1919 EMPERYALİST YAĞMAM V t İJCAIİ A RM ADAN.

IARKII İNANÇ V I İDLO tO tfURO lK l HIRT SIVTRIIR

Kt MAHVI HAREKETİ BAŞLATTILAR. AKILCI ALTIRNATlf K W OI> l>Ot İTİKAT ARLA UtUVAL KURTULUŞU
GIRCIKIISTİROIIIR. OSMANLI MOOUVOAKİ TTRK LOllMİS V U lU T llR ÜZI RİNDİ. TINI VI MOOIRN BİR
TllRK ULUSU YARATMA!ARINA. IOPTLKUN KALKINMA fR O |ILIR jN l BAŞLATMALARINA RACAMN

KURTARILAN BİR ÜLKE

NASIL BATIRILIR?
TÜRKİYI CUMHURİYETİ NİN VI ULUSAL KALKINMA UT ANIŞININ ÖNÜ | 9 V ) DI N SONRA KtSitDİ.
COK PARTİLİ M İR IU I BİR1 İK U UIMOKRAI PARTİNİN
MALI STRUT-PLNTACON GÜDÜMÜNE* DOLAR KAYNAKLI PLANSIZ. HISAPVZ KAl KIN MA CAKALARI
ARDILI OLAN PARTİLİK İ l i m DAHA DA ARIIRHARAK SÜRDÜRÜLDÜ
■SOSYAL DEMOKRASİ* VI SOSYAL EKONOMİ' ANLATISI YIRIM RANTÇI M İ l l i y BSİUİCe .
BİRLTSLLLİCC. SİYASAL İSLAMA. KRUİ S İY A S in. T O ISU /IIK .A . YOZLAŞMAYA S I SİDDITl TERK LTTİ
IİBLRALLLSME ADINA DEVLET VE HUKUKLA KAVGALI HÜKUMITUR,
REIORM'EII. DCCİSİM'. 'DÖNÜŞÜM ' VI DÜNYAYI A BÜIÜNt İŞİYORUZ DLRKEN
TOPLUMSAL SAKSINTKAR. JS OOO CAN ALAN TERÖR VI
ART ARDA GLLLN ASKERİ DAR BİLİR. BORÇ RATACI S I M AIİ İH ASLARDAN

G U N U M U Z T U R K IY E S I’N E
“ K IS S A D A N HİSSELER**

3 . K İ T A P | İ 9 5 0 -1 9 9 0 )
TÛKKhE M YÖN ETİLSIYDI. N5AN V I KAYNA* POTANSİYllİNİ M «I.IR U N D İR IN L İK GÜNÜM İ t DÜNYASININ
KIRILGAN' V I ÇÖKMÜŞÜLKLUR' KAIIC kTUSİND U': DlCİL İNSAYCDJ VEOÛÇLÛÛLKELERNDCNfaKj. ÇAGPA$
UYCARHÖIN ÖRNEK BİR TEMSİLCİSİ OLABllUOl BU KİTAP YIRĞI DECil BEDELİ ÇOK AĞIR OLAN V I YU/UVAU
VIZ ÇEKKEN HATALARIMIZIN BİP. DÖKÜMÜ VE KİSTLERİN NIKE DE KATA YAITTÛNI ANLATAN NR BtlCESELDlR.
O Bloombog’c güre TüfMye moraKryvım yolunda O ıre g le U u îlıra 'ju Bm j > lo r., v r h r - g r Pnlty oeıgitlnde y i
yrUırvjn ‘ ÇCfcmO; DtvItT'eı EndrTsI'np g d » n* TCrVN* 11 AftıRa u U n n ce n cl^x Lûcû ı*_» gfiti.nû>«r.
 K U R T A R IL A N BİR ÜLK E
N A S IL BATIRILIR?

ERSAL YAVİ

"BU otobûiü İlaç tmu 3 bir mitted n çoeuklânyu."

ttosn «ahmr iyubojfu

O t l a yardım ; k a p rjm a u

"Çağımız karamsar değil doyumsuz bir çağ.

Zenginlik, güç ve imaj çılgınlığının sonu olmadığı gibi.
bu gibi dürtüler onlara sahip olmayan ve
hiç olmayacaklar tarafından da desteklenmektedir. "iptkCcm

Eeeee burası Türkiye.

M a y » 2 0 0 7 Izrrur
YAZICI YAYINCILIK
 ERSAl YAVİ »rAştwmacı yazar. Çahşmaiarı-
nn özü. « k i ».ağLvddn günümüze kültürel,
siyasal ve toplımsal olayları, ekonomik bo­
yutlarıyla irdelemesidir Bu amamla yurt Ki
ve yurt dıjrfidaki müze, ören yeri. arşiv ve
kitapkklarda azaştırmalar™ bireysel olarak
sürdürmekted». Anadolu uygarlıkları ve şe-
hir farilleri üzerinde COk sayıda makale ve
kitaptan yayınlanmıştır.
klüp X ~ k a l.k « l« d « n K ırlM l: A N TU Ç A C D A N GÜNÜMÜZ! k A R A M N 12 EKONOMİ
s r t o b b r « y » . A « k ... i o o i ' o o Gui An a d o l u v ı t u n ç a \ i m t » penpo.ni «,> «v uyan
lO ftjm ul . » «fccsomfc yC ıvııyt. Doğu AıuckCu BCg«sı Nn g«cı U m j l J ı lAı aytım* ınc .ı* r«ı 1004
-TarM u »yo «kocıomk . « aunaai yCn.it,l« TO lA T A İD İN M N İZ Iİ K IL MAMSA kanılniMi ayıt ki­
tapta! M l«v ). yayınlat! T A R İH ÖUCtSI CAO. ARDAN GÜNÜMÜZ! M S » ' 6000 ,ıfc« kutulat W,JM1 v .
Mptumvaı taıık Varcı Yaynütk İm * 1006 ' » E l ! » KÖ K !N l!* l EYUMLERI TÖ M llR İ 1001
20 Ma 30 M iti aralında rfağpm urun makaMMtaıt lalamı, emrtMY T M O AZsCItlNT CONVMON MAR
KÜS İN ANATOUA ICOC lt m .2 0 1087 I H ! [CCNOM Y Of TH! BLACK StA R IG O N SINC! ANCİ
!N TTIM !S '. ISSU! 33 3S36 ICOC. 1001 IO N A D A N AVARIZ AUNM AZ' S «h ı Oatgıu 1087.-’ AMC-
UCAN SI-VIR ANO IH ! SHK MARS Of TV* I6TH C INTURV ICOC. b tu .2 9 3 D 3l 1990 Bu unm ma
tataaa S p a ıjd Kır» II fekpe dOnamıula Amal İta <Un gamlan OagaıtI "actorlaın Avfupa .a O«Mark
«konomaın. •» pala im anına yansmjic İla o dönamda gmımuaun peırokı kadaı önamlı otan İpek u ı
ı m m v . lkaıaınm Osman» kan Avıup* ı>,asal « A lc ın a atkılaı- - HARRAN IMVI8SETV*. ICOC. I»
sua ZS 1080 TM! OLDEST CITV M T M W ORU)' ICOC. htua 26 1080 T M O TRAVILURS fO».M
AN ATO H A ' (Seubo and tC H « C I ICOC. K tu.27 1989 ' I H AMONC T M V O lC A N O tS '. KOC. I>
Su».37 1002 S lU N T A C TC N MEN' ICOC kıue 10 1003 -S !IJ PROPULED V EM C U S ' K O Ç U
lua:4l -'M İM A R I* v t SANATTA ANADOLU MERMERLERİ' (Türtcc-ingltaa! Vana Vay . U m . 1006
IB S » 1023 !M flR T AZİZM KISKAÇ N O A TURKUR. £».MİMLER. KURTLER' Varkı Yayman İnak. 200ı
BİRÜLK! NASIL BATBK1R?' VasO YaymaM Untı. 2001 BAT8JLAN BİRÜLK! NASIL KUKTAMLIR? V »
n o Vaynan U n * 2001 KURLSIL GUCLERN « U O U ERİŞİMİM)! İSHAL ttJSTN-KLRtT ACMA2NOA
M D tTTlKI AOAM SAOOAM - 2002 "İHTİLAICİ SOBAYLA»-. I . Kıı«> Yano YaymtıM. 2001 ‘ İHTİLALCİ
SUBAYLAR'. 2. Klüp Vano rayntl.ı 2003 'AVRUPA BUl IO n NI C N U M M IY L N 0ÜŞÜŞÜ'. Yapo
YaymcA*. 2003. İM TLA A O SUBAYLAR'. 3 KIUp Yapo YaymcM. 2005. TUIROİSTAN ÜTOPYASI'. 2 Ok
Yano Yaymak 200*

E.Yari köklen Erzcrum ıj-ı Çat Ice ıin r bağk Yari beldesine dayanan hattat O sm an Be k» Ü m -
ü rü n oğ lu asker ressam Osman N iy e tin Yavi'nfn oğludur l.Ya vi 7/12/194 J t e tubasının gO-
nev yaptığı ıra d a CMyartukr da do ğ d u Uzun yMat b ta n b ü d a reklam sek tonnde ve AaüAl de
9akstı 1974-1960 arasında Sabancı Grubu nda iSasal sOzieşmeJ oürafc u r u m v e hafcla Uijkl-
ler gdrevi yapa. Bu sü e tte ve sonras»sda sanayici ve l>adamlan Be ekonomk sektörleri i t i )
trm a ve yatından tarama Im klm buldu istanbıi Devlet Güzel Sanatlar Akademisi mezunudur.
Kitap çalsmalartm e jl kulsad ve İdaıl Bllm ler fafcütesl Yeksek Lisans mezunu Necla Y a z » o ğ ­
lu Yavfyte ürik te yürütmektedir.

Y a yn Cdltorız Necla Yazıcıoğlu Yavl

I . B a sm M a y a 2007 tSBN 9 7 8 -9 7 5 7 04 5-20-5

C Yazıcı Basım Ya yınd ık San. ve Tlc . L td $tl.

Halk M a t Paşa C a d 182/B İZ M *
Tel/fan: 0 232 441 65 0 4
yazkc4yaslmCsuperorMne.com • ersaMetsalyavicom
Baskı MeBsa Matbaa 0 212 SOI 97 57
• 1928 de Çeten Ekonomik ve Mail Yıkıma Nasıl G d i d l ? .....................................................S i l
• Türkiye Uluslararası fonlardan Plase E d le n Petro Dolar ve Gurbetçi D ûvta
Hovardalığını Yayyor . . . .'........................................................................................................... 513
• "Sodom v e Gom ote Yaşantısı* .................................................................................................. 516
• Hasa Doğru Ifczlı AdırrOor ...........................................................................................................521
• Gaz Lambası Ilg ın d a Yönetilen KrUler ve YokJar Ü t e s i .....................................................S24
• Karaogtan ın Serbest flyasa Rantiyecilerine ve IM F ye Kor* N sfte S a v a jı..................... 52S
• Hesaplar Tam Tu tıim am iftı Kim e N e Kadar Borç O ldu ğ u B l ln m y o r d u .............. .531
• ö ze t Borçların Ödenm esi D e Yine Halka .................................................................................. ..
• M erkep Otoritenin Çofcü»ü Türkiye Cım hurtyetl Tarihinin
En Kanlı ve En Büyük Meshepset iç Ç ı t ı y n a s ı .......................................................................534
• 1929 Darbe C i n i n d e Q A ........................................................................................................ 542
• Merkez Bankası Devreden Ç ıkm ı» DOvlz Borsasına Tahta kale Hakan O lm u > ................552
• Y d c Yoklar v e Anazp ............................................................................................................... .554
. OsmanlI Maliye Nazın nm Galata Bankerleri nden
A k4 icazet ve Kaynak Yaratma Tdeblnln 1929 V e rs iy o n u ................................................... 500
• Türkiye 24 Ocak. . 12 Eylül Penceresinden Açılan Rüzgarlara Teslim Om afc Üzere .561
•Türkiye Dünya Bankası v e IM f K ıs k a c ın d a .............................................................................. 562
•Aralık 1 9 2 9 d a T c rrk ly e n m G ü n d e m i.................................................................................... .566
• 2 4 Ocak İst Arar Paketini Açtılar H em Eke N e A ç ı» I Dolar 42 T L den 20 TL y e .......... 5C0
• 24 O ca k Kararlan Ö za l İle öze l(!X ? ) D o n e m ......................................................................... 520
• Para Gelsin Eke Nasıl Getrse Gelsin D ö n e m in d e ....................................................................524
• Bajbakan v e Bakan Onayıyla A ltm ve DOvlz Kaçakçılığı Nasıl Yapılır? .......................... 526
• "Ham ılave'lejen T ü rk iy e .................................................................................................................529
• Yok sülük Erd e m e n Yok E d e r ......................................................................................................585
• Kenan Evren General Rogers'a "Ever" D edtgırde A B O Kesenin A ğ zını Açıyor . . . .586

I I I . B Ö L Ü M (12 Eylül 1980 1990ı

• 24 Ocak Koalisyonu nun Kurucu Ortaklan
S Ekem lretıT.özalı 12 EytÇlcû Pa»alan Büyük S e r m a y e ....................................................... 594
• Demokrasi ve Siyasete Paydos D üdüğü Ö tü yo r ..................................................................595
• 12 Eylül 1980 Ekarbesl ran İ k Blldrlsi ...................................................................................... 596
•Askeri Yönetimin 24 Ocak IYogram.ni D e ğ d irm e y e Niyeti Yoktur .............................6 0 1
• Suudi Sermayesinin Türkiye ye G r ijl İçin Yasaların Strartaytcügındon Koruyacak Yapı
O tu yu nk uyo r faysal flnans Kurumu İe A l Baraka Türk faaliyete G e ç i y o r ..................... 619
•Atatürkçülük G örünüm ü Altında İsU m cb k Ö ğ e s i ..................................................................62 I
• ö z a l Hazırlanmamı» Bir Tarlaya Ak»ılm am ı» Tohcm lar Ekiyordu .................................. .630
• 12 EylCf D ön e m i Yolsuzluklar İçin En U yg u n O rla m d ............................................................ 632
• Para Arzı Kredi v e faiz Politikalarındaki Hesopsızlıgn Sonucu
Kal Ki Yüksek ErAasyon B e la sı..................................................................................................... 636
• Siyasilerin Cet* Merkez Bankası ................................................................................................. 632
• Türkiye Bütçesinin <460 ına Yakın Paracın Nereye G ttlg ln l Bilen Y o k ............................. 641
• Vergi A lm a fo n Motyesl icat Et Hesabını Sorma ..................................................................642
• Sayı »tay Sayamaz ise N e Olur? ................................................................................................. 649
•ö z d e Ucuz K İT Girdisi Sağla K f T ı ö z d Bankadan Yüksek faizle B o rçlan d ır................ 659
• lürklye d e Sermaye Blnklm Mekanizması v e Devleti Yuıma O p e ra syo n u ..................... 660
• Batı nın Piyasaya Sürdüğü K ürese! le yn e ..................................................................................063
• C V Avcılıgm a Kurban EdR enTütün v e Tütüncü .....................................................................622
• Tanında Potansiyel Çok D egetlendrm e Y o k ............................................................................ 681
• Tanında öze * e »b rm d e rln Sonucu Yabana Seım aye Egemıenlıgl ..................................... 685
• Yeraltı ZcngnkkJerlnln Yağmalanması .......................................................................................682
• Türkiye yi "fla » Ü lk e ' Yapacak A d am ö z a l a Seçmen D a rb e s i...........................................689
• Ö z a l Ko»fc e çıkma karanndadır.....................................................................................................693
• A B D Türkiye ye ö z a l Gözüyle Bakıyor .......................................................................................696
• ö z o fın Kültlere K ıy a ğ ı.................................................................................................................... 202
• 1969 2002 Eh» Borçlanma ............................................................................................................210
• Hazine G a ra n t» Üstü Ö rK lü D ı» Borçlar Kim Bük Nereye Nasıl Harcandı? .................. 2 l 0
• IM f ve O E C D ran En Yağlı ve En M üdavim M ü y e r ts ly lz ..................................................... 717
• Belgeler .............................................................................................................................................. 223
Bunluya. Verirken

Türkiye Cumhuriyeti mİ?

Kııigm PlyAv» Cumhuriyeti mİ?
Dı> borçlanm ada v e ekon o m id e d e v le n hızla sollayarak, o n u n yaklay* *1 kah kadar
121 m ilyar dolar borçlanan ö ze l sektör, yanı piyasalar koalisyona Tü rk iye ’y i krılg a n
hale g etirdi. Sadece ekon o m id e d e ğ t, her alanda. Peki bu 1 2 1 m iy a r d olar borç n e ­
reye g e tl? A ğ ır t k l olarak üretken o lm a ya n v e b u b ü y ü k borcun g e ri d o rk ıjû n û sağla­
yamayacak bir çıkm az olan nya at sektörüne, yanı b e to ria y m a y a N a b zı dolarla atarı
lan Türkiye, bu d u ru m u n bedelini ağır olarak öd e m e kte . Her ne olursa o lsun , b u nafi
le ya p ı d e v a m etsin, am a d o la m d e ğ e n kıtırdam asın dayatm ası y a p ıl yor M e tro p o l
krıdrtorlen v e piyasalar, yarattıkları bu çılg ın hnansalaym a v e rn k n e d e n iyle . Tü rki­
y e 'n in ulusal d u ru yu b* yana. Türk bayrağından bile rahatsız o lur hale g e ld ile r O te
yandan borç d ö v iz cinsinden o ld u ğ u İçin T L d e ğ e r kaybettfcçe onlar kazanıyor. T L ile
l> yapanlar ise kaybediyor.
tin iz d e k i kitap dizisi n c e le n d ğ ın d e . b o y le s n e hesapsız borçlanm aların, arsız lıbe-
ra te yn era n O sm a n lI'yı nasıl çökerttiği. l9 S 0 'd e Dem okrat Partiyle başlayan ben ze n
sürecin Tü rkiye 'yi defalarca v e d e defalarca ne hale getirclğ) görülecektir. A n cak ö n ­
ceki d ö n e m e zd e hesapsız b orçlanm a v e krizleri devlet yaratıyor, bedelini m illet Odu
yo rd u. Bu defa durum ço k farklı v e vahan g ö rü n ü y o r. N e d e n m ? Ç ü n k ü bu borç m il­
letin d e ğ il, ö ze l b in le rd in Bu nedenle piyaı s lrr cum huru b ir yana bırakmış, piya­
sacı b ir cumhurbaşkanı ve başbakan arıyor. Unutmayalım 'B IA A S I T Û R K İ U '.

o m SEKTÖR RİSK ALTINDA

Mil H'M GL8 MSOı n n M « 9 <Bi S' 19

OO. UUD UCM Y . n « 96? B iU M ltt, M I

su/ * :x *csa icjm u»

Risk 8 7 milyar $ ’a çıkınca

sandığı merak eder oldular
6 Mayo 200? öe açMarun Merrill
lyM h'In seçıir anterrden sonra. B
Mayısta dûnyann en b J y * yaonm
tunıalarndar W Morgan Chase de
TUrMye'dell yannm rtsMol neden /e
piyasacı AKJ*'>1 tek tuîi-o illidir İste
d lğ rl açıkça ortaya »oydu. Gerçek de
molrasi »erine, 'sındft dernoirassl*
olarsa bdyle otur.

“Yazık oldu 30 yıla."

"Yazıktır. One* y ıl kaybettik. Onea yılın faturası çok büyük oldu.
Kronik enflasyon ortamında 30 y ıl yaşamakla çok düşük büyüdük,
dengesiz büyüdük. Sonuçta her türlü krizle karşılaştık."
Süreyya Serdengeçtı
» m a s ı Eski Başkan Subar 200S
I h a i t e l e d e g M n t ı 'O u ı p a a t tir, M t v ı ı k u . i ı t t e t te e te n . r t M |V >«■'■»• t te rtd tı
Nihayet
13 N o « jn 2 0 0 7 d e C ıs n h u rU a yk a rt A h m e t N e c d e t S e ze r in
'Türkiye'de s iy a s a / re/İm . Cumhvrtyet k uru ld u ğ u n d a beri
günümüzde olduğu Juıdaz tehlikeyle karyr kargaya fca/m am rgnr."
s ö z ü n ü d e d ltre te c e k bir Tü rk iye orta y a Çıktı.
Sonrasını h e p birlikte g ö re c e ğ iz
 "B ö yle to p lu m m u o lu r b e ? '
‘O lu r abi olur. O lm u ş zaten. "

Süper «bstre, ultra nonflgüratlf, z «m «n ve mekân dışı.

Adam :
- Mantığa boş ver abl. diyordu. Bizim burada mantık yürümez.
- Dördüncü kattan yere atlayan bel. altmcı kata mı uçar yani?
Adam :
- Uçar. uçar, neden uçmasm ki. diyordu.
- Bahçeye tavuk yumurtası ekince patlıcan da çkar mı?
- Ç*ar abl..
- H iç denemedin mİ?
- Ben denemedim, ama bizim Şevket denedi. Küçük bir yeri vardı.
Tavuk çrftfeğl yapacağım diye bankalardan düşük faizle kredi aldı. Sonra
orada manav dükkânı açtı. Dükkân yürümediği için bir arkadaşına devret­
ti. Arkadaşı da tüpgaz deposu yaptı. Am a İşyeri tabelasının üzerinde hâ­
lâ ’ tav\* çiftliği" yazıyor. Ha yumurta ekp pat k a n çıkarmışsın: ha tavuk
çltftllğl yapıp, tüpgaz satmaya başlamışsın... Mantığa fazla bağlanmaya­
caksın burada...
- Ama o zaman hiçbir şey tutarlı olmaz. Kimse yaşamına sağlıklı bir
yön veremez. Çocuğa öğretmen tutmaya kakarsın, karşına hallaç çıkar.
Dondurma yem eye gidersin, çorba İçip geri donersn ..
- Ee. zaten d e öyle oluyor abl. Blzvn orada bir yorgancı var: herkese
matematk dersi veriyor. Adamın asd İşi öğretmenlikmiş. Aykğı yetme­
yince. bir yorgancının yanına girip boş zamanlannda yatak yorgan dik­
meye başlamış. Şimdi isteyenlere özel ders veriyor. Mantığa bağladın

8
mı. tşl sürdüremezsin burada. Dondurma yemeye gidince, çorba İçecek­
sin. Uçağa binmeye gıdnce. beklemekten iflahın kesilip gen döneceksin.
Kime ne İş yapmayı vadedersen. parasını peş*ı alıp yapmayacaksın. Üs­
tüne çok gelirlerse tatile çıkacaksın. Her yaptığın mantık ekşi olacak. Yok­
sa dikiş tutturamazsın.
- Hastalanırsan ne olacak?
- Suçu enflasyonda bulacaksın.
- Peki ya enflasyon ocağına gerçekten İncir dikiyorsa?
- Yerel seçimlerin erkene alınmasına karşı çıkacaksın.
- İktidardan hoşnut olmayınca, seçimlerin erkene alınmasını istemek
mantıkk değ* ml?
-Tövbe ler otsun... Mantık yok... Mantığı bir yana bırak... Enflasyon
azıyorsa, seçimler daha da uzağa ertelenmeli._
- Zaten muhalefet d e böyle söylüyor.
- Haklılar. Mantığa sarılmak İstemiyorlar. Neden? Çünkü blbyorlar
btzdelu en büyük toplumsal özelliğin mantıksızlık olduğunu...
- Seçimlerin erkene alınıp alınmaması konusunda halı oylamasına
başvurulursa, sence ktldara kızanlar nasıl o y vermel?
- “Seçimler erkene alınmasın' doğrultusunda o y vermeli.
- İktidara kızınca onu bir an önce de değiştirmek daha mantıklı ol­
maz mı?
- Bırak şu mantığı yahu... Seçimler erkene alınmasın. Zamanında ya­
pılsın demek, ne demek biliyor musun?
- Biz bu Iktldan tutuyoruz, demek bence...
- O sence öyle... Seçimler erkene alınmasın, zamanında yaprfsm d e ­
mek. biz bu ktldarı İstemiyoruz demek...
- Kim söylüyor bunu?
- Muhalefet söylüyor.
- Seçimler erkene atanmasın, çünkü biz bu Iktldan istemiyoruz... Ne
biçim m antk bu kardeşim?
- Abtclm deli etme insanı... Burada mantık yok. M a ntk yürüm ez bu­
rada. Ta vı* çiftliği yapmak İçin kredi alır, tüpgaz satarsın. Öğretmen yor­
gancı. halaç öğretmen olur. Verdiğin kapora dolandrılır. alacağını sandı­
ğın mal karşılığında...
- Böyle toplum m u olur be?
- O k* abı olur. Olmuş zaten. Süper abstre, ultra nonfigürattf. zaman
ve mekân dışı, mantıksızhkla anlamsızlığı kendisine tarihsel bir ilke edin­
miş. ekstra absürd, yerçekimsiz bir yerdir burası Ö zünü kavrayaMmek
İçin en az beş yüz yıl uğraşmak İster. Tamam mı abıclm?
- Tamam a b ld m .(l)
(I ) Ç e l in A ltın ın 1 8yı! Önce y* 2<*£ı bir makaie

9
 -#•Hemyoksul FORUM
hemmutluyuz(l) Türkiye Avrupa’nın
en yoksul ikinci ülkesi

a ~
A ç insanların m u tlu O k lu ğ u te k üfce Olarak G u n n e s s Rekorlar Kitabı n a g ır e b ilr ir

Am a Yolunu Bulan Buluyor

Kendi kendini övmeye dönük bir propaganda aracının, efsanevi yak­
laşımlardı okulara kadar şırıngalanması. Türkiye'nin genlerindeki meslek­
sizlikten kaynaklanıyor. Efsanelerle meslek olmaz. Çünkü Turklerin özelli­
ği mesleksizlik olduğu İçin para kazanmayı şansa bağlarlar. “Yolunu b u -
/an bu lu yo r" derler. Oysa İyi yapılırsa hiçbir meslek aç bırakmaz insanı.
Bizde adam mesleğim şu demez kİ. "Beş çocuğum var. her İşi yaparım '
der Hiçbir zaman vatandaş olamamışlar. OsmanlI'nın kulu olmuşlar.(2)

Yakınma Kültürü ve Vasadığın Anatomisi

Psfclyatnst Emin Ceylan. ‘Bu millet adam olm az' veya 'biz neden
bûyleylz?' türü bahaneler üreterek, kendini vasatkğa mahkûm edenlere şu
teşhisi koyuyor: 'B u tur davranışlar, kendine güvensizliğin başkasına p ro ­
jeksiyonudur. Bu kişiler. Ben iyi değıim . ben yetersizimi' diyemeyeceği­
ne g ö re Ben değU siz' ya da hep beraber, hepimiz yetersiziz' derler...
Ondan, bundan her şeyden şikâyet, hiçbir şeyi beceremeyen insanların do­
laylı söylemidir bu Kendini beğenmeme, her şeyden şikâyeti doğurur.'
Eldridge Cleaver vasat insana şu uyanyı yapıyor. 'Çözüm ün bir par­
çası olamazsanız, sorunun bir parçası olursunuz'.
Nazım Hikmet “serçe g ib i telaşlı, m idye g ib i kapalı ve rahat" di­
ye nitelendirdiği vasat insana 50 yıl önce şöyle seslenmişti:
"Kabahat senin dem eye d e dilim varmıyor ama. kabahatin çoğu
senin, canım kardeşim i"
B.Rahmi Eyuboglu ise: 'B iz otobüsü kaçırmış bir milletin çocuktan-
y u ' derken, vasatlığın kaynaklarına inmeye çalışıyordu beki de. Ashnda
vasatlık, bugünün sorunu değil. Prof.Dr.Sabıl Ulgener 'İktisadı Çözülme­
nin Ahlaki ve Zihniyet Dünyası’ ad i dev eserinde, vasatlığın izini sürü­
yor. Ülgener'e göre. OsmanlI'nın en parlak döneminde bile gelecek kay­
gısızlığı ve durgun atıl hayat anlayışı ve ortalama hayat tarzı egemen d e ­
ğerler olarak kabul görüyordu. Evliya Çelebi rekabeti 'yaran payına sark-

(2> Ç etin Altan. Yem Y O zy i. 8 Te n v n u t 1996.

10
mafc" olarak niteliyordu. Ferlddlttln Atta/ Pendnamesı'nde esnafa "pa
zara g e ç git. erken dön" diyordu. 16. yüzyk ahlak blgınlerlnden Kınalı-
zade İse fazla emek harcamayı b » eksik kk olarak gorüyor ve *erdem.
ılımlı ve vasaf olmaktır" diyordu.
Euler ve Logrange'ın matematfcçe çığır açtfclan dönemde (1750-
1800). bu bilginlerle aynı çağda yaşamış Şair Sümbülzade Vehbi, oğlu­
na şu öğüdü veriyordu:
1İtibar eyleme hendeseye, düşme o l dalre-l vesveseye
"Aheste giden ulaşır menzil i maksude". "Göç yolda düzelir
Bugünkü durumumuzdan atalarımızın ve dedelerimizin öğütlerine
büyük ölçüde kulak verdiğimiz anlaşılıyor.

“Burası TûrUtye!"
Birbirini anlayamayan insanlar, tüm olanları açılam anın İki kelimelik
joker gerekçesnl bulmuştu: burası Türkiye* 'Burası Türkiye' deyimi İki
farklı şekilde kullanılmaktadır. Birincisi "belirsizlik, sürpriz, alışılmışın dı-
şındalık' anlamında: *Burası Türkiye, her an her şey olabilir." şeklindedir.
İkinci kullanım biçimi ise. olmuş bitmiş olaylar»! 'olm a nedem'nln açık­
lanamayacağını vurgulamak içki: "Burası TırkJye burada her şey olabilir *
şeklindedir.
Bu anlamda bu ülkeyi "Burası Türlüye" haline getiren kimlerdir? Da­
ha da önemlisi insanlara "Burası Türkiye" dedirten olaylar nelerdi? Bu ül­
keyi "Burası Türkiye" yapan neydi? Ne olmuştu da hak bu İki kelimeyi İcat
etme gereği duymuştu? "Burası Türkıye"nln en önemli özelliği, sosyal ve
psikolojik olayların olma lan gerektiği gibi olmamasıydı. Beklenen bk olay
her an beklenmedik bir şekHde gelişebilir; İnsanlara "Burası Türiüye" dedk-
teblllrdı.
Örneğin "Bu merkezin altından fay hattı geçiyor, sonra başınız bela­
ya girer, dikkat edin." şeklindeki uyarı üzerine Belediye Medlsl şöyle ka­
rar abr: "Ticaret Merkezi kalsın, fay hattını kentin dışına çıkartn!" Bu bir
ffcra değil yaşanmış, gerçek bir olaydır.
Yöneten Türiderin poktik demeçleri de bizden izler taş». Bu iikede
N .lrbakan "Atatürk yaşasaydı bize o y verirdi" derken. M esut Yılmaz

II
İse "A u tû rk yaşasaydı C H P y i kapatırdı" demiş. Herkesin “T Örtüye m o
u J ğ t " tabirini kUlanmasından dolayı basın toplantısı sıra soda merhum
Alpaslan Tü rke şe soracağı soruya 'Törtüye M ozaiği..." diye başlayan
gazeteci ~Ne moiAJgt ulan. mermer, m erm er" ctye tepki cevabı almış.
SUleyman D e m ird e Ifcsan skandalindi batfc parayı kimin verdiği soru­
duğunda “ Verdimse ben verdim " demiş. E.ski Cumhurbaşkanı Turgut
ö ı a l ise "Anayasayı b ir k e z delmekle b ir şey olmaz "demlştl.(3)
|etpa "yeşil dolandırıcılık” davası Alman mahkemelerinde görülür­
ken. HT.Erdoğan'ın siyaset yasağının kaldırılması, seçimi kazanan F.Ak-
gün d ü zü n milletvekilliğinin iptali. İlde yeniden seçim karan ve Erdo­
ğan'ın Siirt'ten nasıl vek i seçilerek Başbakanlık yolunun açıldığı. Alman
hakimlerinin de kafasını karıştırmıştı
Alm an Yargıtayı'nda (BGHı görülen Jetpa davası sırasoda. Türki­
ye'den gönderilen Mak Suçlan Araştırma Komisyon raporu. “ Türkiye'de
her şey olabilir" gerekçesiyle Alman hakimler taralından kanıt olarak ka­
bul edilmemişti. iAvuim CKetetu
'Burası Türkiye" dedirten örnekler saymakla bitmez. Azız Nesin o n­
larca kitapta ve Haşan Pulur da 40 yıldır yaza yaza bltlremedL Gulnnes
Rekorlar Kitabı na girebilecek son bir örnek, müteşebbise!!) *vergi ver­
me. o y ver" dedirtiyor.
Makye Bakanlığı nın açıklamasına göre. 2005 yıbnda 1 milyon 366
bin beyana tabı mükellefin 316 bin SOO'ü sıfır matrah. 805 bin mükel­
lef İse neredeyse asgan ücretin altında gelir beyan etmişler. Bu veriler ti­
caret ve serbest meslekle uğraşan mükeieflerln %82'slnın asgari ücretli­
den daha az gelir beyan ettiklerini göstermektedir.

“Sosyal Politika'' Rüşvetiyle Yatıştırılan Toplum

A z iz Nesin in onlarca kitabına konu olan İlginç, ancak Türkiye İçin şa­
şırtıcı olmayan bu örneklerin acı sonuçlarını mail, ekonomik, siyasi boyut-
larıyta kısmen bu kitapta göreceğiz. Ancak Çetin Altan'ın “Hiçbir zaman
vatandaş olamamışlar " sözünün önemsenmesi ve İrdelenmesi gerekiyor.
A .T.Alka n, "Devlet vatandaş İnşa etmeyi belki d e hiç düşünmedi. *
diyor ve devamla: 'Kurtuluş yıllarında zafiyeti sosyal bünye yüzünden,
himayeci siyasetler izlenmesi elbette tabiiydi. Olağanüstü ve geçici bir
doneme mahsus olarak anlayışla karşılanabildi: ama olağanüstü dönem­
ler hiç bitmedi. Cumhuriyet halk İradesinin üstünlüğü prensibini baştacı
saymasma rağmen, daha sonraki dönemlerde vatandaştan ziyade re­
aya'ya yatırım yaptı. Reaya, devletini ve yönetim sistemini sorgulamaz:
onun devletten tek beklediği adalen»

(3) M üm in S elim in . ‘ Tart» U j i İ O Basan'. A n tan Vay.. 2 00 0 ».101 v<l

12
 Adalet ihtiyacı karşılandığı ve siyasi nitelikli ‘sosyal politika rüşvet­
tenyle yatıştırıldığı surece, düşünce konfor mümini muhafazakar bir tu­
tumla korur. Hükümetler reaya nın adalet İhtiyacını adil bir yönetimle d e ­
ğil. sistemleştirilmiş rüşvet uygulamalanyla karşıladı. Cumhunyet kavra­
mının şanrva yakışır b* adalet m erci olmak, şüphesiz slstematfc rüşvet
tevziatından daha ucuza gelirdi. Am a seçklncı bürokratlar bu fikirden hep
ürktüler ve Türk toplumu bu kadarına henüz haz* değil* yaklaşımıyla
zaman kazandılar. Oysa kİ ortada kazanılacak zamandan ziyade, kaybe­
dilmekte olan zamanın gerçeği duruyor. Kaybedilen zaman ın krlrtt
ehemmiyeti şurada kİ. devleti temsil ettikleri İddiasıyla değişim arzuları­
na karşı koyan devlet seçkinleri zaman kaybının değişimin üslûbunu sert-
leştirebieceğıni hesaba katmıyorlar.
Sosyal yardım, kamu hazinesnden büyük fonların dar ve sabit gelirli
kitlelere ak taraması anlamına gelir; ancak bu fonların sağlıklı karşılıktan
yoktur; vergi almak yerine almamayı prensip edinen bir kamu İdare­
si İçin, bu fonlan karşılamanın İki usulü vardır: enftasyonlst para po-
Ntlkalan ve borçlanma. Her ikisi de benden sonra tufan' yaklaşımına
u y g u ı malı siyasetler olarak bugüne kadar İstisnasız her hükümet tarafın­
dan ‘miri malı' gibi sulstlmal edilmiştir. Buna mukabil kitleler, 'fikri hür.
İrfanı hür. vicdanı hür' cumhuriyetin hür vatandaştan' olma bilincinden
ısrarla uzak durmuşlar... ‘A lla h devlete zeval vermesin' sözü ile ırslye-
tndekı devlet fikrinin «ivdiği kadar iyiliğe kemlik etmeyi hor gören ma­
nevi bir kültürü sürdürmüşlerdir.
Türk toplumu mevcut devletinin bir buhranı yaratacak ölçüde temel­
den sarsılarak, yeniden yapılanmasından yana tavır almıyor; değişimin
yumuşak bir tarzda, blrşeyterl kırıp dökmeden, devtet-toplum genllmlne
mahal kalmadan gerçekleşmesinden yana.
Entelektüeller, siyaset bilimciler, sivil toplumcular ve aklı karışıklar
ne derse desm devlet baba ydı; doyuran, gözeten, okutaa öğreten, hi­
maye eden, mevki v e ünvan veren, yöneten ve düzenleyen güçtü Her-
şeyl bilir, İşitir (dinler) ve görürdü. Dilerse vergi bile almaktan çekin­
m ez, yargılar, döver, hapseder, hatta öldürürdü de. O babaydı; hem
döver, hem severdi.
7.4 şiddetinde bir deprem oldu ve 'baba' üç gün ortada görünmedi'
NasI babaydı bu. evlatlarını enkaz altnda unutan, arta kalanların ha­
lini. hatırını sormayan, nerede yattığına, ne yiyip içtiğine bakmayan baba
olur muydu?
İşte ‘devlet nerede?’ çığlığı, vatandaşlık hukuk«aıu müdrik, kamu
hizmetlerini finanse ettiğinden emin ve dolayısıyla devlette toplumsal bir
Sözleşme imzalayarak siyasi toplum un faal bir aktörü haline gelmiş
fertlerin yakınması değildi."

13
 G e rçe k te k a yb o la n "Devlet B a b a ” kna|ı,
s o k a k la rın , m e y d a n la rın , İh alelerin
” b a b a ” sı o lm a k ta d ır.
Devlet birllerl tarafından ete geçirilince çare­
siz kalan halk, ortalık yerlerde *Devlet baba ne­
rede?' diye bağrır. Devleti elinden kaptıranlar
da 'D evletyok ortada!' biçiminde basarlar yay­
garayı. K!mMerl ise 'Sizi devlet köleliğinden ku-
taracağız. " diyerek umut dağıtır. Kimse belleri­
KlflatM nin kölesi olduğum n ayırdında değildir. Şimdi­
lerde ‘ devleti küçültmek* bir moda deyim oldu. Siyasal cakalar bu deyim­
le satimaktadr. Bu yakış*sız deyim, halkın ve toplumun bıllnçaltnda
devlete karşı beslenen güvensizliği iyice yok etmektedir. Bir kez. başsız
ve gdvdeslz devlet, sadece "yanlı" kalan devlet, ete geçirildi mİ. talan ve
vurgun başlar. Oççülük alır yürür.
A rt* devletten umudunu kesen bunalmış halk yığrtlan eski inanç
gelenekleri arasındaki, gökten "mehdi" İnecek umuduna sanlırlar.
A rt* soyut "mehdi" somut ‘ baba" olmuştur, "mehdl’ nln yerini "ba­
ba" almıştır. Gerçekte İse kaybolan "Devlet Baba" imajı, sokakların, m e y­
danların. "baba'sı olmaktadır: İki kavram yer değiştirmektedir, deptase
olmaktadır. "Kurtarıcı baba", bıllnçaltrıdak! ‘ m eh d fden başkası değildir.
Bilinçaltı etkinliği bilincin yerini almca. halk dünkü yuhaladıklarına ertesi
gün "Kurtar b izi bab a" diye bağırır. Devletin yerini art* dünkü yuhala­
nan kişi almıştr.(4)

"Olayların 19507/ yıllar doğrultusundan sapm adığın

gerçekler bağıra bağıra anlatıyorlar."
Türkiye'nin başlıca toplumsal saynlığı. yarandığın ve yeteneklerin
boğulması sonucu terOr ve anarşi biçiminde dışavurmaktadır. Terör ve
anarşi de şlzofrenık bir karakter göstererek ülke düzeyinde bir çözülüş ve
parçalanma doğrultusu İzlemektedir. Bu çözülüş ve parçalanma eğilimi
de uluslararası boyutlara tırmanmaktadır. Üfce yönetiminin, çağın gerek­
lerini ve olaylann nedenlerini kavramaktan yoksun bulunması, ‘sayrılığı
giderek yaygınlaştınp sürekli kılmaktadır. Burada olayların 195011 yılar
doğrultusundan sapmadığını gerçekler bağra bağra anlatıyorlar. Gerek
siyasal İktidarlar ve gerekse siyasal İktidar adaylan. geçmişin sayrılık ka­
lıtını paylaşmak yarışrıdalar ya da hastalık koşullarını hazrlayan felsefe­
nin kahtçısı olduklannı savlıyorlar. Hastalığın giderilmesinde alınacak
ekonomik ve toplumsal önlemleri bu gibiler y ık m saymaktalar.(S)

(4X 5) M jh a U Cojturoghj

14
 "Gerçek bir toplumsal bunalımdan geçiyoruz.
Ekonomik b u n A İım , bir y a n ı d ı r b u l f l n . . . “
"Toplumsal bir hastalığın klşierı çılgın laşftrcfcğı bir dönemi yaşıyoruz.
Her olay belril kalıplar İçinde açıklanamaz. Türkiye'nin bugünkü çizgile­
rini de yeterince kavrayabilmek çok zor. Gerçek bir toplumsal bunalım­
dan geçiyoruz. Ekonomik bvrralım. bir yanıdır bu İşin; ama. kişileri çig ın -
laştıran geniş kapsamlı bir hastalığın nobetlernde sayılıyoruz. Böyle dö ­
nemlerde kişioğlu neler yapmaz? Toplumlar, hastalıklara yakalandılar mı.
kişilerde nasiplerini alırlar. Türkiye'de bunca tşkencea. bunca celat. bun­
ca kati nereden türedi? Bir insan kalabalığına rastgele ateş açan, kızlı er­
kekli öğrenci grupianna gelişigüzel bomba atan kişinin ruhsal durumu
nedir? Boyteslne canavarlaşmak İçin kişioğlu nasıl bir değişime uğruyor?
Sigaraya dinamit yerleştirip bilinmeyen bir adrese ölüm postalayan kim­
selere aramızda e le m i kollarını sallayarak dolaşması ne demek t»? Boy-
lelerlnın yeri neresidir. Hapishane mİ? Tmarhane ml?’ (6)
İhalecl Vatandaş
Her defasında sihirli seçim sandığından cm gibi bir kurtarıcı!!) çıkacak
ve bütün sorunları çözecekte. Sivil olmazsa asker olsun. A sker olmaz­
sa s M I olsun. O da olmazsa AB falan olsun. Peki sormazlar mı: “ Va­
tandaş sen neredesin^'
“ Vatandaş yaratmak" yerine, yetki ve gücünü paylaşmak istemeyen
"Bana vergi verme o y ver; ben her şeyi hallederim.' diyen ancak halede­
meyen siyasetçi ile 'Ülkeyi bu cahiller mi yönetecekT diyen jakoben ek-
tıst seçkinler sayesinde, toplumun büyük kesimi tarafından "Vatandaşlık bl-
In c f kavranamamış, algianamamışt*. Vatandaşlığın gerektirdiği sorumlu­
luğu yüklenmek İstemeyen havalecı devlet babaa ulusumuz da bu duru­
mu sorgıiamadan uzaktan seyirci ve kaderci konumunda durmakta veya
soruılara kendnce çözümler üretmek zonoda bırakılmaktadır Herşeyi
devletten ve kurtarışlardan bekleyen, hep vermekten ve cennetten bahse­
den çoğu siyasetçinin vaatlerinden bkmayan. usanmayan, dolaylı vergi,
yüksek KDV ve Ö TV ile soyulmasına rağmen karar aşamasındaki gücünü ve
katılımcılığını fark etmeyen bir kolaycılıkla birkaç y i da bir seçim sanrfcgma
gitmekle demokrasinin ve vatandaşlığının gereğini yapmış sarmaktadır.
Sonuçta "Ihalecl vatandaşınız" bu davranışının başarısızlığını 70 y i-
da 59 hükümet kudurmakla kanıtlamıştır. (Yari 16 ayda bir hükümet.)
" Egemenlik u l u s u n d u r sözünü umursamadın, kalkınamadın, kimi
fırsatçı ve vu rg u n o ia r bu kötü sistemden nemalanrken. kurtarıcılığa so-
yunuıken(î). şimdilerde 7 den 70 e ‘bireyselleştirme’ ve Rnansallaştv-
m a’ gibi hiç bilmediğin karanlık oyunların İçine düşürülmüşken, yani her­
kes başına buyruk olmuşken, vesaire vesaire....
161 İe u n SeKuk. 1992

IS
 Netice...
' Tekelci. vesayetçi. tutucu idari yapı bindiği dalı kesmez. Halk kendi
gücünü faik eder, yüksek sesle düşünür ve haykırmaya başlarsa, sistem ve
düzen değişikliği ancak gerçekleşebilir. Köylülükten kurtulamayan, şehirle-
şemeyen toplumlar, sivil örgüt kuramaz: sivil örgütler yoksa, devlet hizmet
Örgütü olamaz: ancak bu örgütler otursa devlet dönüşüme ve değişime
uğrar. Bu. halkın örgütlenerek yönetime ağırlığın koyması hadi sesidir.'(7)

Burası Türkiye, yok öyle!" Haline Getirenler

Bu kitabın kapsadığı 1950-1990 donemi Türkiye'nin yakn tarihi v e gü­
nümüz koşullarını belirlemesi açısından son derece önemlidir. 27 Mayıs
1960 le 1990 arasında 'vaziyetten vazife çıkararak" 10'ar yıl arayla üç
darbe yapan askeri cuntalarn parlamenter sistemi askıya alarak, yönetime
fiilen el koyması, onların belirleyici kararları, günümüzdeki dahil anayasalar
yapmaları nedeniyle, dikkate değer olaylarla ve çelşkllerte doludur. Ata­
türkçülüğü ve lalkKğı savunarak darbe yaparlara rağmen her defasında İk­
tidardan alaşağı ettkleri sağ veya siyasal k lim a partiler daha güçlenmiş
olarak tekrar tekrar iktidara gelcHer. Şimdi de Çankaya yolundalar.
Bu donemin ekonomik, siyasi ve sosyal arenasında, siyasilerle asker­
ler kavgalı, gerilimli, ancak ıç içedir. Ükeyl 'Burası Türkiye, yo k öyle>'
haline getirenlerin sorumluluğu ve Kraatlan bu donemde şekillenecektir.
Bu donemde ü İtenin Cumhurbaşkanı. Başbakan* ve Bakanları İdama

(7) Vali Recep Y a zıo o g U 12003 ylın d a Denizli Valııl yVer\ tu r * kazasmrt* vetat etmişti ).
"S İ Baştan*. Y a s a Yay. İz m ». 2000. *.5.

16
mahkûm edilebiliyor. Planlı kalkınma hayaterl. "bize plan değil, pilav
lazım" d yen politikacılar tarahndan rafa kaldınlarak. "Artık llberaJlestyo
n ı z l ! ) eylemleriyle devlet kesesinden müteşebbis yaratmaya giriştiler.
Sözde sanayici ve kşadamkğı yapıyormuş gibi "teşvik tedbrlernden".
" y a t ım İndirimine*, "bir dizi muafiyetten", 'vergi indirimi" v e "vergi la­
desine*. "ucuz kredi tahsisi"nden "devletin dış kredi garanti ve kefalet-
leri'ne. "İthalatta kota ve yasaklamalardan*, "hayali İhracata" vb göz yu­
mulmasıyla “Serbest piyasa ekonomisi'-™ “arsızlıkla" eş tutanlar tara­
fından “kleptokrasl" ve "kap kaç ekonomisine", özgün tasarım. Ar-
Ce. yüksek teknoloji, çevre duyarlılığı, profesyonel yönetim gibi temel
arayış ve y a tım la r yerine: son kullanma tarihli teknoloji ve girdilerle bü­
yük oranda dışa bağımlı lisans ve know how anlaşmalarıyla “ montajcı"
"fasoncu", "rekabetçi olmayan", "döviz yiyen holding sanayileşme­
si" sermayesiz banka kuran kendi bankasmı soyan bankactfar yaratidı
O te yandan stratejik olduğuna bakmaksızın ~böl, ufalt, saf" meto­
duyla spekülatif özelleştirmeyle, yabancı sermayeye Türkiye'de alan
açılması, yabancı sermayenin "cengel atma", "sızma" metotlarıyla
ekonomik işletme ve altyapılannı ele geçirmesine imkAn tanınması
hep bu dönemde İşlev ve İvme kazanmış. Türkiye 19. yüzydda olduğu
gtol ekonomik, malı ve siyasi alanda yeniden, bu defa sadece Kuzey Ba­
tı Avrupa'ya değil. Atlantik'in ötesindeki Yankee ülkesine de bağımlı ha­
le gelmiştir.

Osmanlı Hükümdarlarım Kimler Nasıl Sorgulayacaktı?

Osman ad ı yetenekli yerel bir beyin soyundan gelen Osmanoğulları
hanedanının 36 hükümdan. başarılan, sevaptan ve günahlarıyla, az sayı­
daki İmparatorluğa nasip olacak 623 yıl gibi uzun bir süre ülkelerini y ö ­
nettiler. Birkaç vezir, kubbealtı ve ulemalar İle İmparatorluğun son döne­
minde gostermelk bir Mecksl Mebusan olsa da hükümdar, atalarından
miras tahta çıkıp oturmak, mutlak hakim olarak ülkesini yönetmek zorun­
daydı. Yani başka bir şeçlm şansı yoktu.
Hükümdar, hem pek çok milletten oluşan büyük ülkesinin tek sahfcl
(miri) hem de IslAm dünyasının hallfesiydı. Boylesıne büyük sorumluluğu
tek başına üstlenen hükümdarın başarman akış ve dua abrdi; ama hatala­
rını. çareslzkklerlnl ve başarısızlıklarmı kimler, nasıl sorgulayacaktı?
Oysa 1950-1990 arasında 'Ben ülkeyi yönetm eye adayım ' ckyerek
seçimle işbaşına gelen sayısız siyasi parti hükümetleri »çn demokratik
parlamento, pek çok bakanlık, bakanlar kurulu, müsteşarlar, müsteşar
yardımcıları, genel müdürler, binlerce danışman, çok sayıda üniversite ve
akademisyen; kısacası pek çok yönetim, eğitim, güçlü savunma, güven
Ik kurum ve kuruluşları tüm kadrolarıyla hükümetin hlzmetlndeydl. Yük-

17
sek İletişim teknolojisi, güçlü lojistik ve cevval medyaya rağmen. 84 yıl­
da 59 hükümet kurmak gibi siyasal istikrarsızlık, temsili olmayan bir d e ­
mokrasi ve İrade boşluğuyla yine tekrar gerilere, yani I. kitabımızın içe­
riğinde vurgulanan sürece dönüşmüş bir ülke olmayı nasıl becerdik?
1946'dan beri bu beceriye!!) "Batıya eklem lenm e" ve "dış dünyaya en­
tegrasyon" deniliyor.

K it s a I Çevrenin KİASIk Merkeze Lgemen CMm a s i

OsmanlI'nın batış nedenleri, daha sonra Kemafcstlerin yoktan varettlk-
kerl yeni Türkiye Cumhuriyetinin kuruluş öyküsü hafızalarımızda tazeliğini
korumaktayken, yeniden eskiye dönüş yolunda yaşanmış hatalardan ders
almamayı nasl becerdik? Malum olduğu üzere Tanzimat Batıcılığı ile O s­
manlI da d ş dünyaya entegre oluyordu.
Son 50 yıl boyızıca sürdürülen popülizm, dar görüşlülük ve kısır hesap­
lar sonuca ülkenin başlıca sektörü dan ilkel koştilardakl tanm rasyonel
üretim düzenine sokmadan, sözde sanayileşmeye, kırsal yöreyi ıslah edip
kalkndırmadan. çarpfc kentleşmeye öncelik veren, hatta teşvik eden plan­
sa hesapsız be kakınma anlayışı yaşanacak. Binlerce yılın gen bırakılmışlı
ğı. baskılan, birikmiş özlerden. İhtiyaçları, sosyo ekonomik, flzlko-ekono-
mik faktörleri ve potansİyeleri goz a rd edilecektir.
Sorunlar ortaya çdup büyüdüğünde kaftunmada öncelikli yöreler,
teşvik tedbirleri, köy kalkmması g** girişimlerle çareler aranmaya başla­
nacak. ancak çok gecikilmiş olacaktır. Bunlar, yüzyıllardır çağ ekşi bırakılmış
lursal kesimin, "hızlı çağ atlama”, "rant” ve "kentleşme"!!) özlemlerini
frenleyemeyecek, giderek kırsal çevre klasik merkeze egemen olacak»
Günümüze kadar devam e d p gelen bu süreçte, evrimini neredeyse ta­
mamlamış da n taşra kökeni çevrenin, siyasetten bürokrasiye her alanda
merkeze egemen dmasıyla. bu defa merkezde taşlar yerinden oynamaya
başlayacaktır.
 YOLSUZUM ABİ—

Bu m izah sayfasmdan sonra,

dizinin d iğ e r kitaplarında o ld u ğ u gibi,
güncelde neler olduğuna bir bakış sonrasında
bu duruma nasıl gelindiğinin
öyküsüne geçeceğiz.
Güncel
ta t ışın Son Evresi
Kaynak Yaratmak Yerine Mevcut Kaynaklan Paylaştırmak

29 Mart 2007 Telekom'un % 5 5 hissesin! alan Orta Doğu nun yükse­

len yeşil sermayesi O ger grubundan 4.3 milyar dolarlık çekini alan Mali­
ye Bakanı Kemal Unakıtan şoyie diyordu; 'Laf söyleyenlerin kaç parası
var. (Ur bakın bakalım. Bir efe gelen paralara bakın bakalım. Biz neticeye
bakarız.' Bunun anlamı "parası olmayan konuşmasın" demokrasisi!!)
Suudi Kral Fahdın kızkardeşıyle evlendikten sonra Suudi Arabistan
vatandaşlığına geçen ve 14 Şubat 2005 te be suikast sonucu öldürülen
Refik Harlrl'nln ktaduğu Saudl O g e r grubu. A rap dünyasndakl ününü
1984 yılında 'Kutsal Kuran Baskı Merkezi* adında dünyanın en büyük
baskı tesisini kurarak bugüne kadar 30 dikte 164 milyon adet kuran ba­
sıp dünyaya dağıtarak elde etmişti Zengin olmasa da Telekem'u kuta-
nan her Türk vatandaşının ödediği paranın % 5 S ‘I Suudi sermayesini da­
ha da zengin etmek İçin konuşacak.
Resmen açıklanmamasına rağmen, sanıyorum Hükümetin acil para
operasyoncuları hızlı bir cinlikle Telekom un %5S'ını taksitle 7 milyar do ­
lara satn alan Lübnanlı O g e r e başvurarak peşin ödeme istediler. Bir ne­
deni olmaksızın kimse bu kadar büyük bir meblağı kendllğlnden gekp
Ödemez. Daha önce 1.3, 1.4 taksit ödemesi yapan Oger, kalan 4.3
milyar dolan herhangi b ir İndirim söz konusu olmaksızın peşin ola­
rak ödedi. Bunun karşılığında kendilerine ne sözler verildi bilmiyo­
ruz. (Ancak yaklaş* bir ay önce telefon ücretlerine % I 6 zam yap«ldığını
biliyoruz.)
Peşm ödemeyi alan hükümetin para yönetimi IMF'ye ntsbet yaparca­
sına IMF önerilerini çoğu kez olduğu gibi askıya aldı. Nedeninin seçim
yatırm ı olduğu çok aç*. Genelde IMF’ye kızarız; ancak Türkiye'yi yöne­

20
tenlerin paraya sıkıştıklarında IMF kaprsına koşturup niyet mektuplarını,
protokollen İmzalayıp, sonradan bunlara sadık kalmamaları konusaldaki
densizliklerine de ne demeli? Bunun zararını sonuçta Türk hatuna Ödeti­
yorlar.
Bundan böyle “sosyal devlet", "sosyal ekonomi" ve “demokratik
ekonomi" kavramları, yani milli hasıla ve büyüme pastasından adaletli
paylaşım yertne. klasik-modem tüm ktısat teorilerini yer leb* eden dene­
timsiz ve agresfleşttrllmtş "serbest piyasa ekonom lsl'nln yarattığı olum­
suz koşular, toplumun her alanını olumsuz etkiliyor, toplumsal anomı ve
sendromlar yaşanıyor Kısacası kolektif bilinç parçalanıyor. toplumsal daya­
nışma ve direnç yok ediliyor. İnsanlar ortak yaşamdan ayrıştırılıp, finansal-
laştırlarak. yani yaşamının her anında para İşlerine bulaştınlarak. sözde bi­
reyci. ozekı b* fert haline getirtiyor. Ulusal değerler sistematik bir biçim­
de eritiliyor. Terör, asayiş sorunu ve yozlaşma İse bu haim tuzu teberi
Bu sistemden nemalananlar kimler? George Onvel'ln "Büyük ağabe­
yi* konum oıa girmiş. Wall Street doktrinleri ve küreselleşmeyle vatan-
sıılaştınlmış ulus ötesi şirketler ve metropol kredltOrieriyle; bunlara he­
sapsızca kapdarı ardına kadar açan hükümetler ve komprador büyük ser­
maye; kaynak ve İstihdam yaratacak yatırımlar yapmak yerine, e le m d e
kalan venmll kurum, stratejik İşletme ve akyapdarı tümüyle satışa çıkara­
rak paylaşılıyorlar.

Bir ülkenin Kaynaklan ve Parası

O nun Varlık ve Bağımsızlığının Simgesidir
Bunlann Değerini ve Denetimini
Koruma Becerisini Gösteremeyen ülkeler
Parayla Alınır Satılırlar
IMF. Dünya Bankası. AB ve ABD'nın buyrukları, ekonomik progra­
mındı sürdürülmesi. İçenden ve dışarıdan ortak çalışan ve mail piyasalar
denilen para, sermaye ve piyasa yapıcı aktorlen. Türkiye ekonomisini ve
malt yapısr» son üç yıldan bu yana Zeplin balonu gtbl şişirerek havalar­
da uçuruyorlar. Bu garip tablo deneyimsiz AKI* k t idarinin deneme yanıl­
m a metodlu tutarsız ve hatalı pofltlkalannın da üstünü Örtüyor. Ancak her
şeyin başı olan para politikalarındaki cfcslpllnslzkk ckşa ve dövize tam ba­
ğımlı mail yapılanma, özellikle 2006 Mayısndan İtibaren ülkedeki ttm ya-
pdarı giderek artan türbülanslarla sarsmaya başladı. Dünyan*! ünlü ekono­
mi ve finans haber ajansı Bloomberg, Türkiye'nin Arjantin'e yaklaştığını ve
moratoryum ilan edebileceğini duy uy urken A .Baba can 'Yeni dalgalarg e ­
lebilir. tedbirli olun, "demek zorovda kalmıştı. Başta George Socos olmak
üzere, tüm küresel spekülatörlerle birlikte hükümet yetklllerl de bu koro­
ya dahi olarak dalgalanma dedikleri bu türbülanslarm Uuslararası ser ma-

21
ye piyasalarından kaynaklandığını adeta panfc İçaide tekrarlartlar. Ger­
çekten dünyana! öbür ucunda yaşanan akla gelmedik blnbir çeşit olay,
Türkiye'de de hemen etkisini göstermektedir: bu neden böyle oluyor?
Küreselleşme fırtınası te ortaya çıkan kaan kırana rekabet, asimetrik
yapılar, yüksek teknoloji ve hızlı operasyonlar, dünya genelinde, ö z e lli -
le güçsüz ve gekşmekte olan sektörleri acımasızca vurmakta; iflaslar. İş­
sizlik. talep daralması, yatırımların durmasıyla birlikte para talebindeki
duraksama, falzlern düşmesine, trilyon dolarlar tutamdaki türlü çeşitli
spekülatif fonların boşta kalmasaıa neden olmaktadır.
Böyle txr ortam ulus ötesi şirketleri doğrudan yatırım yapmak yem e,
özelleştirme kapsamında satışı yapılan verimli işletmelere, üretim mali­
yetleri düşük, getirisi daha kârlı para piyasalarına yöneltiyor. Çekirge Is-
tlasaıa donen bu saldırılara kapılanın hesapsızca açan ülkelerden biri de
150 yıldan beri Batı ya eklemlenmek İçin çırpınan Türkiye olmuştur.

Vatansızlaştmlmış Şirketlerin ve Asim etrik Güce Sahip

Merkez Piyasaların Liberalizm T an imla ma U n Kulağa Hoş Gelen
Retorik Birer Aldatmacâdan Öteye Gitmemektedir
1970'lerde petrol fiyatının artması ardından, ortaya çıkan borç patla­
ması ve bunu takip eden borç krizleri, mantığın diasını sergiledi. Petrol kri­
ziyle başlayan sürecin 8 0 'II yıllarnda ABD'nın gelişen ülkelere verdiği yar­
dımları azaltması ile az gelişmiş ülkeler IMF yle pazarlık masasına oturmak
zorunda kalcklar. Nasıl ki borçlu btr kişiye daha çok kazanması ve daha az
harcaması sağlık verilir: IMF de borçlu ülkelere daha çok döviz gekrl elde
etmelerini ve daha az harcama yapmalannı tavsiye ediyordu.
Bu ülkeler, aldıkları borç karşılığında IMF'yl rahatlatmak için yabana
sermayeyi ülkelerine çekecek düzenlemeleri yaparak, performans göste­
rilerinde bulundularsa da bu da yeterli olmadı. Metropol kredıtorlere
muhtaç ve özel yabancı sermayeyi çekecek koşuları yaratmaya mecbur
oldular. Bu ise ulusal otoritenin ve sermayenin güçsüzlendlrllip yatılma­
sına neden oldu. Poktfc tercihlerin, ulusal ekonomici devletlerin, popü-
hst hükümetlerin işi iyice zorlaşmıştı.(8)
Batı kapitalizminin 500 yıllık değişmez temel yapısı olan sermaye bi­
rikimi yönünde bütün engelleri aşma ve yıkma kuralı: arsız yaratıcılıkla
birlikte ulusalcılık, acıma ve duygusallık tanımaksızın devletleri dejenere
ederek, onların yetki ve İşlev alanlarını boşaltmakta, seçilmiş ve atanmış­
ları belirlemekte, kendi kadrolarını oluşturmak ta. temsili kamusal demok­
rasi ve ekonomi y e m e spekülatif sermaye akanları, kumarhane ekono­
misi ve gerektiğinde mafyavart yöntemlerle hukuk. İnsan, kültürel ve
çevresel değerleri hiçe saymaktadırlar.
(8 ı Ç a ğ la Keyder. "Ulu*»! K a lk n m jıc lıg n IUm T . Metis. 1993. * .1 1.12.

22
 1990 sonrasında aşama aşama ABD. AB ve Japonya'da sayısı 500 ci­
varında olan ve Ç o k Uluslu Girişim IÇUG) denilen ~vatansıılaş(ınlm ış,‘
şrketter dünyadaki toplam yatırımların %80'lnl. ticaretin de % 5 0 ‘smi ele
geçirdiler.(9) Son aşamada ucuz emek cenneti Çın İle petroi-gaz zengini
yeni şeyhler yaratan Rusya'nın da dahil olduğu bu kapitalist yapılanma­
daki dayanışma tek kutuptu küresel tekelciliğe dayanmakta. Bunlar ya
kendilerine alt veya ontan destekleyen birer küresel ajan ve "hucker
fund" denilen büyük flnans kuruluştan, hemen her birinin Türkiye'de de
bürolan bul inan fon yöneticileri, araa v e derecelendirme kuruluşları,
muhasebe, denetleme ve avukatlık büroları. Soros un A ç * Toplum Ens­
titüsü gibi kimi vakıflarla ortak hareket etmekteler. Kısacası Çok Uluslu
Girişim, klasik veya modem tüm üretim, para, mülkiyet teorilerinin tü­
münü geçersiz kılarak, günübirlik operasyonlar yapmakta, boylece tüm
dünyayı kendisinin pazan ve mülkiyeti haine getirme amaçlı zorlama ve
güdümlü pollckalarta. neolıberallzm aldatmacasından "neomerkantellst
İmparatorluk", "parasal faşizm" ve "ftnansallaşmış kapitalizme ' geç-
mektedrler. Boylece topkansal yapının temelleri da n sosyal değerler
geçersiz kılınarak. saK sermayenin geçer* olduğu, toplumların karar al­
ma. kendi kendini yönetme; yani demokrasi, toplumsal hukuk ve ulusal
merkezi planlama yok edilmekte-, tekelci, egemen üst yaprfar ortaya ç o ­
maktadır. Bunun kaçınılmaz sonucu İse kafcnmaalık (Developmenta-
Uzm) çabası Içndekl ülteler için liberal ekonomi ve mail politikalar argü­
manı. merkez plyasalarn aslmetr* gücü karşısında küçük ve güçsüz çev­
re piyasaları olarak kakyor. liberal tanımlamalar İse kulağa hoş gelen bi­
rer retorik aldatmacalamdan öteye gitmiyor ! 10)
<9) A B D »»kerteri 'y e n ekonom i'm n büyük sektörleri fnans v e ticaret üzennde gückj bir
kontrol a g n a s j ll p t » [g e r d ü n y a m tepedeki 10 jjrkeone bakarsak. Bklejfc Devletler efco-
n o m * gücünün yo g im aynası <;ofc daha a^ık bir hale ge lr. <fc9Öı A B D iahlpIKSr. tepedeki 2$
jrke tın H ,72 iı A BO sa hıpa d r tepedeki S 0 » » k e ıın % 7 0 l A B D sahipiıd» ve tepedeki 100 şar-
ketın <*57 »I A B D sahlpl.d». Büyük »»ketlerin < ıe t dareaı Kinde Bıtlejk Devletlerin yenil­
mez bir varlığı v e hakimiyeti vard r Afrika v e Ladn Amerika n n katede yen yoktur v e Aaya
Kaplaman denen 3 j»k e t tepedeki 500 Cm < m d e d ». =kl den dsha az lamca fetraa Gücün
bu y o ğ u n U a n ta a m t poddfc etkisi önem lidir M kb lr Cküncü Dünya ülke amin pazarlanın
öıgO rlcadnneyc gücü yerm ez: çünkü A B D -A v ru p a b lo ğ u , d a h a Oatün kaynakUmyta
ananda kontrolü ele gedrecefctk' d y o r ( [ retraı "K üreıe le jm e ve Im paratortjk'. Coam o
polefc kzapkgı. 2003. a 49. 50 J Bu nedenle Ökeler tek tek d e g l. bde je rek veya Ladn A m e
rfca ülkelerode olduğu gibi bolgeael dsyam»nvlarki A B D g ücüne karjı dlreneblrler Bölge­
m izde daha önce vardan örneğin Karadeniz [konom fc I»bengi ıK llB ) gtol ekonom k daya­
mama yapkan türlü ce jıtl yöntemlerle cokertud Avrasya ıjb rtg ı bu nedenle çok Önemli
Çünkü bu * na n sala»m » kapeaBar saldırılar Batıda yaşaran okjmsuz örnekletme rağmen ( e
»k» uyum yasalar ve retormiar adı aitnda Türkiye ye de hızla ttansler edUmektedr. K k ü m e t
ise bu yarlıpkları transfer e tm e (/toasnda Meclisi d ag a rû sıû toplamlara davet ediyor.
(10i NeolberaJ fcttsat poktkaJa/ı 20. y ü z y k n sorunda dev »»k e t yonetvclerlm. prolesyo.
neUen. kapitalizmin secUnler kadrosu haline geordı 2 0 yüzyılın ba»»«dakl. hisse ve tahvil
rant getrleriyle, en yüksek g e l» k ü m e m ok/»rızan sermaye sahıpienmn yerim, d ev em ekl

23
 A rsız Yaratıcılıkla Birlikte
Flrvansalla>tınlmı> Kapitalist Saldırılar
YıAarıda kısaca değindiğimiz sürecin sonucunda ve bu metinde an-
latrimak istenen husus şöyle özetlenebilir: Çok uluslu girişim ve finartsal
piyasaların belirleyicileri ve oyunoiarı. geniş kitlelerden gelen tepMere
rağmen her ne pahasına olursa olsun: fcna. promosyon, reklam, gerekr-
se zorlamayla bu sistemin sürdürülmesinde kararlılar.(l 1)
Batı kapitalizminin 500 yrflık değişmez temel yapısı da n sermaye bi­
rikimi yönünde bütün engelleri aşma ve yıkma kuralı; arsız yar atıcılıkla
birlikte ulusalcılık, acıma ve duygusallık tanımaksızın devletleri dejenere
ederek, onların yetki ve İşlev alanlarını boşaltmakta, seçdmış ve atanmış­
ları belrlemekte. kendi kadrolarını oluşturmakta, temsil kamusal demok­
rasi ve ekonomi yerine spektiattf sermaye akımları, kumarhane ekonomi­
si ve gerektiğinde mafyavarı yöntemlerle hukuk, insan ve çevresel değer­
leri hiçe saymaktadır.
Ufukta frttz Langırt 'Metropol«s"l. FrançoJse Truffaut ın "Fahrenalt
451* *1. Aldous Hunley ın 'Brave New VVorld'ü George O rvvelın ABD
dolamdaki piramit İn doruğumdan “Blg Brother'ın gözü gtol dünyayı de­
netleyen ve George Lucasın "Yıldız Savaşları* mı görünüyor? Yani sayısı

ve sigorta tartan ü y e lin d e , trilyonlarca i k *ve m em urun sermayedar okluğu d ev jrk c B c

rln prcfesyond yOnetıcBen aldı."
*2001 d o r u krizinden sonra »«k ertem tu tundan v e borsa değerlen hızla a ja g y a csjjerVen
bu »«ketlerin yOoetıclerınin m aa»lan yer cekrm y ı u ı n dinlemeyip artmayı sürd üre li Verim
lıllk td d U i tapyan serbest piyasanın b orudaki d ev »«kederin yoneecfennm bayansu olduk
ları u m a n b4e ceplerini doldurm alarm onteyememesi serbest pyasaya kar»ı hem kurumsal,
hem de siyası düzeyde duyulan tepklerc giderek haktlık kazandnmaya banladı Ancak ser
best piyasanın yarattığı bu g e lr e »it su lig i sermaye ile c«lı»aman boğaz boğaza getirecek bir
sonuç yaratmıyor.' n m r n c a M n a a ı > M N m i | ı n ı i ^ i a U a a M r n M U M « « ı ı i '
m. )M .a ı n I»M V > M n , C I O m m u n . t t A k N e M a d a * i f y - A n a 100 S '* a w 2006. . M İ
C I O (O a e f Caecutive O m ce l dem len bu ydnerıcılern maajları ve fcramiyelerı Öylesine ast
ro n o m * bo »uçlara ulaşmaktaydı kl U r bekleyen pay sahipleri bu duruma giderek tepki gös­
terdiler. özellikle y a k n gecm rjtc ortaya ç*an >rket skandalları borsa ve muhasebe o ycn
la m ı yapan CLO'tar pay sahplerm ı büyük zar artara ugrattlar Batı basamnda acgotkj jıjm an
kecUer olarak e lc jtrt e n bu yOnebeker. »«ketler zarar ettikleri halele b*e ke n di eri acırsa bû
yük kazançlar elde etmekteydiler ( l .Y J
(1 I I A B mn 2 0 0 0 d e ba»lartıg> Lizbon stratejisi>*e A vrup a n n Özelikle l9 4 S '* n beri hayak
olan ekonomik büyüm e (dcvetapm entalzm l bu nedenle sekteye uğradı Yatınrrlar % l sevi­
yesinde kaldı A B D ve A B yönetimleri kan kaytuşa donen sermaye kaçı»lanru önlemek, faiz­
leri artınsak, d o tearet açfclarnı kapam ak gtk ru T V çabalan da b» sonuç vermeyecek. Da
vos 2006 mn onerrtl karartarndan biri olan ya»Uan yemden ı»e afra k calı»anlann aşamalı
em eklüge son vererek kağıttan bireysel e m e k lig e yonlersclrmek. I» güvencesi ve gelecek
u m u tla m kaybet m ı» İransa Ogıeno ve ı»c»errsn sokaklara doküktsesı hep bu kûreselesme
balonunun parlam am dan değil ırt> Bu h n an sa la »m » ka p ı al st ya p a a m n A vrupa da yaşa­
ra n cok sayıdaki okımsuz örneklen cesn» uyum yasaları ve reform ar a d a lın da Türkiye ye de
ırander edtasek redir O ysa a»ag>da görüleceği gibi Batı bu hatalaından hızla dönmekledir

24
giderek artan ve köleleştrlen yoksullar ile btrtlan umursamayan, sömü­
ren ve ezen bir avuç tiranın egem en olacağı bir dünya. Bu dünyada çev­
re ülkeleri giderek yoksullaştırırken, küreselleşme refahı yaymanın aksi­
ne. dünyayı daha da kapak hücreler hakne getirdi.
»v . t u - L « r \ u ı p ı e ı • i b i i

IM F y e p e rto rm a m ('j gösterisinde b ulan m aya zorlanan, b o rd u v e k ı> e ıe * e »m e ku rb a n ülke

le m halini im g e le y e n bir protesto. 1 1 -1 3 M a yıs 2 0 0 6 da A B -L a tın A m e rika devlet v e h ü k ü ­
m et balkanları zirvesinin ya p ıldığ ı Viyana toplantısı son u nd a aile fotoğrafı çe kilirk en ansızın
ortaya çıkıp çgılak e yle m yapan U ru g u a yk kadının protestosu ç o k açık: D i n so ydu n uz, k j y -
n j k lj n m u ı s ö m ü rd ü n ü z, çevrem iz» k jrf e m ra z '
D ü n ya bankası Ba> Ekonom i D a n ışm a n v e C ln to n y c n e tım n ın E k o n o m k D an> m a n la r K u ru ­
lu başkanı iktisatçı |oseph S tlg lltı A B O nın v e IM F 'n n u y g ıia d ığ ı poktlkalan şidd e tle d e ş ­
tirerek. kendken İçin u yg u n görm edikleri birçok p ro g ra m gelişm ekte olan ülkelere d a y a tm a k ­
la çok b üyük yank>lk yapıkkğıra v u rg d a m ıs tı O n a g ö re ü k e le r IM F kre d ile m e değil e k on o­
m in in ’ reaktrvajyon'urva odaklanm akdırlar. Ç ün kü IM F kredllen e k on o m iyi canlandvm syı d e ­
ğ il. kredi g e n öde m e sine gidecektir
Akta- t n b üyük küresel g ü ç A B D n ln , d ünyacın bir ucundan d iğ e r n e üstlendirdiği asken b ir­
liklerinin s a y v e konuşlandığı iskelen g österen d o k ü m a n . A şa ğ ıd a sadece birkaç örne ğin y e -
raldığı A B D d e en çok satan kitaplar bu asken ıs g a lc rie sü rdürülen g ö ze tim v e den e tim in
n ed e ram açıkça ortaya ko yu yor, küresel piyasa egem eni gl.
•n c ı ı m ı a to a o o a o rs tu n c . H * * > c .ı»-«'a »e r< «»» 1- ı M r r v a n L n i U f r - ı ı u c i A v ı ı ı ı m m o s k w t . ,
| C i m i l U M S S c M ı ı n ı l C l « w U h U p > ı m g H M ı ı ı H > ı M ı > u M » ı a M t o ■ S t C a t l S O t T X M U lO N A m M i m
I I V v t . . . M ııp a M k i u ı m . | n ı . ■,a M t e u t o n . T»« U T T U B O O > TltA T S lA T S I H I W i » l t O n rS n a
I W b | l w a S k a a tl» l a r n k r a r , M m u - M a n ı k - - İM t T O IA l M O N T M M tO V I * . O m b T U ) ( lh a m .1
H a v a n . İ D i l m ı U ı k a n a m a k ■« k a r . g â n k r u U m a • İM t A D S lM t C O O t | e a C o m n A t o g a ı laato k l M . , a u t
G o e g k OM. M I p a ra l a > v k < a < • T İ M «N O C * 0 » UCM M u s k a m -M S U n n : l ı ı a k U M ı ı m | f - l | r m a m
om . a < m -• »manton •eyCrro- •Mt m tuııczm m is te * m veto lo m o s t « r o a m lakan
İM g M a ım r k u n ı l i u k i iU M • « • • » » n - M l s m C l d C U H V n t * T jkon. MBA |W to » > t m a k H ı u u M l
(»>M âtı k^jk >«T •« t t f u r . ıU k r t * • - t « m *
 OsmanlI'nın 'A h parasızlık, vah parasızlık' Derdi Ber Devam
" Y a b a n c ı p a r a g e ls in d e n a s ı l g e lir s e g e l s i n diyenler
ve " A m a n y a b a n c ıl a r k a ç m a s ı n " a Kilitlenmiş Türlüye
Bizzat ekonomiden sorumlu bakarımız sıcak para İçin: ‘Türkiye'nin
Itiban arttı! İşte yabana sermaye geliyorf Ben Türkiye'ye gelen paraya
gelm e d e m e m .~ dememiş miydi?
Cari açık riskini karşılayabilecek doğrudan yatırımla hiçbir İlgisi olma­
yan ve “yabancı sermaye girişi- denilen yağmacılık İle "sıcak para" de­
ngen spekülatif döviz fonlarının ıstlasına uğramış da n ülkemiz, m etropd
kreditörler» ve ajanların» mail tutsaklığına düşmüş durumda. Flnans Ku­
lüp Başkanı Tevflk AKınok şöyle diyor. ‘ Yabana yatınmcının borsadakI
bir yıllık getirisi %60. Devlet tahvili ve hazine bonosundaki getirisi %2S
civarındaysa söylenecek pekbir şey kalmıyor demektir. Buğun global ser­
maye dünyanın neresine gidilirse gidilsin bu denil bir kazancı elde ede­
mez. Düşük kur. yüksek faiz politikasına devam edildiği müddetçe sıcak
para Türkiye'ye gelm eye devam edecektir.' O te yandan döviz girişi sür­
dükçe Y a daha da değerlenecek: belki de I Y TL-1 d d a r olacaktır. "Ne
İyi. paramız ne kadar d e ğ e rle n d ir diyebilirsiniz: ancak son yılların kü­
resel gerçekleri ve Türkiye'deki vurdumduymazlık bunun aksini gösteri­
yor. Yarım yüzyılı a ş k » süredir paramız değerli olsun deyip dı*duk: d o ğ ­
rusu da budur. Ancak şimdi de uluslararası likit akışının gazlamasıy­
la sözde değerllj!) olmasının sıkıntısını çektiriyorlar. Çünkü spekülatif dö­
vizlerin. gizil saklı, denetimsiz, kayıtsız ve başıbozuk plrana sürüleri gibi
Türkiye'ye grm eslne g ö z yumulur. (Sıcak para mlktan geçen yıla göre
=>040 artarak Mart 2007'de 72 milyar dolara ulaştı.) gerekli düzenlemele­
ri yapılmaz... "Ne yapalım küresel uyum un kur al lan b u d u r.". "Serbest
kurlardan kesinlikle vazgeçmeyiz.". "Yabancı para gelsin de nasıl
gelirse ge ls in l" denilirse, giren döviz çkandan fazla olursa: bollaşan dö­
viz ucuzlar. YTL'ye dönüştürülerek onu değerli kılar. Artık sra. YTL'nln
vergisiz, sorgusuz rantını toplamaya, zaman geldiğinde tekrar dövize
çevirerek dışarı kaçırmaya gelmiştir. Yan burada bihnen şekliyle değerli
Y R yerine, döviz cinsinden a ş » değeril spekiiattf YTL söz konusu. Bu İse
yeril mal ve ham maddeden kaçış. İthal olanlara yönelme veya Türkiye'yi
terk eden yatınm sermayesi demektir. Bunun sonucu İse İşsizlik. İflas, sa­
bit veya giderek düşürülen ücret demektir.! 12) O C CD değerli Y a İçin şu

(1 2 ) YTL'nln değerlenm en n edenyle tasarni. m evduat v e getrtdekl payının yûfcseklgme

bir örnek olarak 2 00 6 Mart soru itibariyle YTL cim inden tasarruflar 2 7 8 milyarken. d O vlı
e m in de n tasarruf 92.6 milyar d d a r YTL Dolar o ra n * 2 4 .4 278 milyar YTL'nln dağılımı ise
jOyte: IS 3 4 m evduat. 59.7 tahvil bono. 2 9.5 ya tırm fonu. 2.1 repo. 4 3 katilen barkası
hesabı. 2 5.6 hisse senedi

26
değerlendirmeyi yapıyor: "Tür* * Lirası O tC D reel aktif kur endeksine
göre asın değerli. A ncak birim İsçilik maliyetlerine göre düzenlenen
endeks bakımından değerli görünm üyor."
2006 yılı Öncesinden slnyaSer veren dışsal faktörleri sayın yetkilileri!)
"evelallah" diyerek görmezlikten gelirken, görenlerin haykınslan kü­
resel şer medyasının dezenformasyon çığırtkanlıktan arasında d u ­
yulmadı bile. Saadet zincirleri genişe de kopmamak, bu sanal rüya ve
yağma devam etmeliydi. Bir gün hatta bir saat bile. Günü geldiğinde el­
bette bir bahane bulunurdu. “B U neler gö rd ü k ." edebiyatıyla durum va­
ziyet idare edilebilirdi.
Ancak yabancriarm yağma keseleriyle birlikte bye bye diyerek daha
balı kaynaklara yönelmeleriyle, dövizin önlenemez yükselişinin karşısın­
da saym yetkililerini!) keyfi kaçtı. Birincisi 22 Haziran. İkincisi 25 H azran-
da panik kararlar aldılar. BOylece kapıya dayanan yüksek faiz, yüksek enf­
lasyon. yüksek devalüasyon, yabancıya stopa| kıyağı ve kapitülasyonlar
İçeri girerken, son yıiann bütün kazanımları yitinllyor. bol para dönemi­
nin bitiş slnyalerl veriyo rdu . G S M H İçindeki payı tehlikeli boyutlara ula­
şarak 30 milyarın üzerine koşan cari açık bu koşıilarda nasıl kapatılabilir­
di. Çok basit denetimsiz spekülatör döviz girişme yol verir, yabancıyı se­
m irir. yerliyi soyarsın. Parasa) dengeleri sağlamakla görevli Merkez Ban­
kası. bu rant döngüsünde dOvlz kurlarına ne kadar müdahale ederse et­
sin artk kontrol kendisinden çıkmış demektir. M B ve SPK'ya yönelik si­
yasal müdahale, kadrolaşma ve atamalar para piyasalarnda sonmlarm
daha da artacağını göstermektedir.

Sıcak Tara Spekülatörlerine Emme Basma Gibi

Rant Sağlayan Merkez Bankası Rezervi Bir İşe Yarar Mı?
Türkiye'de bankacılık sektörünün %40'ı(?). sigorta sektörünün %70'l.
borsanın % 70'l yabancıların eline geçmiş durunda. Yabancı yatmmalarınl!)
panik cehennemine çevirdiği Türkiye'den heran kaçabilecek 40 milyar do­
lar tutarındaki devlet kağıtları da yabancıların elinde olup. Takasbank’ta
saklanmaktaydı. Bunlara bir güvence olarak göstergen Merkez Banka­
sındaki 60 milyar dolara yaklaşan rezerv ise tamamen göstermelikti. Çün­
kü Küresel aktörlerin ve IMf talimatlarıyla döviz alan Merkez Bankası hesa-
bmdakıl!) bu dövizleri 13). yabancılarm denetiminde orada yığılarak d u -
(1 3 ) Im lr büyük yerden! IM f Türkiye temslclsı Mugh Bre d en k am p Terkiye döviz rezerv
lennt 6 5 -7 0 milyar dolara yükseltmeli!' d e m i} ti O sıralarda 47 milyar dolar olan rezerv bu
takma ıran sonra piyasadan dOvlz satm aknarak 3 a y içinde 0 0 milyar dolara yükseltildi
O r A N Kübalı »Öyle d yor D O v u rezervlerinizi 6 5 - 7 0 milyar dolara yükseltin d e y p orda
kesiyorlar? Nedenlerini kamuoyu Önünde AÇ*.layamyorlar‘. . . Şimdi IM f nın saygın g lo
b ar ekonomistlerine sormazlar mı?
• Siz d e g » rrvyd m z serbest k ız 1 m a n in d e d O vu kurlarına ancak ani v e hızk cık.} mi }l er de

27
dukça ulusal ekonomiye hiçbir yaran yok. Zaten bu paranın tamamının da
orada ckedugu zannedilmesin. Çünkü bankanın döviz yükümlülüklerinin
ve bilançosunun giderek büyümesi ise enflasyonu yeniden azctracak po­
tansiyel bir sorun olarak karşımıza çomaktadır. Sadece spekülattf yabana
para hareketlerine kaynaklık ed e n döviz kaçışının kasası durumundaki
banka rezervi, olası büyük sıcak para kaçışlarında ancak 5 milyar dolarlık çı­
kışlarda hemen müdahale edebtkr. Daha üstündeki çkışlarda zorlanacaktır.
Nitekim |P Morgan Lkonomtstlen bu konuda şöyle diyordu: ‘Merkez Ban­
kası küçük ve orfa çap// bir şoku karşılayabilecek güce sahip: ancak belli se­
viyede para kaçışını önleyebilir.' ruu» ı»zo w - ***. 17.(14)

müdahale edilecek d yen Peki jlmc* * ne oklu da 2 S milyar dolar döviz u m aJd ı rtryor sunuz
m erkez bankamıza? Bu. d Ovlz Ky allar m e tk le m e y e c * mi> Zaten am acım ı da dOvlz değer­
lerinin daha çok düşerek ülkeyi t kam asın önlemek d c j l rm? Ne oldu serbest kur resmine/
• B u l uluslar arası Mudıtene». yani sıcak paranın yararlarna fcna eden s u d e g tm ly ctn u ? Bu
paranın Isth d a m yaratacağın yatırımları Ozenctreccgtol söyleyen su d e g « m iy r tr u > Bu
de su den a k k g ım j gazla sıcak paraya alkış tutm am ış mıydık/ Şendi neden bu parayı M er­
kez Barkaseu hapsettiriyorsunuz/ O a d a ati kakıca ne ise yarayacak bu Ik ld te / ise yara­
mayacak bu likidite kjm neden "Ya bir gün kaçarsa) d ye korkulu (Oyalar görelim/
• Y a bu dövizleri s a m altken piyasaya sönülecek Türk Liraları/ Bu anan para arzı enflasyo­
nu tekrar yükseltmeyecek rm? Yoksa kriz riski enflasyon tehlfcesmden daha m Bask n / Ya
da krtzm ardında duran K talep, esnal ve küçük isletmelerimizin bag rd ıg . g t* M U ca n an
m adı da bu para zaten enflasyon üzerinde c r k « olmayacak mı/ öyle yse senelerdir ekono­
minin gırtlağından sıkp. güzelim şirketlerım/zl b u e neden yok p aha sru sa ttrtn n z/
• Şimdi v a r m u ı yo ğum uzu salaktan sonra bütün kemerleri ekonom im izin yem sahipleri ra­
hat etsin diye m ı gevşetiyorsunuz/!'
(I4| 5.5 Milyar Dolar Nereye Gitti?
•Merkez Bankası nın 200 6 Başkamda cofc konuşulan ve bit günde toplam rezervin 10 da 11
tutamdaki 5.5 milyar doları* rekor düzeyindeki d o v u a lrru n n ardndakı gerçek sudur:
Bu operasyonun planlayc Ja n n n kimlerin ok lu ğ u resmen açıklanmasa da bas aktörler Ray
m ond |a m «s. Deutsche Bank ve O d Bank t* Onları diğer yerk ve yabanetar izliyor O p e ­
rasyon e m r n n ise M o rg a n Stanley ın müşterilerinden g e t d g n piyasa koridorlarından Ö ğ ­
reniyoruz. Bankaneı bu müdahalesiyle iyi be zamanlama ve takt* uygulayarak pozisyon aç­
mak K in (r sat kota yan piyasa oyunculan büyük rantlar sağladılar Bu spekülatörler Y tL ye
dönerek bir * l g ün K»>de f* 2 y e yakın oranda 1 1 0 0 m ilyon doUrdan fazla) para kazancılar
O ysa büyC* miktarlarda yapılan bu operasyonu dolar *e dışarıda ya p sa lard 1* boyu bekle­
meleri gerekecekti .Merkez Barkası nm 5.5 M *yar Dolar karyıkgı yaklaş* 6.6 milyar değer
I Y U sı nereye gitti? (rivayet m uhteK ancak b u ta h m n edelim Bu paranın büyC* be bo­
lümü g e ce li fa zın yükseklgı nedeniyle Merkez Barkası hesabında kaldı Bu k ısm da Bre
z iy a bonolarının piyasadan çekilecek olmasının yarattığı p a r* ile yüksek faiz te hazne ka-
g ıtla rra g e tl Burada ilgine be tespeım uı de b e lrte tm . M a yıs 2003 Şubat 2006 arasında
23 defa m üdahale eden yanı dOviz alan Merkez Bankası neı hesabın» 37 ? milyar dolar
geen. Ö ze lik le 22 O c a k 2005 ten ıttoaren bankanın her d O vU a lm ı ardından b o ru y a ya-
Türkiye "Market M ak e r i" - "M oney Makers" Denilen >
Yabancı Piyasa Yapıcılannın İşgali ve İpoteği Altında m m _
Ulusal Bankalar Kapanın Elinde
Bankalar, fon veya kaynak fazlası olanlar İle bunlara ihtiyacı olan
araçlık yaparlar Yan para satarlar ve bu satıştan da "faiz" denilen ■
yı kazanırlar. Türkiye'yi yönetenler Batı kapitalizmiyle uyum sağlama*
k(reselleşme adına para piyasaları ve bankacılıkla ilgili olarak 1980:
rasnda başlatılan ve son ytflarda giderek artan sayıda hukuka aykı^
tartışmalı pek çok yasa çfcardılar Bunlar her defasında bankac ılann v«
bancıların istediği şekilde oldu.
Türk bankaalığı. taşıdığı potansiyel sayesinde yabancı ortaklıklarc
fazla One çıkan sektör. Geçtiğimiz yıllarda HSBC ye kelepir Ayada
Demtrbank ın a rd sıra Yapı Kredi Bankası Koç-Unlcredrto orta
Tekfenbank Eurobank'a. MNG Bank Ar ab Banka, son olarak Garanti, $e-
k er bank, Akbank G tygroupa. Dısbank Fortls’e. Denlzbank DenfcfjfH!
f İnan sbank National Bank ofCreece (NBG)'e. TEB Partoasa. C Banfc-tia-
poalım e ve Kalkmma Bankası yabancı ortaklık veya hisse satışı yaptılar.
Türkiye'de faaliyet gösteren 14 barkada. % 2 Ha % 10 0 arasında deği­
şen oranlarda yabancı payı bulunuyor Calyon Bank, Cltibank, Deutsche
Bank, Talb Yatınm Bank, Bank Europ* ve Fortls Bank ta % I0 0 . Arap
Türk Bankası nda % 5 4.1. Akbank ta %20. f Inansbank ta %93.3,
tl Bankası nda % 25.5, Yapı Kredi Bankası nda % 2 8 65. Koçt
%49 89. Türk Ekonomi Bankası nda % 4 2 .13 ve Türkiye Sınai Kalk*
Bankası nda İse % 2 09. TEB de % 43. C Bank %57.5. Sek er bank
Denlzbank %7S( 15)

(1 5 ) O y u T M d y e d e i t t O 'd e 4 yabancı b a n k a v a rd ı Bunların I W teki ırv c v d u a t a y ­

la n **4'«l. Türkiye'de 20C6 yıl »onu İtibariyle 47 banka U ıly c tte y d l Bunlardan 13
yatınm karkasıyken. 2 barka Tasan/ M evduatı Sigorta Fonu bünyesinde y e ’ alıyordu. G e
rl kalan 32 barkadan Fınansbar* da dahil edildiğinde 14 0 doğrudan yabancı sermaye*
b arka statüsünde Bunla/ da cıkartdıgnda sektörde kamu O iH serma y e l toplam IH K a n
barka yerabyordu Bu barkalardan T ürk Ekonomi Barkası Oarann Barkası Yapı K re d Ban
kast. K ocb a rkıa yabancı ortaklk sOz konusu. Dolayısıyla sektörde 2006 sonu aKuutyle 3
tanesi kamu. 11 tanesi d e «Met olmak ürere toplam 14 üusal sermayeli banka faalryette
bulunuyordu 2006 yk n d a bunlardan b* kısmı yabancılaıla ortaklık k ü d u la r Özet serma­
ye* K a n barkalar K em ind e ly Bankası y o U kesn olarak Türk bayrağı »e devam edeceği
nl ackladı 2007 y l n d a yabancı o rtak lk veya çoğunluk hisse »atiyi operasyonlarnn d e ­
v a m ermesi bekleniyor. Yani ekte kalanlar da yabancılarla evlenecekler ve bckaıtktan kur-
tüacaklar Ne c*ye«m hayırlı otsum1) Bayta Ziraat ve Halk Bankası olmak Özete kam u ban
kalam in Özete jrınİm e sı d e program da 2007 yık bayrıda Halk b ank m blok salıyı yapdaca
g ı duyuruldu Bu yarkytan çabucak döndüler v e % 2 4 .9 8 l hafca arza cevnkM. Gende kalan
birkaç ukısal barka da yabancılaıla anlaymak Özere masaya otu rm jy durum da.

29
 I M ü M t n m f n ı bu huU goerve ,a k r»u ( « M H i r i «erlese* tu m u kabniyauai

Yabancı Bankalar Neden Geliyorlar

Hedeflerinde Neler Var?
Bu kitabet kıpsam ırv astığı için oldukça uzun saykıtdccck bu konu-
n u ı a yrım la m a burada g/m eyecegız j n c ı k bu korudaki görüşlerin
Urtdı olduğunu söyleyelim Boylesne hoyrat kûreselesmeyl kent* çı­
karları yönünden ka vu n a d ır yOyie diyor hükümetin ve ekonominin u -
tfcrark otnası ve g ü v e n verm esi Tcrkiye'nln IMF çıpası ve A B mûzakc
re m a s u n d a o f ru ıı nedeniyle, kendlerlne g ü v e n i ve kjrlı a la dır ara­
dıkları g e h jo vj ülkeler sermayesi TÖrtüye ye gebnektedbler Gerçekte
metropol kredltOrlennln ellerinde b*fcm i} olan küresd fonlar kendi pa
zartamdaki durgunluktan azalan gelirlerden ve kend pazarlar oda bO
yüy eme m elen ve rekabet koşullan n ed e d yle . TûtkJye gibi büyük pazar
potansiyel olan Ökelere gelm ektedrler TOrtulye d n tuzla artan nûkusu
ve tüketim alışkanlığı. t iz le rin yüksek obuası ve kredi «m um undaki büyük potansiyel y a ­
bana bankaiam l} U h m kabartıyor
Bu barkalardan Türkiye'de en çok konuşulanı ve dikkat çeker» Yunan Ulusal Ban
kakımdan bin o U n National Bank ot G reece ıNBCO İn nedeft-de neler olduğuna bakarsak,
diğer bankalann da ne yapm ak İstedikleri a d a yla b llr 2006 d san ayı ortasrıda N B G d n
C I O lOslef Lrecutive OflSce) su T akis Arapoglu ve d g e r jbkettennn g e ne l müdürü
A Th o m o p o u k ı» p.MlIoısas ve A .le o p o u lo s N e w York. Londra ve Frankfurt ta grubım d s
seierlne ya tn m yapm ış olan k u ru rd u m yOnetlc lerlyle toplandar yaptlar. Bu toplantkarda
N B G grubunun g üneydoğu A vrupa. Rusya ve Ukrayna'ya açkna p la riarrı artarda/
h® G B a h a d ır h a m a m d a zaten etkleylcl bb varkga sanp. N B G d n B a ğ ırm a n d a k i Fa­
aliyeti Birleşik Bulgar Bankası IUB8) adı altında yürütülüyor. Bu barkanın 134 subesi ve
2 .IS 8 personeli var. Bbte>k Bulgar Barkası nın inlerlease A D acftyla b ıln e n bb de leasbıg
»rk e tl var Birle } k Bulgar Barkası Bulgaristan m en büyük üç barkasndan bblsl. UBB üfce-
de 382 A T M istasyonuna s jd p ve bugüne kadar da 158 bbı kredi kam d ağ ıtım } durum da
U B B 'd n 2004 y k k in da bb Önceki yıla o ra d a ‘UA3 artarak 61 m »yo n curoya J a j m ı ; d u ­
rumda. N B G d n Romanya'daki varlığı da 4 6 subesi bulunan Banca Romaneasca ve ton y d
nene ısı I T I 8A Romanla sbkerternden oluşuyor. Banca Rdnaneasca'nın 871 personel ve
k 4 A T M Btasyonu var.
h B G geçerlerde lU B lA l leasing SA ybketmın <*70 hissesin satm a ld ı NBG'nbs Roman­
ya'da satm ı k k j ı şirketler a/asnda Alpha sigorta sbkctl de var. Bu sbket dana Önce Yuna
fista n ın A p h a Barkası h a a t t ı Banca Romaneasca gelecek y » 20 y e d şube daha açarak
ve sunduğu hizmetleri çesltlendkerek Faalyetterb» genişletmek tsbyor N B G d n Makedon­
ya'daki barkasının adı İse Sopanik a Banka AO Bu b a rk a n n 40 subesi. 22 A T M istasyo­
nu ve 1.050 personel var. Ancak N B G 'd n Makedonya'da başka yatırm iar yapmak < rı hr-
sat koiladgı da tUBrlyor N B G Arnavutluk ta h e k e n d adı altoda taakyet gösteriyor.
N B G 'd n Arnavutluk ta 7 subesi ve 9 0 personel var. Bu ü h e n n barkaolık p iyasa m d a he
9 H 5 .4 paya s a n p N B G Arnavutluktaki s u b e le rn n sayısını % I S 'e çkartm ayı planı y o r
2005 y k içinde N B G d n Arnavutluk'taki m evduatı bir Önceki yka o rad a % | 7 artarak 70
m ilyon euroya çk tı. Krediler h e ybıe ayr» donem de ^ 9 3 .3 artarak 6 5 m ilyon euroyu b ıi -
d u Sırbistan ve Karadağ da da h B G 2 8 şube. 22 A T M Btasyonu ve 336 personel İle b a l
yet gösteriyor B a rk a n n bu kanadm n verdiği kredier bb yıl Oneesme orad a <h63.6. m ev­
duat hacmi h e h 4 8 a rtı} gösterdi Bu yıkn soruma kadar h * G Satıhtan ve Karadağ da 40
y e d şube dalsa açmayı planlıyor.
N B G üst yönetiminin y u n m a la ra sOytcdklerl g p l b arka nn İvedeh Güneydoğu Avn»
pa d ik i en güçlü Anan s topluluğu ohnah.* Bu a çklam a lu . Yunanistan ın en büyCk ban
kasının as» hedeftim artk Yunanistan p a zın o.m a d iğin gösteriyor N B G 'd n Ibvanıtoank ı
akarak yapbgı bu strate» degıslklgırvn Yunanistan m d g e r barkacılan taralından d a İzlen­
mesi bekleniyor. Y a d Yuman barkacılar klrfanra bundan s o d a Güneydoğu A vrup a'd a y e d
cadanm aya başlayan fbıans plyasalanna yaeracakiarf)
C ) Anana lercnanou Kektin* ga m e ti 17 d u n 200S s 15

30
 Önlem alınmazsa bankacılıkta
yabana payı yüzde 90’a çıkar
hmâ+A t»f
»M S hyMM. ItfV* C»fMt

F lrs a / ıs b a n k ın S * t ı p v e N B G
İngMz gazetesi Financial Tim ci NBG'nln 2.7 miyar
hksseskıl M tın alma glrlj İmini, bir Yunan »rketnce »İndiye
di» y jcn m ve NBG'nln büytfc bir zaferi olarak değerlen
rete* Fksansbankm çoğunluk hissesi Içm 6.7 m iyar dolar darıl odcyeMecegmı bOyfece
hem Cıcıgroup'a b* darbe rsdıreccgrsı nem de NBG'nln güseydogu Avrupa da varMılan 70
miyar avro. mevduatı 50 miyar avroyu bulan b* bankacılık grubunun yaratlacagna dikkat
çekiyor Bu tabloya bakarak NBG mn flnurtsbır* n oıennn alımı K* yapacağı harcamayı
karpamak Üzere 3 milyar avto semsiye aıtırmı yapacak am ası Fnmsbank m ‘*>46 sı <m
2 milyar 323 milyon dolar tutamda bu güne kadar Türk bankalarnn hem toplam hem de
% l İlk payı K h «-etlen en yCksek «yatı kabil etmesinin (Türk bankalar» k>l İlk pazar payı
Kin ödenen en yüksek ftyabn 3 katı.) neden de arta»kyot
N IC T l FİNANSBANK I ALMASI İÇİN PARAYI VLRENLİR KİM?
Financial Tm es a göre Frsansbank m satn alrması Km NBG Yunan barkasrta gerek» olan
3 milyar avroyu CredK Sulsse ve Goldman Sachs gibi gtKU Rruns kunjtıylam n sağlaya
cak olması bu ve benzen g ki» m İ er m arkasrıda kimlerin otdugıru gösteriyor. Bu ve benze
n gk.»mlen destekleyen » e r k«resel ^a n ve hucker lund olan büyük (nans kuruluşlar. tan
yOnerıclert. araa ve derecelendrm e kvrıiu»lırı. muhasebe, denetleme ve a vekillik bezola
nyU ortak haraket eden kısaca ÇUG denilen Cok Uluslu 'vatanSiZU»trım.»' »»ketler
Fırunsbarfcn satqı ar Ondan. Yursan starım Önde gelen gazetesi Katm erini n n 'N B G
Tezkiye nin yabana d a m a d old u* ba»kgıyla vermesi de dikkat «ekici
Tüdüye de 219 »ubesl butrsan Flnansbar*. yurt dr»mda da yaygın olarak bartaolık «a
k»malan yürütüyor. Toplam 10 ülkede bankacılık yapan Fmansbank. isv<re. Molanda. Ftan
sa. Aknanya Bctpka. Rusya Romanya Irkında ve Bahreyn'deki »ube ve bankalannda biz
metlerini sürdürüyor. B a r k ım » yl önce 191.6 milyon Y T l olan kiri 2005 te 350.4 e
yükseZnl»tL K55 M 'l Hüsnü Ozyegln Ailesi ne alt. ‘*■3 2 1 l Avkva sigorta »ırk et ne 9.7 ora
nrsdıki hassesini de Ftsa Moksmg elinde tütüyor Bankam % 4 l .l l 'llk payı borsada ı»lem
gorüyor. 2000 yılındaki piyasa değen B4 m lyon dolarken bu değen 6 ylda 63 kat arttı
INBG 6 milyar dolar değer üzerinden satn aldı I Barka 31 Mayıs 2006 tarTIne kadar <K33
oramda temettü dağıtacak Fırvınsbank ın aktH büyüdüğü (e sektördeki payı *b3.
Yunan Bankalarının Türkiye Çıkartması Devam LtRyor
National Bark o» GreecelhBGl ın Flnansbank n «G46 hissesini akması Tûtklye de ve Yırsa
nıstan da «e»ltu tartışmaları neden okrkea bi»ka M Yursan bırkacıkk grubu d i n l izobar*
(IFCıl TLKFLNBANK'n hissesini aldı Ö ger yandan Türk Yırtan l» adamlarının ortak g»n»l
nüyle 100 milyon avto sermayen (İh 5 ylda 2 milyar avroya «kanılacak ECt CTRI^M
BANKASI (Business Aegean Bank BABI kurutması gündeme geid Toptan ve perakende
bankacılık tır metleri susacak olan bankanın kurulu} «akjmaJarn sürdüren Türk Yızsan tica­
ret odası başkam Panıyoos Kotsfcos. I**5'l Yunan. <*35 l Türk olarak şekillenecek. Merkez
jubeszun Atina d a ilk »ubeslnzı ise İzmir’de açiacagn soyted. (Türkiye'de halen «e»IH
sektörlerde ballyet gösteren 230 Yızsan Arması varj
Ayrıca Türkiye bankalarını Igl duyan bZ bajka yabancı da Güney Kore U ıln h u ı Ma*
Grubu m n bankası ShZZıan Bank

31
 "BAnkAİAr SAtıldıkçA biz,
ne kMİAT çok p*r*yA gitti diye Alkışlıyoruz."
“Yurt dışı uyguİAmAİATA b Aklığınız ZAmAn t iz gid ip I i a m a , kziyA.
YuıtAnhtAn dAn ra/Mf şekilde bAnkA AİAmAzunız. vermezler
ST* B A Ş K A N I D oğa n Canazlar. 19 NHan 2006

Yabana bankalar kend pazarlarında buyuyerruyorlar Gelişmekte

olan para piyasaları ve ekonomilerdeki potansiyeli görerek, bu ülkelerde
yatırım yapmayı ve büyümeyi hedeflemiş dürümdalar. Türkiye de bu
stratejik polltfcalann hedefinde olan ülkelerden birisi. Mevcut nüfusu ve
hızlı artışı, büyük bir pazar olması İle IMF çıpası ve Avrupa Birliği müza­
kere masasındaki Türkiye, yapılan yasal değışIklAlerle risksiz ülkeler ara­
sında görünmektedir.
Doğu Avrupa ve Türk Bankacılık Sektöründe Yabana Oranı ıtyia 2006ı
BULGARİSTAN %18
S LO VEN YA % I9
M ACARİSTAN %19
ÇEK CUMHURİYETİ %20
P O LO NYA %25
TÜRKİYE %40
RUSYA FEDERASYONU %85
Kayna* StantM/tkroorı
Ulusal Bankacılığın % 4 0 ı yabancıların elinde olan ve bu oran hızla ar-
tan Tühuye'ye karşm Avrupa Birliği ne üye veya üye adayı olan Doğu A v ­
rupa ülkelerinde bu oran % 2 0 civarında olması çok dikkat çekici. Başta
Almanya ve Fransa olmak üzere gelişmiş Batı Avrupa ülkelerinin ulusal
bankaalık sektöründe boyleslne ters yüz echlmlş bir oran görmek m üm ­
kün değildir.
Bu konuda en can alıcı tepki sektörün en uzman ve yetkilisi olan Ser­
maye Piyasası Kurulu (SPK) Başkanı Doğan Cansızlar dan gehyor: *Hü-
kum etn bankacılık sektörü İle İlgili olarak mutlaka bir strateji oluşturma­
sı gerekiyor. Yurt dışı uygulamalara baktığımız zaman, siz gidip b*r Fran­
sa'dan. İtalya'dan. Yunanistan'dan rahat şekilde banka aiamazsmz. ver­
mezler. Bizde de bu konuda pek fazla duyarlılığı olduğunu zannetmiyo­
rum bankalar satıldıkça biz. ne kadar çok paraya gitti cbyerek alkışlıyo­
ruz. Sah İmasın değil satılsın. Ama devlet olarak finans kesiminde bir ya­
bana sermaye stratejimizin olması gerekir. Bu yabana sermaye karşıtlığı
değil, bir ülkenin stratejisi olması lazım. B* stratejiyle sınır belirtenmeme-
sl dt* umunda bu oran %80-90'lara kadar yükselebilir.'! 16)
D.Cansızların bu önemli uyarısına rağmen Bakan AbdUllatlf Şener
şöyle konuşuyor: ‘ Mevzuatta risk sınırlaması olarak tanımlanmış bir smır-
(16) Meit.ni. Para Plyüa. 19 Nlun 2006 ı9.

32
lama yok. Sektör Türkiye'de sağlıklı b r zemindedir. Bankacılık sektörü
sağlıklı bir döneme grmtştır Bakın dünya Türkiye'ye geliyor. Türkiye'de­
ki bankalara takp oluyor. Türk bankacılarımızın da komşıiardan başlamak
üzere dış dünyada talepler oluşturabilir.*) 17)
Türkiye Bankacılar Birliği Başkanı Ersin özlnce ise Şöyle diyor:
T ü r k müteşebbislen» bu piyasadan çekılmesne üzülüyorum Ancak sa­
tanlar» da fırsatı iyi değerlendirdiğini düşünüyorum. Bu yıl (2006) 5 0 50
oranları da sayarsak sektörün %40'ının stratejik yabana ortağı olan ban­
kalarda olacağını düşünüyoruz.*) 18)
Bankalardaki yabancı payı resmi ve özel ağızlarda farklı söyleni­
yor. Ancak bu oranın giderek arttığı ve %40'ları aştığı bir gerçek. Bu söy­
lemlerde ilk bakışta dikkati çekmeyen gerçek şu: Bankaların İMKB'de iş­
lem gören hisse senetlerinin ortalama % 7 0 ı yabancıların e l»d e olduğu
g o z önüne alınırsa, (örneğin Fınansbank % 8 1.47. Garanti Bankası
=*81.92. İş Bankası %66.18. Şekerbar* % 17.72) bankalardaki yabana
egemenliğinin gerçekte ne orana yükseleceğini siz hesaplayın.) 19)

Yabancı bankalar "ithalatla büyüyen pazar",

"İthalatla büyüyen İhracat" durumuna dönüşmüş
garip bir budalalık ortamına
elbettekl İthalatı finanse etmek, devlet kağıttan ve
yüksek faiz getirilerinden nemalanmak İçin geliyorlar.
Karlan % l 11 arttı.
‘ Büyük likidite güvenli olmak *çln gelişmiş ülkelerde üstleniyor. Ama
oralarda faizler çok düşük, % 1 'ln altında. Kazanç yok. Kazanç, borsalan
esnek, faizleri yüksek, ekonomileri liberal bizim gibi ülkelerde. Sıcak pa­
ra bizim gibi ülkelere kısa vadede kazanç İçin geliyor. Ekonomiler d ü ­
zene gircfeği dönemlerde geliyor. Geçici sükûnetten yararlanarak gehyor.
Gelirken herkes memnun. Borsa yükseliyor. Türkiye'ye döviz giriyor. Vit­
rinler doluyor. Otomobil satışlan fırlıyor. Merkez Bankası nda döviz re­
zervleri artıyor. Uluslararası büyük sermayenin Türkiye'ye güveni art­
tı,' edebiyatı başkyor. Ama bu Oroforl halı, yani hayal alemi, geçici. Dev­
let İstatistik Enstitüsü 2004 yim d a ithalat» 97.2 milyar dolar olduğunu
söylüyor. Y » e DİE'ye göre bunun 17.4 milyarlık kısmı makine ve teçhi­
zat. 65.4 milyarlık bölümü ise ara maları ve ham maddedir. 2005 y im -
da aynı riskli ve dengesiz anlayışla. 2006 yılında daha da artarak sürdü­
rüldü. 2007'de h u kesmedi. Yani %85'den fazlası üretim i ç » yapılan İt­
halat.’ (Dr.A Nail Kübalı)
(17) Fortan D iplom at*. 10 M a y a 2006. » 9 .
(18) F o ru n diplom aca. 2 6 Haziran. 2006
(19l Bankaların b o ru d a k i hisse paylan < ln kay. IcononSst. 26 Şubat-4 M art 2006. s.90-95.

33
 Bireysel bankacılık Ue KOBl'kere ağırlık veren yabancı bankalar, m ev­
duat. kredi ve kar artışında, ulusal bankacılık sektörünü geride bıraktı.(20)
2005 yılı Aralık ayında, bir önceki yılın aynı dönemine göre, yabancı ban-
kalann mevduatlarında, reel bazda %97 oranında artış meydana geldi. Bu
donemde yabana bankaların toplam mevduat hacmi içindeki paylan da
%2.5'ten % 4 .l e çAtı 2005 yılı sonulda mevduatlardaki artış özel ban­
kalarda % 22. kamu bankalannda ise % 8 olarak gerçekleşti.
2004 ve 2005 yıllarında açtan kredilerin banka gruplarına dağılanına
göre ise özel ve kamu bankalarınca açtan krediler, reel bazda % 3 9 artış
gösterdi. Buna karşılık yabana bankaların açmtş olduğu kredterdeki artış.
%104'e ulaştı. 2004'te 2.7 milyar YTL kâr eden kamu bankaları, geçen yı­
lı 2.9 milyar YTL kârla geride bıraktı. Piyasada genel eğilim, yabana ban­
kaların yerliye nazaran yabancı ortaklıklara destek olduğu, yabancı barka
kârlarında yeksek faiz ve devlet kağıttan getinlerinin önemli payı olduğu
Özel bankaların kârlarrıdakı bu azalma, artan diğer faiz dışı giderler ile di­
ğ e r provizyonlar kaleminden ve Yapı Kredi Bankası'ndan kaynakladı. Ya­
bancı bankalarn 2004'te 241 milyon YTL olan kân 2005 te 510 milyon
YTL'ye çıktı. 2001den bu yana bankaların pryasa değeri 14 kat artarak
62.871 m iyar S oldu. Aktif büyüklükleri «se toplam 300 milyar S çktı.
Toplam aktif büyüklüğünün %63.8'im oluşturan IMKBdeki bankalarn her
% l İlk prsaya payı 985 milyar dolarlık değer üzem den İşlem gorüyor.
Ö zel sermayeli mevduat bankaları içerisinde 47.5 milyar dolarlı ak of
büyüklüğünde ve sistemin %16'sırn oluşturan İş Bankasının % 1 ’llk payı­
nın değen 9 8 0 m iyo n dolar. Türk Kamu Bankacılık sektörünün aktif bü­
yüklüğünün %16.4'ünü oluşturan Ziraat Bankası nın değeri ise |MKB o r­
talaması olan 985 milyon dolarlık %1'llk payının değen dikkate alındığn-
da 16 milyar dolar üzerinde. Yine diğer bir kamu bankası olan v e özel­
leştirilmesi için Goldman S ach s-C A IB -Iş Yatmm konsorsiyumu tarafın­
dan dünya piyasalarında Roadshow'a çıkarılan Halkbank sistemin
% 6 .8 ‘ml oluşturuyor. Piyasa değeri 6.7 milyar dolar.
İşte bu nedenle kamu yaran ve ulusal çıkarlar göz arCk edilerek ne
olursa olsun borsa rahatsız edilmesin deniliyor. Akbank'ın 2006 nın ilk üç
ayındaki kârı 501 milyon dolar, oysa 2002 yılı toplam kârı 698 milyon
dolardı. Türkiye'de özel sektör kredterinın G SM H 'ye oranı 2005 yık so­
nulda %21 sevıyelernde. Oysa bu oran Fransa'da % 80. Almanya'da
% l 17. Çin'de % 1 40 clvannda.
Yanı Türkiye Özel SektOrü'nün gebşmesi İçin çok daha büyük kredi­
lerin venlmesi gerekiyor gibi bir tablo ortaya çıkıyorsa da. gerçekte bu
(20) Rasel I km erten Ijlertık kazandığında. Öze likle yabano büyük barkalar belirlenen kri­
terlere u ya n K C * İ lerle y a k n k re d ılıjkllerlne girecekler K 0 6 I ler İn T f u d a n küçükler bu
süreçte devre d en çıkarılarak kendi kaderlerine terk e d le c e k g e riye Oftl'ter kalacak
istanbulda on b ld e rce kO B I den Rasel i ye u ygun OOO İşyeri tespit edleblldl

34
bankaların Türkiye'ye yön ekmeler «d e k i temel nedeni çok aç*. Çok cazip
tüketici kredileri.
% 8 0 üzerinde faiz uygulamasıyla kredi kartı gtol kullanılan plast* pa­
ra soygunları, yüksek faizli devlet kağıtlarının komlsyonlan. gayrlmenku-
le yönelen abmiarda kredi ImkAnlan (Bunların başlıcası nüfusun önlene­
meyen yü*sell$l ve 4 milyon konut açığı nedeniyle büyük kredi potansi­
yeli olarak görülen mortgage gayrimenkul rehincıllğl devreye sokulacak.)
borsa ve hisse senetten üzerinde Istedklerl oyunları gerçekleştrebdecek-
lerl bk ortamın varkğı ve tabi kİ Merili Lynch in raporunda da bekrttlğl
gtoı gayrimenkul alımlan ve şirket özelleştirmelerinde yabancılara ve
hatta yerli alıç kara satı> noktasında onlarla birlikte hareket edebUmek
İçin, onlara kredi sunabilecek yabancı bank alarm Türkiye'de faaliyet
gösterebilme İmkanı.

Bankaların Ücret Komisyon ve Aldat Vurgunu

Bankacılık Düzenleme ve Denetim Kurumu (BDDK)'nun verilerine
göre, bankalann 2003 te % 7.5 da n ücret, komisyon ve bankacılık hizmet
gelirinin toplam gebrler İçerisindeki payı 2004'te % 10.4'e. 2005'te
%12.4'e yükseldi. Bankalar 2005 te kullandırdıktan kredilerden 1.3 m il­
yar YTL ücret ve komisyon geliri sağladılar. Diğer bir t adeyte kredi, men­
kul değer gibi faizli aktiflerinden % I3 .8 faiz geliri sağladılar. Buna kargı­
lık sektörün ödediği faizlerin faiz maliyetinin pasiflerine oranı ise %9.6.
Daha da ig lnç olanı plast* para (kredi kartı) üyeliği İçi her yıl kart ba-
şna ortalama 25 YTL talep edlbyor. Kullanımda d a n 40 milyon kart İçin
yılda alman para I milyar YfL'yi aşkın. Komisyon ve üyeikten alınan pa­
ranın toplamı Türkiye bütçesinin 75’te l 'l kadar önemli miktarda d d u ğ u
düşünülürse, vurgunun boyuttan daha İyi anlaşılır.
Diğer onemh bir konu da ‘ ithalatla büyüyen pazar*(!>, ‘ İthalatla bü­
yüyen lhracat*(!) durumuna dönüşmüş, garip bir budalalık ortamına el-
betteki İthalatı finanse etmek İçin geliyorlar. Yani kendi mamul mallannı
ve onlara ihraç ettiğimiz sanayi ürünlerinin girdilerini onlardan sann al­
mamız İçin para getiriyorlar. Türkiye'deki ucuz emek gücünü ve teşvikle­
ri kdlanarak Türkiye'de üretip. Türkiye'den İhracat yapıyorlar.
Hem mal satışındaa hem de verdklerl paranın faizinden para kaza­
nıyorlar. Bu parayı da kendi ülkelerine transfer ediyorlar. Bu para baba-
lannca kullanman ve blnyıHardır bilinen en eski yöntemdir. O neden­
le bütçenin % 3 0 'u kronik bir şekilde faize g ld lyor.(2l) 2

2 1 B A N K A C IL IK S IK T Ö H Û N Û N KRİZ D Ö N L M İN t D Ö N Ü Ş Ü
ft*nkac*k Sektöründe 2001 K rizin d en bu V « u
bk D e l* Bilanço l « l A tık la n 7 İ MUyaz D olara Ik k ıe id l
Ydtanda görüleceği gt> giderek ı>tan kabartan bankackk sektörüne yöneik yatnm iar
beraberinde rlskJert de getirmek ted r Sektörün 2005 yık sorunda l milyar 8 8 0 m ilyon d o

35
 Düşük Kur ve “A çık Pozisyon" Kumarı
Nasıl vc Neden Oynanıyor?
A ç * p o z i s y o n o la ra k a d l a n d ı r ı la n b a n k a la r ın d ö v i z v a rlık la rı İle d ö v i z
y ü k ü m l ü l ü k le r i a ra s ın d a k i fa rk , t a m a n l a m ı y la b e lir s iz b e g e l e c e k ü z e r i n ­
d e n b a n k a la r ın o y n a d ı ğ ı b e k u m a r h a lin e g e lm iş t i r . Ü l k e İçi y ü k s e k fa iz
o r a n la r ın d a n v e d ü ş ü k d ö v i z k u r u n d a n y a r a r la n m a k ts t e y e n b a n k a la r , b ü ­
y ü k m ik t a r la r d a y a b a n c ı b a n k a la r d a n b o r ç la n m a y a g i d e r e k e k l e e ttik le ri
d ö v i z l e r i ü lk e İçin u lu s a l p a r a y a ç e v e e r e k y u r t İç i f a iz e y a t r m a k t a v e s ü ­
r e s o n u n d a y ü k s e k fa iz g e t e t s l e ld e e d i l m e k t e , e ld e e d i l e n b i z İle a n a p a ­
ra y e n i d e n y a b a n c ı p a r a y a ç e v n l l p . a lın a n b o r ç y a b a n c ı p a r a a rtı y a b a n c ı
p a r a fa izi ö d e n d i k t e n s o n r a k a la n p a r a b a n k a n ın k a rı o lm a k t a . T ü m b u İş ­
le y iş in v e b u k o la y v e a ş ırı k a z a n c ın g e r ç e k le ş m e s i İç in t e m e l ş a rt ü lk e ­
n in u y g u l a d ı ğ ı d ü ş ü k d ö v i z k u r u n u n d e v a m e t m e s i d i r . B u d e v a m e t m e ­
y i p d e a n i b ir d e v a lü a s y o n , y a n i u lu s a l p a r a n ın d i ğ e r u lu s la r ın p a ra s ı k a r­
ş ıs ın d a d e ğ e r i n i n d ü ş ü r ü l m e s i ile y a b a n c ı k a y n a k la r d a n b o r ç la n a n b a n k a ­*
2

lar olan b lanço <1 d ö v iz açığı ocakla 3 milyar 1 3 1 m ilyon dolara, »ubatla « 6 m iyar 029
m ilyon dolara, rv u n sonunda n e 7 m iy a r 276 m ly o n dolara rekor düzeye yükseldi. Böy-
lece sektörün açığı 200 i y it sonundan bu yana * kez bu OlçOde b r büy<*üo$e ulaytı.
Bu büyüm e sektörün blanço İçi d öviz yükümlülüklerinin 5 milyar lO l m ilyon dolar arta­
rak 1 1 3 milyar » 0 6 m ilyon dolara kadar yükselmesine karjıkk. döviz vartıklarndakı arbjm
2 m iy a r 8 4 9 m iy c n dolarda kalması neden oldu Barkalar bilanço içinde dOvlz açığı ve­
rerek aldklan kur riskini, b lanço ekonda yapcklan v a d e » d o v z alım sat m Ijlemleriyle
azaltmaya yö n e l yortar
■asel II KrMerteri rOrOrfclğe Girdiğinde Yetil Bankaların D u ru m u Ne Otar?
2007 sonunda yürürlüğe girecek olan Basel II kraetlerl le b ilk te elde kalan az sayıdaki
yeril bankanın güçlü olanlan ayakta kalmak Içm zorlanacak Diğerlerl ise ya b an cia rn dene­
timine v e ya ortaklığına girmek zorunda kalacaklar. İster zoraki rskatu ister konsokdasyon
dlyebürsamz. Neden rrt? Metropol kreatörlerin uzun yıllardan bert üzerinde çakstıkbn b r
proje olan Basel I kriterleri sermaye yeterlilik uzlaşası denilen bu bankacıik sistemi stan
dardıd r A m aç krerl veren v e alan ıçm g ûçlendrıcı güve n veren bir sistem d u jtu rm a k tr.
Yani llruns kuruluşları û ze rn d e hem ulusal hem de uluslararası denetim güçlendrm ek ve
piyasa d ls p u n n ı sa g lım a kr». Bu baki} açısıyla ö z e lk le Türkiye'deki bankaci-k macerasm
dlsıpkn akına alacak okrvıs gereken b r durum . Ancak b r ba>ka açıdan bakıldıgnda Basel
■ knterierl metropol l-redıtorteflnın ve uluslararası derecelendkm e kunJuıslarnın vereceği
kredi der ec ekerinin u yg ıia rvna sı nsk degerlendrllm eılnln yapdmasr ne d eriyle yer» banka­
ları zora sokacaktır Çünkü bu kurutuşlar yeksek puan alan m ail raporları sel I al ve güve ­
nilir IV m a ian önereceklerdir Basel II yürürlüğe gır d g inde Türkiye'den olan kacakların
n s k a g rk g ı % 0 'dan tM 00 e. yedi bankalarından olan alacaklarının nsk agıdıgı h e % 2 Ö d e n
IklO O 'e çkacagı ıçm. Basel II yl uygulamasa b ie Türkiye « n ve ye r» bankalarn alacağı kre­
dilerin tezinde artış, m k ta rn d a h e azalış olacakı»
Diğer bY etki h e Baset l l y i uygulamaya başlayacak ütkelern sermaye yel erilliği rasyoia
ıs ıd a görülecektir Operasyonek rtsk içinde semsiye bulundurma zorunluluğu, bankalarn
m inim um sermaye n trya cry alışacaktır. Bu duru m sermaye yete d ilg i konusunda kar} Say
trm a l üstünlüğe sahip olacak g e l- ,m } Cık e bankalarmn. Türkiye g t » gelişmekte d a n ü l­
kelerdeki g to ly eril barkalarla brlesmekerl v e o d a n sat m alması sekinde yaşanacak b r kon-
so k U s yo n sürecin basiatabkecektk

36
lann borçları devalüasyon oranında artmaktadır. Örnek olarak 1994 yılın­
da Türkiye'de yaşanan banka iflastan ve finansal yapdarn krize girmesi bu
anlardan süreçle yakından İlişkilidir. Bankaların bu tip aç* pozisyonlarda
and kazanç ya da kayıplara sebep olması, belirsiz olarak tanımladığımız
geleceğin daha da betlrslzleşmeslne neden okm .

ABD'II Yabnm Bankası ve Borsa Aracı Kuruluşu Merrill Lynch

Türkiye'nin Nasıl YönetUeblleceğl Konusunda
Siyaset Yapmaktan Da Geri Durmuyor
Türkiye'de gerekil politik, ekonomik ve sosyal stabilize sağlanmamış
olmasına, potansiyel istikrarsızlıklara, bu alanlardaki parametrelerin ronık
bir biçende »yİ gösterilmesine rağmen. Türkiye'de neden yabana bankacı­
ların payı büyük bir hızla artmakta?
Çünkü ulusal bankaları satın almak »çin odedklerı paranın en az 10 ka­
fi fazlası olan Türk Halkının o bankalardaki aktiflerini yönetmek İstiyorlar.
B ınlarn ardından Morgan Stanley ve Standart&J*oors derecelendirme
kuruluşları. 2006'da “Türkiye'deki bankalar halen ucuz, satın alın" çağ­
rısı yaptı ve dünyanın önde gelen A B D merkezi yatırım bankası ve borsa
aracı kuruluşlarından olan Merrill Lynch(22) de Türkiye'de yatınm barka­
sı kurma karan alek. Bu nedenle BDDK ile görüştüler.
Merrill Lynch. 29 Kasım 2000 krizinin sarsıntısını üzerimizden atma­
dan yabana yatınmcılarına "Türkiye'den çekilin" çağrısını yaparak İki
gün içinde Merkez Bankası ndan 7.6 milyar dolar. Türkiye'den 10.4 mil­
yar doladık para kaçışna neden olmuş ve 2001 krizini tetiklenmişti. Borsa
% 3 0 değer kaybederken, gecelik repo faizleri % 7S00'e fırlamış, hemen
ardından yaptan yüksek devalüasyonla Türkiye'nin dışborç yükü 29.3
katniyon T L artmıştı, ilk e bir anda % 4 0 oranında yoksullaşmış faiz dışı
fazlayla yaşamaya mahkûm edilmişti. Bu kuruluş şimdilerde Türkiye'ye
yerleşme hazırlığı yapmakta.
2005 y * özeleştirmelerinin çok başanlı olduğumu söyleyen Merrill
Lynch yayınladığı “ 200* Yılı Global Ekonomi Tahmin Raponı~nda “T ü r­
kiye İçin tehlikenin cari açık veya petrol fiyatlarının artışı değil erken
veya la m ann da yapılacak seçimde ortaya çdcabllecek parçalı meclis
ve bunun sonucunda kurulabilecek muhtemel koalisyon hükümetleri­
dir." ckyor. Yanı bu para karteli haddini aşarak Türkiye'nin nasd yonetlleb*-
leceğı konusunda siyaset yapmaktan da geri durmuyor. Bu durum maka­
lenin başlığında yazdığınız g b l m al denetimi yitiren devletler para İle alı­
nır safihrlar gerçeğinin çok sayıdaki örneğinden sadece bvl.

(22} M c frti Lynch dünyanaı e n baysrû para yönetim şirketlerinden B u c k Bacfc'n % 5 0 y e ya­
tan hoseunl satn alan ve I trtyon dolı/ ürerinde, yart ÎO k Jye GSMM riln y j k u j * Oç kan k»
nu kontrol edebdyor

37
 Perde Ar*Asındaki Eski Tüfekler Sahneye Çıkıyor
Yaklaşık 200 yıktır her türlü yatrım spekülat# para İşleriyle uğraşan
F ID ve C R Tn ln öncülüğünü ve kuruculuğunu yapan günümüzde yatırım
bankası konumundaki Rotschlld grubu. 2006 Tem m uzuxta İstanbul'da
büro a ça Rotschlldın Türkiye'de mevcutların yar» sıra gelecekle İlgili pek
çok projeleri olduğu bir gerçek. Türk Teiekom özelleştirmesinde Aycell
ve Arla nın bırleşmesnde Telsim'ın TM S f tarafından satılmasında danış­
manlık yapmış, bu faaliyetlerinin varlığı sonradan ortaya çıkmıştı. Konu­
muzun dışnda olmakla birlikte genel olarak bakıldığında Türkiye'de yatı­
rım yapmak İçin gelenler veya çağrılanlar. Türkiye Cumhuriyeti nin kuru­
luş ilkeleri ve yasalarıyla bağdaşmayan veya gizli saklı iltşkter Içnde
olanların sayısı bir hayli fazla.

Yabancılar Türkiye Üzerine Kumar Oynar

İstedikleri An Çökerteblllrlerse
’ Türklerl boşverln. ABD. Türkiye'den elini Ayağını çeksin
Mali piyasalar Türk ekonomisine ne yaparlarsa yapsınlar.'
LS.Ubby

İMKB bütün gösterişli çıkışlarına rağmen, son derece sığ. tamamen

merkez borsaların güdümünde. Manipülasyonlara ve spekülasyonlara
son derece aç*. Örneğin 1990 da şişirilen balon 1994 te patladı. "Aylar­
dan ocak... borsa çılgınlar gibi yükseliyor Aralık sonunda 20 binli se­
viyelerde olan endeks. 12 Ocakta 27 binlere ulaşa Fakat neler oluyor?
M oody's. cart açık ve yüksek enflasyon nedeniyle notumuzu B A A l 'e dü­
şürdü. Türkiye spekülatif kategoriye indi. Dolara hücum başladı, borsa
sert inişte... Yabancılar bono ve hisse senedi satarak Türkiye pazarnı terk
ediyor. Merkez Bankası sürekli piyasaya müdahale ederek rezerv eritiyor.
Şubat böyle geçti. M artn 23'ünde Standart A P o o rs da not düşürdü...
Tüm piyasalar kanştı. Ocak ortasında 16 bin 500 lira olan dolar 25 bm li­
rada. borsa 13 bin puan seviyesinde... Yabancılar kaçıyor. Merkez rezerv
eritiyor... Gecelik faiz % 1000'e çıktı. Piyasalar allak bullak... Birkaç gün
sonra 5 Nisan karartan aç*landı. 40 bin liraya çıkan dolarda devalüasyon
% 7 3'e ulaştı." levent an** ıı ou» 2006 . BusoMivrcrtTirt.y» 4 6 6 ) 13 aracı kurum
battı. 60 bm yatırımcı kaybetti. 2001 de aynı şekilde 184 bin yatırımcı
kaybetti. 36 şirketin tahtası kapandı, bazı bankalar battı. Keriz gibi silke­
lenen yer» o yin e uların İMKB'ye ilgisi giderek azaldı. Ulusal paranın gir­
mediği veya buradan dışlandığı bir ortamda yabanerfar İster siyasi, ister
kAr amaçk her türlü oyunu, böyle bir borsada oynayabilirler.
Daha sonraki yıllarda Merrill Lynch şu ünlü 2001 krizini tetiklemlş.
yarattığı büyük depremde borsa çökmüştü.
 Diğer ttr örnek İse 7 Mart 2003 tarihli The W a* Street |oumal gaze­
tesinin Money&Jnvestlng bokımünde "Bond Buyers Gamble on Türk ey"
(Türkiye Üz e m d e Oynanan Kıanar) başlığı aKnda Türk mak yapısını tahrp
etmeye yönelik borsa oyunları hakkında aymtılı bilgileri vermişti. Ayrıca
M.R.Gordon ve General Bemard E.Tranlor'un C.OBRA II "The İnside
Story of The Invaslon and Occupadon of k aq" adlı kitabında D.Cheney
grubundan LS.LIbby nın yme ABD askerlerinin Türkiye'den İrak a gelişine
İzin v erimemesi ardndan *Türk»erl boşverin ABD. Türkiye'den elini aya­
ğını çeksin. Mak piyasalar Türk ekonomisine ne yaparlarsa yapsınlar.' şek­
lindeki çıkışını aktanyor. Borsa jargonunda çok s* kullanılan "Fiil or Kili'
(doldur veya öldür) emirleri Türkiye üzerinde kapitalist emperyalst kılıcı
olarak saüanmaktadr. Cumhuriyetin erken döneminde Kemalistler borsa
ve para piyasalarında bir dizi sıkı önlemler almtşlardı.(23)
Türkiye Dış Şoklara En A < Direneli Ülke »«TM r 1006.1

D i} Bore Servisinin İç Bo«e S erasının GSYB4 ya

lh rjc .su OranK<*>) Orarv(%>. 12006)
Kolombiya 23 Türkiye 32
Ar|antln 21 Brezilya 23
Brezilya 20 Meksika 9
Türkiye 17 Macaristan 9
Venezüela 13 FII İp İni er 8

MONKY&INVKSTING THK WAI.l STREET JOI RNAI

Bönci Buyers Gamble on Turkey

Kanlı Botsa

karçı çıkm a» doğrunu

sundu tezkerenn m e c­
lisleri
ılne
M art 2003 tartılı The W a l Street |oun»aln "Para ve Yatır m ' eki. Habere g e re S y İ Önce Rusya da
yaratılan ftnansal k/U oyununun aynısının Türkiye üıerlrvde nasıl o y r u n d ıg n ta m sayla halinde ay-
nntıUrıyla vetrm jtl Gazeteden fotoğrafta İskenderun'a ındmlen ABO asken araçlar ve tecNzat.

Î23) Aynnrtar Icm bokrnz İrsal Yavl. ‘Batm ün Bir ülke Nasıl kurtarılır', Y a o a Yay. İzmir
39
 Türkiye Nüfusunun Vadece 73'te l'l Borsada Oynamasına Rağmen
Sayısı 2086 yı Bulan Büyük O yuncular İle
Sayısı Bir Düzineyi Geçmeyen Ç o k Büyük Oyuncular
T ü r k i y e 'y i E n d e k s le Y a t ır ıp E n d e k s le K a l d ı r ı y o r l a r
I990'da yeril payı % 98.2. yabancı payı % l .8 ve yabancnın protfoyu
O'ken; 2003 ten İtibaren bu rakamlar hızla tamamen terseıe döndü ve
2006'da küçük yeril yatırımcnın payı %3. olmak üzere toplam %32.2
yeri payı, yabana payı % 67.8. portfoy İse 35 milyar dolara yükseldi.
BORSADA YERLİ YATIRIMCI KALM AD IĞ ININ BELGESİ
Bor şada Bor şada Yabancının
Yeril PavH%) Yabancı PayK%) Portföyü (MılyonSi
1990 982 1.8
1991 96.3 3.7
1992 85.6 14.4
1993 92.2 7.8
1994 81.9 18.1
1995 62.8 37.2 1.936
1996 60.2 39.8 30 8 5
1997 61.1 38.9 6.018
1998 56.5 43.5 3.700
1999 46.3 53.7 15.358
2000 57.4 42.6 7.404
2001 52.8 47.2 5.635
2002 59.9 40.1 3.450
2003 49.7 50.3 8.954
2004 45.1 54.9 16.141
2005 33.6 66.4 33.649
2006 32.2 67.8 36.860
2007 Mart 30.7 69.3 39.400
B O R S A D A ÛTÛLENLERİN SAYISI 885 872
Ü TIN LER İN SAYISI 2 086

Portföy Değeri Yatırımcı Piyasa

(Bin Y R l Sayısı Değerndekl Payt(%)
1-10 739 804 3.11
10-50 111.227 6.45
50-100 18 856 3.49
100-500 14.396 7.67
500-1000 1.589 2.96
1000 ve üzen 2.086 76.32
Kaynak A/iCi Kulanla/ Butiği

40
 B o r u d a k i Y a b a n c ı Payı (B ıyık lıla r dahU l % 6 7 .8 Yeril % 3 2 .2
• Yabancı yatınmcının son üç yıldaki İşlem hacmi % 8'den %40'a ç*tı.
• Yabanciar portföylerini % 5 0 oranında amrarak. 40 milyar dolara çı­
karttılar.
• Yabancılann Borsadaki net kân 16 milyar dolar.
• Yabancılar İMKB 30 endeksrıden sonra IMKB 100 endeksi içnde
yeralan daha küçük şirket hisselerine de yöneldiler.
• Toplama bakdchğında Türkiye'de yabancı kaynaklı sıcak para mikta­
rı 72 milyar dolara ulaşa Bu rakamın 42.3 milyar dolarlık bölümü
İMKB'de hisse senetlerine yatınldı.
• 2006 nın ilk çeyreğinde Takasbank ta yabancıların 33 milyar dolar­
ak yerli kâğıtları vardı.
• Endeks 45'lerın üzerine çıkartıldı. Daha da yukan 6 0 lara çfcacağı
gazı verildi.
Bu sırada sıcak paranın kaçmasına neden olan çeşitli etkenler bir ara­
ya gelince Borsa inişe geçti. Nisan 2006 sonlarına doğru hala 42-44 ban­
dı Içnde dalgalanmaya devam etmekteydi. Haziran darbesi borsayı öyle
b » v\xdu kı neredeyse y i sonuna kadar kendine gelemedi.
2007 başlarında Çin Borsasızdaki süpnz İMKB'yİ tekrar saBadı ve
endeks hızla 40lardan aşağılara düşüşe geçtı.(24)

Yabancının stopajı sıfır

yerlinin oranı yüzde 10

IB M U n u n ArSasmo* rtn 2. 3 ve 4 c/vcu mtdddenyZe *>n vgı-o oununnda yobonclara ver­

gi mvuAyeöen gconkt*> yer* yotrm c. be trvaelet yapdrvt. h-uur rekabet kuyunda y<* okry^rj
160 yıl sonra yine yeı* yabancı aynmna a t İn ko/oı omegı M-Uye Bakır. K Uruluun ve
sotemin Devler Bakara A Babacan n 'j.tn .u r otourtyor. j ı o roo» m » , . .

(24) 2 O M Hu İ n m K illin in f e r i) OrriUefi BAyBk Z arar N u k o m

Haziran ortalannda yabancılar çıkmaya bajlaynca geride (oturası çok a g r olan M enkaz tx-
rakıla/ 27 Haz ra n d ı B o r u 30 un alıma « s m e m e k İçin çabalarken. dolar bazmdo % İ 7 do-
}Q t yatırımcıyı 28 M iy a r USO zarara soktu Içiennde Koç. Sabancı ve 1} Barkası nm bulun­
d u ğ u Türkiye'nin S bOy<ık grubunun bu d U }U }te n zararı lıe 56 M ilyar U S O 'y e ulattı. Şubat
2006 sonunda bankaların borsadaki toplam hisselerinin değeri 75 M i y a r U S D ye U Lıjm r}
ken. 23 Haziran 2006 da bu rakam 39 MU yar US D ye indi Yani bankaların ratan da 36 M İ
yar U S D t n bOyük tıs ıe senetlerinin oluşturduğu İM KB 30 jırketlennm d e ğ e n de 61 M i ­
yar US D azalarak. 138 M ilyar U S D den 77 M iy a r U S D 'ye d O jta Bu kağıtlar üzerinden kim ­
lerin neler k a za n d ıg n n . kimlerin neler kaybettiğinin, borsa oyununun nasl bir kumar oldu­
ğunun ve ne anlama g e td lg n n en tip * Omegl. g I
Topyekun çöküşü yaşadık

Yabancılar piyasaları kastı kavurdu

a uıı
.» k r iK İc r.

Kurlar dokı yükseli» ve borsadokı dususe »ırke«leem değen a y basmdon t

36 milyar dolar azaldı Dulusun 2 1.5 m iyar dolan kur artısından kaynı

Bu zarara yürek dayanmaz

3« dal»*

Türkiye 1999. 2001 v e sonrasrtda gelen artçı borvı deprerrleriyle sarsıldı Gerçek nedenler
hep aynı İyim ser lu ı a . cari İşlem a ç ıp n m artması. e ı A u y o n beklentilerinin «utm am a­
sı. M I p ro p a m la rm a uym am a, la i ı hare kederi vtx liradan b v olay paniği terkliye» v e für-
cfcJI yabancı spekülatif d öviz kaçıyor Birlen oyun oynuyor, a g » b ed e tn to p k m AdOyor.
 Sıcak Paranın ve Aracı Kurumlann
Hem Ballı Hem Katmerli Kazanılan
Gerçekten de 20. yüzyılın son çeyreğinden başlayarak sadece Türki­
ye'de d e ğ i tüm gelişmiş dünyada ekonom * hayat giderek artan bir be­
lirsizlik kulvarına girmiştir. Bu belirsizliğin İki temel nedeni var: Birincisi
Sovyet tehdidinin ortadan kakması sonucunda Avrupa ve Japonya'nın.
A m erka İle kıran kırana bir üstünlük savaşına başlamalandır. İkincisi de
ABD'nln uzun yalardır verdiği dış ticaret açıklan İle dünya piyasalarında
oluşan, başıboş likidite. Bugün trllyolarca dolar mertebesine ulaşan bu
‘ sıcak para*, gelişmiş ülkelerin de. bizim gibi gekşmekte olan ülkelerin
de kabusu habne dönüşmüştür.
Bu "spekülatif fonlar’ 70'll ve 80'lı yıllardaki petrol krizler n d e sanayi­
leşmiş ülkelerin verdklerl cfcş ticaret açıklanndan. özelikle de ABD'nın
"çifte açıklar" olarak adandırılan dış ticaret ve bütçe dengelerindeki bü­
yük bozukluktan kaynakland. Daha I989'da dünya borsalarında dolaşan
spekülatif fonlar kİ trilyon doların üzerine çkmıştı. Bu paralar dünya ser­
maye. döviz ve emtia bor saları arasında kayarak bu bor saları alt üst etme­
ye başladı. Spekülatif amaçl döviz akm satmtarı ckş ticaret İşlemlerinin 9 -
10 katına ulaştı. Döviz fiyatlarım Ihracat-ıthalat dengeleri d e ğ i. spekulatrf
döviz arz ve talebi beklemeye başladı. Sonuçta ülkelerin dış ticaret den­
gelerimdeki bozdmalan otom atk olarak ta m r etmesi beklenen serbest
döviz kurtan beklenenin aksine dengeleri bozar, ekonomileri kontrol edi­
lemez bellrsizlkierle karşı karşıya brakır hale g eldi Dünya bugün yeniden
Bretton Woods benzeri bir düzenlemenin arayışı içindedir.
Türkiye'nin 1970'H yılları yabancı sermaye düşmanlığı '80'll yılları ise
yabancı sermaye özlemleri ile geçirilmiş yılar d*. '90'larda krizlerle sa­
vaşmaktan yabancı sermayeyi düşünememişiz dır dahi. Bu yıllar yabana
sermaye beklenti ve umutlarımızın krıldığı yilardır. Krizli yıllarımızın
"gözle görülür" yabancı sermayesi ne yazık kl. Türkiye'ye gelen "sıcak
para "dan İbarettir; ve biz. ne knz öncesi ykarm ızda ne de üç büyük kri­
zin deney m İ İle anlayabimlşlzdır kı bu paralar aslında gerçek "yatırım
fonları' değilde.
Biz bu sıcak para felaketini 1994. '98. 2000 ve 2001 de yaşadık. Bu
gün de manzara o günlen andınyor.
Türkiye'nin gerçekte İhtiyaç olan, doğrudan yatırım yapmak için g e ­
len "D oğrudan Yabancı Yatın m " (DYY) sermayesidir. (25) Sıcak para

(251 D in y a d a kıt. yarark v e de ğ e rli olan serm aye ise D Y Y le r. D Y Y V e rn İse günlük
d eğ il, y ılık hacm i 2 0 0 0 yıknda ancak 1.5 t r ly o n dolan bok lu A n c a k o yıldan sonra
g e rile m e ye başladı. 2 0 0 2 yıkn d a d ün yadaki toplam doğrudan yabancı serm aye yatı-
n m lan n ın hacm i 5 J 4 m ilya r dolara düştü. B ir m gibi kalkınmakta olan tü m ülkelerin
dünyada bol. Amerikan eski H azne Müsteşarı Roger Altım ın bu paranın
bir günlük sirkülasyonunun I trtyon dolar olduğunu söylüyor .(26)
Türkiye'de yatırım yapan sıcak para sadece Nisan 2006 da birçok ül­
kede bir yılda kazanaMeceğl oranda para kazanç* Nisanda Y T l mevdu­
at. borsa ve hazne İç borçlanma kağıtlarında dolar bazında % 3 -4 oranın­
da getiri sağlayan sıcak paranın son bir yıllık kazanç İse dolar baznda
%89'a kadar çıktı. Sıcak para son bir yılda İMKB'de %89. YTL mevduatta
% 20. DİBS'de ise % 1 7 kazandı. Geçen yıl nisanda IMKB'dekı hisse senet-
le m e yatırılan 1000 dolar bu y i 1.897 dolara yükseldi. M art 2007 M ba-
riyle sıcak para gedrtel l'e 70 oldu.
Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluştan Birliği (TSPAKBl'nln
hazırladığı rapora göre. 2006'da yatırım araçtan arasında en yüksek ge­
tiriyi hisse senetleri sağladı; döviz İse reel kayba uğradı. Dolar baznda
İMKB 100 endeksi % 6 l 'de İşlem gören şirketlerin toplam piyasa değeri
% 65. Hisse senedi İşlem hacmi %37 oranında arttı. Sabit getrdi menkul
kıymet İşlemlerinin %82'sl bankalar. % I 8 'I araç kurumlar tarafından ya­
pıldı. Hisse senedi İşlem hacminde barka kökenli araç kurum iam payı
%55 oldu. Kısacası aracı kurımlar uzun süredr görülmeyen yüksek kar­
lılık sevıyelerne «iaştılar.

bu O Y Y'le re b üyük ge rek snm e st v a r. Yerli yatıranlar yabancı yatıranlarla desteklen­

m ezse ülkenin artan g e n ç nüfusuna ısd tıd a m olanağı bulm ak v e geksmts ilkelerle
arayı kapatm ak olanaksız.
H a t u A ı bu D Y Y le r için d û n ya cU b üyük rekabet v a r. Çünkü esasen D Y Y le tm ‘kö ö 's ı
yırve gelişm iş ülkelere g id iyo r. G e n kalan 4134’ü ise A s y a A frika L a m A m e rik a dahil
d ü n ya n ın tü m gelişm ekte olan ilk e le ri paylaşıyor. T i r k iyenin bu 5 3 4 m ilyar dolarlık
h a c m d e n aldığı p a y 6 0 0 m ilyon dolar, yara b m d e b ir'm b ra z üstünde. Buna kar>n o r-
n e ğ n Ç ek cu m h u riye ti % 2 . Polonya % l . M e ksika 4b3 p a y aımıs.
D ü n y a ülkeleri D Y Y 'le rl çekm ek Içm m üthiş bir teşvik yarısı için de . Vergi iadeleri,
serbest bölgeler, b r e b r m üzakerelerle verk en ö z e l teşvikler gibi ’ b irn c l v e ikinci ku ­
şak teşvikler' aşkm ış S im d i kalkınmakta olan ülkeler arasında akılı olanların u yg u la ­
m a y a ko ydukları 'ü ç ü n c ü kuşak te svk d er' var Bunlar b izim alıştığım ız, b k d ğ ım lz ya -
t r ım teşviklerinden çok farklı. A d ın a İn g ilizce 'd e 'G o o d C o ı e m a n c e ' d y o tla r Türk-
ç e y e İ y i y ö n e tim Kuralları' olarak çevrilebilir. Bir cüm le »e özetlenecek olursa. "Eko-
n o m n in rasyonal. yara m antıkh v e akklı y ö n e tim i." olarak ifade edilebilir. B* başka d e ­
yişle. D Y Y le re ö z e l birtakım istisnalar v e m uafiyetler tanım ak ye te ri d eğ il. Ç ü n k ü on
la n artık Afrika’n ın e n İlkel ülkeleri dahi u yg u lu yo r Yatrım cka ra a y rım gözetm eksizin
m a n tk lı v e e Ik ıl yö ne tk en b k e kon o m in in sa ğ la ya cak saydam , ahlaklı, es* v e a d i b*
ortam d a ıs ya p m a olanağı verilm esi, bu g ü n en e tkk teşvik v e O zentkrm e yö ntem i
olarak kabul e dıkyor.
D o ğ ru d a n ya bancı yatırım lar Tü rk iye ’nin İstikrarı bir e k o n o m y e kavuşm ası İçin en
etkili araçlardan biri.
(261 A . N a l Kubab.
 B i l i n i r l i k İ m a m d e k r tlr ,’ diye t » sor vardır 1 95 0 den bu yana B a tıy a e n e m le n ­
m e v e serbest piyasa e k o n o m im e g e ç m e s e v d a » K;ınde bocalayan liberali!) poatıka
atarın yarattığı tablo ortada. TCvkıye'nın ıtrid e bulunduğu sorunlar ned e n iyle y a t r m
a la rm içm e d ü ştü ğ ü perışonkğı g österen bu illüstrasyon, gerçekte kapitalist oyunlara
he ve sle n en siyasilerin ya ra ttığ kaocık Tü rkiye 'yi anlatıyor.

Panikler Ülkesi Türkiye

RQy« Aleminden Hep Sarsılarak M ı Uyanacak?
Genelkurmay Başkam Orgeneral Hilmi ö z k o k
“Kendim izi savunmak zorunda kaldığımızda herkes
bundan tarar görür. Borsalar etkilenir." diyorsa.

Panik sebebi her şey olabilir. Öylesine akla gelenler.

• Ecevtt hastalandı... PanikI
• Cumhurbaşkanı Anayasayı fırlattı... PanikI
• Derviş le Serdengectl anla>amadı...Panlkl
• A ske r rahatsu... Panlkl
• İstanbul'da bomba patladı... Panlkl
• Van savcısı İddianame yazdı— Panlkl
• Hamas lideri Ankara'ya davet edildi... Panlkl
• Tayland'da askeri darbe oldu.... Panlkl
• Sınır ötesi harekat yapdacak... Panlkl
• Malatya’da misyoner öldürüldü... Panlkl
• vs vs................ ..
Bu ve bunun gibi akla gelen hemen her olay, para ve sermaye hare­
ketlerini etkiliyor ve toplum anlamakta zorlandığı sıkıntılı periyodlara gl-

45
rıyor ve hiç hak etmediği şek4de 'para piyasaJan o yu nu ' içindeki yerinin
ne olduğunu bilmeden 'panik sendromları' yaşıyor.
Hele yetkili ve etkili bazı muhterem zevatın, olur olmaz yerde K o -
n u fu n ju n bor*a düşer."sözü veya tehditten sürekli duyuluyorsa bu da­
ha vahim. Bunlann en ilginç örneklerinden biri Van savcısının Şemdinli
iddianamesi olayı sonrasnda yaşananlar bağla m n da. zamaran Genelkur­
may Başkam Orgeneral Hilmi Ö zk ö k ten duyduk: "Kendim izi savun­
mak zorunda kaldığımızda herkes bundan zarar görür. Borsalar etki­
lenir." O ysa iddianameye karşı yayınlanan zehir zemberek bildiriye rağ­
men piyasalar hiç de tepki vermedi. Demek kİ Ûzkok'ün enckşesı yersiz­
miş. savunmasını yapabilir, konuşabilirmiş.

f Te zk e re çıkm azsa
t a
faiz ve kur yükselir’
JUSiAO Bajkarn Ozılhan.,Mecbı'ten rezkçrekşraiınm
Okmaıraunn ekonomyıjjluonuz enoı’eyeçeyln/ soytepı
u m
ly * .* . . K ö p r ü k re d i m ü m k ü n
Kendimi. Boğaz 1 M*üMr,tCN '>I*MW4İIİ*
Koprusu'nden
atasım yeliyor' A - . . . r 3 ^ S
T*-**1’*-*“
Bjnkacfcır ve P * a riyalası Aktörlerinden H a 'y a M e u t

‘•Askerin sınır ötesi hurekÂtı

ptyASAİAn olumsuz etkiler. ”
Nisan 2006'da Türk Silahlı Kuvvetleri nin PKK'ya karşı kapsamlı bir
operasyona hazırlanması ve güneydoğuda askeri yığnak yapması, ban­
kacıları ve para ptyasalanm tedrgin etmrş ve 'Askerin Türkiye sınırları
içinde operasyon yapması, yabancı yatırmcıları ve piyasayı etkiemesi
beklenmiyor. Dolayısıyla herhangi bir dalgalanma olmayabilir. Ancak si­
ne ötesi harekat İhtimali ve Irak sınırları içinde sıcak takip yapılmasından
piyasalar tedirgin olur. Çünkü başta A BD olmak üzere yabancı y a tırm a ­
lar bundan etkilenirler.* denılmıştL
Aradan geçen bir yıla ve 300'ü aşkın güvenlik görevltsnln şehit ol­
masına. Kuzey Irak ta PKK'nın varlığını ve faalyetlerini giderek artırması­
na rağmen, hükümetti bu konudaki kararsız ve oyalayıcı tavrının önemli
bir nedeninin de piyasalar olduğu açfcca görülüyor.
Sermayenn önemini, ürkek mantığnı ve bozabileceği dengeleri anlı­
yo ru z Ancak bizim konumuz ülkemizde salgn haline gelen kıtalsiz, de

46
rtettnsu. vurguncu, spekülatf para. Ulusal çfcariar uğruna bir avuç spekü­
latörün Türkiye üzerindeki oyunlarına karşın, gerçekleri ve doğru bildikle­
rimizi baskı alında olsak bile konuşmaktan çeknmeyeceğlz de ne zaman
konuşacağız?
Diğer bir örnek Fransız Ulusal Mechsl'nın 12 Ek m 2006 da "Ermeni
soykrımını inkar etmeyi suç sayan" yasa tasarısını kabul etmesi ardından,
bu ülkenn mallarına boykot çağnsını yapanlara karşı çıkanlar. T ü r k i ­
ye'de yatınm lan var, zarar g örürüz." demişlerdi. Demek kı bundan
böyle yabancı yatınm hatrına en ulusal davalarımızda bile hak-huktA ara­
ması yapılamayacak, etik, bir yana artacak.
PanAler krizleri yaratıyor, borsalar kredi piyasaları altüst oluyor.
2000. 2001 krizleri faizleri bir gecede %2000'lere yükseltti. Bu krizler b*-
z m eskiden hiç tanımadığımız be tür ve dünya ekonomlsrıden Türki­
ye'ye brtaşıyor.

Pata Aktörleri “Üç Maymunu" Oynatıyorlar

"Görme" "İ>Hme” "Konuşma"
PanAler zaman içinde geçerlilik ve sıklık kazanıyor. Bu nedenle bıra­
kın dışarıda para kazanmayı, ellerindeki parayı bile koruma sıkıntısı İçin­
deki cfcş sermaye ile içerideki IşbrlIkçMerı ne zaman toplumu rahatsız
eden bir olay ortaya çıksa, 'konuşmayın karışmayın, bulaşmayın" diyor­
lar ve malı götürüyorlar. Clç maymun oyucundaki gibi "görmeyin", "ko­
nuşmayın". "duymayın" diyor ve ardından "N e diyorsak onu yapın, aksi
halde şunlar şunlar olur." tebdını savuruyorlar. 73 milyonun soyulması,
ulusal onur, cumhuriyet rejiminin çökertilmesi girişimleri, ülkenin parça­
lanma olasılığı umurtarrı da bile değil. Özel sektörün döviz cinsinden
borçlarının 120 milyar doları aşması ve onlara borç verenler nedeniyle kı-
rrigan piyasaların hesapları aylık, günlük değil, saat ve dakikalarla.
Bu nedenle arsızlaşmtş kapitalist düzen ve serbest piyasa ekonomi­
sinin ulusal değerleri anlaması mümkün değil. Raymond James menkul
değerler baş ekonomisti "Dünya piyasalarındaki huzursuzluk devam edi­
yor. Kısa vadede kimse önünü göremiyor." derken, onlar İMKB dekl sert
düşüşleri, kurlardaki aşrı dalgalanmalar karşısında endişelerini gizleyerek
"Türkiye ekonomisi güçlü olduğu İçin bu hareketlenmelerden etki­
lenm ez." gibi yatıştırıcı açılam alar yaparak amaçları yönünde hızla İler­
liyorlar. Ancak toplumu "keriz" yerine koyarak şifrelemeye kakanlar ve
bunlara seyirci kalıp susanlar krizler patladığnda ortalıkta görünmüyorlar.
Gerçekte bu panfrlerl yaratanlar sermaye ve paraptyasalannın dışar­
dan güdümlü içerideki IşbrlIkçUerl olan spekülatörler, simsarlar ve büyük
sermayenin çığırtkanlığını yapan medya. Oysa ytAarıda görüldüğü gibi
Türkiye nüfusunun sadece 73‘te l'l bor şada oynuyor.

47
Plastik p a ta re k la m ın d a k u la n d a n b u tasarım , i m a n p a ra ilişkisinin m arjin alle şm iş
e s p ris iyle T ü rk iy e 'd e k i fin a n s a la ş m a g e rd e ğ in i g ö ste riyo r.

70 den 70'e Herkesin Dövize ve Para İlişkilerine Bulaştırılması

Türk Halkının Flnansallaştırılması Tezgahı Nasıl İşliyor?
Türk toplumunun parayla İlişkisi yüzyılardır sürdürdüğü geleneksel
tur bakış açısıyla yakn bir geçmişe kadar süre geldi. Ancak 1980lerde
başlayan, teknoloji ve İletişimin de gelişmesiyle son yıllarda şaşırtıcı bir
hız kazanan insan-para ilişkiselde, Türk İnsanının pek bilmediği ve yaşa­
madığı kapıtakst uygulamalar art arda tşlerlfc kazandı. Bu süreçle beraber
hnansallaştrma projesi b r paket program olarak toplumu her geçen gün
kuşatmakta. Önceleri faiz, repo, bono ve tahville başlayan süreç, özellik­
le sermayenin küreselleşmesi ardından çok karmaşık ve seçenekli boyut­
lara tiaştı. Çok çeşitli fonlar ve kağıtlarla birlikte "fon yönetimi", "portföy
yönetimi" gibi uygulamalar ortaya ç*tı. Özellikle son hükümetin küresel
entegrasyonf!) sürecnde çıkardkları yeni uyum yasalanyla birlikte, devle­
tin sosyal yapısı boşaltıldı, üretimden anndırıldı. dış güdümlü toplama ve
dağıtma merkezi haline getirildi. Toplum bir yandan pek çok alanda ken­
di kaderiyle başbaşa bırakılarak bireyselleşme sürecine yönlendirilirken,
haftada 6000 patent alınan gelişmiş ülkelerin rekabet, mahyet ve pazar
tepişmesi sonucu azdınian arz. tüketiciyi çılg n gtol ek gelir kaynakları
arayışına yöneltti. Kısacası para her şeyden, tüm değerlerden çok daha
önemli yaşamsal hale geldi. Latinlerrı Ortaçağ da dedikleri gibi ~p*tron
det M te ~ yanı artk "para herşeyln patronu" oldu. 7'den 70'e herkesin
başlıca düşüncesi para kaynağı yaratmak, tasarrufunu pek çok seçenek
içinden değerlendirmek. Tepeden tm ağa para İşine bulaşmak, yarıl kapi­
talist yöntemlerle dövize endeksli finansallaşma. (ABD nüfusunun yarısı

48
on yıllardır kağıtlardan geçim yolu peşmde. Muhafazakar AvrupalI birey­ ■ ■ ■
sel yatırımcılar son 10 yfcJan bu yana hızla riskli yatırımlara yöneldiler.)
Fınansalaştrma. do ldur-boşalt veya em m e-basm a yöntemiyle bir
yandan haBun elindeki tasarrufları ucuza çekiyor, pahalıya satıyor. Bu sis­
tem nasi İşliyor?
Çok sayıdaki Anansallaştırma uygulamasından en çok bilineni borsa
oyunları. portfOy ve fon yönetimleri. Batı dan ithal edten ve burada pek
çok sorunları yaşanan bireysel emeklilik ve teneşevade konut kredisi
mortgkgel27) gibi uygtiamalar Anansalaştrmaran çok sayıdaki örnekle­
rinden. Günümüzde kağıt ve borsa oyunları üzerinden emeklllfc maaşı al­
m ayı bekleyen yaklaşık I milyon vatandaşımız özel veya resmi fon yöne­
ticilerinin yönlendirmesiyle bireysel emek! yapıldı.
Hükümet bu türlü uygulamaları teşvik edip, yasalaştırıldığı için birey­
sel emeklilik sayısı kampanyalarla giderek artırılıyor: hedef 8 milyon.
Bunlar % 70'l artık yabancının elinde olan borşada ve tamamen yabancı­
ları! eline ve denetlm ne geçmiş diyebileceğimiz bark acılık, sigorta ve
pek çok sanayi kuruluşundan, yanı yabancı kaynaklı veya onların yönlen­
dirdiği kapitalist mail, ekonomik yapının türlü çeşitli olası getirilerine kar­
şılık prim Ödüyor ve 10 y i sonra emekli maaşı almayı bekliyorlar.
Şimdi siz borsa kağıtlarından gelir veya emeklilik maaşı bekleyen
bu İnsanlara istediğiniz kadar yabancılaşmayı eleştirin, ulusallıktan 1
söz edin, tepelere çok büyük bayraklar asın, Atatürkçülükten, A n a -
yasa’nın giriş bölüm ündeki değiştirilemez hükümlerden söz edin: bu
İnsanlara neyi, ne kadar anlatacaksınız?
Bunlar kapitalist Anansallaşma sistemi içinde kuşatılmış, tasarruflardı
yabancriam olası kArtarına teslim etmiş, onların varlığıyla ayakta kalma­
ya bel bağlamışlar. Şimdi durup sormamız gerekiyor. portfOy yönetim
şirketleri, risksiz olarak nitelenen parayı yanlış yönetim sonucu kaybeder­
lerse veya yetersiz hale getrirlerse ne olacak? Bu soruya cevap verecek
kimseyi bulmak mümkün değil. Ancak tasam i sahibi yatırımcıya sorarsa­
nız devlet (hazine) bu işe On ayak olduğuıa göre bir yanlışlık veya risk
olmaması gerekir. * âl V r« r

Fınansalaştrmanın boşaltma (emme) ayağını da şöyle rdeleyebtltrtz.

küfMltrn
(2 7 ) Batıda u ı j ı yıl Urdan beri uygulanan b u yöntemlerlr» türlU çeşitli sorunUıı yaşandı, ö r ­
neğin e m e k l tonun seçeneklerinden özellikle riskli olanlar zaman lç*»de değer kıyberrter
ve e m e m u r ödemesi geldiğinde kendilerine "kusura bakmayın fonlarınız değer yltrdı".
«•***•
"tantalin tapan d ' veya "şirket iflas e n f denildi Mortgage u y g d a m a s n d ı çok uzun vade O****
nedeniyle bu sisteme g ren pek çok kişi uzun y â a r bu odem enm stresin! yaşadı veya em - •n**«ra
TopU^d*
rO veta etm eden otdü. Bu sistemde en çok kazançlı çıkanlar ödem e s k rıto n a gre n le re kar » ra m jİA şn
şı ipotek İşlemim gerçekleşilen bükük b a rd a n ve gaynmenfcde el koyan bankaUr oldu mU,+
A B de emeklilik sorunları için bkz. irsal Yavl. "A vrup a BUlgl nln Önlenem eyen OUşUşû". HP— f
• m m yor
Yaz Ki Ya yn cılk . 2 0 0 4 .

49
Halkın emeği, aynı, nakti tûm tasarruftan bu riskli ve dışarıdan manıpüle
edilen denetimsiz soygun düzenine devşirtiyor Yapılan hesaplamalara
göre, geleneksel olarak Türkiye'de 500 milyar dolar civarında altın veya
nakit yastık altı birikimi var: ayrıca İnsanların daraldıklarnda satabilecek­
leri taşınmazları var. Bu b rlkm le r hangi aşamalarla sisteme boşaltılıyor?
• Dtşandan uzu.ı vadeli, düşük faizli döviz getiriliyor. T i ye çevri­
lip İçeride kısa vadeli yüksek faizle satılıyor. (Spekülatif döviz Mart
200T de bir önceki yıla göre % 3 0 artarak 72 milyar dolara ulaştı.)
• Bu çarkın dönmesi İçin herkese plastik para (kredi kartı?) dağı-
tılıyor. (73 milyon nCfuslu ülkemizde başıboş dağıtımla 40 milyon adet
plastik para kullanılmakta. Bu ödeme aracı kredi kartı gibi kullanılarak
ATM'lerden 107 milyar YTL para çekildi. 10 0 milyar YTL alışveriş yapıldı.
Bu miktar borç için soygun düzeyinde ortalama % 1 0 0 oranında faiz ta­
hakkuk ettirlerek. gerçek b » soyguna dönüştü.)(28)
• Türlü çeşitli tOketkI kredileri veriliyor, tüketime yöneNk her
çeşitten İthalat teşvik ediliyor, borsa coşturuluyor.
• Piyasa yapıcdan(l), promosyoncular, çeşitli kampanya ve ra­
kamlarla tüketim dalgalan oluşturuyor.
• Dtşandan döviz girişini, tüketimin azdmlm asını ve İthalatı h ü­
kümette destekliyor. Çünkü hükümet bu uygulamadan Ö TV , K D V adı
altında yüksek paylar akyor, cart açıklanru fonluyor. (Açkcası bu sis­
temde taraflar arasında yazılmamış bir çkar ve paytaşm anlaşması var.)
• Spekülatif döviz kısa vadede kazanç, kolay rant alanlanna. İt­
halatı ve İhracatı finanse etmek İçin geliyor. (Sanayi ürünleri tıracat<ran
%701 İthal girdi ise toplam ihracatın %30'unu da yabana şirketler yapıyor ve
yun dışına kar transfer eriyorlarsa elbette finanse edecekler.)
Bu sistemin olumsuz yanlan ve ülkeye verdiği zararlar İse çabası(t)
•Aşın döviz girişi mail disiplini ve ekonomik programı altüst ediyor.
• YTL'yl aşm değerlendiriyor.
• Yararlı fonlar yerine kötü krediler terctı ediliyor.
• Giren döviz İyi kullanılmıyor.

(26) ûzlerrtert tok ımUnluı yok olan toplumun büy<* be ketım.run pUst* para kullar*
mndatü hesapsızlığı bir gerçek. Ancak k>l00'tere viran faiz uygulaması soygun otesrtde
tam anlamıyla Mr vurgun ve doUndnckga dOnOjmüj durumda. Hükümet ve Merkez ban­
ka» hiçbir tütere dayanmaksam fam 5.75. gecfcme laızJrv de O 88 olarak belirleyerek bu
soyguna gOz yumuyorlar. AIM'letden çeklen 107. akjvert} için harcanan 100 miyar Ti nin
olası falcının bOyüklügCnO vann siz hesaplayın. Ancak buru goz yumanlar resrr» kanalda
ÛTV. KDV. gayrı resmi alanlar da de rant pejmdelec. Özelikle temerrüde düşünler .çın du­
rum tam br felakete donüsebllyor Son ydarda yalanan kaıt mağdurları fadalarna tagmen.
hükümet bu konuda olması gereken fau oranlama ınmemekte karartı. Mart 2007 de bunun
bOyte dmadgm gördü* Bankalar açısndan ^30 oranında geri dönü} nskl de bOylesIne
yüksek faizlere bakarak, yine de büyük kırlar efde ettlklert bir gerçek

50
 • Pata Aktörleri, plyASAİAr Artık direnç kAZAndı, geçmişteki k riz ­
ler yAŞAnmAyACAk, CArt Açık risk yArAtmAyACAk dlyorU rsA dA ger­
çekleşme potAnsIyell her An mevcut.(29)
 Mail Denetimi ve PlyAMyı Yeterince Ele Geçirmiş Otan
Yabancı Sermaye Daha Ne İstiyor?
Panikler ülkesi Türkiye'de gündeme düşen herhangi bir olay borsa
üzerinde sarsıntı yaratıyor demiştik. Çünkü kağıttan düşük fiyattan alıp ta­
vana vurdurarak satmak borsa oyuncularının başlıcı İşi. Uzun vadeli oy­
nayan yabancıların da kar maksımızasyonu »çln en İyi bildikleri bu yöntem
2006 nın İlk çeyreğinde İşlerlik kazanmış ve borsa endeksleri kınlma nok­
talarını aşıp 6 0 ’lara doğru uçur ulurken Van Savcısının yazdığı bir iddi­
anamenin ortalığı karıştırması endeksin yükseliş trendine anı bir darbe İn­
dirmişti. Bu olayın hemen arcftndan İMKB 100 endeksi ani bir düşüş gös-

pa nın eşiğine taşıyan ı p k sOzlu M u l u n R ecep Tayytp Ir ı lo j ju ı ı ne o ld ııl E rd o ­

ğan. o r d u n u n etteki b o ğ u c u hakim iyetini t u l u n M r İsya n cıyd ı. K urt azınlığa
kültürel K ak la r .e m k » , y a n to ta lte r b ir yasal siste m i e ld e n g eçirm işti. A m a b u g ü n ­
le rd e n e le r o lu y o r? iktidara geklğksde d e virm e ye $0 z verdiği muhaUzaka/lata benze
m eye başladı. Ç e l skilere b k bakın. Erdoğan ağustosta K ünlerin çoğunlukta olckığu O y a r
b a k r da. e jlt haklara yakıp okSuklarru söyleyerek kalabalkları heyecanland.rm .jti A m a
bu a y m basındaki İsyanlardan sonra Kürt protestocuları Devlerin g ü cün ü sınamaya k a k ­
m ayın d y e uyardı Erdoğan gecen yıl A B ile üyelik m Clukereterne başlamak K m A B 'n ln
talepleri doğrultusunda Türk limanlarını ve havaalanlann Rum g e m i ve uçaklarına açma
yı kabul ederek, yurt Kindeki milliyetçilere m eyd a n o k u n u ş tu Şim di geri a d m atıyor.
H o jg o rü v e kısan haklar n överek htıdara g e lm ljH jlm dlyse kendisini la jla ya n karikatü­
re Bere su re li dava acıyor Erdoğan ve ARP. K ve d ıj p o lth a d a d e m o d e m lllly e tc «ğ e
d oğru kaymaya bajladı Çünkü o bir poktıkacı Secimler yafclajtı ve ılımlı İslAmcı partisi
nkı kazanması Rkı seçmenlerle lyl geçinm esi gerekiyor.
KUrBere karjı alınacak ski tedbir. A B g k ıjlm ı Kkı Ölüm fermanı olacak. A m a . Türkter ar­
tık bema a ld r m y o r . A s tn d a ç o ğ u Kürtlerm milliyetçi rstekletlnl cesaretlendirdiği Kkı
A B 'y t PKK nm K u ze y kak taki kamplarını k a p a tm a d a Kkı d e A B D 'y l suçluyor. Kıbrıs da
ayrı bk gen Um odağı. Türkter. limanlarını Kıbrıs a açmayı. A B nm de K uzey K ıbnsıakl li­
manları acacağna İnanarak kabul etti. Şim diyse A B Kom isyonu nun genişlem eden so­
ru n lu üyesi OIR R elin K a y* ' diyor. Ekimdeki te rle m e raporundan önce y a TûrfcJye'nkı
lim anları* açması gerekecek y a da tüm süreç bk enkaza dönecek. Türlüye Kıbrıs'ta gen
a d m atmam aya Öyle karart kL Ankara şim diden müzakereleri askıya alrruyı düşünüyor.
Türkiye'nin tam d a bunu yapmasına İsteyen AvrupafcJar az d e ğ l . A lm an ya Başbakanı A n -
gela M e rk e l Türkiye nln üyeliğine selen Gertıard Sckr ö d e r kadar dostça yaklaşm ıyor B r
zamartar ü y e lğ e destek veren Yunanistan da a rt* s o ğ ı* . A tin a ’nın yeni D ıjijle rl Bakanı
D oca Ba ko ya ı* Türkiye nln A B süreci k e s n bk yo l d e ğ il d edi. Brüksel de so ğ ı* karjta-
nan E rd o ğ a n Türkiye'nin İslim dünyasıyla b a ğ la m ı gelljtırm eye odaklandı. Ge ce n ay
H a r lım daki A rap B lrtğ ı zirvesinde bir konuşma yaptı. H a n u ı heyetinin yanı sıra S ıa l-
ye 'd e n v e Iran d a n co k sayıda üst düze y yetkili Ankara'yı ziyaret e tti. Ankara, kak'm sert-
Ih yanlısı Şİİ lideri M u k te d a S adr ı bile d a v e t e t t i Erdoğan ne pahasna olursa olsun, ül­
keyi m odernleştirm e ç a b a m d a n vazgeçm eyecek, ülkeyi A B 'y e hazırlamak da bu caba
nm bk parçası. Asknda A vru p a 'ya karıtmak devletin baskısını azaltma çabaların destek­
lem eyen orduya karjı A K P ’nın en lyl savunması, tin e d e Erdoğan lehRkell M r o y a n oy
n uyor. Beki liberal ekonom inin gerekttrdklerkıl. lerfcl p o ttk a y ı ve d e m o d e m llllyeKUl-
ğl d e n g e le ye blK . A m a hem y ım K in d e hem de A v ru p a da bajansız o ld u ğ u n u görm ek
İsteyen cok d ü ş m a n var.’

52
termiş. (24 Martta 44 Ha 45 sevlyelernde tutunmaya çalışıyordu.) Mayıs
2006'mn İlk haftasından itibaren dövizdeki hızlı yükselşiyte 41lerde tu­
tunmaya çalışıyordu. Nihayet dış faizlenn yükselişi, değişen konjonktür.
R.T.Erdoğan'ın 17 Aralık Brüksel zirvesinde bye bye tehditlerine rağmen
önlem e konulan her k a ld ın altını imzalayıp. Haziran 2006'da bunlar
yokmuş gibi efelenerek A B çıpasının İpi kesilmeye başlayınca, yabana
portföy yatırım dan kemirgen tavşanlar gibi Batı yönünde zıplayarak ka­
çarken. halâ arkalarına bakarak neyi alamadıklarının hesabnı yapıyorlar­
dı. Nitekim bir ay sonra tekrar yabana dönüşü hareketlenmeye. 2006
Ekim sonlamda İMKB endeksi 40'lara doğru uçunimaya başlandı.
Bu veya olası bunun gibi birçok olay nedeniyle türlü çeşitli yabancı
yatırımcılar güvence üstüne güvence peşnde. Bu talepleri bitmiyor. Ya­
bancı Sermaye Demeği (YASED)'ntn her y i yayınladığı Barometre anke­
tine göre yabana yatırımlardaki engeller ve kriterler şöyle sıralanmış:

KRİTERLER: ENGELLER:
1. Yatınm getirisi 1. % 75 yasal çerçeve ekşidiği
2. Siyasi tstfcrar 2. % 6 l kayıt dışı
S. İşçilik maliyeti y % 4 7 bürokrasi
Açıkçası Türkiye'yi pazarlıyorum diye dünya mezatlarına pkartan Er­
doğan ve ekibi, bu gösterişli çıkışlara attklan kimi imza, anlaşma ve va-
adlere rağmen 'devletle kavgalı hükümet" konumunda kendilerince ge­
reğini!!) yapamadıkları durumlar bir yana, yabancıların en gözde ve kârlı
işletmelem birçoğunu özelleştirme yoluyla veya tüm sektörlerde pay ve­
ya % 100 oranında sahiplenme hakkını satın alarak elde etmiş olmalama
rağmen, yukarıda hâlâ ortaya koydukları KRİTER ve ENGELLERİN oranla­
rındaki yüksekliğe bakılırsa, bunlar Türkiye'yi hiçbir pürüz ve engel tanı­
maksızın topyekûn devralmak niyetlerini açıkça ortaya koymuşlar.(30)

IMF Niyet Mektupları ve Stand-by Düzenlemeleri

Yetkisiz Kişiler Tarafından İmzalanmış
Hukuki Geçerliliği Olmayan Anayasaya Aykırı Belgelerdir
1950 öncesinin bürokratları IMF'ye Milletlerarası Yardım Sandığı di­
yorlardı. Türkiye'nin de üye olduğu bu sandığın bugün olduğu gibi zen­
gin. gelişmekte olan ve yoksıJ üyeleri bulunmaktaydı. Burada toplanan
fondan Ihttyaa olanlara belirli bir program çerçevesinde stand-by (des-

tJOl Y A S tD B a h a rı Şaban ircSkler jOyle <*yor 'Yabancı sermayeyi tejvik yasal do

zertemeterm hukuk âlâm muğlak, bunların ak b ölüm le m e Öyle m addeler konuluyor kİ. yö-
netmelklerle degıjttnlebdlyor Bu Oe yabanc sermayeyi t e d rg n ediyor.*
t/dfcier bu konuda nakli D oğ u ustJO yasa y a p to k g n n o z U pek cofc örnekle ya>ın<*gı gl
t» 'mugkıkkk* ve 'd e n e m e - yanılma' m etodudur Bu güvensizlik. açmaz ve çıkmazdır.

53
teklemek) denilen anlaşmalarla kredi veriliyordu. Genelde para hesabını
bilmeyen, mail yönetiminde başarısız olan ülkeler. IM f'ye kene gibi ya­
pışarak. İM İ bağımlısı oldular Türkiye de 1958 den bu yana 19 adet
stand-by anlaşması yapan IMF bağımlısı huysuz ve kalıcı sorunları olan
üyelerinden biri. Ancak özellikle 1980 sonrasında Ö zal İle başlayan do­
nemde yapılan anlaşmaların amacı parasal gereksinimi aşarak Türkiye'nin
tüm siyasal, ekonomik yonenm alanlarına doğrudan müdahaleye yönelik
programlara dönüştü. Darboğazda olan hükümetlerin siyasal ve bürokrat
kaekoları yasal olmayan bir biçimde niyet mektuplarınn ve stand-by an­
laşmalarına İmzalar attılar. Çoğu kez de imzaladıkları programların uygu­
lamasını yapmakta zortaneklar veya gereğini yapamadılar. Bu nedenle
Türkiye'nin IMF'yle gerilimli bir İlişkisi var. Son örneği de 2007 Martında
Ankara'da yaşandı.
Kamu İşletmeciliğini Geliştirme Merkezi Vakfı (KİGEM) tarafından
hazırlanan bir dava gerekçesinde Türkiye Cumhuriyeti nin İki 30 Ağustos
1958. sonuncusu ise 26 Nisan 2005 tarihinde IMF İcra Kur ulu'na sunmuş
olduğu niyet mektubu ve stand-by düzenlemelerinin, “yetkisiz kişiler
tarafından düzenlenmiş olup, Türkiye'nin bütün varlığını ve gelece­
ğini hukuka aykırı olarak İpotek akm a alan düzenlemeler o ld u ğ u '
belirtilmekte ve "bu düzenlemelerin anayasa hükümlerine açık bir aykırı­
lık taşıdığı* Türk hukuk sistemi gereği "yoklukla m alul" olduğunun ka­
rara bağlanması amacıyla Ankara İrade Mahkemesi nde 11 Tem muz
2005 tarlhmde dava a ç a (Dava sürüyor.)
Aşağıda birkaç örneği verten "koşul/andırmalar". Türkiye'nin Özek
■de 1998 de IMF İle imzalamış olduğu Yakından İzleme Anlaşması nın
be er ürünüdür. KlGEM'ın dava gerekçesinde de vurgulanmakta olduğu
üzere. *19801i yıllara kadar yalnızca IMF'den alınan borçlann güvencesini sağ­
lamak üzere hazırlanan niyet mektubu ve stand-by düzenlemeleri. 1990'k yıllar­
la birkkte ekonomi dışındaki alanlarda da düzenlemeleri içermeye başlamış.
2000'h yıllardan ıtfcaren ise sömürge ülkesinin iç yapısının düzenlenmesini andı-
nr şekilde, yasama ve yürütmeye, hatta yargıya müdahaleyi içeren koşıdar ta­
şır hale gelmiştir. Bir bakan ve bürokratın yetkisiz imzasıyla düzenlenen niyet
mektubu ve stand-by düzenlemesine dayanılarak Türkiye Büyük Mdet Meci-
si'nin yasama yetkisi ipotek altına alınmıştır.*
KİGEM'in dava gerekçesinin dayandığı temel öğeler nelerdir? 26 N i­
san 2005 tarihli Niyet Mektubu nun Türkiye; Yapısal KoşulsaJlık başlığı­
nı taşıyan EK C bölümünden örnekler sunalım; (Parantez içindeki tanhler.
zaman hedeflerim göstermektedir.)
• ‘ E m e k lilik re fo rm u k a n u n ta sa rısın ın T B M M ta ra fın d a n o n a y la n m a s ı' (H a ­
zira n 2 0 0 5 s o n u ).
• ‘ S o s y a l g ü v e n lik re fo rm u n a ilişkin id a ri y a p ıla n m a y a s a s ın ın T B M M ta ra ­
fın d a n o n a y la n m a s ı* (H a z ira n 2 0 0 5 s o n u ).
 • " K M Y K K a n o n u n d a belirtilen ik in c il y a s a l d ü ze n le m e le rin y ü rü rlü ğ e g r -
m e s T (E y lü l 2 0 0 i s o n u ).
" K a m u se ktö rü istih d a m v e ü c re t y a p ıs ın ın k a p s a m lı 9 0 2 d e n g e ç irilm e s n in
ta m a m la n m a s ı" (A ra lfc 2 0 0 i ) v e "atıl is tih d a m ın ^ d e r û n e s in d e hedefleri a ja n
işletm elere yonefck sınırlı istisnaların e n fazla % 1 0 'u k a d a r y e n i p e rso n e l alım ı y a ­
pılması* (H a z ira n 2 0 0 i ) .
• 'B a n k a c ılık K a n u n u n u n T B M M ta ra fınd a n o n a yla n m a s ı* (H a z ira n 2 0 0 İ ) .
• " K a m u b a n k a la n n a ilişkin s p e s ifk s tra te y le m h ü k ü m e t v e k a m u b a n k a -
la n y ö n e lim k u ru lla rı ta ra fınd a n k a b u l e d ilm e s i' (H a z ira n 2 0 0 i s o n u ).
• ‘ K a m u b a n k a la rın a ö z g ü im tiy a z ve y ü k ü m lü lü k le rin a şa m a lı o la ra k k a l­
d ırılm a sın a y ö n e lik ta k v im in h a zırla n m a sı* (H a z ira n 2 0 0 İ s o n u ).
• ‘ S a ğ lık h a rc a m a la rın ın izle n m e si v e o rta v a d e i e ğ im le r i n ö n g ö rü lm e s in e
ilişkin çe rç e v e n in o lu ş tu ru lm a s ı" (E y lü l 2 0 0 İ s o n u ) (B u m a d d e y i k a m u k e s im in ­
d e b ü tç e a ç ığ n ı a rtıra c a k s a ğ ık h izm e tle r ww ı s u n u m u n u n d u r d u r u m a s ı ola rak
d a o k ı r n a k m ü m k ü n d ü r .) ( 3 I )
Niyet mektubu ve Stand-by anlaşmaları İçin BELGELER kısmına ba­
kınız.

Vergi Yasalarının Tü m ü Anayasaya Aykındır

Hiçbir sosyal ve ekortom* araştırmaya dayandırılmadan daracık ufuk­
larla masa başrrcla hazırlanan vergi yasalan. vergilerin Anayasa'nın 71.
maddesindeki hükmüne rağmen, kİşetin malı gücüyle ılışkılenckrtimesine
olanak tanınmamaktadır. Ülkemizde artan orantılık bağlamında gele ve
serveti az olandan çok. çok olandan az alınmaktadır denılebile. Genetik­
le çalışanın üzerine bindirmen rastgele vergilere karşın. 2005 yıletda be­
yanname veren I milyon 366 beı mükeieften 316 bin 500 ü sıfe matrah;
805 beı mükellef İse asgan ücretn altında gele beyan etmiştir.
İlende görüleceği gibi devletin bütçesi de kayıt dışıdır. Devlet gelirle-
rnm % 6 0 ı denetim dışında olup, son 20 yılda 120 milyar dolar Sayış­
tay'ın denetmenden geçmemişte.

IMF Bağımlılığındım Kurt ulamamak

Brıtarıyalı ekonomrst Graha/ı Blrd lo u n u d o f D e v e lo p m c n t S tu d le t ıçm ya zd ığ ı.
"Sonsuza dek İM İ* başlklı son m akalesnde uzun vadeli borçluları ele akyor. 2002 yı-
knda yayımlanan v e tonda y a p m ası g e reken reformları konu alan. İM İ and the futvrc
(IM f ve Gelecek) actl kıta b n yazan ve k ı z ı m ı n sermaye kurulu danışmanı da olan 8 « d .
IM F 'n n u zun vade* kıüanıcılar listesinden örnekler venyor. Ç o ğ u , e m tu ftyatlarındaki
dalgalanmalar: dengeteyebiecek özel serm ayeye e n ş m n * A rın d a n yoksun, em tia ihra­
catçısı ülkeler. G e n e lk le getrlerindeki dalgalanmalar nedeniyle harcamalarda kescılrye
g ıd lk n e s n engekeyen. katı bütçelere sa hp. çoğunlukla da D ün ya Barkası (Başlıca işle­
v i k a h rım a için u z ın vadeli fru n sm a n sağlam ak: ancak IM F giderek D ünya Barkası nın
ışlevmı yüklenm esi tepkilere yoiaçıyor.). bdigesel kalkınma bankaları ve hepsinden
onemksı. İkili aacakklara büyük mfctarta-da borçlan var ve burkan sürekk ertekyoriar.

(3 1 ) Cum hcrıyet. 3 Ağustos 2005.

55
 fo nu n e n büyük ıo * ın u S on yiL ifd a k/ec» alan, octa g e lr g ru b ın d ik ı ülkelerin
uzatılm ı» vadeli kredi kullanmalarının riski.
borçlular »ite n in babında Türkiye'nin d e yeralckgc u u t ılm ı» vadeli kulanacıİJ/. Otel
sermayeye ensemedfclen ıç n değil. fon finansm an, ye ri alacaUfann güvenlerinin art­
masına ve bu lük ete nn uluslararası piyasalardaki bûyÇk n j çfcıylar karsısında ayakta kak
m alanra yardım ettiği için IM f'y e İhtiyaç duyuyo rla r BOyGk IM f kredderl olmasa, bu ü l­
keler b orçlann v e tü rle n n u m a n ın d a öd e ye m e zle rd i Ancak b u ülkelerde sıkışıp kalan
paralar bajka ülkelere borç olarak ve rle m lyo r. bu da IM f n n özel kreditörlerin sOz konu­
su Öke lerd e n ka ka olarak çekilm elerin ko b yU stırclgı yönünde kaygılara yo l açıyor.<32)

Bu Zoraki Gülücüklere Bakmayın

IMF Heyeti nin Mart 2007’de
Rest Çekerek Ankara'dan Gittiğinin Resmidir
I Martta Ankara'da başlayan 6'ncı gözden geçirme görüşmelerinde IMF
heyeti hükümetn uzun süreden beri ertelediği eırer|l sektöründeki KİTler
başta olmak üzere zam yapılması, turizmcilerin talep ettiği KDV ndlrlm ı-
nln dikkate alınmaması. İstihdamda vergi ve prim teşviklerinden kaçınıl­
ması. sosyal güvenlik reformunun İkinci kez ertelenmemesi, sağlık ala­
nındaki harcamalarda limitlere» aşdması nedeniyle ek tedbrlerln alınma­
sı gbl taleplerde bulunmuş ve kamu harcamalarını gözaltına almışlardı;
ancak tam da seçen arrfesınde kamuoyunda olumsuz etki yaratacak IMF
talepler ese İtiraz etti. Yaşanan gerginlik nedeniyle fon heyeti görüşmele­
ri keserek e-posta aracılığıyla sürdürülmek üzere, ortak basın toplantısı
da yapmadan Ankara'dan aynlddar. 833 milyon dolarlık krediyi de askı­
ya aldılar. Oysa 2008 e kadar IMF programı uygulanması taahhüt edıl-
mlştL 1958 den beri örneklen çokça gOrülen benzen durumda siyasal
tercihler ekonomik kararların Önüne geçebiliyor, k ıed veren kur um tarta
gerginlik ve tıkanmalar yaşanıyordu.
(3 2 1'fo iü ru l o» D e vrio p m cn t S ru d e s '. Cult 4 0 . N o . 6 . 2004. Ontordıhlre N zM eden fP ıfo -
rd g n Poacyl. O ca k Şubat 2005

56
 Moody’s: İyimserliği abartmayın
İME N c D iyor? H ü kü m etler N e Yapıyor?
IM F yıl U rd a n ber. h a z rla n a n p ro g ra m la rı k o la y U d a im z a la y p S CTe 3 ini y<*Pn v ,‘
ya n h ü k ü m e tle re s ö y le d ğ i kalıplaşm ış u y a r la r şö y le "Piyasa b e k le n tile rin d e k i
d ü z e lm e futa yapılm an h a lin d e h e m e n t e n in e d ö n e b ilir. G ö z d e n g e tirm e taafı
h ü rle rin i vzutdedUen tü r e d e ye rin e g e tirin . S ö zle rin izin m iu ts ın d i d u m u n ı z g e r e ­
k iy o r. Pe rfo rm a n s g e cik m e le ri, p o p ü lis t poJMfcaJar e n d i ye lere n e d e n o lu y o r ." Y u ­
karıda kred i d e re c e le n d irm e kuru lu şu 'M o o d y 's ~ ın sık sfc y a p tığ ı u y a rla rd a n biri.
A n c a k d ö v i z b ö l ü ğ ü , p a ra O yunları v e p o p ü liz m le » O n b e j y ıld a enflasyonla
m ü c a d e le y a p ıla b ild i Yabancıların T ü rk iy e 'y e ilgisind e b u n u n b ü y ü k p a y ı var. A n ­
cak p iy a s a la r» K in d e O ian u z m a n la r » g e rçe k çi g ö rü jle rin e k ıia k v e rm e k ge rek ir.
Ş ö yle k i T a r a p iy a s a la r d ö v iz le Ç O ja rk e n v e İÇ pazat tüketici kreCHeriyle b ü y ü r­
k e n e k o n o m iy i ithalata b ağ ım lılık ta n kurtaracak re form lar bir türlü ya p ıla m a d ı
li r e t i m d a h a nicelikli hale g e tire c e k b ir stratejinin hale n b e k rle n e m e m iş olm a sı­
nın b e d e lin i Tü rk iy e artan ca ri açıkla ö d ü y o r . G e rç i ithalata b a ğ ım lı % 3 0 ü y a b a n a
jirk e tle n n ya p tığ ı ihracat, d j ticarette rekorlar kırılm asını sağhyor. Fakat b u tü r bir
«fcş ticaret, e k o n o m id e n d ö v i z Ç fcışn a y o l a çm a k ta n b a jk a bir ije y a r a m y o r İtha­
l a t » ö n d e rliğ in d e b ü y ü y e n d j ticaret G S M H 'y i şişiriyor D e re m b ö y le Olunca O r­
taya: d eğ e rli Y T l v e ckj ticaretle sanal ola rak b ü y ü y e n is ttıd a m ya ra tam a yan ve
d ü j ü k kâr m arjlan yla ç a k jm a k z o ru n d a kalan reel sektöre sahip k » l g a n bir y a p ı­
d a n tazlası çrfem ıyor " (3 3 )
D ü n y a n n h e rh a n g i b ir y e rin d e ya şan a n O lay, d iğ e r borsalara karşın e n b ü y ü k
haşan IM K B 'y e v e riy o r. B u n u n n edeni ç o k a ç k . K e le b e k Ekonom isi" d e n ile n
k r i g a n b ir y a p ı v e y a rım g ö re m e y e n , g ö rs e d e n e y a p a c a ğ ı k o n u su n d a karar!
O lm a ya n kırılg a n siyasi ka d rolar g ü v e n v e rm e y e n o rta m y a ra tıyo r
M o o d y V i n “İyim serliği a b a rtm a yın " s ö z ü n e bakarak d e re c e le n d irm e v e fi-
nans k u ru lu ş la rın » T ü rk iy e 'y e y ö n e lik u y a rla rın ın za m a n z a m a n Objektif o la m a y a ­
c a ğ ın ı d a g ö re b iliy o ru z .
(T M o rg a n (A B D ) I I Eylül som a sın d ak i terörist saldırıların a rd ın d a n risk t e h i -
kesınin a r ttığ n a dikkat Ç e k e re k y a n rn v e la ra Pakistan. M e k s ik a b o n o v e tahviB e-
rin d e n sa lın m a la rın ı. T ü r k v e M ısır ta hville rine yö n e lm e le rin i tavsiye etti v e T ü r ­
kiye 'n in oftanm a kında b u lu n a n p o zis yo n u n u (undem reiffıt) K İ M a n % . 'e 15
çekti ve "Tü rlüye N A T O üyesi olarak ve A B D üslerini banndu<fc£ gerekçesiy­
le |e opo lM k önem in a hun ç iz iy o ru z ." d e d i. (O y s a y d a r ü r bütçesin in ö n e m S bir
b ö lü m ü n ü te rö rle m ü c a d e le y e a y r a n T ü rk iy e 'y e A B O g e r e k i d e ste ğ i v e r m i y o r -

(33) Tdgahan Ö z k a n ‘ fırsarUr v e Riskler . Bussness Weefc Türkiye. 2 8 Ocak 2 00 7 . '

57
 Bir Ülke N a si I B*Ur?
"Yolsuztuk]*n koruyor görüntüsü seriyorsunuz,
ben b u r AdAzı bAkıncA uyku! An m lutçryor. uyuyam ıyorum . “
C ım tvjrbaykarı A N Sezer

İnternette ~|ubelee Research" adlı w et) sitesinde 4 Ekim 2002'de

Susanna MltcheU rnzası İle Türkiye hakkında uzunca bu araştrma yazı­
sı çıktı. Yazı birçok konunun yanı sıra Türkiye'nin Has noktasında olduğu­
nu da one sürüyordu.(34)
Aradan dört yıl geçtikten sonra Haziran 2006'da Ingiliz Ekonomi ga­
zetesi Financial Times ta dünyaca ünlü ekonomi ve finans haber a|ansı
Bloomberg “Türkiye Moratoryum Yolunda“ başhğı altında, dış borç faul
geri ödemelerini durdurmaya en yakeı ülkeler arasında Türkiye'nin de
bulunduğu haberini duyurmuştu. Bu habere göre. Türkiye'nin ekonom i­
si kırılgan, borç yükü çok ağır, uluslararası likiditeyi çekmek İçin en
yüksek reel faiz veren ülke durumunda.

