yntemiyle onlar zorla komitac eylemlere dhil etmilerdi. Komitac eylemlere taraftar olmayan ve katlmay reddeden tccarlar da finansal destek iin tehdit edilmi ve harekete dhil edilmiti. Zorbalk politikas bylece komitaclarn bata eletirdii ama faaliyet safhasnda kendilerinin uyguladklar bir politika olmutu. nk komitaclarn bak asyla, amaca ulamak iin sadece sempati yeterli deildi; aktif destek
3 4

Avcolu, age., s. 168.

Balkan topraklar srekli olarak milliyetilik atmalarnn iinde kalmtr. Pan sylemleri byk devletlerce burada srekli canl tutulmutur. Osmanl Trklerinden baka btn uluslar milliyetiydi. Onlar devleti muhafaza edebilmek iin milliyetilik akmna katlmamlardr; Tunaya, age., s. 521.
5 6 7

Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti, stanbul, YKY, 2011, s. 37. Tunaya, age., s. 514.

Gl Tokay, Makedonya Sorunu, Jn Trk htilalnn Kkenleri(1903-1908), Afa Yay, stanbul, 1996, s. 31-39.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

73

gerekliydi. Bylece kyl iki ate arasnda kalmt: bir tarafta komitaclar dier tarafta Osmanl Trkleri. Osmanl Trklerinin misillemeleri ve kyllerin komitaclktan sorumlu tutulup cezalandrlmas, komitacla olan yerel destei daha da artrmtr.8 Komitaclar, Makedonyann her tarafnda isyana tevik eden brorler bastrp datyorlar; bylece padiahn otoritesini aalyorlar ve halktan kendilerine katlmalarn istiyorlard. Okullardaki Bulgar retmenler de halk kkrtyor ve onlar ihtilale hazrlyorlard. Makedonya Makedonyallarndr slogann kullanan komitac faaliyetin ilk hedefi zerklik ve nihayetinde de bamszl elde etmekti.9 Komitac Merkez Komite, baarl olmak ve devrimci programn uygulamak iin Makedonya'y blgelere ve alt blgelere ayrarak blgesel hiyerariyi kasaba ve kylere kadar yaym ve her birinin bana bir bakan atamt. Bu hiyerarik kademelenmede her ast stn emri altnda ve sorumluluundayd. Ast stten yukarsn tanyamazd. Bu sorumluluk zinciri Sofya Merkez Komiteye kadar uzanyordu.10 Cephane ve silahl birliklerin datm olduka dikkatli ve gizli yaplyordu. Haberleme daha ok fslt gazeteleri araclyla yaplyordu. Karlan ve tedarik edilen silahlar, mcadelede derecelerine gre blgelere ve alt blgelere kademe kademe datlyordu. Komitaclarn hedeflerine ulamak iin uyguladklar en nemli yntem karklk karmak ve suikastlard. Kaytsz artsz suikastlar ok nemli bir yntemdi. 1903 ylnda balayan olaylarda Trklere, yabanclara, demiryollarna ve kprlere akla gelen her trl suikast eylemi dzenlendi.11 Bunun yannda vapur, tren, havagaz ve su borularna yaplan saldrlar, Osmanl Bankas, Alman Kulb ve Kolombo Otellerine atlan bombalar, evlerden sokaklara atlan bombalar dier yntemlerden bazlaryd. Hemen hemen her gn komitaclar ehirlerde isyan kartyorlar, daa adam karma gibi yntemleri de tercih ediliyorlard.12 Yama ettikleri mallar, mhimmatlar ve bombalar otorite eksikliinden dolay komitaclar tarafndan blgede serbeste datlyordu. Kyller bunlarn verdii mhimmat ve hediyeleri almak istememelerine ve isyana kar kmalarna ramen zorla kendilerine katlmalar iin bask altna alnyorlar; daa kartlyorlar ve komitaclar desteklemek zorunda

Thomas Comyn-Platt, The Turks in Balkans, London, Alston Rivers, 1906, (Original from, Princeton University. Digitized, Feb 3, 2010).
8 9

Karabekir, age., s. 37. Comyn-Platt, age., s. 56. evket Sreyya Aydemir, Enver Paa, C:I, stanbul, Remzi Kitabevi Yay, 1972, s. 425. Aydemir, age., s. 433; Karabekir, age., s. 37.

10 11 12

74

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

braklyorlard. Bu arada Trk vergi memurlarnn hrs ve baskc davranlar kyl muhalefetinin tarafgirlie dnmesine de neden oluyordu. Komitaclarn kaybedecek bir eyleri yoktu; bu yzden atlgan ve cesur idiler; Osmanl Padiahnn taburlar karsnda zaferi kazanacaklarndan emindiler. Slogan olarak ya istiklal ya lm benimsemilerdi. 13 Faaliyetlerinde gizlilik ok nemli bir unsur idi. Ast, bir stnn haricinde bakasn tanmyor; cephanelik ve tekilat hakknda fazla bir ey bilmiyordu. Sadece verilen emirleri sorgusuz sualsiz yerine getiriyordu. Komitaclarn istihbaratlar da iyi alyordu. Yakalanacaklar zaman abucak gelen bir istihbaratla ortadan kaybolurlard. Bundan dolay bir komitac yakalanp sorguya ekildiinde tekilat yaps ve dier mevzularla ilgili hibir bilgiye ulalamyor ve tekilat kertilemiyordu. Cephaneliklere de asla ulalamyordu.14 Komitaclarn kararlar kesindi. Verilen karardan asla dnlmez ve sorgulanmazd. Bazen bir stn kararyla toplu lmler gerekletirilebiliyordu. Emir komuta zinciri ierisinde, verilen grevler kaytsz artsz yaplmalyd.15 Skntl ve kriz durumlarnda kylere dalyorlar ve gerekli kuvvet lazm geldiinde yine kylerden bir anda toplanyorlard. 16 Komitalarn srekliliini salayan unsur yeminleriydi. Komiteye ye olmak isteyen adaylar, ky papaznn huzurunda ncil, istavroz, tabanca ve haner zerine el basarak yemin ederlerdi. Ayrca verilen grevleri yerine getirmedikleri takdirde her trl cezaya razydlar17. te yandan komitac eylemlere Bulgarlardan sonra Yunanllar ve dier uluslar da katld. Bunlar Makedonyay kaptrmamak ve Bulgarlara meydan bo brakmamak iin silahlandlar ve kendi komitelerini kurdular. Yoksa onlarn silahlanmak gibi bir hevesleri yoktu.18 Artk btn komitelerin tek bir hedefi vard: Osmanl Devletini ve Osmanl Trklerini Makedonyadan uzaklatrmak. Yunanllarn katlmyla hareket dnlmez bir hal ald. Hibir Osmanl Trk affedilmedi ve orantsz intikamlar ortaya kt. Buhranl ve skntl zamanlarda, birok insann yaam onlarn elindeydi; intikam almak onlar iin kutsal bir grev olarak biliniyordu.19 Komitaclar iin intikam souk yenen bir yemekti; misafir, her kim olursa olsun soyulmal ve hainler ldrlmeliydi. dlekler
13 14 15

Tunaya, age., s. 515. Comyn-Platt, age., p.59.

Galip Vardar, ttihad ve Terakki inde Dnenler, (Hazrlayan: Semih Nazif Tansu), stanbul, nklp Kitabevi Yay, 1960. s. 28-32.
16 17 18 19

Comyn-Platt, age.,s. 63. Tunaya, age., s. 512. Karabekir, age., s. 53. Comyn-Platt, age., p.63-65.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

75

kutsal davann nndeki en byk engellerdi. O halde temel prensip cesaretti ve dleklere yaam hakk tannmamalyd.20 Bu zihin yapsna sahip olmak onlar iin utanlmas gereken bir durum deil, bilakis vnlmesi gereken bir olguydu.21 Osmanl Devleti, komitac hareketlerin arkasndaki halk desteini yok etmeye almaktansa olaylarn zerine olduka sert bir ekilde gitmi ve sonunda kitlesel kymlarn olduu iddiasyla d mdahale gelmitir. Avrupann mdahalesi sonucunda, daha iyi bir Makedonya ynetimi iin Trkler, Avrupa'nn kaytsz artsz bir rencisi olarak reformlar tatbik etmeyi kabul etmilerdi. Ancak Komitaclar, Trklere bu yaplacak reformlar konusunda asla gvenmemiler ve faaliyetlerine devam etmilerdir.22 Komitac faaliyetler sonucunda Balkanlardaki durum hi i ac deildi. Komitac eteler ok iyi hazrlanm ve rgtlenmilerdi. Selanik, Manastr ve skp vilayetlerinde Bulgar eteleriyle atmalar hi eksik olmuyordu.23

Trk Devlet Geleneinde Komitaclk

Trk subaylarnn kt gidiat karsndaki uyan 1903 ylnda gereklemitir. Artk Trk subaylar yalnzca devlet tarafndan verilen grevleri yerine getiren memur deildir; ayn zamanda inisiyatif alarak vatan kurtarmak iin sahneye kmtr.24 Komitaclar karsnda Manastr, Selanik ve Edirnedeki kinci Ordu ile nc Ordunun gen subaylar 1903 ylndan itibaren gizli gizli rgtlenmeye baladlar. Trk subaylar eitli yntemlere bavurarak etelerle savayor ve gerilla tekniklerini reniyorlard. Komitaclarla yaplan gerilla savalar dar bir blgede ok sayda subay toplamakta ve onlarda ihtilalci vatansever eilimleri kamlamaktayd.25 Nihayetinde ordu mensuplar devletin kurtuluu iin ihtilali zorunlu grmler ve Balkan komitacln model olarak
20 21

Comyn-Platt, age., p.65; Vardar, age., s. 28.

Yakn bir zamanda bu komitac zihniyet Bulgaristanda hkmet bnyesinde bir politika olarak ortaya kmtr. Sovyetler dnemine rastlayan zamanlardaki Bulgar hkmetleri okullarn duvarlarna birok katliama bulam, Bulgar komitaclarnn resimlerini aradan yzyl gemesine ramen asmaktadrlar. Bulgar devlet adamlar bu komitac ruhu hala savunmakta, onlarn kt, iren, vahice olarak addettiimiz faaliyetlerini savunmakta, hatta onlarn iledii cinayetler ile vnmekten geri kalmamlardr (Yaar Nbi, Balkanlar ve Trklk II, Bulgaristanda Trklk ve Mslman Trkler, Yeni Gn Yay, stanbul, 1999, s. 8-9).
22 23 24 25

Comyn-Platt, age., p.55. Karabekir, age., s. 38.42. Aydemir, age., s. 444.

Dnemin nemli simalarndan Kaymakam Tahsin Uzer ve Kazm Karabekir, komitaclarla yaptklar arpmalar, ete takiplerini ve sonularn anlarnda uzun uzun anlatrlar. Gevgili Kaymakam iken Uzerin arpt etelerden bazlarnn ismi unlard: Arkir, Petkof, Andon, Yuvan ve Gogo eteleri (Tahsin Uzer, Makedonya Ekyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, TTK Yay, Ankara, 1999, s. 175-199; Karabekir, age., s. 57-75.