( M ) Teki Türiüye nln Has etmesi ne demektir? B.r Ökenin Has e tm e n oncelfcle Ödem en
g e reken g ıde rte rn Ö deyem em en demektir, ö r ukenm Ödem en gereken g d e r l e m d e fcl-
ye ayırab ir u la) T Cık U ra n ile yapdacak Ödemeler, (bl D öviz İle yapılacak Ödemeler
Bir O ke kendi paran l e yapılacak ödemelerden iflas etm e » Çünkü her Ökenin bit para ba­
sımevi vardır!.. Gerekirse parayı basar v e Ödem eyi yapar. Para basmacın sonuçlan Ökenin
bayına başka M aketler getirir ama kelimenin teknik anlarım da iflas ge tirm e z
Peki ya dOvlrle yapacağı Ödemeler? lyte borda İsler daha ceoehllejlyorl...
Bu d u ru n l kıtabnda Osm anlI ran nasI iflas e ttiğ in gorm üytOc Bu kitabınızda çeşitli do
nemlerde Türkiye Cum hıvtyetı nln d y borçlarını Ödeyemediği v e n a s i iflas ettiğine dair
benzen örneklen gorecekslraz

58
 «va n i w
EE E E i ES i 3 B S S m t m i l v

ı— ■ '
: cxs: ia ..n ş r
■ ' B i l i
t::::
İl E Z !
secsc
t 8 T

5EI I
3 E E =S3 = S SS Si 5 E
ccsetc;
■
— — 1 “6““S t
= 5=: =— 1 3 E— SEP
E E SE§ 3 E E E E ES5 3
55Sece — -E ^ ' B “ 1 « = = — J
csB C £ S 5 = B S C C C = -
I E S H Sİ
 Türkiye 200011 yıllara çok kötü İç ve dış koşullarla girdi. İyi yönettleme-
dL Dış müdahalelerin dozu kaçtı. Her alanda toplumsal sorunlar giderek
arttı ve artmaya hızla devam ediyor.
“Bir ülke nasıl batar T sorusunun yanıtını ararsak. Pandora'mn ku­
tusundan çdtar gibi rast gele önüm üze gelenleri şöyle sıralayabiliriz:
B|R ÜLKE NASIL BAT AR?
• İhtiyaçtan kamu arsalannı. köprülerini, yollar m satacak hale gelmişse.
•Kaynak yaratmak yerine, mevcut kaynakların paylaşımım yapıyorsa.
• Ulusal Bor sanın % 7 0 I. ulusal sigorta sektörünün %7 0l . ulusal bankaların
%40'ı yabancıların eline geçmişse
•Ulusal program yerine. IMF ve AB çıpası kullanılıyorsa, üfce Washington ve
Bûrüksel den yönetillyorsa.
• 1 9 defa niyet mektubu yazmış ve stand-by anlaşması yapmışsa, bunlan
Anayasaya aykırı olarak imzalayg) suç işlemişse.
• Borçlar katlanarak büyürken, spekülatif dövize I e 70 kazanç verliyorsa.
• Devletin kurumlan birbirine düşürülmüşse, örneğin O d u üst yönetimi 'ir­
tica tehdidi var' diyor. Adalet Bakam 'böyle bir suç yoktur' diyorsa.
•Yabancı khow-how. lisans kolaycılığıyla özgün teknok>|iye özgün tasarma.
ARCE'ye. çevreye duyar! olmayan %70 ithalat gircfcsi kullanan güdük sanayi
döviz yiyorsa.
• Yabancı sermaye, çengel atma', "suma" ve "doğrudan satınalma" meto­
duyla Türkiye'de alan açıyor, hükümet de "böl'. 'ı/alt". "sat" metoduyla buna
destek veriyorsa.
• Bankalar ve ctger flnans kuruluştan dışarıdan düştfc faizli uzun vadeli, dö­
viz getirerek veya getirenlere aracılık ederek iç piyasada yüksek faizi kısa va­
de» borç vererek spekülasyon yapıyorlarsa.
• Sık s* ve ansızın çfcan ma» ve ekonomik krizler ardından, ülke milyarlarca
dolar kaybediyor ve fakirleşiyorsa, olası krizler çözüm yerine erteleniyorsa.
• Cari açık, bütçe açık, dış ticaret açksa. açdüar giderek büyüyor, çözümler
gözardı ediliyorsa.
•Türkiye Avrupa nın en yoksul ikinci ülkesiyse.
• Devlet bütçesi kayıt dışıysa: yani kamusal harcamalarn =*60i TBM M ve Sa­
yıştay denetimi dışındaysa, son 20 yılda 120 milyar Sayıştay denetiminden
geçmemişse, on Ol# h w lentrv npcn *•Untif 1000 yi myi upau
• Kamusal yararlar özelleştirtiyor, özel zararlar kamulaştırdı yorsa.
•Özeleştirme faaiyetleri sonucunda devlet envanterinden 'çıkan varlık" 'g i ­
ren varlık' ilişkisi kurulamıyorsa.
• Kaynağı b e » olmayan para sahipleri banka sahibi ola b » yorsa.
• İhalelere çetelerin açAça müdahale ettiği bir ortamda, hazırlanan yolsuzluk
raporları sümenaltı ediliyor. TBMM Soruşturma Komisyonu Raporlarıyla yolsuz­
luk yaptığı tespit edilen siyasiler, daha sonra kendi aralarında kurdukları ittifak­
la Yüce Divan a gitmekten kurtarmıyorlarsa, bunlardan hiçbir sonuç çıkmıyorsa,
devlet yolsuzlukları gizEyormuş gibi bir görüntü ortaya çıkıyorsa.

60
 •Türkiye'yi yönetenlerin ya da yaknlannın hakin gözü Önünde yaptığı yolsuz­
luklar yalnızca bugünkü fakirliğe değil, tabanda çürümeye de yol açıyor, her
alanda rüşvetin tarfesl ortaya çAıyorsa.
•Vatandaşların odecfcgl verginin %36'sı yolsuzlukların Anansmarvna gidiyorsa.
• Yolsuzluk endeksinde Türlüye 99 ülke arasında 54'üncü sıradaysa.
H'mpM'ci' M n n m u anaa SavaurU Or|Ut* ıVtoıUIco-omk Imn M I DOnya lapo>ui
• Orta derecede temiz olan ülkelerden aşağıda 59 dke arasında en fazla rüş­
vet verken 26 tfce arasmda bulunuyorsa.
• Yolsuzluk ligindeki yeri ortalarda bulunuyor. ISO üzerinden 74 puan akyor.
bu nedenle haki her y i %36 oranında daha fazla vergi Oduyorsa.
n*c«o»»rfıcı*rC«prr>T>» lCl
• Kamu yatırımları rıale bedellerinin % 125 fazlasma mal oluyorsa.
Ma»* W«<|, ITO
• %40 üzerinde tenzlatla alman 300 projenin ancak kist tamamlanabikyorsa.
Mafya Cal.raf ITO
•Yeraltı ve yerüstü kaynakları ışletilemlyor. işletme hakları yabancılara satılı­
yorsa.
• 1 5 lık bir rüşvet sistemi standart haline gelmişse.
OUYy« a**ftâlı lan. ıha««ı Raporu
• Devletten ihale alan firmalar, ihale tutarının % 15'me varan miktarda siyasle-
re ve bürokratlara % I 5 rüşvet veriyorsa. iato« » .. i
• Kamu halelerindeki yolsuzluklar nedeniyle % 2 0 oranında suiistimal yapılı­
yorsa. UOOOpArd. nirtyaasb.yak.rvt l(«Mlıu>.STnın
•Döviz kuru üzerinden yolsuzluk yapmıyorsa. (Merkez Barkası ndan düşük kur
üzerinden döviz alan 84 kuruluşun 59'u barka. 3'ü özel finans kurumu. 22 sİ de
yetkll müessese) o m <a » - . ««m« o.->m
•Merkez Barkası eski Başkanı 52 milyar lirasını dövize çevirerek, bir gün son­
ra dalgalı kıra geçilmesiyle milyarlarca lira kazarıyorsa.
• Cumhurbaşkanı (A.N.Sezer) 'Y o ls u z lu k la r ı k o r u y o r g ö r ü n t ü s ü v e r iy o r s u n u z ,
b e n buradan bakınca uykularım k a ç ıy o r , u y u y a m ı y o r u m . ' diyorsa.
• Ekonomide ve isthdamda kayıt cfcşı %50 İse.
•Dünyadaki en pahalı akaryakıt Türkiye d e satılıyorsa, m i v » » »
•Her yüz liralık verginin 35 lirası borç faizine gidiyorsa.
•Asgari ücretliden <te70 vergi almıyor, dolaylı vergi oranı %70 ise. sanayici ve
tşadamlarndan beyana tabi mükelleflerden vergi aknamyorsa.
• “Dünya genelinde 26 zengin çkardık" deyip, o zenginlerin toplam serveti
GSYİH'nln % IO ü na y<kmsa.
• Her 100 liralık gel*m yansı daha dolaşma çkmadan en zengin %10'luk gelir
sahi» tarafından transfer ediliyorsa.
•Çiftçi doğrudan 'destek sadakasına' muhtaç olmuş, hükümet devreden çı­
karak örgütsüz köylüyü tefeci sermayeyle başbaşa bırakmışsa.
• Türkiye'de yaşayan insanların %30'u yoksulsa.
•Uluslararası standartlara göre aylık açlık sınırı 150 YTL'yse.
•20 milyon 721 bm kişinin günlük geirl 4 J dolardan az. aylık 168 YTL'yse.

61
 • 2 milyon 82 bin kişinin günlük gehi 2.15 dolardan u * m ı az. Aylık 84
VTL'yse.
• 1 36 bn kişinin günlük geliri I dolardan az 11.32 YTL) az ayl* 39 YTL'yse.
• 1 8 milyon kişi gıda ve gıda dışı yoksul İse.
• Son beş yılda suça karışan çocuk sayısı 400 bni aşmışsa.
• 60 bm küçük çocuk tiner bağımlısı olmuş ve önlem alınamıyorsa.
• 207 milyon İnsan yoksul ve 6.3 milyonu devlet yardımına muhtaçsa
• Boyiesine yoksulluk ortamında kap kaç soygun vb. suçlar Önlenemiyorsa
•Suça ceza verlemiyor. adalet işleyemiyorsa.
• Devletin kurumlan birbirine düşürülmüşse.
•İstanbul'un bir semtinde bir haftada 11 beiedye otobüsü yakkyor. sokak­
larda rastgeie ateş açıyor, gasp ve hrsızlık cezasız kalıyorsa Güneydoğu
Anadolu dadevlet araçları yakılıp, hora tepiliyor ve Atatürk büstleri
yakıtıyorsa. w < jiı> m w a ıM
• Bölücülük ve ünlter yapı tartışmaları ve eylemleri aleni yapılıyorsa
• Halk devletten umudunu kesmiş, toplumsal bunakm ve umutsuzluk içi­
ne düşmüşse...
Daha fazlasını saymaya gerek var mı?
Halk, akıllı, mantıklı, dürüst siyasileri ve devlet adamlarım işbaşına getire­
mez. Bu gidişatn önü aknmazsa. o zaman BATMAK sözü çok hafif kalır.
Sadece bir kısmım saydığımız bu gerçeklere rağmen ülkeyi yönetenler ek­
ranlara meydanlara çAarak hAlA herşeyln çok güzel olduğunu, işlerin iyi git­
tiğini söylüyorlarsa. O ÜLKE BATMIŞ DEMEKTİR
Oysa milletçe İçtiğimiz antlarda neler neler soylüyomz?(35)
OKUL ANDI: 'T ü r k ü m , doğruyum çalışkanım...* clye başlar.
‘ Y u r d u m u , u lu s u m u ö z ü m d e n ç o k s e v m e k t ir ... Varlıgrm Türk vartığına ar­
mağan olsun.' diye biter.
MİLLETVEKİLİ ANDI: •D e v le tin v a r lığ t u v e b a ğ m s ız lt ğ ın ı varanın ve m i l ­
le t in b ö lü n m e z b ü tü n lü ğ ü n ü , m ille tin k a y ıts ız v e ş a n s ız e g e m e n li ğ i n k o r u y a -
çağm a, hukukun üstünlüğüne, demokratik ve laik Cumhuriyete ve Aca­
rıJr* İlke ve Inkıliplarma bağlı kalacağıma t o p lu m u n h u z u r ve refahı, m il­
l i d a y a n ış m a v e a d a le t a n la y ış ı iç in d e h e rk e s in in sa n h a k la rın d a n ve te m e l
h ü r r iy e t le r d e n y a ra rla n m a s ı ü lk ü s ü n d e n v e Anayasaya sadakatten ay alma­
yacağıma; büyük Türk Milleti önünde namusum ve şerefim üzerine ant
İçerim.’
ASKER AND4: "Sanşra ve savaşta k a r a d a denizde ve h a v a d a h e r z a m a n
v e h e r y e r d e milletime ve cumhuriyetime doğruluk ve muhabbetle hizmet
v e k a n u n la ra v e n iz a m la ra v e a m ir le r im e ita a t e d e c e ğ im e , a s k e rliğ in n a m u ­
Sancağının şanını canımdan aziz b ilip ic a b ın d a vatan, cumhuriyet
s u n u . T ü rk
ve vazife uğrunda seve seve hayatımı feda eyleyeceğime namusum üze­
rine ant İçerim. ’
(35) Ant veya and: Tanrıyı veya Suru) sayılan M varlığı tank tutarak verilen *>t (l ırgatları

62
 Rehin kalan bebe
Sibel Can kurtarc

Dev4et İstatistik Enstâûsû'nûn rakamlarındanyolaçfcara< I O kum ayı sevm iyoruz am a korsan k ita p basıyoruz.
Gaziantep Sanayi* O dau'nın hazırladığı kitap Avrupa u Vergi toplam aya bayılıyoruz ama topladığım ız parayı
yolundaki Türkiye'nin son durum unu ortaya koydu f çöpe atıyoruz. Elektriğim iz kaçak, evimiz de gecekondu

Bakan açıkladı: Daha yapacak çok işimiz var

1 m ilyon Türk aç
4 5 m ily a rlık
a şk h e d iy e si

‘CIA olmasa Apo’vu

yurda getiremezdik’

tinerciler yakalan*
İnternet kafeye okul
saati gitmek yasak
Genel Kurmay Baharı. Y.BOyOluuıM "vaf‘ dyo». Adalet Bahan C C U «* > » * ' t»yor
Dıjljlen Bakanı "Sizin ırnca katxW enıgtnu yeyt dıgdrk* oljrık kAbul edenler v a r .C u m -
hurbajhan ‘CumhuiyeT rejimi An bu kattır reAUfcede okıum ıjtı ", Dıjtjlert Bakan A.G*I
-ö tg o ru u e r pekitiyor fu/k Cuntıra ırurvTvyor *. MfT Bajhan (.Taner *Ulus devlet tehdit
j/rncu * d yo» Önemsenmiyor. D evletin zirvesinde bOyleskte Anem ll konularda.
M y le sk te farklı a çld a m a U n n y a p d d ıp ve g ere gM n yapılm adığı b * devlet an
lay?>ı ve y&nedm l nasıl olabUlr. b Syle b ir devlet varbğmr nasıl »OrdOrebMr?
ÎS O
m

Q )
*f
" S'
Is -

g?
il
S
£4
—. V
?5
İ r
O )

1
h

i
Cumhuıba$k.nı AK^'ys sen suçladı, yanıt hemen geldi
Sezer: Rejim tehdit altında
 x e* x
ö a e te jtU m e y» savunanlar K e » -
as?| n
l l l f h !5 . « 1 üîüîrİ

* * - * * ! E i 2 5

mm
fc U ı

Ü*|3|
îjfiİ![IIİ
il!
Sî

O S
 Sanayicinin

f
nefesi kesildi
500 büyükten
84’ü zarar yazdı

27 Tem am ı 2006 İsanbul Sanayi O d a » Başkan. Tan.l Kütük:

"A cil tedbir alınmazsa daha kötü olur."
2004 yılındaki olumlu tabloyu takiben. 2005 yıbnda tüm göstergelerde
onaya çfcan gerileme eğiliminin kendtleml endlşelenckrdlğnl belirterek
"Geleceğe dair kafamızdaki soru işaretleri arttı', sanayicilerin önündeki
sorunların çözülmesi konusunda ise "şimdiye kadar söyledik, ancak y a ­
pılmadı. Gerekil tedbirler zamanında alınsaydı bugün kamuoyuyla çok
daha olumlu sonuçlar paylaşıyor olabilirdik. Hükümetle konuşma anlaş­
ma konusunda bir sıkıntımız yo k . ama sonuç alma konusunda sıkıntımız
var. Dalgalanmanın yolaçtığı kur ve faiz artıştan ardından İç pazarda dur­
gunluk eğilimleri ortaya çıktı." dedi.

Karşıhksız.Çefc ve Protestolu Senetler

2006Y * İlk Yan 2006 Yılı ikinci Yan DeftiŞlm(%)
Protestolu Senet Sayısı 541.120 636.790 17.7
Protestolu Senet Tutarı 1.752.096.802 2 302 .8 0866 8 31.4
Karşılfcsız Çek Sayısı 493.272 651.468 32.1

IS Şubat 2007 tsanbul Sanayi Odası Başkam Tand Kütük:

"Maalesef 2006 daha deh gidilen bir yıl olmamıştır. Sanayiciler 2007 den
umutsuz. Son fci y*da nlsbeten devam eden durgunluğun bu yıl da
devam etmesi halinde büyümenin devamı riske girecektir.

ı Ankt'lı'nı aokUyaıı kü % u k «

Sanayici 2007’den umutsuz

 İthalatla büyüyen p u « r , hhal girdiyle büyüyen İhracat
kadar?

P iy a sa la rd a Ç intı d a lga
lg a sı

ym
ı-* m s

Dış ticaret açığının

% 16’sı Çin kaynaklı Çin’den ithalat 10
milyar dolara gidiyor
Ingiltere'de y a n la n a n The Guarcftan gazetesi: "Türlüye, Avrupa'nın en
hızlı büyüyen pazarı." tiy e yazdı. In g ilz Dışişleri Bakanı M.Beckett bu
durum un A B için çok İyi olduğunu söylüyor. Geleneksel Inglfcz ticaret p o ­
litikasının günüm üz versiyonu olan bu yorum ve açılamalar, üretimi dış
teknolojiye ve ithal grettere bağımlı döviz yiyen Türk sanayiinin açmazı­
na karşılık, onların ithalat avantajları nedeniyle kendileri lehine çift yortu
işleyen ticaretten ebette çok memnun olacaklar. Bu durumu. A B ihracat
kriterlerine u y u n sağlamak ve rekabet amacıyla yeni yatırım ve tevslye
giderek İşletmesini büyüttüğü halde, ydar önce elde ettiği kan arar hale
geldi. Maliyetine ihracat yapan gaza getirilmiş yeril üreticiye sormalı.

en Hızlı büyüyen pazar

 W HG»«TT I »M. V» actWM«IJMl)|Cn| |
YUM OtArt »A H
uıc
>0M 2*01 im » 2*0» 2*04 20»S 2«f5 2*e« M
M »C A T P?T6 H »4 »ıe a V2S) 03 11? 7J4J* M 7 » rts tt »5jİ
B M lA t m ün «İM «• >« »ra j II» 774 I0SM2 1242*. l#.l
P jtlÇ .B r ç n> İM İ •\tıj ••İM) «o »»•Mî 17.*
O lT K A B tT A Ç I Û »m IM*i IS « 6 41M I M732 rt.«
HM CM MTlftUkT 51 747 619 ••t M* «21 « «11 •)
SırttCâT rOftıiH n« 2IS «t '•A 21.1 M.«
A® ııe devene jçfefcjı ve negaAgbttageıeı

■»*»*»*.
K rlrh rlf
I V 5 I C I I C T V
Ekonomisi
İB D
>>nfflMw»^Wi>®»lı»u« fcuuı#h> ı»UM»rı«»®w«N

d J « II

Carry trade korkusu hortladı

V8 Nhan 2007 de SUA4jut&Soor s DfeUOrü fa-
rouk S o u u Tjkıye ie global p^AuludJ*! reci
»AU firtıUıgon uçul para Mlmler.y« >>>iek ge
ttâ »lymetlef «1 fonlarvnası K iırn e j gelen 'carry
vade*) tev»* etdglr» ve bu durumun cırt ac*ıan
diba endşe verici olduğunu söyledi (Yanda)

Y a ba ncı tU n t.a la rm K a po rta n Hep O lu m lu A m a H e p Bir Ü n le m işareti V a n

“Şartlar Devam E d e n e "
Türkiye nin handikaptan var. Bütçelere bakanak yıllardır altyapı yapıtınmiama
para harcanmıyor. M * gelirin =•£ ine ulaşan sosyal güvenlik açıkları SO S veriyor.
Mortgage ile önem* riskler alıftyOr diyor Dr Demırgurej İşte Bkifide daralması
başladığında yabancılar tüm bu Olumsuzluk lan kullanacaklar Bu noktada Merrli
Lynch'm son raportsıa dikkat Çekmek gerekiyor. 24 Ocak tarihi raporda "Tüm bu
ayılar nereye gitti?" başlığı var. Raporda küresel eğilimin değişmesi durumunda
Türk hisselerinin kaçınılmaz Olarak darbe alacağı.!*)
BusinessWeefcTürkiye dergisinin 1-7 Ekim 2006 tarbi sayısında kapaktan verdi­
ği "Kelebek Ekonomisi' başkkh yazıda. Türkiye nin riskleriyle ilgili önem i tespit­
ler yeraiyor. 'Neden Kmlgan’ ’ başlğı alında ürkek fonlar*) daha sorunlu öke­
lerden kaçarak en az*Klan yeksek faiz getirisi Olan Türklyeye geldiklerini Türki­
ye'nin de uluslararası likiditeyi çekmek için en yüksek reei faiz veren ufce duru­
munda olduğunu. 11 milyar 6 3 1 milyon dolarlık yükümlülüğüyle IMF'ye en borç­
lu öke olan Türkiye'nin 2010 sonuna kadar 12.6 milyar dolar borç ve artı I m *
yar dolar faiz ödemişi yapacak. Türkiye nin yaklaşık 150 milyar dolar Olan içborç
stoku ise kaygı verici Cırtlağına kadar doiarize oznuş Türkiye'de enflasyonla
mücadele daha d a güçleşiyor

O levent Cirsev İ l Ocaı 2006 BudneaMMrtlMılye. U f .

 ‘ Elhamdülillah milyarderiz!"
‘ Siyaset ticarete, ticaret siyasete, din her İki­
sine araç edildi mİ. artık bu sömürünün sonu gel­
mez... Din ticareti le meşgul olanlara bakın, he­
men hemen hepsi milyarder. Yalnızca Türk Lira­
sıyla milyarder değil bunlar, dolar milyarderi,
mark mllyarden olmuşlardır birçoğu. O h ne kolay!.
Çek bir besmele, gelsin paralar... Finans kuruluştan
şirketler ve bu finans kuruluşları ve şrketler aracılığıy­
la kazanılan milyarlar... Elhamdülillah MusJümanız!..
Elhamdükllah milyarderiz!.. Bir kolumuz siyasette.
Öbür kolumuz ticarette, ayaklarımız da tarikatlarda...
Bir üçgen bu...Ticaret, siyaset v e tarikat üçgeni...
Bunlar dindarın sahtecilerıdr... Bir yanda sahte Müs-
IUmanlar, dm tacrlerl. manç sömürücüleri,.. Bir elleri siyasette. Öbür elleri
ticarette, ayakları da tarikatlarda dolaşanlar... ö t e yandan da sahte A ta ­
türkçüler... İşleme geldiği sürece, bu sahte Müstümaniar ile kol kola girip
öpüşenler... Birbirlerine siyasal destek sağlayanlar... Yasakçılıkla. hot-hot-
çulukla Atatürkçülüklerini kanayacaklarını sananlar..." ıuğ«r Mumu. Cum­
huriyet. 1 Mili 1987ı
‘ O ysa sanayileşen toplum Ur da akılcı düşünce, egemen düşünce b*çl-
mı olmaya başlamaktadır. İnanç ve İman konuları ile teknoloji ve çakşma
hayatını idare eden normlar birbirinden ayrdmaktadır.
Sanayi toplumundakl birey aki ve m ant* yürütme 4e her gün karşı-
Uştığı sorunları çözme eğiliminde oU n. müteşebbis, yaşamını kader ve
kanaat yerme kişisel çaba, planlama ve isabetli kararlar almaya dayandıran
bir yapıdadır. Çakşma ve İş. breyin yaşantısında fevkaUde önemli b r ko­
nuna geçmiş bulunmaktadr. Zaman ılenye doğru uzanan planlanabilir bir
içeride algianmaya başlamıştır. Dünya İle ilgili, haber ve bilgi toplayan,
fikir sahibi bir kişiliğe sahip olan birey sanayi toplumundaki ınsanm en be­
lirgin özelliğidir." 8o«uM mjleha/t Cultuıe Shft m Actvonced mdustrul Soctetıes .
One eton Unvetılty. 1990)

Şeyhİstanbul
lllaa Io m i o M i
ca>o kunhuia»
Ker->eov\r>d«n g a trn
tepkder - a d m y e U Û 20
yfc-A. * « « - trr
• lU M m M ! n M a rt
2 0 0 7 de jm n k t ıı
S e m a l>a>a h ı a M U ı n
c n daRatlı « 6 d a n a m
v u ı n I I S rrd y e - d o
İare »a trı a ta 8u « la y a
| M p t a rt a m a U a rn n
la ro ra n ra takm an to r
d a la g a k d r a n a fc r-a y
!>an>, cr
Tasarım Vısuai Photos Yayınlayan BuslnessVVeek-Tûrkıye.

D ün ya d a para boBasokça. basta A B D olm a k ü zere Türkiye dahil g e tirm e k le olan ülkeler ta­
sarruf y a p m ıy o r v e tüketene yöneliyorlar. Tcfceem arttfcça petrol v e h a m m adde talebi d e
artıyor Bu d u ru m petrol fiyatlardım yükselm esine, petrol üreten, rafine e d e n v e satan s*»-
ketlerm ellerinde fonlarvı birikm esine ve gelişm ekte olan Olkeleıe kredi olarak akm asına n e ­
d e n o lu y o r. Tü k e tim artısından e n ço k yararlanan Çin. kazanç n ın ön e m li b ir b ö lü m ü n ü A 6 0
hazine bonolarına aktarıyor. (A B D . yabancrfara y-Jda I trly o n d o la r U ze n n d e b o n o salıyor.)
A B D b u şekilde 8 0 0 m ilyar doları asan can a g g ırn finanse ettiği g ib i, d o l a m d e ğ e r ka yb e t­
m esini d e OrıiOyor. D ü n ya d a bollaşan paradan yararlanan ve can a/ggırv kapatan ülkelerden
b in olan Tü rkiye , spekülatifi d O v u girişin d en d olayı risk tehkkesiyle karsı karsıya o ld u ğ u g i ­
bi. petrol fiyatlarındaki artısın a ğ ır faturasını Ö düyor.
D okunulm azlıkların kaldırılmasına yanaşmayan A K P ’ nin her
5 m illetvekilinden l ’i sanık, her 1 0 yurttaştan l ’ i ise sabıkalı

Suç toplumu
144 f « M t ‘ VI1hluiM*kHtaıMıB«hlaılMt|.ııDw|bnB<'
t a « <M l o tk n H ıkaıı A l . , w V fcK H ık ın I ı ı u n 1 4 i fa ıM *
uMclvrtlkY™. âlmUntHİJınn kaMma* ...nurrcr MrWw
1
I IS M<I<IKI I< h»A-~k l*i **UNkmıM ı İ w m tM ır o trl t»WA
Paralı eğitim m TılnıAKM ı. M 'M l N T k I 1» I r t T V (.« « » w « .» «
vtk.<kt«ı.4 ıa»».> « I N rM iM <ı 4 r ı.w .ıııth > ıU t lA M » M f » l

travm ası ) * f l t W H W a ı n ( l ' 4 I M U . l ı t l I tV ıı

DOİU UDA-O i -kılı İ l k . w I M ^ o t U ı k .

Suç artışı sorumlu tanımıyor

-U X X - ~
K ..

*
•• - - v

POLİS l #

3 % sûreyle te r gün 24 saat yakın izleme ve telefonla takip sonucu yakalanan

Kfcs otom obl s o yg jı çetesi zanMarnn serbest brakimasj, polsı şaşkra gevret
¥

İzmir'deki bir yargı kararı çok tartışılacak gibi

Gasp var, çatışma var,

öldürme var, suçlu yok
Çeteler dehşet saçıyor
Devte* malı Özerinde tepm enler Ta h rip e dilen fX o t o ı u 9 ta m a 2 0 « Şamamı

A te »e verilen poM» pan ze r. 20 « i m 200S *ant»u

"Bakımı, bizim 3 yıl önce Aldığımız bir Türkiye

ve bugün geldiğimiz bir Türkiye v a t .
Özgürlük noktAundA neredeydik, nereye geldik. ”
Bajbakan R.T Lrdogan.
22 «C iiım 2 0 0 5 Sem dinli
73
atla en naıtiKi murçıı ıcyuııgun

OZELSAYIİ
 *5
•J>>!

M
« t >•-* •«*•••— .♦«"<
Müd«hai*)i
iu n ın m « }lr
b adoll çofc »g ır otur

'\V;ıshinı;iorı ıi.m v'iıvcna

» « i p 'll l-ı-H-
 "B U e ne oldu?~ sorusu herkesn ağzında.
Yanıt TA N 'ın çizgisinde.

76
Dun ya y U bûtUnleytyoruı ckyen binlerinin dikkatine.
İstanbul 2007
0a- i o ı p l b la M M aaM aı

77
 "Biz de ln w n ' mıyız?”
Bu cümleyi kimseyi İşaret ederek yazmadım. Üstüne alan herkes,
aşağıda yazacaklarımdan kendim sorumlu gören herkes bu vurguya da­
hil!
Necfcr beni bu noktaya getren? Aslında sîzlerin btmediğı. hepimizin
gözünden kaçan bir olay değil. Herkesin günlerdir, aylardır, hatta yıllar­
dır gördüğü ama görmezden geldiği, kamuoyunun kolektif bilinçaltına
bastırdığı olaylar.
Daha aç* ifadesiyle. 11 Eylül saldırısı sonrası şekillenen, zorla 'iki ku­
tuplu' hale getirilen yem dünya düzeninde, bize bir kol mesafesinde ya­
şananlar ve yaşananlara sessiz kalan bizler...
Hani bizler "M ü slü m a n 'd ık , hani bizler Türk'tük, hani bizler ~ln-
san'dık? Hani bölgenin en güçlü devleti "Türkiye Cum hurtyetTydl.
Üzülerek söylüyorum; bizler artık koca bir ~hlç~lz...
Hiç değildik, tanhın hiçbir döneminde de bu kadar “hiç" olmadık.
Am a şendi tepkisiz, etkisiz, tesir altnda uyutulmuş bir toplumuz. Hatta
kurumlan ve kuruluşları "baskı altına alınmış", elndeki ekonomik çarkla-
n "özeleştirme" adı altında yabancılara satılmış, özel sektörü de “aman
yabancı gelse de beni de alsa" noktasına getirtmiş basit bir dinamiğiz.
Aslında "dinamik" demek de doğru değil; bizler sadece "statik" b ir ya­
pının statik parçalanyızl
Değeri dostlar, ülkemin. (Jkemı yönetenlerin, toplumun: acizliğini,
kafa kan şıklığım, yok olma yolunda ilerlerken sakinliğini görünce çıldınyo-
rum. Bu millet, bu devlet. 2000 yıldır bu bölgenin en güçlü yapılarıydı.
1000 lerin başına kadar Osmanlı dan talep edilerek alınamayan, çöküş ile
blrlfcte ele geçen Osmanlı topraklanrıda kurulan İsrail, bugün dünyaya ka­
fa tutarak. Müslüman sivilleri bombalayarak. Ortadoğu'nun hartasını d e ­
ğiştiriyor. bu bolgeran "en güçlü" devleti olduğunu iddia eden bizler “20
yaşındaki çocuklanmızı arkadan vuranlan". İki adım ötemizdeki dağ­
larda tespit dahi edemiyoruz. Büyüklerimiz izin vermiyor! Ne de olsa
"ölen gariban çocukları, yetişmiş İnsan sermayemiz değil” değil mİ? Bu
cümleyi elinde içki kadehi Türkiye'yi kurtaran bir yazar bozuntusunun ağ­
zından kulağımla duydum! Böyle de seçklnci bir anlayışımız var.
Bırileri Monaco Prensi şerefine İstanbul'un yalılarında davetler veri­
yor. onların askerlik yapmamış Amerikan aksam te konuşan çocukları,
k ır olukları gruplar te Kemal Derviş desteğinde "politikaya" hazrtanıyor-
lar. bir Deri de dağlarda ölüyor.
Sonra da ış dünyası çtup soruyor; neden AKP âaldar oluyor?
Sonuç; Içnde bulunduğumuz bölge yemden şekillendiriliyor, şirket-
lertmlz. varlıklarımız, topraklanınız, insanlanmızın hayatı, rk ve din kar-

78
dişlerimizin varkğı pazarlık konusu yapılıyor ve binlerce yıllık geçmişi
olan dinamiklerin dünya üzerindeki son temsilcisi Tü rk devleti ve onun
bir kısmının bugün İçin kontrolünü elinde bulunduran Tü rk hüküm e­
ti sadece seyrediyor. İşin daha da üzûncü yanı Türk halkı da *o şarkıcı
nm sevgilisi bu İşadamı mıymış", "top o kaleye mİ girmiş, bu kaleye mİ
girmiş" gibi boş tenekelerin peşinden savrulup gidiyor.
Uyanın ey ahali! Altınızdan zem in kayıyorl Avrupa'nın göbeğinde
ırkdaşlarımıza dindaşlarımızı katlettiler. Yugoslavya'yı İstedikleri gibi bol­
düler sesimiz çıkmadı. Şimdi dibimizde aynı şeyi yapıyorlar, hatta sınır­
larımız içinde askerlerimizi katlediyorlar, yine sesimiz çkm ıyor Tek der­
cim iz var: vartfclanmızı nasıl yabanctara satarız, ortam bozulmasın diye
birkaç yabancıya daha nasd yalakalık yaparız!
Unutmayın: bu vurdumduymazhkla gidersek, sıra bize de gele-
cekl Çem ber gitgide darakyorl Bir gün uyandığınızda ya boğazınıza
pranga geçmiş olacak, ya da kendinizi beyaz ışığa doğru yaklaşıyor
hlssedec eksinizi
Son söz: Iskoçya nın özgürlük savaşında, iki ordu karşılıklı gelince In­
giliz ordusunun İhtişamını görüp kaçmaya çakşan Iskoçiara VValace şu
cümleyi söylüyor: "Yılar sonra ölürken Allah'a bir şans daha ver.' diye
yalvaracağınıza şimdi savaşın!"
Ben de herkese seslenmek istiyorum: ne İş yapıyorsanız. İster yazar,
İster öğretmen, ister sava, ister asker. İster sokakta dolaşan biri, şunu as­
la unutmayın: bir şansımız daha olmayacak, ne yapacaksak şimdi yapa
cağızK36)

Bu uzun ve bol «cilt

girizgahtan sonra,
nasıl bu duruma düştüğümüzün
öyküsüne geçebiliriz.

Bu d lln n I klraönda 16 yüzyldan 19 2 1 y ln a kadar olan dönem <ln BİR U lK t NASIL BATI
R lİR adi kitap 1921-1950 dönemine alt olan B A T M A N BU. ULKI N A Ş I RUKTARZIR bajlık
k 2-kRap KURTARAAN BİR ÜLKE N A SA BATRA.A 19SO 1990 dönemini <e»en bu i ktaptan
sonra 4 ve son kitap KURT A R I AN BİR ÜLKE N A SA BATRILIR 1990 2007 bajlıkk obcakar

(36) Sermaye piyasaları ve CAe ekonom ist* yakından İrdeleyen, yazılı ve görsel m edyada
günlük anaizler yapan tig K Bu hır un 27 Temmuz 20ö6'da Referans gazetesinde y a y ria-
nan. Uhenln içinde bu snrtagu dtaum ceıpki ve tepkisini Keren makalesinden seçBmi} pa­
rasallar

79
 Ordu Millet Elele" Diye Diye..

Makyavel 'İhtilali yapanlar, devirdikleri yönetimleri bir daha ayağa kal­

kamayacak hale getirmelidirler " def Ancak Türkiye'de her ihtlaJ veya muh­
tıra ardından devriienler daha da güçlenerek geri gelmişlerdir. Kim nerede
yanlış yapıyor?
Yukarıda 1950-1995 arasında CHP ve DP geleneğini sürdüren siyasi par-
tierln kayıtlı seçmenlere göre oy oranlarını gösteren grafik Cumhıriyet dö­
neminde ordunun TpCf ve SF dahil. DP geleneğine karşı gerçekleştirdgi ih­
tilallere ve muhtıralara rağmen. DP geleneği oylarının giderek arttığını gös­
teriyor. Seçim sisteminden kaynaklansa da 2003 yılında AKP'nln tek başna
iktidar olması bu sürecin artarak devam ettiğinin kanıtı.
Atatürkçü ve laik yönetim arayışı ve çabalara, ihtilal ve muhtıralara rağ­
men. her defasında sag-muhafazakAr bir lider ve parti on plana çıkmtş ve ik­
tidar olmuştur. 27 Mayıs 19*0 ihtilalinden sonra İsim değiştirip yeniden ku­
rulan partiler karşısında İhtilalciler ve muhtracılar neredeyse çaresiz ve yor­
gun düşmüşlerdi. 12 Man 1971 muhtırası ve 12 Eylül 1980 askeri müdaha­
lesiyle sol ve sag militan kadro ve örgütler yok edllrken. demekler, meslek
odalan. üniversiteler, işçi sendikaları gibi pek çok sivil toplun örgütü de tas­
fiye ve paslfize edilmiş. Atatürk devrimlerinden söz etmek bile neredeyse sa-
luncalı hale gelmiş, bu ise irtica hortladı diyen darbec*efi yalnız ve desteksiz
bırakmış».
Ote yandan 1980 ii yıllarda ABD'nin dayattığı "Yeşil Kuşak" (M E TO uy­
gulaması 12 Eylülcü Paşalar ve A NAP eliyle siyasal IsiAmcılık yaygrtaştırl-
mış. İslim ülkeleriyle ekonom i ve siyasi ilişkier güçlendirirken askeri iliş­
ki ve eğitim çakşmalan da başlatılmıştır. Turgut Ozal dönemiyle islAmn slya-
salaşması. kadrolaşması ve de varsıllaşması önündeki engeler aşılmış, bu
süreç günümüze kadar sürerek en üst noktaya gelmiştir. Böylece darbeclere
karşı güç dengesi oluşturulmuştur. MGK ve TSK halen en büyük tehdit ola­
rak "irticai faaSyetleri" gösteriyor ve bununla mücadele için hafcn desteğini
arıyor. Bu destek olmaksızn ne muhtra. ne müdahale ve ne de 28 Şubat sü­
reci kararlarmtn uygulanmasının da çok güç olduğunu da görüyor. Ancak
destek beklenen toplumun b* kesimi 12 Eylül ardından pasifize ecUmiş. m ü­
cadele edilmesi gerektiği söylenen Şeriatçı-siyasal IslAmcı kesim ise gerek
ekonomik, gerekse siyasal alanda güçlenmiş ve sonunda tek başma ktidar
olmuş, yoları Çankaya'ya kadar uzanmıştır.
 Türk halkı kuşkusuz ordusunu seviyor. Bunun en aç* göstergesi günde
ik hayat. E/kek çocukları paşa' hitabıyla sevilip, büyütülüyor, sünnet kıyafe­
ti olarak üniforma giydiriliyor: asker uğurlamalarım hepsi şenlik havasında,
anketlerde ordu en güvenilir kısumlar' sıralamasında önde.
Halk ordusunu seviyor ama onun siyasetle uğraşmasını da kesmikle İste­
miyor. Hatta siyaset atanma her girişinde yanlış yaptığı ve yara aklığı kanısm-
da. Bu kanaat şimdi ortaya çıkmış degl üstelk. İttmat ve Terakki den beri böy­
le. Atatürk'ün. Cumhuriyet İn inşa süreci gibi kritik bir donemde silah arkadaş
larna. " Ya askerlikten istifa edip politika yapın ya da ordudaki görevinize ge ­
ri dönüp siyasete kanynaym' demesi onun bu gerçegt kavramı şkgının lade­
siydi Öncesini bırakakm. 1960 ihtilalinden bu yana tastamam 46 yİ geçti.
Neredeyse yarm asır. O günden bu yana askerlerin Örtülü ya da açktan des­
teklediği. o sayede güçlenmiş tek bir siyasi parti yok. Hatta bu yoia iktidar ol­
maya çalışanların tamamı kaybetti.
Aksine ordimim açıktan veya üstü kapalı karşı çıtıklarnm tamamı büyüdü,
ktldar oldu. 27 Mayıs öncesinde DP nln gireceği ilk seçimde kaybedeceği gö­
rünüşte ayan beyan ortadaydı. Ama 27 Mayıs ihtilali tabloyu ters yüz edin­
ce. ordu eliyle rafclpslzleştirlkSgi halde CHP kaybetti. Seçimi. 'O rdu müet el
ele' bagnşları arasmda. binaları taşlanan, yöneticileri saldırılardan korkup ka­
çan CP uzantısı AP(9) kazandı; hem de üç kez arka arkaya.
12 Eylül 1980 sonrasında darbecilerin kuruluşunu yüreklendirip açfctan
destekledikleri MDP nln akPeö de farklı olmadı.
Gerek NP. gerekse MSP. kısuluşta AP bünyesinden kopmuş hizip olma­
nın ötesinde bir siyasi ağırlığa sahip değildi Ama 12 Mart, ardından 12 Ey­
lül cuntaları, hareketin lider kadrosu ve mensuplarının üzerine gidip onları ih­
tilal gerekçesi diye işaret edince, güçlendiler. Öyle kİ. ordunun açıkça karşı
çıktığı, ona bakarak tavır belrleyen basının adeta savaş açtığı RP'nln. nere­
deyse dogmasıyla iktidara gelmesi bir oldu Seçmenler, bu partilerde liyakat,
ehliyet, program, tutarlılık vs. aramadı.
Mhayet. oldum olası kendisini orduya yakın' hisseden ve bunu saklama­
yan 12 Eylül Öncesinin MHP'sI. belirli yörelerde sınırlı oy alan küçük bir par­
tiyken; ihtilal idaresi tarafından faşist örgüt' suçlamasıyla yargılandıktan son­
ra. vurgularını değiştirince İkinci büyük parti konımuna geldi. AKP tablonun
son örneği ve hiç şüphe yok ki 28 Şubatın siyasi ürünü. Ancak 28 Şubat ya­
şanmasaydı herhalde ne Tayyip Erdoğan, ne de Abdulah Gül sahneye çka-
blirdi. Keza devlet çekirdeği' Tayyip Erdoğan'a cephe almasa. AKP bu den­
li yüksek oranda oya liaşamazdı.O
Avnl Özgür el in tezimizi doğrulayan bu gerçekçi tespitlerinin ardından
şunu sormamız ve açmamız gerekiyor: 70 yıllık Cumhuriyetimizle övünür­
ken. devam etmekte olan 28 Şubat süreci ve MGK kararları İrticai faalyerle­
ri terörün de öncesinde bir tehcir olarak kabul ediyorsa, bir kere daha sor­
mak gerekiyor, başta toplumun kencksi olmak üzere kimler nerede hatalar
yaptı ve yapıyorlar?
Anahtar cümleler "mağduriyet travması* ve "oteklleştirme" olabilir mİ?
C ) Avnı Oıgürel ‘ Türk Ordusunun Büyük Dönemeci (I ). Radikal I 1.6.2003-

81
Tü rkiye dahil I » A vru p a ülkesinin uyeken. 22 Eylül I9 4 7 "d e A B O 'y e efconom * kalkın­
m a p ro g ra m ı sundular. Bu p ro g ra m rı ardından A B D J N isan 1 9 4 8 'de D r» Yarckm K a ­
nunu t;ka rd ı Bu dayanışm ayı v e M a rs h a l ya rd ım ını sim g e le ye n afişte: "N a ra ne
o / ırr u o ls u n b irlik te ha re ke * e tm e tty iı." s lo g a n yerakyor. Gerdekte bu bvkktekğm
Tü rkiye aya ğı. yıkılmı> olan A v r u p a h in ye m d e n a ya ğa k a k m a s n ı sağlayacak, sanayi
v e tarım h a m m ad d elerin in ucuza tem iniydi. iBu am açla 7 Eylül 1 94 6 d a Türk lirası
nın d olar karşısındaki d eğ e ri % I 0 0 o ra n ın d a d ü ş ü rü lm ü ş tü .) Tü rk iye 'd e ise a ğ ır sana­
yi kurulm ası so z konusu olm a ya ca ktı (M .T h o rn b u rg rapo ru.) 1 9 4 7 -1 9 4 8 M a rsh a l
ya rd ım ı çerçevesm de alm an 100 m ilyon doları i» ya rd ım ın 5 m ily o n u lim an. 5 m a y o ­
nu tersane v e bir o kadarı yo l ya p e n m a harcanarak A v ru p a 'n ın ihtiyacı olan m a d d e le ­
re! a k ıy hızla sağlanacaktı G e n kalan m iktar ise Türk Sfiahk K u v v e tle rin e tahsis e d il­
d i. Tü rkiye 'n in l9 4 7 'd e IM F . D ü n ya Bankası v e O E E C u y e tğ ı ardından verilen krediler
ise yin e a y m a m a çlı olarak lim an v e tah4 silolarının nşaası ıçeı kullanıldı T ü m bunlar
1950 sonrasında D e m o kra t Parti iktidarım parlatacak. T ü rk ıy e d e k ı d en g e le n d e ğ iş ti­
recek s ü re c n başlangıcı, ya n i kapitalizm le e k le m le n m e n »! başlangıcı ola ca k ı».

A m e rfta n K ongre s ın ın Tü rkiye v e Yunanistan'a asken ve

82 e k o n o m A yardım ı ö n g ö re n Tru m a n d o k tm ım kabul edişi.
 Kışla" Görüntüsünden “Şjınttye” Görüntüsüne
A m « Nasıl?
İkinci Dünya Savaşı sonunda Avrupa’da barışın henüz gerçekleştiği
günlerin brınde. Şükrü Saraçoğlu Başbakan İsmet İnönü'ye geldi ve ge­
lecek konusundaki görüşlerini paylaşmak istedi. Başbakan ve ekibi, ken­
dilerine düşen görevleri yapmış sayıyorlardı. -M illi Şefin direkleriyle"
Türkiye savaş ateşinden uzak kalmış, ekonomik konjonktürün icabı olarak
birtakım büyük sıkmtdara katlanmış, ama külliyetli miktarda döviz biriktl-
rebılmıştı. Sağlanan barışın içinde bu olanaklarla ülkenin kalkınması hare­
ketini tekrar ele alma günü gelmişti. Türkiye’ye korkunç bir yük dan or­
du mevcudu azaltılacak, bu güç. iş gücü olarak seferber edilecektir, ülke
beş yıldır büründüğü “kışla” görünümünden çıkç» "şantiye' görüntüsü
alacaktır. Saraçoğlu henüz gençti, "günün gerektirdiği bilgilerle donatı­
mı ş" yeni bir ekibin yine "Milli Şefin dlrektflerl a lın d a ' görevi devralma­
sını istiyordu.
İnönü güldü. Saraçoğlu her şeyi nasıl tozpembe görüyordu. Halbuki
onun inancı atlatılacak çok Önemli ve çok kritik bir devrenin daha yaşan­
ması gerektiğiydi. Savaş kurtanlmıştı ama barışın ilk günlerini kazasız be­
lasız geçiştirmek de onun kadar çetin bir ış gtol görünüyordu. Başbakan
ona: "D u r b A k s U ım . acele erme” d e d .(l) Neden?

Stratejik O rta k sız Yapam ayan K im i T ü rk İdarecileri

OsmanlI Imparatoriuğu’nun Batı'ya eklemlenme çabalan, önce
Londra-Paris, İttihatçılar döneminde İse Berlin merkezliydi.
Bir yanıyla yapışkan ve ta vizc i diğer yanıyla uyumsuz ve bilgisiz
politikalar İmparatorluğun sonunu getirmişti.
1945 sonrasında liberal muhafazakârların^)
yeni eklemlenme merkezi İse YVashington.

I945'te tekrar uç veren, ancak bu defa Atlantığn otesnde ABD'ye

eklemlenme politikaları. l9S0'den sonra tüm hızıyla sürdürülecektir. O y ­
sa bu dizinin 2. kitabında aniatrickğı gibi. 1920 Nısanrtdan 1950 Mayısı­
na kadar uzayan ilk 30 yılında Türkiye bütün dünyaya, son derece zor
şartlara rağmen istfcrar içinde, dıştan hiç borç ya da yardım almadan, ak­
sine Osmanlı borçlan için dışarıya net bir borç ödem esnde bulunarak, kı­
saca tamamen kendi Ozkaynaklarına ve toplumun Özverisine dayanarak
hızla kalkınmanın (30 yılda '*6.2 yılık ortalama dolaynda tur kalkınma
gerçekleşti) parlak bir örneğini vermiştL

I II M etin Toktr. 'Dem okraM m ıun İım e t Pasılı Y ıla n '. 1944-1973. Bilgi Yay

83
"/> İk tis a d i davalara g e ld i m İ. s e s im iz k ıs ılıyo r. k ü ç ü lü y o r u z ."
Cumhurbaskar* İsmet InCnû

İnönü, savaş yılan İdinde istet istemez askeri yardım peşinde koşu-
lurken. şunları söylemekten kendini alamamıştır: 'Milletlerarası siyasi
müzakerelerde ve herhangi bir devletin temsilcileri ile bir masanın başı­
na oturduğumuz zaman, siyasi d av alan ve davalanmzj. eşit şartlarla, açık
dille ve guruda konuşuyor, savunuyoruz. Ama bu konuşmalar bitip de. iş
iktisadi davalara ge ldi mİ. o zaman sesimizin tonu değişiyor. Sesimiz kı­
sılıyor. Çünkü İğneden ipliğe kadar her şeyi onlardan istemeye başlıyo­
ruz1İşte o vakit siyasi konulardaki sözlerimiz de kıymetlerinden kaybedi­
yor. Küçülüyoruzr Ne var kl savaştan sonra. Stalln'ln yarattığı güvenslz-
Ifc ortamı bahane edilerek, yardımlarn a ğ r bedelim bile bile. Amerikan
yardımı peşinde koşulacaktır. Elimizdeki a lın ve dolar stoku 245 milyon
dolar. Bunu kara günler ıçn saklayarak. 1945 sonlarında Amerfca'dan !t-
halat-lhracat Bankası aracılığıyla 300 m iyo n dolarlık kredi İstendi.
Amerikalılar gözlerini hayrette abalar: Böyle bir meblağ, kredi d i­
ye hiç kimseye verilmemişti. Sonra. Türkiye'nin kritik durumunu da
A m erka o günlerde henüz anlamıyordu. Yanmış ve ykılmtş bir dünya
dururken, yardım, savaş ateşinden uzak kakmış Türkiye'ye mİ yaptlacak-
tı? Ankara'daki Amerikan Büyükelçisi VVIlson da Rus tehdidln!n<?) neden
olduğu yüklere Türk ekonomisinin dayanamayacağını. Süte Depart­
ment a açkça bildiriyordu. Ancak Washıngton bunları duym ayacak».
İnönü, savaş süresince sürdürdüğü tutarlı politikalara karşın, savaş
sonrasında değişen dünya koşulları karşısında, kendisini aşırı derecede
boşlukta ve panik ıçnde hissetmiş, yönünü en güçlü olarak gördüğü
ABD'ye çevirmişti. En üst makamlardaki kimi Türk İdarecierl ABD'ye
'gelin bizi koruyun, kollayın, yardım edin’ şekhndekl zayıflık gösterileri
ve davetkarlık karşısında; karşı taraf kendi çıkarları, badikleri ve kurala-
nyla gehr. ‘kendilerine koşut' politikalar İçinde olmamızın gereğini ya­
parlar. Türkiye'nin hükümranlık haklarıyla bağdaşmayan sözde ‘ dost ve
müttefik‘ (I), ‘ ortak çıkarlar*!!) g tx başlıklarla, açık-gızl çeşit! anlaşmalar
imzalatırlar ve ülkenin geleceğim İpotek ahna alırlar. Bu koşullar altında
olası sorunlar çıktığında "bağımsızlık eiden gitm iştir' şeklindeki yakınma­
lara hiçbir anlamı kalmayacaktır.(2)2
(2 ) ABO eksen* p c M ı b r daha sor™ da "A B D straleŞk o n ı p n ı S r ' d y e n poKtfcACü/
sayesinde. 00 ytdan bu y a n ı TOrklye'nkı o n s u n u ve g to e n lg ln ı yede b » eden pek çok olay
yasandı ve yaşarıyor G j l açk S I anlaşmalardan. A B O üstlerinden. U 2 uçağı skandalna
slah ambargolarından. Irak Sava? öncesinde Ökenin «g a tn e kak sımasına. lO rk asfcemn
ba?r\ı çuval geçirilmesine PKK terörüyle mücadelede Türkiye'nin aldanmasına kadar, aske
d rruiı. ekonom k. eğitim ve bırçck alanda ABO'ran ke n d çkarlar, d oğ u lu sun d ak i yaptırım
talep ve tehditten. I 0rk hCkOmedermm gereksiz ve a jm tavizler inden kaynaklanmaktadır

84
 Bu dizinin 2. kitabında görCteceğl gibi 1945 sonrasnda A B D ve Tür­
kiye arasında başlayan siyasi, ekonomik ve mail ilişkiler. İnönü'nün açık
kapı politikası. 7 Eylül 1946 devalüasyonu. M Thom burg'un Türkiye ra­
p o ru IMf. Dünya Bankası. OEEC (Organı sat o n for European Economlc
Co-operatıon-Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı. 1961'den sonra
OECD-Organısaton for Economtc Co-operatlon and Developm erıt-Avru­
pa Ekonomik İşbirliği ve Geliştirme Teşkilatı) üyelikleriyle. Türkiye'yi Bat.
güdümünde dönüşü olmayan bir yola sokmuş; Kemallstlerln 25 yıllık
mücadelesine sünger çekmişti.

Aslında Amerika'nın Güvenliği Uğrunda

Yapılmış Yardımlar(l) Olarak Düşünülmektedir
A B D ve Türkiye arasındaki bu türde yakınlaşma, gerçekte daha önce­
leri 11 Man 1941 tarihli Ödünç Verme ve Kralama Kanunu'ndan yarar­
lanmak İçin yapdan anlaşmayla uç vermeye başlamıştı.
Tum a n ın Ekim 1946 tarihli "Karşdıklı Savunma Yardımı Kanunu*
gerekçesinde: "Yabana hükümetlere yapılacak yardımlar, onlann fctlsadl
ve siyasi güvenliklerini sağlamakla beraber, aslında Amerfca'nın güvenli­
ği uğrunda yapılmış yardımlar olarak düşünülmektedir. Amerika'nın bu
güvenliğinin artnlması İçin yabancı devletlerin askeri güçlerini artırma
yönünde çaba göstermelerini İstememiz gereklide, "diyordu. Prof. Baade.
şu hesabı yapmaktadır: 'B ir Amerikan tümeninin Amerikalılara maliyeti
500 milyon dolar, bir Alman tümeninin A İmanlara maliyeti 2 5 0 milyon
dolardır. Alman tümenini ölçü alırsak. Türkiye'nin Batı savunmasına katıl­
ma payı 18 turnen x 250. yani 4.5 milyar dolardır." Fakat VVashlngton'da
yapdan bu hesaplar. Ordu'da modem silahlara büyük İhtiyaç duyulduğu
İçin, o zamanlar Ankara'da pek yapılmamaktadır. 1947 tarihli Askeri
Yardım Anlaşması 4e slahlann "verildikleri gayelerden başka bir gaye­
de kullanılmasına* ABD'nın müsaade etmeyeceği kabullenilmiştir.
Bu konuda aynntıh araştırma ve yayınları olan 27 Mayıs 1960 asken
ıhtUal sonrasının MBK üyesi Hava Subayı Haydar Tunçkanat şöyle diyor:
"Anlaşmanın başlangıç kısmında; Türk Hükümetl'nın. Türkiye'nin hürriye­
tini ve bağımsızlığını konm ak Içm Birleş* Devletter'den yardım İstediği
yazılıdır. Türkiye'nin bağımsızlık ve hürriyetini kimlere karşı koruyacağı
anlaşmada belirtilmiyorsa da. Truma/ı D o k trn ve buna ilişkin yardım ka­
nunu. yardımın Komünist tehdit ve tehllkesrıe karşı kullanabileceğini
söylemekte ve bunun dışındaki her türlü kulanışı yasaklamaktadır." t&u
jın lijm a rv ı ayrm ıtan İçin belgeler k u ru ru bakınız.)
O günleri yaşayan bir subay olarak Orhan Erk anlı, askeri yarckm y o ­
luyla. Amerika'nın kendi anlayışna göre Türk Ordusu'nu düzenlemeye

85
kovuluşunun hikâyesini şöyle anlatmaktadır: '19 47 yılında Trumarı Dokt­
rini ile başlayan Amerikan askeri yardımı birçok tabı neticelen de bera­
berinde getirdi. Ankara'da bir 'Am erikan Askeri Yardım Kurulu' faali­
yete geçti. Bu kurula bağlı olarak tümenlere kadar her büyük karargâha
birer asken ekip (TleM Teaml venldı.' (İkili anlaşmalara çoğu Amerikan
Asken Yardım Kurulu Başkanları 4e Türk Hüküm etinin yetkilileri arasın­
daki özel görüşmelerde vücut bulmuştur).

Türkiye'yi Yöneten O Günkü Kadrolar Gerçekten

Ne İstiyordu? Ne İstediklerinin Farkında Mıydılar?
Savaş dışnda kalmamıza rağmen, savaşm bütün ağırlığını, sosyal ve
ekonomik tahribatını sırtında taşıyan Türkiye, her şeye muhtaç durumday­
dı. Bu ihtiyaç ve be an evvel güçlü b r orduya sahip olmak arzusu bizi
Am erka ne verirse (bilgi, malzeme. s4ah ve hatta postal ve çorap) onu al­
maya zorladı. Türkiye, mutlak bir samimiyet ve safiyetle. Silahlı Kuvvetle-
rl'nin kontrolünü, eğitim, organizasyon ve lojistik destek bakımlarından
Amenkalılann eline bıraka Fakat Amerika cömert olduğu kadar, hesaplı
ve geleceğe ait planlı bir çahşma ıçnde olduğundan; malzeme, silah ve
blgi 4e beraber, kendi asken usullerini de Türkiye'ye getrdi, bütün kmal
kaynaklarımızı elinde topladı; tek sancı, tek verici durumuna gelek
Türkiye'yi yöneten o günkü kadrolar gerçekten ne istiyordu? Ne iste­
diklerinin farkında mıydılar? Çünkü Atlantığn ötesine dkkatle bakıldığı
zaman, onların içinde bulunduktan olağanüstü koşullar ve değişim ile ge­
leceğe yönelik proje ve endişelerinin neler olduğu açkca görülebiliyor­
du. ABD savaşı sona erdiren güç olarak geleceğe yönelik çok büyük eko­
nomik ve sıyası potansiyelini ortaya koymuştu İlk şaşkınlığı geçer geç­
mez. birikmiş kaynak ve enerjisini, öncelikle Avrupa üzernde kullanma­
ya yöneldi. Türkiye örneğinde olduğu gibi, yıkılmış Avrupa ülkelen de
Amerikan desteğine muhtaçtılar. ABD bu fırsatı iyi değerlendirdi ve tüm
kapitalist girişimlerini buradan başiattı.(3)

(3| İkinci D ü n ya S a v a şın d a n he m e n serva. Batı A vru p a 'd a kapitalist d ü z e n n h a k m -

y e t r t ko ruyup d e v a h i ettirm ek için. Brleşık A m e rik a n ın askeri v e m ail d esteğ i zo run ­
lu o lm u ş tu Kapttatst sınıfın e gem en liğin i sürdürm ek İçin A v ru p a burjuvazisi A B D 'y e
b ütün ka p la rı a rd n a kadar açtı. Kapitalist d ü ze n i kurtarma m eselesinin en baş m ese ­
le o ld u ğ u o yıla rd a . A vru p a burjuvazisi A B D 'y e her türlü İm tiyazı v e rm e ye K a z ıd ı.
A B O şeketlerl b u büyük fesattan yararlanmasını m ü k e m m e le n becerdiler. Batı A v r u ­
pa'daki he m e n b ütün b üyük şirket v e tröstlerin fesse senetlerim ellerinde toplam aya
başladılar. 1955 yılında 1110 b üyük firm anrı fesse senetlerinin % 2 4 ’ü A m e r k a n şir­
ketlerinin eline geçm işti. M esela. H r u National City Bank a bağlı National Cash Ke-
glster f ir m ıs n n yıllık k jrın ın yansı Batı A vru p a v e d iğ e r ilk elerd e n g e ly o rd u . J k a g o
grubuna bağlı International tiarvester Armasının İse kârlarının 9fc39'u yin e Batı A v ru -

86
 Bu d iznin son kitabında Türkiye'nin günümüzde geldiği nokta işte bu
soruların ı<;nde a k lığ a kavuşacak. Şimdi savaşın hemen ardından
ABD 'de neler olduğuna bakalım.

" Atom bombasının kom ünizm i önlemeye yetmediğini

gören W asNngton, kapitalizm i dünya sistemini
ayakta tutmak amacıyla harekete geçmiştir. "

ABD. 1946 yılı sonlama kadar, atom bombası tekelinin verdğl g ü ­

ven ıçnde yaşamıştır. Bütün halklar gibi. Am erkan halkı da. savaştan
bıkkındr. Bu şartlar altnda A BD . askerlerini terhis etme, savaş ekonomi­
sinden banş ekonomisine geçme çabası içindedir. ABD'nin 'kabuğuna
çekilme' fikri güçlü gözükmektedir. 1946 yılı sonlarından bu yana.
ABD'nin pasif tutumu değişmeye başlamıştır. Doğu Avrupa'da komünist
re)imlere kayışın hızlanması. Yunanistan'da komünistlerin lehine bitebile­
cek bir İç savaşın sürüp gitmesi. Fransa ve İtalya gibi ülkelerde komünist
partilerin ktidarı ele geçirme ihtimalinin belirmesi. Çin'de komünistlerin
gittikçe ağır basmalan ve daha birçok azgelişmiş ülkede solcu ayaklan-
malarn görülmesi, kapitalist sistemin geleceği bakımından A B D 'yl endi­
şeye düşürmüş v e atom bombasının komünizmi önlemeye yetmediğini
gören VVashington. kapitalizmi dünya sistemini ayakta tutmak amacıyla
harekete geçmiştir. Nasi Sovyetler Birliği gittkçe daha fazla sayıda ülke­
nin komünist sistemi benimsemesini -hiç değilse kapitalist olmayan bir

p a mahreçliydi- Ingiltere'deki en büyük A B D Prmasından o n tanesi United Shoe

MacMnery ıBoston.ı. Goodyear (Cleviand), General Motors. Du Pont tröstlerinin
enikleridir Milletlerarası fnanskaptal operasyonlarında RockefeHer grubundan son­
ra ikinci yeri işgal eden Morgan grubu, sava* sonrası döneminde de Batı A v ru p a 'd a ­
ki bütün mevkilerin mıhaf.ua etmektedir. Bu m evtleri daha da kuvvetlervdvmek ıcin
Avrupa'ya Orvemia mktarda sermaye ihraç etmeye başladı. Avrupa'da büyük yatıran­
lara sahip olan. Örneğin General llectric. kıtemational Business M achines ve In te r­
national Teiephone and Teiegraph firmalarını Morgan grubu kontrol etmektedir,
fransa ve Ingiltere'deki Ticaret Bankaları yine Morgan grubuyla bağlıdu. Londra’daki
Guaranty Trust ve Bankers Tnıst bankaları Morgan GrenfeB Bankası ile bağlıdır Pa­
ris'teki Morgan and Cle Fransa’daki en büyük Amerkan bankasıdır Bu barka. Fran­
sa'daki B cn d U Avlat!on Inetmatlonal Harvestcr Ş kago grubunun,' ve C re d k Suls •
se firma ve bankaia/ınn İdare kuntlarında temsilcilere sahptır. Morgan grubu. Ingl-
I z . kalyan ve B ekka petrol ve petro-kimya tröstlerine yardım etmekte ve kredi a ç-
msktadır Boyiece. RockefeHer grubunun milletlerarası petrol ocaretnclekı lekem i t ır ­
m ık istemektedir Morgan grubu, maden sanayii kolunda da Avrupa'ya büyük yatı­
rımlar yapmaktadu. Örneğin. Morgan grubunun enikleri olan Kcnnecott Copper.
Nervmont M ining ve US Steel gibi firmalar yoluyla Fransa. Ingiltere ve Belcka'ren A f -
likadaki koionterindc büyük yatınmlara girmiştir.
(V.Petlo. "The [m p ıre of High Finance". s 4 8 9 4 90’dan nakleden M ia h r l *Amenkan
H arp Doktrinleri". Yon Yayınlan. İstanbul. 1966. s 378-360.1

87
yol tutmasını- arzularsa. ABO de kapltahst kampın bderi olarak, kapitaliz­
min dünya hegemonyasını sürdürmek ve Ingiltere İle Fransa'dan boşalan
yed doldurmak İçin dünya sahnesine fırlamıştır. Dava, yalnızca Sovyetle-
rln muhtemel saldırılardı önlemek değ*. kapitalist sistem İçinde bulunan
gefcşmtş ve azgelişmiş Ökelerin, hiçbir dış müdahale olmasa bile, kendi
İç gekşmelenyle kapitalizmden sosyalizme kayışlarını durdurmaktade.

ABD Çık arlan Gereği A z Gelişmiş Ülkelerde

Toprak ve Ticaret Erbabından
Yandaş Sanayici ve İşadamı İmal Etmeye Yönelecektir
Bu nedenle A B D ittifakı, asken ve İktisadı yardmları. ki devletin bir
ortak düşmana karşı klasik İşbirliğinden İbaret kalmayacak. İlişki kurduğu
ilkelerin belli b » ekonomi sistemini beramsemeslnl. belli bir kalkınma
yolu İzlemesini sağlamaya önem verecektir. Dünya çapmdakl bu ekono­
mik sistem savaşında. ABD. kapitalizmden yana güçlen kuvvetlendirme­
ye. kapitalizme karşı olan güçlen zayıflatmaya ve etkisiz kılmaya çalışa­
caktır. Azgelişmiş ülkelerde kapitalizmin temsllcierl. sömürge ya da ya-
rı-sömürge düzeninin ürünü olan büyük toprak ve ticaret çkarlarıdır.
ABD. bu çkarlan güçlendirmeye ve bunlardan sanayici imal etmeye y ö ­
nelecektir. Sömürge ya da yan-sömürge İlişkilerinin büsbütün tasfiyesini
ve toplumsal devrim yoluyla bağımsız kalkınmanın gerçekleştirmesini
isteyen güçleri İse ABD. İster İstemez karşısına alacaktır.
Amiral Sezai Orkunt şöyle diyordu: "Sarı d e v l e t l e r i n i n ı f ı d r i f n
s e rm a y e y a t ı n m l a n . b u s e r m a y e n i n y a t ı n İ d i gı t o p r a k ! a / d a k e n d i s i n e
b a ğ l ı veya h i ç d e ğ i l s e t a r a f t a r . s i y a s i ve A s k e r i b i r I s t l k r A r a t a t B u n u n

e n İ l k e l ve rahat o r t A t r u s ö m ü r g e d i r . Sömürgecilik t e r k e d i l m i ş o l d u -

ğ u n A g ö r e . A r k a s i n d a d e v l e t i n i n A ğ ı r l ı ğ ı o İ A n y A Ö A n c ı sermay e, çalı­

şacağı t o p r A k İ A r d A y A l l b e r A İ b i r I k t l s A d l d ü ı e n l veya s e r m A y e d ü ş
m A n l ı ğ ı y A p m A y A n b i r r e / t m l arzular. Krallık veya Batı anlamı İçinde de­

mokratik bir idare şekli, sermaye İçin fark etmez. H e r iki ortamda da bu
sermaye, gelişme zemini bulur. Ancak bu sermayenin en çok çekindiği
husus, bir tarafta kom ünizm ciğer tarafta İhtilalci millyetçillk akımlarıdır.
Kom ünizm oturduğu sert sosyalist temel ve tedbirler bakımından İmti­
yazlı yabancı yatınmlara kat'iyen tahammül etmez. Onun girdiği yerden
yabana sermaye y a kaçar veya massedilir. Yabancı sermaye, haklı olarak
komünizm kadar katı devletçilik ve milliyetçilik anlayışlarından da korkar.
Bunun İçindir ki Amerikalı, hem yatmmiar hem de onun doğurduğu siya­
si sebepler yüzünden, barutun icadından sonra en tehlikeli keşfin milli­
yetçilik akımlan olduğunu İfadede zaruret duymuştur. Bu itibarla, reform­
lar İçin dış yatınmlara veya ham m adde kaynaklarına İhtiyaç duyan büyük

88
sanayi memleketleri, kendi pazarlarının pazar olması muhtemel sahala­
ra ne komünizme kaymalarına ve ne de milliyetçi bir sosyalizm izleme­
lerine açık veya kapalı her m etod Ue karşı koymak İsterler."(4)
Savaş sonrasının olağanüstü şartlan ve Stalln'ln tehditleri. (İleride g ö ­
rüleceği gbt tehditler tartışmalıdır.) milli güvenlik endişesiyle hareket
eden çevrelen de Amerfcan ıttfakını aramaya İtecektir. Önce 95 milyon
dolarlık ödünç slah alınması. Truman Doktrini nin Manı ve Am erkan savaş
gemilernln 1946'dan başlayarak Türk limanlarını ziyareti hoşnutlukla kar­
şılanacak». Türk yonetıcMen de Truman Doktrini ile ülkenin güvenliğinin
sağlancbğı kanısında olmadıkları İçin, ittifak aramaya devam etmlşler.(S)

Borçlarını Ödeyemeyen Ülkeler Listesine

Kaydedilmekten Kurtulmanın Yolu
Batı'ya Daha Doğrusu Amerika’ya Sığınmaktır
İçeride "Toprak reformuna hayır’. K ö y Enstitülerine paydos’ slogan-
lanyta ortaya çkan çevreler. Batı Ittrfakının ve yabancı sermaye He dış
yardımlara baş savunucularıdırlar. Artan ticari ıllşkterden. yabancı ser­
mayenin gücünden ve tekniğinden. <*ş yardımlardan ve yabana firma
mümessllllklemden onlar yararlanacaklardır. Batı v e Amerikan ittifakı,
çok parrk hayata geçişle güçleri daha da artan bu snıfların çıkarlarna ta­
mamen uygundur. Türk bürokrasisinin İçinde, başından beri var olan
T a n zim a t Batıcısı'' kanat, bu yolda büyük toprak ve ticaret çıkarlarını ta­
mamen desteklemekte, onların ateşli savunuculuğunu yapmaktadır. 7
Eylül 1946 devalüasyonu Me İthalatçı ve ihracatçılara büyük spekülatif ka­
zançlar sağladığı ileri sürülen bir Ticaret Bakanı. 1946 Aralık ayında Mec-
lls'te yaptığı bir bütçe konuşmasrıda. devletçilik dönemini. Türkiye'nin
riası olarak İlan edebMmektedm 'Biz 1939 yılına ödem e aczi İle girctk
Maalesef soyluyorum. 1939 harp yılı gelmiş çatmamış olsaydı, bizi borç­
ların Ödemeyen memleketler listesine kaydedeceklerdi. Maalesef böyle
bir felaketten daha büyük bir felaketle ancak kurtulabilirdik. Çünkü m uh­
telif memleketlerin bizde bloke paralan vardır. Malların alıyorduk. Para­
larını vermiyorduk. Bunların yekûnu 8 0 mUyon lirayı mütecavizdir. A m e­
rika'dan mal getiriyorduk. Aşağı yukan siparişlerimiz kabul edilmez o l­
muştu. Çünkü 9 ay evvel getirdiğimiz malların bedellerini odeyemlyor- 4 5
(4) 12 Ağustos 1968 ur inli Cumhuriyet Gazete»»
(5) D oğa n A v o o g lu . "TOrklye'rıln Düzeni Dan Bugün Yarın". S İ8 3
SSCB nükleer »ilah v e uzun m e n z il Füzelere sahip okSuğın d a Washlngton Türk top
raklannda Amerikan üsleri kısmak tıctyacn duyacak. I>te ancak o zaman Türkiye'nin
N A T O y a aknmastn. sağlayacaktır. ABO. Türkiye'nin 1952 ylında N A TO 'ya glrmesly
le. bu antlaşmamı üçüncü maddesine dayandırılan ve g iz i tutulan i k ili anlaşm a­
la r la Türkiye'de üsler kıracak!»

89
duk. . O vakit bu vaziyette harp ekonomisinin kapalı hayatına girişimiz ve
bu vaziyette kalışımız, bizim İçin kurtana bir nimet o ld u ...'
Bu görüşe göre ‘ borçlarını ödeyemeyen memleketler listesine kay­
detm ekten * kurtulmanın yolu. Batı'ya. daha doğrusu Amerika'ya sığın­
maktır. Kudreti artan srııflann taleplerin ette getren bu görüşler karşısn-
da dırenebılmek. Istenilse b*e kolay değildi. Hele Stalln'ın tehdit edici
yaydma politikası, direnme olanaklarını, görünüşe göre büsbütün orta­
dan kaldırmıştır. Türk dış politikasındaki Amerikancı yönelişe, çabucak
susturıian dar bir s d çevre ve eski CHP kadrosundan pek az kişi bağım­
sızlığımız açısından karşı çıkma cesaretim göstereblecektr. Fakat Anglo­
sakson çevrelerin çok eskiden beri tanıdıktan Haşan Saka. ABD ile imza­
lanan yardım antlaşmasından sonra. 1947 Temmuzunda Medls'te. ba-
ğmstzlığımtz açısından hiçbir endişeye yer olmadığını açfclayacak ve
mesele halledilecektir: ”... anlaşma aleyhine yapılmış olan neşriyat. Tür­
kiye'nin bir yardımı vesilesiyle, iktisadi serbeşti sinden fedakarlık ediyor
telakki ve mütalaasında bulunanlar, bilhassa mukavelenin ve kanunun
neşrinden sonra, niyetleri samimi İse kendilerine teşekkür ederim. M ut­
main olsunlar. Ne Türk Hükümeti nin ne de A B D HükumetTnin tarihinde
herhangi bir mukavele, yardım yoluyla müstakil, bağımsız bir devletin
bağımsızlığına aykın bir teşebbüs gösterilebilir. *
Boylece 1946 yılından başlayarak, yalnız Türtt dış politikasına değil,
iç poktikaseıa da Amerfcan faktörü, etkili bir güç olarak yerleşmiş bulun­
maktadır.

Amerikalı uzmanlar -Türkiye'nin yardıma İhtiyacı yok~ dedilerse de.

ABD bir yandan askeri yardım yoluyla O d u İle uğraşırken, ote yan­
dan ktisadi yardım yoluyla. Türk ekonomi politikasını etklemeye yönel­
miştir. Fakat bu konuda da ABD. önceleri nazlı davranmtştır. 1947 Mar­
tında. Amerikan Meclisi nde konuşan hükümet sözcüsü. “Türkiye mail
yardım talep etmek üzere, müteaddit defalar Am erika'ya müracaat
etmiştir. Fakat Am erica Hükümeti, bu müracaatların bazılarını müsa­
it karşılayacak durumda değildi." demektedir. ABD. önce isteksiz dav­
ranmıştır. Türkiye. Marshal Planı ndan 615 milyon dolar yardım istemiş­
tir. Amerfcalı uzmanlar, bir rapor hazırlayarak. Türkiye'nin yardıma ihtiya­
cı bulunmadığını, savaş yıllarında bir tahribata uğramadığım, yeterli dö ­
viz ve altın stokuna sahip olunduğunu, sanayi üretiminin savaş öncesi yıl­
larına nazaran arttığnı belirtmişler ve Türkiye'nin yardım görmek şöyle
dursun. Avrupa'nın kalunmasna yardım edebileceğini ilen sürmüşlerdir.
Onlara göre Türkiye, kalknma programının finansmanını kendi başna
karşılayabilecek durumdadır. Türk Dışişleri Bakanı ise Amerikalı uzmania-

90
nn iddialarını kabul etmekle btrl*te. vardıktan sonucun yankş olduğu.
Türkiye makine v e teçhizat için yardıma ihtiyacı bulunduğu görüşünü sa­
vunmuştur. Nihayet ısrarlı çabalarla Türkiye. Mars hail Planına alcm ış ve
8 Tem muz 1948 de Türk Parlamentosu. ABD İle Türkiye arasındaki İktisa­
di İşbirliği Anlaşması nı onaylamıştır.1948 sonbaharında dayardım prog­
ramca nezaret için bir Amerikan misyonu Türkiye'ye yerleşmiştir. Ama
ümit edilen miktarda yard m alınamamış». 19 4 9 -1950 mali yılı sonun­
da. ABD yardımı ancak 180 milyon doları bulacaktır.
Türkiye'nin Marshall yardımından yararlanması, şu gerekçeyle kabul
ecHmlştr: Savaştan yık* ç*an Avrupa'nın gıdaya ve ham maddeye ihti­
yaç vardır. Türkiye, alckğı yardımlarla tanmını geliştirecek ve Avrupa'nın
gıda ve ham madde deposu haline gelecektir. Buna karşılık, sanayi ma­
mullerini Avrupa'dan alacaktır. Atatürk döneminde amaç, sanayi ülkesi
Olmakken; Marshall yardımı ile amaç. Avrupa'nın tarm ülkesi olm ak ».
ABD ve ABD egemenliğrıdeki milletlerarası kurumlar boytece Türki­
ye'nin ekonomi polit*asırn çizmeye koyulmuşlardır. Esasen daha 1945
yılından başlayarak. Türk kalkınmasında ABD görüşleri egemen olmaya
başlamış». ABD. devletçiliğin bırakılmasını, özel teşebbüsün ve yabana
sermayenin teşv* olunmasını, devletin sanayiden çok baytndrl* işlerine
yatırım yapmasını istemektedir.

Marshall Yardımının Ardındaki Gerçek Neydi?

“Pentagon-Wall Street Partisi"
Nasıl ve Neden Ortaya Çıktı?

ABD'de tekelci devlet kapitalizmi dönem ce gelmesiyle birlikte sa­

vaş sanaya de büyük bir sıçrama yapmıştı. Savaş öncesinde ABD Silahlı
Kuvvetleri nin ihtiyaç da n siah. mühimmat ve m alzemene büyük bir
kısmı devlete alt fabrikalarda yapılırdı; ancak savaş sırascda özel sektö­
rün slah imalatça giriştiği ve tabı büyük kazançlar sağladığı görüldü. Sa­
vaş sonrasında ABD'deki devlet kapitalizmi süreci tamamlanınca, yani
devlet ve hükümet organlarınrı kilit organları artık büyük finans kapitalin
doğrudan doğruya bizzat kencfcsi ve temsilcileri tarafından ele geçirilip
işgal edilince işin rengi değişmeye başladı. Önce devlete ait fabrıkalann
ve işletmelere ucuz ucuz özel sektöre satılıp devredkmesıyle işe grlşll-
dl. Ordunun *ıttyaçları tamamen silah fabrikatörlerinden satın alınan si­
lahlarla karşılanmaya başlanck ve bu olayla ABD'de finans kapitalin kur­
duğu savaş sanayii A BD sanayi kdlarının en güçlüsü haine geldi.
Devleti ele geçirmiş da n finans kapital, en büyük kazanç savaş sa-
naytinden sağlamakta, tamamen garantili devlet siparişlerine göre üre­
tim giderek artırimaktaydı. Pazar, piyasa gibi bir sorun yaşanmamaktay­

91
dı. O te yandan sermayenin büyük bir kısmı, d e v le t» aştığı kredilerden
gelmekte, ûretıctenn ödedikleri vergiler de sâah sanayi lehine ndirm ler
ve avantajlar sağlanmaktaydı. Ürün çeşitliliği ve yüksek orandaki sipariş­
ler oranında çol< fazla sayıda yan sanayii kıruluşlan da büyük tesisler için
çalışmakta ve savaş ıs tM a m ı giderek artrmaktaydı.
İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesiyle tamamlanmış olan devleti ta­
mamen ele geçirme süreci. General Marshall'ın Dışişleri Bakanlığna ge­
tirilmesiyle ve bu bakanlığın kadrolarının yansı askerler tarahndan İşgal
edilince, gaynresmi Pentagon-Wall Street partisi 1947 yılında süratle
kurulmuş oldu. Elsenhower'ın başkanlığa getirtmesiyle. Pentagon un nü­
fuzu büsbütün arttı. A BD Milli Güvenlik Konseyı'nln görüşeceği mesele­
ler. alacağı kararlarla ilgili bütün hazrlıklar. On çalışmalar, teklif ve proje­
ler artık hep Pentagon da işlenir, hazırlanır olmuştur. ABD dış politikası­
na hakim olan Soğuk Savaşın bütün biçimleri, yöntemleri Pentagon'dakı
uzmanlar tarafından hazırlanıp yürütülmektedir. Yalnız Dışişleri Bakanlığı­
na ve bakankklara Pentagon un adamları yerleştir im iştr.
Elsenho*er >n başkanlığı srasında VVashıngton'dakı devlet ve hükü­
met cihazında 200 general ve am iral 1300'den fazla albay ve 6 bini aş­
kın subay önemli işlerin başna getirildi. (Bu durumda. Demokratların tş
b a ş»a gelmelenyle hemen hiçbir değişme olmadı. Hatta Kennedy'den
sonra başkanlık koltuğuna johrtsonun oturmasıyla, askerlern devlet kad-
rolarndakı yer ve nüfuzlan daha da arttı. Tekelci Devlet Kapitalizmin»
kendine özgü kanunlan bunun böyle olmasını gerektiriyordu. Yani, dev­
letin mılitarize edilmesi ve flnans-kapitalin kapitalist dünya üzerindeki
hegemonyasının bekçise jandarması olması bir zorunluluktu.)
Bu bakımdan. A BD Savunma Bakanlığı koltuğuna 1945'ten bu yana
oturtulmuş olan sekiz bakanın: |ames Forrestal, Louls |ohnson, George
Mars hali, Robert Lovett, Charles VYIlson, Nell M c Elroy, Thomas Ga-
tes ve nihayet Robert M c Nam aranın finans kapitalin temsilcileri olma­
ları elbette tesadüfi olaylar değildir. Bu hususta bir iki omek. bu işlerin te­
sadüf olm adığnı görmeye yetecek»;
|ames Forrestal, Dlllon-Reed yatırım müessesesinin direktörlüğün­
den gelerek Savunma Bakanlığı koltuğuna oturmuştur. Robert Lovett,
Bromm Brother, Harrtman and Co. silah tröstünün başkanlığından.
Charles VVIlson ise General Motors tröstünün başkanhğından geçerek
ABD Savuma Bakankğı koltuğuna oturtulmuşlardı.
Gerek Savuma Bakanbğı'nda. gerek Dışişleri Bakanlığında v e gerek­
se ABD Silahlı Kuvvetleri nin her üç Kurmay başkanlığı kadro ve davete-
rinde kilit noktalarını tutan bütün sorumlu kişiler, dolaylı v e dolaysız ola­
rak finans-kapitalle ve W al Street ile bağlıdırlar. Özellikle silah fabrkator-
leri ve tröstleriyle ski bağları vardır. Esasen bu ski bağlan yüzünden.

92
VVashlngton ve Pentagon a ödevle gönderilmişlerdir, ö d e v süreleri bitin­
ce. çoğu tekrar eski İşleme, yani bankalardaki, fabrfca ve işletmelerdeki
İşlerine dönmektedirler ve bunların çoğu, devlet kadrolarında çalıştıkları
süre İçinde, resmi maaş ve ücretlerinin dışında, bağlı olduktan banka ve
tröstlerden de eski ücretlerini almaya devam ederler. Çünkü devlet hiz­
metine bağlı bulunduktan kurumlar tarafından bu kurumların işlerini ko­
laylaştırmak göreviyle gönderilmişlerdir.
Pengaton'un A B D fnarts-kapital ile olan bağlarını. Elsenhovver baş­
kanlıktan ayrılırken verdiği veda mesa|*ıda şöyle tfade etmişti "Asker ve
Sanayici blokul..* Lisentıower. bu blokun büyük bir tehifce oluşturduğu­
nu söylüyordu. Bu blok. 1950 yılı başlarında 200 milyar dolarlık bir ser­
maye tabanına oturmakta. Yüzblnlerce işçi ve meme* çalıştırmaktadır.
ABD'nln her eyaletrıde ve her daire ve kurumunda kolan olan muazzam
bir örümcek ağı. korkunç bir ahtapottur. Bu blok, dünyanın her yerinde
ajan beslemekte ve G A 'n ın casusluk. sabota|. hükümet darbesi ve kar-
şı-devrm işlerine harcadığı yıllık 100 milyon dolarla birlikte bütün bu iş­
lere her yıl 250 milyon dolar akıtmaktadır.
Sadece A B D Savarıma Bakanlığı nda, bu Savaş Partisi nin hizmetinde
yaklaş* olarak 30 bin kişi vardır. Elsenhovver İn sekiz yıllık başkanlığı dö ­
neminde. bütün devlet bütçelerin*! üçte k is t yanı tam 350 milyar dolar
bu savaş blok unun kasalarına aktı. Demokratları! ktldara gelmelenyle ar­
trılan savaş bütçelerinin 250 milyar doları yn e bu Pentagon- Wall Street
blokunun kasalarını doldurdu.
General Dynamics, Lockheed, Boeing Alrcraft, General Electric,
North American Avtadon, General Motors Corporation, Sparry Rand.
United Alrcraft, du Pont de Nemours InC., |ones and Laughlln SteR, Te ­
ras Corporation International Harvester. vs. firma ve tröstlerin her biri
ABD savaş bütçelerinden her yıl 10 0 4e I milyar dolar arasında değişen
siparişler akrlar. örneğin bunlardan Lockheed Alrcraft firmasında 60
emekli general-amlral ve albay çalışmaktadır ve bu firma en fazla asken
uçak ve roket siparişi alan tröstler arasındadr.
General Dynamics (en büyük füze İmalatçısı) tröstünde 17 amiral. 7
general ve 30 dan fazla yüksek rütbei subay emeklisi çalışmaktadır. Bun­
lar*! başında da eski Kara Kuvvetleri Bakanı frank Pace bulunmaktadır.
ABD eski Kurmay Başkanlarndan General LC la y. General Motors C o r­
poration tröstünde direktördür ve ayrıca Continental Can Com pany fir-
masrsda da direktörler meclisi başkanlığı yapmaktadır. General Mac
Art hur. roket yapan Sparry Rand firmasında keza ölünceye kadar Gene­
ral Direktörlükte bulunmuştur. Aynca General Bedeli Cmlth, Omar
Bradley, Arthur Radford gtot emekli generaller*! her biri yukarıya sırala­
dığımız tröst ve firmalarda benzer mevkiler İşgal etmektedirler.

93
Um» I B B 6 y i* * U Is
tanbul Valde Tajkuafc
lafındı İngin mûhen
d i & .w .( W m t r t*
safimladıgı Abdülha
mld ve Abdülmedd
birrk ki deniıakı Hıjl
edBnljti
Um* i».*cu Yapm ve
deneme a samlımda
gltkce ceket atandan
(otogı.e ot>tekririyle
çekilen bu dertzarctaıa
alı fotoğrafların aslı
Wast»ng«onda Smlrh
sonlan Mûıesindedk.
O t«d « ABD Genciol
Dynamlei Cotpofatl-
onVı seti Mide üıeeılgl
M denilakıntı kızak
u n ındkHsi Bu gem
dana somaki yıkarda
Hıuı Beli adı veıketek
Tudi donanmasına ka
rktyjtır
Afı»o Tûıkiye de İnşa
edken 209 in d i den i
u k ı gemdi TCG yık»
ray a sancak çekme (d
ret* 1979.
İstenI». geıeki İfade,
sat» «e planlama yapı
latan dr, müdahale-
letden uıak dur ulaMı
le. basatmamak mûm
kün değil
 Pentagon VValI Street Partisi
A BD 'nln P « m u j ı Otan Her Uluslararası Meselede
Kurum ve Örgütlerde Askeri Siyasi Blok ve Anlaşmalarda
Birinci Derecede Rol Oynuyor

İkinci Dünya Savaşı ndan sonra ABD'de. generallerin büyük tröstlere

yerleşmeye başlamalan. belirtmek gerekir kJ bütün yaygınlığına rağmen
savaş öncesinde Almanya ve (aponya'da olduğu gibi, henüz Amerikan fi-
nans-kapitallni kontrol ve idare etmekten çok uzaknr. ABD finans-kapltali
bu eski generalleri daha ziyade Pentagon'un fazla sipariş almayı sağlamak
İşinde kulLanmaktadtf. Zira bu eski generallerin Pentagon da önemli yerler
işgal eden arkadaşları, dostları vardır. Firmalar arası sipariş yartşmasnda bu
dostluklar çok büyük faydalar ve koiaylkılar sağlamaktadır.
Burada önemle belirtilmesi gereken bir nokta var. Eski general, ami­
ral ve subaylarn Pentagon Wall Street savaş blokunda önemli yerlere
yerleşmeleri ve Pentagon'un bizzat ABD politik hayatında en önemli
merkez haline gelmesi, tamamen Tekelci Devlet Kapitalizminin nitelikle­
riyle bağlı olup, onun politikasının eseri ve sonucudur. Bu politika. ABD
devletini faşist bir rejime kaydırma ve bu temele oturtma çabasını ilk
günden beri göstermeye başladı. Bu çabaların son yirmi yılda elde ettiği
başarıları, bugün dünya kamuoyu.İki sözle ifade ediyorlar: Amerika, e m ­
peryalizmin kalesi ve baş jandarması olmuştur!
Pentagon daki Savaş Partlsi'nln ABD'nln hayatında ve ABD'nln par­
mağı olan her milletlerarası meselede. kı#um ve örgütlerde, askeri-siya-
si blok ve anlaşmalarda birinci derecede bir rol oynadığının nedeni, sa­
dece Pentagon-Wall Street blokunun varlığıyla bağlı degidlr.
Bu muazzam blokun taraftarlarından biri olan Pentagon'un bizzat
kendisinin en büyük tröstlerinden daha büyük ve kudretli bir tröst haline
gelmiş olmasını da g ö z önüne almak gerekir. Sahip ve tasarn/unda bu­
lundurduğu topraklardı yüzötçüsü ABD 'de 32 milyon akr (bir akr 4046.78
metre karedir) ve diğer devletlerde ise 2.6 milyar akrdır.(6)

CH P Kaybedince CHP'II Bu Kadro

“A d n a n M enderes'in
Direktifleri A ltında Çalışan DP'li Bir E k ip " O ldu

Yukarıdaki metinde vurgulandığı gibi PentagonAVall Street Parti-

sl'nln ilgi alanının uzanacağı ülkelerden biri de SSCB'nln güney komşusu
Türkiye olacaktır. Savaş sonrası ellerinde büyük miktarda ihtiyaç dışı silah
ve mühimmat a ti kaldığı gibi. İşletilmesi gereken savaş sanayi İçin yeni
(6 ı M . Fahri. 'Am erikan Harp Dcfctrtnie'f. Yön Yayınları. İstanbul 1966. s 3 7 8 380

96
pazarlar, artfc ABD dışında olsa da ABD bloku l<;lnde yeralması ve siah-
landırılması gereken üfceler olacaktır.
Bu çerçevede Türkiye ordusunu düzenlemek İçin 1947'dekl Truman
doktrini, ekonomisi açısrıdan İse daha sonraki Marsh a l yardımı Türki­
ye'ye ulaşacak ve Türkiye'yi onemk ölçüde rahatlatacak!» Ancak bu yar­
dımların ve ABD yandaşlığının Türkiye K*n gelecek açısından hiç de ra­
hatlatıcı olmayacağı yaşanan pek çok olumsuzluklarla görülecektir.
Bu yardımlarla Türkiye. Saraçoğlu'nun önerdiği "şantiye görüntü-
sü"ne yavaş yavaş geçmeye başladı. İnönü'nün Başbakanı "daha genç,
daha günün gerektirdiği bllgterle donatılmış bir yeni eklp'ten söz eder­
ken. y n e "Milli Şefin direktiften" altında çabşacaklarını söylüyor ve yine
CHP'j bir kacfroyu kastedyordu. Halbuki 1950 sepmlerlnl CHP kaybedin­
ce bu kadro "A dnan Menderes'in dlrekdAeri altında çalışan DP1I bir
ekip" oldu. Ekonominin, şartlar güç de olsa 1946 ile 1950 arasında İyi y ö ­
netildiği söylenemez. *7 Eylül 1946 kararları* diye bilinen devalüasyon­
dan önce doiarrı resmi k ıru 130 kuruş, fllk kuru 182 kuruş dvanndayken.
bunun 280 kıruşa çıkarılmasna hiç gerek yoktu bu. hayat pahalılığını bir
anda % 3 0 a va m d a artırdı. Türkiye İle sonraları daha çok İlgilenen ünlü
ekonomist Max Thom burg a göre, ihracatı boyte bir yoldan teşvik etmek
anlamsızdı.(7) Yiyecek ve ham madde sıkıntısının dorukta olduğu bir dün­
yaya. Türkiye, kene* ıhtıyacmın üstündeki her şeyi rahatça satabilirdi.
O günlerde. İktisat Profesörü Dr .Feridun Ergin şöyle diyordu: 'D eva­
lüasyon bu sefer ekonomiyi m a iye t enflasyonuna sürükledi. Pahalılık ar­
tarken piyasanın durgun bir ortama girmesi. İş İmkanlarının azalması, dö­
ner sermaye sıkıntısının başlaması maliyet enflasyonunun karakteristikle­
ridir. Talep enflasyonundan yararlanan zümreler de devalüasyondan son­
ra iktidara sıcak bakmadılar. "
1948 de Marshall yardımından İlk tahsis. 10 m iyo n dolardan ibaret­
tir. Bu ancak ertesi y* biraz artrılacak. 1950 Şubama kadar 180 milyonu
bulacaktır. 1949 ne filelerin, ne ceplerin dolu olduğu b » yıl sayılabilir.
Ürün bereketsizdi. İmalat sanayiinde durgunluk vardı. Sürüm taranıyor­
du. Cari fiyatlarla milli gelir azalıyordu. Piyasa, artan maliyetlerle tıkanan

(T ) K al/om rya S ta nd a rd O ll Com pany M uh e n d ile r M e t li n B a şk a n la m d a n v e aynı

şkfcetin O rta v e U za k D o ğ u şubelerinin başkan y a r d m t t a m d a n M a » W e s te n T h o m •
b u r g başkanlığında Tü rkiye 'ye g e le n bir A m e rika n araştırm a h e y e ti d e v le tn tü m m e ­
kanizmasını. Tü rkiye 'n in k tls a d . zirai ticari d u ru m u n u baştan başa araştırmış v e bu
araştırm a sonucunu bir ra p o r haline getirm işte. Bu raporla Türkiye'nin so s y o e k o tıo -
mfc o z e tk le rl e n geniş a y m t la n ile İncelenmiş. Tü rkiye ’y e kalkınm a konusunda akıl
verilm iştir B in a g ö re . Tûriüye n ln d evletçilik İlkesi ve sanayi aracılığı İle ka lkn m a a n ­
layışı ye rsizd ir. Tü rk H üküm etinin yapacağı en İyi İş. ya b a n cı serm ayeye yet* serm a­
ye le eşit haklar fa n y a n U r yabancı serm aye kanunu ç karm ak t». D a ha a ynntıiı bkgl
İçin b k z b u dizin in 2. Kitabı Ersal Ya vl. 'Batırılan B » Ülke N a sJ Kurtarılır?'. Ya zıcı Yay.

97
 sürümün kıskaandaydı. Büyüme hızı negatifti Sanayi mallan pahalanr-
ken. devalüasyona rağmen eski alım flyatlannın uygulanması ve bunların
İthalat fiyatının altnda tutulması büyük köylü kitlesini sıkntıya sokuyor­
du. Memur ve emekli aylıklan İle ücretler hala enflasyonun gerisindeydi.
(Feridun Ergin İn dediği gibi bütün bunlar 14 Mayıs seçlmlemln sonucu­
nu etkileyecektir.)(8)

1949 Afnerlk«noffl Üretm e Pro|esl

Türk-A m erlkan eğitim komisyonu kuruluyor.
Dört üyesi Türk, dört üyesi ABD'II.
Büyükelçi b u komisyonun fahri başkanı.
Kararlan, başkanın oyu belirliyor.
M a-*** Tü rk Hüküm eti nin bu komisyonu denetleme hakkı yok.

Amerfca. Türkiye'de kültür emperyalizmini kurmak için Ik önemli ta­

vizi bu anlaşma İle elde etmıştr. 27 Şubat 1946 tanhinde İmzalanan kre­
di anlaşmasında borcun faiz ve anapara taksitlerinin bir kısmının Türk pa­
rası olarak Merkez Bankası na A B D tarafından kullanmak üzere yatırılma­
sı kabul edilmişti. (Anlıı*m *nn metni um belgelet kısmına bakına I 27 Aralık 1949
tartılı ek anlaşma ile A BD (Eğitim sahasında yapılacak temaslarla b il­
ginin ve mesleki İstidat sahiplerinin daha geniş ölçüde mübadelesi)
amacıyla Türkiye'de Birleşik Devletler Eğitim Komisyonu adı altında yem
bir organ kurmaktadır. Anlaşmadaki bütün hükümler, kurulacak olan
Amerikan Eğitim Komisyonu nun Türkiye'de Türic parası ile Türk Hükü­
m e tlin himayesinde, her türlü Türk denetmınin dışında. Türk eğitimi
hakkında araştırma yapması, bilgi toplaması, gerekil Amerikan memurla-
rnı uzman ve araştrmacı olarak okul, üniversite ve Bakanlklara yerleş tr-
mesi ve benzen faaliyetlerini kolaylaştrmak amacını sağlamak İçin geti­
rilmiştir. Sözde karşılıklı olan bu anlaşma le bağımsız bir devlet olan Tür­
kiye'nin başkentinde Türk eğitim le ilgili bir Amenkan Eğitim Komisyo­
nu kuruluyor ve Türk Hükümet n e bu komisyonun çalışmalarını kontrol
ve denetleme hakkı dahi verlmlyor.
Bu komisyonun sekiz üyesinden dördü Amerikalı, dördü de Türk ola-
caktr ve Amerika'nın. Türkiye'deki Büyükelçisi bu komisyonun fahri baş-
kamckr Oyların eşit olduğu hallerde, başkan oyunu kullanarak anlaşmaz­
lığı çözümleyecektir. Komisyon her türlü davranışından ABD Dışişleri Ba­
karına karşı sorumlu olacak, bütçesini Amerikaliar vize edecek ve ister­
se. komisyonun her husustaki kararlannı gözden geçirerek değiştirebile­
cektir. Komisyonun İşleyişi ABD Dışişleri Bakanlığı' nın ve Ankara'daki
Amerikan Büyükelçisi He elçiıkte görevli İki memurun kontrol ve denetı-
|8ı Metin Tolıer. ’ Detnokrailmlıln tünet PajJlı Yılan". 1944 1973. Bilgi Y*y.. $.226 vd.

96
mlnde olacak ve yne Am erkalı mûdûr ve y arctmcıları da anlaşmaya g ö ­
re Amerika Dışişleri Bakanhğı tayın edecektir. A BD kanunlarına göre ça­
lışacak olan bu komisyonun ve burada görev alacak Amerikalıların neler
yapacaklarını, amaçlarını, anlaşmada yazıldığı g*>l. yazılmayan konularda
da Amerikalılar belirleyecek veya yeni bir du run karşısında Dışişlerinden
yeni tabmat alabileceklerdir. Bu komisyona girecek dört Tü rk üyenin
görevleri, yetkileri ve kime karşı sorumlu olacaktan hakkında bir ke­
lime dahi yoktur.

T ü rk iy e 'd e ve A B D 'y e Y ararlı O la c a k İş b irlik ç i Eğitim i

ABD'nln Türiuye'de İyice yerleşip buradaki varlığını sürdûrebdmesl

İçin her alanda olduğu gfel eğitim hakkrıda da bilgiye İhtiyacı vardv. Bu­
nun İçin de A m e rk a dan u zm an araştırmacı, oğrebm üyesi adları altın­
da. bu anlaşma İle kuulan Am erikan Eğitim Kom isyonu marketiyle g e ­
rekil personeli bilgi toplamak üzere görevlendirmiştir. Amerika'nın Türki­
ye'de kendisine yardım edecek ve işbirliği yapacak. Amerika'da yetişti­
rilmeye uygun Türk genel. Oğrebm üyesi ve araştırmacılara da İhtiyacı
vardır. Amenkalılar tarafından tesbıt edilen niteliklere uygun olanlar ara­
sından seçiecek bu kimseler, eğitim, araştrma veya görgü ve bigılerlnl
artırmak üzere gönderdirler. Bunlardan Am erica İçin Am erika'da ya­
rarlı olacaklar dolgun ücret ve görev teklifleriyle orada bırakılmakta,
bir kısmı da süreleri sonunda Türkiye'ye dönmektedirler. Donenler
de İki gruba ayrılmaktadır: Birinci grup Amerikan hayranı ve onların her
şeyini benimseyip Amerıkalılaşanlar. ikinci gru p da bunların dışında ka­
lanlar. Bunların herblrl hakkında Amerikalılar hal tercümeleri ve albümler
hazırlarlar. Birinci gruba dahil olanlardan en kabiliyetlilerinin gerektığnde
kullandmak ve İşbirliği yapmak üzere Devletin. Hükümetin en önemli
yerlerinde görev aknalan veya tayinleri sağlanır. Bunlardan bir kısmı da
Türkiye'deki Amerikan yardım kuruları. Amerikan şirketleri ve diğer ör­
gütlerinde gorevlendrlhr. Bu suretle AmerikaUlann Türkiye'deki İşbir­
likçileri de zaman İçinde çoğalarak örgütlenir. Bu anlaşma İle A n k a ­
ra'da kurulması karariaştınlan Am erikan Eğitim Kom lsyonu'nun dört
Türk üyesinin görevleri bu komisyonun çahşmalanna toplantıdan
toplantıya katdarak onlara yardım cı olmakbr. Dördü bir olup ta yapı­
lan bazı İşlemlerin karşısına çıksalar, hemen komisyonun fahri başkanı
olan Amerikan elçisi müdahale edecek ve karar dörde karşı beş oyla Tür­
kiye'nin çıkarlarına aykırı da olsa alınmış olacaktır. Halbuki aynı komisyon
kaza olarak Amerikan çkarlarma aykırı btr karar alsa, bu kararı Amerikan
Dışişleri Bakanlığı hemen durdurabıldlğı halde. Türk Dışişleri nin böyle bir
yetkisi yoktur. Türk Hükümetinin eğitim poilbkası Amerikan Hüküm e-

99
tl'nın bu komisyon aracılığı <e gerçekleştirmek İstediği amaçlara uygun
mudur? Aynlıklar varsa butlar nasıl giderilecek»? Anlaşmada Amerikan
H üküm etlin bu komisyon üzerindeki siyasi, kültürel, mail ve İdari kont­
rolü gayet sağlam esaslara bağlandığı halde. Ankara'da faaliyet gösteren
bu komisyona Türk Hükümetinin katılmaktan başka hiçbir yetki ve kont­
rolünün bulunmaması nasıl yorumlanır? Türk Hükümeti bu komisyon ara­
cılığı İle Türkiye'ye gelecek Amerfcalılarta. Türkiye'den Amerika'ya y o la -
nacak Türklerde bulunması gerekli nltelfclen tesblt etmiş midir? Ameri­
kan Dışişleri Bakanı tarafından tayin edilecek şekilde her yıl çalışma rapo­
ru verimesl anlaşmada yer aldığına göre, niçin Türk Dışişleri Bakanlı-
ğı nın tesblt edeceği biçimde bir çalışma raporu verilmesi de anlaşmada
yer almamıştır? Bu Eğitim Komisyonunun asıl yöneticisi olan Müdür, ni­
çin Türk değil de Amerfcalıd»? Bu ve benzen sorulara Türkiye'de cevap
verebilecek bir sorumlu bulmak imkansızdır.

"Türkçe MeriıabA Asker" veya TiırkJer çok kAhramandır',

'Kore'de çok İyi döğüftüler dediği anda, o Am erikalı İçin
Türkiye'de açılmayacak kapı, yapdmayACAk lf yoktur . "
Haydar Tunçkanıt

Kürt kökenli bir DP Milletvekiline Amerfca'dan yazlan bir mektupta,

yine Kürt kökenli b r MIHI Eğitim Bakanı nın aracılığıyla, bu kanaldan eği­
tim ıçn Amerika'ya gönderien b* memurun yetişme durumu hakkrıda
M gı verilmekte ve o sıralarda Bakanın. Bakanlıktan alınmasının gelecek­
teki çakşmaJarı zorlaştıracağı belirtilmekteydi. Aslının Milli Emniyet dos-
yalamda olması gereken bu mektuplar. Yeşd Berelilerin çaltşmalarıyla(9)
bağlandığı takdirde konunun ciddiyeti ve Türkiye İçin taşıcfcğı büyük
önem kendiliğinden ortaya çkar. AmerlkaUar. Türklerln bu konulardaki
Mglslzllklernden yararlanarak. Türkiye'ye yolladıkları asker ve şivelerin
bir kısmını, ailesi Türkiye’den kaçmış veya çıkanlmış, etnik gruplara
mensup kimseler arasından seçmektedirler. Bunlar, özel eğitim gö­
rerek. Türkiye ve Türkler hakkında geniş bilgilerle donatılmaktadır. Bu
kimseler, şirket müdürü, uzman, danışman, tüccar, temsilci, er. subay ve
tulst olarak Amenkan pasaportuyla gelip İkili Anlaşmaların AmerlkaUa-

(9 ) Güney Vietnam'da ıkl tarata da casusluk yapan M r Güney VietnamlI ajanın OldUrülmesry-
le ortaya ç* a n te*a • « r r O l r r ' I n laallyetlen üzerinde Tok lye 'nln d e Önemle durm an zorun­
ludur Am erlkaUar Önce bu YejU Berellerl C lA 'nm be aracı olarak A vrup a da kcam ujlardr.
6u konuda eğitim gOrerefc yense M im i} A m enkan subayları. A vru p a ’da Kuşlan sevmeyen et-
nfc gruplar a/asmda. OzeMde Kuşlara k x > km ve nrSıum besleyen km selen bu tejklata ala
rafc bOyCh Ölçüde gizil Örgütler kurmuşlardır. Kuşlara kar> Sulanılmak üzere Avrupa'da ku­
rulan bu tejfcSat. sonralan C lA 'n m gOrdügü lüzum üzerine Güney Vietnam a da bir çekirdek
kuruluş gÖnderm<} ve orada Vletnarr*aara karjı olan, onları sevm eyen e tr * gruplar arasın
dan seç »en kimseler bu O rg jte karlarak C lA 'n m amaçlam a gOre kutankmaktadrlar.

100
ra tanıchğı geniş İmtiyazlara dayanarak Türkiye'deki özel görevlerini bü­
yük bir serbesti içinde, kimsenin müdahalesi olmadan yaparlar ve yeril
ortaklarıyla yer» örgütler kurarlar. Türk siyasi hayatını etkilerler. (Bunlarla
ilgili gerçekler, çeşit» vesdelerte gündeme gelmektedir. Bazı örnekleri
İleride verJecektlr.)
Türk İdarecileri bunları dışarıda planlayıp Türkiye'de tezgahlayan
yabancı parmağını göremezler. Ç ü nk ü bu yabancı parmaklar uzman,
danışman ve öğretmen olarak bizim güvenliğimizle İlgili, devletçe
kurulan örgütlerin İçinde de çöreklenmişlerdir. Türkiye'deki Devrm cı
ve Antlemperyakst. Atatürkçü her hareket, komünistlikle damgalanarak
sol tehlike büyütülürken, her türlü sağ ve genel hareketlere milliyetçi ni­
telik ver »erek örtülmek suretiyle Türkiye Içm asıl büyük tehlike sinsi bir
şekilde yeril v e yabana para ve İdeolojilerle beslenp kuvvetlendirilmek -
tedır. (Günümüzde olduğu gibi.) Türkiye'nin en sorumlu yöneticileri da­
hi buna, bilerek veya bilmeyerek İnandırılmaktadır. Türkiye, yabandan
oldukları gibi görmeye mecbcrdur Türkiye'ye gelen her Amenkah dost­
tur. müttefiktir. Hele. Türkçe "Merhaba Asker" veya " Tûrtder çok kahra­
mandır. Kore'de çok iyi doğüştuier.' dediği anda, o Amerikalı Içm Türki­
ye'de açdmayacak kapı, yapılmayacak tş yoktur. Türk basını bu Amerika-
lı'nın büyük boy resimlerim ilk sayfalarına basarak övmekle bitiremez.
Oysa hiçbir yabancının düşünemeyeceği kadar garip, çektiği bütün açla­
ra ve düştüğü felaketlere rağmen gerçek yönüyle ne kendisini, ne de ya­
ba ndan taramayan ve taraması da İstenmeyen, bu dünyada nurlu ufuk­
lar. öbür dünyada cennet vaatleriyle avutularak. İçten ve dıştan sömürü­
len yoksıJ insanlarla dolu g a r p b » ülkedir Türkiye.! 10)

ABD Yardımına Karşılık

Tavizsiz ve Onurlu Dış Politika Anlayışının Terk EdlUşi

Bu dizinin 2. kitabının son bölümünde. DP'nin iktidara geliş serüveni

ve ABD'ye yakınlaşmasıyla İlgili özet bilgiler verilmiş ve 1950 sonrasının
ayrıntılarına bu kitapta girileceği belirtilmişti.
Marsh *11 Planı ve T roman D oktrinini tamamlayan gelişme. Batı »e
Amerika'yı daha geniş bir ittifak sistemi altında bileştirecek olan N A -
TO 'nun ortaya ç A masıdır. Bu konuda da Amerika başrolü oynamış ve 4
Nisan I949'da Batılı ülkeler N A TO 'y u kurmuşlardır.
Türk-Amerıkan tllşkierl 1945-1950 dönemindeki geçiş sürecinden
sonra. I950'lı yıllarda daha yoğun bir yakınlaşma çizgisi izlem iş». Türki­
ye art* askeri, siyasi, ekonom* konularda art* ABD'nln etkistndedir.
Boylece. Türkiye Amerika'nın hem "ucuz asker deposu", hem de Orta

(1 0 ) H a yd a r Tın ç k a n a t. 'İ k i l A rta im aların İç Yü zü ". 1975.

101
 Millet Kavram mı Demokrasi Retoriği İle Birlikte Kullanan İlk Popülistler
Savaş ekonomisiyle bitikte palazlanan ticaret burjuvazisi, büyük kentlerde
yoğunlaşmış ve önemli bir sermaye birikimine sahip olmuştu. Bu arada ya­
bancı sermaye »e ortaklığını geliştirmek İsteyen burjuvazi, bu konuda savaş
döneminde getirilen kısıtlamalara karşı çıkıyor, devlet müdahalesini istemi­
yordu Bu ortam içinde İsmet İnönü 19 Mayıs 1945'te yaptığı bir konuşma­
da: 'Memleketin siyaset ve fikir hayatında demokrasi prensipleri daha gem s
ölçüde hüküm sürecektir. * diyerek yeni bir dönemi çağrıştıracak bir konuş­
ma yaptı. Bunun hemen ardndan 7 Haziran 1945'te Celal Bayar Adnan
Menderes. Refik Kocaltan ve Fuat Köprülü İmzasıyla CHP Grubu na Dörtlü
Takrir verildi. Takrir, bazı anayasal hakları öne sürerek, hem vurguluyor, ama
ayrı bir parti kurmaktan söz etmiyordu. Önerge 12 Haziranda toplanan parti
meclis grubunca reddedRdi. Bu arada "Çlfçiyl Topraklandırma Kanunu"
TBMM'de kabul ed#di. Yasanr görüşülmesi sırasında başta büyük toprak
ağası Emin Sazak ve Fuat Köprülü le Adnan Menderes gazetelere yazlar
yazıyor, demeçler vererek hükümeti eleştiriyorlardı. Sonunda 21 Eylülde
Menderes ile Köprülü CHP'den ihraç e (« d i Bu karan eleştiren Refik Koraf­
tan'ın da atlması ve Bayar'm milletvekilliğinden istifa etmesi olayları hızlan-
d rd ı Bir demiryolu müteahhidi olan Nuri Demlrag Milli Kalkınma PartlsTnl
kurdu. Nihayet 3 Arakkta Bayar da C h T d e n İstfa etti. Tam bu srada Hüse­
yin Cahit Yalçın Tanın gazetesinde "Kalkın Ey Ehil Vatan!" başlıklı tahrfc edi­
ci bir yazı yazdı. Ocak 1946 da kurulan DP sosyalzme ve başlangıçta bitik­
te okluğu ilerici aydınlara karşı düşmanca bir tavır takındı. DP'nln kuruluşun­
da soyut bir "millet egemenliği" kavramı a g r basıyordu. Bunda DPnin taba­
nını temsil eden orta çftçlere ve küçük üreticilere seslenen popülist söyle­
min payı büyüktü. |andarma. tahsildar, asker gibi unsurlarla temsil edilen
devletin karşısına "millet" gibi bir kavram "demokrasi" retoriği ile birlikte çı­
karmak DP'nin önemli bir başarısı oldu.

102
 14 M a y i i 1 95 0 g e ne l s e lim in d e n b üyük üstünlükle
çıkan O T d e . ıkttd a rm n ilk gü n le rin d e , cıa nhu n ye tın
kuruluşundan b e n C H P 'yte organik bir bütünleşm e
içinde olan asken v e sivil bürokrasinin iktidar değ ışı-
m m b o yk o t edebileceği, ha tta darbe g rıjım le rırıın
o la b ile c e k kuşkusu hakim di. S e çen d en 2 0 g ü n sonra
5 Haziran g ü n ü bir a b a y . başbakan A d na n M e n d e ­
res'i ziyaret ederek asken d a rb e ’ ıhbannda bulun m uştu . DP hükü m e ti derhal o rd u ­
nun üst ko m u ta d ü ze yin d e ön e m li değişiklikler gerçekleştırclkten sonra, birkaç a y
içinde 1 5 general ve 15 0 albayı em ekliye sevk ederek h e m bu so yle ntfen ortadan kal­
d ırdı. h e m de -oncekkle D P Ö rgü tün e - bürokrasi üzerindeki e g em en liğ in e ılışk n işa­
ret v e m o ra l verd i. 3 t y t ü 1 9 5 0 'd e yapılan yerel seçenlerde d e D P 'n u ı 6 0 0 küsur be-
le d ye ru n 5 6 0 'h u alması bu Ö zg ü ve n i pekiştirdi.
D P 'nin iktidarı resm en d evra kk ğj 22 M a yıs 1950 d e D P g e n e l başkam C ela l Bayar
cum hurbaşkanı. Adnan Menderes başbakan o ld u . M e n d e re s. 9 Hazirandan başlaya­
rak parti genel b a k a n lığ ım d a devraldı. 2 9 M ayısta okunan I . M e n d e re s hü kü m e ti­
nin p rog ra m ı. D P 'm n g e ie ce k icraatına ilişkin fikir vericiyd i. Bu p ro g ra m ın üç ayağının
o ld u ğ u soyle ne b ıtr Z am a n za m a n "revanşlst" intikamcı] g ö rü n ü m le re bürü ne bilen
bir a n tt-C H P t a v ı v e tek parti d o n e m eleştirisi, sınırsız ’O ze l te şeb b üsçüiü ğe ' dayalı
kalkınmacı söylem , tehkkek sayılan akım ların, hareketlern kaynağı olarak ’k o m ü -
m z m 'ı saptayan fanatk bir a n tl-k o m ü m zm . ı 'İrtica v e ekçilik gibi aşırıcı cereyanları v a ­
sıta olarak kullanan aşçı so k u hareketlere karşı gereken bütün kanuni tedbirleri alm ak­
ta asla te re dd ü t e tm e ye ce ğ iz " - H ü kü m e t p ro g ra m ın d a n ]
DP ilk ola rak, "b askı dAnembıln sona enliği, gerçek dem okrasinin kurulduğu’
doğrultusundaki söylem im destek le yen v e C H P d o n e m m n otoriter u yg u la m a la rın
tasAye e tm e ye d ö n ü k uygulam alara a ğ rk k verek İ t H a ziran d a A ra p ç a e zan yasağı
kaldırıldı. 14 Te m m u z d a Nazım Hikmet ın d e yararlanckğı be g e n e l a l yasasıyla C H P
d o n e m m d e İşlenen b ü tü n suçlar affedildi B asın Yasası n d a d e m o k ra t* le ş tn c ı d ü z e n ­
lem eler ya p la ra k . 1946 5 0 d ö n e m in d e DP-y e b ü y ü k destek v e re n basm m ükâfatlan­
dırılmış o k lu A m e rika n ya n k ın ı, daha savaş ıra s ın d a u ygulam a ya k o n an *1end and
leasc" 'k ıra ia m a o d jn ç v e rm e ) çerçevesinde başiack. A ske ri alanda bu ya rd ım ın İ t e ­
lerini m u h te m e l b e çatışma aranda, savaştan y o rg u n ç * m ş A m e rika n o rd u sun u n ye­
rme ateş hatanda e n On sıraya itilecek. Türk o rd u sun u n savaştan kakna m alzem eyle
d o n a tlm a s ı y ü k ü m lü lü ğ ü b e lrle d i.
Demokrat Parti popülizm i, tek parti yftnetlmlnln devlet partisi CH P nln altı oku n
d a yer alan ’ hafcçıbk’ tan oldukça farklı bir temel Özerinde yükseldi. C H P nin
halkçıkğıra sın rla ya n en ön e m li e tm e n le rd en biri ldeolo)tsmı b e l deyen seçkin b ürok­
ratların kenetlerim her zam an d e v le te , laik C u m h u riy e t e karşı sorum lu g o rm e le n ve
davranışlarını buna g öre ayarla m alan o ld u Halkı sevm ek, halka hizm et v e rm e k g e re ­
kiyo rd u. ancak halk her za m a n uzak durulacak, d e v le t işletme k a n ştrlm a ya ca k bir
nesne olarak kalmakyck. O n u 'm u a s ır m e d e n iye t seviyesine" çkara ca k olanlar d a y ö ­
neticiler. "e b ed i" v e ’ m HIP " ş e f le r olm alıydı. D P önderken ise aynı ye rd e n g e lm e le ­
rine ra ğ m e n , halkın g ö zü n d e farkb b ir karizm a o lu ş t u r m a m bilekler. Bunda özellikle
o g ü n e kadar tttızhkle k o run a n laıkkk Ike lcrm ın zo rla n m a sı h a k in dmı d u y g u la rm n
söm ürülm esi b ü y ü k bir rol o y n a d ı Bu konuda Celal kayar d a n çok farkk b k kıştlğe
sahip A d n a n M e n d e re s in bazı ye te n e k le ri asimda b ir b urju va politikacısı olarak o l­
dukça başarısız v e d e n g e s iz y a n l ı m Örttü v e her za m a n One çıkm a sn ı sağlack B u k o ­
n u m uyla k im zam an h a k tarafından be e rm iş m ertebesine ka d ar ç k a r k k v e özellikle
d e Londra'daki uçak kazasından sağ kurtulm ası buna bağlandı.

103
Doğudaki um potı bölgesidir.!! I ) Türkiye. 1954 lerde başlayp 1950 lı
yıllarda artan bir hızla Am er ikan yardımrıa karşılık, her zaman övündüğü
tavizsiz ve onurlu chş politfca anlayışını da giderek terk edecek. DP ikti­
darı Amerikahların "Stlcky Pollty" dedikleri yapışkan politikalar üretecek­
tir. Bu yapışkanlık öylesine sorumsuz hale gelecektir kİ. ABD ye yaran­
mak ve N A TO 'y a g rm e k pahasına. Türkiye'yi hiç ilgilendirmeyen bir so­
runda. dünyanın b » ucundaki Kore Savaşı'na. Anayasaya aykın bir biçim­
de asker gon derp. 721 Türk askerini şehit, binlercesınn yaralı ve kayıp
olmasna neden olacaktır: ama ABD yine de Türkiye'yi N A TO 'y a almaya­
caktır. Tâki SSCB'nln nükleer başhklı füzeleri ortaya çıkıp da Türkiye'de
A B D üstleri gerek» oluncaya kadar.

“Y ağUm a”, "Yal varma", “Yapı>ma'' Politikaları

C jm tıu r j . n k j n Celal Boyjr v o y* diyor
"Truman Doktrini ve Marshall Plan* yolu He bize yapılan y a t dimia t .
bu dostluğun unutul m az b ir tezahürünü teşkil eder."

Türkiye »e ABD arasındaki bu yakn ilişkiyle ilgili olarak. Cumhurbaş­

kanı Celal Bayar. 1.11.1950 tanhlı ve IX.do nem TB M M n in açılış konuş­
m am da şöyle demektedir: ‘ Beynelmilel ttHaftann Birleşmiş Milletler çer­
çevesi dahilinde hAİlInl samimiyetle İsteyen, eşit haklara riayet eden, de­
mokratik ananelere bağlı, sulhpener Amerika Birleşik Devletleri İle olan
siyasi. İktisadı ve kültürel sahalardaki yakın münasebetlerimiz ve dostlu­
ğum uz gu n geçtikçe kuvvetlenmektedir. İfadesini İki memleket arasında­
ki münasebetler ve beynelmilel işbirliğinde bulan bu yakın dostluğun da­
ha da artmasına büyük ehemmiyet ve kıymet vermekteyiz. Tehdide ve
baskıya, kimseden şüpheye mahal bırakmayacak bir tarzda göğüs gerdi­
ğim iz bir sırada Truman Doktrini ve Marshall Planı y o lu İle bize yapılan
yardımlar, bu dostluğun unutulmaz bir tezahürünü teşkil eder... T 1 2)

ABD Heyeti “ Y e n i t a a h h ü t l e r e g i r e m e y i z ” dedikçe

Celal Bayar ısrarla “B i z i k o r u y u n ” diyor.
Yağlama ve yalvarma sürecin*! seyrnı yine C .Bayar dan dinleye-
Um: ~Bu sırada büyük yetkili bir Amerikan heyeti Ankara'ya geldi.
ç! , Kenetlerini. Çankaya'ya davet ettim. Uzun görüşme yaptık. Kendi-
terine dedim ki: İkiye bokmmjş dünyanın. bOkınme sınırında yaşı­
yo ru z Amerikalılar dostumuzdur, kendılenyle İyi mznasebetlerlmlz var. Mar­
shall Planı ve Truman Doktrini kanalı He bize yardım ediyorsunuz Ordumuzu
i l i ; İsmail C e m . Tu rlııy e d e G e n K alm a lığ ın Tarihi' IstanbıJ. 1980 » 5 0 0 -5 0 8 .
(121 K azım O ztû rk . ‘ C um h u rb a fk a n la n n ın TB M M 'n fc) A ç ı} Nutukları- . A k Yayınları. İs­
tanbul. 1969. s 4 4 1 .

104
güçlendirmeye. çağı n. donanım imkAnlan çizgisine getirmeye. sa/aş gücü­
müzü artırmaya çalışıyorsunuzi Teşekkür ederiz, fakat, az Önce de söyledim,
dünya ikiye bölünmüş. Bloklar, yerlerini almışlar... Biz. bu bloklardan birinin
silah yardımlarını kabul eriyoruz Bu ne demektir? Mukabil bioka karşı tizi
hazırlıyorsunuz. Ur müdahaleye u&arsak. savunma gücümüzü pekiştiriyor­
sunuz. fakat kendisine karşı silahlandığınız blok, bize bir müdahalede
bulunursa, verilmiş bir teminatımı yokturl Memleketimi, hem karşı blo-
kun husumetine m a m ı kılmak, hem de birlikte hareket etmek İstediği­
miz blokun teminatından mahrum olmak, Türkiye'nin razı olacağı bir du­
rum değlkllrl... Memleketimin mukadderatını açıkta bırakamamI Bu.
diplomatik ölçüleri ve savdan zorlayacak kadar sert ve kesin konuşmam
Amerikalı heyeti biraz şaşırttı. Heyet başkam: 'Sizi anbyorum ve haklı buluyo­
ru m ' d y e söze başladı. Sonra. Amerikalıların verdikleri sözlere, resmi ariaş-
malar ölçüsünde bağlı bulunduklarını. Türkiye'nin de hiçbir zaman kendisini
yalnız hissetmekte haklı olmayacağını, çünkü Amerika'nın Dost' olarak yanı
başında bulunduğunu anlattı ve dedi kİ: " Amerika bu günlerde. Uzakdo­
ğu'da büyük taahhütlere girmiştir. Yeni taahhütlere girmek, durumunu
güçleştirecektir, fakat Türkiye'yi hiçbir zaman yalnız bırakmayacağımız­
dan emin olunuz t~ dediler.
Kendisine hemen mukabele ettim 'Siz bu sözünüzle,
beni teyit ediyorsunuz. Bizim de iddiamız budur! A m eri­
ka. hangi sebeple İse, bize karşı b ir taahhüde girmek
İstememekte, fakat buna karşılık bU l. karşı blokun h u ­
sumetine maruz bırakarak bir durum meydana getir­
mektedir Güven içinde olabilmemiz İçin. Amenka nm S ovyet tehdidine
söz yerine. Atlantik Paktı rvn ortak teminatını vermesini Is- v e rile n c- v o b la r
tıyoruz i 1 31 Güvenimiz, buna bağhdıri’

(13) T ö riılye Ü re rin d e SSCB T e h d id i V a r M ıydı?

İkinci D ünya Savası nın sürdüğü yıla rd a Rooseveit. C h u r c M I v e SoJkn Türkiye'yi ken­
d i yanarında savaca sokma gayr en umdeydiler C h ıa c M I bu a m a d a 30 O ca k l9 4 3'te
A d a ra ya g e lm j ve Inooü yte görüşm üştü MUttehkler. Türkiye den askeri üs talep ediyor.
Türkiye nln «Kıyacı olan s*ah ve yardımları k a rla m a k yerme, azla yetinmesini otıyorlardı
ismet Pasa bunlara İtiraz e d y o r bağım sı; karar verm e konusunda ısrar ediyordu
Savaş sonrasında D oğu-B atı btoklannn o k jsm a sı Türkiye'nin Ban blok una girm ekte ıs­
rarlı ve kararlı olm a sı A B O 'y te asken ya rd ım anlaşmalarım imzalaması: tü m bunlardan
dolayı SSCB n ln husumetini Türkiye üzerine çekeceğinden korkulmak la d r Bu d u ru m ne­
deniyle Türkiye de bazı çevreler fark! görüşler ıcm de yd le r
tro l Nihat irim o gürkerl sOyle anlatıyor: "ikinci D ünya Savası butm ce. Rusya. 1925
Antlaşrnavm uzatmayacağım M d lrd L Antlaşm a kenekliğinden uzayabilirdi, a m a U a â n
uzatm a d B u Türkiye te f tehlikeliydi In g lte re ve Iransa bitkindi Am erfca ise uzak tı
Türk hükümeti, ya p tığı yoklam ada. Stalın'ın Boğazları beraber sa vu vn a yı te k il ettiğim,
yani Boğazlar da üs istediğin. D o ğ u sımrrvda d e ğ i ş i k l e r ileri sOtdüğünO g ö rd ü . Bunun
üz er n e Türkiye derhal A m crfca'ya m üracaat etti v e de d i k i 5 ta» n ın taleplerine ha ya d i­
yeceğim . bana ya rd ım edetkili m isin a? Hasa* Saka başkanlığındaki heyette b e n de

105
 H eyet başkanı, bunu mutlaka bir g ü n gerçekleştireceğini. Amerika'ya
döner dönmez, konuyu Cumhırbaşkaru seviyesinde değerlendireceğini
söyledi.
Heyet. Ankara dan Kahire'ye geçti. Kahire den heyet başkanından bir
mektup aldım. Şahsıma yazılmış bu mektupta. Amerika İle temas sağla­
d ığ ın ve Türkiye'nin Atlantik Paktı na alınacağından emin olduğunu bil­
diriyordu. Bu sırada İngiltere, sorumuzun karşılığını verdi. Bu karşılıkta
Türkiye'nin Avrupa medeniyetinin bir parçası olduğu belirtiliyor ve İngil­
tere'nin. Türklerin Atlantik Paktı na alınmasına karşı olmadığı açıklanıyor­
du. Daha sonra General Montgomeri. bir görüşme sırasında Türkiye'nin
Atlantik Paktı na girm e konusunda İngiltere'nin nasıl fikir değiştirdiğini
şöyle anlattı: Atlantik Paktı. Avrupa medeniyetini savunmak için kurul­
muştu. Bu doğnj... Türkiye de buna girmek istiyordu. Bu iyi. bütün m e­
sele, A vrupa'nın hudutların elaydı Biz dedik İd: Avrupa'nın hududu,
Türkiye'nin kuzey sın ın Kafkas dağlan na dayanır.' Böyle olunca da
güçlük ortadan kalktı.'

"İnönü de, mukadderatımızı N A T O 'ya bağlamaktan zarar değil,

fayda görmektedir. Esasen benim görüş ve kanaatim b u yoldaydı. “
Cumhurbaşkanı Celal Bayar

Celal Bayar'ın N A TO 'ya girme İsteğiyle İlgili olarak başka bir gün şun­
ları anlatıyor:
'B u demecin verildiği günden, benim Cumhurbaşkanı seçildiğim g ü ­
ne kadar dünyada yeni bir gelişme olmamıştı. Öyle İse Atlantik Paktına
girm eyi sağlamak veya yeni bir Akdeniz Paktı kurucuları arasında buluna­
rak kolektif bir emniyetin siperine sahip olmak gerekti. Bu konuda Türki­
y e nin girişimleri hakkında geniş bilgi almak İçin İnönü ile görüşmeyi d ü ­
şündüm. İnönü, cumhurbaşkanı seçildikten sonra beni tebriğe gelmişti.
İadei ziyaret vesilesi İle evine gittim. Dikkatli ve nazik bir şekilde beni
karşıladı. Başbaşaydık. N A T O 'ya niçin girm ediniz?' dedim. Sorumdan,
alınmış göründü. O nlar İstediler de biz mi girmedik. Celal B ey.' (t ye
karşılık verdi. Amacımı açıkladım. Gerçek durumu. N A TO 'ya girip girm e­
mek konusundaki gerçek fikrini öğrenmek istediğimi söyledim. Zaten
S SC B 'ye m aled lm e k o te n tra }tr SSCB D ıjijle n Bulum M M d o t o v 'u n çc* sofraları 'B o ­
r u la r ın Ortak GuvenMgr b a ju .li 30 M a y a I9 S 3 tarihli n o ta » d ıjn d a . SSCB ran Türki­
y e den d oğ ru d an toprak talebiyle 4gll hiçbir resmi açıklama ve belge yo ktı* . Bu iddialar
Ikmcı Dünya S a v a » o ıta m n d a A tla n ta g ü ç le n tarafından ü re tim i} gerçek d ıjı p ropagan­
d a d a (Teori Dergisi. s a y i:l8 l. s .3 -2 2 2 00 S .)
Bu iddia v e a çılam aların ötesindeki temel gerçek İse savajm he m e n sorvasnda
A B O den destek v e yar d m talep eden A B O ile eklemlenmek isteyen Türk siyasal çevre­
len ve uberallejm e çlrglsindeki i j çevrelerinin SSCB tehdidini sansasyonel b » biçimde
g ün d e m d e tutmalarıdır

107
verdiği cevaptan anlaşılıyordu ki. mukadderatımızı N A T O 'ya bağlamak­
tan zarar değil. fayda görmektedir. Bunu, sarahatle ifade etti Esasen be­
nim görüş ve kanaatim de bu yoklaydı. Fikir birliği İçinde bulunuşumuz­
dan huzur duydum. Sayn İnönü'nün evinden ayrılır aynlmaz. Başvekil
Adnan Menderes i buldum ve durumu kendisi Ue uzun-derin görüştüm.
BaşvekH de bu konuda benim gibi düşünüyor. Sovyet Rusya 'nın belli İs­
tekleri karşısında yalnız kalmamak İçin, kolektif b ir emniyet zorunluğuna
İnanıyordu. Öyleyse -dedim- bakanlar kurulunu toplayalım ve durumu
görüşelim. ' (SSCB tehdidi tartışmalıdır.)

Türk Silahtı Kuvvetleri De Amerikanlaştırılıyor

" Silahlı Kuvvetlerin dost memleketlerin ordulanyia
İlişki kurmaları gerekir. Yeni silahlara sahip olmak yetmez.
Yeni b ir zihniyete sahip olmak İcap ettiğini düşünüyorum .“
LunV*jıt>a}icar« Celal Bayar

Cumhurbaşkanının ABD'ye eklemlenme konusundaki istekleri öyle­

sine güçlüdür kİ. neredeyse bu İstek yalvarma faslını geçmiş. Türkiye'nin
bütün kı«um ve kuruluşlarının ABD'nln dış politika çizgisine getirilmesi
ve onunla bütünleşmesini kaçınılmaz hale getirilmiştir. Bunların en başı
da gelen kurumlardan bin Türk Silahlı Kuvvetleri dır. C.Bayar. izlediği bir
askeri tatbikat sonrası Yalova'da komutanlara verdiği yemekli bir toplan­
tıda şöyle diyordu:
O rdu, devlet başkanı olarak benim üzerinde durduğum bir konudur.
Genelkurmay Başkanlığı ndan ve Milli Savunma Bakanlıgı’ndan ordumuz
üzerindeki gerekil bilgileri topluyordum. Bu münasebetle. Başkan Adnan
Menderes le bir görüşme yaptım. O sırada Menderes in, henüz bir aylık
başbakan olduğu halde. Kara. Hava ve Deniz Kuvvetlerimiz hakkında ay­
rıntılı bilgileri olduğunu memnuniyetle gördüm. Bendekl bilgileri doğru­
layarak şunlan söyledi:
'Hüküm et olarak, bütçenin ötesinde bir ilgi Ue orduyu ele almak ka­
rarındayım Ordunun pek çok ihtiyaçları var. Bunları temin etmek gere­
kir. Ordu personelinin ImkAnlan sınırlıdır. Askeri ataşeliklerden ote. dün­
ya halktan ve ordulan ile ilişkileri yo k gibidir. Eğitim ve arz gücümüzün
artması için. İkinci Dünya Savaşı tecrübelerinden faydalanma!an. bu sava­
şa katılmış dost memleketlerin ordulan ile ilişki kurmalan gerekir. Yeni si­
lahlara sahip olmak yetmez. Bu yeni silahlan kullanmak için yeni bir zih­
niyete de sahip olmak icap ettiğini düşünüyorum. Ordunun, erine kışla­
sı. subayına meskeni yoktur. Kışlasız. açık arazide kurulmuş çadırlarda
barınan bir orduya, nasıl m odem ordu diyebiliriz?... Milli Savunma Baka­
nı h a gerekenleri söyledim-. 'Hazırlanıyorum. ' dedi
Ordu üzerindeki hükümet çalışmalarına ben de katıldım. 18 Tem­

108
muzda Deniz Kuvvetlerimizin Marmara 'da b ir tatbikatı vardı. Bu tatbika­
tı izlemeye beraberce gittik. Amiral Sadık Altıncan'ın idaresindeki bu tat­
bikat. gerçekten başarılı olmuştur. İnsan motifinin başarılı olduğu apaçık
görünüyordu: buna, teknik motifi eklemek gerekti. Kumandanlarla birlik­
te Yalova'ya geçtik. Başbakan. Genelkurmay Başkanı. MUİI Savunma Ba­
kanı ve kuvvet komutan!an benim başkanlığımda toplandılar. Orduda y a ­
pılması gerekenleri konuştuk. Eldeki İmkanlar, ihtiyaçlara nispetle, fındık
g ib i kalıyordu. Fakat asla yılgın değildik I. Orduya, bütün bunların sırasıy­
la sağlanacağın kendilerine temin ettim *

1948’de A B D Asken Yardımının Tesisiyle

"Türk Ordusu, generallerinin, onlardan çok daha yüksek ücret ve
İmtiyaza sahip Amerikalı çavuşlar tarafından eğklme tabi tutulması
g ib i acayip b ir durum karşısında kalm ıştır."

Türkiye'de uzun yıllar incelemeler yapan bir Amerkalı profesör ise

Amerikan askeri yardımını şoyie değerlendirmektedir: *Truman Doktrini­
ni uygıiamak üzere. I948'de Amerikan Askeri Yardımı'nın tesisiyle. Türk
O rd usu generallerinin, onlardan çok daha yüksek ücret ve İmtiyaza sa­
hip Amerikalı çavuşlar tarafından eğitm e tabi tutulması gibi acayip bir
durum karşısında kalmıştır.*
Türk askerlerine, "önceden görmedikleri ve İşitmedikleri tipte teçhi­
zatın kullanılmasını öğretmek gerekliydi. Onlar modern bir askeri kurulu­
şa nasıl iştirak edileceğini öğrenmek durumundaydılar. Bu yeni misyo­
nun ortaya çıkışı, bir talih eseri olarak. 1950 genel seçimleri sonucu. Türk
siyasi re) İminin değişmesiyle aynı zamana rastlamıştır. Böytece. yaşlı ve
daha muhafazakar bazı subaylam tasfiyesi ve Genelkurmay'da bir yeni­
lemeye gidilmesi mümkün olmuştur. Zira yeni rejim, eski kıdemli subay­
lara karşı herhangi b r kişisel minnet borcu altında değildi. Türkiye'nin
Kore Harbine kat iması da. yem tıp e ğ ltm ve reorganlzasyon. yani kısa­
ca modernleşme yolundaki genel baskıyı artırmıştır.*
Bu Am erkalı profesöre göre. 1952 yılında Türkiye'deki Askeri Yar­
dım Kurutu (|A M M A T), ordu karargahlarına ve yardım alan tümen, tugay
ve alaylara (fteld traınıngi İçin Am er kan ekplerl yerleşilmiştir. Bu *ekp-
ler. esas İtibariyle, tstlşarl birliklerdir, teftiş' sözünün kullanmasından ka­
çınılmışta. Bu ekplere. potansiyel olarak tehlikeli bir durum yüzünden İh­
tiyaç duyulmuştur. Görülmüştür ki Am erkan yardımından sağlanan taşıt
araçlarının % 4 0 Ua 50'sl kullanılmaz haldedr. Bunun nedeni bakımsızhk-
tır... 1952 sonunda araçlarn hemen %90'ı yeniden İşler duruma getiril­
miştir.* Araçlann bakanındaki bu düzelme. Am erkan eklplennın doğru­
dan doğruya müdahalesi ile gerçekleştirmiştir. Türiuye'ye kabul ettlrien
usul şoyledtr: Türk birliklerinde bulunan Amerikan ekibi, teçhizat ve eğl-

109
tm bakımından bir yetersizlik görünce, ne yapılması gerektiği hususun­
da. belik kumandanına hemen ta vs ıye 'd e bulunmaktadır. Eğer kuman­
dan bu tavsiyeye uymayı reddederse, ona meselenin Ankara'ya yazılaca­
ğı söylenmektedir. Kumandan yine de diretirse, bir raporla durum Anka­
ra'daki Askeri Yardım Kurulu na bidırılmektedlr. Mesele orada Türk Ge­
nelkurmayı'nın I g i l kişileriyle birlikte be sonuca bağlanmaktadır. Profe­
sör. bu mekanizmanın mükemmel işlediğini ve Amerikan eklblneı belik­
lerde sözünün dinlendiğini yazmaktade.
Bu çabalarla A B D nın kendi ldeok>)lslnl benimsemiş bağımlı ordular
kurma amacını güttüğü şüphesizdir. Bu çabalar. Atatürkçü ve milliyetçi
geleneğe sahip Türk Ordusu nda etkisiz kalmışte. Am a ABD. başka ülke­
lerde aynı metotlarla. Orhan Erkanlı neı deyimi İle "uydu Ordu'lar yarat-
mışte.

"kardeş Am erikan Ordusu olmak hedefine d o y u süratle y o l aldık.

Hatta o kadar kİ Am erikan İdare Talimatnamesinde P A P A Z ' y a t ı­
lan yere b l ı A L A Y İM A M I' koyacak kadar tercümede sadık kaldık."

Milli Belik Komitesi Genel Sekreteri Binbaşı Orhan Erkaniı şöyle diyor:
"Kısa zamanda ordumuzun kuruluşunu da değiştirdik. Kuruluşları.
Amerıkaklara benzenken, personel ve malzeme kadrolarını da aynen al-
ckk. Sryasl alanda hükümeti büyüleyen K ü ç ü k Am erika' olma hayali,
askerleri de sarci ve Kardeş Amerikan Ordusu olmak hedefine doğru
süratle yol aldık.
Kuruluş ve kadrolar değişince, eğitim ve İkmal usulleri, taktfc (tabi­
ye) kurallarını değiştirmek de faydalı mütalaa edildi. Am er kan ordusu­
nun fcmal. eğitim ve tabrye ile ilgili bütün kıtaplannı (talimatnameler) ter­
cüme ettrerek aynen uygulamaya başladık. Hatta o kadar kİ Amerikan
İdari Talimatnamesinde PAPAZ' yazılan yere biz A L A Y İM A M I' koyacak
kadar tercümede sadık kaldık. Kıyafetten, kara kazana kadar her şey de­
ğişti. bütün askeri okullarımız. Amerikan askeri okularına benzetildi. Türk
devletini dalma ayakta tutan, felaketlerden, yenilgterden çekip çıkaran
kişileri. Atatürklerl, Inönülerl, Karabeklrleri, C ebe so yU n. Gürselleri,
Sunaylan, Tur allan yetiştiren Harp Akadem ileri (ErkAn-ı Harbiye Mek­
tepten) dahi yön, tedrisat, strate|lk ve taktik konsept değiştirdi. A m e ­
rikanlaştı.*! 14)
Kuzey Atlantik Antlaşması nın N A T O hazrlık çalışmaları devam
ederken de. Türkiye bunun içinde yer almak İsteğini sürekli yineledi. Şu­
bat 1949'da Avrupa Ekonom k İşbirliği toplantısı sırasında Dışişleri Baka­
nı Necm ettin Sadak. Türkiye'nin Atlantfc Paktı na girmesinin mümkün

(1 4 ) Orhan trfcanlı. An4*r. Sorunlar. S orum lular'. İstanbul. 1973.

110
olmaması durumunda Türkiye. Yunanistan. İtalya. Fransa ve Ingiltere'yi
İçeren bir Akdenu Paktı kurulması fikrini ortaya attı Bütün b u çabalara
rağmen. Türkiye N A TO 'ya kabul edilm iyordu. Kuzey Batı AvrupalIlar.
Türkiye’yi N A T O İçin uygun görmüyorlardı. Ingttere İse N A T O cfcşnda
kendi komutası altında olmak kaydıyla. Mısır'ın da içnde yeraldığı tur
D o ğ u Akdeniz asken gücünün kurulmasını öneriyordu. 11 Mayıs
1950'de. CHP k tİdarinin son günlem de. N A TO 'y a üyelik başvurusunda
bulundu. Fakat bu başvıru bir sonuca bağlanmadı.!! 5)
Feridun Akkor un açkladığı bir anıda! 1 6 ). Türk Ordusu ndaki Am e­
rikan müdahalesinin anlamm belirtmek bakmandan dikkat çekicidir:
"1950 yıllarında Amerikan askeri yardımı gelmeye başadığı sıralarda.
Türk Ordusu nun aknan silahlara paralel yem bir e ğ itm programı uygula­
mak zorunda kalmasını normal karşdarraştık. Ancak bu konuyu sürade
ele alan müttefiklerimizin, b ir anda geleneklerimizi yıkıp bütün m ü -
esseselerimlzln temeline girmesindeki aceleciliğin nedenlerini b ir­
denbire kavrayamamıştık. Hele büyük geçmişe sahip, değerli kuman­
danlar yetiştiren Harp Akademisi İle ilgilenip bir yıllık bir oğrehm süresi
taramalarını, basit bir programla yalnız Tabur Kumandanı seviyesindeki
subayların yetlştırimek istenilmesindeki sebebi anlayamamıştık.
Halbuki Türk Genelkurmayı da Batılı ülkelerde olduğu gibi, en az üç
yıllfc brr e ğ itm devresi içinde, bilgili v e üstün nitelikte kurmay subaylar
yetiştirme arzusundaydı. Bu görüşümüzü karşı tarafa aktaracağımız sıra­
da. b ir gün Yardım K um lu Başkam A BD II Generalin H arp Akademisi
öğrenim süresinin bir yıla İndirilmesini, aksi takdirde askeri yardımın
kesileceğini söylemesi, blzleri şaşırtmıştı

Erlerimizin kıyafetinde Ordu yüksek komuta

değişiklikler yapılıyor heyetinde_değişiklikler
Butun erler, yaz günlerimle O r ı< a < r ıllı| < K rfa H a r k l . l l ı [ r k l M ı C ın r lt u ra ı;
n .x ı l< ıt ıa b | iU h * a ıl Hakkı Ta aa k a yh
kısa kollıı göm lek giyecekler
K ır. la ıK llın lm ıu li| iM lif i* r k m t i'ı l ı r
S ır ı K o rn o la rı k a ld ı r ılıy o r , o rd u ya
p o t ! a ! yo r i n t f o lla d a r ılıla r a k T r e n bir
Yanda D e ğişiklikle r sa de ce şe kild e d e ğ il,
kam yona
y ö n e tim k a d e m e le rin d e k i a ta m a la rd a d a ça rp tı

E : Zİ
h ü k ü m e tin v e A B D 'n ln ö n g ö r d ü ğ ü p olitik
Ç izg ile rd e d e g e rçe k le ş iyo rtk ı.

(1 5 ) ' t ü n Dış ro lıt* a * r. e l t i . |9 |9 -|0 8 0 . bet İşim. 2 0 0 1. sS 4 5

(16) 6 A ra l* 1967 ta rt* Cum huriyet gazetesi

III
 I.BÖLÜM
(14 (VUyıs 1950 - 27 Mayıs 1960)

14 Mayıs 1950'lerden Sonra Toplum Bilimcilerin

“KvsaJ Devrim” Dedikleri Süreçle Birlikte
40.000 Kırsal Yerleşim Üzerinde Birikmiş
Binlerce Yılın Fosilleşmiş Kabuklan Kmlmaya
Gelenekler Yıkılmaya Başlıyor
Siyasiler Bu Büyük Dönüşümü
ve Çarelerini Kavrayamadılar
Anadolu krsaknda binlerce yıldır değişmeyen tek olgu,
feodal veya küçük mülk sahi* köylülerin kırsal alanlardaki
egemenliğiydi. Roma. Bizans. Selçıklu. Osmanlı ve
Türkiye Cumhurıyetfnln erken donem yönetimleri bu
"Bagım sıı Köylülük-Güçlü Merkezi Yönetim Dengesl”nı
sağlamak zorunda olmuşlarcfcr.
16. yüzyıldan sonraki birinci küreselleşme ve
19. yüzyılın sanayi emperyalizmi.
Türkiye'nin kalınmasını çok olumsuz etkiledi:
ancak, kırsal yapı geleneksel yaşamını sürdürmeye devam etti.
Bağımsızlık savaşının kaynağı bu kesim oldu.
Yeni Türkiye Cumhunyetl 1924 te 442 sayılı yasa ile köylere tam bir
muhtariyet tanvnıştL Ne var kİ bu yasa. 5 .12 .1925'ten başlayarak,
günümüze kadar ortalama her bir buçuk yılda bir
değişikliğe uğratıldı. 3000 yıllık d n g n sistemin taşlan
k«*calanmakta. yerlerinden oynatılmaktaydı.
Anadolu'nun büyük alanlara yayılmış, yerleşik kırsal yapı İle yönetimler
arasındaki bu anlaşma ve dengeyi zaman zaman
bozmayı amaçlayan ıdeolo)lk-toplumsal-yonetlmsel.
çeşitli etken ve merkezkaçlara rağmen, kemikleşmiş
yapı çok uzun bir zaman boyunca sürüp gelmiş,
ancak 1950'den sonra halı bir çözülme sürecine girmişti.
Günümüze alt olumlu olumsuz her konunun kaynağı
bu donemle birlikte kendini göstermiş,
kırsal çevre merkeze taşınarak
dengelen değtştrmeye ve sarsmaya başlamıştır.
Çünkü köylülüğün eğitimle değil, üretim blçlmlemdekl
değişenlerle aşılabileceği anlaşamamıştır.

112
 “Lümpen Köylü” Dönemli')
1950 Türkiye'nin çok partili demokrasiye geçişi v e genel seçim yılıdır.

'M odem usullerin görüntüsü altında,

eski feodal otokrasi re/lmlerl İşlemekte devam eder.
Bu re/imlerl yıkmaya yardımcı olmak şöyle dursun,
demokratik usuller, on!an maskeleyerek ömürlerini u za tır.T*)
P r o f .M .ıu r K C D ü v e r g e r
M t M B ıllıp a iv n ' r n ıw .k in .

'Genel seçmen oyunu yalnız bir politik özgürlük değil,

toplumsal bir İlerleme aracı olduğu İnancını kabul ettirenler,
onun geçmişin kalıntılarını temizlemekte geclktincı
bir rol oynadıklarını görürler.'
P ro f la c q u e ı L a m b e rt
l»»r* to -ıo u ın t a y t ı m h m j tc m P eM ^itı'. P«n. n c 1 . ı 9 î

O Lûmçen T o p l u m u ! ır .t t * l n c . o * m j y o n b o l ^ d u g u t o p l u m u n k û t f r û n e y M fem cı d ût*n

1” ) 1 9 6 1 ie ç lr le tln d e A d i l e r P a n M C A P r m n k a r a n d g ı « r y l e t d e A P n l n a d n . b ile n le rin o r a n
S 4 S 'B « . B u d ı u m j y o n a n l i y a n P r o l K e n a n B u M o g k ı n a g ö r e *ey«an » i n e f t n M r g ü t » a rd ır'
G î n ü t r u ı d e b u g ü ç le » t e m i » o lm a y a n u n d * d e m o k ı a a v n e d e e g e m e n d r t e »

13
 "1950 yUı Türklyesl, geç mİfl ve InAnılmAz bAfAnİAnyİA
d üny Ada kAbul ve SAygı gören, gelecek İçin büyük ümitler
vAdeden bir devlettir.
AncAk plyASA ekonomisinde ajia polItlkAİAnn
ne olm asi gerektiği kAtlyen bilinmemektedir. ~

Sağların kalkınma Ekonomik hayatın her yönünü (sanayi, tan m. lia

şım. iletişim...) kapsadığı gibi, toplum ve Devlet hayatının bütün yönle­
rini de (kültür, eğitim, insan ilşkıleri) kapsamaktadır. Kısaca. Türkiye'nin
1920- !9S0arasrıda gerçekleştirdiği kalkınma hamleleri, maddi kakınma
kadar toplum hayatının her kesiminde ilerlemeyi ve çağdaşlaşmayı da
gerçekleştiren çok yönlü bir uygarl* hareketi olmuştur.
1950 yık Türklyesl. geçmişi ve inanılmaz başanları ile Dünyada kabul
ve saygı gören, gelecek için büyük ümitler vadeden bir devlettir. Ancak
bu yıllarda dünya güç dengelen değişmiş. Doğu-Batı eksenli uçta topla­
nan güçlerden bin komünist, bel kapitalist olmak üzere fcı büyük kampa
aynlmıştır. ABD'nın öncel Alı işi yOılmış olan Avrupa'yı ayağa kaldrmak.
savaş boyunca desteklecftği ve her alanda nüfus ettiği bu yaşlı kıtayı ken-
«* sistemi içinde görmektir.
Bunun İçin Avrupa'nın tüm altyapdarı uygundur. Ancak Türkiye'nin
modernleşme çabalama rağmen, özlemleri çok. bilgi, teknoloji v e ser­
maye mkAniarı yok bir O n A ysa toplumu durumundadr. popülizme
a ç* w . Demokrat Parti ekonomik politikasında ABD 'ye öykünen Liberal
bir serbest piyasa ekonomisi taraftarıdır. Bütün yatırımlarda ve ekonomik
kalkınmada özel gvişıme öncelik taramak kararındadır. Prensip olarak
devlet yatırımcOğı ve işletmeciliğini reddetmektedir. Türkiye'de art* özel
girişime dayalı serbest bir piyasa ekonomisi olacaktır. Parti I»derlemin
"m unkabız (sıkı) poHtkalar'' olarak tanımladıktan, eski hükümetlerin
ekonomi üzerine yığdıklan(l) kısıtlamalar, kontrol, yasak ve müdaha­
leler kaldınlacak; Türk girişimcisinin, yani özel teşebbüsünün önü açıla­
caktır. İlk söylendiğinde ve duyulduğunda bu iddia ve fikirler pek çok İn­
sana makul-kabul edilebilir gelse d e temel bir soruyu sormaktan kaçınıl­
mayacaktır: Serbest bir piyasa ekonomisnde bu fikir, iddia ve vaatler na­
sıl yerme getirtecektir?
Ne gibi tedbirler alınacaktır? Bu soru sorulunca da hemen 19501er
Türkiyesı'nın fikir ve bdgı dağarcığında mevcut olan (20001ı yıllar için de
geçerliliğini koruyan) çok ciddi bir boşluk ya da korkutan bir zaaf ortaya
çomaktadır. O sıralarda politOacdar kesiminde, bürokraside, hatta aydın
ve ilim çevrelerinin çok büyük bir kesiminde ve doğal olarak geniş hak
kitlesinde, piyasa ekonomisinde uyulması kesinlikle zorunlu ekon om *
politikanın ne olduğu ana polıtikalam ne olması gerektiği katiyen bilin-
memektedlr.(I) 1950'lerde ABD başta. Batı dünyasnda ılımlı enflasyo­
nun hem tam istihdama gıckşın bir politfca aleti (Keynes kuramı) hem de
azgelişmiş ülkelerde sermaye blrıklmlnn ve sanaylleşme/kentleşme sü­
recinin kaçındmaz sonucu sayıldığı yıllar olmuştu. İktidara gelen DP'nln
bu kuramsal yaklaşımla fazla İlgisi olmasa da. durağanlaşmış: fakat gefcş-
mesl. kalkınması gereken ekonomiyi harekete geçlrebdmek gerektiğinin
farkındaydı. Bu amaçla para arzını genişletmeyi kamu harcamaların ar-
trmayı sürekli bir poktka haine donüştürecektlr.(2)
Bunun o donemin özelliklerini yansıtan en tipik orneklernden biri iz-
mlr'de Ç lm enUş Fabrkası nın kuruluş öyküsüdür.

Bu Düzende Sanayiye Sıcak Bakanlar İçin

''Maceracı” Deniliyordu
2. kitabımızda anlatıldığı gbı Kemallstler. müteşebbis aramış, ancak
bulamamışlar, sonunda İş devlet babalığına kalmıştı.
600 yıl boyunca müfc. hükümdardan: yönetim, ulama ve askerden,
vergi, reayâ ve ahaliden, % 10'u kentli. % 90'ı köylü bir İmparatorlukta,
basit esnaf ve sanatkarkk dşmda gerçek bir sanayicllkten ve özel teşeb­
büsten söz etmek mümkün değildi. Demokrat Parti ktıdara gekliğnde
ABD modeli ve desteğiyle serbest piyasa ve özel teşebbüscülük doktrin­
leriyle yola çıkmış: ancak Kemallstlerln yaşadığı aynı sorunlarla karşılaş­
mıştı. Türkiye’de Ban anlamında sermaye birikimi ve özel girişimci
yoktu. Acaba yaratılabilir miydi? Bu sorunun cevabını aşağıda verilen
gerçek öyküde bulmak mümkün.
A B D ’nın ve Demokrat Parti nin özelde serbest girişimi yaratma ve
destekleme politikalarının bir parçası olan Çmentaş fabrkasının kuruluş
sürea. aynı zamanda dikkat çekici kimi toplumsal gerçeklen de ortaya
koyuyor. Herşeyt devletten bekleme, devletten çekinme, bir Işm gerçek-
leştlrllmesnde kolektif çalışma İradesi ve kişiler arasında güven eksikliği.
Kolaycılık, risk almama. İşlen birllenne hale etme, kısacası statükocıiıA-
la başarıya ulaşmak!!) zaman ve potansiyel kayıpları. Öykü şöyle:
1950 yılında Demokrat Parti nin İktidara geçmesinden hemen sonra
Çakşma Bakanlığı’na getirilen Prof.Nurl O rh a n bakan olmadan önce ya­
şadığı İlginç bir süreci anlatıyor(3):*2

İli Kemal Kurda}. ‘ Bitmeyen Gaflet v e Terkiye tkonomlsinn Ç0kü}0‘ . OOTVJ GetytVme
Vakfı. 2003. *.10.
(2) Güllen Kargan. ‘Türkiye Lkonomarvde Kürler 11929-2001 f . İstanbul Blgı Üniversitesi
Yayınlan. 2005. s. 102.
|3| Imek* l}letme Hufcıhu PrcTesorü Muhittin A lam. Irmir'de prctesorkl. ûnvanna yüksel­
tim i} ilk öğretim üyesıcfr. Aynı ramanda Çlmenta} m Ih Türk MOdürKıgünû İr mir Sanayi
B rlıgrnn Ik genel sek/eteıkk görevlerini de y a p ın }» .

115
 “Bir gün İzmir Sanayi Bvllğl'ndeylm. Bir telgraf geldi- Ticaret Bakan­
lığı diyor kİ. ‘Marshall yardımından 2 milyon lira alınmıştır, bu para 4e İz­
mir'de bir çimento fabrkası kurulması düşünülmektedir. Bunun gerçek­
leşmesi Içm çalışılmalıdır. Aynı ölçülere uygun olarak bir şirket kurmanız
gerekmektedir.'
Telgraf gelir gelmez yönetim kurulunu topladık. Ne yapalım?... ö n ­
ce Bedri Akgerman şevklendı bu İş Içm. Kafasında dalma büyük sanayi
yattığı İçin, hemen dayı uygun buldu. Azimle çakşalım. hemen yapalım
dedi. Ben başkanlığımı rmiıafaza ederek, duşum u organize etmeye dik­
kat ediyorum.
Sözünü ettiğim Ticaret Odası nın birinci katındaki küçük odada bir
toplantı daha yaptık Belki 20 kişi toplandk. Enteresan şeyler oldu. Bal-
cızade Hakkı, Şerif Remzi Reyent, Rahmi Filibeli gfcl şehrin kalbürüs-
tü zenginlen hepsi orada. O sm an Kibar da var. Toplantıyı İdare e d y o
mm. AU Albayrak da gelmiş. İzmir'in bir özelliği var; gerçekten sanayii
hiç gOrmedığl İçin, önce peşin peşn soğuk bakıyor daya, tüccar baştan
sevimli görm üyor sanayi girişimlerini, tü cca rl* kolay çünkü; Ozelkkle
tütünde. Başkasının parasıyla kendinden 5 koyarak 100 kazanacaksın. Taş
atıp da elin yorulmayacak. Bir y4 İçinde 3-4 ayda bu İşi bitireceksin. Tüc-
cartk bu. O ysa sanayide uz in yıllara yayılmış bir emek var. hemen para
gen gelmeyebil». Riskleri o kadar çok kL Am a hiç kimse de gerçek kal­
kınmanın ticaret İle değil, sanayi He olacağını bilmiyor. İşte böyle bir
ortam İçindeyiz. /
Hele devlet müdahalesinin her an Içm geçeri olduğu b«r düzende Sa­
nayie sıcak bakanlar İçin maceracı denibyordu. Milli Koruma Kanunü.
harp bitmesn e rağmen hâlâ sürüyordu
Böyle bir ortamda gel de insanları sanayi teşebbüsü İçin bir araya g e ­
tir bakalım!. Mesela Rahmi FMIbell. 'Muhittin Bey. ben % S I hakim olama­
yacağım hiçbir yere girem em ' deyiverdi. Balcızade Hakkı Bey. Bunun
içinde devlet var m . devlet varsa ben yo ku m ’ d y e hemen yapıştırdı. Ya­
ni böyle nazik havaların İçinde bunun yoğrulması o kadar k day olmadı.
- Bu tartışmalar esnasında Bedri Akgerman ne yapıyordu?
- Bu menfi görüşlerden hiç etkilenmiyordu, aksine daha da hevesle­
niyordu. İşte bu yüzden kendisini çok takdir ederim. Bu arada Ticaret Ba­
kanlığı sıkıştırıyor Çimento fabrikasının firketini ne zaman kuracaksınız,
hala kuramadınız mı diye basnç yükseliyor. Bir taraftan İzmir'de insan­
ları havaya sokmaya çalışıyoruz, öte yandan İşi kaprmamak İçin Anka­
ra'yı marka) etmeye çakşıyoruz. Benim param yok. gücüm yok. Isvnslz
kahraman olarak uğraşıyoruz. Ankara'yı iyice İkna edip, gecikmeden et­
kilenmemesini hemen sağlama durumu oldu.
Kalktım Ankara'ya gittim. Vedat Dicleli. Ticaret Bakanı. 1949 sonu

116
veya 1950 başvıdayız. Vedat Bey. genç bu Halk Partili. Daha önce tele­
fonla randevu akfcğmız İçin beni bekletmeden içeri aldı. Allahın büyük
tesadüfü İçeride Adalet Bakanı Sahlr Kurtuloglu da var. Benim yurttan
arkadaşım olduğu için. İçeri grdlğlm de hemen Sahlr İle sarmaş dolaş ol­
duk. Bu durum. Vedat Dldeh'de büyük etki yaptı. Bana yaknlık göstere!
ve aynen şunlan söyledi: 'Muhittin Bey. şu çimento (abtkası İşini. Haşan
Saka Trabzon'a çekmek İster. Recep Zuhtü Sinop'a çekmek İster, öteki­
si Adana'ya çekmek İster, beriki şuraya çekmek İster. Ben ne yapayım?...
A li ah aşk m a İzm ir'e gidin, arkadaşlarınıza durum un vehamednl söy­
leyin, ellerini çabuk tutsunlar.' dedi.
Hemen İzmir'e döndüm. Durumu anlattım. Şirketi kurma karan aldık.
Bunun için sermaye teşekkül etmesi lazm . En önemli konu şu: Kvnler ne
kadar koyacak?... Enver Bakloğlu orada. Albayrak orada. Bedri Bey ora­
da. Saruhanlar orada... Önce Enver Bakloğlu. Benden 50 bin' dedi. Her­
kes bir rakam söylüyor, bunlar da bir listeye yazılıyor. Herkese göre ra­
kam değişiyor. Albayrak kendisi İçin 1.5 milyon. Meseretçı İçin I milyon
olmak üzere 2.5 milyon koymak istedi. Bu arada ig lnç olaylar oluyor. En­
ver Bakloğlu. malum banka müdürlüğünden gelmiş, her fırsatta engin
bilgi v e tecrübesini ortaya koymak İçin kalkp uzun konuşmalar yapmak­
ta. Böyle bir ortamda Albayrak. benden söz istedi ve kalkıp Muhittin Bey
herkes koyduğu kadar konuşsun' deyiverdi. Enver Bey. 50 bin. Albayrak
2.5 milyon koymuş.
Bakanlrit 2 milyon dolarm Türk lirası karşılığı kadar bir sermaye­
nin oluşmasını İstemekte. Am a İş öylesine tavsadı kİ, sonunda 'Ne
kadar toplananız toplayın, gerisini hallederiz.' dedter. Allah razı olsun
Ticaret Bakanı Vedat Dicleli epey kolladı Çlmentaş'm ilk kuruluş dönem i­
ni. Bütün bu olaylar olurken Bedri Akgerman sarsılmaz bir İman İle olayn
kurıiması İçin var gücüyle çalışmakta ve çevresnl bu İşe İnandırmak İçin
didinmekteydi. Sonunda 1.5 milyon liralık bir şirket kuruldu. Biraz önce
2.5 m fyon lira koyarım diye anlattığın klşier İse sonuçta yer almadılar.
Ben mesela kayınpederim olan İzmir Palas'ın sahfcl Ahm et Klllm a'yl
200 bin lira vererek şirkete ortak etmeyi bir türlü başaramadım. Sudan
sebeplerle katılmadı. Kimisi devlet var mı. yok m u diye, kimisi % 5 1 he­
sabı yaptığı İçin, kimisi şu adam varsa ben yokum mülahazası İle sanayi
yatırımlarından uzak durmayı terch ediyordu
- Çlmentaş İlginç bir şekilde doğdu demek kİ?
- Evet, doğuşu önemlidir. Çünkü gerçek bir anonim şrkettr. O za­
mana kadar İzmir'deki sanayi şirketleri bir aile şirketidir. Çmentaş. İnan­
mayan büyük çoğunluğa karşı İnanan bir avuç İnsanın yaradığı. İzm ir'de­
ki ilk gerçek anonim şrkettr. Kurucular İçindeki lider de Bedri A k g e r-
man'dır.

117
 İlk para koyan Bedri Akgerman oldu. Sonra Nuri Rodop, Sefahattin
Sanver, Mahmut ve Kâmil Tınaz kardeşler. Sekip liyal ve ortağı Hüse­
yin Bahri Aktı. Haydar Dündar. Seiahattin S an ve rn kayınbiraderi Sadul-
lah Birsel geldiler. Haşan Tahsin Er>en, Fevzi özsandtan ve oğlu Raslt
Bey. Enver Bakloglu. Diş Doktoru Tahsin Tan. Tevflk Fikret Serter. levan-
teni erden |.AUottl. Douglas YVhktal ve İş Bankası da yerlerim aldriar.
- Kuruluş gerçekleşiyor art*.
- Evet. Herkes heyecanlı. İsim bulundu. Amblem yapıldı. Am a orada
bir sorut ç*tı. Amblemi yapan ressam Çimentaş'ın Ik harfini, büyi* yap­
mış ve ay gfci göstermişti. Şimdi bu amblem ayyıldız gtol oldu tüye ko­
nuşanlar oldu. Ayyıldız gibi olursa devlet kuruluşu sanılacak» diye bir
endişe vardı. Bunlar önemsenmedi.'(4 )

Serbest Piyasa Yasatan Furyası

ABD'II danışmanların ve Türkiye'nin de üyesi bulunduğu bundan
sonra adını sık s* göreceğimiz O E E C (Sonradan O ECDj'nln tavsiyelerine
u y g u ı olarak D T yönetimi, serbest dış ticarete yöneldi. 1948 yılı temel
alınarak, tthalatn % 60'ı serbest bırakıldı. Oysa CHP İktidarı. A BD ve O E -
EC'den gelen serbestlik isteğine bir ölçüde direnmişti. CHP iktidarının
son aylarında Şubat l9S0'de Dışişleri Bakanı Necmettin Sadak, gelişme­
miş bir ülke olan Türkiye'nin sanayiinin öteki Avrupa ülkeleriyle aynı dü­
zeyde bulunmadığını hatırlatarak, liberasyonu, uzun vadeli krediler veril­
mesi şartına bağlamıştı. A B D ’nin mail destek proleteri ve yönlendirmele­
riyle DP İktidarı liberasyona hızlı gitmekte bir sakınca görmemiş ve bunu
her şekilde desteklemiştir .(5)
1951'de IS82I no.lu) Yabana Sermaye Kanunu ç*arıldı: ancak ta­
rımı ve ticareti yabana sermayeye kapak tutan ve kâr transferini sınırla­
yan bu kanun, sonra yetersiz bulundu. Bunun üzerine. I954'te (6224
no.lu) Yabancı Sermayeyi Teşvfc Kanunu yürürlüğe kondu ve söz konu­
su smırlamalar kaldırıldı. Amaç sanayii teşvik etmekti.
I950'de (5583 no.lu) Hazînece ö z e l Teşebbüse Kefalet Edilmesi
ve Döviz Taahhüdünde Bulunulmasına Dair Kanun. Makye Bakanlığı nı
(300 milyon TL'yl geçmemek kaydıyla) özel girişimin dışarıdan sağladığı
I4| £ g e R otgeı S ana* O dası mn 50. Y *
(51 Demokrat Parti seçırrier ırasında "Yeter i O i m a e n n d i ı " sloganm kullarmış v e her ke­
simden büyük destek ge rm ü jtü. Bu çok kapsan* sözün Kengm de p a r t n n iktidara gelel
g n d e orel tejebbOse öncelik vereceği d e vardır. Kısaca d e v le tn ekononvden cefclecegı
"serbest piyasa e k cn o m sı'n e geçmek ıçn d i; ar«San şedden tüm start düdükleri çaknmıj
tı. Ancak br.vz Önce d e g m d ıg m u g b ı bunun ne olckjgunu bilen kimse yoktu. Û rte m çok.
ırrk Anı yok bir toplum un en hassas noktalam a dokunulmuş ve b r süre sonra herkes bu sis­
tem in gerçekletir* k en d n e göre algiam aya başlamışı. Hüküm et de sonuçlar** n esa p b yp
sorgulamada bir d u l d egıjıkJk v e yaptrırr*ara hızla yöneldi

118
uzun vadeli borçlara kefil saydı. 1953 yılında devreye konıian "kredili
İthalat", ticaret bankalannın dış dünyadan do vız krecfcsl sağlamalarını
mümkün kıldı. Buna göre, kredinin geri ödenmesinde döviz ile ödeme
sorumluluğu TC M erkez Bankası na kaldığı halde, bankaların krediye
İlişkin dövizleri T C Merkez Bankası na devretme yükümlülüğü yoktu. (Bu
üç uygulama. 1958'dekl krizin dış malı boyutunu hazırlayacaktır.)
(6088 noJu) Turizm i Teşvik Kanunu ile yabancıların köyde gayri­
menkul satınalması. Yabana Sermayeyi Teşvik Komitesi kararma bağlı
olarak serbest bırakıldı.
1950 de kurulan Türkiye Sınai Kakçıma Bankası (TSKB). özel g r işime
donuk faizli, projeye bağlı döviz kredisi verme amaona yönelikti.
Türkiye 1950 yık sonbaharında. OEEC'nln “tavsiyesi" üzerine (10
Ağustos 1950 tarihli kararname İle) İthalatını % 6 0 oranında liberasyona
açtı; bu oran, bir ara % 65'e kadar yükseltildi. (1958 krizinin bir kaynağı
da bu uygulama olacaktır.) 1946 da Transit Depolama ve Ticaret K an u­
nu çıkanlmıştı. Kanunun tşlerkk kazanamaması üzerine. I953'te (6209
noJu) Serbest Bölgeler Kanunu yürürlüğe kondu. Bu kanuna dayanan
bir kararnameyle de. I956'da İskenderun'da serbest bölge kıculması ka­
rarı alındı. I950'de İktidara gelen Demokrat Parti hükümetinin progra­
mcıda. devletin ekonomideki etkinliğim daraltma ve özel girişimi m ü m ­
kün olduğu kadar genişletme amacı bekrtıimlştl. Bu am aç gerçekleştir­
mek İçin devlet fabrikaları satışa çıkanldı. Devlet Deniz Yollan ve Devlet
Hava Yollan anonim şirkete dönüştürüldü ve yabana sermaye ortaklı­
ğına açıldı. Bu arada klbnt-çakmak tekeli ve yeri mallar pazarları da lağ­
vedildi. Daha sonra 1954 yılına tartılı Petrol Kanunu İle daha önce d e v ­
let elinde bulunan petrol arama yetkisi kalârıiacak I957'de ise bir deği­
şiklikle rafinen kurma hakkı da yabana sermayeye verilecek. Ayrıca Pet­
rol şirketlerinin kar transferlerine de (bir ara) kıc garantisi verilecekte.
(İleride görüleceği gibi AKP Hükümetı'nln 2007'de hazırladığı Petrol
Yasası, bu yasayı aratır hale getirecektir.)
DP. kendisini İktidara taşıyan köylü ve büyük çiftçi İle ticaret kesim­
lerinin kalınmasını sağlama yolunda parasal genişleyici bir polltka İzle­
diği gibi, programa aldığı KfT kurma yoluna gitti (Et-Babk K urum u, SEK,
Gübre Sanayiyi çok sayıda yem şeker fabrikası vb...) T M O ve diğer bazı
tanm kurumlan, senetlerini doğrudan Merkez Bankası na reeskonta arze-
dlyor. stoklar birikirken ya da çrftçıden alış fiyatıyla tüketiciye satış fiyatı
arasındaki birinci lehne hareket sübvansiyon ıçerctkçe de. para arzı g e ­
nişliyordu Aynı şekide. çftçlnln maklne-teçhlzat atımlarını kolaylaştır­
mak İçin Ziraat Bankası zaten düşük olan ve enflasyon hızlanırken attı­
rılmayan faiz haddlnln çok altında faiz hadlerinde kredi açıyordu.
TCMB'nln reeskont haddi parti İktidara geldiğinde % 3 'e . vadeli faiz had­

1 19
dİ de %8.5'ten % 7 'y e ındınlm(ştı.(6)
Bu seçimler bir ekonomik dönüm noktası oklu. Is çevreleri DP'yl
destekliyorlardı. Seçimlerden sonra piyasalarda İyimser bir hava es­
meye başladı. Ekonomik yaşam canlandı. İstanbul'dan Anadolu'ya mal
sevkıyatında görünür bir artış oldu. Tanm kesiminde % 23. imalat sanayi­
n d e % 4 7 gelir artışı gerçekleşti.
1949 da sağlanmış iktisadi yardımların boyutu devlet bütçesinin ya­
rışma yakındı. Getirilmiş araç ve gereçlerin gümrüklerden çıkartarak üre­
timde kullanılmalarda değm zaman geçmişti. Marshall yardımının somut
yararlan 1950 yazında, yanı DP İktidarı başında görünür hale geldi. Tür­
kiye bir süre sonra "Kore kon;onktürü"nden de payını aldı. Hükümet ra­
hatsız edici bazı vergileri boylece kaldırabilmek fırsatını buldu.
1950-54 arasında DP'nln İstisnasız bütün seçimleri kazanması bu ge­
lişmeler sayesindedir. Hükümet tohumluk dağıttı. Daha ucuz, daha ko­
lay. daha çok kredi verdi. Traktör ve tarım araçlarının dağıtımını genişlet­
ti. Ofisrı alımlarını artırdı. Küçük sulama İşlerine girişti. Enflasyon çrftçlnin
alım fiyatlarına yansımaya başlayınca, buğdaym fiyatını 22 kuruştan 30
kıruşa çıkarmakta tereddüt göstermedi. Bu sayede üretim miktarlarında
büyük artışlar kaydedildi. Örneğm 1943'te 5 milyon ton olan hububat
üretim 1953'te 14 milyonu aşmıştı. Çftçıllk ve hayvancılıkta, cari faktör
fiyatlarıyla gelir 1949da 3.5 milyonken. I953'te 7 milyonun üstüne ç k -
tL Artık Adnan Menderes 'bütün memleketin bir şantiye haline geldi-
ğ f n l söylüyordu. Doğruydu.
Bayındrlık İşleri hızlandınirmştı. I950'de 100 bin hektar arazi sulan­
maktaydı. 1954'te 284 bcı hektar. A yrı yıl hemen her yere otomobile gi­
debiliyordu. Karayollan büyCfc hamle gerçekleştirmişti. Bütün bunlar
1950-54 dönemine- "DP'nln atan yrilan' denmesinin sebebi olmuştur.(7)

I953’te Boğaz Köprüsü ve Metro Hayalleri

Şükrü Saraçoğlu'nun hayalini kurduğu şantiye... A m a DP yöneticile­
rinin. özellikle Adnan Menderes’in CHP'lllere nazaran daha büyük dü-
şündülderı. daha geniş ufka sahip bulundukları redd edem ez. Boğazlçın-
de asmakOprü. İstanbul'da Beyazıt ile Meodryekoy arasında metro plan­
lan 1950'lem başında tekrar ele alındı.
Bunlar daha Önceleri de tasarlanmış, ancak hep hayal aşamasında
kalmıştı.
1953 yazında köprünün btr proje resmi gazetelerde yayımlandı. Bu­
nu Alman K m p p firması, 'elverişli imkanlar" vaadiyle hükümete sun-
(O)GüM en Kargan, 'i l m i y e [k o n o rrtsn d e b lz le r t 1 92 9 -2 0 0 1 )'. isUnüul B lg l ÜnKefsltesl
Yayınlan. 2005. s . 102.
(7| M e t n Tofcer. -Demofc/aaJmlUn İsmet Pasak W ü n ' 1944 1973. Bflgl Yay.. s .l7 3 .

120
m uştu Birkaç gün sonra Celal (U yar. Klkü k su Kasrında 'Avrupa 'yı A s ­
ya'ya bağlayacak asmakûprünun yapılması zaruridir. Bunun İçin teşebbü­
se girişildi.' diye bir de açıklama yaptı. Ondan bir ay sonra İstanbul vila­
yet binasında bir toplantı vardı.
Konu Beyazıt-Mecldiyeköy metrosuydu Tramvay-Elektrık İdaresi
bu İşle görevlendirildi. Projeleri o hazrtayacaktı. Keşif ve sondaj için üç
milyon lira ödenek aynldı. Ancak asmaköprü de. metro da DP dönemin­
de gerçekleşmedi. O na karşılık Samsun limanı 70 milyon liraya İhale edll-
c*. Çimento ve şeker fabrikaları da birbirlerini İzliyordu.(8)
Bunlan gerçekleştiren bir iktidarın ımhalefetten rahatsız olmaması,
demokratik rejimin pekiştirlmesine de girişmesi, o alandaki huzursuzluk­
ları gidermesi, muhaliflerini tamamıyle silahsız brakması gerekmez m iy­
di? Am a. hayır. Mademki bu İktidar bunca hayırlı İşler yapıyordu, artık
anayasaymış, babayasayrmş, vatandaş haklanymış, basın hürriyetiy­
miş, antidemokratik yasalarmış, konuşma serbestliğiymiş, denetim
olanaklanymış... böylesl ıvır zıvır sorunlarla ugraştmlmamalıydı.
Ne oluyordu? Seçimler yapılmayacak d y e n mİ vardı? Am a çoğunluk
sistemiyle, ama nispi temsille... Radyoya geknce. vatandaşa hükümetin
İcraatını anlatıyordu. Muhalefetin eleştirileriyle onun aklı niçin karıştıra­
caktı? A sin da gerçek şudur k i bu tablo ne kadar doğruysa, halkın, hele
bazı «esimlerin çok sıkıntısı bulunduğu da aynı derecede doğrudur.
Kırsal bölgelerdeki ferahlık şehirlerde y o k tu . Zaten ekonominin tü-
<t>ü de liberasyon ölçüsünün kaçırılması sonucu. 1953 sonlarından İtiba­
ren o derece rahat olmayacaktır. DP ekonomik durumun düzelme ola-
naklanna kavuştuğu tarihlerde, başka btr deyimle konjonktür yon değiş-
tvlrken İktidara gelmiştir. Biraz da CHP fctldarının mirasını yiyerek "şan­
tiye" yaratmıştır.(9)

“Menderes'in dalma tekrarladığı gibi planlı çalışma

millet parasını hebadan başka blrşey değildir. “
“B lı kanun olmadan da yapacağımızı yapanı.
Sonra Meclise getiririz."
DP Sa/net Agdogkj

Menderes ise “Ben/ niçin kâfi derecede övmüyorlar? Ben lü bu ta­

lihsiz ülkeyi. 2 7 yıllık k ö tü yönetimden sonra İhya etmekteyim... “ di­
y e sızlanıyordu.
h ya etme yöntemi İse DP Grubunda bile tartışılıyordu. Kayseri mil­
letvekili İsmail Berttok 'Hüküm et çalışmaları kalkınma İçin bir plana da­
yanıyor m u ? ' diye sorduğunda Samet şu karşılığı verdi: 'Hayır. Hükümet
(8)(9) M e tn Joker. ı g t . *.173.

121
pta/M film i İltifat etmiyor. Başbakanımız Adnan Menderes'in dalma tek­
rarladığı gibi planlı bir çalışma millet parasını hebadan başka şey değil­
dir. Çünkü l9S4 'te gelecek Meclis onu beğenmeyip değiştirebilir.1 10)
Aym Samet. DP'nln 6'ncı kuruluş yıldönümünde İstanbul Şehir Tiyat­
rosu dram kısmında yapman kutlama töreninde. 19S4'te de. l9 S8 'de de.
1962 de de. hatta 1966'da da fctldarda kalacaklarını müjdeliyordu.
Samet Agaoglu yonetm felsefelerini şöyle anlatıyordu: "Biz kanun
olmadan da yapacağımızı yapanz Sonra Meclise geliriz.'
Adnan Menderes'te öyle konuşmalar yapıyordu kİ. kendi partisinin
aklı başındaki üyeleri tule birbirlerine bakıyorlardı. Çanakkale'de M ile t
Partisi hakkında şöyle dedi: ‘Arkadaşlar, bu partiye şaki demek, eşkıya
demek suç İse ben de onlara haydutlar, caniler diyorum ."
Başbakan konuşuyordu: ‘ Bu memlekette ilk meşru hükümet. D r n ln
kurduğu hükümettir. *
Ya. Bay ar hükümeti? l a f er gazetesinin f*ra yazarı Bahadır Dülger de
Adnan Menderes'e ‘ Hk Müslüman Başbakan' diyenlere hak veriyordu.
Bunu söyleyen süper mürşit Necip Faz* Kısakürek tL Bayar kâfir miydi?
Bunların cevabı yoktu. Çünkü DP'de daha o İlk yıllar sigortalar atmıştı.

N.Fazıl Kısakürek. ' I k Müslüman Barbakan dediği Menderes'e yazdığı mektupta

“ V e k ilin iz o la yım . M u h a le fe tin su ra tın d a p a r tin iz i angafe
e tm e k s iz in to k a tla tın e n te s irlis i b u lu n d u ru lm u ş o lm a z m ı

Yassıada arşivlerinden ç*an İlgini; belgelerden biri de. ünlü şair Ne-
(1 0) Sava) y ia m d a üzerlerinde çok çalışkan ve hCfcümetm kurduğu bir heyetçe yü­
rütülen bu programlar. cım hırbaskanna intikal ettnlm em ıjtır Aslında hareketi bir
msan olan Recep Pefcer'ın Barbakan olması uz erme ve galiba o ık günlerin telaşları
arasında, daha alt kademetım bir ısguzazkgı ile ve İsin onerm bu kademelerce katiyen
arla sımayarak hükümete gönderilen bu programlar, fcı satirik bk yazı ile srmcklfc
bekletilmesi kayckyla. htısat Vekaletine iade olunmuştur.
İnönü’nün p rogram plan kavramları hakkında bilgi ve gorüslen, elbette İd vardı. Ken­
disine ıntkal çürüm ediğini soyledğı sava5 sonrası plan ve programlan bahsi konusu
turken. İnönü’nün bu konulardaki genel ızahlanm kenctsınden söyle dinle m simdir Bu
ariattfclarmın bu şayialara ntkaknde yarar görmekteyim: '1937. burna be} yki* pla­
nın sonu saylıyordu Ikına Dünya S avayrKİJn sonra, süratle y e n bir plan yapdmasr
ifi. Şemsettin Ounaltay um a n ın d a ele almdı. Amerika’dan mütehassıs geldi Gerçek
Sudur h . sarraftan sonra ve ço* pamfı rejim tamynaLan içinde, bir plan hareketi yürüt­
mek fırsatı gerçeklenmedi tam temph bu idare fekh d e kurulamadı Bir plan heves*■
ne ben. Rusya 'ya gittikten sonra kapıldım/1931) Oradan bir heyet tuedım . Heyet gel
d». U ç a y d o la yı O zamanki ihtiyaçlarımıza göre, plan denebilecek bir j e y hazırladı
Hulasa, bana, bilen adamla, kendimiz ar ayıralım farkı, o zaman göründü. Rus tsnkra-
zmı da buna bağladık. N e venp veremeyeceklerin d e açıkça söylediler. Karabük D e
m r-Çehk fabnkalan. onların teklifidir Yetin d e onlar buldular. Bunu düyınm em ıyık.
Onlar tekkfettı. D ger fabnkalann konu ve yerlerin d e gosrerckler

122
cip Fazıl Kısakürek'e alt bir mektubun ortaya ç*ması
Arap harfleriyle yazılan uzun ve edebiyat yüklü mek­
tupta. şair. Adnan Menderes'e DPden aday gösteril­
mese» teklif eden uzun mektubundan seçilmiş parag­
raflarda şöyle diyor: 'Vekiliniz olayım. Seçimlere gidilir­
se bu azim hamlede benim rolüm düşünülmeyecek m İ- Ni.Knahürefc
dlr? Neşriyat ve thli konuşma yoluyla bütün Anadolu y u fethetmek benim
için İş midir? Bugün sizi ciddiyetle ve samimiyetle seven Türk milletinin
bu duygusunda acaba benim tesir ve telkin hissem ne kadardır ve ne ka­
dar olabilir? Memleketim olan Mor aştan Üstenizde müstakil olarak m e­
bus çıkacak olursam, muhalefetin suratında partinizi angaje etmeksizin
tokatlann en tesirlisi bulundurulmuş olmaz mı?.. Bütün vatan yükünü çe­
ken omuzlarınıza lütfen bu fedai dostunuzun tek dirhemlik yükünü de bir
an İçin alınız ve sonunda tek dirhemin sizden kaç ton yük hafifleteceğini
görünüz. Hayati suallerimin cevabını, biricik vasıtam, rehberim ve m u ­
inim Terfik İleri ile bekliyorum, illerinizden öperim .'
Yasalarla başı dertte da n ve mahkumiyetler alan Kısakürek. mılletve-
k* dam adı, ancak yine Yasstada mahkeme tutanaklarındaki kendi İfade­
lerinden Öğreniyoruz ki. Tevfik İleri nin araçlığıyla Ankara'da 1952‘den
1959 a kadarkl yayın süresi İçinde "muhafazakAr-mıllıyetçi" bir yayın olan
Büyük Doğu gazetesi İçin Başbakanlık örtülü odeneğnden belirli
araMüard hayli yüklü çekler almış.
Mahkeme başkanı paranın mlktannı sorduğunda 140 bin lira civarın­
da olduğunu söylüyor. O yalarda yüzbaşı rûtbesndekl bir subayın aylık
maaşının 250 lira olduğunu düşünülürse, paranrı büyüklüğü kdaytıkia
anlaşılabilir.

"%20'yi zor dolduran aydın, memur, emekli, öğretmen,

üniversiteli, tüccar, sanayicinin muhalefeti bize vız gelir. *'
Peyaıtt Sü n

O yılın nisan ayrıda Ulus gazetesinde yazmakta olan Peyaml Safa.

D P yl güden anaflkrl DP İlleri ağzından şöyle anlatıyordu:
'Köylünün paraya ve İstihsal vasıtalarına İhtiyacı var. Ziraat Banka­
sın ın kasalannı açtık. Zirai krediyi bir milyara kadar artıracağız. Mars hail
planı yollan yapıyor ve üretim tekniğimizi artmyor. Tabiat da bize yardı­
mını esirgemiyor: Mahsul bereketli. Köylünün y ü z ü gülüyor. Bu m em le­
ketin % 80'i bize bağlandıktan sonra geri kalanlardan pervamız yoktur.
% 2 0 ’y l zor dolduran aydın, memur, emekli, öğretmen, üniversiteli, tüc­
car. sanayicinin muhalefeti bize vız geiir."
Gerçekten de muhalefetteyken 'antidemokratik kanunlar'ın kaldırıl­
masını İsteyen DP. şimdi bunların ağrlaştıdması yolundaydı. Adalet ör

123
gütünün iktidardan gelen baskılara direnmesi. Falıh R#kı Atayları. Hüse­
yin Cahit Yalcınları beraat ettirmesi. Menderes ve arkadaşlar** başka ted­
birler aramaya itiyordu. Bu da maddetern ağrlaştırılmasıydı. Türk Ceza
Kanununun 159'uncu maddesi, bakanlıkların tahkir ve tezyifini yasaklı­
yordu. DP “sıfatları veya görevleri dolayısıyla başbakan ve bakanların şa-
hıslan'nı yasak kapsamına alma girişimine geçti. Halbuki yem Başbaka­
nın kendisi. Menderes eski Başbakan. Günaltay hakkında Yeni Asır gaze­
tesine verdiği demekte şöyle demekten çekinmiyordu: Daha d ü n baş­
bakanlık yapmış b/r zar ihtirastan gü lle ri çanaklarından fırlayarak ve
ağzı sa/ya/ar saçarak... “ İşte böyle bir hava temdedir kİ. CHP kene» 'b a ­
har taarruzu'nun plamnı yaptı. Mayıs gelmişti. Geziler ve mitinglerle CHP
liderleri halta demokrasinin karşı karşıya bulunduğu tehhkelerl anlatacak­
lar. ondan bu konuda ktldara dur demesen İsteyeceklerdi. Genel Başkan
İnönü. Karadeniz'e çıktı. Gülek. Trakya ve Marmara'ya glttL Bir başka he­
yet de Batı Anadolu ve Ege'ye geçti.

Menderes Küfürleşme ve
Hakaret Demokrasisini Başlatıyor

£ 2 - Trabzon'da dış poltikayı konuşan İnönü. 19 Mayısta Rk

B zedeydi Orada br ' 19 Mayıs nutku" fırsatı buldu Gençlerin,
Ü l kenelerine verilen emanetn değerim gerçekten bildiklerini
kanıtlamış olduklar** belirtti. Heyecan son haddedeydi. Hele
İsmet Paşamn Rize'de İstanbul'a dönmek üzere bindiği Tan Va-
puru'nun kaptanı. 36 ydık denizci Zeki Gorgey prova dlreğme bayrak çe-
kmce. DP çevrelerinin sinirliliği son hadel n e çıkn. Tabii kaptan, gemisi İstan­
bul kmanna girer g rm e z görevden alındı. Zeki Kaptan, bundan bir şey an­
lamamıştı. Bir eski Cumhurbaşkanı gemlsme bermştı Şerefti bu. O da usul
gereği bayrak çekmişti. Ne varc» btnda? Özellikle Menderes son derece
hiddetliydi. Bursa i kongresinde yine ölçüyü kaçırct ve bu sefer İnönü'nün
şahsına hücum etti: 'KendUen bir miralay maaşından başlayarak bugün Ka­
nın kadar zengin olmuşlardır. Biz Savarona y i mı. Beyaz Treni mi. neyi kay­
bedeceğiz? Kendisi seçimleri kaybettiği zaman Çankaya Köşkünün balko­
nundan nankör millet diye bağırdığın unuttuysa. millet unutmadı. '
Başbakanı bu kadar kızdıran İnönü'nün şu sözleriydi:
'İktidar değişince Uk işimiz cumhuriyet hükümeti niteliğine sahip bir
hükümet kurmak olacaktır. *
Menderes devam ediyordu: 'Bunlar ibret alınacak sözlerdir. İktidarın
değişeceğini ve kendisinin geleceğini muhakkak sanıyor. Zamanında kim­
se teneffüs dahi edem ezdi.'
Radyo. Başbakanın bütün bu hücumlarım aynen verdi. Hem de haber
programını yanm saat uzatarak. Buna karşılık İsmet İnönü'nün İstanbul
124
basın toplantısındaki yanıtınn tek sözcüğü bile yayımlanmadı. CHP Ge­
nel Başkanı. Menderes'in aksine son derece sakindi:
'Bugün siyasi huzur ve siyasi emniyet davası önündeyiz. Mecliste
çalışmamız demokratik ve normal şartlar içinde değildir. Adaletle açıktan
uğraşılmaya başlanmıştır. Radyo vatandaş haysiyetine sorumsuz tecavüz
aleti halindedir.'
İsmet Paşa ‘Karun kadar zenginlik" hakknda şunları söyledi:
'Menderes. Karun kadar zengin olduğumu söylemiş. Radyodan din­
ledim. Varidatım, tek kuruşuna kadarg e lir vergisi beyannemeslyte hükü­
metin malumudur. Bunun dışında hiçbir şeyim yoktur. Benim varlığım
eski b ir devlet adamının makul tasarrufu ile İzah edilebilecek mütevazı bir
varlıktır. "Soma, muzip bir tavırla ekledi: 'Seçim kampanyalarında ortaya
laflar atılırdı. Kimden çıkıyor, bilmezdik. Şimdi biliyoruz.'