76

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

almlardr.26 Tunayaya gre ttihad ve Terakki her zaman komite, ttihatlar da komiteci olarak kabul edilmilerdir.27 Balkan eteleriyle savarken komitac faaliyetleri tecrbe eden subaylar, ttihad ve Terakki Cemiyetinin kurulmasndan sonra rgtlenmenin her aamasnda grev almlar, kimi zaman Cemiyet-i Hafiye, kimi zaman Fedai Zabitan, kimi zaman da Komitaclar olarak adlandrlmlardr. Bunlar yalnzca subaylardan ibaret deil ayn zamanda yetenekleri, kahramanlklar ve cesaretleri ile ne km askerlerden ve sivillerden de olumaktadr. Ksaca, cesaretli, rgtlenme yeteneine sahip ve gerilla taktiklerini tecrbe edinmi olanlar bu kadrolara dhil edilmitir. Komitac faaliyetler aslnda ilk olarak Padiah Abdlhamite kar 1903 ylnda faaliyet gsteren Jn Trklerde ve ttihad ve Terakki erknnda grlmtr. lk olarak Eref Beyin (Kuuba) eteci faaliyetlerine komitac faaliyetler denmi, daha sonra bu gelenek halini almtr. 28 Bu kadrolar zamannn iktidar oda olan ttihad ve Terakki Cemiyetinin resmi yollarla zemedii sorunlar kendi yntemleriyle yani illegal yollarla zmlerdir. Komitaclk, zellikle Cemiyetin siyasal iktidar elde etmesinde ve siyasal otoritesini kurmasnda meruluk gzetilmeksizin gayet tesirli bir yntem olmutur. Nerede bir siyasal iktidar mcadelesi veya yetki ekimesi varsa komitaclar hep orada olmular ve amalarna ulamak iin her yola bavurmulardr. ttihad ve Terakki Cemiyeti tam iktidar olduktan sonra da Tekilt- Mahsusa ats altnda toplanmlardr. Yaygn kullanmyla komitaclar olarak adlandrdmz kadrolar, tam anlamyla gz kara insanlard. Hedeflerine ulaabilmek iin btn meru zeminleri inemilerdi. Bazen hapishaneler, karakollar boaltlarak mahkmlardan milis kuvvetler, eteler kurmular ve bunlarla savalara katlmlar; bazen de aykr sesleri kendi yntemleri ile susturmulard.29 Vatan Menfaati sz konusu olduunda yasa, kural tanmamlard. 1908 sonras ordu iinde olduka fazla yer bulan komitaclar, adeta ordu iinde ordu, devlet iinde zerk bir devlet olmulard.30 Yeri geldiinde sadk bir yaver, yeri geldiinde emir dinlemez, kimseyi takmaz bir hal almlard. Balkanlarda savaan TekiltMahsusa yesi Fuat Balkan komitacy yle tanmlamaktadr: Vatan davas karsnda her eyini feda eden, gerektii zaman merhamet bilmeyen, yakmak lazmsa yakan gerekirse ykan, kran, dken, ta stnde ta,

26 27 28

Tunaya, age., s. 525. Tunaya, age., s. 525

Kuuba Eref, Hayber'de Trk Cengi, (Yay. Haz: Philip H. Stoddart), Arba Yay, stanbul, 1997, s. 216-217. Resneli Niyazi, Balkanlara Bir Gerillac Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Beyin Anlar, ada Yay, stanbul, 1975, s. 156.
29 30

Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Tercman Yay, stanbul, 1980, s. 199.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

77

omuz stnde kelle brakmayandr. Vatan sz konusu olduunda yaplmas lazm olan yapandr. 31 Doktor Rasuhi, komitac eylemlerin tamamen bir vatanseverlik hareketi olduunu hibir zel amaca hizmet etmediini iddia etmektedir: Bizim hareketimiz tam anlamyla bir vatanseverlik hareketidir. Belki de bu vatanseverlik kavram bylece ortaya kt.32 Komitaclar arasnda ok kat bir hiyerarik iliki vard. Ast st ilikisinde itaat unsuru ok nemliydi. Ast stn emrini asla sorgulamaz ve tereddt gstermeden ifa ederdi. stelik bu kadar kat emir komuta zinciri ok samimi ilikiler de dourmutur. Kuuba Eref komitac tekilat iinde emir komuta zincirini ve ilikileri aile bireyleri arasndaki ilikilerle e tutmaktadr.33 st astn kendi ailesinden sayard. Yani emir komuta zincirinin stndeki kumandan alttakilerin rtbesi ne olursa olsun onlarn hepsini ailesinden kabul ederdi: Tekilatlardan her birisi senelerce sren tecrbelerden sonra yetiti ve onlar hayat tahkir ederek memleket namna lm kucaklayan arkadalarmzd. Onlar cebren greve getirilen insanlar deildir. Nereye gittiini ve nereye gideceini bandaki kumandanlar olan benden bile sorma haya edinerek gnlleri ile peime taklm kahramanlardr. Hangi istikameti onlara gsterirsem benden ileri komaa heves ederlerdi. Beni kendilerine bir aabey, bir peder tanrlard. Ben de onlar en kymetli kardelerimden telakki ederdim.34 Komitaclarn bir dier zellii de stlerinin emri haricinde her eyden phe etmeleriydi. stlerinin haricinde her kim emir verirse ve bir ey sylerse komitac olaya pheyle yaklard.35 Ayrca komitaclarn nemli zelliklerinden birisi de kararllk idi. Komitac, riskler ne kadar byk olursa olsun, baar ans ne kadar az olursa olsun hedefine ulamak iin en ufak bir tereddt gstermeden, kararllk iinde hareket etmekteydi. Grevin zorluuna ve baar ansna baklmakszn gnll kabul sz konusuydu.36 Komitaclar, ihtilalci bir karaktere sahipti. Zamann ihtilalc anlaynn unsurlar olarak akl, cesaret, tekilat ve silahl unsurlar kabul edilmektedir. Bu unsurlar nl ttihatlardan, zmir Valilii de yapm olan Rahmi Bey yle sralamaktadr: Bu danklkla ihtilal olmaz htilal tekilatla olur. Kafa ile olur; yrekle olur. Sonracma kuzucuum silahla olur.37
31 32

Fuat, Balkan, lk Trk Komitacs Fuat Balkann Hatralar, Arma Yay, stanbul, 1998, s. 10.

Berthe Georges Gaulis, Kurtulu Savanda Trk Milliyetilii (:Cenap Yazansoy), Yeni Gn Yay, stanbul, 1999, s. 20.
33 34 35 36 37

Kuuba Eref, age., s. 209. Kuuba Eref, age., s. 98. Kuuba Eref, age., s. 121. Kuuba Eref, age., s. 209. Sorgun, Taylan, Devlet Kavgas, ttihad ve Terakki, Kum Saati Yay, stanbul, 2007, s. 34.

78

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

htilaln cesaret ve silahl unsurlar bu kadrolarda fazlasyla vard. htilal iin vur denilince vuran, bazen de vur denilmeden vuran kadrolard bunlar. 38 Akas komitaclar ok iyi silahorlard. Cesaret unsuru da hat safhadayd. Sorgunun tabiriyle lmn bile stne giderlerdi. Onlar iin orta yol yoktu: Devlet Kavgas ya ipe gtrrd; ya da devlete. 39 Komitac faaliyetler konusunda mehur isimlerden Kuuba Eref de baar ansn gz ard ederek cesaretle olaylarn stne gittiklerinden bahsetmektedir: Kaybedecek hibir eyimiz yoktu. Davamzn hakl bir dava olduuna inanmtk. Sonunda kazanamayacak oluumuzu gz ard etme gayreti iindeydik. Etrafmzdaki dnya yklp gitmeden birka tane kk de olsa zafer elde edebiliriz diye dnyorduk.40 stelik komitaclar, ttihatlarn sr tutma geleneine sonuna kadar balydlar: Ser verilir, sr verilmez idi.41 Tm bunlarn yannda bu kadrolarn en olumsuz yanlar acmasz, ftursuz, dik bal ve asabi olmalardr. Komitac gelenek iinde en ideal rnek olarak ne srlen Yakup Cemil, Deli Halit Paa ve dierleri, hep bu zellikleri ile tannmlardr. rnein Yakup Cemil iin Sorgun, Orduda kimseyi takmazd, dik bal ve korkulan biriydi. O gelirken Aman savulun Yakup Cemil geliyor diye barrlard demektedir.42 ttihatlarn komitac faaliyetleri Mill Mcadele dneminde de srmtr.43 1919 ylnda balayan Mill Mcadele hareketinde siyasal iktidar oda olan Mustafa Kemal Paa, bir taraftan dmanla mcadele ederken dier taraftan da siyasal iktidar mcadelesinde bu kadrolardan faydalanmtr. Bu kadrolar/bireyler Milli Mcadele ncesi Balkanlarda komitaclarla savarken olumaya balam ve Milli Mcadele yllarnda da biroklar Milli Mcadelenin ierisinde olmulardr. Kimileri dorudan ordu ierisinde Mustafa Kemal Paann bizzat yannda, kimileri de eteler kurarak Milli Mcadelenin nihai hedefi dorultusunda verilen emirleri yerine getirmilerdir. Balangta emaneti lider olarak grlen Mustafa Kemal Paa 44 , Milli Mcadelenin liderliini olduka zor dnemeleri aarak alm ve liderliini korumak iin de etin mcadeleler vermitir. Bu zor dnemeleri, hi kimse tek bana aamazd. Bu bir kadro iiydi. Eer siz etin bir mcadeleye nderlik etmeye kalkm iseniz, hatta bu mcadelenin amac vatann savunulmas ise,
38 39 40 41 42 43 44

Sorgun, age., s. 265. Sorgun, age., s. 16. Kuuba Eref, age., s. 209. Sorgun, age., s. 36. Sorgun, age., s. 264-265. Tevfik avdar, Talat Paa, Kltr Bakanl Yay, Ankara, 1995, s. 281, 288.

Mustafa Kemal Paa, Talat Paann yerine emaneti lider olarak grlmekteydi. Ayrntl bilgi iin bkz: smail Akbal, Trabzonda Muhalefet, Serander Yay, Trabzon, 2008, s. 49-50.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

79

arkanzda sizi kollayacak, verilen grevleri tam olarak, sorgusuz sualsiz yerine getirecek vatansever kadrolara/bireylere ihtiyacnz var demektir. Mustafa Kemal Paa, byle sorgusuz sualsiz emirleri yerine getiren, her trl dayanma rnei gsteren, vatan sz konusu olduunda cann esirgemeyen, verilen grevi yerine getirmek iin legal ya da illegal her trl sert yntemi uygulamakta her hangi bir tereddt gstermeyen kadrolarla 1908 ncesi Rumelide tanmt. Komitaclarla Trablusgarp Savanda ve Balkan Savalarnda dostluunu pekitiren Mustafa Kemal Paa, Milli Mcadelenin nndeki dikenli tellerin kaldrlmasn salamtr. Mustafa Kemal Paann Balkan Savanda birlikte savat, Trakyada ete harbinde bulunan komitaclardan bazlar unlard: erkez Ethem ve kardeleri Tevfik ile Reid, Manastrl Hsrev Sami, Kuuba Eref, Kuuba Hac Selim Sami, Sapancal Hakk, Topu Zabiti hsan (Skmen), Sleyman Askeri, Deli Halid Paa, smail Hakk Teke.45 Mustafa Kemal Paann en ok temas kurduu komitac Halit Beydi. Halit Bey, Mustafa Kemal Paa ile birlikte Trablusgarpta ve Balkan Savalarnda, atalcada savamtr. Bu birliktelik Talat Paann da emriyle Milli Mcadele yllarnda devam etmitir. nk Anadoludaki hareketin liderlii konusunda Mustafa Kemal Paay destekleyen Talat Paa, yurdu terk etmeden hemen nce Karakol Cemiyetini kurdurmu ve Mustafa Kemal Paann sorgusuz sualsiz desteklenmesini emretmiti.46 Halit Bey, Mustafa Kemal Paa tarafndan Ankarada yannda hizmet etmesi iin talep edilmi; fakat kendisi Dou blgesinden uzaklaamad iin Mustafa Kemal Paaya sorgusuz sualsiz hizmet edecek olan gen bir komitac smail Hakk Beyi (Teke) gndermitir. smail Hakk Bey, Balkan Savalarnda Halit Beyin emrinde savarken komitacln ne olduunu renmi ve bu tecrbelerinden Milli Mcadele yllarnda olduka faydalanlmtr.