-D ünün MIHI Şefi bugün gtnlğl

her yerde yalan söylüyor, tahrik yapıyor. "
Bjjbjıfcjn Adnan Menderes

Başbakanın sinirleri gittikçe bozıiuyordu. Partlsı'nln I kongrelerinde

İnönü'nün şahsı hakkında ağız dolusu küfür ediyor ve bütün bunları rad­
yo kelimesi kelimesine, bazen saatlerce yayınlıyordu. Siyasi tartışmanın
düzeyi hiç bu kadar düşmemişti.
Balıkesir'de: 'InöftO bugün dahi hala bir Milli Şef. bir kahin edasıyla
yukarıdan söz etmekledir. 70yaşma gelmiş bir İnsan sanki hafızasını kay­
betmiştir ve geçmişin acı hatıralarını unutmuş gibi konuşmaktadır."
Konya'da: 'D unun Milli Şefi buğun milli tezvire! olarak sahnededir.
Gittiği her yerde yalan söylüyor, tahrik yapıyor. *
Manisa'da: 'Vatanın maceraya tahammülü yoktur. Değil bir, bin İs ­
met Paşa b ir araya gelse b u memleketin taşım b ile kıpırdatamaya­
caktır. Bu adam bugün İstikrara hançer saplamaya hatırlanmaktadır.
İsmet Paşa her şeyde ve serveti hakkında yalan söylüyor. C H P Başbaka­
nı uzunca bir sukuttan sonra siperinden çıkmış v e konuşmaya başlamış­
tır. İktidar kotu yoldadır diyor. Ben de diyorum ki muhalefet kötü yolda­
dır. Muhalefet değil. İsmet Paşa kötü yoldadır. ~

Hükümet Düdüğü Radyo ve Besleme Basın

Demokrasisi Başlıyor
Devlet radyosunun ctşında. başta Zafer gazetesi ve resmi tanlarla ya­
şartan besleme basın" denilen gazeteler de bu kampanyaya kanlıyor­
lardı. Br DP propaganda organınn manşetinde O f şöyle tarif ediliyordu:
"İsmet ve kumpanyası-İsmet. Hüseyin. Cemil. Şemsettin, ferle ve İ li ."

125
 DP yanlısı gazeteci Mümtaz F.fenik İnönü için şöyle diyordu: 'M e h ­
di rolünde bir iktidar emeklisi.'
Zafer gazetesi. Şükrü O ğ u z Yenlbahçe* diye birinin şu ak t almaz id­
dialarına sütunlarında yer veriyor, bunlar radyodan da tekrarlanıyordu:
"İsmet İnönü, fİliştin cephesinde kolordusunu bırakarak kaçmış­
tır. MIHI Mücadeleye to rla götürülm üş olduğu da herkesin m alum u­
dur. İnönü Harbinde de tekrar ordusunu perişan ve darmadağınık bir
vaziyette terk ederek kaçmaya teşebbüs etmiş b ir kumandandır ."
Aynı günlerde TB M M 'de muhalefete söz hakkı devamlı kısılıyor, bu
olayların olağan olduğu. Başkan Vekili Celal Yardımcı nın başkanlık ettiği
oturumlara muhalefet katılmama karan alıyordu. Basında. Şemsenin Gü-
nahay ile C avk Oral ın CHP'den ha İstifa ettfclert ha edecekleri havası
yaydmaya çalışılıyordu. Resmi ılanlare zapturapt altea alınması ve daha
adaleti dağıtriması için DP lılerce verilmiş yasa önerisi önce DP Grubun­
da. sonra Meclis Genel Kurulu nda reddedildi.
Grupta DP Milletvekili Şevket Mocan sordu: “Zafer e verilen İlanın
bu kadar fazla olmasıyla. K u d re te -M illet Partisi organ- hiç Han ve ­
rilmemesinin sebepleri n e d trK
Samet Ağaoğlu'nun fütursuz cevabı: "Zafer e bu kadar ilan verilme­
sinin sebebini siz bilirsinizT
Bütün bunlara karşın. Menderes mutlu değildir. Gazeteciler niçin İs­
met Paşayla birlikte dolaşmaktalar ve onun sözlerine de yer vermektedir­
ler? Karşılık. Cumhuriyet gazetesinden Doğan Nadl mn: *Sfz muhalefet li­
deriyken sizinle de dolaşıyor, sizin de söylediklerinizi yazıyorduk ya. ' ( I I )

A. Menderes ABD'ye Yaranmak İçin

Dünyanın Bir Ucundankl Kore Savaşı'na
Asker Gönderiyor Am a Türkiye
Yine de N A TO ’ya Kabul Edilmiyor
Takl SSCB Füzeleri Piyasaya Çıkana Kadar
Anayasa'ya Aykırı Olarak TBM M 'den Kaçırılan Karar İle
Kore Savaşı nda 721 Şehit. 234 Esir. 175 Kayıp.
2247 Yaralı Mehmetçik

CHP'nln N A TO 'y a girmekte başarısız olması ardından. DP hükümeti

1950 Haziranında Kore'de yaşanan gelişmeleri yakından izlemekteydi.
BM'nln Kore'ye asker gönderme kararı alması ardndan Başbakan Adnan
Menderes in Yalova'daki yazlığında Cumhurbaşkanı Celal Sayar TB M M

( I I ) M etin Tok er a g.e.

126
Başkam Refik KoraKan ve Genefcurmay Başkanı Nuri Yamut'un da katı­
lımıyla yapılan bir bakanlar kurulu toplanılanda TB M M 'ye ve muhalefe­
te danışılmadan. 25 Temmuz I950'de Türkiye'nin Kore'ye 4500 as­
ker göndereceği açıklandı.! 12) CHP. 26 Temmuzda bu karam açık bir
anayasa ihlali olduğunu belirten bir açklama yayınladı. Bu iddiasında da
haklıydı. Çünkü. 1924 Anayasasının 26. maddesinde ‘ TB M M , devletler­
le muahede ve sut» akdi, harp İlanı... gibi vezalli (vazfelerı) bizzat kendi
İfa eder" hükmü yer almaktaydı. Am a hükümet bu kararın bir anayasa İh­
la l olduğunu kabul etmedi: hükümete göre, anayasa savaş İlanı yetkisi­
ni TB M M 'ye vermiş ama hangi hususların savaş İlanı olduğunu sayma­
mışa Hükümet asker gönderme kararı almış, savaş ten etmemişti Do­
layısıyla bir anayasa ihlali söz konusu değildi. (T.ö za l ve R.T.Erdoğan hü­
kümetleri de Irak konusunda benzer taktikler uygulayacaklardır.)
Muhalefetin Itlrazna rağmen, hükümet bu karanndan vazgeçmedi.
Çünkü. Menderes ve arkadaştan Kore'ye “hür dünyanın diğer unsurla­
rıyla birlikte asker gönderilm esini" N A T O üyeliği K>n kaçınlmaması
gereken bir fırsat olarak görüyorlardı. Nitekim, asker gönderme kara­
m ın alınmasının üzerinden bir hafta geçmeden. I Ağustos I950'de. Tür­
kiye N A T O üyeliği için ödnd başvurusunu yaptı. Bu başvuru da Eylül
ayında toplanan N A T O Bakanlar Konseyinde reddedildi. Türkiye'nin
bu başvurusunun da reddedilmesine» ardında. A B D Genelkurmay Baş­
kanlığı tarafından hazrtanan ve Türkiye »e Yunanistan'ın N A TO 'y a alın­
masının. örgütün gelişenini olumsuz yönde etkileyeceğini vurgulayan ra­
porun önemli rolü vardı. Söz konuş»/ raporda vurgulandığı biçimiyle. N A ­
T O üyeliği yerine. Türkiye ve Yunanistan'a Akdeniz Paktının kurulması
İçin ortak çalışmalar yapma önerlsrvde bulunuldu. Türkiye bu öneriyi so­
ğuk karşıladı. Çünkü, tek yönlü bir taahhüt altına girmeye yanaşmıyordu,
bağlayıcı hükümleri olan bir antlaşmaya İmza koymak istiyordu.
SSCB'nln olası nükleer saldrısına anında karşılık verebilmek İçin.
SSCB'ye yake» ülkelerde hava üstlerine ihtiyaç vardı. ABD TCrkıye'den bu
amaç İçin kullanmak üzere üs İstemiş, fakat Türkiye'nin N A T O üyeliği
gerçekleşmeden bu isteğin yern e getirimeyeceğı cevabını almıştı.(l3)

112) Terkiye Kore ye * a k m a d a « 5 0 0 asker g ö n d e ri» 15 Ufce K inde A & D d e n sonra en

(Oh asker gönderen »m e l devler olan Türkiye nln yo Sıdığı birlikler. Albay Tansal Yana ko­
mutasında. 2 5 . Amerfcan Tümenine bagt olarak görev aldı. Savajın terleyen saikalarında
Kore'ye g On d e rle n Türk askerlerinin s a y » 6 0 0 0 İn üzerinde ç* tı. 2 6 -3 0 Kasan tarihlerinde
cereyan eden Kunuri muharebelerinde a g r kayıplar vermesine ra ğ m e n Çin Bitliklerinin h ü ­
cum unu kesen Türk tu g ay» 8 Amerikan Tu g a yın a ) İmha e d im eden geri çekllebiknelertnl
sağladı 27 Te m m uz 1953 te imzalanan ateşkese kadar Türk askerlerinin 7211 jehlt olur­
ken. 672 sİ yararlanarak yurda döndü 1475 yarat askerse Kore de tedavi edildi. 234 asker
esir düşerken. I 75 M*l kayboldu
(1 3 ) T ü r k Di* roltfcası’ . c l t ı l . 1919-1960. İletişim. 2001. s 545.

127
DP hükümetinin Kuzey
Atlantic mefkezli politika­
lara yönelik yapışkan
KÖRE
(Stıcky-polity) poStikaları-
run bir sonucu olarak Ana­
SAVAŞI
yasaya aykırı bir biçimde
ve Tütkiye Büyük Millet
Mecksi'nden kaçırılan ka­
rar ile dünyanın b* ucun­
daki Kore Savaşı na 25 Temmuz l950"de 4500 asker
gönderildi. Amaç ne yapp ectp NATO'ya kabul edil­
mekti. Ancak yine de N A TO Türkiye’yi kabul etmedi.
Takl uzun menzilli SSCB füzelerinin failrra; ABD'ye bir
tehctt ve ABD'nin de buna karşılık Türkiye de füze üst­
leri kurma ihtiyaonın ortaya çıkmasına kadar. Türki­
ye’nin Kore Savaşı' ndaki sadece insan kayıplan 721 şe­
hit. 2 3 1 esir. I 75 kayıp. 2247 yaralıydı.
 İnönü N A TO Anlaşması İçin " O l a b i l i r " Dediğinde
Neler Oldu?
İnönü'nün 1 8 Şubat 1952 de kanunlaşan N A TO antlaşması İçin endi­
şeleri vardı. Bu nedenle biraz şartlı konuştu: *Türkiye'nin Atlantik Paktı ’na
girmesi, dünyada sulh ihtimalini artıracak kıymetli bir unsur olabilir.
Memleketimizin emniyeti, milletlerarası büyük bir teşekkülün kader birli­
ğine katılmış olmak bakımından, siyaseten artmış denebilir. Eşit haklarla
milletimizin kendisine teveccüh edecek vazifeyi en İyi şekilde ifa edece­
ğine şüphe yoktur. "
Beyanat mantık çerçevesi K-nde görünüyordu. A m a M enderes in
üzerinde şiddetli tepkiler yarattı. O n a göre " o la b ilir ne demekd?
Olabilir denilebilir miydi? Menderes'e göre "olabilir"tereddüt ve k ü ­
çültme İfadesi eden bir sözdül M e nderesin çdıışı çok sertti ve İnö­
nü b ir açdılama yapmayı zorunlu buldu ‘Olabilir sözü, hiçbir veçhile
azaltma veya şüphe etme manasına gelmez. Atlantik Paktı, hazırlıkta geç
kalmış tarafın savunma tedbiridir. Daha hazırlıklı taraf karşısında geç kal­
mış müdafaa tertibi, ya hazır tarafı harekete sevk eder. Yahut buna imkAn
yoksa, zamanla muvazene hasıl olur. Yani, sulhun bozulması ihtimali ar­
tırtmış olur. Çünkü karşı taraf saldırmaya karar vermişse h iç b ir tedbir
sulhu koruyam az...’
Özetle. İnönü'nün bazı güvence talepleri de vardı. Şöyle diyordu:
' Hiçbir memleket. IstUaya uğradıktan sonra kurtarılmış olmayı istemez.
Bizim memleketin müdafaası prensiplerinde, hükümetin bir şey konuşup
konuşmadığını ise bilmiyoruz ve bir yerde de tesadüf edip okumadık. ..
Senelerden beri Avrupa'da müşterek bir müdafaa cephesinin kurulma­
masının sebebi, her devletin külfetleri, yalnız diğerlerinden beklemek is­
temesi ndedlr..."
Ondan sonraysa fctidan asd tedkgln eden ve Menderes'in de sez­
mekle beraber açdılayamadıgı kaygıyı. İnönü ortaya attı. Bütün mesele,
eşitik konusundadır. İnönü ilk açıklamasında, bu eşitlik şartına değinmiş­
ti. Şimdi onu büsbütün açarak: ‘Memlekete ve dünyaya söylemek İstiyo­
rum kİ. ancak eşit haklarla bize teveccüh edecek vazifeyi, en ty! şekilde
İfa ermeyi kabul ediyoruz. Muhalefet lideri olarak bunu benim söyle­
m e m memlekete karşı bir vazifedir. Görüşlerimi açık söylediğimi sanıyo­
ru m İktidar partisi liderinin saldırılanysa. İyi niyet sahibi hiçbir vatanda­
şın kabul ermeyeceği, mufaf iftiralardır. Halbuki meseleler o kadar ehem­
miyetli ve ihtimaller o kadar geniştir kİ. bunlar içinde Türkiye'nin hareket
hattını tayin etmek İçin, muhalefet partileriyle mutabakat aramaya çalış­
mak. aklı başında bir iktidar İçin, başlıca vazifedir..."

130
 B M i y U AmerlkA yi* AnİAfmAyıp d A.
RuiİAnn m ı kucAgmA dûfieytUkf gibi tekerlemeler,
kıymet İfade etmezler.

Bağdat Paktıyla Ortadoğu'nun parçalanmasına, yani Ortadoğu'da er

geç bir siyaset blrtıgım önlemeye Menderes nasıl yönlendirildi?
ikinci Dünya Savaşı'ndan sonra ve bundan önceki sayfalarda açıkladı­
ğımız nedenlerle. Türkiye'nin katılması tabi olan N A T O İttifakı, nasıl ol­
du da N A T O devletlerinin dahi Türkiye ve topraklarında neler olduğunu
İzleyemedikleri ve hiçbir ek anlaşmaya dayanmadan İşleyen, bir Am eri-
kan-Türk ikili hareketi haline geldi? Ö yle ki Türkiye topraklan üzerinde
kurulan ve Tü rk devlet başkanınm bile giremediği üsler, N A T O üssü
m ü, yoksa AmerBıan genelkurmayına bağk Amerikan üsleri miydi,
bir türlü anlaşiamadı?
C EN TO neydi? Ve niçin kolektif bir anlaşmaya dayanmıyordu? Lond­
ra deklarasyonundan sonra Amerika, niçin Pakistan. Türkiye ve İran'la,
ayrı ayn kili anlaşmalar imzaladı? Ve bu anlaşmalar niçin, yalnız Türkiye
için işledi?)*)
Bizi her İstediği zaman, hem de bizzat Amerika'nın takdirine bağ­
lı olarak savaşa ve İşgale götürebilecek olan ana anlaşma, Büyük M il­
let M edlsl'nden niçin saklandı ve ancak 14 ay sonra, hem de biraz da
beklenmeyen bir vesleyle CHP bu antlaşmayı meydana nasıl çıkardı?
B u n la r ın c e v a p la n i r d e le n ir k e n , c i d d i t e m e li v e c i d d i e s a s l ı n b i r ta r a ­
fa b ır a k ıp , d e m a g o j i k ü s lu b a s a p m a y a h i ç g e r e k y o k . Ö r n e ğ i l i h e r d ış s i­
y a s e t m e s e le s i e le a lın ır k e n , b a z ı g a z e t e c i v e h a t i p l e r i n y a p t ı ğ ı g i b i , h e ­

p i C t N T O C e n tra l Tre aty Orga n ısa tıon ). k in c i D ü n ya Savaşı ndan sonra A B D h in teş-
v k ı İle Tü rkiye . Iran v e Paketan U r pakt kurarak 1CE N TO ) Sovyetlert. Basra K orten v e
H n t O k y a n u su ndan teent e tti Ö yle sin e tecrit e tti ki o m e ğ n SSCB ıçle rn d e n havala­
nan D r S o v ye t uçağı K ö rfe z e tia şa U lm e k için d ü n ya n ın e trafonda 13 bin m İ uçm ak
zorun d aydı. Buna karşılık yme ayr» talihlerde ABD . Türkiye. Iran Pakistan'dan oluşan
Islâm k u şa ğn d a kı ü s olanaklarından faydalanabiliyordu O m e ğ n İncirlik te n Körfez in
en kritik noktasına olan uzaklık 1000 m ili g e ç m iy o rd u tlsen hovre r Yö ne tim i. Türkiye,
kak. S unye. Pakistan v e sonradan kan d a n oluşan t>r K u ze y Ş ed d i kavram ı o lu ş tu rd u
N A T O 'n u n bu O rta d o ğ u versiyo n un un a m a c ı S ovye tle r B itiğ i n in g ü n e y sınırlan b o ­
y u tç a çe vre le m e kti Bu k a v ra m In giliz d e s te k ! B A Ğ D A T PA K TI şeklinde gerçekleşti:
fakat birçok y ö n d e n çatlak v e rd i. Bir ittifakın etkili olm ası İçin, ortak b ir am acı yansıt­
m a n ortak U r tehifce algılaması o'.ması v e k u vve tle n U r arada toplam a kapasitesi bu-
k n m a s ı zo runludur Bu Ö ğelerden htçbırı Ba ğ d at Paktı nda yo k tu . Bölgedeki uluslar
arasndakı b ölün m ü şlü k v e düşm anlar. S o v ye t ya y ılm a c k ğ ı korkusundan d a h a b ü y ü k ­
tü. Suriye, pakta k a tk n a yı re d d e tti ıkl y i p a k ın g e n e l m erkezliğim ya p an kak. b u sü­
re d e bile S o vye t saldırganl.ğından ço k. A ra p köktenciliğini u zla ştrm ak la ılg lıy c k Pa­
kistan g üve nliğ in e te h d d ın S ovye tle r B irliğ in d e n d eğ il. H n d s ta n 'd a n g e k l ğ n i dü
şü rü yo rd u . Bağdat Paktı üyeienran askeri ku vve tle ri d e . b ir sü pe r g ü ç tarafından sal
dın ya uğradığı za m a n ko m ştianna nasJ y a rd ım edileceğine g ö re oluşturulm am ıştı

131
mert 'Batı yla Amerika 'yla anlaşmayıp da. Rusların m ı kucağına düşsey-
dlk?" g O ı tekerlemeler. kıymet ifade etmezler.

C L N TO üyesi Olmayan A BD Tek Yanlı Taktir Hakkına Sahip

Şimdi de. asıl şu C IN T O esasna dayandırılan ve ama kotekttf bir ma­

hiyet arz etmeyen * ı ana mukavele ve muhtevası üzerinde biraz durma-
kyız. Çünkü aslında ikili, fakat fiiliyatta tek taraflı, yanı sadece buı Azam
eden anlaşmalar hâlâ yürürlüktedır. Hem. daha önce değindığm ız gibi,
tek bir kişinin, yanı Zorlu nun mzasıyla ve hemen mzaiandığı anda yürür­
lüğe girmek suretiyle?.. Halbuki Amerfca ya bağlanılan bu taahhütlerde
Amenka. C EN TO ya üye dahi değflctr.
Bu C IN T O anlaşmaları. Bağdat ıhtılahnden (1958) sonra sahneye çık­
t ı ö n c e 28Tem m u z I958'de Amenka. eski Bağdat Paktı ndan arta kalan
ülkelerin temsilcilerim Londra'da toplayarak, bir Londra deklarasyonu ya­
yınladı. Bütün bunlar, adna Elsenhovver Doktrini demlen, tek taraflı bir
tasarrufa yahut yetkiye dayanıyordu. Londra deklarasyonu. Amerika'yı il­
zam etmeden ve hatta Amenka üye dahi olmadan. Amerika'nın bu tebli­
ği yayınlayan devletlerle ‘ güvenlik ve savuıma’ işbirliği yapacağını açık
lıyordu. fek ış Bağdat Paktı ndan arta kalan (ilkeleri, genel bir ism altında
şekk bir ittifaka götürmek oldu. İşte ben un adına C £N TO , yanı Merkezi
Antlaşma Teşkilatı dediler. Yine bu anlaşmaya göre Amerika, bu anlaş­
maya dahil devletlerle ayn ayrı ikili anlaşmalar yapacaktı. Bu İkili anlaş-
malan, Pakistan, Iran ve Türkiye ile A m e rk a Dışişleri Bakam imzalaya­
caktı. Ve Dullestn imzası. Amenka Anayasasna göre. Amerfcan Reisi­
cumhurunun imzası ve Kongre'mn taahhüdü manasına gelmeyeceği için,
bu ikili anlaşmalar gerçekte tek taraflı taahhütler oluyordu. Amerika'nın ta­
ahhüt ettiği sadece, kendisi karar verirken ‘ durumu eftkkatle mütalaa et-
mek'ten ibaretti. Takdir hakkıysa Amerika’ya aitti!
Dulles. Türkiye'yle bu ikili, yahut tek taraflı ana mukaveleyi Ankara'da
5 Mart 1959'da imzaladı. Amerika'nın taahhüdü şuydu: 'Türkiye'nin si­
yasi İstiklaline ve toprak bütünlüğüne karşı yapılacak her türlü tehdidi,
gayet ciddi bir şekilde tetkik etmek..."
Ana mukavele, bir önsöz ve 6 maddeden ibarettir. Bu anlaşmamn
icabına göredir kı Amerika, doğrudan doğruya veya dolaylı olarak, sal­
dın. sızm a, yıkıcı faaliyetler, ‘ daha sonra da sivil saldın* hallerinde
Türkiye'ye müdahale, yahut yardım edebllecektL Bunlardan, haydi
‘ doğrudan doğruya tecavüz‘ 0 anlayalım. Ama, bilvasıta tecavüz n e ­
dir? Yıkıcı faaliyet nedir? Dolaylı saldırı, sivil saldırı nedir? Bunlann. ne
başı, ne de sonu tarif edilmiş değildir. Mesela Ankara'da bir üniversite­
de. Amerikan seflrmin otomobilinin yakılması ve seflrin meydanda oto-

132
mobılstz b.rakiması bir ykıcı (aalıyet mıdır? Yahut. İzmir'in tam kurtulu­
şuna kavuştuğu gün Amerikan 6. Filosunun İzmir'i ziyarete gelişi ve so­
kaklarda kurtuluş şenUderı yapan hallim ve üniversiteliler» etrafında bir­
takım gösterlerde bulunması sırasında çkan olaylar, sivil sald* ı veya yı­
kıcı faaliyet midir? Bunların takdiri Amerikalılara aittir. Çünkü bizzat Zor­
lu. bu konularda takdirin Amerikalılara ait olduğunu. 4 Nisan 1960 ta bi­
le. çeşitli tevillerle savunuyordu.
Zaten gerçek olan da buydu. Çünkü kendierını km se çağırmactğı.
bir. N A T O veya C EN TO memleketi de olmadığı hakle Lübnan'a asker çı­
karır ve bunun için de. Adana'dakı Amerikan üssüne, binlerce asker İndi­
rirken. Am erka hükümete haber vermiş bile değildi! Eğer böyle değilse,
yani ne bizim ne de Amerka'nın müttefiki olmayan bir komşu ülkeye
Amerika ve hiç kimse davet etmeden asker İndirirken. Türkiye toprakla­
rını basamak olarak kullanmış ve buna da Türlüye hükümeti İzin vermiş­
se. bunun İlgili DemokraCarca açıklanması cidden enteresan olur.
Sonuçta ABD'nln ısrarları ve çıkarları doğrultusunda 13 Şubat
I952'de Türkiye N A TO 'ya kabd edildi.

1958 Yılında IMF Stand-by Anlaşması yetersiz olunca

Menderes, cömert bir Amerikan yardımı sağlamak
ümidiyle ABD ’nln nükleer başlıklı |üplter füzelerinin
Türkiye'ye yerleştirilmesine İzin veriyor.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------T —
1950 ve 1957 yılları arasındaki devrede N A T O stratejisi. İttifak üye­
le rin » karşılaşacakları bir saldırı halinde. Brleşik Amerika'nın ellnilekl
nükleer gücü derhal kullanabieceğı varsayımına dayanıyordu. Bu devre­
de Ittfakın Avrupa'daki üyelerinin klasik gücü. Sovyetler Birliği nin ve
müttefiklerinin bu tür gücüne oranla çok daha zayıftı ve denge ancak Bır-
leşk Amerika'nın nükleer gücü ie karulabılırdl. Fakat bu durum 1957 yı­
lından sonra birden değişti. Bu yılın Ekim ayında Sovyetler uzaya attıkla-
n ik Sputnik'in de gösterdiği gibi uzun menzilli füzelerini başarıyla g e ­
liştirmişti. Bu srada. Bileşik Amerika'nın elinde sadece orta menzilli fü­
zeleri bulunduğundan. Sovyetler lehine değişmeye başlayan nükleer
dengeyi kapatabilmek için 1957 yılının Aral* ayında yapman N A T O Ba­
kanlar Konseyi toplantısında. Avrupa'ya orta menzilli Amerkan füzeleri­
nin yerleştirilmesi ve nükleer başlıklar depo e d im es önerilmişti. Bu öne­
riyi toplantıda Türkiye de desteklemişti. Büyük ölçüde o sırada içinde bu­
lunduğu ekonomik sıkıntıyı giderecek, cömert bir Amerikan yardm ı sağ­
lamak ümidi, biraz da Sovyetlerin boylece kazandığı üstünlüğün Türk g ü ­
venliğine büyük bir tehlike olduğu İnancı ie Başbakan Menderes, Türki­
ye'yi Amerikan füzelerne ve çekirdekli başlıklarına açmakta çok istekli
görünmüştü. Bunun üzerine Türkiye İle Birleşik Amerika arasında 19S8
yılının Kasım ayında bir ikili anlaşma yapılarak. Çiğli (İzmir) hava üssün­
de 15 füzellk bir Jüpiter rampası kurulmuştu. Bu füzeler 1962 yılında Kü­
ba bunalımı srasında VVashlngton İle Moskova arasında pazarlık konusu
olmuş ve bu pazarlık. Kruşçev'ln yaptığı bir konuşma ile dünya kamu­
oyuna duyurulmuştu. Sovyetler. Birleşik Amerika’nın komşusu olan Kü­
ba'ya Sovyet füzelerinin kurulmasına karşılık, kendilerinin komşusu olan
Türkiye'deki füzelerin kaldırılmasını İstemişlerdi. Nitekim, böyle olmuş ve
Türkiye'deki füzeler 1963 yılnda kaldırılmıştır.! 14) Ancak, bu kaldırma

(I4| K üba K rlıl W * jh ln g to n da alm an kararlann. Türkiye'nin gü ven liğini «e h an a

varlığım te h lik e y e d ü şü re b ile c e ğ in i a ç d l< a gftscerm lştl.
SSCB 1962 ilkbaharından (ib aren Küba'ya |üpıter benzeri orta m enzilli S o vye t füze-
len yerleştirm eye başladı. 16 Ekim 1962 d e A B O istihbarat birim leri. K üb a da Sovyet
tüzelerinin v a rlığ ın saptadılar. Ate şle m e sistemlerini taşıyan S o vye t g e m ıle n n n Kü­
b a 'ya ulaşmasını ön lem ek üzere A B O . 22 E k im d en ıtb a re n adaya abluka u yg ulam a ­
y a başladı. Küba’ya ekon o m fc a m b a rg o u y g ıia y a n A B O . içlerinde b u ğ d a y yüklü iki
Türk şilebinin d e b titn d u ğ u birçok g e m iyi Küba karasularına sokm am ıştı. 27 Eylülde
A B D Dışişleri Bakanlığı tarafından yayınlanan bir açıklam ada. K ü b a 'ya m al g ö n d e r­
m e y e d e v a m e de n ülkelere A m e rika n İm a rla rın ın kapatılacağı ifade edildi. Bunun
ü z e rn e Tü rk arm atörler Küba’y a uygulanacak a m b a rg o ya uyan ilk ülke gem ileri o l­
d u . Bu A B D d e m e m n u n lu k yaratm ış. Fakat b u ke z. S o vye t g e m ile rin e karşı u yg u la ­
nan a bk ka . g e rg ın tğ ın daha d a trm a n m a s n a yo l açtı. Sovyetler g e m le r d i g e n çek­
m eyeceklerini. Am erika!.arsa ablukayı k a ld ıtm ıy a c a k la rı» bildirdiler D ü n ya bir nük­
leer savaşın eşiğine gelm işti. Başbakan K en n ed y. 22 Ekimde S S C B ’nm bu g ır ış m n e
sert b ıc m d e karşılık v e rle c e ğ ın ı ve Küba karasuianna girecek Sovyet gem ilerinin b a ­
trıla ca ğım açıkladı. Kruşcev ilk ö n ce , yo la çıkm ış olan g e m le n d u rd u rm a yı reddet-
tıyse d e . A B D 'n m Tü rkiye 'd e ki lü p te r füzelerini çekm esi karşılığında. Küba ya füze
yerleştirm ekten vazgeçti 2 8 Ekim de Kruşcev. d ün ya ya d u y u ld u . A B D 20 K a s m d a
K üba'ya u yg tia d iğ ı ablukayı sona erdirdi.
Bunalım ın sona e ım e s n d e n sonra, h ü kü m e tin tu tu m u A B O 'y e y o ğ u n Ö vgüler içer­
m ek teydi. f . C E rk in A B D 'n m nükleer be savaşı önlem ek c m izlediği p o lıtk a yı ta k d r-
le karşıladıklarını belirtirken, m ıiıa le fe t p a n te ri T B M M d e üstüste soru Önergeleri v e ­
rip ackJam a ıste m e kte yd le r.
1963 N isanında |üpıterlern Tü rkiye 'd e n ta m a m en so k û m e sı işlem i tam am landı. Bu­
nalım sırasında başbakan olarak A B O ye destek veren İsm e t Irvonü Küba b ın a k m n ın
son a e rm e sind e n 8 yıl sonra. O c a k 1970 te T B M M 'd e ya p tığı konuşm ada şunları söy­
leyecektir *... A m e r a allar b z e kıp ıtcrlen n d e m o d e oldukları e n c c k le c e ğ n i söyle­
diler. O n Ja n n yerm e P o ta s deruzaltıları karne edilecekti. Ancak daha sonra öğrendik
kı, S o vye tle r pazarkk yapm ışlar. Bu ola y gostereft ki. Tü rk yöneticileri b u g ü n A m e rik a ­
lıların Tü rkiye 'yi İstenm eyen krizlere sokmasına izin verm e m e li v e dikkatli d avra n m a ­
lıd ır..." B u tu ılm W a sh>n g to nd a a ln a n kararların. Tü rk iye ’nin g û v e n lğ ın ı v e hatta var-
kğını tehlikeye d ü şü re bd e ce ğ nı a ckca g o s te rd . Tü rkiye 'd e . A B D 'n m dürüst v e sadk
b r m üttefik o ld u ğ u inancı b ü y ü k ya ra aldı. Bu yö n ü yle bunalım . A m e rika karşıtı hare­
ketlerin ivm e kazanm asrıa y a rd m c ı oldu.
Türkiye te k yOnlü d ış p o itık a izlem esinin bir za ra rın d ah a g ö r d ü . D û n y a n n A B D d ı­
şındaki bölgeleriyle de y a k n ilişkiler kıvulm ası gerektiği düşüncesi taraftar kazandı.

134
kararının Türkiye'ye danışılmadan verildiği yolunda Türk basınında çitan
haberler, kamuoyunda uzun tartışmalara konu olmuştu. Eleştiricfer. N A ­
T O stratejisinin, diğer ittifak üyelerine danışılmadan Birleşik Amerika ta­
rafından ve salt bu devletin çıkarlarına göre saptandığını ierl sürmüşler­
dir. Bu konuda Türk Hükümeti nin kamuoyunu ikna edici bir açıklamada
bulunamamış olması. İddiaların doğruluğunu kabullenme anlamını taşıdı­
ğı İzlenimini uyandırmıştır. Olay. Birleşik Amerika askeri çevrelerinin,
N A T O stratejisini 'topyekûn karşılık' doktnnlnden 'esnek karşılık" siste­
mine dönüştüımelt için teşebbüslere giriştikleri bir zamana rastlamıştı. Bu
yüzden füzeler*! Türiüye'ye danışılmadan kakkrılması yanında. Türk ka­
muoyunda yem N A T O stratejisine karşı da kuşkular uyanmış, tepkiler ol­
muştu. Acaba yeni N A T O stratejisi de Amerika'nın savunma çıkarlarına
göre mi ayarlanmıştı? 1957 ye değin tüm gücünü Avrupa'nın arkasna
koyarken. Sovyetlerln uzun menzilli füzeleri geliştirmeleri üzerine kentli
toprakları da vurulabilir hale gelince. Birleşik Amerika bundan vaz mı-ğe-
çiyordu?

Türkiye Saldırıya Açık Kanana Bulunuyor

N A T O Türkiye'ye Yönelen Bir Saldırıda
Tarallze Olacak ve Müdahalede Bulunamayacaktır
Çağımızda nükleer stratejide hakim kavram caydvıcılıktır. Caydırıcılık
düşm ann belli bir davranıştan vazgeçlrllmesıdır. Etkin bir caydırıcılığın
en önemli koşulu da bunun İnandırıcı olmasıdır.
En küçük bir saldırı için, kendisinin de mahvolması İle sonuçlanacak
b* nükleer savaşa girişilebileceğinin InandVıcı olmayacağı ortadadır. İş­
te. 'dehşet dengesinin" kurulmasıyla ortaya çıkan bu durum. N A TO 'nun
'topyekûn karşılık* stratejisinden "esnek karşılık* stratejisine geçmesini
zorunlu kılmışt*.
Bizce. N A TO 'n u n değişen stratejisi ve bu strateji içinde Türkiye'nin
durumu İncelenirken. Birleşik Amerika'nın belli bir stratejiyi hangi
amaçlarla önerdiği konusu önemli değildir. Önemli olan, hangi strateji
içinde Türkiye'nin daha İyi korunabileceğidir. Küçük olaylarda topyekûn
karşı koymaya dayanan bir strateji N A TO 'y u "ya hep. ya hiç" terci» kar­
şısında bırakacağına göre, dünyanın bugünkü koşulları İçinde bunun ge-
19601â/ boyu n ca Türk ctş politika sının cok yö nlülüğ e geçiş süreci. Küba bunahrm nn
v e r d ğ ı dersle ş e k ıte n d rıld ı
Türkiye kenet d u sa ı çıkarlarını ig ı'e n d ıre n k o n ü a rd a önce tek başına hareket e dip,
sonra m ütteftrlenne danışm anın da e tk it bir d ış p o itık a e»acı o ld u ğ u n u b in a lım sıra­
sında K erm e dy'n ln izlediği p o ü tk a yla g örd ü , k e rk i yı tarda. SSCB yle işbirliğinin artı­
rtm a sı afyon y a s a ğ n ın kald -ıim ası. k tırıs müdahalesi g t » c e s ır adım lan atarken.
Tühuye h e p bu ulusal C'kar kavram ına dayanacaktr.

135
çerli be strateji olamayacağı ortadadır. Ittfakrı kuvvetleri uyg<Janamaya-
cak bir stratejiye göre, yani topyekûn karşı koyma stratejisine göre hazır­
landığı takdirde, örneğin Türkiye'ye yönelen bir saldında par al ize olacak,
müdahalede bulunamayacaktır. Bu yüzden, biz esnek karşılık stratejisine
geçilmeyi sadece N A T O ’nun tümü bakımından d e ğ l Türkiye'nin özel
durumu bakımından da zorunlu, hatta belli koşullar gerçekleştiği takdir­
de. yarark görüyoruz. Şimdi. Türkiye'nin özel durumuna değinmeden
önce esnek karşılık stratejinin ne olduğu üzerinde kısaca duralım.
Bu strateji İt tfak topraklarının bir kısmını, yani Kuzey Amerika bölge­
sini savaştan masum alanlar durumuna getirirken. İttifakın Avrupa üyele­
ri savaş aiarian durumuna düşmektedr. Süper devletler aralarnda çıka­
bilecek çatışmanın faturasını AvrupalI devletlere yüklemektedirler. Oysa,
felaket dünya çapnda olursa fedakârlık orantılı olabilecektir. İkinci eleşti­
ri çatışmanın başlaması halinde H»l süper devlerin çıkarları, onları savaşı
srurlanctrmaya sevkedeceğidir Böytece. bazı bölgeler bu iki devlet ara-
sr»da örtülü pazarlık konusu olabilecektir. Nihayet. Sovyetler Birliği Ittlfa-
kn bazı bölgelerim İşgal ederek Batıyı bir oldu bitti karşısında bırakabilir.
Birleşik Amerika da. dünya barış»» korumak İçin bunu kabul edebilir.
Teknolojik gelişmelerden sonra N A TO 'n u n bütün olarak sınırlı savaş
stratejisini benimsemek zorunda okluğunu kabul etmekle birlikte, biz bu
stratejinin de. özellikle Türkiye gibi Ittıfakn kanat bölgelerinde bulunan
devletler için tam bir güvenlik sağlayabileceği karasında değiliz. Çünkü,
yukarıdaki cevaplarda bazı boşluklar bulunmakta ve bu boşluklar yeni ba­
zı soruları hatra getrmektedir. örneğin, konvanslyonel be saldırının dur­
durulmaması halinde, taktik nükleer silahlara başvurulması zorunlu görü­
lürse. bu silahlar nerede kullanılacaktır? Bu sorunun bir tek cevbı olmak
gerekir: Saldırının vuku bulacağı Itttfakm Avrupa bölgesinde. Bu durum­
da. saldınya en açık bölgeler de siyasal, askeri ve ekonomik nedenler yü­
zünden en az tepki yarataMecek olan kanatlardır. Görüleceği gibi. Türki­
ye bu tanımlamaya uyan ülkelerin başında gelenler arasındadır. Böylece
esnek karşılık stratejisinin zorunlu-kıldığı sınırlı savaş, fcı süper devleti
nükleer hedef olmaktan belki tamamen koruduğu halde. Avrupa'nın
özellikle İttifakın kanat bölgelerinin vurulmasna engel olamamaktadır.
O te yandan. Türkiye'deki nükleer silahlar, ya çifte anahtar sistemine tabi
olduğuna, ya da doğrudan doğruya Amerıkalılann elinde bulunduğuna
göre, bu silahların caydırıcılık derecesini, bunların Birleşik Amerika tara­
fından Türkiye'yi ya da Türkiye'nin bir parçasını korumak İçin kullanma is­
tek ve kararına bağlı olacaktır. Türkiye'de Amerikan üs ve tesislerinin,
hatta personelinin bulunması, bu duruma fazla bir değişiklik getirme­
mektedir. Çünkü, nükleer silahların yokedlcl tahrbatna uğramaktansa.
bazı üslerin, tesislerin, hatta personeli feda edilebileceği bile düşünüiebl-

136
Uf. Görüldüğü g b l N A T O stratejisi soruyu son tahlilde, ittifakın en güçlü
ortağı olan Birleşik Amerika'nın, bir Sovyet saldırısı halinde, nükleer olan
ve olmayan güçlenyle Türkiye'nin yanında yer alıp almayacağına dayan­
maktadır.
Türkiye'de bazı tarafsız gözlemeler, bu soruya Birleşik Amerika’nın
hiçbir zaman kesin bir cevap vermediğini öne sürerek. N A TO 'd an çıkıl­
masını önermektedirler. Diğerleri ise N A T O İçinde kalmakla birlikte. İtti­
fakın bu tür zararlarının azaltılması, buna karşılık yararlarının artrılması
için girişimlerde bulunulmasının daha doğru olduğu kanısındadırlar^!5)

Amerika Ue art arda çok ağır şartlan olan

İkili ani aş malan İmzalayarak, Türkiye'yi Amerika'nın
b ir sömürgesi haline getirmekte bir sakınca görmemiştir.

Türkiye'nin N A TO 'ya kabul edilmesinden sonra. (13 Şubat I9Ş2) y

Türkiye'de kurulan Amerka Birleş* Devletlerine alt üs ve tesisler. N A ­
T O Andlaşması'nın 3'üncü maddesi uyannea yapılmış ikili anlaşmalara da­
yandırılmıştır. İkili anlaşmalara göre: Türk topraklan üzerinde kunian üs ve
tesisler. Amerlkaktar tarafndan işgal edilerek yönetilir. 23 Hazran 1954
tanhlı Asken Kolaylklar Anlaşması na dayanarak yapılmış yüzden fazla
uygulama anlaşması vard*.(l6) N A T O enfrastrüktür programına göre.

( 15) N A T O n u n faalyet ayanlan alman kararlsrla ra m a n ıç n d e genişletilm iş v e giderek

A B D 'n ın O n A s y a v e O rta d o ğ u polttkaJanna paralel hale g e tirilm iş i». Ö z e lik le 19 9 0
sonrasında SSCB n .n dağılışı a rd rıd a n eski Varşova Paktı üyelerinin d e N A T O 'y a alın­
m ası g ü n d e m e g e lm iş , ote yandan A vru p a Birliği n in Türk askennı lıulanm ak isteyen
ancak karar m ekanizm asında dışlayan kendi saahk g ü c ü A v r ıp a G ü v e n lk v e Savun
m a K ım kğı (A G S K ) oluşturması g t x t>r N A T O alternatifi tartışmalı d a o b a ü r e m d e ça­
lışılan b* konudur.
A B D tek başına d ü n y a n rı birçok bölge s n d e asken birlik konuşlandırm ası v e sıcak b ö l­
gelerdeki faakyelleri uluslararası a a n d a eleştiri v e tartışmalara n e d e n otarken. A B O
ke n di amaçlan doğrultusunda N A T O 'y u d a kullanm aya yö ne lik girişim ler içm e girm iş ­
tir Bunun en b e lrg ın örneği Afganistan'daki N A T O askerterınn çatışma Iç n d e o lm a ­
s ı Irak ta N A T O nun eğitim v e rm e s i bu b o g e y e yönelm esi Türkiye açısından pek çok
soruya v e tartışmaya neden o lm a k ta d r. tsral de N A T O üyesi o k ra yı a rru etm ekte,
k u a lla ra a y k rı bir biçimde g ö zle m ci d ış n d a d a barı N A T O tatbıkatlarna (Wen katıl-
m akladır A m a cı O rta D o ğ u d a g ide re k tırmanan g e n i m v e çalışm alar kendisine y ö ­
nelik tehcirler karşısında N A T O şem siyesinden yararlanmak. Kısacası N A T O g ü n ü ­
m ü zd e kuruluş a m a e n d a n çok farkk bir yerde A B D g ü d ü m ü n d e d r.
II ö l A B O İle Türkiye A r a m d a Yapılan İkili Anlaşmaların Sayısını Bilen Yok
1 970te 91 Adet O lduğu Sandıyor
N A T O çerçevesinde v e b i n i n dışında A B O le Türkiye arasında kin ci D ün ya Sava
şı n da n sonra yapılan a s k e n e k o n o m k v e malı konulardaki anlaşmalara. Türk halkı
a ra sn d a g e n e k ld e 'İk il A n la şm a la r' denilm ektedir. Bu anlaşmalardan bir kısmı *1 ü l-
kenm a ra yasa gerefcJenne g ö re »nzaJanarak casdık v e İlan edilm iş a ç * anlaşmalardır

137
N A T O adna Türkiye'de kurulmuş olan radar ve haberleşme tesisleriyle,
yakıt boniarı. yakıt parkları gibi lojistik tesisleri, üsler ve uçak meydanları
tamamen Türk Silahlı Kuvvetlerinin kontrol ve işgali altında olup. Türkler
tarafından yönetilir. N A TO . Türkiye'de kurulan bu tesislerin ya p m ı İçin
şimdiye kadar 3 milyar Türk lirası harcamıştır. Türkiye'de: iştirak payı, ara­
zi İstimlaki, yol. bina, kanalizasyon, elektrfc ve su İçin, yaklaşfc olarak 3
mılyaı lira harcamıştır. Bu N A T O üs ve tesisleriyle. N A T O Andlaşması'nın
3 uncu maddesine göre. Türk v e Amerikan hükürnetlerl arasında İmzala­
nan 23 Haziran 1954 tarthll Asken Kolaylıklar Anlaşması na dayanarak ya­
pılmış Asken Uygulama Anlaşmalarıyla kurulan ve sadece Amerfcalılar ta­
rafından işletilen üs ve tesisler birbirine karıştırılmamalıda.
ABD Hükümeti I9S4 yılı Haziran ayna kadar. Türkiye’de kendi siya­
si iktisadi, m al ve asken politikasını nasıl yürüteceği hakknda çok geniş
ve d e rn bir hazırlık yapmış. Bu arada Türklerl Türkiye'yi Türk kanunları

Bü yü k bir ço ğ u n lu ğ u n ise ya bu anlaşmalara ya d a K u ze y Atlantik A n la şm a sı'n n 3 ü n ­

c ü m a d d e s n e dayanılarak yapılm ış yü rütm e arlanm aları niteliğindedir. Bu anlatmalar
Türk k a m uo yun d a ancak 1965'ten sonra ta rtışim a ya başlanmışlardır. Z aten b u ta rh
ten ön ce acık anlaşmalarla bile ilgilenm eyen Türk haJu. gizli anlaşmaların varlığ n d a n
ta m a m en habersizdi, kul anlaşmalarla Tü rkiye l e A B O arasında ortaya çıkan ılişkilenn
d u ru m u k a m uo yun u n dikkatini ilk k e z ‘ lahnson’m m ektubu* t e çekm işti. A n tla ş m a ­
lardaki hükümlerin b r c o ğ u ya b a sn d a ya d a Tü rk iye Büyük M M et M eclisi n d e açığa
vurulm uştu*, k u l a n la şm a la r» k a m uo yun d a tartışim aya başlanmasıyla o zamana d e -
ğ n h a k n bilm ediği birçok hususlar ortaya cdım ışt* Bunlardan birincisi. ık iı and
laşmaların d e v le tin c e p t i m akam larıyla yapıldkJa/ı v e bunların bir kısmının y a z * o l­
m asına karşiık. d ğ e r le r n ln y û zy ü zc yapılan konuşm alarda v e ya telefon g örüşm ele­
rinde v an lan sözlü m utabakatlar biçim inde d d u k la n d r . İkil a n la şm a la r» bir kısmının
yerine g e ç m e k üzere te m e l bir anlaşm a hazırlanması ıcm iki d e v le t arasında ya p ia n
g örü şm elerd e bu antla şm a la rd an bazılarının m etinleri dahi bulunam am ıştır. Ö y le an
laş*yor kİ. A m e rika n ye tkılle ri. şu ya d a bu n edenle bir Türk m akam ından eld e ede
m e tlk le n haklan, d iğ e r bir m ak am a başvurarak sağlamak yo lu n a gitm işlerdir. B o yle -
ce bebelerinden haben olm adan Tü rk m akam larıyla birçok a n d a şm a 'a r yapmışlardır
A B O 'y le yapılan ıktı a n laşm a la r» sayısı ve alanlan konusunda b u g ü n lüle k e s n ra­
kam lar yoktur. Bu konuda çelişkili bilgiler Heri sü rülm üştü S üleym a n D e m r e l in Nisan
1 9 6 6 da başbakanken ac* Ja t»ğı kadarıyla. Tü rkiye te A B D arasında 19 5 2 -1 9 6 0 d ön e ­
m inde S 4 ıkıl anlaşma yapılm ıştır. 1 9 7 0 te Türk yö neticilern yaptıklan açıklamalara
g ö re bu sayı 91 'dlr. Sayıların celışkil olm asının n e d e n i, aniaşm alarn b üyük bir c o ğ ın -
lu ğun u n T B M M ye g e tırim e m e s ı v e gizli n ite lk te olm asıdır D e m ird in 1 9 6 6 d a y a p ­
tı® açıklam aya g ö re . 1950 öncesinde 3. 19 5 0 -6 0 d ö n e m in d e 31 v e 1 9 6 0 -6 5 d ö n e ­
m inde 2 0 iulı anlaşm a yapılm ıştı. Bu a riaşn uılarn I6 's ı kanınla on aylanm ış anlaşma.
I2 'sı teknik-harita artaşm ası. 4 'ü bilimsel ışbrllğl anlaşması I 3 'û 1954 tartılı Askeri
Tesisler A n la şm a sın a dayanan uygulam a anlaşmaları, g e riye kalanlar ise ya r d m ve t e
sislerin statüsüne ilişkin anlaşmalardı D e m irci bu a c*lam alan yaparken, ikili anlaşm a­
larla Tü rkiye 'd e Am erikan üssü ku ru ld u ğ u yolundaki iddiaları ısrarla yalanlıyor. *Üs
yo * , resıs va rd ır 'd iy o rd u . Ç.Ertıan Tü rk iy e ile A B D Atasndakı İkili Anlaşmalar*. T u k Dış
Politikası. Cilt I. 1919-1980. İletişim 2001. s.556.

138
ve mevcut düzensizliği, etnk gruplan, çeşitli akımları dini inançları ve
idari sistemi ve devlet m ekanizm asın nasıl İşlediğini bütün yönleriyle
incelemiştir. 23 Şubat 1945 ile 23 Haziran 1954'e kadar 9 yılı aşan dev­
reyi Amerikalılar. Türkiye'de araştırma, bilgi toplama, deneme, ö r-
güdeme ve yerleşmeyi de İçine alan geniş bir hazırlık devresi olarak
kullanmışlardır. I9S4 yılı başında hazvkklar tamamlanmış ve planın
uygulanması İçin şardan ve ortamı eKerlşB bulan Amerikalılar, he­
men uygulamaya geçm işlerdir. 23 Haziran 1954 tarihli Askeri
Koiaykklar Anlaşması (Mdıtary Facılıties Agrement) bir tesadüf değildir.
Türkiye'yi her yönden Amerika'nın kontrol ve sömürüsü altına koymak
için hazırlanmış olan plartarın ikili anlaşmalar biçiminde uygulamaya ko­
nulduğu b » tarihtir. Türk-Amerikan ilişkilerinde yer» bir dönemin başlan­
gıçlar Türk Hükümeti, ekonominin 1954 yılında karşılaşmaya başladığı
güçlüklerden kurtulma ümidini, enflasyonist bir para politikasıyla Am eri­
kan yardımına bağlamıştı. 1954 başlarında artan sıkıntılar karşısında hü­
kümet. Amerika ile bir biri ardından çok a ğ » şartları olan ikil anlaşmala­
rı mzalayarak. Türkiye'yi Amerika'nın b r sömürgesi haine getirmekte bir
sak ne a görmemişti r.( 17)

Amerikan Personeline Geniş Ayrıcalıklar ve BağışAlıkUr

Resmi Gazetede Yayınlanmamış
Meclisin Onayından Kaçırılmıştı

23 Haziran 1954 tarihinde Dışişleri Bakanı Fuad Köprülü imzasıyla

yazılan nota. Kuzey Atlantk Andlaşması'naTaraf Devletler arasında. Kuv­
vetlerin Statüsüne da* 19 Haziran 1951 tarihli Sözleşme ve bu sözleşme­
nin Türkiye'deki Amenkan yardım kurulu personeline de uygulanmasını
kabil eden: Türkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birleşik Devletleri arasında
"Kuzey Atlantik Andlaşmasına Tara/ Devletler Arasında, Kuvvederln
Statüsüne Dair Sözleşme~nin tatbikatına müteallik Anlaşmaları da aşa­
rak Türkiye'deki Amerikan personeline, geniş ayrıcalıklar ve bağışötkklar
getirmiştir. 23 Haziran 1954 tarihli Anlaşma ile aynı tarihi taşıyan bu no­
tanın. Anlaşmanın yayınlandığı 7 Tem m uz 1954 tarihli resmi gazetede
<I 7J hlscl Dünya Savayı rvdan bu yan*. A Ö D çeyel lifce*rde hükümetlerin d e v t* n e » ve k u ı>
m a » iyine katıldı rai oynadı Amenka B it e y le Devletten e M e ri hal h u r d a resmi dokuman-
lam gösterdiğinden çok daha (azla ûheyı yOnetmektecır Am er k allar. Amenkan Haberler
Merkezi ve Servuıen araokgıyla cUnyadafcl milyonlarca m anla sadece dostluklar kurnaya
deg)l. bu m İyonlara Amer* a r hayat ta a m ve düşüncesini benimsetmeye de çatynafctadrlar.
Am erkaliar cUnyann her yermde resmi veya gayrı resm alarak a rtı komünist şencik* bklfc-
len kurmak ve set e g ılrrl sencikatan dag e p tasflye etmek tçm sürekli U r çaba sarfediyorlar
yabana ordubn e g t yortar ve gerçekte bu orduUra kumanda eriyorlar B r ç o k ufcede. yarevm
yapmak suretiyle o ülketern ekenomtlerne yOn veriyorlar, yönetiyorlar

139
çıkmamış olması dikkat çekicidir. Çünkü Anlaşma 6427 sayılı Kanunla
TB M M 'den geçırldığı halde, aynı Anlaşmayı yeni ilaveler ve yorumlarla
genişlettiği halde, bu Nota. Meclisin onayından geçırılmeyerek kaçrılmış
oluyor. Anlaşmalardı metinlerine koyulmasını sakncak gördükleri husus­
ları. anlaşmanın İmza günü verdikleri bir nota ile kendi arzuladıkları şart­
lan b » oldu blttlye g e t tp anlaşma metnine sokmaktadırlar. 23 Hazran
1954 ten bu yana. Türkiye'de bulunan Amerikalılara. N A T O Kuvvetler
Sözleşmesi değil, onu aşan 23 Hazran tarihli Anlaşma ve onun bir par­
çası olan 23 Haziran 1954 tarihli Nota uyannca işlem yapılmaktadır.
Bu da gösteriyor ki N A TO 'ya taraf devletler arasında Kuvvetler Sta­
tüsüne dair sözleşme gerçekte bir kenara itilmiştir. Bu notanın I İnci
maddesi, diplomatların dışında kalan bütün Amerikan askeri personelinin
bu imtiyaz ve muafiyetlerden faydalanacağını kabul ederek çok genişle­
tilmiştir. Nota'nın 2'ncı maddesine göre: Türkiye'ye g re n ve çfcan A m e ­
rikan asken personelinin g riş ve çkışlarını Türk Hükümeti kontrol ede­
meyecektir. Müşekkel birliklerin (bölük, tabur, filo, alay vb) Türkiye'ye
gelışlernde Türk Hükümeti nden u n alınmayacak. Amerikan makamları
birliklerin gelişlerinde, keyfiyeti selahıyetlı Türk makamlarına önceden
tebliğ edeceklerdir. Lübnan'a yaplan Amerikan harekâtında Balıkesr ve
Adana hava meydanlardın kullanılmasnda olduğu gibi, oldu bitti »e kar­
şı karşıya kalıp boyun eğmekten başka çare kalmayacaktır.

İşgal Edilmiş Ülkelerde Kullanılan İşgal Ordularının

Paralarına Benzeyen Bir Uygulama
İktisadi anlaşmalar bölümünde açıklandığı üzere. Amerika'nın borç
olarak verdiği Kredi ve Malardan toplanan Türk liraları (Anapara ve faiz
taksitleri) Merkez Bankası na Amerika hesabna yatılm akta ve anlaşma­
larda bunların ne kadarının Türkiye'deki Am erkan misyonunun ihtiyacı
İçin ayrılacağı da belirtilmektedir. Nota nın 6'ncı maddesi bununla ilgilidir.
Türkiye'deki Amerikan personelinin maaş, yolluk v e diğer ihtiyaçtan Türk
parası *e karşdanacaktr. tğer bu ayrılan para yetmeyecek olursa. Türk H ü ­
kümeti. yapılmış veya Meride yaplacak anlaşmalara mahsuben Amerkalı-
lara Türk parası verecektir. 6'ncı maddenin C I fıkrasıyla. Türkiye'deki
Amer kan makamları resmi ödemeler için, yabana para ve ödeme vasıta­
larını ithal, ihraç edebilir, y anlamda bulundırabılır ve kullanabilirler.
Görülüyor kı. Türkiye'deki Amerikan misyonu bütün masraf ve İhti­
yaçlardı Türk lirası v e bunlam yabana dövizlere çevnlmesi suretiyle
karşılamaktadır. Gerçekte Türk parasını ve dövızni kullanmaktadırlar.
Amerka'dan Türkiye'ye bu konu ile ilgili bir dolar dahi gelmediğine gö­
re Türk parasını bir başka devletti bu derece şerbet kullanmasına, ithal

140
ve ihracına yetkili Türk makamları kayıtsız kalamaz, notanın bu kısmı Türk
ulusunun egemenliği ve ulusal çıkarlarıyla da bağdaşamaz. Bu muhtıra ile
Amerikalılara tamrvan İmtiyazlar, kuvvetler sözleşmesine d e aykındv.
6'ncı maddenin D. 1 paragrafında. Türkiye'den elde edilen Türk pa­
rası veya Amerkan parası ile fade edilmiş asken ödeme belgeleri ile
ödemede bulunabilecekleri de kabul edılmekted».
İşgal edilmiş ülkelerde kullanılan işgal ordularının paralama benze­
yen ve bu usulün Amerikan Silahlı Kuvvetlen tarafından Türkiye'de kuru­
lan sahalar ve tesisler içinde, dahili muamelelerde kullanılmasının. Türk
parasının değen üzerinde kötü etkiler yapabileceği gibi. Amerikan dola-
n ve Amerikan malı kaçakçkığı ve karaborsasını te şv* eder niteliktedir.
Nota nın diğer maddeleri elde edilen bağışıklık ve Imtlyazlann Türki­
ye'deki Amerfcab müteahhitlere ve onların personelce kadar genişlet­
mekte ve Amerika'dan getirdikleri ve getirecekleri eşyaları. Türkiye'de
vergi ve gümrük ödemeden satabllmlerı İçin gerekli şartlan tamamla­
maktadır. 7'ncı m addene 2'nci fırkası; gümrüksüz ve vergisiz Türkiye'ye
getirilen eşyalam Amerikalılar araseda birbirine devredilebileceğini ka­
bul etmektedir. Türk pazarlarında çok yüksek fiyata satılan bu Amerikan
eşyalam kim e kime devrettiğini. Türkiye'de hangi makam kontrol ede­
bilecektir? Türkiye'ye dağılmış 30 beden fazla Amerıkalı'nın herbırınm
peşine bir kontrol memuru koymaya m kA n yoktur. Büyük şehirlerde
Amenkan eşyası satan dükkanlam mantar gibi çoğalması, bu kanaldan
da Türk parasının. Türkiye'de. Türk dövizlerinden Amerikan dolarına çev-
nlerek dışarı çatığının belirtkendir.
Burhan O ğ u z anlatıyor: "Biraz evvel Amerikan eşya pazarna uğra­
dım (bu pazar. Amerikan Yardım Heyeti-TUSLOG- mensuplarının sattık­
ları eşyalardan oluşuyordu). İşi iyice büyütmüşler. Küçücük dükkan ıç içe
dört büyük salon halını almış. Sahfci. yüz bin lira bağladığını söyledi (son­
radan öğrendiğime göre «şl Yapı Kredi finanse etmişmiş). Fiyatlar da çok
artmıştı. Bu kadar malı bu fiyatlarla kime satacaklarını sorduğumda adam,
'yem mebuslara' de dı."(l8 )
Amerikalılar verdikten borç ve kredilerle Amerika'dan alınacak her
türlü malzemelerle, bunlar için yapılacak hızmetlen. kendi kanunlarına
göre, vergkendirdikleri halde Türkiye'de yürürlükte da n vergi ve gümrük
kanunlar edan kendkennın muaf tutulmalannı bu anlaşma İle kabul ettir­
miş olmaları Amerikan çıkartan İçin bir başarı ve Türkiye açısından bir ye­
nilgi ve teslimiyettir.
Bu anlaşma ke Amerikalılara tanınan çok gentş vergi ve gümrük m u­
afiyetleri Türkiye'nin sadece bu y d d a n her yıl 100 milyonlar kaybetmesi­
ne neden olmaktadır. (ABD'nin 1949-53 arasındaTürklye'ye verdiği top-
118) B u f tu n O g ıu . "Y j* »ıl* U n n ı D m Jedhkrım *. Slm urg. 2000.1.336.

141
lam ekonomik yardım da n 225 milyon doların yaklaş* yansıdır ) Türki­
ye'ye yoksulluk ve güvensizlik getiren bu tür anlaşmalar. Amerika'ya re­
fah ve güven götürmektedir

Türk Genel Kurmayı "Bu Havaalanından Çılun~ Dediğinde

Amerikalılar "Bize MûsAAtieyl Hüküm et Verdi Diyorlardı

Amerlkaliar Türkiye'de işlerini sür atle yürütebilmek İçin Terklere

yaklaşabildikleri her yolu denemişler ve hangisinden sözlü, yazılı bir va-
ad koparabKmlşlerse. onu hemen oldu bittlye getirerek b r anlaşma hali­
ne sokmayı becermişlerdir. Amerfcalılarrt bu çeşit hareketlerini hoş gör­
meyip onlara karşı çıkanlar da. Amerikalıların şikayetleri üzerine. "Türk-
Amerlkan İlişkilerini bozuyor" gerekçesiyle görevlerinden uzaklaştırılmış­
lardır. Bu sayede. Amerikalılar her alanda geniş İmtiyazlar koparmışlar ve
koparamadıklarını da. elde etmiş gibi göstererek uzun zaman İlgilileri
kandırabllmlşlerdlr. Em.Orgeneral R.Tulga. konu He İlgili şu açıklamayı
yapıyor: Genel Kurmay, bir anlaşmaya dayanmadan kullanılan S n o p ve
Yalova havaalanları için Amerikalılara ‘ çitin buradan" diyordu. Amerika­
lıların karşılığı. "Bize müsaadeyi Hükümet verdi" oluyordu. "Peki, göste­
rin anlaşmayı" denilince. Amerıkaliar "Anlaşma yok" demekten başka
cevap bulamıyorlardı.! 19)
Bu da gösteriyor kİ; İlgili ve sorumlu Türk makamlarının Amerlkaliar -
la yapılan gizil anlaşmalar»! anlam v e kapsamını İyice bilmemelerinden
ve kimlerin ne gibi yazılı veya sözlü, hatta telefonla müsaadeler verildi­
ğinden habersiz bulunmalarından, kurumların birbirlerinden haberi olma­
dan Türk makamlarıyla birçok anlaşmalar yapmışlardır; bazıların»! metin­
leri bile yoktur. Amerikalılar. Türk merkezi idaresinin bu akialmaz sorum­
suzluğundan geniş ölçüde yararlanarak. Türkiye'de diledikleri gibi at o y ­
natmışlardır. (20)

“ Evet. b ö y le b ir u ç a U v a t v e z a m a n ra m a n u çu ytA y a p ıy o r;
fAkAt b iz n e y A p tıg ım b ilm iy o ru z . *

Hava Subayı Haydar Tunçkanat anlatıyor:

1957 İlkbaharında Hava Harp Akademisi ile Adana İncirlik üssüne
yaptığımız bir ziyarette. Meydanın Amerikalı Kumandam bize, kantin ve

ll9 lD e v rtm . 2l Ih ım 1969.

|2ÖJ 27 Ma yu 1960 Devrımı'nden soma, bu durumun düaefclmesi içir». AmenkaMarla ya­
p tın g jıl arlısmalann nelerden tü re l olduğunun ncelenmesi maksadyla antajmalarn bir
araya toplanması bştslerı Bakanlığından istenmiştir. Yapılan urun ar aşırmalardan sonra,
yutanda açıklanan gerçekler b*er bker su yOıûne ç k m j ve AmerUıaMann elerinde bu
lundufcUniM sdyiedhlert İka anlaşmalar». Ilçll lort. makamUmun dosya «e arylrtc
rinde olmadığı anlaşılmıştır

142
gazinoları gezdirdikten sonra, "burasının. Amerikan Hava Kuvvetteri'nln
nöbetleşe kullandığı. Özellikle stratejik bombardıman uçaklarının inip
kalkması İçin yapılmış bir Hava üssü olduğunu söyledi.- ve ilmi keşif
uçuşlarrtdan hiç söz etmedi. Biz daha sonra oradaki Türk M eydan Komu-
tanma. burada uçuş yapan, kanatları çok geniş ve tekerlekleri olmayan
planör gibi bir uçak (Radara yakalanmayan U-2 modeli casus uçak.) hak
k « d a bilgisi olup olmadığm sorduk. Türk Komutan cevap olarak: "£vet.
boyie bir uçalı var ve zaman zaman uçuşta yapıyor: fakat biz ne yaptığı­
nı bilmiyoruz. Amerikalılar uçuştan biraz önce, hangardan çıkarıp pist ba­
şına getiriyorlar, oradan havalanıyor. İndikten sonra da hemen hangara
sokuyorlar. Bizden kimseyi yanına yaklaştırmıyorlar.' cevabını verdi.
Müfreze 10-10 acfcyla. bu keşfi uçaklarının uçuşta topladığı bilgilen de-
ğerlendken birlikten, bizim kumandanın haberi yoktu. Bir tesadüf eseri
be gün sonra, bu uçağı bir keşif görevinden dönüşte meydana ererken
gördük ve Amerikalılar uçağı doğruca hangara götürüp kapattılar. 11 Ni­
san 1960 ta A da n a d a n kaka rak Rusya üzerinde düşürülen uçak
bunlardan M rlydL (21)

Jeep'lnl Türk Çocuktan Özerine Sürerek

Onlan Öldüren Yarbaylardan
Sarhoşlukla Bayrak Yırtan Türk Ulusuna Hakaret Eden
Çavuşlara Kadar ‘Görevlidir” Denilerek
Türk Adaleti Önüne Çritartılamıyor
Bu andlaşmalarta Türkiye'de kurttan Amer kan üs ve mevzJerl dört ka*a-
goride toplanabilin ( I ) Hava üsleri; (2) Stratejik füze üsleri; (3) Muhabere
elektronik tesislert (4) Bu üs ve mevzilerde çakşan Amerikan asken per­
sonelinin ve ailelerinin her türlü ihtiyaçlarını karşılayacak lojman, otel,
hastane, okul, kulüp, muhtel# eğlence ve dinlenme yerleri ve satış m a­
ğazaları (PX) g b i faaliyetlerin idamesi ve birliklerin her türlü İkmal mad­
delerinin stok edilmesi için ger eki tesisler. Bu üs ve mevzilerin kurulma­
sı Içm Türk Hükümeti 34 milyon metre kare yer tahsis etmiştir. Bu arazi­
lerin istimlak bedeleri ile üzerinde kurulan üs ve mevzilerin bakımı, si­
lahlara depolanması, idameleri ve üslerin çevre güvenliğinin sağlanma­
sı Türkiye'ye alttı Bunun Türk savunma bütçesine yükü, yılda 30 milyon
TL dvarındayck. Yıkanda sözü geçen andlaşmalarla Çiğlı'de (İzmir) bir
ortak Türk-Amerikan hava üssü kurulmuş: Adana'dakl İncirlik hava üssü,
bir buhran halinde Amerkalılarm kontrolüne bırakılmak üzere N A TO
Stratejik Hava Kuvveden Komutanlığı na bağlanmış; Pirinçlik (Diyarba-
<21) Haydar TırKfcanat. ‘G iz i Rapor". Cum huriyet Senatosu nda 7 Te m m uz 1906 tarMnde
yapılan lo n u jm a .

143
kır). Esenboğa (Ankara) ve Eskrşehır havaalanlarından Amerikan uçakları­
n a yararlanmaları kabul edilmiş: Karamürsel. Samsun. Trabzon. Ankara
ve Diyarbakır'da elektronik istihbarat üs ve tesisleri kurulmuş: ve Am eri­
kan gemilerinin Türk limanlarında barınma ve tamir kolaylıklanrvdan ya-
rarlanmaları kabul edilmiştir. Bu askeri kolaylıklar yanında, yine aynı an­
laşmalarla Türkiye'deki Amerfcalı asken personele yargı ayrıcalıklarından,
özel posta servisine, g um a* ten arınmış satış kantinlerinin açılmasca
dek uzanan çeşitli kolaylıklar tanınmışı*. Bu ayrıcalıklar ve kolaylıklar tüm
N A T O devletleri arasında yaprian Kuvvetlerin Statüsü sözleşmesiyle tanı­
nan hakları çok aşmakta "kapltüler" nitelikler taşımaktaydı. Hele bu ay­
rıcalıkların ve kolaylıkların Amerikalı yetkililer ve görevliler tarafından uy-
gıiam ada kötüye kullanılması, sokaktaki adamı bile tedırgn etmeye baş­
lamış ve Türkiye'de körükörüne bir Amerikan düşmanlığı yaratmıştır. A n ­
laşmalarla tanınan adlı ayrıcalıklar. Amerikan asken personelim. İşledikle­
ri her türlü suçtan ötürü Türk adaletinin önüne çıkmaktan tümüyle önle­
yen bir duruma getirmiştir. "Görev sırasında" İşlenen suçların yargılan­
masının Birleşik Amerika mahkemelerce bırakacağını öngören fcıll an­
laşmalara dayanarak. jeepıni Türk çocuklamın önüne sürerek onları öl­
düren yarbaylardan, sarhoşlukla bayrak yırtan ya da Türk ulusuna hakaret
eden çavuşlara kadar bütün AmerKalı askeri sandılar. doğrudan doğruya
Birleşik Amerika yetkJllerı tarafından btfduten bir "görevlidir" sözü İle
Türk adaletinin önüne çıkmaktan kurtulmuşlardır.(22) Türkiye'deki Am e-
rfcan personelinin beli başlı bütün İhtiyaçlarının gümrvifcsüz olarak yurdu­
muza girmesi içki verilen İmtiyaz ise. Türit hazînesini önemli bir gelir kay-
nağndan yoksun bıraktığı gtol. ithal rejiminin Türkiye'ye girmesini yasak­
ladığı bir yığın lüks tükenm maddesinin de Amerikan PXlerl kanalıyla ka­
çak olarak iç piyasaya sokulmas** sağlamıştır. Günümüzden dokuz bin
yıl öncesine kadar uzanan tarih ve küttür hazîneleriyle dolu Anadolu top­
rağı. Birleşik Amerika'ya kendi personeli için tannan özel posta imtiyazı
sonucunda görülmemiş bir tarihi eser kaçakçılığna sahne olmuştur.(23)

(2 2 ) K aam I W ( U Adana da görev* Amertkafc Yarbay A ile n I M o .r lıo n K k ll d ar ak k ü T

Iin c iğ i û z d i r i c i y li y i y i ka idrım n a ckarak. I kainin Ölüm Cne ve 11 kişinin y i i U n m u
r u yel a ca COrev Statüsü Sözleşmesi ve Türk AcUlet Bakankğı nm genelgesi doğrultusun
d i I n t r l k üssCnun Am erika» komutasına sOz konusu kişinin görevi! olup oknadıgını sofin
TCrk m akam lin. olay arvnda gere-»* olduğu ya m tnı atnalan üzerine. M o rriso n u Am erSan
m ik im U n n i teslim ettler Yarbay Morrtson. Ameflkan askeri mahkemesi u r a n d a n yargı­
lanarak. dislp ln siz dıvraraşiarı dolayısıyla sadece 1 200 dolat p a 'a cezasına c-ıtpt n l d v e ü l­
kesine geri g O n d e rlk l
(2 3 ) KHI A nlaşm aların saydı b e li d eğ ild ir. 2 3 -2 5 O ca k 1970 tarihinde T B A V rid e v e
Senato'da ya p ıla n gizil o tu ru m a rd a b u konu g örü şü lm üş ancak a c k U m a y a p d n a m ş
t » Z i m a r ı n Başbakan S ü le y m a n D e m iıe H n 7 Şubatta a c k f a d ğ ı M r d ö k ü m e g ö re sa­
yı 91 adettir. Sayılann çelişkili o lm a sn ın n e d e n i, anlaşm aların b üyük bir ç o ğ u n lu ğ u ­
n u n T B M M 'y e getirilm em esi v e g iz » n lte lk le d m a s ıd r D em iret n 1 9 6 6 'da yaptığı

144
"T ü rk iy e 'n in ‘k ü ç ü k A m e rik a ' o lu p o lm a d ığ ı tartı>m a k aldırır,
a m a ‘b ü y ü k A m e rik a 'y a gittikçe sıkı ş e k ild e
ba ğ lanm aya başlackğı muhakkaktır.**

Tam bu sıralarda. 1954 seçim öncesi Türkiye'nin bir 'küçük Amerika"

olacağı lafları edilmeye başlanck.
İlkbaharda Amerika'nın ünlü Dışişleri Bakanı Foster Dulles Anka­
ra'dadır. Dulles "soğuk harp'ln başfcca mlmarlarındandı. Başbakan M en­
deres'in başkanlığında bir toplantı yapıldı. Gece Çankaya'da yemek var­
dı. Görüşmeler üst kattaki kütüphanede Cumhurbaşkanının da katılma­
sıyla gece yansna kadar sürdü. Amerika Dışişleri Bakanı basına demecin­
de “Türkiye en çok güvendiğimiz devlettir." dedi. Bununla onun da so­
ğuk harpte y e m i almasını beklediklerini kastediyordu. Nitekim birkaç ay
sonra ‘ N A T O için Türkiye'de yaprfacak tesisler" hakkındakl kanun tasarı­
sı M e dete açı koya sunularak kabul edildi. Dışişleri Bakanı Işkı acelesini
şöyle anlattı:
"Buğun müstaceliyetle (acilen) müzakeresini rica ettiğim kanun layi­
hası. Atlantik Antlaşması ve ittifakımızın memleket savunması bakımın­
dan sağladığı büyük faydalarla alakalıdır."
Tab4 bunlardan daha ziyade Amenka yararlanacaktı. Çünkü Dulles.
Orta Doğu daki durumu iyi görmüyor ve bu bölgede Türkiye'nin faal rol
oynamasını İstiyordu.
Nitekim Ağustos ayının 16'sında Iran karşıtı ve Şah. eşi Süreyya İle

açkılamaya g ö re . 1950 öncesinde 3. 1 9 5 0 -6 0 d ö n e m in d e 31 v e 1 9 6 0 -6 5 d ö n e m in ­

d e 2 0 İkili anlaşm a ya p ılm ıştı Bu a nlaşm a la rn I 6 'h kanunla onaylanm ış anlaşm a.
I2 's ı teknik harita anlaşması. 4 ü b .im se l işbirliği a nlaşm ası I 3 'ü 1954 tarihli Asken
Tesisler Anlaşm asına dayanan u ygulam a anlaşmaları, g e riye kalanlar İse ya rd a n v e te ­
sislerin statüsüne ilişkin anlaşmalardı. D e m ire ! bu açıklamaları y a p a rk e n k ili anlaşma
larla Tü rkiye 'd e A m erfcan üssü kurulduğu yolundaki Kktalan ısrarla yalanlıyor. 'Ü s
yo k tesis v a rd a " d iyo rd u .
A B D ile ya p la n ıkMı anlaşmalara m uhalefet partilerinden v e k a m uo yun d an g e le n en
g ü ç lü ttVaz. bu anlaşmaların birçoğ u n un , yürürlükteki A n ayasanın yabancı ökelerle
anlaşm alaraı n a s l yapılacağına ilişkin hü kim lerin i ç ığ n e d ğ ı noktasaldan kaynaklan­
m aktaydı I9 6 0 'a kadar geçerli olan 1924 A n a y a s a s n n 26. m ad d esi devletlerle
sor/eşm e ancft'aşma v e barış ya p m a k g .tn gö re v le ri O uyük M iller M e r im ancak kert
d ls iy a p ıı r .. * şeklinde d ü ze n le n m işti
Bu hükm e g ö re yü rütm e organı yabancı ö k e le rin te rm ılc ie n yle anlaşm a g örü şm ele ­
ri ya p m a ya ve bunların m etillerini tespit e tm eye tam yetkili sayılm ış a m a anlaşmala-
raı b a ğ a y d ı * kaz a rm a n n n T B M M 'n ın on a yıyla olacağı a ç k ç a ifade edilm işti. Bu ­
nunla brkkte. 1925'ten itibaren hüküm etler çeşitli yetki ya sa la m ı T B M M den çıkara­
rak. Tü rkiye 'n in bazı anlaşmalarla bağlanm ası konusundaki yetkinin bakanlar k i»u lu n a
devredilm esini sağladılar. Bu dizin in 4 . kitabında İkili Anlaşm alar ü zerin d e yapılan tar­
tışma. değişiklikler v e ıçenklerıyle ilgili aynca bkgı v e rte c e k t».

145
A B D Ulusal Güvenlik Konseyi eski
üyelerinden Geoffrey Kemp N A ­
T O İttifakı içindeki sınırların orta­
dan kaldırılmasıyla birlikte Türki­
ye'nin Avrupa'nın doğal bir uzan­
tısı haine geleceğini, bu girişimin
Avrupa'yı otoma tkman Orta Do-
ğu'ya komşu yapacağını ve niha­
yet hayati çıkarları olan bölgeye
direkt temas sağlayacağı fikrnl
ortaya atmıştı. Ancak A E T (sonra­
dan AB) Türiııye'nln tam üyellğne
karşı ç*mıştı. (Aynı politikalar g ü ­
nümüz için de geçerlıdlr.)
VVashlngton kaygriarla dolu olarak
bölgedeki çAarlarm korumak için
her çareye başvurmuş, bölgede
tek dayanağı Türkiye olmuştur.
Türkiye'nin 13 Şubat I952'de
N A TO 'y a kabul edilmesi ardın­
dan. Türkiye'de kurulan bu tesis­
ler N A T O anlaşmasının 3. madde­
si uyam ca yapılmış İkili anlaşma­
lara dayandırılmışta.
Türkiye'deki A B D nükleer sllahla-
n. ya çifte anahtar sistemine tabı
 olduğuna, ya da doğrudan doğruya
Amerfcalıların elinde bulunduğuna göre,
bu s ilahlar r> caydırıcılık derecesini, bun­
ların Birleşik Amerika tarafından Türki­
ye'yi ya da Türkiye'nin bir parçasını koru­
mak »çln kullanma İstek ve kararına bağ-
I olacaktır. Türkiye'de Amerikan ûs ve
tesislerinin, hatta personelinin bulunma­
sı. bu durım a farla bir değişiklik getir­
memektedir. Çünkü, nükleer silahların
yokedlcl tahribatına uğramaktansa. barı
üslerin, tesislerin, hatta personel feda
edilebileceği bHe düşünülebilir. Görüldü­
ğü gibi N A T O stratejisi sorunu son tahlil­
de. İttifakın en güçlü ortağı olan Birleşik Amerika'nın, bir saldırı hahnde.
nükleer olan ve olmayan güçleriyle Türkiye'nin yanında yer ahp almaya-
cağna dayanmaktadır.
Açık giril yar* yarışır, kimlerin ımralackğı veya sörle vaadettiğl sayısı
bilinmeyen ıkıl anlaşmalar*!) Türkiye deki A BD personelini işgal edilmiş
ülkelerde bile benrerleri a r olan yetkier ve ayncalıklar tanımıştı. Buna
"müttefik dayanışması" demliyordu. ı»c*g*ı»» no >Akta.- "Büyük A m e­
rikalılar Küçük Am erika'da" A BD Mlssourl zırhlısının rlyaretnden son­
ra Türk limanlan Amerikan filosunun uğraktan arasna girmişti. Bu özellik­
le eğlence kesimi tarafından sevinçle karşılanıyordu. ı » « t » « n a »» m i
Û u tr A B O . 19 4 4 ten Kba re n saua> sonuna kadar silah ve m ühim m at üretiminde olaganjs
tu pro(e ve programları j y y j J ı d ğ ı Mr seferberlik başlattı. Kızağa konulan bu>v> gemiler
on g ü n içinde denize ın d rie b lly o r. 'uça n kale' d e n le n d e v boyutlu uçaklar seri halde üre
Diyordu. Yukarıda USS B O A M lS M acb denizaltı g e m isin şampanya Jlsesı krarak d e n z e İn
diren Mlss Barbara VValsh (Sonradan SAK A * Y A adı a ltn d a T ürk D eniz Kuvvetlen ne venl
d } O ra d a I 9 b l tarihi yardım anlaşmadı kapsamında Türkiye'ye ver «en USS C O B B L tk
sonradan T C G Çanakkale denlzutısınn transfer sertıfhası
A d a A B O d e gerçekleştirilen denizaltı d evir teslim törenlerinden bin
rou*a«M Hatlı* » c .t M M O m ’al C y a r k ı C a n n t e ı M u t U U r T ı n l ndan Oarw ■w vatM Ilanu-an
İ p ' İ k i C M ı M c M tart*- a . l . l * l

148
birlikte ülkesini terk etmek zorunda kaldı. Darbeyi yapan Başbakan Mu-
saddık'tı. Musaddık Batı nın karşısındayck ve hem dincilerle, hem komü­
nistlerle İşbirliği halindeydi. Şah bir fermanla onu azlettiğini, y e m e Ge­
neral Zahidi yl atadığını bidlrm lştl Musaddık bunu tanımamıştı ve d u ­
ruma o egemendi. Şahın bütün resimlen kaldırıldı. Babasının heykelerı
krridı. Musaddık muhallerini tevkrf ettiriyordu
Fakat General Zahldlyl ele geçiremedi. Zahidi. Amerikalıların deste­
ği ve parasıyla Tahran da karşı darbeyi hazrlamaktaydı. Şah. gittiği Ro-
ma dan tahtını bırakmadığını Man etti. M usadd*. Şah'ın tahttan feragat
ettiğini yayıyordu.
Karşı darbe, çarşı esnafının ayaklandırmasıyla başarılı oldu. 22
Ağustosta Şah. ülkesne ve tahtına- geri döndü. Ortaya ç*an General
Zahidi başkanlık görevini bu sefer fiilen akk ve ilk tş olarak İhtiyar Musad-
dık'ı tevkif ettvttl. Gerçi ‘ komünist destek! dinci teşebbüs* bastırılmıştı,
ama Amerfca'nın ve IngMtere'nln kucaklarına kar suyu kaçmıştı. Çünkü
Musaddık Iran petroterlnl devletleştirmiş oian adamdı. Demek kİ İran'da
Şah'ın durumu güven verici değıldl.(24)
(İleride görüleceği gtoı ABD 'de 1979 Humeynl ve Molaları Ue daha
sonra Ahmedlnecad ve nükleer enerji gergnlfclerl yaşanacak, savaş
çığlıkları atılacaktır. Bunların her biri ABD-Türkiye ilişkileri açısvıdan son
derece sMuntılı. dayatmacı ve riskli politikalara neden olmaktadır.)

D r İktidarı Türkiye Arabasını

Amerika Yıldızına Bağlıyordu
B» ay sonra, eylül başlarında Orta Doğu savunması İçin Londra'da
yem bir plann hazırlanmakta olduğuna dair * haberler IşitMI. Eski plan
rafa kaldırılmıştı. Yenlsnde Türkiye daha önemli bir rol alacak, yani görev
yüklcnecekn. Bunun ne olacağı kendisine bildirilecekti. Türkiye'nin buna
bir İtirazı yoktu. Fakat Zahidi derhal bir açfclama yaparak. Orta Doğu'nun
savunması Içm Türkiye İle Işblrllğne girmeyeceklerini söyledi.
Musadd* taraftarlarının tepklsnden korkuyordu. Yoksa Şah İşe yat­
kındı. Zaten hazırkfcları yapılan. Türkiye le birlikte Iran ve Irak ın da İçme
sokUacağı meşhur ‘ Bağdat PaktTydı. Türkiye N A T O nun değM de. A m e­
rika'nın bölgedeki uzantısı gibiydi. N A T O ise pakt olarak oraya bulaşmak
niyetinde bulunmuyordu. Zaten kuzeydeki müttefikler bunu düşünerek.
Türkiye'nin aralama katılmasına karşı çıkmışlar. Amerfca diretince bo yın
eğmişlerdi.

(24) M*t»rı Tofcer. i j r .

150
 M E N D E R E S İN Y A B A N C I ELİYLE K A L K IN M A H A Y A L L E R İ

“Sermaye ürkektir. O nun İçin kısıntılar. kısıtlamalar kaldırılmalıdır.

Yabancı sermayenin kalkınmamıza yat Arlı bütün alanlara
girm e hakkı ve olanağı bulunmalıydı.
Tabii k J r transferlerinin son derece serbest' olması esastı "
D i} Ekonomi ve l'o U fc i İl c i le r Kom Byonu C B Rjındall

D r iktıdan Türkiye arabasını Amerika yıldızına bağlıyordu. Bunun ne­

deni sadece Türkiye'nin güvenliği değildi. Gerçi Stalinden sonra da Rus
talepleri tamamıyte kalkmamıştı, soğuk savaş İçinde her gün tekrar ısıtı-
hp getirilmesi endişesi yaşıyordu. Am a asi Amerika Türkiye'nin ekono-
m k kalkınmasına da katkıda bulunacak beklentisi ve arzusu vardı. M en­
deres yabancı sermayeyi Dikeye getirmenin peşindeydi. O günler y a ­
bana sermaye denilince akla gelen Amerikalı yatırımcılardı.
İran'daki darbenin bastırılmasından birkaç gün sonra, adı çok duyula­
cak bir Amertkalfnın C.B.Randall ın başkanlığındaki b* heyet Ankara'ya
geldi. Mr.Randa» -öyle anılıyordu- Başkan Etsenhovverin emriyle kurulan
'D ış ekonomik politika ve ilişkiler komisyonu* başkanıydı. Biz yabana
sermayeyi teşvBı Kin tedbirler düşünürken, bize yardımcı olacaktı.
'Amerikan sermayesi Türkiye'ye yatırım yapmak için ne ister?' Bu soru­
nun yanıtını en İyi Mr.RandalI bilmeliydi. Söylediğine göre, önce bu ko­
nudaki yasalarımızda değişiklik yapmamız lazımdı. “Sermaye ürkektir".
O n u n İçin kısıntılar, kısıtlamalar kaldırılmalıdır. Yabancı sermayenin
kalkınmamıza yararlı bütün alanlara girme hakkı ve olanağı bu lu n-
malıydı. Tabii kâr transferlerinin “son derece serbest" olması esastı.
Bütün bunları göz önünde tutan b r tasarının hükümet tarafından .Mecli­
se sunulacağı Mr.Randall'a bidirtldi. Hatta bu tasan Mr.Randal ile birlik­
te bile hazırlanabilir ve tabii "emeğinin karşılığı" Mr.Randall'a ödenirdi.
Mr.RandalI bir demeç verdi. Bunda 'Türkiye kendi iradesiyle hususi te­
şebbüs ve serbest ticarete avder eden İlk modem memlekettir, "diyordu.

6224 sayılı Yabancı Sermayesi Teşvik Kanunu, tanm ve ticaret

alanlannı da yabana sermayeye açmış, yalınlan yabancı sermaye
ve kârm serbestçe transferini sınırlayan hükümleri kaldırmışt*.

W a l Street'tn nüfuzlu iktisatçılarından ve bvlng Trust Com pany nın

yöneticilerinden August Maffry. Amerika Dışişleri Bakanlığı için hazrla-
dığı özel bir raporda. "Amerikan yabancı sermaye hamlesinin hizmetin­
de topyekûn dıploması’ den sOz etmektedir. Rapora göre "Dost ülkeler­
de daha çok direkt tedbirlerle yatırım iklimini iyieştirmek. ABD'nm top­
yekûn ve devamlı çabalannın amacı olmalıdır... Türkiye'de bu işle Dış Ik-

151
 tlsadl Politika Komisyonu Başkam C B.Randa» görevlendirilmiş ve 1954
yılında Randallın çabasıyla, dünyanın en liberal mevzuatından brı olan
Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu çkanlrmştır. Randa». 1953 Ağusto­
sunda Ankara’daki demecinde yerk-yabancı özel teşebbüse dayanmanın
Türk milletinin İradesi sonucu olduğunu. Demokrat Parti Iktldannın 1951
yılında çriıa/dıgı 5821 sayılı Yabancı Sermaye Kanunu nun yetersizli­
ğini. bunun yabancı sermayedarlar yarama düzeltilmesini istemiştir. Bu
kanun, tarım ve ticaret alanlarım yabancılara kapak tutuyor; sanayi, ener­
ji. maden, bayındırlık, ulaştırma ve turizm alanlarım yabana sermayeye
agyor; ayrıca kâr transferlerini sınırlandırıyordu. Randall'ın çabasıyla
I954'te çıkartılan 6224 saydı Yabana Sermayesi Teşvik Kanunu, tanm ve
ticaret alanlarını da yabana sermayeye açrmş. geniş b r sermaye tanım­
laması yapmış, yatırılan yabancı sermaye ve kânn serbestçe transfeml sı­
nırlayan hükümleri kaldrmıştır. Randa», kendi eseri olan bu kanunu çok
beğenmiş ve bunu "m esut bir olay" c*ye nitelem iş».
Yabana Sermaye Kanunu. DP iktidarı tarafından çoşkunlukla karşılan­
mıştır. Kanunun savunucusu Ekonomi ve Ticaret Bakam fethi Çellkbaş.
Türkiye 3 sene sonra. 5 sene sonra 25 30 seneden ben katettlğl mesa­
fenin çok ötesinde merhale alacaktır." demekte ve kanunun ışsızkğl kal­
dıracağını. İşçi ücretlerim yükselteceğini, para Istlkrannı sağlayacağını ve
döviz kaynaklarını artıracağını ileri sürmekteydi. Karma ortakkklar yoluy­
la kapltallstllğe yönelen Konya’nın mühendis milletvekili Himmet ö lç ­
m en. ‘ Bu melekete yabancı sermaye geldiğinde, bu kürsüden eski İş Ka­
nunu nu değiştirmek suretiyle 8 saatlik İş hayatının 24 saafe çıkan!ması
için ısrar edeceğiz.' çoşkunluğu İle bakanı desteklemekteydi. Antalya
milletvekili Burhanetdn Onat. ~Arkadaşlar, e cn e bi sermaye bir m üs­
temlekeye girdiği zaman dahi görülm üştür kİ, hiçbir şey yapm am ış­
sa bile, hayat seviyesinin standardını yükseltmiştir." sözleriyle, sö­
mürge şanlarında bile yabancı sermayenin savunuculuğunu yapmaktaydı.
Tanmda yabancı sermayeyi İse Sözcü; ‘Acaba zirai sahada kalkınma­
ya sınai sahada olduğu kadar muhtaç değU m iyiz?'d iye savunmuştur. Bu
görüşü, büyük çiftçder de paylaşmtşlardı.(25)
jrr ■ A le m in h iç İş i k d m a d ı da. T û rU e rln to h u m u n u d O ıe H e lim .
h a y v a n la rın b O y d k y a p a lım d iy e m İ b u ra ya g e le c e k I
b u n la r b ir d e e s k id e n d e v a rd L Z o rla ç ık a rd ık m e m le k e tte n .
G ird ik te n son ra ç ık a rılm a s ı b a ş b e la s ıd n . 3 0 0 yıld a r o ria çık a rd ık .
İsmet InûoO. 1954

Milli Kurtuluş Savaşı geleneklerini sürdüren CHP ve lide­

ri İnönü. Petrol Kanunu'na ve Yabancı Sermayeyi Teşvik Ka-
\

152
nunu'na şiddetle karşı çıkmışlar ve bunu 1954 seçim kampanyasının baş
temalarından biri yapmışlardı. İnönü ve CHP’nln o tarihlerdeki sözlerini
hatırlamakta fayda vardır. İnönü. 17 Nisan 1954 İzmir’de şöyle demek­
tedir: 'Yabancı sermaye, kayıtsız şartsız olarak Türkiye topraklama davet
olunmuştur. Kanun çıktı ama. hemen karşı taraf da Türkiye topraklarına
gelip yerleşmediler' diyorlar. Doğrudur. Am a kapıyı açtınız. Ne vakit g e ­
lir? Nasıl gelir? Bunu kimse kestiremez.
Yabancı sermaye, uzun mücadelelerle elimize aldığımız ticari ve zi­
rai sahalanmıza girmiştir.
Hiçbir devlet, ben kapitülasyon İstiyorum demez. Siz bir devlete, d i­
ğ e r devletlerden a yn bir fazla hak tanıdınız mı. diğer devletler karşılıklı
olarak bu haklardan istifade hakkına maliktirler. Çünkü hiçbir devlet, d i­
ğ e r devletlerden eksik bir durum kabul etmez. Birine bir şey verdin mİ.
aynı şartlan ötekilere de teşmil etmek lazımdır.
Tarihte yabancılar, kapitülasyon himayesiyle Türkiye'yi İstismar
ettiler. Yeni devirlerde yeril vatandaş, hakikat dışı ve emniyetsiz usuller­
le ıstırap çekecek ve yabana sermaye hususi kanuniann himayesinde y a ­
şayacaksa. kendi elimizle yedi sermayeyi yabancı olmaya zorlamış olu­
ruz. Asırlarca tecrübe edilmiş mahzurlu usullerin ye n i bir marifetmiş gibi
yeniden getirilmesine teşebbüs edileceğim asla tahmin edemezdik
Diyorlar kİ. Hollanda büyük inekler getirecek. Boylece inek besleme­
y i Öğretecek. Tohumlar ıslah edilecek. Alem in hiç işi kalmadı da. Türkle-
rin tohumunu düzeltelim, hayvanlannı büyük yapalım diye mı buraya g e ­
lecek? Bunlar bizde eskiden de vardı. Zorla çıkardık memleketten. Gir­
dikten sonra çıkanlması baş belasıdır. 300 senede zorla çıkardık.
Bugün Afrika kabileleri, kendi topraklanın İşleten yabancılara karşı
ayaklanmışlardır. Bizim İktidar g u t gibi toprağımıza Afrika kabilelerinin
kovduğu yabancı sermayeyi getirmek İstiyor.
Petrol Kanunu, bir kapitülasyon kanunudur. Bu kanunla memleket,
bilinmeyen meçhul akıbetlere sürüklenmiştir.
Biz bu memleketi sokakta hazır bulmadık. Blz bu memleketi b ir
avuç harebe halinde a ldık. Yabancı ellere kaptırmayacağız. Bu m e m ­
lekette kapitülasyonların yeniden ortaya çıkmasına asla müsaade etm e­
yeceğiz ve bu uğurda sonuna kadar mücadele edeceğiz.
Petrol Kanunu, kapitülasyon hükümleri ile hazırlanmış gönüllü bir ka­
pitülasyon layihası olarak teklif edilmiştir. İşte profesörler. İşte hukuk
alimleri, hepsinin önünde Söylüyorum. Petrol K anunu'nu karşılıklı ta­
ahhüt şeklinde görmek b ir kapitülasyon devrini açmaktır. Petrol ve
Yabancı Sermaye K a n u n la r, m em leketin canevtne dokunmaktadır.
İktidara gelirsek düzelteceğiz. Bununla her zaman uğraşacağım. Bırak­
mam yakalan m F

153
 Görüldüğü gibi. Milli Kurtuluş Savaşı geleneğinin İzlerini taşıyan İnö­
nü ve CHP. Cumhuriyet öncesi donem anlayışıyla çıkartılan bu İmtiyazlı
yabancı sermaye kanunlarını şiddetle eleştrrruş ve bunu seçim kampan­
yasının baş temalanndan biri yapmıştır. Ne var kİ. seçimlerden yabancı
sermayeci DP çok daha güçlenmiş. CHP ise zayıflamış olarak çıkacak
tır.(26)
1972 yılında M To k e r şöyle diyordu:
'Sermaye olanaktan az veya çok sınırlı olan ülkelerde, doğrudan ya­
bancı sermaye yatırımlarının ülke kalkınmasına önemli ivmeler sağlactğı
b r gerçektir. Türkiye. 1950 lı yıllarda olduğu gibi günümüzde de doğru­
dan yatınm yapacak yabana sermayeye ihtiyaç duymaktadır. Ancak pet­
rol yasasında olduğu gtol aşın ve gerçekçi olmayan tav izlem bol kese­
den verilmesi sakıncak okluğu gibi, yabancı sermayenin gelmesini veya
mevcut yatınm yapmış olanların Türiüye'dekl ışlevlerne devam etmesi o
ülkenin tüm kurumlan ve hukukuyla, gerekil güvenceleri vermesi. İstik­
rarlı bir ülke olması gerekmektedir “(27)
DP'nln yabana eliyle kalkınma çaba ve umutlarına rağmen, aradan
geçen 50 yılda, beklenen mucizevi kurtuluş reçetesi gerçekleşmeyecek:
yabana sermaye üretim yatırımları yerine, en verimli ulusal işletmeleri ve
bankaları özeüeştrme yoluyla satışa çıkartan hükümetlerden satın ala­
cakta. Sıcak para denilen spekiiattf yabancı sermaye İse piyasa tabiriyle
'havadan' veya “avanta" para kazanma yolunu tercih etmiştir. Bu İse
Türkiye'yi s * sık sarsan krizlere giderek artan borçlanmaya ve yoksullu­
ğa İtecektir.

Hall e hazırlatılan bir tasanyla kendi olanaklanyla petrol

bulmak ve İşletmekten aciz Arap şeyhlerinin razı olduklarından
daha ağır hüküm ler taşıyan bir petrol kanununu benimseyecektir.

Yabana sermayeyi Teşvik Kanunu gibi. Amerkan telkinleriyle 1954

yılında çkartdan ikinci bir kanun. Petrol Yasası dır. Cumhuriyetin İlk yılla­
rından bu yana Türkiye, petrolde devletçiği benimsemişti. 1926 y*nda
çıkardan ilk Petrol Kanunu. Tühüye'de petrol arama ve İşletme hakkını
devlete vermiştir. Kanunun 2 'n d maddesi, petrol bulunduğu bilimsel
açıdan sabit olan bölgelerde, arama Işmi bizzat devletin yapacağını be­
lirtmiştir. Olanakların son derece sınırlı olmasına rağmen, aramalara baş­
landıktan 8 -9 yıl sonra. I940"ta İlk petrol bulunmuş. 1947 yılında Raman
ve Garzan dcdaylarnda ticari İşletmeye u yg u r petrol elde edilmiştir.
1959 yılında Türkiye, kendi olanaklanyla 373 bin ton petrol üretmektey­
di. Bununla birlikte. Türkiye. 1954 yılında Am erkan petrol şirketlerinin
1201 O .Avoo glu "Türkiye'nin Düzeni. Dûn Bugün Y*nn\ Bilgi Yay.. Ankar*. 1971. i 460
(27) M Toket. â.g.e.

154
avukatı M** Bal I'e hazırlatılan b* tasarıyla kendi olanaklarıyla petrol bul­
mak ve işletmekten aciz Arap şeyhlerinin razı olduklarından daha ağır
hükümler taşıyan bir petrol yasasını Menderes hükümeti benimseyecek­
tir. Bu yasa açık bir İmtiyaz kanunudur. Her şeyden önce. Türkiye petrol
alanznda belli bir ekonomik doktrini empoze etmektedir. Yasanın 2'ncl
maddesine göre. Türkiye, petrolde devletçilikten vazgeçmek ve petrol
kaynaklarının özel teşebbüs eliyle değerlendrHmeslm kabul etmektedir.
Yabana petrol tröstlerinin bu isteği yasa gerekçesinde şöyle açıklanmak-
tadır: “Petrol kaynaklan, ancak hususi teşebbüs veya yatınm lan eliy­
le aranıp Işletüebllecekdr. Hususi teşebbüs ve sermayenin müessir
olabilecek vüs'atte ve miktarda bu sahaya girebilmesi İçin, devletin
ne arayıcı ve İşletmeci, ne de herhangi bir surede petrol sahibi ola­
rak hususi teşebbüsün karşısına çıkmaması k a p etmektedir. Hususi
teşebbüs, devlete rakip vaziyette çalışmak İstememektedir.’
Böylece. Tü rk devleti kendi kaynaklarını kendi eliyle değerlendir­
mek hakkını, yine kendi eliyle ortadan kaldırmış olmaktadır. Bu hük­
mün sonucu Mobil ve Shell gibi yabancı şirketlerle eşit durumda çalışmak
zorunda bzakılan Türkiye Petrolleri, bir anonim şirket olarak kurulmuştur.
Devlet, kendi şirketine de. M o b i ve Shell'e de aynı gözle bakmak zorun­
dadır. Yabana petrol tröstleri, bir süre gölge şirketler kızarak bir bölgede
Istedklerl kadar petrol arama ruhsatı alabilecekleri halde, milli şirket, ka­
nunun öngördüğü azami sekiz ruhsatla yetinme durumunda bırakmakta­
dır. MIHI güvenlik gerekçesiyle, arama işleri M TA 'ya bırakılan yasak böl­
gelerde milli şirket tıpkı MobU ve Shell gtol petrol arama hakkından yok­
sun kalmaktadır. Hiçbir konuda devlet, kendi şırkeme öncelik tanıyama­
maktadır.

Y a b a n cı şirketler, y e ril p e tro lü m ü m k ü n o ld u ğ u kadar

a z İşlem e k v e y ü k s e k A ya d a dış a rıd a n k e n d i p e tro lle rin i
İthal etm ek h a k k ın ı sağlam ışlardır.

Bu anlayışla bir de Türk hukuk sistemini altüst eden bir mekanizma

kurulmuştur. "Petrol Komiserliği" ve bakanlığa değil de bakana bağlı bir
•Petrol Dairesi" bu sistemin esaszıı teşkil etmektedir. Petrol şirketleri.
Dare kararlarına karşı, ‘ bakan nezdlnde İtirazda bulunmak hakkına sahip­
tir. Bakan. İtiraz üzerine meseleyi 'Petrol Komiseri" incelemekte ve böy-
lece bakanın gözünde be devlet dairesiyle bir şirket, haklannda hakem
mütalaası verilen İki eşit hasım durumuna sokulmaktadr. Üstelik, hakem
mütalaasına dayanarak bakanca alınan karara karşı şirket Danıştay'a glde-
bidığı halde. Petrol Dairesi nin yapaMeceği bir şey kalmamaktadır.
M a l hükümler bakımından, yabana şirketler petrol bulup tşletseler

155
dahi. onlara olağanüstü bir pay tanınması yüzünden bundan bizim de ya­
rarlanmamıza elvermeyen Petrol Kanunu nun bir de 136. maddesi vardır.
Bu maddeye göre, kanun, ancak yabana şrketlern muvafakatıyla değış-
tlrieblecekttr! Madde, muhalefetin İtirazlarıyla tasan metninden çıkarıl­
makla birlikte. Petrol Kanunu'nu hazırlayanlara zihniyetini göstermek ba­
kımından dikkat çekledir.
Petrol şirketleri. 1957 yılında 6987 sayılı kanunla Petrol Kanunu'nda
yapılan bir değişiklik Türkiye'de rafineri kurma hakkm elde etmişlerdir.
Yabana şrketlerln Türkiye'de rafineri kısma İsteklerinin, dünya petrol
üretiminin tüketimi hayli aştığı bir döneme rastlaması dikkat çekıadlr. Ni­
tekim Ataş ve Ipcaş rafinenlerlyle yabana şirketler, yeril petrolü m üm ­
kün olduğu kadar az İşlemek ve yüksek fiyatla dışarıdan kendi petrolleri­
ni ithal etmek hakkını sağlamışlardır. Ataşa Petrol Dairesince verilen bel­
gede şu imtiyazlar yer almaktadır:
- Yabancı ham petrol, rekabet fiyatıyla değil, İlan edilecek m on o­
pol fiyatı Ue İthal olunacaktır, ban edilen fiyat, serbest piyasa fiyatı­
nın % 3 0 -3 5 kadar üstündedir. Rafineri, bu Imtlzaylı durumda 80 yıl
İşletme hakkına sahip olmaktadır.
- Yeril ham petrolün kullanılması halinde, şirketler, bunu rekabet
fiyatmdan satın alacaklardır, fakat yabancı şirketler. yeril petrol kul­
lanma yüküm lülüğünü, belgede İşlemez hale getirecek ölçüde sınır­
landırmışlardır. Yeril ham petrol, evsafı kurulan rafineri tesislerinin
şeklne ve ekonomisine uygun düştüğü takdirde kullanılacaktır. Hal­
buki Ataş, yeril ham petrolün evsafına uygun bir kuruluş değildir.
Yabanı şirketler. Petrol Kanunu’na ve 80 yıllık İşletme belgesele da­
yanarak. Batman’da stoklar biriktiği halde, yerli petrolü İşlemeyi reddet­
mişlerdir. Sorun, kamuoyunda geniş yankılar uyandıran uzun mücadele­
lerden sonra çözülebilmiştir. Yabana şirketler, uzun yıllar ham petrolü
dünya fiyatlardın % 3 5 üstünden İthal etmişlerdir. Ancak uz ısı pazarlık­
lardan sonra fiyatlarda bir miktar İndirim yapmaya rıza göstermişlerdi, fa­
kat yine de dışarıdaki ana şirketlerden petrolü dünya fiyatlarının üstünde
İthal hakkına saleptirler. Yabancı rafinerilerinin bu pahalı İthal tekelinin
daha genişlemesini önlemek amacıyla, rafinerlerın bundan böyle, milli
şirket ekyle kurulması kararlaştırılmıştır. Türkiye Petrolleri. Ataş'ın tevsi
proieslne İtiraz etmiştir. Ataş İse. Türkiye Petrollerinin İzmir Rafinerisi
projesi önlensin İstemiştir. Petrol Komiserliği mekanizması. İzmir Rafine-
rlsl’ne de rıza göstermekle bitlikte. Ataş tevsllnln kabul edılmesne yol
açmıştır. Ipraş Rafinensi'nln % 4 9 hlssessıe sahip O ü te* de tevsi yoluyla
İmtiyazlı fiyata petrol satma hakkını sağlamayı bilmişte. Türkiye, bu iki ra­
finerinin tevsiine müsade etmekle, petrolde dünya piyasasdin üstünde
fiyat ödemeye nza göstermişte.

156
 İşte kapıtüier nitelikte böyle bir kanun. DP iktidarı tarafından büyük
bir çoşkunlukla kabul edlimlştir.(28)
Türkiye bu tarh ten beri ulusal petrol üretimi ve rafineri faaliyetlerin­
den çok gerilerde kalmış, alternatif enerji projeleri has» altı edilerek dışa
bağmlı yüksek maliyetli yanlış yapılanmayı sürdürmüştür İleride görüle­
ceği gibi bu yasanın kabulünden 50 yıl sonra. AKP hükümetinin hazrta-
ckğı petrol yasası bu yasağı artırır hale gelecektir.
1953 yılına kadar İhracat artışında dünya ortalamasının üstünde per­
formans gerçekleştirilmiştir. Hür dünya ülkeleri İhracatı 1950-53 arasın­
da % 3 2.3 artarken. Türkiye'de artış oranı %50.3'tür.
Kore konjonktürü durdurulduktan sonra ise gerileme başlamıştır. A n ­
cak gerilemede bir başka etken enflasyon ve İthalat azalmasına paralel
olarak beliren İç piyasadaki talep şişkinliğidir.

“ Arrlerees” Yani "Geciktirilmiş öd em eler" ve

Devlet Eliyle Dolandırıcılık Dönemi
M erkez Bankası'nda Kontrolsüz İthalatın Bedelini Ödeyecek
Döviz Kalmayınca Transferler Durdu

Liberasyon Merkez Bankası nda döviz varken İyi yürüyordu. Liberas­

yon üstesinden mal getirenler akreditif açtrıyorlardı. Akreditif ve mal be­
delinin geri kalannı bankaya Türk Lirasıyla ödüyorlardı. Merkez Bankası
bunların transferlerini yapıyordu. Açtrılan akreditiflerden İthalatın seyri iz­
lenebilirdi. Bunu Feridun Ergin bürçe komisyonunda ‘ bulutlar arasında
aletsiz kör uçuş yapan blruçak'a benzetince Maliye Bakan kızdı. Am a İh­
malin sonucu çabuk ortaya çktı. Merkez Bankası nda kontrolsüz ıthalatn
bedelini ödeyecek döviz kalmayınca transferler durdu. Liberasyon rejimi
zorunlu olarak askıya alındı. Gümrükler, transferi yapılmamış mallarla tık­
lım tklımdı. Tutarını kimse bilmiyordu, btatlstk Genel Müdürlüğü dış ti­
caret açığının büyüdüğünü açıkladı. İhracat geliri o y i İthalata harcanan
dövlzm ancak %65'lnl karşılayabilecekti. Yabana ükelerden Türkiye'ye
mal satılmıştı. Bunun bedelini ithalatçı Merkez Bankası na ödemişti. Ama
şimdi, yabancı ülkelerdeki satıcı parasını alamıyordu. Askıya alınan trans­
ferlere o dönem ‘ arrlerees (Türkçe okunuşuyla: artye) geciktirilmiş öde­
meler' denildi. Güivenlrkğl yitirici bir olaydı. Tasfiyesi uzun sürdü. O ara­
da da yeni mal gelmedi ve 1957 seçimlerinde etkisini gösteren ‘yok'lara
yol açtı. Am a 1954 seçimlerinde değil. Çünkü 'dolandırılmış durumda*kl
yabana mal satıa. mak göndermişti Bunlar artık Türk gümrüklerindeydİ.
Gümrük parasını ödeyen malı çekiyor, piyasaya sürüyordu. Piyasada mal
sAntısı yoktu. Onun İçin ithalat sorunu ancak I954'te başgosterecektL

(28) D Avcıoğlu a.g.e.. s 4S8

157
Seçimlerden sonra. Dolandırılmış olanlar mal göndermeyi tabii kesmişler -
dL Fakat 'dolandırılmış maUar' piyasadaydı.

Halbuki İktidar Kendisini Dışarıya

“B i r £// K ijıb , B i r E l i B a M a " Diye Satmaya Çalışıyordu
Yabana sermaye Türidyeye yatırım yapar, bunun döviz karşılığını
Merkez Bankası'na yatırırsa banka sıkıntılarını atlatır, bunlarla geakmlş
transferleri gerçekleştirerek paçasını kıstanrdı. Am a “yeni dış ticaret reji­
mi’ üzerine bu paçaya muhalefet saldırmaz mı? Hem de bizzat Genel
Başkan İsmet İnönü'nün dişleriyle... Halbuki İktidar kendisini dışarıya ‘ bir
eli yağda bir eli balda’ diye satmaya çalışıyordu.
İsmet İnönü şöyle dedi: 'M alı v e İktisadi alanda bir buhran devri ge­
çirdiğimizi zannediyoruz. Merkez Bankası'nın itibarını bir an önce tamir
edecek tedbirlerini almalıyız.'
Bu. hükümet Içm 'yaraya sokulmuş k ız g n şişdl. Gerçeği boylesıne
ortaya koym ann alemi var mıydı? Hükümet her şeyi 'yutturduğu' inan-
cındaydı. Sermaye sahibi yutar mı? Nitekim Türk Hükümeti 'Mr.Ran-
dall’a y a trm yaptı, ama Türkiye’ye o donem hemen hiç kimse yatınm
yapmadı. Hükümet CHP Genel Başkam'na karşılık vermekle, kabineye
yeni girmiş Emin Kalafat ı görevlendirdi. Kalafat hücum etmek için bula
bula "zan' sözcüğünü buldu: 'İsmet İnönü devlet itibarını, mail müesse-
selermızl içte okluğu gibi dışta da zedeleyecek sözleri zanna dayanarak
söylemekten çekinmemiştir."
Halbuki İnönü, zedelemeyi azaltmak için 'zan* sözcüğünü seçmişti.
Yoksa söylendiğinden 'em in"dİ. Kalafat ise Merkez Bankası nın durumu­
nun öyle olmadığını bildiremeyeceğlnden -öyleydi- bu tür bir 'alaturka
kurnazlıU'a başvurmuştu. Tabii bu siyasi polemik, gerçek ekonom k du­
rumda hiçbir değişiklik yapmadı.

Görülmemiş Kalkınma Gerçek Olmasma Gerçekti Am a...

İki ülke arasındaki ilişkiler doruk noktasndaydı.
İki Amerlkak başkente demir atmış gblydller. İki önemli yasa onlar­
la birlikte, onların danışmanlığı ile yapıldı: Mr.Clarence Randall ile Ya­
bancı Sermaye Yasası. M r.M a ı BalI ile Petrol Yasası.(29)
1954 seçimlerine girilirken, iktidar müthiş bir "ekonomi* bombardı-
m an'a geçti. *Savaş sonrasının. Avrupa dahi, en büyük sınai hareketi'
denilen bir girişimle 20 gmento fabrkası birden ihale edildi. Bunlar İki

(29| O rlM & Mr de İsviçre» lu n im ıjtı M j o s 'u n s j M * M G o ttle p Ojirvvcftcr A l ı m 'u ç u r

h * k r a l' <iye biliniyordu M ıg ro su n Türkiye ye gelmesi o tarln-erde kararlaştırılış

158
sene içinde üretime geçecekler, çimento kapasitemiz ki milyon tona ya­
kın aıtacaktı. Fiyatlar da 180-250 liradan 80-90 iiraya düşecekti.
Ertesi gün İhale edilen, otuz kente alt otomatik telefondu. 34 bin ton­
luk Haydarpaşa Silosu nun temeli « M ı .
Belirtiliyordu kİ. Ege tütün üreticisi bütün tütününü satmıştır. 72 mil­
yon kilodan bir milyon kilo elde kalmıştr. 11 Ocakta açtan piyasanın tü ­
tünleri 25 gün İçinde köylüye 200 milyon lira getirmiştir.
‘ Görülmemiş kalkınması denilen buydu. Kalkınma gerçek olmasna
gerçekti ama. o sıralar Adnan Menderes'in Özel Kalem Müdürü da n E r­
cüment Yavuzalp şoy.e diyordu:
‘ O dönemde ülkede otomatk telefon yoktu. Başbakanın telefon g ö ­
rüşmeleri için bizde özel telefon numaralan vardı. Bulunduğumuz yere
göre bu numaralara telefon ederek neresiyle görüşmek istediğimizi söy­
ler ve bu suretle telefon bağlantılarını anında sağlardık."
DP ktldarının ilk dört yılında ekonomi alanını İyi değerlendirmek İçin
elde o dört yılın başnda v e sonunda verilmiş son derece önemli iki ra­
por vardır. Birincisinin sahibi uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası'nın
(Dünya Bankası) Türkiye heyeti Başkan Amerikalı |ames Barker'dir. Bar-
ker ve heyeti ülkeye 18 Haziran 1950 de geldi. Ziyaretrı bütün hazırhk-
ları daha önce CHP iktidarı tarafından yaplmıştı. Bankadan Türk ekono­
misinin incelenmesini İsteyen Günaltay Hükümeti'ydi. Heyet burada üç
ay kadar kaldı. Raporunu bankanın Washington'daki merkezine verecek­
ti. Amaç ‘ Türkiye'nin ekonomik kalkınmasını hedef tutan uzızı vadeli bir
programı meydana çkarmak İçin gerekli bilgilerin toplanması'ydı. Bar-
ker. Amerika’ya dönerken düzenlediği bas«ı toplantısında şöyle dedi:
“Heyetin çatışmaları Türk Hükümeti n in bakanlarının ve memurlarının
devamlı işbirliği İle çok kolaylaştırılmıştır. Bundan başka özel endüstri ve
teşebbüs sahipleriyle meslek adamları verdikleri bilgiler ve gösterdikleri
kolaylıklarla büyük katkıda bulunmuşlardır. "
Barker belirtti kİ heyeti ‘ uzun vadeli ekonomik kalkınma meseleleri
ve bunlarla ilgili envestlsman ve öncelik programları* üzerinde durmuş­
tur. Herhangi bir proje hakkında fikir Meri sürmeyi düşünmemişlerdi.
Türkiye'ye ilk defa 1928 de ziyaret ettiğini belrten Başkan. ‘O za­
mandan beri yapılanlar beni hayran bıraktı." dedi. Tavsiyesi şuydu Ban­
ka tarafından tamamlandı Türk Hükümeti ne sunulacak raporun İçeriği
dikkatle ncelenmeli. uygun görülürse milli bir siyaset olarak kabul edil­
meli. özel projeler üzerinde varlan kararlar bu milli siyaset v e plana uy-
g u ı şekilde uygulanmalıdır. Bazı memleketler Milletlerarası Banka tara­
fından hazırlanmış böyte programlardı uygulanmasını ‘ mıAtedir ve gay­
ri siyasi komisyonlara bırakmışlardır.
Bu. Adnan M e nderesin beğeneceği b ir rapor değildi. Türkiye'yi

159
kendisi, bUdlgl »eklide kalkındıracaktı. Dünya Bankasından onun İs­
tediği, kendi seçeceği projelere fln*nsm «n sağlamaktı. O kadar!
Raporun redaksiyonu 19 5 1 İlkbaharında tamamlanmış ve basılmışa
Bunu sunmak üzere bankanın İkinci Başkan Robert bir heyetle Ankara'ya
bizzat geldi. Bu nedensiz değildi. "Dünya Bankası" denilen bankanın kre-
dierl hükümetlerin kefaletiyle acıyordu. Gelişen ülkelerin hükümetleri
kamu kuruluşlarını kaymıyorlardı. Onun İçin bu sistem içinde özel sektöre
doğrudan kredi açabilecek bir kuruluşun oluşturulması kararlaştırılmıştı.
Gam er bunun başına getirilecekti. Mademki elde bir Barker raporu vardı,
buna dayanılarak hemen faalyete geçilebilirdi. Bu Türkiye İçin bir hrsata

Menderes Dünya Bankası Temsilcisi Gamer'a

"Raporu f i l a n b ı r a k " Diye fırça Atıyor
Garner Ankara'da soğuk karşılandı. Bunun bir neden, öngördüğü
destekleme usulünü Başbakan*! beğenmemeslydı. Ama buna bir de
"özel neden" eklenmişti. Raporun başlangıondakl ıkl açk mektup yeraiı-
yordu. Bunların birincisi Barker'ın Banka Başkan Eugene Black e yazdığı
mektuptu. "Ekselans Cumhurbaşkanı Bayar. bakanları ve hükümeti" de­
niyor. Menderes'in adı geçmiyordu. İkincisi Black doğrudan doğruya Ba­
yat'a yazmıştı ve sadece "Hükümetiniz" deyimi kullanılıyordu.
Menderes alınmıştı. Gamer'e "raporu filan bırakm ası"nı söyledi.
Seyhan Barajı İçin krect istiyordu. Garner İtiraz etti: ö n c e y e n kuruluşla
İşbirliğinin zem in hazırlanmalıydı. Bunun İçin de rapor incelenmeli ve
görüşülmeliydi. Diyalog tatsız bir havada kesildi. Heyet döndü.
Hiddet yatıştıktan sonra ilişkilerin düzeltilmesi girişimi yapıldı. Eylül­
de IMF ve Dünya Bankası genel kurulu toplanacaktı Hükümet oraya ik­
tisatçı Milletvekili Feridun Ergin i gönderdi. Bu sefer de Garner. Türk
temsilciyi soğuk karşıladı. Feridun Ergin 'Kişiler arasmdakı bir olay ulus­
lararası bir kuruluşun bir devletle İlişkilerini zedelememelidlr." dedi. A s ­
lında bankanın bir görüşü vardı ve o da şuydu: Tamamlanması uzcn y i -
lar alacak projelere yapılacak harcamaların enflasyontst baskısı olmakta­
dır. O nun İçin kısa zamanda bltlnlecek ve üretime geçebiecek çok sayı­
da projenin teroh edilmesi daha doğrudur.
Barker Raporu "Bunlar bizim sanayileşmemizi İstemiyorlar." diye hep
küçümsendi ve aradaki ıltşkUer sıcak bir ortama geçmedi. Tuhaftır. Türki­
ye'deki sol da aynı kampanyayı yürüttü.
Tabii, başka bir amaçla. Bu 1950'nln başındaki ziyaret. 1954 te yine
bir Amerikalı İktisatçının. Ma* Th om b u rg un ziyareti olacaktır. Tornburg
daha önceleri de gelmişti. Daha sonra da gelecektl.(30l
(3 0 ) M e tin Tofcer. a g .e .

160
 Bu dizinin 2.kltabında M Thomburg raporuyla ilgili bilgiler yeralıyor.
Is 554 vd.)
1946'da Türkiye'ye gelen Thornburg endüstrileşme yerne tarım ve
el em eğne dayalı küçük işletmeler yoluyla kalkınmayı Öneriyordu.
Bu dizinin özelliği doğrultusunda burada bir parantez açalm. fctlsat
kitaplarında çokça yer alan ve genelde bilinen bu ekonomik kakınma fur­
yasına ait bilgilere, yaşanan Türk siyasal sürea kesntlsız etkileyecek il­
ginç bazı olaylara da değinelim. Çok partili donemin başnda asker-poll-
tfcacı ilişkileri ne dunundaydı. Menderes'in özelleştrme macerası TSK'ya
nasi yansıdı? ö ze l b* ordu mu kurulacaktı?

1950 Öncesi GuH İhtilal Örgütlüsü Sonradan DP MIHI Savunma Bakan

E.Kur. Albay Seyfl Kurtbekln
Menderes Hükümetine Sunduğu
Uçuk Kaçık TSK Reformu
"SlİAhlı millet demokrasinin Askeri IfAdesIdlr. "(I)
Burada Ş.S.Aydemlr'ın DP'nln ordu üzerindeki bazı görüş ve girişim­
lerinden kısaca bahsetmeliyiz: 'D P ordu hakkndaki anlayışını önceleri ve
daha 1950 seçmlerl ûncesmde. Ankara Radyosu nda yapılan bir konuş­
ma İle açıkladı. Ama ben öyle İnanıyorum ki bu konuşma DP'nln üstün­
de durduğu ve benimsediği belir» bir görüş değildir. Radyoda bu konuş­
mayı Partisi adna yapan, eski ordu mensubu bir genç Kurmayın (Seyfl
Kurtbek). şahsi görüşleri oba gerektir. Ama madem kİ bu konuşma se­
çim kampanyası sırasnda ve parti adına yapılmtştr. o halde ierl sürülen
görüşleri yeni adamlara bağlamak, şeklen de oba bir zorunluluktur. Rad­
yoda konuşmayı yapan, bir süre sonra DP Kabinesnde M ili Savunma Ba
kanlığna oturacak olan genç milletvekili adayı, eski Kurmay Albay
S.Kurtbek'tL' S.Kurtbek bir konuşmasnda şöyle dıyordu:(3l)
‘ Demokrat Parti savunmayı, askeri bir mesele olarak değil, devletin
bütün mekanizmasında ve milletin her türlü faaliyetini ilgilendiren büyük
bir milli dava olarak telakki eder. MHtl Savunma milletin, şerefini, varlığı­
nı. istiklalini korumaktır. Böyle olduğu içindir ki. Milli Korumanın devlet İş­
lerinde her şeyden önce gelmesi lazımdır. Şahsi ve Parti menfaatlerinin
Milli Savunma, yalnız tehlike belirdiği zaman değil, her zaman aktüel olan
bir davadır. Demokrat Parti. Silahlı Millet teorisini, demokrasinin askeri İfa­
desi sayar. Milli varlığı korumak İçki asker-sivil farkının kaldırılması ve m il­
letin ordulaştınlması lazımdır. Milletin bütün ekonomik kaynaklan. Milli
Savunma için teşkilatlandırılmalıdır. Milli Eğdim. Adalet. Sağlık. Maliye.
İdare ve Ulaştırma hizmetleri kamilen MIHI Savunma daki yerlerin alırlar.’
(3 1 ) Radyo ko nujm astfiın m etn i 1 9 .5 .1 9 5 0 ta rh ll Zafer ga zete si

161
 Seyli Kurtbek'ın bu uçuk kaç* görüş ve taşanlarının, radyoda acbna
konuştuğu Demokrat Partı'nln temsi ettiği ve kırmak İstediği Llberat-
Demokratık devlet d ü ze n Ign aşrı olduğu bir gerçek. Kurtbek'ın bu "O r­
du Millet" anlayışı, onun Önceki yıllara alt kitaplarında "Topyekûn savun­
ma. topyekûn seferberlik, ordu bakımından harp ekonomisi" gibi görüş­
lerini Demokrat Parti ye mal etmek İstiyordu. Fakat Partı'nln bunu slndr-
mesl ve temsil etmesi düşünülemezdi. Nitekim Kurtbek. radyo konuşma-
snda. Milli Savunma tşl ve teşkilatı içine bütün hükümet kuruluşunu ak-
yordu:
"M illi Savunmayı herşeyden önce politik olarak teşkilatlandırmalıdır.
Devletin politik bünyesi içinde M illi Savunma, zamanın şartlarına uygun
ve hesaplı olarak düzenlenmedikçe, ne topyekûn bir savunma ne de
mükemm el bir askeri teşkilat meydana getirm eye imkan vardır. Ordular,
hükümetlerin ve devlet bünyelerinin aynasıdır Bütün devlet adamlarının
bu davayı boylece ve hakkıyla kavramış olmaları lazımdır. M illi kalkınma
hareketi ve hususiyle ekonomik kalkınma. M illi Savunma ile birleştirilme-
İldir. Milli Savunmada güçlü bir Zihniyet İnkılabı lazımdır. Savunma hiz­
metlerinde yaş ve eksiklik değil, ehliyet ve bilgiyi temel tutan bir perso­
nel politikası takip edilmelidir. Gizlilik perdesi, hatalan. kusurları ve kabi­
liyetsizlikleri örtmemelidir Hatalan ve kifayetsizlikleri düşman meydana
çıkardığı zaman, artık çok geç kaimmiş olur..."
Kurtbek bu cüretli ve ordu düzeni bakanından bir çeşit Enver Paşa dl-
splın ve ıslahatçılığına dönüşü hatırlatan görüşlerini. Demokrat Parti adı­
na yaptığı b r se çm konuşmasında şöyle özetler:
" İşte sayın dinleyicilerimi Demokrat Partinin Milli Savunmayı anlayış
davası bu dur İktidar Partisi <CHP) savaş doktrinlerinin uğradığı büyük in­
kılapları kavrayamamadadır. Milli Savunmayı sadece askeri ve gizli bir
mesele saymakta devamlı bir ısrar göstermiştir. Bu yüzden de Milli Sa­
vunmamızın Topyekûn Müdafaa esasları üzerinde teşkilatlandırılmasında
çok g e ç kalmıştır. İkinci Dünya Savaşı zamanında geçirdiği tecrübe. İkti­
dar Partisi nin savaş zaman idaresi bakımından ne kadar kudretsiz ve ki­
fayetsiz olduğunu meydana çıkarmıştır. Demokrat Parti inanmıştır ki. M il­
li Savunma nın topyekûn olarak köklü ve rosyonei bir reformu ve ye n i­
den kurulması Üe milletimizin korunması daha sağlam olacaktır. Demok­
rat Parti İktidarı ele alınca Milli Savunmayı bu esaslara göre yem den kur­
mak azmindedir..."

E.Albay S.Kurtbek
Enver Paşanın 1950 Versiyonu mu?
Demokrat Partı'nln. kendtsnl iktidara ulaşnran seçm mücadelesinde.
Seyfi Kurtbek'ın dlhnden açıkladığı ordu reformu v e siyaseti buydu. Bu

162
reform ve siyaset. DP kurucuları olan Celal Bayar. Adnan Menderes. Fu­
at Köprülü. Refik Koraltan'ın ve diğer ön planda getenlern benimseyebi­
lecekleri düşünceler değildi. Çünkü bu kurucıiar ve arkadaşları llberal-
D em okrat* bir düzenin savunucuları ve Öncüleri durumundaydılar.
Böyle bir sistemi, yani bir Asken Hiyerarşinin siyasi alanda da söz sa­
hibi olarak sivrilmesini ve bir gün Askeri Oligarşinin hemen bütün güçle­
ri elinde toplamasını elbette kl istemezlerdi Kaldı ki ne Bayar. ne Men­
deres ne de arkadaşlarnda egemen ordu anlayışının varlığına veya ola­
bileceğine dair bv belirti hiçbir zaman görümem tştr.
ö y le anlaşılıyor k i DP kindara geldikten hemen sonra. S.Kurtbek ta­
rafından Başbakan Adnan Menderes'e 31 Temmuz 1951 tarihili 'MIHI
Savunmamızın durum u ve reform ftıttyacf başlıklı bir muhtra verilmiş­
tir. Bu muhtıranın Seyfi Kurtbek'ln radyo konuşmasndakl ana fikirlerin bv
açılımı olması mümkündür. Seyfl Kurtbek 11 Ağustos 1951 de Ulaştırma
Bakan olunca. MIHI Savunma Yüksek Kurulu işlerini de Başbakan adna
takip etmek üzere görevlendirilmişti. İşte bu gelişmenin bv sonucu ola­
caktır kl Kurtbek. 8 Kasım I952'de Milli Savunma Bakanlığı na getirildi.
Bu atanma, ordunun özelikle eskimiş ve yerleşmiş Generalleri arasında
tedirginlik yarattı. (Yakın zaman önce DYP v e AKP de benzeri görevlen­
dirmeleri yaptı. E.Y.)
O zaman açığa da vurulan bu tepkilerle olsa gerektir kl. Seyfi Kurt­
bek'ln y e n bir Enver Paşa olacağı. Enver Paşanın yaptığına benzer tasfi­
y e v e reformun orduda başlayacağı söylentileri yayıldı. Hatta yeni M ili
Savunma Bakanının vaktiyle İstanbul Harbiye Nezaretinde. Enver Paşanın
kulandığı yazbaneyı odasna yerleştirip onun üstünden emirler verdiği,
kararlar İmzaladığı, ordunun eski Generallerde yüksekten baktığı gibi ha­
berler de bu söylentiler hem Parti, hem ordu çevrelerinde yayılıyordu.
Hafeukl bu yazıhane yıllardan beri zaten bakanlık odasındaydı.

Menderes "İ k i n c i N l i A m - ı C c d l d " Dediği

Albay Kurtbek Planıyla Generallere Gözdağı Veriyor
Kurtbek'ln elbette kl göze çarpan g e n ç dinamik bir hak ve enerjik tu­
tumu vardı. Şimdi onun. İzmit dvanrvdakl bir asken manevrada, güzel di­
kilmiş bir ava elbisesi, başnda kasken ve ayağında zarf çizmeleri İle her­
halde uzakta bazı birliklerin hareketlerini eliyle İşaret ederek. Cumhurbaş­
kanı Celal Bayar'a açkılama verdiğim gösteren bv resmi hatırlıyorum. Çok
genç, kendinden ve herhalde geleceğnden emin bir hak göze çarpmak­
taydı. Bir delkıanlı gorünuşündeydı. Etraflarında komutanlar İhtiram vazi­
yetinde ve belli kl bu sahnede söz bu Genç Adamın: ama ne var kl Ba-
yar'ın getırctğl rejim, böyle genç ve İhtiras! bir askeri hazmedemezdi...

163
Ama Kurtbek. ordu reformu planını Bakanlar Kuruluna getirebildi. Anla­
şılmamı; ve hatta ürküntü verecek olsa da. Bakanlann bu tasanyı İttifak­
la kabul etikleri anlaşılmaktadır. O zaman bu Bakanlar Kurulunda soz sa
htoı olanlardan daha sonra dinlediklerine göre. Bayar açıklamasını şöyle
bitirdi: “ Bu bir kati operasyon planıdır. Muhalefet edenler olsa da bu plan
mtA-a/fak kılınmalıdır.'
M e nderesin görüşü de şu olmuştu: "0u b ir ilünel Nizam ı C e ­
dit~ plamdır. Tahakkuk etmek, Iktidanımzın şerefi olacaktır..."
Plan, askeri kadronun baştan başa gençleştirtmeslnl hedef alıyordu.
Bu arada Atatürk'ün ve İnönü'nün silah arkadaştan tabii büyük ölçüde or­
dudan aynfcnak zorunda kalacaklardı. Bu doğruydu da. İstiklal Savaşı nın
genç kahramanları, artık Ihtıyarlamışlardı. İkinci Dünya Savaşı askeri yapı­
lanmayı baştan başa değtşnrmtştL Herşey gösteriyordu kİ. Türk Yüksek Ko­
muta Heyeti bu yenilikleri gereği gtol İzleyemeyecek kadar yorgundu. Dü­
şünmeli kı Genelkurmay Başkanı ve Milli Mücadelen*! kahramanlarından
btrl olan Tevzi Çakmak. 21 yıldan ben aynı görevde kalmıştı. Emekliye
sevk edilmesini ble d e m bir kırgınlıkla karşdamıştL Orgeneral İstanbul'da
I .Ordu Komutam ve yme Milli Mücadelenin diğer bir kahramanı olan Fah­
rettin Atwy. 19 yıldır aynı görevde bulunuyordu. Bu kalplarla, orduda di­
nam izm ve otomat* gençleşme elbette olanaksızdı.
Emeldi edlleceklernl ya da en azından yetkilerinden vazgeçmeye zor-
lanataklasını sezen generaller arasrcla büyük bir endişe vardı. Asken re­
form karşın olanlar Kurtbek e karşı bir fısrftı kampanyasna başladı. Bu kam­
panyanın temel konusu. Kurtbekin asken bir ktldara zemin hazrlamakta
olduğu ve reform programını stratejik yerlere kendi a d a m la r» yerleşir -
menln bir perdesi olarak kuianıldığıydı. Kurtbeki. henüz be binbaşı oldu­
ğu *1938 başlannda İsmet İnönü diktatörlüğüne karşı bir darbe düzenle­
meyi* düşünmüş hırslı ve dnarmk be subay olarak betimliyorlardı. 1914 te
Erkan-ı Harp olan ve ktldarı ele geçemek Içeı orduda termzkk yapmış olan
Enver Paşa *e karşılaştınlıyordu.(32) Fakat reform lehine baskılar güçlüydü.
1952 ye gelmdlğnde Türkiye bir N A T O üyesıyd v e Türk S4ahlı Kuvvetle­
ri’yle ilgilenen N A T O komutanları da. değişen ve rasyonel bir sistem gör­
mek istiyordu. Genefcurmay İle Savunma Bakanlığı arasındaki yetki böki-
şümünün sının açıkça çizilmişti Mareşal Çakmak in uzun süre Genelkur­
may Başkanı olarak kalması. Genefcurmayn Bakanlık üzerindeki üstünlü­
ğünü pekiştirmişti v e Çakmak'ın gidişinden sonra da bu gelenek devam
ettirildi. Kurt bek. bunun değişmesen ve demokratlı be devletin gerekleri­
ne uygun olarak orduyu sivillerin denetimini vermek istiyordu.
Bayar ve Menderes de. askeri kurumu ıslah etmeye istekliydi: tam da
bu amaçla Kurtbek i kabineye almışlardL

(32) Kurtbek1e görüşme. Aydemir. ‘ İkinci Adam lif. s 52-4

164
 Hükümetin. Silahlı Kuvvetlerin maddi refahına aldırmaması
ciddi bir hataydı. N A T O K ind e Türk askerleri maddi geriliklerinin
farkına varmaya ba>!addar. Buna karşıkk, Türk toplumanun
diğer kesimleri, AıeHIkle de İş dünyası, serpilip gedmiyor,
böylece geleneksel dengeler zedeleniyordu.

Ordu çevrelerlnm DP fctidarndan beklediği, toplumun modernleşme­

sinin motor gücü olarak gördükleri Silahlı Kuvvetlere güçlendirilmesi ve
böylelikle Silahlı Kuvvetlere toplumsal öncü rolünün peklşteimcslydl; ara
laredan bir bölümüne kişisel nüfuz ve itibar sağlaması değil.
DP'lıler kendilerine yake hıssettfclerl generallerinden güven duym a­
ları lç*n geçerli nedenleri vardı ve bu nedenle daha düşük rütbeli subay-
lan ihmal ettier. Fakat Türkiye'nin I9 5 2'de N A T O y a g rışed en sonra. Si­
lahlı Kuvvetlere niteliği değişmeye başladı ve bu subaylar daha önce sa­
hip olmadıktan bir önem kazanddar. Bu durum. Blrecl Dünya Savaşı son­
rası donemde eğitim görmüş yaşk generallere başa çkamadığt modern
atom ve nükleer savaş bilimini öğrenmek İçe gerekli ze m esnekkğe sa­
hip kurmay subaylar İçe özellikle geçerlıydl. (Nitekim 27 Mayıs Ittıla-
H’n e örgütlenmesini bunlar başlatacaklardır.) Bu nedenle N A T O üyeliği
Türk Silahlı Kuvvetlerini teknolo|lk olarak böldü; Menderes'in gene­
rallerle uzlaşması, orduyu rütbe ve sosyo ekonom ik statü açısından
da bölerek bu bölünmeyi artırdı. Menderes'in komutanların sadakatini
kazanmadaki başansı. askeri Ihtialcl gruplara önderkk edecek üst rütbeli
bir general bulmada güçlük çektiği birkaç y i sonra arıiaşıldı.(33)
Alt rütbedeki subaylar arasnda huzursuzluk 1950'tem ortasında baş­
ladı. Bu durum Türk ekonomisinde enflasyonlst eğilimin başlangıcıyla ve
büyük kent merkezlernde DP'lılere yönelik genel düş kınklığıyta çakıştı
Menderes, bu subaytann beklentilerde yanıt vermemişti MUH Ş ef siste­
mi değişmişti; fakat yerine temelden farklı hiçbir şey konulmamıştı. Ger­
çekte sistem, ordunun gen kalan kısmı İhmal edilirken generalerln el üs­
tünde tutulmasıyla aynı görünüyordu.

Apartmanların Bodrum Katlan

"Kurmay Subay Katı" Olarak İsimlendirilmişti
Türk ordusu. N A TO 'dakl müttefikleriyle karşılaştırıldığında, durum
daha da kötü görünüyordu. Hükümetin. O rdu'nun maddi refahına al­
dırmaması ciddi bir hataydı. N A T O İçinde Türk askerleri maddi gerilik­
lerinin fartıma varmaya başladfar. Buna karşılık, toplumun diğer kesim-
lo rt A r o illk lo H a k HA nuacı c o r n ılın o o lıo u n r
 Boytece geleneksel disiplin zedeleniyordu.(34)
O d u n u n her kesimine ABD personel ve prensipleri yerleşmişti. Baş
Langırta hoş karşianmayan bu durumun ardındaki gerçek I* ortaya ç k t* -
ça. huzursuzluklar, sürtüşmeler giderek yaygınlaşıyor, hükümet İse tüm
bunlan görmezden geliyordu.
Benzen bir durum ikinci Dünya Savaşı yıllarnda yaşanmıştı.
Bu dönemde üst rütbeli subaylar hark;, kentsel nüfusla birlikte -yine
devlet memurlan ve İş adamları hark;- diğer ordu mensupları büyük bir
yoksulluk çektiler. O zamanlar genç bir subay olan Alpaslan Türkeş şun­
ları yazıyordu:
"Bu devrede (1950 Öncesi) başta milli şef ve yardakçıları olmak üze­
re. İdareciler orduya ve onun komuta kademesini teşkl eden subay ve
generallere karşı çok küçümser ve önemsemez be tutum İçindeydiler.
Artan hayat pahalılığı, geçim darlığı subayları perişan ediyor, bunaltıyor­
du. Heryerde subaylar kinci derece İnsan muamelesi görüyordu. Anka­
ra'da apartmanlar» bodrum katları 'Kurmay Subay katı' olarak İsimlendi­
rilmişti. Eğlence yerlerinde subaylar» adı gazozcu'ydu. Yanı pahak İçki
ısmarlayacak paraları olmadığı İç » , karaborsacılar, vurguncularla yarış et­
mek İmkânları bulunmadığı İ ç » , bu feragatli memleket çocuklarına bu g i­
bi İsimler reva görülüyordu.*(35)
Türkeş gibi »sanlar. İnönü rejiminin yıkılmasın» ve DP yönetiminin
daha İyi günler gettreceğnl ummuşlardı. (Tekrarlanan bu olumsuz koşul­
lar 27 Mayıs 1960 yıknda patlak verecek ve 1960'e kadar 10 yrfda bir
tekrarlanacaktır.K 36)

O zamanın deyimiyle Türkiye at nallarının çivisini bile

İthal edemeyecek bir borç batağında.
Hükümet 1951-1953’lü yılarda öngörülebilecek ve çok ciddi bir kri­
ze dönüştürecek hatalar da yapmıştır. Seçmene verdiği sözü tutarak.
1951 de İthalat lıbere edim lş. fakat döviz kıruna dokunulmamıştır. Yan
ithalatçıya yalarca baskı altında kalmış blrftmlş İthalat») şimdi 1946'nın
I USD=2.80 TE kuruyla yapabilirsin denmlştr. Bu koşullar altında İhracat
ve döviz kazanan sektörler aşırı fazla değerlenmiş k u rı» baskısı altında
potansiyelini gekştlremezken ve giderek darlaşrken; İthalat patlamış.
Türkiye kısa sürede bütün dö viz rezervler»! kaybetmiş, aynca bedeli
ödenemeyen İthalattan ötürü (Mustafa Kemal Türklyesı'n» dışarıda ka­
zandığı güven sebebiyle 1951. 52. 5 3 'e g e l»c e ye kadar Türkiye'de Itha-

(3 4 ) S am e t A ğ a o ğ k j ile g O »U }m e . N k d F .A h m a d . a .g .e .. » .1 8 6
(3 5 ) A . Tü rk e ». "1 9 4 4 N U ly e t-y l.k O -a y ı (1 9 68 i*. N k d F A h m a d . ı . j t . » 1 8 0 .
(36 2 3
) Bu konulann Ayrıntıları ntn b k ı. Ersal Yave 'ihtilalci S u b a yla r* (l). ( ). ( ) Ciltlerine.

166
lat hep mal Karşılığı yapılırdı. Yani mal «hal edilir, bedeli ondan sonra
ödenirdi.) dışarıya yabancı İhracatçının rızası olmadan önemli miktarda
(300 milyon USD dolaynda) bir borç biriktirmişti.
1954 başlarında artık Türkiye, alacaklıları her gün kapısında bekleyen,
döviz olanakları tükenmiş, döviz kıtkğından en zorunlu İthalatını bile ya­
pamayan. kriz İçinde bir memlekettir. Dövtzslzllkten sanayi bile sallan­
maktadır. O zamanın deyimiyle Türkiye at nallarının çivisini bile ithal ede­
meyecek haldedir. Hükümet krtzl halletmek Içm üç tedbire başvı*ur:
I - İthalata getirilmiş da n serbesti -liberasyon- bütünüyle iptal edilir.
İthalat üzerindeki eski kısıtlamalar geri getirilir.
2 - 13 sayılı kararla ekonomideki kambiyo kontrd v e ktsıtlamalan o
zamana kadar görülmemiş dçulerde sertleştirilip, artrılır.
3- Dış ödemeler dengesi açıklarının kapatılması için dost devletler­
den alnan yardımların artırılması İçin ısrarlı temas ve çalışmalarda bulu­
nulur ve resmi kanalar dışındaki kaynaklardan da kredi ve y a rd m alına­
bilmesi için araştırma ve çalışmalara hız venllr.

Herkes devletin İthalata ayırabildiği dar döviz İmkânlarından

bir parça kopanp, bir hamlede ve kısa sürede köşeyi dönmek,
zengin olmak peşindedir.

Bu tedbirler krizin atlatılmasına yetmez. Aksine kriz günden güne da­

ha da derinleşir. Çünkü yapay olarak aşın fazla değerlendirilmiş döviz ku­
ru İhracat ve döviz kazanan kesimleri her gün biraz daha fazla baskı altı­
na almaktadr. D öviz kuru ithal talebini İse aşın ölçülerde canlı tutmakta­
dır. teşvik etmektedir. Kriz. İthalatı çok kârlı hale getirmiştir. 13 sayılı ka­
rarla getirilen aşırı sert, yasaklayıcı ve baskıcı kambiyo rejimi bütün İş ha­
yatını ve toplumu gereksiz şekilde rahatsız etmektedir.
Enflasyon ve yapay kur politikası, ekonom* politikanın diğer yönle­
rini de çarpıtmaktadır, bozmaktadır, örnekler verelim: lıtldarın hedefi
Türkiye'ye serbest piyasa ekonomisini getlrmektr. (Oysa I950'll yılların
ortalarında Devlet hâlâ fctlsadl Devlet Teşübbüslerının ürün fiyatlan ya­
nında tanmda da gemş bir kesimin fiyatlarını kendisi belirlemektedir.
Çünkü cari kurla bu ürünleri İhraç olanağı bulunmamaktadır.)
Sonuçta ortaya çfcan ekonomik ve mail kaos şöyledr:
Devlet yiifcsek fiyatlar vererek toprak mahsullerini desteklemekte,
böyiece yüksek fiyatlarla aldığı ürünleri sonra dışarıya (çok defa »ç ekono­
miye de) zararrıa satmakta zararını da teorik olarak bütçeden, fiilen M er­
kez Bankası ndan finanse etmektedir.
Bu tip bir açık finansmanı ise Herki enflasyonların kaynaklamdan bi­
rini oluşturmaktadır.

167
 Demokrat partinin iktidara geldiğinde vaad ettiği be husus, yem dö­
nemde özel teşebbüse öncel* verieceğıdlr. Fakat özel teşebbüs ve özel
yatırımlar bir türlü istenen ölçülerde ve sağlıkta gelişemez.
Yapay fazla değerlenmiş kur ortamında İhracata dönük bir sanayi ku­
rulamaz: çünkü bu yatırımın mamuilen cari kurla ihraç edilemez.
Teşebbüs batar. İç pazara dönük bir yatınm yapmak da rasyonel de­
ğildir. Devletçe o malın İthalatı yasaklanırsa ne ala. Am a yasaklanmazsa
İç pazar için kurulmuş fabnka ucuz döviz kuruyla yapılacak ithalat karşı­
sında zayıf düşer ve batar
Sermayesi olanlar »ç*n doğal ve çok kârlı çıkış yolu, imkânlarını direkt
İthalatta kullanmak tad*. Yani ithalatçılık yapmaktır. Ama bu alanda çok
şiddetli b r rekabet vardır. Türkiye'de hemen herkes İthalatçıdır.
Herkes devletin İthalata ayırabtdığı dar döviz Imkâniarndan bir par­
ça kopanp bir hamlede ve kısa sürede köşeyi dönmek, ze n g n olmak pe­
şindedir.
Bu İse siyası nüfuz alanında büyük bir beceriyi, dolambaçlı yollardan
hedefine erişebilme yeteneğim gerektirir. Daha güvenli, herkese daha
sevimli gelebilecek bir yol bulmak ve devtetn döviz oianaklanndan pay
kapabilmek İçin bir tertip ya da yolla yetkililerin karşısına çıkmak gerek­
mektedir. Bu yol montaj sanayiine girmek olarak bulunmuştur.
Devlete sunulan proje aslında b* yatrım projesi olmaktan çok ileri­
de belirli bir amaç İçin önemli bir dö viz tahsisini gerektren bir İthalat pro­
je s id ir .^ )

Demokrat Parti nin Sloganı:

“Borçtan Borçlanabildiğin Kadar”
DP nln Sağlıklı İç Flnans Kaynaklan Yaratmak Yerine
Plansız Hesapsız Büyüme Hırsının Sonucunda Yıkıcı
Bağlayıcı ve K o la y a Dış Flnans K aynaklam a Yönelmesi

1951. 1952 ve 1953 yıllarında, yanı söz konusu kanunun yürürlükte

olduğu donem boyunca İzm verilen yatırm mıktan 47.2 milyon Türk Li-
rasıyken. bunun fiilen gerçekleşen miktarı 2 6 milyon Türk Llrası'm (kİ 10
milyon dolardan daha az eder) aşmamıştr.(38) Çeşitli uluslararası kuru­
luşlar tarafından Türkiye'ye yapdan dış yardmn konusunda elimizde bulu­
nan bilgiler bir hay* dağınıktır. IMF Uluslararası Para Fonu (International
Monetaıy Fund) 1947 yılında 5 milyon dolar. 1952 yılında 10 milyon do ­
lar ve 1953 yılında 2 0 milyon dolar borç verlr.(39) Dünya Bankası (Inter-

l37> K e m ıl K u td J j -fctm eyen Gaflet v e Türkiye tk o o o m lurın Ç o i u y j ' . O O l t i GeSjtırme

vakfı. 2003. s. 13.
|38) Her shlıg. Z .Y . 'T ır k e y . The C luBenge ..’
|39> k Bulutoglu. 'TÖrtüye de Y a b an cı..'

168
natlonal Bank f o r Reconstructıon and D evetopm ent) 1950 le 1953 yılla-
n arasında Türkiye Cumhuriyeti Hüküm etiyle bir dizi anlaşmalar yapar. 7
Tem muz 1950 gü n ü yapılan anlaşma tahıl silolarının İnşası İçin %3.7/8
faizle. 3.9 mByon dolarlık bir borcun vehlm eslnl öngörm ektedir. ıToiüye
Cumhuriyeti Hükümetiyle Dünya Bortusı A/asnda Yoplan 7 Temıruı 1950 Günlü Isth/az
Aniajmaa sio Projese Aym tarihli İkinci bir anlaşma % 4 .1/4 faizli 12.5 m ilyon
dolarkk bir borç karşılığı. İm a n inşaattan v e eldeki lımanlann büyütülm e-
Slyle İlgili bir tasarıyı konu alır. (Türkiye Cum»»xlyea Hükümeti İle Dünya Bankası
Arasında Yof»lan 7 Temmuz 1950 Günlü İstikran Anlatması ■iman inşaat ve Geljme Pro-
lesi.ı 19 Ekim 1950 günü Dünya Bankası, ö zel teşebbüsü teşvik am acıyla
Türkiye'de yeni kurulmuş olan Sınai Kalkınma Bankası'na %3.3/4 faizle
9 m ilyon dolarlık bir kredi açar. (Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Dünya Bankası
Arasmâa 19 ikim 1950 Günlü btlkrar Anlaşması Srvoı Kalknma Bankası M" İkinci btık-
raz Projesi.) N ihayet 18 Haziran 1952 günü Seyh an nehri üzerinde be baraj
inşasıyla İlgili olarak. Ifc eld en %4.3/4 faizle 25 m ilyon dolarlık bir kreck
anlaşması İmzalanır, (tsdı/az Anlajması Seyhan Barajı Projesi • 18 Haziran 1952 I
B öylece D ünya Bankası tarafından verilen b o rçlam tutan 59.4 m ilyon d o ­
ları bulur.
Bu rakamlara Avrupa ödem eler Birliği nin (European Payments Unl-
on-EPU) 1950 yılında verdiği 55 milyon dolarlık borçla, on Avrupa ülke-
slnn Türkiye'ye tanıdığı 133 milyon dolarlık ö z e l Çekme Hakları'nı da
eklemek gerekir
1947 İle 1953 yılları arasnda Türkiye'ye verilen para tutarı şöyle be­
lirir:
Bağış Borç (Milyon Dolar)
ABD 249.7 125 6
Uluslararası Para Fonu 35.0
Dünya Bankası 59.4
Avrupa Ödemeler Birliği 55.0
ö ze l Çekme Haklan 133.0
Toplam 249.7 408.0 miyon

Tanmdakı ürün artışlam a ve dış yardımlara rağm en altın ve döviz

mevcudunu tüketmek ve kısa vadeli borçlanmalara gitmek pahasına yü­
rütülen ithalat patlaması, özel sektörün yatınm mallan ithalini artırmakla
birlikte, lüks tüketim mallannın da cömertçe ithaline yol açrmştr. 1950
yılında 62 milyon lira olan Türkiye'nin dış ticaret açığı. 1951 de 246 mil­
yona v e 1952 de 540 milyona yükselmiştir. 1952 Ekiminde Türkiye.
233.9 milyon dolarla Avrupa ö d e m e Bııkği'nln en büyük borçlularından
biri olmuştur, ödenememiş ticari borçlar. 1954 yılında 200 milyon dola-
(40; Stefanos Yerasm os ‘ A z G e »}m i}llk Sürecinde Türlüye'. Kitap.3. s. 180. 181
169
rı aş m ış ». Merkez Bankası'mn 1950 yılında 322 milyon lira olan dış öde­
m e olanağı bir İki yılda 12 milyona düşmüş ve 1954'ten bu yana önem ­
li olumsuz bakiyeler vermeye başlamıştır. Liberasyondan 1952 yılında
çaresiz geri dönülmüş, fakat durum değişmemiştir.

Particilik Kârlı Bir Tk * re t

Devalüasyon Zenginleri İçin Altın Dönem

İthalatçılar ve genelbfcle tüccarlar İçin bir "altın donem" olan bu yıl­

lar. makine ve teçhizat ithali sayesinde özel sektör yatım larını da hızlan­
dırmış ve 1950 yılında 173 milyon lira olan özel yatrımiar. 1954 yılında
I milyar 461 milyon liraya ç * m ış » . Ne var ki bu. çimentosu, demin ve
çeliği bile geniş ölçüde dışarıdan gelen bir kalkınma denemesidir. Artan
İnşaatta birlikte. Türkiye'nin çimento İthalatı I950'de 135 bin tonken.
1954 te 629 bin tona ve 1955'te 811 tona yükselecektir! "Borçlanabildi­
ğin kadar borçlan" felsefesine dayanan bu denemenin, alacaklılar yeten
kadar borç vermeyince çıkmaza saplanacağı açıktır. Nitekim öyle olmuş.
Türkiye. İçeride enflasyonlst bir politika ile birleştiği için A BD ve O E-
EC'nln ısrarıyla girişilen serbest dış ticaret politikasının bedelim pek pa­
halı Ö d e m iş ». Türkiye, bu dönemde her çeşit borçlanmaya gitmiştir.
1951-1957 döneminde 484 milyon dolar İhracat kredisi alınmıştı. Ticari
krediler. 2 1 1 milyon dolan bulmuştu. A y » donemde dış yardımlar 756
milyon dolara erlşmlştL Ekonomiye I9 5 l-1 9 5 7 'd e yapılan toplam ser­
maye trasferl I milyar 505 milyon dolardı. Ne var kİ. 1954'te 108.
I955'te 127 milyon dolar düşmesiyle, ekonomi, yokluk, karaborsa, cfcş
ticaret tıkanıklığı ve şiddeti bir enflasyon biçiminde beliren sert bir buh­
rana düşmüş, birkaç yd sonra ufukta mail İflas ve IM f'ye müracat kaçınıl­
maz görünmektedir.
O te yandan lastik, çimento, demir vb. gibi büyük ıthlyaç maddeleri­
nin tahsise tabi tutulması. DP'II tüccarlara kârlı bir ticaret yolu a ç m ış ». İl
ve İlçelerde, her kademeden DP'II tüccar ve tüccar adayları, mal sıkıntısı
ve karaborsadan, tahsisler yoluyla yararlanmışlar, particilik, kârk bir tica­
ret haine gelmiştir. Tkanan ekonomi, kaynak sıkıntısı ve Menderes'in
dünya ekonomisi ile bütünleşme çabalarında 1954'ten İtibaren IMf'nln
telkin ve basMarı. (Daha sonra bunlar günümüzde İstikrar reçetesi hali­
ne dönüşecektir.) etkili olmaya başlayacaktır. IM f'ye göre "Eğer borç İs­
tiyorsanız bizim dediklerimizi yapın. Serbest piyasada korumadık ol­
m a z.' gibi dayatmalarına karşn hükümet inatla "Milli Koruna Kanu-
nu'nu yeniden yürürlüğe koydu. Bu gerçekte serbest piyasa anlayışıyla
büyük bir çelişkiydi. Hükümet bundan sonraki yalpalanmalan durdura­
mayacak ve iflasa giden sürece girecektir.

170
 Y i 1952 A>ırı Değerli T l İhracAb Ö n lü y o r
İthalatı Patlatıyordu
Serbest Piyasa Ekonomisi Dertten Günübirlik
GeU»lg02e4 Devlet Müdahaleciliği Devreye Girdi

Hızla büyüyen bu olumsuz gidişe rağmen, vadek faiz haddi de

%8.5'ten % 7 'ye IndlrlImlştL Giderek büyüyen bütçe açıklarına da pek al-
dınş edilmiyordu. Aslında para arzını genişleten politikalar (başta tarım
politlkalan) önemli ölçüde bütçeye yansıtrirruyordu. Diğer bir deyişle.
19501erdeki ekonomi poktlkalan 19301ardaklnden tamamıyie farklıydı.
Vergilemeye ve bütçe dengesl/faziası sağlamaya dönük uygulama, yeri­
ni kaynak dengesi açığına bırakmıştı. Bu fark temelde 1930ların net dış
borç ödem e. I9501erlnse hem net dış borç alma, hem de enflasyonu
önemsememe yaklaşımından kaynaklanmaktaydı.
Para-kredl politikasının genişleyici nıtekğınn bir sonucu (IMF istikrar
programı yürürlüğe girince bir kısmı çökecekte) banka sayısmda artış ol­
d u üçü özel kanunla olmak üzere tam 24 yeni banka kuruldu. Banka sa­
yısı 59 a çitti; hızk kredi genişlemesi mkânları sonucunda küçük ve ye­
tersiz sermayeli bir dizi banka doğmuştu. Bir diğer sonucu enflasyonun.
1950-1953 arasında göreli çok yavaş seyrederken, ekonomi sıkışmaya
başlaynca giderek yükselmesi ve % 2 0 ‘ye doğru nrmanmasıydı. Enflas­
yon hızlanırken, geçmişte (1946) yapdan devalüasyonun etkisi giderek
kayboluyor. TL "aşırı değerli" duruma giriyordu. Bu da. ihracatı artırmayı
önlediği gibi (I9 5 2 'd e olduğu gibi). İthalatı patlatıyordu. Hükümet deva­
lüasyon yapmaktan açkca kaçmıyordu bunun için zaten IMF onayı gere­
kiyordu.
İşte bu gidiş, devalüasyonu fcâme edecek kurımnsal önlemleri dev­
reye soktu, yeni kurumlar ortaya çıktı; serbest piyasa ekonomisi derken
günübtrl*. gelişigüzel devlet müdahaleciliği devreye girdi. Başlıca telafi
edici kurumlar şunlar oldu:
Tevzln Fonu 11.9.1954 tarihli) İthalattan prim alıp. İhracata prim ver­
me yoluyla bir çeşit giz» devalüasyon sağlıyordu; bu arada ithalat libe­
rasyonu ve altın satışları da zaten durdurulmuştu.
Döviz Komitesi (26.12.1955 tarihli) kamu v e özel kesimlerin döviz
Ihtlyacma göre, döviz harcama listeleri düzenleyecek, döviz talebini sı­
nırlayacaktı. Fakat en "zecri" önlemler, sıkışmanın "had safha'ya vardığı
1956‘da ortaya çdctı.
İthal M allan Hyat Kontrol Komitesi (6.7.1956 tarihli) kararla kurul­
du; İthal mallan fiyatlarmı denetleyen bürokratfc bir kurumdu.
Türk Parasının Kıymetini Koruma ya İlişkin 14 no.lu kararla da tam
döviz kontrol rejimine geçildi (15.9.1956); bunu, ithalattan "Hazme Hls-

171
sesi' olarak alman ek vergi İzledi (1.3.1957).
Milli Koruma Kanunu ile fiyat kontrolü k; ekonomiye de yaygınlaş-
tırrimıştı. Klerıng anlaşmalanyla yapılan ticaret de. dış ticaretin %30'una
varmıştı. Dış yardım aramaları da sürüp gitmekteydi, fakat istenen sonuç
alınamıyordu.(41)
Eylülün İlk günlen lan edilecek yeni dış ticaret rejimiyle İhracat İçin
“tevzm (denkleştirme) fonu", ithalat İçin 'tahsis sistemi" getirtiyordu.
Ekonomi ve Ticaret Bakanhğına "gerek göreceği haler" de her türlü ma
İn İthalim düzenlemek ve vurguncıiuğu önlemek yetkisi veriliyordu. Bu
o kadar övünülen liberasyonun sonu demektt.(42)

ABD ve Kanada Buğday ihracatına Başlayınca Hesaplar Altüst

Artırılm ayan İh ra c a t ve Tıkanan Ekonom i

Üretimde her kesim üretici ve kendine yeterlilikten, dışa bağımlılığa

doğru gelişti. Yoldan ilk sapma ulaştırmada oldu: onu. tarım ve endüst­
rideki sapmalar İzledi. U a ştrm a kesenindeki sapmanın, çkmaza girme­
nin aynntılarını 1945-50'de görmüştük. Ammsanacağı gibi Cumhuriyetin
Demiryolları ve Denizyolları ana temel aldığı doğru politikadan karayolu
esasına geçilmişti. Gerçekten de ilk üç yılda (1951-53) tanmda büyük bir
aşama yaptdı. 1950'dekl tanmsal üretim 100 kabul edilirse, bu I953'te
14 l e kadar ulaştı. Ancak 1954 te büyük bir düşüşle bu yükselş büyük
bir darbe yedi. 1955'te yüksekliyse de sadece 123 düzeyine vardı. Bu yı­
la gelindiğinde tarımsal kakınma değişe bie 'buğday İhracatçısı olma"
övünmesi sona ermişti.
1954 yılı bütçesini TB M M tarihinde o zamana kadar rekor uzunlukta
bir konuşmayla sunan Maliye Bakanı Haşan Polatkan ve Muhalefet söz­
cülerini yanıtlayan Başbakan Adnan Menderes, ihracatınızda artık 'fin­
dik. fiştik, üzüm gibi’ lüks yiyecek maddelerine değil, buğday, pamuk
gibi cfcş dünyanın bizden almadan yapamayacağı ürünlere kaydığı belir­
tilerek övünülüyordu. Ancak Kore Savaşı nın politik kavgası geçip, b ü ­
yük buğday üreticisi Am erika ve Kanada İhracata başlayınca buğday
İhraç fiyattan düştü. Bu durumda “ satılabilir- buğday üretiminin b ü ­
yük kısmına egemen bulunan büyük İşletme sahipleri üretimi artır­
ma yolunu tutmaktan vazgeçtiler. Kaldı kİ dövizler kıtlaşmış, traktör
gelmez olm uş, yoğun tanmsal üretim yöntemlerine gitme olanağı da
kalmamıştı. Diğer taraftan buğdayda dünya fiyattan düşerken, tütün ve
pamuk fiyatları tanmsal ürünlerde fiyat düşmesine karşı koydu, böylece
de buğdaydan pamuğa ve tütüne doğru kayma başladı.
(4 1 ) Glüten lU i g -ın -T u t j y e Lkonom lılnde Krizler (1 9 2 9 -2 0 0 1 )'. h ta n b U Bilgi Ûrtve fsre
tl Yayınlan. 2005. s.103.
(42) M e tin T ok e r a.g.e.

172
 Büyük toprak sahipleri buğdaydan pamuğa ve küçük toprak saleple­
ri İse tütüne kaydılar. Am a enflasyonun artışı ve kentsel nüfusun artışıyla
birlikte sebze ve m eyve tüketimi de arttı. Enflasyon ıç pazarı gekştrdik­
çe. sebze ve m eyve ticareti kârlı oldu. Boylece buğday alanları ve verimi
bir ölçüde tutulamadı. Üretim 1953 teki 6.480.000 tondan. I956'da
4.797.000 tona düştü ve Avünülen buğday İhracatı buğday İthalatına
dönüştü. 1956 da Türlüye 674.000 ton buğday İthal etti. Aslında bu
tanmda kalkınma politikasının İflasıydı. Beslenmesi dışarıdan gelen
buğdaya bağlı bir ülkenn artık bir tarımsal ülke olacağı, tarım kesiminin
kalkınmada kaldıraç olarak kullanılacağı savunulamazdı.
(İleride A BD le yapılan "M ü na kK Zirai Emtia Anlaşm ası" başlıklı
Türk tanmının sonunu g etren utanç belgesinden sözedılecektlr. E.Y.)

M illi G elir Fert B*>ın« A yd a 37.5 TL'yt

4 8 .0 0 0 T i ye 1954 M ode l B u lc k Alm ak
Sıra Bekleyen Beyler D e Var
Şeker Yok Et Yok Ekm ek Yok Süt İç m
Hayal M ahsulü
Val ve Belediye Reisi Or«LProf.DrJahrettin Kerim Gökay:
"Şeker esasen m u ı ı r d ı r , d iş l e r i ç ü r ü t ü r ,
k ATA C iğ e r i y ü k l e r " diyor. OaK» üst makamlar ise
" A r tık m ille t b o l b o l y iy o r da ondan e k s ild i” <syo<w
Ö te Yandan Savcı “ A ç t ı " Diyen İçin
" A lç a k K o m ü n i s t i d e r t iA İ İ ç e r i A l ı n ” D iyor.

Ankara. 28.07.1954.
Heyecan duymak İçin bu memlekette tücrübe pilotu, arslan avcısı fi­
lan olmaya lüzum yok. Her sabah kalktığında Türk'ün karşılaştığı "yok la r
hayatını kâfi derecede dolduruyor. Bir sabah şeker yok. ertesi sabah fı­
rınlarda ekm ek yok. kasaplarda et yok. Terk vatandaş musluğunda su
bulacağından emin değil. Süt İçm ek hayal mahsulü. İçme suyu almaya
gıdldlğlnde "bir haftadır Vakıflar gönderm iyor” cevabı almıyor. Lüzum­
suz yoklukla kardeş olduk: hani o da olmasa, hayatın tadı kalmayacak.
Bektaşi'nin biri yolda zaptlyelerm bir adamı sile tokat g ö tü rd ü k le r»
görür, fena halde hırpalanan adama acır ve dövülmesinin nedenini sorar:
'Daha ne d ö v m e yd im ' Namussuz Allah y o k ' d e d i~ cevabını alınca ba­
şını sallar v e adama yaklaşarak 'sen ne aptalmışsın. Ö y le düpedüz Allah
y o k ' denir m İ? Sen de her Müslüm an gibi Allah ne sağdadır ne solda, ne
yakardadır ne aşağıda' dersin, o zaten yo k demektir.r der.

173
io i -
 Şimdi ayın şekid e "açız" diyen 'alçak komunlst'I savcı derhal ıçeri
akyor. Halbuki işçi gündeliğinin üç lira olduğu bir şeturde *et dört lira,
zeytnyağı dört buçuk, sade yağı sekiz lira. ıspanak yüz. domates seksen
kuruş* demek zaten "açız* demektir. K onuşm an» yolunu bilmeli.
Bir aydan fazla bir müddet büyük şehirlerde şeker bulunmadı (tabii
normal fiyata bulunamadı). Vali ve Belediye Reisimiz O rd Prof.Dr fahret­
tin Kerim G6kay. *$eker esasen muzır dır. difteri çürütür, karaciğer i yük­
le r' dedi. Daha üst makamlar *artık m illet bol bol yiyo r da ondan eksil­
d i“ diye açıklacUar. Ne de oburmuş, şu millet! Senede on İki milyar lira
yiyormuş. ıisutistfc Yihgı. ı9S2. v i5 i). Buna nazaran hakin milli gelir dokuz
milyar lira clvarndadr kİ adam başrva ayda 37.5 TL düşer), yani adam
başna ayda 50 lira! Bu ortalamada 48.000 liraya 54 Bulck almak İçin sı­
ra bekleyen beyler de var... Hani onlar da olmasa, dünya bul pek fakır
zannedecek, ayıp olacak.
Şekerin ortadan kaktığı günlerde gazetelerde şöyle küçük be haber
çıktı: Bankalara şeker tahsisi yapılmış. Sendikalara da aynı şeyin yapıldı­
ğına dair bir kayda rastlanmadı. Bankacıların ağızları protezk olduğundan
şekerin onlara zarar vermeyeceği düşünülmüş olacak...
Sürümlerini artırmak için gazeteler ara sıra gıda maddelerinin pahalı -
lıgmdan bahsediyorlar. Bizim *küçük* doktor (F.K.G. çok kısa boyluydu)
ona da çare buldu: “Ne yapacaksınız eti sütü? Karpuz ekmek yiyip
keyfinize bakın" diye beyanat verdi. Meğer en sıhhi beslenme yolu
buymuş. İlim adamının halı başka oluyor. Bu arada sağlıklarını bu şekilde
koruma heyecanlıdan mahrum beyler de Anadolu Kulübü’nde bakara
oynuyorlar, şöyle gecede on IS bin lirasına!

Ankara'da Bakkal Kuruf asufyeyl 250 Gramdan Fazla Vermezken

En Fazla İki Defa Giyilecek Bir Elbise İçin
Paris'te Dior a 600.000 Frang Verenler De Var

Şükürler olsun şimdi Milli Koruna Kanunu var. Bu sayede art* kazık
kanun yardımıyla giriyor, hem fiyatça, hem de evsaf düşüklüğüyle. Rad­
yolarda da dinliyoruz: Bolvadin kazasında 189 kuruşa satılması gereken
mercimeği 191 kuuştan verdiği Içm fian bakkal bir sene hapts.b!lmem
ne kadar para cezası, şu kadar müddetle ticaretten menedrtmeye mah­
kûm olmuş! Gönüllerimize ferahlık geliyor.
Bu yaz Erzurum ve Kars'ta hep Trakya’dan gelme kaşar peyniri
satıkyordu. Ankara'da kuru fasulyeyi adam başma 250 gramdan fazla
vermiyor bakkal, onu da yarım İşçi gündeliğine. İstanbul’da da İki hafta­
dır et yok.
Ankara'da ekAbe hanımlarının terzisi Sldonl IRozenblat, -K oç'u n
Ankara m üdürü Bemard Nahum 'un teyzesi) geçen gün anlatıyordu:

176
"Daha dün Enstltü'den çıkmış şu uyuz M ualâ (Eken) beş b h liraya elbise
dikiyor da. Fegara (Beyoğlu’nun eski ve meşhur kadın terzisi) sekiz bin li­
ra almış, çok mu? Fian hanım Paris'te Dior'a 600.000 franga yaptırmış,
falanca da 400.000 e ...-. Y anı b u İm parayla on sekiz ve on İki bin liraya!
Üzerlerinde kıymetli taş olup olmadığını sordum, yokmuş, yalnız kt*naş
ve dikiş parasıymış. Yani bizde kadın terzileri nispeten ucuzmuş... Benim
bir senelik, devamlı çalışmak şartıyla da bir İşçinin tam on senelik çahş-
mamız karşılığında, en fazla İki defa giyilecek bir elblsel.
İstanbul'a büyük 'A p o d o ' sirki gelmişti. Uzun müddet temsil verdi,
sonra şöyle İlanlar asıldı: "Apollo sirki ucuz halk matnelerlne başladı: fır­
satı kaçırmayınız’ . Yani İlk günler bonfile 4e sağlıklarını bozanlara tahsis
edtmlş. onlar görüp bitince sıra ‘ karpuz ekmek yiyip keyfine bakanlara’
gelmiş... Melik Koçere "Hani sınıfsız cemiyettik?"diye takıldım. Gülerek
"O senin söylediğin seçime kadardı * dedi. (43)

İkinci Dünya Savaşı nda

Biriken Altın ve Döviz Rezervleri
Eriyip Gitmişti

Serbestleşme Programının
1958 Krizini Hazırlayan
Uygulama Sonuçlan:
1952 de fırlayan ithalat 4e ortaya çkan CIB açığna dış borç ana para
ödemelerinin tutan eklendiğinde, toplamı 220 milyon dolardı; bu gidişin
sür dönülemeyeceği anlaşılınca, uygıiamaya giren bazı politikalar kısa sü­
rede yürürlükten kaldrıldı. Merkez Bankası nın alım satışlarını serbest bı­
rakmasını Uleyerek. altın rezervlerinin Öçte biri İthalatta patlama so­
nucu kısa sürede tükenince, uygıiama durduruldu. İthalatta liberas­
yo n ancak 1950 den 1953 ortalama kadar sürdürülebıldı.
1950 de 65 milyon dolar olan CİB açığı artı dış borç ana para öde­
meleri 1952 de 220 milyon dolara yükselirken. İkinci Dünya Savaşı'nda
biriken dö vU rezervleri eriyip gitmişti. Ayrıca tüketim mallan İthalatı top­
lam ithalam %25'lne varmış, büyümek İçin yatırım malı ve ara mallan
gereksinimi olan ülkede, döviz kaynaklan giderek lüks tüketim mallama
aynlır olmuştu. Uygulamada kısa sürede ortaya çıkan bu değişikliklere
rağmen, aşağıda İncelenen olumsuz etkenlerin üstüste binmesi, krizi ha­
zırlayan bir süreci onaya çıkardı.(44)

(43) küftün Oğuz. "YjıjacMılafım DmletSMetım". Slmurg. 2000. s.36S. 483. »3 6 6

(44| Güllen lUzgan. a .g e , ».104.

177
 Düşüşün Belgeleri (1954 Oejk-Tenvnuz g u e t e rrunjdlen}

Demokrat Partl'nln A BD
güdümlü plansız, hesap­ Memurların tasfiyesi mevzuunda
sız 3 yıllık icraatının sonu­
cu. 1954 Türkiye'nin ma­
(D. P.) prupunda fikir ayrılı|ı
Bir Itırım ma»İT»4 m kanunun d v rh J çjıanlmuım.
il. ekonomik ve sosyal 4ŞarWi iım acelryc frtırJmemfMaa anotla#. kornoyu,
alanlarda bir daha düzel­ ı t -u . - Kıiır*mc4ı)ı ion Grup don mcrrleyi kcamamıık
meyecek giderek daha 1 W ül
da artacak daralma ve W®» »blıniı
»»Hurluk
bunalım sürecinin başlan­
J
gıç yılıdır. •M* !"•"

İthalâttan Hazine hissesi

tacirleri telâşa düşürdü
Dün Ankara Ticaret Odasındaki toplantıda ortaya ablan
düşüncelere göre bu hissenin alınmağa başlanmasile
ithal mallarında fiat artışı yüzde 80 i bulacak

Sanayi ham maddeleri Bir rDTnan,ndeposunda

• • _ , . - . . 80 ton şeker yakalandı
için tahsisler yapıldı
Alman tndbirlerla tahrirler* ald mnlUrm Miratl* ithali . T~~:
n'iif-'lıim olacak fabrikaların kananma taMiktai kalkarak > - — X ’. . V ' - V '

S aa dk U fi yakı«w Sa»«*^. ı ı ı U m h l
i ukIM atar Tb>lla>
<■ » . —
Muhtekirlere
. •
karşı Sy e n i1951değişmeyecek
,onr;
kararnamenin esasları gazete manşetleri:
Yarın neşrolunman beklarıen kararname, yeni k i r hadleri Yükselen enflasyon,
nhfcetlerini ve hadlerin tatbikatının kontrol seklerini ihtiva ihtikar (Karaborsa)
edecek, harcana kendi kendisini kontrol « a * d., konuyor Muhtekir (Stokçu vurgımcu)
Hancı r . ' M m « h < D öviz ytklug u nedeniyle yurt
' h .l«»k r n drçına <;*!> sinirlim ası
— = - * “ ‘- w K ö > «y e borç.

Dövizsiz harice seyahati tahdid eden

karar diin tatbik edilmeye baylandı
Emniyet Müdürlüğü pasaport şubesi hayli tenhalaştı, dün
pasaport alamıy&n bazı kadınların ağladıkları, baygınlıklar
geçirdikleri ve Müdiriyetten ayrtlamadıklan görüldü

Memurları tasfiye kanun Fiat yükselmelerine

teklifi Millet Meclisinde karşı alınan tedbirler
D 1’ 1.rupu dün ta «arıyı göruatu. bir k u m milletvekilleri h t W ** T iü f t t İ l k l i piyasana
pikim ve prafa* -L ir , i>tetliler, Uaan Meclise k**<ro1 *• M U M H İ U M i
(fitti, muvakkat komisyon tetkiklere l« ,U d » « M H * * İlik li « r i i
M -T t W H P I V -a î r i r b u N ı I w /„
tm** D İ »*•« I V / I y
is s î liL " c
ihtikâr yapanlara karşı
yeni kararnam e hazır
Dun aksam btten bu kararnamenin yetti kar I ’V .-. : ."
hüllen kararnamesi ile birlıkı, pazartesi **y* . — Aataa krtC ytkaıa ka Manâ
salıya Vekiller Heyetinden çıkacağı anlaşılıyor baılraa ayıala I milyar 4(1
alljıa liraya k a til alla

k İ İt lakeli
 CJB Açığı ve Dış Borç Anapara ödem eleri (Milyon S)

Y4 İthalat CIB Drnuesi D>» Borç A na Taraşı To p U -n

1950 285 7 -5 0 -15 05
1951 402 1 -94 18 .112
1952 5559 •196 n 220
195i 5325 -1 9 8 20 -184
1954 478 4 •177 ■73 •250
1955 4 97 .0 177 -lO o 283
1950 407J -75 69 .1 0 4
1957 397 1 04 83 •147
1958 315.1 -7 4 -0 9 -1 4 3
1959 4700 -145 -0 0 -2 0 5
1900 4675 •139 05 -204
1901 5072 -1 7 0 84 .254

kaynat nuı/* *•••'**' V . Otnro r* ,w «n -İMytAi’t lı» »y « 192). I96S'. ya r» no 42

C l* C m l|lam lar K l a n ı n a 0 6 N A I Û c n h a S M r v* o*v»ora dcam a la ıl « v » . m v

ABD’den Gelen Uzmanlar ve Raporlar Hız Kesmiyor

OsmanlI Döneminde 1860 lı Yıllardan Sonra Gelen
"StablMzasyon Raporcuları' Yabancı M ail Uzmanlar
M A R K I DE P IO EU C M .FAECO NN ET LORD H 0 8 A R T ve EOSTER'm
Cumhuriyet Döneminde A r d ıl ın
1946'da Ma* Thom burg
1957 de De Dünya bankası ndan JAMES BARKER
"E k o n o m ik K a lk ın m a P rogram ının
Te m e lin i K u ra c a ğ ım " İd d ia E derke n
D e m iry o lu İnşaatın ı K ö m ü r H a v za la rın ı G e liş tirm e yi D u rd u ru n
Ö z e l S e k tö rü D e stek leyin
“Ta h ta İşlem e Ç ö m le k ç ilik S ü n g e r Ü retim i
P atlam ış O t o Lastik T a m ir Te s is le ri K ö y El S a n a lla n ” vb .
Zaden M e v c u t O la n Uğ raş A la n la rın ın G eliştirilm esin i
Tavsiye E diyo r
D o ğ ru T e s p iti İse S avurganlık
Türkiye Sınai Kakınm a Bankası (TSKB) İmi tesvlı terctılerı listese»
yayınlayarak Baıfcer Raporu rw hayata geçirecektir.
Ancak A.M enderes a tlg a n m eg a projeleri nedeniyle raporu el mm tersiyle itmiştir

Heyet Başkanı James Barker'ın adıyla anılan bu rapor. "Türkiye Eko­

nomisi Kalkınm a Programı İçin Tahlil ve Tavsiyeler" adını taşmaktadr.
Dünya Bankası Başkanı Eugene Black raporun takdiminde Cumhurbaşka­
nı Bayer'e yazdığı mektupta, "tavsiyeler»! milli kalkınma politikası haline
dönüştürülmesi' temenni snde bulunur.

180
 BAifcer Raporu, sanayiye öncelik tanınmasına karşıdır: 'Türki­
ye'nin sanayileşme hedefini terk etmesaıl tavsiye edecek değiliz. Fakat
biz bu hedefe varmanın en kestirme yolunun, tarımsal gelşm eye önem
vermek olduğunu tavsiye ediyoruz.* Rapor ile sunulan reçete şöyle özet­
lenebilir: Kapsamlı bir planlamaya, uzun süren yatıranlara gidilmemelidir.
Kalkınmada ağırlık, tarıma ve ham madde üretimine verilmelidir. Demir­
yolu İnşaatı yapılmamalıdır. Devletçilik tasfiye edilmek, programa siyaset
bulaşmamak, özel teşebbüse her alanda açMmalı. yabancı sermayeyi en-
g ele yen mevzuat değiştirilerek yabancı sermaye gerrllmekdlr. Enflasyon
ve dış ödeme güçlüğü tehlikeleri düşünülerek, kakınma huı yüksek tu­
tulmamalıdır.
Barker Raporunun önsözünde, bu çalışmann *ıkl büyük siyasi parti­
nin talepleri* (DP ve CHP kastediliyor) üzerine gerçekleştirdiği söylen­
mektedir.
Barker Raporu nun önsözü şöyledlr:
‘Heyetimiz, artan bir İç kaynaklar düzeyi temeline dayanan bir yatı­
rım programı tavsiye etmiştir. Bu program tasarrufa İhtiyaç göstermekte­
dir; ülke ekonomisinin bu tasarrufu sağlamasını ve bu arada tüketimin de
ılımlı ölçüde genişletilmesine imkân vermesini beklemek yersiz olmaz.
Heyetimiz, kalkınma faaliyetlerinde kullanılacak kaynakların genel topla­
mında ö zel yatırımların oranının giderek artması tavsiyesinde bulunmuş­
tur. Kamu yatınmında kullanılabilecek kaynakların ülke ekonomisinin çe­
şitli sektörleri arasında tahsisinde, bu tür masrafların genel olarak ekono­
mik kalkınmaya ve özellikle de özel girişimin gelişmesine y o l açabilecek
bir ortamın yaratılması bakımından yararlı olma dereceleri g ö z önünde
bulundurulmuştur Bu amaçlarsa, kamu sektörüne alt kaynakların şimdi­
y e kadar geçerh olan şekle göre az çok farklı bir biçimde tahsis edilmesi­
ni gerektirmiştir. Ö ze l sektörün kalkınmada kullanabileceği kaynaklar İçin
belirli bir tahsis şekli tavsiye etmiş değ Hız Eğer tav siyeleriniz yerine g e ­
tirilecek olursa. Türkiye'nin ekonomik gelişiminin dengeli bir hale getiri­
leceği ve mail İstikrarsızlık doğurmayacağı kanısındayız.
Heyetimiz önerdiği programda, ekonomik kalkınmaya v e yat mm tah­
sislerine Hışlan genel tavsiyelerde, çoğu kez (ve heyetimizin fikrine göre
hatalı olarak) Hatsad! ilerlemeyle bir arada düşünülen türde anıtsal proje­
ler İçin hiçbir y e r aynlmış değildir. Bu tür projelerin önerdiğimiz program­
da bulunmaması. heyetimizin Türkiye'nin var olan gelişme aşamasında ve
bu gelişmede kullanılabilecek sınalı kaynaklarla ekonomik kalkınmanm
(geniş olarak ülkeye dağılmış ve rusbeten kısa bir sürede ülke nüfusunun
büyük bölümünün hayat düzeyini yükseltmek üzere tasarlanmış) çeşitli
küçük proıeler yardımıyla, en İyi şekilde hızlandırHabıleceğl yolundaki ka­
nımızın sonucudur. Türkiye'nin şimdiye kadar kİ katiyetlerini ülke nüfusu­

(81
nun ancak sınırlı kesimlerine yarar sağlamış olan büyük projeler üzerinde
yoğunlaştırmış bulunması, raporumuzda da belirtmiş olduğumuz üzere,
dengeden yoksun bir ekonominin ve dağınık, yerel kalmış bir kalkınma­
nın ortaya çıkmasına yo l açmıştır. Heyetimiz şu kanıdadır kİ. bir bütün ha­
linde ülke nüfusunun doğrudan doğruya ve hemen etkisini hissedeceği
daha ılımlı ve daha geniş bir ölçüde dağılmış çabalar, hızlı bir ekonomik
kalkınma için daha istikrarlı bir temel oluşturacaktır.
Bu yö n d e bir programın uygulanması, dikkatli çalışmalara ve sürek­
li uyanıklığa ihtiyaç gösterecek, devletin tüm ekonomik faaliyetlerinin
yakından koordine edilmesini, ülke içinde ve dtştnda ekonomik şartlar­
da belirecek eğilimlerin sürekli olarak gözden geçirilmesini ve çözüm­
lenmesini. belki de değişen şartlar karşısında yıllık programların sık sık
y e n d e n ayarlanmasın, nakit, maliye ve vergi politikalarının isabetle
saptanıp yürütülm esin gerektirecektir. Heyetimiz, yapm ış olduğumuz
tavsiyelerin bir program halinde kabulünün, şimdiye kadar ekonomik
kalkınmayı geciktirmiş. İç İçe geçm iş bulunan birçok engeli aynı zaman­
da ortadan kaldırmak üzere tasarlanmış. İstikrarlı ve dengeli bir ilerleme
İçin bir temel olacağı kanısındadır. A ym zamanda da Türkiye halkının ha­
yat düzeyinde, daha y e n gelişmelere doğru h ızın ve kaynaklannı biz­
zat kendisi yaratacak olan bir düzelme ve iyileşme için de sağlam bir te­
mel oluşturacaktır. "(451

S*ruıyl Kalkınması İç İn Neler Öneriliyordu?

Barker Raporu "önüm üzdeki beş yıl İçin heyetimizin uygulanmasını
temenni ettiği yatır m programını içermektedir.'' Ancak "ekonomik kal­
kınma yalnızca belirli yatır m projelerine ilişkin aynntılı bir liste oluştur­
makla başarılabilecek bir İş değildir. (...) Ekonomik faaliyetlerde hükümet
tarafından yapılan dikkatti bir planlaştırma ve koordinasyonun bulunması
zorunludur." Raporun sektorel değerlendirmelernde sanayileşmek İçin
"deri, tahta işleme, çömlekçilik ve koy el sanatlan” önerilecektir. Ayrıca
devletin var olan yatırım programının da bu raporun ışığında yeniden
gözden geçirtmesi İstenmektedir. O kadar kİ. DP milletvekili Prof M uh-
hls İte . 1957 yılında verdiği bir konferansta "Barker tipi" sanayileşme
terahini eleştlrecektlr.(46)
Sınai kalkınma alanında, Barker heyetinin tavsiyeleri şunlardır:
" I . Endüstriyel ge*sme « e »erteme açışındın gelecek vadeden alanlar ön e m sırasıyla
Sunlard r a) Tarım erinlerim isleyen endüstri dallar, b) Hatıl m akne. m adem esya ve alet
im a la tı cj İnşaat m alı emesi, d ) Den isleme, el Tahra isleme, t) Hafit kimya maddeleri m a -
k g> Seramı» ve ço m lekçllk. Is) K 6 y el sanatlan.
1. Bu tü r b » cetvelde normal olarak dokum a endüstrisi d e yer alabılrse de. hifcûme-

145)140) kenarı M o rlan. C e m i Çakm aklı a .g e . s . J l . 32. 33.

182
tin bu alanda yeni yjıtırm U n o rvıyU m ıd a n Önce toplam üretim kapasiteline olan ihtiyacı
saptamak üzere, dikkatli bir inceleme y a p m a » gerekmektedir.
3. Her < e j « lüks maddeten üreten sanayi dallarıyla, ağır m akine ve m aden ürünlerL
a g r kim ya (m uhrem elen kim yevi gübreler a yın d a ) selüloz ve kağıt endüstrileri bugün Ipn
g e l yıl r ilme lk*r.
4 K m y e v l gübrelerin. OzelMıle fosların ülkede ekonomik fiyatlarla ve Önem* miktar­
da Oretftp üretlem eyecegı konusunun saptanması < ln araytrma yapılmalıdır Bundan
okım kı sonu( aknması dunamurıda bu alana y a tn m yapaması u ygun olur.
5 Devletin kendi endüsttiyel yatırımlarının planlayt.nlmaunda ve Özel endüstriyel ya-
trım lara etklı olan ekonom k ve m a l poltıkanın formüle e d im e sinde bu teren sıralarına
uynim ası gerekmektedir.
6 Devlet y*ndnj y a trm progra m n ı bu tavsiyelerin ı>ıg> altında ye niden gözd e n g e ­
çirmeli ve İsabeti olan nalerde ayarlamalar yapmalıdır.
7 Gerek devlet girişimleri, gerekse Özel g n jlm le r Icın zorunlu otan g e ne l arajtrm a.
inceleme v e b4gl ve rm e hizmetler w y e rn e getirmek üzere Ik o n o m ı ve Ticaret Kakanı
gı'nda tur tndsütrlyel S ürüm Dairesi ku n jm a lıd r.
8 Devlet gvıykrtennın ürünlerini tüketici Ihtlyaclarna u y d u m alan mal ve hizmeneti­
ni ve tim l b r ucan lyletme anlayışıyla çelişkiye düşmeyen asgari fiyatlar üzerinden satma­
ları genel b* prensip olarak kabU edilmelidir Burvı g ö re fiyatların maByette cok yakandan
ılı Skilerdir İme s: ve stokların tüketici talebine bağlanması gerekmektedir."

Madencilik v e demiryolu konusunda da. "1953 yılından sonra, şim­

diki yatırm programının sonuçları belli oluncaya kadar. Zonguldak kö­
mür havzasının geliştirilmesi İçin hiçbir taahhüde giriş ilmemelidir. Yeni
demiryolu İnşa programlannın şlmdllfc düşünülmesi gerektiği kanısında
değiliz." denilmektedr. Ancak "daha İyi tanm araç ve gereçlerinin bulun­
ması". kısaca traktör yapımı tavsiyeye değer görülmektedlr'.(47)

SSCB nln Yardım ve İşbirliğini Duymazlıktan Gelmişti

Moratoryum Eşiğine Gelindiğinde
Menderes
Buna İhtiyaç Duymuş Ancak iş İşten Geçmişti
Kruşçevln Türkiye'den toprak talebi olmadığını söylediği 1953 yılın­
dan hemen sonra. SSCB yetkilisi Mototov'un. "Türkiye'ye yaptığımız
dostça teklifler karşıtsız kalıyor!" sözü ıkl ülke arasıdaki IlIşkJere bir ha­
reketlenme getirmişti. Nitekim bu açılamadan Ikl gizi sonra, bu kez
Moskova radyosu bir yayınında. "Türkiye'yle ticari, teknik ve kültürel ış-
b rlığ n ı geliştirmek İstiyoruz." mesajını yay miadı. Ancak Türkiye bu m e­
saja cevap vermedi.
Bu kez. 29 Aralık 1953 tarihinde bizzat Kruşçev. Türkiye'yle İyi U f ­
kilerimizi devam ettirmek istiyoruz." dedi... Kruşçev'ın bu açıklamasında
sosyakst blok içinde oluşan "Çin Halk Cumhunyetı faktörü'nün kuşkusuz
önemli etkisi vardı. 16 Mart 1956 da SSCB'de resmi yayın organı Pravda
gazetesinin Türkiye'yle SSCB'nln Ortadoğu barışı IçMı önemli olduğunu.

147) Kenan M o r u n Cem il Çakmaklı, a .g e .. s 34. JS

183
Hükümet, İstanbulini et ve
ekmek meselesini ele aldı
Dün Vilâyette kaublar ve fırıncılarla konudan Emin Kalafat teab
eden bütün tedbirlerin ittihaz olunduğunu. Mezbahada 10.000 hayvan
kestirildiğini. et ve ekmek meselele rinden aonra hükümetin
maddelerÜe uğratacağını söyledi. ete zam

Zaruri ihtiyaç
maddelerinin

R s t l ıa l r s n A„n

ithalâttan hazine hissesi için

Mecliste uzun tartışmalar oldu
Muhalif milletvekillerinden başka D.P. milletvekillerinden
de tasarıya şiddetle aleyktar bulunanlar görüldü, eski
Ticaret Vekili Mandalinci de aleyhte rey verenlerdendi

G ü m r ü k te 356 m addeden
h a zin e hissesi a lın a c a k
■ ■ ■ lır f a n k ir k iM M u ıu y l* u H a a ıltı k ın ı t t k iı> | « t i

m a k i, k lı k im i b ittik , k ir k ı s m b e f ilin * n k lU n lır

M enderes hükümetinin ıly*u lb> m t> yanda* özel flrtşhncl yaratma tsrannm
fiyaskosunu belgeleyen gazete haberleri. K apltalst sürece çok geç olarak ve
ABO’ntn el yordnımyU sürüklenen Türkiye'de, özel glrlflm d sermayesini
spekülatif ve k a lu m a c ı olmayan "al-sat", “yap-sat* gibi rantiyeci alanlara
yönlendirmiş, en temel trtfyaç maddelerinin temini ve ftyatlandınlması d e ­
netimden çıkmtştı. Halitan gelen tepkiler üzerine hükümet bir dizi nafNe ü n ­
lem almaya yönelecek, ancak bu otumsoz gidişatı durduramayacakta.
Dı§ siyasetimiz için Toz sekere40, küpsekere
hükümetin izahatı 50 |,üruş zam m\i,
(•tke Irnn-vmunrUlu B..Uk«n
fVpn t Arınmalar <J Saftılar yasat H 1 lüfer
L i l k t i k ı l ı ı h n ı l ı ı t ı y ı ı ı ıa t »»rrııklır
M » | ...... . 5 . a— W '* l W ’- * • 4—1

r 4 Ü -J |
Ba.üdad Paktı toplantısı
öğleden sonra bakıyor
a a, u »
» . P. M rrliıl
K .U i . k İ» < ı l u » » la r ı» ı laılıfı (

Artta. Yatırım ve inşaat p a tla m a n ı!) yaşayan Tü rk iye ’d e en tem el m a d d e olan d e m im

y o k lu ğ u nedeniyle h u k u m e trı ya yıN a tk ğ ı d e m ir te v z i ha kkn d a kı g azete h a b e ri

Demir tevzii yeni

esaslara bağlandı
K / l 146 sa y* karar m üsteniden neşzo-
kınan I saydı sirkülere e k i I saydı tebdğ
(D e m ir te v z i hakkında)
M a d d e I - ( I ) saydı sirkülere ekli I ve
2 sayılı la le le rd e gösterilen bılO m um d e ­
m ir v e çeliklerle, burdarn m a m u lle rm n
tevzi ind e aşağıdaki esaslara riayet etki­
m esi m e cb u r k ir
a) Vilayetlere yapdan talepler aşağıdaki
ura d a h ıln d e gruplara a y ıla ra k hazaların­
da gösterilen m iktarlarda puan verilm ek
sıre tlyle kıym etlendkilecekrtr.
1. A m m e hizm e tin e hadim tesisleri
(hastaneler, m ektepler, yol ve kOprüier
glbil 8 0 p u a n
2. İhracatı arttıracak. İthalatı azaltacak
h tts a d laakyetlere m u c e a lk tesisler (Jab
rkalar. imalathaneler vs. g lb il 7 0 puan.
3. İç piyasa m al hacm im artorarak k t ı ­
sa<* f aalye here m u t e a lk tesisler (fabnka-
lar. İmalathaneler, atölyeler vs. g ib i) 6 0
p u a n ..
(B u tebkğ u zu n m a d d eler h a in d e d e ­
v a m etm ektedir. E .Y J

Meclise verilen sözlü sonı landrılm asıre İstediği önergesinde şu h u ­

A n kara 12 (Telefonla) - H û r P .
B u rd u r m llle tve k * v e M e clis G ru b u
Balkan Prof, fethi Ç H k b a ş . b u g ü n yo k lu ­
ğu hıssedden zaruri h tty a ç m addeleriyle
dgik bir soru ö n e rg e s in B .M M Başkanlı­
ğ ına verm iştir
Çedkbaş. Başbakan tarafndan c e v a p
sustan sormaktadır:
I ) h ü k ü m e t zaruri İhtiyaç m addeleri de
dahd okmak üzere m al dar İğ i ve hayat
p a h a liığ ın n had safhaya v a rd ğ ım v e bu
yü zd e n geniş h a k tabakalardın kOyde.
kasabada v e ş e h id e he rg ü n biraz daha
ağırlaşan şartlardan....
185
Gümrükte 3S6 maddeden
hazine hisseti alınacak 1957 ( « M g j jc ı c rrunjtOeıi. 4 A J i a i o j 1958 trol A«sr>n
hAbCKüiydlef. Yanda 1950 de pallatlan RTalat p o ltk a ın n
i l l i m gO u e en I M an 1957 tartNi manşet
kı ülke arasndakl dostluğun yeniden kurulması gerektlğeıl açıklayan ha-
ber-yorumu yayınlanır.
2 0 Mart 1956 daysa SSCB Ticaret BAam iki ülke arasıdaki ocaret it k i­
sinin sıklaşması gerektiğine İlişkin bir demeç verir. Türkiye olumsuz ya da
olumlu tepki vermezken. SSCB'ye davet edilen İzmir'II sanaylcler I Nisan
1956'da Moskova'ya gelirler. Ancak araya giren Sovyetler'ln Macaristan
müdahalesi. kİ üfce arasndakl "barış ve İşbirliği* çağrılarını kJ y i sureyle
donduracaktır. 1957 Mayomda SSCB Ankara Büyükelçisi. EmUV Kredi Ban-
kası'yla Petrol Ofisi ne pro|e yardımı yapabileceklerini açklar. Bu çağrıdan
hemen sonra. İş Bankası na mensup bir grup bankacının 6 Haziran I957'de
SSCB ye yaptığı resmi gezi, k i ülke arasndakl ılışklerde belirgin bir yumu­
şama yaratır. Bu yeni yumuşak zeminde Moskova radyosu "petrol alımlan
İçin Türkiye'ye uzun vadek kredi açabilecekleri* yorumunu yapacaktır.
Moratoryum eşiğine gelmiş ve bu amaçla IMF'ye bir "Niyet M ek­
tubu" verme aşamasmda olan Türkiye'ye Sovyetler'ln teklifi çok ca­
zip gelir. Teklife resmi cevap, bizzat Başbakan Adnan Menderes'in ağ­
zından yeni açıklanan hükümet programıyla verilir. 4 Aralık 1958 tarihin­
de okunan Beşncl Hükümet Programı nda Başbakan Menderes. “ Rus­
ya'yla ilişkilerimizi devam ettirmek kararındayız.* demektedl.
1959 bütçesinin görüşülmesi sırasnda Dışişleri Bakan Fatın Rüştü Zor
lu'nun. "SSCB yle-ctost kalmak istiyoruz.* demesi, yavaş yavaş şekienen
ve ısnan bir ilşklnln yeni İşaretidir. Sağlık Bakanı Dr.Lütfl Kırda/ Arakfc
ayında SSCB'yl ziyaret eder. Dr.Kırdar Türkiye'ye dönüşünde. 'Rusya'yla
Hışkılenmlz gelişecettlr. *İfadesini kullanacaktır. Nitekim 11 Msan 1960 ta-
riheıde Türkiye'yle SSCB arasında yüksek düzeyde temaslar yapiması ka­
ran resmen açfclanır. Önce Başbakan Menderes. Tem muz ayında SSCB'ye
gidecek, bu ziyareti daha sonra SSCB'den gelecek be yüksek misyon İzle­
yecektir. Ancak art* çok geçte. O d u İçende ve özellikle Harp Akadem *e
rınln kurmay subayları ihtilal planlannı çoktan yapmaya başlamışlardr.

(481 K M oıUn. c ÇrtıruM ı. 'O g n ıi> ln ı O im r ğ c İUİkrvıı* Araytşbn*. AJun Kil 1987, v214
 4 Ağustos 1958 Mali İflası
Türkiye'nin 600 M ilyon Dolar Dış Borcunu ödeyemeyeceğinin hanı
Dolar T l Karsısında 2.2 Misil Değerlendiriliyor

1950-1954 döneminde tavsiyelere geniş ölçüde uyvm sonucu Türki­

ye dış dünyadan 400 milyon dolar kredi sağladı. Sözü edilen donemde
banka kredileri 1.6 milyar TL'den. 4.3 milyar TL'ye yükselmişti Ama
1954 yılında bütçe açığı, bir önceki yda göre % 6 00 artış göstererek.
174 milyon Tl'ye<49). dış ticaret açığı da 575 milyon dolara yükselir.
Demek oluyor kİ bu açık tutarı aynı dönem içinde Türkiye Cumhuriyeti
Hükümetine verilen borç tutarını bir h ayl aşmakta (bu dış ticaret bilanço­
sunda. Marshal Planı"nın yardım çerçevesi Içnde Türkiye'ye verlen as­
keri malzeme hesaba katılmamıştır.) Bu rakam bir de aynı dönem İçinde
ödenen 310 milyon Türk Lirası veya 111 milyon dolarkk (borç itfa be de
I ve faizleri dolar olarak ödeniyordu) borç taksltlernl eklersek. 686 mil­
yon dolarkk bir meblağ buluruz. Bu meblağ aynı donem İçinde Türki­
ye'ye borç olarak verilen paranın 1.5 katından daha fazladır. A ltn Ue dö ­
viz stoklanndakl 22 milyon dolarlık azalma(50) böyle be açığı kapatma
gücünden çok uzaktır Bunun sonucu. AvrupalI İhracatçılar karşısmda
borcunu ödeyemez duruma düşm ek olacaktır. Bu ağır durum ancak
1958 yılında O EEC İle yapılan anlaşmalar çerçevesi İçinde düzene soku­
labilecektir. Bütün bu karşılaştırmalardan çıkarİması gereken sonuç şu­
dur: Bu dönem de "dış yardım" m al İthalatından ve dış borçlan öde­
mekten başka bir İşe yaramamış ve devlet yapdacak yatınmlan kar­
şılamak İçki başka kaynaklar bulmak zorunda kalmıştır .6 1 1
Dolar cinsinden İthalatın 1953-1958 arasında %40'tan daha fazla
düşmesi v e dış baskiam giderek artan dozu karşısnda Türkiye borçlan­
ın ödeyemeyeceğini anlayarak, moratoryum İlan etme noktasına gelmiş­
ti. 4 Ağustos I958'de dolann TL karşısında 2.2 misil değerlenmesi
sonucunu doğuran fiili bir devalüasyonun kabul edilmesini kaçınıl­
maz kıldı. 4 Ağustos kararları, devalüasyonun yanı sıra. 1953 sonrasn-
da uygulamaya konan dış ticaret kontrollerinin sınırlı ölçüde gevşetilme­
sine. Milli Korunma Kanunu uygulamalannın fiilen durdurulmasına, kamu
işletmelerinde zamlara ve bütçe açılarının daraltılmasına dayandırılıyor­
du. Bunların karşriığında. başta A B D olmak üzere Batılı devletler 600 mil­
yon dolarlık dış borcun ertelenmesini kabul ediyor v e 359 milyon dolar­
lık yeni kredi taahhüdüne glriyortardı.(52)
Bu daha önce I 'İnci kitabımızda gördüğüm üz 1854 sonrasındaki ma-

|49| Kenan M orton C e m i Çakmaklı a j e . *.36

fSOl Z .Y Merîhlag. 'Tu r» e y. t İve cha le n ge *
(5 l| Stefano* Yeraılmo*. a.g.e.. *.183
(52| Korkut Boratav. T ü rk iy e İk tlu i Tarihi. 1608 2002*. İm ge. 2005 s .l 11

187
I çöküş ve Batıya bağımlılık süreci sonunda 1875 OsmanlI'nın Malı Ifla-
sn ilanına benzer bir durumdur, (fakınız. E/sal Y«vl. "Bir Ülke N«sl faimlır?)
Mâliyeden ekonomiye ve sosyal yapıya kadar her alanda tepeden tır­
nağa olumsuz bir tablo ortadayken, seçim zamanı gelip dayanmıştır.
DPiıler başta Başbakan Menderes, tüm DP'kler "vazgeçilemez Atldar*
havası Ignde meydanlara çıkmaktadırlar.

Menderes "İşte m eydan” demişti.

Ancak “27 Ekim gecesini A li Ah bana
bir ( I a H a göstermesin" diyecektir
Sahne gerçekten igl çekicidir. Çünkü seçimlerin hemen sonrasnda
Menderes. I Ağustos I957'de seçen mücadelesini açarken: "Seçim g ü ­
neşi yakında doğacaktır..." demişti 22 Ekim 1957 Ankara nutkunda da
şöyle konuştu: "faşa/»/.. Gel seçimlere!., işte meydan, görelim tenli _ "
Evet. İki taraf meydana çıkmıştı. Seçen sonuçları açAlandı... İşte bu
sonuçlam alındığı geceyi Samet A ja o g lu şöyle anla W: ~ I9S 7 seçimleri­
nin sonuçları, başta Menderes, hepimiz İçin düşündürücü old u .' Demok­
rat Parti, önemli sayıda o y kaybetmişti. MecUste muhalefetin milletvekili
sayısı 31 den 178'e yükselmişti. ( 12 İlde 32.000 oy daha alsaydı, bu sayı
299'a çıkacaktı.) Bu sonuçları aldığımız gece, siyası hayatımın heyecanlı
saatleriyle doludur...Seçen sonuçlarını ve olaylarını belirten haberleri sa­
baha kadar, kah başbakanlıkta Menderes'in, kâh İçişlerinde Ged Ik'ln oda­
sında ve Halk Partililerin Ankara sokaklarnda tertplediklen kızg n yürü­
yüşlerin havası İçinde alıyorduk. M enderesi 7 yılda, o geceki kadar üz­
gün bir sinirlilik İçinde görmemiştim.
Hükümet olarak memleket düzeninin başkanı olarak Demokrat Par­
ti'n İn büyük sorumlusuydu. Kendisini, her tu niteliği yüzünden, manen
biraz yenilmiş buluyorduk. Kısık bir sesle: *Demokrasiyi b u hale getir­
meye ne hakkımız var? Kim in hakkı var?.. ’ diye, kendi kendine ve he­
pimize soruyordu. Saçları dağınıktı. Yüzü sararmıştı. Durmadan konuşu­
yordu. Fatin Rüştü Zorlu bir aralık yanm a gelclt ‘Bak Samet Bey. Adnan
Bey. m ağlup b ir kumandana ne kadar benziyor, üstünde sadece üni­
forması eksik.' dedi."
1957'den sonra nuruk. çtuş ve davranışlarda bakılırsa Menderes ve
arkadaşları, bu mlhnetll gecenin anlamını, hiç de değerlendirmediler.
Demokrat Parti mılletvektl Abldln Potuoglu: "Demokrat Parti iktidar­
da iki yü z y ıl kalacaktır..." dlyordu.(53)
Ancak DP dönüşü olmayan bir yokla hızla çökmekteydi. Birkaç yıl
sonra daha 10. yılını doldurmadan tarih sahnesinden çekilecektir.
|SJ) Şevket Süreyya A ydem ir, "M enderesin D ra m ı". R em il Hitabesi. 1999. s. 227-282.

188
 Faikı Rüştü Sanki Devlet İçkide Devletti
ABD'nln Müdahale Yetkilerinden Meclis Habersizdi
Devlet Borçlarının Ne O lduğu Hakkında
MaNye Vekili Poiatkan dan Bk Türlü Açıklama Alınamıyordu

Demokrat Parti, mılletveklllerlyte tikleri tıklımcİL Muhalefet de. tabii

bir yerler İşgal edecekti. İnönü de. onu ne kadar yerlere serilmiş sayarsak
sayalım, elbette kİ ve yine kendi sırasındaki koltuğunda, her zamanki ha­
liyle oturacaktı. A m a sonraki meclislerde, ne başvekillerin, ne de kimse­
nin aklına. İnönü'ye öylesine saldrmak. onu Öylesine yerlere sermek
gayretine kendini kaptırmak gelmedi. Halbuki, örneğin daha sonraki Tür­
kiye'nin ve Meclisin, nasıl gelişeceği bilinmeyen muazzam problemleri
yarımda dünün problemleri birer gölge gtol kabr. Çünkü mesela C EN TO
maskesi alımdaki en hayan meseleleri, yani ıkMı anlaşmaları Demokrat
Parti zaten meclise genrmermştl. Nitekim hükümet. Kore Savaşı'na da.
meclise danışmadan katılmıştı. Hibeler, yardımlar. Amerikan ikrazları,
kredâer denden İşler hakkında Meclis. Demokrat Parti Ikttdannın sonuna
kadar doğru bilgi alamamıştı. Fatln Rüştü sanki, devlet içinde devletti ve
mzasını koyar koymaz yürürlüğe giren, tatbikatta takdir yetkisi de yine
Fatln Rüştü nün beyanıyla Amerika’ya ah olan yabancı müdahale yet­
kilerinden Meclis habersizdi. Bir gün dışişleri bütçesi dolayısıyla bu
mesele patlayıp da. Amerfca ile ve C E N TO ter 1 1 » altında İlk ana muka­
veleden bazı kırıntılar Meclise getirildiği zaman, bunların Imzalanp yü­
rürlüğe girişinin üstünden tam 14 ay geçmişti.
Bütçe müzakerelerinde devlet borçlannın ne olduğu hakkında Mali­
ye Vekili Polatkan'dan bir türlü malumat alınamıyordu. Buna alt bütçe
ciltleriyle Meclis zabıtlarıysa, el altındadır. Haydi bu bütçe çıkmazlarını bir
tarafa bırakalım, ama şu ıklk anlaşmalar temel mukavelesi ü ze m d e ayn-
ca duracağız. O taahhütler kİ. ne aslı, ne sayısı, ne de neler getireceği hâ­
lâ beli değildir.

O r d u T e d ir g in d i? “ V a t a n C e p h e s i ” N e D e m e k ti?
B u B ir P a rti M iy d i? K a İm K u v v e t M iy d i?

Ordu tedirgindi? Hocalar, mektepler, üniversiteler niçin hem tedirgin,

hem krgınddar? Memur niye A «dardan yü z çeviriyordu? A d iy e cihazı ni­
ye kırpmıştı? Buldan tutan gazeteler niçin v e ancak devletçe besleniyordu
ve okuyucu bulamıyordu da. basında muhalefet gelişiyordu? Demokrat
Parti nin İktidara gelmesiyle ziraatta, sanayide, ticarette uyanan hareketli­
lik. şimdi niçin reaksiyonlarını yaratıyordu? Banka v e kredi İşleme tefeci­
liğin. parîlclllğeı grışı n içindi’ Ve eski bir bankacı da n Bayar. bunu nasıl
değerlendrıyordu? Vatan Cephesi ne demekti? Bu be parti miydi? Bir ce-

189
mlyet miydi? Yoksa köylerde, kasabalarda, niçin ve ne zaman har ekere
getinleceğl belli olmayan, ama vakti gekrtce kendisinden bir şeyler bekle­
nen sorumsuz bir kaba kuvvet miydi? O günlerde ve bu cephede.
700.000 kişiyi toplayacağız, deniliyordu. Bunlar, bu sorumsuz kalaba-
kk toplanırsa ne olacaktı’ Devlet karamamelennın bile ilan edılmesnın
yasaklanmasına ve Örfi idarelere varan bu yol nereye kadar gıdebdirdi?
Daha sayfalar dolduracak bvtakım sorular ki hepsi de kavgaları, g ü ­
rültüleri değil, devlet, hükümet ve muhalefet başkarıiarıyla. birkaç man-
tık sahibi adamın, bir masa başında oturmasıyla incelenebil irdi...
Oysa muhalefete karşı davranışlar kıyasıya oluyordu. İsmet Paşanın
hakkı d a n bir gezisinde taşlanması, linç edilmek Istenlşi. yaralanışı,
hatta yere düşürüldüğü zaman, sağhğı İçin ölüm demek olan m u­
amelelere m aruz bırakıkşı neydi? Bütün bu salckrıların düzenlendiği bir
şehre, hükümet nasıl olur da daha önceden, partihler. hatta vekıler gön­
derebilirdi?
Bu Uşak olayları günlerinde, evvelce ordudan çfcarrimış bir albaya:
'Büyük Zaferde İnönü orada ve Uşak'la y oklu ...’ diye yazlar yazdırılıp,
bunun iktidar gazetesinde y a yla n d ığ ın ı gördüğüm zaman: 'H a y r.
Menderes mantığını bu kadar kaybedemez. bunlan yazdıran şer unsurla -
n var... *diye yakındığımı hatırlarım. Garp Cephesi kumandanının nerede
ve nerelerde olduğu. HarpTanhı teşkilatı vesikalarında ve Atatürk'ün Nu-
tukunda anlatılır.
Zaten İsmet Paşanın Uşak'ta istediği neydi? Uşak'ın kurtuluşunda,
karargâh yaptığı evi ziyaret etmekl O na yasaklanan ve ‘ giderim’ deyin­
ce üzerine sersenlerin çullandırılckğı olay işte buydu. Halbuki bu olaylar
olurken. Uşak'ta Demokrat Parti nin merkezden, önemli temsilcileri var­
d ı.. Ve sonra ya o Topkapı'dakl linç teşebbüsleri, Yeşilhisar yolu
oiaylan? Hayır! Bütün bunlar DP için zincirleme bir yıpranıştı ki. M ende­
res de bunlan önleyemediğine göre, demek kı önada artık sarsılan bir
düzen vardı...
Bütün bunlar niçin böyle oldu? Sonra fcttdara geldiği zaman, hem
sağ. hem solculara karşı cephe alan, bunların gazetelemi kapatan, laikli­
ği. kutsal ilan eden Menderes in iktidarının b«r devnnde. Said-i Nursfye.
adeta elçiler salması nasl açıklanır? İsparta camii meydanında ve halkın
önünde, nümayişli b » şekdde. onun ellerim öpen hükümet büyiideri
kimlerdi ve buna ne gerek vardı? Dvı kı. Allah'la kul arasnda ve doku­
nulmaz kalmalıydı. Ve Saıd-ı Nursl'nln vaMere tebliğler yapacak hallere
getirilmesi, hakikaten gereksizdi.(S4)

( M ) Şevket Süreyya A ydem ir. "M enderesin Dram ı’ . Remzi Kltabevl. 1999. s. 227-282.

190
 1958 Mail İflasını Hazırlayan Nedenler
Menderes Emperyalist Bir Çerçeve İçinde Bulunduğundan
Ekonominin Daraldığı Anlarda
Gerekil Değişiklikleri Yapma Gücü Yoktu
Serbest Piyasa ve Dışa Açılma Programının Temel öğesi
Dış Kaynaklı Sermayeye UUşmaktı

İçerideki dayanklı tüketim malarına olan İstem hızla artmıştı. Ancak

bu istem karşlamak İçin yeterli ctovız yoktu Bu nedenle Batılı firmalar İt­
hal edim e yen malların Türkiye'de üretilmesini telline başladılar. İlk kum­
lan dayanıklı tüketim m al sanayii radyoda oldu. O nu çamaşır makinesi,
buzdolabının 'm ontaj' denilen b » yöntemle üretimi başladı. Montaj en­
düstrisi denen ve artık Türkiye'nin hemen hemen tekst* dışındaki endüst­
rinin ayırıcı niteliğini oluşturan bu endüstride parçaların bir kısmı dışandan
gelmekte. İçeride yapabildiğimiz parçalar bunlara eklenmekte ve bunlar
birleştir4erek (monte edilerek) tam ürün meydana çkanlmaktadır. Boyle-
ce makn tam bedel yerme bir k e m Içm döviz ödeniyordu. 1960'lara
doğru oto lastiği, kamyon ve traktör alanlarmda montaja başlanınca m on­
taj endüstrisinin alanı genişledi. Gerçi kamyon ve traktör dayanklı tüke­
tim malı değidl ama bunlarda da şu sakn e alar ortaya çkıyordu:
- Endüstri hem döviz olarak ve hem de teknoloji olarak dışa bağlıy­
dı. Dış ödemeler dengesinde bir küçük dalgalanma üretim ve tstftdam
düzeyini düşürüyordu.
- Hükümet her markaya montaj yürütecek bir düzeye gelmediğin­
den. yurt İçi istem birçok tesisten karşılanıyordu Boylece sağlıksız ve
'enflasyon olmazsa yaşayamaz' bir endüstri yapısı kurulmuş oluyordu.
- İç kaynaklar özellikle otomatlv ürünleri üretimin her kesiminde ken­
dini ortaya koymakta ve bir maliyet enflasyonu doğurmaktaydı.
I960'ta henüz bu eğilimler tohum halindeydi, ama ulusal bünyeyi
erozyona uğratmayı, ekonomi İçinde ilk köprü başlannı elde etmeyi ba­
şarmışlardı. Ancak bir sapmayı daha burada belirtmeliyiz. İç fiyatlar yük­
seltice. teknolojik olarak Türkiye'de benzerlen bulunan bazı inşaat ve tü­
ketim malı da. ham maddesi dışarıdan getirilerek üretilen ikame malları
üreten endüstrilerde kullanılmaya başlandı. İç fiyatlar dış fiyatlardan
hızlı arttı ve gelir dağıkmı lüks tüketimi artırdı.
1950-60'daki bu sapmalar, temel mallarda hiçbir üretim artışı olma­
ması sonucunu doğurdu. Demir, kömür, bakır ve temel İlaç maddelerin­
de anlatılmaya değer bir artış olmadMSS)
Kore Savaşı'nn getirdiği yüksek konjonktür başaşağı giderken.
DTH'nın aleyhe döndüğü: 19 5 0 -1953 arasndakı bol ürün yılarının yeti-
155) A Bajer KafnogU. In f b s y c n G e H y n i} ve A z Gekjm ıs ülkelerde*. 1995. » 2 5 4 .

191
nı kıt ürün yriına bıraktığı: enflasyonun hızlandığı: GSM H'nın v e İhracatın
gerilediği 1954 yılında, devalüasyon yapsaydı ve gelen giden IMF heyet­
lerinin tavsiyesin tutsaydı, yukarıdaki senaıyo değişik olur muydu? (Ü l­
keye dış kaynak girişi venyken) ithalat artışnı sınırlamaya, devakiasyo-
m rı yardımcı olması beklenir: ancak ihracatı artırma yönünde bu etkinin
söz konusu koştilarda çok güçlü biçimde işleyebileceği kuşkuluydu.
1953'te ithalat liberasyonu durdurulunca, zaten hükümet bir ödülü de­
valüasyona başvurmuştu. Önceki paragrafta incelenen önlemler ithalatı
çeşitli yollardan kısmış, ancak ihracat artmamıştı; C B açığının küçülmesi
doğrudan ithalat kısılmasından kaynaklanıyordu. Bu da. ekonomiyi ser­
bestleştirme ıçm y d a çıkmışken, buna en aykırı uygulamalan yürürlüğe
koymak oluyordu. 1949-1960 arası dönemde, başhca ihraç ürünlerinde
ıç üretimin oranı olarak ihraç edrfemeyen miktarı, ihraç mallarında stok
bir* imindeki artışı gostenr. Buna göre, resmi düzeyde döviz kıru sabit
tutulurken, enflasyon oranının yılda neredeyse % 2 0'ye Uaştığı 1955-
1957 arasında abnan önlemlere rağmen (madenler dışındaki) bütün ihraç
mallannda stok birikim artmıştı. Stok birikimi, aym zamanda eflasyona
ivme veriyor. TL'deki aşn değerlenmeyi artrıyordu. 4 Ağustos 1958 de
TL. dolar karşısında fiilen (de facto devalüasyon) 2.80 TL'den 9 TL= I do ­
lara düşmüştü: ama geleneksel ihraç ürünlerinde farklı oranlarda primli
yüksek kurlar (katlı-kur sistem ) sürdürüldü.(56)
Menderes bütün gücüyle, üretim güçlerim geliştirmeye çalışmıştı.
CHP'nin durgunluk dönemine nazaran ekonomide koşmaya doğru bir
atılım yapmak istemişti. Fakat emperyahst bir çerçeve içinde bulunduğu
için, ekonominin daraldığı anlarda gerekli değişiklkleri yapmaya gücü
yetecek durumda değildi. Nitekm 1955'lerden sonra enflasyon, dış tica­
rette tıkanma, bazı sınıf ve zümrelerde dığerlenne göre mutlak veya nls-
bl fakirleşme görüyoruz. Ekonomi bu ortamda mesela doğu blokundan
ithalatını % 2 8'e çıkarmak zorunda kalmış, daha sonra da bir Rusya'ya se­
yahat meselesi onaya çıkmıştır.(57)
Belirtilen serbestleşme ve dışa açılma programının temel ogesı. dış
kaynaklı sermayeye ulaşmaktı. Dolaysız yatınm. ticari kısa ve uzun vade­
li kredi, resm» dış yardım (Marshal yardımı) ie üç değişik biçimde dış
kaynaklı sermayeye ulaşma amacı ağır basmaktaydı. Gerçekten dışa açıl­
ma programının en etkin biçimde işleyen öğesi de bu oldu: ancak b ira ­
daki sorunlar 1958 krizini de hazrlayan öğeler m arasında yer aldı. Diğer­
leri ya hiç işlemedi, ya kısa sürede yürürlükten kaldırıldı ya da yaşanan
olaylar tarahndan etkısizleştinldı.(58)

(56) C jlte n Kargan. a g * . j .IO J.

(57) Idrls KûçCfcomef. I d n » Kücükomer'le Türlüye Üstüne T a rtıy n d a r'. Bağlam. 1994. ».15.
iS S IG ü k e n Kargan, a.g-e. ».104.

192
 1958 Mali İflası Ardından
İM İ İle Yapılan Stand-by Anlaşması Nedeniyle
A.M enderes Hükümetinin Dışişleri Bakanı F.Rüştü Zorlu:
T ek Büyük Bir İs t lk b A İln Büyük A d ım ı"
diyebilmektedir.
(2 Ağustos 1958 g ünü Mecliste yaptıg, konuşm adan ı

Osm anlı İlk Batı yardımı ve dış borcu aldığı 1854'ten

22 yıl sonra l8 76'd a İflasını İlan etmişti.
Türkiye Cumhuriyeti İse 1947’de ABD'den aldığı MarshaJI yardımı
ve dış borçlarından 11 yıl sonra 1958 iflasını İlan etti.
1957 yılına kadar Türkiye İçki hep 'ekonomiyi serbest girişime bıra­
kın" önerisinde bulunan OEEC. İlk kez 1957 yılında "Türkiye'de Ekono­
mik Durum " başlığıyla yayınladığı periyodik Türkiye raporunda, bu kez
'ekonom * faaliyetlerin programlanmasından' söz ediyordu. O güne ka­
dar plansızlığın erdemini savman bu kuruluşun, plan yerine programdan
söz etmesi, doğrusu biraz mahçup gelin tavrını andrıyordu; ama bu ka-
dan doğaldı. Dikkat çekici olan, ekonominin İhtiyaç ve kaynaklarının ar­
tık bütçenin ckşında bir çerçeve İçinde çözülmesinin kaçınılmaz hale gel­
diğini vurgıiamasıydı. Türkiye'nin 1958 de OEEC. IMF ve A BD otoritele­
riyle yaptığı görüşmelern ardından devalüasyon yapması bile OEEC'yl
tatmin etmedi. 1958 OEEC Türkiye Raporu nda 'Koordinasyon Bakanlı­
ğı" adıyla kurulacak olan bir bakanlığın, yatırımları bir kalkınma programı
İçinde planlaması gerektiği İfade ediliyordu. 1958 OEEC Türkiye Rapo­
rundaki ifadeleri. 1953 yılından bu yana süren gayrı resmi plan önerile­
rinin bir sonucu saymak gerekiyordu. Çünkü daha 1953 yılında Prof.Hol-
IIs Chenery'nın kaleme aldığı. Türkiye'de Ekonominin ve Yatınmlann Ç e ­
lişmesi başlıklı Raporu, plan denilmese de. yatıranların rasyonel bir poll-
tfca temeline oturtulması lstenlyordu.(59)
Plana giden yoldan dönüm noktası 1958 devalüasyonu oldu. DP y ö ­
netimi aşrı değerlenmiş Türk parasının devalüasyon yoluyla ayarlanarak
Batı dünyasrıa gerekil güvenin verilebileceği ve dış kredi musluklarının
açılabileceği nancrvdaydı. Hele hele OEEC'nln önerdiği. Koordinasyon
Bakanlığı'nın kurulması ve ekonomik koordinasyonun bir düzene g r m e -
siyle artık Batılı mail kuruluşlar rahatlayabilirdi... Ashnda plan düşüncesi­
ne şiddetle karşı ç*an DP yönetimi. 1956 yılında savaş ekonomisini yö­
netmek içti çıkarılmış bulunan Milli Koruma Kanunu nu yeniden yürürlü­
ğ e sokarak müdahaleciliğin ve kumanda ekonomisinin en anlamlı aracı­
nı kullanmış olmuyor muydu?(60)

(S9X*0l Kervan M o ru n . Cerrd Çakmaklı a .g.e.. v J 9

193
 4 Ağustos 1958 Mail İflası Ardından Gazete Manşetleri
T c p t u n u i kd tılm ve ckrunUklen gû zA rd ederek, kaSurmayı soyut para. kredi ve yatmm
oUrak gdrm cnin sonucu. Türkiye bu t ar»* en sonra tM f'rdn kapıundan ahlam ayacak M ye t
Mektuptan yaslım ı v e S ta n d b y sö d e jm d e fln ln a/ck arkası kesilmeyecektir. hkjkOmet
savurganlığın, hesap u alıgn sonucunda gkdlgi mail Hastan « k ıtı, ye n i ekonomik rc|im
ba^kgı alto da sunmaktadır O ysa bu re|lm yüksek devalüasyon yardım denilen yeni d ıj
borçlanmalan v e bunalımlı süreci yansıtır.

Yeni bir ekonomik Çağrılar KlbriSta

^ Jil!? .ila ! l laJ?ly5Lte(lhİ5İJn|iyemeii
drbtokaj k u r u M ytr* bir Un(*y« tabi t.>lvr*vaa mukarmel Adada dün d» 2 Tutk, I
M w « u -----------------------------------------.--------------
n ıu k » I h B İB t ft ) İ n o M u r u M ıı

O ;

1$ Yardımın Yekûnu: 359 Milyon Dolar

Polatkan beklenen Bmuk Millet Meclisinin
açıklamayı yaptı olağanüstü toplantısı
100,
A ,, urâ
M JIc U c rJr* *
5*r * honu d* 25 . J m ,!» ..
m ily o n d o la r verecekler “* ** "

i (£,
â
Culek 4un iktidarı
»iıM rtk tenkid etti

yapılan

leni ekonomik rejimin esasları diin

kararnamplp.rlp j|an
** l*"t» *«J»4u» kıptın ı<tıy«. IKAıissrl
I k b u d l Davlar T a u M U l r n İ . . J I

Seri halinde alınan

karartıra daha bir coky^ı,, (|Un gw ,
kararlar katılacak „ ■. ...
j-u rarısten «»eldi

ekonomik rejimle .— - - — ^
[yeni iktisadi rejime dair Dünya ne diyor?
p karar daha açıklandı —
N il l t ı l r r m s ı h tı
ktM ısilt ısliurf rkcrrk aMıtuaıı
f

«Veni döviz kurları, seyyahlar ile tacir- •>•«•»<' •<***'

J«re verilecek dövizler ve yabancılara
«id m ali kayıd la r dün belli oldu
If c lM U . k a i l » M a m ı l l i w » h u l » | i t i « a t . » • * * '»
| ms44«Ur%mı 4t a m Hi friM lıt M c M «W («

edişi bugün Am erika Tiirkiyeye bu ay

felere d a ir 75 m ilyon dolar verecek
yayın lıy o r 2 3 4 m ily o n d o k a rlık k re d iy e d a h il olan
krtttrnk Mu Gaitt* m eb lafr ile İth a la tım ız finanse edilecek
2 « * T » C » t ı.ı a çıkla 4l ,
[ M U » MMİıra U •• '*•

Piyasada Tü rk -
kredi A ln a n
darlığı dostluğu

H üküm ete yakın c e /rele rd e liberasyonun tatbik

edileceği ısrarla söyleniyor. Milli Korunma
K anununun da tam am en kaldırılması muhtemel
ilk al »allan Km yaşılacak taknılır } r* t aylık tfrrlırt iakitar rttırürrrfc.
K ıir fliM U k u slaa Ib ln fe l U M ı »aniyi kam aaM cItrı rt yt*tk pintlar yer alacık

S a n a y ic ile re
y a p ıla c a k
y a rd ım

M
Enflasyonist Sübvansiyonlarla Beslenen Popülizmin Sonu
Demokrat ra m donem : iktisat polıtfc aJannn kayda değer ö n e m i be yönü de bu donem de
d erle t sektörünün ekonomide oynadığı ro U n a r alm ı} değil, aküne b ü yü m ü } o lm u .d r . K a­
musal y a tım la r b* yandan ta a ı altyapıya y O n d k olarak 'ekonom ik ctnazlanmayı" geltytr
nrfcen. diğer yandan devlet sektörü san a y e kaymaya ba}iayan ö ze l teşebbüse grcS sağla­
yacak ara mallan üreteninde yoğunlaşmaya b a şlam ış» Geıe* devlet yaceımlan ve sübvan
Uy onlar gerek himayeci politikalar hem e k o n o m » geksine ye destek olmuş. hem d e D e ­
mokrat ra m mn siyasal aOdan erkmtkle kullandığı patrona, sotemane yani kaynak dağıl
m ı v e gelir bOOsümü p o lt kalarm siyasal desteğe y Cne Ur bir biçimde etkleyen bir yakla­
şım ö t e yandan Demokrat ra m . siyasal gücü plütalst bir kurumlaşma içinde paylaşmak­
tan şakınmış giderek milli İradeyi tek buyrva ve doğrudan temsil e ttıg ne inanmaya başla­
mıştır. Kaynaklar a za lp portona| üzerine kurulu toplumsal koalsyonda hoşnutsuzluklat bas-
laynca. bu dela Demokrat Tara kleoio|k v e toplumsal m obUzasyonu hızlandrmıscır ö n ­
ce ra m içinde ye r alan aydınlar, daha sonra stabıkzasyon önlemlerinin geikdtgı sorunlar kar­
sısında büyük sermaye çevrelen. Demokrat r za tiye olan baglılklarru gevşetm eye, hana
koparmaya başlamışlarda Bu ckrıanda. D r »defleri Türkiye de yaygın olan küçük köylülü
g ün desteğine dayak, enfes yontu sübvansiyonlarla beslenen W popükzmte yönetmişlere*
 Farin Rüştü Zorlu nun Mail İflası Savunması
Beceriksizliklerini Askeri Harcamalara
ve Kurakkğa Bağltyor
I Dışişleri Bakanı Fatln Rüştü Zorlu, devalüasyonun
Zorlu, diiıı gece gerekçelerdi dış etkenlere bağladığı TBM M 'dekl 22
Paristen geldi Ağustos 1958 tarihli konuşmasasdan anlaşılmaktadır.
Özetle şöyle demiştir:
'M e m le k e tin öze llik le 1 9 5 0 'd e n b u y a n a h e r y i n ü fu s u ­
n u n * 3 o rorunda a rtm a sın ın v e d ü n y a n ın s u lh v e s o k u n a k a ­
v u ş a b ilm e s i iç in u z u n yılla rd a n b e r i y ü k le n m e k z o ru n d a k a ld ı­
ğ ı m illi s a v u n m a m asraH an nın g e re k tird iğ i m a li külfetleri karşı­
layab ile cek b i r iktisa di b ü n y e y e sa h ip o lm a k a m a cıyla H ü k ü ­
m e t i n i z b ü y ü k g a y re tle r s a lt e tm iş v e e tm e k te d ir
fakat b ü tü n b u n la r y r^ rh tk e n . Tü rk iye elb e tte k i b a zı zorluklarla k a rşia şm ış
b u lu n m a k ta d ır. B u zo rlu k la r saasıyla. K o r e k r iz iıin so n b u lm a s ın ın a rd ın d a n ih ra ­
catçısı b u lu n d u ğ u m u z h a m m a d d e fiyatlan nın d ü n y a p iyasa ların d a k a y d e ttiğ i s ü ­
re k li d ü şü ş. Tü rk iy e 'n in ü ç y ı l ü s t ü s te m a r u z kaldığı kuraklık v e d o ğ a l ahitler, m e v ­
c u t b ü tü n zo rlukla ra ra ğ m e n b a şla m ış b u lu n a n a lty a p ı v e sa n a yile şm e çabalarının
s e m e re s in i ala bilm ek için b u pto/e leri u z u n v a d e li k re diler y e rin e , o n a v e kısa v a ­
d e li kre d ile rle ge rçe k le ştirm e k z o ru n d a k a lın m ış o lm a s ı, b u ya tırım la rın rantabUi
re sin in a lın m a sı v e za m a n k a lm a d a n taksit va d ele rin in g e lm iş b u lu n m a s ıd ır.
Ç e r ç i T ü rk iy e b ü tü n b u g a y re tle n sarf ede rken , b ü y ü k b ir fedakishkla o rta ya
k o n u lm u ş o la n A m e r ik a n y a rd ım ın d a n d a ya ra rla n m a k ta y d ı, ö t e y a n d a n A B D 'n in
ö n d e r liğ i v e g iriş im iy le H ü r D ü n y a T o p k ılu g u tarafından o rta ya k o r m u ş v e b ü tü n
m ü tte fik le rim iz v e ö z e llik le A v r u p a İktisa di İş b irfg i Teşkilatına m e n s u p orta kları­
m ı z tarafınd a n k a b u l e d ilm iş o la n d a y a n ış m a v e y a r d ım p re n s ib i h e rg ü n b ira z d a ­
h a fa yd a lı ş e k ild e u y g u la m a alanına g e ç irilm e k te v e b u su re tle H ü r D ü n y a n ın b a ş ­
lıca d a v a la rın d a n b iri o la n a z g e liş m iş m e m le k e tle rin kalkınm ası d a v a s ı h a l y o l u ­
n a g irm e k te d ir. A n c a k b u g i b i fikirlerin u y g u la n m a y a k o n u lm a s ı v e g e r e ğ i g i b i
ra n d ım a n v e rm e s i e lb e tte k İ b ir za m a n a b a ğlıd ır. "

Menderes Hükümeti
11 Mayıs 1959 KonsollcUsyon Anlaşmasıyla Dış Borçlan
2001 Yılına Dek TaksMendlrilIrken
Yeni Borç İçin OEEC'nln Kapısına Gidiyor
Zorlu 'pek büyük bir İstikbalin * adımı* olarak takdim ettiği IMF
Stand-by Anlaşması'nın başlıca maddeleri:
*- Türkiye'ye 359 milyon dolar tutamda yardım yapılması. Türkiye'nin
500 milyon dolan bulan dış borçlarının yeni ödeme koşularına bağlan­
ması sa ğ la nm ıştır
- Yardımın 234 milyon doUnrv ABD yüklenmektedir OEEC'nln yük­
lendiği 100 milyon dolarlık yardımın 50 milyon dolam ı Almanya sağla

196
 y a c a k t» 10 m ily o n dolarfck b ö lü m ü n ü in g ile r e ta a h h ü t e tm iş tir v e g e ri
ka la n 4 0 m ily o n d o ia rk k b ö lü m ü n 2 5 m ily o n d o la n k o ta a rtırım ın d a n . 15
m ily o n d o la rlık b ö lü m ü d e d iğ e r O E E C ü lke le rin in ta a h h ü tle rin d e n o k u ­
m u ş tu r
- 11 M a y ıs 1 9 5 9 k o n s o k d a s y o n A n la şm a sı >la d a T ü rk iy e 'n in ticari
b orçla rının v e kred ili İthalat b oru la rın ın y e n i bir ta k v im e b a ğ la n m a sı sa g -
la n m a k ta d r. 3 2 6 .5 m ily o n d o la n a n a p a ra . 5 0 . 1 m ily o n d o la n d a la lz o l­
m a k ü z e re ticari b o rç la r t o p la m 3 7 6 .6 m ily o n d o la r. 7 2 .0 m ily o n d o la -
n ka m u k e s im in e . 3 7 .6 m ily o n d o la rı d a ö z e l ke sim e a it o lm a k ü z e re
to p la m 1 0 9 .7 m ily o n d o la rl* k r e c U ithalat b o rc u . 11 M a y ıs to p la n tıs ın ­
d a ko n sofcdasyona ta b i tu tu lm u ş v e 2 0 0 1 yılın a d e k s ü re c e k y e n i taksit­
lere b a ğ la n m ış tır*
Am a esas olan. Türk Hükümetl'nln 4 Ağustos 1958 günü açıkladığı
İlk "Istkrar Programı"ydı. Program vergiyle kaynak sağlamak yerine, har­
camalarda tasarruf yapma mantığı üzerine kurtluydu Kamu kesiminin
Merkez Bankası ndan toplam borçlanması 400 milyon lirayı geçm eye­
cekti. Aynca enflasyonun ddcfc kaynağı olan banka plasmanları 30 Hazi­
ran 1958 düzeyiyle sınırlanmaktaydı.

“PUn Değil PIIav Lazım” Diyen Menderes.

4 Yıllık Ekonomik Yıkımdan Sonra
IMF ve OEED'nln Borç Erteleme Dayatmasıyla
10 Y ılık Bir P U n Çalışması Başlatır
Ancak Hâla PUn Demeye Dili Varmaz
“E nv es tim an ve Koordinasyon Komitesi" Ç alışm aU n Der

1959 yılının ilkyazında Paris'e O E E D toplantısına katılmak üzere g i­

den Dışişleri Bakanı Fadn Rüştü Zorlu, uçağın ara konaklama yaptığı İs­
tanbul'daki Çınar O telinden. Türkiye'ye Sınai Kakınma Bankası Genel
Müdür Yardımcısı Bülent Yazıcı yı arıyordu. Gecenin geç bir saatinde
kendisinin Dışişleri Bakanı tarafından aranmasına çok şaşıran Yazıcı'ya.
Z o rlu ‘Bülent Bey Hükümetimiz 10 yıllık bir plan yapmaya karar verdi.
Ö zel teşebbüsü banka nedeniyle yakından tanıyan sizden özel sektör adı­
na Envestlman Komitesi ne katılmanızı İstiyorum. Bu Sayın Başkanımızın
özel ricasıdır, "diyordu. Plan yapmak, yatınmlan bir planla yürütmek. De­
mokrat Partl'nln siyasi anlayışla çok ters bir oUydı. A m a Türkiye'nin 31
Tem m uz 1958 de Paris'te O EEC yetkilileriyle yaptığı mutabakat planın­
da. devalüasyonun yanı sıra, yılık bir plan yapılması ve bu İş İçin Tlnber-
gen'in davet edilmesi kararlaştnlmıştı.(6l)
Gerçekte OEEC. önceleri Türkiye'de planlı çalışma yerine sıkı mal ye po-
litkalan ve serbest ticareti öneriyordu. Ancak 1957 den sonra daha da bo-

161) K M o fta n CÇakmafclı. a.g.e.. » 43

197
4 Ağustos sonrasındaki gazeteler 1958

D. P. Meclis Grupu dün 7 buçuk

saat süren bir toplantı yaptı
Toplantıda yardım anlaşmalar* t c Ortadoğu hâdhcleri
görüşüldü. Başbakan, Maliye ve D19 Bakanları bir
çok defalar kürsüye gelerek izahat verdiler
Ay gün, *ehir meseleleri
etrafında konuştu

Başbakan ve bakanlar iktisadi durum ile

urd ici va«v«>" ilgili müzakereler
D u n Adcarftda .Nm arikın yardım Im ra td ^
bucuk aaal am -«n b i r to ç > W l

konfederasyon fin

Listesi Dün Açıklandı

S rrb rU «bal m albr, k m 107 493.MJO .a
inönüne •anay, m u ddckri k in ■* «Z5O7SO0
dntaf la k. ia adildi_________

hücûmettivirmi milyon dolarlık

i t hal edi l i yor

•lıacitçı
Ui.ytle
jecb
 Memurların maaşlarına
yüzde yüz zam yapılacak
Yüksek fiat politikası karsısında m em urların
durum u H üküm et tarafından yeniden inceleniyor
Mfctklcrk inileme* ı j n l ı » vfunrun y m t* <r a ll in » ll ı a a M i u . ramlı k lira lın a
k ıM ır t lu ıı Inıuala (ira ta ıı* f m w l M v ın ıta lık i lı r t t * ** kainat M II k ik i kılatak

Krediler
hakkında
tozlii soru

d is Grupu diiıı 7 bucuk

v
tü c c a r
NF. DİYOR?

Memurlara parasız
kum aş v e rile ce k

Korunma Kanununun Ç e liş k ile r ve A ç m a z la r

Kaknamama sorunu sadece ser­
şumulu genişletiliyor maye yetersizdi değil, ekonomik
fazlanın verimli yatırımlara yön-
lendirilememesidir. Yukarıdaki
d urduruldu gazete manşetleri çözümü değil,
"kurcalam a metodunu ve ça re­
s i z i# ” göstermektedi Siyasal
gerilim, yurtta yatıstrma gezileri, bir yandan dünya tarihinde beki de hiç go-
rüimedk. yüzde yüz memur zammı, bedava kımaş d a g ıtm ve memurun içi­
ne düştüğü yoksulluğun boyutunu sergilerken, ckger yandan cfcş borçlarla
gerçekleştirilen maaş hovardalığını ortaya koyuyor. Oysa bu zamlar fiyat don­
durmaları ve Milli Koruma Kanunu gibi nafile müdahaleler, sonuçta sadece
karaborsaların ve vurgunculara cebine gitmiştir. Benzeri koşuları yüksek
enflasyonlarla neredeyse 50 yıldır strdüren beceriksiz siyasetçi ve yönetici­
ler. Türk halkının gelişme çabaların önünü kesmişlerdir.
199
 -Yeler Söz M illetindir
Diye Ortaya Çıkan
Demokrat Tartl'yl ve
Menderes Gemisini
Terk Edenler

l9 S 7 'd e "Allah fı.ınjı b u daha boyte tu r seçim y t fjtm jıs ın . "d iy e n A d n a n M e nd e re s v e

D e m o kra t Parti sı artık hızlı düşü şü yalam aktadır İlk k e z o y o ra n n ın % 5 0 n ı n akm a
d u jtu ğ u 1957 se fe rle rin d e n a z Önce din v e m ılk y e tfilk motiflerini o n plana fıkararak
Vatan Cephesi « u n j m .u i (.ağrısında b ulundu. Tü rkiye 'n in her y e m d e O c a k d e n le n
Şubeler a fildi Buna ra ğ m e n 1958 yılına alt gazetelerde çokça rastlanan haberler. D e ­
m okrat Parti n in kurduğu Vatan Cephesi n d e n aynknaJara v e s e f m enlerden ge le n
protestolara ait. A şağıdaki ga ze te haben o d o n e m in tipik bir Ö rn e ğ i

‘Gelecek seçimlerde bı
kille bize rey vermez.. D ünkü İstanbul g a zetd e tn ın birinci sahile ter mı ger
dünüz m i? Vedl sütunluk, bey sütunluk. dOrt sütunluk
tekzlblerle bastan asaÇk dokuydular 6 6 ,(e bir m anzara
nm esme dünya b asn tarlhnde rastlanmamıştır Kanu­
nun tanıdığı tekzıb h a k k n n takibatı sdyle bir duruma
doğru süratle koşuyor. Gazete sahil eler n d e bir gün ga
zeteeter. enesı günü gazetecilerin sOyledklerı islerine
gelm eyen m emurlar, teşekküller. m uhte U meslekler
m ensupları konuşacaklar. Tekzipler hakikate dayansa
eh ne yapahm d ryecegr. serıatn kestiği parm ak a o -
m az. A m a su misale bakın
Balhestr r ı Koz dere ve Y e tile r köylerinde 114 DP"k
nm ıst i a ederek CHP" ye geç tiklerini haber verm işiz E r­
tesi g ün D P ilçe baskanndan aynı büyüklükte be tek
!t> Yalanl
Şimdi lütfen bu tekstil yalanlayan su vesikalara ba
km: Yeşil er ve Kozdere köylülen D P den stta etuklen
nl parm ak basarak ve İmza atarak tevsik ediyorlar.
E y y y y bu g «d s n sonu ne olacak? Tekzto hakkı güya
Z ira a ta karsı şereflen ve haysiyetleri korum ak üzere
kabul edınustı' Peki doğruyu yalana karsı himaye
edece bir basının haysiyetini kurtaracak kanun
himayesi nerede?
 1951 ytk nd a 2 6 -2 9 K .\vm tarihleri
Ankarada 10 arasında to plan a n I X C H P K u rıita -
y ın d a DP eleştcılm eye başlarm ış ve
basın davasına bakıldı İsmet İn ö n ü 'n ü n su^lamalan >u n o k ­
. ..^ .o iU ^ m i t i m «i «»»m u talarda yo ğ un la şm ıştı
»•MlMl .»— «Mİ I D P . a d a le t tem irsatı ta n ın m a ­
m ak tad ır
2 . R a d y o , h ü k ü m e t ta ra fınd a n m u ­
halefet a le y h in e kullanılarak d e v le t
t ar a h ı ı lığ ı ihlal e d ilm e k te d ir.
3 B a s n h ü rriye ti Ç iğ n e n m e k te rk r.
4 . R e jim e m n iy e ti sarsılm ıştır.
D P . 1 9 5 6 sonrasaıda m u h a lif m ille t-
vekiterini v e gazetecileri tutıAlatıyor
v e gazeteleri kapatıyordu. D P otokra­
sisi 18 Nisan 1960 ta m eclis tahkikat
k o m isyo nla rı kurularak D P dışında
herkese her türlü siya si faaliyeti
yasaklamaya ka ra r verd i.

Muhalil mebusların zabıtaca

takibine nasıl izin veriliyor?
W I.* C M I.HIW l - >■|M»W■ »telllfl İ M
ı^ıia U «6 N I|M lh i M .M « ı v i a t a M » M M iı

— l.WM/ -

Hükümetten Dün 2 Bakan Daha İstifa Etti

Y.rcahdan sonra Em in Kalafat
ile S a roet A ga oglu da çekildiler
Kabinede bu gü nl e r de bir
istifa d a h a b e k l e n i y o r , , . ...
_ _ _ _ _ _ _ _ . M a tk a n ın Amerıkada
U k jr z d ı | y a p a c a ğ ı t e m a s Ia ı
faprUn
İtişirler
İstifalar 1 95 5 y ıln d a r ı sonraki k ö tü g id işa tla birlikte başlam ıştı. Basına ispat hakkı
canetm asm ı s a vu n a n 1 9 D P 'Iİ m ületvefciH nden 9 'u p a rtid e n atılanca d ğ e r ie r ı d e
istifa e tm iş v e H ü rriye t Partisi n ı ku rm u ş la rd ı.

201
Amerikada Türkiyeye
karşı ilgi artıyor
kUI.Tr B al»
A »rn k . n o h a b ıriM mı

Z ira
»riirkr
«rttal
İC.H.P. Meclisidiinde
... rJçalışmasınıbitiremedi
I " 1* ' T ilki « M m r* ~ * ««*
l|llk**1 t»4i

Y a b an cı s e rm a y e y e b a ğ ım lı v e ülkeyi k a k r ıd u m a g ü ç v e y e te n e ğ in d e n y o k su n
b u lu n a n T ü rk iy e ’n in kapitalist Sınıfı ulusal k a Jk n m a s m d a n u m u d u ke sm iş. kişisel
ka lk ın m a v e d ş U a g la rtıla n n a ö n e m ve rm işti. 19501i v e 1 96 0 lı ya la rd a, g e n iş
d e v le t y a rd ım lım v e A m e rik a 'n ın e k o n o m ik d e ste k le rin d e n Ç o k sınırlı s a y ıd a b ü ­
y ü k g iriş im c i y a ra ria n d rim ış tır. A B O b u n la n ’ M ü n a k lt Z * a i Em tia A n la şm a sı’ ö r ­
n e ğ in d e g ö rü ld ü ğ ü gfei bir d z i a rla ş m a m e tin le rin e m o n t e e tm iştir. Y n e . D P d ö ­
n e m in d e k a p ita lizm in sa ğ la m bir te m e le o tu rtu lm a sı için k ü ç i k sa na yin in g e l ş -
m es İne ö n e m v e rlm lŞ ; kü çü k a tö ly e le rd e n b a şla y ıp b ü y ü k fabrikalara d o ğ ru y ü k ­
selen 'o r ta S m d a r" ö v ü lm ü ş tü r. B u ra d a a m a ç . m ı/ıa fa zak A r b ir to p lu m sa l g ru b u
g ü ç le n d ire re k , k a p italizm i d a h a g e n iş bir te m e l ü ze rin e o tu rtm a Çabası d » ö z e l ­
ik l e A B D y a p tığ ı ka rŞ ılksız p a ra ya rd ım ! an l e b u tü r p o Ut k a l an te şvik etm iştir
Yu ka rıd a b u k o n u yla ilgili g a z e te h a be rleri v e 1 9 5 8 y ılın d a ya yın la n a n b ir h a rita ­
d a A B D 'n i n d ü n y a g e n e lin d e k i ta a h h ü t v e ittifakları g ö s te n lly o r İlkay S u n a y 'ın da
Amerika, Bagdad Paktı Eisenhower Doktrini Heyeti
A sk e ri K om itesin e j | e m üzakere dün bitti
gireceğim d ( j IK 1 d U I K u ğ u n o g lr u a fo T « K r o n * r * i« c * k <4 a n k r y r t ı n r n .ı
_______ m — i u l m ı _ ı n ı t i m iı - r - <*un Uuın lopUnüM y ı ç u r n k Doktrin
«m m » ir A nkara m u k m U i r t r « iım l n m w jm a l m tl

Londra, Kıbrıs
taksim yolunda

[enenTicaret Rejimi Dtin Açıklanmadı

T h m m Bakan. A A k»*. Um * [
F n u ı, a c a r k n ı» * 9 *r
U .V .J . t|M W k a n a ta **

anlısında Kıbrıs isi pöriisülecekîicaret rejimi pek

M a d ın a
U a b a d »r T
r aMa R a a k * k a n A d n a n »n V
20,10 ^ 'y a k ın d a
r ■M I a l a c a k . 1
belli olacak
______________ ______________ _

cledtgi g ib i. kü çü k k ö y lü lü ğ ü n p le bisite r p o p i J z m e e lverişli olm a sı y a n m d a . D e ­

m o k ra t P a rtin in ta s la ttığ ı d in a m ik v e hızh e k o n o m ik k a k ın m a so n u cu g e le n e k ­
sel d e ğ e r v e ilişkile rd e n k o p m a y a b aşlayan v e hızk k e n tle ş m e y le b lrlk te g ittikçe
b ü y ü y e n b ir k e le d e D e m o k ra t Parti n in seferber e d e b ile c e ğ i g e n iş b » d e s te k g ru ­
b u ya ra tm ış tır. G e le n e k se l ya p d a rd a n ç ö z ü ld ü ğ ü h a ld e p lü ra list b ir ö rg ü tle n m e
ka p s a m ın a a k n a m a ya n b u kitle, y e te rs iz k u ru m s a la S m a n n ya ra ttığ ı b e k s iz o r ­
ta m d a id e o lo jik olarak seferber e d ilm e y e h a z » m a lz e m e te s k l e tm iştir. Ö z e lik le
1 9 5 7 'd e n S o n ra . D e m o k ra t Parti n in id e o lo jik m o b il lu u y o n g ittik le d ah a lazla
a lırlık v e rm e y e b aşlam ası. H a lk P a rtisi"rin sert m uh a le fe ti karsısında v e d a g im a
b elirtileri g ö s te re n p o p ıf ls t ittifakı b ir a ra d a tu tm a k İçin d in v e m illiye tçilik D e ­
m o k ra t Parti n in çaresizlikle sanlckgı S on u m u t o lm u ş tu r
zuları ekonomi ve ckş borçların ödenemez hale gelmesi karşısrıda plan* bir
süreci önermek zo unda kalmıştı Yazıcı, telefondan aktarılan plan yapma
kararma biraz hayret etti Ancak itiraz etmeyip. T e k i'" demekle yetindi.
Zorlu. Yazıcı'yı Parts dönüşünde arayacağını söyleyerek telefonu kapattı.

DPye Nihayet Plann Piav Otmactgı Anlatlıyor Ama Çok Geç

Ekonomik Kurtuluşa(l) Giden Yolda
Bir Yabancı Uzman Daha: Tlnbergen
Bir gün sonra bu kez. Türtriye'nin Fransa Büyükelçisi, ünlü
planlama uzmanı HollandalI Prof.|an Tlnbergen ı arayıp, ken­
disini Türkiye'ye davet ediyordu. "Kakınma ve Büyüme Te­
orisi' dersi veren Prof Tlnbergen. gelişmekte dan ülkelerde plan yapıl­
ması konusuyla çok ilgileniyordu. Tlnbergen. "Şartlanan size bildiririm!"
dyerek Öneriye teşekkür etti. Zorlu kısa zamanda sağladığı sonuçlardan
memnun olmuştu. Prof Tlnbergen'İn "evef" demesiyle, kurulması düşü­
nülen Envesttman Komitesi nin çelurdeğl ortaya çıkmıştı.(62)
Hem IMF. hem de OEEC Türkiye'deki enflasyonlst gelişmeden tecir -
gmdi. Bu kurumlar Türkiye'de Özelikle bir "Plan O A s Tn ln kurulmasında,
btma yabana uzmanlarm katkıda bulunmasında ve bu ofism uzım dö ­
nemli bir plan yapmasında ısrar ediyorlardı. Adnan Menderes'e ülke İçin­
de de bu doğrultuda telkinler geliyordu. Menderes'in güvendiği DSİ G e ­
nel Müdürü Süleyman D e m ird in Menderes'e "Beyefendi yatırımlar çok
yayıklı. Bunları toparlamamız lazım!" demesi. Menderes'i çok düşündür­
m üştü.. Federal Almanya Şansölyesi Prof.Erhard 1960 Nisan başmda
Türkiye'ye gelmişti. Bu zlyareteTürklye büyük Önem veriyordu. Ortak Pa­
zar'a girmeye çalışan Tilkiye İçin "vize" ancak FAlm anya tarafından ve-
rilebilirdi Şale Köşkü nde yapdan görüşmelerde. Ortak Pazar'a girmeye
çalışan Menderes'e Prof.Erhard bile "İstikrar İçinde kalkınma" yolunu tav­
siye edecekti.(63)
Plan Komitesi Mhayet Kuruluyor
Plan yapma konusuyla Elektnk İşlen Etüd İdaresi (EIEI) dgılenecektl.
Ancak plan sözünden pek hoşlanmayan Başbakan Menderes, bu komis­
yona 'Tnvesrim an ve Koordinasyon Komitesi" acknın verilmesini iste­
di. Komite üyeleri ise Menderes tarafından İsmen atandı. Komite Başba­
kanlığıma daha sonra Dışişleri ve M IH Savunma Bakanlığı görevlerinde
bulunacak olan Haşan Esat Işık getirildi. Işık. Dtştşlen Bakanlığı mensu­
buydu. Komitenin diğer üyeleri daha sonra Enerji Bakanlığı yapan İbra­
him Derlner. Süleyman Demlrel. Kemal Slber ve Maliyeci Burhan U lu­
tan clı.(64)
162(6311641 K M o r u n . C Çakıru*lı. a g . e . » 43

204
 Prof.Tlnbergen. Türkiye'nin Paris Büyükelçisi'nden daveti aldıktan kı­
sa bir süre sonra, koşularını bildiren cevabını F.R.Zorlu'ya yolladı. Tnber-
gen. yol ve otel harcamaların*! karşılanması dışında, herhangi talepte
bulunmuyordu. Ancak Türkiye'de çakşmak İçin yeteri zamanı yoktu. Bu
nedenle kalcı bir çalışma İçin Dr.Koopman ı salık veriyordu. 6 Nisan
1960 tarihinde Tlnbergen ve Koopman, Envestıman v e Koordinasyon
Komitesi yle İlk toplantlarnı yaptılar.(65)

Tlnbergen'ln Üç Aşamalı Planı

Tlnbergen bu sozlenyle. özel ve kamu kesiminin bitlikte katıldığı bir
plan görüşünde olduğunu söylemek istiyordu. Prof.Tlnbergen'e göre.
Türkiye 10 yıllık bir plan yapmalıydı! Böyiesl bir plan. Türkiye'nin bu ko­
nudaki tutumunun ciddi olduğunu dünyaya daha İyi anlatırdı. Prof.TIn-
bergen'in plan hakkındakı görüşleri kısa başhklar halinde şöyledlr:
“ Planı üç aşamada kurmak mOmkandOn
1. Birinci aşamada, milli gelir artış oranını belirleme yok*ıa gidilecek­
tir. Bu oran, artıştan doğacak yararlar*!. tasamla yonlendrknesı gereken
fedakârlıklarla ve dış yardımların muhtemel hacmiyle kıyaslanmasın*! so­
nucu olacaktr. Bu kıyaslama, sermaye-randıman oranı konusunda edini­
lecek tahmini fikre dayandırılrnalıdır...
2. İkinci aşama, konunun sanayi açısından ele alınmasıdır. B u d a iki­
ye aynlabılir: a) Mamul mallara karşı İç talep: I) Tüketim mallarına. II) Ya-
t*ım malarına: b) Dış talep (ihraç mallarına talep)...
Konutun sanayi açısından ele alınmasının bir sonucu da. İthal Ihdyaç-
lannın. y e ri m am uler ve İthal maları arasındaki dağılıma dayanan, kaba
b* tahmini olacaktır Bununla birkkte. yeril üretimin artırılmasına da İhti­
yaç olacaktır. İthal malları yerine yeril maları İkame eden sanayilerin ter­
cihi konusu, maiyetlerdeki ntsbi avantajlara dayandırılm alar.
3. Üçüncü aşama, yani konunun proje açısından ele alınması, var
olan bütün projeler arasından cazlplıklerl bakımından seçilmiş ayn ayn
projelerden oluşan bir yatırım programı kurulmasına girişmek demektir.
Bir proje eğer milli üretimi çok teşvik ederse (yatırılmış sermaye birimi
bakımından), döviz sağlar veya tasarruf ederse ya da hükümetin politika­
sıyla tfglll diğer konulara hizmet ederse (örneğin iş alanı yaratmak, g e l-
rln toplumsal gruplar arasında ya da bölgeler arasında daha İyi dağılımı­
nı sağlamak vb gibi) cazip sayıl*.
Tamamlanmış planın, sözü edilen bu üç aşaman*! bileşkesi olması
gerekmektedir. Özel sektörün bazı bölümleri bireysel projeler hainde
İade e ölmezse de. isteğe u y g u ! toplam yatırımlar şeklnde gosterllme-

;*S: KAAortân. CÇsk/naklı. j j e . j4 3

205
tefi mümkündür. Planın gerçekleşmesine imkân vermek üzere hüküme­
tin. ekonominin yününü dolaylı olarak etkileyecek bırtakm önlemler al­
ması gerekecektir. Çalışmaların yaklaşık bir yılda tamamlanması düşünül-
mekted». Bununla birlikte bu çalışma yönteminin mümkün olup olmaya­
cağı. blgiyle birlikte elde edilecek tecrübelere bağlı bulunacaktır.'
Tmbergen İlk toplantıdaki açış konuşmasıyla O EEC v e IM f nln öneri­
lerini dile getirmişti. Bu öneriler kabul gördü. 10 yıllık bir plan hazırlama
düşüncesi DP yönetimince benimsendi...(66)
Tmbergen Ankara'daö gün kalıp 10 Nksan 1960 ta Hollanda'ya dön­
dü. Beraberinde getirdiği Dr.Koopman'ın da İyi niyetli, ancak yetersiz bir
uzman olduğu sonradan anlaşılacaktı. Türkiye'deyse plan yapacak çok
sayıda teknisyen yoktu. Doçentlik tezini yazan anayasacı Dr .Mümtaz
Soysal la Dr.Nejat Bengülün Ulus gazetesinde çıkmış birkaç makalesi
dışında, bu konuda doğru dürüst bir çalışma da yoktu.
ElEl'den Ayhan ÇBInglroğlu ise kendisine verilen açk tafemat ne­
deniyle. Tlnbergen'ln üniversitelerle bağlantı kurması için özel bir çaba
harcamıyordu. Daha da önemlisi ordu İçindeki genç subayların yıllardır
gizli olarak sürdürdükleri hükümeti devirm e hazırlıkları son safhalarına
gelmişti.

"ö n ü n e kocaman bir bayrak takılmış bir traktörün

hem üstü, hem arkasındaki römorku salkım gibi
İnsan dolu olarak köye girişini gördüm.
O na ‘Menderes Traktörü' deniyordu."

Başlangıçta h e r şey çok güzel ve heyecanlıydı...

"Direksiyondaki köylü delikanlısı, klakson sesleriyle etrafı çınlatıyor­
du. Damlardan, tepelerden koşuşanlar sokaklan dolduruyorlardı. Hikâye
bir bakıma basittir:
Bulunan ve uygulanan yeni yöntemlerle, çarşıda traktörünü kendi se­
çen ve muamelesini bankada tamamlatan bu köylü, şehirde traktörünü
teslim almıştır, önüne de bir bayrak asınca, pazar yerme koşmuştur. Köy­
lüsünden. hemşehrisinden, kadın, erkek bulabildiklerini: traktöre, römor­
ka atmıştır. Direksiyonu kulanan arkasnda yeni mal sahibi, zaptettiği
şehre giren bir kumandan edasıyla dikilir. İşte şimdi köydedir ve halk,
haklı veya haksız, bütün bu olan bitenlerin kerametim, bir İnsana ve onun
adına bağlamaktan hoşlanır... Hatta 'Menderes traktörü' sözleri, o g ün­
den bir yakıştırmadır.
Gerçi bu koiayMdardan aynı günde ve bazen yeterli toprak da olma­
dığı halde, başka köylüler de faydalanarak, köy meydanları bir traktör
166) K.M oRuv C.Çakmaklı. ı g . t . ı4 9

206
parkı haline geliyordu. Ama. ne var kİ köylünün evvelce pek hayal ede-
mectgı ve daha çok devlet işletmelerinde gördüğü traktörleri: şimdi ka­
pılarının önlerinde, evlennın avlularında kendi mah olarak görüşü, onda
ruhi bir gurur ve şahslyetteşme hissi uyandıran önemli btr faktördü. Bu­
nun yaratacağı havayı ve köyde iktidara kazandıracağı tarafları tasavvur
etmek mümkündür. "(67)
Kemalist hareketin ve altı okun savunucusu dönemin aydınlarına, ya­
zar Şevket Süreyya Aydemir 'Yiğidi öldür, hakkını yem e. ' misali kaleme
aldığı yazısına devam ediyor.
"Tarım makineleri İthalat ve ttcaretndeki hızlı gelişme ve buna para­
lel olarak Ziraat Bankası kredilerinde, o zamana kadar uygulanmayan ko­
laykkların geniş ölçüde yer alışı, çok önemli sonuçlar verdi. Muhakkak
olan, geniş ve kolay İşleyen bir kredi sistemiyle makinelerin köye girişim
kolayca sağladığıdır. Netice şu oldu kİ. köye ve tarım alamna az zaman­
da çok sayıda traktör, makne ve ziraat aletleri girdi. Böylece de hem eki­
len topraklar arttı, hem üretim çoğaldı. Makine ve araçların kolayca köye
girişi, ekilmeyen toprakların eklllşl. toplama, ambarlama, sevk ve satış İş­
lerinin açılışı, köylünün yeni iktidara bağlanışını haklı olarak artrdı Çün­
kü 1950-1960 arasında memlekette mevcut traktör sayısının 4.000 den
44.000 e yükselişi, biçerdöverlerin artık, yalnız devlet ç f diklerinde değil,
hak topraklarındadagorünüşü. bunların satın alınması İçin bulunan pra­
tik kredi kolaylıkları, tarm alanında beklenmeyen rüzgarlar estirdi.
1950 de Türkiye'de 10.5 milyon hektar olan e k m sahası. 1960 ta 23.5
milyon hektara çıkmıştı. 1950'de 8.2 milyon ton hububat (taneUer) İ s ı l ­
sa» de 1960 ta 13 milyon tona yüksekli. Memlekette eklen saha ile el­
de edilen mahsulün böylece bir misil artışının, köy çevretennde uyandır­
dığı duyguları değerlendirmek mümkündür. Aynı artışlar çapa ziraatı
mahsullerinde de görüldü. Ö rn e ğ n y n e aynı yıllar içinde tütün 69.000
tondan 140.000 tona, şeker pancan 566.000 tondan 4.885.00 tona, pa­
tates 160.000 tonda 1 400.000 tona. parmA 54.000 balyadan 212.000
balyaya, zeytinyağı 2 1.000 tondan 80.000 tona yükseldi. Narenciye üre­
timi de 10 misil arttı
Bu rakamlara, aynı yıllar İçinde memlekette hububat muhafaza v e de­
polama stoiannın. hiç yoktan 2.000.000 tonkk kapasiteye gktığını da ek­
lemeliyiz. Böylece yalnız y o l üretim ve pazarlama alanlarnda d e ğ i. de­
polama sahasında da bir emniyet nizamının meydana geldiğim görmek
mümkün olur. Kısacası toprak uyanınca, köylü ruhıyannda. o zamana ka­
dar alışılmamış birtakım hisler belirdi.
Am a Halk Partisi nin, köye yolu ve toprak mahsullerine değerli fiyatı
götürmecftğı de bir gerçektir. H a y d İkinci Dünya Savaşı nın zaruri sıkın-
(6 7 ) Şevket Süreyya A y d e m r. "ikinci A d a m ". C .t t . k İ 50.

207
atamı bir tarafa bırakalım. Am a bütün H a k Partisi kttdan boyunca tarım­
sal ürünlerin değersizliği ve köylerde parasızlık, köyün üstüne dalma kas­
vetli bir kuşun kanadan g*>l gerilmişti. Yeni partinin konuştuğu dilde köy­
lü. İşte bu değişmez kaderine karşı bir ümit ışığı seziyordu. Bu sezişinde
aldanmamışn da. Ama. köyde bu üretim hareketliliğine, çok üretime ve
mahsuller İçin tadı fiyatlara ulaşabilmek, yeni y o la m açılmasıyla m üm ­
kündü.
Yollar, bölge makine parkları, yol ameleliğini ortadan silen dev maki­
neler. sonra İskeleler, limanlar ve benzeri alanlarda memlekete getirilen
hizmetler, altyapıda hızlı değişmelere yol açtı. Bunların hepsiyse. hakn
hem günlük, hem sürekli hayatında doğrudan etkisi olan, e le tutulur İş­
lerdi. Ayrıca hakin ruh yapısında ve duygularında önemli etkileri oldu.
1950'de yapılan yol tevsiyesl 2 6 6 kilometreyken. 1958 de 12 16 ki­
lometrenin tesviye edilişi. 1950'de 375 kiometrelık temel tabaka yerine.
1957 de 2154 kiometrelık temel tabaka işlenişi. 1950'de 432 kilometre
olan asfalt kaplama İşi yerine 1958'de 1806 kiometre asfalt kaplanışı.
1950'de 1669 metrekk köprü yerine, mesela I952'de 4144, 1954 te
5214 ve 1955'te 6842 metrekk köprü yapkşı ve bu temponun gidişi,
halk İçin dikkat çekici İşlerdi.
Bu böyle olunca da örneğin Akdeniz'in evvelce y akn ilçelerle bile
bağlantısı olmayan Finike kıyısında, bir portakal bahçesi sahibinin, şimdi
portakalannı tstedğl kadar bekletebilmesi, çünkü mevsiminde her Iste-
d ğ ı sabah kapısrsa yanaştıracağı bir kamyona doldurup, ertesi gece Er­
zurum pazarlarına dökebıleceğine olan ruh emniyeti, halkta bir istikrar
duygusu ve üretimi geliştirme zevki yaranyordu. Aynı hail. Karadeniz.
Akdeniz kıyian. Ege Bölgesi. O t a Anadolu. Doğu Anadolu halkını da
umutlandır mtşn.'

d şeker fabrikası dûn Menderes'in

lasyada işletmeyeaçıldı Büyük Bir İhtirasla Sıçrattığı
Yatırım ve Üretim Rakamları
um kcıuıam m ia Tcckıyraıı M n 4 ı
t«< ktfkaaıl kit karkiT» mahal »tm tk
k b (U kir c*ll> Demokrat Parti Iktldan bu alanda ger­
çek bir başarı kaydetmiş ve d e d k o d ıia rn a dalmazsak. 1950'de 137.000
ton dan şeker üretimi. !960'ta 643.000 tona ve fabrika sayısı 15-16 ya
çkarılmtştır. Bu büyük bir inşa başansıydı.(68) Çimento istihsal de. yine
10 yılda 400.000 tondan 1.750.000 tona ulaşnrıldı. Dokuma sanayi ka-

( 68 ı Ö m eğ k ı »eker sanayinde I U * Partisi kılda n . 4 seker tabrfc asından b a n bacak b* tür­

lü a ja m jfTv jtr 1937-1938 d e bu dört seker tabrkası da bir arada ancak 42 0 0 0 ton seker
vermişti! Gerçi »eker sanayi çok lyt kurulmuştu, l y tesklattanmıstı Ama tabrfca sayısra ar
trm am akta. o aamarfcl seker skkett yönetiminin karanlık bir direnişi vardı.
pası tesi 1948 e bakarak 1950'de 105'ken. bu kapasite I960'ta 3 l5 'e
ulaştı. Ener* üretimi aynı devrede 100'den 375 e yükseldi. Sanayi genel
endeksi Demokrat Parti İktidarında 100'den 270'e çıktı. Bu arada mese­
la demir cevheri üretimi 100'den 475'e. çe*fc üretimi 230'a. bak» üreti­
mi 103'ten 235'e yükseldi. Bu rakamları daha da çoğaltablbrlz. Hulasa
H a k Partisi. İkinci Dünya Savaşı ndan sonraki İnşa misyonunu, adeta is­
teyerek Demokrat Partl'ye devretti... Gerçi bu arada Demokrat Parti k ti-
dan 10 yıl Amerika'dan çeşitli şekillerde ve askeri yardımlar haricinde.
1.018 000.000 dolar almıştır. Bundan başka bankalarda mevduatın artı­
şı. kredilerdeki genişleme, bütçedeki yatırım harcamalan da yükselmek-
teydi.(69)
Ş.S-Aydemlr'In bu olumlu tespitleri yadsnamaz. Ancak aşağıda ve­
receğimiz bilgi ve grafikler. Menderes hükümetinin yarattığı bu tablonun
bedelinin ne kadar ağır, ykıcı ve akıldışı olduğunu gösterecektir.

Menderes “Öncelik Tan ma" Demişti

Ancak Ne Tabasına ve Ne Yanlışlıklara Karşı7
1950-1955 Batı'mn Çıkartan Doğrultusunda Yönlendirilen
Ç arpık Tarım PolMkalanyla Artırılan Üretim Gelirleri
Partizan Tan m Ağalanna Gitti Kalanı İse Köylüye

Bayar ve Menderes bu doğru tespit ve vaadlerini gerçekleştirmeye

giriştiler. Yukarıda Ş.S. Aydemlr'in yansıttığı güzel tablolar sergilendi. A n ­
cak ne pahasına ve ne yanlışlıklara karşı?
Celal Bayar. I950'de 'M e c ls Açış Nuktu'nda. "öncelik tarıma" de­
mektedir: 'Elimizdeki kudret v e ImkAnian birinci derecede bütün şubele­
riyle zıraafe. ziraatin yardımcısı olan İşlere ve zirai sanayiin İnkişafına tah­
sis e tm e liyiz" Büyük bir çiftçi olan Başbakan Menderes, eskiden beri ta-
nmın. tarım dışı sektör tarafından sömürüldüğünü söylemekte ve tarıma
önceik tanınmasını istemektedir.
DP Iktldan, 1950 den sonra bu politikayı uygıiayacak ve muhalefe­
tin sanayiin İhmal edildiği yolundaki iddialarını Başbakan Menderes şöy­
le cevaplandıracakta
“Ziraat. nüfusum uzun 9vSOlnln ve en mahrum b ir kısmının maişet
vasatas/ydı. Bizim memleketimizde İçtimai adalet, başka memleketler­
deki gibi amele davası olmaktan çok. daha fazla çiftçi ve k ö y davası­
dır. Halkımızın b u % S0 I. m illi gelirden ancak % 3 5 -4 0 ı almakta, geri
kalan % Z0 nüfus İse m illi gelirin % 60 ve daha fazlasını elde etmek­
teydi. Ziraat ve k ö y sahası, cem iyet İçinde en mahrum sahaydı_. “(70)
1695 Şevket Süreyya A yd em ir, ik in c i A d a m ’ . C .M .. * 1 5 0
|70) D oğan A vo o g lu . a . j e . . i .401.

209
 “ V it r in g ö s t e r if t ip i, e k o n o m ik k a lk ın m a p o lit ik a s ı. "
W M Nlcholıs, Dünya R a n »JS ı M isyon Üyesi

'Tanm a öncelik* tavsiyesinde bulunan Dünya Bankası Misyonu üye­

lerinden Wllllam H Nıcholls. daha 1955 yılında şöyle değerlendirmiştir:
‘ l9S3'te Türkiye'nin fa/ımı makineleştirme programından doğrudan
doğruya sadece 25.0 0 0 -2 7 5 0 0 kadar çiftçi ailesi faydalanmıştır kı bu
% l 'den biraz daha yüksek bir nlsbetl İfade eder. Sözü geçen ailelerin y ıl­
lık ortalama geliri muhtemelen 15.000 dolardan fazla olup. 1952 sonun­
da bütün çiftçilere dağıtılan resmi kredilerin en az %2S'lnl bu aileler al­
mıştır... Yine de traktörün gelişinden büyük bir kısmı karasapan kullanan,
sayılan 2.S m ilyonu bulan küçük çiftçiler doğrudan doğruya yararlanama­
mıştır... Türkiye -önce endüstride, sonra tarımda- 'vitrin'gösteriş tıpı di­
yebileceğim bir ekonomik kalkınma politikası takip etmiş, yani geniş halk
kitleleri aleyhine, ufak bir müstahsil grubu son derece korumuş, yardım
almış, şu veya bu şekUde imtiyazlarıdırm ş ve bu suretle bunları vatan­
daşlardan pek azmin katıldığı bir İlerlemenin sembolü haline getirmiştir.
Oysa kİ. bir yoksulluk denizi İçinde birkaç İmtiyaz adası, ekonomik kal­
kınmanın varlığını pek gösteremez *(71)
1950 yılını İzleyen lk yıllarda büyük arazi sahipleri (toprak ağalan)
ekonomik okluğu kadar siyasi bakandan da hatırı sayılır bir güce sahip­
tirler. Burjuvazi İçin etkililiği 1950 seçimlerinin sonuçlarıyla İspatlanmış
olan parlamenter sistemle birlikte, toprak ağalan, köylüler üzerindeki
nüfuılanndan ötürü genel seçim düzeninde oylan yönlendirici u n ­
surlar haline gelirler. Bunun yanı sıra, ülkeyi tarım üretimi aradığıyla
kalkındırmak tasarıları, büyük arazi sahiplerini ulusal ekonominin bu dö ­
nem boyunca bu sosyal kategori, toprak ve tar m alanında kullanılan üre­
tim araçlan üzerindeki egemenliğini önemli ölçüde pekiştirir.
Tanm makinelerinin İthalatı ve tarım kredisinin yanı sıra, "zirai kalkın­
ma* İçin resmi kanallardan alınan üçüncü bir tedbir de topraklar» ekici­
lere dağıt iknasıydı. Daha çıkış tartıl 1945 yılndan önce önemli ölçüde
budanmış olan Toprak Reformu Kanunu ölü doğdu. Kanunun uygulan­
ması ile İlgili olan kararnameler İse ancak 1947 ytında tamamlandı ve
1950 seçimlerinden önce büyük arazi sahiplerinin gönlünü hoş tutmak
kaygısı, hükümeti başka bir çözüm yolu aramaya götürdü. Bu da devlet
mülkiyetindeki toprakları çiftçilere dağıtmak oldu. 1950 seçimlerinden
sonra yeni hükümet de aynı yolu tu n a Boylece 1947 İle 1954 ytla n
arasında devlete ah 1.143.457 hektarlık toprak köylü ailelerine da­
ğıtıldı 172) Am a bu aynı dönem İçinde ekilip biçilen topraklar» alanı 13

(711 D o g jn A v o o g lu . i g . e . , s.401.
(721 Z.Y.M e ulag . T ı r t e y m e cNıSenge ..*

210
milyon 100 bin hektardan 19 milyon 600 bin hektara y\*selır.(73) De­
mek oluyor kİ köylülere dağıtman topraklar, ekilip biçilen arazide artma­
nın ancak l/6'sım meydana getirmektedir.(74)
Ekilebilir toprakların belli bir azınlığın elinde yoğunia$ması ve ortala­
ma tarım İşletmesinin yüzölçümü olarak büyümesi bize büyük toprak
mülkiyetinin güçlendiğini gösterir. Bu güçlenme yalnız niceliksel değil
aynı zamanda nitelikseldir... Tarım İçin elverişli olmayan bu topraklar, or­
talama verimin düşmesine yol açtı. Dolayısıyla sonuç olarak hükümetin
yaptığı ve hazine topraklanyia kamu mülkiyetindeki orman ve otlaklarn
köylüye dağıtılmasına dayanan "Toprak Reformu" hem nicelik hem de
nitelik bakımından doğrudan doğruya veya dolaylı yoldan büyUk ara­
zi sahiplerinin İşine yaradı.(7S)

K o re Savaşı’n ın bitişiyle b irlik te , A B D e lin d e k i ta h ıl s to k u nu

pazara s ü rd ü . İşte b u d u ru m T ü rk iy e 'd e k i libe ral d ö n e m İçin
ö lü m ç a n la rın ın çalm ası d e m e k o ld u .

MarshaH Yardımı 4e Türkiye'den beklenen, tarıma önem verilmesi ve

Avrupa'nın gıda ve ham madde deposu haline gelmesiydi. Bu görüş. DP
k t idari tarafından paylaşılmıştır.(76)
1950 4e 1954 ydlan arasında geçen süre, hemen hemen mutlak bir
llbarailzm dönem ıdr. Böyle tur sistemin çıkmaza girmesi İçin dört yıldan
az bir zaman yetecektir. Am a uluslararası durum bu gidişi daha da hız-
landracaktır. Önceleri tah4 İhracatı Türkiye'ye epey bir miktar döviz g e ­
tirmekteydi. Soğuk savaşı doruğuna çıkaran Kore Savaşı dolayısıyla. ABD
ve Kanada kendi ürettikleri tahılı stok etm e yolunu tutmuşlardı. Bu ne­
denle Türkiye'nin ürettiği tahıl, uluslararası pazarda akçı bulmaktaydı.
Am a Kore Savaşı nın bitişiyle bırlkte, ABD elindeki tahıl stokunu pazara
sürdü ve bunun sonucu olarak tahıl fiyatları hızla düştü. İşte bu durum
Türkiye'deki liberal dönem için ölüm çanlarının çalması demek oldu. O y ­
sa aşağıda tanma alt İthalat b4gllerl ve tablolarında Menderes Hüküme­
ti. Batı finans kuruluştan ve sanayicilerinin Türkiye ekonomisi ve toplum­
sal yapısını nas4 olumsuz etkilediğini, popülizm adına görmezlikten gel­
dikleri görülüyor.
1948 4e 1953 yıllan arasnda zrai malzeme İthala ona aynlan döviz
mıktan 562 milyon Türk Lirası olarak bulunur. Aynı donemde ithal edilen
tohumluk tahılın değen de eklendiğinde, bu rakam 767 milyon Türk Li­
rası 'na (274 milyon dolar) ulaşır. Bu da zirai malzeme sann alınması İçin

| 7 J ) r . K ü ç ü k . T U n U m * . K a lk ın m a '
(74175li SteTano» Yerasmos. a.g.e.. naklen, j 188
(761 Doğan A v o o g lu . a .g e . s.401.

211
Türkiye'ye açılan kredilerin İşleyişine eşit bir harcama demektir. İstatistik­
lerde yer almayan bir kısım ulaşım malzemesi ve yakıt İthalat™ da ekle­
diğimiz zaman bulacağımız rakam, bu alanda Amenkan raportannda ya ­
pılan tavsiyelere kaba çizgien içinde uyulduğunu gösterir. Şimdi de bu
Ithalaon tanm ekonomisi kalınması alanında oynayabildiği rolü görme­
miz gerekir. Zirai malzeme İthalatı asıl traktör sayısının artması ve sonra
da eskiye oranla nispeten daha sık kimyevi gübre kullanılmasıyla kendi­
ni gösterir. Diğer tarım makinelerinin artışı İse çok daha düşüktür.

Traktör Fosfat Nitrat Potas

Yıllar Sayısı YJlar Suni Gübre (bin ton)
1940 1.064 1946/47 0.8 0.8 0.7
1946 1.356 1954/55 11.6 10.5 0.6(77)
1948 1.750
1950 16.585
1952 31.415
1954 37.743
1955 40.000(78)

Kullanılan suni gübre mlktarınn hektar başına I kg'ı ancak geçtiği ve

1955 y*nda tarım yapman 22 milyon hektar tutarındaki topraklardan sa­
dece 3 milyon hektannda traktör kullanıldığı bilinmektedir.(79) Bu du­
rumda traktör sayısının 23. gübre mlktannın İse 10 kat çoğaltılmasına İh­
tiyaç vardır, böyle bir mesafenin kapatılabilmesi İçin İse daha milyonlar­
ca lira borç almak ve yıllar boyunca çaba harcamak gerekir. Üstelik sorun
sadece ülkenin ekononuk kaynaklan sorunu değildir; bu her şeyden Ön­
ce mevcut sosyo-ekonorrvk yapıların bir sonucudur.
Doğrudan doğruya dış yardıma bagk makineleşme sorunun ancak
tek bir veçhesini İfade etmekteydi. Kredi ve toprak sorunları ise fctldann
ekonomik siyasetine bağlı kakyordu.(80>
Zirai malzemenin, ithal e d M kten sonra çiftçilere dağıtiması gereki­
yordu v e bu noktada da tanm kredisinin rolü ortaya çıkıyordu. Bu kredi İki
tarzda kendini gOsterdl. Çlftçlere verilen krediler ve tanm ürünleri fiyatla­
rının devlet eliyle be* bir düzeyde tutulması.

(7 ? » Z -V Jle rs M ıg . -T ır t e y . tn e crtaüenge *
(78) S .O zk o l 'L rrp e ty a lz m . Tekelci Kapitalizm ve TtMüye*. 1970.
(79) O t C D 1 e Capital dan* lagrlcultıse et *on fınancem ent'. Parts. 1970.
(80) Sretanos Yerasımo*. a g . e . * 1 8 6

212
 Tarım kredisinin devlet tarafından verilen
toplanı krediye oranla evrimi:
Toprak
Matardterf
Net T a n m u l To p la m Ta nm ul O fisine Kredi,’
K re d Hacmi İ r c d Hacmi Kredi Toptana M erkez
Yıllar IMByon T U (M ly o n U ) Top lam Kredi ■ u d u n K ıe d h l
1950 780 2.032 38.4IS.) l7.2C*a)
1951 1.177 2.712 43.4 22.9
1952 1 861 3.753 49ö 27 9
1953 2 142 4252 45.1 34 1
1954 2447 5 640 434 309
1955 2.602 7 190 362 159

Görülüyor kİ 1950 ie 1955 yilan arasında toplam kredi cart fiyatlar

üzerinden % 2 53 anarken, tarım kredisi % 2 33 artar. Aynı donem içinde ti­
cari kredi % 2 55 artar ve Merkez Bankası kredileri hariç, toplam kredi hac­
minin ortalama %46'sını meydana getirir. Demek oluyor ki. tarım kredisi
toplam krediyle karşılaştırdığında, hem hacım hem de oran olarak ticari
kredinin altında bir artış gösterir. Büyük arazı sahiplerinin bu refah çağın­
d a şeh» burjuvazisi ekonomk üstünlüklerin büyük bir kısmını kendi üzeri­
ne geçrmeye devam eder.

1949 İle 1956 Arasmda Traktör Sayısı 30 Kat

Kullanılan Gübre b e 10 Kat Artma sm a Rağmen
Üretim Aynı Miktarda Kahyor
Bu Süre İçkide Her İkbi İçki Yapdan Dış Borçlanma
ve Yüz Milyonlarca Dolarkk Tanmsal ithalat Ne İşe Yaradı?

Batı kapitalizminin yönlendirmesiyle. Türkiye'de ıktıdann uygıiadığı

“tarım yoluyla kalkınmanın fiyaskosunu belgeleyen diğer bir konu da üre­
tim ve ihracat rakamlarıckr. Sabit fiyatlarla safi zirai ürün endeksi 1950 y ı­
lında 100'den. 1953 yılında 14 İlik bir sıçrama yaptıktan sonra. 1955 y ı­
lında I23'e vanr. Bu aynı yılın tarım alanındaki faal nüfus başnagore he­
saplandığında 1950 He 1955 arasında % I 0 . yanı yılda ortalama %2'llk bv
gelişme gösterır.(8l)
Kalkınma programının asıl hedefi olan buğday üretimi alanına gelin­
ce. şöyle bir evrim bellrir:(82)

<811 O t C O . t e developpem enz de lagrtculture en tv ro p e merldtonalc*. (G üney A vru ­

pa'da Zirai K alkm va ). Tarls. 1969.
|8Z) A B O . Tarım Bakanlı^. Ekonomik A ıa ıtrm a Servisi. "Türkey supply and demand pro-
lectlons t a Farm froducts to 1975 » « h Im pllcjtlons lor U .S e rp c rts ' (1 9 75 Ykna Kadar
Türkiye'nin Z ra l Ürürter Ala n nd a A rz v e T d e p Tahminleriyle Bunun A B D ran İhracatına I r ­
kileri). Washlngtocv D .C . 1967.

213
 D ı» Ticaret
Dengesi T Ü M TİM
(U n ton) Kl»l
««•/ AUn Üretim ftracatl-l TopUm
TılUr Hcfcur (1000 hefct.) (U n ton) Itaracall.) Ibln lonı « İ.I
1940 -53
1947 -11 8
1948 1 060 4 357 4732 •21 2 856 143
1949 85i 3 727 2341 .171 2492 122
1950 864 4029 3 48 1 .4 6 1 2 828 134
1951 I.IÛ I 4.167 4871 •46 3568 166
1952 1.194 4536 5416 •109 3523 159
1953 1 248 5 192 6480 949 3.469 153
1954 765 4.996 3 822 259 3.157 135
1955 977 5295 5.173 158 3 316 138
1956 872 5 501 4.797 .6 7 4 3926 158

Bu tabloda üstünde durtiması gereken bazı noktalar vardv:

Tarım alanmda sağlanan venmltllk. makineleşmeden veya zirai eko­
nomik teşebbüsün orgütlenmesmden çok. hava şartlanna bağk görül­
mektedir. 1952 ve özellikle 1953 yıbnda hava şartlan olağanüstü İyi ol­
muştu. Bu doğal etken dışta tutarsak. 1949 İle 1956 arasında traktör sa­
yısının 23 katma, kullanman gübre mıktannın »se 10 katına ç*m ış olması
vedmllhğln a y n düzeyde kalmasını engelleyememiş, bu süre boyunca İt­
halata ödenen yüz milyonlarca dolar kredltör metropollere ve onların sa­
nayilerine gitmiştir. Buğday üretimi yapılan topraklardaki artış, genel ola­
rak ekilip biçilen topraklardaki artıştan daha azdır. Boylece buğday ekimi
yapılan topraklarm ekilip blçllebllen bütün topraklara oranı 1948 ile 1956
arasmda 1/3'ten 1/4'e düşer. Bu da Türkiye'deki tarm üretiminin ikinci
kanadını oluşturan smal bitkiler alanında daha önemli bir artışı içerir. Bu
olgu başbca İki sebebe dayan»:
1. 1947 İle 1956 yiları arasında Türkiye'de yetişen tarım ürünlerinin
ihraç fiyatları şoytece gelişir.

Diğer
O uğıUv T MM U r TOtûn
T ılU r CTl/tonı m / k j)
l$ 4 7 418 305 42
1948 . 312 3.5
1949 208 3.4
1950 . 250 3.4
1951 335 222 3.3
1952 365 228 3.1
1953 274 177 3.3
1954 198 227 38
1955 220 143 4,3
1956 28 2 162 4.4

214
 Buğday fiyattan 1947 İle 1954 yıllan arasında %50'nln üstüne vara­
cak bir oranda, hemen hemen düzenli bir düşme gösterir. 1952 İle 1954
yıllan arasında, yani son derece elverişli hava şartlan dolayısıyla Türki­
ye'deki buğday üretmlnın en üstün verim düzeyine Uaştığı bir dönem­
de bu düşüş.
Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'nın ellerindeki stok buğ­
dayı tam o sırada dünya pazarına sürmeleri yüzünden en hızlı n o k ­
taya vanr. Dolayısıyla büyük tarım İşletmecileri. Toprak Mahsulleri
O n s fn ln desteğine rağmen, tahıl üretimini yaygmlaştvmak istemez­
ler. Bu şartlara bir de bu büyük İşletmecilerin, tarım makineleri Itha-
latma konulan sınırlandvmalar yüzünden, dünya pazarında rekabete
girmelerine elverecek yoğun bir üretime geçme İmkânından yoksun
olmalan eklenince, bu İsteksizlik daha da büyür. Bu donem İçinde bü­
yük tarmn İşletmecilerinin tutunu, buğday ekimine ayrılan arazinin yüzol-
çümündekl değişmelerden anlaşılır. Buna karşılık aynı yıllar İçinde tütün
fiyatlarında çok daha küçük bir düşme olur ve 1952 yılından sonra bu fi­
yatlar eski düzeyine ulaşır. Bunun gibi pamuk fiyatları da genel olarak bu
düşme eğilimine karşı direnç gösterir. İşte bütün bunlardan dolayı, aksi
yönde verilen bütün talimatlara rağmen, sınai bitkilerin üretimine doğru
belli b*r eğilim ortaya çıkar.(83)

Tarım Şampiyonluğundan A B D ’nln İhtiyaç Fazlası Ürün Pazanna Düşüş

Müflis Bir Hükümetin Çaresizliği İle
Müstemleke Yönetiminden Bin Beter
Akıldışı Bir Utanç Belgesi İle Türk Tarımının Çökertlllşl
12Kasım 1956 “Münakit Zirai Emtia Anlaşması”
Daha birkaç yıl Önce Am erkan yardımını çok faydalı kullandığı İçin
dünyanın sayılı tarım am ban ülkeleri arasında yükselişi propaganda
edilen Türkiye. 1955'ten itibaren Amerika'dan tanm ürünleri satn almak
İçin şartlan ağır anlaşmalar İmzalamak zorunda kalmıştır. Türk tarımının
gelişmesini ve fazla ürün almasını önleyici ve Amerikan tanm ürünleri­
ne. Türkiye'de her yıl genişleyen bir pazar açmayı amaç edinen an­
laşmalar yapıldı.
Aşağıda 1956 tarihli anlaşmadan yer verilen bazı bölümleri dik­
katle okuyunuz (özellikle altı tarafımızdan çizlienler) ve ülkeyi yöneten
Demokrat Parti siyasi kadrolannın ve bazı bürokratlann o dönemde
Türkiye'nin en önemli sektörü olan tanmı yoketme konusunda ne
kadar dışa bağımlı, bilgisiz, çaresiz, basiretsiz ve sorum suz oidıkla-

|8İ) Strimos Yefjıımos ı.g .e . ».195. 196.

215
nnı. bu dizinin kapak isimlerinde kullandığımız 'BATIRM A* sözcünün ne
kadar yerinde olduğu görülebilir.
Türkiye. ABD krecftsiyte ABD'den alacağı ürünlerin parasını dünya fi-
atlanyla ödeyecektir: ancak bu krec* şanları öylesine ilginç v e dayatmacı
bir şekilde önüne konmuştur kİ. bu ticaretin akşverişiyle hiç ilgisi olma­
yan ve ABD emperyalizminin Türkiye'ye çöreklenmesi amacıyla, kültür­
den eğitime, vakrf faaliyetlerinden özel teşebbüse kadar zorunlu para da­
ğıtımı ve bağış şanı konulmuş. Türkiye’nin satın a kiği ürün üzerindeki
tüm haklanna ambargo konulmuştur.
ABD Hükümeti yardım adı altında Dünya fiyatlanyla sattığı 12 Kasm
1956 tanhlı anlaşma de kendi İhtiyaç fazlası olan buğday, arpa, mısır,
dondurulmuş et, konserve sığır ed, don yağı ve soya yağı gibi madde­
leri. Amenkan gerrulenyle Türkiye'ye taşma ücretiyle birlikte 43.6 milyon
dolar karşılığında, aşağıdaki bağlayıcı şartlarla Türkiye'ye verecektir:

1) T ü r k iy e ’ye satılan A m e rika n tarım ü rü n le ri fazlası. A m e ri­

ka'nın aynı m a lla rın ın alıcısı b ilin e n pazarlara ve A m e rik a ’nın
düşm an tanıdığı ülkelere satılm ayacak ve yalnız Tü rk iy e 'n in iç tü ­
ketimi için k u llan ılacak tır.
2 ) Bu anlaşma ile Tü rk iy e 'y e satılacak m a lla rın dünya mahsul
piyasa fiyatları ü ze rin d e te sir yapmaması için d ü n ya piyasası üze­
rin den fiyat tesbit edilecektir.
3) Tü rk iy e 'n in yetiştirdiği ve anlaşmada adı geçen veya benze­
ri m a h m lls x u ıJ iıık iy c k ir ü iâ jU u ü u ^ k jJ a u iü ^ ^
k ontrol edilecektir.
4) A m e rika n tarım ü rü n le ri fazlası T ü r k Lira s ı ile satın alın a­
caktır. T ü r k iy e C u m h u riyeti M erkez Bankası'na yatırıla cak olan bu
T ü r k L ira la r ı şöyle k u llanılacaktır:
• 21.900.000 dolar karşılığı T ü rk L ira s ı. A B D H ü kü m etinin T ü r ­
kiye'deki m asraflarıyla. A B D ta rım ü rü n le ri iç in yeni piyasa im ­
kânları tem ini, uluslararası eğitim mübadelesi, k itap ve gazetele­
rin tercüm e, yayın ve d a ğıtım ı çalışm a la rın ın finansm anında kul­
la nılm ak üzere A B D Hüküm eti em rine;
* 1.25Q.Q0Qdular k arşılığı T ü r k L ira s ı. T ü rk iy e 'd e A m e rika n va­
tandaşları tarafından k u ru lu p isletile n okul. Kütüphane ve cemaat
m erkezlerine yard ım için A B D H üküm eti em rine, (k i toplam olarak
23.150.000 do lar, yaklaşık olarak 232 m ilyon T L eder).
G e ri kalan 23.150.000 dolar karşılığı T ü r k Lira s ı iktisadi kalkın­
ması için Tü rk iy e 'y e faizle aşağıdaki on şartlarla bo rç verilecektir:
(a ) Tü rk iy e 'y e faizle borç verilecek bu m iktarın 6.000.000 dolar
karşılığı i t l i k L ira s ı k ışını Tü rk iy e 'd e ezel lescblıüac bore verilm ek
üzere a yrıla caktır. Bu ikrazın şartları ve suresi, ayrıca ek b ir anlaş­
ma ile kararlaştırılacaktır.
(Bu suretle, yeni bir anlaşma İle başka şanlar koyarak Türk Hukümetl-

216
ne borç olarak verilecek Türk paralannın kullanılma yerlerini de Amerka
tayin edecektr. Boylece a ğ » şartlarla borç alman paralann kullan»ması ko­
nusunda Türk Hükümeti serbestliğini de kaybetmiş olmaktadır. Yazar Notu)
(b) T ü r k ve A m erikan H ü kü m etle ri. A m e rika n ta rım ü rü n le rin e

vanılı yavret sarfedeceklerdir. H e r iki hükümet bu anlaşm anın uy­

gulanm asında özel teşebbüs sa h ip le rin in etkili b ir biçim de rol oy­
naması için ticari şartlar sağlayacaklardır.
( c j İkraz iç in T ü rk H ü küm etine ayrılacak paraların ku llan ılm a
tarzı hakkında T ü r k ve A m e rika n H ü küm etle ri anlaşamazlarsa, bu
anlaşma ta rih in den itibaren uç y ıl içinde Tü rk iy e 'y e borç v e rilm e ­
yen ikrazlar. A B D H üküm eti bu anlaşma hü k ü m lerine göre, istedi­
ği gibi kullanabilecektir.
(Borç olarak verilecek para İçin Amerika'nın İleri süreceği bağlayıcı
şartları. Türkiye sakıncalı bulur da kabul etmezse. Amerika. Türk bankala­
rında toplanacak, yüz mllyonlan aşan Türk Liralarını keyfîne göre kullana­
rak devlet üstünde devlet olarak, ekonomik ve politik baskısnı sürdüre­
bilecektir. Yatar N o tu )
Bundan Önce İncelediğimiz anlaşmalarda olduğu gibi, borç veren ve
borç alan fci hükümet karşdıkb bir anlaşma yapıyorlar. Borç veren çok
ağır şartlar Beri sürüyor ve o ülkenin İç İşlerine, ticaretine ve borç ve­
receği paranın hangi amaçla nerede ve nasıl ve de kimin tarafından
kullanıiacağma varıncaya kadar herşeye kanşıyor. Bu anlaşmada taraf
olan bağımsız Türk Devletinin Hükümeti, bu ağr şartları reddetmediği
gibi. Amerika'nın dünya piyasa fiyatları üzerinden vereceği buğdayın cin­
sini. niteliklerini ne zaman ve nereye teslim edeceğine alt. böyle alışve­
rişlerde normal sayılabilecek şartlan daha İleri sürmüyor. % 9 81 M üslü­
man olan Tü rk halkının İslam usullerine gore. kesılmeylp öldürülerek
kanı akıtılmayan, dondurulm uş veya konserve ederin Türk halkına
yedirilmesi İçin. Türkiye'ye sevk edilecek dondurulmuş veya konserve
etlerin İslam usûllerine gore kesilmiş olması şartını dahi anlaşmaya koy-
durarmyor veya aklına dahi getirmiyor.
Yine bu anlaşma İle satın alınarak sabim yapımında kendi ürünümüz
zeytinyağının yerine kullanılacak olan don yağının İçinde domuz ya­
ğının bulunmaması şartı da anlaşmaya konulmuyor. Halkın temiz din­
sel duyulanna gerçekte bir değer vermeyen DP iktidannın halkın bu duy­
gularını sadece kendi çıkartan ve siyasi ktldarlannın sürdürülmesi İçki na­
sıl sömürdüklerini, bu örnekler gün ışığına çıkarmaktadır.
Kendi Az ürünümüz zeytinyağının, sabun yapımında kullanılma-
s n ı bir kararname Be yasaklayarak, onun yerine Amerika'dan sahn
alman dom uz k anşm ı don yağının k u la m İması mecburiyetini ged-

217
ren DP Hükümeti, Am erika'ya para/ olma uğruna Türk zeytinyağı üre­
ticilerini de açlığa v« yoksulluğa mahkum ediyordu. Türkiye'de paza­
rı olmayan Amerkan. don ve soya yağlam a pazar açmakla Hükümet
Türkiye'nin ve Türk halkının çıkarlarına aykırı olan bu anla$marun uyginan­
masına geçiyordu. Zengin Am erken çiftçisinin daha zenginleşmesi İçin
Türkiye'nin de sömürülmesi zorunluydu ve bunun İçin de yoksU Türk çift­
çisi. zeytincisi kendi hükümeti ekyle yoksuluğa itiliyordu.
Türk tarım ürünlerinin tç piyasadaki fiyattannın dünya piyasalarındaki
fiyatlara denk okluğu kabul edtse dahi. Amerikan tarım ürünleri Türki­
ye'ye ithal edilirken Türk kanuni an na göre alınacak gümrük vergisi
özel idare ve belediyelere alt vergiler, resim ve harçlar, sundurm a ve
antrepo ücretleri nhtrnı resmi ve nhtım ücretlerinden muaf tutulmuş­
tur. Yerli ürünlerinizi ve Türk üreticisini korumak için kanatlarla konul­
muş olan bu vergiler. Amerikan tarım ürünlerinin Türkiye'ye ithalinde de
alınmış olsaydı, hem Türk Hükümeti vergi alarak g e lım l artıracak, aynı
zamanda Amerika'dan İthal edilen bu ürünlerin fiyatları da artacağından,
aynı veya benzeri Türk ürünleriyle Türkiye'de rekabet edemeyeceklerdi.
Am erka bu ürünlerin fiyatlarını kendi çıkan İçin dünya piyasa fiyatlarının
altında. Türkiye'ye veremeyeceğine göre en kestirme yol. bu ürünlerin
Türkiye'ye girişinde gümrük vergisi, diğer harç ve resimlerden muaf tu­
tulmasıdır. Am erika'nın P1 4 8 0 saydı kanuna göre yapılan bu İthalat­
ta Am erika'dan İthal edilecek malların sürümünü artırmak ve bunla­
ra duyulan İhtiyacı geliştirmek amacıyla emtianın memleketimize gi­
rişinde maliyetini artmcı herhangi bir tesire maruz kalmayarak, en
ucuz şekilde İhtiyaç sahiplerinin İstifadesine arzı zaruri bulunmakta­
dır: gerekçesiyle 6969 sayılı kanun Türkiye Büyük M d e t Meclisinden ge­
çirilmiş ve Amerika'nın anlaşmada öne sürdüğü şartlara uyularak önemli
bir engel daha kolayldda aşılmıştır. Ancak bu kanatla Amerikan üreticisi
himaye eddirken Türkiye'nin buğday, yağlı tohumlar, et. süt. peynir ve
zeytinyağı üreticilerinin nasd korunacağı ve yaşayacağı düşünülmemiştir.
Amerikan tanm ürünlerine tanınan bu İmtiyazlar karşısında, yeril
üretimin azalması. Amerikan tanm ürünleri ithalatıyla karşılanacak­
tır. Amerika tarım emtiasına tanınan İmtiyazlar karşısında Türk ürünleri
elbette rekabet edemezdi. Am erkan üreticisi kendi devletinden başka.
Türk Hüküm etin de kendi arkasına almıştı.
Türk halkının ç k arian yerine, Am erika'nın Türkiye'deki pazarla­
rını genişletme ve geliştirme politikasını bu anlaşma İle kayıtsız şart­
sız kabul eden b ir İktidar, Türk tanm ını ve Türk üreticisini Amerikan
çiftçisinin refahı uğruna bir çdtmaza ve felakete sürüklüyordu.
ABD. 1954 yılında Amerika'nın elinde birikmiş olan ihtiyaç fazlası ta­
nm ürünlerinin Amerika'ya yar ark olacak şekilde elden çkarılması İçin Pl

218
480 saydı kanunu kabri etmiştir. Bu kanuna göre yapılacak İkili anlaşma­
larla tarım ürünleri fazlası. mahsul sattşlarndan elde edilecek yabana pa-
ralarn hangi amaçlarla ve nasıl kullanılacağı da kanunun 104'üncü bölü­
münde paragraflar halinde sıralanmış». Değişik tarihlerde yapılan İkili
anlaşmalar bu kamfia dayandığı İçin foralardan birçoğu anlaşmalar da
yer alır. İncelediğimiz anlaşmada da kanunun 104 (a). 104 (g). 104 (I).
104 (0 gibi fıkratan yer almıştır. 20 Ocak 19S8 tanhınde tarım ürünleri
fazlalıkları İçin yapılan aniaşmadal8). P l 480 sayılı kanunla vanknak İste­
nen başka bir amaç da yer almış ve bu amaçla aynı anlaşma İle ABD em ­
m e para da aynlmıştır. Anlaşmaya girmeden önce. PL 480 sayılı Am eri­
kan kanununun 104 (e) hkrasn buraya aktaralım:
104 (e): Uluslararasında dengeli bir ekonomik v e ticari gelişmeyi teş­
vik için anlaşmalara u y g u ı olarak alınan paralann % 2 5 ‘lnl aşmamak kay-
cfcyla. bu amaç İçin ayrdacak ve Export-lmport Bank O f VVashıngton'un
koyduğu usule uytiarak. banka İle ülke arasında istikraz İçin vardan kar­
şılıklı anlaşmaya göre. Amerikan İş firmalarına ve onların kollarına, şube­
lerine ve bu firmalara bağlı diğer firmalara, o ülkedeki İşlerini geliştirmek
ve ticareti genişletmek ya da yeril ve yabancı firmalara. Amerikan tanm
Ürünlerinin pazarlatması ve tüketiminin artınlması, dağıtılması ve
kullanılmasına yardım edecek tesisler kurmak İçin verilir. Ancak
Amenka'da üretilen veya İmal edilen mallara, rekabet amacıyla A BD ne
İhraç edilmek için ya da Amerikan tanm mallan veya İmalatına dış pazar­
larda Amerika İle rekabet edecek herhangi bir üretim veya İmal Içn bu
Istkraz yapılmayacaktır.

Türk Tarımım Çökerten Bir Utanç Belgesi Daha

20 Ocak 1958 Münakit Zirai Emtia Anlaşması

20 Ocak 1958 tarihli anlaşm a ile Türkiye'ye Am erikan ta­
rım ürünlerinden aşağıdaki maddeler verilecek tir
Emtia__________ İhracat Pazar Kıymeti (Milyon Dolar)
- Buğday 15.4
- Yem 3.0
- Soya fasulyesi veya
pamuk yağı 21.4
- Tereyağı 0.4
- Yağlı süttozu 0.2
- Peynir 1.3
- Yağsız süttozu 0.3
- Navlun (takribi %50) 4.8
TOPLAM 46.8

219
 Ayın anlaşmanın İkinci maddesinin I (b) kısmında:
Bu anlaşma gereğince iktisap edilen paraların %25'ini aşma­
mak kaydıyla Expoıt-Import Bank Of VVashington tarafından 104 (e)
bolumu gereğince yapılacak ikrazat ve bununla ilgili olarak zikre­
dilen bankanın Türkiye'deki idari masrafları için 7 milyon doların
Türk Lirası muadili bir miktar. Bu ikrazat Türkiye'deki iş hayatı­
nın geliştirilmesi maksadıyla Türkiye'deki Birleşik Devletler fir­
maları ile bunların ajansları, teşekkülleri veya şubelerine. Birle­
şik Devletler zirai maddelerinin kullanılması ve tevziine yardım
etmek veya paraların istihlakini diğer suretlerde artırmak için ge­
reken tesisatın kurulmasını teminen Birleşik Devletler firmalarıy­
la Türk firmalarına verilecektir. Bu kabil ikrazatın hem Export-Im-
port Bank Of VVashington ve hem de Türk Hükümetince şayanı ka­
bul olmaları hususunda mutabakata varılmıştır. Bu mevzuda Türk
Hariciye Vekaletinin Milletlerarası İktisadi İşbirliği Teşkilatı
Türk Hükümeti namına hareket edecektir.
Görülüyor kİ sistemli çalışan ve çok hesaplı hareket eden Amerika,
elden çıkaracağı her şeyden ne yolda ve nas4 kendsl İçin en çok yarar
sağlayabileceğini, kanunlarla tesblt etmekte ve bunu yapacağı ikili anlaş­
malara temel olarak uygulamaya geçmektedir. Buna karşılık TC Hüküme­
ti kendi üreticisinin çıkarlarm korumak şoyte dursun. Türk Ulusunun tüm
çfcartamı dahi düşünmeksızm Amerika'nın, yoksul Türk halkmın sırtından
daha fazla kazanması için onlara gümrük ve vergi muafiyetten tarayan ka­
nunlar çıkararak yardımcı olmaktadır. Z e n g n ve kalkınmış Amenka ile
yoksul ve kalkılmamış Türkiye arasında ulusal çıkarların korunması bakı­
mından ne kadar büyük gelişmeler olduğu açfcça görülmek tedv.
104 (e) bölümünün son paragrafına göre. Amerika'dan alınacak bu
malardan. Türkiye'nin borçlanarak alacağı veya Türkiye'de bu krediden
yararlanacak Amerfcan. yerli ve yabancı firmaların ihracata yönelmeleri­
ne ImkAn yoktur. Bunlara yapkacak Arazın amacı Amerika'nın mutad pa­
zarlarına zarar vermeksizin. Türkiye'deki Amerikan tarım fazlası ürünleri­
ne olan ihtiyacı ve istekleri artıracak yatıranlara yönelmektedir. Süttozu
okullarda çocıAlara zorla içirilerek alıştınlmakta. soya fasıiyesı ek m İ kas­
ten baltalanmaktadv.(84)

(8 4) netcher Warren tarafından TC Hariciye Vekili fatln Rüjhj Zorluya verlen n oU .

•20 Ocak 1958 tarihli artayma le İlgili olarak. 20 Ocak 1958 tarihli ve 1755 sayılı
Amerikan Hükümetinin nota».*
Raymond A.Hare taraftndan Ticaret Bakan Muhlis Ete ye verlen nota: ‘ 21 Şubat 1943
Tarihli. Zirai Maddeler Ticaretinin Geilştirlmesl Hakkındakı 141 M I yon DoUrkk İkili
Anlayma İle İlgili olarak ABD'nln v e rd ğ l nota '
21 Şubat 1943 tarihli Amerikan Hükümetinin notasna. T C HiAümetlrvden Muhlis
tle'nln cevabı

220
 1950-1960 Dönemne Alt Seçilmiş Diğer Olum suzalar ve Başarısızlklar

“Motorun Teptiği Yerde O t Bitmez '

Meralar Yağmalanıp Tarla Olunca
Demokrat Parti İktidarı, uyuyan imkânları uyandırmış,
«arktan harekete geçirmiştir. Am a birçok alanlarda da.
çarkların birbirine çarpmasını önleyememiştir.

Traktoderln gelişi, güzel her toprağa sokıiuşu. çok yerde toprağı yor­
muş. gelişigüzel köylere sokuluşu meralan azaltmıştır. Memlekette
1950- I9k0 arasında meralar. 40.000.000 hektardan. 28.000.000 hekta­
ra İnmiştir. O kadar da değil. Özelikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da­
ki derebeyi biçerimde toprak ağaları, uçsuz bucaksız topraklarına traktör­
leri soktıiar. (Günümüze kadar ulaşan hayvancılık sorunlarının başlıca ne­
denlerinden birisi de meralann 50 yıl öncesrıden yok edim eye başlan­
masıdır.) Ardından toprak mibzerlerle ekildi. Y n e maknelerle düzeltildi.
Bu topraklarda köylüye artk ış kalmamış demekti. Çünkü ekinler de bi­
çerdöverle bıçılecektl. Taneler arkadaki kamyona kendıliğnden akacakt r
ve bu kamyonlar, mahsulü hemen ofis silolanna aktaracak». Hilesiz kan­
tarlarda mal tartılacak, para da ofis kasasından peşm atanacaktır. Bunun
neticesi malum. Zaten toprağı olmayan, o güne kadar bey. ağa toprağın­
da çahşan köylü, bu sefer köyde de işsiz kalnca. şehrlere akacaktır. Eh.
sonra döviz tahsislermde. kred tahsislernde. alım satımlarda, evvelce
bilinmeyen be guta mekanizma, yanı particilik de harekete gelmiştir. Köy
İçinden parçalanmıştır. Kahveler, camiler birbirinden ayrılmıştır.
Hükümet devlet radyosu dahâ her mecrada ötekileştrme ve aynm-
cılığı körüklüyordu, örneğin her gün radyoda DP'yl m tifat edenlere» uzım
isimleri konuyordu.
Hulasa, çarklar yalnız bu alanlarda değil, daha nice sahalarda birbiri­
ne çarpmaktadır. Hele taşrada siyaset, artık politikacının bile d e ğ i. de­
magogun. düzenbazın malı olmuşu*. Be taraftan halkın sözcüleri, hakin
liderleri olarak sivrilen ve hükümet baskısını adeta köyden kovan ocak,
bucak başkanlan bu sefer de. yeni ağalar, yem siyaset murabahacıları şek­
linde her şeye el atmışlardır.
Kısacası Demokrat Parti kttd an uyuyan imkânları uyandırmış, çarkla
n harekete geçirmiştir. Am a birçok alanlarda da. çarklann birbireıe çarp-
masnı önleyememişte. Bunu önleyebihr miydi? Hayır! Çünkü Demokrat
Parti iktidarının benensediğı siyasetle, toplum içinde çelişmeler, sınriaş-
malar. ister istemez kesinleşecekti Nlkebm. bugün artık her şey demek
olan siyasi oligarşinin ve iktisadi oligarşinin sosyal temelleri. Demokrat
Parti iktidarı zamannda atıldı.185)
8 S ‘,-e.set Süreyya Aydemir. ‘ Menderes'in Oramı*. Remil IC. 1999.

221
Amerikadan 8000
ton sığır satın alındı
Et ve Balık Kuruntunun tstanbuldaki soğukhava
depolarında şehrin tam bir aylık et ihtiyacını
karsılıvacak kadar «tok var

s e rile n
m i/ I iî
h o ru Yemen don
Tarım şampiyonluğu yapan Adnan Menderes'in
ülkesini ne hale getirdiğini
Türk tanm ınm çöküşünü belgeleyen haber başlığı.
Bu başlık a ltındaki y a n Ş ö yie d ir: “ A m e rik a 'n ın m e m leketlinize gönderm eyi
taahhOd ettiği 500 M n to n b u ğ d a y ve 10 M n to n m ısıra m a h sub en . Hk 10 b in
to n lu k parti 7 ocakta. İkinci parti d û n gelm iştir. A m e rik a 'd a n a y n a 8 00 to n
S ıp r ve 15 bin to n d o n y a $ alınm ıştır. Bu m ûbayaalara karşıbk T ü r k h a n ve­
rilecek ve b u p ara gene T ü rk iye 'd e sarf e d ü e t ek tir. İstanbul a rt * etsiz kal­
m ayacak . H r m üddetten beri şehrim izde devam eden et buhranı sona ermiş
ve d u ru m n orm a l ş e k ln e g irm iş tir"
13 O c a k 1 9 5 7 C u m h u riy e t g a z e te s in d e ya yın la n a n b u h a b e rd e . İsta n bu l'un
b ir aylık et B tdyacım n karşdandıgım s e v i n i l bir h a b e r olarak v e rm e s in e baka­
rak. T ü rk iy e 'n in e n g ö z d e şehri d a n İsta n b u l'u n n e ha le d ü ş tü ğ ü g ö rü lü y o r
Bu kita b ın İçe riğ in d e h e p v u rg u la tk ğ ım ız g ib i, h e rh a n g i b ir savaş h a l v e y a kıt-
Ih o lm a k s ızın . 7 y i b o y u n c a ta n m alanncta y a tın m ya p a n d ı Tü rk iy e g ib i e t tü k e ­
ticisi bir ü lke n in te m e l p ro te ğ ln ka yn a ğ ı o la n e tin v e d a h a b irço k g rd a m a d d e s i­
n in b u lu n m a m a s ı batışı g ö s te re n p e k ç o k n e d e n d e n biri d e ğ * m i?
S ırad a n b ir ticaret g ib i g ö z ü k e n b u ith a la ta ayrıntıları (a n la şm a m e tin le rin d e
g ö r ü ld ü ğ ü g ib i) k a p s a m ı v e a m a cı ö y le s in e g e n işle tilm iştir ki. T ü rk iy e 'y i A B D 'n in
ih tiya ç lazlASı ü rü n p a za n n a d ö n ü ş tü re n . T ü rk g ıd a ıh raca t n sınırlayan. T ü rk i­
y e 'd e A B D m a lla rın a p aza r a çm a yı z o ru n lu k*azv ithalat k red isin in kültür, e ğ itim ,
m is y o n e ri* faaliyetleri v e d a h a p e k ç o k a la n d a ku llaroim d S rıı z o ru n lu ha le g e ti­
ren. S ö m ü rg e y ö n e tim in e v e d o ğ r u d a n m ü d a h a le y e d ö n ü ş e n b u İthalat. İk i 12
K asa n 1 9 5 6 d a im za la n a n v e d ah a so n ra d a tekrarlanan u ta n ç ve rici "M ûısakh
Z ira i E m tia A n la şm a sı'' kapsarrvnda ya p ılm ıştır.
Kanda sayfa B u g a z e te re k la m ın d a g ö rü le c e ğ i g ib i Tü rk iye . A B D v e a y a ğ a k a k ­
m ış o la n A v r u p a sa na yiinin b ü y ü y e n p azarı ha lin e g e lm iş tir.

222
223
 K e n d i Eceliyle Y ok O lm a y a » Te rs in e B lız a t O n u T e ş v lı Edenler

Yapılan tahlilin bütününde, tanm yoluyla ve ‘ dış yardım 'la kalkınma­

nın İmkansızlığını. olaylara dayanarak göstermeye çalıştık. Söz konusu
olan, açık olduğu kadar herkesçe de kabul edilen. bOyte bir İmkansızlığı
nazari açıdan goz önüne sermek değil, yaşanmış somut bir deneyi s ık ­
maktı. Üstelik bu deney. Türkiye'nin emperyalizmin egemenliği altında
geçtrdğl birdlzl değişiklik İçinde önemli bir aşamayı #ade eder. Bu do ­
nem üzerine söyleyeceklerimizi tamamlamak İçin geriye bir de böyle bir
deneyim akıbeti ta baştan belli olsa bile, kendi eceliyle yok o lm ayp ter­
sine bizzat onu teşvk edenler tarafından boğulduğunu göstermek kalı­
yor .(86)
Hem ekonomik hareketliliği sağlamak, ters ve aşın sıçrayışlar yarat­
madan. makul bir yatınm ve gelişme temposu elde etmek yerine. tanm
sektörünün kaleleri olan köylerin gelişigüzel boşaltşı ve şehirlerin gece­
kondu ordularıyla sarılışı ise ayrı tehlikeli ve çözümsüz problemler oluş­
turacaktır.

Yatırım Çarpıklığı ve
Yerleşmemiş Toplum Travması
Türiılye'de bölgeler arası gelişmişlik farkları, özellikle Doğu ve Batı
olarak keskinleşmiş tir. Bu farklılığın giderebilm esi İçin I923'lü yıllarda
kalkınmada üfce genelinde yaygınlık ilkesi benimsenmişken. 1950'll yıl­
lardan sonraki gekşmelerle blrkkte kalkınmada Batı da yoğunluk önem
kazanmış ve denge Doğu nun aleyhine dönmüştür.
Bölgesel dengesizlik kavramı, aynı üfcenln bölgeleri arasında varolan
coğrafi, ekonomik, sosyal ve kültürel eşitsizlikler olarak tanımlanmakta­
dır. Tanınmış Iktlsatçiardan F.Perrou*. ülkenin her yerinde İktisadi k a lın ­
manın aynı anda gerçekleşmeyeceğini, bazı bölgelerin öncelik kazanarak
kalkınma kutbu oluşturacağını İleri sürmektedir. Bu görüşe göre gelişme­
nin başlamış olduğu bölgelerde İçsel ve dışsal pozitif ekonomilerin etki­
siyle gelişme hızlanacaktır. Gelişmenin bölgelerden gelişmiş bölgelere
nüfus ve ekonomik yönden baskı ve akış oluşacaktır. Bu durum sanayi­
leşmenin sosyal maliyetlerini artıracak ve kaynakların belli bölgelerde
toplanarak İsrafına neden olacaktır.
Ülkemizde cumhuriyetle birlikte çok kısa bir sürede sanayileşmenin
gerçekleştirilmesi amaçlandığından, sanayi ki*uluşlan olanakları fazla olan
illerde yoğuılaşmıştır. Esasen İstanbul ve İzmir gibi İller Cumhuriyet ten
önce de sosyo-ekonom* yapıları itibariyle birer kalknma kutbu nitelğt ta-

186 ) Sıefanos Yenaim os. a j t - *.|95. 196.

224
şımaktaycllar. 1950 yılından sonra da Özel kesim yatınmları İstanbul. Mar­
mara Bölgesi İzmir ve ÇtAurova bölgelerinden yoğunlaşmıştır.
Bu dengesiz yahrım politikaları sonucu günümüze kadar sürüp gele­
cek kentleşme ve toplumsal bir travmaya dönüşecektir.
Köylerden kentlere nüfus göçü 1950 den başlayarak hızlanmışı*.
Türkiye bu göçle bizim kendi deyimimizle "Yerleşmemiş Top lu m " nite­
liğine girmiştir. Nüfusun büyük kısmı hAIA köylerdedir. Ama koylerdekl-
ler kasabaya, kasabadakier sanayi kentlerine. oralardaki bir kısım halk sü­
per kentlere (İstanbul. Ankara. İzmir ve Adana) göçmektedır.l87) Köyler­
den kentlere nüfus akışını izleyelim. Aşağıdaki Tablo bu göçlerin 1927-
1960 dönemindeki hızının seyrim görmekteyiz

Savım Vitoram Göre Kentsel ve KırsaJ Nflfus

S a y ım Yılı K en tse l N ü fu s % Kırsal N ıA r s 1b
1927 2 236 085 1 6.4 1 1 4 12.18 5 836
1 93 5 2 .6 8 4 .1 9 7 1 6.4 1 3 .4 7 3 .8 2 1 8 3 .4
1940 3 .2 3 4 471 18 1 1 4 5 8 6 .4 7 9 8 1 .9
1945 3 4 4 1 .3 9 5 18.3 15 3 4 8 2 7 9 8 1 .7
1950 3883865 1 8.5 1 7 .0 6 3 3 2 3 8 1 .5
1955 5 .3 2 8 .8 4 6 2 2.1 18 7 3 5 .9 1 7 7 7 .9
1960 6 .9 6 7 0 2 4 252 2 0 .7 8 7 .7 9 6 74 8
s jj ıo n « m

Toplam nüfus artışı 1950-1960 döneminde %32.8'ken. bu oran kent­

lerde % 80.2'yl bulmuştur. Böyle yem b* zengn olma yolu doğuyordu:
Arsa vurgunculuğu ve sömürülmeye en elverişli bir işçi grubu: Yorganı
sırtmda köylerden kentlere gelip İş arayanlar. Kalknmamızın bu mağdur­
ları gözden kaçmamalıdır. Bu hareketler*! düşey cftyeblleceğımlz bir ya­
nı daha vardır kİ. bu da sosyal tabakalaşmanın durmadan değişmesidir.
Dün köylü, daha sonra işçi olan bir kişi, bakkallıktan sonra kendi çoctAla-
rına b* sermaye b*ak»Ka (b* kuşakta sosyal tabakasını yükseltebimek-
tedlr)... Bu olanağın İlk net etkisi sınıf çatışmasının yumuşaması ve sınıf
bilincinin törpülenmesıdr...~l88)
Ancak çevrenin merkeze boylestne hızlı akması, pek çok toplumsal
sorurlar get*mekle birlikte. * temel İhtiyaçlar konut ve tüketim malları­
na yönelikti. Boylebkle inşaat müteahhitlere kırtasiye, manav, bakkal,
toptancılık gibi ticareti tetkledı.
(8 7 ) 1965 te n sonra A v ru p a 'y a g o c d e hızlanacak t r. Tü rkiye ’d e b üyük kentler K in d e
bile insanlar, ticari kurutuşlar sü re k ! g 0 <, h a tn d e d rle r. Sirkeci v e Im ln o n û n d e lüks
m ağazalar 1 9 5 0 -6 0 d ö n e m in d e B e yo ğlu 'n a . 1 9 6 0 -7 0 d ö n e m in d e H arbiye. Şışk v e
Nişantaşı'na taşındılar. Ta ttı v e A ksaray’ın hail vakti ye rin d e kişileriOrvceŞışlI’ye taşın­
dılar. Ş işird e k te r d e y e n yerleşm e semtten buldular, E tie r. L e ve n t 1 9 6 0 a kadar k u ­
ru ld u. I9 6 0 -7 0 te m o d a sem tler haline g eldi.
(8 8 ) A Başer KaJaoglu. "Inflaiyo n G d ışm ış ve A z Gelişmiş Ülkelerde*. 1995. » 253

225
1950 tM}Jj-ncu nüfusun M l . S ' I MİA hır
u k ) j yasamaktaydı Tanftnöe gotuknedik
harekeOkgı ve caniliği yasayan doğu u n -
mnda. toprakta tophılasma ve topraksız
köylü oram arttı. Türkiye gene İnde toprak­
sız aie oran 1950de Thöyken. I9k0 larcU
%31'lere çıktı Bu süreç krdan kente göçü
rtzlınd/dı ve üaet» emek kukanun ru ha-
reketlendrcl Doğuda sermayesini sanayi­
ye yatıracak bOyÇMUge ulayjn yöre serma-
yedarlan yatnm yeri olarak doğuyu degıı
bazıyı seçtiler
ürere doğudan batıya gOnüllÜ Icfctlrc d û rû je n hareket kentten g e çe kon d jlırla k ı^a m u »
v e Işslrter ordutu yaratmrştı
Üstteki fotoğraflar dünyanın en Onkj fotoğraf sanatçıjrınd a n biri o U n A/a Güter'a a n t». Tü r­
kiye'nin insan ve çevre gerçekletir* etkit bir biçimde yansaan A ra Güler ın yayınlanmış al
bümıerl vardır. ıCM ».. D u , ı k ı n M ı o m :
 Herkes Tüccar ve İnşjutt Müteahhltl KesUlyor
Banka Kredilerinin %50'sl Ticaret %6'sı İnşaat % l ‘I Sanayi
1950 yılında iktidara gelen ve 1954 yılı seçimlerinde durumunu da­
ha da pekıştren Dr. köken olarak büyük arazi sahipleriyle şehir burjuva­
zisi arasındaki bir ıt t/aktan doğmuştu. 1947-1953 yılları arasnda uygu­
lanan kalkınma programı, yani zirai üretimin anmasıyla dış ticaretin ser­
bestleştirmesi. her iki müttefke elde ed ie n kazançları bölüşmek ve ara­
larındaki anlaşmayı sürdürmek ankAnmı sağlamaktaydı. Dağıtılan kredier
bu İki sosyal kesim arasında hemen hemen eşitlik Ilkescıe uyularak bö­
lüştürülmek teydl. O donemde güdülen ekonomik amaçlar g oz önüne
alınınca, besbelli ki şehir burjuvazisinin payına düşen kredilerin hemen
hepsi de ticaret sektörüne gitmekteydi. Bu sektör 1950 yılında Merkez
Barkası nın verciğı krediler dışında, toplam kredinin %52'slnı almaktay­
dı. Aynı yılda İnşaat sektörünün aldığı kreck oram % 3 .l. sanayi sektörü­
nün aldığı kreck oranı ise %0'dır. 1955 yılında bu üç sektörün aklığı kre­
di oranları ayrı sırayla % 46.8. % 6.9 ve % 2.7'ydl. Sanayi sektörü, güm ­
rük duvarlarının olmaması ve ithalat alamnda ustalıkla sürdürülen dolap-
lann bıraktığı fahiş kârlar yüzünden, herhangi bir rekabete girecek güçte
değildi.(89)

Sanayi ve İş Denilince Aşın Kâr ve Spekülasyon Anlaşılır

1950 yılında Türkiye sanayi sektörünün özelliği eski teknoloji ve el
emeğine dayanan küçük sanayi işletmeler nden ibaretti.
A y rı yıl. sanayi sektöründe kuüanrian İşgücünün % 5 4 'û 10'dan da­
ha az İşçi çalıştıran İşletmelere aitti. Bu küçük Işletmelern % 6 3'ü İse aile
İşletmesi özeliği taşıyordu.(90) A y r ı donemde sanayi sektörünün bir
başka özelliği de. büyük işletmelerin % 8 0 İle % 8 5 lnın tüketim malı İma­
latında bulunmasıydı. Bütün sınai İşletmelerin %38.2'sinln ürettikleri tü­
ketim malları, ülkedeki tanm ürünlerne bağlı olan gıda. İçki ve tütün sa­
nayii dallarını oluşturuyordu. Bu İşletmelerin % 23.5'l de ayrı şekkde ve
giyim sanayi alanındaydı.|9I)
1950 İle 1954 yıllan arasında büyük işletmelerin sayısı 7l2'den
1.268 e tiaşır. Bu artış asıl teksU sanayii İle gıda. İçki, tütün mamulleri
daNanyla İlgilidir. 1950 İle 1954 yılları arasında kurulan yer* İşletmelerin
169'u yanı % 3 0 .4 'ü teksti sanayii dahnda. 152'sl yarıl % 27.3'Û de gıda-
İçkl-tütun mamulleri dallanndadır. Bunun yanı sıra İlaç fabrikalarına bağlı
olarak kimya sanayiinde ve İnşaata bağlı olarak da çimento sanayiinde
|89) Stefane"! Yeraslmo». ı g t . *.195. 190.
(901 B H e jm ıj M ılerier Yaynları. ’ l C v o M io n ... ' Nakleden S Yeraıanos
(91) Devler istatlMfc l/ıjtltUsû. "Sanayi ve Ij yerleri ..* Nakleden S .Y e ru m o s

228
büyük ilerleme gûrülür.(92) Tabii bu İki daldaki gelişmenin temeindc ilaç
fiyatlarındaki aşırı kar oranıyla, inşaat alanındaki spekülasyon imkAnlaıı
yatmaktadır. G oç olgusu ile birlikte yapsatçı müteahhitlik en gözde vc en
kolay kazanç sağlayan İş alanlarından biri olacaktır.

Menderes'in Zoraki Ö ze l Müteşebbis Yaratma

ve Özelleştirme Başarısızlığı
" Türkiye 'de özel sermayenin, "memleket ekonomisinin
genel verimliliğine hiçbir şey katmadığı halde,
büyük kârlarla işletebileceği birçok alanlar vardır. ”
P ro f.M efn A n Yaşa

1950 Mayıstfida liberalizm türküleriyle iktidara gelen Menderes eki­

bi. devlet fobrtkalannın satış vaadini yerine getirmek üzere işe başlamıştı.
29 Mayıs 1950 tarihinde Meclis'te okunan Hükümet Programı nda. “İk­
tisadi sahada devlet sektörünü mümkün olduğu kadar daraltmak, hu­
susi teşebbüs sahasını m üm kün olduğu kadar gelşletm ek" temel
prensip lan edildikten sonra. "Devlet tesis ve İşletmeciliğinin tabiatı ve
mahiyeti İcabı olarak, yalnız ve yalnız hususi teşebbüs ve sermayenin
hiçbir surette ele alamayacağı İşler ve bir de aynı zamanda amme hiz­
meti mahiye d nde olan Ikdsadl İşlere hasredüeceğl", b u amaçla “am ­
me hizmeti karakterini haiz olmayan sahalarda İşletmeye giremeye­
ceği gibi, muhtelif sebepler altında kurulmuş olan İşletmeleri, amme
hizmeti gören ve ana sanayie taalluk edenler hariç, muayyen bir plan
dahilinde elverişli şartlarla perderpey hususî teşebbüse devretmeye
çakşacağı- belirtilmiştir.
DP hükümetleri, bu yolda hemen çalışmalara girmişlerdir. Bu çakş-
maiar. liberal görüşlü Prof M uhlis Ete İle Prof .fethi Ç elik baş ın bakanak­
ları sırasında hızlandırılmıştır Hatta 1955 başlarında bir kanun tasarısı ha­
zırlanmışsa da. tasarı. Meclise verilmeden bakanlık dosyalarında unutu­
lup gitmiştir.
İlk planda, pam ıiüu ve yünlü dokuma kurumlan, çimento, tuğla, ki­
remit ve bira fabnkalamm elden çfcarılması ve devletin bu alanlarda ar-
tık yatırım yapmaktan vazgeçmesi düşünülmüştür. Bu yolda İş çevrele­
rinden birtakım tekhder de gelmiştir. Yalnız. İşadamları satış fiyatlannın
çok ucuz tutulmasını v e kendilerine satış bedeli kadar yeni krediler açıl­
masını Istemişlercftr. Teklifler, fabrikaların adeta parasız devri anlamı­
na gelmiştir. Bu durum. İşleri güçleştirmiştir. Ashnda özel teşebbüs, o
tarihlerde, çok gürültü edilmesine rağmen, fabrikalara sahiplenmeye is­
teki değildir. Bu isteksizliği. Prof M em duh Yaşa'ya dayanarak şöyle
(92l Devlet ktaHMfc Instltusu. S an ıyı ve Ijyerterl...' NaMeden S Yerajim o».

229
ozetleyebılrız: Devri arzulanan İşletmelerden bir kısmı -bira ve çm ento
fabrikaları gibi- büyük sermaye yatırımı gerektirmektedir. Ne var kİ. Tür­
kiye'de özel sermayenin, 'memleket ekonomisinin genel verimliliğine
hiçbir şey katmadığı halde, büyük karlarla İşletebileceği birçok alanlar
vardır. Çeşitli spekülasyonlar, sermaye sahiplerine sınai yatırımların sağ-
lanaMeceğnden çok üstün karlar getirmekte ve bu da devlet fabrikaları­
nın d e vm l zorlaştıran bir faktör olmaktadır.
Kamu hizmeti kavramı elastlkdlr. Normal şartlarda kamu hizmeti sa­
yılmayan bir malın İmal ve dağıtımı, yokluk zamanlannda kamu hizmeti
niteliğini kazanabilir. Nitekim, özellikle 1954'ten itibaren ktlsadı güçlük-
terin ortaya çfcması. devlet fabrlkalannın satışını engellemlştr.
Başbakan Menderes de 1954 Martında Amerikan gazetecilerine ver­
diği demeçte, fabrka satış işindeki başansızlığı şu sözlerle açıklamakta-
d »; ‘ 1950 İle I9S4 arasında bir mukayese yaparsak şunu görürüz kİ.
eğer 1950'de devlet sektörü ile hususi sektör elindeki sanayi -yuvarlak
hesapla ifade edeyim - yan yan ya İse. hususi teşebbüs sektörünün geliş­
mesi neticesinde 1954'te memleketimiz sanayimdeki devlet sektörü his­
sesi dörtte bire İnmiştir. Bugün, askeri maksatlarla kurulmuş olanları ha­
riç. devlet efandekl İktisadi teşebbüslerin herhangi birini, talibi bulunduğu
takdrde. hususi teşebbüse devretmek bahsinde hiçbir mani yoktur. Bun-
lan hususi teşebbüse büyük memnunlukla devredeceğimiz muhakkaktır.
Fakat memlekette yeniden girişilecek o kadar mevzu vardır ki. hususi te­
şebbüs. bu mevzuları terch etmektedir.”
Gerçekten Menderes yönetimi, fabrikaların satışında başarısız kal­
makla birlikte. İç ve dış çevrelerin İsteklern e u y g u ı biçimde, özel sektö­
rün gelişmesi İçin geniş olanaklar sağlamıştır. Menderes'in. Nç değilse
1954 yılına kadar ana çlzgterlyle ABD'nln uygvn gördüğü tanma once-
Mt veren, yerk-yabancı özel teşebbüsü geliştiren bir ekonomi politikası
İzlediği İleri sürülebllr.<93)

D e m o k r a t P arti D ö n e m i n d e T a t lı iş A la n la r ı
Büyük İhalelerle alakadarlar ve İşe girmek İsteyenler bazen
hatta tıale gününü Mle öğrenmeye İmkân bulamadan İhale
yapılmış oluyordu. Gizil İhale usulünün bütün yerglerl de
DP'nln üzerine yükleniyordu.

İşadamlarını sanayie yöneltmekteki başarısızlığa rağmen, ekonomi­

nin dış kaynaklar sayesinde kendi oianaklannın çok üstünde yaşadığı bu
donemde, özel ellerde büyük servetler birikmiştir. Çiçeği burnuıda N A ­
T O Antlaşması çerçevesinde girişilen büyük asken İnşaat İşleri ve bütçe-
<93) Doğan Avcıoglu. I J -f . * 45 1 .

230
den beslenen geniş altyapı yatırımları, yabana müteahhit firmaların yanı
s»a. yerli büyCfc müteahhitler ve nakliyeciler yaratmıştır. Devlet k a m l a ­
rının elinde geniş bir m akne parkı bulunmasına rağmen, devlet inşaatı
genelkfcle müteahhitlere bırakılmış ve yatırımların artışı müteahhit züm ­
resini gelıştrmıştr. Ne var kİ. müteahhitlere verilen ihaleler, büyük şika­
yetler ve yolsuzluk söylentilerine yol açmıştır. "Gizil İhale". “ Dilediğine
İhale". "D eğlşebllr fiyatla İhale" gibi yolsuzluğa elverişli İhale ü stleri­
ne başvurulmuştu. Şevket Süreyya Aydemir in sözlenyle. 'B u Öyle bir
mekanizmaydı kİ. mesela. bara|lar. su İşleri gibi çok büyük ölçüde rakam­
larla yürüyen önemli işlerin tam veya kısmi ihalelerinde de hak. adalet ve
emniyet msurunu birden ortadan kaldınyordu. Mesela bu gibi büyük iha­
lelerde alakadarlar ve İşe girmek isteyenler, bazan hatta *wüe gününü bi­
le öğrenmeye İmkan bUamadan İhale yapılmış oluyordu. Gizil ihale usu­
lünün bütün yergileri de DP'nln üzerine yükleniyordu. Dilediğine ihale ise
ayn ve kara bir sistemdi. Çok büyük rakamlı bir ihalede, bütün şartları
sahip oksa ve en elverişli fiyatı teklif etmiş bulunsa bie. bir işadamı veya
firma. İhalenin, tamamen aksi şartlar gösteren birine gizlice verilmiş ol­
duğunu Öğrenebiliyordu. Değişir fiyatla ihale ise. başka bir buluştu. A s ­
lında gerekk gibi görünen bir sistem içinde, kötü b » keyfilik nizamına va­
rıyordu. Bu suretle, mesela büyük be İş. rakipler m daha baştan saf dışı
bırakacak şekilde, yani çok düşük bir fiyatla kabul eden bir müteahhit şa­
hıs veya firmanın az zaman sonra ve piyasa fiyatlarındaki değışkkk
neden gösterilerek, ardndan yapılan yeni zamlarla kıyasıya beslendiği
görülüyordu. Diğer rakpler ise. deride böyle bir himayenin şek* ve de­
recelerine elbette güvenemedklerı Içla bu işlerde fiilen teşebbüs dışı ka-
kyorlardı. Bu İşlerin böyle yürütülmesmden doğan haklı yergiler de tabu
DP hükümetnln üstüne kalıyordu.*(94)

İhalede Dönen Dolaplar 30.06.1955

PTT idaresi. N A T O ya alt. Van'la Urfa arası 875 kilometre bir telefon
kuanportor hava hattı inşası İhalesin ilan etti. Bizim Ortaşark Ticaret

(941 D e m d i kİ 1950 1900 yıllarında büyük rağbet gören müteahhıtıate U u n l m servete

nn M kısm ı »im di ticaret ve sanayie yO rrtm ektertr Müteahhitlik kurum u slyasalU»trictg)
ve ettasycnat ek önem ler de gerçekte nsk» b r s d t o r olduğu g l* . bugün d e K jJ k rm u he­
derlerinin gercekiejtlrlm eslni e rg e le yen beOtsıslı nedenlerden bindir Eski bir müteahhit
olan D e m re l ın basarda b Ju n rtjg u hükümetin h u cU ck g ı 1908 K alkrm a rtogr a m piyasa­
da ciddi m ote am ıt oknackgndan vkayetc.dlı Brm cl 6 e ; Yılık Kakınm a nanı nm uygulan
masında bu konuda ortaya konulan en önemli güdük, ie n teknoto>de ve büyük ha e m d e ya­
pım faalyetlermi yürütebtecek ye ri Vmaların mevcut bulunm ay.;ı olmuştur Mevcutlar ise
kapaseelernı b e li bir seviyeye gkardkıan sonra y a p m sektörünü terk ederek imalat yahut
ncaıer sektörlerini t e r d i e ım d te d k le r A R T h û kü m e tn n ç k arttığı ha le yasatan ;e f ahfctar
uzak e ;, d o st yanda» l«ı»terh bu sektöre yomendkllclgı b r ; d l e dönüşmüştür

231
T.A.Ş. 4.200.000 lira teklif etmeyi kararlaştırdı. Maliyet hesabımız ise
2.900.000 liraydı. Münakaşada l#ıale eksiltme) üç firmaydık. Bizden baş­
ka arkasında Türk Ekspres Bankın bulunduğu Halil Aluş ve Teks Ltd.
ile bizim Y.Mühendis Şerif Nomaler. Zarflar henüz açılmadan Şertf tekli­
fini geri aldı. O esnada bir telgraf geldi American S u n d a n firmasının
mümessili Transtürk müessesesi çok müsait teklifini yetıştlremecftğlnden
İhalenin talikini (geciktirilmesini) talebectyordu. Kale zaten İçeriden tutul­
muş okluğundan, sudan bir bahane İle zarflar açılmadan iade edildi ve
tartışma b* hafta sonraya bırakıldı. Bu arada Transtürk un sahibi Fuat Sü-
ren'ın gayretleriyle firmalar bir araya geldi. Aptallığa gerek yoktu. Zarflar
açılmadı. Halil Aluş yedi milyon. F.Süren otuz milyon!!) teklif ediyormuş.
Netteede işin Halil İle Ortaşark arasında pay edilmesinde, on altı milyon
civannda t ek14 yapılmasında ve Fuat'ın teklifim otuz milyonda tutmasına
mukabil keneftsne 750.000 lira verilmesinde karar kılındı. Teks Ltd.'nln
sahiplerinden Y.Mühencks Cemal O kçu Bey "Bu yeşil masanın (tartışma-
mn olduğu odadaki masa) önünde ne milyonlar kaybettik. Bunu tekrar
etmeyelim" diye beyleri anlaşmaya teşvik eefyordu. Istedğl de oldu.
Bu hat tarafımızdan döşendi. Kabul aşamasında N A TO . Diyarbakır
Van arasındakiyle ilişkisi olm adığm bildirdi ve burasını tümüyle PTT'ye
devretti. Yani bu kısmın kabulünü PTT tek başına yaptı.
Bunun anlamı, iike açısından son derece Önemliydi, şöyle kİ N A TO ,
müdafaa hattını Doğu sınırınızdan Diyarbakır'a çekmiş, savaşta, arada
kalan bölgeyi düşmana terk edecekti. Yani muharebeyi Dıyarbakr'dan iti­
baren kabri edecekti B u im Genelkurmay bunun fariunda mıydı?! 95)

1000 |eep için Torpilli Döviz Tahsisi Neden Verildi?

Ankara. 17.12.1955. Geçen sene Verdl’ler (Fazıl Verdi ve M ah-

dumlan Ltd. şirketi) önemli miktarda )eep ithal etmişlerdi. Dövizi nere­
den buldular diye düşünmüştüm Meğer 1954 seçimlerinde DP'nın em ­
rine yüz adedini vermek vaadne karşılık 1000 tanesi İçin, o kıtlıkta M â­
liyeden döviz transferi yapılmış. Bu 10 0 tanesi de yine seçim kampan­
yasından sonra Verdi lere İade edilmiş. Bir güzel elden geçinlıp onlar da
satılmış. Bu volinin Verdi'lerİn (ve muhakkak daha başkalarının da) cebi­
ne asgari iki milyon indirdiği söyleniyor.

Tem yiz Mahkemesinden "Has"lara Torpil

Milli Korunma Kanunu nun nasl tatb* edildiğini y n e gazeteden

(Cumhunyet. 20.02.1957) okuyalım: "Adana'nın meşhur bir firması be­
raat etti Adana. 19. - MIHI Korunma Kanunu nun şehnmizde ilk tatbik
(95) Burhan O ğ u z . 'Y zja d ıM a rm DtnierM Jerun'. S im u ıg 2000. i.42 3.. 454. 492.

232
edildiği firmalardan Ha s Manifatura ŞtL Sahip ve mesul müdürü tutuk­
lanarak Ağır Ceza Mahkemesine verilmiş ve mağazası da kapatılmıştı. Bu
d a va n » görülmesi sırasında maznunlar (zanlılar) vekili İstanbul Barosu
avratlarından Burhan Apaydın ve Adana avukatlarından Kemal Çelik,
efkâr-ı umunmyenın. mahkemenin karar serbestisine tesir İcra edebilmek
amacayla istlkametlendirlldlğlnl ileri sürerek hakımlen Ist »kafa (çekilme­
ye) davet etmiş bulunuyorlardı. Bunun üzerine Temyiz Mahkemesi nce
davanın Kayseri'de görülmesine karar verilmişti*.
‘ Kayseri Ağır Ceza Mahkemesi nde yapılan duruşma sonucunda
mahkeme, m aznunlar» beraatne ve bütün mallara konan tedbirin kal-
dınlm as»a karar vermiştir.*(96)

1.25 M lyo n Liraya Banka Kurulabiliyor

Ö zel Banka Furyası ve
Banka Yolsuzluklarının Temeli 55 Yıl Önce Atılıyor
" B a ş k a s ın ın par a ayla yürütülen bu para ticareti çok çekicidir.''

1950'den sonra, çok rağbet gören alanlardan bin de. bankacılık ol­
muş. para ticareti, kârlı bir ış olarak görülmüştür. Teorik olarak % 2 ile 6.5
faizle halkın tasarruflarını top!ayacaks»ız ve dyellm . % I0 .5 faizle bu pa­
rayı İş adamlarına klralayacaksıntz. Bu ış İ ç » gerekil giderler ve bank kre­
diler hesaba katılmazsa. % 2 te alıp % 1 0 5 te vermek, ilk bakışta %400
kâr bırakan çok tatk bir ış gibi gözükmektedir Gerçi d ıru m bu kadar da
kolay değildir. Mevduat yarışı, bankalara her koşebaşında pahalı lüks şu­
beler açmak. ikramiyeler dağıtmak v e mevduata el altından yüksek faiz­
ler ödemek vb. gtoi önemli külfetler yüklemektedir. Ayrıca krediler» her
zaman gen döneceği k e s » değildir.
Türkiye'de banka kurmak hayli kolaydır 7129 sayılı kanaldan son­
ra dahi. I.2S milyon hray» b* araya getirip Bakanlar Kurulu ndan mevduat
kabul etme iznini alınca, banka kaulaMmektedır. Nitekim Türkiye'de bu
donemde bir sürü banka kaulmuştur. 1950 de 34 olan banka sayısı.
1959'da 58'e yükselmiş ve barka şubeleri sayısı 535'ken 17 10'a çıkmıştır.
Bu bankalar, çeşitli loteryaalık oyunlanna. ustaca yürütülen reklam kam-
panyaianna vb. başvurarak hayli pahalı yollardan mevduat toplama yarışı­
na griymişlerd r. Toplanan mevduatı da birçok halde görünüşte çok kârlı
gözüken şüpheli kredilere yatrrmşlardır. Hana halkın paras»ı kendi işler»-
de kullanmak ı ç » barka kurulduğu bile görülmüştür. Apaçık dolandncılık
amacıyla banka kıranlara rastlanmıştır. B » kısım banka yöneticileri, kişisel
çfcar sağlamak için, gen gelmeyeceğini ble U e kredler açrr«şlardır.(97)
(96) Burhan O ğ u z . ı j e. > 4 2 3 . 4 5 4 492
(97) Oog.m A vcıoğlu. a g c . J 477. 4 8 1.

233
 Daha sonraki yıllarda Türk bankacılığı, dünya bankacılık tarihinde
benzeri olmayan dolandırıcılık örnekleri sergSeyecektlr. Kendi bankasını
soyan banka sahibinden, yetkisi olmadığı halde devlet kağıtları satan ve
halkı dolandıranlara maliyeti yüz milyar dolara varan banka batıklarını
halkın sırtına yükleyip, hiçbir şey Ödemeyip elini kolunu sallayanlara ka­
dar çok sayıda örneği bu dizinin son kitabında göreceğiz.

Başına TÜRK Kelimesi Koyun

Yabancı Sanayii Şirketlerinin İstlUsı
ve Uydu Bur|uvAzlsl
1950'lerln sonunda çok uluslu şirketler. Türkiye'deki dOvlz güçlükle­
rinin doğurduğu umutsuzluk ve şaşkınlık havasında, kendi yönetimlerin­
deki sanayi şirketlerinin Türkiye'de kurmaya başladrfar. 1954 ten önce de
Türkiye'ye yabancı sermaye gelebilirdi. Yalnız getirdiği sermaye tasfiye
halinde dışarıya göndertemezdi. ya da kArları döviz olarak dışarıya çıka­
ramazdı. Bunlar bloke edilir ve butlarla Türkiye'den mal alınıp dışarıya ih­
raç olunabilirdi. 1954'te kabd edilen Yabancı Sermayeyi Teşvik (6224
sayılı) ve Petrol Kanunu (6226) İe dışarıdan yapılacak yatırımlar içm
Özel ve özendirici hükümler getirildi Bu kanunlarla gelen yabancı serma­
ye tasfiye halinde dışanya transfer edilebildiği gibi. kArlar da büyük ölçü­
de dışanya çıkarılabiliyordu. Türkiye'ye gelecek yabano sermayenin bu
kanunlardaki özel hükümlerden yararlanmaları bazı mercilerin kararlarına
bağlıydı. Ne var ki I960'a kadar bu kararlan veren kurullar pek titiz da v­
ranmadılar. 1954'ten sonra bir yandan yeni yeni firmalar Türkiye'de g e ­
lip yerleşirken öte yandan otedenberi Türkiye'de çalışan firmalar da yeni
kanunun hükümlerinden yararlanma izni aldılar. Boya endüstrtsinden
(D Y O ve Devtlu*). İlaç endüstrisine (Pfizer. Tü rk Henkel. Roche) kadar
birçok firma Türkiye'ye geldL Fakat en önemlisi. 5 milyon lirakk sermaye
ile kuulan Unllever sözde Türk firmasıydı. Avrupa'nın en büyük çok
uluslu şirketlerinden birinin (Lever Brothers) sermayeye %80'le katıldığı
bu firma yıllarca bu alanda tekel kurdu. (Vlta ve Sana olarak bilinen mar­
garinler üretildi.) Bu kArların önemli bir kısmmı da dışarı gönderme ola­
nağını (6224 sayılı kanunla) sağladı. Ama Unllever bile ekonomide önem
bakımından Otom otiv Endüstrisi kuruluşlarına gerisinde kaldı. 1959 dan
başlayarak rafinerilerle birlikte otomotiv endüstrisi ve otolastigi alanların­
da Türklerle karma şirketler kurmaya başlandı. Dünyanın en ûnkl kamyon
markaları bu yıldan sonra Türkiye'ye gelerek Türk İç pazarını paylaştlar
(Chrysler, Ford, largo. Intet. BM C, M A N , Leyland, Austin arka arkaya
Türkiye'de çok uluslu yapılarını tesis ettiler).
Bu firmaların geldigi ülkelerdeki etkilere bir yabana ekonomist şöyle
ctyor: “Bu kesende biz çok uluslu şirket İle geldiği ülkenin durumlarını
karşıt olarak göstermek İstemezdik, ama bazı kalın çizgiler bir değerlen­
dirmeyi zorlaştırmaktadır ll< olarak, ülkede bir yeknesak d»*um yok. Ü l­
ke İçinde değişik çıkarlar kendilerini yabancı firmayla aynı safta görürler.
Bunlar arasında satın alınmış memurlar, ülkedeki diğer ışçiere göre daha
yüksek ücret ve güvenlik sağlayab4en bir İşçi aristokrasisi, kendilerine dış
dünyanın serbest seyahat yollan v e çıkarları sağlanan uydu burjuvazisi
ve bu endüstriye parça ve tamamlayıcı mal (parça) veren bir kısım sa­
na yici (Bunlar öO'lı yıllarda pazarlanacaktır.) Çitin ote yanında İse İş bu­
lamamış yığınlar, yüksek maliyetlenn acısını çekenler, bunların gelecekte
rakibi olaMecekler ve yabancılardan hoşlanmayanlar yer alır. Böyle bir
bölünmede ülkenin çıkarlannın değerlendirilmesi zor olur.*
Türkiye'de İlk çok uluslu şirketler petrol dağıtım şirketleriydi. Bu şir­
ketler Türkiye'de arama yapıp rafineri İşletmeye başlayınca (A TA Ş ) Tür­
kiye’deki güçleri arttı. Mersin Ataş Rafinerisi M o b il. Shell ve BP şirket­
lerinin ortak malıydı. O to ve kamyon taşmacılığı arttıkça be nzn ve
akaryakıt bayiliği de kArlı hale gelmeye başladı. Ö te yandan 1954 yılın­
da kurulan Türkiye Petrolleri A n o n im Ortaklığı, petrol çıkarmaya baş­
lamıştı.(98)

İnönü Bayar'a:
"Dinle oynayacak m is im i? D in i siyasete A l e t edecek m isiniz?",
Bayar “Hayır/ Laiklik, d in sizlik d e m e k d e ğ ild ir."

İnönü, seçen Öncesi havasını boyiece açıklar. Ama arada bir de De­
mokrat Partl'nln teşekkülü vardır. O safhanın da aydınlanması lazımdı.
Sorularımı o meseleye yönelttim. Cevaplan şu o ld u ‘ Dörtlü takriri verdi­
ler. Ben kendilerim teşvik ettim. İstiyordum kİ. parti teşkil etsinler ve bu­
nu ciddi olarak istiyordum. Bu da bir oyundur, aldatmadır, endişesini,
ciddi olarak İzaleye çakştım. Parti hazırlığı bitince. Celal Bayar Bey bana
geldi. Program aldım ve muvaffakiyet temenni ettim. Yalnız İki şey sor­
dum : 'Mektep seferberliği ve halkın bu İşe yardımı, bir siyaset ö zü ola­
rak İşliyor. Buna karşı çıkar rrusımz.' Bu soruya cevabı: H a y ır r oldu. 'B i­
lakis buna devam edeceğiz...'
İkinci sorun şuydu: 'Dinle oynayacak mısınız? Dini siyasete alet ede­
cek misiniz?'. "Hayef Laiklik, dinsizlik demek değildir."
Celal Bey şunu da ekledi: ‘ Dış politikayı devam ettireceğiz.'
Dörtlü takrrı verdikleri zaman, grupta: 'B iz ıslahat İstiyoruz, parti de ­
ğ il!" demişler. Grupta hücumlar olmuş. Ama ben bunları bilmiyorum.
Ben. yukarıda dediğim gfcl kendilerine emniyet verdim, parti kum aya

,■961 ABa*cr K jljo g lj J j f . ı2 5 4

235
teşvik ettim. Partiden çfcarılmaları ve nedenleri, benim malumatımın dı­
şındadır. İnönü'nün şu sözlerini de vermek İsterim. Çünkü üzerinde d u ­
rulmaya değer: "Ben demokrasiye giderken, arkadaşlarımdan çok ür­
kenler olmuştur. Saraçoğlu gibi olgun bir arkadaş bile bana: 'İrticaa
gideceklerdir, ben İrticadan korkarım' demiştir. Saraçoğlu hakk tık -
n. Ben, Irtlcanın bu ölçüde İstismar edileceğini tahmin edememiştim.
Gerçi aşın sağdan korkanm. Am a İşin, oralara vardınlacağını, haki­
katen düşünem em lşlm dlr.u,*(99)

Demokrat Parti Yönetiminden

Yakm Tarihimize Yazdırılan Kara Leke
6-7 Eylül 1955 Olayları
f i t in Rüştü Z o rlu n u n Lo nd ra'd an M e n d e re s'e Çektiği M ahrem Telgrafta
“Bir gösterinin elıem olduğu" Yarık
Burhan O ğuz anlatıyor:
6 Eylül 1955 gecesi İstanbul'dan bir milli kasrga geçmişti. B r gün
evvel Selanik'te Atatürk'ün evine bomba atılmış, bunu duyan halk bütün
Rum vatandaşlann ev ve dükkanlarını tahrip v e yağma etmiş, kilseler!
yakmış ve etrafında 'Kıbrıs Türktür' teranesiyle ateş dansı yapmış, üzeri­
ne su sıkan İtfaiyenin hortumlarını kesmiş. Polis aciz kalmış, neden sonra
ordu birlikleri harekete geçirilip nümayişçiler dağılmış, örfi idare İlan edil­
miş. trende bulunan Reisicumhur ile Başvekil İzmit'ten geri dönmüşler ve
saire... İzmir'de de aynı şeyler olmuş. Ankara'da zam annda bastıridığı
İçin duymamışız.
Fatln Rüştü Zorlu nun (Dışişleri Bakanı) Londra'dan Menderes'e çek­
tiği mahrem telgraf var. Bunda Ingiliz zlmandariarının (İdarecilerinin)
“Milletiniz K ıbn s’la hiç alakadar değil, siz ne diye bu kadar telaş edi­
yorsunuz?” dedklen bu İtibarla bir "gösterinin elzem olduğu" yazılıy­
mış. Bunun üzerine Menderes "Kıbrıs Türktür" cemiyeti reisi Hikmet Bil i
çağırıp talimat v e bir hayli de para vermiş. (Sonradan Hikmet Efendi Se­
limiye Kışlası na kapatılınca Başvekil e telgraf üzerine telgraf yağdrm aya
başlamış. "böyle mİ konuşmuştuk?)
Halkın bu çapta bir hazırlığı hükümetin haberi olmadan Amal etmesne
İmkân oknacbğ) g ib i Polis kuvvetlerinin de aciz kakkğı Idcfcası vant değ*.
Nedim Paşanın akrabası doktor Ertuğrul Baş sıpahı. Paşadan duyduk -
la m bana şöyle anlattı: Olaydan on beş gün kadar evvel Paşa telefonu
açıp Valiye "Baz/ semtlerde v e özellikle gecekondu mahallelerinde bir
hazırlığın yapıldığını teşkilatımdan öğreniyorum .- bundan haberiniz var
**>'. Ş e .te ; S L ıe y y j A yd e rrlr. a g e . s .3 l3 . 3 l5 .

236
m ı? Varsa ne gibi tedbir alınacak?' diye sofmuş. Gokay da gayet m üp­
hem lakırdılarla muhavereyi kesmiş. Birkaç gün sonra tekrar telefon edip
'Vaziyet ciddidir. Anadolu'dan Istanbufa gayrI tabii bir akın var. n e y a ­
p a lım ?' dediğinde yine aynı kanştk cevabı almış. Hadise gecesi. İşler
tahminlerin üstünde bir şekil alınca Nedim Paşadan müdahale etmesi İs­
tenmiş. O da ‘ Bunu ben size zamanında haber verdim. Şu saatta zabıtan
evlerinde. Onlan toplamak mümkün değil, bir şey ya p a m a m ' demiş,
onun üzerine Vedat Paşaya müracaat edilmiş. O da "M ustafa M u ğ la -
U'm n başına gelenler henüz ha tın m zd a d ır.(\0 0 ) Yazdı em ir ve rin iz “
demiş. Ne Gedik, ne de Gokyay bu emri verebilmişler. Ancak büyük baş-
lam İzmit'ten dönmeleri üzerine. Adnan Bey örfi idare (sıkı yönetim) ka­
m u İmzalamış ve ondan sonra ordu müdahale etmiş. Etmiş, etmiş ama
İş İşten de geçmiş!

Anjel'e " b ir a z s o n r a p a t ır d ı v a r " demiş.

Olay günü İstanbul Üniversitesi nde "Para Fonu" kongresinin ilk otu­
rumu varmış. Ö ğle yemeği Liman Lokantası tarafından hazırlanmış. O tu ­
rum uzunca sürdüğünden yemek geç kalmış. Tertip işine. Lokanta'nın
teşnfatçısı bizim An|el (Tauber) memurmuş. Birden, genel sekreter saatı-
na bakıp 'aman dışandakl Yunan bayrağını indirin' diye emir vermiş. Ne­
denini soran Anjei'e "biraz sonra patırdı va r' demiş. İçeride de Yasan
bayrağının bulunduğunu Anjel söyleyince "onun zaranyok. burası muha­
faza edilecek. İçeri girem ezler' demiş. Gerçekten saat on beş civarında
yüz kadar polis memuru. İçeride bütün dünya M a lye Vekillerinin bulun­
duğu üniversiteyi kordon altına almış.
Saat 23'ten sonra o ana kadar seyirci kalmış ordu birlikleri İşe müda­
hale etmeye başlamışlar, tanklar şehre girmiş. kOşe başları makineli tü­
feklerle tutulmuş ve hadise bastırılmış. Bu arada trende bulunan Bayar'la
Menderes Izmlt'ten geri dönüp gelmişler.
Meğer Dahiliye Vekili Namık Gedik de hep vilayetteymiş.
Kafile evvela dükkanı geçmiş, sonra bir polis memurunun g ö zü ile
İşaret ederek göstermesi üzerine dönüp tahrip etmişler. Vezneciler de
komşusu sütçü Bulgar ailesini evine alarak koruyan ve bu nedenle müte­
cavizlere muhatap olan Dr.Albay kayınbabam. karşısında sıra s»a süngü
takmış bekleyen askerden yardım istediğinde onlar gülerek "Biz karışma-
(1 0 0 ) lırv c i D ü n y a Savaşı ıra s ın d a 3 O rd u K om uta n ı Mustafa M u ğ la k Pas*. c jk iy a
v e y a casus d iy e 33 kıjıyı m a h k em esi! kurcuna d lz d lrtm l}. Daha sonra Dem okratlar
bunu b r d e m a g o t vesilesi ya parak Paşayı v e o zam an bu e m n infaz edenleri m u h a ­
kem eye a kkrıp m a h k u m e ttrd ıle r. Pasa kahrın da n o l d u A sknda e m ri veren M a re ja l
m ıj. am a e m * y a z u o lm a d ığ ın d a n M areşal da çoktan otmûy b u lu n d u ğ u n d a n M u ğ la ­
lı b un u ispat e de m em işti

237
yız. öyle emir aldık" demişler. Hatta tahrip ecfclecek ev ve dükkânların lis­
tesini muhtarlar evvelden hazırlamışlar. Buna karşılık Burgaz Adası'nı bir
komiser muavini ile dOct memur kurtarmış: tabancalarını çekip motorlar­
la gelen yüzlerce kişiyi geri çevirmişler. Aynı şekilde Bıigar Çarşısı da
masun kalmış. Yani poksln kendi İnisiyatifini kullanıp müdahale ettiği yer­
lerde hiçbir şey olmamış. Hatta sivillerin bile bazı yerlerde enerjik müma­
naatı (engel olması) İşi önlenmiş. Bu cümleden olarak Hılton bir slvi m u­
hafız*!. Bankalar Caddesi nde Burla Biraderler gece bekçilerinin, bizim
apartmandaki Rum komşuları, kapıcı Cemal Efendi'nln karşı koymalan sa­
yesinde kurtulmuşlar.

Bâşında İtalyan Borsallno Şapkası Bulunan

Dinde Daktilo Makinesi Görülen Palabıyıklı Vatandaşlar
İstanbul'un İşini bitiren kafileler vapur ve sandallarla karşı yakaya ve
Adalar'a gidip oralarını da benzetmişler. Deniz*! geçilmesine de kimse
engel olmamış.
Anlaşılan bu tertip Bay ar. Menderes. Gokay (İstanbul Valisi Fahrettin
Kerim Gokay) ve daha muhdut birkaç kişi arasında kararlaştırılmış, hükü­
metin diğer elemanlan mahremiyet dairesine alınmamış. Bu arada Celal
Beyin, zorlu hareketlenyle işthar etmiş (meşhur olmuş) İttihatçıların ye­
tiştirmesi olduğu da hatıra gelıvenyor. Zaten ilk nümayiş 17'de başlayıp
ağaların treni 20 de kalktığına göre, buniann olan bitenlerden habersiz
yola düzüldüklenni düşünmek safdillik olur. Ancak ipin ucu kaçıp, halk*!
histerisi her türlü kontrolün dışına çıkmak istidadını göstermeye başladı­
ğında ayılmış olacaklar.
Menderes, "mütecasirler (cesaret edenler) cezalandırılacaklardır" de­
di. Gerçekten fazla yer* pabuçlu veya üstü başı biraz düşük olup da ba­
şında Borsalino şapkası bulunan. el*!de daktilo makinesi görülen palabı­
yıklı vatandaştan toplayp Selimiye'ye hktılar. Hazır fırsat düşmüşken ne
kadar tanınmış solcu varsa evlennden alınıp diğerlerinin yanma yerleşti­
rildi. Selimiye adam almaz oldu. Bu İnsanlar aylarca tahtalar üz em d e ya­
rı aç. susuz kaldılar. İçlerinden çıldıranlar olduğu gibi birkaç kişi de inti­
har etü.
Eline geçirdiği her şeyi bir Vandal g*>l tahnbetmeye halkı sevkeden
n i* amili keşfetmek zor olmuyor. O güne kadar küfeci veya hamal sıfa­
tıyla ancak kapının önüne kadar gelenler bu sefer İçeri dalıp her türlü ta-
savvurlannın üstünde bir refahla karşılaşınca gözleri iyice dönüvermiş. Bi­
ri diğerine "Ulan Ahmet, sen böyle yastığ a h lf basını koydun muf~.
Öbürü de "Nereden koyacağım, ölene kadar da öyle yasak yorgan g ö ­
receğim y o k l" demiş ve bütün yatak odası param parça edilmiş, yüz d e ­
fa önünden geçtiği hakle vitrinde duran, aylık kazancının birkaç misli fi­
2J8
yatında İpekli kombinezonların ne işe yaradığını düşünmemiş olanlar, bu
defa bunlarn sinemalarda gördükleri kadar gü ze l kadınlar tarafından
çıplak tenlerine gıy*d*lennl birdenbire anlayıp deliye dönmüşler!
Deliler İse çok kuvvetli olurlar: tek bir kişi ko<a bir buzdolabını y a ­
kalayıp pencereden fırtaUblllyor. üç delikanlı bir otomobili alabora
edeblllyormuşl Dükkanların Içlndekllernl küçük küçük parçalara kırıp
kestikten sonra vitrinin o kalın camını y u m a * veya kendilerini üzerine at­
mak suretiyle kınyorlarmış. Tabi kan içinde kalıp cankurtaranla hastaha-
neye taşınıyorlarmtş ve bütün bu işlerde kadınlar erkeklerden asla geri
kakmıyorlarmış. Onlar da. Ahmet gibi, ömürlerinde kuştüyü yastığa baş
koymamtşlar kİ!..
Her ne kadar bu kırma dökme bir milli İdeal uğruna yaprlmışsa da.
damarlarında akan asil kanda bazen değişik kromozomlar da bulunuyor.
Kaydedilen sayısız hırsızlıklann fallı yalnız gecekondu sakinleri değilmiş.
Dükkanı talih eseri olarak kurtulmuş dostum antikacı Yorgo'nun Bizans
parası koleksiyonları bal gibi komşusu ve meslekda şı tarafından çalınmış.
Nitekrn İş sonradan meydana çıkp paralar sahfclne İade edildi.
Hadise karşısında gayri mü sim vatandaşların tepkilerdi anlatmaya
gerek yok. Bizmkllerlnkl İse umumiyetle aynı oldu. Ertesi sabah İller Ban-
kası'na gittiğimde bütün müheneksier gazetelere dalmış, hem okuyup
resimlere bakıyor, hem de 'İyi oldu, lazımdı, bu namussuzlar çok azmış­
lardı. bunlara bir ders vermenin zamanı gelm işti...' gibi laflar ediyorlardı.

Kasalar a çılıp İçindekiler yırtıldığından tabii bo rç senetleri de

m uhasebe defterleriyle birlikte ortadan kalkm ış o ld u .

Zenginler İse büyük bir korkuya kapılmışlardı.

Eskişehir'de lokantadayım. Montör Vahit İlgaz, dostu doktor Vasll'ln
röntgen makinesinin nasıl pencereden fırlatıldığını, az kalsın doktorun da
atılacağını anlatıyordu. Yandaki masada oturan müteahhitlerden biri
'Haydi Vasll ne İse. ama röntgen makinesine yazık o lm u ş ' dedi...
Hayalgücü zengin olanlara d a geniş meydan açıldı: AvıAat Bülent
Ege. kepenklerln evvela oraklarla yırtılıp, sonra çekiçlerle parçalandığını
gözleriyle görmüşmüş... Bu aletlerden herkesin elinde varmış.
Kasalar açılıp Içndekller yırtıldığından tabii borç senetleri de rm iıa-
sebe defterleriyle birlikte ortadan kalkmış oldu. Gicftp senedini yenileyen
ve Rum'a borcunu Ikra eden Türk'e pek rastlanmadı. Beşiktaş'ın büyük
zenginlerinden (kayvıblraderlm Müfit Anpek ın kayınbabası) Fırncı Adil
Gürel Bey. on beş sene yanında çakştırctğı bir Rum'un alacağını İnkâr
etmiş. O da mahkemeye verip davayı kazanmış. Adil Bey karan temyiz
etmiş ve bacanağım, yani damadı Müfit'ln eniştesi Ankara'da hakim
Nurettin Gürsel e telefon edip Bizim işe bakan temyiz azasım bul. ona

239
i
Türk siyasilerinin Kıbrıs poltlka
lamdaki ihmalleri ve toplumun
bu b oru d a yet et su b llg le nd rll
m e sl d i} p o lt»-»d a sorun haine
gelm eye boşlamış ve Londra d*
Kıbrıs sorunuyla I g * yapılan b »
toplantıda ksgllz heyeti D ik le ri
Babanı Fotin Küstü Z o rlu y a .
'Tarh toptum jnuf) ses/ p k m y o r.
iu cif t u ıtl Aurcaü/nıyın * jeb -
m d e söz üzerine. Z o rtj Tortk
ye'ye telgraf (e klerek bir göste­
ri yaplmasıru İstemiştir
Bu ıra d a Selortfc te Atorüık ün
ev ne yaprian b r bombalı saldrı
haberini hrsat b le n siyasiler, lo p
lumu provabe ederek sokağa
dökmüşler: bosta İstanbul o l­
m ak üzere a yn m yapmaksızın
tüm gayrimüslimlere ait 4204
ev. 1004 işyeri. 73 bmse. I stna
g o g . 2 manastır. 2 6 o k ıi arala
nnda fabrka. o tel bar v b yerle­
rin bulunduğu 5 3 17 mekan sal
dınya uğramış hasar o donem in
rakamlarıyla yaklaşık 150 m ly o n
TL ve 54 m ilyon A 6 0 dolan ok
muştur.
■Bu zamanda Rum'a para vehllr mİ?’ diye anlat, karan bozsun" ckye ten-
b h etmiş!... (Bacanağım Nurettin gerçekten son derece dürüst b* hakim­
di. Bunu bana nefretle anlatmıştı).
6 Eylüle takaddüm eden günlerde bir metrekare cam bıimak
mümkün olmuyordu. Mal yokluğu nedeniyle de en kabadayı mağazada
en çok bir veya İki buzdolabını ateş pahasına görebiliyorduk. Hadiseyi
Ankara'da okur okumaz İlk aklıma gelen şeylerden bel gıda maddelennın
nerede korunacağı, kış gü nü evlerin ve dükkanların camsız ne yapacak­
ları olmuştu. Çok safmışm! Olayın ertesi gününden itibaren istenilen
boy. evsaf ve miktarda cam meydana çıkıverdi. Buzdolaplannvı atalarıyla
yemlenmesi bir ay sürmedi. Bu carm kimin sattığım sorduğumda 'Koç
evvelce İthal etmiş, depolarında duruyorm uş' dediler.
Mahkeme zabıtlarına göre 4214 ev. 100» İşyeri. 73 külse. I sina­
gog. 2 manastır, 26 okul Ne aralannda fabrika, otel, bar vb. yerlerin
buluduğu 5317 mekan saldınya uğramıştır. Hasarın yekûnu, döne­
min rakamlanyla yaklaşık 150 milyon TL ya da 54 milyon Amerikan
Dolan dvanndadır. DP hükümeti İse zarara uğrayan be bunun tescü
ettiren kişilere toplam 6 0 milyon TL tazminat ödemiştir. 5onuç ola­
rak. 6 -7 Eylül Olaylan, Rum. Ermeni ve Yahudllerln büyük göç dalga-
lanyta ülkeden ayrılmasına neden olmuştur.( 101)

Menderes Hem Sol* Hem S*ğ* Vuruyor

Menderes hükümeti, hem komünistlere hem de mürtedleret!) karşı
savaş açmıştı. 'Dini mürtecller. komünistler ve diğer sapıklar hürnyetln
düşmanıdır.* diyen ve bir süre Önce Cevat Rıfat Atllhan tarahndan kuru­
lan Islâm Demokrat Partisi nin kapatılmasını sağlayan Menderes hükü­
meti. Ocak I953'te ise Milliyetçiler Demeği ni, "gerici” faaliyetlerde bu­
lunduğu gerekçesiyle 73 şubesiyle birlikte kapattı.
Şubat I953'te İstanbul Gazeteciler Cerrsyeb'nln öncülüğünde çeşitli
demek, oda ve sendikalar "gerlclükle savaşmak" amacıyla MÜH Tesa­
nüt Birliği kurarlarken Başbakan Menderes 4 M art 1953'te yaptığı basın
toplantısında. M edıs'ln kabul ettiği "Atatürk İnkılaplarını Koruma Ka­
nunum dan övgüyle söz ectyor ve Medet. Gençlik. Nuhun Gemisi. Na­
zım Hikmet, idare-l Maslahat... gibi sol neşriyatla Sebllürreşat. Ehil
Sünnet, Islâm Yolu, Allah Yolu... gtol muhafazakâr neşriyatın kapatâa-
rak sorumluları hakkvıda takibat başlatfcftğını açıklıyordu.
Aynı yıl. Demokrat Parti nin oylarını bölmesine kesin gözüyle bakılan
Millet Partisi kapatılma yoluna gidildi. M llet Partisi nde meydana gelen
İstifalar ve ardından tarafların btrbırlernl "mürtedlık'le suçlamaları, partl-

( I Ö I I » u r lu n O g u ı . •YaşjKMOnnm D M e dk le rtm *. Sım urg. 2000. 1.462

242
nln kapatılması İçin hükümetin harekete geçmesine hrsat verdL 6 Te m ­
muzda M lle t Partisi Genel Merkezi potas tarafından basılıp, evraklarına el
konuldu. İşin İlginç tarafı, bu evraklar arasında suç unsuru olabilecek hiç­
bir şeye rastlanmamış, sadece partinin İstanbul'daki bir kahvehanede ya­
pılan ocak kongresine ait fotoğraftaki küçük bir ayrıntı "İrticai delil" ka­
bul edilmişti. Söz konusu fotoğrafta yer alan İrticai görüntü İse. yıllardır
kahvehanenin bir köşesinde asılı duran Arapça yazılı 'Bısmillahırrahma-
nlrrahlm* levhasından ibaretti. Millet Partisi mebusu Osman Bölükbaşı
'Adalet zulm e vasfa yapılmak isteniyor. Ankara Cumhunyet M üddeiu­
mumisi. icrayı adalet değH. icrayı siyaset yapmaktadır... * diye feryat edi­
yordu. Ertesi gün Adnan Menderes. Millet Partisi nln 'Hllafet'l ve Mecel­
le y i İhya etmek. Cumhunyet I devirmek emelinde o ld u ğ u n u 've ‘ m em ­
leketin her tarafında halkı kıyama davet ettiğini' söylüyordu. 8 Tem m uz­
da Sava nın teklifi ve Ankara Sulh Ceza Mahkemesi nin karan İle MAet
Partisi kapatıldı. Karar bütün yurtta derhal uygulanarak, partinin ylrmlbln
tabelası bir gecede ındlnldı. Menderes ıktıdan. Tek Parti dönemini hatr-
latan bu tür uygulamalarla (bu arada 1952’de CHP'nln oldukça küllyetll
olan mal varlığı mllfcleştlnlmtştl) ktıdannı sağlamlaştırmayı düşünmüş ol­
malıydı. ama tam tersme kendi kuyusunu kazmtştı.(l02)

1950'den Sonra Dinin Siyasallaşma Sürecine Girişi

ve İslamcı Faaliyetlerin Yükselmesi
Türkiye'de çok partili hayata geçişle birlikte, halk arasında İslam'a
olan llgaıln büyük ölçüde arttığı gözlendi. Üniversitelerde başlannı örten
kız Öğrenci sayısı artmaya ve bunun sonucu olarak uygulanan türban ya­
sağı Ukede büyük tartışmalara yol açmaya başladı. Yine de Ramazan
ayında oruç tutanların, camilere gidenlerin ve İslama yaynlann sayısında
büyük bir patlama görüldü ! 103)
1924 yılında 29 tane İmam Hatip okulu açılmıştı. Fakat sonraki yalar­
da şayian gittikçe azalan bu okullar. 1930 yılına gelindiğinde tamamen
kaybolmuştu! 104)
6 Haziran l9 S 0 'd e ezan tekrar Arapça okunmaya başlandı. 4 Kasım
1950 de din dersleri ılkokıJ programına dahil edildi. 1951 -52 ders y ı­
lında yeniden İmam Hatip okulları açıldı. 13 Ağustos 1956'dadln eği­
timi orta okul programına konuldu. 19 Kasım 1959'da İstanbul'da bir
(1 0 2 ) A b d j l j h Y4 d u. -M eşruiyet ten C u m h ıa lye te B o A ı/ Kavgatan v e Sanal İr O d ' , h n «
Y ry .. 2000. 1.183.
(1 0 3 ) Meral ö ıb e k . T o p ü le r KOltUr v e O rh a n Gencebay Arabeski*. k e tlim Yaymlan. 1994.
1.38 Nakleden V A k d o ğ a n . a .g e _ s .lS ? .
(I(M ! Nahlt Dlr*;et. ‘ 1933ten Bugüne İm am Hatip Okullan M eselen \ İstanbul. 1974.
1.33. Nakleden Y .Akdoğan a g e . 1.158

243
Yüksek İs lim Enstitüsü k u r u ld u ( 1 0 5 1
1050 'de MIH! Eğitim Bakanlığı tarafından din dersleri İçin hazırlanan
kitaplar. H z Muhammed. H z Musa. HzJbrahrm ve Hz.lsa gtol peygam-
bertern öğretileri ve hikâyeleri, bazı ayetlern Türkçe tercümelen ve İs­
lâm'ın beş şartının yorumlanmış açıklaması glb! konuları Içermektey-
dı.(106) I9501erdekı DP getirdiği nefes alma dönemiyle bırkkte cılız ve
ürkek de olsa Islâm'ı sahiplenen ve bazı cemaatlerin kıpırdanışları başla­
dı. Kuran Kursları ve hafızlık geleneğini ayakta tutmaya çakşan Süley­
man Hilmi Tunahan: İmanı koruma çabasını one çıkartan Sald-I Nursl.
İmam Hatip okulları ve Islâm enstitüleri İçin meclste mücadele eden
tek tük milletvekilleri ile camilerde, köylerde dinden bahseden hocalar
İslâmî hareketin ivme kazanmasına çakşıyorlardı.(l07) 1950-60 yıNan
arasında 15 bine yakm cami yaptırıldı. (İmam Hatip okUUrm a girişler.
1960 ta 335 öğretmen ve 4548 öğrenciden. 1970 te 1547 öğretmen ve
49308 öğrenciye yükselecektir.) Kitap, dergi ve gazete şekknde kayda
değer sayıda İslâmî yayın üretlmeye başladı ! 108)
Diyanet İşleri Başkanlığfnın bütçesi 4 bin din görevlisinin atanmasına
İmkân verecek ölçüde artrıldı.(109)
Dinin siyası alanda fazla yansıma bulması sonucu din İstismarı kavra­
mı ele alındı. 1953"te DP çoğunluğundaki parlamento, dinin siyasi propa­
ganda amacıyla kuta nâm asım yasaklayan btf yasayı onayladı. İslamcılara
karşı yapdan bu uygulamalar, çoğunluğu Kemals t seçkinler arasından g e ­
len DP bderlerlnln sosyal yaptsndan deri geliyordu. DP. "Dinin siyaset ara
a olarak kUlanılma sına, yurttaşlar arasında sevgi ve dayanışmayı bozacak
şekilde propaganda aracı yapılmasına, serbest düşünceye karşı taassup
duygularının harekete g e tr m esn e İzin venlmemekdır."(86) yaklaşımıyla
din ıstısman iddialarının da önü alınmak İstenmekteydi. D P nln başarısın­
da uluslararası konjonktür kadar İç dinamiklerin de büyük payı vanhr.
DP hem hürriyet, hem de İnsanca bir yasan* vadedlyordu. Demokrat
Pratinin İktidara gelmesinde asd etken girişimci sınıfm yanında, lurval
kesimin desteğkıl de sağlamış olması, C H T y l laikliğinden dolayı hiçbir
zaman affedemeyen dinsel gdenekçMertn de bu muhalefete katılmış
bulunm asıdır.(I I I ) _______________________________________________________________________
(105) Y A kd o ğ a n a .g e .. ».158
1106) h c N ırd B S co tt 'T u r ta n V lltıg e Attıtude Tow ards Retglous Tducacion'. T h e MusAm
W o rtd .l9 6 5 . c.S5 Nakleden Y A k d o ğ a n ı g e . » 1 5 8
(1 0 7 ) A .Û z c a n "Y e n Bir Cum huriyet T<;ln'. Nakleden Y Akdoğan, i g e . *.160.
(1 0 8 ) 1109) | M Larvdau Dadıca! Polinc* »n M o de m T u k e y ". 1974. *.176. Nakleden
Y .A k d o ğ a n a . g e . » 1 5 8
(1 1 0 ) Tank Zafer T u ru y a Tü rk iy e de S iy a n Partiler 1859 1952*. İstanbul. 1988. *.662.
Nakleden Y A k d o ğ a n a .g .e . * 1 6 0
(1 1 1 ) l/gıan O z b u d u n 'Türkiye'de Sosyal Değişm e ve Siyasal Katılma". Ankara. 1975.
* 39. Nakleden Y .A k d o g a n a .g.e.. *.|S7.

244
 1957 Seçimlerinde O y* Sıkışan DP İller
Bedlüzzaman S*ld-I Nursî'nln
Elini Öpm eye Giderlerse
DP başlangıçta laleliği kategorik olarak reddetmemiştir.
CHP'nin laıkkk uygula ma Ur m eleştirmiş ve bunun dinsizlikle eş anlama
geldiğini savunmuştu Kencfesl de farklı bir lalklk anlayışını savunmuş ve
ancak. İslâmî toplum pro|esl. siyasal İdeoloji temeli olarak işlememiş,
özünde Cumhuriyetin dayandığı lalkhk anlayışına bağk kalmıştı.(112) Bu
çerçevede DP doğrudan sistem karşıtı bir hareket olarak görülmez. DP
mevcut siyasi yapının ürettiği, ideolojik olarak kurucu felsefeyi dışlama­
yan. ancak hafcm s*ntı çektiği uygulamaları dile getirerek prim toplayan
bir hareketi yeğlemişte. DP nln kurucu kadrosu tartışmasız biçimde
Atatürkçü ve laikti Ancak C H T y e duyduktan tepki nedeniyle kendi­
lerine oy veren dinci kitleyi de hiçbir zaman ka/şdanna almamışlar ve
bu oy potansiyelini düşünerek d in ç liğ e taviz vermekten de geri kal­
mamışlardı. 113) Ancak giderek kötüleşen sosyo-ekonom* koşular pa­
ralelinde 1957 seçimlerinde oy kaybetme korkusu taşıyan DP'lller. dini
İnançtan İstismar etmenin. İlk tohumlarını ekmeye başladılar. (Sonraian
l965Genlş bir tarikat kitlesine sahip ve o done mm teknk imkânlarını kul­
lanarak (uçak gibi) aynı anda İki ayrı yerde göründüğü söylenen Bedlüz-
zaman Sald-I NursTnln (1873-1960) o y deposuna g o z efektler.
DP'nln dini fikirlerm yayılması konusundaki yumuşamasından yararla­
nan nurcu gruplar. Said-i Nursî'nln daha önce yasaklanmış olan ~Rls*le-l
N ur KülNyatTnı yayınlamasına goz yummuş ve bunlar mahkemelerde be­
raat karartan almışlardı. 1957 seçimi öncesmde bazı DP1I bakanların Saıd
I NursT nln elini öpmeleri, laik çevıeler ve ordu İçinde büyük tepkiye ne­
den olmuştu.( 1 14)

S*ld-I Nura!
B*y*r ve Menderes'e Gönderdiği Çok Sayıdaki Mektupta
Büyük İslâm Dünyası Eğitim Tro lle rin d e n
163 Mebusun Parasal Desteğinden Söz Ediyor
Yassıada arşivlerinden çıkan ilginç dokümanlardan biri de Bedlüzza-
man Sald-I NursTnln 1955 yılında Celal Bayar ve Adnan Menderes e

(112) Ş en » * Ocdemlr. ‘Türkiye'de Dm Laiklik Sorumak ve Siyaset Üzerine7. Mürekkep.

1994. sJO Nakleden VAkdoğan a g f 1.162
(1 13) YAkdoğan, a ş e . . s.162. 163
(I 14) Y Akdoğan, a j . e . s.162, 163.

245
gönderdiği çok sayıdaki mektup. Sald ı NursJ bu mektuplarında Adnan
Menderes'ten 'Islâm kahramanı' olarak sozedlyor Van'da bütün As­
ya'ya hitap edebilecek büyük bir İslam üniversitesinin kurulmasın) teklif
ediyor. (Kitabımızın kapsamı dışında kalan bu mektuplara alt ayrıntılara
girmeyeceğiz, ancak Içenklerlnl özet olarak vereceğiz )
Kendisinin çok istediği halde Kahlre'dekl Camiu'l Ezber e gidemedi­
ğini. buna karşılık Anadolu'da kurulacak büyük bir Darü'l-fünun (Üniversi­
te)'un Hindistan. Arabtstan. Iran. Kafkasya. Türkistan ortasında Camiû'l Ez­
ber üslubunda kurulmasını. SS yıldan beri Rtsale-i N ur un bakfcatme çalış­
tığı gibi bu amacına da çalıştığım söylüyor. Yine bu mektubunda devam ­
la Birinci Dünya Savaşı ndaki esaretinden döndüğünde Ankara'da 200
mebustan 163 mebusun ISO bin lira vermeyi kabul ve imza ettiklerini,
bunlann İçinde Mustafa Kemal'in de olduğunu yazıyor. Önasya'da ve
Şa/Vta Hindistan dahi Müslüman toplulukların nüfus sayı lanm veriyor.
Ancak DP fctldannın son aylannda İçişleri Bakanı N am * Gedik in talima­
tıyla gözaltında tutıiması karşısında sev enlen Ankara'yı telgraf yağmuru­
na tutuyor. Sadl-I Nursf nln Demokrat Parti Attdan döneminde gerçekleş­
tirmeye forsat bulamadığı bu makro boyutlu eğitim projeleri çok daha son­
raki ydlarda. Saıd-ı Nursî'nın vasiyeti doğrultusunda le tu lU h Gülen tara­
fından gerçekleştirecektir. Hem de çok daba büyük ve kapsamlı olarak.
*1950' den sonra gekşen dini hareketler devletten Önemli mfctarda
ma» yardım ya da destek almad*tan gibi resmi bir yönlendirmeye de ta­
bi tutulmadılar. Bununla beraber dini hareketler. DP fcttdan döneminde
devlet yetkililerinden sabit olmayan bir müsamaha gördüler. *( 115)
Müslüman bir ülkede Inananlann özgürce nançlannın gereğini yap-
|malan elbette yadsınamazdı Ancak yürürlükte olan
Idevrim yasatan ve 1950'» yıllara kadar yaşanan süreçte
I karşılaşılmayan bazı uygulamalar ve İslimin siyasal laş-
Iması eğrimlen tepki yaratıyordu, özellikle TSK ve CHP
Ikanadnda. -İleride 28 Şubat sürecinde görüleceği gibi.
|bır kesime göre İslim in zaten siyasal doktrinleri tçerdl-
i. şeriatın. İnanç ve toplumsal yaşamın kuralan okJu-
’ ğunu. siyasal İslimin yadırganmaması gerektiği şeklin
|deydi.- Aşağıda darbccierln blldlılleflnde görüleceği
gibi TSK içinden DP Hükümetini devirme girişimlerinin
nedenleri içinde şertatçriığrı da yeraldığı görülecektir.
Ancak esas tepki sosyo-ekonomik yapıdaki tıkanma ve
I çarpıklığa karşıydı Aşağıdaki Örnekte görüleceği gtol
bu yöndeki Öncü faalyetlere goz yumuluyor veya mü
j samaba gösteriyordu
(115) Y.Akdoğan, a g e . »162. 163
 Bilime Türit-İslâm Milliyetçi Batıcı Sentezler
Egemen Olurken
Sosyal Bilim Alanında Bir Fetret Devri Yaşanmaktaydı
1950-1960 dönemindeki bilimsel zihniyet değişimine. Amerikan bi­
lim anlayışına ve bir 'üçün cü dünya ülkesi' olarak. Türkiye’de sosyal ant­
ropolojinin oynadığı role değinmek gerekmektedir. I950'll yıllarda Bar­
bara Helllng George Helllng ve Paul Sdrilng gibi yabancı. Prof M üm taz
Turhan ve Nermkı Ird e n tu ğ gibi yerk araştırmacıların antropoloji ağırlık­
lı koy çalışmaları. Türkiye'yi emperyalizmin bilimsel hizmetine açmakta
yeterli olmamış ve Prof M üm taz Turhan'ın yoğızı gayretleriyle. Amerl-
kak bir antropolog olan C.W .M .H art. 1959 ydında. İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesinde bir sosyal antropolog ve etnoloji. Prof Nerm ln Er-
dentug da Ankara Üniversitesi D TC F ye bağlı bir sosyo-kültürel antropo­
log kürsüsü kılarak uygulamak araştrmalara başlamışlardır.) 116) Bu ge­
lişmeler. DP yönetiminin zihniyet yapısını ve ülkenin Amerikan çıkarlan
doğrultusundaki 'bilimsel dönüşüm’ ünû en çarpıcı şekilde ortaya koy-
maktadr.
Bu donemde görülen bir başka İlginç durum Türk bilim adamlarının
çalışma olanakları kısıtlanırken, onlar üzernde baskı ve denetim yapılır­
ken. Paul 5tlrllng gibi Ingiliz ve George Helllng gibi Amerlkaklara krsal
alan araştırmalan yapma ve Türkiye üzerine yoğun bilgi toplama konu­
sunda her türlü kolaylık sağlanmış ve araştrma sonuçları yayınlanmış­
tır.! 117) Ayrıca, bu dönemde Türkiye’ye pekçok yabancı bilim adamı g e ­
lerek araştırma yapmış, konferans ve ders vermiştir.
Kısaca. 1950’lerin egemen bilim anlayışı, mistisizm ağırhklıdır ve
m e u f lz k değerlere İlk sırada yer verir. Bu nedenle, bazı blfcm adamla­
rı. Türkiye'deki dini hayatın canlanması gerektiğim yazarken. Avrupa Ül-
keternde kiliselerin dolup taştığını ve «sanların çoğunlukla muhafazakâr
olduklarını anlatmışlardır. 1950-1960 donemi Türk düşünce hayatına
muhafazakâr ve islâmcı tartışmalar egemen olurken, bilime, Tü rk -ls -
lam, milliyetçi-batıcı sentezler egemen olmuştur.
Bu donemde, mllllyetçl-muhafazakâr-lslâmcı çevrelere bilim zihni­
yetini yansıtması açısından aşağıdaki örnek çarpıodır:Y)rmıncl yüzyılda,
doğa bilimlerinin çekvdek fiziği yönünde gekşmesl. pozitivizmin İnkar
ettiği metafizik ufuklar açar. Bergson. bu metafiziğin kaybettiği haysiye­
tini daha büyük ölçüde kazandırır. Muazzam bir ruh felsefesi yanında.
İkinci Dünya 5avaşı’ndan sonra mistik bir soluma Batı Avrupa'dan Do-
(1 1 6 ) O rh a n Tü rk O o ğ a n . T ü r k i y e ’d e Sosyal A n trop olojinin O k ş i m l ' , 75. Y tm d a T ü r­
kiye 'd e Sosyo lo ji. Y a ym a H a z r la y a n İsmail C oşkun. İstanbul. 1 9 9 1 . s.1 3 1.
( 1 1 7) Em re K on g ar. ‘ Tü rk T o p lu m Bilim cileri I*. Rem zi Kita. İstanbul. 1 98 2 . s.18.