Komitacnn Nevi ahsna Mnhasr Yaam Tarz: smail Hakk Beyin Ailesi, Eitimi ve zel Hayat
smail Hakk Bey, 1308 (1892) yl 18 Hazirannda Perembe gn, stanbul skdarda domutur. Babas, kendisi gibi asker olan, Binba Rusuklu Mehmet Efendi, annesi ise Firdevs hanmdr. Binba Mehmet Efendi ve Firdevs Hanmn smail Hakk Bey haricinde Zeliha Mediha ve Hatice isminde iki kz ocuklar daha vardr. Baba Rusuklu Mehmet Efendi, 24 Ocak 1335

Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, (Haz: Semih Nafiz Tansu), Sebil Yay, stanbul, 1996, s. 98-99; Hkimiyet-i Milliye, 15 ubat 1925; KKK Arivi, 328-C-334.
45 46

Fethi Tevetolu, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Yay, Ankara, 1988, s. 3-4.

80

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

(1919) tarihinde 58 yanda, anne Firdevs Hanm ise 18 Mart 1969 tarihinde, 106 yanda hayata veda etmitir. Eitim ve retim hayatna stanbulda balayan smail Hakk Bey, ilk olarak Mahalle Mektebine kaydolmu, Mahalle mektebini bitirdikten sonra Paakaps ve Topkap Rtiyelerinde okumu ve 1326 (1910) ylnda Kuleli ye girmitir. Buradan 27 Temmuz 1328de (1912) temen rtbesiyle mezun olarak 10. Kolordu Komutanl emrine verilmitir.47 Piyade subay olarak ordu saflarna katlan smail Hakk Bey, Kolordu merkezi olan Erzincana ulamasndan hemen sonra geici olarak 10. Kolorduya bal 31. Frkann emrine verilmitir. smail Hakk Beyin Erzincanda greve balamasndan yaklak bir buuk ay sonra, Balkan Savann kmas sonucunda gnll olarak sava cephesine naklini yaptrmtr. 25 Ekim 1912de smail Hakk Bey, atalcada ve sonrasnda Bolayrda 10. Kolordu 30. Frka emrine verilerek dorudan muharebelere katlmtr. Daha sonra 30. Frka emrinde Gelibolu ve Bolayrda Bulgarlar ile etin mcadelelere girimitir. Teke, Balkan Sava srasnda Geliboluda iken Atatrk ilk defa Genel Kurmay Birinci ube Mdr olarak tanmtr. Balkan Harbinde Byk Derbent civarnda emrine verilen 100 kiilik bir kuvvet ile ekya takibinde bulunmu ve ekyay datmakla grevlendirilmitir. Komitac eylemlerle tanmas burada olmutur. 1913 yl Aralk aynda Frka terhisi iin Geliboluya dnm ve buradan terhis edilmitir. 30 Mart 1330da (1914) Sivasa hareket emri alm ve Nisan aynda Sivasa ulamtr. Temmuz 1914te genel seferberliin ilan zerine Tedarik-i Vesait Nakliye Komisyonuna aza tayin edilmitir. Buradan Giresun civarndaki Karlkaya mevkiine 10. Kolordu 36. Tmen ve 3. Kafkas Tmeninde grevlendirilmitir. 17 Ekim 1914te Karlkayadan Dou Cephesine gnderilmi ve 9 Aralk 1914te Erzurum-Pasinlerde Kale Boaz saldrlarn gerekletirmitir. Sarkam muharebelerine katlm ve sonrasnda Cevizlik civarnda ekya takibinde bulunmutur. Frkas lefv edilince 3. Kafkas Frkas emrine verilmitir. Buradan da kumandanln Deli Halit Paann (Karsalan) yapt 19. Frka Erkan- Harbiye 1. ubesine grevlendirilmitir.48 smail Hakk Bey, Milli Mcadele yllarndaki etin ve youn alma yaamndan dolay zel hayatna gereken nemi verememi ve uzun yllar evlenmemitir. Kesin tarihine nfus kaytlarnda ulaamamamza ramen, 1930un sonlarna doru Emine Samiye Hanmla evlenmi ve bu evlilikten

47 48

KKK Arivi, 328-C-334, smail Hakk Teke Dosyas. KKK Arivi, 328-C-334, smail Hakk Teke Dosyas.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

81

Trkn isminde bir kz olmutur 49 . skdardaki nfus kaytlarnda, Emine Saniyeden boanm olduunu, daha sonra da kendisinden olduka kk yata olan Fatma Behin Hanm ile evlendiini grmekteyiz.50 smail Hakk Beyin ocukluu, babasnn da asker olmasndan dolay kat disiplin ve kurallar yuma erevesinde gemitir. Babas tarafndan daha ocukken tam bir asker gibi yetitirilen smail Hakk Bey, ok disiplinli ve kurallara sonuna kadar bal titiz bir komutan olmutur. 51 Onun bu ynn yedek subay olarak emrinde grev yapan Vahap Okay, hayranlk duyarak anlatmaktadr: smail Hakk Teke, Atatrkn yannda yetimi, onun disiplin ve gidiini yntemine sindirmi, dnsz bir asker. Teke, askeri disipline, talimatnameye gnl balam ciddi bir komutan. Teke, komuta ettii birliklerinde deil, Trk ordusunda adn duyurmu bir komutandr.52 smail Hakk Bey, olduka dzenli ve kurallarla dolu bir yaam anlayna sahipti. Her sabah erken kalkmakta ve yrye kmakta, yolda rastladklarn selamlamakta, selam vermeyenleri de ok sert bir ekilde uyarmaktayd. Ancak bu kuralclk yannda tedavisi mmkn olmayan bir hastal da getirmiti: Asabiyet hastal. Kendisini komitac eylemlerin iine sokan ve sonuna kadar bal olduu komutan Halit Beyden, onun da Yakup Cemilden kapt bu hastalk bazen yle bir hal almaktadr ki, iradesini kaybettirecek dereceye varmaktadr. 1936 yl Nisan aynda Atatrkn gvenliinden sorumlu Basri isimli bir polis memuruna selamlama hassasiyeti yznden ar hakaretlerde bulunduu ve tartaklad, hatta polis memurunun bu darp olayndan dolay 15 gn istirahat raporu ald, ayrca bu olay zerine Ankara Emniyet Mdrl ile kk bir kriz yaand tutanaklara gemitir. 53 smail Hakk Beyin o

smail Hakk Tekenin Emekli Sandndaki dosyasnda kz Trkn Teke, 23.10.1976 tarihli dilekesi ile babasndan dolay yetim ayl istemektedir. Dileke zerine Emekli Sand Ankara Nfus Mdrlne yazd 19.11.1976 tarih ve 20-4/92176-007 nolu yazsnda; Ktnz stasyon Mahallesi 74 hane 58 cilt 28 sahifede kaytl iken naklen stanbul ili Nfus Mdrlne giden 1308 doumlu smail Hakk Tekenin kz 18.06.1940 doumlu Trkn Tekenin annesi Emine Samiye ile evlilik birliinin bulunup bulunmadnn, var ise lm, boanma gibi sebeplerden hangisi ile son bulduunun ve ilgilinin halen hayatta olup olmadnn bildirilmesi istenmitir. Nfus Mdrl ise 23.1.1976 tarihli cevab yazsnda; Ankara stasyon Mahallesi 74 hane 58 cilt 28. sahifede kaytl smail Hakk Tekenin bu hanede kaytl Trkn Teke adnda bir ocuu yoktur demektedir. Nfus dairesindeki ktklerde de Trkan Tekenin ismi gememektedir. Ancak kendi azndan birliine verdii Terceme-i Hlinde Trkan Hanmn ismi kz olarak gemektedir (KKK Arivi, 328-C-334, smail Hakk Teke Dosyas).
49

smail Hakk Tekenin nfusu 1968 ylnda Ankaradan stanbula ili Nfus Mdrlne nakledilmitir.
50 51 52 53

Cumhurbakanl Muhafz Alay Tarihesi, Yay. Haz: Tertip Heyeti, yy, Ankara, 1985, s. 49-50. Vahap Okay, Anadolu Konuuyor, 3 nc Kitap, stanbul, 1986, s. 81. BCA, 030.10.88.582.5.

82

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

kuralc, programc ve korkutucu tarafnn canl ahitlerinden birisi de emrindeki askerlerinden Vehbi Kotur: Ankarada Byk Millet Meclisi 20 Nisan 1920de ald54 O sralarda Mustafa Kemal Paann muhafz kumandan da smail Hakk Teke idi. O kadar sz geen bir kumandand ki, binba olduu halde general kadar hkm vard. Her dilediinin yerine getirilmesini isterdi Kumandan smail Hakk Teke sonradan general oldu. imdi emeklidir. Hl kendisini grdke korkarm(ab).55 Ar disiplin, kurallara istisnasz ballk ve programl yaam smail Hakk Beyin askeriye ve askerlii ne kadar sevdiinin gstergeleridir. O emrinde olduu komutana sonuna kadar itaatkr ve baldr; emrindekilerden de ayn davran tarzn beklemektedir. Btn bunlar onda ok salam bir ekipilik ruhu dourmutur. Zaten onun btn kariyerinde bu ekipilik ruhu yatmaktadr. O kendi ekibiyle btn meslek hayat boyunca ok sk bir ba kurmu ve bu ba emeklilikten sonra da devam etmitir. Onun bu konudaki hassasiyetini anlarnda zikreden emrindeki askerlerinden Zihni Sezerdir: Sayn smail Hakk Teke, emeklilik dneminde de eski muhafzlar bir araya getirerek muhafzlk ruhunu idame ettirmeye ok alt. stanbuldaki eski muhafzlar bir araya getirmek iin her ayn dokuzunda bir toplant tertip edilmesini eski emir subay olan benden istedi. Bu toplantlar, sayn Tekenin lmne kadar kesintisiz tertipledim. lmnden sonra byk bir boluk husule geldi.56 smail Hakk Bey, askerlik yaamndaki titizliini ve tavizsizliini inklplar konusunda da devam ettirmitir. O, zellikle harf devrimi konusunda asla taviz vermemektedir. Bu konuda emrindekileri de ok sert bir ekilde uyarmakta; hatta tehdit etmektedir.57 smail Hakk Bey, ar disiplin ve temizlikle birlikte spora da ok dknd.58 Zihni Sezer, komutan iin disiplin kadar sporun da ayn neme sahip olduunu sylemektedir: Komutanmn zerinde durduu eyler unlard: Disiplin, spor, temizlik ve emir tekrar.59 Futbola ok dknd. zellikle futbol malarn hi karmazd. Koyu Beiktal idi. Ancak, smail Hakk Teke, futbol merakls olmasna ramen, hi futbol oynamamtr. 1923 ylnda Muhafz Gcn kurmu ve Muhafzgc

54 55 56 57 58 59

23 Nisan olmal. Vehbi Ko, Hayat Hikyem, stanbul, 1983, s. 29-30. Cumhurbakanl Muhafz Alay Tarihesi, age., s. 51-52. Cumhurbakanl Muhafz Alay Tarihesi, age., s. 51. Ko, age., s. 30. Cumhurbakanl Muhafz Alay Tarihesi, age., 49.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

83

1927de ve 1930da Ankara ampiyonu olmutur.60 Emekli oluncaya kadar tenis oynam, ata binmi, bisiklet srm ve kayak yapmtr. zerinde srarla durduu sporlar bisiklet ve biniciliktir. Muhafz Alaynda binicilik, bisiklet, atletizm ve gre takmlarn kurmutu. Muhafz Alayna katlan her subay ilk olarak binicilik eitimi alr ve her hafta tatbikat yaplrd. Ayrca, muntazam olarak av koular dzenlenir ve zamann Babakan smet nnde bu koulara itirak ederdi. 61 Bisiklet sporu konusunda ise, sadece Muhafz Alaynn bir faaliyeti olarak kalmam, lke apnda etkinlik gstermitir. smail Hakk Bey, her yl Orta Anadolu illerini kapsayan bir bisiklet seyahati dzenlemi, ortalama 1600 Km yol kat edilmi ve bu seyahatler sz konusu illerde yerel ve ulusal gndemi olduka megul etmitir.62

smail Hakk Beyin Komitac Faaliyetleri

Birinci Gizli Grev: Trabzon Valisi Mehmet Galip Beyin Tutuklanmas Damat Ferit Anadolu hareketini olumlu karlamyor ve bu hareketin nn alabilmek iin Kuva-y Milliye'nin datlmas buyruundan balayarak, telgraf haberlemesinin engellenmesine, idari makamlara kendi adamlarn yerletirmeye, Anadoluya tahkik heyetleri gndermeye ve Sivas Kongresini zorla datmaya varana kadar birok eyleme girimiti. 63 Damat Ferit, stanbuldan Anadolu hareketini engelleme faaliyetlerinde illerdeki yardmclarna yani yeni atad valilere gveniyordu. Bunlarn banda da Trabzondaki sadk ve gvenilir adam Vali Mehmet Galip Bey geliyordu. Mehmet Galip Beyin, Mill Mcadele kart olan gruplarla iliki kurduu bilgileri Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paaya geliyordu. 64 stelik resmi yazmalarnda Mustafa Kemal Paaya da yanl bilgiler aktaryordu.65 Bunlarn yan sra, stanbula blge halknn Mustafa Kemal Paa ile hibir ilikisi olmadn, Padiaha ve hkmete sadakat iinde olduklarn bildiren telgraflar ekiyordu. 66 stanbulla haberlemenin kesildii kritik gnlerde Trabzon Valisinin aykr hareketleri Heyet-i Temsiliyeyi endieye

60 Hasan Pulur, smail Hakk Tekenin Ksa Hayat Hikyesi Masal Sevmem, Muhafz Atatrk Anlatyor, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2000, s. 9-10. 61 62

Cumhurbakanl Muhafz Alay Tarihesi, age., s. 42. Cumhurbakanl Muhafz Alay Tarihesi, age., s. 42-44.