247
ğ ü y a doğru yayılır. Bu Hıristiyanlığın da dirilişidir. BaUı ülkelerde komü­
nizm son günlerm yaşayıp, parlamentoda kovulurken, birçok Avrupa
memleketlerinde Hıristiyan partiler İktidara gelmişlerde. Türkiye'de ise
yaşlı aycknlar dinsiz, münevver gençlerin çoğu dindarckr.(l 18)
Kısaca 19 5 0 -1960 döneminde, bazı sosyal bilimler gündemden dü­
şüp fonksiyonunu yitirirken, bunların yerini yeni bilim dallan doldurmuş­
tur. Türidye'de sosyal bilim alamnda bir ‘ fetret devri* yaşanırken. De­
mokrat Parti bir önceki donemden devraldığı bilime baskr politikasını
1950lerin sonlarına doğru İyice yoğunlaşterruş ve bu olay 1950'lerln
sonlarında, iktıdar-üniverslte çatışmasına dönüşmüştür. Bu dönüşüm.
Türkiye'nin her alanda verdiği tavizlerin bir sonucu olarak ortaya ç*mış
ve maddi venlere. saha araştırmalarına dayalı olarak bilgi üretmek, bu
bilgileri Amerika'ya aktarmak ve Am erika emperyalizminin Türkiye'ye
yönelik reçetelerine veri toplamak. Amerikan çürarianna hizmet et­
mek bilimselliğin tek kanıtı sayılmışta.

Ç v p ı t la n S o ı y o t k o n o m k Yap«dan D uyulan Ik Po ua l Seslen

“Her mahallede CAhlI b ir milyoner yükselirken,
cahil olmadığı halde fakir olan yalnızca
ordu ve üniversite mensuplarıydı."
ihtilalci genç subay gruplanndan her zaman tutark düşüncelere sahip
btr kişilik olarak bilinen Orhan trkarüı. 1950 sonrasının değerlendirmesi­
ni şöyle yapar:
1950 den sonra memlekette birçok yeni hamleler yapıldı, birçok İş­
lere başlandı. Vatandaştı ölçülen değişti: bir nevi *Wr lokma bir hırka'
esasına dayanan eski poiltfca. her sahaya el atan koyu devletçilik uygu­
laması. yenni liberal bir ekonomik ve sosyal anlayışa bıraktı. Köylü İlk de­
fa hayatmda para yüzü gördü, hakkım aramak imkâmnı buldu. İş adamla-
n ve esnaf, parasının ve servetinin güvenlik tçrnde olduğuna inandı. De­
mokrasinin hür havası, her sınıf ve seviyedeki vatandaşın gOnlünü ve ka­
fasını doldurdu. Denebilr kİ DP Iktldan kadar büyük çoğunlukla ve halkın
gerçek desteğiyle İş başına gelmiş bir hükümet ve Özellikle Menderes
kadar sevien ve kendisinden çok şeyler beklenen bir yönetici, başka
memleketlerde görülmemişte. Menderes'in söylediği rivayet edilen:
‘ /stersem padişahı İş başına getirir, o dunu m illetvekili yapanm " ifa­
delerinde gerçek payı vardı. 1954 seçimlen bu ortamda yapıldı ve DP
büyük çoğunlukla iktidarda kaldı.* (1 19)
Ancak DP Iktldan 1950 sepmlennde arkasma aklığı seçmen gücünü.
(1181 P e yanv S a h . ‘ A lla h s ız * r » V x U v \ TC«V D iıju n c e v . S ayı 17. 1 .4 .1 9 5 5 .7 .3 2 1 ~
( 1 19) O h a n Erk anlı ‘ A n ılar. Sorunlar. S o ru m lu la r'. 1973. S.7.

248
 1954 seçimlerinde de aşağı yutan korumayı başarınca rejim içndekl da­
yanaklarından bağansızlaşmaya ve parlamentodaki iktidarım bürokrasi ve
ordu İle paylaşmaktansa parti aygıtında toplamaya yöneldi. Ancak 1955.
DP'nln hakimiyetindeki gelişmenin sınırlanna varılmasına tanık oldu.
Ekonomik bunalım v e artan enflasyon, kentlere yığılmaya başlamış olan
çalışanlar kitlesinin huzursuzluğunu ve sınıf çatışmalarının şiddetini artı­
mken. artan eğitim ve İletişim olanaktan dolayısıyla, tabam genişleyen
aydnlar arasında gezinmeye başlayan yem fikirler. DP politikalarının al­
ternatif muhalefet arayışlarını güçlendirdi. Bu genel yönelişin Silahlı Kuv­
vetler üzerinde de iki katlı bk etkisi oldu. Slahh Kuvvetler. DP'nln muha­
fazakar köylü kitlelerim yörüngesinde tutmak Içm dizginlerim salıverdiği
şeriatçılıkla kendisini İdeolojik olarak derin bir karşıt* İçinde hissettiği g i­
bi. DP egemenliği döneminde geçmişte olmadığı ölçüde büyük geçim
sorunlanyla karşı karşıya kalmıştı, fahri Belen, Suphi Karaman ve başka
muhalif subaylar anılamda 'm<uşet derdiyle ge ce şoförlük yapan subay­
lar"!. "kuru ekmeğini çaya batırarak gıdasın sağlayan emekli albaylar"!.
bu yaşama koşulları fe *her mahallede b » milyoner yükselmesi*, "ordu
efradının eski kışlalardaki hayatıyla İktisadi devlet teşekküllerindeki lüks
hayat arasındaki tezat'ın genç kuşak subaylar arasında doğurduğu öfke
ve nefreti çarpıcı sözlerle dile getlrlrter.( 120)
Benzeri bir durum İkinci Dünya Savaşı yıllarında yaşanmıştı.
Bu donemde üst rütbeli subaylar hariç, kentsel nüfusla birhkte -yine
devlet memurları ve İş adamları hariç- diğer ordu mensupları büyük bk
yoksulluk çektiler. O zamanlar genç bir subay olan Alpaslan Türkeş şun­
ları yazıyordu:
"Bu devrede 11950 öncesi) başta milli şef v e yardakçıları olmak üze­
re. idareciler orduya ve onun komuta kademesini teşkil eden subay ve
generallere karşı çok küçümser ve önemsemez bir tutum içindeydiler.
Artan hayat pahalılığı, geçim darlığı subaylan perişan ediyor, bunaltıyor­
du. Heryerde subaylar kinci derece İnsan muamelesi görüyordu. Anka­
ra'da apartmanlara bodrum katlan Kurmay Subay katı' olarak İsimlendi­
rilmişti. Eğlence yerlerinde subaylann a d gazozcu ydu. Yanı pahalı İçki
ısmarlayacak paralan olm adğı için, karaborsacrtar. vurguncularla yarış et­
mek İmkânları bulunmadığı İçin, bu feragatli memleket çocuk lama bu g i­
bi İsimler reva görülüyordu.^ 121)
Tlkkeş gibi İnsanlar. İnönü rejiminin y*ılmasın»ı ve DP yönetiminin
daha İyi günler gedeceğini umdular. Tekrarlanan bu olumsuz koşullar 27
Mayıs 1960 yılında patlak verecek v e 1980e kadar 10 yılda bir tekrarla-
nacakt».

(1201 Soıyafızm ve Toplumsal Mücadeleler Ans.klopeda.. » 1970.

( 12 1) A . Türke». *1944 Milliyetçi*OCayı (19681". Nkd FAhmad. a.ge. s. 180.

249
Muzaffer O zda ğ anlatıyor:
"Blzler daha e vve l l9S2'de Kornere kurmuştuk. Harp Okulu öğrencisiydim.
O k u l Sllahhaneslnde bir m endil üzennde kanlarımızı akıtarak harita yaptık,
yem in ettik. O zaman arkadaşlarla birlikte yaptıklanmızdan gurur d u yd u k ‘
Talat Aydemir: ' 1953-54 ders yılında Harp Akademisinde okurken, kurmay
subaylara daha çok güvenebilir, onlarla İşbirliği yapabileceğimizi düşündüm.
Eylül l9S6'da Sezai Okan'ın Yenişehir 'deki evinde toplanılması İçin karar al­
dık. Bir y ıl önce Tuzla Uçaksavar Okulunda arkadaşı Orhan Kabıbay İle müca­
dele veren Yüzbaşı Dündar Seyhan da Akademiye gelmişti. İki Kurmay adayı
kuracaktan teşkilatı genişletmek üzere derhal faaliyete geçtiler. Bunun İçin
Akademiden daha verimli bir ye r bulunamazdı. ’
Erken dooem örgütçülerden O.Erkanlı anlatıyor: Teşkilatın başlangıcı I9SS-
S6 senelerine kadar gider. Bu yıllarda Yıldız Harp Akademilerinde talebe olan
Yüzbaşı- Yarbay rütbesindeki bazı subayların birleşmesiyle gizil bir cemiyet ku­
ruldu. Örgütün İlk İsmi "Atatürkçüler" cemiyetiydi. Yıllarca gizil bir İhtilal ör­
g ü tü olarak toplandılar. Çalışmalar, birleşmeler, dağılmalar birbirini kovaladı "
T. Aydemir: "Beşiktaş İskelesinin üzerindeki kahvede toplanıldı. Orası güvenil
bulunmadığı için Üsküdar'a geçildi. İskelenin yanında yüksek bir binanın üst
katındaki pastahanede toplanmıştık. Ben. Rafet Aksoyoğlu. Sezai Okan Faruk
Cüvertürk. Dündar Seyhan. Oıhan Kabtbay. A hm et Yıldız. HalH Kayalı... Bu­
nun nihayetinde muaffak olmak da vardır veya akamete maruz kalınabilir. O
zaman ceza büyüktür. Bir manga askerin karşısında kurşuna dizilmeye hazır
mısınız?"
1956'da Ankara'da Sezai Okan. Osman Koksal. Talat Aydemır'ln başını çekti­
ği İkinci ve Sadi Koçaş. Kenan Esengm vb.lerının oluşturduğu üçüncü bir çev­
re izledi.
En heyecanlı örgütçülerden Sadi Koçaş. Bükreş'te görevliyken askenateşenln
karşısına geçerek: ‘ Yahu ne bekliyorsunuz, blrşeyler yapsanıza... Kim bu gidi
şe dur diyecek? Nerede Enver fer. Nıyazıler? Yoksa Türk ordusunda o eski ruh
kalmadı m ı?" diye nutuk çekerdi. Gizli Örgüte Elazığ’da birlikte görev yaptı­
ğı Talat Aydemir in tavsiyesiyle 19S8-S9'da en geç giren üye Alpaslan Tür-
keş'ttr. Menderes'i devirip, yerine İnönü’yü getirme fikrine karşı çıkarak. "Ben
ordunun politika dışı kalması görüşündeyim. Atatürk'ün bir gelenek olarak or-

AlpjsJjn Türle } Oıftan Iflartı S e u l O lu n Sadi Koca}

duya tavsiye ettiği çok eskiden beri bu olmuştur. Binaenaleyh, bunu tasvip
etmiyorum. Bir siyasi partiyi tutup, diğerine karşı harekat yapm ayı da
TSK'mn şerefine uygun görm üyorum ...’ Türkeş'ın bu türlü sözler söylemesi
üzerine T A y demir çok üzülmüş ve rengi kaçmıştı.
Kormte'rün yaptığı toplantılardan birinde. Necati Clnsaian'ın Üsküdar'daki
evinde Başkan Binbaşı Faruk Güventürk. amacını şöyle belirtmişti: 'Bu K o ­
mite b ir İhtilal Komitesidir. Bunun sonunda baş verip, baş almak vardır.'

Ü skü d ar'd a o l u M a hm u t Ş evket ra ş a n n K on ağı nda M a rt

1 95 7 'd e bir cu n a rte s l g ü n ü Ö ğ le d en sonra A d nan Çekkoğju.
O ırna n K Oksal hanı; toplandık
D ün d a r Seyhan 'ın he m e n o rad a h a z v la d ğ ı .1 ia b ı> ı daha e v ­
velde n esası h a z » o la n) ye m in Örneğim O rh a n K a b b a y m ge
tırckğı tabancanın ü r e m e e llm u ı teker teke» koym ak suretiyle
t a m a m la d k Bü yü k he ye ca n ıç n d e o k lu ğ u m u z g ö zle r m ird e n
o k u n u yord u . İlk defa K om ite resm en k u ru lm uştu Ç ü n k ü hayal
gibi gö rü n e n düşüne e le rıre z n tem eli İşte o gün o rad a atam ış­
tı. Bundan sonra ışkı p la nla m a sna ge zile cekti '
Pokstye film lere konu olacak trajl ko m ik olaylar yaşayan şaşkın
m u h b r Bnb S am e t K uşçu (sol başta) 9 S u b a y o la y n d a gizil
Örgüt İs te s in sıim e n akı e derek arkadaşlarını kurtaran M S B
e m ir subayı B n b .A d n a n Ç ekkoğkJ (so ld a n İkinci). 1957 y â n d a

frtla ic ı subayların liderlik ıçm kendısne başvu rdıitla n K K K O rg e n e ra l N ec ati Ta ca n (sol

d a n ü ç ü n c ü l se yir h a in d e k i m a k a m aracında kalp k ıu ln d e n ö ld ü . Kendisine ya p ılan lider
İlk teklif etkid iğin d e ‘ taşak)anm var. a m a b e y n im y o * .' d iy e n C e m a l M a d a n o ğ lu (sa{
başta). K om p lo cu subaylardan b*t ke n d s m e "A le rji e tm e b izd e ikisi d e var. * d e m iş ti
K*Ç Çckmr} üniformalı süvariler ve yerlere düşen atlar Bu fotoğraf bir vestem »mi .eya
tarihi bir savaş sahnesine ait defljl Mayıs 1960'ta Beyruıt Meydanında öğrencilere rtû«ı
nala saldıran Adnan Menderes Hükümeti nin polisleri.
Demokrat Parti nin I . Kongresi nde kabıi edilen 'Hürriyet Misakı' Söylemi ve 1949 da
haikn oyuıa saygılı ve her alanda demokrasi vaadeden politikaları. 1950 lerin ortala­
rından İtibaren halk desteğinin eridiğini gördükçe giderek hrçınlaştı.
Mayıs 1960 İhtilale günler kala Beyazıt M e yd an ı m u ha reb e lerin e dönüden bu hırçn-
kk DP htidarmm sonunu getirecektir. (Beyazıt M eydan nm adı 27 Mayıstan sonra Hür­
riyet Meydanına dönüştürüldü.)
 V » ı ,^ M i r < » ı K t»"* .»ru n f ı r t r i d F M in ık \ i y i x ^ v * v l M y .ıln
^İKVA'U *ü»ll> -V alilli Ot
 }

j
k255 İ
t c
 “ Yedek Subay Itri a Ordunun İdare Edileceği
Kravatlı Şövalyelerin Burunlarının Kırılacağı"
I954'te zrve noktasına ç*an DP bu tartıten ıttoaren irtifa kaybet­
meye başladı. 1957'den sonra İse. Menderes İn ünlü tabiriyle “sathı-ma-
lle'. fakat düşüş sattu-mailine girilmişti. Hata üzerine hata yapılıyor, ya­
salar. gelenekler zorlanıyor, hürriyetler kısıtlanıyor, partizan İdare gittik­
çe etkisini artırıyordu.
Memleket kesin hatalarla İriye aynlmış. İki partinin saflarında topla­
nan vatandaşlar; mezarlıklannt. camierinı. kahvelerini, alış-verlşlennl. yol-
lannı ve her türlü insani Ihşkierınl ayıracak kadar derin ve köklü tur anlaş-
mazbğa girmişlerdi. Bir tarafta “ Vatan Cepheleri- kırulurken. karşı cep­
hede güç birliği oluştur lAzyordu. fctıdar partisi devlet, devlet D T haline
gelmiş, kişilerin hak ve hürriyetten bir kenara İtilmiş, partizan bir İdare
ken eksinden yana olanlan devlet kesesinden beslemek dahil her türlü ta­
vizi vermiş, karşı cephede olanlar İse hemen her türlü haklardan dahi
mahrum edilmişti.
Btr-lkl besleme fctldar gazetesi hariç, basm bütünüyle DP karşısında
Her gün birkaç gazeteci hapse athyor. basına tesir yapmak için akla ge­
len bütün yasa ve ahlak dışı uygıiamalar deneniyor.
Silahlı Kuvvetler kendi haline terk edilmiş, dış yardımlarla artan mad­
di gücüne rağmen, morali tamamen sarsılmış, onuru kırılmış bir halde.
*Yedek subaylarla ordunun İdare edileceği, kravatlı şövalyelerin burunla­
rının kınlacağı.' günlük söylentter arasnda; mecliste subaylann yatak
odalarına kimlerin g ırp çıktığı en a d ve ahlaksız bir üslup İçinde tartışıl­
makta. O rd u n u n yeni ad ı Battal Gazi O rd u su dur artık... Milli Savunma
bakanlarının paltosunu, havlusunu tutacak kadar mevkiini ve şahsiyetini
unutan komutanlar, bu dafcavukları terfi ettirecek ve bunlara Türk ordu­
sunu ve memleket savunmasını emanet edecek derecede sorumluluk
duygusundan uzaklaşmış bakanlar görülmekte...! 122)
"Yetersöz milletindir" diyerek İktidara gelen Demokrat Parti nin eko­
nomik alandaki hızlı, h için. ancak hesapsız büyüme çabaları, bu Iktıdan
destekleyen ve ona umut bağlayan geriş hak kitleleri tarafından eleşti­
rilmeye başlandı. 1957 seçmlerl toplumsal desteğin azaldığını gösteri­
yordu. Ancak adı Demokrat olan partinin antl demokratik, partizanlık,
yolsuzluk ve yokluklar ardından serdik İçeren uygulamaları yürürlüğe
koyması, toplum içinde “Vatan Cephesi' gibi ayrıştırmalara gitmesi ve
uyanları dikkate almamasına öncü ve en sert tepkiler aydın kesimden,
üniversite v e Silahlı Kuvvetler den geliyordu. Batı ülkelerinden de yapı­
lan uyarılara rağmen, başta Menderes kabinesi daha akılcı. ıhmlı diyalog
(1 2 2 ) O rh a n Erkanlı. -A ra tır. S o n u l » . S o ru m lular- . 1973.

256
ve çözümler yerine neredeyse kontrolden çıkmış otoriter btr yönetime
dönüştü. Bunlar ilerideki sayfalarda K.K. Komutam Cemal Gürsel in M ili
Savunma Bakanına yazdığı mektupta, açıkça dile getirilmiştir. İhtilalin
ayak sesleri değil, kendisi ortaya çıkmak üzeredir. Haşan Esad Işık 12
Mayıs 1960 günü D r Hükümetinin g e lr uçurumunu kapattığını söyler­
ken. Istabul Üniversitesi olaylan nedeniyle kapanıyordu.
O rdu içinde 1955 yılından ben Menderes Hükümetim devirme
amaçlı gizil İhtilal grupları oluşturmaktaydılar.! 123)
İhtilalci genç kurmay subay gruplarının başlıca endişese hareketi baş­
latmak İçin yüksek mevkide btr baş bıimaktı. Kritik noktalara. İnanılır ve
güvenilr subaytan yerleştirmekti Bu arayış doğrultusunda, yeni K K K. İçin
Orgeneral Cemal Gürsel de karar kılınır. Yeni baş o olacaktır.
Ocak 1959'da Gürsel in bir Almanya gezisine Sadi Koçaş da katılın­
ca. konuyu Gürsel e açılmak İçin bir fırsat doğar. Gerçek de Gürsel in ka­
tılımı. fiili ve direkti veren bir lider olarak değilse de. böyle bir harekette
ve merkezde yapılabilecek tayinlerde bellryed olması ve onun koruyucu
şemsiyesi alt » d a hareket» başla Uması çok önemliydi. Şubat 1959'da
dağınık çabalar, güçlü bir yüksek komuta adamının desteğiyle, art* fiilen
bir ihtilal örgütü halinde birleşecektir.
Bundan soma bir dizi gizi toplamlar yaptılar. 1959'un son günlerin­
de Mustafa Kaplan ın Anıttepe'dekl evinde yapian toplantıda ilk kez İh­
tilalin tarihi ve İhtilal sonrasnda neler yapılacağı konuşulur v e üç seçenek
ortaya çıktt
1. Askeri İdare kurmak,
2. İktidarı H a * Partisine devretmek,
3. Geçici bir meclis kurup, yönetimi yeni seçimler yapıkncaya ka­
dar bu meclise b»a km a k.
2 'n d ihtimal reddedildi. Asıl tartışılan I ve 3'ûncü seçenekler oldu.
Sivil yönetim tezinin şampiyonluğunu Vehbi Ersü yaparken. Alpaslan
Tûrkeş. yönetimin sivAere devrinde acele edilmemesini savundu. Bu
toplantıda bu konuda bir karara varılamamış, sadece ihtilalin yapılması
kararlaştırılmıştı.

~Bu yapılan Ifie rl müstemleke

İdarecileri de yapar, yapıyor ve yapm ıştır."
K .K .K om uta m C e m a l G ü rs e lin ' Cumhurbaşkanı istifa'
tedbirler m ek tub u O T S avu nm a bakanının m -a ıa ın d a

DP yönetiminden ve ülkenin içinde bulun­

duğu kötü koşulardan zaten sıkıntı duyan Cemal jf ^
Gürsel. 3 Mayıs I960'ta DP yönetiminin nere-
11231 b u ko n ud a a y n n U ı M g i için . E/sal Y a v ı 'İhtilalci S u b a yla r' 3 . C * . Ya n cı Yay.

257
deyse yemden yapılandıracak muhtıra niteliğinde bir mektup yazar ve
Savunma Bakan Ethem Menderes'e gönderir. Ertesi gün zorunlu olarak
yıllık İzine ayrılp İzmir'e gider. Iıtılalcl subaylar, belerlerinin bu zamansız
gidişini Önlemek ve İhtilali başlatmasını isterlerse de başanlı olamazlar.
Hatta bundan da ote A.Türkeşe göre Gürsel. Ankara'dan ayrılaken Ko-
mlte'nln dağıtılmasını veya kendi haberi olmadan bir teşebbüs yapama­
masını söylemiştir. Diğer yakınlarına göre İse Ankara'dan ayrılmakta ısrar
etmiş: ancak 'Lazım olursa ben! çağırın, gelirim. " demiş. Aslında bu bir
gOzaltıdır.
27 Mayısm hemen sonrasında M BK tarafından yayınlanan ‘ Ak Dev­
rim* kitabında Cemal Gürsel'ln Mllk Savunma Bakanı Ethem Menderes'e
yazdığı mektup sansürlü olarak verilmiştir. Aşağıda 47 yıl boyunca sakla­
nan mektubun orlpnal metni yera l yor Bu mektupta CGürsel. A.M ende-
res'I C.Bayar ın yerine cumhurbaşkanı olarak görmek İstemektedir. Bu
gerçek bu mektupla blrkkte s» gibi saklanmıştır. Mektubun I . maddesin­
de altını çizdiğimiz satrlar MBK tarafından sansür edilmişti.
‘ A tız V ekilim .
D u n ge ce ki k o n u lm a la r ım ın ışığı a lım d a telisim ize m e m le k e tin h u tu r ve ıslıktan
için alınm ası l a t m gelen tedbir ve kararlar ha kkm dakı görüşlerimi M d r m e y ı m ili ve
vatanı b r vazife bilirim.
S ayın B a şv e k ilin a çık la m a la r™ d ırie d ım ve o k u d u m Bu n la rd a, b e n im düşüncele-
n m n ka b ulün e m üsait bir t t t n n henüt m evcu t o lm a d ı^ aşikar olarak bdfe ise de yi­
ne d e d üşüncel e rm in sulere iblağının tarurelıne ina n ıyoru m .
M ıiıte re m V ekilim , şu hakfcatı ka b ul etm e k la z m d v kı. K a yse ri hadiseleri ile baş­
la y a son karar ve feci olaylara kadar d eva m eden vakalar, vatandaş ru hun d a d e m
te srte r v e H ü k ü m e te karşı telafisi g ü ç hoşnutsurluklar yaratm ıştır Hele. Ordunun
talebelere karşı akılsızca kullanılması işin vahametini artırmış. Ordu mensup­
larında huzursuzluk ve güvensizlik hisleri belirmiş, korkulan şey olmuş. Ordu
politikaya karıştırılmıştır.
S aym V ekilim , b u ahval ve kü çü m se n m e ye ce k, c e b » v e şiddetle geçıştınlecek şe y­
lerden d eg id ır. Mem leket. H ü kü m e t ve p a tlım ıun d üştüğü bu m ü ş k d vazıyeti kurtar­
m ak ıçm sükunetle fakat csdd v e ze cn tedbirler alm ak la tım d r. B u tedbirler şınla r o l­
malıdır:
I •C u m h u rb a ş k a n ı istifa etm ektir.
rt? atiIrtlmtlMlr, Jhı muMtrcm m ı htr m t uflmtn
Krm thtt olduÛuna Kanttın, Bu «raiden iaiifade edUtrekkır JlS flM î-
, (A ltı çizik olan satırlar 2006
yıkna kadar yayınlanan tü m d oküm anlarda sansüre tabı tutulm uş v e onŞnal m etinden
çıkanlm ış. yerine şu sa trla r y a zılm ış tı ‘ Ç ü n k ü b ü tü n fc n a lk la n n b u tattan (Celal B a ­
y a t k a s te d iy o r. E .Y J g e ld g ı hakkın d a m em lekette u m u m i b » ka n aa t v a rd ır" cümle
sİ İlave e d l m ş t v .
2 - K abinede iyi kabul edilm eyen v e suıhallerı b ütün m em le ke te ya yılm ış bulunan
ze va t çıkartılm ak v e y e r» k a b n e m utlak , dürüst, m a k u l, to rc u değil, adalet v e şefkat
hissi taşıyan zevattan kurulm alıdır
3- İstanbul. A n k a ra Valileri v e E m n iy e t M ü dü rle ri süratle dcgıştırıim elıdv.
 4 Ankara Ö rfi İdare K o m u ta n derhal değış'.ırılmel-dır.
5 S o n çıkarılan » e T ahkıkat K om isyo n la rı h d s s eden kanun kakJırılmalıdtf
6 M e vc ik gazeteciler A f K an u nu ile kısa za m a n da tahliye « ö lm e li.
7- S on ha d se ie rd e tevkif edüen talebeler serbest bırakılm alı. ıkm m üesseselcrı y e ­
niden faabyete geçırfm ebcjr
8- Ş m d ıy e kadar çfcarılan b ütün antidem okratik kanunlar tedricen kaldırılm alıdır.
9 Vatandaşın hürriyet ve eşit m u a m e le ha kkın a m utlak surette riayet edılmekdır.
10- O rd u n u n meseleleri süratle haüedüm ebıV .
1 1- D m ıstısm arcılıgm dan vazgeçilm ekdır.
12- Suiistimaller o lu y o r m u . b ü m ıyo ru m . F a k a t o ld u ğ u ha kkın d a u m u m i bir kan®
at m evcu ttu r ve m illetin H ü kü m e te karşı itimatsızkğm a se be p olm aktadır. B u g t » kö-
t d ü k le rin şiddetle bertaraf e d ü m e n la zım d ı
13- M üstesna zam anlar ve g ün ler hane m de ftlk ü m e t büyüklerinin m em le ke t gezi­
lerinde s ı n b ü y ü k vatandaş to plıkukları ile karşılanm aları ım * J terk edilmelide.
M u hte rem V ekilim , bu yazdriılarım asla bir parti ve politika m ülahaza ve tesiri ile
y a z fm a m ış tr M e m lek etn d u ru m u n u n bu tedbirlerin alınm asını za ruri kıldığm a inan­
d ığ ın ı ç n arz edilmiştir. Sîzlerin v a ta n p e rv e rli v e vicdanlarınıza hitap e riy o ru m . İyi
d üşününüz, iyi hareketler ya p ın ız. Memlekette çok şeyler yaptığınız muhakkak­
tır. Fakat, bu asla kafi değildir. Bu yapdan işleri müstemleke idarecileri de ya­
par. yapıyor ve yapmıştır. Asıl önemli olan toplumun ruhunda yaşama şevk ve
azminin geliştirilmesi, hak ve hürriyet aşkının kökleştirilmesi ve vatandaş id­
rakinin yüksek ve necip hislerle donatılmasıdır. O la yla r b u yo ld a o lm a d ığ n ızı
gösterm ektedir. Talebclerm hürriyet d u y g u su de yaptıktan m asu m a n e tezahürata ka r­
şı kıtalar s e vk e rü m e u ve onların desteği de e m n iye t kuvvetlerinin d m yuvalarının içi­
ne kadar ^ re re k talebeleri profesörleriyle beraber joplarla ve kurşunlarla tedçı e tm e ­
si. d ü n ya d a g örü lm e m iş feci b r şeydir. O henga m ed e kız la leb e ie rn yü re kle r p arç a ­
layan çığlıklarının, analar, babalar ve halk ru hun d a o n ıim a z yaralar a ç a c a ğ n ve a ç ­
tığım a n la m a m a k , m e m le k e tn hu zuru b a k m a n da n b ü y ü k b * hata ve hazin bir gaflet
o ld uğ u na k a n ıy ım . B izim g e n ç le rm u d e h a k . adalet ve hürriyet d ü y g u la rm n gelişm e­
sinden ve kem alinden m em n u n olm anız la zv n gelm ez m ı? İstikbali hissiz, d u y g jıu z .
m üstem leke ru hlu ya k ın m addeci bedbaht n sanlara m ı bırak m a k istiyoruz? S ayın
V ekilim m aru za tım m u h a k k a k kl ço k m ıh ım v e hatta ço k cü rctk a ra n e d v. Fakat,
m em le ke t ıçırv m illetin selameti ıçm . H ü k ü m e t ve hatta p a rtn ızın kurtarılm ası ıç n
rikk ate alınm ası lazımdtf ve hatta ç o k lazım dır. S a y ryla rm la .
3 /5/1960
K ara K u vve tle n K om uta m O rg e n era l C e m a l G Ö R S E L

O rg C G ü rs e l'ın uyarısı. (A.Menderes'I Cumhurbaşkanı olarak İste­

me sne rağmen), çok açık ve nettir. Ancak siyasetin başmdakller çaresiz­
lik ıçn de olduklara* y n e de kabul etmezler. Bu durumu Ş.Süreyya A y ­
demir ayr» sıralarda şöyle yazıyordu: "Bu konuda araştırma ve soruştur­
malar m bende şu kanıyı uyandırmışta ki. bazı vasüarına rağmen Bayar.
hiçbir zaman İleriyi gören adam olmamıştır. O gün. orada da bir sıradan
adamdır. Menderes'e en son kozu da kaybettair. Söyleyebildikleri şun­
lardır: Bir kritik durumdayız. Bu devrede b ir hüküm et değişikliğine
gitm ek, İçeride ve d ış ın d a , fena tesir yapar..."

259
 Mahkeme Başkanı Eski Savunma Bakam Ethem M enderes’e:
“B u m e k t u p t a n k i m s e y e b a h s e t t in iz m İ ? ” Diye Sorduğunda

Bu mektubun yazılışından 46 yd sonra Yassıada mahkemelerine alt

belgelerin agktınmasıyla kimi gerçekler de ortaya çıktı (Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü 3.S27 ayn klasörden oluşan v e 100 bi­
ni aşkın belgeyi araştrmacılara açb.)
I . Cumhurbaşkanı istifa etmelidir. Cumhurbaşkanlığına Sayın Adnan
Menderes getirilmelidir. Bu muhterem zatı her şeye rağmen milletin ço­
ğunluğunun sevmekte olduğuna kaniim. Bu sevgiden istifade edilerek
kırılanların gönülleri alınmak ve millete yeniden güven telkin edilmelidir.
Yassıada mahkemeleri sıras«Kİa. mahkeme başkanı Salim Başol sa­
nık Adnan Menderese okuduğu bu mektubun l'tncl maddesinde.
A.Menderes'le Iğılı kısmı okumuyor ve bu mektup hakkında bilgisi olup
olmadığını sorduğunda. A.Menderes böyle bir mektubun var olduğun­
dan haberdanm. ancak kendisine ulaştınlmackğını ve Içerlğnl bilmediği­
ni söylüyor. Gerçekten C.Gürsel'In mektubu gönderdiği M ili Savunma
Bakara Ethem Menderes'in de mahkemede verdiği ifadede!tutanaklara
göre) şöyle diyor: 'Düşündüm, müteaddit defalar okudum O günlerde
bundan zarar gelmesi ihtimali suretiyle mektubu Ifşaa etmemeyi lüzum ­
lu gördüm . Fakat mektuptaki tekliflerden I. maddesine ben vasıta olacak
değilim. Ancak Sayın Başvekile arz edebilirdim. Ayaküstü Gürsel den
böyle bir mektup gelmiş olduğunu söyledim. Neler var. d y e sordu. Bir­
kaç maddesini kendisine söyledim. Bilhassa I 'İnci maddesini söyledim.
Alttan birkaç maddesini okudum. I İnci m adde mühimdi. Onun üzerine
sustu. Adeta lisan haliyle şimdilik bunun üzerinde durmanın zamanı gel­
mediği gibi bir hal hissettim. ~
Mahkeme başkanı 'B u mektuptan kimseye bahsettiniz m !? ' diye sor­
duğunda. E.Menderes: 'Hayır, hiç kimseye efendim. * diye cevap veriyor.
1950 yılında DP İktidara gelir gelmez. PTT İçinde özel bir dinleme
birimi oluşturmuş ve Cum hurbaşkanı, Başbakan ve Bakanlann ko-
nuşm alannı dinleyerek kaydetmişler. Bunların bir bölümü 27 Mayıs
sonrasında oluşturulan mahkeme taralından isteniyor. PTT cevaben yaz­
dığı yazının bir bölümünde “... Bahis konusu konuşmaları temin eden ve
konuşmaların aksaksız olarak devam etmesi İçin, arada sırada araya gire­
rek. dinlemede bulunan grup şef ve yardımcılarının ad ve soyadları liste­
de sunulmuştur.*
Ancak İşin İlginç yanı A.Menderes bir yandan dinlenirken kendisi de
CHP'nln dinlenmesi İçin talimat vermesi. Bunun gerekçesi olarak da ül­
kede yaşanan olumsuz gelişmelerden Cumhuriyet Halk Partisi ni sorum­
lu tutması.

260
 A.Menderes. Bayar'*
"Bir dehlizin İçindesiniz. Ben bu dehlizin sonundAkl
ışıklı noktAyı görüyorum. Sizi o t a d m i çıkaracağım.
Sizi ben kurtacağım. ” dediğinde,
Bayar “Kurtaramazsın" diyor.
Sanıyorum kİ o sırada ve o günkü şartlar içinde, bundan daha zay i.
bundan daha yetersiz bir konuşma yapılamazdı. Bu satrlan yazarken Ba­
yar in. İstanbul'da be OsmanlI sarayında verdiği çalgılı yemekte, bir şar­
kta hanıma söytedğl sözler: "Biz gafil av/anmayacağız. B U N ç b lr za­
man gafH A v l a n m a y a c a ğ ı z ! "
Boğaziçi kıyısındaki yaldızlı be sarayda Safiye Ayla yla bu teminat
verilirken de Bayar ileriyi görmüyordu. Kaldı kİ Bayar. bu gafil anında av­
lanmadı. Kendisi ve kendisine bağt olanlar zaten yıllardan ben gaflet
İçindeydiler...
O gün bu son toplantının havasını Bayar'ın değerlendlremedğl gibi.
Menderes de değerlendiremez: *Bir dehlizin İçindesin! Çıkış yerim göre­
miyorsunuz. Ama ben o dehlizin sonundaki ışıklı noktayı görüyorum . Si­
zi oradan çıkaracağım. Sizi ben kurtaracağım!...'
‘ Kurtaramazsın!'
Menderes odayı terk eder, çıkar. Eskişehir'de kendisini alkışlamak
Içm bekleyen on binlere koşacak». O sokaklarda toplanan on binler ki.
Menderes'in hem dostu, hem düşmanıdır. Çünkü bu on binlerin alkışlan
onun bilincini değil, heyecanını besleyerek, gerçeklerle kendisinin arası­
na bir perde gibi gerilmişlerdir. A m a gong artık çalmak üzeredir v e M en­
deres. Eskişehir'den tutuklanarak getirilecektir...! 124)
Cemal Gürsel in mektubundaki (2) ve (1 2)'nd maddelerde açıkça be­
lirttiği konularla İlgili pek çok örnekten birine burada yer verelim:

"C M ’nm Adamları gidiyor, birimin başındaki kişiye

zarf İçinde 'para' bırakıyordu...
Amerikalılar M illi Emniyete hakimdi..."
Başbakanlık Möstesan Salın Korur

1950 yılının sonlarıydı. O srada Ml*l Emniyetin IM A M -M ilı A m a le Itzm e tl basnda

b » sere Genelkurmay İstihbarat Dairesi Baskanlıgn. da yapan General Bercer Türkm en var
dı Başbakanlık Müsteşar. Sain korut un Başbakan A Menderes e lettlgl söylentiler* ana
Çizgileri kısa, lalar çc* ça-pıc.yd
'Am erl* allar. M illi Em niyete 'hakim di'. Para veriyor. O rgJte notuz' eriyorlardı. Mim
Emniyetin bö lü n dosyalan C lA nın kontrolündeydl."

(124) Şevket Süreyya A y d e m r. ‘ M enderes'in Dramı*. Remzi K. 1999.

261
 Baybakanlk müsteyan buyruk Öterine M B I Emniyetin ö n e m i binm letne gitti,
çakyanlı/la k o n jy tu inceleme ter yaptı ve... döner d önm ez M e nd e re se aldığı sonuçlan an­
latı yordu:
'lira n Ö u fd j Mim im ru ye te JZt tur okul servisin İstanbul örgütü ve yeyıiköy deki s o
n p m rm a teşkilatı tümüyle Am enkaM arn em n n de . O kullara soıusturma teşkilatını A m e -
nkaltlır d o k u d a n para veriyorlar Israntul b ö lg e örg ü t öajfcanlıgna d o ğrud an para ödü­
yorlar Ka/yıİj$ndJ I»' ıstıyorUr."
MMN Emniyet. sadece Û A dan değil öteki yabancı gizil servislerden de pa/a alıyor
d u N e var kİ Türk gizil servisine yardım adı altncta yapılan. k a ld ığ ı istenen par alarm ver»
meşinde C lA 'm n yönetimi de öteki servislenn uygulamaları arasında tark v a rd ı fransa dakJ
merkezine veriyorlardı C lA ise ne m erkez ta rıyord u ne d e yö ntem d e g lytrm e y c yanay
y o rd u Lgem enkglne aldığı gizli servis ünitelerine her a y C lA n m adandan gidiyor, binmln
bayrıdaki klylye zari İdinde 'p a ra ' bırakıyordu
Saptamalara g öre M IH Emniyet birimlerine C lA ayda 100 btn. Ingiltere servisi J 0 b in
fr ansızlar 7 -8 bin. Italyanlar da 4 bin lira ödüyorlardı O A n n uygulam alın yla olay, "hizmet
mvAabd bir m kta r yardım " olmaktan (d im i}. TCrfc g )zl servisini ayİ* ücretlerle ç ıty t ırm ıy j
yöneknlytt.
M enderes sarsrimıytı Devletin "giz ingin e ' giren G A . sanki b ag m sız bir C *ede (a k }
mı yordu A B D n ln gözetim inde, denetim inde bir ülkede b tA n u yo rm u y g t » pervasız, d »e
dlgı gibi laaiyet gösteriyordu ü z » servtszekller. C lA nm "lyckerı'ydı. Menderes. müsze>a
n ru döndü:
'Keselim ıly k ıy l *d e d kten sonra.
"Am a ‘Amerikanlan dan/anayaten' yjn3.rn.oa muhracız. A z ım servis mensuplarının
A m eri katılırdan C l A d a n p ır a ılıy o r vazıyere düşmelerini derhal ön leyelim '
Ç özü m yolu da gösterdi m üsıeyarna
"8/ze y jp o c ık U n y a rd ım ‘m alzem e' olarak ya p unlar Onlarda teknik m alzem e çok
Uzladır i d e n servisin tttıya a cb nar. Böyle b u yardım lu y a y e te dokunacak U r nokta re}
kıl e rm e z. * dedi. Sonradan. 'Vaziyeti böyle ida re ' e tt* dyecektl.
Menderes »e S.Korur( 125). bir bayka noktada da gOrüy belgine varrmylatdı
'G A’dan doğrudan para almayı servisin bayında bulurun Behçet Türkmen Paya terviç' et
mlytl. (Destefclemlyİl)'(126)

“Albayım, hemen resmi giyin, silahını a ! g e l. "

H a va Yarbay A ğası Şen

26 Mayıs 1960
Saat 20.30 sıralan.
Yer: Eskişehir Hava Garnizonu:
"Evde yalnızdım. Eşim, ley* (yatılı) okulda bulunan kıznnı almak üze­
re İstanbul'a gitmişti. Kapı çalındı, açtım. Resmi elbiseli, fakat şapkasız ve
rengi sararmış, heyecanlı bir vaziyette Yarbay AgasI Şen'ı gördüm.
Hayrola, ne arıyorsun burada? Aramızda şu konuşma geçtfc
- Albayım, hem en resmi giyin, silahını al gel. gidelim.
- Anladık, gelinm. ama sen g ır İçeri anlar., e vde kimse yok.
112S) Menderes. A hm et Sakh Korur u M a l Emniyetin bayma g e trd i. Baybakanlık müsteya
n altı a y serviye baykanlk etti. Sonra Prol. Hüseyin A v r» Göktürk, daha sonra em ek» Büyü
keto Celal TevBk Karayapan Milli A m ale H izm et m, yani Milli Im n y e o n bayma geçti
(1201 C-Arcayürek. 'B ir G id e n Bir G e le n 6* Bekleyen'. B lg ı Y a y , 2000 s.47. 48.

262
 - Yenge, çocuk yo k mu?
- Yok...
- Ev sahiplerinden ses işitilir mi?
- İşitilmez, haydi ge l içeri
- O halde kapıda Yarbay Kaymaklı var. onu da çağırayım.
Kaymaklı da geldi, oturduk, kâh biri. kâh diğeri üç dört dakfcalık tur
izahatla İstanbul ve Ankara'da İcra edilecek harekâtın gaye ve İcrasına alt
açılamalarda bulundular ve Eskişehir'in, haya birliklerinin en kesif oldu­
ğu yer olması ve Hava Kuvvetlerimizin de bu harekâta katılması, ayrıca
A.Menderes. H.Polatkan ve takriben 25 kadar DP milletvekilinin burada
bulunması dikkate abnarak.’ hemen İcraata geçmeyi teklif ettiler. Heye­
can. biraz korku, ayr» zamanda sevinç İçinde, yani karmakarışık bir hale­
ti rıiılye lçlndeydnv..’ (127)
M.Batur. bundan sonra garnizon subaylannı bir araya getirme giri­
şimlerini başlat*. İlk olarak General S.Tulgan evinden getiril*. Kendisine
durum anlatıl*. Ardından telefonla 4.Hava Üs Komutanı Kur.At>ay M us­
tafa Azaklıyı (sonradan general) arar ve aralarında şu konuşma geçer:
Biraz gelsene. birkaç arkadaş daha var. konuşuruz.
- Anladım, geliyorum.
Ve eve gelip blzlerl görünce.
- Haydi başlıyor muyuz? dedl.*(l28)
M.Batur. Azaklı'nın bu sözünden onun da olup bitenlerden haberdar
olduğunu anlamıştır.
Öncelikle uçaksavar birliklerinin de İşbirliğine davet edilmesi gereki­
yordu. Bu amaçla UçaksavarTugay Komutan Yardımcısı Albay Nadr Bür-
güt. Yarbay Kaymaklı otomobili He alıp, getvdı. Bürgütte memnuniyetle
aynı tarafta yer alacağını söyledi.
Batur'un evinde üstlenen grup, ardından nasıl hareket edteceğlnl
tartışır. Açfcçası Menderes'in Eskişehir'e gelmesi nedeniyle. İhtilalin baş­
langıç noktasının burada odaklanckğı görülmektedir. Telsiz telefon görüş­
melerinin sakrtcai olduğu düşünülerek, radyodan yapılacak yayının bek­
lenmesine karar verirler. Bu arada I . ve 4. üs subay ve eratı teyakkuz ha­
line getirildikten sonra arka yollardan Azaklı'nın havaalanında odasına
gelffler.

Saat 4.16 Radyo: " K a t i b i m " Sinyali Vurmaya Başladı

M.Batur anlatmaya devam ediyor:
M ütem adyen İstanbul ve Ankara radyolannı karışmıyorduk. Saat
3.30'da İstanbul Radyosu cihazının çakştığı belli oldu. Saat 4 .16 da 'Ka-

( I 2 7 H I 2 8 ) M u h ır ı B a tır. " A n la r v e G û ru jle r '. M illiyet Ya y.. 1985. ı 8 0

263
ttbim* sinyali vurmaya başladı Saat 4.30'da *DİKKAT*(129) kelmeslnl
duyar duym az sevinç gözyaşları içinde blrbinmize sanlıp radyo yayınının
tamamını dinlemeden koşarak odayı terk edip otomobillere binerek,
meydanın diğer tarafında bulunan erat karargahma geld* Hazır ve cep­
haneleri bulunan genç subaylar komutasmda önceden kararlaştırılmış
noktalan tutmak ve A.Menderes'ın bulunduğu Şeker Fabrikasını kuşat­
mak İçin sevk edildiler. Burada bir noktamn kısmen açıklanmasmda yarar
vardır. Kuvvet Karargahı nda emri kumandaya sahip olmak. Şeker Fabri­
kasından başvekilin ve Haşan Polatkanın birer dakikalık faskalarla müte­
madiyen Kuvvet Komutanı İle temas aramaya çalışmaları ve haz* kuvvet­
lerin şehre şevki esnasında IS te 20 dakika kadar btr zaman kaybedildi.
Bu nedenle Albay Azaklı kafilesi A.Menderes'I tutuklama İçin Şeker Fab-
rkası'na gittiğinde milletvekillerinden başka kimseyi bulamadı. Vali. Em ­
niyet Müdürü işin ciddiyetine inanamıyorlar veya korkudan söylenileni
anlamaktan aciz olarak, emrivakıy! kabul etmek istemiyorlardı. Derhal,
cebren getirtmeleri yoluna gidildi.*! 130)

Kıymetli Av Menderes Bulunmuş Yakalanması Kalmıştı

General Tulgan Albay Demet e:
“ E ğ e r o n u e lin d e n k * ç ın r s * n , s e n i k u r ş u n * d iz e r im ! "

Ö yle anlaşılıyor kİ Menderes. İhtilali saat üç buçuk sıralarnda haber

almıştı. Zaten o gece odasına saat 2'den sonra çekilmişti. Demek k i hiç
uyumadı ve İlk haberi alınca, bazı arkadaşlanyla vlayete koştu. Eskişe­
hir’in İhtilalci subaylan İse General Klreçtepe'den. Eskişehir'de idareyi ele
almaş*» İstediler. Tüm bunlar olurken Menderes tutuklanckktan sonra
onu Ankara'ya götürecek bir uçak havaalanında bekletilmektedir. M e n­
deres'i haberdar eden, söylendiğine göre. Yurtiçi Bölge Komutam Hakkı
Önel olacaktır. O na Kütahya'ya kaçmasını tavsiye eden de odur. Zaten
Menderes onun aracılığıyla yola çıkmıştır.
Menderes. Kütahya'ya gelince doğruca vilayete gider. Vali yoktur.
Bazı yerlerle temas sağlamak İster. O da olmaz. Vakyarctmctsı ona duru­
mu açfcça bildirir: O rdu idareye el koymuştur!
Eskişehir'den General Süleyman Tulgan. Kütahya'da Hava Er Eğitim
Tugayı'ndan Albay Süleyman Dem et e Menderes'i tutuklama emnnl ve­
rir ve âave eder:
'Eğer onu elinden kaçımsan, sem kurşuna dizerim!"

(1 2 9 ) A .T ü rk e »'ln R a dyo A n o n su : ‘D ikkat... D ikkat... M u h te re m vjta n d a fla r... R adyo-

lan nızm b ayrı* g e çin iz. G u v e n c k ğ ın z Silahlı K u ş e t le r im z m te s l b ir dakika sonra s îz ­
le re h n a p e d e ce k tir...'
(1301 M uhsin Bdtur ı j . e „ s.82.

264
 Bir süre sonra Albay Demet. Tulgan'ı arar.
‘/Menderes / derhal tutukladım. Emirleriniz?"
Bu sırada Ankara hiç durmadan. İhtilalci anonslarına devam eder.
Bu süreçte yaşananları Muhsin Batur şöyle anlatır:
‘ Menderes. Polatkan ve ufak çaplı bir malyetm otomobillerle şehn
terk ettiği öğrenildi. Bir kaç |et uçağı. İstanbul ve Ankara'da Inkdabm za­
fer tonolarr» atmak üzere, kaldırmıştı. Menderes'in kaçış haben gelince,
kısa bir görüş alışverlşeyjen sonra özellikle Konya'ya ilticası tehlikeli g ö ­
rüldü. Derhal 4. Üsse ait F-86 jet uçaktan kaldırılarak kafilenin keşfine gön­
derildi. B*az sonra kafileyi betan ve otomobillerinin üstünden çarpacak­
mış gibi, alçak irtifadan geçen havacılarımızdan haberler gelmeye başladı.

Kafile Kütahya ya 10 dakikalık mesafede .

■5 dakikalık mesafede\
Şeker fabrikası nda durdular'.
Hareket ettiler, Kütahya'ya girdiler.'
Kıymetli av bulunmuş, yakalanması kalmıştı. Derhal Kütahya'daki
Hava Er Eğitim Tugayı na telefon edilerek. 'Menderes ve beraberindeki­
lerin. herhangi bir olaya fırsat verilmeden Tugaya getirilmesi ve gözetim
altına alınması.” emredildi.
Biraz sonra. Binbaşı M . Ali Bıltan'ın ıdaresndekı C -4 7 uçağı İle Kütah­
ya'ya doğru havalandık. Uçaktagorevı almaya hazır birkaç gönüllü subay
da vardı. Gönüllülerden ancak Kur.Alb.Şeklp Say başlı. Bnb. Necati
Gultekln. (sonra general ve MHP Genel Sekreteri) Bnb. Cihat ûstilndağ.
ûsteğm. Erhan Suar ve Teğm .Aytekln Bilgi ile Teğm . Vural'ı almıştım.
Hepimizde İkişer tabanca, bir genç subayda makineli tüfek vardı. Uçak­
ta. bütün subayları topladım ve ne şekilde hareket edeceğimize dair ta­
limat verdim. Meydana ndiğım lz zaman. Tugay Komutanı Alb. Süley­
man Demet ve Vilayet Jandarma Komutanı A lb a y Hamdl Alkan tarafın­
dan karşıland*. Alb. Demet. Menderes ve beraberindekilerin kendi oda
snda olduğunu söyledi. Ben ve beraber gelen subaylar derhal binaya g i­
rerek üst kattaki odaya çfcnk."

A.Menderes biraz duraladı ve Albay Muhsin Batur'a:

" Y a n i, b e n i t u t u k lu y o r m u s u n u z ? ”

"Odaya gırcfğım zaman. A.M enderes. Tahsin Yazıcı ve Zihni üner

o d a m ortaseıda ayakta. H.Polatkan komutanın masası yanında telefon­
la görüşmek üzereydi. Ben ve yanındakiler, odadakllere askerce selam
verdik.
A.Menderes bana doğru İlerledi. Elimi sıktı ve durum nede, gıbiler-

265
den başını btr tarafa eğerek baktı, bekledi... Kendisine.
Silahlı Kuvvetler, memleket idaresini ele aldı, benim vazifem, sizi Es­
kişehir'e götürmektir.' dedim.
Biraz duraladı. Yani beni tutukluyor musunuz?'
'Sizi em niyet altına alarak Eskişehir'e götüreceğim.'
'Suçum nechr7 dedi.
Ben size suç izafe etmekle vazifeli değilim.' dedim.
Bu sırada Bnb. Necati Gültekın masanın yanına giderek. H .P dat-
kan'ın telefon görüşmesine engel oldu.
A.Menderes, hepimizin yüzüne teker teker bakıyor, sanki etki altına
almaya çakşıyordu.
Müsaade ederseniz, ben arkadaşlarımla istişare edeyim.' de d .
Buyrun. edin' cevabını verdim.
Odadan çAmamızı arzu eden bir haleri vardı. Alb. Ş.Saybaşk da ba­
na. çıkmayalım.' işaretini veriyordu. Biz odayı terk etmeyince konuş­
maktan vazgeçtiler. Üstegm. Erhan Suar ilerledi ve kendilerine.
Uçağa binecekleri İçin üzerlerinde silah araması' yapacağını söyledi,
üzerlerinden silah ç * m a d ı.* (l3 l)
M.Batur. tutuklananların içinde bulunan ve Kore kahramanı olarak
ünlenen E.General Tahsin Yazıcı nın o andaki durumunu şöyle yazar:
"Emekli General Tahsin Yazıcı, bilindiği gibi. Kore Tugayımızın ilk ko­
mutanıdır. Şimdi İse sakıt bir milletvekiliydi, üzerinde silah olup o lm ad-
ğı araştırılırken, gözleri yaşla doldu, dudaktan heyecandan titremeye
başladı.
Arama işinden sonra kendilerini ortamıza alarak merdrvenlen indik,
alt odanın kapısının önünden geçerken, bir kalabahkla karşılaşınca. Kim
siniz siz7 dedim. İçeride 8 kadar muhafız polis, hususi kalemden ve
hâriciyeden birer m em ur vardı Derhal silah araması yaptırarak silah­
lan toplattım, üzerlerinde bizim kafilenin üzerinde bulunandan faz­
la silah çıktı. Polisleri orada nezarette bırakarak, memurları kafileye ka­
tıp uçağa bindik.
ö n ce Eskişehir'e İndik; fakat uçaktan benden başka kimse yere indi­
rilmedi. orada 5 dakikalık bir duraklamayı ve yeni talimatı aldfctan sonra.
Ankara'ya doğru havalandık. Uçakta: Tahsin Yazıcı ve Zihni Üzer in bana:
Bu harekatın başında kim var7 diye sorduklarında kendilerine: Bilmem,
herhalde biri vardır.' cevabımdan başka bir konuşma geçmedi. A .M en -
deres. devamlı olarak sigara içiyordu, nihayet, cebindeki paketi bitirdi,
arkadaşlar kencfsine sigara verdiler. Ankara'nın Güvercinlik hava meyda­
nına inip uçağm kapısı açılınca, başta General Burhanettln Uluç olmak
üzere kalabalık b«r subay grubunun heyecanla bekleşirlerini gördük.
(131) Muhsin Batur. ı j t . * 83 . 84.

266
D e m o kra si s o ru n u ya şayan tik e le re ö z g ü b ir ibret fbrografı. 2 7 M a y ıs 1 9 6 0 g ü n ü
A d n a n M e n d e re s 'in Eskişehir d e p o lisiye bir Sürek m gib i g e rçe k le ştirile n ö p e r a s
y o n S onundu t utuklArvu.sk. Askeri uçakla A n k a ra 'y a ge tirik şi Bu ta b lo Ç ok çabuk
unu tu la ca k v e ile rle ye n o n yd la rd a b e n ze ri g ö rü n tü le r tekrar tekrar yaşanacaktır.

Eskişehir'deki havacı U m İlk aşamadaki görevleri bitmiş, emanetler

tesftm edilmişti.
M lle t çoğunluğunun niten hazır olduğu ve inandığı hamle yapılmış
v e başarıya ulaşmıştı. Milletimizi böyle kabus v e başarıların tekrarndan
Tanrı korusun.
Ankara'ya yaklaşırken, uçağımız İzmir'den gelmekte olan başka bir
askeri uçakla telsiz İrtibatına g eçti Uçakta Orgeneral Cemal Gürsel in bu­
lunduğu. yani yönetimin başına geçecek insanın Cemal Gürsel olduğunu
ancak o zaman öğrendim."! 132)
O gece sabaha karşı 2 ,30'da H arp Okulu ndaki planlama sona ermiş.
gerekM emirler verilmişti. Bu sırada arkadaşlar Peki radyoda yayınlanacak
deklarasyonun hazırlanmasını kim yapacak.' diye sordular.
Bunun önemim ben de büyük gördüğüm İçin. 'Sız İşlerinizin başına
gidin, ben hazırlanm.' diyerek komutanlık odasının bitişiğindeki odaya
geçtim. Ve orada ilk defa radyoda okuduğum İhtilalin bir nunarak tebli­
ğini yazmaya başladım. Saat 3.30'a geliyordu. Birden dışarıda tankların
gürültüsünü duydum ve yazıyı yarım bırakarak, kağıtları dürüp cebene
koydum. Dışarı çfctığrnda Tank Taburu Harp Okulunun önüne gelmişti,
projektörleri yanıyordu. Bizi selamlayarak göreve haz» olduklarım bildir­
diler. Ve önümüzden resmi geçit yaparak Ankara'ya doğru harekete geç­
tiler. Radyoevine geldiğimde Binbaşı Turgut orayı teslim almıştı. İçeri gir­
dikten sonra görevlileri çağırdım, bir taraftan da yanm kalan tebliği ora­
da tamamladım. Bu. benim İçin o gece önemli bir olay olmuştur...
(1 3 2 ) M u h sin Batur. a & e . s 8 3 . 84

267
 >

bfcjnlı v e Kenan tn o y 'u " lm»alan d.KKat ^ektyof. ~ " ,e ^ ° ^

 Tebliğin okunacağı şu anonsla vatandaşlara duyu­
ruldu:
"Dikkat... Dikkât...
Muhterem vatandaşlar...
Radyolarınızın bâşinâ g e ç in il. Güvendiğiniz
Silâhlı Kuvvetlerim izin ses! bir dâklkâ
Sonrâ sîzlere hitap edecektir..."
Benim sesimden okunan ve Türk Milletine ve dünyaya ihtilalin gaye­
lerini açfclayan bu tebliğ aynen şbytedlr:

*A ziz vatandaşlar.
Bugün demokrasimizin İçine düştüğü buhran ve son müessif hadise­
ler dolayısıyla ve kardeş kavgasına meydan vermemek amacıyla Türk Si­
lahlı Kuvvetlen memleketin İdaresini eline almıştır.
Bu harekete Silahlı Kuvvetlerimiz, partileri içine düştükleri uzlaşmaz
durumdan kurtarmak ve partiler üstü tarafsız bir idarenin nezaret ve ha­
kimliği altında en kısa zamanda adil ve serbest seçimler yaptrarak, ida­
reyi hangi tarafa m ensup olursa olsun seçimi kazananlara devir ve teslim
etmek üzere girişmiş bulunmaktadır. Girişilmiş olan bu teşebbüs hiçbir
kişi ve zümreye karşı değildir. İdaremiz hiç kimse hakkında kişiye m üte­
allik tecavüzk&r b ir fule teşebbüs etmeyeceği gibi edilmesine d e asla İzin
vermeyecektir. Kim olursa olsun ve hangi partiye mensup olursa olsun
her vatandaş, kanunlar ve hukuk prensipleri esaslanna g ö re muamele
görecektir. Bürün vatandaşlann. partilerin üstünde, a y n milletin, aydın
soydan gelmiş evladan olduklarım hatırlayarak ve kin gütm eden birbirle­
rine karşı hürmetle, anlayışla davranmalan. acılanmam dinmesi ve milli
varlığımızın geleceği İçin vazgeçilmez görülmektedir. Kabineye mensup
kişilerin Türk Silahlı Kuvvederıne sığınmalarım rica ediyoruz. Kişisel e m ­
niyetleri kanun teminatı altındadır.
Müttefiklerimize, komşularımıza v e bütün dünyaya hitap ediyoruz
Gayemiz Birleşmiş Milletler Anayasına ve İnsan haklan prensiplerine ta-
m amiyle riayettir. Büyük Atatürk'ün ( Yurtta sulh, cihanda sulh) prensibi
bayrağımzdır. Bütün KtlfakJanmıza ve taahhütlerimize sadığız. N A TO 'ya
İnanıyoruz ve bağlıyız. C İN T O 'y a inanıyoruz ve bağlıyız.(133)
Tekrar ediyoruz: düşüncelerimiz, yurtta sulh, cihanda sulhtur. Türkiye
dahilinde garnizonlardaki Garnizon Komut anian o yerin mülki ve askeri

1133) İhtilalciler, devrik O T H üküm eti O v jl e r n d e n Sekm S a rp e ri aceleyle ç a ğ » ar ak

ona A m e rika le ık ıl aria>mada ihtilale m üd ah aleyi gerekorecek be gizli hü km ün b u lu ­
n u p b ulun m ad ığ ın ı sorarlar. Sarper böyle b trjey o lrn a d ığ n a d air g ü v e n c e verir Bu g ü ­
vence subayları rahatlatır O n la r için en Önem li sorunlardan biri d e ihtilal rejim inin y a ­
bancı ülkeler tarafından, özellikle Bab d ü n y a s n d a bir an önce tanınm asını sağlam aktı

269
idaresine el koyacaklar ve vatandaşların her konuda emniyetini sağlaya -
taklardır..."UZA)

ihtial Gecesi Çankaya

Köşk Tanklarla Kuşatılmış
Ancak Celal Bayar Direniyor
İstanbul radyosunun İhtilali Han ettiği andan itibaren. Ankara'daki ha­
rekâtı planlanan şekilde gelişmekteydi. İhtilalcilerin k i problemi vardı:
1. Radyo İstasyonunun faaliyete geçirilmesi gecikiyordu.
2. Çankaya direniyor v e Muhafız Alayı İle sdahh bir çatışmaya giriş­
mek zorunda kalmadan ele geçirmek durumunda oldukları Cumhurbaş­
kanı Celal Bayar tutuklanamıyordu.
Radyo istasyonu kontrollerinde olduğuna göre nasıl olsa çalıştıracak­
lardı. Fakat Çarkaya?...
Plana göre Köksal. Muhafız A la ym pasif hale getrecek v e Bayar’ı
yağdan ki çeker gibi köşkten akp çıkaracaklardı...
N e olmuştu?
Planlar neden aksıyordu?
Saat Üçe gelirken O.KöksaJ uzandığı divandan kalkmış, silahım kont­
rol etmiş, telefonun başına geççi oturmuştu. Nöbetçi amirinin kencksme
ihtilal o lduğ u m ve M u a f ız Alayma iıtılal kuvvetleri tarafından ültima­
tom venldlğinl bildirmesin bekliyordu. Planları böyieydi. Harekat başlar
başlamaz Sezai Okan. Köşk'ün önüne tanktan sevk edecek ve nöbetçi
am ırne telefonla (İtlmatomlannı bildirecekti. Nöbetçi amiri de nasıl olsa
Köksal'ı arayacaktı.
Koksal'ın telefonu saat üçü geçtikten sonra çaldı. Fakat karşısında nö­
betçi amiri değil. Bayar'ın yaveri A lb ay Tayyar vardı:
■- Komutanım, aşağıdan silah sesleri geliyor. Ne oluyor acaba?' d i­
y e soruyordu...
Köksal:
' - Bilmiyorum Albayım, duym adım Şimdi bakarım...'
Tam bu sırada odasndakı hancı telefon çalmıştı. Köksal öbür telefo­
nu kapatmamış, içinden 'H a h ' demişti, 'işte nöbetçi amiri şimdi telefon
ediyor..." Fakat ses Sezai Okan'ındı. Ültimatomu veriyordu:
* -4 5 dakika mühlet var... Şehir ele geçirilmiş. Silahlı Kuvvetler İda­
reyi almıştır. Bayar teslim olmalıdır..."
Koksal iki telefonu birbirine iyice yaklaştırmış, ültimatomu başyaverin
bizzat duymasını sağlamıştı. Sezai Okan'a:

(1 3 4 ) A lp asla n Tırfcc f. "27 M a yw . 13 Kasım . 21 M a y o v e Gerçekler". D o k u r I j * Ya­

y ın e v i İsta n bu l 1977. s.2 3 . 24. 25.

270
 Ne elemek b u ? ' d ye bağırırken, başyavere yavaş bir sesle
Duydunuz m u Albayım ?' diye soruyordu.
Başyaver duymuş v e derhal telefonu kapatıp Bayar'a haber vermeye
koşmuşta

(Uyar giyinmiş, tabancasını Alıp salona İnmiştir...

Köşk telaş içindeydi... Telefonlar durmadan çafcyor, İhtilali haber alan
bakanlar, mılletvekflerı Bayar'dan durumu Öğrenmek İstiyorlardı.
Bayar giyinmiş, tabancasını alıp salona İnmiştir. Koksal dan açıklama
istiyor. KOksal;
*- Efendim, ihtilalciler şehre hakim olmuşlar.' demekle yetiniyordu.
Fakat Bayar ümidini kesm em iş». Bütün birliklerin İhtilal kuvvetleri ile
birleştiklerini gösteren bir bilgi yoktur. Bu arada Rahmi Yeşil in komuta-
srtdakı tank ve piyade blrhklerl gelip Köşk ün yolunda mevzllenmıştl.
Durumu pencereden takip eden Bayar. KOksal'a soruyor:
" Komutanım, bu tanklar n edir?'
'- Efendim herhalde İhtilal kuvvetleri göndermiş olacak, verdikleri 45
dakikalık sürenin dolmasını bekliyorlar. Teslim olmazsanız ateş açmaları
muhtemeldir.'
KOksal'ın amacı birinci planını uygulamak ve Bayar'a teslim olmasını
tekin etmektir. Fakat Bayar direniyor ve ümitleniyor.
“- Birisi gid ip bu tankların niçin geldiğini sorsun." diyor...
Klmbıllr. beki d e kendlsvsl savuşmak İçin geldiklerini düşünmekte­
dir. Koksal yarandaki subaylardan birini yolluyor. Döndüğünde bu suba­
yın ültimatomu tekrarlayacağına em lnd». Fakat subayın getirdiği haber.
Koksal in yüreğim yerinden hoplatacak»:
*- Efendim, tanklann başındaki Yüzbaşı. Osman Koksal ın emri İle
geldiklerini söylüyor...'
Koksal, subayın koluna derhal bir çimdik atıp lafı kanştrmak İstemiş:
Gidip bir d e ben bakayım." demiştir.
Fakat Bayar kuşkulanmış»:
Olm az... Sen kal... "diyor...
Boylece dakkalar geçiyor, saat dörde geliyor ve Bayar teslim olma­
mak İçin direniyordu... Direnmesi ve Muhafız Alayını, gelen kuvvetlere
karşı kıüanmaya kalkışması çok kanlı çarpışmalara yol açabilir, bütün
planlar altüst olablkrdi. Bayar in direnişim bir an önce yenmek gerekiyor­
du. KOksal bir fırsatını bulup karargahasa geldi. Güvendiği subaylardan bi­
rini Sezai Okan'a yolladı ve Bayar'n direndiğini. Koşk'e daha fazla kuvvet
sevk edilmesi gerektiğini bildirdi. Durum SkryOnetm Karargahına ulaştı­
ğında heyecan yaratmış». Duyan KOşk'e koşuyordu. Vetem er General
Burhanettln Uluç, yanında birkaç Harbiye* olup |eep e atlıyor, onu M u ­

271
harrem Ktzıloğlu İzliyordu... Muhafız A laym bertaraf veya Bayan *na et­
mek b» avuç insanla olamazdı. Sami Küçük daha hesaplı davranmış, bir
bölük asker olarak Köşk'ûn yolunu tutmuştu. Biraz sonra da Sezai Okan'ın
yollackğı *1 kamyon dolusu asker Köşk'ün kapısında mevzlleniyordu.
Koksal bu gelişmelerden sonra art* Bayatın teslime rıza göstereceğini
umarak onun yanına dönmeye hazrlanıyordu. Tam bu sırada Köşk’ün ka-
pısnda tur kaynaşma ve kanşıklığın başladığım gördü. Derhal oraya koş­
tu Durumun son dakikada bozıim asndan ve Muhafız Alayı blrkklerl İle
gelen kuvvetler arasında ani bir çatışma çım asından korkmaktaydı.

Sm I 6.00'yı 10 dakika Geçerken On Yıllık CumhurtMşkAnı

Harp Okulunda Bir Odaya Kapatılır
Koksal orada şu manzarayla karşdaşti:
Burhanettln Uluç Paşa, yanındaki Harblyelllerle kapıya dayanmış
“ Bayat'ı İsterim" diye bağınyor. Kapının İçindeki Muhafız Alayından bir
manga asker elleri tetikte bekliyor. Burhanettln Paşanın ne planlardan ne
de Köksal'ın teşkilata dahil olduğundan haberi var... Tam bu sırada kapı­
ya dayanmış assubaylardan biri haylunyor:
Bu A lbay Koksal... Muhafız Alayı Ko m u ta m .. Koyu Bayarcıdır...’
Birden Köksal'ın etrafı çevrtlyor. eller tetiklere gidiyor. Gende de
Muhafız Alayının kuvvetleri ve jandarma birlikleri var. onlar da harekete
gekyor. Herşey o anda yıkılabilir. Koksal kendini toparlıyor ve evvela
kend birliklerine sesleniyor:
"- Ben emretmedikçe ateş edilmeyecek... *
Ve tam o sırada beklenmedik bir gelişme olur... Sami Küçük peşine
taktığı bökiğü He gelmiş. Köksal'ın boynuna sanlmıştır. Albay Küçük şa­
şaan Burhanettln Paşaya İşin İçyüzünü anlatırken. Koksal da o sırada olay
yerine yetişen |andarma tabur komutanına şunları söylüyor:
Binbaşım, boş yere kardeş kanı dökmeyelim. İhtilal başarılı olmuş.
Silahlı Kuvvetler İdareyi ele almıştır. Ben birliklerimi çekiyorum, sen de
çek...’
Binbaşı bu teklrfe uyuyor. Artık çatışma tıtlmall kesinlikle önlenmiş­
tir. Sarm Küçük. Burhanettln Uluç ve kertcfcsiyle beraber gelmiş olan Bin­
başı Abdullah Tardu Köşke koşuyorlar. Bayar'a durumu açıklayacaklar,
artık boş yere dlrerımemesınl. tstfa edip, teslim olmasın İsteyecekler. Fa­
kat Bayar direniyor:
*- Ben buraya müh irade Ue geldim , hiçbir kuvvet beni buradan ala­
maz. ’ diyor.
Küçük ve Uluç bu lafların boşluğunu anlatıp onu Iknaya çalışırken.
Muzaffer Karan ın komutasındaki gelen y e n tank blrlfclerl de Köşk ün

272
karşısında m evzienlyor ve namlularını pencerelere yöneltiyor. Karan da
İçeri geliyor ve Bayar'a aldığı emri bildiriyor:
Testim olm *z±ânıı K ö ş k ü Meşe tutmak ıo n ın < U kalacağım. “
Bu tehdit de fayda vermeyince işin tatlılıkla halledilemeyeceğini an­
layan Uluç. Küçük ve Karan. B ayan zorla götürmeye karar veriyorlar. Du­
rumu anlayan Bayar o anda cebinden tabancasını gkanp İntihara teşeb­
büs ederse de hemen müdahale edilir v e Köşk ten adeta sürüklene sü­
rüklene çıkartılır. Amaçları kendisini tanka bindirmektir.. Fakat mütema­
diyen tepinen Bayar ı bu durumda tanka ç*armanın güçlüğünü görürler
ve kapıda duran krm ızı bir kaptıkaçtıya bindirerek hemen Çankaya’dan
aşağıya İndirirler.
Saat 6.00’yı 10 dakika geçerken on yıllık Cumhurbaşkanı Harp O k u ­
lunda bir odaya kapatıhr...
Türkiye Cumhunyetlnln kuruluşundan 37 y i sonra 1960 yılının 27
Mayısında bir dönem daha kapanırken. Osmanlı tarihinde sıkça yaşanan
saray kapışma dayanmış İsyana askerlem tur örneği daha yaşanmaktay­
dı; sonrasmdakl her on yılda bir. hem de kanlı olarak yaşanmaya devam
edecekti. Kimler nerede hata yapryordu? Bunlar, ortaya siyasi partileri
kurmak ve bir seçm sandığı koymakla demokrasiye geçıldlğnl sanan
safdillerin halasıydı. Bu hata kesintisiz günümüze kadar sürüp gelecek.
Akk başında çok kesim dışında kimse gerçek demokrasinin ne olduğunu
ve altyapısını sorgıiamayacaktır. Bu son cümleden yola çıkarak, ülkenin
ve darbecilerin ne halde olduklarını en yetkili ağızdan dlnleyekm.
Demokrat Partili milletvekillerinin hepsi ve yandaşları için yakalama
emri çıkartacak ve hepsi yayınlanmak üzere askeri bir tesis olan Marma­
ra Denizindeki Yasstada’ya gönderilecek ve burada kurulan mahkeme so­
nucu hüküm giyenler İse Kaysen’de toplama kampı sayabilecek bir ce­
zaevine kapaUacaktr. Şimdi sra ıhtdalcılern (MBK) söz verdikleri "A k
Devrim" dedikleri yeni bir düzeni kurmaya gelmiştir.
 II.BÖLÜM
(27 Mayıs 1960 - 12 Eylül 1980)
275
Üç devrim »e-
hiu için kara,
bava ve deriz
kuvvetlen s e ­
ferber o lm u j.
ıhtUaln m e y u
lyetm e destek
verecek d uygu ­
sal ve görkem*
cenaze törenle
ri düzenlem e
Çabası İçine g ir­
m elerdi.
MecUsze d eğilen roller. M e şru iye tle rin i 'İle r le m e ' p o litk a ıo c U ın alciıkiarrıa inanan b ü ­
ro k ra t* e tile r. D P y e karşı m uha le fe tle rin i 'C u m h u r iy e t i r k d t p U n e k te n g ı d ı y a ' Ş e k ln d e
y ü rü tü rk e n za te n k ö k le şm e m iş hukuki k u ru m sa l y a p ıy ı. patrona; ilişkileri v e p o p ü ls t m o -
M lza s y o n la zo rla ya n D P ise kendisini m ille tin g e n .e k tem silcisi H a k Partisi n i İse m ili İra ­
d e y e sa ygılı o lm a y a n "ceö erruf * bürokratik elitlerin partisi Olarak nitel e m iş tir Ö z e d e m e r ­
k e ziy e t^ siyasi y a p ı, r a y / sivil to p lu m v e u z la ş m a z elit k t k ü r û y le birleşince ilk d e m o k ra ­
tlı d e n e m e b aşarısızlığa d o ğ ru itilm iş v e askeri m ü d a h a le y le s o n u çla n m ıştı. S i . u m
 " S ilA h ı o r u y lA lU y b A k A n lığ A g ir e b ild im .
B A k A it İ A r K u r u l u , t A n ı m A d ı ğ ı m
50-60 s u b A y İ A doluydu.
Her kAfAdAn bir ses çıkıyordu.
Bun!Ar kimdi?"
Binbaşı Orhan EtkanIK I ) anlatıyor:
*27 Mayıs akşamı Türkiye'nin her ye m d e DP Ikbdan yıkılmış ve as­
ken yönetim İş başına gelmişti. Memleket radyo tebllğlen. telsiz ve tele­
fon emirleriyle İdare ediliyordu. MBK denen hükmi şahsiyet Türkiye'de
iktidarı d e geçiren kişiler kimlerdi? Heıkes bunu merak ediyor, birbirine
soruyor: fakat cevap alamıyordu. Aslında bu sorulann doğru cevaplan da
yoktu biz dahil kimse hakiki durumu bimiyorduk. İstanbul'da nizam ve
asayişi sağladktan sonra. 29 Mayıs gecesi birkaç arkadaşla beraber A n ­
kara'ya gekkk. Komite ismini almış olan topluluk. Başbakanlıkta çahşıyor-
du. Kapıdaki nöbetçiler beni İçen almadılar; o günlerde ortalıkta dolaşan
yüzlerce binbaşıdan ne farkım vardı?... Kmse. kimseyi tanımıyor ve kim­
se kimseye güvenm iyordu Tam bir kargaşa, şaşkınlık ve düzensizlik var­
dı. Silah zoruyla Başbakanlığa girebildim.
Bakanlar Kurulu nun toplantı salonuna girince şaşkınlığım bir kat da­
ha arttı; 50-60 ktşlkk bir kalabalık kabine toplantısı yapılan masanın etra­
fında kısmen oturmuş, kısmen ayakta, her kafadan bir ses çıkıyor... Bun­
lar kimdi, çoğunu tanımıyordum. M BK denen topluluk muydu? Bizim
Atatürkçüler Cemiyetine ne olmuştu? Eski arkadaşlarımız neredeydiler?
Kafam bir sürü soruyla doldu. Tanıdık arkadaşlarla görüştük. Bir kenara
İliştim, konuşulanlan dinlemeye başladım... Sabaha karşı Başbakanlıktan
çıknm. şiddetli bir yağmur yağıyordu, taksi bulamadım v e annemin Ce­
beci'deki e vne kadar yaya yürüdüm.

"Ûç gündür Türkiye'yi IdAre ediyorduk;

fAkAt binecek bir ArAbA buİAmıyorduk."
'Erken gelen, 'ben Komite üyesiyim' diye oturmuş, kalkmıyordu...”

Bu yürüyüş bana İyi geldi: daldığım rüyalardan ayıldım, yıktığımız

devletin alhnda kalckğımrzı. çok kısa zamanda duruma hakim olamaz ve
kendisine Komite İsmini veren bu grubu düzene sokamazsak, devle­
ti) Bınbajı O ıtıa n Erkanlı, ön e m li v e strate|ik txr g ö re v olan -çünkü h e rje y u y g U a m a -
ya ko n ulm a da n Önce o n u l c in d e n g e ç iy o rd u - M B K G e n e l S ekre ter Y a rd ım c ı» oldu.
M B K 'd a . p e k ço k ü ye gerekli y a u l d üze n le m e le r y a p im a d a n 2 7 M a y a ıhtılalnı g e ­
rektiren n edenler ortadan ka ktn lm a d a n . * t id a m u v fle re d e vr e d i m e » konusunda
ace le e tm e d iğ i için ço ğ u n lu k g e n ç radfcal subaylardan y a n a y d ı

278
d de kendimizi de batıracağımızı a n l a d ı m .
Bunu takip eden birkaç gün İçinde, geçici bir İş bölümü yaptık. Ben
Komıte'nln genel sekreteri oldum. İlk günlerde İstanbul grubu ve cemi­
yetin eski üyelerinden birkaç kişi birleşer ek otorite ve düzeni sağladık,
geçici de olsa işler yoluna girdi. Bizimle İlgili olan, olmayan her işle meş­
gul oluyor, aralAsız 24 saat çalışıyorduk, arkadaşlar sıra İle birkaç saat
uyumaya gidiyorlardı. Sandvtç yemekten ve ayran İçmekten rmdelermlz.
uykusuzluk ve yorgunluktan sinirlerimiz bozulmuşta Bu hal böyle devam
edemezdi, süratle gerekil düzeni kurmalıydık. Biz bu konuları arkadaşlar­
la konuşup çareler ararken. Gürsel in KıMlarrnızj gidin' emri geldi. Artık
bardak taşmış ve kesm İcraata girişme zam an gelmişti.
Yakın arkadaşlarla özel birkaç toplantı yaptık. Komlte'yl resmen kur­
mayı ve İsimlen açıklamayı kararlaş»dik. O güne kadar isimlerimiz bilin­
miyordu. yalnız Gürsel'tn adı beliydi. 20 kişilik bir Komite teşkil etmek,
en kısa zamanda eski meclise yerleşmek ve muntazam bir çakşma düze­
nine girmek lüzumunda birleştik. Adedi bazen altmışa çkan bu topluluk­
la ve bu perişanlık İçinde, özellikle Gürsel in tutumunun belli olmasından
sonra, başarılı ve faydalı bir çakşma yapma İmkanı kalmamıştı. Birbirini
tanımayan, hiçbir fikir ve usulde beraberliği olmayan bu heyet, tesadüf­
lerle be araya gelmişti. Daha sonralan söylendiği gibi: erken gelen, 'ben
Ko m te üyesiyim' tüye oturmuş, kalkmıyordu...

Komite ye dahil edilenlerin İsim listesini kapıya asacak.

Listede İsmi olan Komite üyesidir;
İçeri girecek, olmayan dışanda kalacak...

Konuyu Komite toplantısına getlrdfc ve ben durumu şöylece açfcla

dım: "Komite bu haliyle çalışamaz ve memlekete hizmet yapamaz. Ko­
mite üyelerinin sayısını ve isimlerim belirlemek ve hakta açıklamamız ge­
rekiyordu. Millet kendfclnı kimlerin yönettiğim bilmelidir. Dışanda birçok
kişi kendisine Komite üyesi şifamı vererek çeşitli yolsuzluklar yapmaya
başlamıştı. Takıp edeceğimiz usul şu biçimde olabilir: I ) Ö nce 6 -8 klşllfc
bir heyet seçeceğiz. Bu heyet kendilerine vereceğimiz kıstaslara göre;
Komlte'yl adet ve isim olarak tayin edecek. 2) Dikkatle abnacak kıstaslar;
ihtilalin İcra safhasndakl hizmet, rütbe, jandarma dahi dört kuvvetin
temsili, liyakat ve kabiliyet, ordu içindeki İtibar ve güç. geçmişteki durum
ve tutum, gelecekte kendisinden beklenen hizmetler. 3) Şimdi salonu
boşaltacağız, seçtiğimiz heyet çalışmalarım bitirdikten sonra. Komite'ye
dahi etkenlerin İsim İşteşim kapıya asacak. Listede ismi olan Komite
üyesidir; İçeri girecek, olmayan dışanda kalıp kendisine verilecek görevi
bekleyecek. Bu arkadaşlara uygun görevler verilecek. 4) Bu listeye hiçbir
şekilde İtiraz edilmeyecek ve bu mesele gizil kalacak.

279
 “Ismarlama lider, başsız Cunta olmayacağını
daha sonraları anladık, acısını çektik, belki de memleket hâlâ
bu hatanın sonuçlan yüzünden bunalımlar İçinde sallanıyor. "

Önce şiddet» itirazlar oldu. Özellikle durumunu zayıf görenler, bura­

ya haksız ve yalnız geldiğini bilenler, aynı şekMe devam etmek istediler.
Fakat biz kesin kararkyd*. gerektiği anda zor kiilanmayı göze almış ve
buna göre hazırlanmışta, boş laflarla kaybedecek vaktimiz yo kta Tartış­
ma kısa sOrdü. teklif kabul edildi ve sekiz kişilik btr heyet seçildi. Bu he­
yete ben de dahildim. Salon boşaltıldı ve biz çakşmaya başladık.
Toplantımız. 6-7 saat devam etti. Seviye» ve ciddi tartışmalar yapıldı,
altmış kişilik »ste birkaç defa elden geçti. İlk karan uygulamak imkanı bu­
lunamadı. yani Komite yİ yirmi kişide dondur amadik Üyeler, arkadaşları­
nı. şahsi hesaplar»* ve hislerini unutmaddar. sonuçta: bir tavan rakamı tes-
blt etmekten vazgeçtik. Önce İsimleri bekrtemey! ve adet üzerinde durma­
mayı uygun bulduk. Hepimiz bunun son şans olduğunu gereksiz »tadar
nedeniyle tşl uzat» ve o gün sonuç alamazsak, çok büyük problemlerin çı­
kabileceğini anlıyorduk. 8 kişinin oy birliğiyle 38 kişilik liste meydana gel­
di ve kapıya asıldı... Komite'ye alınmayanlar»! büyük çoğunluğu karan sü­
kûnetle ve İtaatle kabul ettiler, birkaç kişi tehdit, şantaı yollarını denedi ve
kş bitti. A rt * Türkiye'nin kaderi belirsiz bir süre İçin 38 kişinin eline terk
edlmlşt). Gürsel hiçbir itirazda bıiunmadı. İşte ihtilaller tanhınln en ilg»ıç
Komıte'sl böytece doğdu.(2) Kendllennln mutlaka Komite ye alınacakla­
rından emin olan 19SS-19S6 y ihamdan ben bizimle çakşan bazı arkadaş­
larımız mectazen Komite dışında kaldılar.(3)

" B ir e lin d e s ila h , d iğ e r e lin d e a d a le tin t e r a z is i v e

a ğ z ın d a d ü d ü k t a ş r y a n la n n İ h t ila lc i o la m a y a c a k t a n ,
I k t l d a r l a n y ı k s a l a r b i l e y e n i b i r d ü z e n k u r a m a y a c a k t a n ..."
“D a r b e y e k a t ı l a n l a n n k e n d i l e r i d e ,
h a r e k e t le r in in n e r e y e v a r a c a ğ ım b i l m i y o r d u ."
M BK Cıcnel Sekreter Yardm cısı Binbaşı O l d u r *

27 Mayıs. İlk günden itibaren yanlış takdim edildi. Kesin hatlarıyla

12} M BK . Devketbaskan Orgeneral Cemal Gürsel v e Geçici Anayasada İmzası bulunan d g e r
37 üyeden oluşuyordu Üyeler M BK dan çekBebarieıdl: takat ancak yeminlerini ihlal ettikle
rt mahkem e kara r y a saptananlar görevden alm abılrdt ayrıca U r ü ye vatan tu n iğ in d e n ya
da ciğer »uçlardan hüküm giyerse d e üyelfc g e ç e n li sayı İrd i Fakat ancak Komite üyeleri
nln beste dört oyuyla bir üye aleyhne dava açılabilire» Komite toplandan gıdı yatılacak ve
hem tanışmalar hem de kararlar kamuoyuna a çk Ummayacaktı Rütbeleri ne okursa olsun. Ko­
m ite de bütün üyeler e>Kti Bu belge adları n kez kamuoyuna açıklanan bütün üyeler tara
tından m zA la n d . Kaynak; Ankara Radyosu. 12 Haziran 19*0 Nfcl. F .A h m a d a .g .e . s.196
(3) Orha n ükanlı. Anılar Sorunlar. Sorum lular-. 1973.

280
M * Btftk K c m ıttı S u Aa n CtmM C m n ve k o ro e «»eler. D » t * « v ı « k ır üyeler. D S e y k k n T A yde
n » . S K O ^ k j 27 M a y ı günü Türlüye de d e g td ı d j « e le r d e g û .e H r,d .e . V B K d<|M U kalantarü. be
k u m danr t o n a 22 »ubel 2 1 M ayıayak U rm aU ım g eK e W e> a«ce M erd r O i r i m i >0>re (tyor *Ha
kem .d jy t e u N ıe y e « m » ve karde» k a vg a u s ayvmak A n g el< *gnu . la n e m j:f c h t la k ı nadide
My K le n b* atken ydnenmav ram anU e e m e ıl parvA aranatıve(aaXgdnKam et.noım allM rtO nu(iut.*

belli olan siyasi bir yon. tu tu n ortaya koyamadı. Daha önceleri bazı te­
mel konuların tesbrt edimesi ve bunları gerçekleştirmek için gayret sarf
edilmesi yeteri değildi. Böyle olduğu kasa zamanda anlaşıldı. Niçin ihti­
lal yapıldığı ve nereye gidileceği hafca anlatılamadı. Atatürkçülük Un ar­
kasına sığınarak ve kendisine hakem görevi vererek işe başladı. 12 Mart­
ta aynı hatalar yapılacak. Bir elinde siah. diğer elinde adaletin terazisi ve
ağzında düdük taşıyanların ihtilalci olamayacakları, bizim hikayemizle bir
daha ortaya çfctı.(4)
İktidarı yeni ele geçiren subaylann 27 Mayıs günkü bu radyo konuş­
ması. eylem amaçlan vurgulamaları açısından dikkate değerdi: "Partileri
çkmazdan" kurtarmak, part4er üstü bir yönetim kurmak, serbest seçim­
leri yapmak ve siyasi iktidan tekrar kazanan partiye devretmek. Ülkede
bir rahatlama havası vardı: çünkü, siyasi partiler siyasi bir çıkmazda tuza­
ğa düşmüştü ve bu müdahale bir kurtuluş sağlar gtx göründü. DP'Nler
İnönü yanlısı bir darbeden korkmuştu; fakat İlk bildiriyi radyoda
okuyan Albay TOrkeş'In sesini tanıyanlar, İnönü yanlısı olamayacağı­
nı biliyorlardı. Yine de. bakanların ve Mecks üyelennin gözaltına alındı­
ğının Han edilmesi o kadar İç açıcı değildi Ancak zaman müdahalenin nl-
tellğnı gösterecekti.(S)
Darbeye katılanların kendileri de. hareketlerinin nereye varacağını
M m iyordu. Hazalık döneminde, sırf bölünmeye yol açabileceği için tar­
tışmalar kasten belirsiz bırakılmıştı. İhtilalciler arasında birçok farklı hizip
vardı: Bir hizip DP'lllerl devirip fctidarı İnönü'ye teslm etmek istiyordu:
diğer bir hizip rüşvetçi politikadan elemeye, seçimleri yapmaya v e ikti­
dan tekrar politikacılara bırakmaya çakşıyordu: ve başka biri de parla­
menter demokrasiyi yemden kurmadan önce yapısal reformları gerçek

(4) Orhan Erkanlı, a.g.e.

(5 ) f.Ahm ad. ı j . t . s 194
leşnrebllmek İçin Silahlı Kuvvetler İn ıktldan eknde tutmasını istiyordu.
Üst rütbeli subayları kapsayan İkinci grup en etkili olancft ve radyo konuş­
ması onların görüşünü İfade ectyordu. Gerçekte ortam kayganck ve yö­
netimin devralınmasından hemen sonra, diğer güçler olayları etklemeye
başladlar.(6)

"Am* bilmiyorlardı... KltApçıİAnn rAfiAn sol,

İlerici kltApİA/İA d olacAktı.
C IA İşe ’sonrAdAn el Attı ve ordunun İçine’ girdi.”
General Cemal Madanoglu

Evet CIA ve ABD'nın tüm organları kendileriyle işbirliği yapan bütün

sistemlere grmlşlerdl. 27 Mayıs öncesinde bir hükümet darbesinin kaçı­
nılmaz olacağını biliyorlardı: ancak ne zaman ve kimlerin yapacağını bil­
miyorlardı. Bu 27 Mayısçıların başarısıdır. Aşağıdaki ABD belgesine ba­
kılırsa darbenin ordu üst kademelerinden değil, alt kademelerden gele­
ceğini anlamışlardı.
Harp Okulu Yürüyüşü nün Hashington'a Yansıması
24 Mayıs 1960
(Belse no 27. Foreısn Relatıonı. ıssa «o t 3 H S . kaynak Department ot State.
Central Filesi

Türkiye'de sürüp giden siyasal karışıklıklar 24 Mayıs 1960 tarihin­

de ABD Ulusal Güvenlik Konseyi toplantısında ele alındı. ABD'nın
ulusal güvenliğini etkileyen dikkat çekici gelişmeleri inceleyen CIA
Başkam Ailen Dulles. hükümet ile muhalefet arasındaki gerginliğin
süren bir tehlike olduğunu belirtti. ‘İnönü ile Menderes arasındaki
kan davası şimdi bir Anayasa krizine dönüştü. Öğrenci gösterileri art­
tı ve öğrenci olmayanlar da gösterilere katılmaya başladı Hatta bazı
askeri kişiler bile gösterilere katılıyorlar. TUrk Polisi üe Silahlı Kuv­
vetlen arasında muazzam bir zıtlaşma göze çarpıyor. Türk ordusu bö
lunmuştur. Kıdemli subaylar hükümete sadık kalmaya eğilim gösterir­
ken. alt kademeler hükümetle muhalefet arasında bölünmüştür. Baş­
bakan Menderes'in hoşnutsuzluğun boyutlarını gözünde canlandır­
madığı anlaşılıyor.”
Ailen Dulles. Türkiye'deki durumun daha da kötüleşeceğine inan­
dığını ve hatta ordunun fiilen duruma el koymasının mümkün olduğu­
nu belirtti.
A.Dulles Türkiye'deki siyasal krizi. 25 Mayıs 1960‘ta Operasyonlar
KşgUdum Heyetı'nde Türkiye için önerilen bir Operasyon Planfnın
tartışılması sırasında bir kez daha gündeme getırır...(7)
(6 ) F.Ahmad. a.g.e.. ».194.
(7) Cüneyt Akalın. 'Askerler ve Dış Güçler. Amerikan Belgeleriyle 27 M a yo O layı'. Cum ­
huriyet Kitaptan 2000. »3 38 .

282
 27 Mayıstı gere; subayların darbe hareketine son anda önderlik ya­
pan General Cemal Madanoğlu'na gazeteci Cüneyt Arcayürek soruyor:
'A m e r i k a 'n ı n t u t u m u ? '
Madanoğlu: " M e m l e k e t İh t ilâ l h a v a s ın d a a m a C I A d u r u m u b i lm i y o r .
B e lk i ih tilâ le m e m n u n d a o ld u la r . A m a b i lm i y o r la r d ı k İ İş le r d e m o k r a s iy e
g i d e c e k . K ita p ç ıla r ın ra fta n s o l. H e rle ! k ita p la rla d o la c a k tı C I A İş e so n ra ­
d a n e l a ttı v e o r d u n u n i ç i n e 'g i r d i . M ı H I E m n i y e t T e ş k ila tı İ y ic e Ö r g ü t le n ­
d i . O r d u d a k ıp ır d a y a m a z o l d u . B u ğ u n h e r b e ş s u b a y d a n b ir i M t T e r a p o r
v e r ir d iy o r la r . N e b ıd ık d u y g u s u k a ld ı, n e d e a s k e r a r k a d a ş lığ ı. 1 9 6 0 Ö n ­
c e s i n d e d e e t k iliy d i le r g e r ç i , a m a m e s e la 'b iz d e n h a b e r le r i y o k t u S o n r a
(8)
E m l n s u ’la ra ö d e n e n 4 0 - S 0 b l n lı ra i a n A m e r ik a lı d a n a l d ı k . ’
Aşağıda orl|lnal metinden seçilmiş paragraflar halinde. ABD belgele­
rinde ABD'nln 27 Mayıs sonrasında htzla hareket ederek inisiyatifi ele al­
maya başladığı görülmektedir. Omeğln Emlnsıiar'ın sistematik tasfiyesi­
nin finansmaranı sağlıyorlar. Ayrıca 11 Ağustos tarihli belgede İse A.Tür-
keş üe İlgili çok İlginç bir itiraf var.
Ulusal Güvenlik Konseyi Toplantısı Notu
VVashlngton. 31 Mayıs 1960
(Belse no 1 1 . Foreıgn Relalıons l* s e 60 s848 «9 ı

Editörün notu: Asken darbe 31 Mayıs 1960 günü Ulusal Güvenlik

Konseyı'nın 446 no lu toplantısında tartışılır. CIA dan Robert Amory
Su bilgiyi verir: “Darbe İstanbul'daki Harp Akademisi öğrencileri tara­
fından aylardan beri planlanmaktaydı. Değişikliğin ardındaki güçler
kıdemli subayları son anda devreye sokan gene subaylardır. Gene su­
baylar Menderes'in muhalefeU yok etmesine tepkilidirler. İnönü'ye
sempati duyuyorlar ve Menderes hükümeti dönemindeki yozlaşmadan
hoşnutsuzdurlar ."(9)
ABD Ulusal Güvenlik Konseyi Toplantı Notları
30 Haziran 19«0
(Belge no3S. Fceeısn Relatıor.s.sa 60. sSSZM . Kaynak Eısenhower Lıbrary. NSC
Reeords. tok sizin
... Mevcut rejim Menderes kadar hararetli Balı-yanlısı değildir.
Milli Birlik Komıtesı'nın 38mensubunun da ABD'dekı askeri okula git
mış olmasına rağmen. ABD'lı yetkililer yem rejimle yakın ilişkiler kur­
mada başarılı olamamışlardır. Bunun sonucunda haber kaynaklarımız
Menderes dönemindeki kadar iyi değildir.
Ulusal Güvenlik Konseyi Raporu
»ashlnglon. S Ekim 1960
(Belge no.40. Koreıgn Relatıons, 1938-60. s 888-889)
Konu: ABD'nın Türkiye Politikası
Türkiye'nin NATO ve CENTO'dakı işbirliğinin sürmesini sagla-
(8| Cüneyt Arcayürek. Uartoelef v e Giz» Servisler |9S0 2002\ 2003. s.39.
(9) Cüneyt Akalın. a.g.e. 0 9 .

283
ntak... Rapor bu hedeflere ulaşmak için su temel politikaları Öngörü­
yor. Türklerı ABD'ye ve müttefiklerine TUrk askeri ve Öteki olanakla­
rından sürekli yararlanma olanaklarını sağlamaya zorlamak..Türki­
ye'deki komünist unsurlar üzerindeki sürekli denetimi teşvik et­
m ek.(10)

"Sır İ y i s a k la n m ış (A B D h ü k ü m e t i d A h lI,
h i ç b i r y a b a n c ı h ü k ü m e t , s ır r a u la ş a m a d ı ) . . . "

VVashtngton'daki Fıansa Elçisi Herve Alphand dan

Fransa Dışlylerl Bakanı Cauvede Murvlllee 16 Haziran 1960
(B eltc no 73. kaynak Mm Aff E t r . Archıve* Diploma! ıques. Europc 1944 80. T ür­
üm e vol no 74 cızlı)
Konu: ABD'nın Türkiye'deki yeni rejim hakkındakı görüşleri
Bayar ve Menderes’in aşırılıklarından rahatsız olan ABD Dı$ı$lerı
Bakanlığı, onların düşüşlerinden dolayı herhangi bir üzüntü duymu­
yor. Dahası. Bakanlık. Türk subaylarının islerinden gösterdikleri bece­
riye belli bir hayranlık duyuyor. Sır iyi şaklanmış (ABD hükümeti da
hil. hiçbir yabancı hükümet, sırra ulaşamadı.) Her $ey hızla, büyük bir
kesinlik içinde ve neredeyse hiç kan dökülmeden gelı$tı. ABD Dışişle­
ri Bakanlığı nın uzman birimleri, yeni rejimin ulusal heyecanı yükselt­
mek ve siyasal destek sağlamak için başvurduğu usulleri beğenmiyor.
Eski Demokrat yöneticilere karsı apar topar, asın ve kimi zaman te­
melsiz suçlamalara, tepkilere neden olabilir...Milli Birlik Komıtesı'nın
bazı üyeleri, daha aklı basındaki subayların varlığına rağmen, talep
kâr bir gençliğin bir tür devrimci Özlemlerine eğilim duyabilirler...
Türk ıç politikasındaki bu istikrarsızlık ve bulanıksuda balık avla­
ma olasılığı. ABD Dı$ı$lerı Bakanlığı na göre Moskova'nın yeni rejime
gOsterdıgı sempatiyi açıklamaya yeter.
O zamandan beri. ABD Dışişleri Bakanlığı nın dikkatini çeken baş­
ka işaretler de oldu. Türk genelkurmayının çeşitli kuruluşlardaki ya
da müttefıklerararası Uslerdekı bazı kadroları azaltarak, bunları bir
KUrı ayaklanmasının patlak verebileceği yerlere sevk ederek, bu böl­
gelerdeki askeri düzenlemeleri güçlendirmeyi öngördüğü anlaşılı­
yor.! I I)
Madanoğlu da söyle diyor:
"CIA. 27 Mayıstan sonra sözlerini açtı. Bize sicil verir' hale geldi.
Amerikan müşavir heyetleri gelir hakkımızda rapor tutardı. Sonra bu ra­
porlara göre gen hizmete' gidersiniz. CIA. 12 Eylüle kadar öyle bir bl-
linçlendvdl kİ. sonra bunlar kim kİ zaten? Evren, bir hocazade. Bahsetti­
ği ayetler, hadiseler hep aileden alcfcğı terbiye. Genel sağa kayma İçinde,
ordu ve vagon gibi gitti bu sağa kayışın arkasma takı.ıp.’ ı 12)

110« 111Cüneyt AKalırv i g e .. j.J54 , 398.

(12) Cüneyt Arcayürek. a .g.e. * J9 .

284
 C IA hep cuntan öğrenmek İstiyordu:
" T ü r k c ş İn o r d u d a k i g ü c ü n e d ir . A r k a s ın d a
'g e n ç s u b a y l a r d a n ' n e k a d a r b i r g ü ç v a r d ır ? .."

IhtlIAI sonrasnda İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Önem­

li İşler Dairesi Başkam olan Emniyetçi Ergun Gokdenız'ın analizler yapa­
rak ortaya koyduğu görüşü Be şöyleydi:
*CIA + 27 Mayıs işbirliği" olamazdı.
Çünkü. CIA ve Amerikalılar 'genç subayların gerçekleştirdiği 27 Ma­
yısa kuşku ie bakıyorlardı.' Genç subaylar İle 27 Mayısın 'sol bir hare­
ket" olduğundan, olacağından kaygılıydrfar ve bu kamyla 27 Mayıs yöne­
ticilerini her yönden İzliyorlardı. 27 Mayısçıların sol değil, en azından
'daha radikal devletçi' olduklarna inanıyorlardı
CIA gibi. KGB ve ISovyet ordu İstihbaratı) GRU da. 27 Mayısçıları in­
celiyor. İzliyordu. CIA İhtilâl gününden sonraki 'geleceğn portresni çiz­
mek" peşindeydi. İki gizil örgüt daha çok. radyoda 27 Mayıs sabahı #ıtl-
IAI bildirisini okuyan Alpaslan Türkeş'ln peşindeydi. Bir kudretli atıayn
ihtilâli Mısr'daklne benzer biçme dönüşüp dönüşmeyeceğini araşmıyor­
du. Nasır ın ihtilâl önderi görünen General Neclb'l be süre sonra düşü­
rüp. bütün yetkileri avucuna alması gibi. Türkeş'ln General Gürsel i ber­
taraf ederek yönetimi tümüyle ele geçirip geçiremeyeceğlnl saptamaya
uğraşıyorlardı. Türkeş'ln şöhreti, milliyetçi çevrelerden geliyordu. Yıllar
önce bir ara. Turancı olarak hapishanede yatmıştı CIA hep şunları öğren­
mek İstiyordu: Türkeş'ln ordudaki gücü nedir, arkasında genç subaylar­
dan' ne kadar bir güç vardır, hangi kademelere egemendir?
'C IA elemanları bana da soruyordu herkese sordukları gibi. ’
CIA. bu araştırmalarndan nasi bir sonuç çıkardı?
Gökdenlz. ClA'nm vardığı sonucu açık seçik ortaya koydu: 'Eğer
C I A ' ded. T ü r keş'i kendine, yanı Amerika'ya uygun görseydi', destek­
leyecekti!'
Tehlikeli bir viran donen Türkiye. Türkeş'ln Milli Birlik Komitesi nden
tasfiye edilmesinden sonra, geride kalan bir avuç genç subayla "1961de
demokrasiye uiaşmtştı.*
Gökdenız. CIA gerçeğine doğrudan bağlamadan o günlerin İlginç bir
olayını anlatıyordu:
*27 Mayıstan sonra Emniyet Gene/ Müdürlüğü ne Hava Albay Fevzi
Arsm getirildi. Türkeş 'ln çok. ama çok yakını Emniyet Genel Müdürlüğü
Daire başkanlar mdan Ali Çankaya, uyuşturucu ile mücadele toplantılarına
katılmak üzere A B D 'ye gitti ve uzun süre dönmedi. Oradan yazdığı mek­
tuplarda ABD'de gazete çıkaracağından ve A B D 'de mücadeleye devam
edeceğinden' söz ediyordu. Bir süre sonra kesin geri getirildi.'

285
 ' A l i Ç a n k a y a , ta b ii T ü r k e ş 'e d e y a z ı y o r d u ? '
'T a b i i, d o s t t u , n i ç i n y a z m a s ı n ? '
' T a b i i ' sözcüğü İle başlayan yeni bir soru yönelterek, yeniden ' t a b i i '
yanıtı almak İstedim Gokdenlz'den.
Tabii. ABD'den postalanan mektuplar. "iglll yerlerde" sahibinden
önce açılıp okunuyordu!! 13)

"P aşam s iz i C u m h u rb a ş k a n ı ya p m a z la r, a ld a tıy o rla r."

deyince Göısei kız<* “ B u n a g ü ç l e r i y e t m e z , b e n i
C u m h u r b a ş k a n ı s e ç m e y e n m e c l is i d e d a ğ ıt ır ım . ’’

Zaman zaman şiddetlenen görüşmeler yapt* Gürsel, ku­

rucu meclisi bir an önce kurmak ve seçimlere gitmek arzusun­
daydı. Bizi kurucu meclisi geciktirmekle itham ediyordu. Ken­
ıÖnem disine: Siz k u r u c u m e c l i s e ta ra fta rız , a n c a k b u m e c li s in b i r
H a lk P a r ti m e c li s i o lm a m a s ın ı. B u m e c li s m i l l e t i n t ü m ü n ü t e m s il
e t m e s i n i v e h a lk ta r a f ın d a n b e n i m s e n m e s i n i is t i y o r u z ; a c e l e y e g e t i r m e ­
Paşa gün kaybetmek niye­
y e l i m . b i r a z d a h a ü z e r i n d e ç a lış a lım d i y o r u z ? '
tinde değildi. P e k i b a ş la n ıla n v e y a n m k a la n iş le r , r e f o r m la r n e o la c a k ? '
deyince Paşa baklayı ağzrıdan çıkardı: M e r a k e t m e b e n y i n e devlerin
b a ş ın d a o la c a ğ ım v e b u iş le r e d e v a m edeceğiz.' dedi. Gürsel'ı Cumhur­
başkanı otacağna kesinlikle inandırmışlardı. P a ş a m s i z i C u m h u r b a ş k a n ı
y a p m a z l a r , a ld a t ıy o r la r ' deyince Gürsel kızdı ve B u n a g ü ç l e r i y e t m e z ,
b e n i C u m h u r b a ş k a n ı s e ç m e y e n m e c li s i d e d a ğ ı t m m . o r d u h e r z a m a n b e ­
Konuşmalar uzachkça Gürsel açıldı ve Komite den ba­
n im e m r lm d e d ir ...'
zı şahıslardan şikayet etmeye başladı. Son günlerin bazı gazetelerini çek­
mecesinden çıkararak. Komite üyelerinin beyanatlarını gösterdi: 'B u n l a r ­
la m ı m e m le k e t i İ d a r e e d e c e ğ i z ? H e r g ü n y e n ! b i r İ ş ç ık a r ıy o r la r ; s e n d e
b u n la r a k a t ılıy o r m u s u n 7 Kendisine: 'P a ş a m b e n m a k u l o l m a y a n İş le re
k a t ılm a m , k i m s e n i n d ü m e n s u y u n d a d a g i t m e m . F a k a t m ü s a a d e n iz le a r z
e d e y i m b a ş lıc a h a t a s îz in d ir ; 3 8 k iş iy i id a r e e d e m e d i n i z v e b i z i b u d u r u ­
Artık İçimi boşaltmak İstiyordum. Gürsel bunu kabri et-
m a g e tir d in iz :
med ve özellikle Türkeş'i suçlamaya devam etti Sonunda: P a ş a m a n l a ­
ş ı ld ı . s i z b u K o m i t e 'd e n ü m i d i k e s tin iz , d a y a n a c a k v e s e ç i m le r e k a d a r
a y a k ta d u r a c a k b i r d e s t e k a r ı y o r s u n u z ; b u n u n i ç i n k u r u c u m e c l i s i a c e le
k u rm a k n iy e t lid e s in iz .' dediğim zaman saklamadı: E v e t b i r m e s n e d a r ı­
y o r u m . s ü r a t le s e ç i m le r i y a p t ı r m a k İ s t i y o r u m . " H A )

|I3| CArcayürek. » g .t . s 42. 43

(14) Orhan Irk.inli a.g.e.
<M Ismarlama Bdet okTuz. seçimle keler tayin edlmez lht«al »deri anadan dogma kderetr
buhranlar, olaylar Kinden çkar etralına karakteri, bkgısr ve cesareti, siyası fkırlenyle ken­
etsin daha <k şamalarda kalxJ ettirir. Gürsel butun bu özeliklerden yoksundu. Omuzunda
kalabalık yıldızlar, gönlünde İyi rtyetter taşıyordu zaten bu ne etenlerle bir sabah esinden
aknıp devletin ve ihtilalin basına oturtulmuştu.

286
 İtende görüleceği gibi C.Gürsel gerçekte siyasi hlnp yerrıe ülkenin
İçinde bulunduğu kötü ekonomik ve sosyal ortamın bir an önce düzene
girmesini ve yönetimi sivillere devretmeyi düşünüyordu. Bu konuda ça­
ba gösteriyordu: ancak Batı yardımına tekrar başvuracaktır. RadlkaBer İse
en az 4 yıl daha ulusala reformların yerine oturmasını İstemektedirler.
Sonucun ne olduğunu İleride goreceğız.
Orgeneral Cemal Gürsel e
Atatürk’ün Bile Sahip Olmadığı
Yetkiler Verildi
Canayakın. bonaparttst eğilimleri olmayan babacan haliyle 'Cem al
Aga" olarak bilinen Gürsel. Devlet Başkanı. Başbakan. Başkomutan ve
MBK Başkanı yapıldı: kağıt üzerinde Atatürk'ün bile sahip olmadığı yet-
kler verildi. Gürsel, bir keler değil, bir figür olarak görülüyordu. Lider or­
taya çıkmak durumundaydı.
Gürsel e Devlet Başkanlığı. Komite Başkanhğı. Başbakanlık. Slahlı
Kuvvetler Başkomutanlığı gibi tarihte Atatürk dahil kimseye verimeyen
görev ve yetkileri vermekle biz mi hata ettik? Şu anda kestremiyorum:
fakat muhakkak kİ taraflardan birisi büyük hata yaptı. O günlerde İstesey­
di Gürsel, bizi, biz arzu etseydik Gürsel i tasfiye edebilirdik, hiçbir şey de­
ğişmezdi. Ismarlama lider, başsız Cunta olmayacağını daha sonraları an­
ladık. acısn çektik, belki de memleket hala bu hatanın sonuçları yüzün­
den bunahmlar ıçnde sallanıyor...
LHkenn bu hale gelmesi askeri müdahaleyi ve MBK'nın oluşmasını
pek ala haki kılmış olabilir. Fakat yeni durum, siyasal otonte ve yasal hü­
kümet gibi devletin ve toplumsal kurumlarn da yeniden yaratılmasrıı
gerektrıyordu. Bunlar nasıl olacaktı?
Üç profesör ve askerlerden oluşan bir komisyonun hazrladığı geçici
anayasa 5 Haziranda ortaya çktı ve 12 Haziranda kamuoyım açıkladı. İki
gün sonra yürürlüğe girdi. Bu belgeye göre, bir genel seçim yapıldıktan
ve yeni anayasa yürürlüğe girdikten sonra. Büyük M ilet Meclisinin tek­
rar yönetimi devralmasına kadar. MBK. Türtt milleti adna egemenlik hak­
kını kulanacaktı. MBK. yasama yetklsml doğrudan, yürütme yetkisini
Devlet Başkanının atadığı ve MBK’nın onaylackğı bakanlar kurulu araçlı­
ğıyla kullanacaktı. MBK’nın bakanlan görevden alma yetkisi vardı: fakat
sadece Devlet Başkam bakanları atayabilirdi. Sadece yargı yetkisi
MBK'dan bağımsız bırakİdi: gerçi yne de ölüm cezalannı onaylama ya da
veto etme yetkisine sahipti.
Görüldüğü gibi MBK olağanüstü hal hükümetiydi ve olağanüstü
yetkilere sahipti. Serbest piyasa Ne başlayan ve batı İle eklemlenme­
ye giden DP İktidarının plansız ekonomik kalkınma çabalarıyla geldl-

287
gl mail İflas sonucunda ABD'nln. O U C ’nln ve IMF kapdannda st and
by" denilen ayakta kalabilme yardm larm a. niyet mektuplanna muh-
u ç hale geldi. Bozulan ekonomi ve sosyal dengeler, sokağa dökülen
toplumsal tepkler. antidemokratik uygulamaları getlrdğlnde. DP İktidarı
devrilmiş ve askerler liusalo restorasyona girişmişlerdi. Ancak halkçı ta­
banlı tk günlerin şaşkınkğı geçer geçmez. üç büyük gerçekle yüz yüze
geleceklerdi. Birincisi flaş etmiş DP kamu maiyeslnı tamtakır kasalan.
İkincisi İç kaynaklarla üstesinden gelinemeyecek kadar yığılmış borçlar,
üçüncüsü restorasyonda Batı destek ve bağımlıhğmın kaçınılmaz olduğu.
İşte bu tablo komite içinde sol ve sağ bölünmeye 4 parça ve kopuşmaya
neden olacaktı.
Önce kitabımızın İçeriği doğrultusunda MBK'nın kalkınma ve kaynak
arayışları nedeniyle önce yabancılara danışılan plank döneme geçişi na-
srl oldu?

Menderes Plan ve Programı

Komünist Ülkelere Özgü Bir Uygulama Olarak Görüyordu
DP Planlı Kalkınmanın ön em ini Anladığında b e Çok Geç Olmuştur
27 Mayıs asken darbesi yapddığmda Tlnbergen ve Yardvncısı
I.Koopman Ankara'da ilk Plan üzerine çakşmalarını yürütüyorlardı.
Plank denilen, aslında kertesinden önceki kadar plansız dönemm İl­
ginç bir başlangıcı vardır. 1950-60 döneminde muhalefet sözcüleri özel­
likle İsmet Paşa Demokrat Parti yi ekonomide 'plansa*, "programsa" ol­
makla suçluyorlardı. Buna karşılık İktidar. Plan ve Programı komünist ül­
kelere özgü bir uygulama olarak suçlardı. Gerçekte de 1957'lere kadar
Amerikan hükümetinin resmi görüşü de bu paraleldeydi. Gerek OEEC ve
gerekse Amerikan uzmanlarınınTürklye ye verdğ) öğütlerde de kapsam­
lı plandan kaçınılması istendi. Hatta, kalkınma hız«ti artırıcı değil, yavaş­
latıcı önlemler (Bütçe denkliği. Devlet Ekonomi Kurıiuşlaraıda harcama -
kaynak dengesi vb.) Öğütleri venilrdt. Ancak 1957 den sonra gerek Bir­
leşik Amerika'da ve gerekse bataıın sözcüsü OEEC raporlarında “koor­
dinasyon eksikliğine!- parmak basılarak. 4 Ağustos I958'de yapılan
'sağlamiaştrma' işlemleri İçin. Paris görüşmelerinde "bir kalkmma prog­
ramı çerçevesinde yatırımların zorunlu koordinasyonunu sağlamak üzere
gerek» yetkilere sahip bir Koordinasyon Bakanlığı kurulması" öngörül­
müştü.! 15) Bu baskıyla Koordinasyon Bakanlığı ve Başbakanlığa bağlı bir
:i5 ! 22 Ajuszos IBVS Dıjıjierı Bakanı la m Rı£iü Zorlu ulun konusmas.rus bit bolü
mûnde söyle cSyordu: "... Bu vaziyet karsısında, ju esas Özetinde anlaştık Onlar kabil let-
tlet kİ. Tüllüye nm la k m u s ı < n yapılan ve yapılmakta olan envesnsmanlarm lyatmml be
mesl ve bunlara dalsa Mr miktar n n la v esi ve daimi yeni ilavelet yaparsan lazımdır Bu de

288
İktisadi Müşavirlik Kurulu oluşturuldu. Bir Kalkınma Planı hazırlamak üze­
re Prof.|ean Tlnbergen Türkiye'ye getirildi. 27 Mayıs Devrimi yaprldığın-
da Tlnbergen ve Yardımcısı |.Koopman Türkiye'de ilk Plan üzerine çalış­
malarını yürütüyorlarek.
Bu çaba Amerikan büyükelçisi R.Hare tarafından şöyle Övülüyordu:
*Yenl hükümetin başarılı bir ekonomik kalkınmanın katlanılacak büyük
çapta fedakârlıklarla mümkün olabileceğini açkça taktir etmekte olması
ve hususi sektörün bu kalkınmada rölünün bilincine vararak, planlı bir kal­
kınmaya verdiği önem. Amerika Birleşik Devletleri üzerinde çok olumlu
bir etki yaratmış ve cesaret vermiştir.! 16)
Ancak İleride görüleceği gibi bu olumlu!!) yaklaşırı strate|lk kamu
yatırimlamın planlanması ve finansmanına geldlğnde olumsuza dönüşe­
cektir.

Darbeci Askerler Acı Gerçeklerle Yüzyüze

" D ış y A r d ım o lm a d ık ç a A y a ğ a k a lk a m a z s m u ."
Dr Koopman

27 Mayıs İhtilali nin yapıldığı gün. Dr.Koopm an daha sonra adı *10
Yıllık Plan Bürosu*na dönüşen Envesttnan Komltesl'nl organize etmek
ve Uluslararası İktisadi İşbirliği Orgutu'nun (OEEC) İsteği doğrultusunda
hazırlamak üzere Türkiye'deydi. Dr.Koopman'ın çalışmaları Günlük Faali­
yet Raporları adı altında derleniyordu. 12 Nisan 1960'tan İhtilale bir haf­
ta kalana dek düzenli tutulan Günlük Faaliyet Kaportan, dış dünyanın Tür­
kiye'den İstediği plana bakışım göstermesi açsından bir belge değeri ta­
şıyordu.! 17)
Dr.Koopm an şu noktaya işaret etmişti:
Taranın en çok kAr getirecek faaliyetlere yöneltilmesi için hesaplanıl
ekonomik açıdan sağlam temellere dayanması gerekmektedir Bunun
için gerek devlet, gerekse özel glnşknde hesaplar a y n esaslar dikkate
alınarak yapılmalıdır.
Bay Haşan E.Işık. Arkadaşlanm durumu İnceleyerek tasarrufun artı­
rılması için bir öneri getirebilirler, 'demiştir.*
Dr.Koopman milli gelin artırmanın dş yarden olmadıkça, büyük öl-
kabıi ettik.. Bu müessesetere müracaat ettfc. mûzakelerelerlmlz 6-7 a y kadar sürdü Bura­
ya heyetler gek*. gûrüjnjk. mutap* kaldfc resmi müracaatımın Mart 19 58de yaptık. Uk
tefcnfc ve müsbet netteeyt 12 Temmuz I958'de aldık, i l Temmuz 1958de ram te bunu
resmen teşci ettrdk Yapdı/ı yardım. Türkiye Icın pek büyü* Wr otk balkı Uk adarın tejkll
etmektedir."
(161 A.Başer Ka/aoglu. "LnBasycn GeBşmş ve Az Geflj/rU} ülketerde*. 1995. s.253.
(171 Kenan Modan. Cemil Çakmaklı "Cecml}ten Geleceğe Kakınma acayrjlan" Altın Ki­
taplar. 1987. s.5l.

289
çüde mümkün olamayacağına İşaret etmiş ve:
'Gelecekte yapılacak olan yatırım programının hangi kaynaklardan fi ■
nanse edileceğini aynca yakından incelemek gerekir. Dış yardımdan y a ­
rarlanma olasılığı unutulmamalıdır. * diyecektir.

" B o r ç la r ım ız o k a d a r ç o k k İ , n a s ıl ö d e y e c e ğ iz ve
d ü n y a d a k i it ib a r ım ız ı y e n id e n n a s ıl İh y a e d e c e ğ iz . ”
Devler Bapunı ve MBK Orgeneral Cemal Gürsel
MBK üyesi Suphi Gürsoytrak'a, İstanbul Belediyesinin kasasında
sadece SO bin Hra kaldığı " a n " edilmişti.

Cemal Gürsel. 4 Temmuz 1960 ta yaptığı bir basn toplantısında bu

durumu şöyle anlatmaktadır: ‘Borçlarımızı biliyorsunuz. O kadar çok kİ.
nasıl ödeyeceğiz ve dünyadaki itibarımızı nasıl yeniden ihya edeceğiz?
Bu büyük bir mesela ama. borcumuzu asla reddetmiyoruz. Hesaplı hare­
ket etmek, kitaplı hareket etmek, yorganımıza g ö re ayağımızı uzatmak,
çok çalışmak suretiyle biz yine borçlanmızı vermeye çalışacağız. Fakat
unutulmamalıdır kı. bu çok (azla olan borçlan öderken N A T O camiası için
hayati ehemmiyeti olan Türk askeri ve iktisadi gelişme işi de sekteye u ğ ­
rayacaktır. Şu halde Avrupa'nın bunu görmesi v e Türkiye'ye yardım et­
mesi makul bir harekettir. Amerikan yardımı artınlabılır v e artınlmalıdır.
Şimdi size söylemeyeceğim. Birçok yerlerden bana avuç dolusu yardım
teklifleri geliyor ama Amerika nın bu yardımı yapması daha iyi olur zan­
nediyorum. ‘
30 Mayısta Cemal Gürsel başkanlığmda kundan I . Gürsel Hükümeti.
Türkiye'nin en önemli sorununun ekonomde durum olduğu tesbltınl yap­
tı Gerçekten İhtilalden hemen sonra, devlet hazînesinin son durumunu
öğrenmek İçin İstanbul Belediyesi'ne telefon eden MBK üyesi Suphi Gür­
soytrak'a. kasada sadece 50 bm lira kaldığı "arz* edilmişti.
Bu parayla, değil belediyeyi yönetmek, belediye çahşanlannın aylığı­
nı bde ödemek İmkânsızdı. Türkiye'nin dış borç mlktan ise 850 milyon
dolara ulaşmıştı. Bu nedenle yabancı ülkeler Türkiye'nin 1960 İhtilali son­
rası uygulanacak ekonomik programını büyük bir merakla bekliyorlardı.
4 Temmuz 1960 günü Devlet Başkam ve Başbakan Orgeneral Cemal
Gürsel in. İstanbul'da gazetecilerin. 'M illi kalkınma konusundaki çalışma­
lar hakkında bilgi verir m isiniz?' sorusuna karşılık 10 gün Içnde bir plan­
lama dairesinin kurulacağını açıklaması. IMF, O U C gibi 1958 istikrar
Programı'nın geleceğini merakla bekleyen Batilı mail kuruluştan ra­
hatlatıyordu. Orgeneral Gürsel gazetecilere verdiği renkli cevapta şöyle
diyordu: 'Evvelce de İlan edildiği g ib i bir Planlama Dairesi kuruyoruz ve
onun içine otonte olan yabancı mütehassislan da koyuyoruz. Sümmette-

290
dank (sonradan uydurma) olmasın cUye dikkatle üzerinde durulmaktadır.
Belki de bir hafta veya on gün zarfında bu daire kurulmuş olacaktır. Artık
memlekette, herkes canının istediği g ib i şu yapılsın, bu yapılsın diyem e­
yecektir. Yapılacak işler Planlama Dairesi nln tetkikinden geçecek, fayda­
lı İse yapılacak, faydasız İse durdurulacaktır..."
Gürsel be şeker fabrikasının temeli yemde dururken, birçok lüks lo|-
man, spor tesisi, yüzme havuzu vb. gibi binalara fabrika binası kadar har­
cama yapıldığını gördüğünde: "Bu kadar para, bu kadar İsraf, bu kadar
lüks binalar, belki be İlim müesseseslne hürmeten kabul edilebilir, ama
be şeker fabrfcasnda bu kadar lüksün, bu kadar İsraftı ne için yapıldığm
bir türlü anlayamadım ve tabe durdurdum.'

Türkiye'nin Dış Yardım İmdadına Cevap

ABD Yerine SSCB'den Geliyor
Gürsel'İn planlama aniayışnda "sosyal* planı zorunlu görmesi, daha
sonra yabana uzmanlarla ciddi görüş ayrılığına yol açacaktı.
Ancak Gürsel in önceliği acil para yardımlarıydı ve Batı dünyasından
taleplerde bulunuyordu. 23 Temmuzda. "ABD bizi anladığı takdede yar­
dımı arteablllr ve artırmalıdır", diyerek Türkiye'nin dış yardım tercihine
açıklık kazandırdı. Ne var kİ bu mesa)ın cevabı ABD yerine SSCB'den gel­
di. SSCB Başbakan N.Kruşçev. Cemal Gürsefe gönderdiği mesaha.
"Türkiye'nin blokdışı kalmasını' İstedi. Gürsel 10 gün sonra bu mesaja
verdiği karşılıkta. 'Türkiye'nin ulusal güvenliği açısından mevcut kolektif
güvenlik sistemi İçinde kalacağını' açAlayacakb...(18>
Aşağıda ABD ve Fransa'ya alt arşiv belgesinde SSCB'nin yardım Öne­
risini görmekteyiz. Bu üç belge o sıralarda ABD'nln MBK'ya bakışını yan­
sıtması bakımından iglnçtlr.
"Sovy et hükü m e tin in yardım a hazır o ld u ğ u n u ve
G ü rs e n y ü zd e üç faizli 50 0 m ilyon dolara ka da r ulaşan
b ir tu ta n k a b u le zorla d ığm ı b iliyo ru z .."
ABD 6 Üç il VVarren

EJçl WerT*n'den H e r k e » Mektup

Ankara, 11 Ağustos 1960
(Belge no M F o e g n Rdatun». I9SB60. » 869 70)
Türkiye'deki A B O elçisinden (W arren), Ortadoğu ve Güney Asya İşlerinden so­
ru n lu Dışişleri bakan yardımcısına ( Jones) mektup. Bir OmeıŞ Bakan Herter tarafın­
dan başkana yollanmıştı. Herter yapılan yorumlan başkan.-ı bilgim e sunmakta yarar
gormoş olmalı. Elçi, müdahaleden bu yana ıkı buçuk ay geçtigmi. oiaylarn netleşti­
ğim belrterek. şöyle devam ediyor:

(IB l Kenan Mor t an Cemil Çakmaklı, » j . e . . s » .

291
 Gürsel gerçek bir kdadu Hulı Öğreniyor Devlet başkanı gtoı hareket ediyor.
Kendisin» gayet iyi idare crfryor. Gürsel kimsenin aleti değildir Sarper. 29 Mayısla,
müdahaleden üıı gün sonra. Gürsefm parlak bir beyin otm a dğn ı söylemişti Kanım
ca Sarper bu görüşünü gözden geçirmelide.
MIH Birik Komitesi ço k tecrübesiz, çok gençtir. Gürselin altına en önemli
MBK üyesi olarak Türke şı yerleşUrrdım M BK’da zaman zaman dikkatimizi çeken
General Madanoğlu ve blr-iki albay da vardır.
Kabineye geknce. Ankara'daki tecrübeli Amerikalıların büyük be bölümü kabine
üyelenrm bağlılığndan. yurtseverliğinden, teknik ve mesleki rvtelıklermden etkilen­
miştir. Ortalamanm uzer nde bir kabine olduğunu söylemeliyim. Amerika'nın bazı iyi
dostlan da kabmcdc yer a iycr. Kuşkusuz kimi sağkksız ktşier de vardır ama bunlar
zaman içinde tasfiye edileceklerdir. Düşündürücü olan şudur. Kabme'nm en ryı ıkı ki­
şisi. Amerika'nın sağlam İki dostu ve hayranı İren (Cihat) ve Koper(Daniş) da
ha şbnHden ateş altındadırlar. Fırtınaya göğüs gerebilirler. Eğer geremezler-
se. bu Amerikalılar için bir kaygılanma nedeni olabilir.
AB O 'ye eğtm \ ticaret. ıdeotoyk bağlar yotıyla bağ) ön em i kabme üyeicn oldu-
ğ ırıu M y cruz Bu geçici hukümelm A B D hüküm etne ve Kakına Menderes dönemin­
deki kadar yakın olduğu anlamına gelmiyor. T e rsn e bu hükümette A B D 'ye karşı kuş­
kucu eğMunler m evcut
E<>rr Gürsel hükümeti, vermeye hazırlamağımızdan daha fazla yardıma ihtiyaç
duydu^vnu söylerse, kı öyle yapacağrıı sanıyorum, eim den ne gelir? Sovyet hükü­
m e ttim yardıma hazır olduğunu ve G ürsen yüzde üç fa izi 500 milyon dolara kadar
ulaşan iv tutan kabule zorladığını biliyoruz. Bir Geçıçı Hükümet. Sovyetler'm başlan
çıka na tekirlerine ne kadar dayanabilir? Tecrübelerinizden biliyoruz kı. b* kez bu
yardımı kabul ederse, engeler ortadan kalkar. Amenka Birleşik Devletlen ve Batı
d ü n y a » büyük ve tra_ık bir yenilgi tatmış oka...
Elçfck. olaylan d*katle izlemeye devam edecektir. Bütün halklar birbirine m ıiv
taçbr. SSCB'rm günümüzdeki davranışları karşısında. Türkiye'ye her zamankrıden
fazla İhtiyaç duyuyoruz. Türkiye halkı birlikle çaişmamız ıçm bize Menderes hufcüme-
tnın vesdğı inançla ve bağilıkla b v ik te çakştk. Şimdi halk birlikte çaişm am ız ıçm
bize Gülsel hüküm etnı sunuyor. Onunla da t çıkı Menderesle çalıştığınız g b t inanç­
la ve bağUfcla çekşacağız Görebildiğimiz k»darıyla geçici hükümetin seçeneği
yoktur. Eğer hükümet devitirse akından ne çıkacağru k m e kestiremez. A m a bir
şey kewvdır. Bir karştikh ve siyasal hoşnutsuzluk durumunda. Sovyet!er bundan ya­
rarlanmak açısından Batı dünyasına göre daha elverişli durumda olacak t r Batı dün­
yasının ve ABD'nbı çıkarları Gürsel hükümetine olabildiğince anlayışlı, olabildi­
ğince yardımcı olmamızı gerektirmektedir. Bunu yaparken ABD'ye karşı la*rn
m ü m itiı olduğunca ABD'den uzaklaşmak olduğuna inanan b r grup tecrübesiz kışı
tarafından bekleniyor olduğunu akıldan çıkarmamak gerekr.( 19)

“S o ry e d e r b U e 3 0 0 -3 5 0 m ily o n d o L u yordu n tektiü n d e

bu lu m d u U r. B U . K o m ite d e k i s o l eğilim ler, b u n u c id d iye a W * . “
"S o vyed er Cemal Görse// davet ettiler. Görse/ b u tek im k jtbu l etmedi. *

Suphi GOrsoytrak'U (27 Mayıs ihtilali İçinde yer alan subaylardan)

C M ş ttt;

(19) Cüneyt Akalın. ‘ Askerler ve Dış Güçler Amerfcan Seleleriyle 27 Mayıs', s.351.

292
 :B*İ9« no 79|
- Sovyet elçisinin sızı s * sık ziyarete g cld ^ı doğru mu?
- Gursoytrak: Evet, o donemdeki Sovyet elçisi (Ri/ov. y z ı.) buı sık uk ziyarete ge
lr<4. Çok girişken biriydi. Evterımue kadar getirdi. Sovyetler bu e 3 00 350 m İ yen do
lar yardun teklifinde bıiundular. Bu. Komıte'dekı sol edim ler, b ın u a d liy e A lık Sa­
mı Küçük, Suphi Karaman gibi arkadaşlar, bunu olurnfu karşıladık. Fakat komite
üyelerinin büyük çoğunluğu sağ eğilimliydi. Sovyetler'den çekiniyorlardı Cemal G ür­
sel Paşa ile bu konuyu tartıştık. Sovyetler Cemal Gürsel'ı davet ettler. Gürsel bu tek
Mı kabul etm ed Bunun ürerine Sam ı Küçük "bue irin verin, bu gidelim" d eri Gür­
sel buna da yanaşmadı Oysa böyle bir dış yardıma çok tıtıyaç var d
•27 Mayıs Hareketi bir dış polrtfca değişikliğine gitti mİ?
- Gursoytrak: Oldu tabu Sovyetler Birliğine ve markım milletlere karşı tavır de­
ğişliğine gidildi Hatta Cezayir Ulusal Kurtuluş Cephesinden (F L N ) Yarbay Üm ran
Türkıye'yı resmen ziyaret ederek teşekkür etti. Amerika'yla imzalanmış bulunan açfc
gulı antlaşmaların dökümünün yapılması çakşmasına başlandı Bu çalışma 1967 yv
kna kadar sürdü. Ikk Anlaşmalarda Türk yargı erkinin yctklerme tecavüz eden hü­
kümler değıştnldı.(20)
“A lb a y T ü rk e ş . T ü r k iy e H e A B D a ra s ın d a k i
Ik J II a n t la ş m a la r ın ö ı e l h ü k ü m l e r i n i k a b u l e t m iy o r . . . ”

Fra n s a ’nın Ankara Elçisi H .S p lö m u lk r'd e n Dtşlylerl

B akanı Couve de Murvüle'e
Ankara. 2 0 EyKU 1960
(Bet** no 77. kaynak M n E ir . A ı ı t n c t O^Hsmauoucı. Euo*>« 19*460. T u .« ı * . > 0 72)
Konu: T ürk iye dış pok tıkasır«n genel yOnehşı.
1. E n ileri giden unsurlardan b n olan Albay Türkeş, kendi arzusınun ve tüm ar­
kadaşlarına! arzusunun. T ürkıye'yı azgelişmişlikten kurtarmak ıçm tek çare oton, tam
anlamıyla Batılılaştırmak olduğunu daha dün bana söyle(4.
2. A m a 0te yandan eski yönetimden farklı olarak. M B K. ittiaklarının ötesine ge­
çerek, b u bağmsızkk ve özgürlük siyaseti uygulamayı düşünüyor, örneğm Türkiye
de A B O arasındaki k ı l antlaşmaların özel hükümlerin kabil etmiyor.. Egementfc
haklarına sınırlama getrılm esnı kabul etm ıyor.(2 I ) Türkiye bu yandan Atlantik İtti­
fakı içindeki devletlerle iyi ilişkilerini sürdürürken Ote yandan da Özelikle Ortado­
ğu'da ve Öteki azgelişmiş ilkelerde önemli bir rol oynamaya çakşıyor. B in a lider ol­
maya çatışıyor da dryebrtru-.

(20î Cüneyt Akalın a .g .e . s.407.

(21) A Türkeş. A B D ve AvrupalInın dayatmalıma. Tüıkçilügü karşı bir hareket olarak
örgütlemeye girişti Mıih Birik Komitesi, y Cne tim eke jJtkğı İlk günlerde T ürkeş'n öna­
yak olmasıyla Batlı plan modeterı reddedilerek Devlet Planlama Dairesi kurulmuştu.
Bu çok olumlu bir gırışımt* Daha sonra Türk Kültür Demekleri kuruldu
Kısa zamanda taşınabilir sinema makneleriyle donatılan 2 0 gezici ekip oluştıauldu ve
köylere gondenh*. Bunun yanı sıra Ülkü-Küitür Birlet teşkilatı kurulması planlanmıştı
Bunun fn azışmam ıçm Türkeş. gücüne güvenerek bir özel bankann sah bine konuyu
açtı ve bu ış ıç n gerekli krediyi terrkı çenesini istedi İstek, k i azsız kabü edilmişti
yeten kadar kredi sağlara* Günlük b « gazete çıkarılması düşünülüyordu Gaaerkıkı
adı "İş*" olarak tesblt edilmişti. Sonradan ‘ ö n c ü 'y e çevrildi. Öncü. 14'lertn yayın o r­
ganı olduğunu resmen açMamayacaktı. ortann Bkr1 ve görüşü etrafnda yaşan yapa-

293
 3. Ö le yandan Ankara'daki yonetıoler, uluslararası koşuliarn Türkiye'nin daha
aktif, Özerk diplomatik manevralara gücünün yetmesini sağlayacağına inanıyorlar.
M B K y a hakim olan gOrüş, A B O n in tartılma kabul etmez bir biçimde, gerilediği
d r. ö le yandan Türkler özelikle askerler ülkede görev yapan Am erıkatara karşı pek
sıcak duygular tap m ıyo rlar- Dahası. 27 M aya darbesinin yaratıcıları, dkeyi yabancı
hakimiyete açtığı için Menderes ve arkadaşlarına eleştn yöneltmekten mutluluk d u­
yuyorlar.
Bunian ifade etbkten sonra. Türkiye'nin, kendisini A B O 'ye bağlayan çok sıkı ve
karmaşık mtelktekı çok yOnlü ilişkileri gergnleştrm eye çazştıg sonucuna varmak
çok aşırı bir yorum olur. Türk askeri yöneteni, ekonomik ve mali konularda, eski re­
jimin gosterdgı becenksubklen yineledi fakat gderek kötüleşen ekonomik ve mali
durum karşısında hakikat kua surede gelip dayatacak. Maliye bakanı Uluslararası Pa­
ra F o n u n u n toplantısına g-diyor ve dosyaları Amerikalıların önünde açmak torunda
kalacak...
4. A B D ile ılişM ern yanı sıra. S S C B ile ilişkiler de Türklerm aklın, kurcalıyor As­
lında yeni rejim, tıpkı Arap ülkelerine yaptığı gibi, eski rejimin politika arını sürdürü­
yor...
Sovyetler. Türkiye'ye karşı iyiniyet girişimlerini ve karşılıksız ekonomik
yardan tekliflerini, ustaca ve artırarak sürdürüyorlar. Türkiye'ye, istediği anda
% 2.5'tan. 15 yılık vadeli 450 mayon dolar teklif ediyorlar...
5. Mili. Bir Mı Kom .tes.nn dikkatini çeken üçüncü alan Ortadoğu'dur. Türkiye
burada Arap ülkeleriyle yakınlaşma temekne oturan beialeyıd bir rol oynamak isti­
yor. Bir kez daha eski hükümetlerin başarısızlığa ugraduŞı b » alanda, eski yönelişin
canlandırlması sOz konusudur ( 2 2 )

“Sosyal PUnlama”dan Hiç Söz Etmeyen

Tln b e rg e n -K o o p m a n Memorandumuna İtirazlar

Orgeneral Gürsel OEEC'ye "d altından" planlama çalışmalarının de­

vam edeceğini bildirince. Prof. Tlnbergen ve Dr.Koopm an 27 Mayıs İh­
tilâli nedeniyle Türkiye'de noktaladfcları çalışmalarım bu kez Hollanda'da
bir yazılı taslağa dönüştürerek. Hazvan 1960'ta Merkezi Bir Planlama Bü-
rosu’nun Organizasyonu Hakkında Memorandum başbğıyta Ankara'ya
yoluyorlardı:
'önerdiğim iz plan bir müdahale olmayıp, devletin kamu kesi­
m iyle piyasa ekonomisi berabedlğinde yürüttüğü faaliyetlere bir
değişiklik getirme düşüncesinde de değildir. Amacımız, ülkenin
kalkınması için hükümetin yatırım politikasında doğru adımlar at-

caktı. O n c u DP'nkı m alam dan okıp Kuzineye devredien Zafer gazetesinin basıldığı
Güneş Matbaacılık Şirketi nin rotatfînde basıma ya başladı ve 13 Kasım ihtuakyle bir­
likte el değlştverek çalşanfann mah haine gelck öncü üe sözleşme İmzalayan gaz e
tealer. Onceten bunun Türkeş ve aıVadaşlarınn el alından yayın organı olduğunu b l-
miyorlardı. ö n c ü yayın hayatına başladktan kısa bir süre sonra, üç gazeteci Turteşl
haftakk bir dergi çıkarmaya da ikna ettiler.
(22) Cüneyt Akalın, a g e . s403

294
 m a s ı v e b u n a b a ğ lı ta li ö n le m le r i n ( v e r g i , s ü b v a n s i y o n , k r e d i İ m ­
k a n la r ı. d ı ş t ic a r e t ) g e r ç e k le ş t i r ilm e s id ir .'
Memorandumda "sosyal planlamamdan hiç s ö z edilmemiş olması,
planın "sosyal" boyutuna hiç değlnimemesı ilginçti. Anlaşılan Tlnber-
gen'ın amacı, yalnızca "yatırımları derleme-toplama’ydı.
Memorandum da plaran hazırlanması İçin yabana uzman gerektiği
de yer almışa Düşünülen uzmanlarn başında Prof.Chenery vardı. Che-
nery. ktısat teorisinde. ' H e r ü lk e a n c a k v e a n c a k u lu s la ra ra s ı I ş b ö k J m ü n -
d e k l y e r i ö l ç ü s ü n d e k i m a lla n ü r e t m e l i d i r ! ' görüşünün yandaşı olarak ta­
nınıyordu. (DPT uzmanı olarak gelişi Türk yetkililerince kabul görmeyen
Chenery. 1962 yılında DPT tarafından düzenlenen "Uluslararası Plan Kol-
lokyumu'nda Türkiye'nin %7 büyüme hızına karşı çıkan görüşün sahibi
olarak yemden ortaya gkacaktı )
Tlnbergen-Koopman Memorandumunun yaklaşımı Türk uzmanlarını
rahatsız etmişti. Bu rahatsızlığı maliyeo Mem duh Aytür'ün 26 Ağustos
1960 günü Milli Birlik Korratesl'ne teskm ettiği. "İnkılap Hükümetinin
İktisadi Prensipleri İle Bu Sabada Kuracağı M üesseseler ve Alacağı
Tedbirler Hakkında Program" başlığını taşıyan raponnda açk seçk gö­
rülüyordu. Aytür raporun sunuş yazısında Istkrarsızbğı Türkiye'nin en
önemli gelişme engeli olarak görüyor ve devletin ekonomik hayata mü­
dahalesini kaçınılmaz kabul ederek şunları söylüyordu:
'A r t ı k s e r m a y e b i r ik im in i v e g i r i ş i m i n i s ö m ü r g e l e r v e s ın ıf la r a l e y h i ­
n e k o l a y l a ş t r a n 1 9 . y ü z y ı l d ü z e n i, e g e m e n li ğ i n i k a y b e t m e k t e d ir . B u n e ­
d e n l e g e r i k a lm ış ü lk e le r İç in iz le n e c e k y ö n t e m , d e v le t m ü d a h a le s i' v e
u lu s la ra ra s ı s e r m a y e h a r e k e tle r i ' g i b i Ik İ e tk e n e i n d i r g e n m e e ğ i l i m i n d e ­
d ir . D e v l e t m ü d a h a le s i, k iş i b a ş ın a g e l i n d ü ş ü k ü lk e le r d e , b e lir li b i r y a t ı ­
r ım d ü z e y i n e u la ş m a y o l u y l a k ıs ır d ö n g ü y ü k ır m a k a ç ıs ın d a n b i r z o r u n l u ­
lu k t u r . "(23)
Türkiye Cumhurlyetl'nln Hail Pür Melali
Bütçe Açığı Vatanda>ın Parmağındaki Alyans ve
Her Çeşit Bağılla Kapatılmaya Çalışılıyor
Maaş Dışında Hiçbir Ödeme Yapriamıyordu
Plan tartışmaları sürüp giderken MBK. "yamalı bohça" olarak adan­
dırchğı bütçeyi vatandaş bağışlarıyla kapatmayı umuyordu. Gerçekten de
vatandaşların küçük bağışları kısa sürede büyük bir miktara ulaşü. Vatan­
daş parmağındaki alyansı bağış olarak devlet hazînesine veriyordu. Bu­
nun üzerine 12 Ekim 1960 tarihinde 100 no.lu özel bir Vergi Muafiyet
Yasası kabul edildi. Yasada: "D o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a d a h a k ik i v e y a h ü k m i f a ­
i l i ) Kenan Mcrtan. C e m » Çakmaklı, a j t . s.81

295
h ışla r aracı edilerek H â z in e y e y a r d m a m a c ıy la v e b a ğ ış y o lu y la g ü m rü k le re g e l-
m if v e ge le c e k d a n h e r tü rlü e j y a v e k ıy m e tle r. G ü m r ü k V e rg is iy le ith a l sırasın­
da a lm a n d iğ e r v e rg i, r e s im v e ü cre tle rd e n I D a m g a R e s m i d a h il) m u a f o ld u ğ u g i­
bi. T ü rk p a ra s ın ın d e g e n rv k o ru m a k a ra rla n yla d ı j tica re t re jim in in k o y d u ğ u sı
denillyordu. Ancak ekonomik durum ciddiye­
n v la m a la ra d a ta b ı d e ğ ild ir .'
tini korumaya devam ediyordu Bu nedenle. Merkez Banka» 28 Kasım
1960 ta yatınmlann kısılma» pahasına, bankaların borçlanmalarına uygu-
lacfcğı reeskont oranlannı yükseltiyordu.
Günlük ekonomik sArıcılar sürüp gidiyordu. 1960 bütçesinde görü­
len büyük aç A nedeniyle. Temmuz 1960 u 500 milyon llrahk bir -Hflrrt-
yet İstikran* yapılmasın* karar verildi. Anlaşılan vatandaşların g ö ­
nülden bağışlan, bütçe açıklarının kapanmasına yetmemişti. 11 sayı­
lı kanunla yeni bir İç borçlanma karan alınarak. İç borçlanmaya yeni bir ya­
pı getriliyordu. Burada dikkat çekici olan. “ Bu tahviller İhraç tarihinden
Idbaren 10 yri geçmedikçe erken ödemeye tabi tutulamaz," denme
siydi. Anlaşılan kaynak »kıntısının süreceği inancı yaygındı.
Aynı zorunluluktan MBK. Kasm ayında da ‘ 27 Mayıs İnkılabı ddayı-
»yU 100 milyon liralık madeni hatra para bastırılması hakkında' bir ka­
nun çıkardı.124)
Bu sıkntılı kaynak buluşları ve arayıştan bitmeyecek İtende görüle­
ceği gibi sonraki yıllarda daha da değtşA yöntemler İcat edilecek».
27 Mayıs İhtilâli sonrası. Türkiye'deki tüm kamu yatınmlan durdurul­
muştu. Maaş dışında hiçbir ödeme yapılmıyordu. O sıralarda Türkiye
Odalar Birllğı'nln sözcülüğünü yürüten Behçet Osm anagaogluna göre
"Ityasada da yaprak kım ridanuyordul" OCEC ve IMF gtn uluslararası
mali kuruluşlarla ilışkier şeklen olmasa da resmen kesikti.

Nihayet Yeril Malı DPT Tasarısı Onaylanıyor

Planlama modeli üzerinde yerli sivillerin ve yabana modellenn ara-
yışlan sürerken, ihtilalci subaylardan guruplar da bu İşe baş koymuştu. O
srada Başbakan* Müsteşan dan Kur Albay Alpaslan Türk es sağ kolu
MBK Üyesi D ü n dar Taşer. Suphi Gürsoytrak ve Sami Küçük «e ABD de
bulunan SlnasI O rel'in oluşturduğu gruplan vardı. Onlar da plan çalışma­
ları hazırlıyorlardı: ancak Devlet Bakanı İnan, asker kanadın çalışmalarına
sıcak bakmıyordu.
Orel zamandan yana »kişmişti. Bunun üzehne ElEl'de çalışan uzman­
larla bağ kurdu. Bu bağ onun şansım anrataktı Burada, komisyon üye­
leri darak çalışan Dr.Koopman. daha sonra ABD ye yerleşen Dr. Nur Yal-
maa. DrJkttU* Karaosmanoğlu ve-Dr.Ne|*t Bengûl ü vardı.

(24) KcrunM ortm . Cemil ÇatonıMı. a.g.e.. s.83

296
 5 Ağustos 1960 Çarşamba günü Türk plancılık tarihinde önemli bir
gündü. Devlet Başkanı Cemal Gürsel başkanlığrıda Milli Bırkk Komitesi
ve Bakanlar Kurulu ortak bir toplantı yapacak, planlamanın kurulmasna
İlişkin taslakları görüşecekti. Gürsel, ‘ö n c e Devlet Bakanımız İnanın g ö ­
rüşlerini alalım!' deyince. Şefik İnan yazılı bir metinden taslağını okuma­
ya başladı.
Asbnda orijinal bir “ İnan TasansC'ndan söz etmek de mümkün de­
ğildi. Çünkü İnan taslağının gerekçesinde. Tlnbergen ve Koopman Me­
morandumumun esas alındığı yazimaktaych.
MBK'nın karan, yunuşatılmış bir Türkeş-Orel modeli ya da tekhfçl bir
tasarıydı.
" O r d Tasan sı" adını alan yeni taslak. Türke ş-O rel T asan sı mn dü­
zeltilmiş hakydl. Türkeş-Orel Tasarısı nın planlamaya organlarüstü yetki
veren bölümleri Şlrıasl O re l Dr Nejat Bengül ve Dr At İla Karaosma-
noğlu taralından ayıklandı ve son şekli verildi. Bu model uygun görüldü.
5 Eylül 1960 ta Başbakanlığa bağk bir müsteşarlık olarak görev yapa­
cak olan Devlet Planlama Teşkilatı Resmi Gazete de yayımıyla resmen ku-
rıJur. Türkiye. Atatürk döneminde hazırlanan 1933-1938 Sanayi Planı
sonrası İlk kez istikrar İçinde büyümesini ve kalknmasaıı planlayacaktır.
Yasanın Cemal Gürsel in İmzasını taşıyan sekiz sayfalık gerekçesi. 'S ı y a n
o to rite yi za afa u ğ ra tm a d a n , h a lk ın ih tiy a ç v e e ğ ilim le rin i d ik k a te a la ra k ça lış a b i­
lecek b i r p la n la m a te ş k ila tın k u r u p y iırite b ıtm e k . d e m o k ra tik h ü k ü m e tle rin Ö te ­
d e n be ri b a ş lıc a a rz u t e k a y g ın o la g e lm iş tir. *
İstikamet Batı Metropol Kreditörleri Marş Marş
C.GÜrsel Niyet Mektubunu
Dr.Koopman'ın Eline Tutuşturuyor
"Birçok yerden bana avuç dolusu yardım teklifleri geliyor,
ama Am erika'nın bu yardım ı yapması daha iyi olur, sanıyorum."
Cemil GürıeJ

DrJCoopman'a göre. Türk yönetimi plandan fazla brr şey beklememe­

lidir. Oysa Gürsel in amacı. Dr.Koopman'ın plan konusunda görüşünü al­
maktan çok. onu Planlama Örgütü nün "Sosyal Plan'ı yapacak şekide or­
ganize edildiğini OCEC'ye iletecek "kurye" olarak kulanmaktır. Çünkü artık
tek İş. İstikrar Programı nın devamı konusunda bir Niyet Mektubu nun ve­
rilmesinden İbaret kalmıştı O zamanki adıyla “muhora" 19 Ekim 1960 ta
Eksem AIIcan tarafından *la la Mahsus ve Gizil" olarak. Niyet Mektu-
bu ndakı beyanları desteklemek üzere Paris'teki OEEC merkezine yollanır.
Muhtıra yoldayken Gürsel de basın mensuplarına: 'Ancak şu unutul­
mamalıdır kİ. bu çok fazla olan borçlan öderken. N A T O topluluğu İçin

297
 U LU S ULUS
•bakan dun programını bildirdi SEFERBERLİĞİMİZ
mataMMMIl t* senelik yeni bir plan yapıldı
3 6 4 -ırk I. (el* l i f t ' »Uurdk*

Planfc kahnm a erken dönemlerden beri Cum hıriyet Türkıyesı’nin oılem ıd.r ve g ü n ­
dem de olm uyur Yukarıda 11 S ö n le yin (Kasan) 1932 ve 19 Eylül 1938 tan ha Ulus
gazetelerinde barbakan Celal B a y a rn ekonomik kahrım a programlarıyla ilgili haber
lam sayfa olarak verıkm jtı Oysa Celal Bayar. 1950 sonrasrıda Cum hıabajkan olm uj
ve piank kalkırma yerini. ABD güdümlü kaonk bir e konom ye te rk e tm l}tı 1958 m a ­
il iflası ve ekonom * çöküntü ardından plank kalkınmann g ereğnı çok geç fark eden
A.Menderes hükümeti. I.Tnbergen'ı Türkiye'ye davet etm>se de çok geç kafcnmryı
27 M a ya 1960 savasında planlı kalkrvna projesi ve kurım salayrrim ası da askerler
taraftndan ele aknacak ve Devlet Planlama Tejklatı iDPTl ksniacakBr.
A/ru D TT'n ln kurulu} ve geil>mesnde Onerru kalkılan olan Albay Alpaslan T ürke} ve
MBK ba}kanı Cemal Gürsel

298
 Yapısal S ın ırİM in Tarihsel B e lirle y ic i Rolüne Dönüşmesi
Türkiye'nin ilk gerçek çok-partili demokrasi deneyiminin kısa ömürki olmasın
da ÜÇ temel Olgunun etken olduğunu görüyoruz I ) Otokratik baskıya agk mer­
keziyetçi siyasal yapa 2) Popülist mobillzasyona elverişli. demokrat» tejime den­
g e sağlayacak plürafot kurumlaşmadan yoksun toplum: 3) Uzlaşma geleneğin­
den uzak, kontrol felsefesine dayalı dit kültürü.
Bu üç etken gerçekte ne Demokrat Partiye, ne d e tek-partili dönemlere özgü-
dûr Kökenleri Osmank İmparatorluğu nun patrimonyal düzeninde yatar ve etki­
len güdümüze kadar uzanır. Bu açıdan. Demokrat Parti dönemi bir istisna değil,
a y a özellikleri taşıyan bir dönem olmuştur. Doğal olarak. Demokrat Parti döne­
mine özgü olan nitelik, bu özelliklerin ilk defa denenen demokrat» rejim üzerin­
deki etklerldir. Ne var ki bu ÜÇ (aktörCd olumsuz etkilerine rağmen, siyasal lider­
lerin gösterecekleri çaba sayesinde demokrat» rejim 1960 ta kesintiye uğrama­
y ab ild i. Saydığımız yapısal Sıartar içinde bie farklı bir siyasal yönlendrme
mümkündü. Fakat bu İradi alan, siyasal liderler tarafından olumlu bir şekilde, de­
mokrat» bunalmdan Ç»ıŞı sağlayacak bir biçimde kullaalamayınca. yapısal sınur­
lar tarihsel b e lirle y ic i rolüne dönüşmüştür.
Osmank düzeni m ora» bir toplum dokusu üzerine kurulmuş, merkeziyetçi bir
siyasal yapıya sahipti. Bu yapı Cumhuriyet rejimiyle birikte radikal bir devrim g e ­
çirmişse de. meıkeziyetçi niteliğini korumuştur. Merkeziyetçi bir sistem içinde ik­
tidar eğer örgüdü siyasal güçler tarafından denetlenemiyor veya dengelenemi-
yorsa böyle bir sistem kolayl»la otokratikleşebimektedir. Aynca. aydın bürokrat
kesimin yürüttüğü sert muhalefetin olumsuz katkzsıon yanı Sıra. Demokrat Parti
muhalefet ile uzlaşma kurabilecek mekanizmalardan da yoksundu. Zaten uzlaş­
ma geleneğinden uzak, uzlaşmayı taviz olarak gören, denetimci yasakçı yönü
ag r basan bir ekt geleneğinden gelen Demokrat Parti ve Halk Partisi liderleri, uz­
laşma bir yana birlbirilerinin meşruiyetlerini büe kabul etmemişlerdir
İlkay S u n a m bu tespiti doğrultusunda, demokrat» İradeden yoksun bk siya­
sal yapı ve yönetim anlayışından, planlı toplumsal kalkınmayı gerçekleştirmesi
beklenemezdi Bu önemli girişim tepeden inmeyle kıkçlı bürokratlara kalmıştı

Cemal Gürsel başkanlığındaki Mail Birik Komitesi nce benrnsenerek 30 Eyki 1960 ta
Başbakanlığa bağlı Devlet Planlama Teşkilatı nın kurulmalı hakkında yasa kabul edildi.
299
hayati önemi olan Türk İktisadı ve askeri gelişme İşi de sekteye uğraya­
caktır. Şu halde Avrupa'nın bunu görmesi ve Türkiye'ye yardım etmesi
makul bir harekettir. Amerikan yardımının artırılması konusuna gelince
Amerika b iti anladığı takdirde bu yardımı artırabilir ve artırmalıdır. Şimdi
size söyleyeceğim, birçok yerden bana avuç dolusu yardım teklifleri g e ­
liyor. ama Amerika'nın bu yardımı yapması daha İyi olur, sanıyorum.'
elemekteydi.
Türk hükümetinin İktisadi politikaya İlişkin muhtırası OEEC'de görü­
şülürken. Ekrem Alcan IMF Başkanna "Azizim M r.Cochran" başlığm ta­
şıyan samimi bir mektup yollar. Mektupta. "İktisadi politikama hakkında
nitelikleri gereği bir belgeye geçinlmesine imkân bulunmayan bazı ikti­
sadı önlemler konusunda size bilgi vermeyi yararlı görmekteyim. " denl-
mektedır...(25)
MBK uluslararası ekonomik ve para örgütlerinin kapışma gittiğinde
onlam dayatma ve öğütlennl dinlemek zorundaydı. Bunların başmda da
her alacaklının borçlusuna önerdiği "tasarruf tedbirleri" geliyordu. Bu
doğrultuda büyük bir personel tasfiyesi hemen uygulanacakta.
İM İ TaUnUl t(kn Ot0.gındf
İhtilalin Büyük Tırpanı:
235 General 5000 Subay 147 Profesör
Görevlerinden Uzaklaştırılıyor
Fonlama ABO'den
Eylülde Milli Birlik Komitesi, yasama yetkisini MBK'dan devralacak
bir Kurucu Meclis oluşturulması sorununu tartışılmaya başlandı. MBK'nın
İktidarda kalmasını İsteyenler bu öneriye karşı çıktılar ve engelleme kara­
rt aldılar: çünkü onaylanması için bütün kararlar beşte dört çoğunlukla
MBK'dan geçmek zorundaydı. Ilımlılar, böyle b* çoğunluğu asla sağla­
yamayacaklarını biliyorlardı: fakat aynı zamanda MBK faaliyetlerinin radl-
kalerl hem Silahlı Kuvvetler'de hem de ülkede sevimsiz duruma getirdi­
ğini de fark ediyorlardı.
Ağustos'ta 23S general ve 5.000 subayın emekliye sevk edilmesi,
basını ıslah etme tehditleri ve Ekimde 147 profesörün üniversitelerden
uzaklaştırılması. 27 Mayıstan ben MBK'yı desteklemiş olan bu grupları
MBK'dan soğuttu. Dahası, bu önlemler m sorumluluğu, be bütün olarak
MBK İçindeki radlkakere yüklendi.(26) Oysa orduda kimi DP yanlısı üst
rütbe fazlalığı vardı.(27)
r25l Kenan M o tt»\ Cemil Çakmaklı. ı g f . ».97.
(26) Ankara Radyosu. I Ekim 1960. Nkd. f Afımad. a.g.e.. » 200.
(271 Donemin genç subaylarından Un olan Talar T u tu n , bu (aıâyeterte ilgi, olarak sutları

300
 Diğer bir gerçeklik İse tasam/ tedbirleri parasızlık ve ödenek sıkıntı-
sıydı. Nitekim 5000 subayvt emekliliği aşağıdaki belgeden anlaşılacağı
gibi ABD tarafından torlanacak». MBK soz verdiği restorasyon çakşma-
lannı surdürürkea kendi içindeki ilişkiler kötüleşmeye: statükocular, radl-
kaller. solcUar veya mıllter diye taramlananlar İle sivilleşme yanfcsı grup­
lar arasında önce bölünmeye, sürgünlere ve daha sonraki yıllarda da in­
tikama ve kanlı karşı darbe grlşlmlerlne dönüşecektir .(28) Ancak
MBK'nın öncelikli ve acil sorunlan vardır. Borç çok. para yoktur.

Emlnsutar’ın Tasflye Finansmanı A B D ’den

Söyleşi Notlan
Waıhlngton. 2 A 0 u *a« 1960
(Belge no 36; Foreign Relations. 1956-60. ı J l )
Konu: Türkiye
KaöUnUr.
Dışişleri Bakanlığı SHAPE
Dışişleri Bakanı O rgeneral Norstad SACECJR
Dışişleri Müsteşan Mr. R ay L Th ursto n (S A C E 0 R
öteki yetkililer siyasal danışm anı)
S avun m a Bakanlığından: G enelkurm ay'dan:
S avun m a B akan Yrd. Douglas General Tm ining, başkan
Müsteşar Yrd. İm in
General Miller A to m Enerjisi K o m is yo n u ndan
A lba y Billingslea Alba y Mr M cCone. başkan
'Karşılaştıktan temel sorunlardan biri, kıdem li subaylann sayısındaki aşın bi­
r im e d ir . Bunlar d evrim e karşı çıkan kişiler değildir. Güçlük şuradadır ki. m ev­
cut T ü r k ordusunun gerçek ihtiyaçlarını aşmaktadırlar. Bunları o rd jd a n uzaklaş­
tırmanın en hararetli yandaşı Gürsei'dr ve bu prpje için ABD'nin yardımını
İstemektedir." General Norstad bunun bir temizlik olm am ası gerektiğini, soru­
na sistematik bir yaklaşım gereğini vurgular.

yazar: '27 Mayıstan bkfcaç ay sonra TSK'da büyük bir tasflye yapddı 238 general ve 5000
kadar subay btr gecede emekliye ayrıldı 39 TomKomutam Tümgeneral Vah M karadı yı bk
gece yansı uyandnp emeklMgiM tebliğ etmek bana düşmüştü Kanımca bu utanç verici ve
aşm bir uygulamayd. Yıllarca devlerine şerefte hizmet etmiş bk generale emekülgl pekala
gündüz de bıkSrSebardl Bu hatanın daha sonra bu Uşllertn baziannn adalet partisi kacko-
lannda yer almasına neden olduğu konusunun da gûnCmûze değin kdelendgım sanmryo-
rıan Ancak 27 Mayıs sonrası emekkye aynlan orgeneral Kagıp Ct o a ı|u * ı nm A d alet Par­
ta ld ın (DP rrHasna sarıp çftarak Şubat 1961'de kcruldu. l.Y .I başkan*gına getkkmesl 27
Mayısa karşı başlatılan pcatfc başkaldırının Önemli Mr kilometre taşası oluşturdu * diyor.
OzeRkle basın daha çok deştvel olmaya başladı ve MBKdakl bölünmeyi s o r t i tema ola­
rak kutandı, ikimde n id a n konmak İsteyen radlkalenn bir »der seçthlerl haberleri yayıl­
dı fakat, lideri etrafında tam bk balık içinde' olan MBK da htçbk bölünmenin oknadgıru
(an eden Gürsel bu haberterl yalanladı. (Tasfiye eellen subaylar sonradan Imkısu
Demeği nl kuracaklar ve bu demek sorralan bazı protesto eylemleri Çözemeyecektir. I Y . )
1281 Aynntlar Içlnbkz. T.Aydem r olayı, irsal Yad. ‘ İhtilalci Subaylar* C»t 2. Yazcı Yay

301
 General Norstad. bunun üzerine Geçici Hûküm et'ln. emeklilik konulannda-
kl planına A B D 'n in yardım edeceği sözünü v e rir.(2 9 )
(General Cemal Madanoğlu da gazeteci C.Arcayürek'le yaptığı bir
söyleşide 'E m i n s u 'l a r a ö d e n e n 4 0 - 5 0 b i n lira la rı A m e r ik a lı la r d a n a l d ı k . '
dyecektlr.)

Darbeciler Türkiye Ekonomisinin Mali Ç ö k üşünün ve Toplumsal

Karmaşanın KapItaHst Metropollerle ilişkisi üzerinde Durmazlar
Bu Monopollere Bağlılık Mesa|Un Verirler
Milli Birlik Komitesi, meselelerin çözümünde "hakem durum unda­
ki ordu" hayaline saplanıp kalarak, kendilerini her türlü kavganın dışın­
da ve üstünde olduğuna inanmaya devam ederler. Aynı şekilde, müda­
hale etmeyi gerekli gördükleri durum da onların gözünde hukukilik ve
meşruluk niteliğini yitirmiş bozuk bir düzendir. İktidardaki eski kadro, de-
makrot* kurumlan yolundan saptırmış ve kendi özel çkarları uğruna
anayasayı "ihlal* etmiştir. Dolayısıyla ıkl tedbir gerekil hale gelmektedir.
İlki suçluların tutuklanması ve cezalanckrılması. Bu tş hukuki kurallara uy­
gun be dava çerçevesi içnde yapdacaktır. İkinci tedbir İse kötüye kıila-
nılan kurumlara eski İşlerliklerinin kazandırmasıydı. Bu da yapısıyla boş­
luklara! "İhlale* be daha İmkân verilemeyecek be biçimde doldurulacağı
İddia edilen bir anayasanın hazırlanıp kabul edilmesi yoluyla olacaktır.
Boyiece 27 Mayıs 1960 hareketi, devrimcileri, bütün fenalıkları yok ede­
cek "İdeal b ir anayasa" düşüyle yaşanan 19. yüzyıl muhaliflerinin gele­
neğine yeniden dönmüş olmaktaydılar. 1919 un milliyetçileri. 1876 (Os­
manlI mail İflası) ve 1906 (İttihat Terakki) hareketlerinin başarısızlığa uğ­
ramasından aklıkları dersle, anayasalannı. Yem Türkiye Cumhuriyeti Dev­
leti biçim kazandıkça, ona göre işleyip değiştirmişlerdi. Ama 1960 hare­
ketiyle yemden anayasaların ve genel olarak hukuki metinlerin stılrll güç­
lerine duyulan inanca dönülmüş oiur.130)
Ülkenin sosyo ekonomik durumuyla İlgili a ç* seçik bir fikre sahip
olunamaması, hareketin sorumlusu olan klşierln ortak bir özebğı olarak
belalr. Resmi metinlerde ve bildirilerde. Türkiye ekonomisinin mail çökü­
şünün ve toplumsal karmaşanın, kapitakst metropollerle İlişkisi üzerinde
durulmaz ve 27 Mayıs 1960 gününün şafak vakti Milli Birlik Komitesi adı­
na Türkiye radyolarından okunan bildirilerde dile getirilen İlk şey yeni re­
limin NATOya ve CENTO'ya bağk olduğuydu.1311Aynca karar ABD'nin
Ankara Büyükelçisi FAVarren e resmen iletildi.
(29) Cüneyt Akabn. 'Askerler ve Dış Güçler. Amerikan Belgeleriyle 27 M a y » ’, s 348.
(30) S.Yeraslmos. a.g.e.. s 236
(31) Adnan Menderes’in Sovyet ter Bvliğl’nl ziyaret edeceği sO>1enzllen vardır. ABO

302
 Türkiye'deki askeri rejimin verdiği bu teminatlar. OEEC İle yapılan an­
laşmalar gereğince sağlanan olağanüstü borçlanmalar bir yana, kapitalist
metropoller ve devletler eliyle Türkiye'ye yapian yardımın da önceki yıl­
larla aynı düzeyde kalmasını sağlar.
D ış ka yn a k lı p araya a d i İh tiy a ç o ld u ğ u g ö rü lü n c e
u lu s a k ı, d e vle tç i M IH I Birlik K o m itesi de
Y A B A N C I S E R M A Y E Y A T IR IM IN I TE Ş V İK ve
İN C E L E M E K O M İS Y O N U 'n u n
y e n id e n g öreve b a şlam asına İ z in verir.
B u geri d ö n ü ş d e rh a l m ü k â fa tla n d ırıla ca k,
k re d i m u slu kla rı açılaca ktır.

Dış yardımlann aynı düzeyde kalması sağlanmıştı; ancak yabancı özel

sermaye için durum hiç de aynı değildi. 1960 yılında yatırım İzni verilmiş
48 milyon 900 bin Türk Liralık yabana sermayenin sadece 300 bin Türk
Liralık kısmı fiili olarak ülkeye girebilmiştir. Türkiye'deki asken rejimle
mlllyetçlhk ve devlet hımayecllğl araşmda yaprfan çağrışımlar, yabana
kapitalistlerin tereddütlü bir tavır takınması sonucunu doğurmuştur. Hü­
kümet darbesinin hemen ardaıdan. Milli Birlik Komitese bankaları asken
denetim altma al*. Mevduatlann transferiyle kredi muamelelen de ya­
saklan*. Yolsuzluklar araştırılır. 24 Haziran 1960 günlü bir karar. Sanayi
ve Ticaret Odaları yOneom kurularına küçük ve orta tşletmeciern de ka­
labilmelerini sağlamak amaayla. o sırada görevli yönetim kurullannın
değiştirtmesini emreder. Ama bu tedbirler bir ay sürecektir. Bir ay sonra
DP'nin yoğun bağlantıları olan dış kaynaklı (yaraya aci İhtiyaç olduğu gö­
rülünce. 1 Temmuz 1960 günü ulusalcı, devletg. reformcu Milli Birlik Ko­
mitesi. Yabana Sermaye Yatırımcı Teşvik ve İnceleme Komlsyonu'nun
yeniden göreve başlamasına izin verir. Aynı ayın I l'ınde İse yabana ser­
maye faaliyetleri yemden serbest bırakılır.
18 Tem m uz günü İse Maliye Bakam. Türkiye hüküm etinin -yu rd a
yabancı sermaye akımını, ekonomiyi kicl en önemli faktör- olarak
gördüğünü açıklar.
Tabii bu gen dönüş derhal mükafatlanckrılacakt*. 17 Temmuz 1960
günü Amer*a Birleş* Devletleri. Türkiye'ye 52 miyon dolarlık bir yar-
u m ı n rejimin savırmcusu olmuştur Ordunun. 1960M a y ıs ın d a D P 'y e U m alarak
bu p a rtiy i t o k la r d a n «za td a ş ö rm a s ı. n c d a rb e y i ya p an su b a yla rın ne de k u r a n
ola rak o r d u n u n ra d ü u d o ld u ğ u n u g ö ste rm e z. K a ld ı kİ 27M a y ı s s a m b ir p ro g ra
94
m a M e sa h ip o lm a y ış la rı b a zı su b a yla r a rala rın d a Kk ö rg ü tle n m e yi l S e k a d a r
In d lrs e le r b ile , o n la rın g ü c ü , d a r b e n in h e m e n ö n c e s in d e « e s o n ra s ın d a s u b a y « e
öğ re n ci d a y a m ş tn a s u u n yarattığı c o ş k u d a n öteye g e çe m e m iştir, t şa sen k e n d l e
rl d e b ö y le b ir c o ş k u y u m a d d i M r g üce d ö n ü ş tü rm e y e IştekJI g ö rü n m e m işle rd k .

304
dım vermeyi kararlaştır» ve yine aynı ay içinde Amertkan büyükelçisiyle
100 milyon dolar üzerinden bir anlaşma İmzalanır. 15 Eylül 1960 günü
İse Türkiye'nin en büyük sanayi kurıiuşu olan Ereğli Demir Ç elik Tesis­
leri hakknda OEEC ve Uluslararası Para Fonu (IMF) ile bir anlaşma İm­
zalanır. Aynı dönemde Federal Alman CunhurlyeO de Türkiye'ye SO mil­
yon dolarlık bir kred açar. Sonuç olarak 27 Mayıs 1960 hareketini İzle­
yen yıl içinde Türkiye aşağı yukan 400 milyon dolarlık kred akr. Türkiye
Petrolleri Anonim Ortaklığı na (TPAO) dış borçlarını 300 milyon Türk Li­
rasına kadar artırma İzni verlkr. 1961 yılı Ocak ayında AID (Agency for
International Development-Uluslararası Kalkınma A|ansı) tarafından
Türk hükümetine açılan 159 milyon dolarlık bir kredi. Dem» Çelik tesis­
leri İçin gerekli teçhizatın ithalatı amacıyla Koppers. VVestlnghouse ve
Bk>| Kno* şirketleri tarafından kurulan Koppers grubuna veriecektlr.(32)
Ekonomik hayat üzerinde kurulan denetim fiyatlara da yansır. 1960 yılı­
nın İkinci yansında fiyatlarda bir istikrar görülür. Ama uzun bir süredir İk­
tisadi büyümenin enflasyonla aynı anlama geldiği bu ülkede fiyat istikra­
rı ekonomik olduğu kadar psikolo|ik sebepler yüzünden de bir durguı-
laşmaya yol açar.(33)
Başın Görsel in çektiği ılımlılar*! Yeniden Batı ya eklemlenme yönün­
deki tüm çabalan MBK içindeki genç radikal grubun tepkisini çekiyordu.
Onlar 'Sistemi otırtmadan gidersek İhtilal başuna yapmış oluruz. Bunun
için zamana ihtiyacımız var." diyorlardı.
MBK içindeki radfcal grubun tepkisini çekerken. CGûrsel ayakbağı ve
çatışman olarak gördüğü bu grubu ani bir baskınla çökertme karan aldı.

Darbe İçinde Darbe

"13 Kasım Tasfiye Cuntası” İşbaşında
"Radikal I4 ”lere Baskın ve Sürgün Operasyonu
Ekimin sonunda MBK ıhtiaflarla felç olmuştu. Bu durumun böyle be­
lirsiz devam etmesine İzin verilemezdi. Türkeş etrafında toplanan küçük
bir grubun ılımlıları devirmeyi önerdiği, fakat Erkank gibi diğer radikalle­
rin. bir darbe yapma araçlarına sahip olduklarrta İnanmadıkları İçin öne­
riyi reddettiklerine dair bazı söylentiler vardır. Yine de. Erkanlı'nın 11 Ka­
sımda İstifası ve İstanbul'a gidişi M adanoğlunun kuşkularını artırdı ve
bunun bir darbenin başlangıç olduğuna onu manctedı. Generaler İşi te­
sadüfe bırakmadı ve daha zamanları varken radikalerl temizlemeye karar
verdıler.(34)
(32ı D Avooglu. ı j . t . . nalı S YıvKamo» a.g.e.. »239.
(33) W F.VVeha. M 960 Türk İtttlll*. nak S Yeraslmov a g * - »239.240. 241.
|34) İpekçi ve Çov»r. a.g.e.. ».490. M«d. F.Ahmad. a.g.e.. »2 0 0 .

305
 27
o k İL \ > * k jL ~ k .-

J M Il L y U y L . A

< t J , > .

/ l6 k*J+*~ «L + tk , / « t j(* A \ _ J ^ / s

— ✓ A J-A

A s "û /6 £

«t «

/ £ it f , *«-*

A j& A . • £ m. o^ al^ C Â+ jU — ^
K
jf*~~L/uA dy/~*: u . r^ u ^ c JcL l. ^

Ç * İJ " A ’ 1^ —

- ^ » — c^>ı /* * * * - fi* * "* •

 y ^ Ju A ~ Z ^ ~ e l< — ,

P İL^iU k t.J. $ ^ JL ^ A \^ a./ i ndZ^**ot\^

ı* «<1 • r « V — a . ı

£~ & L J U X jp -

p - Gi A r

Alpaslan TOrkej'In keodl d yansıyla 27 Mayıs Ihtiall eleştirisi

306
Cemal Gürsel tıtıdan b* an t w d sıvllere devretme (abası içindeydi Kenet sı C u m ­
hurbaşkanı olarak yukarıdan gözeten, knonuyû de seçimin mutlak galibi ve barbakan
olarak düşünüyordu. Oysa M6K ıçrıde radikal grup demlen 14'ler A k Devem dedik­
ten 27 M a y a hareketinin kısa zamanda yerme otvrtıiamsyacağını. köklü reformlar ya­
pılmadan yönetimi aceleyle siyaslere terk etmenm yarark olamayacağı konusunda ıs­
rarlı oldıiar. Bu nedenle Gürsel ve onu destekte yen grubun tepkiseli çekıyorlard.
Ağustos ayında tırmanmaya başlayan genkm ve y a p tın gızh toplanı t ı r tarafların kuş-
kıların davet eekyor. bir taraf d ğerm in komite ıçnde be darbe yapıp, dlktatoryal bir
idare kurma hazrtığmda olduğunu düşünürken. Öbür grup da kendiermm tasfiye e d
teceğı düşüncesen taşıyortard. Nihayet I 3 Kasen sabahı baskın şek telde gerçekleştiri­
len operasyonla 14'ler enterne edilerek, elleme azil m ektıpkın tutuşturuldu ve he­
men y ırt d şına çeşit! görevlerle sürgüne gönderildiler Usıre- 14lerin otırduğu Sara­
çoğlu M ahelesndekı evler güvenlik kordonu a lm a a hnm ştı Bu arada Türkeş'ln kapı­
sı kırılıyor ve zorl» İçen girmek isteyen subaylar drenşle karşılaşıyorlardı

307
 Tarihe “ 13 K asn ı Cuntası- olarak gedecek olan tasfiye Komite si. 12
Kasım gecesi Gürsel başkanlığında Çankaya'da toplandı ve I41erln sür­
gün edilmesi karama varıldı. İhtilali gerçekleştiren bu güçlü kadronun
herhangi bir yanıt vermesine fırsat verilmeksizin hemen gözaltı operas­
yonları başlatacaktı Polisiye filmlere konu olabilecek radikallere kar­
şı devrim başlatılmış ve 14'ler olarak bilinen subaylar gözaltına alın­
maya başlanmıştı. Bunlardan biri de İhtilalin güçlü adamlarından Orhan
ErkanlfydL Tasfiye 13 Kasen sabahı Gürsel in sesiyle radyodan 7.30 ha­
berlerinde hafca duyurulur. Gürsel konuşmasında 'Milli Birlik Komite-
si nin çalınmalarını tehlikeye sokacak bir duruma düşürüldüğünden. Türk
Silahlı Kuvvetleri ve Milli Birlik Komitesi üyelerinin talepleri üzerine
M BK'yı feshettim’ gibi pratik bir açıklama yapar. Gürsel o akşam yaptığı
basın toplantıseıda İse tasfiyeyi görüş ayrılıkları ile açridar. M8K üyeleri­
nin otuz sekizinin de “vafanperver. çalışkan ve samimi olduklannı’ befcr-
tlr. fakat diye devam eder: "Gitgide öyle değişik fikirler. öyle görüş ayrı­
lıktan ortaya çıktı kİ. Komite toplantilan, meselelere hal çaresi bulunacak
bir yerden çok. savaş alanına döndü." I4 'le r şu kişilerden oluşur: Yar­
bay Orhan Kablbay, Albay Alpaslan T ürk eş. Binbaşı Orhan Lrkanlı,
Yüzbaşı Rıfat Baysal, Yüzbaşı İrfan Solmazer, Yüzbaşı M ünir Köseoğ-
lu. Yüzbaşı Muzaffer özdağ. Yüzbaşı Numan Esin, Yüzbaşı Ahm et Ez,
Binbaşı Dündar Taşer, Binbaşı Şefik Soyuyüce, Yarbay Mustafa K ap­
lan, Yarbay fazıl Akkoyunlu, Binbaşı Muzaffer Karan.
14'lerın tasfiyesi özellikle CHP'lı basında olumlu karşılandı. 13 Kasım
1960 sabahı MBKdan uzaklaştırılan, emekliye sevk edilen ve ckş misyon­
lara danışman!!) olarak sürülen kişilerden Orhan Kablbay. Orhan lrka nlı
Alpaslan Türkeş. 27 Mayıs Hareketi nin önde gelen kişileridir. Tasfiye
edilen subayların arasmda general yoktır. Bunlar daha çok atoay ve alt rüt-
beh subaylardı. 14lerin tasfiyesiyle birlikte ılımlılar Gürsel ve generaller,
azınlıkta kalmaktan çekindikleri İçin kendi poRrikalama karşı ç*an
herkesi urakiaşbrmadriar. Esas sorunları. MBK üzerinde tam bir otorite
sağlamak ve kısa süre içinde ülkeyi siyası askerlerden kurtaracak polltfca-
ları hayata geçirmekti. Kurucu Meclis in oluşturulmasıyla İlgili yasayı MBK
Ağustos 1940'ta Ankara Orduevi ndekı bir odada Talat Aydemir. Halim Menteş ve
Dündar Seyhan bir aradadırlar. DCndar Seyhan kızarak ayağa kalkıyor. Ölke içinde:
'Arkadaşlar K o m te a rt* ikiye aynim i}t». Bu *1 g r ip b e g in gelecek bırbrmı temizle­
yecekte. fakat şunu bJm kı kuvvet b u de d r . o halde bizler başarıya »aşacağız Bu şe
k«de hareket edilmediği takcbde başka ç*ar yol yoktı*.' ckycr MBK'yı çeşatl kışı ve
yazarlar kendUeme göre 2'den 5 e kadar çeşM gruplara ayırmışlardır. Esasta Gür
sel'm başım çektiği gerekli reformları yaphktan sonra *tidan oiabikkğnce s M m
devretmek isteyen CHP eğilimli general ve albaylardan oluşan grup. Diğeri ise asken
yönetimin en az 4 sürmesini temel reformların yaptmasıru isteyen ve rad*al de­
nilen a ba y ve daha alt rütbek genç subaylar.

306
7 Aralıkta katni etti ve 16 Arabkta yayınlarup yasalaştırcb. Kutucu Meclis
ilk toplantısını 6 Ocak 196l'de yaptı ve yasama görevlerınt MBK Ve pay­
laşmaya başladı. Sivil yönetime doğru IBt önemli adım atılmıştı. Ancak
darbecileri hlc ummadıkları süprlzler bekleyecek. 14'lerln görüşlerine
hak verecek hale geleceklerdir. Şimdi tekrar her dan bitenin gerçek
nedeni dan mail ve ekonom* konularda neler olduğuna bakalım.

Yine Her İflasın Ardından Yapılan

KURTARICI Transferi Modası
Dünya Bankası ndan Mâliye nin Başına
IM f'de Görevli Kemal Kurdaş Getiriliyor

8 Aralık 1960 ta Kurucu Meclis * ı önemli yasa çıkardı. BJrncI yasay­

la. banka İflaslarının önlenmesi resmen onaylanırken. İkincisiyle 10 milyar
TL toplamındaki özel c*ş borçların 20 ydda ödenerek tasfiyesi kararlaştı­
rılır. I9S8 yılı mal flaş sonrasındaki İstikrar Programı'nın özünün koru­
nacağı vaadiyle 15 Aralık I960'ta OEEC'nln muhtırayı onayladığına dair
haber ge»r. Komite rahat bir nefes alacaktır. Ancak bu rahatlamayı bir
başka haber bulanckrır. 25 Aralık 1960 günü Maliye Bakanı Ekrem A ll-
can, 1961 bütçesinde ordu personeli lehine sağlanan maaş farkldaş-
hnlması İçin hemfikir olmadığını belirterek İstifasını açdılar. Oysa as­
kerler önceki bölümde anlatıldığı gibi kötü ekonom* koşullarda yaşa­
maktaydılar ve şimdi başa geçmişlerdi. İstifa kaçınılmaz ddu. MBK bu
göreve. Uluslararası Para Fonunda (IMF) görevli olan Kem al Kurdaş ı
getirir. ABD'den Türkiye'ye alelacele getirilen yeni bakan. Yeşilköy Hava-
llmanı'nda yaptığı açıklamada Dünya Bankası ndan 87 milyon dolar kre
d sağlandığını açmayacaktır.
19. yüzyıl örneklerinde olduğu gibi tarh tekerrür edecek, yabana
kurtarıcılar)!) trafiği aynı yöntemle nafile yere İşleyecektir.(35) (I980'de
Kenan Evren. Dünya Bankası ekolünden T.OzaJ'ı. Ecevlt de yine Dünya
Bankası ndan Kemal Derviş i kurtarıcıları!) olarak maliye ve ekonominin
başına getireceklerdir.) 5orun kurtarıcıda değil, hastalıklı siyasettedir.
1961 yılınm Ocak ayında DPT'nın İlk İşi. duran yatıranları yeniden baş­
latmak olacaktır. Ike olarak, bütün yataımlara yeniden başlanacakta. 5 mil­
yon TL'ye kadar olan yatavnlarda ilgili kuruluş serbest bırakılmakta. S-15
milyon TL arasaıdakl yatnmlar İçin ilgili bakanlık oluruyla yetlnllmektedlr.
'Kalkınmanın bürokrasisi'rıi azaltma çabaşoda olan DPT. ancak 15 milyon
TL'yi aşan yatınmlar İçin 'izin' verecektir. Böylelikle 'Kars ilinde yaplacak
tuvaletler İçin DPT görüşü* soran yazların onü alınmıştır. DPT'nın tkr 'De­
ğerlendirme Birimi* olarak çakşması Maliye Bakanlığı nı da rahatlatmıştır.
<35ş Ayada içinbkz. Enal Vm *Bk (A e Nal BMaıkr)*. fa n Yryaclk İ m k .

309
 Aynı günlerde DfTde bir yandan uzman ve uzman yardımcılı­
ğı sınavları yapılmakta, öte yandan DPTye alınan uzmanlar çe­
şitli çalışmalar yapmak üzere yvrtdışna yolanmaktadır. Ingiliz
geleneğinden esinlenerek "Beyaz Plan" adını alan Birinci Beş
Yıllık Kalkınma Planı çalışması, dar kacto ve yetersiz deneym
nedeniyle ağır ancak lynyetle yürümektedir. Bu yüzden. 1962
ydımn plana geçiş dönemi olarak geçiştirilmesi kararlaştırılır.

Yedek SubayUr Turgut Öznl ve Süleyman Demlrel

“Beyaz Plan" Çalışmasında
Bu arada Genelkurmay da askeri* yapan, yatırım deneyi olan çeşitli
uzmanlar plan çalışması için akla gele. Genelkurmay Başkanlığı ndan
sağlanan 12 kişi arasında. Süleyman Demlrel ve Turgut özaJ da vardır.
Btztlar İleride, planı pilav yaparak cumhurbaşkanlığa kadar yükselecek
kişilerdir. Hem istikrar sağlayacak, hem enflasyonu körüklemeyecek bir
kalkınma rm finansmanı için yeni kaynaklar yaratdması gereği. DPT kur­
maylarını giderek düşünceye sevkedecektir. Çünkü yetersiz vergi kay-
naklanyta kalkınma olamayacağı geçmiş dönemlerden bilinmektedir.
'Cldrt bir vergi reformu" yapılması düşüncesi giderek kabul görmekte­
dir. Ancak ilk günden İtibaren planlama olayvta soğuk bakan Maliye Ba­
kanlığı. ack vergi olmayan “H ızır çözümler" önermektedir
Başbakanlık Müsteşarı Alpaslan TürkeşTn "14'ler Hareketi” içinde 13
Kasen 1961 de tasfiye edilmesi üzerine. Başbakankk Müsteşarlığı na Hilmi
İncesulu getirilmiştir. İncesulu “Tasarruf Bonosu" adıyla maaşlardan belli
bir oranda para kes*neslnl Cemal Gürsel e aktarmış, bu görüş Gürsel tara­
fından çok beğendmlştir. DPT ise bu düşüncenin gerçekçi olmadığını Gür-
sel'e arz edecektir, ancak nafle. Ekrem Alkan ın beklenmedik istifası üzen-
ne. Aralık I960'ta Ma İlye Bakanı olan Kemal Kurdaş Tasarruf Bonosuhu
"kalınmanın etkâ finansman aracı" olarak yemden gündeme getırr.
Milli Birlik Komitesi bonoların kısa vadede çözüm olacağını düşünür.
Ayda 300 TL'den fazla geliri olan herkesin maaşından kaynağında (el koy­
ma) kesilecek olan paraya karşılık, düzenlenecek bonolarla yem kurulacak
olan kamu ekonom* kuruluşlarında "ortaklık belgesi* verilmesi görüşü
benimsenir. Ne yaz* ki. bu uygıiama devlette vurguncu birıleme yaray­
acaktr. Bonolar vatandaş elinde kağıt tornan olarak kalır.(36) Aralann-
dan birinin Kastelll olduğu bono slmsartan türer. Kuşkusuz kısa vade­
de önemli bir parasal kaynak yaratılmıştır. 1961 yılında 7.S milyar TL'ye
(361 Maaj.anrr»zdan bejlen paraya karpit b* «omar kuponlu bono veriliyordu. 6urlarıj ak}
veri} yapamaz, kiramızı Ödeyemezdik Koje babamda açkan balelerde yan neredeyse d e
germe k»dnr nakde çevirirdir Birİleri kazan», bu kaybederdik Kısacası bu uygulama ada
letsiz. akıl dip. çağdp bir uygulamayla zorla el koymaydı

310
 a »««a «a ) a a a a a m ı
?>

ıtıı u ıi mı
x rs v a aaaı

Oev*W ifa*!An kurtarmak <aı vatanda)

ayanOun ha^RyOUU Maaaiarn M
»u m x t Z O t jrü u « koyma » a , tuartvS
DOnOKl «C butycnkı l / I S tu tan n cu u m * ,
tam k f t ı t » avuy ıpcthaatOr Dcrvo um
v a lin O t J d u l l a n , « ı d f 1 e r g i n ctım y tv
f l* x n
bağlanan 1961 bütçesinde Tasarruf Bonosu payı 500 milyon TL'dlr.(37)
“A y r ın tılı p la n ya p a ra k v a k it k a y b e tm e y in I E tk ili finansman
k a y n a k la n yararın. Finansman k a yn a ğ ı ise d ış y a r d ım d ır ."
O U C 'd e n Tekn* Yardm BdOrn Baykan A M addıon

"Hızır Çözüm" Reçetesi üretenler piyasaya çomaktadır.

"Hızır çözüm" önerenlerden biri de OEEC'dlr. Kurumun Teknik Yar-'
dım Bölümü Başkanı A.Maddlson. Ankara'ya gelir. Cebinde bir reçete
vardır. Maddison şöyle der: "Ayrıntılı plan yaparak vakit kaybetmeyin!
Etkili finansman kaynakları yaratın. Finansman kaynağı İse dış yardımdır.'
Planlama kactosu “tavslye"nln gerisini hiç dinlemez. Ama bu tavsiye
Birinci Kalkınma Planı nın yeni bir zorunluluğunu ortaya çıkarmışta Plan dış
kaynaklara bel bağlamadığına göre, hem kapsamlı, hem de uzun soluklu
olmak zorundadır. Kapsamlı bir çalışmayla Türkiye'nin envanteri yapdacak-
Or. Uzun soluktan hedefler anlaşılmaktadır. Bunun İçin 15 yda yayılan bir
plan stratejisi hazırlamak için kollar sıvanır. Ancak özel kaynak arayışları.
"Vergi Reformu Paketfnı hazırlayan Mâliye nin Vergi Komisyonu nun çalış­
masını olumsuz yönde etkileyecektir. Dahası, vergi reformu model yap­
ması İçin Türkiye'ye çağrılan ünlü Ingilz vergicilik uzmana Kaldor "Cema­
atten alınrcasına İlkel be vergi sistemi getiriyor" şeklinde alaya alınmakta­
dır. Ama kaynaklar ne olursa olsun, sosyal yükümlülükler yeme getlrllmek-
tede. M » Eğem Bakanlığı Müsteşarı Reşat Tardu'nun önerisiyle. 1961 yı­
lı icra programına. "Bütçe kaynaklarının %3'Ü İlkokul yapımına harcanacak-
»" ilkesi konulur. (1962 yılı sonuna kadar gerçekleştirilecek yem okul sa­
yısı. Demokrat Parti nin 10 yıllık döneminde yapdandan fazla oiacakte.)