63 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, C: I-II, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Yayn No:381, Ankara, 1998, s. 488-500. 64 65 66

Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, C.II, TB Yay, Ankara, 1965, s. 36-37 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.I-II, TTK Yay, Ankara, 1989, s. 1207.

Mesut apa, Milli Mcadele Dneminde Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon Belediyesi Yay, Yay No:57, Trabzon, 1998, s. 88.

84

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

srklyordu. 19 Eyll 1919 gn akam Mehmet Galip Beyin her geen gn artan muhalefeti ve alnmas gereken askeri tedbirler konusunda, telgraf banda geniletilmi bir Heyet-i Temsiliye toplants yaplmt.67 Toplantda alnan kararlar karsnda Kazm Karabekir Paa tereddt gstermiti.68 Kazm Karabekir Paa ile Valinin susturulamayacan anlayan Mustafa Kemal Paa, bu ii komitac eylemlerle zmeye karar verdi69 ve Karabekiri yok sayarak dorudan Halit Bey (Karsalan, Deli Halid Paa) ile haberlemeye balad.70 22 Eyll 1919 tarihli telgrafta Mustafa Kemal Paa, Halit Beye valiyi susturma grevini verdi. Halit Bey, daha nce Tekilt- Mahsusada alm, Karakol Cemiyeti ile iliki halinde olan mehur bir komitac idi. Savalarda olaanst cesaretinden dolay Deli lakabyla anlan Yarbay Halit Bey, gerilla savalarndaki baarsndan dolay da Tekilt- Mahsusaya kabul edilmiti. Kars, Ardahan ve Batumu kurtarmak iin Douya gitmi, Yakup Cemilin alaynda savam ve onun etkisinde kalmt. 71 Yakup Cemilin sinirli karakterinden etkilenen Halit Bey, onun gibi gergin, kabna smayan, elinde silah, tenkide tahamml olmayan ve patlamaya hazr bir tabanca gibiydi.72 Karabekir, kendisinden habersizce Halit Beyin devreye gireceinden ve onun komitac eylemlerinden phelenip valiyi sessiz sedasz Erzuruma getirtmeye karar verdi. Karabekirin planlad zm, valiyi sessiz sedasz Trabzondan ayrlmaya ikna etmekti. Karabekirin taktii her nasl olursa olsun Albay Rt araclyla valiyi Erzuruma getirtmekti. Fakat valinin onuru krlmayacakt ve tutuklanmayacakt. Bu amala Albay Rt Bey ve Kurmay Refik Beyle valiyi Erzuruma davet eden bir mektup gnderdi.73 Rt Bey, Vali Mehmet Galip Bey ile 24 Eyll 1919 sabah Ardasa Kasabasnda buluarak Kzm Karabekir Paann Gmhaneye

67 Feridun Kandemir, Mustafa Kemal Paa ile Kzm Karabekir Paa Arasndaki lk Gr Ayrl, Tarih Konuuyor, C:.6, S.35, Aralk 1966, s. 2876. 68 69

Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, Yce Yay, stanbul, 1990, s. 261-262.

Mustafa Kemal Paa, daha nce Trablusgarp ve Balkan Savalarnda birlikte savat Tekilt- Mahsusaclarn komitac yntemlerine gveniyordu ve ba sknca hep onlara bavurmaktayd. Daha nce Halit Bey araclyla Erzurum Kongresi sonras ortaya kan muhalefet susturulmu ve Ali Galip Olaynda da Halit Beyin yardmlar grlmt. Halit Beyin emri altnda alan Ebulhindili Cafer anlarnda Mustafa Kemal Paann istei zerine Ali Galipi ortadan kaldrmak iin Harputa hareket ettiini fakat daha sonra Mustafa Kemal Paadan gelen bir mektupla geri dndn sylemektedir (Hasene Ilgaz ve Ali Birinci, Tekilat- Mahsusa Gnleri, Ebulhindili Cafer Bey, Trk Yurdu, C:2, S:165, Mays-Haziran 2001, s. 44.
70 71 72

Atatrk, age., s. 214. Cemal Kutay, Ali etinkaya-Halit Paa Vurumas, stanbul, 1996, s. 129, 210.

Sadi Borak, ktidar Koltuundan dam Sehpasna, stanbul Kitabevi, Yayn No:21, stanbul, 1962, s. 225.
73

Karabekir, age., s. 260.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

85

gelemeyeceini, kendisini Erzurumda beklediini syledi ve mektubu verdi. Vali Erzurumda nasl bir durumla karlaacan kestiremedii iin daveti reddetti ve Trabzon'a dnmeye karar verdi.74 Gelimeleri yakndan takip eden Halit Bey, Kzm Karabekir Paadan harekete gemesi iin emir almadan, Mustafa Kemal Paadan ald zel grev ve yetki ile Vali Trabzona dnmeden hemen ie koyuldu. smail Hakk Bey, valiyi tutuklama emrinin kendisine verildiini syleyerek olaylarn geliimini anlatmaktadr: 24 Eyll 1919 sabah Trabzon valisi Galip Bey, Ardasa'ya gelmiti. Valinin yannda alt kiilik bir muhafz olduu gibi, kaza jandarma komutanna da emir vererek, on be yirmi jandarma ile kaymakamlk binasn emniyete almt. Ben, blmle evvela, baskn eklinde, sessizce jandarmalar silahtan tecrit ederek oradan uzaklatrdm. Sonra da ofrn yanna giderek otomobili bozmasn syledim. Zavall ofr: - Yapamam efendim! dedi. Yavaa tabancay gstererek: - Bu milli bir vazifedir. Ya yaparsn, ya da kurunu yersin!... dedim. Biraz dnd, etrafna baknd, iin akas olmadn anlaynca motorun altna yatarak emrimi yapmaya mecbur oldu. Vali Bey, 24/25 gecesini Gmhane'de geirecek ve Karabekir Paa'yla da buluacakt. Hareket saati gelmiti. Otomobilin bozulduunu renince telgrafhaneye koup Erzurum'la uzun uzun konutu. Ben de o zamana kadar kendisini gtrecek bir ara aramaktaydm. Nihayet farlar olmayan bir kamyonet bulabildim. Vali Beyi zorla iine koyarak hareket ettim. ki amurluk zerine birer er oturtmu, tfeklerin harbisini kararak pamuk sardrm, motor yana batrtarak atelemitim ve onun nda Kopda'n aarak valiyi Erzurum'a getirdim. Adam hayatndan endie iindeydi. Kendisine her trl eref ve haysiyetinin korunacan, milli harekete kar oynad roln buna sebep olduunu anlatyordum. Bu durum karsnda biraz sakinlemiti.75 Kzm Karabekir Paa, 26 Eyll gecesi tutuklu olarak Erzuruma gelen Valiyi ok iyi karlad. Kendisine yaplan kt muameleden dolay olduka korkan Vali de kendisinin Kuva-y Milliye taraftar olduunu, stanbul Hkmeti aleyhine kendisinin de telgraf ekeceini syledi. Hatta Karabekiri inandrmak iin, Sadrazamn iktidardan ekilmesini isteyen bir msvette yazarak imzalad. Karabekiri ikna eden Vali stanbula gitti.

74 75

Karabekir, age., s. 261. smail Hakk Teke, Hayatmn En Mesut n, Hayat Tarih Mecmuas, Austos 1972, s.

25-28.

86

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

kinci Gizli Grevlendirme: Mustafa Kemal Paann Komitac Muhafz Talebi ve Refakat Subayl lkede asayiin alabildiince bozulduu, i isyanlarn ve ayaklanmalarn artt, erkez Ethemin tehdit olarak alglanmaya balad srada Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa ahsi muhafz ihtiyac hissetmi ve 8 Aralk 1919 tarihinde ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paaya Zata Mahsustur kayd ile bir telgraf gndermiti. Telgrafta iinde bulunulan durum anlatlarak, eddttabi ve cretkr ve icabnda kahhr olan bir muhafza, daha ak bir ifadeyle komitac bir muhafza ihtiya hissedildii, bu ihtiyacn giderilmesi iin de Karabekire bal grev yapan ve belirtilen vasflara sahip Miralay Halid Beyin nezdine gnderilmesi talebi yer alyordu: Bu blgede hasis ihtiraslarn, menfi-i mtereke-i liyeye tercih eden tredilerin harekt ve fiiliyat umumi vaziyetimizi igal edecek bir mertebeye vasl oluyor. Geri esbab ve vesit-i mukabele mevcuttur. Ancak, edidttabi (tabiat iddete uygun), cretkr ve icabnda kahhr olan bir arkadaa ahsen ihtiyacm his olunur derecededir. Bu arkadan ordu-yu devletinizde mhim hizmetler ifa etmekte olan Miralay Halid Bey olabileceini mit ediyorum. Mir mumaileyhin burada iktidar ve hreti ile mtenasib bir vazife ile vaziyet sahibi edilmek zere refkat acizneme gnderilmesine muvfakat- devletlerini hassten reca ederim (pba).76 Halit Beyin talep edilmesi, Ermeni harektnda zaaf meydana getirecei gerekesiyle Karabekir tarafndan kabul edilmemi, bunun zerine Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa, yine Karabekir Paay devre d brakm ve Miralay Halid Bey ile bizzat yazarak bu ihtiyac giderme yolunu semitir. Halit Bey, frkasnda grev yapan stemen smail Hakk Beyin istenen vasflara uygun olduunu ve kendisini grevlendirdiini bildirmitir. smail Hakk Bey sz konusu grevlendirmeye anlarnda yle deinmektedir: Ardahanda 8. Alayn 2. Blk kumandanydm. Tmen kumandan Halit Bey bir gn beni ard ve Mustafa Kemal Paaya yazd bir yazy bana gsterdi. Bu yazda, benim baz vasflarmdan bahsediyordu. Yazy okuyup bitirdikten sonra bana Mustafa Kemal Paann yanna refakat subay olarak gidiyorsun dedi. Bl teslim et! Ba stne dedim ve alayla iliiimi keserek yola ktm.77 Karabekir yazmalar ve grevlendirmeyi rendiinde durumdan olduka rahatszlk duymu ve bu rahatszln anlarnda dile getirmitir:

Feridun Kandemir, Atatrkn Kurduu Trkiye Komnist Partisi ve Sonras, stanbul, (yt), 1966, s. 188.
76 77

Pulur, age., s. 12.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

87

Meclis Reisi Mustafa Kemal Paa, imzasyla 9. Frka kumandan Halit Beye ifre geldiini ve Halit Beyin de cevap verdiini haber aldm. Temen smail Hakk Efendi birka ay nce bana haber verilmeden Kemal Paa tarafndan Halit Beyden fedai subay olarak istenmi, Halit Bey de yine benden habersiz izinli gstererek bu zabiti gndermiti. stanbulun igaline kadar stanbulda kalm olan bu subayn harcrahnn ve birliinde kalan alacaklarnn gnderilmesi hususunda Mustafa Kemal Paa ifre ile Halit Beye emir veriyordu Mustafa Kemal Paa daha Sivasta iken Halit Bey ile muhabere etmeyeceine namusu zerine sz vermiti. Biri Heyet-i Temsiliye dieri de Byk Millet Meclisi Reisi imzasyla devam eden haberlemelerine teessfle hayret etmemek mmkn deil(ab).78 Karabekir, kendisinin yok saylmas hususunu yalnzca anlarnda ikayet etmekle kalmam bu konuda bizzat Mustafa Kemal Paaya ve Genel Kurmay Bakanlna da yazmt. Mustafa Kemal Paaya 29 Nisan 1920 tarihinde ektii telgrafta, smail Hakk Beyin grevlendirilmesiyle ilgili sitemlerini, komitac faaliyetler ve Halit Bey hakkndaki endielerini iletmektedir: smail Hakk Efendinin de suret ve maksad- seyahati ve Halit Beyle olan ilk temas ve rabtasnn ekli ve bundaki messirat teferruatyla renmi idim. Hatrnian- devletleridir ki, madum makamatla muharebenin muayyen olan mahzurlarndan dolay Halit Beye malmat- cizi haricinde evamir ita buyurulmamasn zat- milerinden mkerreren istirham eylemi idim Pek sevdiim Halit Beyin ayn- takdir birok evsaf olmakla beraber gerek madun ve mafevkleri ve gerekse ahali arasnda komitaclk ile hretleri vardr ki hali hazr kumandanlarmz ve tesand dsturuna dayanan sa-yi mterek usulmz bu gibi aibelerden mutlaka uzak bulundurmaa vatani bir mecburiyet vardr (ab).79 Mustafa Kemal Paa, 29 Nisanda yazd cevapta byle bir grevlendirmenin daha nceden planlanmadn, smail Hakk Beyin de stanbulun igali zerine mecburiyetten Ankaraya geldiini, gerekiyorsa smail Hakk Beyin iade edileceini syleyerek Karabekir Paann gnln almaya almt. 80 Komitaclk mevzu ve smail Hakk Beyin grevlendirilmesi ile ilgili olan Karabekir Paa-Mustafa Kemal Paa krizi bylece kapanr. Nihayetinde smail Hakk Bey, birliinden ayrlarak Ankaraya gitmek zere hareket etmitir. Ancak Trabzonda Halit Bey tarafndan kendisine Ankaraya

78 79 80

Karabekir, age., s. 649-650. Karabekir, age., s. 650-651. Karabekir, age., s. 651.

88

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

gitmeden nce bir baka grev verilir. Bu gizli bir grevdir. O da bu gizli grev iin stanbula gider. Verilen grev Eski Dhiliye Vekili ve Peym- Sabah Bayazar Ali Kemal Beyi susturmaktr.81 nc Gizli Grev: Ali Kemalin Susturulmas Damat Ferit tarafndan kkrtlan stanbul Basn, Anadoludaki direni hareketlerini ve Mustafa Kemal Paay acmaszca eletiriyor ve hakarete varan yazlar yaynlyordu. Bunlarn banda da Peym- Sabah bayazar eski Dhiliye Nazr Ali Kemal Bey ve Alemdar Bayazar Refi Cevat geliyordu. Bunlardan Ali Kemal Peym- Sabah gazetesinde Anadolu'daki milli hareketi bir ttihad ve Terakki ayaklanmas gibi gstererek, Mustafa Kemal Paa ve Kuva-y Milliyecilere her trl hakareti yadrmakta idi. 82 Artk Ali Kemalin de susturulmas gerekiyordu. Trabzon Valisi Mehmet Galip Bey gibi Ali Kemal Beyi de susturma grevi bizzat Halit Bey tarafndan smail Hakk Beye verilmiti. 83 Ancak baz istenmeyen olaylar yznden Ali Kemal susturulamamtr. smail Hakk Bey anlarnda, gizli grevin baarlamamasnn talihsiz bir tesadften kaynaklandn sylemektedir: te ben bu baykuu susturmak, ortadan kaldrmak iin, emir subay olan arkadamla beraber stanbul'a kadar gelmitim. Bir mddet kalabalk ierisinde yryerek etraf tetkik edecek, sonra Ali Kemal'i arayacak ve bir pusuya drmek frsatn gzetleyecektim. Aksi tesadfe baknz ki, o zaman Eminn'nde mehur muhallebici Hac Recep'in nne gelmitim ki, bir ksm adamlaryla Trabzon valisi olan Galip Bey'le gz gze gelmeyeyim mi? Evvela adam beni sivil grnce aalad, fakat benim de onu grmekten o an heyecanmdan anlam olmal ki, yanndakilere bir eyler syledi. Ve hemen: Polis! Polis! diye barmaya baladlar. Aman smail Hakk ka, herif seni tand, tutturacak!... dedi. Bu tarafa gitti, o olmal, gibi sesler duyuyordum. Arkadam: Ben kalabala karrken: Belli etmemeye alarak kendimi Yenicami avlusundaki satclarn arasna attktan sonra Msr ars yoluyla kamay baardm. Daha sonra skdar'a geerek takiplerden kurtulmak iin yeni vazifeme katlmak zorunda kaldm.

81 82 83

General smail Hakk Tekenin Anlar, Gnaydn, 11 Kasm 1977. Peym- Sabah, 7, 28, 30 Mays 1920. Teke, age., s. 25,28.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

89

nk stanbul zabtas, byk bir alarm halinde, beni aramaya koyulmutu. te 1922'de Nureddin Paa'nn zmit'te lin ettirdii bu adam, iki yl evvel benim elimden byle kurtulmutu.84 smail Hakk Bey, Karakol Cemiyeti araclyla Anadoluya geer ve Ankaraya ular. 17 Nisan 1920de Mustafa Kemal Paann emrinde muhafzlk grevine balar.85 Drdnc Gizli Grev: Yahya Khyann Susturulmas Yahya Khya, Merutiyetin ilanndan sonra sivrilen ve Trabzondaki olaylarda hep varln hissettirmi bir komitac idi.86 Balkan Savana ve Birinci Dnya Savana katlm; Balkan Savandaki cesareti ve kahramanlklar nedeniyle Tekilt- Mahsusaya kabul edilmiti. Buradaki baarlarndan dolay Padiah ve Harbiye Nazr Enver Paa tarafndan mkfatlandrlm ve ttihad ve Terakkinin vazgeilmez komitaclarndan olmutu. Birinci Dnya Savanda Yakup Cemilin emri altnda Sarkamta ve anakkalede savamt. Trabzon ile stanbul arasndaki Osmanl liman idarelerinde motorlarla silah tanmas grevinde bulunmutu.87 anakkale Savandaki kahramanlklar ve hizmetleri uzun sre hafzalarda kalmt.88 Milli Mcadelenin liderliini konusunda Enver Paa-Mustafa Kemal Paa mcadelesinde Yahya Khya Enver Paa tarafn tutmu ve onun adeta Dou Karadeniz'deki vekilliini stlenmiti.89 1921 ylna geldiimizde Yahya Khya, btn hazrlklarn tamamlam, Enver Paay beklemekteydi.90 Asker kaaklar ve mahkmlardan oluturduu 300 kiilik eteye dayanarak, hkmet iinde hkmet gibi davranmaya balamt. stedii vergiyi koymakta, istedii kadar vergi almakta, herkese istediini yaptrmaktayd. zellikle Mustafa Suphiyi ldrdkten sonra iyice n alnmaz bir hal almt. Btn gcn Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden ve Meclisteki ttihatlardan alyordu.91 Yahya Khyann faaliyetleri ve Enver Paann Anadoluya geme planlar yapmas Ankaray ve Kazm Karabekir Paay endieye srklemiti. Yahya Khyay etkisiz hale getirmek iin Karabekir Paa, otoriter bir subay olan

84 85 86 87 88 89 90 91

Teke, age., s. 28. Gnaydn, 13 Kasm 1977. Kutay, Cemal, Tarih Sohbetleri -8, stanbul, Mays 1968, s. 205. Kutay, age., s. 205. TBMM, CZ, C:20, Ankara, 1959, s. 295. Aydemir, age., s. 601. Ebubekir H. Tepeyran, Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, ada Yay, stanbul, 1982, s. 106. Eric J. Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk, Balam Yay, stanbul, 1987, s. 230.

90

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

Kurmay Albay Sami Sabit Beyi (Karaman) Trabzon 13. Tmen Komutanlna gnderdi. Sabit Bey ksa zamanda Trabzonda hkimiyeti salad ve Yahya Khyay yarglanmak zere Sivas Bidayet Mahkemesine gnderdi. Fakat Khya, mahkemeden beraat etti ve tekrar Trabzona dnd. Sivas Bidayet Mahkemesindeki yarglamadan hibir ders almayan Yahya Khya, yine eski hayatna devam etmekteydi. Zamann istihbarat memuru Feridun Bey (Kandemir) ve Tmen Komutan Sami Sabit Beyin anlattklarna gre, eskisine gre daha mark ve daha kabna smaz bir halde etraftakilere Sanki btn bu ilerde ben tek bama idim. Daha stme varrlarsa her eyi olduu gibi ortaya dkerim tarznda tehditleri savurmakta, ok abuk sinirlenmekte ve yanndakilere kfrler etmekteydi.92 Fakat Ankarann bu tarihlerde Trabzona mdahale etmek gibi bir lks yoktu. nk bu tarihlerde herkes sakin bir ekilde Byk Taarruzu bekliyordu. Bu srada blgedeki siyasi havay gerginletiren, o sakin ortama son veren bir olay meydana geldi: Yahya Khya, 3 Temmuz gn akam Souksuya giderken bir suikasta kurban gitmiti.93 stikbalin naklettiine gre olay yle gereklemiti: Yahya Khya beraberinde misafiri Sivas Sanayi Mektebi Mzka Muallimi stanbullu zzet Bey, ofr ve ua olduu halde, akamzeri, otomobiliyle Souksuya giderken Hac Kaif Efendi semtinde, yolun sk ormanlarla evrili olduu bir yerde, pusu kuran kii tarafndan suikasta urad. Otomobilin nne kan bir kii ofre ate ederken, yolun kenarna saklanan iki kii de arkadakilere ate ediyorlard. ofrn vurulmasyla birlikte kendisini otomobilin dna atan Yahya Khya bir tanesi bandan olmak zere toplam dokuz kurun yaras alm ve hayatn orada kaybetmiti. ofr ve zzet Bey de birok yerlerinden aldklar kurun yaralaryla, hemen orada lmlerdi. ofrn yannda oturan Yahya Khyann hizmetkr Mustafa, kendisini otomobilden dar atm ve arkasndaki kurun yamuruna ramen kamay baarmt. Katiller, havann gndz ve ehir kenarndaki yolun ilek olmasna ramen korku ve tela gstermemiler, son kurunlarn da cesetlerin zerine boaltmlar ve Hac Kaif Semtine doru kamlard. Onlar gren birok kimse tiplerini ve kyafetlerini tarif etmilerdi.94 Cinayetten hemen sonra polis soruturmalara balam ve birok kiiyi sorguya ekmiti.95 Ancak hibir neticeye ulaamamt. Halk arasnda Trabzon Frka Kumandan ve askerler sulanyordu. 96 Bunun zerine Meclis olay