'K i ş i b a ş ı n a 1 7 5 d o l Arlık g e l i r l e T ü r k i y e
A v r u p a 'n ın e n y o k s u l ü lk e s id ir
0££C Heyet ta b a n ı K.Ber nl

Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda yeralan hedeftereı gerçekleştiril­

mesi İçin. Türtdye'nın yılda 1.5 milyar TL iç ve 300 milyon dolar dış kay
nak bulması gerektiği beli olmuştur. DPT kaynak bulmak İçin 25 milyon
(37) Kerun Morlan Cem i Çakmaklı, a.g.e. s. 121.
dolara kadar kredi vereceği öğrenilmiştir. DPTdeki toplantıda bu konuda
'gereğinin yapılması* İçin Müsteşar O sm an Nuri Toru n dan talimat alan
Ayhan Çlllnglroğlu İşe koyulur. Yarım kalmış projeler İçin bir metin ha-
zrlar. Almanlann. İlkeli tanınmakla birlikte, böylesme özenil bir metine
duyarlı davranacaktan düşünülmüştür.
Çllınglroğlu bu metni sunduktan sonra. Bonn'da Almanlarla pazarlı­
ğa oturur. Almanlar plancıların yaklaşımını kabul ettikleri gibi. 25 milyon
dolar yerine 50 milyon dolar da kredi vereceklerdir. Bir DPT uzmanı bu­
nu. ‘ İ n a n ç . İ lk e y i a ş t ı ! ' sözüyle fade edecekür.l38) Ancak bu kaynak ye­
terli değildir.
Türkiye’nin başka dış kaynaklar alması zorunludur. OEEC’ye başvuru­
lur. Yardım talebini »>celemek üzere K.BerrN başkanlığında Türkiye’ye
gelen OCEC heyeti, dönüşte rapora şöyle yazar: * 1962 de kişi başına 175
dolarlık gelirle Türkiye. Avrupa’nın en yoksul ülkesidir. Ama bütünleşti­
rilmiş bir planla Türkiye’de <k kez ekononük kararlar akıllıca, uyumlu bir
çerçeve içine yerleştırılmektedır.*(39)

" B a n a ü y e s in i A m a y a p t ığ ın İş le r d e n h a b e r d a r d e ğ i li m i "
diyen IMF heyeti Ha s U ekonominin
konsültasyonu İçin Ankara'ya gelir.
Benli Raporu, Türkiye’nin dış borç ödeme yükünden söz ederken
çok kötümserdir. "Türkiye Birinci Planı na dış borç ödemelerlnrı İhracat
gelirlerine oranının bire üç olduğu bir durumda başlamaktadır. Bu dün­
yada benzen bu tür oranların içinde en kötülernden biridir ve Hindis­
tan'ın Üçüncü Plam’nm sonunda varacağı oranın İki katıdır. Birinci ve ikin­
ci Planlar süresmce ve muhtemelen Üçüncü Plan döneminde de Türki­
ye'nin ödemeler dengesi açığı olacak ve bu nedenle de borçlarının hac­
mi artacaktır. Bu yeni dş borçlara ne gibi şartlarla gnşlldığl. Türkiye’nin
İleride kendini yaşatabilme olanakları açısmdan hayati önem taşır.*
O L I C ’nin nihai değerlendirmesi şu görüşlerde odaklaşmaklar!*:
‘ Heyet, borçların ödenmesi ve İthal İkamesi maddelerin üretiminde­
ki gecikmeler göz önüne alındığında. Türkiye'nin ortalama ckş yardım Ih-
tiyaçlannın yılda 320-340 milyon dolar dolayında olacağı kanısındadır.
Bu Birinci Plan dönemi İçin yardım İhtiyacının 1.6 İle 1.7 milyar dolar do­
layında olacağı sonucunu vermektedir.
Yardımın o kadar büyük bir bölüm ü eski borçlann ödenmesine
ve programlanmış İthal maddelerinin sağlanmasına gitmektedir kİ.
yardımın ancak %30’unun belli projelere verilmesi mümkün olabilecek­
tir. Birinci Plan’ın son yıllarında kamu yatırvnlamın %15'llk bir kesintiye
08X39) KenanMonan. Cemil ÇjkmaU. ı j e . 1987. slûO . 161. 163.

312
uğraması, yardm İhtiyacını ancak 100 milyon dolar kadar azaltır.
1963 yılının ortalama borçlanma şartlan devam ederse (%3 faiz. 20
yıllık İkraz. 5 yıllık bir ödemesiz dönem). OEEC Türkiye'nin Bırncı. İkinci.
Üçüncü ve muhtemelen Dördüncü Plan döneminde de yardıma muhtaç
olacağı kanısındadır.*
O günlerde Türkiye'ye. "Bana üyesin! Ama yaptığın İşlerden haber
dar değilim!* ctyen IMF heyeti hasta ekonominin konsültasyonu İçin An­
kara'ya gelir. IMF heyetim Çek asıllı Emst Sftvc. Türk tarafını İse Ziya M ü -
ezzlnoğlu temsil etmektedir. 1962 yılının soğuk bir kış gününde. 22
Ocakta yemlen öğle yemeğinde IMF Heyet Başkanı Sturc cevaplandınl-
masm İstediği soruları detir...(40)
Bu donem Türkiye'nin yakın tarihi ve günümüz koşullarını belirleme­
si açısından Önemlidir. Yönetimde 1908-1920'lerde olduğu gibi askerle­
rin bulunması ve onlarn belirleyici kararlan nedeniyle bu süreç dikkate
değer olaylarla doludur. Bu nedenle ekonomık-slyasal-sosyal konular as­
kerlerle İç İçe ve onların sorumluluğu ile şekillenmektedir.
Kltabtmızn akışı da diğer İktisat tarihi kitaplarından farklı olarak bu
gerçeklikle şekillenmekte.
Borç Çok Para Yoktu Ama...
Siviller Siyasi Teşkilatlanma
Askerler De Kendi İçlerinde
Güç Mücadelesiyle Uğraşmaktaydılar
11 Şubat 1961'de eski DP'Ulerln temsilcisi ve takçjçlsı olarak, emekli
General Ragıp Cümüşpala başkanlığında “Adalet Partisi- (API kuruldu.
Ote yandan Gürsel ve çevresi de 27 Mayısı benimseyen bir parti kurulma­
sı Içm çalışıyorlardı. Temaslar sonunda birinci MBK hükümetinde Maliye
Bakanlığı yapan ve Menderes e karşı olmakla tanınan Ekrem Allcan'ın
başkanlığındaki "Yeni Türkiye Partisi" (YTPJ'de 13 Şubatta kuruldu. Ada­
let Partisi Başkanı Gümüşpala. Gürsel'ln basklarına dayanmakta güçlük
çekti. Bııkaç defa istifayı düşündü İse de gemiyi kaptansız bırakmadı, ül­
kede CHP'II ve eski DP'II olmayan yeni siyaset adamları btimak zordu. Üs­
telik asken iktidarın adamları olarak tannan bir partinin gelişmesi, seçim
kazanması adeta imkansızdı. Bu arada O sm an Bölükbaşı da "C u m hu ri­
yetçi Köylü Millet Partisi* (CKMP) diye bir parti kurdu ve oldukça büyük
taraftar topladı. Adalet Partisinin İsmi, o günlerde ve daha sonralan asker­
leri meşgul etmişti. Bazriarma göre 'Adalet* kellmesinn kullanılmasnda-
kı amaç *lntlkAm*dı. Yanı 'İ n t i k a m a l m a t ak a d a le t y e r i n i b u la c a k t ı r .' yoru­
munu yapıyorlardı. Hatta Gürsel de bina İnanmış ve Gümüşpala'ya: " N e
;40l Kenan M crtan Cemil ÇakmaMı. a .g .e 1987. *.166. 167.

313
oluyor, InMkÂm m ı *UcAksm ıı?~ dİyi sormuştu. Yeni Türkiye Partisi de
gerçekte Gürsel in ve etrafındaki akri hocalarının zoruyla kurulmuştu. All-
can da bir "Zoraki Başkan'dı. Parti ölü doğdu ve kısa süre sonra defin tö­
rem yapıldı. Vatandaş İse daha 9 a y önce gerçekleşen askeri darbenin g e ­
tireceği daha İyi koşulları merakla beklemektedr. Gürsel bu defa "M illi­
yetçi Serbest Parti" adlı bir parti kurdurmak istedi. (Ne gariptir kİ 12 E y ­
lül 1980 sonrasrıda aradan 20 yıl geçtfcten sonra aym senaryo yine sah­
neye kontiacak ve sonuç değişmeyecektir. M D P Partisi, paşaların teşvi­
kiyle ve onlarn gölgesinde kurulacak, seçimlerde oy alamayacak ve da­
ğılacaktır. Demek ki geçmişten yeteri kadar ders alınmıyor. Başkalarının
yapamadığını ben yapanm diyenler, aynı hatayı tekrariıyorlar.

"Vazıyetten doğan vazife. . *

T ö r tü y e 'y İ A s k e r i c u n t A İA r y ö n e t i y o r d u . . . "

MBK 13 Kasımda "14lerin' tasfiye operasyonundan sonra, yön. ekip

ve karakter değiştirdi. İkinci MBK Kurucu Mecks ile beraber şeklen ikalar­
da kaldı ilkeyi gerçekte askeri curtalar yönetmektedir.
13 Kasımdan hemen sonra MBK kendi İçinde parçalara bölünmüş
olarak yöneten bir otorite olmaktan çıkacaktır. Çünkü her grup komite dı­
şında; partterde ve orduda destek ve İttifak aramaya başlamıştı.
Bazı gruplar o günlerde yıldızı parlayan Talat Aydem ir ve dolayısıy­
la Albaylar C uıtasıyla İşbirliğine girmekte, başı çekmekteydiler. Diğerle­
ri henüz bir tercih yapmamışlar, gelişmeleri İzleme yolunu tutmuşlardı.
Hal böyle olunca Silahlı Kuvvetler İçindeki dalgalanmalar da artıyordu.
Havacıların O rdu İçinde müttefik aramaları. İstanbul'da Faruk Güventürk
ek** *e Ankara'daki Albaylar Cuntası nın birleşmesiyle “Silahlı Kuvveder
Birliği (SKB)“ adı altında Ordunun adeta "Beşinci Askeri Partisi" saylan
bir örgüt kıxuidu.(4l) (O günlerde 4 önemli pı/tı vardı: CHP-AP. YTP-MP.)
Bu örgüt üzernde ünrfor mal arıyla sivllerln olması gereken üst makam
ve mevkiler deki bir iktidar kadrosu durumunda da n MBK'nm hem Silahlı
Kuvvetlerin İçinde hem de dışında olmasından rahatsızdı. Aynca MBK
içinde rütbe hiyerarşisi de geçerli değildi. Bu nedenle ordu İçinde emir ve
komuta tartışmalı hale gelmişti. İşte tam da bu sırada MBK. SKB'nln üze­
rinde bir guç olduğunu kabul ettirmek ve SKB'nln tasfiyesi svasında belir­
leyici kuvvet olacak. Hava Kuvvetleri nin Komutam İrfan Tartsel l emekliye
şevkten çetunerek alelacele NVashlngton'a tayin ettler ve yern e Tümgene­
ral Süleyman TıJgan'ı atadılar. İşte bundan sora olanlar olacak ve TSK tari­
hinde befcı de hiç yaşanmamış, ilginç ve gerilimli bir sürece girilecektir.

(41) SKB Örgütü. 40 b yıllarda TSK ve siyaıaJ yadımda akt» ve sorınlu bir donemin beUr
leyKbl olmuştur. Aytntılı M gl İçin bkz irsal YavL "Ihtlalcı Subaylar 2. Kitap.

314
 T*K u r lh t e f c M l k l *• « ı »
o U y İK B v * 1 C t m l cr n
tc r v o ıır u b«H >8 g U ı
Vortâ T «rtd • M kııı Hr>â (U m a n ı*
H o trv fn UM y*on«n*T«j*
M / / * b* ralfryv h n n « i « t c * m «r i

SKB'nln |et FUosu Ha v a Kuvvetleri K o m u U n ı General Tansell

ABD 'ye Götüren Uçağı Yakalayarak Geri Çevirince MBK Şoka Giriyor

SKB'nln tasfiyesi İçin yapılan hazırkklann tamamlandığı ve Hava Kuv­

vetleri Komutam General İrfan la nsel in Washington'dakl N A T O grubu­
na tayini hakkındakı kararnamenin Resmi gazetede yayınlanmak üzere
Başbakanlığa gönderildiği sralarda. Genelkurmay İkinci Başkan olan
Korgeneral Muhittin ö n ü r. durumdan haberdar olmuş ve vak* geçrm e
den SKB İleri gelenlerini durumdan haberdar etmişti.
Durumu öğrenen SKB derhal toplantı yaptı. Ne yapıp eckp tasfiye pla-
nınn uygulanması önlenmeliydi. Bunun Içm de SKB'ye bağlı bütün birlik­
lere hemen emir verildi ve alarma geçirildi. 3 Haziranda Tansel'ın atama­
sı radyoda yayınlanmış olmasına rağmen, ertesi sabah alelacele uçakla
NVashlngtona gönderileceğinden klmseran haberi yoktu Tasfiye planının
hemen uygulanacağı sanılmıyordu. Ancak kıtalar alarm durumunda bek
letllyor. karşı taraf İle temas yolu tutuluyordu. Bütün bu olaylar 4 Hazran
1961 gününü 5 Haziran 1961 gününe bağlayan gece yarısı gerçekleşiyor­
du. Tansel ıçm alınan karar ve radyo haberi arrindan İstanbul'da bulunan
Genelkurmay Başkam İle temasa geçlecek ve duruma bir çözüm arana­
caktı. Ancak, sabah olduğumda müdahalede geç kakıdığı anlaşıldı. Hava
Kuvvetleri Komutam İrfan Tansel'ın uçağı bir saat kadar önce Washlng-
ton'a gitmek üzere havalanmıştı. Haber Hava Kuvvetierlran bütün üsleri­
ne duyuruldu ve hemen bir jet filosu havalanarak. Tansel l götüren uçağın
peşine takıldı. |et filosunu, sonralan İ l ler diye anılacak hava subayları
yönlendiriyor, başlannda Kurmay Albay Halim Menteş bulunuyordu.
|etler. General Tansel l Wasfwıgton a götüren asken uçağa Türk sınırla­
rım geçmeden ulaştılar ve etrafım çevirerek, derhal geri dönme sİm isteri­
ler. Uçak, jetlenn arasnda gen dönmek zorunda kalmış ve bir saat kadar
sonra da Mürted Hava Üssüne indirilmişti.
Bu sıralarda Ankara ana-baba gününü yaşıyordu. SKB'ye bağlı bütün
birlikler alarm durumunu sürdürüyor, gerekil yerleri de eller tetikte bek­
liyorlardı. Buna karşılık Ankara Komutam Cemal Madanoğkı İle Osman
Kök sal da Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayını alarma geçirmişti Fakat
Muhafız Alayı SKB'ye bağlı birhkler karşısında çok zayıf kalıyordu. Üste­
lik Hava Kuvvetleri de alarm durumundaydı ve Albay H a lm Menteş ln
jet filoları Cumhurbaşkanlığı Koşk'û üzerinde alçaktan uçarak. T.A yd e-
mlr'ln İfadesiyle “ Çankaya'yı u tiilu y o r U r gösteri uçuşları yapıyorlardı.

315
 Hava Kuvvetleri Komutam İrfan Tartsel'ı götüren uçağın geri çevrildi­
ği ve Mürted Hava Üssüne indirildiği haberi. SKB'lılar tarafından nasıl
çoşkuyla karşılanmışsa. MBK'da büyük bir endişe ve şok yaratmıştı. Şim­
di ne olacaka?
Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay İstanbul'daydı. Durum kencfcsl
ne anlatıldı ve hemen Ankara'ya dönmesi İstendi. Suray. askeri bir uçak­
la hemen Ankara'ya geldi ve Garnizondaki bütün komutanlan 28. Tümen
Karargahı nda toplanoya çağırcfc. Gerginlikler yaşanan toplantı sonunda
Sunay: 'Salim kafayla v e sakince düşünün İsteklerinizi belirleyip bana y a ­
zılı olarak bUdlrln. Fakat bunların yapılamayacak şeyler olmamasına özel­
likle dikkat edin. * dedi. Ancak SKB öylesine hiddetliydi kİ İstek değil, ül­
timatom verecek v e üst kademelerde büyük bir tasfiye ısteyeceknr.(42)

SKB’nın Ültimatomuyla Yukarıdaki Şok Tasfiye

Ülke Denetimi SKB’de M BK'nın Adı Var Kendi Yok
SKB ültimatomunun verilmesi ardından Devlet ve MBK Başkanı Ce­
mal Gürsel'den. ültimatomun gereğinin tartışmasız ve derhal yerine ge­
tirtmesi İstendi ve bu İstek İtirazsız kabul edtdl ve hemen uygulandı. Bu-

(4 2 ) 6 m a d d e lk ü itm a to m u A lb a y Talat A y d e m ir y a z m ış tı 9 T e m m u z 1961 ta ife n d e

eski ftbLaki g ru p arkadaşı Tu rhan Yalvac'a ya zd ığ ı m ektubunda bunu Öze likle belir-
tiyor. 6'ncı m ad d esi şOy*ey<*
•Bu adamlar farla m at etselerdi, harekata geçip ortakçı kana boyayacaktık . O kadar
fuursur insanlardı . Allah'tan ellerinden bir şey gelmedi. Çünkü artık hiçbir kuvvetle
n kalmamıştı B u anda da sıfırdılar * diyor.
"7 Hatıranda Kom iteye (M B K ) bir ültimatom çektik, benim kalemimden çıktı. Genel­
kurm ay Başkanı Memduh (Ta ğm a ç) Paşayı Köşk e götürdü Hasta Devlet Reis.ne k a
bul ettirdi. Y m v don saat süre vermiştik Onbınncı saatte yenne getirdiler, yoksa hep
sini silecektik İş o kadar gergin safhaya girmiş, sa b rım ı tükenmişti.
Ültimatom şuydı:
1. Hava Kuvvetleri Komutanı derhal vazifesine iade edilecek. Öğle radyosun­
da yayınlanacak.
2. Bizi ihbar edenler ve Hava Kuvvetleri Komutanı nın harcanmasını sağlayan­
lar vereceğimiz listeye göre derhal emekli olacaklar.
3. Cemal MadanOğkj (Ankara Stuyönetim Komutan). Osman Köksal (Cum ­
hurbaşkanlığı Muhafız Alay Komutanlığı) derhal komutanlıkları bırakıp
MBKya dönecekler.
4. Bir daha Silahlı Kuvvetlerin ve Komite nin haberi olmadan küil başında bu­
lunan komutanlar tayin edilemeyecek ve emekliye sevk edilemeyecek.
5. Deniz Kuvvetleri. Kara Kuvvetleri Komutanı ve Milli Savunma Bakanı Ge­
neral Muzaffer Alankuş derhal emeki olacak.
6. Komite seçimlere kadar azaltılamaz. İstifa edemez, istifaya zorlanamaz.
Şimdi tam am yie duruma Silahlı Kuvvetler Birliği hakimdir. B it daima doğru yd d a y
d * Devam edeceğiz Ştmdı Kom itede sayacağım dokuz arkadaşa itimat edilemez.*
şeklinde devam ediyor.

316
na göre. Hava Kuvvetleri Komutanlığında uzaklaştırtan İrfan Tansel. ye­
mden görevine iade edikti. MIHI Savunma Bakanı General Muzaffer
Alankuş gorevnden alındı. Komploya karışan Kara Kuvvetlen Komutanı
Korgeneral Celal Alkoç emekliye şevli edildi, yerine Korgeneral M u h k -
tln ö n ü r getirildi. Deniz Kuvvetleri Komutan Koramiral Zeki özek de
emekliye sevk edilerek yerine Koramiral Necdet Uran getnldl.
Üst kademedeki bu tasfiye frtınası «e birlikte İçişleri Bakanlığı yapan
General Muharrem Ihsan Kızdoğlu da görevinden aynldı.
2.Ordu Komutanı Şefik İter ile Devlet Başkan Başyaveri AgasI Şen
ve bazı havacı subaylar emekli edildi. Muhafız Alay Komutanı Osman
Kök sal görevinden alnarak ye m e Kurmay Albay Şükrü ilkin getirildi.
Cemal Madanoglu Ankara Komutanlığı ndan azledilerek MBK'daki go-
revne iade edildi. Bunun üzerine Madanoğlu MBK'daki gorevnden de
Istda etti, yerine Tümgeneral Ali Kesklner atandı. MBK üyelerinin b u n ­
dan böyle askeri birliklere komuta etmeleri, karargah, kışla ve garni­
zonlara girmeleri, subay ataması girişimleri yasaklandı. M BK bundan
böyle yOnetm faaliyetlerini Silahlı Kuvvetler Birliği örgütünün gözetiri
ve denetimi altında yapacaktı. Silahlı Kuvvetler artık dışandan istismar
edilmeye um vermeyecekti!..
Ültimatom tarihi 6/7 Haz ran 1961 dır. Eğer istekler kabul edfm e-
seydı. SKB'nın daha doğrusu albaylara niyetleri Gürsel'I d e vırp iktidarı
ele almaktı. Boylece askerliğin temel kuralı olan hiyerarşi alt üst oldu. Ge­
neraller albaylara emrine, fctldar da SKB'nln kontrolüne girdi. Yeni b r
donem başkyordu. Buna ordu İçi iktidar mücadelesi dönemi demek yan­
lış olmaz. (Bu gerçeklik nedeniyledir kİ daha sonraki 12 Mart 1971 ve 12
Eylül 1960 darbelerinde generaller İşi daha baştan ele alacalardır.)
Askeri kanattaki bu heyecanlı olaylar artarak devam edecektir. Ancak
üfce yönetiminin sivillere devriyle ilgili girişimler de sürmektedir.
Askerlenn en büyük endişesi alaşağı ettikleri D r zihniyetinin yemden fc-
tldara gelmemeslydl.

Askerin “ D P y l H o r t l a t m a y ı n . " Sendromu

ve Siyasal Parti Liderlerine İmzalatılan Gizli Protokol

Bu amaçla MBK. sekreterler seviyesindeki Yuvarlak Masa toplantısı

Içm 12 maddelik bir gündem hazırlamıştı. 31 Ağustos 1961 günü
TB M M 'de parti temsileSeriyle bir toplantı düzenlendi. Toplantıya başkan­
lık eden Komite Üyesi Ekrem A c u n e n n okuduğu gündemde. MBK açı­
sından en önemli konular ilk 4 maddeye konulmuştu:
I. Meşruiyetini kaybetmiş b ir İktidara karşı yapılmış bulunan
devrimin siyasi amaçlarla İstismarına meydan verilmemesi.

317
 Tatlı başlamıştı....

Karizmatlk Liderin
Yantılışı ve Sonu
Sınıfsal faraklılaşmaların gelişmemiş
olması. Demokrat Partiyi popülizme
zorlamıştır. Demokrat Parti nin siyasal
başarısında arkasında sınıfsal çelişkiler
değil. Türk toplumunun OsmanlI'dan
miras aldığı, tek partili dönemde laik­
leşmeyle daha da belirginleşen dikey
bir zıtlaşma yatar: Laik, çağdaş ve si­
yasal gücün teketeştigi siyasal merke­
zi üe ekonomik yükün taşmdıgı gele­
neksel. dinsel toplum. Yerel ve ekono­
mik elitler hem siyasal güçten büyük
ölçüde yoksuı okhJdarı içirt hem de
kültürel değerler açısından siyasal
merkezin dışında, geleneksel taşra
içinde yer almışlardır. Sivil toplum ku-
rumlar aıırı ve çoğulcu siyaset anlayışı­
nın geçmişi bulunmayan böyle bir ül­
kede. yıgniar siyasal yaşama, popüist

318
parti liderlerinin kahzmatk kişilik­
leri çevresinde katılırlar DP başın­
dan beri bu gerçeği iyi değerlen­
direrek. yığınları harekete geçire­
rek. karizmatlk lideri Menderesin
kişftginde yaranı. (Günümüzde
olduğu gibi.) CHP'nln uygıiackgı
yukarıdan aşağıya radkal kültürel
değişim pottikası. karİzmatik li­
derin yıgmlan harekete geçirebil
meşine elverişli bir zemin yaratı­
yordu. Laiklgm (Sn özgürlüğüne
karşı olamayacağını birçok kez c*-
le getiren Demokrat Parti, seçim­
leri kazanu kazanmaz tabanın bas­
tırılmış özlemlerine yanıt olarak
kapatılmış bulunan türbe ve zavi­
yeleri yeniden açtı. Ezanın Türkçe
okunmasına son verip, yeniden
Arapça okunmasın sağlayan ya­
sayı çıkardı.
Ancak sosyal ve ekonomik politi­
kaların Ması sonucunda Iktidan de-
mokratk yola devretmek yerine,
merkeziyetçi siyasal y apelin ola­
nak tanrtgı otokratlı baskıya baş
vvsunca. 27 Mayıs 1960 ta zorla
ktidardan uzakiaştmldı.
Adnan Menderes. Celal Bayar baş­
ta olmak üzere, hükümetin bakan­
ları. milletvekilleri yandaş bürok­
rattan tutuklanarak. Marmara deni­
zinde asken bir tesis olan Yassı-
ada'da kurulan mahkemede yargı­
larsak. çeşitli cezalar aldlar. Ya-
lun bir geçmişte arşivlerin açılma­
sıyla. Yassıada süreciyle ilgili ger­
çekler güroşıgına çıkmış oldu,
forc^a/iarflla Mahkeme süreciyle
ilgili görüntüler ve Adnan Mende­
res'in Haç içerek intihar teşebbüsü
sonrasına ait fotoğraf le 17 Eylül
1961de imralı Cezaevi nde ger­
çekleştirilen idam kararırın infazı.

319
 2. Devrimin siyasi İstismar a konu yapılmaması,
3. Dinin propaganda konusu yapılmaması ve siyasi İstism an na
meydAn verilmemesi.
4. Y as «A ti a Mahkemelerinin ve orada Ak nacak kararların tartıl­
ma konusu yapılmaması.
Dört gCn süren toplantı ardından ortaya çkan metin, daha sonra par­
ti başkanları tarafından da İmzalanarak taahhüt edilecekti. Bu arada MBK
üyelerince hazırlanan ve siyasi parti balkanlarda mzalaMacak bir "01*11
Protokol" metni de açılanmamak kaydıyla onaylandı. Giriş kısmında ül­
keyi İhtilale götüren nedenler sıralanıyor. Son kısmında İse 27 Mayıs İh­
tilalinin meşruiyetinin kabul edilmesi "Her ne surette olursa olsun
Istlsmann a U ln verilmemesi. Demokrat Fartl zihniyetini ve onu tem ­
sile veya devam ettirmeye teşebbüs m aiyetindeki her türlü davranışı
şiddetle re dd e de riz.*diye bitmektedir.
5 Eylülde Çankaya Köşkü nde Gürsel in başkanbğında yapılan zrve
toplantısında, siyasi parti başkanları gizil protokolle blrilkte. "MIHI Be­
yanname" adı verilen deklarasyonu da İmzaladılar, aynı gCn Kurucu
Meclis faaliyetine son verdi, bö nü, bu nedenle yaptığı agklamada MBK
üyelerini minnetle anacaklarını söylüyordu.(43)

Cumhurbaşkanı Başbakan Genelkurmay Başkanı ve

Bakanlara İdam Cezası Ortalığı Karıştırıyor
Askerler protokolün İmza zamanlaması iyi ayarlamışlardı. Çünkü Yas-
sıada'dan özellikle APUlerln tepkisin çekecek olan kararlar 10 gün son­
ra açıklanacaktı. Nitekim 15 Eylül 1961 günü. Yüksek Adalet Dlvannca
Yassıada'da yargılanmakta olan DP Üyeleri hakkında verilen kararlar açık-
landğında ortalık kanştı. çünkü DP yöneticilerinden 15 kişiyi İdama mah­
kum edilmişti. Bunlar Celal Bayar, A dnan Menderes. Refik Kor alt an,
Fatln Rüştü Zorlu. Haşan Polatkan. Agah Erozan, İbrahim Klrazoğlu,
Ahmet Hamdl Sancar, Bahadır Dülger. Nusret Klrlşçloğlu, Emin Kala­
fat. Baha Akşlt, Osman Kavrakoğlu, Zeki Erataman ve Rüştü Erdel-
hun'du.
Başta DP olmak üzere siyasi parti başkanlan bu karara tepki gösterdi­
ler v e idam hükümlerinin İnfazına karşı çktılar. Bunun İçin Devlet Başkanı
Gürsel e başvurarak. MBK'nın İdam kararlarını tasdik etmemesen istediler.
Aslına bakılırsa. İdam hükümlerinin İnfazını istemeyenler sadece siyasi
parti başkanlan da değildi. Bu konuda MBK üyelen de ikiye ayrılmışlardı.
Yüksek Adalet Divanı nın İdam kararlarını değerlendirmesi K lr> MBK
toplandı ve sonuçları kamuoyuna açıkladı. Buna göre:
(4 3 ) A yrıntılar İçin b akaıu. E.Yavt. MhtZakl Subaylar* 2. kitap.

320
 ■yükse* Adalet Divanınca ölüm cezasına mahkûm edilen sanıklardan
sakıt (düşük) Reisicumhur Celal Bay ar. sakıt Başbakan Adnan Menderes,
sakıt Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve sakıt Makye Bakanı Haşan Po-
latkan'ın ölüm cezalan. Milli Birlik Komitesi nin IS Eylül 1961 gü n ve 7S
sayılı kararıyla tasdik edilmiştir. Ancak, sakıt Reisicumhur Celal Bayar'ın
65 yaşını geçmiş olması dolayısıyla verilen ölüm cezası müebbet ağır
hapse tahvil edilmiştir.
ö lü m cezasına mahkum edilen Refik Koraltan Agah Erozan. İbrahim
Kirazoğlu. A hm e t Hamdı Sancar. Nusret Kirişçtoğtu. Bahadır Dülger.
Emin Kalafat. Baha Akşıt. Osman Kavrakoğlu. Zeki Eratman ve Rüştü Er-
cleihunun cezalan da IS Eylül 1961 gü n ve 75 sayılı kararla müebbet
hapse çevrilmiştir. Tebliğ olunur."
MBK'nın bu karan da kimseyi memnun etmemişti. Özellikle AP'Iller
Komite'nln kararlan infaz edeceğini hiç mİ h»ç tahmin etmiyorlardı. Ka­
rarların açıklanması uzerne AP'de büyük tepki oluşmuş, birçok yerler­
de İştiralara yol açmıştı. Bir kısım II, üçe teşkilatı da levhasını söke­
rek kapatma karan almıştı.
Ordunun bir kesiminde İse durum tamamen aksi yöndeydi. Ö ze l­
likle İstanbul karargahı ateş püskürüyordu. Nasıl olmuştu da. üç İdam
cezasının UsdBdyle mesele halledilmiştir Jandarma Subay Okulu, kara­
rt protesto eden subaylarla dolup taşıyor, her taraftan telgraflar geliyordu.
Necati ünsalan ve Emin A ra t Ankara'daki subaylarla toplantılar yaparak
onları yatıştırma gayreti göstenrlerken. İstanbul'da da Dündar Seyhan
gönderilmişti. Seyhan da Cıntanrı İstanbul karargahnı sakinleştirmeye
çabyordu. Bu olaylar yaşanırken, idam hükümleri kesinleşmiş olan Fatin
Rüştü Zorlu İle Haşan Poiatkan. 16 Eylül 1961 Cumartesi günü saat
2.40'da Yasstada'dan 30 mil mesafede bulunan Imralı Adası na götürül­
müşler ve aynı gün saat 3.05'te idam edilmişlerdi. İdam hükmünün İnfaz
olunduğu. MBK İrtibat Bürosunu! 59 numaralı bMırisiyle açklanrmştı.144)

Bir Başbakan'ın İdamından Önceki Son Saatleri

'Ancak o yan baygın gözlerle ve uzun uzun bakabildi.
Artık Elem Beyle bu karşılaşma, artık ebedi bir veda sahnesiydi..."

Menderes, laç içerek giriştiği ntıhar teşebbüsünden sonra, ancak 16

Eylül günü saat 23.30'da komadan çkabılmlştı. Durum savaya haber ve­
rildi. Bunun üzerine, onu komada gören ve ktrtaran heyet, aynı kadro İle
yine Yasstada'ya davet edildi. Bu heyetin, bu defa da Menderes in tam
sıhhat halinde bulunduğuna dair bir rapor vermesi gerekiyordu ve bu ra-

(44) trdogzn ÖrrOO. *g.e.. i 140.

321
por da verildi. Bu rapora göre, hüküm artık İnfaz edilebdirdi!
Menderes'in İlk v e son arkadaşı Etern Menderes, arkadaşının ecel
uykusundan uyaraşm da görmüş ta 17 Eylül sabahı onu Adnan M ende­
res'in odasına davet ettıklen zaman, arkadaşı uyanmıştır. Fakat yatağm-
da yan baygın denecek kadar halsiz yatıyordu. Yüzünün rengini tasavvur
etmek mümkündür. Etem Menderes'e evvela, ancak o yarı baygın g öz­
lerle ve u zın uzut bakabddi. A m a bu bakışlar, d e m . manalı, ifadeliydi.
Belliydi kİ. art* arkada kalan bir ömrün, yıllarca derine inen bütün safha­
ları dile geliyordu. Etem Beyle bu karşılaşma, artık ebedi bir veda sahne­
siydi. Ondan sonra artık, yine kanunların hükmü İşlemeye başladı. M en­
deres için mademki sıhhat raporu alınmıştı. O halde hüküm infaz edile­
bilirdi. Gün. 17 Eylül, sabah saat 7.30'dur. Menderes İse hükümden ha­
berdar değildir. Hatta art* yavaş yavaş konuşmaya da başlar: "Özür d i­
leriz. bir iştir oldu... *
Rapor ise tam üç sayfahktır. Bunun yazılması, formaliteleri ancak sa­
at 10.30'da tamamlanır. Yani mahkum. İnfaza bu raporla haz» sayılır.
İşte o zaman Yasstada'ya. yine bir hücumbotu yanaştırılır. Yassı-
ada'da kalan sanıkların koğuşlarında yine olağanüstü tedbirler alınır: Kim­
se pencerelere yaklaşmayacak, kimse konuşmayacak ve dışanya da bak­
mayacakta. Menderes giydiril». Muntazam kıyafeti »çndedlr.
Hava çok yağmurlu ve deniz çok fırtnalıd». Imrak adasına, ancak sa­
at bire doğru vankr. Gerçi Menderes'in sonundan bahsedenler, hava
günlük güneşkkken. onun tam İdamı sırasında bu fırtınalann. boralam
patladığını ve hemen birkaç dakika sonra da. havanın durulup, yine gün­
lük güneşlik hale döndüğünü yazarlar. Bunu yadırgamamak lazımcfcr.
Böyle tasvirler, tarhte ve bazı kroşeler İçin de yap*nıştır. A m a gerçek
olan, o gün havanın yağışlı, hrtınalı ve denizin çoşkun olduğudur.
Mahkemenin hükmü Menderese ve heyet h u zı»ı»ıd a tebliğ edil».
Menderes artık, çaresiz bir teslimiyet içinde, hatta sakn görünür.
Önce bir kapının kenarında bir koltuğa oturtulur. Elleri kelepçelenir.
Fotoğraf servisi onun bu vaziyette resmini al». Yakasında hüviyeti iliştir­
miştir. Yüz ifadelerim değerlendirmek mümkündür. Bu safha, ölümün
eşiği demektir. Bu yü z ifadelerinde, artık çaresiz bir teslimiyetin hüznü
görülür.

“Hayali verlıi etmek üzere olduğum şu ao ö a ,

devletime ve milletime ebedi SAAdeder dilerim...
Hiçbir Iğblra t duymuyorum/”
Nihayet dönüşü olmayan son yolculuk başlar. Menderes, hücumbo­
tuna bindirilir. Yanında mrirahzlar vard». Bir buçuk mil arkadan bu botu.

322
ciğer b r hücumbotu takip eder. Başsavcı ve mahkeme heyet« d e n bir
hakim ve diğer iglhler bu bottadır.
Imralı'da ve usulen son bir arzusu olup olmadığı sordur. Dini telkin
için bir hoca, karşıdaki odada hazır bulundurulur. Menderes evvela h o­
cayla yalnız kalarak konuşmak ister. Buna kanunlar müsaade etmemek-
tedr. O nun üzerine heyetin huzurunda konuşurlar. Dini telkin almak İs­
temez. Yalnız tövbe duasına katılır. Hoca bu duanın kelimelerini ayn ay-
n ve yavaş yavaş sıralar. Menderes, her kelimeyi tekrar eder. Bu safha da
boytece bitmiş olur.
Menderes’in son sözlen İse şunlardır: 'Hayata veda etmek üzere ol-
ckjğum şu anda, devletime ve milletime ebedi saadetler dilerim. Bu an­
da kanmı ve çocuklanmı şefkatle anıyorum..."
İnfaz yeri, imralı cezaevinin bahçesidir ve son işlemlerin yapıldığı bü-
ro kısmıyla İnfaz mahalli arasında 150 metre kadar mesafe vardır. İşte bu
yol. artık dönüşü olmayan yoldur. Menderes bu yola çıkarılırken ve büro
kapısndan çkarken. başım arkaya çevirir. Işitten şu sözlerdir: 'H iç m uğ­
ber değilim!"
Sava kendisne o ana u y g u ı bir cevap verince, tekrar eder: "Evet,
hiçbir iğbirar (gücenme) duym uyorum!"
Menderes'in bu gök kubbe alhnda son sözlen bunlardr. İnfaz yerine
hareket edilirken saat 2. IS ’tlr. 1899 yıbnda Aydın da doğmuş olan İbra­
him Etem oğlu Ali A d ıa n Menderes. 17 Eylül 1961 günü saat 2.30 sıra­
sında. Imralı'da hayata böylece gözlerim yunar. Ama bu konuda ve bir
vatandaş olarak kanaatimizi belirtmek gerekrse. vereceğimiz cevap şu­
dur: "Türk kamu efkAn. bu hükümleri ve bu infazlan asla doğru bulma
m$tır!"[ 45)
Gerçekten suçu ne olursa olsun, bir «sanın canını almak İnsanlık adı­
na bir suçtur ve hiçbir çözüm getirmemişte. Osmank ne başlar aldı ama
bunlar çöküşüne bir çare olmadı. 20. yüzyılın 60. yılında b » ülke C u m ­
hurbaşkanını. Başbakanını ve bakanlarım toptan idama mahkûm eriyor­
sa. o ülkede gücü elinde bulunduranlann önce demokrasi, sonra da siya­
set yapma zafiyeti var demektir. Yap iması gereken duruşmalarda, ger­
çekleri ama sadece gerçekleri ortaya koyarak, sanıkları İdam yerine kamu
vicdamnda mahkûm ettirmekti.
Menderes duruşmalar sırasında son derece pasif ve çaresizlik İçin­
deydi. Savunması çok dar bir alana sıkışmıştı. Aşağıda görüleceği gibi
idamından önce el yazısıyla yaptığı son savunmasında nafile yere ükede
diktatörlük kurmak istemediler ini söylüyordu.
"Dikta relimi kurmak maksadım gütm ectğlm lzl hadiseler bugün da­
ha açık göstermektedir. Ortada ne dlk ta tM û k vardı ne de dlklatOr.
(4S> Ş S Aydemir. ı.g t.. s.SOO

323
Muhayyel diktatör hangi kuvve! e dayanıyordu. Kabineye mİ? Meclis g ru ­
buna m ı? Kabineye veya hükümet atalarına karşı elinde hangi zorlayıcı
kuvvet ve imkânı vardı? Değil gruba karşı, grubun herhangi bir atasına,
bir milletvekiline karşı kullanabileceği herhangi bir cebir vasıtasına mı sa­
hipti? Muhalefetin her ağıt açışta ateşler püstürdüğü gayelerinin en acı
dille hücumda olduğu bir hengamede her milletvekilinin genel kurul
üyelerinin g ru p idare heyeti azalannın veya topyekün grubumun çekine­
cek korkacak hiçbir şeyle karşı karşıya bulunmadığı bir alemde diktatör­
lükten bahse imkân var mıdır? Hakikat şudur kİ dlku re/İmine gidilmek
İstenirse en evvel bir silaha, bir silahlı kuvvete dayanmak İhtiyacı du­
yulur. Halbuki Silahlı Kuvvetlerinizin en küçük bıdığının başında bulunan
subayından en büyük kumandanlara kadar hiçbirisine bu tem inde bir an­
laşma dahi hatırlayacak en ufak b ir temas ve teşebbüs dahi olmamıştır... *
Gerçekte Menderes ve ekibinin yarattığı Türkiye tablosunun değerlen­
dirmesi Şöyle: 1945-1960 dönemi Türklyesl. genel çizgileriyle artık kur­
tuluş savaşı vermiş bir ülkenin dış poiltBıası değB, emperyalizmin em­
rine girmiş bk ülkedir. 1945-1960 döneminde Türkiye. Amerika nın be­
lirlediği gündeme sıkı sıkıya uyan, tamamen Amerika ve Batı'ya bağım­
lı. şuadan Amerikan askerlerini sevinç gösterileri ve resmi protokoller­
le karşılayan. Amerikan emperyalizmi adma dünyanın en uzak bölgele­
rine asker gönderen. Amerikan yanlısı paktlara giren. Amerikan karşıtı
Ökelere karşı düşmanca tav* takman Amerikanın düşmanını kendi
düşmanı bilen, çeşltU uluslararası platformlarda Amerika'nın sözcülü­
ğünü yapan. Amerika ve müttefiklerini hoşnut etmek İçin Üçüncü Dün­
ya Har ak et ine karşı tavır alan. Batı'da kabul görmek ve Balı güvenlik ö r­
gütü NATO 'ya girmek İçin demokrasi adı altında Batı dayatmalarına bo­
yun eğen, demokrat* re|lmlnl çift meclis tartışmalan ve k i büyük parti
görünümü İle AmerBıan sistemine benzetmeye çalışan, dış gündem so­
run lannı Amerika nın belirleyip. Amerika'nın çözdüğü, bazı yardım an-
Uşmalan kapsamında ülkenin her türlü bilgisini Amerika'ya açan ve yi­
ne bu bilgiler çerçevesinde Amer k a nın sunduğu reçetelere bağunk ka­
lan bir ÜBıedlr.
Kısaca Türkiye'nin demokrasiye geçişinde. Cum huriyetin kurulu­
şundan beri Atatürk devrimler! Ue gerçekleştirilmeye çalışılan Batı tipi
toplum modeli çabalan.146) Cumhuriyet döneminde yetişen bir kısım
liberal ve Batıcı aydın ile Türk yönetici seçkinleri, ikinci Dünya Savaşı
sırasında İzlenen ekonomik politikaların ortaya çıkardığı kapitalist n ü ­
veler ve toprak ağalan İle eşrafm önemli etkileri olmuştur. Ancak te­
mel neden. İkinci Dünya Savaşı sonrasında dünya kon|onktürûnde
meydana gelen dış gelişmelerdir. 147)
(401 Suna Kili. ‘ Kemalizm*. İstanbul. 1969, s. 167.
(47) Bemard LewB. 'Türkiye'de Son Ge*jmeler\ A .Û .H .f. D.. CIK IX. Sayı l 2 . 1952. O l .

324
 Burada tartışılmaya değer konu Menderes'i İdama götüren icraatları­
nın kaynağı iç politikada mıydı, dış politikada mıydı?
Yaşananlar ve eleştiriler onun A BD ve Batı kapitalizmine bağımlı ol­
duğunu gösteriyor. Peki fıtllalı yapanlar ne yaptdar?

" M ü ş t e r e k e m n iy e t t e ş e k k ü lle r in d e
T ü r k iy e İle te ş r ik i m cul e d e n le r İç in k e iA
b ü y ü k b ir m e m n u n iy e t k a y n a ğ ı te ş k il e tm iş tir. ”
A & D D evlet &Jis»J<nı tljenhovvef. 11 Ita zr j n 1900

Türkiye'de 27 Mayıs 1960 sabahı yapılan devrimin nedenlerini

Demokrat Parti İktidarının İç politika tutumunda, özellikle ekonomik
huzursuzlukta aramak gerekir. Demokrat PartTnbı dış politika tutu­
munun askeri müdahale yapdmasmda önemli bir payı olduğunu söy­
lemek m üm kün değildir kanısındayız.
Nitekim. 27 M a y » Ihtlallnl yapanlar, daha devrimin İlk günü Türkiye
radyolarında yayınlackkları bildiride dış polltfcayla İlgili olarak şöyle de­
mişlerdi: 'Müttefiklerimize, komşularımız* ve bölün dünyaya hitap edi­
yo ru z Gayemiz Birleşmiş Milletler Anayasası na ve kısan Haklan pren­
siplerine tamamlyle riayettir. Büyük Atatürk'ün yurtta sulh ve cihanda
prensibi bayrağımızdır. Bütün ittifaklarımıza ve taahhütlerimize sadtkız.
N A TO 'ya İnanıyoruz ve bağlıyız. CLN TO 'ya bağlıyız. Tekrar ediyoruz d ü ­
şüncelerimiz yu m a sulh, cihanda sulhtür...'
İhtilal hükümetinin dış polltfca konusunda benimsediği ilkeler. Türki­
ye'nin Batılı müttefikleri arasnda. özelikle Birleş* Amerka'da memnun­
luk yaratmıştır. Amerika Birleşik Devletleri Başkam Elsenhovver Cemal
Gürsele 11 Haziranda gönderdiği b » mesajda, memnuniyetini şöyle
açıklıyordu: ‘ .. Hükümetinizin Türkiye’nin N A T O ve C E N TO ile bağlarını
muhafaza etmek hususundaki azmi, benim İçin ve hür dünyanın müdafa­
ası gayesiyle kurulmuş bulunan bu müşterek emniyet teşekküllerinde
Türkiye ile teşriki mesai edenler İçin keza büyük bir memnuniyet kayna­
ğ ı teşkil etmiştir. Hükümetim. Türk ve Amerikan milletleri arasındaki m ü­
nasebetlerin öteden beri m ümeyyiz vasfını teşkil etmiş olan dostluk ve
İşbirliği ananesine uygun olarak. Türkiye İle samimi münasebetlere de­
vamdan memnuniyet duyacaktır.'
Bu metin ve mesaj Menderes'in ctş politikasının esasını oluşturuyor­
du. Ihtllakierln de bu politikayı sürdürmeye karar! olduktan görülüyor.
Nitekim İlerleyen sayfalarda görüleceği gibi Demokrat Partl'nln mail,
ekonomik ve askeri dış politikaları bir bütün olarak hem de halkçı, ulus­
çu. Atatürkçü söylem »çndekı gü ç odakları tarahndan da giderek artan bir
biçende sürdürülmektedir.

325
 C H P ’lller İk tk U rı "To rb a d a Keklik" G örüyordu
'Sevgili AntalyalIlar, fim di size onbeş g ü n sonrasının
Başbakanı İsmail Rüştü Aksal hitabedecekf

İdamların ardından siyasetin ısınmaya başlamasıyla Türkiye yeni bir

elense çekme, hesaplaşma gerginliğine giriyordu. Güç v e İktidar km de
olacaktı?
Anayasanın halkoyuna sunuluşu. Çankaya'da Yuvarlak Masa Zlr-
v esnd e parti başkanlannın 27 Mayıs yaptınmlanna karşı tavır almayacak-
lanna dair protokol mzalamalan ve Yüksek Adalet Dlvam'nın verdiği
ölüm cezalarının infazından sonra, kıtılal sonrasının İlk genel seçmlerlne
gidiliyordu.
O sıralarda çoğunluğun kanaati, seçmlerl C H P nln büyük bir ç o ğ u v
lukla kazanacağı ve iktidara geçeceği şeklindeydi. CHP'nln sandalye sa­
yısında Meclisin yandan fazlasını. Cumhuriyet Senatosu'nda İse % 8 0 ço­
ğunluk elde edeceği hesaplanmaktaydı.
CHP için seçm ı almak torbada kekhktl. Henüz seçm yapılmadan ka­
bine bile kunimuştu. İnönü Cumhurbaşkanı olacak. Başbakanlığa da İs­
mail Rüştü Aksal getirtecekti. Antalya'daki bir açıkhava toplantısnda Ak­
sal şöyle takdim ediliyordu.
“Sevgili AntalyalIlar, şimdi size onbeş gü n sonrasının Başbakanı İs­
mail Rüştü Aksal hıtabedecek! '
Hak Partisi, içinde seçimlerin alınacağı öylesine yayılmıştı kİ. birçok
çevre, bu arada ordu mensuplannın çoğulluğu da aynı İnanca sahip ol-
muşlafdı.(48)
Ancak deneyimli politikacı İnönü tedbirli konuşuyordu.
1961 seçimlerine gidileceği sırada, yine bir parti meclis to p la n tın ­
da kıönü. arkadaşlannın CHP'nln ktldara geleceği hakkmdaki iyimser
sözlerini dinledikten sonra, oturunu kapatırken:
‘ Arkadaşlar çok iyimser. İnşallah tahminleri doğru çıkar... Fakat ben
öyle değilim Umduktan neticeyi bulamazlarsa hayal kırıklığına uğrama-
malıdırlar. -(49)
İşte 15 Ekim 1961 seçimlerine bu hava içinde girildi. Fakat sandıklar
açılıp sonuçlar belli olmaya başladkça. Halk Partisı'nln bu kekliği de elin­
den kaçırdığı anlaşılıyordu. Ümitler seçimden önce kurutan kabmeler.
paylaşman koltuklar gibi sönmüş, erimiş ve kaybolup gitmişti.(50)

(4 8 ) E rd o ğa n Örtükü. I . J t . s. 142. 143.

(49| O h a d B a b a n , j j . t . » 3 13 . 314
(5 0 ) E rd o ğa n Örtükü, a .g . e . ».1 4 4

326
 DP AP Adıyla Yeniden İktidar Sahnesine Çıkınca
SKB'II Albaylar " B i z b ö y l e o İA C A ğ ın ı s ö y l e m i ş t i k . "
MBK ve CHP İse Şokta
15 Ekim 1961 Genel Seçimleri nin sonucunda 450 milletvekilliği şöy­
le dağılır: CHP oyların % 3 6.7‘slnı alarak 173 milletvekili. AP oylann
%34.8'lnl alarak 158 milletvekili. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi oyla­
nn %14'ünü alarak 54 milletvekili, oylann % 13.7‘slnl alan Yem Türkiye
Partisi 65 milletvekili çıkanr. Senato seçimlerinde ise AP 70. CHP 36.
CKMP 16 ve YTP 28 senatörlük kazanır.
Gazeteci O.Tokatlı bu durum İçin: ‘ İnönü’nün dediği çıktı. Seçim ge­
cesi. Ikl yüz elli milletvekili çıkaracağımızı tahmin edenler, 'Bu naşı/
o lu yo rT diye hayretle birbirlerine baktılar... Emin Paksüt’ün hayret f i ­
de eden çehresndekl çizgiler hala gözümün önündedir.* demiştir.
Seçim sonuçlanna göre hiçbir parti tek başma İktidara geieml-
yordu. A rt* koalisyon hükümetleri devri başlayacaktı.
27 Mayısta askıya alınan demokrasi. 15 Ekim 1961 pazar günü yapı­
lan genel seçimlerin arckndan yeniden ışierkk kazanıyor. Yeni Anayasa
gereği seçimlerde kazanan senatörler ve milletvekilleri mazbatalannı ala­
rak yavaş yavaş Ankara yoiunu tutuyorlar...

Mazbatasını Alan AP’lller

Meclis ve Senato Koltuklarına Oturur Oturmaz
27 Mayısçılara Veryansın Edince
Milletvekillerinin Başkente gelmeleriyle birlikte yeniden huzursuzluk­
lar başlıyor. TB M M ’ye bir türlü toplantı çağrısının yapılmadığı gözleni­
yor... Ankara otelleri ve restoranlarında özellikle cumhurbaşkanlığı se­
çimleriyle ilgili kuksler sürdürülüyor. Adalet Partili senatör ve milletvekil­
lerinin gözlen hiçbir şeyi görmüyor. İdam edten Adnan Menderes ve Ikl
bakanı Haşan Polatkan İle Fatln Rüştü Zorlu nun Intfcamını alabilmenin te­
laşı içinde Silahlı Kuvvetler mensuplanna veryansın edlyorlar.(5l)
27 Mayıs 1960’vı ydlar öncesinden DP ve Menderes yönet m n e baş­
lat tıkları Ihttal örgütlenmesi ve çabalarının sonucunda yeniden başladk-
lan noktaya geldiklerini gören genç subaylar. Ankara'da yaşanan bu g e ­
lişmeler karşısında hemen gerekil karşı girişimleri başlatmakta gecikmi­
yorlar. Bu gırlşmln başını 27 Mayıs Öncesinin binbaşı ve yarbaylanyken.
27 Mayıs sonrasının SKB örgütünün Ankara ve İstanbul'daki grup lider­
leri olan aynı albaylar çekmektedirler.

(S I) O tu m Tokatlı. 'Kaybolan Ylla/. 1961/1973*. Doğan Klt. 2000. ».15. 16.

327
 S eçm sonra» ortaya çfcan bu karmaşaren hemen ardından Anka­
ra'da yapılan toplantıda Talat Aydemir: 'B u durumdan ancak demokrasi­
nin şartlarını temin ettikten ve doktriner partiler kurulduktan sonra seçim­
lere gidilebilir’ diyerek, yönetimin tekrar Silahlı Kuvvetlere geçmesini
istedi. Toplantıya kattan havacı subaylardan Albay Halim Menteş ve Fev­
zi Arsın, siyasi partilere baskı y apt arak t ıclann CHP"ye verdiril meşine,
aksı halde yönetime el konulmasından yanadrlar.

Hava Kuvvetleri Komutam

Orgeneral İrfan Tansel tepkisini >6yte haykırıyor:

" B a ş g il C u m h u r b a ş k a n ı s e ç ilin e ,
Ç a n k a y a 'y a İ l k b o m b a y ı b e n a t a r ı m . . . "

Tüm bu gelişmeler sürerken, ordunun ve aydınların (27 Mayıs taraf­

tan olanlar) cumhurbaşkanı adayı Orgeneral Cemal Gürsel'ln karşısına AU
Fuat BaşgHI çıkararak siyasal tansiyonu patlatma noktasna getirdiler.
Ankara'da yoğunlaşan Adalet Partililerin Başgll'ın cumhurbaşkanlığı
adaylığıyla İlgili ısrarlı girişimleri askerleri çleden ç*anyor.(S2)
Asker v e polltkacı arasındaki gerilimi olağanüstü yükselten Cumhur­
başkanlığı konusundaki bu çekişmeye nasıl gelnmlşti?
Seçim sonrasının en önemli konusu Cum hurbaşkanlığa kımm seçile­
ceğiydi. İsmet İnönü, seçim sonuçları nedeniyle Ordunun hoşnutsuzluğu­
nu badiğinden tam bu sırada bir demeç vererek. MBK başkam Cemal G ür­
sel. Cumhurbaşkanlığı için adaylığnı koyarsa. Halk Partisi'nin kencfcsini
destekleyeceğini duyurdu. Oysa Adalet Partisindeki hava bambaşkaydı.
■Seçenlerde AP en çok parlamento üyesine sahip ise. Cumhurbaşkanı da
kendi partisinden olmalıydı. Demokrasinin icab» da bodur ctyorlardı."
E Örtülü ye göre: ‘ Seçimleri İsviçre'den idare eden Profesör A lı Fuat
Başgil. Yassıada duruşmaları seaseıda v e rd ğ ı ifadeyle sağladığı üne g ü ­
venerek. Cumhurbaşkanlığına özenmişti. Ta oralardan Türkiye'ye uçurdu­
ğu demecinde M ilet isterse Cumhurbaşkanlığa^ kabri ederim.' diyor­
du. Son Havadis Gazetesi de kendisinin özel yayın organ gibiydi."
Seçimlerden sonra Samsın'dan Senatör seçfen A li Fuat Başgıl'in
Cumhurbaşkanlığı içn AP de iriye bölünmüştü. Gümüşpala. Başgf ve ta-
raharları içm: 'Bunlar halâ şeriat peşindeler. LalklıkJe İlgileri yok. Islâm
Devleti kurmak, belki de hilafeti getirmek istiyorlar. Am a başkalarıyla oy-
nuyodarf demesine rağmen, yapılan oylamada Başgıl'in taraftarlığını ya­
pan grubun başkam Nuri Başer'ıngayretiyle Başgil. Cumhurbaşkan aday­
lığına seçıltr.(S3)

(5 2 ) O rh a n Tokatk. 'K a yb o la n Yıllar. 1 9 6 1 / 1 9 7 3 '. b o ğ a n Kıt 2 0 0 0 . s. 15. 16.

(5 3 ) 141er g ru b u n d a n o lu p y u ıt O j n a g ö n d e rle ri M B K û y e ıi O rh a n E/kanlı. A k Fuat
 Başgıl'lrı Türkiye'ye dönüşünü AP büyük bu gövde gösterisine dö­
nüştürmüştür. Halk trenin geçtiği yollarda 'Yaşasın Cumhurbaşkanımız'
diye tezahürat yapmaktadır. Bu nedenle tren Ankara'ya birbuçuk saat rö­
tarla gelebilmiştir. Başgll’ln Cumhurbaşkanlığı adaylığı AP ve MBK ara­
sında yaşanan gerginliğin üzerine tuztMber ekmiş ve AP'nln. Başgll ın
Cumhurbaşkanlığı adaylığıyla İlgili ısrarlı girlşvnleri bazı askerlen çileden
çıkarmıştı. Tam bu sırada Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral İrfan Tan-
sel tepkisini Şöyle haylunyor: 'Başgil Cumhurbaşkanı seçilirse. Çanka­
ya'ya İlk bombayı ben atanm. "(S4|

“E t l i k t e M i l l i E m n i y e t i n b a h ç e s i n d e ç u k u r
h a z ır la n d ı. C u m h u r b a ş k a n ı s e ç ilir s e n M e c l is t e n
ç ık a r ç ık m a z c ip in d e h a z ır . O n a b in d ir ile c e k s in .
E t l i k ’e g ö t ü r ü l ü p , o ç u k u r a d e f n e d i l e c e k s i n . "

Bundan böyle AP'nln cumhurbaşkanı adayı Ali Fuat BasgHTn bir an

önce bertaraf edilmesi gerekiyordu. Bu görev MBK üyelerinden başba­
kan yardımcısı Org.Fahrl ö zd lle k ile ulaştırma bakanlığı görevinde bu­
lunan Sıtkı Ulay'a veriliyor. Bu sırada İsviçre'den İstanbul'a gelen Ali
Fuat Başgil. trenle Ankara'ya hareket etmiştir. Daha önce söylediğimiz
gibi tren uğradığı İstasyonlarda büyük tezahüratla karşılanıyor. Ankara
garında da APT! senatör, milletvekili ve yöneticilerinin coşkulanyla tren­
den alınıyor. Başkentte Berin Oteh'ne yerleşen Başgil Hoca, ertesi gün
Başbakanlığa davet ediliyor. Ozdllek ın odasnda koltuğa gömülen Baş­
gil. geleceğin cumhurbaşkanı rahatkğıyla konuşuyor ve iu Komite üyesi
de sessizce söylenenleri dinliyordu. Samsun senatörü Başgil yaklaşık ya­
rım saat konuştu ve "Bence boş suçlu maarif sistemimizdir, bizde mek­
tep..." diyerek konuşmasnı sürdürmek isterken Sıtkı Ulay araya giriyor:
“ Hocam, g e l şunu kes burada. Ben sana gerçekleri söyleyeyim. Seni
boş yere getirmişler. Cum hurbaşkanı falan olam azsın..."

Baygll İçin ‘ A ra la r. Sorunlar. S o ru m lu la r' a d ı kitabında »O ylc anlatır. 'H o c a y ı sevdik.

İyi btr ınsanck kendisine atfedilen y o b a z lığ n eseri y o k tu Vaktiyle talebelik devrin de
geçm icabı Pans C em iyeti n d e hocalık yapm ası nedeniyle b u d a m g a y ı y e m .} ve Ö m ­
rünce k u m * a m j/n ı}tı. A s ln d a m e d e ni b » n sandı v e m e m le k e m e ço k bağlıydı. L o ­
ta n şehrinde o t ıru y o r. iktidar m ührü n ün geleceği g in ü bekkyordu B e rn 'd e bizi ziya­
rete g e ld i sonra b u d e kendisini Lo za n 'd a ziyaret e tt* . Hoca. Gürsel e kar>ı A P 'n ln
Cum hurbaşkanı a da yıyken, ç e y t l te h d t v e tertiplerle senatörlükten d e ıstfa ederek
soluğu İsviçre'de a lm ıştı Tü rkiye ’y e d o n u } g ü n ü n ü beklem ekle vakit g e ç rıy o rd u H o ­
ca. İn ö n ü 'yü hiç se vm ezdi, b ütün felaketin on d a n g e ld iğ in e inanırdı. Kendisi b vg ü n
ön e m li b v g ö r e v e Tü rk iye 'ye d ön e ceğ in d en em in di. A P 'ran b r yolunu b u lu p bu n e ­
ticeyi sağlayacağını söylüyordu.*
(5 4 ) O rh a n Tokadı, a .g e .. s. 15. 16.

329
 Bu sozlef odaya bomba gibi düşüyor. Başgll kıpkırmızı oluyor. Ancak
Ulay aynı tonla devam ediyor:
"farz edelim cumhurbaşkanı seçildin. Zannediyorsun kİ toplar
anlacak. halk sokaklarda yenlik yapacak, İ la n ı yad m ani olacak; b ö y­
le yeyter umuyorsan yanılıyorsun..."
Başgıl'ln benzi atıyor, sararıyor ve yanıt vermek İstiyor. Fakat Ulay
sözlerini şu cümleyle noktalıyor:
*Etlik te Mitil Emniyetin bahçesinde çukur hazırlandı. Cumhurbaşka­
nı seçilirsen. Meclls'ten çıkar çıkmaz cipin de hazır. O n a bindirileceksin.
Etllk'e götürülüp, o çukura defnedileceksin."
Cumhurbaşkanı adayı O d . Prof. Alı Fuat Başgll. bu son çıkış üzerine
ayağa kalkıyor, kapıya yönefcyor ve dışarıda bekleyen arkadaşların*! kol­
larında oteline geliyor Akşam AP Genel Başkam Gümüşpala ve daha
sonra CKMP Genel Başkam Osman Bölükbaşı'yla konuşuyor. Senatörlük­
ten istifasını yazıyor ve sabaha karşı saat 4 00 te bir otomobille Anka­
ra'dan aynlıyor.(55)
Erdoğan Örtülü'ye göre: “Başbakanlıkta yaşanan bu olay srasnda
Sezai Okan ve bazı Komite üyeleri de bulunmakta, yüzler asJmış. sinirli
bir hava esiyordu. Sıtkı Ulay. AP heyeti içindeki Şınası Osma odaya girer
girmez ona bağrmaya başlar:
Şlnasl! Başgılİ Cumhurbaşkanı mı yapmak istiyorsunuz ?'
Şlnası Osma henüz cevap verme fırsatı bulamadan Ulay bağırmasına
devam ederek:
Yoksa bizim tüfeği alarak, dağa çıkmamızı mı İstiyorsunuz? Başgll bu
memlekette Cumhurbaşkanı olursa, yapacak birşey kalmaz. Bunu bilmi­
y o r musunuz?' Ulay'dan sonra Fahri Ozdılek ve diğer Komite üyeleri. AP
heyetim azarlarcasına konuşmuşlardır.’
Meclis odalarında üniformayı çıkarıp, sivilleri giyerek ayağı İndik.'
Biri Em ek li. İk i g e n e ra lin M e t i h » o c u m d a k i * 6 z d ü e llosu :

“U l a n l ~ a ş a ğ ıy a , in e r s e m s e n in g . . . "
“U l a n b e n d e s e n i n y e d i s ü l a l e n i . . . "

Tarfı 25 Ekim 1961. Çankaya zrvesınde alınan karar gereği. Cemal

Gürsel otomatik olarak Cumhurbaşkanı olacaktır. Ancak yine de BMM
üyelerinin bunu resmen onaylaması İçin genel ktzul salonunda tüm üye­
ler Saat 15.00 te yerlerim almıştır.(56)
(5 5 ) O .T o k a rt. a .g .e .. » .1 9 . 20.
(5 6 ) Bu s e o m Tiafc sıyası yaşam ında yem b u g eleneği yaşam. Cum hurbaşkanlığı Genel
kurm ay Başkanlığından sonra bir üst rütbe hakne ge kyo rdu Köşk un ye niden sıvâeş-
mesl ıg n 2 2 y İ d ah a beklem ek gerekecekti. M bir a n d C D ündar B. Çaplı, a .g .e .. s.37.

330
 A n i - , b r Türkiye Büyük Millet Meclisi be de Senato vardır. Fıkr ba­
bası İnönü olan ve ihtilalci subaylara verilen bir ödün gereği, eski MBK
üyeleri de ömür boyu 'tabii senatör* olmuşlardı.
Ancak Fgınç olan durum, yeni açtan Meclis binasının tüm çevresinin
asken birlikler tarafından kuşatılmış. Mecls İçinin İse silahlı subaylarla do­
lu ve bütün kapıların*! kapatılmış olmasıydı.
Gazeteci Metin Toker o günle ilgili olarak: 'Nitekim Meclisin açılış
günü süngünün gölgesi genel kurul salonunun üzerine düştü. Başta Ge­
nelkurmay Başkanı Sunay olmak üzere, tüm komutanlar izleyici locası n-
dayddar. '
Bir MBK üyesi Suphi Karaman (Tabii Senatör): 'Meclisin toplanacağı
saar iS.OO'ten IS dakika Önce, sivil elbiselerimizi Meclise getirmiştik.
Meclis odalarında üniformayı çıkanp. stviNeri giyerek aşağı indik.'
AP milletvekili Ferruh Bozbeyll İse: “ Y u k a r ıy a b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n
m a n e v r a k ıy a f e t li s u b a y la r v e y a n la n n d a h a n ı m la r v a r d ı. B ö y le b i r
d e h ş e t hası a s ı . . . Y a n l o c a l a r d a İ s e y i n e a s k e r l e r o t u r u y o r d u . Ve yem in
ediyorduk.'
CHP Genel Başkanı İnönü. en yaşlı üye olarak başkanlık kürsüsünde
oturmaktadır. Boykece 1961 seçtmlernden sonra. Parlamento'nun açta-
bllmesl y*ıe İnönü'nün tarihi klşilğlyle gerçekleşiyor.
Cumhuriyet Senatosu nda ve Millet Medist'nde Başkanlık Divana se­
çimlerinin tamamlanmasından sonra sıra cumhurbaşkanlığı seçimine ge­
liyor. O gün TBMM'nın önü. kulisleri ve genel kurul salonu tklım tikim...
Localam bir bölümünü generaler. bar bölümünü de yabancı diplomatlar
doldurmuş durumda. Cumhurbaşkanhğı seçeninde siyasi parti gruplann-
da. Anayasa gereği bağlayıcı karar abnmadğı için, liderlerin mzaladıkla-
n protokole karşın milletvekilleri araseıda kullanılacak oy konusunda tar­
tışmalar yap*yor. Özellikle Adalet Partililer h*!ç dolu gözlerle sağa sola
bakarak oy sepetine bırakacakları oy rengini localardaki askerlere duyu-
rabflmen*! yolarını arıyorlar...
AP mllletvekl! emekli General Mehmet AU Aytaç ın grup üyelerine
'Beyaz kağıt... Beyaz kağıt...' fısıltısı bir anda milletvekilleri arasında dal­
galanmaya başkyor._ Subay locasından manevra kıyafetli bir generalin
locadan aşağı sarkarak Aytaç'a 'U la n I... aşağıya. İnersem s e n in g ...' bi­
çiminde bağrması ortakğı kartşhnyor. Bu hitabı karşıkksız bırakmayan
paşa Aytaç da elini yukarı salayarak 'U la n ben de senin yedi sülaleni...'
demek celadetini gösteriyor.
Bu çakantı içinde oylar verilmeye başlıyor ve bir buçıfc saat süren
oylama sonucunu başkan İnönü tutanaktan açıkhyor: “ C u m h u r b a ş k a n l ı ­
ğ ı İ ç i n y a p ıla n s e ç im e 6 0 7 ü y e k a tılm ış ve n e tic e d e S a y m O rg e n e ra l
C e m a l G ü rs e ! 434 o y la c u m h u r b a ş k a n ı s e ç ilm iş t ir .’

331
Cemal Paşaya T e k i başlanılan v e y a n m »alan ifler. re fo rm la r n e o la c a k ? ' deyince
Paşa baklayı ağzından gkardi: 'Merak erme b e n y in e d e v le rin b a ş ın d a o la c a ğ ım v e
b u iş le re d e v a m e d e c e ğ iz , 'd ed i. Gürsel i Cumhurbaşkanı olacağına kesinlikle inarv
dumışlarcfc. "Paşam s iz i C u m h u rb a ş k a n ı y a p m a z la r, a ld a tıy o rla r ' deyince Gürsel
kızdı ve 'B u n a g ü ç le ri y e tm e z , b e n i C u m h u rb a ş k a n ı s e ç m e y e n m e c lis i d e d a g ıh -
n m O rd u h e r z a m a n b e n im emrimdedir. * demişti Paşanın bu rahatlığını allamak
Kin aşağıdaki fotoğrafa bakmamız yeterli Meclis genel kurulu salonunun lk ü ç u -
rasnda Subaylar oturuyor.
C e m al A g a " olarak bilinen Gürsel. Devlet Başkanı. Başbakan. Başkomutan ve
MBK Başkan yapıldı: kağıt üzerinde Atatürk'ün büe sahip Olmadığı yetkiler verildi
Ancak hâU üniforması üzerinde yapiâcak çok işleri Olan bir orgeneraldi Sivil gi­
yimli bir cumhurbaşkanı olabilmesi Kin seçimlerin yapılması ve parlamentonun
 kendilini seçmesi gerekiyordu
15 t kim 1961 de seçimler ya­
pılmış. mazbatasını alan vekiller
sıralama oturmuşlardı 25 Ekim
1961 de Cumhurbaşkanlığı se­
çimi sırasında MeCis binasının
Çevresi askeri birliklerle kuşak­
mış. binanın içi be silahlı subay
lada dolu ve bütün kapları ka­
patılmışa Başta Genefcurmay
Başkan Cevdet Survay olmak
üzere tüm subaylar izleyici loca­
sı odaydılar Sonuçta 607 üyenin
katıldığı oylamada C Gürsel 434
Oyla Cumhurbaşkanı seçildi.
Gürsel in ölü m ü ve 30.000
Fcette 15 Saat Neden
Uçuruldu Sorusu
D e m ir d in Gizil Ziyaretiyle
Cevdet S unayin
Birkaç GOn Sonra
Cumhurbaşkanı
Man Edilmesi Operasyonu
Tabii Senatör Hayda/ Tınçka
nat'ın Senato'ya sunduğu rapor­
da Cumhurbaşkanı Cemal Gür­
sel'i kastederek b o z u la n sa ğ lı­
ğ ı n y e n i p ro b le m le r e n e d e n o la ­
rar-
c a ğ ı açıktır. T e d a v i fikri
diyor ve "du-
t y ılm a k t a d ır .’
rum'un "y e n i b ir Cumhurbaşka­
nı seçilmesini z o r u n lu ' kılabile­
ceğinden söz ediyor. Bu amaçla
ABO'ye gidecek otan Gürseli
Ziyaret etmek isteyen 27 Mayıs-
Cı tabi senatörlere randevu verilmiyor. 27 MayısCılar görüşmede ıvar ediyor ve
randevusuz d a la k Çankaya Köşküne giriyor la/ Amaçlan. Gürselle görüşerek
ABD ye gitmekten vazgeçirmekti Bir 'tertip" hazırlandığım sezmişlerdir, bu ter­
tibi bozmaya çakşmaktadviar ABO'ye yapiacak yolculuk 30.000 leet yükseklik­
te yapılacak ve 15 saat sürecektir. Gürsel in bu yolculuğa dayanman zordur. A n­
cak Gürsel in özel doktorluğunu yapan Tuğgeneral Lütfü Vural da yolculuğu
onaylamaktadır Sonuçta yOİCtiuk gerçekleşir ve Gürsel ABD de "koma'ya girer.
Gürselin cenazesi Giühane'ye getirildiğinde de 27 M ayısa senatörler oradadır.
Oldukça kuşkuludurlar, 'bazı sivil doktorların da katılımıyla bir rapor düzenlenir
ve ilan edilir. Daha sonra kontenjan senatörü Prof Dr. Ragıp Üner istila ettirlerek
Genelkurmay Başkanlığından "istifa' ettirilen ılımlı Orgeneral Cevdet Sunay
kontenjan senatörü olur ve birkaç gün sonra Cumhurbaşkanı ilan edilir. Operas­
yon tamamlanmış. ABD vc Süleyman Demire! seçimin koşullarını ve seçim e si
mı/vakkak adayı belirlemiştir.
 Salon ayağa fırlıyor... "Yafasın Gürsel... Yaşasın cumhurbaşkanı...*
bağırışları arasında Cemal Gürsel'ln Türiuye’nln dördüncü cumhurbaşkanı
olduğu resmen açıklanmış oluyor.(57)
A k U Hayale Sığmayan Uygulanması Olanaksız Bir Sürü Hükümet Önerisi
D f Uzantısı fanatik Kimi APU Parlamenterter
“ M e n d e r e s v e a r k a d a ş la r ın ı O r d u v e İn ö n ü a s t ır d ı."
Diye Bağırarak Gerilim Yaratıyorlar
Cumhurbaşkanı seçilmiş, ancak asken yönetimin açk desteğine rağ­
men hükümet bir türlü kurulamıyor. Çünkü siyasal arenada bu üçlü hükü­
met görüşüne fazla ıttoar edilmiyor, başta Silahlı Kuvvetlerin bir bökimü
ile aydınlar, bu zoraki birlikteliğe karşı çkıyorlar ve CHP'sız bir hüküme­
te ’ h a yv' diyorlar. Gürsel de hükümeti kuracak CHP Genel Başkam İnö­
nü'nün başbakanlığını pek de İçme sındırermyordu.
DP dönemini anımsayanlar ise İnönü'nün muhalefette kalmasını gö­
ze alamıyorlar. ‘ Demokrat parti buna dayanamadı da. uydurma partiler
nasıl dayanacakT sorusunu ortaya atıyorlardı. Bu arada yine de birçok
hükümet formülü konuşuluyor, bunlann başını da Cumhurbaşkanı Gürsel
çekiyor ve fantezi oluşumlar sergiliyordu. YTP Genel Başkam Ekrem All-
can da parti genel başkaniarının. belirlenen bir sistemle sırayla başbakan­
lık yapmalarını öneriyor. Buna benzer akla hayale sığmayan, uygulanma­
sı olanaksız bir sürü hükümet önerisi kafalann karışmasına neden
oluyor. Sonuçta ki seçenekli bir formül üzerinde btr araya gelindi Politi­
kalar. hükümetin. CHP ile YTP ve CKMP veya İnönü'nün savunduğu CHP
ile AP arasında kurulması seçenekleri üzerinde yoğunlaştı. Hükümeti İnö­
nü başbakanlığında bu kİ parti kuracaktı.
Anlaşmaya göre Başbakan CHP'II olduğu İçin Başbakan Yardımcılığı
AP'ye verilecek. 20 bakanlık da kİ parti arasında dağıtılacaktı. Sonuçta
19 Kasım 1961 günü güçbela hüküm et kuruldu.
Başbakan: İsmet İnönü (CHP).
Başbakan Yardımcısı: Akif Eyidogan (AP)
Devlet Bakanı: Turhan Feyzloglu (CHP)
Devlet Bakanı: Necmi öktem (AP)
Devlet Bakanı: Mhat Su (AP)
Adalet Bakanı: Sah İr Kurutluoglu (CHP)
Milli Savıvıma Bakanı: İhamı Sanca/ (CHP)
İçişleri Bakam: Ahmet Topatogkı (AP)
Dışişleri Bakanı: Selim Sarper (CHP)
Maliye Bakanı: Şeflk İnan (CHP)
M » Eğitim Bakana Hilmi İncesulu (CHP)
(57) O Tokarlı. a g.e . s.20. 21.

334
 Bayındırlık Bakanı Emin Paksüt (CHP)
Ticaret Bakanı: Ihsan Gürsan (AP)
Sağlık Bakanı: Suat Seren (AP)
Tekel Bakanı: Şevket Buiadoglu (AP)
Tarım Bakanı: Cavit Oral (AP)
llaş'ırma Bakanı. Cahit Ak yar (AP)
Çakıma Bakanı. Bülent Ccevit (CHP)
Sanayi Bakan: Fethi Çelikbaş (CHP)
Basm-Yayın Bakanı: Kamuran Evfyaoglu (AP)
Imar-lskan Bakanı: Muhittin Güven (AP)
Başbakan dahil 12 CHP'II ve 11 AP'II bakandan oluşan İnönü'nün bi­
rinci koalisyon hükümetinin programı. TBMM'de İnönü tarafından okun­
duktan sonra: AP'lüer programda DP'blerın affıyla ilgili "Mem lekedn
bünyesinde devletin bütün teşkilatında devamlı h u ıu n ın temin edil­
mesiyle birlikte, vatandaş İlişkilerinde gedmiş siyasi mücadelelerin
yaralannı tamamlyle tedavi etmek, dikkat ve ehemmiyetle göz ö n ü n­
de bulunduracaktır." bölümünün kendilerim tatmin etmediğim Heri sü­
rerek. hükümete “güven o yu " vermeyeceklerini açıklıyorlar ..
Çettı tartışmalardan sonra CHP-AP Koalisyon programı Mecliste
okundu ve 2 Arabk 1961 günü 269 oyla çetin tarttşmalann sonunda gü­
venoyu alabildi.
Hükümetin kurulması siyasi çevrelerde memnuniyet uyandırmış,
ekonomik çevreye güven gelmişti. Ancak, kısa bir süre sonra bazı poll-
dkacılann, yangından mal kaçınmasına başlattıktan girişimler, orta­
lığı gitgide kanştm yor; ne siyasi, ne de ekonom ik alanda güven ve İs­
tikrar kalıyordu. |58)

AP'II Milletvekilleri İm zAUdıkUrı Protokolleri

ve Verdikleri Sözleri Unuturak
“ A f d * A f ' Diye Tutturunca Ortalık Karışıyor

Hükümet güvenoyu aldıktan on gün sonra, bazı AP ve YTP'II millet­

vekillerinin siyasi af kanunu çkarmak İçin girişenlerde bulunmalan. asker­
ler ile yeni ve onanlması güç gerilimlere yol açtı.
20 Aralıkta, eski MBK üyesi ve sonradan tabii senatör olan Mucip
Ataklı, bir genel affın İkinci bir ihtilale neden olabileceği uyarısında bu­
lundu: "İhtilale sebep olanlar mazlum. İhtilali yapanlat zalim İlan edilme­
y e çalışılıyor. Geçmiş zulüm ve soygun İdaresinin hasreti İçinde krvranan
lar. şunu bilsinler kİ İhtilali yapan k uvvetler a y m akıbeti ve fıarra daha kor­
kuncunu kendileri İçin hazırlamaktan biran dahi tereddüt etmezler."

(58) Erdoğan örtülü, « j t . *.165.

335
 23 Aralık 1961 günü de, sanki ülkenin başka meselesi yokmuş
gibi ortaya milletvekili ve senatör maaşlarının artırılması istendi.
Bu talepler, bir yandan hükümeti sıkıntıya düşürürken, diğer yandan
da halkta ve orduda demokrat* yönetme karşı soğukluk ve umutsuzluk
yaratıyordu.(59)
Ancak A r, “ a f d a a f diye tutturmuştu.
Senato başkanı Suat Hayri Ürgüplü araya giriyor... Başbakan İnö­
nü'nün. AP grubunda konuşarak milletvekillerine yatıştırılmasın! istiyor.
İnönü bu çağnya uyuyor ve Türkiye'de İlk ve son kez bir partinin genel baş­
kanı. diğer bir partinin Meclis grubunda uzun bir konuşma yaparak ülkenin
kritik bir dönemden gelenekte okluğum, bu nedenle de hükümet ortağı
partinin milletvekillerine sabır göstermeleri gerektiğe! dile getiriyor.
İnönü konuşmaseı şöyle bağlıyor:
“A/fa m ı h u z u r g e lir, yoksa h u z u r m u A f fı g e tirir
Gerçekten TBMM'ye gren AP'lllerln çoğunluğunun intikamcı üyeler­
den oluştuğu görülüyor. "Menderes ve arkadaşlarını O rd u İle İnönü
astirdi" görüşüyle rahat durmuyorlar. Her gün konuşmalarıyla ve hare
ketleriyle olay çıkarıyorlar... İhtilalden yeni çıkmış ve demokrasiye geç­
me aşamasının sıkıntılarım gidermeye çakşan İnönü ve arkadaşlarının
yollanm kesmek, çakşmalannı engellemek İçin ellerinden gelen olumsuz­
lukları sergiliyorlar. Adeta ıntkam hissiyle kin kusuyorlar. Gündemlerini
'DP'İlerin affı" maddesi doiduuyor.(60)
Gümüşpala yurt gezilerine çıkıyor ve sürekli DPlilerin afhnı gündeme
getrıyor. Suphi Karaman " B u af meselesini o kadar İstismar ettiler kİ.
arabaların yeru plakalarında bütün Adalet Partililer A T plakalarını aldılar."
Korkulan şey çok geçmeden başa geldi. 1962'nın İlk günlerrıde Tev-
flk İleri nin cenazesinde eski Demokratlar af sloganları atnca olay çıku
İstanbul'da gençler sokaklara döküldüler. Ellerinde bayraklar ve Atatürk
resimleriyle binlerce genç, af aleyhine sloganlar atarak yürüdü. 27 Mayıs
şehitleri İçin saygı duruşunda bulunuldu. DP'lllerı kınayan hararetli konuş­
malar yapıldı ve nihayet öğrenci demekleriyle birlikte subaylar da Atatük
anıtına çelenk koyarak tavırlarını sergiedıler.
Yatıştı sanılan eski kin, yeniden dlrllmlştl.
kkı Soframda TSK'ya Hakaret Ednce
Beline Silahı Takan Subay Sokağa Fırlıyor
ve Ev Ev AP Milletvekili Nuri Beşer i Arıyor
İşte o günlerde tam da bu hava içinde Ankara'da patlak veren bir

|S9) Erdoğan Örtülü, a.g.e.. s. 165.

(60) O.Tofcatlı. a.g.e.. 40. 70

336
başka olay İşi iyice çığrndan çfcardı. Bu kez fitili ateşleyen bir AP millet­
vekili oldu. Başkenti sarsan fırtına 28 Ocak günü bir İçki masasında kop­
tu AP milletvekili Nuri Beşer o gün Anadolu Kulübü'nde İller Barkası
Genel Müdürü Selahattın Baburoglu ile yemek yiyordu. Babüroğlu eski
br askerdi. Bol bol »çkl içidi Konu askerlerden açılınca. Nı*l Beşer, ordu
mensuplannı çok rahatsız edecek sözler söyledi. (Ardından özellikle su­
bay aileleri İçin ağ» küfürler savurmaya başladı.) Bu sözler üzerine de ku­
lüpte kavga çAtı ve Beşer acilen oradan uzaklaştırıldı. Ancak bu olay 15
dakka içinde Ankara'daki bütün ordu beliklerinde duyuldu. Sanki Baş-
kent'e bir yıldırım düşmüştü. Bütün garnizonlardan beline slahı takan su­
baylar sokağa fırlıyor ve ev ev AP milletvekilini arıyorlardı. Tam bir sürek
avı yaşanıyordu. Bu küçük olay, pek çok askerin aylardır çr*e attığı tep­
kiyi dışa vurmuştu. İşin şakası yoktu Beşer butunsa kan akabil»dl. AP İçin
Nuri Beşer i feda etmekten başka çare yoktu Hedefteki mılletvekll par­
tiden İhraç edildi. Dokunulmazlığı kakar kakmaz da iş adalete İntikal et­
ti ve Beşer mahkum oldu.(6l) 5 Haziran 1962 günü 1 yıl ağ» hapse ve
4 ay da Tatvan'da sürgüne gönderildi.
Gönç Subaylar Yine Tedirgin

İhtilalin ateşi daha soğumamışken. DP yanlısı bu türlü eylemler özel­

likle ordu mensupları arasında büyük tepkilere neden oluyor, kışlalarda
toplanılıyor ve bu olaylarla ilgili tartışmalaryapılıyordu. Kimi poktkacılar.
İşi TSK'ya. mensuplarca ve ailelerine dil uzatacak kadar ilen götürmeye
başlamışlarsa, bunun kesin olarak önlenmesi gerekiyordu. Devlet ve hü­
kümet başkanlan ne düşünürlerse düşünsünler. Genelkurmay Başkanı ve
komutanlar ne kadar ortahğı yatıştrmak İsteseler de. ordu tabanının bu
olaylar karşısında sessiz kalması mümkün değildi. Ne yapılacaksa yapıl­
malı. bu gidişe dur denılmekydi.
Başbakan ismet İnönü, tüm bu yaşananlan ve ordu içvtdeki infiali bi­
liyor ve doğuracağı sonuçları tahmin ediyordu. Bunun için yatıştrma ça­
releri araştırmaya ve uygulamaya karar verdi. İşe önce İstanbul ve Anka­
ra'daki askeri belikleri ziyaret ederek başlayacaktı. Ocak ayının son günü
İstanbul'a gitti. 66. Tümen Komutanlığı ile Harp Akademlerini ziyaret
ederek, subaylara sakin ve sabırlı olmalarını söyledi. Bu arada basın top­
lantılarında:
"İhtilale ve intikama müsaade etmeyeceğim. Vatandaş güven İçinde
işine devam edebilir. * gibi açıklamalar yapryordu.
Radyo konuşması İçe damacı gazeteci Metin Toker'I çağrarak yapa­
cağı konuşmayı kelime kekme dikte ettrdi: -... bir; demokrasiye karşı
161) M .A Iİ Bira n d . Can Dündar. Bülent Çaplı. a .g .e . s .4 l . 4 2 . 4 3 .

337
hiçbir hareketin İçinde yeralmam. aksine onunla mücadele ederim. Bunu
herkes bilsin. İkincisi, birtakım hınç v e intikam duygularının tahrik edil­
mesine ve bunların harekete geçmesine Başbakan olarak kesinlikle izin
verm em .’ Mesai gayet açıktı İsmet Paşa hem DP'nln intikamı peşnde
koşarlara, hem de bunu fırsat bierek müdahale hesaplan yapanlara, ya­
nı ’ Cuntaciara* gözdağı veriyordu.(62)

~GiH bahçesinin dikenleri toplanmıştı.

Artık Ordu, kışlasına çekilm eli ve bu İşlere karışmamalıydı."

14'lerden emekli bir subay son gelinen durumu şöyle Özetliyor:

*25 Ekimde Meclis açılmış. 2 6 Ekm de Gürsel süngülerin gölgesinde
Türkiye Cumhurtyetfnın 4. Cumhurbaşkanı seçilmiş. 20 Kasımda İnönü
Başbakan olmuştu.
Görünüş güzeldi, şeklen mükemmeldi. 18 ay gibi çok kısa bir asken
iktidar süresnde suçlular asdmış. cezalandırılmış. Anayasa ve seçim ya­
sası gibi temel kanunlar çıkartılmış, zar ark mihraklar nötralize edilmiş,
özetle gül bahçesinin dikenleri toplanmıştı. Artık Ordu, kışlasına çekilme­
li ve bu İşlere karışmamalıydı. Ordunun polis görevi sona ermiş, hizmeti
tamamlanmıştı. Eğer taraflar sadece sözlerinde dursalar ve Içnde bulun­
dukları kntık geçiş döneminin şartlarına uysalardı belki İktidarlar normal
usullerle de değişerek devam eder, memleket yem bunalımlara düşmez
ve orduya sık s* m d a t işareti verilmezdi. Yani kısacası. Ordu-lktıdar
dengesi bozulmaz ek..."
Son cümle açfcca her şeyin henüz yeril yerine oturmadığını, olaylarn
daha da tırmanacağının ışaretnl veriyordu.
Bunun başlıca nedeninin seçim sonrası İktidara gelen partlerın sağ
kanatlan, başta AP olmak üzere yeniden DP'nın 'demlrkırat doktrinleri*nt
ortaya atmak, eski düzene(l) dönmek istek ve çabalan olacaktır.

"DemlrkırAt” Doktrinlerinin Yeniden Dirilişi

1961 sepmlerinden çıkarabileceğimiz sonuç, küçük ve orta köylünün
bazı kesimlerini kendine çeken ve daha çok da CHP'nln geriemeseıden
yararlanan Cumhuriyetçi Köylü M lle t Partisi (CKMP) bir yana bırakılırsa.
DP oyiannın. seçimlern yapılacağı yıl içinde kurulmuş olan İki yem parti
arasında yani Yeni Türkiye Partisi (YTP) ile Adalet Partisi (AP) arasında bö-
lüşüldüğüdür. Her iki parti de seçim kampanyası srasrıda DP'nln miras­
çısı olduklarını ileri sürerler ve propagandalar** aynı temellere yani llbe-
ralzm meddahlığıyla demagojiye dayatrlar. O ylarn çoğunlukla bu ki
parti arasında bölüşülmesinin. birb*inın aynı sloganlar karşısında seç-
102) M A I fkrand CCkjndar 6 Çaplı, i j c s.43.
menlerin içine düştükleri tereddüdün bir sonucu olduğu varsayabilir. Bu
seçimde AP'nln "tski Demokrat* oylan kentinden toplayarak onun mis­
yonunu merkez sağ olarak devam ettvmtştlr. Daha sonra aynı misyonu
'demlrkırat* olarak DYP devralacak». S.Yerasimos'a göre 1960 askeri
darbe hareketiyle gelen siyasi tepki, 1961 seçimlerinde resmi yoldan
tasfiye edilmiştir.

" B ir n a l m ıh ı, h ü k ü m e t i y ık m a y a y e t m i ş t i r ."
Süleyman Dem»el
'M ü d a h a le c ile r H y e r a rf ik d ü r e n d ışın d a , d ü m e n i e/e a/dıiar.
y a n i halkın e lin d e n kapr4.tr. O adanda b ir halk hareketi olacaktı. *

Süleyman Demırel 27 Mayıs İçin: 'Geliyoruz I9SS ortasına. I9SS or­

tasında artık Türkiye 'nin genişlemesi, ihtiyaçlarının artması, çoğalmasıyla
kaynaklan birbirini karşılamıyor. Netice itibariyle Türkiye çırpınmaya baş­
lıyor ve Türkiye'de darlıklar başlıyor ve bir nal mıhı, hükümeti yıkmaya
yetmiştir. 2 7 Mayıs devlete karşı, onların yönettiği devlete karşı kazanıl­
mış bir zaferdi... Onların elinden devleti alma hareketidir. 1960 halkın
elinden devleti alma hareketidir. '(63)
O yılların devletçi ve halkp Ecevit'inın 27 Mayıs değerlendirmesi:
'2 7 Mayıs 1960 öncesinde. Türkiye'de bir anlamda ve sınırlı b ir ölçüde
bir halk hareketi oluşuyordu. Yani gençlik hareketi şeklinde ama nihayet
o gençlik Türkiye'nin her yerinden ve toplumun her kesitinden gelen,
ama bir dayanışma İçinde, sınıflaşmanın filan ortaya çıkmadığı bir ortam­
da meydana gelen bir halk hareketiydi. Bu çok barışçı v e ilginç bir halk
hareketi örneğiydi ve toplumu çok etkiledi. O sırada fiUen çökmüş bulu­
nan demokrasiyi diriltebilecek bir halk hareketi gibi göründü. Son günler­
de Harp Okulu öğrencileri tümü birden, başlannda bir subay olmaksızın,
hiçbir slogan da haykumaksızm. sadece kendi marşlanru söyleyerek, bul­
varda çok İlginç bir yürüyüş yaptılar ve o gösterileri yapan sivil gençler­
le dayanışmalarını belirtmiş oldular. Şimdi bu Türk tarihinde görülmemiş
bir olaydı. Bizde yenileşme hareketleri başladığından ben her harekete
her atılıma asker öncülük etm iş bunda ise siviller öncülük ediyor. Örgüt­
lü veya dayanışmalı halk hareketlerinin siyaseti belirlemesine karşı. Fa­
tih'ten başlayarak, devlette egemen güçlerde müthiş bir direnç var. İlk
defa bu kınlıyor ve egemen güçler dediğimiz güçlerin bir kesimi, o arada
Silahlı Kuvvetler, siyasetteki etkinliğini yitirme tehlikesiyle karşılaşıyor.
Onun için müdahaleciler hiyerarşik düzen dışında dümeni ele aldılar, ya ­
ni halkın elinden kaptılar O aslında bir halk hareketi olacaktı. " ( 6 4 )

(6 3 ) M ehm et A k a n . ‘ D rrtıelern Ekonomisi*. İyi A d a m M ayıs 2001. s.6 l.

(64| M ehm et A k a n a .g .e . s.79.

339
 Darbeci Askerler Neyi Göremediler?
1961 Seçimlerinde Büyük Toprak Sahipleri ve Kapitalizmin
Sermaye Yoğunlaşmasıyla Tekelleşen Ticaret Burjuvazisi
Menderes Liberalizmini Tekrar İktidara Taşıyacak

Parlamenter rejm e dönüş aynı siyasal denge sorunları üzerine daya­

nıyordu. Ekonomik yapıları ellenmemiş olarak brakan 1960 darbe hare­
keti. sosyal yapılara da dokunmamış» ve dolayısıyla kitlelerin seçimler
karşısındaki tavrında önceki seçimlere oranla pek bir değişiklik olmamış­
tı. Toprak ağaları oylann çoğunluğu üzerinde soz sahibi olmaya devam
eckyor. büyük burjuvazi de yine onlarla seçim ittifakına girmek zorunda
bulunuyordu. Bunun dışındaki herhangi be siyasal güç birliği başansızlık-
la sonuçlanmaya mahkumdu ve 1961 seçenle» bunun kesin delili oldu.
Yeni rejime en fazla küskünlük gösteren büyük arazı sahiptendir. Zira­
at Bankası ndaki hesapların kontrol altına alınması, tarım kredilerinde ve
özellikle tanm ürünleri fiyatlarını belli bir düzeyde tutma amacıyla verilen
kredilerdeki azalma, toprak reformuyla ve tanm gelirinin vergilendirilme­
siyle ilgili kam n tasarıları btr planlama teşkilatının kurulup göreve başlama­
sı ve nihayet Doğu Anadolu'daki bazı toprak ağalarının sürülmesi, tarım
alanlarındaki büyük üreticiler arasmda bir güvensizlik dalgasının doğması­
na yol açar ve bunun sonucu tanm üretimindeki önemli bir düşmeyle ken­
dim açığa vurur 1961 yknda bu düşme bir önceki yıla oranla 1*6.7 ye va-
nr. Bundan en fazla etki gören. 1955’teki düzeyine düşen buğday ürenrm
olur. Boylece Türtdye hep Amerfcan buğdayına bağlı olarak kalr. 1961 yı­
lında ülkedeki buğday tüketiminr> l/4'ü Amerikan buğdayıyla karşılanır.
1961 seçimlerinin yaklaşmakta olması, şehir burjuvazisiyle büyük arazi sa­
hipleri arasındaki İttifakı ister İstemez yemden dınltmekte ve bu durumda
M ili Birik Komıtesı'nın teşebbüsleri gereksiz kalmaktaydı.(65)

DP'nln Kalkınmacı Bir Felsefeye Bağlılık Dışında

Belirli Bir İktisat ve l*lan Politikası Anlayışı Yoktu
‘ Liberal* Demokrat Parti, ekonomik zorlamalar sonunda, bir yandan
kontrolü be dış ticaret re|lmlne. öte yandan da tüketm m al ithalatında­
ki daralmaları telafi etmeyi amaçlayan ve önemli ölçüde devlet yatırım-
lanyla gerçekleştirilen bir İthal ikamesi politikasına bu dönemde anga|e
olmuştur. Bu yıllar, ayın zamanda da düzensiz kentleşme ve gecekondu­
laşma yıllarıdr. Kentli nüfus Içnde. ücretll-maaşlı grupların payı bu dö­
nem boyunca gerkemış; düzensiz, marpnal faaliyetlerde kenetleme bir
hayat alanı bulan grupların payı ise artrmştr.

(65l W .f W d ke r. "1 9 60 Tü rk h o U llV rvsk. S Y cfjtsk n o i ı g . t . s 2 3 9 2 4 0 . 241.

340
 İktisadi güçlükler karşısında bir dizi tepki sonunda oluşan "savunma
mekanizmaları'. Demokrat Parti Ikttdan tarafından uzun dönemli bir İkti­
sat polıtıkasna bağlanarak ortaya çıkmamıştır, ö z e l sermaye birikimine
öncelik veren ve en gevşek anlamıyla "kalkınmacı" bir felsefeye bağlılık
dışında belli bir İktisat pohtkası anlayışı olmayan Demokrat Parti, bu dö ­
nemde el yordamıyla, kamu yatnmlannaı ve devlet işletmeciliğin*! özel
sermaye birikimi lehine ne kadar hayati b* rol oynayaM eceğni keşfet­
miştir. Boylece. sanayileşmenin "muharrik gücü* olan devlet kesiminin
simgelediği devletçi modele, kamu kesiminin nicel boyutları bakımından
benzeyen; ancak, devlet kesiminin özel sektöre destek niteliğinin on pla­
na çkması nedeniyle ondan farklılaşan yer* tur "karma ekonomi" anlayı­
şı yerleşmiştir.(66) Yani müteşebbisi!), en alttan başlayarak gecekondu­
cular. kayıt ckşından nemalananiar. devletten dalavereli İhale alan parti­
zan müteahhitler, spekülatörler vb. dahil, serbest piyasa ekonomisin*! ni­
metlerinden. teşvik yasalanndan legal olarak yararlanıp, o z kaynak yeri­
ne kamudan beslenen ve büyüyenler, bu sistemi sunan kberala partler-
le özdeşleşerek giderek onu seçmeyi sürdüreceklerde. Bu çarp* siste­
min disiplin altna alrımasını da ıstemezler.(67)
Murat Belge bu gerçeklikle Ugil olarak şöyle yazıyor:"ikl büyük parti
her seçimde seçmenler*! en az %60'ını kazanabiliyor ve dolayısıyla merke­
zi ayakta tutabiliyor. Bu oyu verenlerin, nesnel olarak egemen sınrf" tar»-
m*ta sığmayacağı aç*. Parlamenter sistem ıçnde. ktıdarda olan parti ken­
di tabanına ve bu taban eksen*xle toplanan kitleye b*tak*n ktldar nimet­
leri dağıtaMryor. Bunlar yeterli olmasa da gündelik sağduyu mantığı için­
de. oldukça geniş sayıda İnsanı düzene bağtayabkyor. Aynı zamanda, ba­
tı toplumlannın çoğundan farklı olarak, politik ktkJarta ekonomk çkar ve
toplumsal hayat*! bütünü arasında fazla yalan b* İlişki var Türkiye'de. Fken
elverişli alanda iş yapan gaznoyu kimin işleteceğin*! bile büyük ölçüde k -
bdardaki partiye bağlı olması gibi. Bu gtx yığınla özelik. Türkiye'yi batının
'sivil toplum' kategorisi ıçnde düşünmeye de imkan bırakmıyor .*(68)
Sonuçta bu geçici rejimden geriye sadece 5 Yıllık Kalkrıma Plam’nı
yapmakla görevi Devlet Planlama TeşkJatı ve yer* anayasa kalacak­
t ı r . ^ ) Ancak işbaşna gelen siyasiler ayaklarının tozuyla önce kalkınma
(66! Korkut B c rjt.iv -Türlüye fctlsjt Tarihi- 1906-2002*. lm S ç Kitapevi. 2005.
(67) Ûfccm u d e çok y J y g n olan lxı tip j£rt}*ncllennn anlamak ıstemecigl gerçek ju Gös­
terişçi. hesapsız. U y r u f c u . liberal poltıkalar aç*.Lan bOyOtûr. ekonomik ge*jm e ence durur,
»onra çöker. zamanlı da ra l sosyal yaptda b ü y ü l hasarlar c*j;ur Batı shtcrr-ryte eklemlen­
m ede yeterli düze ye gelınınceye kadar, u zun kabalı. plar* ve d lıp k n lı po*t*aiar gerekir
(6 8 ) M utat Belge. 'Ta rh te n Günceliğe*. Alan T a y . 1983. s.329. 330.
(6 9 ) 1961 A n aya sa l as* erlerr ı güdümündeki a k a d e m i yenler tararından h a za la m v jtı Sos­
yal devlet flaeiernı içeren dem okrat* h a l ve Ö zgü d ille ri koruyucu maddeten, se-best p i­
yasacı v e baskıcı reymler tararından gereksiz ve lüks olarak görüldü. Nitekim 12 l y K I I 980
Asken Darbesi sonrasaıda. yine askerler tarafından yürûrtClten kaldrılacaktır.
planını budamak, sonra da anayasa maddeler m bu ’toptuma bol g e liyo r'
diyerek beğenmeyeceklerdir.

Demlrkırat'ın Adı Gitmiş

Adalet Partisi nin Ambleminde At Geri Gelmiştir
Hem De Eşinen Ö n Ayağıyla
Askerler "Akdevrlm' dedikleri darbeyle "Demlrturaf düıenlnl
tasfiye ettiklerini sanmaktadvlar. ancak yeni hükümetin başrtda eski
tüfek İsmet İnönü'nün olmasına rağmen, gerek hükümetin kurıiuş
sürecindeki zorluklar, gerekse İcraata geçmesiyle bırlkte görülecek kİ ha­
mam aynı DP hamamıdır; sadece telaklar değişmiştir. Demlriurat'ın adı
gitmiş, kencfcsı Adalet Parrtsı'nln ambtermnde geri gelmişte; hem de eşi­
nen ön ayağıyla. AP başkanının Çankaya'da İmzaladığı protokole rağmen,
af konusundaki tutumunu az önce görmüştük. Daha sonra başkalarını da
göreceğiz. Ancak kitabenizin ağırlıklı İçeriği para ve ekonomi olduğuna
göre, bmblr çaba ve emekle hazırlanan kalkınma pla n n n daha dr görüş­
melerinde yaşananlarda "Dermrkırat'ın nas4 şahlandığına!!). M B K lı g e ­
nerallerin umut bağlacfcğı İnönü'nün çareslzllğne tanık olacağız.

Siyasilerin İlk Işı Kalkınma Plamnı Budamak Oluyor

E.Alkan T l A n m e t n i İd e o lo ji k If A d e le r le d o l u . " dediğinde,
I.İnönü " E k r e m B e y , s e n İs t e d iğ in y e r l e r i A y ık İA ."

Eski Cumhurbaşkanı ve Milli Şef İsmet İnönü 11 yıl sonra bu defa çi­
çeği burnunda başbakan olarak yardım edan Ekrem Allcan. Turhan ley-
zloğiu. Haşan Dlnçer ve Makye Bakanı lertt Melen ile btrlkte Yüksek
Planlama Kurulu (YPK)'nu toplantıya açarlar. 17 Temmuzda başlayan g ö ­
rüşmeler daha İlk günden İnönü'yü şoke eden tartışmalara dönüşür. Ek­
rem Allcan. Ta /vn İçin b u vergi kanununu çıkanrsak, İhtilâllerin da ­
ha n ice daniskası çıkar,” derken. CHP'lı M a lye Bakara Fent Melen.
'Sana k a lm a b u vergi kanununu uygulamak İçin h e r eve b ir landar-
ma dikm ek gerekir, “ gibi uçuk kaç A lallar etmektedirler.
Kulaklan ağ* İşiten İsmet Paşanın YPK’dakl plan tartışmalarım İyi İz­
leyebilmesi İçin, toplantı salonunun * F harfini ancfcran oturma düzenin­
de İsmet Paşanın sol tarafı hep boş bırakılmaktadır. Görüşlerini anlatmak
İsteyen kurul üyesi. İsmet Paşanın yarana oturacaktır. Ancak tartışmaların
dozu o kadar artar kİ. İsmet Paşa ıtrazcriarı yanına bde oturtmadan tartış-
malan İzler hale gellr.(70)______________________________________________
l7Ö, Y fK ’cU bu « k ile m lO ye rm e s n d e n 7 g ün ıo n ra . 25 Te m m u ı 1902'd e m o ru Hükümeti
t o m Antlaynası rvı gere A vrupa ideaAre u lA j m a * demek olan ’ A v a p a [konom lk Top lıiu -
gu* kısaca 'O rta k Paıar* a girmek K in İşte bu pctltkadarta û yelk tuyvurusu karan Air

342
E.AMcan Plan TAvansına Arap Harfleriyle “K o m ü n i s t lik "
“M a lu m Z i h n i y e t " “M a k s a t B e l l i " Notlan Düşüyor

Planın genelinden maddelerine daha geçilmeden. Ekrem Alı-

can. metni "İdeolojik İfadelerle dolu" bulup İtiraz eder. Bıçak­
san bir dengeyle koalisyon kurmuş olan İsmet Paşa. Afacana.
'Ekrem Bey. sen İstediğin yerleri ayıkla! ' demek zorunda kalınca, plan
metni budanmaya başlar. Başbakan Yardımcısı Turhan Feyzloğlu budama
İşlemine İtiraz eder. Olay bc koaksyon bunalımına dönüşür. Kemal Satır
arabulucu olur. Satır önce YTP Genel Sekreten Ralf Aybara gider. CHP
Genel Sekreteri olan Kemal Satıra. Aybar. 'Turhan Beyi g e n çekin. Alı
can geri çekilirse koalisyon çöker." diyecek kadar kesin konuşur.
Çözüm . Turhan Feyzloğlu'nu geri çekmek yerine, "Beyaz PLuTın
regtnln değiştirilmesinde bulunur. Büyük hedeften geri adım atmak,
adam aydı Uma ya göre daha koUy olur. Makye Bakan Ferit Melen, pla­
nın hızlı ve etkili büyüme Içm zorunlu olan nüfus ve aile planlamasını "ko­
münistlik- olarak niteler. YPK'da bu kez de birkaç gün nüfus planlaması
konusunda Melen'I İkna etmekle har can w.
O günlen müşavir olarak yaşayan Erhan Işıl YPK'dakl yaklaşımı şu
sözlerle anlatacaktır: "DPT. Devlet Bakanı ve Başbakan Yardmcısı Sayın
Ekrem Alican'a bağlı bulunuyordu. Sayın Alıcan plan taşansın inceledi ve
metnin çeşltl paragraflarına Arap harfleriyle 'M alum zihniyet'. Maksat
zaten belli' gibi notlar yazıp. DPT'ye plan tasarısın geri gönderdi. Sayın
Alıcan ın notları, plancdarın solcu olduklarına dair düşüncelerin yansıtı­
yordu. O zamanki DPT Müsteşarı Sayın Osman Nuri Torun bu da yı şöy­
le anlattı: Planlama'da en yaşlı benim. Ben bile Arap harflerim bilmem.
Başbakanlık'tan bir görevli bulduk, notları okuttuk ve Sayın Devlet Baka
nı'nın blzler hakkındaki düşüncelerini öğrendik."

Her Dönemin Hiç Değişmeyen Kolaycılığı

“ V e r g i to p la y a m a z s a k d ı> b o r ç a lır ız ."

YPK'da tartışmalar böyle sürerken. İsmet Paşa 23 Temmuzda yvttaş-

lara radyo y duyla. 'Planlı kalkınma y o lu milletçe geniş ölçüde tasarruf.

343
fedakârlık ve sebat şartları İsteyen bir zafer yoludur. Türkiye'nin kalkınma­
sıyla yakından UgHı olan dost memleketler her şeyden önce planlı b ir kal­
kınmanın hazırlanmasını merak ediyorlar." İfadesiyle hem moral vermek­
te. hem de planın iç ve dış finansmanının 'ciddiyetini vurgulamaktadır...
Planın yılda 1.5 milyar T L bulunmasını gerektiren İç finansmanının
gorüşüdüğü günlerden birinde. YPK üyesi ve Başbakan Yardımcısı Ha­
şan Dlnçer. seçm bölgesi olan Afyon'dan geçecek olan karayolunun ye­
terince geniş olmamasma kızarak yeni bir tartışma başlatacaktır.
Artık planın bütünlüğünün ve sanayileşme kavramının tartışılma­
sı bir yana bırakılmış, polldkacılann seçildiği İllere hangi yatınmlann
yapılacağı tartışılmaya başlanmıştır.
İlk önceliklerinin neler olacağı tartışması uzayınca Turhan Feyzloğ-
lu'nun ' Beyler. y a %7 kalkınma hızından fedakârlık edeceğiz y a da g e ­
rekli İç finansmanı sağlayacağız.' demesi üzerine. YPK üyesi bazı bakan­
lar. 'Bu adam bize h e p ders m İ verecek? Türkiye'de para almasını biz de
biliriz.' d y e itiraza başlarlar.
Kalkınma Planı Türkiye'de böyle tartışılır ve şekil akrken. 20 Temmuz
1962 de OCCD. Türkiye Yarden Konsorsiyumu nun kurıimasına karar ve­
rir. Bu kararda Maliyeci Ertuğrul Ihsan ö z o tu n büyük mesaisi vardır.
Konsorsiyumun kuruluşu bazı poktlkaotarın yüreklerde su serpecek ve
"vergi toplayamazsak o zaman dış borç alınır' görüşünün getireceği re­
havet egemen olacaktır.

“G e ri ü lk e le rin g e ri kafa lı y ö n e tic i sın ıfla rın ı

b ir ç e ş k e ğitim e ta b i tu ta ra k b u s o ru n u ç ö z e b ilir m iy iz

Türkiye için yeni bir vergi tasansı hazırlamakla görev* olarak Anka­
ra'da btiunan Ingiliz ProfJCaldor. tarımdan vergi alınmasını öngören ta-
sarısını 9 Ağustosta Başbakan İnönü'ye teslim eder. Ancak Maliye Baka­
nı Ferit Melen. İsmet Paşanın yaklaşımını hiç beklemeden 22 Ağustosta.
Yüksek Planlama Kurulu'nun Kaldor Tasarısı'm reddederek. MaUye'nin
hazırladığı tasarıyı benimsediğini açıklar. İnönü koalisyonun çökmesini
önlemek için bu tartışmalarda taraf olmamış, vergilendirme konusunun
budanmasına adeta göz yummuştur...
Kaldor uzun yazısının bir bölümünde şöyle yazar:
"Gerçekte sosyal reformlara müıalefet etme yoluyla yapılan ış. ko­
münizmle savaşmak değil, ona hizmet etmektir. Asıl çözülmesi gerek*
olan ve henüz şimdiye kadar kimsenin tatmin eckcı bir çözüm getrem e
dlği sorun ihtilal olmaksızn ihtilal olasriıklarını tümüyle ortadan kaldıra­
cak bir güç dengesi değişikliğinin nasıl başarılacağıdır. Dış dünya, bu ül­
kelere İktisadi ve sosyal reformlannı tamamlamadıkça yardım gör-
meyeceklertnl bildirip baskı yaparsa, acaba bu sorun (Örülür mü? Ya
da geri ülkelerin gen kafab yönetici sınıflarını bir çeşit eğitime tabi tuta­
rak bu sorunu çozebdır miyiz? Tart*e bu sorunun çözüldüğü durumlar
var d r ve fiknmce 19. yüzyıl Ingllteresı bunun en lyı Örneklerinden bırıdr.
Ingitere'de 19. yüzyıl yOnetlcı sınıfı, sosyal İstikran sağlayabilmek İçin
kendi arzuianyla imtiyazlarının pek çoğundan feragat etmişlerdir. Ama
yOnetlcı sınıflar böyle bir davranışa yanaşmazlarsa, yanaşmaya mecbur
ecklebılırler mİ?"
Ö te yandan OECD-Türkjye Yardım Konsorslyunu Başkanı Kipken 29
Ağustosta plan çalışm alar» İncelemek İçin Ankara'ya gelmiştr. Ankara
daha 3 gün önce seçkin bir konuk ağırlam ış». Türkiye'yi resmen ziyaret
eden ABO Başkanı L.|ohnson'tn ziyareti srasnda Türkiye'de ABD Banş
Gönüllüleri İçin bir anlaşma imzalanmıştır.(7 1)
Rıpken'ln Türkiye'ye gelişinin asıl nedeni. Türiuye'nln Şubat 1962'de
O tC D 'y e verdiği 'İktisadi Politika Hakkında Muhtıra'dır.
Am aç ıç finansmanda kusur etmeyin!
Toplantı sonrası Dr Alpken bir demeç vererek. *Dış yardım sağlama­
nın İlk şartı, önce ekonomideki bütün kaynaklan seferber etmekten ge­
çer.* demekte ve dış yardıma bel bağlanmaması gerektiğini şöyle vurgu­
lamaktadır : "Her şeyden Önce. Türkiye'nin uzun vadeli finansman kay-
naklannı karşılamak üzere O LCD örgütü tarafından kurulmuş olan Türki­
ye Konsorsiyum ’u başkanlığına seçilmiş olmaktan dolayı duyduğum
memnuniyeti ifade etmek İsterim.
Edindiğim bilgileri tamamlamak ve kalkınma çabalarınızı yerinde
gözlemlemek üzere ülkenize geldim.
Maliye Bakanlığı nda yaptığım görüşmelerde stabtUzasyon progra­
mının uygulanması. İç finansman sorunları, dış borçlar, ödemeler denge­
si tahminleri, dış yardım İhtiyacı ve uluslararası kuruluşlarla Türkiye'nin
HişkHeri konusunda çok tatmin edici bilgiler edindim.
Devlet Planlama Teşkilatı uzmanlanyla yaptığım görüşmelerde Beş
Yıllık Kalkınma Planınızın ana hatları hakkında doyurucu bilgi aldım ve ha­
zırlanan planın bilimsel temeller çerçevesinde hazırlandığın görerek
memnun oldum. Merkez Bankası nda da bankaların durumu, kredi poli­
tikası ve uygulaması konusunda yararlı görüşmelerde bulundum.
Dışyardım ın miktan ve şekil hakkında Konsorsiyumda yapılacak son
görüşmelerden önce kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Türk Ulu­
suna kalkınma çabalarında içtenlikle başarılar dilerim Bu konuda elim­
den gelen yardımı yapmak ve Türkiye ’nin çabalarını desteklemek benim
İçin zevkli bir gö re v olacaktır. * demiştir.

(71) Bar.} gönüllülen Ue ılga AymtJar U u . LVavt K O rd au n U a p yjö T. Vaacı Vay.

 OECD Kalkınma Program Kredisi Yerine Borç
Ertesi günkü basın toplantısında. 'D P T çalışmalarının çok esaslı oldu­
ğunu. ancak hükümetle aynı fikirde olduğunu söylemeyeceğini.* be lrtr.
Anlaşılan. Türkiye İçin büyük miktarlı Program Kredllerl'nln yolu tıkan­
mıştır. Aynı gün Türkiye'de bulunan A B D Yardım Teşkilatı (AID) Başka­
nı Carto Rowan. "Türkiye'ye ancak Beş Yıllık Plan'a paralel olarak büyük
ölçüde borç verilecektir,* der.
Anlaşılan. Program Kredisi yerme borç yolu açılmıştır. 1.5 milyar do­
larlık kaynak İhtiyaç böyle karşılanacakta. Nitekim öyle de olur! Türkiye
beş planda da bu araç sıkça kullan».
Başbakan Yardmcısı Haşan D lnçer daha sonra. "Konsorslyum'un
220 milyon dolar vereceği* sözüne çok bel bağladık. Hemen para ge­
leceğini sandık. Para yerine mal vermeye kahtştrfar. Bunun acısmı
çok gördük.~ diyecektir.
Aynı günlerde İstanbul'da Ekonomik ve Sosyal Etüdler Konferans He-
yetl'mn "İktisadi Kalkınmanın Sorunlan" konulu semmertnln önemli bir
konuğu vardır: Prof.Hollls Chenery. DPFye müşavir uzman olması İçin
öner »en Chenery. bu kez A ID Direktörü olarak Türkiye’dedir. Bildirisi Dış
Yardım ve Kalkınmanın Planlanması başlığını taşımaktadır. Chenery *dış
yardım* konusunun kabuk değıştlrdiğml belirterek artık "borç" alınması
gerektlğmı söyler. ‘ Aslında bu borcun etkili olması genel ilkelerde bazı
öğelerin varlığına bağlıdır. * Chenery bu öğeleri şöyle anlat»: ‘ Kuşkusuz
Türkiye tarafından hazırlanan Beş Yıllık Kalkınma Planı nın O L C D tarafından
dikkate alınıyor olması, bu planı önemli kıldığı gibi yardım konusuna da
ışık tutmaktadır. Plana A B D ve Avrupa desteğinin sağlanması halinde, bu
durum birçok ülkede de uygulanma ImkAnı bulacaktır. *
‘Ancak borç cephesinde üç önemli engel vardır." diyen Cheneıy.
‘ Bunun İçin borç veren ülkeler v e kuruluşlar grubunun ortak bir strateji İz­
lemesi gereklidir. * cfcye eklemektedir.
Kısacası, uluslararası mail odaklar yardım yerine borç alınmasını İster­
ken. bunun bir mail kuruluşun gözetiminde yapılmasını amaçlamaktadır.
O te yandan hükümetin plan yerine mevcutlarla yetnm e anlayışı ve
planı budamaları.
Yüksek Planlama Kurulu'nun "kaynaksız büyüme, araçsız sosyal
adalet" görüntüsündeki planı TB M M 'ye sevketmek karan üzerine,
plancılar 26 Eylül 1962 gecesi İstifaiannı hazırlarlar, ancak kamuoyun­
dan gizlerler. Karar sadece İsmet Paşaya bildirilir. Plandarın ıstrfa habe­
rini b r tek Milliyet gazetesi ver». Mustafa Ekmekçl'nın imzasıyla, ‘ bun­
dan böyle yapılacak çalışmalar»! yararlı olmayacağı kanısında oklukları
gerekçesiyle DPT beyin takımının İstifa ettiği* kam uoyuıa duyurulur.
 O lup bitenleri öğrenmek İçin Ankara'ya gelen DPT Başmüşavirı
Prof .Tmber gen. 13 Kasım 1962 de İsmet Paşa tarafından kabul edilir. Bu
görüşmede İsmet Paşa plancıları İşi yüzüstü bırakmakla suçlayınca.
Prof.Tlnbergen. "Sayrı Başbakan, sizin vergi tasarınız yüz yıl öncesinin ıh-
tlyaçlannı karşılar. Türkiye'de geleceği İnşa etmek isteyen bir ekip suçla-
rw mı?* karşılığını verecektir.
Plan finansmansız kalmıştır. Yardım yerine borç öneren Batıklar plan-
cılarm istifasını endişe ile karşılamışlar. Bu defa yabancı sermaye ve borç-
lann geri ödemesi ile ilgili yasaların yeterli güvenceleri vermediğini, ön­
celiğin proje esasına göre yardım İsteyen ülkelere alt olduğunu. 1963
proje listelerini programda görmek ıstemektedlder.
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nın 16-21 Kasım 1962 tarihleri ara­
sında TB M M 'de görüşülmesi çok renkli geçer. Tartışmalar*! odak nokta­
sı sanayileşme, büyüme yerine "aile planlaması* ve ‘ plan*! dili" gtol ko­
nular olur. M a ly e Bakanı Ferit Melen hâlâ "planın tasarrufla karşıla­
nacağı. acık finansmana gldlIm eyeceğTnl söylemektedir. İç kaynak
bulunmasını İstemektedir. Yani ek vergiler.
Kaynak bulamayan, bütçesi aç* veren Türkiye'nin olumsuz belirtile­
ri. 1963 uygulamasında, kısacası Kalkınma Planı'ran İlk uygulama yılında
görülecektir.
24 Kasm 1963'te bu kez 1964 programının anahatlan ele alınırken
Tlnbergen. ‘Gerekirse planın revizyonuna gldfeceği anlaşılıyor.- der.
Sağlıklı büyüme hedefi küçültüimektedlr her şeye rağmen.
Birinci Kalkınma Planı kıt dövizle, enflasyonsuz, üstelik sosyal hedef­
ler de gözetilerek yapâan yol gösterici bir planlama anlayışının Türkiye’yi
nerelere götürebileceğinin güzel bir örneğini vermişti. Kıt döviz ve buna
ek sınırlı İç tasarruf miktarına rağmen, yatırım-tasarni denkliğinin göze­
tilmesi sonucu, enflasyon bu plan döneminde hiç körüklenmemlştlr. Pla-
n»! İlginç yanı, kültürel seçkinler olarak tanımlanabilecek bir ekip tarafın­
dan hazırlanmış olmasına karşın, bürokrasinin İdari kararlarına bel bağla­
maktan çok. İmece olarak Özetlenen toplum kalkınmasına da geniş bir
yer vermesiydi. Plan bu yönüyle devleti sadece şişiren, hantal yapan kay-
rıaksız hedefler get*mek yerine, devletin smıriarıra açık seçik koyan, g ö ­
nüllü katılımlan teşvik eden b* plan karakteristiği taşmaktaydı.
Bu deneyim ve altyapı Batı nın nasihatleri ve çifte standartları gide­
rek Türkiye’nin yönünü Doğu biokunun merkezine yöneltecekt*. Bunu
önemli bazı siyasal olaylar da hızlandıracaktır.
Birinci Kalkınma Planı döneminde siyasetin ve politik yapının dış ko-
şuilannın İyi izlenmesi ve bunun İyi kullanılması, planın kaynaksız olarak
uygulanmasını adeta kolaylaştırmıştır. 1962 Küba Krizi. Türkiye'yi küresel
Batı Bloku üyeliği yerine. Profesör Gülten Kazgan'ın deyişiyle, “ bölgesel

347
anlaşmalarla A d ım A d ım d ı> A açılma" kararını vermeye götürmüştür.
Süper devletlerin yarattığı siyasi bloklarda ortaya çıkan çatlama içinde.
1953 yılında Ortak Pazar üyeliği İçin İlk adım ahlarak Ankara Anlaşması
İmzalanmış, yine Üçüncü Dünya ülkelerinin ortaya çıkarctgı 77'ler Hare­
ketinden es«lenerek Iran ve Pakistan'la birlikte RCD Örgütü nün kurtiu-
şuna 1964 y ıl«d a İmza atılmıştır.

DPT'nln " O n l a r s o l u n o r t a s ın d a p l a n yapmasınlar"

Denilince Panikleyen ABD Elçiliği DTT ye CasusUr Sokuyor
"Türk hükümetinin kendi kendine yardım ve planlı kalkınma yoluna
yönelmiş bulunması. B a ş k a n K e n n e d y yönetiminin ekonomik kalkınma
politikası yardımına da uygun bulunduğundan özellikle değerlendiril­
mektedir A yn ı şekilde düşünmekte olduğumuzu duyumlamak bizi hoş­
nut etmektedir. "
Amerikan Elçisi böyle diyordu ama başta iktidar ortağı Adalet Parti­
sinin Meclisler «d e k i sözcüleri ve yandaş basını "Planlama'dakl sosya­
list delikanlıları- dillerine dolamışlarck bile... AP grubu sozcusu Sakarya
Senatörü K A zm Yurdakul "Biz ortanın solundayız ama onlar solun orta­
sında plan yapmasınlar" diyordu. Bu söylentiler ve suçlamalarla Am eri­
kan Elçiliği de kuşkuya düştü. Amerfcalı bazı uzmanlar yerleştirildi örgü­
te. Olan biten elçkğe rapor eriliyordu. O r n e ğ « Edw1n C o h n adlı uzma­
nın bu çakşmalan çok bellrgndl. O kadar kİ Müsteşar Amerikan elçisine
geri atamasını rica etti. Planlamadan alındı ama uzun süre Türkiye'de kal­
d ı E d w « Cohn çok İyi Türçe bilirdi. Kürtçe bildiği söylenirdi.
Daire Başkanlan ve Müsteşar Planla ekonomik bünyenin değişmesi­
nin araçlannı getirmek İstiyordu. Aslında bu temel önlemler planın yapı­
sından daha önemli sayılmıştı. Plan stratejisi İle vergi, toprak kullanı­
mı, Kam u İktisadi TeşekküNeri konulanndakl çalışmalar örneğin
Planın temeli saydabllecek bir "Girdiler tablosu nun bile önüne
alınmıştı. O ysa hükümet böyle düşünm üyordu. Adalet Partisiyle CHP
aras«da kurulan blrncl koalisyon hüküm etln« Başkam İnönü birinci s«ıf
devlet memurtamı Ocak I962'de bir gün Planlama Teşkilatında topladı.
Şimdiye kadar işler plansız, programsız gidiyordu. Tesislerin yeteri
plan ve projeler olmadığından ya da parasının nasd bulunacağı hesaba
alınmadığından buradan ortaya israflar çıkmakta ya da tesisler tamamia-
namamaktadır. Bundan sonra her yatıranın projesi, planı olacaktır. Plan
ve projelerin parasının hesabı İyi yaptacak.
İnönü Planı en ciddiye alan Devlet adam ydı. (Daha sonra Dermrel'ln
Başkanlığında kurulan hükümetlerde plan tümüyle bir kenara bvakılacak-
tır. 1965 ten sonra plan diye bir şey ortada kalmayacaktır. Bir evvelki

348
plan hakknda da en açk eleştrllerl b » sonraki planda görmek olasılığı
vardır. Çünkü planı artık İnönü'nün anladığı gtol anlayan bile yoktur.)
Türk ekonomisi gerek yatırım hacmi ve gerekse yatmm lann dağı­
lışı bakımından o kadar kendi d a m dak i etkenlere bağbydı kİ, bu ü l­
kede ekonomik plan yapma olasıbgını var sanmak büyük İyimserlik
sayılabilir Planın İlk amacı Türkiye'yi "planlanabilir* bir ülke haline getir­
mek olmalıydı. Bu da temel endüstri ve temel teknolojik alanlarda bir fi­
ziksel planlamayla İşe başlamayı gerekli kılıyordu. Planlamadaki kadro ise
henüz bu noktaların öneminin farkında değildi.(72)

Metropol Kredltörler "Planlı Strate|lk

Kamu Yatırımlarım” "By Pass” Ediyorlar
Planın bu İyimserliğine rağmen, kapitalizmi geliştirmenin b « aracı
olarak kıilanrfan dış yardımlar, ümit edilenin çok altında bir miktarda ve
a ğ » şartlarla sağlanabilmiştir. Yardım veren Batılı ülkeler, Türkiye'nin
kafcmmasından çok, kendi firmalarının çkarlannı g öz önünde tut­
muşlardır. Bu nedenle, dış finansmana İhtiyaç gösteren kamu sektörüne
ait büyük yatırım projelerinin hemen hemen hiçbiri plan döneminde ger­
çekleştirilememiştir. Mesela yabancı petrol şirketlerinin goz diktiği pet­
rol boru hattı finansmanını A ID reddetmiştir. Yabana firmaların el koy­
mak İstediği Karadeniz bak» tesisinin Etlbank tarafından kurulması, dış fi­
nansman yüzünden yıllarca sürüncemede kalmıştır. VVolfram madem te­
sisleri. aynı akıbete uğrarraşt». "Planda öngörülen 20 bm tonluk boraks
rafinerlsnl kurmak Etıbarık’a görev olarak verdiğinde. Batı Bloku'ndan.
Boraks alanında teşekkül etmiş kartel yüzünden hiçbir ciddi teklif alına­
mamıştır. Bunun üzenne Polonya le bir anlaşma imzalayan Etibank'ın bu
teşebbüsü de. Amerikan elçisi (Mr.Hare) tarafından zamanın Dışişleri Ba-
kanı'na başvurulmak suretiyle kİ y i İçin durdurulmuştur.*
İlk Kalkınma Planı nda yer alan Petro-KImya Kompleksi, Azot Sana­
yii tesisi projesi ve kağıt fabrikası projeleri 842 milyon lira dış finansma­
na İhtiyaç gostemken. üç yıl zarfında ancak 14 milyon lira dış finansman
sağlanabilmiştir. Boylece. Kalknma Planı nın befcemiğıni teşkil eden bü­
yük projelerin geleceğim Kaknm a Planı ndan çok. borç veren kapitalist
ülkeler ve Özellikle A D çizmiştir. Böylece. yaanm larda kamu sektörü­
ne ağırl* verilmesi İddiası suya düşmüştür.(73)

|72| A Rujer KzTaoglu. "tnllaıyon O I > m l } ve A z Gekjznıj Ukdende". 1995. » 255.

(73) Dos an Avoogkı. "Terkiye nin Düzeni. Don Bugen-Yann”. Bilgi Yay.. 197 ■. »501.
 Dı? Sermaye “Yabancı Sermayeyi Te?vlk Komitesi”
Barajını A?arak DPT ve Planı Hiçe Sayarak
İstediği Alana Glrml?tlr
ö t e yandan kendi şirketlerinin çıkarlarını ön planda tutma durumun­
da bulunan ülkelerin yardımlarına dayanan bir planlama denemesi, plan­
lanması güç olan yabancı sermaye ve özel teşebbüsler» plan dısıplnıne
a y k » davranışlarıyla da bozulmaya mahkumdur. Nitekim kalkınma planı
yapılmış, fakat yabancı sermayenin planın öngördüğü alanlara gelmesi
sağlanamamıştır. Dış sermaye. Yabancı Sermayeyi Teşvk Komitesi bara-
|ını aşarak ve planı hiçe sayarak, arzuladığı alana gelmiştir. O kadar kİ.
mesela Kalkınma Planı traktör ve karayolu taşıtlarında yem montaj ku­
rum larına müsaade ver (memesini ısrarla İleri sürdüğü halde, montaj fir-
malannın sayısı çoğalmışta. Yabancı Sermayenin gelişi. Devlet Planlama
Teşkiatı'nın ve Kakınma Planı nın dışında cereyan etmiştir. Keza sanayi­
in yapısını plan amaçlama uygun olarak değıştrmek İçin güçlü bir araç
dan dış ticaret» yapısı, planın arzuladığı biçimde değiştirilememiş, dış
ticarette, yürürlükteki yapıya göre, kıt d ö vizle r» firmalar arasında paylaş­
tırmasıyla yetinilmıştir. Dış ticaret planlamasına gldllemeylşl. ekonomi­
yi birkaç yıl iç »d e ciddi bir çıkmaza sürüklemiştir. Esasen plan, özel te­
şebbüse serbestlik, devlet teşebbüsleme İsi özel teşebbüse göre davran­
ma yükümlülüğünü getrm iş t İr. Özel sektör, kendnden beklenen yatırım
miktarını gerçekleştiremediği veya aştığı takdirde, kamu yatırım hedeİle­
ri buna göre yeniden gözden geçirilecektir.
Bu Ifcenln İşleyişini Prof Besim Üstünci şöyle açkılamaktadır: Planda,
sanayi yatırımlamda Özel sektöre öncelik tanınması öngörülmüştür. Bu
oncelğe yıllık programlarda onemâ yer verilmektedir. Şöyle kİ. devlet,
yaratılması gereken kapasiteyi tesblt edip, yatrım programını ilan et­
mektedir. Fakat bu yatrımlardan herhangi blnnl özel teşebbüs yapmak
İsterse, bu yatınm. devlet sektörü llstes»den çAarıbp özel teşebbüse bı­
rakılmaktadır. S mal Kalkınm a Bankası ile yap(an centilmen arılaşması
gereğince, bu bankaya yapılan özel teşebbüs müracaattan Planlama ya
bildirilmekte ve özel teşübbüsün talip olduğu yatınmlar. stratejik olma­
mak şartıyla, devlet listesinden çıkarılmaktadır.
Demek kİ. ö n c e * özel teşebbüstedir; devlet teşebbüsü İçin özel te­
şebbüsü tamamlayıcı bir rol öngörülmüştür. Özel teşebbüsün kararları,
kapitalistlere çeşitli çıkarlar sağlanarak plan yönünde etkienmek İsten­
mişse de. bu yolda pek az başarı elde edilmiştir. ö*e l sektör, yatınm
karadannı plan yokm uş gibi almıştır.!74)

(74) Doğan Avcıogkj. a g.e.. »5 03

350
 “Komprador Endüstrf'nln Doğuşu
1961de İzmit Ipraş Rafinerisini açr»ca milli şirketin de dağıtacağı
önemli bir satış potansiyeli doğdu. 1960 larda Petrol O fis acentalklan
siyasal parti rozetine göre dağıtılır oklu. Am a kısa sürede lastk bayiliği
akaryakıtın yerini alacak». Uç lastik fabnkasımn bölge dağıtan bayileri
vardı. Onlar da İllerde lastik bayiliği veriyorlardı. Örneğaı FİSK lastikleri­
nin yedi tane güçlü şirkete venlmlş bölge bayilğl vardı. Aslında bu g e ­
nel dağıtıcılık olmasa da lastfc dağıtılıp satılabilirdi. Am a lastik şirketleri
üke İçinde güçlerini artrmak İçin, ülkede nüfuzu olan kişilere bu bölge­
leri dağıtıyorlardı. Örneğin bir FİSK bölge bayii hem % 1 4 Iskontoyla aldı­
ğı lastfclerl hiç bekletmeden asıl fiyatıyla bayilere ödemeli olarak gönde­
rip. hem de o paralan birkaç a y faizsiz kullanarak sınırsız çıkar sağlıyorlar­
dı. Doğal olarak bu güçlü kişilere göre çok uluslu şirketler şeytan değil
meleğin kenckslydl. Ancak arkasından gelen kamyon, oto sanayi aracıla­
rı akaryakıt ve lastik araç damı gölgede bıraka. Boylece montajcı, mon­
tajcıya parça yapan yan sanayici, genel dağıtıcılar, bayilerle bir büyük ara-
cı-sanaylci grubu ve çok güçlü bir baskı grubu beliriyordu. 1960'ta
komprador bir endüstri doğmaya başlamıştı. Bu nedenle gelen d ş öde­
m e güçlükleri artık kolayca geçiştirilemeyecekti. Bu olumsuz gelişmeler
yanında ulusal endüstrinin gelişmemesi nedeniyle güçlü bir İşçi sınrfı ku­
rulamayışını da eklemek gerekir.(75)

27 Mayıs Sil Baştan

Silahlı Kuvvetlerin Belli Kesimleri İkinci Bir Darbeyi
Düşünmeye Başlayacak Derecede Tahrik Edilmişti

Hükümet kurufcluğutdan beri olup bitenlere her an

tepki göstermeye hazır hale gelmiş olan tabandaki
genç subaylan yeniden harekete geçirdi. 21 Ekim pro­ Cundüi goıj/e im «*i g r pmc
tokolünü hazırlayan ruh. yemden canlanmış ve İçten İçe T.Ayde^ır in ur*un
22 Şubu 1062
kaynaşmalar ve g izi toplantılar ve protokoler yapılma­
ya başlanmıştı. 10 Şubat 1962 günü Balmumcu çtftlığlnde hazırlanan pro­
tokol le İstanbul ve Ankara grupları tekrar müdahale kararları alırlar. Bun­
la da yetnmeyerek İzmit'te bulunan 15. Kolordu Komutam Tümgeneral
Fikret Esen e giderek, hazrladıkları plan ve görüşlerini anlatırlar. F.Esen'In
evinde yapılan bu toplantıda Türkiye'nin durum tespiti yapılır ve ek bir
protokol daha hazrlanarak. gruplarca imzalanır Ancak bu toplantılar ve
protokoller yukarıdan öğrenilmiş ve grupiarm diskalrfiye edteceğı duyu­
m u alınmıştı. Bütün bunlara rağmen, taraflar, son adımlarım atmadan on
(75ı A ftajer Kafaoğlu a g t , s 255

351
 Is^Kuut l U ı n n M «M . t u K » » Uf * gulet toto D İM İ « t . ton
HKP »>.ıW m ı 21 tktoı 1061 UrMmûdıtuto ftctdotü nün otfnıfl

2 1 İkim 19 6 1 Protokolü nün altındı ;u generıl ve sutuylann h u ıU n yer «k y ot:

I) b r Umu al İbik !•*» 3 K r f A * V a - A * ı r f |. 2Sı l ı M l A i t m ü k
2ı Tm * f * w tara '.#K «rA b N K #«4 ETM 241 Ta»AbC#«ulB«rban
Iı T m g W»ı t c « « u f İS) K ırA k ®w*u« Mbrc«i« 27) %xt Ab C m i O f M
4i Tm i 4 ~ . l N t a ı u Ouk*.' X Küf A/5 M»Wr K a r * 2*1 D» Kor Atı » tto « Tartar
Iı M fta A la r ir r IT> K i ' A A I k » E a : r * 2fl Dı Kır A b Earrf V •***
cı T«4 *nu < C.UI V) KrfAbM»hn#'Bora M K tfA b C fb l L p ı
n T«tf m K n M İ M Aywka B1 b f A I P « * m * D n W f t
• ı T « || f ı â U n iM r t . S» KtfAkVK^AU S ) fctr Afc V tU U x « n
M*| A nnlM İjyvM 2l»KarAbf«r* tr* * » I l ı K or A b » r a i m . Obra»
KOT«( AfMilİMM^n^ay 27ı K»fAla NırM 1« a a M I M . Kor A b Em « A b U r ı
II) Kor AA fert*.' O v im r D; MklUrAhlfM laf« » I Kır AbAbntı U w <
O Kj Wi (Wfır <***"«• 24 K u A i r f c - r U ) i 4 i X ılır A lK > r n C « M
5 $Uxıı 1962 de Başbakan İsmet İnönü nün Harp Okıiu baskınından iki ayıt görün
tO Û tr tr 1 1 [kim Protokolü yle ottkı <nde giderek güçlenen ve her an hükümeti
ve tvkjmet yanlsı korno ini*'ı tasAye eğilim Kinde olan SK6 nln ve aloaytar cunta-
ı n n liderlerinden Harp Ok Ou Korno ar» Talat Aydemir ve kıOnü yanyana
A H U : OUyti ziyaretle Harp Okulu Öğrencilerinin tören kıtaatı izleyen İnönü ve Talat
Aydemir Apar topar toplanan Ogrenclef dahil kıyafetleriyle geçişi dhkar çekici.

İki eski glzk örgütçü Başbaka­

nı femet İnönü ve Çenetti io
may Başkan Cevdet Sunay.
Yeni kuşak Ihtlakıler karşısın­
da düşünce* bir haldeler, tskl
CMP'II polıtkacı ve bakan Tu­
ran Güneş: "İsmet Paşann 27
Mayısı ordu İçindeki b* cunta-
rm malı hahnden çıkartıp, bö­
nü tüm Silahlı Kuvvetlere m ı-
letmek İstiyordu. Boylece cun­
ta Türk ordusunun düşm an
haline gelecekti." diye yazar.
353
ce güçlerini karşıladı olarak masaya yatırıp, tartışmaya karar verirler. So­
nuçta 19 Şubatta Genekurmay Başkanlığı'nda üst ve tabanın b » araya g e ­
lerek. geniş katılımlı bir toplantı yapılacaktır.
Burada, toplantı öncesine alt bazı İlginç kulis faaliyetlerine de­
ğinmekte yarar var;
İstanbul ve Ankara gruplannın girişimleri duyulduğunda Genelkur­
may Başkam C.Sunay. 18 Şubatta İstanbul'daki bütün Kolordu Komutan-
lannı. Harp Akademileri Komutanı. Harp Filosu Komutanını ve Refik Tu l-
ga'yı Ankara'ya çağırdı.
Toplantıdan önce. Talat Aydemir. Refik Tulga. Faruk Gürler ve 5.
Kolordu Komutam Refet ûlgenalp ile görüşür ve:
"Bu iş 23 Ekimdeki gibi olmasın. Tekrar cayılmasın O takdirde astla­
rımızın bitlere ve sizlere karşı itimatları sarsılır. ’ der.
Onlar İse:
'Emeklilik dilekçelerim t i ve rütbelerimizi cebimize koyarak geldik. ~
derler.
Aydemir:
'B u n u inşallah toplantıdan sonra göreceğiz ' der.(76)
Silahlı Kuvvetlerin belli kesimleri, böylece İkinci bir darbeyi d ü ­
şünmeye başlayacak derecede tahrik edilmişti. Poütlkacılann aşm
demeçleri ve basında söylentiler yayılıyordu. İnönü. 'Ortada bir ya n ­
dan ikinci bir İhtilal olacağı rüzgarı, bir yandan da 27 Mayısın intikamı
alınmaya çalışılıyor havası estiriliyor... H e r İki ihtimal de katiyen vartd de­
ğil... bu hava sunidir.' (2 Şubat 1962. Cumhunyet) derken, hitap ettiği
dinleyicilerinin paniğe kapılmasm önlemek İçin bir darbe olasılığını kü-
çümsese de. zamanın ruh hahni doğru sezmtştl. Ordu müdahalesi geniş
ölçüde bekleniyordu.
Silahlı Kuvvetler, söz verdiği gibi parlamenter demokrasiye geç­
mişti. Fakat kendilerini politikadan kuıtaramaddar, Ironlk bir şekilde
demokrasiyi kurtarmak İçin demokrasinin altım oyar durumda buldu­
lar kendilerini. İkisini de savunmaya azm ettiler! İki karşıt mirasın koru­
yucuları olmuşlardı:
Biri 27 Mayıs hareketinin mirası, diğeri çok partili demokrasi mirası.
Birndsi. bütün partnerin saygı göstermeye razı olacağı ve ihlal eckldiğln-
de ordunun zorla kabul ettireceği bir uzlaşmanın oluşturulm ası gerekti­
riyordu. İkincisi. 27 Mayıs mirasıyla çatışsa bile siyasi partilere siyasette
özerklik vermek demekti. (Bu çelişki. 1960 larda. 1970 lerde ve 19801er-
de Türk siyasetinin başına bela olan gerilimler yaratacakta.)

(761 Talat Aydemir. a.g.e.. ».129.

354
 " B ır a k k a r d e ş im ş i m d i b ü t ç e y i,
İ M I a l b a ş la d ı. "

Tüm bu olanlardan ve İnönü'nün Ihtlalcl subaylara meydan okurcası­

na Kara Harp Okuluna yaptığı ziyaret ardından artık sllahlann çekilme za­
manı gelmişti. "Balmumcu Protokolü" doğrultusunda ve paralelinde
eyleme geçeçek olan Kur. Alb Talat Aydem ir in sırtında yumurta sepeti
vardı. Yanı genç subaylar onun hiyerarşisini kabullendiğinde attığı atom­
lardan geri dönemezdi. İstanbul'daki protokolcülerln böyle bir derdi yok­
tu 9 Şubat 1962 günü atıklan ım zann arkasnda duramadıkları İçin. Ta­
lat Aydemir tek başma kalmıştı.(77)
22 Şubat I962'yl O.Tokatb anlatıyor: 'Belki de dünyada İlk kez bir #ı-
tllal girişimi gece değil, herkes İşinde gücünde olduğu saatlerde başhyor.
Milliyet gazetesinin Parlamento muhablnym. Saat 16-17 sıralarında
TB M M 'd e bütçe görüşmelerini yazıyorum. Haber yazdırmak İçin gazete­
ye telefon açtığımda karşımdaki ses Bırak kardeşim şimdi bütçeyi. İhtilal
başladı. Sen şimdi Meclisin arka bahçesine çık. oradan Harp Okulunun
önüne bak.' cfeyor. Gerçekten şaşrıyorum. Telefonu kapatıp AP koridor­
larından üst kata çıkmak İçin koşuyorun...Yoluma Ihsan Atatov çıkıyor.
Gef ge f diye bağrıyor. 'istediğin o lu yo r-.' Birlikte TBM M 'nın kinci ka­
tma çıkıyoruz. Manzarayı Ataov'e ibretle seyrettiriyorum.
Tanklar H arp Okulunun şehre İnen yolunda aıka arkaya dizilmişler.
Toplan Mecks binasına yöneltilmiş. Atatöv'e bakıyorum, rengi sapsan...
O arada Meckste bir hareket başlıyor. Bütçe falan kimsenin umurunda
değil. Arabasına atlayan soluğu Ankara dışnda alıyor..."(78)
Heyecanlı bir aksiyon ve gerilim filmi gibi. Kısa sürede yaşanan dar­
be serüveninin ayrıntılarına burada girmiyoruz. Ancak Aydemlr'ln Darbe
girişimi başarısız olacak, bu işe katılanlara herhangi bir ceza verilmeyerek
oradan ihraç edilerek emekli yapıiacaklardr. İlende görüleceği gibi A y ­
demir henüz pes etmemiştir.

Ih tlU l protokollerini çalakalem k u z la y d ı, örgütlere üye olup,

sonra da yan çizerek o rd u hiyerarşisi altüst edilirken,
ülke meselelerini bir kenara bırakmış,
birbirlerini yemekle meşgul siyasetçiler de
bu gizil kapaklı İşleri kendi çıkarları İçin
alabildiğine kullanmışlardır.
22 Şubat başta T.Aydem ır olmak üzere, emekli birkaç albayın Inö-

(77) Talat Turnan. a .g e .. ı j l , 52.

(78) O.Tokatlı ag.e.. 1.70.. 71.

355
nü'yü dev»m ek ve fctıdar olmak maceracı lığvıda aramak yerine, bu baş-
kakjınyı yaratan nedenleri daha İyi anlayabilmek İçin biraz daha genlere
giderek, en üst makamlardaki bazı asker ve sivil kişilerin tutarsız davra­
nışları ve bunların yarattığı olumsuz koştüarın ülkede ve ordu içinde ya­
rattığı huzursuzluk, tahrir. bölünme ve hatta ihtilâl teşebbüslerine yönel­
teceği açkça görülmeliydi.
Gerçekte 10 yıllık Demokrat Parti istidan çöktükten sonra: sosyal,
ekonomik ve siyasal yapının 27 Mayıs İhtilâlinden sonraki restorasyon
çakşmalan henüz semeresini vermemiş, ülke yeniden çalkantiar ve her­
kesin arayışlar İçinde olduğu bir kaosa dönüşmüştü.
'Herkes ayrı hesap ve plan peşindeydi.' Elbette bunlara bakıldığında
hepsi ülkenin içinde bulunduğu olumsuz koştilardan çıkış İçin kendi
doğrulannt. ellerinde bulunan güce dayanarak gerçekleştrmek çabasın-
daydılar. Bu koşullar altında darbe Içnde darbenin ayak sesleri duyuldu­
ğu halde, sorumlular adeta bunu teşviş edercesine çisarcı. kayıtsız ve ça­
resiz kalmışlardır.
Tanhlmizde "22 Şubat Olayı" adıyla anılan hareketin İçyüzü nedense
yanlış blllnmektedv. Olayı bugüne kadar. Talat Aydemir ve arkadaşları­
nın İsmet İnönü ıktldarm devirmek İçin yaptisları ve başaramadıktan b«r
hareket. Talat Aydemir İn başlattığı bir ayaklanma şeklinde yazılmış ve
anlatılmıştır. Gerçek böyle değildir. Aydemir ekili harekete geçmeden
önce baskna uğramışlardır."
O.Erkanlı'nın bu değerlendirmesinin İçinin açlması gerekir. T.A yde-
mlr'ln. İnönü'yü ve yönetim anlayışını beğenmediği herkesçe biliniyor­
du. 22 Şubat harekâtı başladıktan bir gün sonra. Ankara'da neredeyse
tüm güçler T A yd em ir'ın elindeydi. Hükümete gönderdiği ültimatomun
İlk maddesi "emekliye sevk edilenler, ordudan uz aklaştır lanlar veya yer­
leri değışttrien subayların görevienne ladesiydi*. Sonraki maddelerin, bi­
rinci maddenin çözümünü kolaylaştracak tehditler oluğunu ve kabul
edilmeyecek kadar a ğ » olduğumu kendisi de herhalde biiyordu. Ancak
karşısındakier Aydem ir'in acımasız bir Ihtiâlcl olmadığını İyi bildirlerin­
den. bu zafiyetini akıllıca değerlendirerek. O.Erkanlı'nın "baskın* dediği
karşı atağı yaptılar ve harekâtı kolayca söndürdüler. Bunun yine başarısız­
lıkla sonuçlanacak rövanşı 21 Mayısta yaşanacaktı.

Mart 1962 Ülkenin Genel Manzarası

27 Mayıs 1960 ıhtlalmın neden yapıldığı adeta unutulmuş, yeniden
Batı Kapitalizmine teslim olmaya hazırlanan, planlı kalk«mayı sulandıran,
idamlam intikamını almaya ve Kayseri Cezaevi'ndeki eski DPTılere al çı­
kartmayı İş edinen hükümetin A B kanadı, ortahğı yatıştırmaya çabalayan
yaşlı İnönü.

356
 Bir tarafta. hakknda hiçbir yasal İşlem yapmadığı 22 Şubat hareke­
tini. tam b r slahlı ayaklanma ve »tılâl olarak damgalayıp düştüğü teza-
<* fark etmeyen bir hükümet!..
Diğer tarafta bu hüküm et» ve ona sırtlarını dayamış olan bir kısım çı-
ğrtkaniar» yağdırdıktan hakaretler karşısında, büsbütün kader birliği ha­
vasına düştüklerini görerek, teşkilatlanmak gereğini duyan 22 Şubatçılar.
ö b ü r yanda kendilerini, hükümeti de. rejimi de ayakta tutmayı ba­
şarmış kahramanlar olarak gören ve gittikçe taraftarlarndan yanfanna va­
rılmaz olan bir havacı grup ve dışarıdan ona ırtıbatlanmış olanlar...
Daha ötede, m em leket» İçine düştüğü huzıasuzluk balçığının g ıttk -
çe koyulaştığ»ı görerek, rejimin yürüm es»den ümit kesmeye başlayarak
tek çıkar y o k » y » e ıhtfalde olup ok nad ığ »ı araştrmaya koyulmuş bazı
Silahlı Kuvvet mensuplan...
Nihayet diğer yanda da. bilir bilmez herşeye kalem oynatan ve 22
Şuba t» dağılmasıyla birikte 27 Mayısa karşı h erşe y» yazılıp söylenebi­
leceği gibi bir devrenin g e ld lğ »! sanan sorumsuz bir kısım basın.
Böyle bir havadan elbette daları çlçeklendrmesl. yapraklan fışkırtp
yeşertmesi beklenemezdi. Böyle bir havadan doğsa doğsa cuntalar do ­
ğardı.

Adalet Partisi Eski D rille rl De Kapsayacak Şekilde

Genişletilmedikçe 22 Şubat İsyancıları İçin
Bir Af Çıkarılmasına Karşı Çıktı
Gerçekte 22 Şubat 1962'deki başarısız darbe koalisyon ortaklan ve
siyasi m uhalleri karşısında İnönü'nün elini o an ı ç » güçlendrmlş görü­
nüyordu. Fakat gerçekte olduğundan daha fazla güçlenen Yüksek Komu­
ta oklu. Yem anayasanın 111 .Maddesi, yasan» beirledlğı bakanlardan.
Genelkurmay Başkam ve kuvvet komutanlarından oluşan MGK (Milli G ü ­
venlik Kunrlul'nın kurulmasını emrediyordu. Cumhurbaşkanı ya da onun
yokluğı»d a Başbakan, kurula başkanlık yapacak» ve İşlevi ‘ milli güvenlik
ve koordnasyon ile ilgili karartann a l»m as»da* bakanlar kurduna yardım
etmekti. T ek başına bu işlevler. Yüksek Komutaya büyük yetki ve nüfuz
verecek kadar genişti.

Ordu Bütünüyle Politikayla İç İçeydl

Politikacıların Sıkıntısı Ayrılmanın
Nasıl Sağlanacağıydı
Kendts»! desteklemeye kararlı Yüksek Komutayla İnönü, kabinedeki
açmaza son vermek ı ç » 30 Mayısta İstifa etmeye karar verdi. AP'dekl
aşınlar. kabinenin ülkeyi kasp kavuran sorunlarla, özellikle durgun eko­
nomiyle uğraşmasını olanaksız hale getirmişti. Yine, ordunun zorlaması
olmadan be koalisyon kurmak kolay değildi. 19 Hazranda İnönü, Gürsel
ve Sunaya danıştı. Ertesi gün. parti liderleri çağrıldı ve basat üç partili bir
koalisyonun belirdiği haberini verdi.(79) 24 Haziranda CHP. YTP ve
CKMP liderleri ve bağensızlar adına Necml öktem alışılmış protokolü
İmzaladı. Ertesi gün İnönü İkinci Koalisyonunu İlan ettl.(80)
O rdu, bütünüyle politikayla iç Içeydl; politikacıları sıkıntıya sokan so­
ru. ayrılmanın nasıl sağlanacağıydı. İnönü'nün yanıtı, hükümeti ve anaya­
sal cftjzeni pürüzsüz İşletmek. Meçtesin mutlak üstünlüğünü ve prestijini
tesis etmek ve O rd u 'yu tahrk etmesi m a te m e ! faaliyetlere son vermek-
tL (8 l) Fakat bunun sadece söylemesi kolaydı ve eğer İnönü Yüksek K o­
mutanın geri çekilmek istediğine inanıyorduysa. bu onun hüsnü kurucu­
suydu; zira ordu saflarında, potetik alandan bütünüyle çekilme le ilgili bel­
li bv çelişki vaıdı.
Siyasi istikram sağlam olmadığı anlaşıldı. Şimdi muhalefette olan
Adalet Partisi, genel af konusunu İstismar etmeye devam etti ve M ende­
res'in idamının yıl dönümü olan 17 Eylül 1962. goster*ere vesile oldu.
Bu. tamı tamına ordudan bir karşılığı tahrik eden türden bir olaydı. Ken­
dilerini "M illi Devrim O rd u su " ve "Kuvayi M illiye" olarak niteleyen
gruplar. Ankara ve İstanbul'da, "gericilere' devrim geldiğinde kaçacak
delik bulamayacaktan uyansında bulunan bildiriler dağıttılar.(82)

M .Ba turu n Chevrolet martta otomobilinin plaka» 26 AF I I I 'dİ.

" K o m u t u n , rlc A e ts e k ş u p ljü u t y ı d e ğ iş t ir ir m is in iz ? "
“N e d e n ? " diye sordum... “A F y*ııyor..."
1963 yılına girdiğimizde ortalık... süt liman değildi. Gerek Silahlı
Kuvvetlerde, gerekse emekli olmalarına rağmen Talat Aydem ir ve gru
butun faaliyetleri gözetleniyordu. Hatta Ankara'nın göbeğinde. Harp
Okulu öğrencileri Talat Aydemir'ın önünde resmigeçlt yapabilmişlerdi...
Ben Kara Kuvvetlerinin dislpten anlayışı İle bu durumları bir türlü bağdaş-
tramıyordum. Biz. I . Hava Kuvvetleri mensuplan bu atmosferin dışında
görevlenmızle meşguldük. A m a subaylardaki genel eğilim bazı konular-
(79) Cumhırtyet. 20 ve 2l Haziran 1962. Tofcer İn ismet Pasa, dördüncü cık* 1961 4 yıla
nr» İnönü nün perspektifinden ele aftyor. N k d F Ahm ad s.217.
1001 Cumhıatyet. 25 ve 26 Haziran 1962.
(811 Bkz. İnönü'nün güven oylamasından sonraki konuşması Cımhurıyet. 8 Temmuz
1962. Nkd F. Ahmad s.2 1 8 .
(82l M aiyet ve Cumhuriyet. 6-10 Ekm |962. Fa*. Gazeteci. 231. Turhan Feyzloglu (Dev
let Bakanı) ve tabu Senatör Ekrem AcuterTn bu b »dini er den serumu olduğunu »eri sürer.
Feyzloglu yazarla bir gOrüjmesndc ve Özel bk bulunmasında Faik ın yafcıjtrmasmı en güç­
lü termite alaya aldı

358
da tatminsizlik ve huzı*suzkık olduğunu belirtiyordu... AP ve YTP'ye ve
bu partllem işledikleri konulara sempati duyulmadığı aşikardı. Çok basit
görünen, fakat anlamı değişik basit bir da yı adatırsam bu hisler daha iyi
anlaşılır... General olarak resmi arabam vardı; fakat bu arabayı hiçbir za­
man özel işlerimde ve hafta sonu tatillerinde kullanmayı sevmezdim (hiç­
bir zaman da sevmedim. Hava Kuvvetlen Komutanıyken özel arabam
vardı)... Kullanılmış 1959 modeli bir Chevrolet aldım ve Eskişehir'de pla­
ka çfcarttım (26 AF 111). Arkadaşlarım bemm otomobil almama sevindi­
ler... Fakat bir süre sonra bir sözcü gönderdiler... ve:
"Komutan, nca ersek şu plakayı değiştirir m isiniz?' derkler
"Neden?" ckye sordum...
" A f yazıyor, etraftan yanlış anlam Isiyasi af/ çıkaranlar olabilir" d e ri­
ler.
1963 yılı Şubatında Meclisten 'kısmi bir af' yasası çıktı... 22 Martta
da Celal Bayar. Kayseri cezaevinden şartlı olarak sakvenldl... Fakat Anka­
ra'ya gelişinde çok gereksiz gösteriler yapılmasını sağlayacak alâyişli ve
yanlış tutumlar içine glrck._ Kandırılmış bazı erler dahi silahlarını bıraka­
rak Bayar ın elim öpme yarışma girdiler. 14'ler de yurda dönmüşlerdi.
Ben. 1961 yılmdan ben Talat Aydemir i görmüyordum...(83)

Celal Bayar Tahliye Ediliyor

Ama Ne Müthiş Tahliye!..
Eski Cumhurbaşkanı art* 80 yaşmdaydı ve hastaydı.
1960 ıhtNAlmden tam 3 yıl sonra özel afla salıverilecekti.
Bize şunu dedi:
"Şu anda ceza evinden çıkmanın mutluluğunu yaşayamıyorvm. A r­
kada beton duvarlar arkasında arkadaşlarım kaldılar. Onların acısın İçim­
de duyuyorum. ’
Cezaevi Komutam Yılmaz Erkekoğlu:
‘ 6 7 vilayetten konvoylar geldi. O zaman ıl emniyet müdürlükleri ka­
nalıyla hangi İlden kaç aracın Kayseri y e yola çıktığı bize bildirildi. Büyük
rakamlara ulaştı bu... Yüzbmtn üstünde İnsan topluluktan, büyük araç
konvoyları...’
Mete Akyol:
"Nasıl b ir yolculuk... Herhalde b ir helikopterle tepeden baksanız
bir ucu. bilm em nerede, diğer ucu bilm em nerede, kilometrelerce
uzunluğundaki bir yılan gibi birşey böyle kıvrıla krvıral gidiyor, hiç kopuk­
luk olm adan...’
Geceyi Kayserl de geçiren Bayar'ın ertesi gün büyük b# konvoy eşll-
(8İ) Muhsin Bati*. "AnTar ve Görüşler". *. 112 vd.

359
ğlnde Başkent e yaklaşmakta olduğu haberi tüm ülkeyi birbirine katma­
ya yetti.
Benzer görüntüler Ankara'da da yaşanıyordu ve Bayar'ın yüzlerce
arabalık konvoyu İşte bu hava ıçnclekl Başkente geliyordu.
Adeta etektr* yüklü İki bulut kümesi Ankara semalarında buluşmak
üzereydi. Patlayacak gök gürültüsünden önce adaktan ucan (ederin
gümbürtüsü duyuldu. O rdu, Bayar'a "Biz hâlâ b u n d a y ız ." mesajı ve­
riyordu:
AP Milletvekili Mehmet Turgut:
'Konya y o l ayrımından Ankara'ya kadar vasıtayla ve İnsanla doluydu.
Arabanın üstüne atlayanlar, arabayı durdurup öpenler, ö y le bir havaydı. '
AP Genel İdare Kurulu Üyesi Süleyman Demlrel:
'Gerçekten futına gibi b ir karşılamaydı. Çok m üthiş blrşeydl y a ­
ni... Tabii bu çeşit halk hareketlerine gelindi m ı kontrol elinizde değildir.
İşte MUti Savunma Bakanlığı run oradan geçerken birtakım hareketler o l­
du ğ u ileride önlenmiştir. Olabilmiştir de... Yani onlar artık kontrolde de­
ğildir.'
Mete Akyol:
"Ve orada konvoydaki bazı fanatik m İ diyeyim, hasta taraftarlar mı di­
yeyim . onlar ellerini filan sallayarak hanı nısbet yaparcasına o binalardaki
görevli subaylara karşı birtakım davranışlarda bulundular. *
Harp Okulu öğrencisi Zihni Çetlner: 'O rdu'ya bayağı hakaret edili­
yo rd u gösterilerde. Bu da bizi tahrik ediyordu, şöyle veya böyle... O kü­
fürleri filan duyunca biz d e sivil giyindik, zaten Harp Okulu nun arkasın­
daki bir emanetçide elbiselerimiz vardı. Oyindik. aşağıya geldik. *
İşte kıyamet o anda koptu. Konvoy Bayar'ı Atatürk Bulvanndaa 3 yıl
önce İndirildiği Çankaya'ya doğru çıkarırken. Bayar'ın adına bile tahammül
edemeyen bazı gençlik örgütleri sokağa döküldüler. Başkent te aniden bir
kin rüzgan esmeye başladı. Yükseli Asken Şura acilen toplandı. Bayar'ın
Anıtkabir'e gideceği duyulunca Anıtkabir acten ziyarete kapatıldı.
Şehirde gerilim giderek yükseliyordu. Bunun üzerine Bayar. evme
çekildi. Orada dostlarını kabul edp, taraftarlarıyla özlem gidermeye baş­
ladı: ama olaylar durulmadı.
Öfkeli kalabalık sokağa dökülmüştü bir kez. Üstelik taş ve sopalarla
donanmışlardı.
Sloganlar atarak yürüyüşe geçtiler. Hedefleri AP Genel Merkezı'ydı
ve Genel Merkez'de o sırada Genel İdare KunJu üyesi genç bir mühen­
dis tek başınaydı.
AP Genel İdare Kurulu Üyesi Süleyman Demlrel:
'Olayı gözüm ün önünde fevkalade canlıdır. Böyle b ir mantıksızlığı
anlamak da mümkün değildir. ’
 "Herkes elinde bir sandalye bacağıyla,
dışarıya hücum etti."
“Nasıl yaptıysa Faruk SakAn onun başını koltuğunun
AtınA Aldı. İkisi birden fınldAk gibi dönmeye başladılar."
Dışarıda taşlı sop ak yüzlerce gösterici s&ganlar atarak binayı kuşatır­
ken. İçende Süleyman Demire! ve aelen yardıma koşan birkaç arkadaşı
kapıya bankat kuruyorlardı. Bir cinnet ar»yek sanki.. B r linç psikolojisi so­
kağa yayılmıştı. O birkaç saat içinde, üfcenın ge*ecektekl Cumhurbaşka­
nının. hayatı boyutça unutamayacağı olaylar olacaktı...
24 Mart 1963. Ankara
Çılgın bir kalabakko... En öndeki bir bayrak taşıyordu. Arkadan yüz­
lerce İnsan akın akm AP Genel Merkezi ne doğru yürüyordu.
öflteyle 'A f yok... a f y o k ...' diye bağn yordu
AP Gene! İdare Kurulu Üyesi Süleyman Demire!:
'Bir ara balkona çıktık, ne oluyor' cUye. Bir sürü sopalı adam, ellerin­
d e taşlarla taşladılar bizi... Ondan sonra İçişleri Bakanı na haber verin'
dedik. İçeriden bir yerden. İçişleri Bakam. N e yapayım, hakim olamıyo­
rum ’ diyerek savuşturdu.'
Şimdi kalabalk iyiden iyiye büyümüş ve artık kontrolden çıkmıştı.
içerKİe kalsalar bu saldırıda hayatları tehlikeye girecekti. O telaşa, kalaba­
lığı yanp. Okşan çıkmayı denemeye karar verdiler:
AP Milletvekili Mehmet Turgut:
'O n u n üzerine içeride ne kadar sandalye varsa, kırdık. Herkes elinde
bir sandalye bacağıyla, dışarıya hücum etti.'
AP Milletvekili Şadl Fehltvanoglu:
"Biz aşağıya inince karşı taraftaki, zannediyorum eğitim görmüş,
uzun boylu bir delikanlı askeri kordonu yararak Faruk Sükan'ın üzerine
geldi. Nasıl yaptıysa Faruk Sükan onun başını koltuğunun atma aldı. İkisi
birden fırıldak gibi dönmeye başladılar.'
Parti binası, o akşam harabe haline geldL Camlar kmlmış. tabe­
la devrilmiş, ortalık yangm yerine d&nmüştü. Gece, olaylar yatıştAtan
sonra partiye gelen. AP IIler binanın kapılarının kınlıp. İçeride ne varsa
yakılıp, yıkıldığını gördüler.
Geleceğin Başbakanı, o gece ani bir karara varacak ve bu karar tam
30 yıl onun peşini bırakmayacaktı. Süleyman Demirci'm yılar yılı diller­
den düşmeyen meşhur 'şapkayı alıp gitme' efsanesi İşte 30 yıl önce,
b ir Mart gecesi yapılan o toplantıda doğdu:
Bayar'a gelnce .. Tabi bu olaylardan en çok zarar gören Bayar oldu.
Eski Cumhurbaşkanı hakkındakl geçici af hemen kaldırıldı. Bayar bir ge-
ceyarısı apar topar evinden alınıp, hastaneye yatırıldı. Be süre sonra da.

361
sağlığında hiçbir değişiklik olmackğı hakte Kayserı'ye geri yollandı.
Bayar gitmiş, ama kavga bitmemişti
M art ayında yaşanan olaylar, yeni bir İhtilâl hazvlıgm dakl Talat
Aydem ir e cesaret verdi.
Albay, artık vaktin geldiğine İnandı. Ve yeniden denemeye karar
verdl...l84!
Aydemir ve arkadaşlan arka arkaya patlak veren olayların meydana
geldiği günler ıçnde bir İhtilâl yapılmasını doğru bulmadılar. İhtilâlin halk
kitlelerince benimsenmesini şart koşan 22 Şubatçılar. yanlış anlaşılmak­
tan korkmuşlardı.
I ı t i âl planının hemen tatbik edilmemesi kabullenilmiş, ancak Işın
tavsamaması, çengellerin morallerinin bozıimaması için Nisanın İlk haf­
tasında İhtilâlin gerçekleştırtmesl istenmişti.
Adalet Partisi genel merkezinin, göstericiler tarafından tahrip ccfclme-
sl. Medlste kanşddığa yol açmış, miletvekıllerl hükümeti suçlamışlardı.

" B i r A n ö n c e n e o İA C A k s A o l s u n .
Çevremizi zor ZAptedlyoruz."
Mart 1963 ortalannda bazı konulan gözden geçrm ek İçin Cevat Kw-
ca Ankara'ya gitti. İstanbul'da id problemle karşı karşıya kalmıştık. Birin­
cisi ‘ Aramızda Türkeş olsun veya olmasın* teranesi çalan 22 Şubatçılar
ve de Türkeşçllerln .A dnan Çellkoglu. Selçuk Atakan ve 229. Piyade
Alayı eski komutanı Ihsan Erkan) durumunu görüşmek-, diğeri de Tuzla
Piyade Okulu. Deniz Harp Okulu ve Levazm Okulludaki teğmenlerin
termiklerinin bizi çok sıkıştırmaları.. "Bir an önce ne olacaksa olsun.
Çevremizi zo r zaptetiyoruz. Şartlar uygunsa harekete geçelim .‘ deniyor­
du. Onlara ‘ Karar organı Ankara’dır. Sabredin!" te lk in le rd e bulunmak­
tan bıkmışhk. Örneğin Tuzla Piyade Okulu temsilcisi nisan ayında kursla­
rının biteceği ve kıtalara dağıtacakları nedeniyle ısrarcâarn başaklaydı­
lar. Ben de bu gençlerin candan olduklarına ve İhtilâle gönül verdfcleme
İnanmıştım. Ama henüz topyekCın bir hazırlığımız yoktu. Aynca karar Ta ­
lat Aydem ir e aitti.
Cevat Kırca bir süre sonra Ankara'dan döndü, takmat almışçasına ko­
nuşuyordu: ‘ Ankara'daki kati sonucun alınmasm sağlayacak güçler sağ­
lanmış. Bizden yalnızca beş subay istiyorlar, bazı boşluklan dolduracak­
larmış. Harp Okulu. Tank Okulu. Süvari Grubu. |andarma Taburu. 229. Pi­
yade Alayı topyekCın harekete katfmaya kararlı. Aynca Meclis Muhafaza
Taburu cta katılacaklar arasında! Harekât planı hazırlanmış Başka bir tali­
mat gelmediği takdirde 31 Martı 1 Nisana bağlayan gece saat 24.00'te
:84) M.Brand. C Dunda/. B Çaplı. a.g.e.. 1.77 v d

362
tnılAl hareken başlayacak. İstanbul bölgesine pek önem vermiyorlar. Biz­
den yalnızca kritik merkezleri baskın halinde ele geçirecek timlerin hazır­
lanmasını ve Ankara'daki kesin sonucun desteklenmesini bekkyorlar.
Önüm üzde daha bir hafta var1 Buna göre hazrhklara geçelim."
Aydemir grubu darbe hazrlıklarını sürdürürken. A.Türkeş de bir be­
yannameyle memleketin büyük bir buhran ıçnde olduğunu söylemekte,
başbakan İse olan bitenlerden veya olacaklardan çok endişelidir. Kısaca
işler yine karışmak üzeredir.

Alpaslan Türkes'tcn de bir kurtuluş reçetesi...

"Milliyetçi, ülkücü, İlimci, toplumcu, köycü, h a lk ç ı....”
Mayısın 2'slnde Ankara Gazeteciler Cemiyetinde, gazetecilerle konu­
şan Alpaslan Türfceş de “ Türk milletine beyanname" diye başlayan
metni okumuştu. 27 Mayıstan 13 Kasım 1960'a kadar, devlet »daresasde
bilfiil görev yapan Türkeş'ın beyannamesinden seçilmiş paragraflar:
"2 7 M ayıs partizan bir hareket olm ayıp, tam am iyle partiler üs tü milli
birliği v e kardeşliği, iç banşı v e hızlı kalkınmayı sağlayacak bir ihtilal ola­
rak hazrlanm ış ve yapılmıştır.
B ug ün millet kaderinden sorum lu olanlar, onun davalarına, istek ve ıstı-
rapiarna karsı ilgisiz davranmakta ve sadece kendi sahsi emellerini g e r­
çekleştirmek için milleti bölme ve birbirlerine düşürm e v e devletin te­
minatı olan müesseselefi kendi züm revi menfaatlerine alet etm e gayre ­
ti İçindedirler. Buhranlar hakhatte 27 Mayısı hedefinden uzaklaştıran 27
M a yıs istismaroiarı ile 27 Mayısa inkar ve intfcAmcılarnı veya onu haki­
ki hüviyeti ile anlamayanlardı didişmelerinden doğm aktadır. Bir tarafta
millet çoğunluğunun itimackndan m a h rum bir siyasi ekip. 27 Mayısı is­
tismar e tm e ve demokrasi rejimine yabana unsurlarla. İktidar v e tahak­
küm ünü d e va m ettirmek çabası içindedir.

Türkeşdaha sonra başta I.İnönü olmak üzere 14 lerle uğraşanlara sert

eleştlrier gondenr.
'M e m le k e t b u g ü n b ü y ü k bir b u h ra n k in d e d ir. Bu y ü z d e n ekonom ik
hayat adeta felce uğram ış g ibidir. Henüz hatırası çok taze b ıiu n a n . y a ­
kın geçmişte devam k olarak re fm emniyetinden bahseden bugünkü fc-
tidar mensupları, içinde bulunduğum uz rejim emniyetsizliğine kar* ka­
yıtsızlık göstermektedirler. D evletin asi görevlerinden olan rıza m ve
asayis prensiplerinin, basit çıkarlar uğruna, ayaklar altına alınmasını hos
görm ekte hatta teşvik etmektedirler. M em leket s«hsi çh a r. iktidar hırs­
lan ve kindar d u y g ıia r n neden o ld u ğ u zararlı d d s m e le rle sonu felaket
olabiecek tedirginliklere g ötürülm e yolundadır. M illet huzur ve refah is­
tiyor. Yokluktan sekilet v e baskıdan kurtulmak istiyor. Korkudan azad ol­
m ak ve hızla m o d e m uygarkğaerişm ek istiyor*

363
 "Durum çok vahimdir,
tekrar ediyorum çok vahimdir."
ismet İnönü

Hummab bir İhtilâl haz »lığı içinde bulunan 22 Şubatçriar.

hükümete karşı girişilen bu itham kampanyasını, zeminin ha­
zırlanması bakımından sevnçle karşılamışlardı. Nitekim. İs­
tanbul'a yaptığı bayram ziyaretinden sonra Ankara'ya donen
Başbakan İnönü. CHP Müşterek Meclis Grubunda-
"Durum çok vahimdir, tekrar ediyorum çok vahimdir.
MM Ajfemiı Ve çok kritiktir, herşey olabilir, dikkatli olunuz, sükûnetinizi
muhafaza ediniz. Çok uğraşıyorum ve çok çaba gösteriyorum. Şim di si­
ze daha fazla bırşey söyleyecek durumda değilim, önümüzdeki 3 gün
İçinde çok önemli gelişmeler olabilir. Bu şartlar alanda ne yapılabilirse,
yapılmasına çalışıyorum.' demişti.
İki gün sonra Cumhurbaşkanı Gürsel, gazetecilerin "durumu vahim
gö rüyor musunuz?" sorusuna. "Bir vehamet mevcut değildir." diyerek
cevap vermişti. İnönü'nün, sözleri siyasi çevrelerde çeşitli şekillerde tef­
sir edilmişti. Bazı kimselere göre. Başbakan olup bitenlerden haberdardı.
22 Şubatçılar da. İnönü'nün bu sözlerini hayretle karşılamışlar, bunu na­
sıl ve ne amaçla söylediğim merak etmişlerdi. İhtilâl İçin son hazırlıklara
gvlşen 22 Şubatçılar. Mayısın İlk günlerinde üçlü veya dörtlü olarak ba­
zen Emin Arat'ın. bazen Galip Güttekın'ln ve bazen de İzzet Koz'ün evin­
de toplanarak "durum muhakemesi" yapıyorlardı.

"Şu ana ka da r H ü k ü m e t h a be r alm adığına gö re b u İş b itm iştir."

fethi Gürcan'ın geldiğim duyanlar yatakhanede toplanmışlardı. Res­

mi üniformasıyla, genç subaylar»» karşısına çkan emekli süvari binbaşı.
Siahlı Kuvvetlerin idareye el koymak üzere, genel bir alarma geçtiğini
söyleyerek onları da harekâta katılmaya davet etmişti. Tank Yüzbaşı Fe­
ridun Erman da. bu sözleri doğrulayan şekilde konuşmuştu. Gürcan'ın
heyecan içinde Gürcan'ın yaptığı konuşmasının tesiriyle ayağa kalkan su­
baylar:
"Süvariler süvari grubuna, tankçılar tank taburuna!.." emrini. İtirazsız
yerine getirmek üzere dağılmışlardı.
Harp Okulu öğrencisi v e Talat Aydemir'in damadı Atilla Altugan an­
latıyor:
"Benim g o re v m Radyoevınln işgali ve ondan sonra da Talat Albayın
yarunda mUıafazalığını ve irtibat subaylığnı yapmaktı. Ben o gün dahili
elbiselerimi giydim ve oradan bir arabaya binip. Tank Okuluna gittim. A s -

364
keflerl kaldırdık. Cephaneliği aramadık, kilidi kırdık. Omuzum uza alala­
dığımız kadar uçaksavar ve diğer mermileri alckk. Hemen gara)a koştuk.
Askerlerle uğraşmaya zamanımız yoktu Bir teğmen arkadaşımız hemen
bir tanfon içine glrck. Tankı çakştırdık. O arada 2 tank daha hazır oklu Biz.
3 tank hemen Radyoevi'ne doğru hareket ettik.*
Saat 11 .00 de 3 tank, gecenin karanhğnı yararak Ankara caddelerini
arşınlarken Talat A yd e m r e vde heyecanlı ve sabırsızdı. Vakit geceyarısı-
na yaklaşrken 15 aydır gardrobunda bekleyen albay üniformasını giydi
ve yanındakilere; 'Şuana kadar Hükümet haber atmadığına göre bu lf bit­
m iştir.' dedi. T .Aydemir böyle düşünmekteydi. Oysa aynı saatlerde ha­
rekât haberi. h*ç umulmadık bir yerlerden Hükümete sızıyordu

Harekât Saad ve Günü Daha Başlamadan İspiyon Ediliyor

Bunun üzerine o m illetvekilleri hem en
'B iz de Ankara dışına m ı çıksak" deyip kalkıp gittiler.

Haberi dolaylı da olsa duyuran; o anda evmde milletvekili arkadaşla­

rıyla oturmakta olan bir başka eski İhtilâlci albaydı:
Alpaslan Türkeş anlatıyor:
'Benim dairemin altında oturan emekli b ir kurmay albay var. A m eri­
kan Yardım Kurulu nda çalışıyor. O bana uğradı. Ben Amerikalılardan
d u yd u m Talat A ydem ir bu akşam ihtilal yapacak. Sen evde bulunma Ne
d u r ne olmaz' dedi. Bunun üzerine o milletvekilleri hemen Biz de A n ­
kara dışına m ı çıksak' deyip kalkıp gittiler O sırada CK M P koalisyon o r­
tağı. Ve C K M P Genel Başkan Vekili Haşan Dlnçer Başbakan Yardımcısı.
Dinç er'e haber vermişler. O da İsmet Paşaya telefon etmiş. *
İsmet Paşa, aylardır zaten bir tavşan uykusu uyuyordu. İşte bekledğl va-
h m haber gelmişti. Am a baskım da zamannda haber almışa Bir anda Pem­
be Köşk ün bütün ışkJarı yanıverdi. Tüm bunlardan habersiz olan ıhtiâlcile-
rn karargâhı. Harp Okuknda öğrenci koğuşundan ayrian Yüzbaşı Feridun
Erman Üsteğmen Ilhan Baş. özhat Tansei. Ferit Kelecek Savaş KUlmd
Erol Akk/vılcım. Medn T urgan Haşan BUkl ve A d la AJtugan. okulun al­
andaki Tank Tabtruna İnmişler ve bölükleri de alarma geçirmişlerdi.
Saat 12.00'ye d o ğ ru Üsteğmen Ilhan Baş ın idaresode iki tank,
şehre doğru hareket etmişti. Öndeki tankta. Ilhan Baş de brlk te A yd e-
mlr'm kızının nişanlısı. Tank Teğmeni A tlIa Altugan bulunuyordu. Arka­
daki tankta İse Üsteğmen Fent Kelecek vardı. İlk fcı tankın gidişiyle alar­
ma geçen taburun diğer tankları da genç subayların idaresinde, gelişi gü­
zel şehm muhtelrfyerteme doğru harekete geçmişlerdi. Yüzbaşı Fetıckn
Erman «e diğer subaylam emirlerini uykulu gözlerle dinleyen tank şofö­
rü erler, birliklerinin gerçek bir alarma geçtiğine inanmışlardı.
Ancak Yüzbaşı Erman, fcinci bölüğün nöbetçi Assubayı Cavk O n

365
 T A ydcm f V < uyuittU n e t t i e v i n d e M , in e m
T alM A y d e m »
A m * A M u g a n (1 A y d e t m »> k u « o
n^ınkbyd.). t»ot D a r ç e ı ilk > « if d ı O ı m ı m ıh
U m « M m » » |. to -tıllrı Güney M .v ıU P » U n
0 * p ı < e n p ıv * t y » ğ . b A M t t a n k t
T * 1 1 A y O e m t g ıy < k ğ V yO h u u k i l e K M m « d i m i »
b u u u t v o - y - l d i ı u t ı n t te M m e d * n .» o

ganin mukavemetiyle karşılaşmış, assubay. Feridun Erman'a:

'Yüzbaşım sizi taramıyorum.' diyerek İtaat etmemişti.
Yüzbaşı Erman, bu arada Tank Taburunun birinci takım komutam Te ğ ­
men Erol Ak kıvılcım te keşif bölük takım komutam Savaş Kilimci nin yar­
ım ıy la . tabur nöbetçi subayı Isthkam Üsteğmen Sefahattin öktem 'ı en­
terne elmiş bulunuyordu. Taburun cephanekğı krılrmş. 10361 adet 7.9
m m Jlk sivri fişek. 7005 adet 1143 mmJlk makınek tüfek fişeği. 30 adet 9
mm.İlk tabanca fişeği alınarak tanklarrı mermi temalı yapılmıştı. 11 adet
M -4 7 tankı te 3 adet M -2 4 tankı 42'er bindirilerek yola çfcanlmıştı.
Turgut Salt oğlu. M unlp Tepeci. Mustafa Karazeybek, Tezcan
Ö r algın ile birlikte bir |eeple süvari grubuna giden Üsteğmen Ergin Os
manağaoglu. doğruca karargah bölüğünün koğuşuna gitmişti. Nöbetçi
assubay ve edere: 'Arkadaşlar. Türk Silahlı Kuvvetleri İdareye el koydu.
BOlük Komutanınız benim. Birinci Takım Komutanınız Teğmen Mustafa
Karazeybek. İkinci Takım Komutanınız Salim Bayraktar d ır.' demiş ve 'a t
bin komutuyla bölüğü harekete geçirmişti. Erat takımlar habnde şehre
doğru sevk edilmiş, bir bökik süvari İse Muhafız Alayının bulunduğu Çan­
kaya ısthametıne sevk edilmişti. Koğuştaki konuşması te subaytan hare­
kete geçiren Fethi Gürcan. Yüzbaşı Mehmet Gül ve Sedat Ünal'la birlik­
te. Eğitim Kurulu Silah Grubu ndan 4 adet thompson tabanca alarak sü­
vari grubuna gitmişti. Gürcan'ın öncülük ettiği kasiyer ve emekli subay­
lar. süvari blrllğnl alarma geçirmişler, birliğin dışarıyla İrtibatını kesmek
İçin telsiz tahrp edilmiş, telefon hatları koparılmıştı.
Bundan sonraki olaylar tam dramatik bir biçimde sürüp gider. Darbe
grlşvnde ordunun desteği yoktur. El değiştiren radyo, havacıların sert
karşı çfoşlan te 22 Mayıs sabahı saat 8.00 de başansalıkla sona erer. 8 ki­
şi Ölmüş. 2 6 kişi yaralanmış, pek çok askeri araç hasar görmüştü. Sonuç­
ta çok sayıdaki subay tutuklanacak, ordudan İhraç edlecek. 22 Şubatta ce­
za almadan emekli edilen Talat Aydemir. Fethi Gürcan bu defa idam. 1459
Harp Okulu öğrencisi İse Sıkıyönetim mahkemesmde yargılanarak, okul­
dan İhraç edileceklerd r. 21 Mayıs 1963 gecesi gerçekleştiren Talat A y ­
demir darbesi bekleniyordu. Fakat sadece zamanlaması sürpriz oldu.(85)
Gerçekte 31 M an tarihi Aydemir in darbesi için çok daha uygun bir
zamanlama olurdu: çünkü Bayar ın serbest bırakılması ve bunu İzleyen
olaylar ülkede gerilimi artırmıştı.(86)
(85: Cumhuriyet. 4 Temmuz 1963.
(86) f-Ahm âd A.g.e. *.221.

366
 Silahlı Kuvvetler den önemli destek bulamayan Aydemlr'ln İsyanı ba­
şarısızlığa mahkûmdu.

Demokrat partilerin geri dönüşünü engellemek Kin

h k b lr şey yapılmamıştı...
Yeni kuşak demokrat partililer ve tutucu CHP IIler
yeni anayasanın uygulanmasını engelem eye kararlıydılar.

İktidar sosyo ekonomik temek değişmeden kalckğı tç*n- eski politik

güçlerin tekrar One çfcması kaçınılmazdı. Yme de altmışların Türkıyesı.
önceki on yılın Türklyesı’nden farklıydı. Bunun sorumlusu büyük ölçüde
darbeyi gerçekleştren ordu değil, aydınlar, özellikle de anayasayı hazır­
layan profesörlerdi. Bu anayasa siyaseti radikalleş! rdı. Eğer sadakatle
uyulsaydı. liberal ve demokratik bir Türkiye vaat ediyordu. Bu temel bir
çekşkl haini aklı; çünkü yem kuşak demokrat partililer ve tutucu CHP'II-
ler yeni anayasanrı uygulanmasını engellemeye kararlıydılar. Yine de
anayasa 1960 tan önce sıkı denetim altında tutulan grupların -tşçiern ve
radkal aydınların- yerleşk güçlere karşı siyasi mücadele yürütmesine İzin
veriyordu.(87)
1961 Anayasası. Önceki anayasadan kökten farklıydı. İki medlsll bir
parlamentoyu öngörüyordu. M ili Meclis, nispi temsil sistemiyle 4 yıllığı­
na seçilen 450 üyeden; Senato, her ıkl y id a bir üçte birinin emekliye ay­
rıldığı ve salt çoğunluk oyuyla altı yıllığına seçien 150 üyeyle, tabi se­
natör olan eski M BK üyelerinden ve cumhurbaşkanının 6 yıllığına atadığı
15 üyeden oluşuyordu. İki meclis birlikte Büyük Millet Mechsl'nl (önceki
tek meclisli sistemde, tek meclisin acfcydı) meydana getrlyordu.(88)
Büyük Millet Meclisi brleşlk oturumunda kendi üyeleri arasndan üç­
te Ikl o y çoğunluğuyla yedi yıllığına cumhurbaşkanını seçiyordu. C u m ­
hurbaşkanı. kendi kabinesini kendisi belirleyen Başbakan atarken kabine
Milli Medlse karşı sorumluydu.

1961 AnayAiASi Yapısal Bir Temel Olmadan

Liberal Siyasete Geçiş Yapmıştı
Gelecekteki bazı hükümetlere büyük bir skmtı veren dikkate değer
bir yenilik Anayasa Mahkemesi'ydİ. A s i İşlev», yasaların anayasaya u y ­
gunluğunu denetlemekti; fakat 'görevleriyle bağlantılı suçlar'dan ötürü
Cumhurbaşkanlarını, bakanlan ve bazı üst görevlerdeki devlet memurla­
rını yargiayan bir yüce divan görevim yerine g e trm e yetkisiyle de dona­
tılmıştı. Bu yönüyle en önemli ve en tartışmalı kurumiarından biri oldu.
Beki de yem anayasadan da önemlisi, diğer özgürlüklerle bvlfcte düşün-
187.88ı r.Ahnuıd. a.g.e.. i . İ l l .

367
ce. ifade, örgütlenme ve yayın özgürlüklerinin açıkça garanti edilmesiy­
di. Aynca. 'Devletin sosyal adaleti sağlayacak şekilde ekonomik özgür­
lük hakkıyla birlikte, sosyal haklar" da vaat edyordu. Teoride, devlete,
"sosyal adaleti sağlamak için ekonomik kalkınmayı planlama" görevi ve-
rDmtştl. Fakat pratikte, devleti kontrol eden ve devletin de çkarlannı ko­
ruduğu güçler, bırakriıncaya kadar, sosyal adalet yönünde her Derlemeyi
engelleri Der O n yıllık bir mücadeleden sonra, sendikalara grev hakkı ve-
rılmışti; fakat yasayla saptanan sınriar içinde. "Anayasann diğer madde­
leri laik Kemakst reformları irticadan. İdareyi yeni bir diktatörlükten kur­
tarmaya çalşıyordu"(89)
27 Mayıs ve 1961 Anayasası, yapısal bir temel olmadan liberal siya­
sete geçiş yapmıştı. Örneğin on yıllardır ilk kez. ydnettcı sınıfların çkarta-
nyla doğrudan çatışan çıkarları açkça temsil eden Türkiye İşçi Partisi ne,
çeşitli yerlerden gelen büyük baskılar altında da otsa, faaliyet izni verildi.
Varbğıru sürdürdüğü on yıl boyvnca Türk siyasetnde yarattığı etki, büyük­
lüğü ve Meclstekı temskyle tamamen orantısızdı. Anayasanın garanti et­
tiği özgürlükler sayesinde, radkal ve solcu eğilimleri olan Ffcır Kulüpleri.
Türkiye'nin sorunlarını tartışp açığa çıkarmak üzere üniversitelerde örgüt­
lendi. Siyasi literatürün yayvnlanması -özelikle çevirDer- burjuva ve ay-
dınlann. hatta İşçi sınıfının siyasalaşmasm besledi ve hızlandırdı.(90)
Bu gelişmeler hükümeti telaşa düşürdü; fakat yeni anayasa yürürlük­
teyken süreci tersine çevirmek olanaklı değildi. Hükümet, skıyonetm l
uzatmanın bahanesi olarak "Sol tehdid'I kullanıyordu.(91) Ertesi ay basrt.
Milli Güvenlik TeşkDatı nın MDII IstDıbarat Teşklatı olarak yeniden düzen­
lendiği haberim verdl.(92) Bu teşkilata içerideki asıl işlevi. Silahlı Kuvvet­
ler içindeki komploları ve radkal. sotcu faaliyetleri ızlem eku Gerici Sağ
kaygısı geçmişte kalmış ve sadece aydınlarda devam eckyordu. Fakat art
arda gelecek hükümetler de mevcut düzene gerçek tehdit olarak teşhis
ettkleri gelişen Sol üzerinde daha çok yoğunlaşacaklardır.

Atlantik Ötesinden Duyulan

Birkaç El Slah Sesi Her Şeyi AltOst Etti
Siyasi Entrikalar Koalisyon Kaostan
İu t 1963 sonunda yapDan yerel seçimlerde C FC n ın oylan %37'de
kalırken. AP % 45'l buldu. Sağ kesimdeki ik şaşkınlık geçmiş ve oylar ana
rmağa. yani AP'ye akmaya başlamıştı. Sağdaki diğer partDer ise C rt^yle
koaksycn yapıkları için o y kaybettfclertnl düşünüyorlardı. Bu yüzden ortak
189*90} f.Ahmad. ig .e . j .222.
(91) A guıtoı I9û3te Savunma 6 * ar. İlhamı Sancar. A yd em ir ve artı ada} lanra kaçırmaya
hurlanan asrı »olcu bit gnjbuı üyelerinin tutuklandgını Mecls te açA-ladı
(92) Cumhuriyet. 5 tylül 1963.

368
lığı bozmaya niyetiydiler. Am a tam seçimin kesin sonuçlannın alındığı
gün. Atlant* ötesinden duyulan birkaç el silah sesi, her şeyi altüst ettU93)
22 Kasım 1963 Cuma. İnönü o gece da mart M e dn Toket'le birlikte
operaya gitmişti. Yaklaşık yanm saat sonra Başbakanlık özel kalem müdür­
lerinden İlk ret Tokat. On sırada oturmakta olan Teker in kulağına eğilerek
be şeyler söylüyor ve çekiliyor. Toker seytrcleri rahatsı/ etmemek kin
kalem ve kağıt çıkararak Tokat’ın ulaştırdığı haberi yauyor ve İn ö ­
nü'ye uratıyor. Kağıtta A BD Başkanı Kennedy'nin vurulduğu ve öldü-
ğü belirtiliyor. İnönü damadına hemen kalkmalarını söylüyor ve ses­
sizce operayı terk ediyorlar. Seyirciler. Başbakan ın bu ani kalkışım
kuşkuyla IzByor ve 'A c a b a yine İhtilâl m İ o ld u r" şeklinde yorumlar
yapılıyor, hsıldaşmalar oluyor.
Toker arka sıralarda oturan ve İnönü'nün yanma gelen Kemal Satır a
durumu anlatıyor, seyircilerin merakını gidermek İçin konunun bu şekil­
de açıklanmasını İstiyor. Satr İçeriye giriyor, elektrfclerı yakıyor, oyunu
durduruyor ve seyircilere A B D başkanının Öldürüldüğünü, bu nedenle
başbakan m gitmek zorunda kaktığını açıklıyor.(941
27 Kasım 1963 Çarşamba günü İnönü Amerika'ya g itti Kennedy'nin
cenaze törenine katıldı. Bu onun Amerika'yla ilk karşılaşmasıydı. Türk he­
yeti. ertesi gün Beyaz Saray ın yeni patronu Johnson'la görüşecekti. Ran­
devu sabah saat I 1:00'deydl. bm et Paşa. Büyükelçilide kahvaltısını edi­
yor ve görüşmeye hazırlanıyordu. Tam o sırada odaya Büyükelçi Turgut
Menemencloğlu girdi.
Sonrasını Turgut Menemencloğlu anlatıyor:
"Kencfcsl yüzümden bir şey olduğunu anladı... Sende b ir şey var. ne­
dir?’ dedi. Bu sefer mecbur oldum. Kem küm ederek anlattın: 'Böyle
böyle haberler geldi.’ filan diye... Çok üzüldü tabii.*
Gelen haber o günkü Türk gazetelerinin manşetindeydi. Koalisyonun
ki ortağı. CKM P ve YTP. yerel seçimlerde oy kaybetmeleri üzerine
Başbakana danışmaya bile gerek duymadan koalisyondan çekildikle­
rini açıklamışlardı. Bu bir siyasal suikasttı. Hükümet çökmüştü. İnönü
art* Başbakan değildi. Oysa birkaç saat sonra Başbakan sıfatıyla Ameri­
ka'nın yeni Başkarayla randevusu vardı. Paşanın tansiyonu yükseldi. Dok­
toru sakinleştirici taçlar yetıştrrken o. Beyaz Saray'a bu skandali anlat­
manın b » yolunu anyordu:
Turgut Menemencloğlu: "Bana dedi kİ. ’Yenl Reisicum hur'a telefon
edin, söyleyin. Beni Başbakan olarak kabul edecekti, ama ben artık
başbakan değilim. Bono İptal edelim .' Ben telefon ettim. Beyaz Sa­
ray'da Kennedy'nin genç yardımcıları vardı. Onlar hemen (ohnson'ın ce-

(93j<94) M.Ali Blrarvd. CDündar. B.Çap*. '12 Man h tu iln Pençelinde Demokrasi*. İmge
Kltdsevl 199*. İKanbul. S .U I vd.

369
vabını verdiler: Bu ne demektir? İsmet Paşa çok büyük bir devlet a d a m ­
dır. Barbakan olsun veya olmasın Türkiye'yi en İyi temsil edecek kİfl ken­
disidir. Bizim İçin onunla görüşmek şereftir; bekliyoruz.' dediler."(95)
İnönü görüşme ardından aceleyle Ankara’ya döner. 2 Aralıkta İstifa
ettlğnde İkinci İnönü kabnesı de çökmüş, daha doğrusu çökert itmişti.