92 Kandemir, age., s. 184-186; Sami Sabit Karaman, stiklal Mcadelesi ve Enver Paa, Trabzon ve Kars Hatralar 1921-1922, yy, Ankara, 1949, s. 144. 93 94 95 96

Tepeyran, age., s. 124. stikbal, 5 Temmuz 1922; Vakit, 14 Temmuz 1922; Aksz, 22 Temmuz 1922. stikbal,6 Temmuz 1922. Damar Arkolu, Hatralarm, stanbul, 1961, s. 298-299.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

91

soruturmak iin 18 Temmuz 1922de Trabzona bir Tahkik Heyeti gndermeye karar verdi. 97 Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Bey (Gereker) bakanlndaki Tahkik Heyetinde Elaziz Mebusu Naci Bey, Adana Mebusu Muhtar Bey (Damar Arkolu) ile Adliye Vekletini temsilen Sicil Mdr Hami Bey ve Dahiliye Vekletinden Birinci Snf Mlkiye Mfettii Kemal Bey grevlendirildiler.98 12 Eyll 1922de almalarn tamamlayan Tahkik Heyeti Trabzondaki almalar sonucunda olay aydnlatacak, failleri ortaya karacak hibir sonuca ulamamt. Heyet, fazla ayrntl olmayan, yalnzca cinayet hakknda sylentilerden ibaret olan bir rapor hazrlam ve 17 Eyll 1922 tarihinde Trabzondan ayrlmtr.99 Tahkik Heyetince hazrlanan raporda katillerin kii olduu belirtildikten sonra cinayetin failleri konusunda kamuoyundaki farkl grler ortaya konmutu. Bunlardan askerlerin iddiasna gre, Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin eski Heyet-i Merkeziye yelerinin bu cinayeti ilettirdii ve olay askerlerin zerine yani Sami Sabit Beyin zerine ykmak istedii idi. Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin eski Heyet-i Merkeziye yeleri ise, olay askeriyenin yaptrd ve cinayeti korkutmak yoluyla kapatmak istedikleri, olay gren tanklarn ise askerlerden korktuklar iin konuamadklarn iddia etmekteydiler. Ayrca bunun Bolevik veya Ermeni intikamyla ilgili olduunu dnenler de olmutu. Bunun yannda daha birok speklasyon vard. Bunlardan Hazm Bey, cinayetin ilk duyulduu zaman birok kimsenin Mustafa Suphi ve arkadalarn denizde boarak ldren Yahya Khyadan Ruslarn intikam almak iin para ile yaptrd kanaatinde olduunu sylemektedir.100 Olayn canl ahitlerinden Rahmi Apak da ayn kanaattedir.101 Ayn kanaatte olan Trabzon Mebusu Hafz Mehmet Beyin Hazm Beye anlattna gre, Mustafa Suphinin babas Ali Rza Bey ile Topal Osman yakn arkadam. Topal Osman o yzden Yahya Khyaya uzun sredir di biliyormu.102 Zamann istihbarat mdr Feridun Kandemir ve Sadi Borak da Yahya Khyay Osman Aann ldrdn iddia etmilerdir.103 Yahya Khya cinayeti uzun sre esrarn korumutur. Btn pheler Topal Osman Aa zerinde toplanmt; ancak herhangi bir delil de bulunamamt. Olaydan elli be yl sonra yaynlanan anlarda cinayeti ileyenin Topal Osman

97 BCA, 030.18.01/05.20.7; TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1999, s. 546. 98 99

stikbal, 23 Temmuz 1922. TBMM, CZ, s. 165; bkz: smail Akbal, Trabzonda Muhalefet, Serander Yay, Trabzon, 2008. Tepeyran, a.g.e., s. 125. Apak, age., s. 259-260. Tepeyran, age., s. 126. Kandemir, age., s. 43; Borak, age., s. 208.

100 101 102 103

92

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

Aa olmad, smail Hakk Bey (Teke) olduu ortaya kmtr. smail Hakk Bey cinayeti ileyenin kendisi olduunu anlarnda aka itiraf etmektedir: Tmen komutan Sami Sabit Bey, Trabzon'a hakim olarak skunu saladktan sonra Khyay tutuklayarak Sivas'a gndermi, fakat Khya trl tesirler altnda serbest braklm, tekrar Trabzon'a dnmt. Bir sre burada uslu uslu duran Khya, yeniden eski oyunlara kalknca , Giresunlu Osman Aann iki fedaisini yanma alarak onun da hesabnn grlmesi bana dt. Trabzon'a ani geliim Tmen komutann artmt. Beni ararak ne iin geldiimi sordular. Biraz deniz havas almak, eski birliimle iliiimi kesmek zere geldiimi syledim. nanr grndler. Ben ise Yahya Khyay inceliyor ve takip ediyordum. Adamlarm Polathanede (Akaabat) benim talimatm bekliyorlard. Nihayet Souksuya gidip geldiini tespit ederek adamlarmla pusu kurup iini bitirdik. Sami Sabit Bey, yaynlad kk eserinde adm vermeyerek bir st temen ve iki Giresunludan bahseder, olaydan sonra ortadan kaybolmamza hayret ettiini aklar(ab).104 Sami Sabit Bey, anlarnda dorudan isim vermeden smail Hakk Beyin bu cinayeti ilediine dair imada bulunmakta ve onu da Mdafaa-i Hukukularn kiraladn ima etmektedir. Fakat bu balanty nasl kurduunu aklamamaktadr.105 Son Grev: Topal Osman ve etesinin Etkisiz Hale Getirilmesi Lozan mzakerelerinden hafta sonra, 27 Mart 1923 Sal gecesinde, kinci Grup nderlerinden Trabzon Mebusu Ali kr Bey, birdenbire ortalktan kaybolmutu. kinci Grubun nderlerinden olan Ali kr Beyin ortalktan kaybolduu haberi Mecliste ok etkisi yaratmt. Ali kr Bey iki gn gemesine ramen hala bulunamamt ve nerede olduuna dair herhangi bir ipucu da elde edilememiti. Olay hemen Meclis krssne tanm ve Ali kr Beyin siyasi bir saldrya uram olabilecei deerlendirmeleri yaplmaya balamt. 29 Mart 1923 gn Meclis krssnden ilk sz alan Hseyin Avni Bey (Ula) olduka ateli bir konuma yapm ve Ali kr Beyin siyasi bir saldrya maruz kalm olabilecei ihtimali zerinde durmutu.106 Hseyin Avni Beyin konumas ile meclisin zaten gergin olan havas daha da gerilmiti.107 stelik Ziya Hurit gibi daha birok mebus da bu olay Yahya Khyann ldrlmesiyle ilikilendirmiti.108 Kamuoyu ise, cinayeti ttihad ve
104 105 106 107 108

Gnaydn, 4 Aralk 1977. Karaman, age., s. 147. TBMM, CZ, s. 227. Ali Fuat Cebesoy, Ali Fuat Cebesoyun Siyasi Hatrat, Vatan Neriyat, stanbul, 1957, s. 296. Kandemir, age., s. 107.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

93

Terakkinin gazeteci cinayetlerine, Hasan Fehmi, Ahmet Samim gibi muhalif gazetecileri ldrme geleneine, akas komitac eylemlerine balamaktayd. Bu arada muhalif basn da olay iyice parmana dolamt. zellikle Hseyin Cahit (Yaln) hkmete yaylm atei ayor, hatta pein hkmler veriyordu.109 Ali kr Beyi son grenlerden biri de Enver Behnan apolyo idi. apolyo, Ali kr Beyi Topal Osman Aann adam Mustafa Kaptan ile grdn syleyince gzler Osman Aann zerine evrilmiti. 110 Btn pheleri zerinde toplayan Topal Osman Aann adam Mustafa Kaptan yaplan sorgulamasnda, Sal gn akam Ali kr Bey ile birlikte yrdklerini ve Osman Aann evine gittiklerini, fakat Osman Aay evde bulamaynca oradan ayrldklarn ve bir daha kendisini grmediini sylemitir. 111 Soruturma devam ediyordu. Btn deliller pheli olarak Topal Osman Aay iaret ediyordu. Bu yzden aratrmalar Osman Aann evinin etrafnda younlamt. Soruturmay yrten Jandarma Temen Kemal Bey, Ali kr Beyin cesedine, uzun aratrmalar sonucunda Topal Osmann evinin 500 metre yaknnda, Gkdere mevkiinde tesadfen ulamt. Ceset daha sonra Mhye Kyne gtrld. Cesetten anlaldna gre ayaklar ip ile balanm ve kafasna sert bir cisimle vurulmutu. Ayrca cesedin elinde sandalye hasrlar ve boaznda iki adet ip vard.112 Elde edilen deliller ve tutuklularn ifadeleri neticesinde cinayet yle gereklemiti: Mustafa Kaptan, Ali kr Beyi kahvehaneden dar arm ve kendisine Topal Osman Aann ok hasta olduunu ve kendisiyle grmek istediini sylemiti. Bunun zerine Ali kr Bey ile birlikte Topal Osman Aann evine gitmiler ve ikram edilen kahveyi ierken arkadan gelen iki kii ellerindeki iplerle onu bomulard. Daha sonra cesedi bir sanda koyarak kanya atmlar ve Ayrancdaki Papazn Ba denen bir araziye gmmlerdi.113 Cinayeti Topal Osman Aann iledii kesinleince Mustafa Kemal Paa Muhafz Birlii Komutan smail Hakk Beyi gizlice yanna ararak Topal Osman Aay l ya da diri ele geirmesi iin kesin emir verdi.114 smail Hakk Bey yapt aratrma sonucunda Topal Osman Aann Ayranc Balarnda Papazn Ba denen bir yerde bulunduunu, yannda yz kadar adamyla teslim olmaya niyetli olmadn ve savunma tedbirleri alm olduunu tespit etti. Topal Osman Aann bulunduu yer ankayaya hakim bir yer olduu iin

109 110

Borak, age., s. 203.

Enver Behnan apolyo, Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Ynyle Basn, Ankara, 1969, s. 203204; stikbal, 14 Nisan 1923.
111 112 113 114

stikbal, 8 Nisan 1923. stikbal, 8 Nisan 192. stikbal, 14 Nisan 1923. Kl Ali, Kl Ali Hatralarn Anlatyor, Sel Yay, stanbul, 1955, s. 92.

94

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

zorunlu olarak baz tedbirlerin alnmas da ngrld. nk Topal Osman Aa, zerine asker gnderen Mustafa Kemal Paaya da kzgndr ve kke saldrmas ihtimal dhilindedir.115 Mustafa Kemal Paa, ei Latife Hanm ve Yaveri Salih Bey aileleriyle birlikte istasyondaki Kalem-i Mahsusann bulunduu eski Karargh binasna gtrldler. Mustafa Kemal Paann kk terk etmesi ok yerinde bir karar olmutur; nk ayn gn akam Topal Osman Aa kk basm ve kkn st katn kurunlarla delik deik etmitir.116 1/2 Nisan 1923 gecesi smail Hakk Bey, yarm saat sren bir arpma sonrasnda 12 adam ile birlikte Topal Osman Aay ldrm ve olay bylece sona ermitir.117 Teslim alnanlar da bir sre tutuklu kaldktan sonra Mustafa Kemal Paann emriyle terhis edilerek Giresuna gnderilmilerdir.118 smail Hakk Bey, anlarnda yaanmam baz szleri de katarak cinayeti ve sonrasn anlatmaktadr: Ali kr Bey gizli toplantda, o zamanki tabirle hafi celsede Mecliste Giresunlular aleyhinde ok ar bir konuma yapm, hatta kfr bile etmi. Bu konumay Giresun milletvekilleri ve bakalar Topal Osman Aaya hemen nakletmiler 119 . Topal Osman Aa bu konumay duyunca byk infiale kaplm ve maiyetindekilerden bir iki kiiye nerede bulursanz bulun, ne pahasna olursa olsun Ali kry buraya getirin! diye emir vermi. Onlar da Ali kr Beyi Samanpazarnda bir kahvede buluyorlar. Osman Aann kendisini davet ettiini syleyerek alp eve gtryorlar. Ve orada zerine be alt kii saldrp kendisini bouyor. Cesetini de bir arabaya koyup ankayann gney batsndaki Mhye Ky civarndaki bir tarlaya gmyorlar... Bir gece yars evimdeyken telefon ald. Atatrk beni aryordu. abuk giyin ve yola k! Ben imdi ankayadan istasyon binasna iniyorum. Oraya gel! Hemen giyindim ve istasyon binasna gittim. Durumu bana anlatt. Osman Aann hkmete kar isyankr bir tavr takndn, Ali kr Beyi ldrttn, derhal taburu toplayp kendisini tenkil etmem vazifesini verdi ve l veya diri, behemehal Topal Osman hkmete teslim edeceksin! dedi. Bu emir zerine taburu toplayp hareket ettim. Tabur Topal Osmann bulunduu Papazn Kkn ve ankaya mntkasn kuatmaya balad. evirme hareketimiz devam ederken ve ember daralrken Topal Osmann
115

Borak, age., s. 207.

116 Salih Bozok-Cemil S. Bozok, Hep Atatrkn Yannda, ada Yay, stanbul, 1985, s. 116117; Kandemir, age., s. 111. 117 118 119

Borak, age., s. 207. Pulur, age., s. 38.

Byle bir olayn varl dnemin canl ahitlerinden hibirinin anlarnda gememektedir. stelik bu dnemde Giresun vilayet deildir ve milletvekili de yoktur.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

95

mfrezesinden zerimize ate edildi. Bir erim ehit oldu. Bunun zerine arpmaya baladk. afak att zaman biz hal vuruuyorduk. leden evvel atma bitti. Topal Osmann kuvvetleri bertaraf edilmiti. Topal Osman da yaylm ateinde vurulmutu. Kalanlar topladm, lleri de orada gmdrdm. Teslim aldklarm stasyona getirdim ve durumu Atatrke arz ettim. Teslim aldklarn derhal terhis et ve memleketlerine gnder dedi. Bu mesele de bylece kapand. Fakat Meclis hal tatmin olmu deildi. Topal Osmann ldrlp ldrlmediine inanmak istiyordu. Bunun zerine ceset gmld yerden karld ve Meclisin nnde ayandan ba aa aslarak tehir edildi.120 Ali kr Bey Cinayetiyle lgili arpc Bir ddia: Katil smail Hakk Tekedir Ali kr Bey Cinayeti ve Osman Aann ldrlmesi konusunda stikbalden sonra ilgin bir iddia da Teoman Alpaslan tarafndan ortaya atlmtr. Alpaslan, Topal Osman Aa isimli eserinde Topal Osman Aay tamamen cinayetten arndrarak btn suu smail Hakk Tekenin zerine atmaktadr.121 Alpaslan, cinayeti ileyenin Osman Aa olmadn, asl katilin smail Hakk Teke olduunu sylemekte ve ldrme emrini verenin Mustafa Kemal Paa ve evresi olduunu ima etmektedir. Ama da gya Mustafa Kemal Paann seimleri yenilemek istemesi ve bunun Meclis tarafndan kabul edilmesi iin Ali kr Beyin devreden karlmas gerektiidir. Bu devreden karma olay da Ali kr Beyin ldrlmesi eklinde olmutur. Alpaslann elinde hibir somut belge olmadan ve tamamen akl yrtme yoluyla ortaya att iddialarnn sonunda bu tarihsel hatann dzeltilmesini talep etmektedir: Osman Aa Ali kr Beyin ldrleceini bilseydi kesin olarak evine davet etmezdi. Ali kr Bey Osman Aann evinden ayrldktan sonra birileri tarafndan karlp, ldrlmtr. Osman Aann cinayetten sonradan haberdar olduu kesindir. nk cinayet ilendikten sonra son derece rahat bir ekilde Ankarada dolam, hatta Meclise bile gelmitir. Ali kr Beyi ldrenler arasnda smail Hakk Teke kesin olarak vardr. Yaral yakalanan Osman Aann bana tuzak kurdunuz yaknmalar zerine kurun yamuruna tutan ve ldkten sonra da hrsn alamayan ve ban kesen smail Hakk Tekedir Bir kere dnn; Osman Aa yakalansayd, Yahya Khya ve Ali kr cinayetini ileyenin smail Hakk Teke olduunu ak olarak syleyecekti. Bu nedenle smail Hakk Teke Osman Aann vcudunu kurun yamuruna tutup, kafasn kesmitir Bu tarihi yanl nasl dzeltilecektir? Bunun vebali smail Hakk Tekenin stndedir.122

120 121 122

Pulur, age., s. 37-39. Bkz: Teoman Alpaslan, Topal Osman Aa, Kum Saati Yay, stanbul, 2007. Alpaslan, age., s. 603-605, 614.

96

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

Teoman Alpaslan, kitabnn ilerleyen sayfalarnda smet nnnn ve Kazm Karabekirin baz szlerini anlamlandrarak iddialarna dayanak salamaya almtr. Bu arada Vahap Okayn anlarnda da smail Hakk Tekeyi siyasi cinayetlerle ilikilendiren szler mevcuttur. Vahap Okay anlarnda Tekenin nnn siyasi cinayetler olduunu sylemektedir: Onun menkbeleri yaygndr orduda. Uyuyan nbetileri nbet yerinde vurmas, subay hapis etmesi ve ordudan kovmas, hatta Atatrkn hizmetinde politikac vurmas dilden dile yk olarak dolamaktadr..123 Tekenin zamannda vurulan ve onunla ilikilendirilen ilk ve tek politikac Ali kr Bey olduuna gre, Okayn kastettii de bu cinayet olsa gerek. Topal Osman Aa lehinde ifadelerin yer ald bir baka alma da Sleyman Beyolunun Milli Mcadele Kahraman Giresunlu Osman Aa isimli almasdr. 124 Beyolu, almasnda Osman Aay Mustafa Kemal Paaya atfla aklamaya almtr: Cinayeti haber alan Gazi ok zlmtr. Bayaveri Salih Bey (Bozok) ile Binba Rauf Beyi Osman Aaya gndererek cinayeti ileyip ilemediini samimiyetle sylemesini ister. Osman Aa cinayeti iledii iddiasn kesinlikle reddedip, byle bir ey yapmaya imkan almadn syler.125 Beyolunun bir baka delili de Mustafa Kemal Paann Heyet-i Vekile Riyasetine ektii telgraftaki Osman Aa tarafndan katledildii zannedilen Trabzon Mebusu Ali kr Bey ifadesidir. 126 Bu delilleri sunduktan sonra Beyolu, Ali kr Beyi ldrenin Osman Aa olmadn, stelik Osman Aa gibi usta bir tekilatnn o kadar ak deliller brakmayacan, stelik hakknda tevkif tezkeresi karlmasna ramen ortalkta alenen dolatn ve adamlarna Tan Matbaasndan gazete aldrttn sylemektedir. Cinayetin bugne kadar aydnlatlamam olmasnn da, Osman Aann yarglanmadan vahice ldrlmesinin pay byktr diyerek dolayl olarak smail Hakk Tekeye iaret etmektedir.127 Bu konuda yaynlanacak hatralar umarm Ali kr Bey cinayetinin karanlk noktalarn daha fazla aydnlatacaktr. Ali kr Bey cinayetinin ardndan oluan gergin ortamnda etkisiyle I. Dnem almalarn 16 Nisan 1923te sona erdiren TBMM yeni seimler yaplana kadar kendisini tatil etmiti. Bu arada 24 Temmuz 1923te Lozan Anlamas imzalanm ve Lozann da verdii rahatlkla 3 ay iinde yeni

123 124

Okay, age., s. 81. Sleyman Beyolu, Milli Mcadele Kahraman Giresunlu Osman Aa, Bengi Yay, stanbul, Beyolu, age., s. 274. Beyolu, age., s. 281. Beyolu, age., s. 28-289.

2009.
125 126 127

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

97

seimler yaplmt. Seimlerde I. Grup taraftarlar byk bir zafer elde ettiler. Baka bir ifadeyle muhaliflerin byk ounluu meclis dnda kalmt. Muhalefetten byk lde arndrlan Meclis, 29 Ekim 1923te Cumhuriyeti ilan etmiti.

Komitac Eylemlerin Ardndan Sakin Bir Yaam ve Komitacln Sonu

smail Hakk Bey, Atatrk daha Balkan Savalarnda tanmt. Ancak dostluklarnn Nisan 1920den itibaren yani refakat subayl ile baladn syleyebiliriz. Bu dostluk, hibir zaman bozulmam, her iki taraftan da sonuna kadar, hibir halel getirilmeden devam ettirilmitir. Nihayetinde bu dostluk Atatrkn yakaland amansz hastalk ve arkasndan gelen lmle birlikte son bulmutur. Sonradan ismi Cumhurbakanl Muhafz Alayna dntrlen alayn kurucusu olan ve temel tekilatn kuran smail Hakk Bey, soyad kanununun kmasndan sonra Teke soyadn alm, uzun yllar sren meslek hayatnda Harp, Gm Liyakat ve Kdem zamlar taltiflerine layk grlmtr.128 smail Hakk Teke, 1942 ylnda rtbesi Tugenerallie ykseltilmi ve 1951 ylnda Tmgeneral olarak emekli olmutur.129 Uzun yllar boyunca devam eden youn mcadeleler sonunda sakin bir yaam srmeyi tercih eden General smail Hakk Teke, emekliye ayrldktan sonra 1968 ylnda anlarn kaleme alm ve Milliyet Gazetesinde yaynlanmtr.130 83 yl mr sren Teke, stanbulda 5 Ekim 1975 ylnda hayatn kaybetmitir. Mezar Zincirlikuyu Mezarlndadr.131

Sonu
Mustafa Kemal Paa, siyasal literatrmze Komitaclar olarak giren kadrolarla Milli Mcadelenin selameti iin i birlii yapm ve bu kadrolar vatan menfaatine kullanmtr. Byle sorgusuz sualsiz emirleri yerine getiren, her trl dayanma rnei gsteren, vatan sz konusu olduunda cann esirgemeyen, verilen grevi yerine getirmek iin legal ya da illegal trl sert yntemi uygulamakta her hangi bir tereddt gstermeyen kadrolar sayesinde Mustafa Kemal Paa, Milli Mcadelenin nndeki dikenli tellerin kaldrlmasn salamtr. Kabul etmek gerekir ki, Milli Mcadelenin balangcnda Mustafa Kemal Paay buna artlar zorlamtr; akas baka

128 129 130 131

Taltifleri iin bkz: KKK Arivi, 328-C-334. Byk Larousse, Milliyet Yay, Ankara, Cilt: 22, 1986, s. 11394. Milliyet 1975 Yll, stanbul, 1976, s. 402. Milliyet, 6 Ekim 1975.