Planlı Ekonomi Kavramından

CHP'lller Sorumlu Tutuluyordu
CHP önderMdl koaksyonlan İstikrarsızlaştıran etkenlerden bel. yeni
kuşak demokrat partili ortaklar*! İnönü'yü ve partisini, kendi zevklerine
göre çok fazla radikal, çok fazla solcu görmeleriydi. Yeni anayasadan ve
altmışların baş*>da hala tartışılmakta dan planlı ekonomi kavramından
CHP'lller sorumlu tutuluyordu. Her seferinde CHP te koalisyon kuran
partter. kendi taraftarlardın gözünde pembeleşmeye doğru gidiyordu.
Bu durum Birinci Koalisyon sırasında AP'de huzursuzluğa yol açtı. Bu
defa İkinci Koalisyonda da YIP ve CKM P aynı hastaltıtan rahatsız gibiydi.
Kasım I963'te yerel seçim sonuçlannın öğrenilmesinden hemen sonra,
ikinci Koalsyon çöktü.(96)
Üçüncü İnönü Hükümeti bir ay süren yoğun pazarlıklar sonucu kuru­
labildi. Aslında son yerel seçimlerden % 4 5 oyla AP galip çfcmıştı. Ama
Mecks'te yeteri oyu yo ktu Bu yüzden görev yine İnönü'ye verildi. İnö­
nü de bu kez İktidar ortağı olarak koalisyonlardan, başarısız darbe giri­
şimlerinden. kısır parti çekişmelerinden yorgun düşmüştü. Paşa, yalnız­
dı. Kabinesine bakan bulmakta bile zorlanıyordu. 3. Koalisyon. Mecks'te
salt çoğunluğu bte tamamlayamack ve bu Türkiye'nin İlk azınlık Hükü­
meti olarak tarihe geçti. Am a o Kabine nin tart* açıdan b* başka önemi
daha vardı: B u İsmet Paşan*! son Başbakanlığıydı.(97)
Gümüşpala bir kabine oluşturamadı ve görev tekrar İnönü'ye verildi.
Küçük partiler koalisyona girmeyi kabul etmedi; İnönü de bağımsızlarla
bir koalisyon kurdu. Yunanistan te açk bir çatışma tehkkesl gösteren K*>-
rıs krizi. İnönü'nün m dadm a yetlştı.(98)
Ktons sorunu 1964 yâ boyunca muhalefet partUernl ckş b* sorut kar-
şıs*>da ‘ milli birlik* göstermek zorunda b*akarak. ülken*! dikkatini kendi
üzerinde topladı. Hiçkimse bir kabrıe krizi istemiyordu ve İnönü. İstifa teh­
didinde bulunarak, bütçeyi ve diğer mak kararlan kabul etmeye Mecksı
zorlayabtkU.(99) Kıbrıs krizi, dış meselelerde TUrkledn yalnızlığını da
(95) M A * Blrand C Djndar. 6 Çap* a g e .
(96) Bkz. lOtlr basını. 3 Aralk 1963 ve ertesi genler
(97) M A I Bir anal C Dündar. BÇaplı. a g e .
(98) Cımhurlyel. 26 Aralık 1963.
(99) Cumhırlyet. 20 ve 21 Mart 1964.

370
ortaya çıkardı ve bu durum, özelikle Türklern NATO'dakı müttefiklerine
gücenmesne yol açtı: Türk basen * kez ABD'ye saldırdı. BM'de Türk tezi­
ni hiç kimse desteklememişti ve izleyen aylarda, hükümetin c*ş politikada
yeni bir yöneleni düşünmek zorunda kalabileceğine dair imalar yayıldı.
1961 den sonraki dört yrf İç ve dış dünya görüşleri b rb ırn d e n farklı
koaksyon partilerinin oluşturduğu hükümetler, etkin politikalar üreteme­
diler. MBK'nın radikal denilen 14'ler grubu: "Sistemi otlatmadan gider­
sek. tıtUak boşuna yapmış oluruz.* demişlerdi. MBK'dan ihraç edilerek
sürgüne gonderimişlerdı. Bu süreçte onlar da geri döndüler. Ancak siya­
sete soyunmaları gidişatı değıştrmeyecektır. Başını AP'nln çektiği gru­
plar. bağımsız poktikalar yapılmasını engellemektedir: tâki I964'te Kıbrıs
sorunu ardından acı gerçeklerle yüzyüze gelene kadar.

1964 Değişimi
Batı nın Haksızlığı Haklıya Karşı Desteklemesi
Türk dış pofetkasnda 1964 yılından başlayarak görülen değişmeler
yalnızca ktidar d e ğ iş liğ iyle anlatmak mümkün değildir. Gerçekten, ba­
zı dış çevreler bu değişikliği 1961 Ekiminde yapılan seçimlerden sonra
önce Adalet Partisi yle, onun arkasnda Yeni Türkiye Partisi ve Millet Par-
ttsi'yle. nihayet kendi başına hükümetler kuran Cumhuriyet Halk Partisi­
nin ckş politika gorüşlemde aramışlardır. Ancak bu partinin 1950-60 ara­
sındaki tutu n ve davranışlarına bakılınca, bunların tek başına Türkiye'de­
ki dış polltka değişikliklere» anlatmaya yetmeyeceği hemen ortaya çık­
maktadır. Nitekim. 1961 Ekiminden 1964 başna kadar Cumhuriyet Halk
Partisi hükümetlerinin izledkieri politika eskisinden değişik bir politika
değilde. Değişiklik kesri olarak 1964 yknda başlamaktadır.
Kıbrıs olaylarının Türk dış politikasını bu kadar kOkünden etklemesi-
nln sebeplen nelerdir? Bu sorunun karşılığını verebilmek için önce şunu
belirtmek gerekir: Kıbrıs Rumlarının adann yönebm nde değişiklik yap­
mak için kuvvet yoluyla giriştikleri teşebbüs, uzun çatışmalar ve yorucu
çalışmalar sonunda bu ülkenin statüsünü çizmek için vanlan 1959 Zürfı
ve Londra prensip anlaşmalarıyla bu anlaşmaların bütün ay m d a m ı ke­
sin biçimiyle ihlal etmesiyle başlıyor. Bu teşebbüsle, devletler arasındaki
ilişkilerin temel ilkesini teşkil etmesi gereken uluslararası hukuk çiğnen­
miştir. Hele adadaki Rum topluluğunun, bu olayda. Türkiye'nin komşusu
ve büyük inançlarla katılıp bel bağladığı N A T O içindeki müttefiki da n Yu­
nanistan tarafından desteklenmesi Türkiye'de haklı olarak sert tepkiler
yaratmıştır. Fakat bundan da önemlisi şüphesiz başta Beleş* A m erka d -
mak üzere. Türkiye'nin devlet düzenini seçerken kendisine örnek olarak
aldığı ve bir dizi siyasal, ekonomik ve asken bağlarla bağlandığı Batılı
devtetlern bu d a y karşısındaki tutumlandır.

371
 O lu p bitenlere siyasal yönden bakılınca da göze parlak bir görüntü
çarpmıyor. Batı'nın önden durumunda olan ve bu niteliğini kendi çkar-
larnı gerektlmce daha küçük müttefiklerinin kulağını çekerek hatırlatan
Birleşik Arrvenka'nın Ktorıs konusundaki tutumu, verdiği sonuçlar bakı­
mından. kendi ileri sürdüğü gtoı tarafsızlık ya da kanşmamak değil, hak­
sız*! haklı karşısındaki desteklenmesi olmuştur. Başka bir deyişle Birle­
şik Am erika, lübrıs anlaşmazlığnda. kendisine daha az bağımlı ve hak­
sız olan müttefiki Yunanistan'ı kendisine daha sadık ve haklı olan
müttefiki Türkiye'ye tercih etmlşdr. Bu durum en azından. Batılı dev­
letler*! çeşitli tarihi, dinsel ve pskolojik nedenlerle Türkiye’ye A vru­
pa’nın üvey evladı İşlemi yaptıktan yolunda Türk halkında öteden beri
var olan bY kanının daha da kuvvetlenmesine yol açmaktadır.
Gerçekten Kıbrıs olaylarının gelişme çizgisine kısaca goz artacak
olursa. Birleşik Amerika’nın bu konudaki tutumu şoyledir Bu devlet. Tür­
kiye'nin kendisine uluslararası hukukun vermiş okluğu hakları kullanma­
sına engel olurken. Yunanistan’ın bu hukıfcu çlğnemesne g o z yummuş,
hatta kayıtsız davranışlarıyla ona ortak bile olmuştur. Birleşik Amerika
bundan da *erl gitmiş. Türkiye'yi kendisine siyasal ve ideolojik bakımlar­
dan bir nunarak karşıt olarak seçtiği Sovyetler Birliği karşısında yalnız bı­
rakabileceğini bile göstermiştir. 5 H azran 1964 tarihli Johnson mektubu,
bu gerçeği açfcça ortaya koymaktadır. Oysa. Türk dış politikasın*! daya­
nak noktalarından olan N A T O ’nun. hiç değilse başlangıçta. Sovyet tehli­
kesine karşı kurulduğunu unutmamak gerekirdi. Johnson'm artık pek
meşhur olan bu mektubu göstermiştir kİ, Birleşik Am erika, Sovyetler
Blrllğl'nl bu devlet yalnız Amerikan cdrarUnnı doğrudan doğruya
tehdit ettiği sürece ve ancak bu ölçüde düşmanı saymakta ve De Ga-
ulle'ün de haklı olarak belirttiği gibi, lideri bulunduğu İttifaklar zin­
cirini bu amaçla kullanmak İstemektedir.
Diğer önemli b r hususta ABD le yapdan anlaşma gereği Türk Ordu-
sunun silahlarını Kıbrıs'ta kullanamayacaktan konusunda uyartmasıydı.
lohnson'ın mektubundan çfcan bu sonuç Türk dış politikasını yöne­
tenleri uyandırmış ve Türkiye bundan bir süre önce. Kuzey Atlantk A nd-
laşmasını uzatmak zamana gelince ortaya bazı isteklerle çkaçağını açıkla-
mıştır.IIOO)

(100) lohnson mektubunun b* bokmûnde şöyle diyordu. 'A yn ı zamanda Bay Başba-
kan askeri yar d m sahamda Türkiye ve Brteşk Devletler arasında mevcut iki taraA A n ­
laşmaya dikkatimi çekmek isterim. Türkiye İle aramızda mevcut Temmuz 1947 tartılı
Anlaşmanın 4 uncu maddesi gereğince asken yaidimin venllş amaçlarından gayri g a ­
yelerde kut arutması ıçtn Hükümetimiz*!. Baleşfc Devletlerin muvafakatini alması ta p
etmektedr. Hükümetimiz, bu şartı tamamen anlamış bıkjnd uğuru muhtelif veslelerle
Birleşik Devletlere bMIrmaşıv*

372
(Türkiye'nin K ıtım a m üdahale ed e b ilec ek u lu u l silah araç g ereç «e m ühim m ata
ka«uyması k in 10 yd gibi u tu n bir süre b ek lem esi gerekm iş, halkan .b ap » «e
katkılarıyla o kartın a gemileri Inya edilm iş, dünya piyasalarından askeri teçhizat «e
m alıem e satın abram * ancak 1974 y d n d a K ıbns'a ask er (ikaraU bnlytk Türkiye
geçmlycen d e n akmayacak b eru eri s la h kullanm a yasagm ı d a h a sonraki y d ar da
Güneydoğu A nadolu'da MCK terörüne karsı «erdiği m ücadele s a a s ın d a da yasaya­
caktır. t u bağım lı poU dkalann b a p m s u lıp nasıl anlam sıı «e lylevslı kıldığını g ö s ­
teren dp lk Mr örnektir J
1963 yılı sonunda (saylayarak 1964 yılı içinde devam eden Kıbrıs daylan karyısında
Amerika Birleşik Devletleri nin tutumu ve buna karyı Türk H üküm etı’nın ve halkının
gösterdiği tepki nedeniyle. İki devlet arasında beliren "mesafe" ve yeni politikanın
en iyi o rn e ğ n ı A B D nm 1964 yılı sonlam da N A T O çerçevesinde kurulmasını teklf
ettiği "Çok Tarafı Nükleer Kuvvet" (M L f) karyısında Türkiye'nin tutumunda gö rü yo ­
ruz. Batı Almanya mn nükleer taktkte parm ağın bulundurmak İçin Blrleyık Am eri-
ka nın bir süredir N A T O üyelerine teklif ettiği ve Sovyetler B rk ğ l’nin sert tepkileri­
ne yoi açan M LF projesine. Türkiye bırdenbre karımayacağını bHdırmıytir. Basında
bu yolda çıkan haberler üzerine. Amerikan Ckyiyleri Bakanlığı sözcüsü 13 Ocak
1965 te yaptığı açıklamada bu ha ben doğrulamıy. Türkiye'nin M L F ye katimaktan
vazgeçmesinin Batı ıçm "psikolojik bir kayıp" olduğunu soylemytır. W ash ln g to n ‘da
14 O cak ta rih in d e y a p d a n a ç ık lam ad a. MU'ye k atılm adığı gibi. T ürkiye'nin ye­
di NATO ü y esin e m e n su p karm a m ü re tte b a tk CLaude k k k e t ts m u h rib in d ek i 11
klyNIk Türk d en izel g ru b u n u d a geriye ç e k d ğ l resm e n U ldlrllm lydr. Türkiye Dı-
yıylerı Bakanlığı sözcüsü 15 Ocakta yaptığı açıklamada bu konuda yoyle dem iyiz
"Çaltymalarn son safhasında Türkiye. M L F ye kanlmamıy olan N A T O devletlerinden
ayrı bir tutum ittihaz etmekte kenetsi için imkan olmadığına ve bu sebeple MLF te-
yebbûsüne lytırakten çek İm e ye karar vermiytir. Bu karardan A B D üç aya y a k n bir
zaman önce d ıp lo m atk yoklan haberdar edilmıytir. Çalıyma grubundaki diğer N A ­
T O müttefiklerinize de aynı yolla haber venlmıytlr." Bay bakan Yardımcısı ve Chyı>-
leri Bakan Vekili K em al S atır da 26 Ocakta Millet M e tisi nde yaptığı konuymada
bu konuya değinerek, bayta Fransa olmak üzere 7 N A T O devletinin projeye muha­
lefeti karyısında Türkiye'nin vazgeçme karan alckğnı açıklamıyor Esasen daha 24
Kasım 1964 te Dıytyterl Bakan Feridun Cem al Ertdn Ankara'da basına verdiği bir
demeçte, ‘ ilk ö n c e tüyü* d e v le tle r b u k o ru d u .ırj/.v ın d jJ o İhtilafı halletsinler, son­
ra sıra b iz e g e lir ' d em ıytr. Bu arada, özelikle yabancı basında. Kıbrıs konusunda
Sovyetler Bırlığl'nın desteğin sağlamak İçin Türkiyehın böyle bir yola bayvurduğu-
ruı belirten yazılar ya yn la nm ytır. N tekim 4 - 13 Ocak tarhlerı arasında Sovyetler
Bir İğ i Yüksek Şurası Baykanlık D iva n üyesi N.B. Podgomı baykanlığındakı bir Sov­
yet Parlamento heyeti Ankara'yı ziyaret etmıytir. Türkiye'nin M LF'den çekilme kara­
rın açklayan gazete, bu karan Ankara'da yapılan gorüymeler sırasında Podgorn'ye
de bildirdiğini ve "Sovyetler Birliği nin dördüncü adamının bu karardan büyük
memnuniyet duyduğunu" yazmryt» Resmen yayınlanmayan bu ıdcta karyısında O
ylylerı Bakan Vekili K e m i Satc Parlamento konuymasmda yoyle demiytir: ‘ MLF ile
İlgili kararımız normal bir geiıymenın ve olayların Türkiye'nin düyüncelerinde yaptı­
ğı etkHerin bir neticesidir. Türkiye'nin bu hareket tarzı Sovyetler Birliği le karyılklı
münasebetlerde havanın ısınmasına yardım etmtyse. bu gelıyme etken değil, so­
nuçtur. Sovyetler Birliği ile Moskova ve burada vaki temaslarımızda her ki taraf,
içinde bulunduktan savunma tertipleri üzerinde bir talep ve yart Heri sürmemlyler-
dır." Boylece. MLF karyısında Türkiye'nin tutumu. Türkiye'nin "yeni" polıtıkasnın İlk
iyaretı oluyordu.

373
 Türkiye Uluslararası Andlaşm alann Uygulanm ası Karcısında
Pasif Protestolardan Başka Bir>ey Yapmamı>tır

Birleş* Amerfca'nın bu davranışlar™ Kıbrıs anlaşmazlığının bugün

g e lp dayanchğı noktanın bütün sorumluluğunu onun üzerine yıkmak İçin
saymıyoruz. Kıbrıs anlaşmazlığının Türkiye'nin ve Kıbrıs Türklen'nln çıkar-
lanna en uygun biçimde çozülmesrıe engel d a n nedenlerin başında el­
bette Türkiye'nin yalnış tutumları vardır. Bir kere Türkiye uzun yıllar Kıb­
rıs adasının ve oradaki Türklerln durumuna kayıtsız kalmış, ekonom * ve
siyasal üstünlüğün hergün biraz daha çok Rumların eline geçmesinden
endişe duymamıştır. İkincise çok geç olarak sarıldığı Kıbrıs davasında.
1960 düzeninin. Rumlar tarafından *Enosıs"e giden yolda geçici bir aşa­
ma olduğunu görememişte. 1960 Ağustosundan 1963 Aralığna kadar
uzanan süre Içnde Kıbnslı Rumlar bu yolda atacaktan son adımlann
hazırlığını yaparken, Türkiye uluslararası andlaşm alann uygulanması
karsısında pasif protestolardan başka blrşey yapmamıştır. Nihayet
1963 Aralığından sonraki gelişmeler sırasında, ada üzem dekl Türk hak
ve çAarlannın hangi yollardan, hangi araçlarla korunacağı konusunda ke­
sin bir görüşe var im am ı ş. diplom at* çabalar İse Batıkların sonunda bizi
tutacakları. N A TO 'n u n en doğudaki İleri karakolunu kırmayı göze ala­
mayacaktan gibi yankş bir kanıda düğümlenmiştir. Işm dünya kamu­
oyunun hakemliğini gerektlrebieceğl pek geç anlaşılmış. İyi niyet heyet­
leri gfcl etkisi şüpheli tedbirlerle zaman kaybedilmiştir. İyi niyet heyet­
leri yola çıktığı sırada, Türk dış politikası, sırtında onbeş yıllık bir
yanlış uygulamanın mirasını taşıyordu.
Dış pohtkamızı yönetenler. İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana, u zın
sürek ulusal çıkarlarımızın gerektirdiği biçende davranışlar göstermemiş­
ler. daha çok günlük endişelerin etkisi altoda kalmışlarda.
Kıbrıs anlaşmazlığı, iç siyası sorunlann ve devam edegelen sosyo­
ekonomik krızn bulanidaşmasına yaradı. 7 Hazran Senato seçimleri, ye­
ni rejimin politikalarının seçmenlerden Önemli bir destek görmediği olgu­
sunu açığa çkararak. AP için açık bir zafer o lda Savaş tehlikesi ve sıkıyö­
netimle ağrlaşan bu siyasi tstfcrarsızkğrı esas etkisi ekonomide hissedil­
di. Yine de. beş yıllık planın ilk yılı. 1963. G SM H 'da yüzde 7.2'lık bir ar­
tış. plan hedefinden W . 2 daha fazla sağladı. 1964 hasadı ortalamanın üs­
tündeydi: fakat ekonomi bunlara hemen tepki veremeyecek kadar dur­
gund a
Bu belirsizlik ortamında Yüksek Komuta, "bekle gor" tutumunu be­
nimsedi. Polıtfcaciar. uslu durdukları sürece kendi başlama bırakıldı, fa­
kat komutanlar dalma tetikteydl.(IOI)
( l O l) ( A l iT u d ı j . e . > 225.

374
 "D evr-I Süleyman'* Perdesi Açılıyor
“ B u adam , gerçek b ir la/ üreticisi, m
d e d iğ im i Anımsıyorum,
b e rid e olanak bulur da p o litik a y a atılırsa, çok yükselebilir. “
M jly c £U l Mejdp U z m jn £rhjn Bcncf

27 Mayıs 1960 ihtilalinden hemen sonra slah altına alınan DSİ Genel
Müdürü Süleyman Demırel'ın soruşturmasını yapan M a lye eski Hesap
Uzmanı Erhan Bener. anılarında olayı aynen şöyle anlatıyor: "... Bunlar­
dan birisi, makine parkı İçin satın alınan makinelerin İhalesinde. Süley­
man Demirci'm yolsuzkA yaptığı şeklinde, rakip bir firmanın yaptığı İh­
bardı. İhbara göre. Demlrel. bu makinelere» İhalesinden Önce Amerika'ya
gitmiş, daha sonra haleyi kazanan firmanın konuğu olarak Amerika'da
bulunmuştu. Oradan dönüşte de. daha yüksek fiyatla teklifte bulunmuş
olmasrıa karşın, o Amerikan firmasının makinelerini satm alcfcrtmıştı.
Bu sorgudan sonra bir yakın arkadaşıma:
- Bu adam, gerçek bir laf üreticisi, dediğimi anm sıyorum . İleride ola­
nak bulur da politikaya atılırsa, çok yükselebilir. Sorgusundaki davranışı,
bütün söylediklerini tutanağa geçirmek İsteyişi hesaph b r davranış. Çün­
kü, o da biliyordu ki eğer bu yönetim kendisini tasfiye etmeye kararlıysa:
bunu, benim sorgusunu yaptığım küçük olaydan yararlanarak yapmak İs­
temez. Böyle bir niyet olmadığma göre -kİ olmadığı, kendisinin askerli­
ğini. Planlamada uzman olarak yapmasından. Makye Bakanına özel da­
nışmanlık yapmas«>dan belli- Meride, bugünkü korkusuzca davranışının
meyvasını toplamak için elinde bir belge buhınmasnı istiyor.’

“A ğ a 'm b iz e ver. B u n u , s e n d e n ka yıts ız, ş a rts ız İs t iy o r u z ."

Ş e v «e t Demirci

"Paşa, komaya girmişti. Bir aralık gözünü açtı. Eski yaverine: Sabır.
ben gidiyorum . Allahısmarladık'. diyebildi. Bu. Ragıp Gümüşpala'nın son
sözleri oldu. Gece y a n s ıd a n sonra saat blrbuçıAta son nefesini verdi.
Adalet Partlsi’ntn kurucularından Ihsan Sabn Çağlayangll. Genel Baş-
kaniarının vefatını böyle anlatmıştı. Adalet Partisi Tüzüğü uyannea. yeri­
ne Teşkilat Başkanı Sadettin Bilgiç vek< olacaktı Seçim boigeslndeydl.
Apar topar geldi. Sabaha karşı Ankara yolunu tuttu Büyük Kongre'ye ka­
dar partiye bir 'Genel Başkan Vekili' atamak gerekiyordu. Merkez TemsM-
cller M edlsl toplandı. Sayın Bilgiç resmen vekil oldu.’
1964 sonbaharında Demlrel kardeşlerin müteahhitlik bürosunu ziya­
rete giden AP kuruculanndan Dr Sadettin Bılgnç. Dr.Faruk Sükan. M eh­
met Tı* gut. Cevat Önder ve Ghat BMgehan. Süleyman Demvel'ı yeniden
siyaset sahnesne davet ediyorlardı. AP heyeti bu arada büronun İdari İş-

375
terini yürüten Şevket D e m ird e . 'A ğ a nı bize ver. Bunu, senden kayıtsız,
şartsız istiyoruz. Bu. bir memleket meselesidir. * diyorlardı.
AP'nın "ikinci adam 'lığna kadar yükselen 3 8 yaşındaki İnşaat Yük­
sek Mühendisi Süleyman Dem irele genel başkanlık yolu bbytece görün­
müştü.! 102)

Bjlşm i "Koca Reis" Sadenin B llg lçln çektiği "Hışımldar":

“Demirci M ason'dur", " A r artık orduya karşı
İr kenen ezik politikayı terk etmelidir." diyorlardı.
Gümüşpala'nın ölümü AP'yl bir dönüm noktasına getrdi. Parti, artık
değişim bekleyen kitlelere, beklediğini verecekti. Şlmck 30 yd Türkiye'nin
kaderine hükmedecek Insanrı tartı sahnesine çfcma zamanıydı.
Tek yapılacak İş. kıratı iktidara sürecek lideri bulmaktı. Tüzük gereği
Kongreye kadar partinin başına vekaleten Teşkilat Başbakanı Sadettin Bil­
giç geçti. Kongre kasımda yapılacak ve kasma kadar kıyasıya bir müca­
dele sürecekti. AP içinde iktidara oynayan kİ eğdim vardı: "Hışım lıUr"
ve "Ilım lılar"...
Başını 'Koca Reis" Sadenin Bdglç'in çektiği "Hışmlılar" AP'nln aıtk or­
duya karşı izlenen ezik poktıkayı terk etmesinden yanaydılar.
'Ilımlılar'ın adayı İse eski bir asker olan Tekin Arıburun'du. Ilımlılar da
uzlaşmayı ve İlişkileri gerginleştirmeden sürdürmeyi İstiyorlardı. Am a ki
adayın da bir hanekkapa vardı. Deneyimsizdder... Devlet tecrübeleri yok­
tu. Oysa iktidara yürüyen AP'ye hem genç, hem de devleti bilen bir lider
lazımdı. Düşününce de akla, bu tanma uyan bir tek kişi gelyordu.
Oysa o sıralarda Demirel kendi işleriyle meşguldü. Ünlü parti baskı­
nından sonra AP'yle ilişkilerim askıya almış. ış hayatna atılmıştı. Yanm
gün O O TÜ 'de ders veriyor, kalan zamanda da O D TÜ nün yeni kampüsü-
nü inşa eden Am erkan Morlsson firmasının Türkiye temsilciliğini yürü­
tüyordu. Bu görevinin Meride yıllarca muhaliflerine koz olacağı aklından
bile geçmiyordu.
İşte tam o sıralarda bir gün partili arkadaştan son derece cazip bir
teklifle kapıya dayandılar. Mehm et Ter gut (A P Milletvekili): “Gel, seni
Gene! Başkan vekili seçelim. Çünkü Temsilciler Meclisi nde biz hakimiz
o zaman Kongreye götürelim. Kongrede de tek aday ol. Genel Başkam
m ız o l." dedi.
İşte Süleyman Demtrel'ln 3 0 yıl sürecek siyasal mücadelesi o gün
verdiği bu tarihi kararla başladı. 30 yaşında Menderes'in Genel Müdürü
olan bu orta yaşlı mühendis, şimdi 4 0 yaşında Adalet Partisi nin liderliği­
ne soyunuyordu.

(102) Hulusi Tırg m ’OemueTın DOnyası'. Hulusi Tırgut&.ABC A|anu. 1992. s.170

376
 Demir el Bılglç'e snırlenp orduya sataşnca fatura Bılgıç'e kesildi. G e ­
nelkurmay Başkan Cevdet Sunay zehir zemberek bir uyan mektubu yaz­
dı. Bunun üzem e de "Bilgiç Başkan olursa, ordunun duldan AP"ye ver­
meyeceği.* dedikodusu yayıldı. Nihayet üçüncü darbe de eski DP'lıler-
den geldi. A P Kongresi ne 20 gün kala sessizce tahliye edilen Bayar. ya­
kınlan aracılığıyla Demlrel'l İşaret edince. Bdglç'ln hiç şansı kalmadı.! 103)

M as on Cemiyetinin Mührünü Taşıyan Sahte Belge

"Ben Mason değilim. Evimde her sabah Kur'Amberim okunur."
Sdeyman Dem » el

Kongreye 15 gün kala. Süleyman Beyin aday olarak çıkması üzerine

Bdglç o n n hakknda bazı araştırmalar yapma gereksinimi duydu. Ve A n­
kara Bilgi Mason Locası tarafından bastırılan ve masonların blrblrlernl ta­
nıtan gizb albümde Demlre. ln bulunduğu sayfayı çoğaltıp delegelere da­
ğıttı. Partinin muhafazakar ve milliyetçi görüşe sahip delegeleri. Süley­
man Beyin seçim şansnı azaltmak İçin seçilen bu yoldan etkılendder.
Bu durumda. Süleyman Demire! de bu önemli sorunu aşabilmek İçin
Mason Locası ndan. Mason olm adığna d a r bir vesika temin etti. Deml-
rel taraftarları Necdet Eger an tarafından İmzalanan ve Mason cemiyetinin
mührünü taşıyan, gerçeği yansıtmayan bir belgeyi dağıttılar. Bu sahte
belge İle Adalet PartiUer kı camı arasında kalmış oluyorlardı.
Bir taraftan 'Demire! Mason'dur’ diyen mühürlü belgeler dağıtılıyor,
öbür tarafta 'Mason Değildir' diye yme mühürlü belgeler veriyordu. C e ­
binde sahte belge ile kürsüye çkan Süleyman Demırel politik yaşamının
ik büyük yalannı söyleyecekti. H em de binlerce kişinin gözünün İçine
baka baka 'Ben Mason değilim Evimde her sabah Kur anıkerim okunur.'
diye başlayan sözlerle bir konuşma yapa ve kongrede bulunan muhafa­
zakâr delegelerin çoğu üzernde bu konuşması ie önemli İz braktı.(l04)
Cuma günü Ankara'da Büyük Sınema'da toplandı. Ortada üç aday
vardı: Sadettin Bilgiç. Tekin A nb u ru n ve Süleyman Demire! .
Genel Başkan adayının Mason olduğundan. Morrlson firmasının Tür­
kiye temsilciliğini yaptığına. İş çevrelerinin ve Amerkalıların adamı oldu­
ğundan. parti basıldığında şapkasını alıp gittiğine kadar blnblr söylenti
ortakğı kaplayıverdi ! 1051
Ama Demrel. seçimde yine de kimsenin tahmin etmediği kadar yük­
sek bir oy alarak Bllgıçln oytannın İki karna ulaştı. Demir el siyaset haya­
tının ilk basamağına İşte böyle tırmandı. A rt* o İnönü karşısrıdakl "Ana

(103) M AII Bir And. C Dündar. BÇaplı. ı g t

(104) Ömer LOlfU tr o l ‘ Asker Devrim Darbe’ . II.Cü. Topkmsal Dönüyüm Yayınlan. 2003.
İstanbul. » 489 493
(105) Demıel tbennoower txchange fettovvsrup (t t f l bursunttan ya#artanct.

377
 Muhalefet Parti lideri"ydl. İnönü 80. Dem rel 40 yaşındaydı. İnönü
misyonunu tamamlamışa Kendi açılamasına göre tam 15 darbe girişi­
mini önlenmiş, orduyu kışlasına çekmişti. 27 Mayıstan 4.5 yıl sonra d e ­
mokratik düzen nihayet kuraları gereğince işlemeye başlayacaktı.! 106)
3.Koalisyon günleri artık sayılıydı. Ülkedeki gücünden ve Yüksek Ko-
muta'nın toleransından emin da n Demlrel. AP'nln gerekli 226 oyu sağlar
sağlamaz hükümeti düşüreceğini lan ettl.(l07)

Son 5 yılda ülkede İn ö n ü 's ü ! bir Hükümeti

düşünmek bile m üm kün değildi, ama işler değişiyordu.
Demlrel'ln Yükselişi Karşısında
İnönü’yü Asker Bile Kurtaramazdı
13 Şubat 1965 Cumartesi. T B M M O gün Meclis te bütçe
'oylaması vardı.
M e t r Toker: 'Oylama gü n ü Meclis tıka basa doluydu. Pa­
şa. daha oylamadan önce açıklamıştı kİ. eğer kırmızı oylar,
yani red oylan beyaz oylardan, yom kabul oylarından bir tane fazla çıkar­
sa İstifa edecekti.'
S aym kağıdına son artı koyulduğunda. Meclis te bir alkış koptu. Kır­
mızılar gereken sayıya ulaşmış. Hükümet devrdmlştı. Kimse sonuca Ina-
namıyordu. Bu artık Hükümet te İsmet İnönü yok demekti. Cam kabinin
arkas«xlakİ bir yeni adam. 40 yıllık İsmet Paşayı küçük bir İşaretle devlrl-
vermtştı. Hem de ondan aldığı taktfcle.
M e tn Toker: "ismet Paşa oylamanın sonunda üzüntülü değildi ama.
üzüntülü olanlar vardı. Sanınm askeri erkan üzüntülüydü. Bir d e dinleyi­
ci locasındaki hanımlardan bir kısmı gözyaşlarını tutamıyordu. "
İnönü oylama sonucu açAlancfcktan sonra kürsüye geldi, istifasını he­
men Cumhurbaşkanı na vereceğini söyledi ve alkışlar arasrıda kürsüden
indi. Rejim art* onsuz da işleyebilirdi.
Son 5 yılda ülkede Inönü'süz bir Hükümeti düşünmek bile mümkün
değildi, ama İşler değişiyordu. A r t * asker yoktu devrede. Seçmlere 8 ay
kalmıştı ve ülke hükümetsizdi. Aslında görevi Demırel'ın alması gereki­
yordu ama AP lideri İstemedi. Başbakanlık İçin erkendl. deneyimsizdi. 8
aylık bu geçici donem için mutedil bir İsim bulundu: İnönü'nün eski ba-
karianndan. yeni AP senatörü Suat Hayri Ürgüplü. Hükümeti Ürgüplü.
CHP'nln karşısındaki cepheye yani AP. YTP. C K M P ve M P H bakanlarla
kurdu. Demlrel de Başbakan Yardımcılığı koltuğma oturdu.! 108i
(1 0 6 ) M A l b ron d . C D ün d a r 6 Çaplı ı j t .
(b u olaydan sonra Masonlar idinde büyük b* karga** ve bölünmeler oldu T V I
(107) Cumhuriyet. 19 Aralık 1964
(1 0 6 ) M A l broncL C D ün d a r 8 Çap!., a g e .

378
 Türkiye'nin "hızlı, dengeli ve İstikrarlı kalkınması İçin"
yabancı sermayeye dayanması bu yeni eğilime uygundu.

Artık dördüncü kez İnönü'yü ülkeye dayatma diye bir sorun yoktu.
E km 1965 genel seçimlerine kadar geçici hükümeti kurmakla görevlen­
dirilen kişi. 1961de Kayseri de A P llstesnden bağımsız senatör seçien
Suat Hayrt Ürgüplü ydü. 20 Şubatta 4an ettiği hükümet. Adalet Partl-
sı'nln büyük ortak olduğu 4 partili tür koalisyondu ! 109)
Yeni hükümetin polltkası. AP'nın son kongresinde saptanan çizgiyi
İzleyerek sağa doğru kaymaya başladı. Ürgüplü, özel girişimin kaygriarı-
nı gidermek için devlet sektörünün sınırlar»* belirlemeye söz verdi; Tica­
ret Bakan Maclt Zeren. hükümetin özel girişimin egemen olduğu karma
bir ekonomiye atandığını belirtti. Yeni rejimin ana temalarından biri olan
sosyal adalet kaybolup gidiyordu. Demlrel'ln. Türkiye'nin "hızlı, dengeli
ve istikrarlı kalkınması için ' yabancı sermayeye dayanması bu yeni eğili­
me uygundu. CHPTıler yabana yatırm a karşı değildi; daha ihtiyatlıydılar
ve petrol gibi temel kaynakların kontrolünü elde tutmak İstiyorlardı. İnö­
nü koalisyonlar»! başındayken, petrol sanayinin mıllıleştrllmeslnden söz
edilmişti. Demırel. boylesı önlemlere karşı olduğunu açığa v u rdu "Ya­
bancı petrol şirketlerinin mallarım ve alanlanna el m İ koyacağız?" diye
soruyordu kızgınlıkla ve ekliyordu; "S izim için, kanunla tanınan haklan
g e ri alıp kanun dışı el koymak düşünülemezdir.." ( 1 10)
Dördüncü Koalisyonun Sola yönelik politikası da daha sert ve baskı-
a oldu. İşçi Partisi nin toplantıları sık s * silahlı çetelem saldnsına uğru­
yor. yayınları yerel görevliler tarafından yasaklanıyordu. Boylesl engele-
meler hiçbir zaman aç* hükümet onayıyla uygulanmamıştı. Devlet gö­
revlileri, sosyalizme İzin veren anayasaya ayfcm hareket ettiklerini
bildikleri İçin, Sola karşı suçluluk duygusuyla hareket ediyorlardı.
Demlrel'ln İse hiçbir v k d a n rahatsızlığı yoktu. Türkiye Sanayi ve Tica­
ret Odaları ile Borsalar Birliği toplantısatda konuşurken, hükümet »t sınıf
mücadelesine İzin vermeyeceğim ve bunu yaratmak İsteyen "sapık d ü ­
şünceli gruplar "a karşı bileşmenin zamanının geldiğnl söylüyor-
d u .(lll)
İşçi Partisi lideri Mehm et AH Aybar, Demir e le yanıt verdi: "Başba­
kan Yardımcısı sınıf kavgasını önlemek mİ İstiyor? O halde, hemen
petrolü millileştirsin, topraksıza toprak versin, herkesten gücüne gö­
re vergi alınmasını sağlayacak vergi kanunları çıkarsın. İşsizlik sigor­
tası kanunu getirsin, kısacası. Anayasayı eksiksiz, tastamam uygula -

t l 0 9) Cum tuatyet. 17 Şubat 1965.

<110) Arkala RaOyovj. 16 Mayıs 1965
<11 I) Cumhuriyet. 30 M a ya 1965.

379
sın. Yoksa, sınıf kavgasın önlemek' sözünün altında yatan gerçeğin bu­
günkü bozuk düzeni ayakta tutmak çabasından başka bir şey olmadığı or­
taya çkar. "(112) Olaylar Aybar'm değerlendrmesinin doğru olduğunu ka­
nıtladı. Demecnın basında ya yla n d ığ ı gün. bakanlar kurulu "aşrı Sol*a
karşı yeril önlemlerin abnmasını istedi. Partiler. TİP'In genel seçenlere gir­
mesini önlemeye kararkydı.( 1 13)

Çiçeği Burnunda Dem ir el 12 Marta Giden Sürecin Fitilini Ateşliyor

Samsun'da Elinde Kur'anriterimle:
"Kendimize Müslüm an bir m illet diyebilm eliyiz."

Adalet Partlsı'nln yürüttüğü seçen kampanyası, heyecanlı ant A omu

nlzm sloganlarına ve IsiAm'a dayanıyordu. Demlrel'ın 2 9 Haziran Samsun
konulması temayı beli etti: ’Biz komünist düşm anıyız Komünizmle yıl­
madan mücadeleye kararlıyız... Biz aşırı sol cereyanlarla mücadeleye ka­
rarlıyız... Nüfusumuzun H 0 8 '! Müslüman olduğu için komünizm Türki­
ye 'ye giremez. Kendimize Müslüman bir millet diyebilmeliyiz 1114)
BOylesı propagandalara karşı koymayan CHPIIler Cumhurbaşkan
Gürsel ve Başbakan Ürgüplü ye başvurdular ve şöyle dediler: "Adalet
Partisi lideri ve Başbakan Vekili D e m ird in sorumsuz b ir şekilde o r­
talığa yaymaya devam ettiği solculuk ve kom ünizm suçlama!an. hal­
kı düşman kamplara bölüyor. Ülkeyi bir İç savaşa sürüklenmekten
kurtarmak İçin, acilen müdahale etm enizi öneririm.. . 1 1 15)
Demeel yine İlk günlerinden brlnde. Samsun'da h alta hKap eder­
ken elindeki Kur'am kerlm l öperek söze başlamak suretiyle demokra­
side dini siyasete alet etme yolunu açmış. Demokrat Parti nin devam ol­
duğunu da kanıtlamıştı. Demlrel giderek tarikattan, siyasetinin ana
unsurian olarak kullanmaya başladı. S ald -I Kürdi yi yüceltti. Ondan
"Sald-I Nursl Hazretleri" diye söz ederek paye v e r d L lllö )

D e m ir e l'ln B ir E lin d e K ızıl Ç a m u r D iğ e r E lin d e Y e ş il B a yra k

Türkiye'de Atatürk'ün en büyük eserlerinden biri olarak
4 0 ytldır art A unutmuş olduğum uz mezhep kavgalan
şu son 5 yılda yeniden alevlendiriliyor.

Sadi Koçaş. Demlrel ın Dın-Sryaset popülizmi içti şöyle diyor:

1965 seçimlerinin propaganda faaliyetlerine saym Derrurel bir elinde

( 112l Cum huriyet. 31 M a y o 1965.

(113l r .A n m a d ı j e . * 227.
( 1 14) Son MauadB. 30 Manran 1965.
1115) General Suphi Bayfcam'ın telgrafı. C um fıun ye t I Tem m uz 1965.
(116) O Lütfü Ir o L a .g .e .. s 489

380
bir avuç Kızıl Çamı*, diğer elinde bir Yeşil Bayrak le başladı. O gün bu
gün de bu huyundan vazgeçmemiştir. Çünkü bu yolun seçim kazanmak
»çıt en kolay yol okluğunu görmüştür. Am a bu tutumla memleketi işte
bu gün İçinde bulunduğumuz noktaya getirmiştir. Kim sosyal adaletten
bahsetmiş İse, onun suratına bir avuç kızrf çamur Matmış: nerede imkan
bulmuşsa yeşil bayrak açarak saf. samimi ve temiz müslüman vatandaş*»
inançlarım istismar etmiştir.
Türkiye'de Atatürk'ün en büyük eserlerinden biri olarak 40 yıkkr ar-
tfc unutmuş olduğumuz mezhep kavgalan şu son 5 ydda yeniden alev­
lendirm iştir. Nurcunun Süleymancıya. Süleymancınrı bilmem ne tarfca-
tma. tamamının beden Türk milletinin birliğine, bütünlüğüne kasteden fa­
aliyetlere şu son 5 yılda gemi azıya almıştır. Aydın vatandaşın gözünde
dindar vatandaşı mürteci; dindar vatandaşın gözünde aydın vatandaşı
dinsiz gösteren hava da son beş yılda y n e 1 5 sene evvelki hafcne dön­
dürülmüş ve o günkü derecesini fersah fersah aşm*şt*.
Bu yetmiyormuş gibi İmam Hatip okullanna Kuran kursu düşmanlığı;
Kıran kurslarında da Aydın din adamı alerjisi y n e şu son beş yrfda ola­
bildiğine ve planlı olarak geliştirilmişi* ve bu hahn piancılama hiçbir
kuvvet diş geçilememiştir.
Millet*» dini İnanışlarının gücünden, başka yönlerde ve başka amaç­
larla faydalanmak arzusu ve bu gayretin y ırt dışından yabana parasıyla
yönetilmesi Türkiye'de mihraklar kurulması. Hamiler sağlaması hep bu
beş yıl içinde başarılmıştır.!! 17)
Dini söylemlerle oy avcılığı önlemeyen yükselişe geçmişti.

Koalisyonlara» Ağız Kavgalanndan Bıkan Yüksek Komuta

Artık Müdahale Etmeye İstekli Değildi
Meclste A P lı milletvekilleri. kendJerlnı eleştiren askerlere
“t U y d l , b a ş k a b i r d e v r im y a p ı n . " rtyerek alay bile eriyorlardı.

Adalet Partisi bütün öngörüleri altüst edip, oylar*» %52.9'unu ve 240

sandalye kazanarak seçm de ezici bir çoğunluk elde etti. Amacı bir par­
tinin M edıs'e hakimiyetini önlemek olan nispi temsil sistemi işe yarama­
mıştı. Oyların sadece %28.7'sıyle. çok partili donemdeki en düşük d ü ­
zeyde oy alan CHP için sonuçlar felaketti. Ancak nispi temsil sistemi. 134
milletvekili kazanmasını sağladı. Millet Partisi. CKMP ve YTP gibi sağ par­
tiler oylarnı AP'ye kaptırcttar ve sadece % I2 .2 oy a lp 61 sandalye ka­
zana bildiler. Büyük İlgi uyandıran İşçi Partisi, birçoklarının öngördüğü ka­
dar İyi sonuç alamadı. Fakat. % 3 oyla 15 sandalye kazandı varlığından
beri sürekli baskılara maruz kalan ve çok sınırlı mak kaynaklara sahip bir

(1 17) Sac* Kot*}. 'Atatürk'ten 12 Marta’ . 4. c«t. 1977. btanbul i 1777.

381
parti için dikkate değer bir performansa A z sayıdaki milletvekili sayısına
karşın. İşçi Partisi, siyasi tartışmalara niteliğini değiştiren önemli bir m u­
halefet rolü oynadı. Ö zden çok vurgu bakımından birbirinden farklı olan
pa/tlerde bulunmayan ideolojik boyutu tartışmalara kattı. ( 118)
Yüksek Komuta artık müdahale etmeye istekli değildi ve CHP'liler
yapabildikleri kadarıyla başlanmn çaresine bakmak zorunda kaldılar.
CHP'liler. aydınları İşçi Partisi'nden geri almak, ilerici yeni bir imaj yarat­
mak için seçm kampanyalarının bir parçası olarak "ortann solu" sloganı­
nı kullanmaya başlamışlardı. A n c a k Pavlovlan b ir tepki vermeye koşul­
lanmış bir toplulukta Sol" terimini kullanmak lanetlenmeye yetiyor­
du. Seçmenler Profesörler Nihat Erim'in. İsveç. Norveç. Fransa. Ingiltere
ve Almanya da ortann solu hükümetler bulunmasna rağmen bu ülkele­
rin komünist oimadıklarnı açklamasını anlayacak kadar deneyimli değil­
di. CHP, İrrasyonel b ir kom ünizm düşmanı değildi; ortanın solu poll-
tİkası kom ünizm in en İyi panzehiri olduğuna İnanıyordu. Ancak sağ­
cı partiler CHP'yi solculukla İtham ettiler^ 119)
Ekonomi durgunlaşrken genel af gibi konular üzerine ağız kavgala­
rıyla geçen koalisyonlar donemi birçok potansiyel seçmeni soğutmuştu.
Altmışlar boyunca seçimlere katilen gerilemeye devam etti ve 1969 se-
çımlernde. vatandaşlık haklarını kullanma zahmetine katlanan kayıtlı seç­
menlerin oram 64.3'e d üşecek tir .(120)
AP'nin zaferne başlangıçta gösterilen tepki, bir rahatlama oldu; üfce.
istikrarsız koaisyoniar dönemini geride bırakmıştı. Dahası, ordu yeni
kuşak demokrat olan AP'nin tek başrıa iktidara gelmesine ses çkarm a-
mtşa Bu kez. bir protokolle sonuçlanan hiçbir Silahlı Kuvvetler Beliği
toplantısı olmadı. Demirel. bunun için itibar kazanmış olmak zira blinçk
bir şekilde komutanları kazanmaya çalışan oydu. Meclise giren emekli
askertern çok büyük bir kısmının AP'den olması şaşırtıcı değıldi.( 121)
Hükümet. Aydem ir'in başarısız 1963 darbe girişimine katılantarı kap­
sadığı gibi eski DP lileri de kapsayan bir kısmi af yasa tasarısı önerecek
kadar ordudan emin olmuşta Senato'dakı Milli Birlik Grubu tasanyı kına­
yan bir demeç yayınlamasına karşın. Yüksek Komutadan uyarıcı hiçbir ses
gelmedi. Milli Birlik Grubu, tasarıyı ‘ anayasan*! başlangıç bokimünde
belirtken ilkeleri yok etme" girişimi olarak niteledi ve hükümeti, seçim­
lerle aldığı meşruiyetini yitirmekte olduğu konusunda uyardı.(l22) A d a ­
let Partisi, orduda hiçbir taraftara sahip olma Aklarım bildiği için, eski as­
kerlerin tehcktlerne artk aldırmıyordu. Mecliste AP'II milletvekilleri.

(1 18X120) F A lm acı a.g .e. » 228

(I I9| M ıllyet 8 Agusto» ll/lm ) ve 22 Ağustos 1965 ıfeyzloglu).
112 I) |.C.Murew*z. *MkMe U »t rolılcs: tise Mıllury Dlmentlon'. 1969. ».505
(122ı M aiyet. I? ve 18 Ocuk 1966.

382
kendilerini elettiren Askerlere "Haydi. başka b ir devrim yapın." di­
yerek alay bile ediyorlardı.!123)

De mir el gizilce, “İyi saatte olsunlar i n başkanına gid iyo r ve seni

Cumhurbaşkanı yapacağa" diyor...

Süleyman Demirel anlatıyor:

"Rahmetli Ziya Selişık M A H Reisiydi. Yani M fT değU de. M AH'cır o
zaman. Gelir bana her hafta İstihbarat raporunu verirdi. Enteresan bir
adamdı. Çok iyi yetişmiş bir İstihbaratçı. Bir de böyle resmi konuşmazdı.
Tatlı tatlı, sohbet eder gibi konuşurdu Herhangi bir rahatsızlık, huzutsuz-
luk vesaire anlamında haberi varsa iy i saatte olsunlar şöyle düşünüyor'
filan diye bilgi verirdi. Boyuna İy i saatte olsunlar... İyi saatte olsunlar...
Allah allah. bu İy i saatte olsunlar kim acaba?' Ben verdiği bilgilerden çı­
kardım bir şey ama... sonra sordum: Ziya Bey bu. İy i saatte olsunlar', ci­
het J askeriye tarafı m ı?’ dedim. Evet' dedi, o İşte..."
Şubat 1966 Ankara. Süleyman Denurel: "Başbakanlık ta çalıştım. Mart
ayı. Muayyen bir saat. 6.S-7 İla n oldu. OrtalA kararmıştı. Dedim kİ. husu­
si kalem müdürüme. arkadan kimse gelmeyecek. Emniyet Müdürü dahil.
Ben tek başıma gideceğim, nereye gittim, ne oldum, kimse bilmeyecek.'
Sunay zaten Başbakanlığın arkasında Saraçoğlu evlerinde oturuyordu Git­
tim. beni karşıladı. Oturduk. Dedim kİ. Biz sizi Devlet Başkanı yapacağız.'
Yani Sunay. benim emrimde, ama bak ben sana geldim, benim emrimde
olan kişi olarak, sizin emrinize gireceğiz biz. Türkiye'nin menfaati bunu ge­
rektiriyor. Sizden istediğimiz bir tek şey var: O da Türkiye'nin İstikrar için­
de yoluna devam etmesine yardımcı olacaksınız. Sadece benim partim
değil, başka partiler de sana o y verecek. Bunların hepsini aradık, öyle ge l­
dik. Dedi kİ. 'Şeref sayarım böyle bir görevi. ’
Ordu ve AP. CHP yl de fcna ederek ılımlı Sunay üzerinde anlaktı Su­
nay. 14 Mama apar topar istifa ettlrldı ve Ragıp tinerden boşaltılan yere
Senatoya atandı. Yerine ordunun en sert komutanlarından Orgeneral
Cemal Tural getirildi. Geneikırmay’dakl uğurlama töreninde Sunay mağ­
rur be edayla merdivenlerden İnerken, asknda farkında olmadan T ıik siya­
setinde yeni bir geleneği de başlatıyordu: Artık, emekli Genefcurmay
Başkanlan İçin bir sonraki durak Cumhurbaşkankgı Köşk ü olacaktı. Ka­
ratahtan uğurlanan arabalar bundan böyle doğruca Çankaya'ya gkacak
»e Köşk'Un sivilleşmesi K»n yaklaş* çeyrek asır daha beklenecekti.
2 8 'Mart 1966 Pazartesi. TB M M
CKMP Genel Başkan Alpaslan Türkeş şöyle diyor:
"Genelkurmay Başkam ntn Cumhurbaşkanı adayı yapılmasın bir nevi
siyasi rüşvet sayıyorduk. Yani politikacılann korkuyla 'İşte sizin başınzı
(123) M M ye t. 3 Şobat 1960.

383
Çankaya 'ya getirdik. Cumhurbaşkanı yaptık' gibilerinden bir hareken biz
doğru bulmadık. ’
Demir el. Sunayı Cumhurbaşkanlığı'na yollayarak orduyla partisi ara­
sındaki husumete ve grubundaki ihtilâl korkusuna bir son verdiğini düşü­
nüyordu. 5 y i sonra bir başka Mart günü asker kapıya dayandığında bu
hesabın boşa çıkacağı o anda kmsenm aklına gelmiyordu. Oysa 1971
Martı için geri sayım o günlerde başlamıştık 124)

D e m ird in Bir G ecede 200 Bin Kişilik Mills Gücü K u rm a Tehdidi

IMuvâkı Hareketlere Karşı ABD Destekli
Siyasal İslâmın Dört Koldan Örgütlenişi
Süleyman Demlrel'ın AP Hükümeti bir yandan kendi ktidarını sınır­
layan devlet aygıtlannın ve ozelllltle ordunun parlamento ürem deki ha­
kimiyetinin meşrulyetne karşı aşağıdan gayri resmi bir propaganda yü­
rütürken. yarandan burjuvazinin hegemonyasının bir parçası haline gel­
diği oranda Iktldannı seçilmiş olmayan güç odaklarıyla bütünleştir­
meye gidiyordu. Boylece A B D 'n ln ve büyük burjuvazinin oluşturduk­
tan mutabakat çerçevesinde hükümet, devlet ve ordunun doruklan,
gelişmekte olan sol muhalefet karşısında bir İktidar bloku- kurmayı
başardılar. Büyük burjuvazi siyasal, ekonomik ve toplumsal programım
yürürlüğe koymak üzere önünü açmakta bir koçbaşı yaratmış oldu.
D e m ird in devlet aygıtlannın, üniversitelerin ve Silahlı Kuvvetlerin
tabanından, kendi Iktldanna yönelen direnişi dengeleyebilmek ve İs ­
lamcı gruplan toplumsal muhalefete karşı vurucu güç olarak uzun s ü ­
re kullanmıştı. TİP toplamlarına yönelik ilk baskınlara. Komünizmle M ü ­
cadele Demeklerinin militanları ve AP üyeleriyle bırlkte İmam Hatip
Okullan oğrenclerı de ak t# olarak kablmışlardı.
Tüm üçüncü dünyada olduğu gibi Ortadoğu ülkelerinde de ulusal
kurtuluş hareketlerinin giderek güçlenmesi. Filistin halkının Israd işgal ne
karşı giderek daha örgütlü bir direnişe geçmesi karşısnda. A B D , A R A M -
C O petrol şirketinin kontrolü altındaki Suudi Arabistan ve Körfez
emirliklerindeki g e rk l rejimleri kullanarak İslâmî hızla polklze etme­
ye ABD egemenliğiyle çatışan devrimci güçlere karşı güçlü bir denge
unsuru yaratmaya yöneldi. Bu amaçla 1962 de Mekke'de Rabıtat-ül
A le-ül-isJâm örgütü kurulmuştu Rabıtanın 41 kurucusu arasında AP'II
milletvekili A h m er Gürkan ile Sebllülreşat dergisi sahibi Salih ö zca n da
vardı. Uluslararası siyasallaşmış Islâm örgütleriyle organik bağ kurulduk­
tan sonra onbınlerce cami ve Yeşlay şubeleri kısa zamanda AP ocakları
haline dönüştürüldü. Mayıs 1967’de, İmam Hatip O ku lu mezunlarının
(124) M .AII Bir and. C.DOncUr. B Çaplı. a g r

Î84
da üniversitelere alınmasını sağlayan bir y« m çıkartılarak. ümmetçi­
lerin yüksek öğretim kurumlarında ve giderek devlet kademelerinde da­
ha etkin hale gelmesine olanak hazırlandı. IslAmclar. devlet üzerindeki
etkınlklerlni artrmak amacıyla ilim Yayma Cemiyeti ni kurdıiar. Zama­
nın hızla yükselen sanayicisi ve bankacısı Sakıp Sabancı 4e Ziraat Odala-
n Birliği Başkanı büyük toprak ağası fahri T anmam da bu Cem iyete
maddi destek verdiler.
İlim Yayma Cemiyeti (İYC) kısa zamanda 17 şubeli ve 35 milyon li­
ra yıllık bütçek bir kıruluş haline geldi. Devlet eliyle kurulan 5 IslAm Ens­
titüsü. İmam Hatip O kullan ve Kuran Kursları bu cemiyetin güdümüne
gırcftğl g*>l. cemiyet üyeleri de Deme el tarafından devletin kllt noktala­
rına yerleştrlldl. Örneğin. Turgut ö za l Devlet Planlama Teşkiatinın. Kar­
deşi Korkut ö z a l TPAO'nun başna geçirilirken, Necm eddln Erbakan da
TOBB Genel Sekreterliğine getirildi. Bakanlıkların Onemk daireleri. DOY.
YSE de IslAmcılam yönetimine verildi. (Sonradan buradan polis zoruyla
dışarı atılacaktır.) İYC aynca M TTB . Y eşlay ve Hadem e-I Hayrat cemiyet­
leri le Komünizmle Mücadele Dem ekleri üzerinde de etkindi. O sırada
arka arkaya yayınlanmaya başlayan ve Komünlzm'e karşı kutsal clhad
çağrısı yapan Bugün BAbıâJIde Sabah. Yeni A s ya ve Ittlhad gazeteleri
de İYC üyeleri tarafından ya n la n ıyo r, bu gazetelerin kışkırtıcı yayınlarm-
da sürekli olarak Endonezya'daki gibi komünistlere karşı cihad açlar ak.
bir kan banyosu yapdması zamanının geldiği telkin ediliyordu.
AP Hükümetinin toplumsal muhalefet karştsmda dolaysız bir güç ola­
rak Stlahb Kuvvetler ve bürokrasiye tam olarak güvenemeytşi onu gayrl-
resrr» güçler arayışına itmiş, hatta Süleyman Dem rel. Kasım I966'da İz­
mir'de bir aç* hava toplantısnda. Fransa'dan Omek vererek bir "Ihtlal*
ya da "darbe" olasılığı karşısında *200 bin kışllk bir milis gücü*nün *blr
gecede* örgütlenebileceğim açkça İlan etmişti. A P İktidarının daha ilk yı­
lında "Komünizm propagandasından tutuklamalar yeniden 'gündekk
olaylar hakne geldi.
Orhan Kemal. A ş ık Ihsanl Şah Hataî gecesinde konuşan Yaşar Ke­
mal ve Can Yücel. AP'nln ‘ komünizm propagandası*ndan İlk tutıklattı-
ğı klşler arasındaydı. Tutuklamalar, krmızı fener altında gitar çalan genç­
lere. kırmızı ceket giyen bir saz sanatçısına, öğretmenin verdiği ödevde
Atatürk le Lenın'I kıyaslayan bir ortaokul öğrencisine kadar uzanmıştı. Bir
süre sonra “zehir hafiye* diye ün yapacak olan İçişleri Bakanı Faruk Sü-
kan muhalefet gruplannın odalarnda arama yaptracak. bu olay muhale­
fet İlden İnönü'ye. ~Lfkıy*ntn yarm ne yapacağı belli o la u j. “ dedirte­
cekti. (125)

(125) 19 M ırt 1968 A N T deıglsl

385
 BA5İMk<tn Süleyman Demirci AnUöyor:
*Başbakanlık'ta çalıştım. Mart ayı. M u ­
ayyen U r sddf. 6 5 -7 filan o ld u Ortalık
kararmıştı. Dedim kİ. hususi kalem m ü­
dürüme. 'arkadan kimse gelmeyecek.
Em niyet Müdürü dahil. Ben tek başıma
gideceğim , nereye gittim, ne oldum,
kimse bilmeyecek.' Sunay ra t en Başba­
kanlığın arkasında Saraçoğlu evlerinde
oturuyordu. Çittim, beni karşıladı. Otur­
duk. Dedim kİ. Biz sizi Devlet Başkanı
yapacağız.' Yani Sunay. benim emrim­
de. ama bak ben sana geldim, benim
emrimde olan kişi olarak, sizin emrinize
gireceğiz U z. Türkiye'nin menfaati bunu
gerektiriyor...."

586
 Kasım 1964 te yapian AP başkanlık seçiminde hışımlı muhallerin
‘Demirel masondur ' diyerek ortaya çıkardkları belgeye karşılık. Mason
cemiyetinin mührünü taşıyan sahte belgeyle 'Ben mason değilim, evim­
de her sabah Kuranıkerim okunur, diyerek 500 oy farkla genel başkanlı­
ğa seçildi. Böytece. DP döneminin Devlet Su İşleri Genel Müdürü olan bir
teknokrat. Türkiye'nin en büyük siyasal örgütlerinden birinin başna geçi­
yordu.
AP'nln koalisyondan çekilmesinden sonra. InOnü Hükümetl'nln yıkıl­
ması kaçınılmaz olmuştu. Nitekim 1965 yılı bütçesi görüşülürken verilen
red oylan sonucu Hükümet düştü. Yenisini eski DP'Ulerden Suat Hayrl
Ürgüplü CHP dışındaki partilerle kurdu ve Meclis üyesi olmayan Demt-
rel hükümete Aşandan başbakan yardımcısı olarak katıldı. Boylece Demr-
rel hükümete ilk adınım atmış oluyordu.
1965 seçmlerlnde AP tek başına iktidara geldi. Dış v e İç konjonktür
açıs«xlan son derece elverişli bir doneme girilmişti. Demirel çiçeği bur­
nunda b*r başbakan olarakMecliste hükümetinin programını okurken, bu
dOnemin kendisi ve A P İçin en başarılı dönem olacağını, daha sonra ise
krizlerle çak alanacak siyaset denizinde gemisini yürütmek zorunda kala­
cağını henüz bilmiyordu.
AP tek başrta ktidar olduktan sonra Başbakan Demirel'in sık sık tek­
rarladığı "Büyük Türkiye" hedefi, partinin temel sloganı oldu. Makro öl­
çekli bir plan y e m e . pro|etern öncelik s»asını saptayan ve özel sektör sa­
nayi yatım larına teşvikler sağlayan bir plan anlayışı kabul edildi ve bu
politikanın uygulayıcısı da DPT müsteşarlığına atanan Turgut ö z a l oldu.
Demirel temel atma törenini ve fabrika ziyaretlerini bu donemde sıklaş­
tırdı. Demirel. sırası geldlğnde Meclis te sayfan ve gündemde olan pro
jelerı ezbere okuyarak puan topluyordu.

387
 Demirci Hükümetinden
"Kapitalizmin Düşmanlarına Karşı Sa v a ş ” İtanı
Kapitalizme Karşı Olanlar Komünistlikle Suçlanıyor
Sokak Siyasetinin Başlayışı ve Kontrolden Çıkışı
Hüküm etn 'S o l'a saldırısı aralksız devam etti. Adeta ülke çok yakın
bir altüst oluş ve devrim tehlikesiyle yüz yüzeymiş gfciydl. Sola eziyet ko­
alisyon hükümetleri döneminde de olmuştu: fakat Demırel hükümetinde
bir isterik hal mi ak*. Aydmlar öncelikli hedefti; yazarlar ve sanatçılar sü­
rekli taciz ecUdt bazdan hakkında ceza kanununun komünizm propagan­
dasını yasaklayan 141 ve 142. maddelerine göre kovuşturma açıldı. İste­
ri o düzeye vardı ki. polis A tatük ve Lenm üz em e bir kompozisyon ya­
zan IS yaşındaki bir öğrenciyi kovuşturacak kadar deri gitti! Sanayi Baka­
nı Mehmet Turgut, özel sektörden kapitalizm düşmanlarına karşı savaş-
malanm rica etti. Hükümetin baskıcı politfcalan, aydmlann. özellikle alt­
mışlarda yem bir pobtlk etken olan öğrencdem tepkisine neden oklu. Si­
yaset üniversiteye, fabrikaya grm ış ve zaman zaman sokağa taşmıştı. A lt­
mışlardı ortasnda öğrenci gösterileri, siyası yaşamın be olgusuydu. Gös­
tericilere karşı orduyu kUlanma akılsızlığını öğrenmiş olan hükümet, özel
olarak göstericilerle uğraşmak İçin silahlandini ıp dona tdan ve edebn ke-
lam gereği “ Toplum Polisi” etenden bir polis ekibi kurmuştu. Sokak siya­
seti sürekli bir kriz atmosferi yarattı ve bu nedenle bir istikrarsızlık öğesıy-
dl. Durumu kontrol edemeyen parlamenter re|lm itibar kaybetti ve yme
askeri müdahale söylentileri yayıldı. Cumhurbaşkanı Sunay. yeni yıl mesa-
|nda söylemden doğruladı. Fakat kategordı olarak Silahlı Kuvvetlem bu
olayların ne aleti olacağını ne de seylra kalacağını belirtiyordu.! 126)

"Fakat bu yılan öyle taşla sopayla

dipçikle ezilir cinsten değildir."
Cem il T ı « l

Kasen 1966*da Genelkurmay Başkanı C.TuaJ. Silahlı Kuvvetlere. Sokın

faaliyet terini kastederek, yıkıcı faaliyetlere karşı mücadeleye hazır oimala-
nnı isteyen bir emir yayınladı. (Emir 23 Ocak 1967 de açıklandı.) Büyük bir
siyasi gürültüye neden oldu ve tfade özgürlüğüne ve demokrasiye tehdit
olarak sert bir şekilde eleştrlldı. Ne var ki Demirel. hükümetin emirden
haberdar olduğunu belirterek T u a l’ı destekledi; ve Adalet Partisi Meclis
Grubu, "anarşl'ye karşı yeni önlemlerle birlikte. Genelkurmay Başkam'na
yönelik bütün eleştlrdere son verimesml İstedi. I Şubatta Turai. bunun
Atatürk döneminde uygulanan bir pratfc olduğunu, ordunun gerekli ol-
<1261 Cumhuriyet. I Ooa» 1967.'

388
oluğunda milleti uyarmakla yükümlü okluğunu ve yaptığı şeyin bundan
ibaret olduğunu İddia ederek eylemini savuıdu.(l2 7)
Turai'ın mantığının anlamı, tehlikeli derecede açıktı Gazeteci A bd i
İpekçi, komünist tehdit mitinin yaratılmasının. TOrtılye'yl kom ünizm den
kurtarma gerekçesine dayandınlacak asked bir Iktldann başlangıcı
olabileceği konusunda okuyucularını uyardı. İşçi Partisi. Turala karşı
bir kınama önergesi sundu: fakat Mecliste yenildi. CHP'lller b*e karşı oy
kullandı. Meclisteki atmosfer öyleydi kİ. TİP'ten Behlce Boran konuşma­
ya çalıştığnda. 'Ülkeden kovun". 'M oskova'ya. M oskova’ya* fiğlıkla-
rıyta susturuldu.! 128) Polıtıkacılarn bu destek şovundan cesaret aianTu-
ra l I M am a çağnsını tekrarladı. Yüksek asken kom utann siyasi sadakati
açıkça beltrtimlştl. Mevcut rejime bütünüyle bağlıyct ve art* siyasetin
dışında ya da üstünde duruyor gibi davranmıyordu.! 129)
Orgeneral C.Tural. bu "ulusal güvenlik anlayışı* çerçevesnde O r ­
du'ya sık sık 'C u m a Emirnameleri" yayınlayarak. Silahlı Kuvvetlen "ko­
münizme karşı clhad'a hazırlamaya başladı. OroJu'ya biçilen yem misyo­
nun teonsl. Ayaklanmalan Basorma Harekederl-Teorlk Pratik başlığım
taşıyan tur kitapta yapılmış ve kitap 1965'te Genelkurmay Basmevı tara­
fından basılarak askeri birliklere dağıtılmış».
Kara Kuvvetleri Komutanlığı da 10 Şubat 1967 de "Neden Komüniz­
me Karşıyız?" İsimli bir kitabı tüm birliklere dağıttırdı. Ordu'nun başın­
dan alınıp Cumhuriyet in başına getirilen Cevdet Sunay da. Anayasaya
göre "tarafsız ve sorumsuz" olması gereken makamında, sık s * sola kar­
şı kampanyayı destekleyen demeçler vermekten geri kalmıyordu.! 130)
Sağın vurucu güçleri hükümet ve Ordu'nun hmayeslnde or güden»-
ken. Demlrel. anayasal haklan sınırlamak üzere Şubat 1967'de Adalet Ba­
kanlığına be "Temel Hak ve Hürriyetleri Koruma Kanunu* tasarısı haz»
lattı. Tasanda "milli bütünlüğü bozucu, bölücü ve komünizmi kurmayı
amaç edinen görüşleri etkili olarak aşdamak" g b l yem suçlar icat ediliyor,
basına ve kitap yaymcılığna yem sınırlamalar getriliyor, söz konusu suç­
lan yargılamak üzere olağanüstü mahkemeler kurulması öngörülüyordu.
Bu tasannın açıklanması üzerine Türkiye'de demokrat* güçler üniversite­
ler. basın büyük tepki gOsterdı. Dünya ve Türkiye doludizgin I968'e gi­
diyordu. Dünyanın ve Türkiye'nin tarihinde hep özenilerek bakılacak bir
kuşağa ismini veren y * 1968 gelip çatmıştı ! 131)

(127) M ilıye t ve Cum huriyet. I ve 2 Şubat 1967.

(1 2 8ı lü rk bosnı. 10 Şubat 1907. hfcd f A lv n a d . a g e . s.2 35.
(129) F.Ahmad. « g e.. s.235. 236.
(1 3 0 ) Sosyalizm ve TopKm sal Mücadele Ansiklopedisi. ile tljm . c.6. s. 2 02 7 . 2028.
(131) A Jtm jU r tonunun diğer bir anlamlı Özeliği. Türk genclglnln benimsediği olağanüstü
radfcalzm düzeyiydi. Türk üniversiteleri, kuskusuz cfcnya ölçeğindeki egllm den. Özerkle

389
 Demirci Solcuların Tuhafına Gidecek Şeklide
Sahip Olduğu İdeolojiyi Bazen Elinin Tersiyle
Bir Tarafa İtebllm ektedir

Demir el. DP geleneğine uyarak ne pahasına olursa olsun, ekono­

miyi daha hızlı kokturmak eğilimdeydi. Zaten kendisi bunun uygulayı­
c ı m d a n birisidir; zannediyorum. Demire) bu amaçla, kendine göre bir
denge peşindedir. Hatta bu dengenin unsurları, beki birtakım solcuların
tuhafına gidecektir. Mesela. İsrail'e nazaran dış politikada A rap dünyası­
nı tercih etmektedir. Arap dü n ya sm giden SSCB M lg uçaktan Türkiye
hava sahasından geçme müsaadesi alabilmektedir. SSCB te TC 'de ağr
sanayi yatırımlarına girişecek Doğu Bioku'yla ekonomik İlişkiler gellş-

M a yo 1966 de Parts teki Ogrend ayafcjanmasndan etkkendL Üniversite oyencılert çagd>ı

eğitim sistem in ». hem adaletsiz hem de verimsiz o Un toprak mülkiyeti s is t e m » » ıslah e d k
m eım i. Ukelcrlnln hareket özgürlüğünü sınartadıgna n a n d klan Ban »e ı t t » * a ıo n ve rk n e
sini istiyordu. K d n s korusunda devam eden Sürtüşme nedeniyle. and-empe*yalum en ha­
rareti konu. ABO ye but önüyle sadık t » hükümete büyük sıkıntı veren U r konu nam ı aldı
1 96 8 Yık A vrup alI Gençkk A >aklanmasının Türkiye ye Yansıması
»m e l Dünya Savası ndan sag çfcaUlen Batı A vru p a lIla r» çoc ıklan y e ri be entelektüel b i­
linçle yetişmişlerdi. A m a kencUem e sunulan ckınya vad e dlen d e n oldukça larklıydı. OOlar
biterken sistem tfcarmaya b a jla m stı Issuıık büyüyorc*a V e 'y e m sis te m » patronu* Am e-
rh a . Vietnam da ç e k » yüzünü göstermeye başlamıştı. Savaş sonrasının İlk genç kuşağı,
dünyaya g ö z le r»! Vietnam görüntüleriyle açb v e İsyan etti.
Vietnam savası... aya seyahat.... Martin Luthcr K » g v e Robert K e m e d y n ın öldürülmeleri
ve nrtayet Prag da S ovyet ta n kla n .. Hepsi Inadna tek b r yda sığdı ve o y i d ü n y a n » dört
bir y a n » d ı m İyonlar ca JPaul Sartre'ın ‘Varoluşçuluk* hareket»! destekleyen genç, setleri
nl yfcan nehri er gibi meydanlara aktiar. Bu. 20. y ü z y k n en kalabalık g e n ç lk ayaklanmosıy-
d ı A vrup a sokaklan şiddetle ta m jtı Üniversiteler İşg a l g ördü Devrim vrüşü n ün isçlere de
bulaşmasıyla hayat telç oldu ve 1968 nsariık t j r inme *8a;k aldır » m yılı* olarak geçti O jn
yayı sarsan degt>lm tr t asası aslında Türkiye de ço kta n d ı esiyordu. Gençler, dana 1960 yı-
In d a Ö rg ü tü ogrend hareketleriyle U r k tulara kala tutma y. o g re n m jle rd ı Buna 27 Mayı-
s » g e tırd g l y e ri M irler ve haklar da eklenince, gençlik kendnl d e v r im » m oto ru olarak
g örm e ye başlamıştı Bu "Ogrend » tlliıT n ln karargahı İse üniversitelerdi
öm ür Boyu kokuk ve Siyaset" Günümüzün Pek çok Bakam.
Genel Başkam veya Ba şb ak an 1968 G ençliğinin tytem cl ön d e rle riyd i
Ckiversze gençBgk beki tarth»de olmadığı kadar p o t tize olmuştu ama bansçıydı. İse he­
nüz siah karışmamış, iiööe f. kampus*ere egem en olmamtstı Ü K v er sitelerdeki 200 b » Ö ğ ­
re n ci ye ri akademik haklar ve daha Özgür U r eğitim üstemi ı ç » Örgütleniyordu. O y ila rn
en popüler üniversitesi M u k iye de <S8») bu ö rg ü tle n m e n » onculen ise günümüz i » tanı
d k isimleriydi O kul O g re n d Dem eği seçimlerinde sag g ru p la r» Başkan a d a y ın » adı M u ­
rat K arayalçın da Karsısındaki sol g ru b a » basında İse Sosyal Demokrasi Dem eği Başkanı
liluç C ü d a n vardı S8f de Sosyal Demokrat Grubun Lideri U u ç Gurkan 'M ura t Karaya*
ç ın ı destekleyen okul K> derneklerden Hür Düşünce Kulübü nün Başkanı Haşan Celal Gû
z e r d . A b d û ik a d k A ksu ve M ehm et KeçecBer de H ü r Düşünce K ulübünün üyeleriydiler
Veysel A lasoy ve M esut Yılm a z Kulübün birinci sınıftan uyelerlydler Sosyalist grubun ya
rd f k r Kulübü nün yOne neleri arasanda o devirde O gre n d hareketlerinde çok On plana çık­
mış M a hir G<ya<ı V u s u l K üpeli arkadaşlarımız vardı *

390
mekte. 360 milyon dolarlık btr kredi anlaşma» yapılmaktadır. Söylentie-
re bakılırsa, bu projelenn uygulanmasna gelecek uzmanların kontrolü
dolayısıyla Demlrel İle. ckş istihbarat çevrelerinde de yakn bazı çevrele­
rin sürtüşme içinde bulunduğu bile Işıtllmektedr. Kısaca. Demire! hükü­
meti de üretim güçlerim geliştirerek, meselelerini çözmeye -kİ bir süre
İçin bu mkâm vardır- çalışırken, sahç> olduğu İdeolojiyi bazen elinin ter­
siyle bir tarafa Itebılmektedır. (Demirci'den sık s* duyulan "Dün dundur,
bugün bugündür. * sözü bu gerçeği dile getiriyordu.)
Elbette halleri bazı kulaklara kar suyu kaçracak: H e g d ln söylediği g i­
bi. Dermrei de art* dünyayı yöneten tarihin kırnazlığı karşısında kalacak
ve görevim bitirmiş olarak fctıdardan s* s* düşecektir.) 132)
Kitabımızın akışı İçinde ülkenin genel gidişatını belirleyen üç temel
konu olan siyaset ekonomi ve toplumsal yapı alanlarındaki gelişmele­
ri eş zamanlı olarak ele alıyoruz. Bunlar birbirlerini güçlü bir şekilde etki­
lemekte ve genel gidişatı belirlemektedir. Gerçekte 27 Mayıs sonrasın­
daki yeniden yapılanmada İçe dönük toplumsal politikalar önemsenmiş,
dış polıtfcada ve özellikle Batı'ya bağımlı mail ve piyasa yapılanmasında
temelde bir değişiklik olmamıştı Süleyman Demlrel. Başbakan olduktan
sonra. DP dönemine benzer "d ış kaynaklı", “ h esapsız", “özel
girişimci" ve "serbest piyasa" sürecini hızla harekete geçrecektlr. Bu
süreç Türkiye'yi 200011 yilarda da başedılmesi güç mail, ekonomik ve
toplumsal sorunlarrı kalıcı yapısallaşmasına neden olacaktır. Bu önemli
tespitlerin anlaşılabdmesl İçin 1961-66 yılları arasında ekonom * alanda
neler yaşandığna bakmamız gerekir.

“ Kap Kaç Kapitalizmi nin Yerleşmesi

1961-1966
Montajcılar Planı Pilav Yapıyorlar

27 Mayıs ertesinde planlama örgütünü kuran ve bir süre yönlendiren

devletçj-reformcu aydınların damgasını taşıyan Brincı Beş Yıllık Plan, bü­
yümenin özel sektörle birlikte ancak sürükleyici gücü olarak kamu yatı­
ranlarını ve devlet İşletmeciliği ra gorüyor; İthal İkameci sanayileşmeyi
tüm sektör politikalarını yönlendiren aç* bir stratejik tercih olarak ataya
koyuyordu. Demırel'le birlikte kinci Plan ve aynı yaklaşımı sürdüren
Üçüncü Plan, özel birikimi yaygın teşvk ve sübvansiyonlarla ön plana çı­
karıyor: kam u kesimini esas olarak özel kesimi destekleyici bir İşlev­
le smırbyon sosyal hedefleri giderek arka plana kaydvtyordu. Done­
min tümü itibariyle sermaye blr*imlnın milli hasılaya oram %16.9'u bul­
muş ve bunun yaklaş* l/5'ı dış kaynaklarla finanse edilmiştir.
(132) Id rıj KûçükOmef. -|<lrB m * ı* O m e t he TUrtOye üstene Tanışmalar*. Ba ğ lım . 1994

391
 Birinci Beş Yıllık Plan ın çok açık stratejik tercihi olan İthal ikameci sa­
nayileşme. I960'lı yllarm sosyopolltlk yapısı ve bölüşüm İlişkileri tarafın
dan bıçimlendirılecektl. Kentk ve taşralı burjuvazinin ulaştığı gelir düzey­
leri bu sınıfların tüketim tercihlerinin kaynak tahsisine egemen olmasına
yol açacak bir dürtü oluşturmaktaydı. Çelişmiş kapitalist toplumlardan
yaydan tüketim normları, radyo, buzdolabı, çamaşır ve elektrikli süpürge
makinesi, televizyon, otomobil, modern büro, mutfak ve ev eşyalan tü­
ründen ve İktisat yazınnda ‘ dayanıklı tüketen malları* ya da (daha önce
anılan "üç beyazlar dan farklı olarak) "beyazlar" diye adlandırılan
mallara karşı etkili bir talep meydana getiriyordu.
İlk başta salt montaj bıçlm nde kurulan dayanalı tüketim maları sa­
nayii. zamanla daha fazla yeril katkıyla ve çevresinde beslediği yan sana­
yi kollarıyla modern sanayi görüntüleri kazanacaktı. Ancak bu üretim
k o la n teknoloji ve temel girdiler bakımından dışa bağlı olmaya, üre­
tim ölçeği, birim maliyetler ve kalite bakm ından Batılı emsallerinden
geri kalmaya devam edecekler. Bu noktada, sözü edilen endüstrilerin,
dönemin ortalarndan İtibaren burjuvazinin tüketim taleplerine yanıt ver­
menin ötesinde b » yayjşnl* kazandığını da bekrteltm.
İlk bakışta ekonominin dışa bagm ldıgm ı zaman İçinde azalta­
cakmış gfcl görünen bu sanayileşme biçimi, beklenenin zıddı bir so­
nuç vererek, ekonominin İthalata bağımlılığını artıracaktır.
Gerçekten de Birinci Beş Yıllfc Plan döneminde, makro-ekonomlk d ü ­
zeyde pozlnf ithal İkamesi gerçekleşmiş: ancak sonraki yıllarda toplam
arz ve G SM H içinde ıthalatn payı genel olarak artma eğilimi göstermiş­
tir. Bu olgunun arkasndakl tek etken, çoğu zaman İleri sürüldüğü gibi. İt­
hal gereksinmesi çok yüksek olan dayanıklı tüketim maları sektörünün
hızlı genişleme temposu değilde. A yn ı derecede ön em i bir diğer etken,
yatırım maları kesımnde sağlanan genişlemenin ara-mallardan geride
kalması nedeniyle yüksek bir yatınm temposunun dalma aşın bir ithal fa­
turası gerektrmesinde aranmalıdır. Nihayet, ucuz petrol fiyattan bir bü­
tün olarak İthal malı enerji türlerine bağımlı bir sınai yapı kurulmasrıda
etkili olmuş: hızlı sanayieşme temposu dalma yüksek hacimli b r petrol
tükenml de sürdürülebllmlştlr.(l33)

"B u fAbrikA, şu kAÖAr yü z bin d o l at fthAİAt /karnesi

demek, Türkiye’de Âdet olmuştu.
iA ğ İA y A C A k "

‘ Montaj sanayii deyrnl Türkçe'de genel olarak radyo, kamyon, jeep

vs. gibi parçaları İthal edilip burada blrleştrllen ve ancak bir kısım İçeri­
de üretilebilen sınai mamuller için kullanılmaktadır.
(133! Korttut Bo tJla v. "Türkiye fcttut Tjvıhı 1906 2002*. b ıg e K ıu b e v l 2005.

392
 Prof.Güiten Kazgan. bu niteliği dolayısıyla yalnız monta| sanayi İçin
değil, genellikle sanayi İçin ' montajcı" deyimini uygun bulmaktadr.
1966 yılında bütün malat sanayiinin yatırımlar dışeıda İthalatı -1968
Kalkınma Programı nda tanmda gösterilen 116 milyon liralık tops dahıl-
5 milyar 579 milyon hrayı bulmaktadır Buna karşılık. İhracat 195 milyon
133 b n liradan ibarettir. İhracatçı. ithalata oranı % 3 ovarmdadr.
Görüldüğü üzere İmalat sanayiinin ihracatı, hemen hemen yok gibi­
dir. Kimya sanayiinde gözüken 28 milyon liralık ihracatın önemli kısmı­
nı ‘ palamut hulasası*, "meyankökü". ‘ balmumu", "defne yağı", "gülya-
ğ ı". gtoi OsmanlI'dan beri sürüp gelen geleneksel İhraç maddeleri teş-
ki etmektedir. 38 milyon liralık petrol ürünleri ihracatçım da 34 milyon
liralık kısmı fuel-oll'dlr. yani arızi bir ihracat söz konusudur. İlerdeki yıl­
larda şeker, fuel-oıl hatta nafta ihraç edilemeyecektir. Bu nedenle İhra­
cat rakamı 100 milyon lira civarında kabul edilebilir. Buna karşılık, m a ­
lat sanayimin yatınmların dışında cari İthalat ihtiyacı 5 milyar 579 milyon
lirayı bulmaktadır. Ayın yıl bütün Ihracahn toplamı İse. 4 milyar 410 mil­
yon liradır! İhracat, İmalat sanayiinin cari İhtiyacını karşılamaya dahi
yetmemektedlrl 1969 yılı m alat sanayii ithalat tahmini ise plana göre
7 milyar liradır. İmalat sanayimin milyarlarca llral* yatçım ihtiyacı ve
öteki sektörlerin yatınm ve cari ihtiyaçtan goz önünde tutulursa, ham
maddesi dışarıdan gelen bir sınai gekşmenın. nasıl bir çıkmaza yol açtı­
ğı kendiliğinden anlaşılabilir.
Ö ze l sanayim en büyük başarı gösterdiği tekstil alanında dahi
önemli ölçüde ithalata gidilmektedir. 1966 yılında bu iş kolunda meri­
nos. suni ve senteMk elyaf ve iplik, mamul madde olmak üzere 400
milyon dolarlık ithalat yapılmıştır. Yine dış kaynaklı boya sanayii ithala­
tından tekstil ış kolunun payna düşen miktar, buna eklenmelıckr A yrı­
ca bu ış kolunun 200 milyon dolar civarındaki yatırım malları ithalatı
hesaba katılmalıdır.
Böylece 800 milyon Hrabk İhracat yapabileceği İleri sürülen, fa­
kat 230 milyon liralık İhracat yapan tekstil sanayiinin İthalat tıtfyacı
600 milyon lirayı aşmaktadır. En başanlı alanda durum böyiedlr. Ta­
mamen İthalata dayanan lastfc. plastik ve kimya sanayii, döviz kaynakla­
rının önemli bir kısmını yutmaktadır. Plan döneminde bu İş kolunda g ö ­
rülen gelişme, ithalatın bir kat artmasına yol açmıştır. İmalat sarıaya İtha­
latının dörtte biri bu sektöre gitmektedir: *1967 yıbnda toplam ithalatçı
yaklaşık olarak dörtte bd n l kimyasal ürünlerin teşki etmesi, yıct İçi. üre­
tim yoluyla azaltılması gereken çok yüksek bir orandır.*(l34)

(134) Oogan Avooglu. a.g.e.. 1 533.

393
 Döviz Yiyen Güdük Sanayileşme
■’M onU| sanayii hakkında İyimser olmaya İmkan yoktur.
Bunlar Hürlenen bir yer* sanayiin fidanlığı değildir.
Sadece yabancı flrmalann piyasa kapamak İçin
azgelişmiş ülkelere soktuktan Truva atlandır."

Özel sanayiin bu durumundan sanayicilerin sdzculerl de pek hoşnut

gozücmemektedr. Nitekim İstanbul Sanayi Odası M edıs Başkan Vekili
Ertuğrul Soysal. "Dışandan gelen mamul mala, burada ufak bir kav e
yapmakla sanayici olunamaz." demektedir.
Önce ham maddeyi, sonra marmi maddeyi vnale yönelmemiş bir
■montaja" sanayi, bugünkü haliyle, ara mallar yatrım maları m aline ge­
çişe karşı hayli güçlü bir engel teşkil etmektedir. Mesela, esasen çok sa­
yıdaki montaı firmalarının, yan sanayiin gelişmesini engellemek İçin İmal
ettikleri tıplen sık sık değiştirdikleri bilinmektedir. Birçok iktisatçımız, çok
karlı montajcılığın sanayileşmeyi önleyeceği düşüncesindedir.
Prof.Gülten Kazgan'a göre. İthalata bağlı sanayiin b u denli kârlı
olduğu bir ülkede ara mallar ve yatırım mallan sanayiinin, kâr m eka­
nizmasına bağlı bir sistem İçinde kurulmasının İmkânsızlığı çok
açıktır." Prof.Kenan Bulutoğlu da aynı görüşü paylaşmaktadır: "Montaj
sanayii hakkında İyimser olmaya İmkân yoktur. Bunlar filizlenen bir
yeril sanayiin fidanlığı değildir. Sadece yabancı flrmalann piyasa ka­
pamak İçin azg elşm lş ülkelere soktuktan Truva atlandır.
Hükümet, bunları derinlemesine yatırım yapmaya tümleşmeye. kota­
lardaki ithal tahditlerini kesmek tehdidi ile zorlayabilir. Elde edeceği sa­
dece vaadler ve vaadlerdır. Tehdit gerçekleştiği takdrde. bu firmalarn
kaybedecekleri bir şey yoktır. Kırduklan sabit tesisler esasen brtakım
hizmetlerin görülmesinde her zaman kullanılabilecek, maliyeti çoktan çı-
kanlmış birkaç bn a ve a n iye d ir.' bununla blrlfcte. pazarın genişlemesiy­
le. yüksek fiyatlı ithal tekek sağlamak İçin, montaj sanayiinin ara malları­
nı karşılayan bazı yabana flrmalann. Türkiye'ye gelmesi mümkündür. Bü­
yük btr çıkmaz. Türkiye'nin teknoloji bakımından çok geniş ölçüde <*şa-
nya bağlı oluşudur. Türkiye'de bir maklna sanayi yoktur ve teknoloji d ı-
şandan İthal edllmektecfcr. En "harc ı alem* tüketim malları sanayiinde
fabrkalar. dış firmalar tarafından "anahtar teslimi" kurulmaktadr.
Makine ve bilginin tamamen dışandan İthali yoluyla girişilen bir
sanayileşme hareketi, Türkiye'ye son derece pahalıya mal olmakta­
dır. Yabana uzman Dr GUI. Devlet Planlama Teşkilatı İçin hazrladığı ra­
porunda bu çıkmazı belirtmektedir: 1963 ydı girdi-çıktı tablosuna gö­
re, yannm lann % 35.2'slnl maklna ve teçhizat teşkil etmekte ve bun-
lann büyük kısm ı İthal olunmaktadır. İkinci Beş Yıllık Plan dönem ln-

394
de bu of An % 4 0'a çdtacaktır. 1967-1972 döneminde % 7 kalkınma bi­
lin in gerçekleştirilmesi, gayri safi milli hasıla (GSMH)'nın %24 IU
25'lnln yatırılmasını gerektirecektir. % 2 4 İle 25 yAtınmın % 4 0 'ı, ser­
maye mallan s ın ıy ll İçeride mevcut olmadığı takdirde, İthal edile­
cektir. Bu. GSM H'nın % 9 .6 ila lO 'u tutannda maklna ve teçhizat İtha­
li demektir. Bu ölçüde bir İthalat İmkânsızdır.
Özelikle büyük yatrım projelennde. döviz ihtiyaç çok yüksek oran­
lara ulaşmaktadır. Devlet Planlama Teşkfatı uzmanlarından Nejat ö |-
çen'in yaptığı hesaplara göre, maliyeti 70-80 milyon lirayı aşan projeler -
de. döviz ihtiyaç birdenbire yükselmektedir. Döviz gideri. Petro-Klm-
ya'da % 80'e. Maltepe Sigara Fabrkası nda % 6 1'e Çaycuma Kağıt Fab­
rikası nda %58'e enşmektedir. ölçen, büyük projelern döviz ihtiyacının
birdenbire artışını, yabancı ihracatçıların bir "Innovadon" faktörü ekleye­
rek. maklna ve teçhizat fiyatlarını yükseltmeleriyle açklamaktadır.
Makine ve teçhizatn büyük miktarda dövize ihtiyaç göstermesinin
nedenleri ne olursa olsun, rakamlar, teknoloji ithaline dayanan bir kalkvv
marun olanaksızlığını göstermeye yeter İldir. Cumhuriyetten beri girişilen
sanayi hareketinde bu gerçeğin tımal edilişi, gerçek bir sanayileşmeye
yönellnemedlglnln Badesidir Kalknma planlarında, makne yapımının
Üçüncü Beş Yıllık Plan a bırakılışı. aynı anlama gelmektedir.
ö z e l sektörde İse b ir teknoloji geliştirme çabası yoktur. ‘ A nah -
tartesllm l" fabrika alınmakta, yabancı patentlerle ve yabancı uzm an­
la nn desteği Ue Üretim yapılmaktadır. Yabancdardan teknik bilgi
alınması, bazı hallerde şüphesiz gereklidir, faydalıdır. Fakat amaç, en
kısa sürede bu teknik bilgiyi kendine mal etmek olmadığı sürece,
"tartışma suyla değirmen döndürmeye kalkışmak" gibi ters bir d u ­
rum ortaya çıkmaktadır.
Marka ya da isim transferi konusunda Adana Sanayi Odası Başkanı
Sakg> Sabancı, şunları yazmaktadır:
‘Bazen iyi İsim yapmış marka ve İsim sahibi yabancı firma, bu hakla­
rını b ir royalty' aramadan yeril bir şirkete devreder. Amacı ham madde­
sinin sürümünü temin etmek ve mahalli İmalatçının yalnızca kendi ham
maddelerinin veya malzemesinin kullanılmasını sağlamaktadır. Yedi bir
firmanın, böyle tanınmış bir İsim kullanmaya başlaması, aym mamulleri
yapan diğer yerli firmaların şiddetli protestosunu İntaç edebilir. Özellikle
kozmetik ve diş macunu imalatında böyle fullere pek çok rastlanır. ’ ıfa-
turtoui Szıuyi o u ı ı Dergin. « y i 1 2ı Bu çatışma, öteki yerli Armaların da bir ya­
bana marka bulmasıyla çözülmektedir.

395
 Hanın Yasaklama KArAriAnnA Rağmen,
Nüfuzlu Firmaların Baskısıyla M o n u ) İsrafı Bir Tü rlü önlenem em iş

İthalat yasaklamalarıyla cazip kılınan İç piyasada, müteşebbislerin

belli alanlara yığridıkları ve geniş atıl kapasiteler yaratarak sermaye İsrafı­
na neden oldukları görülmektedir. Elektrik ampulü mü? General Elekt­
rik ten sonra. Philips ve Tekfen de bu alana girmiş ve ampul İmalinde
kapasitenin ancak üçte birinin kullanılması gtol bir durum onaya çıkmış-
t r . Plastfc eşya m ? Ham maddeye biçim vermeye yarayan bir k İ maki­
neye sahip, çok sayıda firma bu alana akmıştır. İkinci Kalkınma Planı'na
göre, ‘ plastik İşleme sanayiinde ham madde İthal ImkAnlama bağlı ola­
rak. % 3 S -4 0 oranında atıl kapasite bulunmaktadır." Aynı İsraf, otomobil
lastiklen dışında, lastfc sanayinde de vardır: ‘ Lastfc konfeksiyon türünde
kapasitenin kullanımı, plan donemi içinde %30'dur.* Menderes dönemi­
nin İthalat dartğı günlerinde hızla gelişen lastik sanayii. 4 Ağustos 1958
kararlanndan beri betan! doğrukamamıştr. Bu alandaki 394 kurumun
1959 yılında ancak I96'sı faaliyet gosterebimiştlr.
Taşıt İmal sanayiinde. 1966 yılında toplam sermayesi 250 milyon ve
yatınmları 100 milyon olan 14 firma faaliyette bulunmaktaydı. Tek bir fir­
ma Içtaı yetersiz olan bu sermaye. 14 firma arasında israf edilmektedir. Fir­
ma sayısı, o tarihten sonra daha da çoğalmıştır. Planvı yasaklama kararla­
m a rağmen, nüfuzlu firmalann baskısıyla montaj İsrafı bir türlü önleneme­
miştir: ‘ Planda ve yıltak programlarda monta| sanayinin getaşmesinı ve yan
sanayin kurti masını sağlamak amacıyla, montaj yerlerinin sayısının
dondurulması öngörüldüğü halde, b u hüküm uygulanamamışı*. Bu
durum, kurulu kapasitenin kullanamaması sonucunu yaratmıştır. Şöyle İti.
yeril İmalat oranının artmlmaması. kotalardan bu sanayi koluna tahsis edi­
len dövizle daha az sayıda taşıt montajı yapdmasına neden olmuştur." A y-
n çığır, şendi binek otomobili monta| ve İmalinde açılmıştır. Anadoldan
(Ford) sora Volvo ve Fiat müsaade elde etmtştr. A y rı İsraftı sermaye akı­
mı şimdi Am erkan gazozları, deterjan, bira gibi alanlarda görülmektedr.
Yılda 40-50 milyon lira d ro yapan ( 1960'larn başı) A BD markalı kolalı İçe­
cek m akisi şirketlerden sonra, pek çok müteşebbis, yun sathna dağdmış
t/ak gazoz malatçılarnı tasfiye pahasına gazozculuğa yönelmiştir.
Görüfcjüğü gibi. Türkiye'de sermayenin kıt olduğu söylenmektedir.
Fakat bu kıt sermaye en İsrafil b içm d e kullanılmaktadır.

Yann hakiki rekabet mutlaka gelecektir,

bugünden tedbir almazsak, yabancı sanayii bırakınız,
İçeride prodüktlf olanlar, olmayanlan ezecektir."

Düşük kapasite, düşük prodüktivite demekte. Geniş bir a ti kapasıte-

396
ye rağmen, yüksek fiyatlı kârlı satışlar, yüksek prodüktivite demek değil­
dir. Birçok devlet teşebbüsü, düşük fiyatlı satışlar dolayısıyla, prodüktivi­
tesi aslında yüksek okluğu halde zarar edebilir. Düşük prodüktivite ile ça­
lışan birçok özel teşebbüs, yüksek fiyatlar sayesinde, yüksek kârlar sağla­
yabilir. Türiuye'de özel sanayin durumu, genetikle bu İkinci kategoriye
girmektedir. Özel sanayi sözcülerinden Ertuğrul Soysal a göre, Türk sa­
nayiinin prodüktivitesi düşük, fakat kârldıgı yüksektir: " Bugün İç pi­
yasanın sınırlı tüketim talebiyle karşı karşıya bulunan ve çok az İs­
tisnası hariç, dış piyasalara çıkamayan sanayiimiz, yüksek saydabl-
len gümrük koruması ve daha önemlisi İthal yasaklarıyla yeterli kâr
elde etmektedir. Kârlanmız beki yeterli olmaktan da ileride... Fakat her
malın benzerini yerli yapmanın sanayicilik olduğu zannıyta. hiçbir zaman
prodüktrf olmayacak işletmelere servetimizi gömmenin ve kısa vadede
sanayiciliğe has skıntıları yaşayıp, her şeyi İsteme hakken kendinde gör­
menin cazibesevden kurtulmalıyız. Yr*e İç piyasanın cazibesine kapılıp.
Nasıl olsa kAr ediyor' diyerek, işletmelerimizi verimli, mamuierlmlzı ka­
liteli zannetme, dünya sanayiine ve memleketimizin ekonomik sıkıntıla­
rına g o z yumma altşkanlığeıdan vazgeçmeliyiz. Yann hakiki rekabet
mutlaka gelecektir, bugünden tedbir almazsak, yabancı sanayii bea-
kınız, İçeride prodüktlf olanlar, olmayanları ezecektir.* İstanbul Sana­
yi Odası Meclis Başkanı vekili Ertuğrul Soysal, sanayideki düşük prodük­
tivitene nedenlerini şöyle sıralamaktadır: "İçeriden olsun, dışarıdan ol­
sun. yeterli mfctar ve kalitede temin edilemeyen ham ve yarcfcmcı m ad­
deler. sanayimizi düşük verenlı çalışmaya zorlamakta ve eldeki kapasite
kullanılmamaktadır.
ö z e l sanayi, "tekelci* kârlarla: Özel sanayi çok yüksek fiyatlarla çalış­
maktadır. Dış fiyatlar ile ıç fiyatlar araseıda “çocuk sanayiinin himaye­
si- teorisi Ue açıklanamayacak çok büyük farklar vardır.

397
 40 Yıl öncesinden Bugünleri Gören Bir Türk Aydını
1966'U r da Şöyle Diyordu:
“ Y a b a n c ı s e r m a y e y e İ h t iy a ç g ö s t e r m e y e c e ğ i d ü ş ü n ü l e b i ­
le c e k b i r s ü r ü a la n d a y a b a n c ı s e r m a y e m ü s a a d e s i a lın m ış ­
t ır : K u n d u r a Ç iv is i, k a b a r a , v i d a l ı ç iv i, c lv a ta , v id a , s o m u n ,
b o n c u k tu tk a l v b . a la n la n n d a y e d i m ü te ş e b b is le r y a b a n c ı­
la r la a n l a ş m ış v e g e r e k i l m ü s a a d e y i e l d e e t m i ş le r d i r .
Y a b a n c ı ş ir k e t ve s e r m a y e d a r g r u p la r ın “ç e n g e l a t m a "
o p e r a s y o n l a r ı y l a b a ş l a n g ıç t a % 5 0 ' n l n a l t ın d a “ T ü r k " ' ş i r k e t i
b a ş l ık lı b u İ ş l e t m e l e r b ü y ü k o r a n d a İ t h a l g i r d i l e r i n i T ü r k i ­
y e ' y e y ö n l e n d i r m e k t e ; y e r i l m a r k a y a r a t ı c ı lı ğ ı n ı y o k e t m e k ­
t e , 2 0 0 0 'l l y ılla r a g e l i n d i ğ i n d e b u İ ş le t m e le r in k ü ç ü k o r t a k ­
l ığ ın d a n ç ı k a r a k p a t r o n l a r ı o l a c a k la r . T ü r k h i s s e d a r l a r ı a d e -
ta t a s f i y e e d i l e c e k l e r d i r . "1135)

Sözde Büyük SAiMyklllk Yapıyormuş Gibi

Bürokrasi Çok A m a Tahsis Teşvik ve Muafiyetler D izi Dizi

Türkiye'de şirket kurmak, yatırım yapmak devlet kapısında sürün­

mekle eşanlamlıdır. Bunaltıcı bürokrasi ve sürekli değiştirilen yasa ve
mevzuatların caydırıcılığna rağmen, düzen kırulduğunda. adamını ve
yolunu bulanlar İçin nimetten bol bir şey yoktur. Özelkkle büyük sanayi­
ci ve tşadamlan Içln.
Iıracatta 1964-1966 döneminde 115 milyon lira vergi iadesi yapıl­
mıştır. Azalan bakiyeler usülü ile amortisman, gümrük vergi ve resimle­
rinin indirilmesi ve taksltlendlrllmesl tam ve kısmi gümrük gümrük m u ­
afiyeti Gelir ve Kurumlan vergilerinin bir yıl snra taksitle ve faizsiz tahsili,
dahilde üretien v e yatırım mah niteliğinde olan mallann istihsal vergile­
rinin taksıtlendırllmesl. özel sektöre getirilen çeşitli mail yardımlar arasın­
da sayılabilir. Bundan başka. İhracatçılara. İhraç ettikleri sınai mamuBerm
bünyesine giren ithal malı ham ve yardımcı maddeler İçin ek döviz tah­
sisi. kamu sektörü tarafından sağlanması kararlaştırJmıştr.
Daha Önemlisi, kota sistemi ve İthal ya s a k U m a U n yatırımlarda
yerli mamuller kullanma yönetmeliği ve montaj sanayi talmatı He. İç
pazar, dış rekabetten sıkı sıkıya korunmuş ve sınai Armalara monopol
ve olıgopoi fiyatlarıyla satış yapma olanağı sağlanmıştır. Kabaca bir he­
sapla. farzedellm kİ, malının İthal fiyatı 1 00 liradır, gümrük ve
vergi resimleriyle fiyat ISO lirayı bulmaktadır. İthali yasakUnan

<135; D o g ın Avcıoglu. a .g.e.. ».515.

398
malı, »İm di İçeride ktıal edilmekte ve 200 liraya satılmaktadır. Böyle-
ce, birim başma tüketici S0 Ura fazla »dem ekte ve devlet, gümrük re­
sim ve vergilerden vazgeçerek İmalatçıya 50 lira prim vermektedir, it­
hal yasaklaması, gerek yabancı firmalar, gerekse onlann yeril m ü­
messilleri ve »teki müteşebbisleri, 'İmalatçı ' olmaya zorlamıştır. Dö­
viz sıkıntısı çeken Türkiye'de sanayici gözükmek. İthalatçılıktan çok
daha avantacıdır. Şöyle kİ, döviz olmayınca, İlk planda mamul İthal
durdurulmaktadır. O ysa mamulün büyük kısmım sanayici sdatıyla
parçalar halinde ham madde diye İthal edince, İşsizlik korkusuyla ve
sanayie önceUk verme İddiasıyla, htldarlar, ne yapg> yapıp bunlara
döviz tahsisine çakşmaktadır. Bundan başka, İthalatın yasaklanması,
y e ri malı döviz tahsisine çalışmaktadır. Bundan başka, İthalatın ya­
saklanması. yeril mamulü, İthal mabna nazaran çok daha yüksek fi­
yatla satış olanağı getirmektedir. Yani bu tip zoraki sanayicinin kân,
İthalatçı kârmm da üstündedir. A ynca vergi kanunlan, İthalatta yan-
mamuUerden- tam mamule yakm da olsa çok daha düşük gümrük ve
İstihsal vergisi alm aktadr. Vergi oranlan arasındaki fark, devletin
m o n ta jı sanayiciye hediyesi olmaktadır.
Bu tadı şartlarda montaj sanayii hızla gelişmiştir. O kadar kİ. 1964
yılında radyo 27. pkap 6. ses alma ctvazı 2. telefon santral 2. elektrik
süpürgesi 6. yazı ve hesap maknelerl 2. elektrikli rraş maknelerl 2. buz­
dolabı 8. asansör 10. tarktor 3. kamyon ve kamyonet 5. otobüs sanayii I
olmak üzere 74 monta| firması faaliyette bulunmaktaydı. Daha sonraki
yıllarda radyo montaj sanayiinde bir azalma olmakla blrkkte. taşıt montaj
sanayiinde faal firma sayısı kısa bir sürede 14'e yükselmiştir.
Dünyanın ünlü otomobil lasdğl ve İlaç flrmalan, dışarıya karşı
aşılmaz duvarlarla korunmuş İç pazarda yüksek fiyatlarla satış yap­
mak İçin Türkiye'ye akmışlarda.
Yabancı firmalara ya da onların 'sanayiciliğe" yönelmiş Türkiye'deki
mümessillerine piyasada tekel sağlayarak, do vız tasarrufu yerine -birçok
halde normal olarak Ithakne gidilmeyecek maların üretimine gidildiği
İçin- döviz israfına yol açmaktadır. Esasen montaj sanayiinin döviz tasar­
rufu İddiası, çok kez hayali kalmaktadr.

"İA ru y lM e her 1 0 0 d o l Arlık y Ab A n a y Atın mm

y A l n ı n a 9 doİAn dıytndA n gelmektedir. “

Uluslararası şirketler (ve yerk ortakları) gelişmekte olan ülkelerdeki

yatırım sermayelerini başlıca dört kaynaktan sağlamaktadrlar. Bunlar, ye­
rel krediler, yeniden yatrılan yerel kârlar (dağıtılmayan kârlar), amortis­
man bedelleri ve kendi öz kaynaklarıdır. Türkiye'de örneğin 1966-1972
dönem inde ortalama olarak İmalat sanayisine ah dış yatmmlann;

399
% 1 9 'u yeniden yatırılan yerel kârlardan, % J 8 'I amortisman bedelle­
rinden H l l ' l yerel kredilerden, % 9 ‘u da yabana şirketlerin özkay-
naklarmdan karşılanmıştır. İlk üç kaynağn yabancı sermaye yammları
ıçndekı oram % 9 I dır v e bu üç kaynak, yatrım sermaye» zaten sınırlı
olan Türkiye İçinden sağlanmıştır. İmalat sanayisinde her 100 dolarlık ya­
bana yatırımın yalnızca 9 doları dışarıdan gelmektedir. Bunun aç* anla­
mı; uluslararası mail piyasalardan sağladığı kredilerle borçlanan Türkiye,
bu borcu kullananlar ise yeril ortak bulmuş yabancı şlrketlerdr.

Yabancı sermaye, genellikle tüketim

mallan ve üretimine rağbet etmiştir.
Bu da teknolo|ik gekşmeyl frenleyici bir rol oynamaktadır. Belli pro­
jelerin dış Anansman ihtiyacını karşılayan ülkeler, genellikle pojenln ken­
et Armalarının sağladığı makine, malzeme ve teçhizatla gerçekleştirilme­
sini şart koşmaktadırlar.
DPT'nln eski yöneticilerinden Baran Tunç er. doçentlik tezinde de bu
sorunun cevabını araştırmıştır. Baran Tuncer ln 6224 sayılı kanuna göre
gelen yabana sermaye için vardığı sonuçlar şöyle özetlenebilir:
- Yabancı sermaye. İmalat sanayiinde genelkkle tüketim malları ve
Özelikle dayanıklı tüketim maları malatma rağbet etmıştr.
- İs tid a m artışına pek az katkısı olmuştur. 1964 ylm da imalat sana­
yiinde çakşaniarn sayısı 472.122'ydl. Yabancı sermaye kurutuşlarında ça­
lışanların sayısı İse 9.135'ten İbaretti. Yani çakşantarm % 1.9 1*1 yabana
sermaye kuruluşlarında yek. Yalnız özel sektör heseba katılırsa, bu oran
%3.21 'dlr.
- Yabancı sermaye kurutuştan yüksek karlar elde etmektedirler. Ku­
rumlar Vergisi matrahı/Sermaye biçiminde hesaplanan kar. madeni eşya,
elekti* aletleri. Maç ve gıda sanayimde ortalama % 6 0 ila %80'dlr.
- Ödemeler dengesi bakımından yabancı sermaye kuruluşlarının et­
kisi. beklendiği gibi olmamıştır. Yabancı sermaye. İhracata yönelmemiş­
tir. Mürcaatta İhracat yapm a taahhüdünde bulunıisa büe. taahhüt ye m e
getirilmemektedir. Yabancı sermayenin İthal İkamesi İddiası da birçok
halde şüphelidir. Yabana sermaye kuruluşunun İthal edilmeyen bir malı
Türkiye'de ü re tp çeşitli yollardan buna bir İç talep yaratması müm kün­
dür. Bu durumda gerçek bir ithalat İkamesi yaratmadığı halde. İthalat Ih-
tlyaa yaratmakta, dolayısıyla negatif bir «hal karnesi söz konusu olmak­
tadır. Bazı hallerde, yabana sermayenin gekşl. yeril müteşebbislere o
alan kapamaktadır. Bu durumda da bir ithalat İkamesinden söz edile­
mez. Ayrıca içeride üretilen yabancı sermaye malannın dış piyasada çok
daha ucuz Ayada sağlandığı hesaba katılmalıdır.

400
 - Yabana sermayenin 1966 y â sonuna kadar yaptığı döviz transferi
174.5 m fyon lira kar ve 25 milyon lira gayri maddi haklar olmak üzere
199.5 milyon lirayı bulmuştur. Yabancı sermayenin transfer edebileceği
kazançlar, transfer ettlklemln çok üstündedir. 1966 sonu itibariyle bu
miktar. 6 0 0 milyon liraya erişmektedir, fakat 1963'ten bu yana, transfer
edilen miktarlar artmaya başlamıştır. 1963 yılında toplam transfer 17.8.
1964 yılnda 19.2. 1965 yılında 36.5. 1966 yılında 56.4 milyon liradır.
Her yıl yapılan trasferln o yıl fiilen gelen sermayeye oranı. 1963'te
% I9 .S . I9 6 4 te % 2 7 .4 . 1965 te %38_2 ve 1966 da %81.2'dlr.
Özetlersek, yerll-yabana özel sermaye işbirliğine dayanan ve başta
ABD olmak üzere müttefik devletlerce desteklenen kapltakst kalkınma
poktlkası. bir çıkmaz yola girmişe benzemektedir. İhracat gelirlere» İn tü­
mü. yaratılan İmalat sanayanln cari İhtiyaçlara» karşılamaya yetmemekte­
dir. % 7 kalkınma hızını gerçekleştirmek *çn gerekil makna ve teçhizat İt­
hali. İhracat gekrlernln kİ katını aşma yolundadır.
Bu nedenle Tü rk ekonomisi, Menderes dönem inde olduğu gibi,
plank dönemde de kısa vadeli, uzun vadeli her türlü dış kredilerin
peşinde koşmuştur. Borç ödemek İçin, borç araştırılmıştır. Sam A m ­
ca ve Hans Am ca dan sonra Ivan Amca ya el uzatılmıştır. Son yıllarda
130 milyon dolar pamuk İhracatı. 1 15 milyon dolar İşçi dövizi git» bek­
lenmedik önemk kaynaklardan yararlanıldığı, do vız ve altın fulyadan tü­
ketildiği halde. Türkiye, ithalat İhtiyacını karşılamakta büyük sıkıntı çek­
mektedir. Para fonunca istenilen ve fctlsatçılanmızın büyük kısmınca
paylaşlan devalüasyona gitme görüşünün dertlere çare olması ise çok
şüphelidir.
Her an öteki ülkelerden ve büyük yabana Almalardan borç istemeye
yol açan bu durumun ortaya çıkışında kapltakst sanayileşme politikasının
önemli rolü varde. özel sektör, tabiatıyla yabana sermaye İle İşbirliği ha-
knde. az sermayeli, az nzkolu ve çok kârlı tüketim malan sanayine y ö ­
nelmiştir. Tekel şartlannda, kendi yarı-mamuferlnl satmak İsteyen yaban­
cı firmalar, makine, teçhizat, teknik bfgl ve ham madde bakımından it­
halata bağlı bir sanayfeşmenln teşvkçtsı olmuşlardır. O ysa döviz sıkıntı­
sı çeken bir ülkenin deterjan, boya, plastik. İlaç, sentetik kumaş vb. gf>l
sanayileri alabildiğine genişletmeden önce, maklna ve motor sanayiine
yönelmesi zorunluydu.
Bunun yapılamaması, yanlış bir teknfc tercihin sonucu değıldr. Ma-
kne sanayii, kımyasanayıl kurmak rizikolu büyük yatrımian gerektren bir
yönelişti. Yabancı tröstler, bu alanlara fg l göstermediği sürece, a ğ » sa­
nayii ancak devlet kurabllrdl. Bu nedenle, ağr sanayi tercihi, aynı za­
manda devletçilik terahldr; yani politik bir karardır. Oysa Türkiye İç ve
dış kudretli çevrelerin baskısıyla, kapltakst sınrfın öncülüğünde b r sana-

401
yieşm e clenemesne sürüklenmiştir. Geleceği goz önünde tutan sanayi­
cileri bile kara kara düşündüren özel sanayiin bugünkü durumu, bu poli­
tik tercihin sonucudur. Yapılan terciı tabiatıyla toplumsal sınıfların kuvvet
durumunu yansıtmaktadır.! 136)

Dış Kaynaklarla İş Görmeye Alışmış Özel Sanayii

Ö ze l Sektöre İçeriden Dışarıdan
Her Yerden Para Yağdırılıyor
Demlrel’ln İktidara gelmesiyle, kamu fonlanndan özel sektöre
yapdacak aktarmalar çok daha büyük ölçülere ulaşmıştır.

Besim Üstünel'ın Prof Hansel ın DPT'dekl çalışmalar ndan yararlana­

rak yaptığı hesaplara göre. 1963 yılında, müteşebbis olsun olmasn bü­
tün blreylenn ve özel kuruluşlann yaptklan tasarruf 3.8 milyar liradır. O y ­
sa aynı yıl. stok artışları dahil özel sektör yatırmları 5 milyar 570 milyon
lirayı bulmaktadr. Yatırmlar le tasarrufla arasmdakı I milyar 760 m lyon
lira fark (tasarni açığı), özel sektöre dış kaynaklardan sağlanm ış». Aynı
yıl kamu sektörünün tasarruf açığı İse 940 milyon liradan İbarettir. 2.7
milyar lirayı bulan özel ve kamu sektörü tasarruf açığı dış kaynaklardan,
yani yurt dışı tasarruflardan kapatılmıştır. Demek kİ, özel sektör, 2.7
mllyarkk dış tasArrufUnn 1.76 mllyannı, yani % 7 0 'e yakrn bir kısmı­
nı k u lla n m ış ». Kamu sektörünün payı İse 940 milyon lira ile % 3 0 c i­
varındadır.
1963 yılında özel sektörün, özel yabancı sermaye, yatırım kredierı
ve kredili İthalat olarak net dış borçlanması 806 milyon liradır. Aynca ka­
mu sektöründen 751 milyon ve Merkez Bankası yoluyla 190 milyon ka­
dar fon. özel sektöre aktanlmışt*. Bunların toplamı 1.76 milyar lirayı, ya­
nı dış kaynakların %70'lnl bulmaktadır. Ereğ» Demlr-Çellk borçlanmaları­
nın etkisinin kalktığı 1964 yılında, özel sektörün yurt dışı tasarruflardan
aldığı pay % 6 0. kamu sektörünün İse % 4 0 olarak hesaplanmıştır Demek
kİ özel kişilerin tasarruflarının ckşmda. yurt dışı tasarruflara büyük kısmı,
çeşitli kanallardan özel sektöre aktarılmaktadır.
Bütçeden ayrıca 1.5 milyar mülk sahipleri, özel şrketler ve kapitalist­
lere yapfan transferlere. 3.5 milyar lira devlet İşletme ve kurumlarına si­
pariş ve ahmiann karşılığında ya da karşılıksız verilen transferlere ve 900
milyon yızt ckşma gltmlşt*.
İşte dış kaynaklarla İş görmeye alışmış özel sanayim kredi İhtiyacını
karşılamak İçin planlı donemde büyük çaba gösterilmiştir. Merkez Banka­
sı dahi özel sektöre açılan krediler 1962 de 8 milyar 889 milyon llray-

( 0 6 ) Dogjn Avooglu. a.g.e.. ».541.

402
ken. 1966 da bir kata yakın artarak 16 milyar 796 milyon liraya yüksel­
miştir. Bu krediler içinde sanayım paynın artırtmasına çalışılmıştır. Tlcan
kredilerin % 3 0 kadannm sanayie gittiği hesaplanmaktadır. Ayrıca barka­
lar protfoylennın % 8.6 kadarı iştiraklere gitmektedir. Özel sanayiin yab-
nm ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan Türkiye Slnaî Kalkınma Ban-
kası nın kaynakları devamlı yükselmiştir. 1966 yık sonu İtibariyle. Sınaî
Kakınma Bankası nın sanayicilere döviz ve Türk Lirası olarak açtığı top­
lam krediler. I milyar 8 milyon lirayı bulmuştur. Banka ayrıca. 38 şirkete
125 milyon lira sermayeyle katılmış».
Ö te yandan dış borçlanmalar yoluyla sağlanan kredterın önemli bir
kısmı, proje kredileri olarak özel sektöre aktarılmaktadır. A lD -D tF , IDA,
IBRD ve EIB gibi ktsuluşlardan sağlanan kredilerin 219 m tyon 980 bcı
doları 1963-1966 döneminde özel sektör yatırımlarına ayrılmıştır.
'Yeril-yabancı İş çevrelerinin yakından tanıdığı b ir İşadamı" p ro ­
pagandasıyla politika hayatına tanıtılan Demlrel'ln İktidara gelmesiy­
le. kamu fonlanndan özel sektöre yapdacak aktarmalar çok daha b ü ­
yük ölçülere u la ş m ış ».
Ikmcl Beş Yıllık Plan da kamu sektöründen özel sektöre, çeşitli yollar­
dan ver Şenlerin dışında. 2.8 milyar lira fon transferi yaplacağı açıklan­
mıştır. Esas itibariyle bütçeden sağlanacak bu fonlar, bankalar, kurulacak
Özel Sektör Yatır m Barkası ve karma teşebbüsler eliyle özel sektöre ak­
tarılacaktır. 1968 Kakınma Programı. 100 milyon lira karma teşebbüsle­
re İştirak ve 347 milyon lira "gelişme ve teşvik fonlan" için Genel Büt­
çeden 447 milyon lira ayrılmasını öngörmektedir. Dış kaynaklardan ak-
tarlacak 198 milyon lirayı da bina eklemek gerekr. 1969 programı. 600
milyon gekşme ve teşvik fonu. 140 milyon lira karma teşebbüslere İşti­
rak payı öngormektedr.
Bunun dışında özel sermayeye sağlanan fonlar arasında Cooley fonu
hesaba katılmalıdır. ABD. ziraî fazla satışlarından sağladığı Türk paraları­
nın %20'smç Amerikan şirketlerinin Türkiye'deki yatınmlarını teşvik İçin
kredi biçiminde kullanmaktadır. Krediden yararlanma, sermayenin en az
%20'slnın Amerikalılara ait olması ve Amerkan müteşebbislerinin teşeb­
büsün politika ve işletmesinde söz sahibi bulunması şamna bağlıdır. Tür­
kiye'de yeril ortaklarla kurulan birçok şrket, bu şarta uygun düşmektedir.
Cooley fonundan bu şirketlere 1959-1966 döneminde 448 milyon li­
ra kredi sağlanmıştır. Öte yandan konsolide alacaklar Yabana Sermaye­
yi Teşvik Kanunu na göre, kullanılabilmekte ve yabana kaynaklardan kre­
di sağlanabilmektedir.
Dem rel iktidarı, teşvik tedbirlerinde çok daha cömert davranmak-
tad*. 15 Eylül 1967-31 Tem m uz 1970 donem nde. 5 milyar 300 milyon
lira tutarındaki yatırım, yatınm İndiriminden yararlandırılmış». İthalat

403
vergilerinde 4 milyar liranın üstünde muafiyet sağlanmışı*. 679 milyon
lira İthalat vergisi ertelenmiştir. 400 milyon lira dvannda ihracatta ver­
gi ladesi tanınmıştır. Teşvik fonlanndan 294 mdyon lira kuNandrılmış-
tır. Yatırmcı ve İhracatçıya, ayrıca ucuz k re d i döviz tahsisi, dış kredi
garanti ve kefaletleri vb. gtol çok çeşitli avanta|lar sağlanmıştır.
1968 yılında 22.S milyarlık devlet bütçesinin % 3 8'ln l aşan bir
kısmı, yani 8.6 m ilyar Ira , devletin piyasa aracılığıyla tüccar, İthalat­
çı, müteahhit ve İmalatçıdan yaptığı alımlara, onlardan sağladığı ya­
tının ve hizmetlere harcanmaktadır. Bunun 1.5 rmlyan can faaliyetlerin
gerektirdiği malzeme, yiyecek ve hizmetlere gitmektedir. 7 milyarı aşan
kısmı İse makme-teçhizat. araç-gereç alm ı ve İnşaat yoluyla özel sektö­
re geçmektedir. Devlet faaliyetlerinin İthalat İhtiyaç, devlet kurumlarıyta
karşılansaydı ve devlet inşaatı tamamen kamu kurumlan ve devletin ken­
di mühendisleri. İşçileri 4e yapılsaydı. 7 milyar lira b* meblağ üzerinden
elde edilen müteahhit ve İthalatçı kârı mevcut olmayacaktı. Muhafazakâr
bir hesapla, bu ki kalem harcamaya İlişkin olarak 1.5 milyar liraya yakm
bir artık değer kategorisi devlet foniannın bu kullanılış tarzından doğ­
maktadır.
Özel yatrımları teşvh İçin, belli projelerin finansmanını sağlamak
amacıyla yıllık bütçelere konan ödeneklerle ve A ID İle yapdan anlaşma­
larla serbest bırakılan karşılık paralann bir kısmıyla çeşitli fonlar kurulmuş­
tur. 1968 Yılı Kalkınma Programı nda verilen bilgiye göre, bu fonlar*» tu­
tan 881.2 mlyon liraya ulaşmaktadır. Bunlann önemlice bir kısmı sanayi­
in gellştrllmesiyle ilgilidir.! 137)

Özel Sektörün M a JI Olanaklarının Genişletilmesi Adına

Kamu (Halk) Kurumlannın Foniannın Yağmalanması
'Sermaye piyasası' henüz kurulamamakla bvlkte hükümet. Sosyal
Sigortalar Kurumu. Emekli Sandığı gibi kuruluşlarda birken kamu fonlan-
na g o z dikmiş, buralardan özel sektöre çeşitli yollardan önemli miktarda
kaynak akıtılmtşt*.
50 milyon lirası Sosyal Sigortalar dan olmak kaydıyla Sümerbank tan
sağlanan 94 milyon lira özel 143 firmaya İşletme krecfcsl olarak verilmiştir.
Sanayi Bakanı na göre 50 milyon llrahk fonun 300 milyon liraya çıkartma­
sı kararlaştırılmıştır. Geniş fonları toplayan Ordu Yarım laşm a Kurumu
kaynaklarnı artan ölçüde özel sanayie yatırmakta ve sanayi kurumlar ma
kredi vermekted*. özel sektöre, ona ve uzun vadeli krediler vermek İçin,
bankaların da katılmasıyla kurulan ve devlet fonlanyla beslenen Sınai Ya­
tının ve Kredi Bankası ile Ağustos 1967de. 268 milyon lira sermayeli
(1371 Doğan Av-ooglu. a g e . t.503.

404
ö z e l Yatınmlar B ankasınn kuruluşuyla İlgili tasarl, M eclise sevk edil­
mişti. Merkez Bankası reeskont kremlerinden, gelişmesi arzulanan sanayi
dallan da yararlandınlmıştır. Kamu kurıiuşları fonlarının siyaset ve oy adı­
na yağmalanması, bu kurumlan giderek zayflatacak v e daha sonraki yıl­
larda kendi başlarına ayakta duramayacak hale getirecektir. Sonraki hükü­
metler de. bu ktsumian verimli olmacfcğı g e r e k liy le tasfiye, d e v » veya
özeleştirme yoluna gideceklerdir.
Demlrel İktidarı, teşvik tedbelerinde çok daha cömert davranmakta­
dır. 15 Eylül 1967-31 Temmuz 1970 döneminde. 5 milyar 300 milyon li­
ra tutamda yatırım, yatırım Indvlmlnden yararlandırılmış». İthalat vergi­
lerinde 4 milyar liranın üstünde muafiyet sağlanmıştır. 679 m iyo n lira it­
halat vergisi ertelenmişte. 400 milyon lira clvam da ihracatta vergi lade­
si tanınm ış». Teşvfc fonlarından 294 milyon lira k u lan dınlm ış». Yatırm-
cı ve ihracatçıya, ayrıca ucuz kredi, do vız tahsisi vb. gibi çok çeşitli avan­
tajlar sağlanmış».
M a l tedbirlerle, özel sektörün mail olanaklannı genişletmiştir. 1967
Eylülüne kadar I milyar 85 milyon lira yatırım, yatırım İndirimi tedbirin­
den yararlanmıştır.

“Çengel Atma” “Sızm*” Metoduyla

Sanayide Yabancı Egemenliği
Dünyanın ünlü otomobil lasdği ve İlaç flrmaJan,
dışanya karşı aşılmaz duvarlarla korunmuş İç pazarda
yüksek fiyatlarla satış yapmak İçin Türkiye'ye akmışlardır.

I.İnönü 1954 y tn d a Şöyle demişti: *Yabancı sermaye, uzun müca­

delelerle elimize aldığımız ticari ve zirai sahalarımıza girmiştir.
Hiçbir devlet, ben kapitülasyon İstiyorum demez. Siz bir devlete, di­
ğer devletlerden ayrı bir (azla hak tanıdınız mr. diğer devletler karşılıktı
olarak bu haklardan İstifade hakkına maliktirler.
Bunlar bizde eskiden de vardı. Zorla çıkardık memleketten. Girdikten
sonra çÂanlması baş belasıdır. 300 senede zorla çıkardık.
Biz bu memleketi sokakta hazır bulmadık. Biz b u m em leketi b ir
avuç hare be halinde aldık. Yabancı ellere kaptırmayacağız. Bu m em ­
lekette kapitülasyonların yem den ortaya çıkmasına asla müsaade etme­
yeceğiz ve bu uğurda sonuna kadar mücadele edeceğiz. ’
Yüksek gümrük tarifeleri ve İthal yasakları, Türkiye'ye yabana sermaye
akımını hızlandırmıştı. 1958-1966 arasında 6224 sayılı kanun
çerçevesatde. fiilen gelen yabana sermayenin kümülatif toplamı aşağıdaki
tablodadır. (Türkiye'de yabancı sermayenin 200011 yıllara kadar gelmediği
söylenir. Bu doğru gjbi görünüyorsa da. gerçekler böyle değridr. 19501er­

405
den başlayan çengel atma ve sızma yöntemi 2003 yılndan İtibaren ckrun
tamamen farklı boyutlara gelmiştir. Bunu 4. kitabımızda göreceğiz.)
İçerideki kazançlarından bazen sermaye artırılmasına gitmeden ya­
rarlanmaktadırlar. ö te yandan yabana sermaye, genellikle, yerk serma­
ye He ortaklık halinde çalıştığından, lemsi ettiği yatırım, aşağıdaki ra­
kamların çok üstünde olmaktadır.
Yabana sermaye artışı. 1965 yılı sonuna kadarkl dört yıllık dönemde
% 2 76 gibi yüksek bir orana ulaşmıştı. Bu yüksek artışın sonucu olarak
1965 yılı sonunda yabancı sermayenin toplam sermaye içrsdeki oram da
art* % I9 .5 nısbetını bulacaktır.
ö t e yandan, yabancı şirketler royalıy. teknik hizmet ücretten patent,
marka vb. yollarıyla, yukarıdaki sermaye rakam lannda gözükmeyen bir
“çengel atma" metodu Izlemektedrler.

YABANCI SERMAYENİN KÜM ÜLATİF TOPLAM I

Yıllar Fiilen gelen sermaye
_____________________________ (Bin TL)___________
1968 65406.0
1959 85233.0
1960 103944.0
1961 147000.0
1962 237246.0
1963 325632.0
1964 395517.0
1965 491115.0
1966 560695.0

Bu miktar az bulunabilir. Fakat unutmamak gerekr kİ. yabancı firma­

lar az bir yatırımla gelmekte. İçeride sağladıktan kaynaklarla geliş­
mektedirler. 1965 yıbnda yabancı sermaye kuruluştan sanayi sektörüne
açıkfcğı hesaplanan 3 milyar 800 m iyo n lira kredinin 545 milyon lirasını,
yani %14'ünü kullanmışlardır. İçendeki kazançlarından bazen sermaye ar-
tırılmasna gitmeden yararlanmaktadırlar. Ö te yandan yabancı sermaye,
genellikle, yeril sermaye 4e ottaki* halinde çalıştığından temsl ettiği
yatırım, yukarıdaki rakamların çok üstünde olmaktadır.
Yabancı şirketler royahy, teknik hizmet ücretleri, patent, marka
vb. yo la n yla , yukarıdaki sermaye rakamlarında gözükmeyen bir çen­
gel atma metodu İzlemektedirler.
Türkiye'de yabancı sermayenn pek az İştiraki bulunan birçok sanayi
firması, yabana tekellerin markaları, patentleri ve teknik İşbirliği İle çalış­
maktadır. Yabancı şirket, bu sayede tekn* hizmet, malzeme, maklna.
ham madde vb. satma tekelim sağlamaktadır. Hatta yüzde yü z yerli ser-

406
mayelı firmalar dahi çeşitli patent anlaşmalanyla yabancı tekellere bağ­
lanmışlardır.

"M illi" sanayici - yabancı tekeller çatışması y o k gibidir.

Yeril sanayici - yabancı tekel İşbirliği çok daha yaygındır.

Yeril müteşebbisler, bu bağımlı durumdan şikayetçi değflerd». Aksi­

ne. yabancı sermayen»! teknk işbirliği, onlara ürktükleri sanayi alanına
girmek olanağrıı getrmektedlr. Bu nedenle, yabancı sermaye, özel sa­
nayiin gelişmesinde İstatistiklerde görülenin çok üstünde, önemli btr rol
oynam ışı». Şüphesiz blrtakm alanlarda, yabancı sermayenin gelişi,
onunla ortaklık kuramayan yeril teşebbüslerin tasfiyesine yol açmışt».
Mesela ilaç sanayiinde bu durum görülmüş ve bazı yeril firmalar tasfiye
olunmuştur. Bazı alanlarda yabana sermayenin varlığının, yerli sermaye­
nin o alana girmesini engellediği İleri sürülebilir. Fakat birçok alanda, ya­
bancı sermaye, yeril müteşebbisler tarahndan ısrarla araştırılmaktadır.
-M illi’ sanayici - yabana tekeller çatışması yok gibidir. Yerli sanayici - ya­
bancı tekel işbirliği çok d*ha yaygındır.
Mekanizma şoyie işlemektedir: Kalkınma Planı gereğnce. 'sanayici­
lik' İtibardadır. Devlet, yüksek gümrükler. İthal yasaklamaları, geniş kre­
diler ve b » sürü muafiyetler ile sanayici olmayı cazip hale getirmişi».
Am a sanayicilik, en İlkel biçimde de olsa, az çok teknik bilgi ve organi­
zasyonu gerektirmektedir. Çimento ve şeker sanayindeki karma teşeb­
büslerde devletti oynadığı rolü, burada bir ölçüde yabancı sermaye yük­
lenmektedir. üstelik, bu sanaylbı mamullerini satmak, yabancı şirket
m üm esslllgl ve İthalatçılık kadar kârlı bir İştir. Bu nedenledir kİ. ya­
bana firma mümessili tüccarlar, temsil ettikleri firmalarla birlikte ya da
tek başlarına 'sanayi' teşebbüsleri kurmak ve sonra bu teşebbüslerin ge­
nel satıcılığını ele geçrmek yolunda çaba göstermişlerdir. Mesela fazla
sayıdaki örneklerden b*i şöyle: Y A L M A N ailesinin Tatko Şirketi ni ele
alalım. F»ma. G ood Year lastiklerinin eski ithalatçısıdır. Şvndı Türkiye'de
Good Year lastik fabrikası kurulmuştur. Tatko fabrikanın ortağı, fakat ay­
nı zamanda Istanbti ve Trakya bölgesi genel bayıldlr. VEHBİ K O Ç U.S.
Royal Lastikleri AŞ'nln (yeni adıyla Untroyal) ortağıdır. Fakat aynı zaman­
da Koç'a alt Royal Lastikleri Tevzi A Ş fabrfca mamullennm Türkiye genel
ctstrıbütörüdür. Tatko. Chrysler firmasvıa alt Dodge otomobd ve kam­
yonlarının ithalatçsıd». Chrysler. Türkiye'de bir montaj fabrikası ktamuş-
tur. Tatko. ortaklar arasındadır, fakat aynı zamanda Dodge un bayiidtr.
Ruşensad. Fargo »halatçısıdır. Chrysler tabakasına ortak olarak sanayici­
liğe yükselmiş, fakat aynı zamanda Fargo bayikğlnl elinde tutmuştur. Çift­
çiler. De Soto ithalatçı lığr»dan sanayiciliğe ve bayiliğe adım atmışlardır.

407
Şimdi bu üç eski yabancı firma mümessili, %60'ı yabana tekele ait
Chrysler otom obi sanayiinin % 4 0 hissesine sahiptir. Her birinin payı
%13.33'tür. Ç ftç ie r ayn zamanda gerçek hiçbir İmalat faaliyetinde bu­
lunmadığı halde. Türkiye'de IVolksvagen İmalatçısı gozükmektedr. Ka­
rayolu tanıtlan imalat sektöründe birçok firma yeri kuruluşlardır. Fakat dı­
şarıdaki ana finnaya sıkı sıkıya bağlıdırlar.
Bu dizinin son kitabında yabancı sermaye yatırımlan ayrıntılı olarak
ele atanacaktır.

Türkiye İstese Bile

Batı Kampından Ayrılacak Durumda Değil
A B D yardımlan ve yabancı sermaye
ortaklıktan özelleştiren bir zenginleşme kaynağı olduğu kadar,
ulusalcı yönelişlere karşı bir güvenlik sigortasıdır.

196 064 arasında bu yardım ve krediler y*da ortalama 243.000.000

doları. OfcCD Konsorsiyumu aracılığıyla 1965-69 arası verilenler de yılda
ortalama 284.000.000 doları buldu. Bunlar. Türkiye'nin tüm dış gelirleri­
nin (ticaret ve diğer) yansından fazlaydı. Bu nedenle, silah yedek parça-
seıa bağımlılık da eklenirse. Türiuye idaresiyle istese bile Batı kampeıdan
aynlabiecek durumda değildi.
Başta ABD. Türkiye'ye borç veren gelişmiş kapitalist ülkeler ve şir­
ketler statükonun savunucusu da n bu koalisyonun kudretli mütteffclerl-
dlr. Statükonun korunmasını amaç edinen böyle bir İttifak. A B D yörünge­
sindeki bütün azgelişmiş ükelerde kurulmuştur. En geri petrd şeyhleri
ve sultanlarının Batı üfcelennın baş dostu olması toplumsal düzeni az
çok değiştirme çabasına girişen rejmlere karşı ABD'nın aleyhte tutumu,
dünya çapındaki bu ıttiakı göstermeye yeterlıdır. ABD. dünya egemen­
liğini. yabancı firmaların işbirliği de en az çok sanayileşmeye de yönelmiş
böyle bir tutucıiar koalisyonuna dayandırmış, koalisyon ise devnmlere
karşı kaderim ABD 'ye bağlamışı* Birleşmiş M illetle rin "Azgelişmiş
ülkelerde Ekonomik Kalkınma Tedbirleri" adı önemli Incelemesmde
'başlıca davası, servet ve Imtıyazlannın sürdürülmesi olan küçük sınıf di­
y e tanımlanan bu koahsyon. Lord Acton'un 'sınıf bağlan, milliyet bağla­
rından güçlüdür' sözüne hak verdirecek bir tu tu n içindedir. İstanbul Ü n i­
versitesinde bir yıl ders veren Amerfcah Prof. James Murray. Türkiye'de
ABD'nın desteklectğı tutucıiar koalisyonu haklundakl İzlenimini şöyle i a ­
de etmektedir: 'Türkiye'de bugün kapitalizme, kontrolsüz kapitalizme
İnanan, be li ve kudredl bir azınlık grubu vardır.* Bu zengin grup, ta-
nm ve sanayi alanlarındaki her türlü ekonomik reforma başanyta karşı koy-
maktad*. Grup mensupları, büyük şehirlerde ve taşrada, ekonomik ve po-

408
Iıtfc hayata hükmeden güçlü kişilerdir. Bu genellememn istisnaları ola b il,
ama söz konusu hükmeden güçlü kişilerdir. Türkiye. ekonomik ve top­
lumsal reforma yöneldiği anda, bunun karşısına dfc İlmektedir.

Köyden Başkente Yankee Kıskacı

"Bizimkiler" "Ötekiler”
"Am erikan değerlerini benimsemiş
Türk yönetici yetiştirme İşi başarıya ulaşmıştır."
OrJLPodol

önde gelen Amerkan yetkililerinin temas kurdukları Türklerln hemen

hepsi bu gruptan gelmedir. Haklı ya da haksız, okumuş Türklerln büyük
çoğunluğu, bugünkü Türk politikasının temel sorunu olan ekonomik ve
toplumsal reform konusunda. Amerika’ran taraf tuttuğu karaşındadır:
Amerika. Irtlcanın yarandadır.’
Türkiye'de 'bizim taraf' yani Amerika'nın tarafı şehirlerdeki büyük
Işadamlan ile nüfusun çoğunluğunu oluşturan köy halkıdır. Çoğun­
lukla mahalli Im am n etkisi altında bulunan köylüler, dini bakımdan m u­
hafazakardır ve seçm ı kazanan parti (AP). köy halkının İnançlarıyla usta­
ca oynayabilmektedir, 'ö tek i ta raf be. ılımlı şehirliler Be Türkiye’de
sosyal ve ekonomik reformlan İsteyen herkestir. Reformları gerçekleş-
trm e zamanı gelince hareket yalnız Türk muhafazakarlarına karşı değil,
kaçınılmaz biçimde Amerikalılara d a karşı gelecektir * N e var kİ. ABD de
boş durmamaktad*. İç ve dış tutucıiar ittifakı, toplumsal temellerini sağ­
lamlaştırmak bakımından, oldukça, slstemk bir politika İzlemektedir.
ABD, daha başından İtibaren kapitalizmin azgeBşmlşUgL devletçilik
ve öteki tarihsel şartlar dolayısıyla Türkiye'de önemlice bir güç teş­
kil eden bürokrasideki devletçilik eğilimlerini yok etmeye, onu yer-
II-yabancı kapitalst sınıf hizmetinde bir teşkilat haline getirmeye
önem vermiştir. Binlerce Türk yüksek memuru ABD ye eğitime gönde­
rilmiş ve bunlara ülkelerinde yükselme olanakları sağlanmıştır. ABD böy-
iece. Amerikan görüşlerim beramserraş bir yüksek memurlar ve ıktlsack
devlet teşebbüsleri yöneticileri grubu yetiştirilme szıe çalşmıştr. Ameri-
kakar bu yolda hayli başarı sağladkları İnancındadırlar. 1961-1963 yila-
nnda AID Kamu Yönetimi Danışmanı olan ve Devlet Personel Dareslnde
çalışmalar yapan Dr Rlchard Podol’a göre. "Amerikan değerlerini be­
nimsemiş Türk yönetici yetıştrm e İşi* başanya ulaşmıştır. Podol. A ID İçin
hazırladığı Türk İdaresi İle İlgili tavsiyeleri Bıtrva eden raporunda, bu gö­
rüşü açıklamıştır: "O n yıldan fazla bir zam andr Türkiye'de faaliyette bu­
lunan Amerikan Yardım Programı, şm di meyvelerini vermeye başlamış­
ız. ön em li mevkilerde Am erikan eğitimi görmüş bir Türkün bulun-

409
 Gunumuzclc M U "Türkiye'nin * özgün otomobil* obna O ıc f
hğ nl konjyan 1961 Model DEVRİM otomobili.

'Kültürümüzün özgün sanayileşmede başarılı olmayı engelleyen 5

özelliği: I . Plansızlık. 2. özgüven yetersizliği, 3. Teknik bilgi yetersiz­
liği, 4. Başansızlık durumunda başardı olmaya giden yeni bir yol ara­
mak yerine pes etmek, 5. Desteklemek ve geliştirmek yerine eleştir­
m ek.- (Mümin Sekman)
Monta|cı kolaycılığına dayanan Türk sanayindeki başarısızlığı bu 5
özellikte görmek mümkün. Bunun en lipit örneği İse yukarıda fotoğraf­
ları olan DCVRİM otomobilinin macerasıdır. 27 Mayıs 1960 iştialinden
sonra, özgü n Türk otom obil yapma yönündeki çalışmalar büyük bir şevk­
le başlatıldı. I milyon 400 bin lira Ödenekle zamanın Gümüş Motor Fab­
rikası Genel M üdürü Necm ettn Erbakan'ın fikir babalığını yaptığı DEV­
RİM otomobilinden 1961de 4 adet üretildi ve Cumhuriyet Bayrama kut-
lamalarna yetiştirildi. 29 Ekim sabahı kalabalık eskort ekıbnln arasnda
DEVRİM'ler TB M M 'ye doğru yola çitti. Ama benzinciye uğramak unutul­
muştu. İlk arabaya benzin konuldu. Tam İki numaraya da konulacakken.
Cemal Gürsel Anıtkabir e gitmek üzere iti numaralı DEVRİ M 'e binmişti
bile. Ancak 100 metre sonra motor öksürerek durdu. C.Gürsel'ın 'N e
o lu yo r' sorusuna, direksiyondaki Yük. Müh.Riat Serdaroğlu. "Paşam.
benzin bitti." dedi ve Cumhurbaşkanı'ndan özür dilenerek diğer DEVRİM
otomobilne geçmesi rica edildi. Büyük hoşgörü gösteren Paşa. Anıtka­
bir'e bu otom obile gitti. İnerken de "Safı kafasıyla otomobil yaptınz.
ama. Doğu kafasıyla ikmali unuttunuz.'dedi. Ertesi gün bütün gazeteler
destek y e m e eleştiri getirerek. 'Paralar boşa gitti. DEVRİM 100 metre
İlerleyebildi.' başlığm attılar. Türk otom obi projesi de rafa kaldır idi.
Yukanda vurgulanan 5 özelliğimiz. DEVRİM orneğnde tam tam na ger­
çekleşmiş ve atlan bu adımın arkası getlriememlş. birkaç y i sonra da
kolaycı ve rantçı yol seçierek Italyan. Fransız ve Ingiliz otomotiv sanayi­
inin lisanslarıyla yabana menşeyll montajcı üretm e geçil mlştr.

410
madiği bir bakanlık ya da bir İktisadi devlet teşebbüsü hemen he­
men kalmamıştır. Halen bulundukları kuruluşlarda İlerici kuvvet niteliği
taşımakta olan bu kimselerin kısa zamanda genel müdürlük ya da müs­
teşarlık mevkilerine geçmelen beklen». AID. bütün çabalannı bu gruba
yöneltmelidir.
Son yıllarda dış ülkelerde, özellikle Birleşik Amerika'da eğitim gör­
müş gruplar n tabir caizse seçkinler zümresi içinde bir seçkin zümre ya-
randdarı görülmekte ve bu sonucu grup içinde baştan beri portresini çiz­
meye çalıştığımız hplk yöneticiden tamamen farklı, umut verici kimseler
bulunmaktadır.
Yeni flklrlerkı gerek sivil, gerek askeri alanda, dış tesirlerin etki­
si altında geliştiği görülmektedir. Bu ise ya bir bırsla yurt dışına gön­
derilmek suretiyle ya da yabancılarla y ake tş münasebetleri İçinde ger­
çekleştirmektedir. Son bir noktaya daha değinelim. Bütün bu konular­
da askeri örgütü görmezIBcten gelemeyiz. Bu sadece onun poltfc bir
kuvvet oluşundan değil, aym zamanda ekonomik yönden de etkili olu­
şundan ötürüdür.
öte yandan çok sayıda Amerikan uzman, devlet dairelerine ve
İktisadi devlet teşekküllerine yerleşmiştir. Bir tu bakanlığın dışında,
bütün bakanlıklarda Amerfcak uzmanlar vardır. Ayrıca Devlet Planlama
Teşklatı. Devlet Personel Dairesi. Devlet İstatistik Enstitüsü. Mahalli İda­
reler Genel Müdürlüğü, jandarma Genel Komutanlığı. Bütçe ve Mail
Kontrol Genel Müdürlüğü. İktisadı Devlet Teşekkülerinı Yemden Düzen­
leme Komisyonu Atatürk Üniversitesi. Orta Doğu Teknik Üniversitesi. Ka­
radeniz Üniversitesi (özel müşavln vardır). Teknik Öğretim Müsteşarlığı
(Müsteşarın özel müşaviri vardır). Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü. O r­
ta O ğ re tm Genel Müdürlüğü. Demiryolları ve Limanlar İnşaat Reisliği.
Karayolları Genel Müdürlüğü. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü. Nüfus
Planlaması Genel Müdürlüğü. Çalışma Genel Müdürlüğü. IhracatıGelIştlr-
me Etüt Merkezi. M aden Yardım Komisyonu. M aden Tetkik Arama Ens­
titüsü. Sümerbank. Eubank. Maklna ve Kimya Endüstrisi Kurumu. TC Zi­
raat Bankası. Tarmsal Araştrma Dairesi. Türkiye Ticaret Odaları Sanayi
Odaları ve Ticaret Bor saları Birliği gibi kuruluşlarda Amerikalı uzmanlar
bulunmaktadır. Amerfcak uzmanlar, bu suretle bir yandan Türk yüksek
kademe personelini kendi görüşleri yönünden etkilemeye çakşırken,
öte yandan A B D polltlkalannı Türk İdaresinde hakim kılmayı dene­
mektedirler. Bu uzmanlar, genellikle ükelerinde gördüklerini Türkiye'de
aynen uygulatma çabasındachrlar. Bu. onları tabiatıyla Türk tecrübesini ve
kurumlarını küçümsemeye. Türklere tepeden bakmaya İtmektedir.
Prof .James Murray. Amerikalı uzmanların Türkiye'deki durumunu Şöyle
değerlendirmektedir: "Söz konusu küçümsemene daha İnce, fakat daha

4IZ
aydınlatıcı birbaşka belirtisi de Türk 'ilerlemesini ortaya koyacak en İyi öl­
çünün Türklern Amerikan usullerini takkt etme oranrıda toplanacağı g ö ­
rüşüdür. Amerikalılar, benden sık sık lowa Üniversitesi ile IstantnJ Üni­
versitesini kıyaslamam İstemişlerdir. Her seternde de. İkisi arasındaki
fark, otom atk o.arak. İstanbul Ünrversıtesi'nln düzeltilmesi gereken bir­
çok şey bulmuşumdur. nasıl kİ lowa Üniversitesi'nı de çeşitli bakımUrdan
ıslaha muhtaç görmekteyim. Ama eğitim sistemlerindeki farklar, çok kez
iki ayn ülkenin kültürleri arasındaki farktan yansıtmaktadır. Bunu goz
önünde tutmadan Türk üniversitesini değiştirmeye kalkmak, yalnız
yankş olmakla kalmaz, daha kötüsü Türkiye'nin her türlü sorununun
Amerika'yı taklit etmekle çözülebileceği sonucuna bizi vardınr. Bu
da öyle bir Amerikan böbürlenmesi ve başkalarnı hor görmedir kİ. bunu
ancak böyle bir tutumun Türk milletini küçümseme anlamım taşıyacağı-
mn farkında bile olmayan bazı Amerikalıların ahmaklığı aşabikr. Yalnız
eğnimde değil, hemen bütün alanlarda hakim olan Amerfcan tutumu
şöyle özetlenebilir: Sana bak. benim küçük Müslüman dostum. Siz
acayip, fakat oidukç* hof bir milletsiniz. İlerleme m İ İstiyorsunuz? ö y ­
leyse kend i kültürünüzü, kedi değerlerinizi terkedln ve bizimkileri
kopya edin. A y n tA şunu da U ç Aklınızdan çıkarmayın İd. H ür Dün
ya'nm Merkezi Anlutr* değil W*sNngton dur. füzelere ne zam an İhti­
yacınız ol At Ağım U z kATArİAftınnz. Kıt a Çin 'i tAnıyıp tAnımAyAtAğını­
zı U z söyleriz. H e m a m d a n*sıl dAvtAnılmAsı gerektiğini b iz tespit
ederiz. OrtAklığımızA sizin kM kınız, bizim Aldığımız kATArİAn destekle­
mekten IbArettlr. Sizin o kAtArUnn AİınmAsındA b ir rolünüz oİAmAZ. “
Amerikan tutumunun böyle olduğunu. Türklerden çok daha az zeki
ve görgülü bir millet bile kolayca anlayabilir.

Buna göre, sendikalar kapitalist düzeni benim seyecekler ve

İSÇİ davalarının çözüm ünü d ü zen değişikliğinden beklem eyeceklerdlr.

Amerikalı uzmaniarn bu tutumu ne kadar münasebetsiz ve can sıkı

a olursa olsun, bürokrasi içinde İstedikleri tipte blrtakm klşier yetiştir­
diklerinde şüphe yoktur. Uzman Rlchard Podol'un "Am erikan değerle­
rini benimsemiş Türk yönetkl yetiştirme" programımn başarıya ulaştı­
ğı iddiasında b » gerçek payı bulunduğu muhakkaktır *
Bürokrasi gibi. İşçi sendkalan da ABD'nln başndan ben Ugiendlğı
teşekküller olmuştur. AID. O ECD . ABD'nın egemenliğimdeki ICFTU gibi
milletlerarası i ş ç i teşekkülleri ve Amerikan sendfcaları araçlığıyla Türk
sendfcalarına m al yardımlar yapılmıştır. Sendfcaclar İçin, yabana uz­
maniarn katıldığı seminerler düzenlenmiştir. İşçi liderleri Amerika'da in­
celeme gezilerine çağnlmıştır. Son zamanlarda C IA konusunda ABD'de
yapılan açılamalardan anlaşılmıştır kİ. Amerikan İşçi Konfederasyo­

413
nu'nun dış ilişkilerdi yürüten Lovestone ve yardımcısı George Brovvn
CIA hızmetndedırler ve "H ü r Dünya'd* sendlkalann başına güvenilir
klşNem gelmesi için sistemli bir çaba göstermektedirler. ABD'nın Türk
sendikacılığından beklediği. Amerikan tipi bir sendikacılığa yönelmesi­
dir. Buna göre, sendikalar kapltalst düzeni benimseyecekler ve İşçi da­
valarının çözümünü düzen değlşıkllğrıden beklemeyeceklerdr. Mevcut
düzen İçinde, sendikalar gerekirse İşverenlerle en sert tartışmalara, şid­
detli grevlere gidebileceklerdir. A m a amaçları. İşverenden daha yüksek
ücret İstemekten öteye gitmeyecektir. Henüz İşçi kitlesi sendkalara sa­
hip çıkmadığı, sendikalara sağlanan hayli geniş haklar aşağıdan gelen bir
baskının sonucu bulunmayıp yukandan verildiği ve sendikalar İşçi kitle­
sinden kopuk bürokrat* kuniuşlar olduğu için. ABD. İşçi belerleri sevtye-
sdde sendıkackk politikasını başarıyla uygulayabilmiştir. Keza küçük es­
naf ve sanatkarlara H ak Barkası ve A ID fonlarından açtan kredilerle ay­
nı amaç elde edilmeye çalışılmaktadır.
Sendka liderleri gibi, gençlik liderleri de ABD'nln önemle üzem de
durduğu klşHerdr. ABD Gençlik Örgütü ile Mıbetlerarası Gençbk örgütü
llderlerlnn CIA hfzmetdde çakştkları kendileri tarafından İtiraf e d im lş ».
Ayrıca basına, ayddlara. üniversite hocalanna Amerikan görüşlerde b e ­
nimsetmek amacıyla ABD'nın giriştiği çeşitli çabalar. C IA marifetten dola­
yısıyla. Amerikan basdinda uzun uzun açıklanmış» Görüldüğü gibi. ABD.
toplumun bütün kesimlerini. İçerideki yabana sermayeden yana tutucıiar
koalisyonu yarama kazanmak İçin sistemli bir faaliyet yürütmektedr.
27 Mayıstan sonra Menderes kapitalizmdin İflası ve sol akmların
güçlenmesi üzerine. ABD'nln tutucular koalisyonunun siyası temsicıle-
nyte btrlkte bu yolda daha dikkatli bir çakşmaya grckğı. Milli Birlik üye­
si Haydar Tunç kana t tarafından açıklanan CIA Raporundan anlaşılmak­
tadır .(138) Rapor. AP İktidarı adna *blz" diye konuşan ve yüksek mevki­
lerde bir politikacı olduğu izlenimini veren yeril tür CIA ajanı tarafından
hazırlanm ış» Raporu Türkiye'deki Savunma Ataşesi Albay Donald
Dlckson a sunan Dz.Albay E.M.Morgan "E .M .". Raporun önemli oldu­
ğunu ve kaynağın kompetan göründüğünü belirtmiştir. M.P. tarafından
te k » edilen "güvenlik tedbirleriyle İntibak halinde" hazvlandığı belir­
tilen Rapor da, reformcu subay ve memurların tasfiyesi istenmektedir.

II38ı Haydar Tu^hjruıt. ‘ Amerikan emperyalizm veClA*. Tekin Vay.. 1987. i.132.

414
 ABD'ye ve rejime
bağlı olmayan
asker ve slvllerln
etklslzleştlrllmeslyle İlgili
Albay Dlckson Raporu
A B D n ln Ankara'daki askeri ata­
şesi Albay Dtckson'a E -M kodu
(C tN TO 'Y A bağlı Deniz Albay
E.M.Morgan) kullanan bir CIA
ajanının yazmış olduğu 5 Ocak
1966 tarihli, çok gl/ll yazısını
taşıyan bir mektup ve 28 Aral*
1965 tarihli raporu ortaya çatı­
ğında. toplumda büyük tepkiler
oluştu. Çünkü bu rapor Türki­
ye'nin içişlerine doğrudan mü­
dahale ve etkısizleştrilmesi is­
tenen 50 asker ve s M bürokratın isim listesini İçeriyordu.
Bu belgeler Tabii Senatör Haydar Tunç kana t tarafından 7 Tem muz
I966'da senatoya getirildi ve büyük tartışmalara neden oldu.
Bu dokümanlarla ilgili olarak H. Tınçkanat şöyle diyordu: "Her Türk'ün
milli haysiyet ve gururunu derinden yaralayacak çok acı. fakat gerçek bir
durumu açıklayan bazı belgeleri gözlerinizin önüne sermek üzere, huzu­
runuza geliyorum Bunlarla işbirliğinde bulunan yerli komplocular ve y a ­
bancı diplomatların İmzalı belgeleriyle bunu yürütme mekanizmalarım
açığa vuracak belgelerin aşıtlarının fotokopileri elimizdedir. Raporda g ö ­
rüleceği üzere, raporu hazırlayan kimse iktidar çevrelerinin görüş ve ka­
naatlerim yansıtan ve nüfuslu olduğu kanısını veren ve Amerikalılara y a ­
kın işbirliği içinde olan bir ajan görevi yapmaktadır. ’
Mektubun kinci paragrafında şöyle diyordu:
' Teşkilatımızdaki adamlarımızın görevlerini ve durumdaki en son geliş­
meleri dikkate alınca, kanaatimce; biz çalışma yöntemlerimizi geliştir­
meli ve muhalefetle ılışkılenmızde daha ölçülü ve hoşlanacakları bir
davranış göstermeliyiz. Hele subaylara karşı bu hususta daha da hassas
olmalıyız *
Etkisizleştirilmesi İstenen kişilere ait listede Bülent Ecevh, Orhan Erkan-
lı. Haşan Işık, Sadi Kocaş, Numan Esin, Alparslan Türfceş, Burhan
Apaydın, Ahm et Şükrü Esmer, Nadir Nadl, Fethi Naci, Prof.Dr.Derviş
Manlzade, Prof.Bahri Savcı, Prof.Muammer Aksoy, Dr.Türhkaya A ta -
6v gibi İsimlerin olması dikkat çekici.

415
 H .Tunçkanatın ortaya çıkardığı
bu rapor karşıt görüşte olanlar
tarafından reddedildi v eya kuş­
kuyla karşılandı. O y s a kitabı­
m ızda biraz daha aynntılı verdi­
ğ im iz bir doküm an. A B D 'n ın bu
türlü girişimlerinin gerçekliğini
birinci e ld e n v e resmi belgeler­
le kanıtlamaktadır. 11 A ğu sto s
1960 ta A B D elçisi VVarren'In
m e rk eze y a zd ığ ı m ektu pta.
Milli Belik Kom itesi oluşturdu­
ğ u kabine üyeleri İçin şöyle d i­
y o rd u "Amerika'nın ban dostlan
da kabinede yer akyor. Kuşkusuz
kimi sağlıksız kişiler de var dr. Ama
bunlar zaman içinde tasfiye edile­
ceklerde. ABD'ye eğitim, ticaret,
ideolojik bağlar yoluyla bağlı
önemli kabine üyeleri olduğunu biliyoruz. Bu geçici hükümetin ABD hükümeti­
ne ve halkına, Menderes dönemindeki kadar yakın olduğu anlamına gelmiyor.
Terseıe bu hükümette ABD'ye karşı kuşkucu eğilimler mevcut. Bu geçici hükü­
met. Sovyetlerin baştan çıkancı tekliflerine ne kadar dayanabilr? Tecrübelerimiz­
den Mıyoruz ki. b» kez bu yardımı kabul ederse, engeller ortadan kalkar. ABD
ve Batı dünyası büyük ve trajd bir yenilgi tatm ş olur— Elçilik bu olaylan dikkat­
le izlemeye devam edecektir." (Belge no:38, Foreign Relations. 1968-60, ss869-
70) Ç o k sayıdaki örnekten biri olan bu b e lg e n n içeriği son derece açık ve
net.
Dlckson Raporu 12 Mart ve 12 Eylüle Giden Sürecin Bir Parçası mıydı?
Dlckson Raporuyla igılı olarak E.H akm Albay E.Değer'In tespitleri şöyle:
27 Mayısta başlayan demokratfcleşme ve gebşme çabalarının amacından
saptıniarak nereden nereye geldiğini görmek gerekir. 27 Mayıs sonrasın­
daki sosyal gelişmelerden kaygı duyan Atlantik ötesi güçlerce yem oyun­
lar sergilenmiştir. Dıştan destekli burjuvazinin egemenliğini paylaşmak
İstememesi ve halt yığınlannın örtülü İstemlerini engelleme çabaları
doğrıitusunda 12 Martla grlşilen çabalar yeterli sonuç vermemiş. O lay­
lara! İvmesi saptırılarak 12 Eylülle noktalanmıştır. Türtuye 12 Eylüle oyun
içinde oyunlarla ıtUmlştr. Dlckson raporunda ddkatl çeken üç önemli ana
amaç vardır. Bunlardan birincisi raporda şu sözlerle yer alır: "Bu sebeple
herkes m üttefiktir ki; b u tehlike muhalefetin tedrici feküde parçalanm asını ve ar­
zula nm aya n sonuçlanyla birlikte sol ve sol özlem lenn benzeri bir birlik ya ratm a­
sını önlem ek üzere b o ğ u lm a sın ı tahrik e d er ve hatta bizi bu na zorlar. İkinci

416
amaç, şöyle açıklanır: D iğer taraftan çok n u e ss ir toro f sataştır ma çabalarının
daha başarıyla uygulanm asının m üşterek gayretlerle sağlanması gerekli görül­
mektedir. Rejime sadık olm ayan devlet memurlarının ve subaylarının en teHike-
Merı. bir p rogram dahilinde tasfiye edilmek üzere tespit edilmektedir. (Podol ra­
porunda da geniş ölçüde Türk İdarecilerini indoktrine etmek gerekir, di­
yordu.) Üçüncü amaç: 2 7 Mayısın getirdiği Anayasanın bazı maddeten rejimin
gelecekteki em niyetini garanti edecek bir tedbir olarak yemden düzenlenmeli.
Bu amaçlara ulaşmak için 12 Mart denendi; amaçlar gerçekleşmeyince
12 Eylüle taşındık ve 12 Eylül bu amaçlann tümünün gerçekleştirildiği bir
sistemi kurdu.!*)
E.Değer'in bu görüşleri şöyle peklştirilebdir. 15 Şubat I965'te İnönü'yü
istifaya mecbur ederek Başbakan olan S.Demlrel. C.Gursel'ın rahatsızlı­
ğından hemen sonra bir gece tek başına GenKur.Başkanı C Sunay'ın evi­
ne gizlice giderek: "Biz sizi Cumhurbaşkanı yapacağız, "demesi ve ardın­
dan solun tasfiye eddmesinde en hızlı operasyonları yapacak olan O rg e ­
neral Cemal Tural'ın Gen.Kur. Başkanlığına atanmasıyla oluşan Dem lrel-
Sunay-Tural trlumvlrası, ABD ve büyük burjuvaznln beklentilerine uy­
gundu. Bu oluşum ve sonraki getaşmeler Drckson raporuna uymakta-
dır.C*)
Ayrıca sivil yönetin şampiyonluğu yapan Demlrel'ın. Çankaya Köşkü ne
Gen. Kur.Başkanlannın yolunu açması bir çefcşki değil mıdır?

Cevdet Sunay'ın Köşk e

Çık art dması ABD Albayı
Dkkson Raporu'nun
İlk Aşaması mıydı?
Be yanda. ‘C lA 'n n adamı olununuz. Onun adına
k A çalışırsınız. Bundan da sizin haberiniz olm az."dı-
j n yen Dışişleri Bakanı. TB M M Başkam ve Cumhur-
& başkanı Vekili I Sabrı Çağlayangıl (sağda)
X, O ger yanda C IA n ın girişimleriyle Cumhurbaş
kanlığı makamına getıridıgı iddia edilen Genel-
-m » k u m a y Başkanı C.Sunay.
Cemal Gürsel in hastalığından sonraki kuşkulu ölümü ve C.Sunay ın
Köşk e çıkışı muhalefet tarafından: "Cevdet Sunay ve yüksek komuta De­

fi tirin Değer O T jö ik . Rab. Türkiye". Ic p U n u l Dûnûjûm . »336.

H Su mektuba ve raporun gerteklgl çok tanrçrldt SavcM tur*kete ge<tl- Türk uimanbı ort
»ra i M ıu d a ı raporm get^ekkgln, tespit eaemeyetekletM süyietken ABO bOyOkeK»*l İki kel
koklama yrp n rk . böyle Mf opo*cU r haberdar olm»d*lanm net k İ afeayrn da bunun yaı/rud*
bira lüferken Albay D tkıo r Amerika yokerdayrfc. Derr*el He T u n ç k jn ılv ı apklamaMH*a fiUT
ffgllentnren U r şey yok. * demekteydi.

417
mirei'e satılmıştır' peklinde bir fısdtı kampanyasına neden olmuştu. Ger
çekte hükümetin yüksek komutayla İlişkisi Sunay Cumhurbaşkanı olduk­
tan sonra çok daha lyteştı. Sunay kısa sürede Adalet Partisi ve onun po-
lıtıkalarıyta özdeş hale geldi. Buna karşın Millet Panlsı'nln İlden Osman
Bokikbaşı şöyle diyordu: 'Gerçekten de demokratik olarak yönetilen bir
ülkede ve milli İradeye saygı duyulan bir yerde, orduyu yöneten hiç kim­
se. Cevdet Sunay 'm seçildiği gibi Cumhurbaşkanı olmamışûr. Böyle bir
şeyi hayal etmek bile imkansızdır... Türkiye’de demokrasi olduğuna dün­
y a nasıl İnanabilir?.. Adalet partisi gizil hesaplar mı yaptı?'
12 M am n Cumhurbaşkanı ve eski örgütçü Sunay. Çankaya'daki yedi yılı­
nı 1973 yılında tamamladı. Krizlerle dolu bir donemi kıvrak manevralar­
la ustaca atlatmayı bildi ve vakti geknce sessizce tartı sahnesnden çekil­
di. Otdüğü 1962 yılına kadar yaşadığı olaylarla ilgili tek kelime söyleme­
di. A B D ve onun Merkez Haber Alma Teşkilatı C IA nın dünya ve Türkiye
genelindeki faaliyetlerinin özeti bile herhalde çitler dolusu metin otuştu-
rı*. Washlngton. glzh operasyonları, askeri müdahaleden daha çok hu­
kuka uygun buluyordu. Dlckson Örneği günümüzde özellikle Irak. Güney­
doğu Anadolu ve Kıbrıs olaylarında çok sıcak ve yakından yaşadığımız
süreçle ıllşkllendırmek için biraz daha gerilere giderek. ABD'nln Türki­
ye'ye bakışma dair ılgmç bir belgeden birkaç paragrafa daha burada yer
vermekte yarar görüyoruz. ABD'II İşadamı Netson A.Rockefeller.
1956'da Başkan Elsenhovvere yazdığı mektubunda şöyle diyordu:
" A ı gelişmiş ülkelere ya p tığ m ız yardım ların büyük kom i, asken paktları­
mıza hizmet etmek üzere kıxulm uş olan kanallardan akmalıdır. Birinci g ru ­
ba bizimle dost olana ve b ee uzun süreli, sağlam askeri paktlarla bağlanmış
olan antıkomûntst hükümetlerin iktidarda olduğu tikeler girer. B u ülkelere
yapılacak yardım lar ve krediler onceükle askeri nitelikte olmakd-r.
O lta ya yakalanmış balığın yem e ihtiyacı yoktur. B u noktada dışişleri ba-
kankgıyla aynı fikirdeyim. Gentşletim iş iktisadi yar dun. örneğin Türkiye 'ye
bazı hallerde düşünülenin tersi sonuç v ere bü r. Yanı bağımsızlık egbmini ar­
tırıp. m e vcut askeri paktları zayıflatabilir. B u tip ülkelere -Tü rk iye gibi- d oğ­
rudan iktisadi yar d m yapılabilir. A m a bu ancak bize uygun ve bağlı hükü­
metten iktidarda tutacak ve bize düşm an muhalifleri zararsız bırakacak bi­
çimde ve miktarda olm alıd r. Bunlarla bağlantılı olarak özel sermaye yatırım ­
larını da ayarlam ak gereklidir. B u yatırım lar yardım ıyla beçok politik amaca
ulaşılabilir. B u t p özel serm aye yatırımları zamanla bütün gayrim eşru m uha­
lefeti ve pobUkalarırTtza karşı m ukavem eti ortadan kaldrabilmefı veya etki
sizleştirilebilmeiıdr. Ayn ı zamanda A B O 'y le işbirbgrıe hazır yerli işadamlan-
na yardım artırılmalı ve boyfece bu işadamlarının üfce ekonom isinde kilit
noktaları ele geçirmek, buna dayanarak pofcük etkilerinin artması sağlanm a-
lıd r .-C )

O M .lm ln Değer. 'OttadaU Bal k Türtüye". Toplumsal Dönüşüm. 1990. s J87

 K «p K aç Kapitalizminde Üretim-Maliyet 1961 -1966
Müteşebbislerin yükselt maliyet ve yüksek k ir tutumunun
sebebiyet verdiği enflasyon ve Işslzflk dilemması karşısında,
enflasyon te rc iı edilmektedir.

27 Mayısın temelinde, ölçüsüzce yürütülen bir kapıtabst gelişmenm

yarattığı büyük hoşnutsuzluklar yatmaktadır.
1960-1965 donemndekl enflasyon»! politikayı inceleyen Prof.Kenan
Bulutoğlu. kamu sektörü açklanyta beslenen 1950-1958 yıllarını 'talep
enflasyonu dönemi". 1959-1965 yılarım İse. 'maliyet enflasyonu done­
m i' olarak nlietemektedlr. Bulutoğlu'na göre. 1959 dan sonraki fiyat yük­
selmememde. müteşebbislerin mamullerini piyasadaki talebin müsaade
ettiğinden de yüksek fiyat tesbit etmeleri ve bunu İşsizlik ve durgunluk­
tan çekinen para otoritelerine onaylatabimelen, önemli bir rol oynamak­
tadır. Boylece. karları artırmak suretiyle bir enflasyon doğmaktadır: 'M ali­
yetler. enflasyonun birinci derecede itici gücü ticaret ve sanayi erbabının
tahmin ve davrareşlanndak! ortak eğilimde. Meteşebbısier. fiyat artışı bek­
leyişine (expectatıon) uygun olarak, be önceki donemden daha yüksek
maiyetle üretime gelşmektedeler. Maliyeti yem donemde artean unsur­
lar. fiyatların artmaya devam edeceği varsayımıyla kabuledilen daha yük­
sek faiz yükü ve ciğer maliyetlerdir. Fıyatlareı artacağının kabulünde taraf­
lar azçok beleş tiklerevden bir önceki doneme kıyasla daha yüksek maliyet­
lerle iş yapılmasıneı önüne durdurucu, fiyat istikran esasını benimsetici
tahminlere sahp işadamları çkmamakta ya da bunların etkisi zayrf olmak­
tadır. Boylece. be önceki dönemden daha yüksek maliyetlerle üretene gi­
rişilmededir. Tara otoriteleri sıkı davranıp emisyonu artırmaddılan
takdirde, dağıtılan milli geflrkı yaratacağı talep, bütün mallann tesbit
edilmiş bu yüksek fiyatlarla satışına İmkân veremeyecektir. Sabşsız-
I* devam ettiği takdirde, bir süre İçin İşsizliğin artmasına sebep ola­
caktır. Bu safhada Işadamlannın şikayetlerine, İşsiz İşçilerin şfcayet-
lerl de eklenecektir. Artan baskı karşısında para otoriteleri gevşeye­
cekler ve ‘piyasadaki durgunluğu gidermek' gerekçesiyle emisyonu
artıracaklar, boylece fiyatların önceden yükselmiş seviyesini piyasaya
satın alma gücü pompalayarak tasvip edeceklerdir." Demek kİ, müte­
şebbislerin yüksek maliyet ve yüksek kâr tutumunun sebebiyet verdi­
ği enflasyon ve İşsizlik dilemması karşı sevda, enflasyon tercBı edil­
mektedir. Enflasyon İse müteşebbislerin gelirini yükseltirken, sabit
gelirlilerin durum unu kötüleştirmekte ve hoşnutsuzluğu körüklemek­
tedir. Esasen kapitalst gelişmenin normal sonucu, gelir dagdumnda-
Id adaletsizliğin artması ve milyonerler yaratılmasıdır.
Ne var kİ. gelir dağılışını bozarak milyonerler imalı, hoşnutsuzluk

419
kaynağı olmaktadır. 1960 tan önce “ her mahallede milyoner yaratma"
sloganına gösterilen büyük tepki, bu rahatsızlığın ifadesidir. 1957 sepm-
lerlnde. İktidar partisinin oy sayısının %50'nln altına düşmesi ve muhale­
fet*! hızla gözlenmekte devam etmesi ve bunun sonucu olarak şiddet
te dbrlem e başvurulması gibi olaylarn temelmde. enflasyoncu kapitalist
gelişmenin doğurduğu hoşnutsuz!** yatmaktadır, üstelik seçim yolunu
kapayan otoriter bir reğme yönelmiş bir iıtldarı alaşağı edebilecek
olan sllahk güç. enflasyoncu kapitalist gelişmeden en çok zarar gö­
ren gruplardan biridir. 1960tan önce, gecekondularda ya da apartman­
lar*! bodrum katlarnda yaşamak zorunda kalan subay ve memurların sa­
yısı az değildir. Halbuki 1950 de iktidara gelen DT. yalnız büyük toprak
ve ticaret çıkarlarının değil. Atatürk İlkelerine bağlı milliyetçi - devrm cı
göçlerin de desteğine sahipti. Ne var kç bu ıtttfak uzun Ömürlü olamaya-
ca. Kemalist hareketin bütün muhaliflerini. Atatürkçü laiklik politikası­
na aleyhtar din adamlannı saflarında toplayan kitlelerin sıkıntısı art-
tıkça, din İstismarıyla on U n avutmaya çalışan ve milliyetçi - devrim ­
ci çevreleri küçümseyen, büyük toprak ve ticaret çıkarlarının hizme­
tindeki İktidar, milliyetçi - devrimci çevrelerde hayal kırıklığı yarata-
cakhr. İktidarın Atatürk devrimlerlne aleyhtar olduğu, devrlmlerden
tavizler verdiği İnancı, giderek yaygınUşacaktır. Enflasyoncu kapitalist
gelişmenin yol açtığı hoşnutsuzluk ve baskı tedbirlerine yöneliş, muhale­
feti şlddetlend*ecek ve siahk milliyetçi - devhmcllenn müdahalesini ka
çınılmaz hale getlrecektlr.(l39)

Kap Kaç Kapitalizmi ve Bankacılık 1961-1966

Bir bankayı batran becerlkH(l) İdareciler, sermaye çevreleri
arasMidakl mesleki dayanışma gereğince, hemen bir başka bankada
görevlendirilmekte ve batırdığı bankadaki kıymetB tecrübelerin
den(l) yeni bankanın da İstifade etmesi Imkâm sağlamaktadır."

Bu sağlıksız gelişme sonucu. 27 Mayıstan sonra Sanayi Bankası,

Dogubank. Türkiye Birleşik Tasarruf ve Kredi Bankası, Esnaf Kredi
Bankası, Raybank, Türkiye Kredi Bankası tasfiyesi gerekmiştir. Aynca
faaliyetteki bankalar*! aktiflerinde, tahsilerlncfen çoktan ümit kesilmiş
milyonlarca liralık kredi gözükmektedir. Bankalar, açkça İtiraftan çekin­
dikleri bu batak kredileri, “diğer a k tifle rd e k i kredilerin % 8 0 kadan
batmıştır ve bu hesap. 1964 yılında 3 milyar 147 milyonu. 1965 yılında
İse 3 milyar 584 milyonu bulmuştur. 3 milyar civarında batmış kredi,
bankacılık furyasının ne anlama geldiğim açıkça göstermeye yeterli bir ra­
kamdır.

(139) Doğan Avooglu. a g.e.. s.492.

420
 Halkın mevduatıyla vurgun vurmak ıç»ı ak* almaz yollara başvurul­
muştur. Bunlardan biri, paravan şirketlerdir. Btr kısım banka kurucula­
rı. halktan toplayacaktan mevduatı aktarabilecekleri gölge şirketler
teşkil etmektedir. Bu şirketlere yüksek kredier açrfmaktadır. Bunlar kre­
dileri ödemeyecek, hatta hiell İflasa gideceklerdir. Krediye muhtar; fir­
malar da. fazla kredi alabilmek için birçok paravan şirket kurmakta ve bu
şirketler aracılığıyla sağladklan krediyi başka yerlere aktarmakta ve bir­
çok halde kredlnn tahsili mümkün olmamaktadır.
Toplanan kısa vadeli mevduatın, barka kurucuların*! uzun vadeli ya­
tırımlara aktarılması da. mesela Türkiye Kredi Bankası gibi tanınmış İş
adamlannca kurulmuş bir bankanın tasfiyesine yol açmtşt*. Bankaran ku-
rucıiarı arasında Şaklr Keseblr. Mithat Nemli. Hayri Ipar Halil AU Bez­
men vb. gibi muteber İş adamları vardır. Barka başta porselen sanayii ol­
mak üzere, kurucularına avantajlı kredfer açmıştır. Bu krediler ödenme­
yince. banka tasfiyeye gitmiştir.
Mevduat yanşmda, özellikle zayıf bankalar, en yüksek faiz
% 6.5'ken, bazen %20 faiz vermeyi kabul etmektedir. Mesela 100 bin
lira yatırana 120 bin lira üzerinden cüzdan verilmektedir. A ynı gün ban­
ka bu 100 bin lirayı bu tüccara kredi olarak vermekte, fakat onu 120 bin
lira borçlandırmaktadır. Bankanın kazancı, alacağı % I0 .5 kanuni faizdir.
Ne var ki çok yüksek faizle borç alanlar, genellikle avantürlye tüccardır.
Para birçok halele batmakta, banka sıkıntıya düşmektedir.
Kredi yolsuzluğunun başka bir önemli kaynağı, teminat m ektup­
larıdır. Bankanın kefaleti anlamına gelen teminat mektupları, genellikle
devlet İhalelerine giren müteahhitlere verilmektedir. Bu usul sorumsuzca
kullanılmış ve 27 Mayıstan önce teminat mektubu karşılığı çeşitli işlere g i­
rişen müteahhit firmaların pek azı 1960 krizine dayanabllmtştlr. Peşpeşe
iflas eden müteahhitlerin, teminat akçesi yerine verdklerl teminat mek­
tuplarının bedelim barkalar ödemek zorunda kalmıştır. Ödediği parayı fir­
madan ya da keflknden tahsil edemeyen bankalar güç duruma düşmüş­
lerdir. Barka tasfiyelerinde, bu teminat mektuplarının payı büyüktü. A yrı­
ca müteahhitler, teminat mektuplarm dayanarak, devletten avanslar al­
mışlardır. Bu avansları da kıztarmak her zaman mümkün oimamtştr.

Hazîneye Alt Paralan Kendi Adına Bankaya Yatıran

İstanbul Deftertanndan İşadamı
Kredi yağmasvıda daha çok çeşitli yollar vardır. Konkordatoya giden
ünlü bir otobüs şrketlnln kurucusu M H . büyük bir şehnn ismini taşıyan
bankaya ait 2.5 milyon liralık hisse senedini tek kuruş ödemeden uzun
vadeli bono karşılığı satın almıştır. En büyük hissedar olarak bankadan

421
3.5 milyon lira kredi çekmiştir. Elindeki hisse senetlerini, asıl Işı maden­
cilikle uğraşmak olan bir devlet bankas«ıa rehin ederek, oradan da 2.5
milyon lira sağlamıştır. Bütün bu ustalılarla kurduğu otobüs şirketi daha
milyonlarca kredi elde etmiştir. Şirket nihayet 24 milyon lira borca karşı­
lık. 7 milyon lira mevcutla konkordato talep etmiştir.
Bir saz sanatkârı ve hanm arkadaşı. Raybank'tan sağladığı krectyle
125 b n lira sermayeli ufak bir şirket kurmuşlardır. 5onra Raybank bu şir­
kete büyük krediler açmıştır. Tasfiye edien Raybank a şirketin 4 milyon
lira borcu vardır. Raybank ile ılgil 161 yolsuzluk belgesi mevcuttur.
Türkiye Kredi Bankası. İş hayatınaaUan bir Istanbti defterdarına. Ha-
zlne'ye alt paraların bir kısmını mevduat olarak bankaya yatırdığı İçin bü­
yük krediler açmıştır. Hikâye, defterdara intiharıyla sonuçlanmışı*.

Nafile “ Banka Tasfiye Fonu"

Fonda 25 Milyon Var Batık 500 Milyon
27 Mayıstan sonra, halktan topfaıfcklan mevduatı ödeyemeyecek
duruma gelen bankalann tasfiyesi İçki fon kuruluyor.

Tasfiye edilen Tutum Bankası nın da hikâyesi ilginçtir. Banka, esas

itibariyle. Amaç Ticaret Şııketlne açtığı ölçüsüz krediler yüzünden tasfi­
ye olunmuştur. Ufak bir bankayken, sermayesi 1956 yılında 3 milyon li­
radan 10 milyon liraya çıkanlmtştır. Bu 7 milyon lirayı Emlak ve Kredi
Bankası ile Emekh Sandığı ödemiştir. T u tım Bankası. 26 milyon lira ba­
tak kredi açmıştır kİ. bu aktifin % 6 7.5’lnl teşkil etmektedir. Bu durumda
tabii kİ sermaye elden çktığı gibi. 25 milyon lira bir zarar doğmuştur.
27 Mayıstan sonra, halktan topla Okları mevduatı ödeyemeyecek d u ­
ruma gelen bankaların tasfiyesi için bir fon kırulmuştur. Bankalar, tasar­
ruf ve ticari mevduat toplamının binde yarımı oranındaki bir parayı bu fo­
na yatırmakla yükümlü tutulmuşlardır. Ne var kİ bu fonda beş yılda an­
cak 25 milyon lira birikmiştir. O ysa 1967 Eylülü sonuna kadar bu he­
saptan 256 milyon lira ödeme yapılmıştır. Tasfiye edilen bankalarrı za
rartan 500 milyon lirayı bulacaktır. (Bu nafile fonlar 2000'il yıllarda da ku­
rulacak. ödem e yine halkın sırtna yüklenecektir.)
Merkez Bankası para basarak, alacaklılara bu parayı ödemek duru-
mundad*. Sonuç olarak, halktan toplanan mevduatm şüpheli kredile­
re yatmlmasmdan doğan taran devlet ödemekte ve halk da parasını
alabilmek İçin uzun süre beklemek zorunda kalmaktadr.
özel bankalara nazaran, çok daha yüksek ö z kaynaklara sahip devlet
bankalan İse politik güce dayanarak geniş kredler elde etmek yolunda
çok daha büyük tahribata uğramışlarcfcr. Politik gücü ellerinde tutan kişi­
ler. devlet bankalarının olanaklarını kendilerini destekleyenler»! hizme­

422
tinde kullanmışlardır. 1964 yılında özel yeri bankalann 'diğer aktifler*
hesabı, tasfiye edilen bankalar hariç. 502 milyon lira tutarken, devlet ban­
kalarında bu miktar 2 milyar 502 milyon liraya ulaşmaktaydı.
5<yasi iktidara dayanarak yürütülen bu kredi yolsuzluklannın tipik bir
örneği: O ğuz Akal. eşiti yollardan önemli bakanların desteğini sağlaya­
rak devlet bankasndan m a l kudretinin çok üstünde büyük krediler elde
etmiştir. Üstelik O ğ u z Akal ın Tü rk A lka firması, hurda demir ve çelik
işleme tesisini bir Amerikan firmasından taksitle ithal etmiştir. O ğuz
Akal. bu tesisden kalan 914 bin dolar borcunu ödememiştir. Ziraat Ban­
kası. teminat mektubu vermiş durumdadır. Fakat Amerikan firması taah­
hütlerim yerine getirmediği için banka. O ğ u z Akal ın borcunu yüklenme­
yi reddetmiş, bu noktada Am erkan Hükümeti işe karışmıştır. O zaman­
lar senatör olan ünlü politikacı Humpherey ın çabalarıyla. Am erkan Yar­
dım Kanunu na. Amerikan firması-Ziraat Bankası anlaşmazlığına uygun
düşen bir fkra eklenmişte. Bu fıkraya göre, 'yarden gören hükümetin ve­
ya o hükümete bağlı bir teşekkülün teminat mektubu okluğu haller­
de. yardım gören hükümet, M r Amerikan vatandaşına veya firmasına
olan borcu ödemekten kaçınırsa. Amerikan yardımı kesilebilecektir.*
I Ağustos 1962'den başlayarak yürürlüğe giren Dış Yardım Kanu­
nunun bu hükmüne dayanarak. 13 Aralık 1962'de Amerikan Elçisi. Baş­
bakan İnönü'ye gitmiş ve O ğ u z Akal'ın borcunun I Şubat 1963 gününe
kadar ödenmese bile, yardımı devam etrirme yetkisi vardır. Fakat bu y o ­
la giderse. Başkan Kongre karşısında güç durumda kalabilecektir. Nite-
k m 14 Aralık 1962 günü. American Manufacturer AssocUtlon ın ye­
mekli toplantısında bir soru üzerine Başkan Kennedy. 'Tü rk Hükümeti,
yolsuzluklardan suçlu gördüğü ve halen idam edilmiş bulunan bir baka­
nın devrine ait borçları ödemek istemiyor.* demiş ve bu yüzden cfcş yar­
dımın kesilebileceğini ihsas etmiştir. Bunun üzerine Türk Hükümeti bir
kanun tasansı sevk ederken. Ziraat Bankası nın ödemeyi reddettiği
10 milyon lira alacağm Hazlne'den ödenmesini sağlamışta. Işkı dik­
kat çekici başka bir yönü. Menderes döneminde bile 'M eclis Tahkikatı'
konu olan bu kredi yolsuzluğunun baş aktörlerinden biri muteber bir
milletvekili, M r diğeri senatör, öbürü de muteber bir tüccar olarak
kalabilmektedir. 3.5 milyar Brayt bulan batık kredilerin, suçlusu yok
glM dlr. Başbakanlık Yüksek Denetleme K u n i uzmanlarından Hilmi ö z ­
gen' ın sözleriyle "Birçok İstisnalarla ana İlkelerinden aynlan Bankalar
Kanunu, hatelı kişilerin ve banka kodamanlannm zorlamasıyla büs­
bütün çığnndan çıkarak, büyük yolsuzluklann yapılmasına İmkân
hazırlamış ve bu yolsuzluklar o derece kltabma uydurulmuştur kİ,
Yassıada duruşmalannda ve ondan sonraki takibat döneminde bu
suçlulardan hiçbiri hakkında ceza takibi müm kün olmamıştır.'

423
 "Bir bankayı batran becerikli İdareciler, sermaye çevreleri arasndakı
mesleki dayanışma gereğince, hemen bir başka bankada görevlendir­
ilmekte ve batrdığı bankadaki kıymetli tecrübelerinden yen* bankanın da
tstiade etmesi ImkAnı sağlamaktadır.*
Böyle sağlıksız biçimde gelişen bir bankacılık düzeninin daha çok
spekülatrf faaliyetlere yönelmesini, ekonormk kalkınmada üzerine düşen
rolü oynamaktan hayli uzak kalmasını ve kapkaç bir kapitalizmin has­
talı kİ annı taşmasını normal saymak gerekir.(l40)
Bütün yanlışhklar. boşluklar, usulsüzlükler ve vırgunculuk ortaday­
ken. Türkiye'yi yönetenler bankacılık mevzuatını yemden düzenlemek g i­
bi bir sorumluluğu hiçbir zaman hlssetmedler. gereğim yapmadılar. İle­
rideki bölümlerde görüleceği g*>! daha sonraki yıllarda ve hatta 200011
yıllarda bu İşler düzeleceğrıe daha kötüye gitti.

İllada Sanayici k a t Edeceğim Diye Diye...

Enaz vergi ödemesine rağmen büyük ölçüde kamu
fonlanndan desteklenmesi özel sektörün gerçekleştirdiği yatınmla-
nn 1962-1966 ortalaması, yabancı sermaye de dahil % 7 clvannda.

K.Boratav. üretim ve bölüşüm İlişkileri açısından Türk kapitalizminin

geriliğini şöyle açıklamaktadır:
"Gerişen kapitalist ekonomilerde bir hayli daralmış olarak görülen kü­
çük üreticiliğin. Türkiye'de gerek tarımda, gerek tanm dışında çok yay­
gın olduğunu görüyoruz. Bu da Türkiye'de kapitalizmin geriliğini göste­
ren başka bir delildir.
En önemlisi, kapttakst bir ekonominin temel bokişüm ilişkisini m ey­
dana getiren Işçl-kapltahst İlişkisi ve arok değerin üretim araçlama sahip
(sanayici veya tanmcı) kapitalist sınıfça elde edilmesi, henüz Türk ekono­
misinde birinci plana çkmamıştr. Türkiye'de sömürme, müteşebbis ka­
pitalistten çok. çeşitli üretici smrf ve tabakalarla tüketici (veya nihai kulla­
nıcı) arasına g re n tüccar, aracı, bankacı, tefeci gibi unsurlar ve çeşitli ve­
rimsiz faaliyetlerde bulunan burjuvazi tarafından yapılır. Artık değerin
paylaşrimasmda maddi üretim araçlarına sahip olan kapitalistin payı, şlm-
ctılık nakdi veya ticari sermaye sahipleriyle çeşitli verimsiz aracı İşler ya­
pan burjuva unsurlarının payının çok daha gerisindedir. Batı kapitalizmi­
nin sanayi devrlmınl tamamlamadan önceki yıllarım andıran bu olgu. Türk
kapitalizmini geri kalmış diye vasıflandırmamıza önde gelen sebebidir.
Nihayet, geri kalmış kapltakst veya yarı-feodai ülkelerden hepsinin
derece derece maruz kaldığı emperyalist sömürmeye, yabancı sermaye
yatırımları, dış krediler. <*ş ticaret İlişkileri içinde emperyalist ülkelere ba

(140ı DoğOT Avooglu ı . g t . İ . 481.

424
ğımlı kıbnma durumuna Türkiye de maruzdur, bu da ülkemizdeki kapita­
lizmin geri kalmışlığının b* başka belirtisidir.’
Türkiye'de A ID için Prof|.L.Lnos'un yaptığı hesaplara göre, milli g e ­
lirin önemli bir kısmı, yüksek gelir grupları tarafından akıtmaktadır,
tnos'un "müteşebbisler grubu" dediği büyük ticaret ve sanayi erba­
bına -k İ sayısı 95 bin kişidir milli gekrin %24.4'ü gitmektedir. 84 bin
kişi büyük çiftçi mllk gelirin %7.8'ıne el koymaktadır. Orta çiftçilerle be­
likte bu miktar % 16"yt bulmaktadır. Boylece. ona çftçıler sayılmazsa, mil­
li gelirin %32.2 kadan yüksek gelir gruplarının elinde toplan maktadr.
Devlet Planlama Teşkilatı'mn. sınıfları değil aile beşte bir dilimlerini esas
alan Gelir Dağılımı Araştrm ası da benzer sonuçlara varmaktadır.
Buna göre, en üstteki ailelerin % 2 0 'sl milli gelirin %57'slnl al­
maktadır. En alttaki % 4 0'ın payı İse % 1 3 ’tür. Tarımda en üstteki % 2 0
alenin milli gelirde payı %46'dır. En alttaki % 40'ın payı %17.5'tlr. De­
mek kİ. en alt gelir grupları son derece düşük bir yaşama düzeyindeyken,
milli gelirin yarısından fazlası aılelem %20'slne gitmektedir v e Enos ra­
kamlarına göre, faal nüfusun % 2 ‘slnden az b*r kısmının payı % 3 2.2‘yl
bulmaktadır. Kalkman M r ülkede, büyük arazi sahipleri ve müteşeb­
bisler elindeki bu gelirin önem li bir kısmının tasarruf edilmesi ve ve­
rimli yatınmlara yöneltilmesi gerekir. Bab'nın kalkınmasında, burju­
vazi bu fonksiyonu yerine getirmiştir.
Oysa Türkiye'de az vergi ödeyen ve büyük Ölçüde kamu fonlarından
desteklenen Özel sektörün gerçekleştirdiği yatırımlarm 1962-1966 orta­
laması. yabancı sermaye de da hi % 7 ovanndadır. Ve bunun yarışma ya-
km kısmı, verimsiz mesken yatırımlarıdır. İmalat sanayii yatırımlarının pa­
yı. % 7 toplam yatnm ın dörtte biri kadardır. Demek kİ. ithalatçısı, sanayi­
cisi. bankacısı, büyük arazi sahibi, tefeci, aracısı vb. ile mlHI geleden çok
büyük bir pay alan, fakat pek az ve verimsiz yatırım yapan sınıflar eliyle
bir kalkınma çabası soz konusudur. Kalkınma çfcmazı. bu noktada dü­
ğümlenmektedir.

A z Gelişmiş Ülkelerde A şın Lüks Yaşayışla

Sefalet Yan yan a Görülür

"D ış yardımsız kalkınma" tezini benimseyen eski Maliye Bakanı Ke­

mal Kurdaş. kalkınmanın “tutucular koalisyonu" diye nitelediğimiz sı-
mflarm yatırımlara gitmeyen gelrfenne dayandırması tezini savunmak­
tadır: "Azgelişmiş memleketlerde fert başna düşen milli gelir hissesi, as­
gari g e ç m seviyesinin altındadır. Bu gelirlerden normal ve otomatik şe­
killerde yapılan ve memleketine göre milli gelirin % 7 -1 0'u arasında de­
ğişen bir tasarruf hacmine ilaveten daha fazla bir tasarruf yapılamaz de­

425
mek. eksik ve yüzeyde bir müşahadede bulunmaktadır, özellikle bu nok­
tadan yürüyerek, azgelişmişlerin milli tasarruf hacimlerini hızlı kalkınma
İçin lüzumlu bir seviyeye (% 15-16.17) çıkaramayacaktan sonucuna var­
mak açk bir hata olmuşu* Çünkü geri kalmış memleketlerde servet da-
ğrfışmdakı eşitsizlik ve genel olarak kapitalist piyasa ekonomisinin İşleyi­
şinin tabu bir sonucu olarak milli gel* in nüfus grupları arasında dağılışın­
da büyük eşitsizlikler vardır. Genele yakın bir müşahade olarak denebil*
kİ. bu memleketlerde nüfusun azami %10'unu kapsayan küçük bir grup,
milli gelirin % 4 0'ı civarında bir kısmını alır, genye kalan % 6 0'ı da nüfu­
sun % 9 0'ı arasında dağılır. Eskmlş vergi sistemleri bu eşitsizkğl düzelte­
mez. regresıv nltelklerlyle çok defa daha da şiddetlendirirler.
Sonuç olarak, azgelişmiş ülkelerde, adeta bu memleketlerin gerilik­
leriyle orantılı olarak, aşırı lüks bir yaşayışla mutlak sefalet yanyana görü­
lür ve yüzeyde bir müşahade İle bu memleketler ekonom* kalkınma ba­
kanından çıkmazda İntibaını venrler. Gerçekte İse bu ümit k rıo durum,
geri kalmış memleketlerin hızh kalkınmaları İçin bir dayanak ve hareket
noktası olabilecek nltefcktedır.
Eski Maliye Bakanı Kemal Kurdaş. yüksek gelir gruplarının İsraf ettk-
lerl ekonom* fazlanın her sistemde seferber edilebileceğini ve bunun bir
"ekonomi tekniği* sorunu olduğunu ileri sürer.

Demirci Hükümetinin İmzasını taşıyan K ak ınm a Planı,

yüksek gelir gruplannın gereksiz tüketim talebinin yol açtığı
kaynak İsrafından yakınmalarla doludur.