98

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

aresi yoktur. Ancak ilerleyen dnemlerde hangi erait altnda byle kararlar ald; bunu kestiremiyoruz. Yalnzca Trk Devrimi zamannda deil byk devrim dnemlerinde her zaman byle sorgusuz sualsiz emir ifa edebilen, gz kara fedailere ihtiya duyulmutur. Tarih bunlarla ilgili birok rnekle doludur. Mustafa Kemal Paann komitaclarla iliki ierisinde olmas ve onlar Milli Mcadelenin gayesi dorultusunda kullanmasnda Talat Paann da nemli etkisi olmutur.132 Komitac kadrolarla birliktelik ve onlarn Milli Mcadelenin gayesi dorultusunda kullanlmas Talat Paann lmne kadar devam etmi, bu tarihten sonra birou Mustafa Kemal Paann yanndan uzaklam ve Milli Mcadelenin liderlii konusunda Enver Paann yannda yer almlardr. Mustafa Kemal Paann ilk zamanlar Mill Mcadelenin selameti iin i birlii yapt kiiler arasnda onun liderliini kabullenenler devlet kademesinde yerlerini almlar; fakat bunu kabullenemeyenler ise zararl davranlar ierisine girmiler ve siyasi sahneden silinmilerdir. Bunlar arasnda pek az bireysel olarak Mustafa Kemal Paann yannda kalm ve sorgusuz sualsiz onun emirlerini ifa etmitir. Bunlardan birisi de smail Hakk Tekedir. mrnn 18 yln Atatrkn yannda geirmi olan smail Hakk Bey, 18 Nisan 1920den itibaren bizzat Atatrkn yannda 18 yl hizmet etmi, Muhafz Alaynn ekirdei olan muhafz takmn kurmu ve Atatrk son nefesini verinceye kadar yannda kalarak onun nezdinde saygn ve deerli bir mevkiye sahip olmutur. yle ki, Atatrk tarafndan kendisine ikamet etmesi iin bir ev ve birok deerli hediyeler verilmitir. stelik Atatrk tarafndan daima kollanm ve dier askerlerden ayr tutulmutur. 133 Fakat Atatrkn lmnden sonra itibar kaybna uram ve bunu da ikayetler halinde Meclise yanstmtr.134 smail Hakk Teke iyi bir asker olmasnn yannda iyi bir de komitacdr. Kendisine verilen grevleri laykyla yerine getirmitir. Gerek cephede gerekse cephe gerisinde olsun verilen btn grevleri baar ile tamamlamtr. Mustafa Kemal Paann yannda greve baladktan sonra ondan baka st tanmam ve kendisine duyulan gvene helal getirmemitir. smail Hakk Bey de btn dier fedailer gibi tam anlamyla gz kara bir komitacdr. Vatan sz konusu olduu zaman hi ekinmeden lme gidebilen, davaya zarar veren kesimleri hi ekinmeden karsna alabilen, lider kadrolara her trl yolu meru ya da gayri meru bir ekilde am olan bir fedaidir. Komitac gelenei Yakup Cemil geleneidir diyebiliriz. Yakup Cemilin o sz dinlemeyen, ftursuz ve asabi tutumu aynen smail Hakk Beye de sirayet etmitir. te yandan bu

132 133 134

Bkz: Akbal, age., s. 50-88. Mahmut Baler, Baldan Damlalar 3 ve Hatralar, stanbul, 1982, s. 90-91. BCA, 030.10.88.582.6.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri

99

tutum yalnzca smail Hakk Tekede deil; Deli Halit Paada, Topal Osmanda ve daha birok komitacda da ortak zellik olmutur.135 Ksaca, smail Hakk Teke rneinden de hareketle komitaclarn dierlerinden ayrt edici zellikleri olan; baka bir ifadeyle Yakup Cemil geleneinin devam olarak nitelendirebileceimiz zellikleri maddeler halinde zetleyebiliriz. Bunlar; stn emirlerini sorgusuz sualsiz yerine getirirler; bazen emir vermeden de, hislerine gvenerek harekete geerler. Propaganda yntemlerini ok iyi kullanrlar. Kararlar kesindir; karar verildikten sonra asla dn olmaz. htilalc karaktere sahiptirler

Cesur, gz kara bir ekilde her trl grevi yerine getirirler. stelik grevin baar ans ok az bile grlse yine de grevi yerine getirmek iin canlarn feda ederler. Korkaklar aralarnda barndrmazlar ve yaama ans tanmazlar. Dik ballk, ftursuzluk, zorbalk, acmaszlk ve asabiyet onlarn en belirgin zellikleri arasnda yer alr. Yaplan faaliyetlerdeki bu unsurlar vatan namna kavramyla olduka geni ve esnek bir perspektife yerletirilmitir. phecidirler; stlerinin haricinde herkesten ve her olaydan phe duyarlar. Ast-st ilikisi ailevi ilikilerin nne gemektedir. ntikam kutsal bir grev addederler. Sadakat ve sr saklama ok nemlidir. Tekilatlanmay ok iyi bilirler. Profesyonel tekilatdrlar.

En nemli faaliyet tarzlar suikastlardr. Bunun yannda daa adam karma, karklk karma ve tedhi yntemlerini ok iyi kullanrlar. Nihayetinde smail Hakk Teke, Karakol Cemiyeti tarafndan Mustafa Kemal Paann yanna yerletirilmi ve onun emirlerini hi tereddt gstermeden yerine getirmi; fakat 1921 yl baharnda Karakol Cemiyeti ile Mustafa Kemal Paann kopu yaad dnemde tercihini Mustafa Kemal

135 Mithat kr, Yakup Cemilin Mustafa Kemal Paa sevgisini yle nakletmektedir: Bir gn Yakup Cemile sordum? Niin Mustafa Kemalin yannda suspussun? Mustafa Kemal dierleri gibi deil. O paal bileinin hakk ile alm paalardan. Biz vur denildi mi, bazen de denilmeden vuranlardanz. Mustafa Kemal Bey, konuurken sanki ordulara emir verir gibi yrei de salam faaliyet sahibidir. Duruumuz ondandr (Sorgun, age., s. 265).

100

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011)

Paadan ve onun liderliini destekleyen kadrolardan yana kullanm bir fedai zabitan, komitacdr. Onun eylem ve faaliyetleri komitac anlayla bire bir rtmektedir ve faaliyetleri belki de komitac zihniyetin son rneklerini gstermektedir. Ondan sonra komitac faaliyetler sona ermemi; fakat farkl isimler altnda tekrar grlmtr. Ancak tam manasyla komitac zihniyetin son temsilcisi olarak smail Hakk Tekeyi grmek kanmzca yanl olmasa gerekir.

Kaynaklar
Arivler ve Sreli Yaynlar a. Arivler ve Zabt Cerideleri Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA) Kara Kuvvetleri Komutanl Arivi (KKK) Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar (TBMM, GCZ) Trkiye Byk Millet Meclisi Celse Zabtlar (TBMM, CZ) b. Gazeteler Aksz Gnaydn Hakimiyet- Milliye stikbal Milliyet Peym-I Sabah Vakit Kitap ve Makaleler AKBAL smail (2008) Trabzonda Muhalefet, Serander Yay, Trabzon. AKN Sina (1998) stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, C: I-II, TB Kltr Yaynlar, Yayn No:381, Ankara. APAK Rahmi (1988) Yetmilik Bir Subayn Hatralar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. ARIKOLU Damar (1961) Hatralarm, stanbul. ATATRK Mustafa Kemal (1989) Nutuk, C.I-II, TTK Yay, Ankara. AVCIOLU Doan (1971) Trkiyenin Dzeni, Dn Bugn Yarn, Bilgi Yay, Ankara. AYDEMR evket Sreyya (1972) Enver Paa, C:I, Remzi Kitabevi Yay, stanbul. BALKAN Fuat (1998) lk Trk Komitacs Fuat Balkann Hatralar, Arma Yay, stanbul. BALER Mahmut (1982) Baldan Damlalar 3 ve Hatralar, stanbul. BEYOLU Sleyman (2009) Milli Mcadele Kahraman Giresunlu Osman Aa, Bengi Yay, stanbul. BORAK Sadi (1962) ktidar Koltuundan dam Sehpasna, stanbul Kitabevi, Yayn No:21, stanbul BOZOK Salih-Cemil S. Bozok (1985) Hep Atatrkn Yannda, ada Yay, stanbul.

smail AKBAL, Komitac Eylemlerin Son Temsilcisi smail Hakk Teke ve Faaliyetleri Byk Larousse (1986) Milliyet Yay, Ankara, Cilt: 22. CEBESOY Ali Fuat (1957) Ali Fuat Cebesoyun Siyasi Hatrat, Vatan Neriyat, stanbul. COMYN-PLATT Thomas (1906) The Turks in Balkans, Alston Rivers, London(Original from, Princeton University. Digitized, Feb 3, 2010). Cumhurbakanl Muhafz Alay Tarihesi (1985) Yay. Haz: Tertip Heyeti, yy, Ankara. APA Mesut (1998) Milli Mcadele Dneminde Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon Belediyesi Yay, Yay No:57, Trabzon. AVDAR Tevfik (1995) Talat Paa, Kltr Bakanl Yay, Ankara ERTRK Hsamettin (1996) ki Devrin Perde Arkas, (Haz: Semih Nafiz Tansu), Sebil Yay, stanbul. GAULS Berthe Georges (1999) Kurtulu Savanda Trk Milliyetilii (:Cenap Yazansoy), Yeni Gn Yay, stanbul. GKBLGN Tayyip (1965) Milli Mcadele Balarken, C.II, TB Yay, Ankara, ILGAZ Hasene ve Birinci, Ali (2001) Tekilat- Mahsusa Gnleri, Ebulhindili Cafer Bey, Trk Yurdu, C:2, S:165, Mays-Haziran 2001. KANDEMR Feridun (1966) Mustafa Kemal Paa ile Kzm Karabekir Paa Arasndaki lk Gr Ayrl, Tarih Konuuyor, C:.6, S.35, Aralk 1966. KANDEMR Feridun (1966) Atatrkn Kurduu Trkiye Komnist Partisi ve Sonras, stanbul. KARABEKR Kzm (1990) stiklal Harbimiz, YceYay, stanbul. KARABEKR Kzm (2011) ttihad ve Terakki Cemiyeti, YKY, stanbul. KARAMAN Sami Sabit (1949) stiklal Mcadelesi ve Enver Paa, Trabzon ve Kars Hatralar 1921-1922, yy, Ankara. KILI AL (1955) Kl Ali Hatralarn Anlatyor, Sel Yay, stanbul. KO Vehbi (1983) Hayat Hikyem, stanbul. KUUBAI EREF (1997) Hayber'de Trk Cengi, (Yay. Haz: Philip H. Stoddart), Arba Yay, stanbul. KUTAY Cemal (1968) Tarih Sohbetleri -8-, Mays 1968 stanbul. KUTAY Cemal (1996) Ali etinkaya-Halit Paa Vurumas, stanbul. Milliyet 1975 Yll (1976) stanbul. NB Yaar (1999) Balkanlar ve Trklk II, Bulgaristanda Trklk ve Mslman Trkler, Yeni Gn Yay, stanbul. OKAY Vahap (1986) Anadolu Konuuyor, 3 nc Kitap, stanbul. OKYAR Fethi (1980) Devirde Bir Adam, Tercman Yay, stanbul. PULUR Hasan (2000) smail Hakk Tekenin Ksa Hayat Hikyesi Masal Sevmem, Muhafz Atatrk Anlatyor, Kaynak Yaynlar, stanbul. RESNEL NYAZ (1975) Balkanlara Bir Gerillac Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Beyin Anlar, ada Yay, stanbul. SORGUN Taylan (2007) Devlet Kavgas, ttihad ve Terakki, Kum Saati Yay, stanbul. APOLYO Enver Behnan (1969) Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Ynyle Basn, Ankara. TEKE smail Hakk (1972) Hayatmn En Mesut n, Hayat Tarih Mecmuas, Austos 1972.

101

102

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 7 Say 13 (Bahar 2011) TEOMAN Alpaslan (2007) Topal Osman Aa, Kum Saati Yay, stanbul. TEPEYRAN Ebubekir H (1982) Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, ada Yay, stanbul. TEVETOLU Fethi (1988) Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Yay, Ankara. TOKAY Gl (1996) Makedonya Sorunu, Jn Trk htilalnn Kkenleri (1903-1908), Afa Yay, stanbul. TUNAYA Tark Zafer (1988) Trkiyede Siyasal Partiler, C:1, Hrriyet Vakf Yay, stanbul. UZER Tahsin (1999) Makedonya Ekyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, TTK Yay, Ankara. VARDAR Galip (1960) ttihad ve Terakki inde Dnenler, (Haz: Semih Nazif Tansu), nklap Kitabevi Yay, stanbul. ZRCHER Eric, J. (1987) Milli Mcadelede ttihatlk, Balam Yay, I. Bask, stanbul.