Am a bunlar kttdarın yapısı gereği, boş yakınmalar olarak kalmaya

mahkûmdur. Plan'ın boş yakınmalarından birkaç örnek verelim: "Kay­
naklarıyla kalkınmaya katkıda bulunabileceklerin milli ıktlsack hedeflerle
bağdaşmayacak alanlara yönelmeleri, sosyal İtibara yönelmiş b* tüketim
tarzını benimsemesi, kalkınma üz e m d e olumsuz etki yapmaktadır.’
Türkiye'nin, dünyanın Kert yüksek gelirli toplumlanyta kurmuş bu­
lunduğu yakm llişkder. toplumun tüketim seviyesini daha da yükseltici
yönde etkilemektedir.*
"Yüksek gelir gruplannın talebine cevap veren ve genellikle gostenş
saikı le yapdan lüks tüketim, bu mal ve hizmetlerin daha ylksek oranda
vergilendirilmesiyle kısılacaktır. Ancak bu amaçla uygulanmakta olan yük­
sek gümrük vergilen ve İthaldeki miktar kısıtlamaları, bu mal ve hizmet­
lerin y u t İçi fiyatlarının yükselmesine ve boylece bu tp üretimin cazip bir
yatırm sahası hahne gelmesine yol açmaktadr. Uzun vadede kıt yatırda-
bılır kaynakların lüks tCkettm malı üretimine yönelmesi daha sakncalıd* .*
Bu sözler bir aczin itirafından başka bir şey değildir. Plan, lüks mes­
ken inşaatının kısılmasını istemiştir, ama lüks mesken İnşaatının arttığını

426
kaydetmekten öte bir şey yapamamaktadır. Plan. "monta| sanayiinde
yeni İzinler verilmesin'* demiştir, sonra bu alandaki hızlı gelişmelerden
yakınmakla yetinmiştir. "Plana ya da programlarda öngörülmemiş İç
tüketim eğilimlerini teşvik edici yabancı sermaye girişimlerine İzin
verilmeyecektir" buyurmuştur. Ardından binek otomobilleri, televiz­
yon, Avrupa blralan müsaadeleri gelmiştir. Plan, özel teşebbüsün
makine İmalini öngörmüştür. Am a makine İmalat sanayiinde yalnız
"buzdolabı, fa m a ş » makinesi vb. tüketim mallarının üretimi Plan
tahminlerini oldukça aşmış bulunmaktadır." Makine imalat sektörün­
de. beklenen yatırımların % I 8 kadarı gerçekleşmiştir. Örnekleri çoğalt­
mak mümkündür.
Milli gelirin önemli kısmı, büyük tüccar, banker, sanayici ve büyük
arazi sahibi gruplar d elinde toplanmaktadır. Prof.Enos'un hesaplarına
göre, müteşebbis ve büyük çiftçi grupları milli gelirin %32.2'slnl sağla­
maktadır. Daha önce de gördük ki. bu gelirin büyük bir kısmı temel
gereksinim duyulan alanlara gitmektedir. Geniş ölçüde verrriı olmayan
sektörleri beslemekte ve bu tp faaliyetlerde çalışanların sayısının artma -
sna yol açmaktadır.
Milli gelirden sağlackkları çok büyük p a y d pek az kısrmnı verimli ya­
tıranlara yönelten bu varlıklı sınıflar, gelirlerinin bir ktsımını. yurt dışında­
ki yaşantıları İçin yabancı bankalara aktarmaktadırlar. Türkiye'de, hayati­
nin bûyCfc kısmını yurt dtşdda geçken, ikametgahı Avrupa şehirleri olan
birçok işadamı türemiştir. Ayrıca, gazetelerin sosyete sütunlarda bk göz
atmak dahi, yüksek gelirli ailelerin T O k Parasını Koruma mevzuatdi hiçe
sayarak yılın 3-5 ayını yurt cfcşdda. Avrupa burjuvazisi İle yanşr bir tem­
poda geçirdiklerini ve Paris modaevlerinin en son *kreasyon'lanyia Tür­
kiye'ye döndüklerim göstermeye yeterlldır. İsviçre emlak Armaları. Türk
gazetelerde villa satış ilanları vermeye başlamışlardır. Bu kanlar. Türk
zenginlerdin ckş ülkelerdeki villa taleplerinin önemli b » düzeye ulaştığı-
n d bellrtisıdr.
Prof.Besım Üstünel. DPT'dekl çalışmalarda dayanarak, ithalat ve ih­
racat tüccarları, mevzuata aykırı çeşitli oyunlarla, yılda 60-70 milyon do­
ları dış ülkelerde bırakmaktadırlar. Bu para ve dışardalo işçilerin gelırle-
rdden 40 milyon dolar, yüksek gelkll Türklerd ve ıthalatçkarın ‘ karabor­
sa" döviz ihtiyacını karşılamaktadır. 100 ila 110 milyon doları bulan bu
"dış karaborsa" dövizlerinin 50-55 milyon doları. Türk turistlerinin yaban­
cı ülkelerdeki harcamalarına ve lüks ithalatd finansmanına gitmektedir.
Geriye kalan 30-40 milyon dolar ise Türk zenginlerinin villa, hisse sene­
di. banka hesabı vb. gfci ckş ülkelerdeki yatınmlarına yönelmektedir.
Yüksek gelir gruplarının yurt içi yatırımlara gitmeyen büyük gelirleri
İçin İkinci bir plasman alanı, tanmda ve tanm Aşında arazi alım-sabmıdır.

427
 Yüksek gelir grupları, "dış ülkelere yat*ımiar* ve arazi spekülasyonu
dışında, gelirlerinin büytfc kısmını gereksiz lüks tüketme harcamaktadır.
Fakir Türkiye'nin burjuvazisi, zen g n Batı nın burjuvazisi İle tüketim yarı­
şına girmiştir. Avrupai pahalı eşya 4e lebaieb dolu köşkler, villalar ve
apartmanlara milyarlarca lira yatırm kaynağının akıtıldığı lerı sürülebü*.
Yüzme havuzlu, sinema salonlu. Avrupa döşemeli milyonluk 50 bin vil­
la. sıf* verimli 5 0 milyar lira yatrım demektir.
Pahalı Amerikan ve Avrupa otomobilleri, deniz motorları, yatlar ise
yüksek gelir grupların*! statüleri gereği yaptıkları İkinci bir İsrafil harcama
biçimidir. Gazetelerin sosyete sütunlarını dolduran yüzbinlık partiler, mil­
yonluk nişan ve düğünler, pahalı dünya gezileri. Dior elbiseler, yüksek
gel* gruplarının israfının başka bir görüntüsüdür.

Yüksek Nüfuz Sahiplerine Dayayan

ve Esasen Aynı Yaşantı İçinde Bulunan İktidarların
Yüksek Gelirlilere Dokunmak Haddi Değildir

Türkiye'de kaynakların kullanılması, önemli bir ölçüde, bu yüksek g e ­

lir gruplarının harcamalarına göre biçimlenmektedir. Piyasa mekanizma­
sı. parasız milyonların İyi ve ucuz gıda, ucuz mesken ihtiyacına göre de­
ğil. para sahiplerinin lüks tüket*n talebine göre yürümektedir. Bunun
içindir kı. ülkenin demiri, çimentosu, inşaat işçisi, sosyal meskenlerden
çok. lüks mesken inşaatına kaymaktadır.
Bunun ıçindr ki. Prof Haydar Kazgan ın sözleriyle, sınai vnalatrı
%50'si yalnızca I milyon kişiye hitap etmekte, ‘ montaja" sanayi, yüksek
gelir gruplarının talebini karşılamaya yönelmektedir. Mekanizmaşöyie İş­
lemektedir: Devlet, lüks tüketim malları İthalini yasaklamaktadır; ama
yüksek gel* gruplarının -fiyatlar çok artsa bile- bu mallara olan talebi çok
güçlüdür. İthali yasaklanan malların içeride üretilmesnin engellenmesi,
ancak bu talebin ortadan kaldınlması. yani gelir dağriışının yeniden dü­
zenlenmesi İle mümkündür. Sırtını bu yüksek gelir, dolayısıyla yüksek
nüfuz sahiplerine dayayan ve esasen aynı yaşantı İçinde bulızıan iktidar­
ların. yüksek gelirlere dokunmak haddi değildir.
Bu yola gidtlemeyince. kalkınmaya yararsız diye İthali yasaklanan g e ­
reksiz malların, yabana ortaklar ya da patentlerle ve yüksek fiyatlarla Tür­
kiye'de imali başlamaktadır. Türk özel sanayiinin bugünkü sıhhatslz geliş­
mesinin başlıca nedeni, gelir dağılışındaki büyük dengesizliğin yarattığı
kaynak israfıdır. Demek ki. dengeli gelir dağılışı, yalnız adalet açısrıdan
değil, kaynakların etkin kullanılışı açısından da zorunludur.

428
 1965 Genel Nüfus Sayımı örnekleme sonuçlarına göre,
Türkiye'de hizmetçi, aşçı vb. sayısı 224.3581 bulmaktadır.
Gece klüpleri gibi, lüks lokantalar, devlet fonlarıyla kurulan lüks
oteller, klüp kisveil kumarhaneler, lüks meyhaneler bol sayıda
personeli İle Lüks Tüketim Sektörü nün hizmetindedir.

Yüksek gelir gruplarnca kaynakların israfı sorununun bir başka yönü,

devletin kalkınma harcamalarının, yerli yabancı firmaların gelirini artrma-
sı ve bunlann israflarını beslemesidir.
Yüksek g e lr gruplarının aşrı tüketimi, hizmetler sektöründe de. ve­
rimli olmayan İşçilerin sayısını artırmaktadır. Bunlar, aşçı, hizmetçi, m ü-
rebbiye. garson, bahçıvan, şöför. kedi, köpek ve at bakıdan vb. gibi ki­
şisel hizmetler *çm bol sayıda İş gücü kullanmaktadır. 1965 Genel Nüfus
Sayımı örnekleme sonuçlarına göre. Türkiye'de hizmetçi, aşçı vb. sayısı
224.358 ı bulmaktadır. Gece klüpleri, bu g e lr gruplarının artan talebi do ­
layısıyla. hızla çoğalmakta, ünlü yıldızlar -sesleri olsun olmasın- şarkıcılı­
ğa yönelmektedir. Böytece şarkı yazıcısı, bestecisi, çalgıcısı, okuyucusu
tfe şüpheli zevkte be eğlence piyasası büyümektedr. Pahalı klüplerde,
birkaç yüz kişiye şarkı okumanın milyonlara hitap eden beyazperdeden
çok daha kAriı bir faaliyet haine gelmesi. Lüks Tüketen Sektörü'nün bu
alandaki harcamalarnın çok aşırı ölçülere ulaşmasının sonucu olsa gerek­
tir. Gece klüpleri gibi, lüks lokantalar, devlet fonlanyla kurulan lüks otel­
ler. klüp ktsveiı kumarhaneler, lüks meyhaneler bol sayıda personeli ile
Lüks Tüketen Sektörü'nün hizmetindedir. Artan sayıda modaevi. Paris'ten
getedğı modeller, malzemeler, yerll-yabancı manken kız ve garsonlarla.
Lüks Tüketim Sektörü'nün hizmetindede. Yem yeni güzellik saionian man­
tar gibi yerden bitmektedir. Güzellik ürünleri enal eden dünyaca ünlü He-
lena Rubtsteın. Llizabeth Arden. O dan, M** Factor ve Ayer gibi firmalar.
Türkiye'de faaliyet göstermektedir.

Tüketim talebinin yarattığı bu verimli olmayan faaliyetler,

talep yetersizliğinden, onblnlerce personeliyle birlikte
buhrana sürüklenecektir.

Lüks Tüketm Sektörü gekştlkçe. sosyete doktorları, pskiatrlar. sos­

yete klinikleri sosyete özel okulları, sosyete berberleri, ayakkabıcıları,
mücevhercileri, lüks mobilya sancılan vb. çoğalmaktadır. Bir an için
1940-I9S0 Ingilteresı'nde olduğu gibi. Türkiye'de eşit değil, fakat adıl
bir g e lr dağılımının gerçe k le ştiricin i farz ederek, zengin sınıfların lüks
tüketim talebinin yarattığı bu verimli olmayan faaliyetler, talep yetersiz­
liğinden. onblnlerce personeliyle birlikte buhrana sürüklenecektir.
(Avcıoğlu'nun 4 0 yıl önceleri 'Buhrana Sürüklenme’ uyarları. 2000'li

429
yıllarda tam anlamıyla gerçeğe dönüşecektir. t.Y .)
Ekonomik fazlayı İsraf eden yalnız merkanti sınıf ve ondan türeyen
yüksek gelir grupları değildir. Devlet de verimli olmayan gereksiz harca­
malar İle yatırımlara yöneltilebilecek ekonom* fazlanın bir kısmını tüket­
mektedir. Bu bakımdan ilk akla gelen 4 milyar lirayı aşan milli savunma
gıderlerlckr. Karşılık paralar ve y4 İçinde transferlerle, bu miktar. 6 milyar
lirayı bulabilmekted». (Türkiye borç tablolarrıa bakarsanız, bu rakamiann
ne kadar büyük ve önemli olduğunu görebilirsiniz.)
N A TO ülkelen arasında nüfusuna oranla en yüksek sayıda asker bes­
leyen ülke % 1.7 4e Türkiye'dir. ABD 'de bu oran % l.6 . Batı Almanya'da
% 0.8. Ingdterede % O fl. Fransa da % l ve İtalya'da c)W).7'dlr. Sayı bakı­

mından Batı Almanya'da asker sayısı 440 bin. Ingdterede 437 bin. İtal­
ya'da 376 bin. Kanada’da 107 bin. Fransa'da S22 bm ve Türkiye'de 560
bindir. N A T O ve özellikle ABD. Türkiye'yi bir 'ucuz asker deposu' olarak
görmektedir. Kongre den chş yardımlar. "Ucuz askerler sayesinde şu ka­
dar milyon dolar tasarruf sağkyoruz. Onlarm yokluğunda Amerikan asker
sayısm artırmak gerekecek. Bu, çok pahalı olur." gerekçesiyle geçiril­
mekte ve büyük sayıda asker besleme dış yardımlar»! bir cins şartı hali­
ne gelmektedir.

"Doğu Aydını yıll Ardır yAİnucA ÜAtı nın sunduklarını U rtıy m Aktadır.
Yıllardır üretmemiş, hazır (ö lü m le ri Akline a İrdeleyip yAtAiİAnmAyA
çAlışmış ve BatYnın gösterdiği yolİAnn kendisi İçinde
kurt A n a oUblleceğtne kendisini İnandırmıştır.~

20. yüzydın ilk çeyreğinde 'Çakmak Hattı' olarak bilmen ve Doğu

Anadolu'nun geri kalmışlık smırını belirleyen hat. gerçekten yüzyıllar ö n­
cesinden yaşanan tartıl oluşum ve buna u y u n sağlayamayan yönetimle­
rin elinde zaten çizilmişti.
Milattan önceki çağlarda ve Ortaçağ Türk Beylikleri egemenliği altın­
da bulunduğu dönemlerde Anadolu, kültür, sanat, ticaret, ekonomi ve
siyasi yönlerden Batıya göre çok daha fazla gelişmişken, sonralan neden
geri kalmışlık sürecine g t d ? Buıu sadece eski Dünya ticaret yollannın
değişmesine bağlamak yeterli değildir. Dünya konfonktrüne uyum sağ­
layamayan. kavrayamayan merkezi yönetlcierin payı unutulmamalıdır.
Bin yıl önceleri Bizans İmparatorluğu egemenliğindeki Doğu Anado­
lu Hrtstiyan halkının büyük bir bölümü, siyasi, ekonomik aynlıkçdık ve
meshep çatışmaları gibi çeşitli sorunlar karşısında kendilerini güvenlik
içinde görememişler ve Batı Anadolu'ya göç etmek zorunda kalmışlar­
d a Boşalan Doğu kentlerini verimli yayla ve ovalannı savunman»! a ğ r
masraftan karşısında. Bizans yönetimi buraları elinde tutamamış. TürkJe-
rln Anadolu'ya yerleşmesi kolaylaşmış ve giderek Türk yurdu olmuşta

430
Yarım yüzyılı aşkın bir süredir kendi halkımız yoğun bir biçimde batıya
göç ediyor. Bu durdurulamaz ve sorunları çözülemez İse giderek büyü­
yen soruılar Türkiye'yi nereye götürecek?! 141)
OsmanlI'nın son dönemlerinde, özellikle cumhuriyet fanıyla birlikte
Türk Ekonomistleri ve riariamacfan bölgeler arası farklılıkları gidermek
amacıyla çeşitli arayışlar İçinde olmuşlardır. Ancak Türk yönetim anlayı­
şından dolayı siyasi otoriteler uzun vadeli ve özverili plan ve programla­
rın uygulanmasında gerekil karartılık denetim ve başarıyı gösterememiş­
ler ckr.
Bu başanstzlığın pek çok nedeni arasında çarpıcı b«r yaklaşımı Dursun
Yıldırım şöyle irdelemektedir: "Doğu aydını yıllarckr yalnızca Batı'nın sun­
duklarını tartışmaktadır. Yıllardır üretmemiş, hazır çözümleri aklınca irde­
leyip yararlanmaya çalışmış ve Batı'nın gösterdiği yollann kendisi İçinde
kurtarıcı olabileceğine kenckslnı inandırmıştır. Fakat Batı nın bulunduğu
noktadan gösterildiği biçimde olaylan görme alışkanlığı edinen Doğu ay­
dını. ülkesi İçin bu nedenle yalnızca problem üstüne problem yaratmış­
ta. Oysa Doğu İnsanı, kendini arayıp bulmalı. İlişkiyi kuracak iradeyi ken­
disinin yaratması gerektiğini anlamalıdır. Biz düşünmek, üretmek, yarat­
mak yerine, rahat hazır ve ucuz paket programları kullanmayı kısa za­
manda alışkanlık edindik."
D.Yıldrım böylestne bir çarpıklığı "biUmsel terör" olarak nitelemekte
ve bunun diğer terörlerden çok daha etkili olduğunu vurgulayarak "Tür­
kiye sınırları İçinde yaratılma potansiyeli taşıyan tüm terör çeşitlerini et­
kisiz hale getirmedikçe istikrar içinde gelişme imkânından uzaklaşıyoruz"
demektedir.
Bu vefakârlık örneğini g ö z önüne alarak açkca söylememiz gerekir.
Cumhuriyetin 801 i yıllarına geldlğm lz şu sıralarda hâlâ uygulanan "Şark
Hizmeti" ve "Mahrumiyet Bölgesi" neyi İfade etmektedir? Bunun yoru­
munu okuyucuya bırakarak, daha uzun yıllar devam edeceği anlaşılan bu
olumsuzluğun sorunlusu elbette doğu insanının yeterli güven ortamını
ve kalk»imasını sağlayamayan tüm yönetimler v e D o ğuya sırtını dön­
müş aydınlard».
1960 lı yrilardan bu yana, her plan dönemine ah programlarda

(M l)lr s a l Yavi. "Doğu Anadolu ve buncan Doğu Anadolu'nun O r ı Kalmskgını Bir Der­
leme". Irz rican D Ûzel küresi Yay. 1994.
Kaynaklar DPT I..2.. i . . 4 .5 .6. Be} Vfl* Kalknma PUrtan ve Yikk Prograrrtarı DPT Kak
kumada önceBtlı Yörelerin Tesbltı ve Bu Yörelerdeki Teşvik Tedbirleri Ankara. Harran
197i. Doğu Anadolu'yu Kalkndrma Sorunlan Semineri. (Türkiye Tkarer Odalar Sanayi
Ortalan ve Ticaret B er saları Bırtlgll Irzun m . 20 21 t km 1967. Musufa lıkal. 'Bölgeler
A ra » Dengesizlik ve Doğu Kalkınma". Şamil Yay.. Hüsnü Irkan. "Sosyo (konom k Bölge­
sel Çelişme". Dokuz lyKU Üniversitesi Yay.. 1987. Oman Türfcdogan "Doğu Anadolu ve
Sosyal Yapısı". Art.ara 1987.

431
dogu-batı dengesinin sağlanması gereği ve sağlanacağı hep vardır.
Ancak bir sonraki plan diğerinin tekrarından İbaret kalmış, varılan
sonuçlar yetersiz kaldığı gibi Doğu Anadolu'da kİ birçok değerler
eksilmiş veya yitirilmiştir.
Geçmişte Doğu yu elinde tutamayan tüm merkezi yönetimlerin Ba­
tı "ya da kaybettiklerim görüyoruz. Büyük önder Mustafa Kemal. Do­
ğuda n aldığı güçle Batıya yönelmiş. Ulusal Bağımsızlığınızı. birlik ve
bütünlüğümüzü Doğu dan başlayarak sağlayabilmiştir. Doğu nun kalkn-
masını erteleyerek. Batı dan soyutlayan yönetim zihniyeti "Ünlter Dev­
let" yapışma verilebilecek en büyük zarardır.
Zengin kaynaklara büyük potansiyele sahip olmakla belikte. doğasın­
dan nsanna kadar, boylesne büyük ve sürekli bir erozyonu önlemenin gü ç­
lüğünü gerçekçi bir biçimde görmectkçe bu doğnituda programlar yapma­
dıkça kıs» politikalarla Doğu nun ve ülkenin makus tahılı yenilemez.
1963 tarih. 202 sayılı kanım gereğince ilk kez 1968 yılı programında
Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde İçinde bulunduğu yöreler ola­
rak kalkınmada öncelikli belirlenmiş ve bölgelerde yapılacak yatırımlar
teşvik edimlştır. Ancak bu teşviklerden uzun vadeli sonuçlar alınamamış,
birçok teşvik kredisi heba edilmiş; bölgeye özgü kamu yatmmları İse
İhmal ve ozelleştrmeierte yok edilmiştir.

Büyüyen Batı Küçülen Doğu

5918 Teşvik Belgesinin Sadece % 5 .8 I Doğu İllerine Aitti
1968 de uygulanmasma başlanan Kalkınmada Öncelikli Yöreler
(KÖY) uygulaması. Doğu nun bütün illerini uygulama yılı olan 1968'ten
İtibaren kapsamına almasına karşn verlen teşvikler, yatırımların Doğu'ya
yönelmesi sonucunu pek getirmedi. 19 6 8 -1960 arasında verilen 5918
teşvk belgesinin sadece % 5.8'ı Doğu İllerine aitti.
I974'te petrol fiyatlarındaki ani sıçrama ie bütün Dünya kriz koşulla-
rna uygun politikalar benimserken. Türkiye büyüme ritmini pek bozmadı.
1970’lerln ortalarında İlk belirtileri ortaya çfcan ekonomik bunalım
1979 yılının sonuna kadar geçiştirilmeye çalışıldı.
Bu kriz kon|onktürû Doğu yu çeşitli şekillerde olumsuz olarak etkile­
d i Planlı dönem boyutça sanayiye ağırlık verilip, tarm kinci plana atıl­
dığı için, tarımsal özelliği ağır basan Doğu, sanayileşmeden nasplene-
meyeıce Batı De arasındaki gelişme farkınn büyümesini önleyemedi. T a ­
rım. sanayi tarafından sömürülüyordu.' 1976 sonrasında göreli fiyatlar
tarm aleyhine, sanayi lehine döndü. 1976 fiyat endeksleri 100 alınırsa.
1979’da bu oran %31 düşüşle 6 9 ‘a inmişti. Ta rm kesiminin yoksullaşma­
sı anlamını taşıyan bu durum. Tarım cı Doğu’ İçin 'çöküş' demekti.

432
 Pilavcılar Yine İ> Başında
1966 Programında Geri Kalmış Bölge Adını Duymaktan
Adet* Kor km *k

Prof.Dr Ruşen Kele» 1967 yılında Erzurum'da yapılan "Doğu A na­

dolu'yu Kalkındırma Sorunlan" seminerinde sunduğu tebliğde »Öyle
diyordu: 1964 yılı uygıiama programında yer almış olan "nüfusun yurt
düzeyine dağılımı konusunda Planda öngörülen İskân politikasının
gerçekleştirilmesi ve şehirleşme ve sanayileşme yö n ündeki gelişm e­
leri destekleyici tedbirlerin d e ona göre alınması" tedbiri gerçekleş­
tirilmemiştir.
Geri kalmış bölgelerle İlgili olarak 1965 yılı programına konulmuş bu­
lunan tedbirlerin ise pek çoğu uygulanamayan te dbkler arasındadır.
Doğu Anadolu ile İlgili sosyal ve ekonomik analizlerin geri kalmış bölge­
ler strate ji İçinde çok yönlü bölge planlaması İlkelerine göre gelişti­
rilmesi de sağlanmış değildir.
1966 yılı programından İse 'bölge planlaması" deyimi çıkarılmış,
yerine “çevre kahm m ası" getirilmiştir. KabtJ etmek gerekir kİ. 1966
programı, kalknma planının koyduğu İlkeden ve çizdiği çerçeveden bir
uzaklaşmanın ve geri kalmış bölge adını duymaktan adeta korkmanın bir
İfadesi olaralı kaleme alınmıştr. "Dengeli Kalkınmanın Araçları" başlık­
lı bölüm, baştan başa bölge planla m ası ve bu arada geri kalmış bölge­
lerle ilgili olarak çalışma yapm a zorunluluğunu örtmek ve reddetmek
amacının gerçekleştirilmesine aynlmış bulunmaktadır. Bu durum, g e ­
ri kalmış bölgelerde yatırım yapmayı, planın ekonomik hedeflerini tehli­
keye düşürecek bir tasarruf sayma eğiliminden doğmuştur.

Hastalddann Namaz Kılmamaktan Kaynakladığını Söyleyenler De Var

Araştrmalarn henüz yeterli olmadığı 1967 yriında TOBB tarafından

Erzurum'da düzenlenen "Doğu Anadolu'yu Kalkındırma Sorunları Semı-
nerl'nde. bilim adamı ve uzmanların sunduğu tebliğlerde İlginç gözlem.
Öneri ve bulgular yer almaktadr. Planlamacılar için rehber olabilecek ni­
telikteki bu tebliğlerin gözlerden kaçtığı anlaşılıyor. Örneğin hasta oldu­
ğunda doktoru mu terch edersiniz sorusuna 130 kişi hayır. 74 evet di­
yebiliyor. Hastalıların namaz kılmamaktan kaynakladığım söyleyenler de
var. Tanmda m odem teknolojiye birçok kırsal yörede neden karşı çıkılı­
yor? vb. Burada öncelikle eğitim ve bilgilendirme eksiklikleri çok büyük
boyutlarda. Sosyo kültürel, sosyo-politik ve sosyo ekonomik zenginliği
olan bu tebliğler 1967 y*na alt olmakla bırlfcte güncelliğini koruyan ve
bu alanda yayınlanmış tek örnek niteliğindedir.

433
 Planlı Dönemin Ba>lannda Kalkınma Yönünde Sürdürülen
Araştormalar ve Başarısızlığı Etkileyen Bazı Nedenler

Türkiye'de iller arası sosyo-ekonomk gelişmişlik düzeylerinin sap­

tanması amacıyla DPT. Sosyal Planlama Dairesi Araştırma Şubesinde
1963 ve 1969 yıllarında çalışmalar yapılmıştır. (Türkiye'de iller itibariyle
sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi 1963-1967. DPT: 900-SPD:207) Bu
çalışmada, oransallaştırılmış çeşitli gelişmişlik düzeyleri saptanmıştır.
1972 yılı verierinı de içerecek biçimde uzatılmıştır. A yrıyö ntem 1965 yı­
lında ilçeler arası gelişmişlik düzeyleri İçin uygıianmıştır. Bu çalışma da
aynı amaca yönelmiştir.
Kalkınmada One el kil Yöreleri tespit ederken. Yeni Strate|ıde belirle­
nen ve yalnız ekonomik değişenleri esas alan göstergelerle yetinmek
olanak dışıdır. Gelişmişi* farkı sadece ekonomk yapıda değil, önemli öl­
çüde ek on om * faktörlere, bağlı olarak kalkınma süreende değişime uğ­
rayacak d a n diğer boyutlarda da belirtilmektedir.
Kültürel, pslkolo)lk ve politik etmenler ile ekonom* faktörler vur­
gulanmaktadır. Oysa tüm pUn çalışmalarında kaynak sağlanması, tarım­
sal ve hayvansal üretimin artırılmasıyla kırsal a ltya p ım geliştirilmesi ko­
nulan sürekli irdelenmekte, özellikle krsal yöre uygulamalarında yukarı­
da saydığınız bu önemli ifisurlar gozardı edilmektedir. BaşansızIrftU
bunun büyük bir etkisi olmuş, daha önce belirttiğimiz mahallnde ça­
lışma eksikliği de bu. unsurlarn görülmesine engel olmuştur. 19501er-
den sonraki kırsal çalkantı bu yönüyle çok iyi irdelenmeli.
Bu çerçeve dahilinde Doğu'da gelişme yine ağırhkla tanmla sınır­
lı kaldı. Madencilik ve enerflye dönük devlet yatınmlan da aslında
Batı daki sanayinin Ihtlyaçlannı karşılamaya dönüktü.
1965'te GSYlH'nin illere göre dağılımını düzenleyen Bulutay-Er-
s e l'n “Gelir D a ğ lım ı" araştırmalarından Doğu illerinin Türkiye milli geli­
rinde %10.39'luk bir paya sahip oldukları görülmekteydi ve yine bu araş­
tırmadan. Doğu'dakt iller arasında da farklılaşmanın yaşandığı; bazı Do­
ğu illennın. Batı daki bazı illerden de önde oldukları gözlenmekteydi.

Enerdi Kaynaklan Doğu'da Tüketimi Batı da

Özel Sektör İse Azami Kâr Hedefinde
Doğudaki kamu yaorımlannın sektörel dağılımına bakıldığında, den­
gesizliği Doğu aleyhine artıracak yeni olgular onaya ç*ıyordu. Gerek Bi­
rinci. gerekse İkinci Plan dönemlerinde devlet Doğu'da en çok enerji ve
madencilik sektörieme yatırım yapmıştı. Birinci P lan'da% 24 olan eneri­
nin payı. İkinci Plan'da % 4 0'a çıkıyordu. Bunlara madencilik yatıranları

434
eklendiğ»de Birinci Planda bu lu dalın payı % 3 4. İkinci Plan da % 46'ya
yaklaşıyordu.
Ener|ide. madene dikte. Doğu dan çok. Batıdaki sanayilerin kullanı­
mına amade sektörlerdir. Bu anlamda devlet, ilk iki planda ağırlıkla Do-
ğu'nun şanlarını dikkate alarak değil. Batı da gelişen sanayiinin ihtıyaçla-
m a uygun tarzda Doğu da yatırım yapmıştr.
Bu dönemde Batıya dönük enerji ve madencilk yatım larından son­
ra. Doğu da kamu yatırımlarının yoğunlaştığı bir alan tanmdı.
Doğu da tarım sektöründe yapılan devlet yatırımları ilk planda
%13.2'llk. ikinci planda ise %14.6'lık pay alıyordu. Üçüncü ve dördüncü
planlarda bu pay azalacak ve sırasıyla %9.4 ile % 8.4 olacaktı. 1970'lenn
sonlarında bölge gelirlerinin yansına yakını (% 46) tarımdan sağlanıyordu.
Buna rağmen, yeni ekim alanlarının açılmasıyla. Doğu nun ekim alan­
larının Türkiye toplamı Içndekı payı arttı. I950'de ekili alanlar» %12.4'ü
Doğu illerindeyken 1960 ların başında bu % 17'ye çıktı.
1960 lı yılları İçeren Brlncı ve İkinci Plan döneminde devlet Doğu il­
lerinde daha çok enerji v e maden sektörlerine yönelmişti, ilk planda ya­
tıranlar» % 3 4'ü . !k»c!s!nde de %46'sı bu dallardaydı. Her iki planda da
Doğu daki liaştrmada % l I lık paya sahipti.
Van'da. Aşkale'de ve Elazığ'da çimento fabrikaları kurıArUen. Elazığ
ve Kars'ta Et Balık te s is le r»» yapm ına girişildi. Kars ve Malatya'daki
yem fabrikaları da 19601ar» elle tutulı* devlet sanayi yatırımlanydı.
Özel sektör İse Doğu da sanayi yatırımlar»a 1950'lerde olduğu gtol
1960'larda da pek niyetlenmedi. Çünkü 'azami kâr" hedefi, yatırım » İs­
tanbul. İzmir. Adana. Bursa gibi merkezlerde yapılmasını gerektiriyordu.
Doğu da tanmdan. gayrtmenkuiden. ticaretten sermaye biriktiren y ö ­
r e n » sermayedarları da sanayi yatınmını düşünmediler.

Devlet Doğu ya Gitmezken

Ağalar Da Köylüyü Prekapltallst İlişkiler
Çemberinde Tutmak İçin Çaba Göstermektedirler
ö t e yandan büyük pazarlardan uzaklık, yol yetersizliği, üretilebilen
ürünlerin cinsi, to p ra ğ » olanakları vb. gibi şartların elvertşsızliğ»de. pre-
kapitallst ilişkiler, gelişmeyi daha da frenlemektedir. Bu nedenlerle. Do­
ğu Anadolu, son yirmi yıldır Batı bölgeleri tanmında görülen hızlı geliş­
meye ayak uyckzamamıştır. 50.844 traktörün-1.680'i. 5.992 btçer-döğe-
rin 2701. 80.695 kara taşıtının 5.253'ü doğuda bulunmaktadır. Doğu,
toplam traktörler» %3'üne. btçer-döğer» %4.7'slne ve kara taşıtların»
%6.5'ıne sahiptir. Y ollar» büyük kısmı ham yoldur. Kar ve yağmur orta­
lığı kapladığı zaman, şehir ve kasabayla ilişkiler»! devam ettirebten pek

435
a iköy vardır. Nüfus, köylerde ve oba. dam. divan, mezra vb. g b l yerler­
de dağınık bir yerleşme göstermektedir. Köyler arası mesafe 20-30 kilo­
metreyi bulabilmektedir. Kasabaya 120 kilometre uzak köyler vardr. Ta-
rrnda karasapan hakimdir. Doğu ya pulluğun bile girdiği söylenemez.
Köy işleri Bakanlığı nın tespit ettiği rakamlara göre. Diyarbakır'da 34.127
karasapan. 693 pulluk: Mardin'de 24.242 karasapan. 164 pulluk: Urfa'da
30.945 karasapan. 492 pulkic Adıyaman'da 18.783 karasapan. 48 pul­
luk vardır. Kağnnın yanında dört tekerlekli araba sayısı çok cılız kalmak­
tadır. Tarımda hayvan gübresi dahi kullanılmamaktadır.
Bu İlkel üretim şartlarını değiştirmek İç la bey ve ağaları, arazi sahibi
şeyhleri zorlayacak güçlü b » cfcş ekonomik baskı yoktur. Bu baskının yok­
luğunda. köylüye üründen ancak ölmeyecek kadar bir pay bırakıp. İlkel
şartlarla yetiştirilen ürünün geri kalanını almak, bey ve ağalara daha avan­
tajlı gözükmektedir. Geri teknikli üretimin verimi çok düşüktür. Fakat çok
geniş araziye sahip bey ve ağalar, yüzlerce ortakçıdan aldıkları pay saye­
sinde. önemlice gelir sağlamaktadırlar. Bu durunda modern teknolojinin
İthaline pek fazla heves göstermemektedirler. Pazarla, maliyet ve satış fi­
yatlarıyla İlgilenmelerine İhtiyaç kalmadan, hiçbir külfete katlanmaksızn,
köylünün üretiminden pay almayı tercih etmektedirler. Boğaz tokluğuna
çalışan marabalann kol kuvvetinin, bey ve ağaya, makineden çok daha
ucuza mal olması mümkündür. Bu nedenle. D o ğu da bey ve ağalar, köy­
lüyü prekapıtakst İlişkiler çemberinde tutmak İçin çaba göstermektedrler.
Köy işleri Bakanlığı nın 43 ilde 22047 köyü kapsayan Köy Envanter
Etüdlerı'ne göre, topraklannın tamamı bir kişiye, bir aieye ya da sülaleye
alt olan köylerin sayısı 701'dlr kİ. toplamın %3.2'slnl teşkil etmektedir. Bu
oran, bazı D o ğu ve Güney-doğu İllerinde yükselmektedir. Tunceli. Ağn.
Hatay. Mardin. Erzurum. Diyarbakır. Siirt. Utfa. Gaziantep İlleri içerisinde­
ki 5424 köyün % l l'l yani 596'sı b# kişi, aile ya da sülaleye aittir.

Köylere insanlarıyla Birlikte Sahip Olunablldlğl ve

Köylerin insanlarıyla Birlikte Satılabildiği Görülmektedir

Bölgede topraksız köylülerin oranı çok yüksektir. Bu oran. Mardin'de

% 4 0.8; Diyarbakır'da 46.8 ve Urfa'da 53.7'dlr. Toprak sahibi sayılan köy­
lülerin Mardin'de % 60.3'ü. Dlyarbakv'da % 5 7.4'ü . Urfa'da %18.7'sl 25
dönümden az toprağa sahiptir. Görüldüğü gibi, kendi için üretim yapan
küçük mülkiyete dayak köyler bulunmakla birlikte, bölgede toprak, pek
az sayıda kişinin elinde toplanmıştır. Büyük arazi sahipleri, beyler ve ağa­
lar te şeyhlerdir. Geniş arazilerini, gen teknfclı küçük aile işletmeleri ha­
linde köylülere ektirmektedirler. Batı bölgelerinden farklı olarak burada
ortakçı köylü, bey ve şeyhlere kişisel bağımlılk İlişkileriyle bağlıdır. O n ­

436
lara karşı b rta k m hizmet ve hibe yükümleri vardır. Köylere insanlarıyla
birlikte sahip olunabıldığı ve köylenn insanlarıyla birlikte satılabildiği g ö ­
rülmektedir. Geniş toprak, m era ve sürülere sahip şeyh ya da seyyitler.
ekonomik kudretler»* dmi otoriteleri ile tamamlamakta ve köylülerden
bol miktarda bağış almaktadırlar. Aşiret reislerinden ve eski ailelerden
gelen beyler ile şeyhler, derebeylik artığı üretim ılişkilemi ve t*»ıa bağ­
lı sosyal-polltik ılışkılen halâ sürdürebilmektedirler. Ağalar ise. daha çok
ekonomik güçlerine dayanmaktadırlar. Fakat genellikle bey ve ağa ayırı­
mı yapılmamakta hepsne birden ağa denilmektedir.
Beyler ve ağalar, köylüyü tam bir çember içine almışlardır. Köylü yal­
nız ekonom* bakımdan değil, bütün yaşantısında denetim altında tutul­
maktadır.
Bu yıllarda Türk tanmı hâlâ 16. yüzyılda başlayan gerilemenin bütün
ağvlığını taşımaktadır: Köy nüfusa 65247 yerleşim noktasında yaşamak­
tadır. Muhtarlı yerleşim birimleri. 35 bin 382'dır. Köy nüfusunun
%34'ünü teşki eden 6.5 milyon kadar nüfus. 5 0 0 kişinin altnda muhtar -
lı yerleşim birimlerinde otamaktadır. Köylülerin %70'lne yakını, binin al­
to d a nüfuslu köylerde bulunmaktad». 150'den az nüfuslu köylem top­
lam köy sayısına oranı % 7 .5 ve 2 bn den fazla nüfuslu köylem oranı ise
% 1 .2 ‘dlr. Köylerin % 3 0 ü n a yakınında dağnfc be yerleşme vardır. Köyle­
rin 9*851. yaz-ktş geçit veren yoldan yoksundı*. 65 b n ı/ak yerleşme bi­
rimi ve izolasyon, gelişmeyi frenlemektedir.

"To p U m İstihdam artışı, İlk Beş Yıllık Plan'da 2.1 milyon

hesaplanmış, gerçekleşme 1.2 milyon olmuştur."
Nüfus hızla artmakta, fakat ekilen arazinin sınırına varılması dolayısıy­
la. tanmda istihdamı çoğaltma çabaları sınırlı kalmaktadır. Birinci Beş Yıl­
lık Plan, tanmda isthdam artışını 700 bin olarak öngörmüştür, ama ger­
çekleşme 213 binden ibarettir. İkinci Beş Yıllık Plan, tanmda 675 bm ki­
şilik Isttıdam artışını var saymaktadır. Prof.GUlten K a r g a n artışın 246 ile
294 bin ctvannda olacağını hesaplamaktadır. Ta rm dışı sektörde de istih­
dam artışı gerekenin bir hayli almdadır. Toplam ıst*x1am artışı. İlk Beş
Yilık Plan'da 2.1 milyon hesaplanmış, gerçekleşme 1.2 milyon olmuştur.
Halbuki toprağını yitiren topraksız tarım işçileri, durumları ağvlaşan or-
takçlar. orman köylülen ve cüce işletme sahibi aileler İçin bugünkü şart­
larda tek çıkış yolu, şehire göç etmektir. A ğ » sanayi temekle dayanma­
yan. makinesinden ham maddesine kadar dışanya bağlı, dolayısıyla dö­
viz olanaklarıyla sınırlı cılız bir tüketim sanayii, bu çkış yolunu da geniş
ölçüde kapatmaktadır. Şehirlere akın, bugünden gecekondu, işsizlik vb.
gibi çözülemeyen sorunlar ortaya çkarmıştır. 1950-1965 döneminde

437
köy nüfusu 4 milyon 911 b n anarken, şehir nüfusu 5 milyon 5 1 1 bin ço­
ğalmaktadır. Köyden şehlre akın, şehrin İhtiyaç duyup köy nüfusunu çek­
mesinden çok. köy İtimrnın sonucudur. Şehir, hiçbir zaman köyden akan
nüfusu emebilecek kapasiteye ulaşamamıştır.
Tefeolık. pazar için üretim yapan küçük İşletmelerin bulunduğu böl­
gelerde büyük faaliyet alanı elde etmektedir. Pazara satacak fazla bir şeyi
ve verimli toprağı olmayan bölgelerde, alınan borcu karşılayacak ürün bu-
lunmadığndan. tefecilik daha küçük çapta kalmaktadr. Bununla birlikte,
çok çeşıtl biçimlere girerek, tefecilik, burada da yaşamaktadır. Köylü. İler­
de emek gücüyle ödemek üzere borçlandırılmaktadır Borç, parayı vere­
nin işlerinde çalışmakta olduğu gibi, köyde ve şehirde üçüncü klşiem İş­
lerinde çalışmakla da ödenebilmektedir. Borçlanan O t a Anadolu köylü­
leri. borçlarım karşfamak üzere, sahil bolgelerne "gurbet'e gitmektedir.
Hasat mevsiminin çok kısa olduğu Doğu ıllem de. İşçi gündeliği bu kısa
sürede 15 liraya kadar yükselebildiği İçin, kışın verilen borç karşdığı. köy­
lünün em eğnln ucuz fiyatla kiralandığı görülmektedir. Henüz doğmamış
kuzular bile tefeciliğe konu teşkil etmekte, köylü doğacak kuzulama kar­
şılık borçlanmakta ve böytece kuzular ucuz fiyatla elden çıkmaktadır.
Görüldüğü gtol. tefecilik, birçok halde aracılıkla birlikte gitmekte ve
bedeli düşük fiyatla peşm ödenen 'alivre* satış niteliğini kazanmaktadır.
Aracı ve tefeci s* sık aym kişi olmakta ve satış kooperatfiemln varlığı­
na rağmen, köylünün kooperatifinin daha yüksek fiyatlarından yararlan­
masını kısıtlamaktadır. Köylünün ucuz fiyata kapattığı ürününü yüksek fi­
yatla başka alıcılara y a da kooperatifi satarak, kooperatifçilikten faydala­
nanlar. birçok halde tefeci tüccarlar olabilmektedir.) 142)

1960'laım sonuna doğru, büyük şehirlerdeki konutların

yarıya yakını resmen gecekondu olarak sınıflandırılmıştı.
Tapu alan gecekondu sahipleri değerli bir şehir
mülkünü de elde etmiş oluyorlardı.

Köylerden şehirlere gelenler, topraksız ve yoksıi olduklarından köy­

lerini terketmek zorunda kalmamışlardı. Yani, şehre geldiklerinde, malsız
mülksûz. mahrumiyet içinde değillerdi. Ortalama göçmenin köyünde ya
kiraya verdiği ya da ailesinden binlerine bir şeyler karşılığı bıraktığı top­
rağı vardı. Çoğu durumda, aym köyden gelen akraba veya hemşerllerin
kapattığı bir gecekondu semtinde ev yapmaya başlayacak kadar parası
vardı. Bu göçmenler köyleriyle bağlamı hâç koparmadılar: yıllık izinlerin­
de köylerine gittiler, çocuklarını alleleme bıraktılar, köyden erzakları d ü ­
zenli olarak geçildi. Göçmen, toprağını satmamışsa ya kira ya da ürün-
1142i D o g jn A vo o glu ı j t . » 4 30 , 435. 441

438
den pay aldı. Bütün bunlar, göçmenin şehre adımını attığı andan itibaren
tüketici pazarının bir parçası olması anlamda geldi. Göçmenler, gece­
kondularını inşaata başlacM<lan andan itibaren ve elleme geçen ek gelir­
ler sayesnde. topraksız köylülerin şehirleşmesiyle karştaşmlmayacak öl­
çüde iç pazarın genişlemesine katkıda bulundular.
1960ların sonuna d o ğ ra büyük şehirlerdeki konutlam yarıya yakını
resmen gecekondu olarak sınıflandırılmıştı.
Gecekondu bölgesi eskıdfcçe hıAukı durum da sağlamlaştı. Politika­
cılar devlet topraklan» işgal edenlere tapu vermeyi vaat edip, çoğu za­
man bu vaatlemı tutmak m e c b c y e tn d e kalcMar. Tapulanma. gecekon­
dululara belediye hizmetlerinden yararlanmasını sağlıyordu. Birkaç se­
çim geçtikten sonra bazı hizmetlerin gelmesi muhtemeldi: ama bu arada
küçük ölçekli özel teşebbüs, taşmadan tüp gaza kadar birçok hizmeti
sağlayarak devletin yerini tutmayı beceriyordu. Oturmuş gecekondu
semtleri birkaç yd içinde küçük bahçeli sağlamca evlerden oluşan i ş ç i sı­
nıfı banliyölerine benzemeye başladı. Boylece gecekondunun tananla yı-
cı özelliği kamu mallamın yokluğu olarak kaldı. Gecekondu, ailenin ken­
di malı d d u ğ m d a n (ura harcaması yoktu ve bu para konutun gekştiri-
mesı ve genişletilmesi içaı kullanabilirdi. Tapu alan gecekondu saleple­
ri değerli bir şehir mülkünü de elde etmiş oluyorlardı. Devlet arazisinin
tarihi mirası nedeniyle gecekondu semtleri şehir merkezlerinden fazla
uzak değildi ve bu mülklem yararlandığı kentsel rant oldukça büyüktü.
Gecekondu satupleri evlerini satmasalar bile, evlerinin daha çok para et­
tiğinin bilinci, can gelirlerinin daha büyük bölümünü tüketime ayırmala­
rda imkân veriyordu, ö z e t olarak, gecekondu, şehirleşme ve konut so­
runlarda çözüm getren önemli be yenilik olduğu gibi. İç pazarn oluşu­
m c a da katkıda bulundu. Varlığı, yeni şehirlilerin önce inşaat malzeme­
leri müşterisi olarak sonra da konut sorunlarını çözmüş olmalan nede­
niyle. tüketen mallan alıcısı olarak pazara katılmalarına imkân verdi. Ge­
cekondu başka açiardan da. özellikle banndırdığı dsanlann ıdedopk ev­
rimi bakımından da önem kazandı.(l43)

Bölgeler Arası Gelişmişlik Uçurumu

Göç Terör Toplumsal Yozlaşma Ûnlter Yapımı Tartışması
Türk köyü, özellikle 1948'den bu yana, çok çeşitli yollardan kapitaliz­
me doğru ilerlemektedir. Köy. kapalı ekonomiden pazara doğru açknak-
tadır. Devlet İstatistik Enstıtüsü'nûn yayınlanmış çalışmalarına göre, tarım
net katma değen içdde. köylünün kendi tükettiği miktar I950'de
%69'dur. Bu oran 19S8'de %59.3 ve 1959 da %58.5'tir. Milli Gelir in

(143) ÇagLv Keyfler. Tamiye d e DeMeı ve SnlU ı*. »e«l}im. 1995.* 2 l7 .

439
"kendi için üret İm" e giden payı 1949-1953 döneminde ortalama
%32'yken. bu oran 19 5 4 -1963 döneminde % 2 5 ie 28 arasında oynamış­
tır. Tarımda pazar İçin üretimin artışmn başlıa bir göstergesi, sınai bitki­
lerin ve sebzelem ekim alaranda artış olabıür. Sınai bitki ekim alanı.
1945 te 537 bin hektardan 1965 te 1.536.000 hektara ulaşmıştır. Bağ.
meyvelik ve sebzelik ekim alanı. 1952-1965 döneminde 1.666.000 hek­
tardan 2.305.000 hektara yükselmiştir. Pamuk gibi pancar da. şeker fab­
rikaları sayesinde, birçok büyür arazi sahibinin kapitalist üretime geçişini
sağlamıştır. Şeker Şirketleri, büyük çlfdfclerl kiralayarak onları canlandır­
mış ve modern tanm usullerim getirmiştir.
Kapitalizm, şartlar elverdiğinde, prekapıtallst dûzenm önüne diktiği
bütün engellen ykarak tarıma girmektedir. Azgelişm iş ülkeler literatü­
ründe sık sık Uerl sürülen “geleneksel köy yapısı İle kaderci kültürel
değerlerin yenileşmeyi engellemesi" tezini, gerçekler dogrulama-
m ak ta dır. Asya üretim T a rzın a özgü "durgunluk" teorisi de, aynı b i­
çimde boşlukta kalmaktad*. Bununla birlikte, kapttakst gelişme, bazı
bölgelerde hızlı, bazı bölgelerde yavaş yürümektedir. Hatta ayr* bölge
İçinde gelişme hızı çok farklı olmaktadır. Köyler, şehirlere ve kasabalara
olan uzaklıklarına, ulaştrma ve haberleşme araçlarının çokluğoıa ve yol­
lara. üretilen ürünün cinsine ve toprakların verım lilğıne vb. göre kapıta-
kst harekete katılmaktadır. "Pazar İçin üretm ln ve modem teknolojinin
giriş derecesine bağlı olarak köyler, pazar ve şehlre en açık olup kapita­
list üretim yapanianndan. kapalı olup kendi Içm üretim yapanlarna kadar
basamak basamak" dizilmektedir.
Pamuk gibi büyük işletmede yetiştirilmesi daha verimli olan ve tama­
men pazar ıçm ürerien sınai b u k le m üretimine elverişli araziye sahip köy­
lerde. kapitalizm hızla gelişmekte ve bunun sonucu bir kısım köylüler ol­
dukça kısa bir sürede, topraklarn yitirerek ırgatlaşmakta. bir kısım köylü­
ler de köy İçinden ve dışından tüccarların da borçlandırma vb. yolarla
arazi toplayarak, kapitalist çiftçiliğe geçtikleri görülmektedir. Arazinin
ağaya alt olduğu büyük mülkiyetten, kapitalizme geçiş çok daha keskn bir
çizgi izlemektedir. Bunlarda ortakçı köylü, kendini kısa sürede proleterleş­
miş bulmaktadır. Küçük ve orta arazi sahbl çiftçiler, ağır borçlanmalar pa­
hasına da olsa, modem tarıma uymaya çalışmaktadır. Bunların bir kısmı
arazilerini genişleterek büyük çiftçiler haline gelse bile, gidiş, daha çok or­
ta ve küçük çiftçilerin arazilerim yitirmesi yönünde olmuşta
Tamamen pazar İçin yapdmakla birlikte, sebze ve bahçe tanmı gibi
küçük işletmeye elverişli ürünlerin üretiminde kapitalist gelişme daha
farklı bir yol izlemektedir. Bu tp ürünlerin üretiminde, küçük mülkiyet
egemen gözükmektedir. Hay* İlkel metotlarla yürütülse dahi, genellikle
aile emeğinin yoğun kullanılmasına dayandığı İçin, küçük aile ışletmele-

440
ri bu alanda canlılık göstermektedir.
Köylerin S020'sı orman içinde kurulmuştur. 82SO köyün de toplu ta-
nm arazisi ormana bitişidir. Bu 13270 köy. orman köyü sayılmaktadır.
Daha genel planda, tarmdakı işletmelerin büyük çoğunluğu cüce iş­
letmelerdir. 1952-1963 arasında 50 dönümden az toprağı işleyen İşlet­
melerin sayısı 562 bin anarak 2 milyon 132 bini bulmuştur. 1-5 dönüm
arasında 399 bin. 6-10 dönüm arasnda 375 bin. 1 1-20 dönüm arasında
495 bin işletme vardır. 20 dönümden düşük arazili 1.268.812 işletme
vardır. Bunlar çiftçi ailelennin %40.91'lnl teşkil etmektedir. Bunlar arasın­
da pamuk, sebze ve meyve gibi nisbeten yüksek gelir sağlayan ı/ak İş­
letmeler bulunmakla birlide. cüce işletmelerin çoğu İlkel metodlarta ken­
di için üretim yapan ve pazarla az ilgili birimlerdir.
O te yandan ailelerin işledikleri arazi, başka başka yerlerdeki ıfak par­
çalardan ibarettir. İşletmelerin % 9 0'ı bu durumdad». İşletmelerin don te
biri ayrı ayn yerlerde 10'dan fazla arazı parçası işletmektedir. Cüce işlet­
melerin yanı sıra, işletmelerin gittikçe artan bu parçalanmış durumu güç­
lükleri çoğaltmaktadr. Toprak yoğunlaşması ve anan nüfusun baskısı yü­
zünden. mer a ve ormanlar geniş ölçüde tahrip olunmakta, bu da eroz­
yonu beslemektedir.
ö t e yandan bey ve ağa tipi mülkiyeti! hakim olduğu yerlerde, pazar
İçin kArlı üretim olanakları ortaya çıktığı sürece, bey ve ağalar, modern
teknolojiyi İthal etmektedrler. Ege ve Çukurova'nın bey ve ağaları buna
örnektir. 20-30 yıl önce. İlkel şartlarda ortakçı eliyle tarım yaptıran Ege
ve Çukurova'nın toprak ağaları, bugün İşçi çalıştıran modern kapitalist
çiftliklerin başındadırlar. Orta Anadolu'nun hububat ekimine elverişli böl­
gelerinde toprak ağaları, pamukçuluğa yönelen ağalardan daha yavaş
bir ölçüde kalsa bile, modern çiftçiler olma yolundadırlar.! 144)

Temel sanayiler İçin ckşarısı para vermiyor,

içeride de bu büyük projeler İçki yerli sermaye imkâlan
bulunamıyordu. Demirci filmi biraz geri oynatır.

"Büyük Türkiye" sloganı ilk kez 60'ların ortalarrıda duyulmaya baş­

landı. Türk ekonomisi asken müdahalelerin, geçici hükümetlere! elinde
istikrarsız, durgun bir hal almıştı. 1965 ten sonra sistem yerleşmeye
başladı. Ekonomi de kendine geldi. 2. kalkınma planıyla liberal bir eko­
nominin çarkları döndürüldü. Özel sektör teşvikleri bir yandan. Keban
Bara|i. Boğaz Köprüsü g*>l büyük projeler öbür yandan, ülkede kalkın­
ma başladı. Köylere elektrik gidiyor, dünyadaki büyümeden Türkiye de
nasibini alıyor, ülke Başbakan ın tabiriyle "İkiye katlanıyor "du. Enflas-

(144) Doğan Avooglu. a g e.. ».421

441
yon % 5'tl. Temel atma törenlerinin birinden diğerine koşturan Demi-
rel'in keyfine diyecek yoktu. Tabii bu canlılfc sosyal yaşama da yansıyor­
du. Sendikalar, dernekler, üniversiteler kıpır kıpırdı. Dünya ve Türkiye
doludizgin 1968 e gidiyordu.! 145)
Fakat bu hesapsız canlanmanın bir de öteki yüzü sürekli artan fiyatlar
ve giderek yükselen enflasyondu. Vurgu artık sanayi ve tereden yeri ser­
mayeyle işbirliği içinde yabancı yahrım üzerineydi. Hükümet, sanayileş­
m e maliyetini düşük tutmak ve yatırm aya bol bir k ir marjı sağlamak için
düşük ücret ilkesini korudu. Ne var ki bu ilkeyi, özellikle siyasi bilinci ve
militanlığı daha da artan işçi sınıfı açısından, sosyal adalet kavramıyla
bağdaştırmak olanaksızdı. Fakat ekonomi. Demirel'in şansına Avrupa'ya
göçle geçici bir çdtış bulan sürek! büyüyen İşgücünü emecek kadar hızlı
büyümüyordu.
Mühendis. Devlet Su işleri Genel Müdürü kısa da olsa bürokratik d e ­
neyimi olan Süleyman Demirel. hernekadar ABD Ii Morisoncu. serbest pl-
yasacı ve Batı kapitalizmi çizgisinde olsa da bu kısırdöngüden çıkacak fır­
sattan değeri e ndrecek cinliğe ve zekaya sahpti.( 146) Temel sanayiler için
<1451 M A k 6 *A nd C.DOndar. 6 Çapfc a g e . s .143
(1 4 6 ) Süleym an D e m ire l A P G e n el Başkam seçilm eden ö n ce , hizm e tin e g r e n A d a­
le t gazetesinde ka m uo yun a yu sözlerle tanıtılm ıştı ' Türkiye'nin g e n iş tuılk kitleleri S û -
teyrru n Dem ire/ in h e n ü z sıyası b ir şjh stye t o/arak tanım ıyorsa d a Türk If hayan, g e
n ı ş y j t m m a/an/an. y aboneı m uhitler. ozeHtkJe e g m m n yjp ttk IA n sonra m e v c u t ilg ile­
rini If ilişkileriyle büsbütün jrrrc h g ı Birleşik A m e n k j Baykan lo h n s o n dahil, burun sı­
ya s ı m etızfil v e b ü y ü k iş muesseselerı b u b ış n n lı yüksek M g ık v e ya p ıc ı insanı ço*
ya kın da n ra n ıyo r."
D em irel. Türkiye Cum huriyeti ta rih in d e İktidarın el değlstirlsl b ak ım ın d a n Kg! Çe­
k ici M r a>am ayt te m s il etm ek ted ir I 9 S 0 y k n a kadar Kurtukıy Savayı m ya p an a ske -
n kadro yö ne tim e hakim olm u ştu r I 9 S 0 d e iktidara gelen M e nd e re s, ka h ya ekyle ka­
pitalist OftCkık isleten eski bu toprak ağasıdır. D e m ire l ise. İsparta'nın İslam K öyü n de n
geknıy. e ğ itim in i A m e r k a d a tam am lam ış v e D e vlet Su islen G e n el M ü d ü rlü ğ ü nden
aynlcfcktan sonra Is hsyatına atılm ış bir m üteahhit v e y a b a n a firm a m ü m e ssılıd r. Mor-
rls o n ve d iğ e r bazı şirketlerin. kendi ifadesiyle 15 bm lira ayhkii m üşavirliğini ya p m ış­
tır M o rn s o n Şvketi n de n aldığı ücret 9 bm liradır A nkara Ç im en to Sanayii A Ş 'n ın
eski m ü d ü rü yü kse k m üh e n d is V edat Madan ın açıkladı ğ rıa g ö re . D e m ir e l İtalyan k e -
vlzlone C o n stru crio n e M achlne f-.rm .w n n Tü rkiye m üvnessd Al tay firmasının kom is­
yo ncusu olarak. Ç m e n t o Sanayii n e b o ru fabrikası m ak m elen sarmak ıstem ıyt» D e m i
te fin deri sü rd ü ğ ü 9 m ilyo n İma fiyatla satış, fabrikanın iç e n d e v e h e m d e 3 m ilyo n li­
raya m a l edilebileceği gerekçesiyle red de d ilm iştir Basında T a k r koylu c o c u ğ u ' diye
tanıtlan D e m ire l. y a b a n a firma k o m isyo nculuğ u nu n y a r» sıra m üteahhitliğe b asia m s
tır H ürriyet gazetesinde, m üteahhıttk ıcm gerekli parayı 'b a n k a kredisiyle v e kendi
a kesrim g ü c ü y le ' sağladığım açıklam ış '1 D em irel. O tta D oğu Teknik Ü n iv e n k e sl v e
tr e ğ ü D em lr-Ç eük teki m üteahhitlik islerinden zarar ettığm ı söylerrvekted» Fakat O r ­
ta D o ğ u ıcm e su yu te solerm d en . m üteahhitlik m esleğinin niteliklerinden yararlanarak
a c k ta n I m ilyo n lira avanta] sağlamıştır Mesela ihale, n sa a t ıg n gerekil ithal m alze ­
m esin in v e rg i v e g ü m rü k re sm in e tabı olacağı belirtilerek y a p ıld ğ ı halde. D em irci.

42
dışarı» para vermiyor, içende de bu büyük projeler İçin yedi sermaye Im-
kAları bulunamıyordu. De m* el filmi biraz geri oynatarak. DPTnın hazır
projeleri ve Suat Hayrl Ürgüplü nün Başbakan olduğu koalisyon hüküme­
ti sırasnda. Sovyetler Birliği yle yaprian görüşmelerde gerekli flnansmaran
sağlanacağı ve yatırımlar*! gerçekleştirilebileceği görülmüştü.(l47|
Bu İş birliğine koalsyon ortağı Millet Pamsl'nin İtirazına rağmen. De-
m »el: 'Biz aslında antlkomünıst b ir partiyiz Onlar ise süper bir devlet. İyi
komşuluk ilişkileri kurmak ve geliştirmek ayn İştir, rejimi değiştirmek ay-
n bir Iştır. " Bunlar devletten devlete İlişkilerdir. ~ demişti.

Antlkomünfet Demirci.
Hazırlanmış Büyük Sanayi Pro)e1erine
SSCB'nln Finansman ve Yatırım Teklifine
Balfclama Adıyor
A P hükümeti ve Başbakan Süleyman Demkel e hazır projelerin he-

ü n lv e n lte m uafiyeti gerekçesiyle vergi ve resm i geri alrm>ı» H az în e d e n alm an

İmi para, üniversiteye değil. Demlret e gHml>dr. D e m ir d in k ttda ra gelişinde basta
M ob4 m üd ü rle rin d e n 'Ü s t a d ı A z a m ' N ecd et l ger a n olm a k üzere, m aso n t} çe vte-
lerıran d esteğ i ön e m li r d o yna m ış t » . M a so n Locası n a kayıth D e m ire ! e. m ason d m a -
clğına d a r verilen sahte b elge. Tü rk m a so n Ö rgü tün ü n parçalanm asına yol açacak b i­
çim de. fırtınalara n ed e n olm u ştu r
D e m re f e iktidar y o la h o n ü H ü k ü m e tin in düşürülm esiyle a ç ık n ıjt» Dikkat çekici b*
raslantı olarak. Kjbns isinde A m e rfc a y a karsı Ç k a n v e S ovye tle r B itiğ i yle yak n la sm a -
y a çakyan Türk v e Yunan hüküm etten a yn ı zam a n da iktidardan düşm üşlerdir Bundan
başka o tarihte h e r * ı hüküm et d e ya b an cı serm aye aleyhinde birtakım tedbirler a l­
m a ya baslam slardı. İn ön ü H ü k ü m e ti yabancı petrol s*kettenyle m ücadeleye g r ı j m l }
Tü riııye Petr öderi ile Etıbank'ın çıkar la m ı ya b a n a şirketlere karsı k o n m a y a yO n e kn ıj
bulunm aktaydı. Bu nedenledte kL ık tıdar değişikliği ile yabancı şirketler ya k n d a n I g ı -
lenmısterdlr. M obil G e n e l M ü d ü rü FrScker L o n d ra m erkezcideki s 'k e t sorum lusu So
lom on a gö n d e rd iğ i v e b a sn a yansıyan A ğ usto s 19 6 5 ra po ru nd a "T ü rk ly ed e seçim
lerl m utlaka AP’nin kazanacağını, p etro l s ü e tl e r in i n e n fiy ey e k ap ık n asm a n e ­
d en bulu n m ad iğını b e Irtm istir D e m ııe l ın b asa rı». Tü rk iye ’d e m illiyetçi a k m n h a ­
la g e k s m e s rın endişe yarattığı bir s » a d a cly çevrelerce b üyük bir hosnutkkJa karşı­
lanm ıştır 8 Ekim 1965 tanhlı M illiyet te H aşan Yılmaz e r i n NVashngton d a n g önder
d ğ ı su haber. A m e r k a n n Türk seç im len yle ilgisini sdyle değerlendirm ektedir: ’W a s-
h m g to n d a k J Tü rkiye ite ilgili r e s m şahıslar, elde kağıt kalem ıh tm a k hesaplar y a p p
d uru yo r... M e ş h u r S tate D epartm ent ın kanaati seç m i A P ’n in alacağı m erkezinde.
B ü yü k çapta kendi arzuları d a o ld u ğ u anlastan bu kanaati kuvvetlendirecek fikirleri
d uy d u k la rı za m a n a ç * m em nu n iyetle ri g ö zle rin d e n o k u n u yo r. I ğ ı l kimseler, konuş
m alan s»asında S ü le y m a n D e m r d ın ö n e m i be yjfvs o ld u ğ u n u ve k e n d ıs n iyi tam
d k la rın ı söylem ekten d e g e n d u rm u yo rd u .
(147) S İt Ü rg ü p lü . SSCB ye davet ecMml> v e Kosıgln le yaptığı görüşmeler sonunda 16
Ağustos 1964 günü. S SC B nln Türkiye deki yatır m pr ötelerini destekleyeceğini Türkiye'nin
yaptığı tekillerin 1185 Inm SS C B tarafından k a b J edildiğini duyurm uştu

443
men Sovyetler'e sunulması İmkânını ver». Bu pro|eler arasında. 3. De-
mlr-Çelık Tesisi. Bandırma Sülfürik Asit Tesisi. Seydişehir Alüminyum Te­
sisi. İz m » Petrol Rafinerisi. Artvin Lif Yonga-Levha Fabrfcası vardır.
Preselerin tamamı. 1950-1960 döneminde kararlaştırılmış. I963'te
Birinci Beş Yılhfc Kalkınma Plam'na alınmış, ancak kaynak bulunamacbğı
Içm gerçekleştirilememiş projelerdir. Sovyetler sunulan bu profelern tü­
münü onaylar. Demlr-ÇeMr Tesisi 1966 yılı yatırm programına girecekte.
Bandırma Sülfürik Asit Fabrikası. Artvin 14 Yonga Fabrikası da 1966 prog­
ramında yer alır. İzmir Aliağa Rafinerisi ise 1967 programına girer. Sey­
dişehir Alüm inyum da 1967 programına alnacaktır.
Kısacası. Sovyetler Birliği finansmanıyla İskenderun'da yeni bir de-
mir-çelık fabrfcası. İzmir Aliağa'da yeni bir petrol rafinerisi. Seydişehir'de
bir alüminyum tesisi. Bandırma da bir sülfirık asit fabrikası ve Artvin'de
bir yonga levha fabrfcası kıeulması kararlaştırılmış te.

Batı: " B u n la r b ü y ü k p r o je le r d ir .
B u n la r ın b o r c u n u T ü r k iy e ö d e y e m e z i "

Demlrel. Sovyetlerle bu işlerin finansmanı konusunda bir anlaşma ım -

zalanmadanönce. projelerin Batı ülkelerince finanse edilme imkânını son
bir defa araşteır. A m a Batılı ökelerin hiçbiri bu projelerin finansmanına
yanaşmaz. Cerekçelenyse şöyledır:
"Bunlar büyük projelerdir. Bunların borcveıu Türkiye ödeyemez!" Tür­
kiye bunun yerine, mahyetı düşük başka pro|elert gerçekleştirme imkânı
aramalıdır." (Ikncl Beş Yıllık Kalknma Planı yla lig* olarak Paris'te topla­
nan OECD-Türklye Konsorsiyumu toplantısına toplantı notunda, bu ifade
aynen yer alacaktır.)
1966 yılında Sovyet Başbakanı Kosıgin'ln Türkiye’ye yaptığı iade-i zi­
yaret sırasında Kosigın'le Demlrel arasnda yaplan görüşmelerde. Sov-
yetler'ın finanse edeceği pro|eler tekrar ele alınır. Sonuç olumludur! Tek­
nik görüşmeler sonrası 17 Nisan 1967 tanhll Tü k -S o vye t ortak doküma­
nı finansman hükümlerine açıklık getirir. Anlaşma 1967 yılının 12611 sa­
yılı Resmi Gazetesi nde yayınlanır. SSCB hem projelendirmeyi, hem de
dış finansmanı sağlamayı taahhüt etmektedir. Türkiye ise borcunu kliring
biçiminde, mal satışıyla Ödeyecektir.
Yıllık taksitlerin hangi tarım ürünleriyle Ödeneceği belirlenecektir. İl­
ke olarak, bedelin tütün, pamuk, fınd*. üzüm ve narenciye gibi tanm
ürünleriyle karşrianması kabul edilmiştir. Sadece Seydişehir Alüminyum
Tesisleri nin bedeli, bu tesislerde üretiecek alüminayta karşılanacaktır.
Tarım ürünlerinin fiyatları her yıl yapdan görüşmelerde belirlenecektir.
 Te fe ci Batı M e tro p o l K red itorle ri Ö n ü n d e K ıv ra n m a k Y e rin e
SSCB'nln İnşa Edeceği
Cum huriyet Tarihinin En Büyük
Sanayi Yatırımları Olan 8 Tesisin Ödemesi
Tütü n Fındık Üzüm vb. Ürünlerle Yapılıyor

"Türkiye Cunhuriyetı'yle Sovyet Sosyafcst Cumhuriyetler Birliği arasın­

da. bazı sınai tesisler kurulması için Sovyetler Birliği tarafından Türkiye'ye
teslim edlecek teçhizat ve malzemeyle sağlanacak teknfc hizmetlere ve
bunlarla igili ödeme şartlarına ihşkc anlaşma'nın tam metni şöyledir:
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetten
Birliği Hükümeti.
- İki tike arasındaki ticaret düzeyinin yükselmesinin her iki mili eko­
nomiye sağlayacağı yararları g o z Önünde bulundurarak.
- 8 Ekim 1937 tarihli Tk a re t ve Tediye Anlaşm ası'nda belirtilen
aşağıdaki konularda anlaşmışlardır:
MADDE 1
Sovyet kuruluştan. Türkiye'de kurulacak aşağıdaki tesisler için Türk
kuruluşlarca teçhizat, malzeme ve teknik hizmetler sağlayacaklardır:
1. Bir entegre dem ir ve çelik fabrikası,
2. Bir alüminyum fabrikası, hidroelektrik sant.
3. Bir petrol rafinerisi.
4. Bir asit sülfürik fabrikası,
5. Bir lif levha fabrikası,
6. Cam fabrikasının telli ve emprime cam İmal edecek bir ünitey­
le genişletilmesi.
7. Alkol fabrikasındaki votka İmal eden ünitenin genlsledlmesl.
Sözü geçen tesislerin özellikleri işbu anlaşmaya ekli listede kısaca be­
lirtilmiştir.
11 maddelik anlaşmada inşa edilecek sanayi tesislennin isimleriyle
birlikte, kuruluşuna ait tekrafc bilgiler verilir. Bu anlaşmada en fgıncı 8'ın-
ci maddedeki ödem e şeklidir:
* 1 -8 . maddede sözü geçen hesaba alacak kaydedilecek meblağlar.
Sovyetler Birliği tkş ticaret kuruluşlarınca ve 8 Ekim 1937 tarihli Ticaret
ve Tediye Anlaşması çerçevesinde, ek olarak: Tütün, fındık, kuru üzüm,
narenciye, yaş meyve ve sebzeler, zeytin, zeytinyağı, canlı hayvan, den-
ler. pamuk, yapağı, yünlü ve pamuklu dokıcıa. trikota). ayakkabı ve ter­
lik. Sovyet kurmuşlarının ilgilenecekleri ve Türk tarafının verebileceği ma­
den cevherleri, diğer tanm ürünleri ve tüketim maları dahil, diğer sınai
mamullerin satın atamasında kullanılacaktır.

445
 Her y* Özel hesaba alacak kaydedilecek mebiağlarn % 6 û 'ı aynı yrf
içinde (ütün, fındık, kuru üzüm, zeytin, narenciye ve yaş m eyva satın
alınmasında kullanılacak ve bu % 60'ın % l S'l tütün sata alınmasına ayrı­
lacaktır.'
Burada İlginç olan ciğer tur hususta Türkiye daha sonraki yıllarda
SSCB ile yapfan ticarette hep alacaklı kalacaktır: batı İle verdiği ticaret
açfclarına karşın.

"Türkiye'nin dev projelerinin SSCB tarafından finanse edilmesi

üzerine, Bab dünyasından önemli kiraz sesleri yükselir...
özellikle ABD. T ü r k iy e Sos *etler e yanaşıyor/'
havasını yaymaya başlar."

SSCB'yle yapılan ticarette Türkiye hep alacaklı kalmıştır. Bu anlaş­

mayla Türkiye. SSCB'yle olan alacak hesabına İşlerlik kazandırmaktadır.
Oysa A BD . Küba krizi sırasnda Türkiye'yi pazarlık konusu yapmak­
tan kaçınmadığı gibi. Türkiye'nin hem askeri yardımlarını kısmış, hem de
Türkiye'yi yakın gelecekte yardım yapılacak ülkeler statüsünden çkar-
mıştr. "johnson Mektubu' ise. Batık müttefik bir ülkenin, yeri geldiğin­
de Türkiye'yi nasıl tehdit edebileceğinin güzel bir örneği olmuştur.!*) A s ­
tada İki süper ülkenin. A BD ve SSCB'nln bloklararası yumuşamaya gittik­
leri bir donemde. ABD'nln Türkiye'yle Sovyetler arasındaki İlişkinin y u ­
muşamış olmasını eleştirmesini anlamak da mümkün değichr.
O E IC l9S8'de Türkiye'den olan alacaklannın derdine düşüp,
bunlann tahsili İçin Türkiye'yi b ir "derlenm e-toplanm a planı" yap­
maya İkna ederek alacaklannın tahsilatım takvime bağladdıtan son­
ra, Türkiye'den elini ayağını çekmiştir! Türkiye ntn Birinci Beş Yıllık
Plan la gerçek bir kalknma planı yapıp. IS yıllık bir stratejiyle kalkınma
hedeflerini belirlemesinden sonra O E C D -Tü rk lye Konsorsiyumu Türki­
ye'ye sadece "kalkınm a öğütleri" vermekle yetinecektir.
Ankara, bu yüzden Batı dan gelen eleştirilere pek aldırmayıp,
SSCB den sağlanan 4 milyar dolarlık finansmanla yatınm proleterinin
yapımına geçer...
(’ ) 12 Mart 1 9 7 1 darbesinin -çenginde Inml bulgularla kuşkular e d n e n Süleyman Demirci
X ) dönem lerde hemen her devlet Sovyetler Bui\$)yte lyl MffMer kurarken...' d iy e bAjlaya
cak ve "... fakat Dtz. 1004 te Sovyetler le İyi .tışAıfere girişince m ürteıHlerım u. bjşra A 9 0
olmak ürere hefal. bu Hlfkiyt yjd rg am tşljrd /'... *diyecekti ve ' A 9 0 de v e Sarı d air y jtb r
gjm u ch ın ' sonra rrrjttenkiernden gelen karşı davranman otetleyecektı Türkiye kakınma
planı yapıyor, kimi tesisler K in "kredi arıyordu '
'Su resi s/etın yapımı (çın A B D elen ve Sarı dan linansman a ra d k 'diyor ve hem en eUyor
du: 'Sanlı kaynaklar. Türkiye nin bu projeleriyle .IgüenmedMetır* btkhrtUer B u te m le r (çın
bir r r tty * d o l* g e re U lyd . A B D ve Sarı, vermedi. Sovyetler b u proletere ılgısır* b ü d rd ı *
Demrei'ln sOtOnû ettiği donem 19û6 70 arası 197 İ d e 'd arb e' gele» tlbet A80 ile baş­
ka sorunlar, darbeye neden olacak İç olaylar vardı.
 Sovyetlerle gerçekleşen bu İşbirliği. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Pla-
nfnda milli gelirin beş yıllık donemde (1968-19731 yılda % 4 0 artması
biçimindeki cüretli İfadelerin de yer almasına yol açacaktır. Bu ifadeleri
kdnd Kalkınma Planı nın satır aralarında görmek mümkündür.
Türkiye sanayide kendi kendine yeterli olmayı amaçlarken, tarımda
kurumsal düzenlemeleri Öngören Kaldor Raporu politikacılar tarafından
reddedilmişti. K n düzenlemeden sanayi kurıiamayacağna göre politi­
k a la r İçin tek çOzüm yolu, tanmsal üretimi verim yoluyla artırarak köy-
kj nüfusa gelir sağlanmasıdır.
İmdada yine SSCB yetişiri Sovyetler Türk tarımına kökten ve kalıcı
bir etki yapan buğday tohumu yardımında bulunurlar.
O lay. Bezostta buğday tohumunun Türiüye'ye getirilmesi, verimin
dekarda ortalama 400 kg'a yükseltilmesidir.
Verimin yükseltilmesi İçin ABD 'nln "hediye ettiği" Sonar* 64 to­
humunun Türkiye'nin sadece kıyı şeridinde yetiştiği ortaya çıkmıştır.
Oysa 90 milyon dekarda tahıl yetiştiren Türkiye, ürünün % S 0 sln l İç
Anadolu, % 2 0’slnl Güneydoğu Anadolu, % 1 0'un u Trakya, kalan
SfclO’unu da değişik bölgelerden almaktadır. Türkiye'nin dönüm ba­
şına ortalama verimiyse sadece 75 kilodur. Bu nedenle. Sonar a -
64'ün verim artışı sağlayamayacağı kesinlik kazanmıştır.
1967 de Demlrel. Koslgln'ln konuğu olarak Moskova’dadır. Demırel
Koslgln den. Batılı derglerden tanıdığı tarım uzmanı Polenskl ve sanayi
uzmanı Yeleşln'le kendisini tanıştırmasını nca eder. Kostgın. Başbakan
Demlrel onuruna verdiği akşam yem eğnde bir |est yapmış, bu ki uzma­
nı Demirel'in İki yanına oturtmuştur.
Demırel yemekte diplomatik üslubu bir yana bırakarak. Polenskl'ye
buğday ve toht*n konusunu soracaktr. Aldığı cevap kesin ve kısadır:
"Bizde Bezostla tohumu var. Dönümde 1000 kg'a kadar ürün verir.
Kurak toprakta bile yetişiri"
Demlrel o gecesini, "S e v im im d e n sabaha k e d e r u y u y a m a d ım ,"
tüye anlatacaktır. Türkiye'ye gelir gelmez Ta rm Bakan Bahri Dağdaş a.
"Rusya dan hemen 100 ton buğday tohumu getir. Vakit kaybetmeyelim!
Gerekirse gümrüklerden kaçak sok" talimatını verir... Kamış gibi uzayan,
morayakın yeşil rengi olan bu buğday türü, dönümde 4 0 0 kg. ürün sağ­
lar. Bu tohum Türkiye'nin ana besin kaynağı buğday üretiminde çok ka­
lıcı etki yapacaktır.
Türkiye ilişkinin başlangıcında Sovyet teknolojisini ve üretilecek ma-
ln kalitesini bilmemektedir. Bu yüzden kapasite ve ölçekler başlangıçta
pek büyük tutulmamıştır, ö t e yandan İşbirliği Anlaşması daha sonra 60
bm tonlıA alüminyum fabrikasıyla I milyon tonluk bir demir-çelik fabri­
kasının kapasitesinin genişletilmesini öngörecek kadar genişleyecektir.

447
Ancak demtr-çellk fabrikası kapasitesinin 4 milyon tona çıkartması konu­
suna sıra gelckğlnde. görüşmeler uzamaya başlar. Anlaşma ancak
I976'da imzalanır...
Araya giren uzv»ı yflar. artık bazı değerlendirmeler yapılmasına ola­
nak taramaktadır.
1. Türkiye. Batı dünyasıyla ilişkilerini yeniden yumaşatmıştır. 196S'te
karşılıklı protesto notalan verilecek kadar olumsuzlaşan Türk-ABD İlişki­
leri yeniden ısınmıştır.
2. Türkiye'de örgütlü ve orgaraze olduğu izlenimini veren dlnl-siyasi
hareketlerin yeniden atağa geçmesi Sovyetler'I tedırgn etmiştir. D r.A h ­
met N.YÜcekök, "Türkiye'de örgütlenm em iş Dinin Sosyo-Ekonomlk
Tabanı" başlıklı doktora tezinde, 1963-1968 döneminde kom ünizm ­
le mücadelenin ve dinsel dem ekler sayısının IS kat arttığmı hesap­
lamaktadır.
3. Büyük proleterin borçlarının ödenmesinde çeşitli sorifilar çfcmış-
t r . Üretimi hava şartlanna bağlı olan tanm ürünleri, ödeme yılımn sirkü­
lerinde yer alan kontenjan çoğu zaman dolduramamıştır...
5. Türkiye büyük projeleri için Batı dünyasında yeniden kredi sağla­
maya başlamıştır... Türkiye’nin borçlanra düzenli ödediğini de dikka­
te alan Batılı flnans çevreleri. Türkiye'nin kendisini gen Odeyebrfecek bü­
yük proleterine fnansman kaynağı yaratmaktan çekinmemişlerdir. (Keban
Barajı ve Hldro-EJektnfc Sararak kpn yaratılan finansman bunlardan biridir.)
Bu tablo karşısında SSCB Türkiye'nin yön değiştirckğlni görmüş ve
Türkiye'den uzaklaşmaya başlamıştır. (Burada kendi İç dinamiklen ve de­
ğişen dünya koşullarının da payı vardır.)

"Bu tesisler Türkiye'nin yeni sanayi odaklan olarak, sanayileşme

kültürünün yayılmasında I9 30'lu yıllarda şeker ve dokuma
sanayiinin yerine getirdiği görgü eğitimi rolünü onam alardır."

Türkiye-Sovyetler arasıdaki sıcak İlişki donemi artık geride kalmışı».

Ama neresinden bakılırsa bakılsın. 4 milyar dolar değerindeki bir yatırım
tutan sonucifida. Türkiye'nin çeşitli yerlerinde yaklaşık 10 önemli sanayi
odağı yaratılmıştır. 1980 sonrasında Türiüye demlr-çelik ürünleri İhracatı­
nı gerçekleştlrebdmlşse. bu biraz da İskenderun D em lr-ÇelIk Tesisle­
rinin kurulmuş olmasıdan kaynaklanmıştır. 1974 Kıbns Banş Hare­
kâtı sonrası Batı dünyasının uyguladığı ambargoda yeterli petrol stokla-
nabtlmesi. Aliağa Petrol Rafinerisi yle olmuştur. Türkiye'nin en büyük
ovalarından olan İğdır ovasının sulanması ve Türkiye'nin en yoksti ke­
simlerinden olan Ağrı da tarmsal gelirlerin artrraş olması. Arapçay Bara-
J sayesindecfcr. Sanayinin önemli girdisi sayılan alüminyumla Türkiye'nin

448
tanışması. Seydişehir Alüminyum Tesisleri yle gerçekleşmiştir. Bu neden­
le. kurulan tesisleri sadece sanayi tesisi olarak değerlendirmek yanlışt».
Bu tesisler Türkiye'nin yeni sanayi odaklan olarak, sanayileşme kültürü­
nün yay İmasında I930'lu yıllarda şeker ve dokuma sanayiinin yerine
getirdiği görgü eğitimi rolünü onamışlardır. Nitekim, bu tesislerin kuni-
masndan hemen sonra. Anadolu'nun 8 notkasında organize sanayi böl­
gelerinin kurulup bu bölgelerin sanayi kuruluşlarıyla doimasnda bu etki­
yi aramak gerekir...
Sovyetler tarafından kurulup İşletmeye alman tesisler İçin, "Geri
teknoloji eserldlrl" eleştirisi s * sık yapılacaktır. Am a bu tesislerin
gerektiği gibi çalıştırm am asını, kurulması gereken yerde kurulma­
nı asını, Türkiye'nin bir hatası olarak kabul etmek gerekir...
Her şeye karşm. sonuç olarak Sovyet yatırımları. Türkiye'ye en azın­
dan temel mallar üretiminde önemli yol aldırıp, kendi kendine yeterliliği
sağlamada en önemli araç olan İthal İkamesini başartmış ve 'Olmayan
mal en pahalı m aldırT g e re ğ n öğretmişti.(148)
Batı nın dayatmaları karşısında alternatf kalkınma ve kaynak yaratma
becerisini gösterebileceği bu tesisler»! yapımı gerçekleştirme safhasna
gelmiştir: ancak 68 yrfımn varoluşçu uyanışı ve gençlk hareketleri, sade­
ce siyasette değH tophmsal örgütlenmede, hafcn kendi gücünü fark et­
mesi ve yönetim üzerinde etkili olması sürecim de hızlandıracak: mail,
ekonom* ve toplumsal alanlarda Batı bağımlısı politikalar, serbest piya­
sa ve özete dayanan kalkınma planlan, bozulan gelir dağılımı ve bölge­
ler arası geltşmışhk farktan giderek tepkiere yolaçacak. yükselişe geçen
siyasal İslamlaşma ve karşı devrim çabaları, devrimci güçlen harekete
geçirecektir.

"Büyyük Türkiye'nin" "Büyyük Sorunları"

Meclis te Susturulan Muhalefet Simdi Sokakta Konuşacaktı

Tir itlerin Meclis te dövülmesini. Seçim Yasası değişAhğl İzledi. "M il­
li bakiye sistemi" kaldırılarak TİP'ın bir daha Medis'e girmesi engellendi.
Zaten yalardır Parlamenter y o la mücadele verilemeyeceğini savunan sol
gruplar haklı çıka Ve kavga Meclis duvarların aşıp, sokaklara taştı. Mec-
ks'te susturulan muhalefet, şimdi artık sokakta konuşacaktı.
Şubat sonunda önce Devrimci öğrenciler çıktlar meydanlara... "Uya­
nış mitingleri" adı verilen bu gösteriler, sağcı bir grubun saldınsıyla kana
bulandı. Sağdaki gençler de Meclis'tekı büyüklerinin iz »iden gidiyorlar­
dı. Sağ»ı siyasi örgütü sayılan MIIH Türk Talebe Birliği b » hafta sonra

(I4 8 l Kenan M ert an Cem il Çakmaklı. •Geçmljten Geleceğe Kalkınma A/ayıjlan'. A lt o Kİ

laplar. 1987. *.251. 260.

449
"Şahlanmış M itingleri'» le cihat ilan etti Mehter takmının da katıldığı
bu yürüyüşten sonra Dernek Başkanı ‘ Bu. son fikri ikizimizdir. Şimdi sıra
fMl ikazda. ’ dedi.
Nitekim üniversitelerdeki ilk boykot eylemi de bu rmtingten kısa bir
sure sonra İlahiyat Fakültesinde bugün artık karuksadığımız bir gerekçey­
le başladı. Bazı kız öğrenciler okıida başörtüsü takmak istiyorlardı. Bu ey­
lem AP'II milletvekiUerince de desteklendi. Tabi Kürtçülüğü ve güney d o ­
ğuyu kaşıyanlar da geri durmadılar.

Türkiye Fırtrıalı Bir Döneme Giriyor

* V u r u n k a rd a k la r v u r u n ."
D em C e ıırt}

Yaza girerken Avrupa'dan gelen haberlerin de etkisiyle gençlik ey­

lemleri hızla U m and ı Boykotlar dönemi boylece açılmış oldu, öğrenci­
ler önce Ankara'da Dil ve Tartı Coğrafya Fakültesi'nde boykot karan aldı­
lar. Birkaç gün içinde bu eylem hızla İstanbul'a yayıldı... V e İstanbul H u ­
kuk Fakültesi nde işgale dönüştü. Rektörlüğü ele geçiren gençler bir İşgal
Komitesi oluşturdıiar. Üniversite profesörlerine toplantı odası şimdi
ateşli gençlere karargahı oluvermişti. İşte tam o işgal sırasında, gençle­
rin arasedan birinin ön plana çAtığı görüldü. 68'ln isyan ateşini tutuştu­
ran bu u zıe boylu, yakışıklı gencin adı Deniz Gezmiş'tl.
17 Tem m uz 1968 Çarşamba. İstanbul
‘ Yolumuz devrim yolu
Celin kardaşlar gelin
Yurdumuza yankee dolmuş
Vurun kardaşlar vurun ‘
68 gençliği Amerikan 6. Filosu'nu bu marşla karştadı. Zaten başın­
dan beri mitinglerin en önemli slogaru "Bağımsız Türkiye'ydi. Şimdi
Amerika'ya karşı duyıian tepkem som ut bir simgesi varck ve o da Doi-
mabahçe açıklarında dem rlem iş duruyordu.

68’ln İlk Kanlı Olayı

Vedat Demire loğlu nun Frukoiar 149) Tarafından Öldürülmesi

Karayaçıkacak Amerikan askerleri için İstanbul Genelevi yine beyaza

boyanarak hazırlanmıştı, ama bu kez 6. Filoyu çok farklı bir karşdama
bekliyordu. Günlerdir üniversitelerde Amerikan aleyhtarı bildirler basılı-

(1 4 9 i Iru kd a r. M ıA um el sokafc gosterlen » e eyleırletde ıske n kulanmamak içki 'To p lu m

Polisi' donken asay*} güçleri o k uturd u Bunlar baslar rela beyaz plastik miğferleriyle yolda
v e ya araç uz erinde yan yana dlıkdtMerm de T r ı i ı o ' denlen beyaz kapak» g a zoz eletme
b e n ze n iy o rd u L Y .

450
yor. duvarlar sloganlarla donatılıyordu. Eylemler denizcilerin üzerine zft
ya da mürekkep atmakla sınırlıydı. Asıl büyük mıtıpg 17 Tem m uz günü
yapılacaktı. Ancak polis, bu mıtlngten önce bazı öğrenci liderlerim gozal-
tna aldı. Eylemin karargahı sayılan üniversite yurdunu da sardı. Bu arada
İçerdeki öğrenciler, bir polis şeftnl arkadaşlarına karşı rehin aldılar. Geri­
lim büyüdü ve günlerdir korkulan şey başa geldi:
Engin Konuksever «Gazeteci): "Polis Teknik Ünlversıte'ye hücum et­
ti. İçen girdi. Bu arada artk önüne geleni copluyor. yerlerde sürüklüyor.
Derken arkadaki yu d u n içine kadar glrlyodar. O yurtta boğuşma oluyor.
Bu arada Vedat Demlrcloğlu camdan atriıyor dışarıya. Oradaki damın
üzerinden sokağa düşüyor. Yerler böyle kan İçinde kaldı. Hemen İlk yar­
dım hastanesine götürdüler. Oradan alıp götürülene kadar zaten koma­
daydı. İki gün komada kalcbktan sonra Vedat Demlrcloğlu Oidü."(l SO)

Olayın Hıncı ABD 6 .FH0 Askerlerinden Çıkarılıyor

_____________________ I Ö lü 40 Yaralı_____________________
İşte 68'ı kana bulayan olay böyle gelişti. Vedat Demlrcloğlu. sonu 12
Marta varacak b » kanlı tırmanışın İlk kurbanıydı. O güne kadar karşılıklı
bir özenle şiddetsiz sürdürülen eylemler aniden çığnndan çıkıverdi. Ö f­
ke. bir anda bu olayların nedeni olarak görülen şeye, yani & Filoya dön­
dü. Binlerce genç, kızgın ad*nlarla Dolmabahçe rıhtımına doğru koşma­
ya başladı. Artık polis de çaresizdi. Kıyıdaki Amerfcan askerleri, birden
bire sel gibi akan öğrenci kitlesiyle karşı karşıya kalıverdiler ve denize dö­
küldüler.
E.Konuksever: "Hiç unutmam, bir tanesinin sırtında kocaman bir golf
takımı vardı. O da çocuklara selam verir gibi elml salladı, ö y le yapeıca.
ona daha çok sinirlendiler. Birisi srtından uzun, deri kıltf lı golf sopasını al-
cfc. kafasına geçirdi. Sonra bir yumruk... doğru demze... Ondan sonra
bunlann hepsi denize atıldı orada...’
17 Tem m uz direnişinin bllonçosu I ölü 40 yaralıydı; ama daha da be­
teri sıradaydı. Ölen öğrencinin cenaze törem tam bir savaşa dönüştü. A r­
kadaşlardın cenazesini alamayan gençler, sembolik b* tabutla üniversite
önünde büyük bir gösteri yaptılar. Yine korte) in en başında Deniz Gezmiş
yürüyordu.! 151)

“ 196/ A n A ya sam g e r e ğ in d e n f A i U ö z g ü r .”
Süleyman Denurel

1960'larda Sağdaki gençler de aktftl; bir fark varckysa o da. solcular­

dan daha İyi örgütlenmeleriydi. Hükümet onlara sempati ie bakıyor.
(1501(1511 M A » B -o n d . C Dündar. B. Çaplı a g e

451
kendılerne radikallerden daha yumuşak davranıyordu. Platformlan km
dolu bir antı-komünızmdt fakat karşı oldukları emperyalizm. Türkiye'de
artık açıkça bir tehdit olarak görülmeyen Rus empeıyakzmiydl. (Ûkocûterin
bu y -ın lg ıU t r ij »e n d e deglniecektlr. t . Y )
Türkiye'deki siyası ortam kutuplaşmıştı ve Demirel. 'İdeolojik kutup­
laşma dünyamızdaki hayatın bir hakikatidir. Bell) ideolojik hareketler m o ­
da gibi çeşitli yabancı memleketlerde yayıldı. Memleketimizde, tiksindi­
rici olacak derecede aşınya kaçtı.‘ diyecektir. Buna Türk siyasi sistemin­
de özgürlüklerin çok fazla oimasınm neden olduğunu iddia etti ve ‘ D ü ­
şünce. ifade ve eleştiri özgürlüğüne... bir ideoloji bu özgürlükleri tehdit
edebilecek kadar genişletilmesine izin verilmemesi gerefcr" uyarısında
bulundu. Bundan sonra Demirel. 1961 anayasasının değiştirilerek duru­
mun düzeltilmesi önerileriyle birlikte ‘gereğinden fazla özgürlük* bulun­
duğunu vurgulamaya başladı.(152) (Kendi tahriklerin» farkında mıydı?)
Hükümetin Meclisteki konumu hala güvenliydi; fakat üniversiteler­
deki. fabrikalardaki ve bazen de sokaklardaki gürültü, askeri müdahale
için potansiyel b* ortam yarattı ve bu. Demirel için huzur bozucu bir et­
kendi. Alt rütbe* subayları ‘ milli bir görev‘ 1yerine getrm ek İçin hareke­
te geçmeye teşvik edenler vardı. Fakat buna bir cevap çıkmadı, en azm-
dan bildiğiniz bir cevap. Tek yankı, gericileri ve Atatürk reformlarının
düşmanlarını şiddetle tehdit eden Deniz Harp Okulu öğrencilerinin b »
bildirisi oldu.(IS3)
Bir hafta sonra. Ortadoğu Tekruk Üniversitesi ni ziyaret eden Am eri­
kan Büyükelçisi Robert Kornere karşı gösteri yapıldı ve arabası yakıl­
dı.! IS4| Zamanın İyi bir yargıcı olan İnönü: “Türkiye fırtınalı bir döne­
me giriyo r." öngörüsünde bulundu. Değerlendtrmesı öğrenci faaliyetle­
rine değil, işçilerin militanlığına dayanıyordu. 'Bunun İlk işaretini Sumet -
bank grevinde görüyoruz. Bu kadar uzun süren bir yanlışlığı anlamak zor-
dur. *f155)
Milli Güvenlik Kurulu daha sık toplanıp, daha çok dfckat toplamasrıa
karşın. Yüksek Komuta'dan herhangi bir tepki hAIA yoktu. Yüksek Komu­
ta. kendi saflarındaki sorunlardan ötürü sıkıntı içinde ve harekete geçe­
meyecek kadar bölünmüştü. General Tı*al. siyasi hırs işaretleri veriyordu.
Fakat yalıtılmıştı ve kolektif Yüksek Komuta gücüyle uğraşma yeteneğin­
den yoksundu.! 156)
1152) F A h m a d . a .g .e .. ».2 3 7 .
(1 5 3 ) M M y e t . 3 v e 4 K a i m 1968
(1 5 4 ) Tü rk b a a n ı. 2 0 O ca k 1969.
( 15 5) C ım ıh u n y e t. 2 6 O c a k 19 6 9 .
(1 5 6 ) 'Genelkurmay fa s k a n . Orgeneral Cem al TmjJ bir darbeyle yönelim e e l koy
ma k aa jrk iı Iflndeydl - M fT Raporu
T ı r a lı n k tn l d a v ra n }L v ı za rs ı dkkat çekiyordu. Gazetelerde küçCk haberler okıyonSu

452
 Kanlı Pazarda “A li* h İç in V u r u n ” Diye Bagnlıyordu

Tartıe "Kanlı Pazar" olarak geçen ünlü I M a y » 1969 Pazar günü za­
ten gerilim İçinde başladı. Gerilimin gerekçesi yine Boğaz da boygöste-
ren Amerikan 6. Fılosu'ydu. Bu kez gençler, yanlama sendikaları ve mes­
lek kuruluşlarını da alarak Takslm'de de v bir protesto mitingi düzenle­
mişler dL Sirkeci den başlayan yürüyüşe kaUanlarm sayısı 30 bini bulu­
yordu. Dillerde hep bağımsızlık marşları vardı.
Ancak bu kez karşı taraf da örgütlüydü. Sağa Bugün Gazetesi günler
öncesinden ‘ Cihad için hazır olun* diye yazmıştı. Bu çağnya uyanlar da
Dolmabahçe Camii önünde toplanmışlardı. Namazdan sonra çoğu çem­
ber sakallı ve bereli gençlerden oluşan bu gruplar. Taksim e doğru çık­
maya başladılar. Göğüsler « d e birbirleml tanımaları Içm Türk bayrakları
askıydı. Ellerinde İse gazete kağıtlarına sanlı sopa ve demir çubuklan ta­
şıyorlardı. Aynı anda solcu gençlik ve İşçi örgütleri de Gümüşsüyü Cad-
desfnden Taksim e girdiler. İşte korkulan düellonun vakti gelmişti. Bir
anda ‘ Allah İçin vurun ’ sesleriyle sağcılar saldırıya geçtiler. Yürüyüş ya­
pan topluluk panik içinde dağridı. A ttan molotof kokteylleriyle ortalık
dumana büründü. Ve toplum polisinin gözleri önünde öldürücü bir mey-

Genefcurmay Başkanı a l }:!m ıs n d ia n d a yabayla durm adan g eziyor, garnizonları bir y a ­

na bırakıyor, ajkerı kıtalan kenen tören a la d a m d a denetliyordu. I ; B a rka sın a. Ziraat
Bankası na g idiyo r, denetlediği k u ru n la r a/aşna d arbe le rn anahtar kurum u I T T y İ de
alıyordu.
"Bu d e n e tm gezilerinin* iye nğ ın g özleyen M İT . 19 6 8 yılının Kasım a y n d a bir g e ce , y ıl­
lar önce Dem ire! ı u y a rd ığ n aykk yord u . O rgeneral, o günlerde d e v le tti tüm ünü kap­
sayan bir p ro g ra m n K e rığ n e yackn yalçınalar yapıyordu. O rd u tynden ge le n b ılgle r.
Tural ın darbe hazırlıklarını doğruluyordu.
M İT raporları v e 'T u r a l n a y * hareketlen' İle amacını* saptayan Denvrel. hem en Ç an ­
kaya Köşkü n e koştu.
Demire! ın 12 M arta kadar ılıskkerın 'İy i v e normal* d y e ntekedığl M lT'e ı basında fuar
D o ğ u vardı Cum hurbaskanlğ:-M tT-Ba;bakanlfctan oluşan uygenbı Dem ire! kenar: he­
n ü z kopm am ış, d evreden y k a rılm a m s a
D o ğ u nun. Ç arka ya'yı d a M g ıle n dlrd ığ l kuşkusuzdu.
Çankaya'daki z rv e d e Sunay *£vef *d e d i, doğruladı g id isi- *Ne ya pacağız n e Önen rar
nrzZ* d y e soruyordu
‘ Y a p a c a ğ ım ı if b a sıl dedi Başbakan Tu ra l'r hem en em ekliye sevk cc*p y e m e b.ajk.t
b irin genreceğrz.
Demokrasi tarihim izde 'ilk v e son kez*
Personel Başkanı Orha n Pasa. Tu r al a d uru m u Özetlet»
'Kararnameyi g ö re y im ' d e d i. Gene k u rm a y Başkan.
Aslını Önüne k o yd ü a r
‘ Ya öyte mJ?* d e d v e Genefcurmay Başkanı olarak g ird iğ i kapıdan. Askeri Ş ûra üyesi
d a r ak y * t ı Y e m e Cumhurbaşkanı S u n a y a b a ğ llığ ı İle ünlü O rgeneral M e m d ıiı Tağ-
m ay g e l yo rd u
V e ... 1969 y lın d a T i z al darbesi. W r gü n d e Önlenmişti.

453
dan muharebesi başladı. 10-15 kişilik gruplar aralama aldkları solcu
gençleri kıyasıya dövüyorlardı. Bir süre sonra bıçakların da çekildiği ve
meydana kana bulandığı görüldü.
Olaylar yatıştırıldıktan sonra sağcı gruplar Taksim'de İkindi namazı
k ıld ıla r Cihad ın bilançosu 2 ölü. 114 yaralıydı. O günden sonra
meydanlara yeni bir slogan hakim oldu:
K a n a kan, lntfcam..."( 157)

“İkinci Bir 31 M Art Ol Ayı "

UnOflO
ö ğ le Namazına Ç*an Bir Grup:
“ AlU hsuın nAmAiı kılınmAZ.” diye bağırdı.

3 Mayıs 1969 Cıanartesi. Ankara

‘ Kanlı Pazar'dan sonra sağcriam İkinci büyük saldırısı bir cenaze tö­
reninde oldu. Ama bu kez hedefteki adam İsmet İnönü'ydü. Cenaze Yar­
gıtay Başkanı Imran öktem indl ö k te m gericilere karşı yaptığı sert çıkış­
larla tanınıyordu. Bu yüzden d e onların hedefi durumundaydı. Cenaze­
den bir gün önce Milli Türk Talebe Birliği. Oktem'tn dinsiz olduğunu, bu
yüzden cenaze namazının kılınmaması gerektiğini açıklamıştı Nitekim
Yargıtay Balkanı nın naaşı Maltepe Cam ii ne getirildiğinde öğle na-
m az vidan çıkan bir grup “A lİA h m ın namaz/ k ilın m A i" diye bağırdı.
Birden İmamlar oıtadan kayboldular. Ortam gerginleşmişti İnönü ce­
nazenin başında kalakalmıştc Çevredekiler, Namaz/n mezarlık t* k ı­
lınm asını" önerecek oldular. İnönü sinirlendi, "Namaz burada kılın*
CAk. kılınnutdAn ghm em "dedi. Soncuda namazı törene katılanlardan
biri kıldırdı. A m a ne olduysa namaz çıkışında oldu. Gerici kalabalık cami
kapısında bekliyordu. Korumalar İnönü'ye arka kapıdan ç Amayı teklif et­
tiler. Paşa, şiddetle reddetti ve inadına bekleşen gerici kalabalığın üzeri­
ne doğru yürüdü. Bir anda ortalık blrblrne girdi. Sonunda Paşanın yanın­
daki bir Tuğgeneral tabancasını çekip, kalabalığa yöneltti ve CHP Genel
Başkanı bu koruma altında dışan çıkabildi. İnönü, ertesi gün. yaşadığı bu
dehşet dakikalarını 'ik in c i bir 31 M art olayı" diye tanvnlayacaktı.

Silahlanan sol ve sağ gruplar... Giderek yükselen toplum sal gerilim.

Gerici saldırılar. Kürt sorununun sahneye çdıışı.
işte 6 0 la rın son vlra|ı dönülürken Türkiye
böyle bir manzarayla karşı karşıyaydı.

Ofctem ola yuva tepkiler büyük oldu. Başta Yargıtay olmak üzere bü-

1157) M .A li BrancI. C Dündar. B.Çapk. a.g .e. » 1 5 İ.

454
tün hukık kuramlarının mensupları. Hukuk Fakültesi öğretim üyeleri ve
üniversiteli g e n le r Ankara'da büyük bir yürüyüş düzenlediler. Gericiliğe
karşı bir dayanışma gösterisine dönüşen ve Anıtkabir de biten bu yürü­
yüşte başı çekenlerden bin de o yılların genç Hukık asistanı Uğur M u m ­
cu yd u . O yürüyüşte, o gün hiç dikkati çekmeyen ama yıllar sonra Türki­
ye'nin çok İyi tanıyacağı bir genç daha vardı. Tapu Kadastro Meslek Ll-
sesJ'nde okuyan bu lirfak gencin adı Abdullah öcalan'dı. O yürüyü­
şü görene kadar, her gün düzenli namaz kılan muhafazakar bir Öğrenciy­
di. Am a o gün. coşkuyla yürüyenlerden etkilenmiş ve bir anda kendini
yürüyüşçüler arasında buluvermlştl. Yıllar sonra anılarını anlatırken bu ola­
yı kendisi açısından bir 'dönüşüm anı* olarak tanımlayacaktı. Ocalan. o
günden sonra sol yaygılarla tanışacak. Siyasal'a girecek ve o yıllarda m ey­
danlara çıkan "Doğu Mıtingleri'nln de etkisiyle Kürt sorunuyla ilgilenme­
ye başlayacaktı. Böyiece Türkiye’nin en Önemli gündem maddesi haline
gelecek PKK terörü ve Kürt sorunu da 60'ların son basamağında filiz ver­
miş oluyordu.
Silahlanan sol ve sağ gruplar... Giderek yükselen toplumsal gerilim...
Gerici saldırılar... Kürt sorununun sahneye çıkışı... İşte 60'ların son virajı
dönülürken Türkiye böyle bir manzarayla karşı karşıyaydı. 68'de öğrenci
olaylan başladığında göstergen sağduyulu tavır korunamamış ve şidde­
tin üstüne şiddetle gidilerek olay bir kan davasma dönüştürülmüştü. Bun­
lar neden ve kimler tarafından kışkırtılıyordu. Bunlan ileride göreceğiz.
Sokaklar böylesne dalgalanırken. Medrs neredeyse tamamen devre
dışıydı. Hükümet » e yıllardır başedemedığ! bir af sorunuyla boğuşuyor­
du. 27 Mayıstan 9 y i sonra hAIA Bayar ve arkadaşlarına siyasal haklan ve­
rilememişti. Verilmeye yeltenıldlğınde İse çok bildik bir marş hemen
çalınmaya başlandı: "IhtlIÂI g&Myor...“

“Gerginlik Yarat" “Sokağa Dök” “Yok Et”

Seçim Taktiğiyle Sol ve Radikaller Sokağa k ü rse

12 Ekim 1969 genel seçimleri, ciddi bir şey beklenmemekle birlik­

te. hiçbir değişiklik getirmedi. Hiçbir muhalefet partisi Demırel ln A d a ­
let Partisine bir alternattf sunmadı. CHP. hAIA eski kimliği İle ortanın so­
lu çatışmasının yarattığı tahribattan kurtulmaya çalışıyordu. TİP'In İç tar­
tışmalar ve hizipçilikle başı demeye» ve I969'a gelindiğinde. I965'te
partiyi destekleyen 'd e vrim ci' gençlik İçin gereğinden fazla mazbut ol­
muştu. İlginç olan yine seçmenlerdi. Bu kez 1950'den bu yana yapılan
bütün seçlmlerdeknden daha düşük bir katılım düzeyi (% 64.3) sağlaya­
rak partilere ve politikacılara yönelik hoşnutsuzluğunu gösterdi. Bu dü­
şük katılımda Demırel ln payı. % 6 .4 gerileyerek % 4 6 .5 . 1957'dekl DP

455
oylarından daha düşük oldu. CHP ve TİP de oy kaybetti ve milli bakiye
sisteminin kaldırılmasıyla birlikte TİP In Meclisteki milletvekili sayısı 2'ye
indi. (158)
Zaten karmaş* TİP kendi İç sorunlanyla parçalanmaktaydı. Yani sol
ve radikaller yönetimden uzaklaştırmıştı. Dışlanan grupları doğal olarak
sokağa dökecekti. Sola karşı olan ABD'nın ve büyük sermayenin gü dü­
mündeki Türk elıtl "benim dediğim ve İnandıklarım doğrudur, sizinkiler
yanlıştır." dayatmasının sonuçlarının tüm kuronlarda anarşi ve terör ola­
cağını bilmiyorlar mıydı? Elbette biliyorlardı. Amaç açık 'gerginlik yarat",
'tırmandır*, 'sokağa d ö k ' v e 'yo k e t ' Demlrel'ln liberal demokrat(l) an­
layışı kendi dogmaları için geçertıydt. Bunun İçinde ordu üst kademesine
karşı tahnfc taktikleri kullanıyor ve kullanacaktır. Kılıçlı memurlar gelip g e ­
çecek. ancak Demir el yenilmez pehlivan gtoi düşüp kalkacak, ama dalma
yukanlara tırmanacak. Çankaya'ya kadar yükselecektir.
İstikrarsız siyasi ortam. Silahlı Kuvvetlerde maceracılığı ozendrdl ve
bu durun Milli Güvenlik Kurulunun ad*n atıp bir uyarı yaynlamasına yol
açtı. 27 Martta üniversitelerdeki kargaşaya karşı sert bir demeç yayınla­
yarak beklenmed* bir a d m attı ve üniversitelerin özerkliğine aldırmayan
karşı önlemler tehdidinde bulundu. M GK. anayasanın saptactğı danışma
ve tavsiye görevinin ötesine geçmişti. Fakat rejimin varlığı söz konusu
olunca, salt yasallık M O üyelerinin önünde engel değıldı.(lS9)
1960 sonrasında İslamcılar Adalet Partisi çatısı altında toplantılarsa
da AP. İslamcı kişileri hiçbir zaman önemli mevkilere getrm edl, onları
aksesuar olarak kullandı. Türkiye bu süreçte İslamcı kimlikle siyaset yap­
mak İsteyenlere henüz kapalıydı. Demokrat Parti nin devamı gibi görülen
Adalet Partisi de benzer bir toplumsal yapıyı temeı alarak muhafazakar
kesimi küstürmemenin yollannı aradı. Kimi dini hareketlerin AP'ye olan
yak*ı ilgisi MSP'll yıllarda dahi sürdü. Adalet Partisı'nin Nurcular gtol ki­
mi İslâmî gruplara karşı yunuşak tutumu sürdürdüğü söylenebilir. Bu­
nunla birlikte Cumhuriyetin laiklik İlkesini vurgulayan Anayasa’nın hü­
kümlerdi aşmamak Içm son derece de dikkatli davranmışlardık 160)
Ancak. AP nin "Her Müslüman Türk göğsünü gere gere Müslüman
olduğunu söyleyebilir.' sloganı. İslam a karşı yumuşak ve hoşgörülü tu­
tumunu yansıtmaktadır. Bu tutumu nedeniyle daha ünce DP'yl destekle­
yen dini grupların önemli bir kısmı A F y l desteklemiştir.1161)

(1 5 8 ) « « m ı sonudor basında yay mlandL l9 L k lm I W . fcj selimlerin bu çoıürrOeme^l l^ n

1* 2 MTchael Mylond. *Crlsls at m e Po *v T u * e y s 1009 tiecoon*. M tp U U V O l (1 9 70 ). I -
16. Nakleden r.A h m o d . a.g.e.. s.239.
(1 5 9 ) f A h m a d a .g .e .. s. 240
(1 9 0 ) Şerif M a / d n ‘ Tü rkiye 'd e Dm v e Siyaset*. S .I2 S . N k d . Y A k d o ğ a n . s.163.
(1 6 1 ) Y A k d o ğ a n . a .g .e .. s.163.

456
 Siyasal islâmın Y «y g ın h > m u ın d «
Y*n Mil İtA n Taşeron Demek Patlaması
1969 İslÂmcı Gençlerin Mllllyetçl-Sağcı Kamptan
Ayrışmaya Başladıkları Yıldır
AP Başkam ve Başbakan olarak DermreCln partachğı 1960larda a n d -
komünl/m, manevlyatçılık, muhafazakarlık gibi değerler etrafında sağ
cephe ie İttifak yapan ve örgütlenen İslamcı gençliğin gündeminde, ye­
ni cami ve mescitlerin açimast. Islâm Akademileri, k u İmam hadpleri.
Islâm k öleleri kurulması, k u öğrencilere tesetturlü olarak okuyabilme­
leri gibi açılımlar yer almaktaydı. 1969 yılı İslamcı gençlere mılliyetçı-
sağcı kamptan ayrışmaya başladıkları yıldır. Bu y i yapılan M TTB (Milli
Türk Talebe Birliği) seçimleri, blâmcılann sağcılık ve milliyetçilik konum­
lan üzerinde kİ tartışmaları açığa çıkarmıştır. 'M üslüm an Türkiye* ve
'M illiyetçi Türkiye" sloganları çekişmesi sonucu 19 Ağustos Kongre-
sl'nde başkanlık seçimi biamcılare zaferiyle sonuçlanmıştır. M TTB bun­
dan sonra "mukaddesatçı gençllk'ın İslamcı çizgide "billurlaşması İçin
bir fidelik" olmuştur Bu gençbk İslâmî sistemi kurma ideali etrafında bir­
leşmiş ve doğrudan laik sisteme karşı ta v » almıştır.
1960’tan sonra. MBK ve A.Türkeş In gayretleriyle kurulan Devlet
Planlama Teşkilatı gibi bürokratik mekanizmalarda ılımlı-muhafazakâr
kadrolaşma başlatirken Büyük Doğu Diriliş. Hilal gibi dergierle Bu­
gün Sabah gtoı gazetelerde flkrt-aktüel. Türk-lslâmcı bir sentez oluşturul­
maya çalışıldı. Şair ve yazar Necip Fazık Ktsakürek. bu sürecin en popüler
İsmi olarak eller üzerindeydi. 1960 Anayasası ndan sonra siyasallaşma.
İktidar ve muhalefet partilerinin çevresindeki odaklaşmanın ötesne geçe­
rek kurumsal sol ve sağ boyutlara ulaştı. Ancak bu yıllarda ciddi b » blâ-
mi hareket olmachğı için yaygın blâmcı gençlikten de söz etmek m üm ­
kün değildir.(162)
İlahiyatçı Profesör Bahriye û çok un bu donemle ilgili dikkat çekici bazı
tespitleri şöyledlr: "İmam Hatip Okullamı bitiren gençlerrı yayınladklan 50.
y i özel sayısında. Cunhurtyetmlzln korucusunun achna bir kez olson yer
verilmemiştir. Aynı dergiden seçilmiş paragraflarda şunları yazıyor: Üzüle­
rek ifade edelim kİ. bütün islim ülkelerinde ve ülkemizde müminler tevhi­
di açıklanır manada kavrayamamışlardır. Bu kavrayamamazlık sebebiyledir
kİ. islim pratik hayatın düzeni olamamaktadır. Huzur ve saadete ulaşmak is­
tiyorsak. Allah Kanunlarını zan gibi mukaddes tanıyalm. Muslumanlar ferdi
ve içtimai hayatlarını Allah 'ın emir ve yasalarına göre tanzim edeceklerdir.

(162) Tevflh ÇavcUr. 'Cum huriyet D ö n e m n d e O n < ;tk \ Cum huriyet D ö n e m Türkiye
An$*Jopec1l$t. c 111:3. buntoul. 1983. $ 8 l 0 r A kdoğan $.160.

457
 1950 yıhndan önce kurulan ogrend demekleri. M u sonraki y ıla rd ı fcödara gelen siyasi
p arti er tarafındın, o n lu m ldeoto|lerl doğrultusunda ku.lanlmokuyd Türkiye M ili Türk T a ­
lebe federasyonu (TM TT) hurlardan biridir Bir d g e n M * Türk Talebe Bktlgl (M TTB l b e DP
döneminde anthom ûn b t ve m lltyeıçl sag (lığ lım ı sürdürerek g e ld i Bu demeğin Ocak
I9 6 r d e İstanbul Tektik Üniversitesine yaptığı baskın protesto eden ogrend ve Ogrettn
üyeler mm karldıg. yü rûyû» gençler arasmdafcJ kutuplajm ayı ve ç a ttjm ıy halanda an bir
eyle m okrıujrur ıWr«n< K v t

Devrimci Doğu K O M r Ocağı :OOKOl ran d o ğ u e tk M d e rl çerçevesinde Önce Hokkan de. dUnı
ıcrra fa v a n d a ya p tın mitingde ürerlerinde Kütçe » r tu lu a tı b lı aça. ne ekme*, ne Oug
day. ne yemek* yarık pankartlar tajKMjr B ü a d ı Fak Bucak a ak Kütçe b» tik okundu Kürt
çe rim serbest bvaJuTnası talep e c i d Bu d o ğ u etvırkklerl Lice'de. Kars'a bo&l Susul v e İnce
su d a Dtyorbakırda M okıryodı da sürckrüldu T » de bu etkmadere katılmaktaydı -U>vt

458
 Y o tU , >dnİmeAie « m / r w Süleyman Demirci
Sokak g ö lle r le r i v e S «g sol çaltjm aiarı g ide re k ya yılm a k la yd ı & a jb «k a n D e m » d b e
'5oA.iAI.ir y um m eAJe jL y rv ru z ‘ ckyardu
Uare- 'A m e rik a n ( m p e r y a l z m n e K «r>ı Mustafa K e m a l' a dı «k ın d a T a k ı m d e d ü z e n ­
lenen m itin g e g id e n yakiaşk 3 0 b cı o g re n a y e . s a g g o r u je m e n v jp k ıjle n n saldrısı
a z erme b la n b d b ü y ü k kargaca ya la d ı

ldeek>|lk K utuplaşm a
G iderek MMKanUjm.j
ö r j û d û Şiddeti
Tırman (farıyor
K o m a n d o denilen Clkûcü
gençler eğitim
ka m p İA rn d a askeri
eğitim e b en ze r
şekilde y e t iş ilm e k le y d i

459
 D ir ile r i düğm eye
b * s m ı> o U y U r k o n t ­
ro ld e n y * m p t ı . Sadi
K o ç a ş 'ın d a b elirttiği
g ib i ü n iv e rs ite g e n ç li­
ğ in in hakk v e m a s u m
ta le p le ri sanki g i z i e l­
le r ta ra fın d a n a m acı
d ış ın a sa p tırılm ış .
1961 A n a y a s a s ın ın
g e tird iğ i h a k v e öz­
g ü rlü k le r y a n lş bir b i­
ç im d e is tis m a r e d il­
m e y e b a şla n m ıştı.
Ü n iv e rs ite le r h e r çe şit
o to rite y e , k u ra la ra v e
yasalara b a ş kakftran
Silah* m ilita n g ru p la rı­
n ın v e Ş id d e t ya n k la rı-
n ın d e n e tim in e geç­
m iş ti. Polisin y e te rs iz­
imi ka rşıS n d a askerler
d e çatışm a la ra Sokul­
m a k ta y d ı.
"B ir a v u ç ' İn san Tü rk i­
y e 'y i nasıl sarsabilirdi?

460
 Haziran 1 96 5 ism e t İn ö n ü 'yü M u h ­
sin Bat ur'un koluna g ırm ıy olarak g ö s te ­
ren bu fotoğraf. I9 6 0 'lı yılların ortam ını
d a yanşam aktadır.
1 9 6 4 'teki A.P ko n gresin de D e m » el'İn
g e n e l balka n seçilm esi a rd n d a n . İnönü
Btısbakankğrıdakl k o a lsyo n bozu lm uş
ve Suat H a yrl Ü rg ü p lü Başbakanlığında
geçici ye n i b ir hüküm et ku rd u ru lm u ştu
D e m ir d in önderlik ettiği m erkez sa­
ğ ın güçle n m e si v e fcndara yürüm esiyle
siyasal ku tuplaşm a ye m d e n uç v erm e ye
başladı. Sosyal devletçi projeler üreten
M .B atur. İn ö n ü 'y e yakınlık d uym akta.
İnönü d e giderek yitirm ekte old uğu güç
v e iktidarı karsısında askerlerle dirsek
re m au nd a bulun m ayı yeğlem ekteydi
Daha sonraki y ıla rd a M Bar ur d a kendi
s n e ya kın g ö rd ü ğ ü C u m h u riy e t Halk
Partis in d e n siyaset ya p m a ya başlaya­
caktır.

Üniversiteler, ö z e lik le N A T O v e A B D 'd e n b a ğ m s ız bir Tü rk iye ko n usu nd a p o B tk le }-

m e y e başlam ışlardı, t l a lın d a n dağıtılan bildirilere bakıkrsa. b u he ye ca n Türk SUahk
K u v v e tle rin i d e sarrmst. " ö z g ü r S u b a yla r K o n tk e s T n ln (O c a k 1966) v e " M i l li K u r ­
tu lu ş K o m lte »l" n ln ıMa/t 19 6 6 ) d ağ ıttığ ı blldlnlerde. *Bu g a yri m llU h ü kü m e t p o ltl-
k a sn a v e Tü rk iye ’yi kendi u yd usu haline g e tire n A m e rika 'ya k a ry birlik v e m ücadele*
ç a ğ rıs n d a b u lu n u y o rd u G .K u r Bajkanı C e m a l T u ra ! derhal 'M e v c u t Rejimin M uhalif­
lerine' bir u y a n yaptı. A rd ın d a n ‘K o m ü n iz m e Karsı M ü ca d e le M e to d U n * a d i kitabı
v e 'C u m a t rrt m a m e le n 'n l yayınlam asıyla, sağcılar sdculara daha büyük bir şevkle
saldırmaya başladılar. A ltta şokla C e m a l T ı r al v e sağda Kocg. M u h s in Batur.

T B a ty c -A B O f e s k J k d n d c C c e p ı d h l t ı l n
Sokağa T u a a o
S H azaan 1 9 0 4 te . ABO B a ssa n (o m s o n u it
•«Ons »1 t ı r kamru a s ı n ı ı » f i Y ıfgMOm u
< a W / n a b a k u yOndtgenlf ç a p t a s o n a t l a r d o ğ a
i a t r ' ıç c n k l n r e k i u b u h n v a rlığ ı 1 3 O c a k
1 9 0 0 d a o n a y a c * n İ n ö n ü ( o h n s o n a ı J H a z i­
r a n I 9 0 4 'r e y a n * v e r i r e * » e m e k t u b u n * h a y a l
k n c > o k k a g u n u y a l ı n ı a r a n d a n d a Y c a f B tr
dtaya Ilın d ı. r k U f t kv dünyada yerini
a â » .* y e k in d e ç a r p o M a ç k ıla m a y a p n » * o . B u
g e k s m e ıe » Ö z e m le o m u n d ü n y a d a A m e rfc a n
k a r s t o ta n 6 f l S u s a g n n M r e t e n e f y e ç a lış m ış
T O m yede de g e n ç le r se n a sın a d O k ü tm ü s n ı
T e m tn u t 1 9 6 8 d e A S O 0 » o s u r » * ııy a ıe fl n e ­
d e n i y l e B a ş la y a n o t a y u » g i d e r e k M m a n m ı} . g ı>
v e n B k g ü ç le r ty te ü r r v e r s k e O ğ r e n c l e n ç a t o r n a y a
b a su ra ş ia ra
r a n d a ö ğ r e n c i l e r u a ıa A n d a n O e k r t a b a n ç e 'd e d e
n u e a t l a n A m e ık a n a s k e n e rtra n s u d a n ç * a n » s<

461
tslAm insanlığın temel sorunları hakkında değişmez çözüm yollan öngör­
müş bir kez Kural ve prensipler koyup kendin kabul eden her ferdi bunla­
ra uymaya zorlayan bir otonte. Demokrasi ise ne bir tez ne de İnsanlara de­
ğişmez değer hükümleri sunabilen bir kaynak. Sadece bir metod '
'1962 yılında dm görevlileri tekamül kursunu yönettim. Kursun so­
nunda bir tören yapmayı teki* ettim. Müftü dahi hepsi karşı çAtılar. Ora­
ya gitmektense İşimden vazgeçerim karştfığmı verdi. O na dedeleri. Ata­
türk'ün anıtının bulunduğu yerdi. 1967 yılında Kurtuluş Savaşımızı. A ta­
türk ünitesini İşlerken. 9 yaşmdakı bir öğrenci O gavurmuş' diye bağırdL
1969 yılında su baskınma uğrayan bir köyümüzü ziyaret ettim. Okul ha­
rap bir dunundaydı. Köyde, sarıklı, cübbeli delikanlılar gördüm , sordum.
Atabey'den gelen nur öğrencileriymiş. Muhtan bulup sorduğumda hiçbir
cevap vermedi, derhal meseleyi kaymakama intikal ettirdim. Cumhuriye­
tin nimetleri ile yetişmiş olan kaymakam da İlgilenmedi." Panislâmlık öz­
lemi sadece eğlbmslzlerln değil, yarı aydmların da özlemi haline ge tril­
mek istenmektedir. Bugün çoğu kez tanrısal cezalarla tehdit yolu İzle­
nmektedir. 'D evlet İşlerini şeriat u ya n n ca y ö n e te m e ye n le r ka firle rd ir.',
Laikliğe İna na nla r d in s izle rd ir', 'A tatürk, A ta tü rk d iy e H a zre tI M u -
h a m m e d 'I u n u ttu la r' K u ra n ha rflerini ka ld ırm a k d in in y o k ed ilm e sin i
kolaylaştırm ak İç in d ir." diyen vaizler, artık cesaretle şeriat yönetimini
övmekte, laik Cumhuriyetmlzi ve demokrasiyi yermektedirler.*1163)

Asker Rahatsız 700 Albay Emekliye Sevk

Silahlı Kuvvetlerden mİ korkacak millet?
Vahim olduğu kadar gülünç bunlar. "
Süteyman Demlfel

Ülkedeki genel istikrarsızlığın hızla arttığı bir ortamda Islâmcı faali­

yetlerin v e ordunun en hassas olduğu laiklik ve Atatürkçülük karşıtı
olaylar, ordu tabanındaki rahatsızlığı gösteriyor, orduda gürültülerin ol­
duğu. Silahlı Kuvvetleri askeri bir İhtilal yapmaya teşvikle suçlanan İki
albayın tutuklandığını açıklayan bir Genelkurmay bildirisinden anlaşılı­
yordu.! 164) Herhangi bir komplonun kökünü kazımak İçin baskıcı karşı
önlemler uygulandığına dair haberler vardı. Subayların diğer birlikleri
ziyareti yasaklandı ve basın, yaklaşık 700 albayvı emeldlye sevkedlldl-
ği haberini v e rd ı.(l6 S ) Yüksek Komuta nın önlemleri, hükümete bağlılı-

1163) Bahhye Ü ç ok. ‘ A ta türk ü n izind e B ir A rp a B o y u " . *Konten)an G ru b u A d ın a Milli

E ğ itim t a k m a ğ ı B ü tç e * U z e r n d e K on u şm a ". T T K B t. 1985. ».8 1 .
B .Ü co k e vin e gö n d e rile n b o m b a ! be pak e t n patlam asıyla Öldürülm üştür.
(164) Milliyet. Z6 M a y o 1970 ve Sami K ohen’m haberi. 'C h rtıtU n Science Monttor*. 19
H a ıia n 1970.
(165) Cumhunyet. 27 Temmuz 1970.

462
ğını doğruladı. Generallerin desteğinden emin dan Demırel. İhtilâl söy­
lentilerine gülüyordu: 'Memleketin bütünlüğünü, tefimi, istiklali koru­
makla mukeHef olan milletin gözbebeği Silahlı Kuvvetlerden m İ korka­
cak. millet? Vahim olduğu kadar gülünç bunlar "(166) Fakat Dem ird in
hayatı fiilen komutanlara bağlıydı. Komutanlar bile, poiıtlkacfenn düzen
koruma ve refor mİ an başlatmadaki başansız tıkları karşısında b » konsen­
süs sağlamada güçlük çekiyordu. Bazılardın sabn tükendi ve tepeden bir
çözüm dayatmak ıstedfer. Bunun İlk İşareti, daha yeni Hava Kuvvetleri
Komutanı olan M.Batur‘un komutanlara sunduğu muhtıraydı. Batur. siya­
si durumdan memnun olmayan genç, yenilikçi ve reformist bir komutan
olmakla ünlüydü. İlerleyen zamanda daha birçok muhtıra ve çözüm
örnekleri sunacaktı. Batur. ancak radikal be reform programı hemen uy­
gulamaya konulur ve Silahlı Kuvvetler tarafından desteklenirse, sorunsuz
be parlamenter rejimin korunabileceği sonucuna vanyordu.067)
Batur muhtrasının bir bölümünde şu uyanyı yapıyordu: *Çok partili de­
mokrat* rejim yerleşiyor ve yürüyordu, ama çeşitli nedenlerle huzursuzluk­
lar artıyordu. Sfahlı Kuvvetler de topken un bir parçasıyct ve bu huzursuz­
luklardan 'asker kendi ışr*e baksn' gerekçesiyle soyuttanamazdı. Ben de
bir komutan olarak emrimdeki kuvvetin bana akseden huzursuzlukla-
nna karsı kulaklarımı okayamaz veya başımı kuma gömemeıdlm .*(l68l

" K a r g a ş a n ın tır m a n m a s ın d a n a n c a k k a o s
h a t t a c a t a s t r o p h e "u n t a k e n d i s i o l u ş a b i l i r d i . "

Abdı İpekçi, olup bitecekleri görüyormuş gt>l. 1970 yılının İlk günü
Milliyet'teki ‘Dinamizmin Kader Yılı" başlıklı yazısında. Türkiye’nin gele­
ceği konusunda şöyle diyordu:
'Protestolar, kaynaşmalar, çatışmalarla geçti 1969 yılı TOrkl-
ye’de... öğrenciler üniversiteleri, İşçiler İşyerlerini, topraksız k öylü­
ler başkalarının toprağını İşgal ettiler, öğretm enler boykot, m em ur­
lar miting yaptılar. Yargıtay üyeleri bile protesto yürüyüşleri düzenle­
diler... Ve çoğu kanlı olaylara sahne oldu yurdum uz...
Evet, bütün bunlar toplumumuzun son 10 yılda kazandığı dinamizmi
gösteriyor. Ve bu dinamizm aslında Türkiye'yi daha iyi. daha adil, daha
İleri bir düzene götürecek potansiyeldir.
Bu. İşin olumlu yönü... Olumsuz tara/i da var:
Beliren dinamizm, şrddet hareketlerine dönüşürse, insanlar haklannı
elde etmek, görüşlerini kabul ettirmek için blrblrteml öldürmeye başlar-
(1661 C um h u riyet. 2 9 M a yıs 1970.
(1 6 7 ) L e M o n d e . 9 -1 5 T e m m u z 1970.
(1 6 8 ) M u h lin 6.1 tur 'A n la » ve Görüşler. Û ç Dönenim Te rd e Arkası‘ M a iyet Yayınlan
1985. s. 14 9 v d

463
sa. bunun sonu anarşizm, anarşizmin arkası da dikta yönetimi olur. O za­
man ne öğrenci, ne işçi, ne köylü, ne de memur sesim yükseltebilecek,
isteğim duyurabrlecek. hakkını arayabilecektir Neyin nasd olması gerek­
tiğine sadece iktidardakiler karar verecek ve heri»es bu kararlara boyun
eğecekti. Tıpkı uzaklarda bıraktığımız yıllarda olduğu gibi...
ö y le sanıyoruz ki 1970. 1960 larda başlayan dinamizin kader yılı ola­
cak. Gelişme ya şiddet hareketlerne dönüşerek dikta yönetiminin kurul­
masıyla sona erecek ya da Türkiye'yi demokrat* yoldan daha iyi. daha
adil, daha ileri b r düzene götüren potansiyel niteliğim kazanacak.'(l69)
Ali Gevgıllı. o günün koşullarını kısa ve net olarak özetliyor: ‘Karga­
şanın tırmanmasından ancak kaos harta catastrophe'un ta kendisi oluşabi­
lirdi. Güncel olaylar. 1969 da başlayan korku filmini de aşan bir hızla akıp
gideceklerdir. Ta kİ önlerinde hiçbir sınır, hiçbir engel kalmaymcaya dek. ‘

İnönü ‘T ü r k iy e fırtınalı b i r d ö n e m e g iriyo r...

İn tiza m ı tü k e n m iş b u lu n a n ve b u d u ru m u n gerçek s o ru m lu s u olan
siyasal İktid a rd a n b e k le m e k ha ya ld ir. D e m lre l g itm e lid ir." diyor,
üniversiteler Ayakta İktidara Tepkili
Solcu Kesimler İse Devrim Stratejilerini Tartışırken
Demlrel İse Türkiye'yi Nereden Alq> Nereye Götürdüğünün
Döküm ünü S«yie Yapmaktaydı

Ulusal Gelirin (GSMH) YOzdesl Olarak

Yattnmlar ve Tasarruflar
1965 1966 1967 1968 1969 1970
17.4 20.1 19.7 21.4 21.5 21.8
16.4 18.4 18.6 19.5 19.8 20.1
0.9 1.7 l.l 1.9 1.7 1.7

YATIRIMLAR
Kamu kesimi ö z e l kesim Toplam
yatmmlan yatmm lan yatınmlan
YdUr . . . (Milyon T l ) (Milyon İ l ) (M ilyon T l)
1965 6.430 6.280 12.810
1966 8.995 8.215 17.214
1967 9.804 8.950 18.754
1968 11.956 10.500 22 4 5 6
1969 13.153 12.005 25.158
1970 14.540 13.960 28.500

(I6 9 | A b d i ip e kçi -D m a m ltm h Kader V **. M llly e t. 1 .1.1970. * .l.

464
 Kl>l Başına Ulusal Gelir (GSMH)
1965 M b it fiyatlarıyla Yıl cari fiyatlarıyla
________ kişi başına gelir________ ltl»l başına gelir
Yıllar ffü CTL)
1965 2.549 2 549
1966 2.771 2.906
1967 2 864 3.147
1968 2.978 3 385
1969 3085 3.680
1970 3.181 4.136
KONSOLİDE BÜTÇE
Yıllar Bütçe Artış Oranı
(Milyon TL) (% )
1965 14.421 7.0
1966 16.775 16.3
1967 18.813 12.1
1968 22.580 20.0
1969 26.670 18.1
1970 29.893 12.1
1971 38.300 28.2
Demir el'in 1965'te Başbakan olduktan sonra 1970 e kadar olan süre­
deki rakamlar kendi tabiriyle ’ fevkalade'ydl. Ayrıca;
- ilk kez 1962'de I Milyar Dolara erlşeblien dış ticaret.
I 965 te hâlâ ı Milyar Dolardayken
1970 te 1.5 Milyar Dolan aşmaktaydı.
- 1965-1970 döneminde dış alımlar toplam % 7 7,
dış M tım lar %43 yükselmişti.
- Mevduat 1964 te 12 MHyar Lirayken.
1970-te 2.7 kat büyüyerek 32.2 Milyara çdıtı.
- Banka kredileri 13.4 Milyardan 2.6 kat büyüyerek
35.2 MUyara ulaşm ışa

Peki Bu Güzel Rakamlara İtiraz Kimlerden

ve Neden Geliyordu?
Gerçek Neydi?
Demir ele göre muhalefet, solcular ve komünistler haksız yere çığrt-
kanlık yapmakta, gelişen Türkiye'nin önünü kesmek Istemektedrler.
Oysa gerçek, bu bölümün başından beri anlatmaya çalıştığımız ne­
denlerden kaynaklanıyordu. Demlrel'e göre 1950'de ancak % 18.5 ora­
nında olan kentsel nüfus. 1970 te %32.2'ye erişmişti. Sorunun kaynağı

465
da yukanda verilen güzel rakamlara rağmen, giderek artan nüfusun de­
mokratik ekonomi ve sosyal ekonomi anlayışı doğrultusundaki büyü­
melerden pay alamamalanydı. Dış ve iç borçlanmalarla sağlanan kaynak­
ların kamudan çok özel kesime aktanlması. salt kâr amaçlı yabancı ser­
mayeli veya yabancı ortaklı yatırım lar» tüketim mallarına ve Batı bölge
le m de yapılmasıyla, bölgeler arası gelişmişlik farklarının büyümesi, gelir
dağılımının bozulması, rakamlar» güzel görüntülerine rağmen, içeriğin
çarp* b r biçimde toplumsal yapıyı bozmasının sonucuydu. Bu duruma
itirazlar sadece toplumun tabanından d e ğ i. Adalet Partisi iç»dek i bazı
gruplardan da geliyordu.
A d a le t P a rtin İç in d e n G e n e l B* » k a n la m a A k»ılrruıckk S e sle r Y ü k s e liyo rd u

“ B A t t 'y İA B ü tü n le ş m e Y ö n ü n d e
U lu s İ A r jv A S 4 N i t e l i ğ i y l e U b e r A İ P r o g r A m
M ü lk i y e t ç i İd e o lo jin in A n A K A v r A m İA n y İA
T e m e ld e n Ç e liş k ili"

Bu sözler AP parti programına uymadığı gibi, liderleri Demırel'ln an­

layacağı türden de değildi. İş bu çatlak sesleri!) yükselmesiyle kalmaya­
caktı. Nitekim Maliye Bakan Mesut Erez'in kamu ekonomisini güçlen-
drm ek yönünde sağlam kaynaklar gerektiğini söylemesi ve o ana kadar
çeşitli ayrıcalıklardan yararlanan gnıplar'dan da ek vergiler talep et­
mesi. bu sistemden yana olan A P ’lı vekiller tarafından sıcak karşılanma­
y a c a k ». (Demirel ve daha sonrasında İktidara gelen tüm merkez sağ ik­
tidarlar bu gerçeği anlamak İstememişler. Bir yandan ayrıcalıklı güç odak­
lama dayanırken, sandık demokrasisinin çarptığından yararlanarak, g e ­
niş halk kitlelerine yönet* olmayacak vaad ve demagojilerle İktidarlarını
sürdürmüşlerdir.)
A P Meclis Grubu içinde İlk kez Ethem Kılıçoğlu'nun dosyalı muha­
lefet k avram »ı ortaya atışı 1970'ın yılbaşı gü nlem e rastlar. AP'II parla­
mento üye s»e göre. AP ıktidannın doruklarında, kişisel yarar sağlamaya
dönük kirli işler dönmekteydi. Bunlar ortaya konulmalı, gerçekler tartışd-
maltydı. Kılıçoğlu. 'dosya* muhalefet ten alınanlar, menfaat şirketi
üyeleridir' diyordu. Parti tçl muhalefetin doğal önden durumundaki es­
ki milliyetçi D r.Sadett» Bilgiç de sesini gıttfcçe yükseltiyor. Demlrei'ın
kendilerini itidal ve basiretle dinlemesi gerektiğini açıklıyordu.
AP'de. gelenekçi eğilimleri ağ* basan milliyetçi kanat. Demırel'in II-
beral/kapıtalıst programına karşı bir büyük başkald»yta hazırlama döne-
mindeydı. Zira. Batı'yla bütünleşme yönündeki uluslararası niteliğiyle li­
beral program, milliyetçi ideolo|inın ana kavramlarıyla temelden çelişki­
liydi. Kaldı kİ. ekonomik düzeyde de. liberal/kapıtalist gidiş, en sonunda

466
Anadolu'nun tûm gelenekçi, gocenekçl. kapitalizm öncesi İlişkilerini tari­
hin çöp sepetine atacak sonuçlar doğuracaktı.! 170)
Gelenekçi milliyetçiler ya teslim olacaklardı ya da başkaidın yolunu
seçeceklerdi. Onlar, başkaldırıyı seçtiler.
Ethem Kılıçoğlu ve kendisiyle birlikte eyleme geçen Cevat Önder in
partiden atılması İsteğinin gündeme geldiği 7 Ocak I970'te. A r Genel
İdare Kurulu nda İlk tanışmalar patlak vermişti.
Bunu. 8 Ocak 1970'te Asal ın AP Genel Sekreterliği nden İstifası ve
17 Ocakta da altında AP'lı 72 parlamento üyesinin İmzaları bulunan bir
m uhtıran» Demir ele venlmesl İzleyecekti. Ne var kİ. Demtrel giyotini iş­
letecek. birkaç hafta içinde başkaldıranlar arasından bir dizi milletvekili,
senatör ve belediye başkanını AP'den attıracaktı.! 171)

" Ü ç - b e ş s e n e e v v e l b i r A m e r ik a n fir m a s ın ın
t e m s ilc iliğ in i y a p a n ş a h s ın . B a ş v e k il o lm a s ın ı ta s v ip e d e m iy o r
ve d o la y ıs ıy la h ü k ü m e t e g ü v e n e m i y o r u z ... ”
H a va Kuvvetleri K om uta n M u h lin Ra tur

M.Batur. Ocak 1970 sonunda devlet büyüklerinin kaUacağı özel bir

toplantı haberini alınca. 20 ve 2 1 Ocak günlerinde karargAfundakl 2 1 ge­
nerali toplantıya davet ederek. Türkiye'nin İç durumu hakkında ne düşün­
düklerini öğrenme ihtiyacını duyar ve toplantı sonunda kendi bldlklerınl
ve düşüncelerini aktanr:
Bu toplantıda generallerce ierl sürülen görüşler özetle şöyle:
‘Hükümetin onsudan gayri kanuni tutum İçindedirler, tedbirler alın­
mamakta. dertler büyümektedir. Seçmenler kalitesizdir, seçilenler de ka­
litesiz olmaktadır... Devlet görevini yapmamaktadır. Sağ ve sol hareket­
ler. Silahlı Kuvvetlere tesir etmektedir. Hayat pahalılığı, gelecek endişe­
leri. daha lyl bir hükümet İdaresi g ib i konular. Silahlı Kuvvetler mensup­
larını etkiliyor. O halde bu İşlen düzeltmek için Silahlı Kuvvetlere gö re v­
ler düşmektedir... İyiye gitmiyoruz. Memleketi idare İçin Meclisin çıkara­
cağı kanunlar, bir zümrenin menfaatini korur şekilde dmamalıdır...ÜÇ-beş
sene evvel bir Amerikan firmasının temsilciliğini yapan şahsın. Başvekil
olmasını tasvip edemiyor ve dolayısıyla hükümete güvenemiyorum. Sa­
ğ a çok tavız veriliyor. Hükümette İffetsiz insanlar var... Talebeleri, hükü­
m et İkiye ayırdı, memleket İkiye bölündü... Gençler, komuta heyetince
hükümetin uyanlarak memleketin hızla kötüye gidişinin önlenmesi fikrin­
deler... İktidar aşırı uçlara taviz vermemeli... diye başlayan ve ülkenin
içinde bulunduğu diğer olumsuz koşullan anlattığı bir bölümden sonra.
Hava Birlikleri nde yapılan b ir araştırmanın sonuçlarını şöyle sıralar:

(170X171) Ali Gevşllll. Türkiye'de 1971 Re|knr. ılO S -l 16 1.462.

467
 • D e v le t o to r ite s İ z a y A t m ı ş t ı r .
• A lA tO rlı İlk e le rin d e n ta v iz v e r ilm e k te ­
dir.
• I k o n o m lk d e n g e s iz lik m e v c u ttu r.
• S u b a y l u İ d e a lis t o h n a la n t u râ g m e n ,
e k o n o m ik b u â ılın n te s iri A k ın d a d ır . ö z e l ­
lik le a s s u b a y la r gecekondu b ö lg e le r in d e
o t u r a b ilm e k le d ir le r .
• D ış v e İç tic a re t y o ls u z lu k k a y n A p d n .
• V e r g ile m e d e b ü y ü k A d a le ts iz lik « « d r .
• M ü e s s e s e le r d e çö k ü n tü ve d e v le t e
İ n a n ç s ız lık b a ş b u n ş t u .
• A n a ya s a u m uyguUnnum AkUdu
• S*g a la t a re Aksiyon, s o k u lu A sem pati v Aldır.
• F A r lu n e n t o re p a r tile r in k ib a r ı s ıfırd ır. B u n l u p r o b le m le r i ç ö z e m e z le r,
k i ş i o l u A k k ü t le s iz d ir le r .
• P a r la m e n te rle r k İ y İ s e l m e n İA A d e r ln l A çık ça s a v u n m a k tA d z rlu .
• S iy ASİ ai k o n u s u . K o m u U k t t u u k a rş ı o U n İtim a d ı s a rs m ış tır.
• B ir ş e y le r y A p th r u s r g e r e k tiğ i k a n a a ti y A y g y n d ır. K o m u u n l u b e re k e ts iz
d u ru rİA r s A b ir ş e y le r b e k le n e b ilir . *
Batur. bu toplantıdan sonra durum hakkında görüşlerim yarılı m e tn
haline getire. Yeri geldiğinde bunları d de getirecektir. Nitekim 25 Ocak
günü M IT Başkanlığı nın İsteği ürerine bir toplantı dürenleneceğl haberi
geldi. Bu. sonraları basında yer aldığı gibi resmi bir güvenlk toplantısı de­
ğildi. M fT durum hakknda bilgi verecek, değerlendirme yapacak ve iste­
yenler konuşacaktı. A tatük Orm an Çlftlığl'ndekl toplantıya... Cumhur­
başkanı C .Sınay. Başbakan S.Demırel. Milli Savunma Bakana Ahmet T o -
paloğlu. İbişleri Bakanı Haldun Menteşeoğlu. Kara Kuvvetleri Komutana
O rg-N a rm l Karakoç. Demr Kuvvetleri Komutam Oramaral Celâl Eylceoğ-
lu. Hava Kuvvetleri Komutam M.Batur ve MfT Başkana Korg.Fuat Doğu
katılıyordu. Genelkurmay Başkana O rg Mem duh Tagmac hasta olduğu
içki toplantıya gelememişti. Konuşma sırası geldiğinde M.Batur. 20
Ocakta yaptığı toplantı n o tla r» okumaya başladı. Aşağıdaki metinler
medyaya "BA TU R M U HTIR ASI" olarak yansıyacaktır.
Düşünülen Çareler
Hava Kuvvetleri mensuplan her ne kadar demokrat* düzen
içinde arzu edilen seviyeye yükseiinebıleceği inancını henüz kay­
betmemişlerse de. iyi gidişe işaret olabilecek köklü tedbirlere ha­
la tevessül edilmeyişinin hayal kırıldığı yaratmakta olduğunu, hü­
kümet ve rejime itimadın sarsılmakta olduğunu beyan etmişler­
dir. Bu nedenle, hükümetin basiretli davranarak, mümkün oldu-

468
ğ u kadar süratle ve büyük bir cesaretle, aşağıdaki hususları ta­
hakkuk ettirmesi gerektiği İfade edilmiştir.
a. V e rg i reform u.
b . To p ra k re fo rm u.
c. E ğ itim d e reform .
d. D e vle t y a tırım la rın ın o y e n d iş e s in d e n k u rtu la ra k , e k o n o ­
m ik k a lk ınm a ya h ı ı verecek İstikam ete çevrilm esi.
e. D e vle t o to rite sin i te m s il e d e n kuvvetlere m ille tin sa ygı ve
gü v e n in i sağlayacak b ir ve ç h e verilm esi,
t. A ta tü rk İlk e le rin e bağlılık .
g. D ış Ticaretin D evletleştirilm esi,
h . S e çim k a n u n u n u n Islahı.
N e tic e ve A n E d e ce ğim Teklifler
1. Hasra Kuvvetlerinde yapılan toplantıdaki Generallerle şahsı­
ma alt fikirleri sîzlere ifade ettim.
2. Fikirlerde sola kayma vardır. Sol yayınların şahıslar üzerinde
cazip etkileri ve kızdMan sağa karşı flUl birleşme değU. fakat fik­
ri birleşme olanağı yarattığı görülmektedir.
3. Bu halin, daha genç kuşakta daha kuvvetli olduğu rahmin
edilebilir.
4. Bu nedenle M tT müsteşarımız tarafından izah edilen
vak'anın önemli olduğu kanısındayım. Fikirler kitlelere mal edil­
m eye başlanırsa örgütlenme kolaylaşır. Örgütlenme hücre çalış­
masına geçince takip ve kontrolü çok güçleşir.
5. Bu BUl hareket halinde, kararsızlar. heveskArlar. mağdurlar.
İki yüzlülerin birleşmesi halinde durum kontrolden çAabilir.
B u n e d e n le rle ;
a Silahlı Kuvvetler İçinde politika Ue uğraşmayalım, altımız
sağlamdır, otoritemiz tamdır. İstediğimizi yaptınnz iyimserliğin­
den uzaklaşarak
(I) Okullarda yetiştirdiğimiz talebeler.
(II) Kıtalanmızdakl subay ve assu bayı tayin edilen fikir ve gaye­
ler etrafında doktnne etmeyi.
b. Hükümetimizin gerekil sosyal ve ekonomik tedbirleri alma­
sını ve devlet nizamını tesis edecek kanunian çıkarmasını uygun
bulmaktayım.
Bedbin değilim, nikbin d e değilim Başannz. yeterkl gerekli
tedbirleri alalım
Arz ederim.
M U H S İN BATVR
H v. Orgeneral Hava Kuvvetleri Komutanı

469
 Bu metinler Demirci'm tüm icraatma ağ* bir darbe gibiydi. Üstelik
toprak reformu ve cfcş ticaretin devtetleş»İlmesi Demlrel'ın aklının alaca­
ğı şeyler değildi; açıkçası TSK'nın en aktif vurucu gücü olan Hava Kuv­
vetlerinin başındaki komutanın net bir muhtırasıydı.
K.K.K. C.Gürsel 1960 yılmda kötü gidişat İçin Milli Savunma Bakara
E.Menderes'e bir mektup yazmıştı. O ysa 1970 te sorunlar daha da büyü­
müştür. Bu defa da Hv.K.K. M.Batur siyasilere mektup, muhtıra, görüş
vb. gibi pek çok yazıları art arda gönderecek».

A m a o an g ö ll e r im k a ra rd ı. O M e t il s in k u b b e s i u çtu .
K u b b e y i fila n g ö r e m iy o r u m yan/. 'Y a h u ne b iç im İş b u ' d e d im .
N e y s e k a lk tım . B u d a g e ç e r y a h u d e d im İç im d e n .
Süleyman Dem.rel

1970 yılı Demire! İçin hiçte lyl gitmiyordu. İyi niyetle ç*4an yolda
engeller, dikenler ve entrikalar görünüyordu. Yarattığı kaos art* kendi
çevresine ulaşmış ve bunalımlardan çıkış İçin “Defnlrelvarl" denilen tak-
t İtler e başvurmaya başlamıştı. 3.5 aylık hükümeti CHP. TSK ve toplum­
sal. ekonomik sorunlarla çevrelenmişken, kabine üyeleri ve parti içi lobi­
ler bakanlık koltuğu kavgasna grıştıler ve 72 AP'll Dem reTIn önüne bir
muhtıra koydu, başı S.Bıigiç çekiyordu. Demirel bu muhtırayı çöpe attı;
ancak bedelini çok a ğ r ödeyecekti.
11 Şubat 1970'te Medls. 1970 Bütçesi üstündeki oylamayı olağa­
nüstü merakla beklemekteydi. Muhalefet partileri kırmızı oy verecekti.
Buna 72'ler de katıldAlan anda Bütçe reddedileceği gibi. Demlrel'ın de
çekilmesi kaçınılmazlaşırdı.
Sonuç. Demirel İçin İlk şoktu. 72'ler bir ölçüde bölünmüş, ama 41
AP'll milletvekili kendi partlerı AP'nln bütçesine red oyu vermişti. Deml-
rel. düşmüştü.! 172)
Demirel oylama için şöyle diyordu:
'Hakikaten benim arkadaşlarım Halk Partisi y le beraber şakır şakır oy
kullandılar... Am a o an gözlerim karardı. O Meclisin kubbesi uçtu. Kub­
beyi filan göremiyorum yani. Yahu ne biçim İş bu' dedim. Neyse kalk­
tım. Bu da geçer yahu dedim içimden. Demek ki bu çeşit şeylerle kar­
şılaşılabilecek. Önemli olan kendini kaybetme. Bunu da aşarsın' diye
yaptık Arkadaşlarımız çok bozuktu. Ben işi şakaya vurdum Dedim kİ.
Bu iktidardır. Nasıl gelirsen, öyle gidersin. Biz de ismet Paşayı kırmızı
oyla düşürmüştük bir bütçe oylamasında. Bilahare biz de kırmızı oyla g i­
d iyo ru z.'
Demirel, bir kez daha şapkasmı a lp . Başbakanlık merdivenlerini

1172) Ali O y g Jlı. a.g .e . i 462.

470
İndi. İstifası cebindeydi. Sunay. o gün Hükümeti kurma görev** yeni­
den kertdtsine verdi. Yeni Dermrel Hükümeti 3 haftada kı*ulabıldl. iBu
süre içinde Bilgiç ve isyancı arkadaştan partiden uzaklaştırıldı. AP çat»-
dadı. A yra n la r Bozbeylı başkanlığında Demokrat Partı'yl kurdular.|(l73)

25 Şubatta M emurları Aylıksız Bırakmamak Üzere

Acele Bir Geçici Bütçe Çıkarılıyor

idrls Küçük Ömer'e göre, bu olgu tıpkı Menderes gibi. tfcanmış bir
dünya konjonktüründe, "üretici güçleri geliştirmeye çalışırken, sistemin
temel kı*allarını bir yana iten" liberal bir siyaset adamının dramıdır.
Oyun, gittikçe a ç * biçimde oynan*. Dosyalı muhalefet sloganının
ardında yatan tehdit. Demirel'ın ağabey ve kardeşlerin*! on milyonlarca
lirabk servetlerdi hangi banka kredileri aradığıyla elde ettikleri ve Baş­
bakanın yaknı olmaları nedeniyle nasf tur ayrıcalık sağ)ad*ları gibi so
ruılard*. Demirel'se. Başbakan ın ancak kendi kişiliğinden ve yaptıkların­
dan sorumlu olduğunu savidacakt*.
CHP'li Hakkı Esatoğlu. 12 Şubat I970'te. yakınlarda haksız çıkar sağ­
lama gerekçesiyle Dem reTin Yüce Divana verilmesdi önerecektir. Bu
arada. Günaydın gazetesi Demirel'e karşı çeşitli suistimal iddialarını öne
süren büyük bir kampanyayı başlatmıştı.
25 Şubatta memurları aylıksız bırakmamak üzere acele bir geçici büt­
çe çAarılıyor. 4 Marttaysa Demırel için T B M M soruşturma komisyonu ku­
ruyordu. 7 Martta da Demirel'e karşı ortaya konulan savları düzenlediği
ierı sürülen Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurul u'nun sekiz üyesi bir­
den görevden alınıyordu. Demirel ve yem hükümeti. 15 Mart I970'te
Medis'te kesin bir varolma savaşını vermektedir.
O rd u İçinde İse bu gidişata son verecek cuntalar ve gizil örgütler
çoktan oluşmaya başlamıştı bile.

"O U yU n n nedenlerini Anayasa, aşın hürriyetlere,

yeteniz y asa /ara bağ/ayarak önlem AİmAk, Apseli bir yaraya
üstten kAbuk bAgİAtATAk İyi olduğu zjumtnA vArmAktAn
başka bir İşe y aramaz kanısrndAyrm. "
H v K K .O rg M ü h im Bacur

Olaylar artmaya, buna karşd olayları önleme ve kontrole alma gücü

zayıflamaya başlamıştı. Aylık yaplan Milli Güvenlik Kurtiu toplantıların­
dan kamuoyu *bır şeyler bekler' haldeydi. Bu amaçla M.Batur. Güvenlik
Kurulu'nun 28 Mart 1970 günkü toplantısında söz alarak özetle şu ko­
nuşmayı yaptı:
( I 73l M j M i Birine). C Dündar B Çaplı * g t . s. 167.

471
 "Sayın Cumhurbaşkanım.
Konuşmamda belki bazı hukuk dışı noktalar bulunabilir, ancak ge r­
çekleri dile getirmek istiyorum." diyerek başlactğı konuşmasının son bö­
lümünde; *... Özellikle Silahlı Kuvvetler mensuplarıyla iç tehlikeler bü­
yüdüğü ve devlet nizam ve güvenliğini sarstığı zaman er g e ç Silahlı Kuv­
vetler'in manevi baskısı He bu teNIkenln o nüne, bu kurul delaleti ile g e ­
çilebileceği üm it ve kanısı sağduyu sahibi sivil aydınlarda da yerleşmiş­
tir. Bu nedenle yüksek kurulumuza beslenen ümitlerin yitirilmemesi için:
Türk milletine, gençliğine, adalet mekanizmasına üniversite ve basına
hitaben dikkatle hazırlanmış bir bildirinin yayınlanmasını uygun ve elzem
gördüğüm ü saygı Ue arz ederim. *
Batur Hatıratında şöyle diyor:"Ancak Hükümet benim gibi düşünmü­
yordu... örneğin benim İlk konuşmam basına... 'İkaz mektubu'. . 'm u h ­
tıra’ deyenleri İle sunca. Hükümet üyelem ce... 'önemli değH'.. 'zaten
Milli Güvenlik Kurulu tstişarl bir organdır* gtol bazı küçümseyici fadeter
kullanılması terci) edilmişti. Nisan ayı M ili Güvenlik Kurulu toplantısı ön­
cesinde dört Komutan kendi aramızda toplandık ve her birimiz kendi gö ­
rüşlerimize göre durumu değerlendirdik."
Batur burada 8 maddelik bir değerlendirme konuşması yapar. Bun­
lardan seçilmiş cümleler:
"T ü rk iy e'd e » k n d lk l e k o n o m ik d ü z e n d e n k e n d i ( l u r U n b a k m a n d a n
m e rm u n bir g ru p »ardır.
P artiler k e n d i k b ü n y e le ri b a k ım ın d a n m ü te c a n is d eğ ille rd ir.
P a rla m e n te rle rin ço ğ u , m a a le s e f O nvan ve m e v k id e n y a ra rla n m a k s u r e ­
tiy le Özel ç ık a r sağ la m ak tad ırla r.
Ç ö zü m ç a re le ri n e d ir?
O U y iarm n e d e n le rin i A n ay asa, a > n h ü rriy e tle re , y e te rs iz y a s a la ra b a ğ ­
la y arak ö n le m a lm a k , a p s e li b ir y a ra y a ü s tte n k a b u k b a ğ la ta ra k İyi o ld u ğ u
z a m m a v a rm a k ta n b a ş k a bir İye y a ra m a z k am sm d ay ım .
M eseley i k ö k ü n d e n , y a n i s o s y a l ve ek o n o m ik a c d a r d a n ele a la r a k , milli
v e m ü ş te re k b ir ç a re bulm adı.
B u g ü n k ü n o rm a l d ü z e n K in d e b ö y le b ir İcraatı k e n d iliğ in d e n . P a rla m e n ­
to y u te y k ll e d e n p a rtile rd e n b e k le m e k adrestir.
3 büyük p a rtin in ü s t d ü z e y y ö n e tk llc ri Be Mr to p la n tı y ap ıp , o n la rı a s ­
g ari m ü ş te r e k le rd e b iriey tlrm elld lr.
Bu sa ğ U n a m a z sa , m a a le s e f s o n ç a re o la ra k , k o m u ta d ü z e n i K in d e m e ­
s e le y e el k o y m a k ."
M.Batur adeta ordunun sözcülüğüne soyunmuştur. Bir yandan 27
Maytsta üst kademen*) yaşadığı sorunları yaşamamak için alttan gelen
tepkileri yumuşatmak ve ınisityatıfi üst komuta heyetinin elinde bulun­
durma gayreti içindedir. Diğer yandan ülke sorunlarını tespit ederek bun­
lara kendince çareler aramaktadır.
Konuşmasın*) son cümlesi İse her şeyi açıkça ortaya koyuyordu.

472
Gerekirse Ordu ülke yönetimine el koyacaktı. Bundan sonra yaşananlar,
bu sürece gidecek ortam hızla hazırlamaktaydı.

Parlamentonun İçi De Türkiye De Artık Bir Depremin

Sonsuz Şoklarıyla Sarsılmaktaydı
•Gerçekte, doğal deprem M e eks* değildi. 28/29 Mart 1970 gece­
si Gediz'de olan deprem, bin kişiyi öldürmüş, on bin evi yıkmıştı.
• Üniversiteler, boykot. İşgal ve tabilerle gittikçe çalışamaz duruma
geliyor; kan dört bir yana yayılıyordu. Atatürk Üniversitesi nde. 26 Mart
1970 günü M ü slm Seval adı bir öğrenci, durumu protesto Içn üstüne
benzin döküp kendisini cayır cayır yakmıştı. Eylemlerin sağında ülkü
O caklan. solundaysa Dev-Genç vardı. CHP ve TİP’ı glttkçe sert biçimde
karşı çkm alam a karşın. 1970 yılındaki kanlı öğrenci eylemlerinde 11
genç can verecektir. Üniversiteler, yüksek öğretvn kurumlan kanlı eylem
alanlarıdır.
• Türkiye 1970 ılkbahannda Güneydoğu Anadolu'da Siirt. Mardin ve
Diyarbakır'da geniş bir toplu köy arama lan olayıyla karşılaşacaktır.
• 1970 Haziran ı bu kez İstanbul'da on binlerce DİSK lı İşçiyi eyleme
geçiren 16 Haziran genel grevine sahne olacaktır.
• Senato da 14 Mayısta konuşan AP'II Çalışma Bakanı Seyfl öztürk
de. ‘ İdeolojik akımların aleti haine gelmiş send*alarla tabela sendikala­
rı bu kanun çkar çıkmaz kendiliğinden İnfisah edecektir.* diyordu.
• 15 Haziran 1970 sabahı İstanbul'daki ve Gebze'deki belli başlı bü­
yük işyeri er n d e İlk genel grev başlamaktaydı. Otosandan yola çıkan
2.700 İşçi, eller n d e “ Tüm gerkller ve faşizm kahrolsun" yazdı döviz­
lerle Ankara Asfaltı'nda yürüyüşe geçmişti. Kartal kavşağnda önlerini ke­
sen bir askeri birlikle üç tankı da aşan İşçiler. Derrurel'ln suçlamalara ko­
nu olan kardeşi Hacı Ali Demırel'ln ortaklan arasında bulunduğu Haymak
Döküm Fabrikası nda, karşılarına siahlı koruyucular çıkınca, ortalığı b ü ­
yük çapta tahrip ediyorlardı.
• Anadolu yakasnda da. Sılahtarağa ve Alıbeyköy yöresinde. De mır-
döküm tesislerinde Işbırakma ve yürüyüşler oluyordu.
• DİSK, o gün 1 IS işyerinde 75 bm işçinin yürüdüğünü açidamaktaydı.
• Olaylar, ertesi sabah 16 Haziran I970'te birdenbire İstanbul'un b r -
çok yöresinde İşçiyle polisi karşı karşıya getiren kanlı bir çatışma o r­
tamına bürünecektir.
• Senato Geçici Komisyonu aynı gün. olaylara yol açan tasanyı onaylı­
yor. ancak bu kez Demırel'le çatışan CHPiUer toplantıyı terk ediyorlardı.
Bu arada yaralananlar arasında bir İşçi daha can vermiş; 18 Haziran­
da da 40-50 kişilik bir grup, kahrolsun komünistler diye bağrarak Anka

473
Cumhuriyetin kuruluşumdan ben pofctfc gündemin sürekli be maddesi
Toprak ve Tarm Reformu oldu. Ancak 1945 ve I973‘te yasa haline dö­
nüşüp uygulamaya konu olan bu yöndeki talepler hemen hiç "tarım re­
formu" nıtellğne erişemedi: hep toprak dağıtmyla sınırlı kaldı. “Tarım
Reformu" İle ilgili maddeleri de içeren son yasa İse. I977'de Anayasa
Mahkemesi nce ptal edildiğinden, ancak beş yıl kadar yürürlükte kaldı.
l)lt«4*n A ıyra
 •3
I9601arn sonunda kille ey
lengeri büyük İvme kazanmıştı
Bütün H kotam da çalışanlar
kendi çakıma kovJlarna sahip
çkma mücadelesinde yer* ey­
lem biç»r*eıi kejaediyoriaıd
1960 la yu'ürkjge giren çak*
ma yasasnn t amada bazı bos
k-klar ve eksMMer taşıdığı, bu
nederte Türkiye'de sendka
bolu J u yarattığı tnnun İse ça
ksma ve Is hayatın engeBedgi
iddia edierek. mecloe gedmen
çes-z* tasarlarla b u n lu n engel
lenmesme ç a k ıy o r. bu ese d
çterln sert eylem ve tepkketkse
neden oluyordu.
68 kuşağı gençlerinin de ey
lerrtere destek vermesi ve p
deıek anan hak talepleri ünce
12 M an 1970 daha sonra da
12 ly C t 1980de ödenecektir
ra'da DİSK ve ü ıs tlk -lş büroların* hücum etmişti.
• Genel grev ve kanlı çatışmalann ardından, üniversitelerin tş huku­
ku. sosyal güvenlik kürsüsü öğretim üyeleri ve çoğu bilim çevreleri yasa­
nın ana çizgileriyle "anayasaya ay k ın " olduğunu açılıyor, bir an önce
değıştrümesinı öneriyorlardı.
• Işçılern yeni grev, direniş ve boykottan. 25 Ağustos 1970 te 2 l bin
şeker İşçisinin giriştiği grevin ardından. 23 Eylülde de İstanbul'da De­
nizyollarının şehir hatları vapurlarını durduran. y\*t İçi ve dışına giden
tüm vapurian limanlardan kalkamaz duruma getiren grevlerle sürer
13 Ekim I970'te İstanbul'da Plastik kauçuk fabrikası. 14 Ekimde de
Glslaved fabrikası İşgal ediliyordu. Polisin fabrika duvarlarını buldo­
zerle yıkarak girdiği Glslaved'te b» İşçi vurulurken 90 kişi yaralanır. Ada-
na'daki Sabana H olding in Bossa tesislerindeyse. İşverenin Türk-lş e
bağlı sendikayla toplu sözleşme yapmasını İstemediklerim bldıren DİSK
yanlısı işçiler. 10 Kasanda fabrkada eyleme geçmişlerdi. Bossa'da İşgal
üstüne komünistlere ölüm diye başlayan çatışma. 60 işçinin yaralanması:
silah ve gaz bombası kullanan polisin de jandarma yardımıyla duvarlan
buldozerlerle ydup 160 İşçiyi gözaltına almasıyla sonuçlanacaktı.
• Kırsal alanlardaki eylemler özellikle Karadeniz’de fındık ve çay alım
fiyatlannn yetersiz bulunması nedeniyle 9 Temmuzda Ordu'da gösteri­
ler. çanşma, yaralanma ve bir ölümle noktalanmaktaydı
• Spor karşılaşmaları bile genlım dinamiğinden kurtulamaz. Siirt'te 3
Mayıs 1970'te Adana Mensucat ve Sllrtspor maçının sonunda seyirci­
lerle komando birlikleri arasında patlak veren çatışma, komandoların aç­
tığı ateş sonucunda. İki ölü, 50 yaralıyla kapanmıştı
• ABD Adalet Bakanı John Mıtçhell 21 Temmuz I970'te Kongre de.
ABD'yl bir salgın gbı kaplayan uyuşturucu madde trafiğinin arkasında
Türkiye'de uretlen afyonun bulunduğunu öne sürmüş ve Ankara ekim
alanını kısıtlamazsa. Türkiye'ye karşı cezalancfcrıcı önlemler alınacağm
resmen açıklamıştı. Mitchell. A BD 'ye giren eroinin onda seklzkıln Tü r­
kiye kökenli olduğunu savunmaktaydı.
• N U o n . bunun üstüne Başbakan Demirel'e gizil bir mektup gönde­
rerek. afyon sorununa çözüm istemiş ve "uyuşturucu madde buhranı­
na bulunacak çözüm yolunun. Türkiye'yle asken ve stratetlk ıttfakın fay­
dalarından daha önemli olup olmadğna karar verme zamanının geldiği­
ni" duyurmuştu.
• Türkiye 1960 a kadar 21 İde yapdan afyon ekimim, sürekli ABD bas­
kılan karşısında 1968 de 11 De. 1970 te de dört ile indirmişti. Afyon eki­
minin yasaklandığı yörelerden Merzifon'da 1970 Ağustosunda ürebcler
bu nedenle protesto mitingleri yapmış ve ABD bayrağını yakmışlardı.! 174)
(1 7 4 ) Alı GevgıM .. * .g .e _ j .470.

476
 Ütkenın kaynak arayışından kıvrandığı böyle bir dönemde bu yasağın
kaybı 1.5 milyar lira olarak hesaplanıyordu. (Bu yasağa bir darbe de 12
Mart asken müdahalesi ardından kı*ulan hükümetin Başbakanı Nihat
irim tarafından mdrıletektir. ABD Başkanı N U on'un dayatmalarıyla. 29
Haziran 1971'te afyon ekimi tamamen yasaklanacak, üreticilerin büyük
tepkilerine rağmen sonuç değişmeyecek, bu yasaklamayla birlikte Tü rk i­
ye'nin gelir kaybı 6 milyar lirayı bulacaktır

-Ne olacak bu ülkenin halı?'

10 Ağustos 1970 devalüasyon darbesiyle
z a m la r ç ığ g ib i yağm aya ba>lryor. A rta n pahalrfık, ayaklan an
l>çller, b o yk o tta k i ö ğ rc n c H e r, askere davetiye çıka ra n la r...

1958 ve I960'ta iki kez devalüasyon yapılmış ve bunları 27 Mayıs

müdahalesi izlemişti. Şimdi 10 yİ sonra yne ülkenin dış ticareti tıkanmış
ve Demire! Hükümeti de devalüasyona mecbur kalmıştı. Bu para operas­
yonuna ve ekonomik tedbirler paketinde o sırada DPT müsteşarı olan
Turgut Ozal'ın önemli katklan olmuştu. (*) "A c ı Maç” ertesi gün. gazete
manşetlerndeydi. Türk Lirası %66 oranncia değer yitirmiş ve I dolar. 9
liradan 15 liraya çkarılmıştı. Aynı kararlarla şeker ve benzin de tanılanı­
yordu. Birkaç gün içinde zamlar çığ gibi yağmaya başladı. Türkiye 1970
sonbaharna bu kara tabloyla girdt Artan pahalılık, ayaklanan işçiler, boy­
kottaki öğrenclcr. askere davetiye çıkaranlar...
Kısacası bir askeri müdahalenin bütün koşulları hazırdı. Bütün bu
olaylar hemen kışlalarda yankı bulmuş ve subaylar toplantlanna başla­
mışlardı. ~Ne olacak b u ülkenin haH?~ sorusuyla başlayan tartışmalar
yaygnlaşıyor ve gruplar çoğalıyordu.
Demlrel bu n u sezmiş gibi b ir basın toplantısı yaptı ve öfke dolu
bir sesle herkesi kuşkulandıran şu sözleri söyledi:
Tü rk Silahlı Kuvvetlen nl İdareyi devralmaya davet edenlere şunu
sorarız. O zaman yurt savunmasını kim yapacaktır? Türk Silahlı Kuvvetle­
rinin Cumhuriyetin ve rejimin bekçiliği ve yurdun İç ve dış tehlikelere
karşı savunulması gûrevlenm bırakıp memleket idaresini ele alması halin­
de. bizatihi korumakla yükümlü oldukları rejim. Cumhuriyet ne hale g e ­
lir? K im bu oyuna gelecek?'
Demire! devamla.
"Niye geliyor anlamıyorum kİ? Yani Türkiye'de h e r şey normal.
Parlamentosu açık. Çalışıyor. Keyfi İdare diye b ir şey yok. Kalkınma
bütün hızıyla sürüyor. Türkiye h in her türlü İhtiyacı karşılanıyor. Tar­
lası ekili Türkiye 100 bin traktör satıyor. Senede 100 b in traktörü
D KuCUy Doğan. ‘ Turguz Û u J BelgCMfl’ . Türk MabcrLır Ajansı. 1994. j.3 l.

477
köylü tlıyo r. No. neye geliyor yani7 O n u Anlam ıyorum ."
Başbakan'ın anlamadığı şey. b* jm * gelmek üzereydi. O hafta
VVashlngton Post gazetesi "O rd u huzursuz. Dem ir el İn günleri sayılı"
diye yazdı. Müdahale Içn geriye sayma başlamıştı. Üstelik Başbakan,
olup biten her şeyi biliyor, ama kımıldayamıyordu. Darbecilerin, cmtacı-
lann her hareketinden anında haberdar oluyor. MİT raporlarıyla gelişme­
leri günü gününe izliyor, ama bir şey yapamıyordu. Sanki eli kolu bağlan­
mıştı. Art* her yerde ihtilâl konuşuluyor ve dipten gelen bu dalga ülke­
yi adeta koşar adımlarla 12 Mart sabahına doğru sürüklüyordu.
M. Batur anlatıyor:
‘Geni; Deniz subayları anıtlara çelenk koyarak gbstenlerde bulunuyor
ve bildiri yayımlayabiliyorlardı.
Özellikle Hava assubayfan içinde menfi propagandalarla yaratılan hu­
zursuzluklar. assubay eşlerinin ellerinde pankartlarla yaptıkları protesto
yürüyüşleriyle noktalanıyordu.
Silahlı Kuvvetlerde huzızsuzluk ve eyleme geçme hazırlıktan gittikçe
çoğalıyordu.
Basında "İslâm teNIkede. din. İman, şeriat tehlikede!.. Kâfirler
b iti her yerden sardılar, hücum a geçtiler. Kadınlarımızın örtüleri teh­
likeye düştü. A llahı ve Peygamberi seven namaza ve semaate koş­
sun... Namazdan sonra, gerektiğinde m alı İle. canı İle. dili İle, e li İle
clhad da farzdır. Sîzleri namaza ve cihada davet e derim . " gibi yazılar
çıkmaktaydı. Şenat ve irtica tahriklerinin etkileri Silahlı Kuvvetler de de
görülmeye başlandı. Adetleri az olmakla beraber, sanki sözleşmişler
gibi çeşitli garnizonlardaki subay ve assubaylar, sözlü veya yazılı
müracaatta bulunarak mesai saatleri İçinde namaz kılmak, cuma n a ­
m azını camilerde kılmak. Ramazan da mesai saatlerinin oruca göre
düzenlenmesini İstemeye başladılar. Bunlam isteğini yeme getirmez­
sek dinsiz olacak, yerine getrvsek. eğitimi, uçuşu, manevra ve tatbikat­
ları ve hatta nöbet hizmetlerini durdurup, namaza gldlp-dönmelerınl
beklemek gerekecekti k 175)
IMF Türkiye M a m s i Şefi Sturc'u Bile Şaşırtan
Devalüasyon Karan Gizillik İçinde Yürütülmüş
ve Bir Bavul İçine Konularak Edirne’de Bulunan
Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a Gönderilmişti
*10 Ağustos Kararları* olarak antan devalüasyon böylece yapılır.
Türk Lirası dolara göre %66 ayarlanır. 1 dolar 15 lira olur.
Türkiye'de savurganlıklar aç A seçik, ameliyatlar ise gizli olurdu. 1970
( 175) M u h lin Batur. a j t

478
devalüasyonunun hazırlığı da böyle» bir gizillik İçinde yürütüldü... Bu
gizlilik Bakanlar Kuulu için de geçerllydl. Nitekim, kararname Edirne'de
bulunan Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a bir bavul Içne doldurulup yol-
landığnda. kararnamede sadece Başbakan Demlrel le Maliye Bakanı
Mesut Erez'in İmzalan vardı Sunay'ın mzalamasmdan sonra kararname
diğer bakanların ımzasna açıldı...
Devalüasyonun hazırlanmasında ‘ gizlilik kuralı' belki de yalnızca IMF
için geçersizdi. IMF'nln Türkiye Masası Şefi. Çekoslovak asıllı Em st Sturc.
Türkiye'yle doğrudan temastaydı. Hazine Genel Müdürü Kemal Cantürk.
Gelirler Genel Müdürü A dnan Başer Kafaoglu DPT Müsteşarı Turgut
ö za l ve Merkez Bankası Guvernörü Nalm Takıdan kurulu ekip. Başba­
kan Demırelln tatma tıyla, 1970 yılı baştıda devalüasyon hazrlığına gr-
miştı. 1970 Hazırannda hazırlanan taslak Başbakan Demire! tarafından
"dar çerçeveli* bulunmuş ve genlşleUmesl İstenmişti Son onayı. IMF ve­
recekti... Gözden ırak kalmak için Londra'da gerçekleşen son buluşmada.
IMF Türkiye Masası Şefi Sturc bile şaşıracaktı. Çünkü IMF'ctler. Türkiye'nin
doların yem değerne itiraz edeceğini sanrken. gelen ekip, doların değe­
rini 1.5 lira daha fazla düşürmeyi öngörmüştü. IMF. Türkiye'den hiç bek­
lemediği teklifi hemen onayladı. Paris'te onaylanan 1958 devalüasyo­
nundan 12 yıl sonra, bu kez Londra'da yem bir devalüasyon gerçekleş-
tL.. IMF yine Türkiye'deydi.
Enflasyonıst kaynaklı yüksek yatırım düzeyi. İnsanları tasarruf yapma
yerine dayanıklı tüketim malı almaya götüren yüksek tüketim. 1969 so­
nunda yıllfc fiyat artışiarn %4'ten 6-7'ye yükseltmişti.
1970 Ağustosuma ‘ 10 Ağustos Karartan" olarak anılan devalüasyon
böytece yapılır. Türk Lirası dolara göre CK>Ö6ayarlanır. 1 dolar IS lira olur.
Böylece 1960'tan beri uygUanan I dolar 9 TL'llk kur art* geride
kalıyordu.
1970 devalüasyonuna y o l açan b ir dizi neden vardır. A na neden­
leri şöyle:
- İç finansman açığı çok büyümüştür. Türkiye. OECD ülkeleri ıçnde en
yüksek büyüme oranını gerçekleştirirken, özellikle altyapı yatırımlarının
gerektirdiği Türk Lirası cnsinden yeril para ihtiyaç, kendisni iyiden iyiye
hissettrmektedlr. Birn o Plan'ı hazırlayanlardı altını çizdikleri, sonra da Is-
tıfalarna neden olan " S a ğ lık lı b ü y ü m e İç in s a ğ lık lı k a y n a k b u lm a k g e r e -
k i r f saptaması, kendisini bu kez hayatın Içnde doğniamıştı. Bu
devalüasyonun önemli b» sonucu da İkinci Beş Yıllık Kalknma Planı nda
ifade edilen süslü hedeflere ulaşmanın artık mümkün olmayacağıydı.!! 76)

(1 7 6 ) K eru n M orum . C e m i ÇakmaMı. "Geçmişten Geleceğe K jlk n m n Arayıştan' 1987.

» 2 7 1 .2 7 2 .

479
 ‘T ü r k iy e B ü yü k M ille t M e c lis in in k a p tım a y e d i dakikada
k ilit a la b ilirim , am a so n ra ü lk e yi k im y ö n e te c e k 7"
“Bu po litika cıla rın h iç b irin d e
m e m le k e t se vgisi d iy e b i r ş e y y o k . H e p s i hain. “
G e n d k u rm ıy B a jk.ır, M T a g m jk

Devalüasyonun yarattığı darbenin sarsıntısı sürmekteyken. Tümge­

neral Celli G u rfc a n 1970 Eylülünün İlk haftasında Genelkurmay Başkanı
M e m d u h Tagmac tarafından çağrılmışı*. Kendisiyle ülke meseleleri hak­
kında konuşmaktadırlar. Tağmaç. konuşmasının bir yerinde şöyle diyor:
“E v v e l a ş u n u s ö y l e y e y i m . M e m l e k e t t e d u r u m h i ç d e İ y i d e ğ i l v e i y i ­
y e d e g it m iy o r . B u n u b e n d e g ö r ü y o r , b iliy o ru m . H e r k ö tü lü ğ ü n b a ş ı d a
p o litik a c ıla r . B u p o litik a c ıla r ın h i ç b i r i n d e m e m l e k e t s e v g i s i dİy e b ir ş e y
y o k . H e p s i h a in . Z e r r e k a d a r m e m l e k e t i d ü ş ü n e n e r a s t la m a d ı m . O n la r ın
o lu ş t u r d u k la r ı M e d ı s t e n d e h a y ı r y o k . B e n d e b i l i y o r u m , b u g ü n k a r a r v e r ­
s e m y e d i d a k ik a d a M e c lis in k a p ıs ın a k ilit a s a n m . f a z l a d e ğ i l , y e d i d a k i­
k a d a ... A m a iş M e c l i s i n k a p ıs ın a k ilit a s m a k la b i t m i y o r k İ . .. E r t e s i g ü n d e n
it ib a r e n b u d e v l e t i k i m y ö n e t e c e k ? B iz a s k e r le r b u iş te n a n la m a y ız . Y i n e
o n la r a m u h t a ç o ld u k t a n s o n r a n e y e y a r a r ? " { 177)
" I S - M ü te m a d i d ış b o rç la n m a la r do la yısıyla
e k o n o m ik b a ğ ım s ızk k ta n gittikçe u za k la ş m a k ,
1 6 - D e va lü a s yo n s adm esi g e ç m e d e n b e lire n
e n fla s yo n te h lik e s i."
M e.ıtor Oan Devletin zıivestne K ) a y sonra verdiği 2. N Vntııanın 15 v e 10. maddeten.

M.Batur 21 Kasvn 1970 günü hiyerarşiyi altüst ederek, devlebn en

üst kademesi olan Cumhurbaşkanı'na Mgl olarak bir dosya sunar. Bu
dosyada durum değerlendirmesi ve çözüm arayışlan vardır:
" S a y ı n C u m h u r b a ş k a n ım .
M İ N İ G ü v e n li k K u r u l u ü y e s i s ıfa rıy la 2 5 O c a k 1 9 7 0 t a r ih in d e görüş v e
e n d i ş e le r i m i a ç ık la m ış t ı m . A r a d a n g e ç e n 1 0 a y z a r f ın d a T ü r k i y e 'n i n d u ­
r u m u h e r g ü n b ir a z d a h a k ö t ü l t m ı ş t ı r . ' diye başlayan 7 sayfalık rapordan
başlıklar şöyle. (Balıklar flıir v e rd iğ in d e n raporun tümünü yayınlamadık E.Y.)
T ü rk iy e 'n in ö z e t O la r a k H a il H a z ır ö n e m l i P r o b le m le rin in Tasviri:
1. Çeşitli fikir ve menfaat grupiannın. belirlenmiş gayeler etrafında: İda­
me. gelişme ve sorumsuzca çatışmaları.
2. Çatışmaların çoğu hallerde blrblrlerıyle ve devlet kuvvetleriyle silahlı
hale gelmesi.
3. Anayasa dışı sayılan komünizm ve teokratfc faaliyetlerin rahatlık ve fÜ-

(1 7 7 ) Cefll GOrkarv '1 2 Marta kala", t d u n Yay., s. 9ü

480
tursuzluk içinde yürütülmesi.
4. Irkçılık, bölücülük, bölgecilik faaliyetlerinin hızla artması.
5. Kamplara bölünmüş ve bölündürülmüş talebe ve işçi hareketlerinin
artması, özellikle talebe hareketlerin» talebefafcle ilgili olmayan alanlara
kayması.
6. Anayasa anlayış ve tatbikatı üzerinde hatalı tartışmalar.
7. 27 Mayıs ve Silahlı Kuvvetler üzerinde: resmi slatlı klşiertn. resmi sı­
fatlı ve kişisel davrantşlan arasındaki gayrlsarrami t utunları.
8. Bozuk ve hiç de milli İradeyi temsi etmeyen bir seçim sistem üzerin­
de ısrar edilmese
9. Seçilmek, 'seçmenin genel vekaletini almaktr. seçildikten sonra ne İs­
tersek yapabiliriz.* gibi yanlış bir demokrasi ve parlamento anlayışının
belirmesi.
10. Hükümet ve parlamentonun gün geçtkçe kuvvet ve ıtibannı yitirmesi.
11. İşlemeyen ve çoğu hallerde milli menfaatleri anlamaz görünür bir ad­
il mekanizma.
12. Çoğu hallerde vazfesının yalnız Hükümet karşısında olmak olduğu­
na İnanan Anayasa müesseselen.
13. Yanlış anlaşman bir özerklik müessesesl.
14. Ekonomik durumun glttkçe bozıiması.
15. Mütemadi d ş borçlanmalar dolayısıyla ekonomik bağmsızlfctan git­
tikçe uzaklaşmak.
16. Devalüasyon sadmesi geçmeden beliren enflasyon tehlikesi.
17. Mevcut düzen ve kazanç menfaatleri üzemde her türlü değişikliğin
aleyhinde. 'Karşılıksız az faizli kredi, çok kazanç, az vergi' parolası İle ha­
reket eden bir özel sektör.
18. Özel sektör ve sıyası tes» altoda çakşan bir Devlet Plariama Teşkilatı.
19. Bu düzeni değiştrmek için 'var olanı da* yıkma çabasına bilerek ve­
ya bilmeyerek katılanlaro gittikçe artması.
20. Devlet. Hükümet. Silahlı Kuvvetler erkanı üzerode seviyesiz eieştri
yapan, komünizmi ve rtlcayı destekleyen, bazılarının hangi sürüm ve ka­
zançla faaliyetler»! devam ettirdiği meçhul bir matbuat düzeni,
21. Endişesi gıtbkçe artan bir kamuoyu.
22. Bu menfi gelişmeler dolayısıyla huzursuzluğu artan muhtemelen
idareyi dev» alma plan ve hazrlıklarna grişen b* Silahlı Kuvvetler.! 178)

"Bugünkü düzenle Türkiye AyAktA kAİAblllr mİ?

12 Marta Günler Kala M.Batur'un Durum Değerlenörme sı Raporundan
Bıkıp usanmadan asker veya slvl üst yönetme rapor ve görüşler
(1781 Mutam Katur, a.g.e.

481
y a ğ d ır a n b ir ç o k m u h t ı r a s u n a n B a t u r 'u n ç a b a s ı s o r u n la r d a n ç ık ış a r a y ış la ­
r ıy la d o l u d u r . Ç o ğ u n l u k l a İy i n iy e t , a k ılc ılık v e y u r t s e v e r l ik iç e r e n b u m e ­
tin le r d ik k a t t e i n c e l e n d i ğ in d e , k im i k ılıç lı a y d ın l a r a Ö z g ü t i p ik d a y a t m a la r
v e k ü ç ü m s e m e l e r d e g ö r ü le c e k t ir .
A ş a ğ ı d a B a t u r 'u n b u r a p o r la r ı n d a n s e ç ilm iş p a ra g ra / ta r:

Ik Raporun Verilişinden (25 Ocak 1970)

Sonra Cereyan Eden Başlıca önemli Olaylar
1. B ü tç e n in r e d d . 2. P a rla m e n to içi fa aliye tle r. 3. H a zira n 1970 İstan­
b u l O la y la r:. 4. V erg i k a n u n la n . 5. D e v a lü a s y o n . 6 . T B M M ça lışm aları
1 K a s ım d a a cıla n M e clis v e S e n a to m u z u n ç a lış m a ta rzı ise ta m a n la ­
m ıy la ic ka ra rtıcıyd ı.
Halihazır Durumun Başka Nedenleri: (özetle E.Y.)
1. A n a y a s a : A n a y a s a c a e m re d ile n b a zı h u s u s la rın ta tb ik ine d o k u z se­
n ed ir g e p le m e m iş o luşu , c e m iy e tim iz in se viye si ü stü n d e h ü rriye tle r ge ­
t r m i ş o lu ş u g ib i n ed e n le r T ü r k iy e 'n in b u ha le g e lm e s in in u n su rla rın d a n
b ir id r.
2 (B u m a d d e n i n b ir b ö l ü m ü n d e ) _ "N ü f u s u n ım \ 4 0 in m o k i m a
y a z m a d a h i b ilm e d iğ i, n ü fu s u n u n % 2 0 ’sinin b ir k ö y d e d o ğ u p , b ü y ü y ü p
ö ld ü ğ ü d a r d ü n y a lı in sa n la rın ve y in e n ü fu s u n u n b ü y ü k k ıs m ın ın T ü r k i­
y e m ese le le rin e... ya ln ız kendi y o lu , o k u lu , ca m a o ld u ğ u n u za n ne d en ve
b u k ü tle n in bir k ıs n u n u ı... m a h a lli. ırk i. dini, c 'k a rc ı hislerle v e re ce ğ i, d i­
ğ e r bir k ıs m ın ın n e y a p tığ ın ı dahi b ilm e ksizin v e secim n u tu k la n n d a da
h a lk a b ild irildiğ i v e tanıtıldığı g ib i. c ° 9 u h a y v a n a m b le m li p artne rd en bi­
rin e o y v e rm e k le beliren m illi » a d e s o n u c u m e y d a n a gelen P a rla m e n to ­
n u n ..."
3. Sosyal ve Ekonomik Düzen: B a t ı r b u m a d d e n in b ir b ö lü m ü n ­
d e ‘ B u g ü n k ü d ü ze n le T ü r k iy e a y a k ta k a la b ilir m i? " d iy e s o ru y o r ve
"M a a le se f p a rla m e n to için de değil, fa ka t p a rla m e n to d ışın d a m ü n a k a ş a
e d i m e k te d ir." d i y e y a n ıt lıy o r .
4 Silahlı Kuvvedesin D u r u m u : B e n . Snahk K u v v e t le r in s ö zcü sü d e £
Bm . O c a k 1 9 7 0 'te kı m a ru z a tım d a Silahlı K u v v e tle r d e T ü rk iy e 'n in g id i­
şatı ü ze rin d e b*r endişe ve h u z u rs u z lu k m ü şa h e d e e ttiğ im i, fa ka t b u n u n
Sila hlı K u v v e tle r'in id a re yi e le a lm a y ı is te m e s i şekline g e lm e d iğ in i z a n ­
n e ttiğ im i a çık la m ıştım A ra d a n o n a y g e ç ti v e h e r g ü n b ira z d a h a k ö tü ­
y e g ittik. M İ T ’te n a ld ığ ım isim le r. b e n a n ke n di hissettik le rim le b irleştik­
lerinde. S ila h lı K u v v e tle rin şahsı istikb al k a y g ıla rın d a n a ri. en ça lışka n ,
akıllı v e e hil k im s e le rin d i, m e v c u t s is te m le T ü r k iy e 'n in m eselelerinin
hallinden ü m it ke se re k te şk ila tla n m a k ta o ld u k la rı. K o m u ta k a tm a karşı
şim d ilik nisbi b ir itim a tla rı o ld u ğ u , fa k a t b u n u n g ü n g e ç tik ç e a za lm a k ta
o ld u ğ u , b u g id iş e d ur d e n ilm e zse T ü r k iy e 'n in k a d e rin d e ya zılı o n yıllık
d e v re n in b it m e k z o ru n d a o ld u ğ u s o n u c u n u za t-ı a linize ifa de e de b il ir « n .

B a t u r k e n d i r a p o r u i ç in y a p t ı ğ ı d e ğ e r l e n d i r m e n i n b ir b ö l ü m ü n d e :
" C u m h u r b a ş k a n ı , G e n e l k u r m a y B a ş k a n ı b u r a p o r u o k u d u k t a n s o n ra .

482
Başbakan benim gorüşlenmın ve değerlendirmelerimin hiçbirine katılma­
yabilirdi. Ama. Silahlı Kuvvetler de bir teşkilâtlanma olduğu ve b» müda­
hale yapılabileceği yeten açıklıkta yazılmıştı. Bana da kimse 'Bu hazırlık­
lar nedir? Kimler bu hazırlıkları yapıyor?" diye meraklanıp soru sormadı...
Çünkü olanlar hakkında benden fazla bilgiye sahlptier. MIT Müsteşarı
Korg. Fuat Doğu, Cumhurbaşkanı ile Genelkurmay Başkanı'nın çok gü­
vendiği bir İnsandı... ve elde eeklen bilgilerin tamamını kenetlerine veri­
yorda
Şimdi bir soru daha akla gelebilir., madem kİ bizim üstümüzdeki
makam sahiplen tıtiai hazırlıkları gelişmelerini izliyorlar, o halde neden
zamanında önlem almadılar? Sorutun cevabını benim vermem mümkün
değil, ama tahminim... bekle-gör'. belki bir şey olmaz' veya hakUar.
biz önlem alırsak, tepkisi büyük olur' gibi düşüncelerden olsa gerek."
M.Batu. bu bolümde her reformcu ve devrimci hareket karşısında
tutuculann karşı cephe aldıklarına dair. 1923'ten başlayan süreci. 1924
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası. Kürtçülük hareketlen 1930 Serbest Fır­
ka macerası. DP. AP ve CHP'dekl bölünmeleri maddeler halinde ele alır.
5. maddesinde:
5. 1961 seçimleriyle görünüşte, hakikaten çok partili demokratik re­
jime dönülmüş, fakat suni yaratıklar olarak görülen diğer partiler çabucak
tasfiye olmuşlardır. Herhalde prensiplere. İşbirliğine, fedakarlığa, demok­
ratik rejim taraftsı gözükmemize rağmen, fikri serbestıyete ve münaka­
şaya. şahsi ihtiraslara fazla düşkün bir nesle sahip olmanın sonucu, önce
Halk Partisi sonra da zahiren en kuvvetli göründüğü anda Adalet Partisi
İkiye bölünmüştür.
M JU tu r'u n “ Devekuşu Hükümet'' Modeli Neydi?
10 Aralık I970'te Komuta Konseyi toptan*. Toplantının konusu İç
durumun değerlendirilmesi ve Batur'un Cumhurbaşkanı na verdiği rapor
hakkındakl düşüncelerinin tartışılmasıydı. Tağmaç gerçekte tartışmalara
kapalıydı. Ancak bu defa kendisini de aşarak yukarılara rapor veren bir
komutanının bilgi ve hesap vermesini bekliyordu. Tağmaç bu vesileyle
likenin İçinde bulunduğu kötü koşulların düzelmesine art* İmkanı kal­
madığını. bu vesileyle komutanların bu konuda neler düşündüğünü öğ­
renecekti. Batur anlatıyor:
Bana sOz verince...: 'Görüşlerimi defalarca sözlü ve İki defa da yazılı
bildirdim... Sosyoekonomik düzen değişmedikçe, otorite ve yasa boş­
lukları doldurulmadıkça bugünkü sistemle durum düzelmez. Bu nedenle
ortaklaşa yapacağımız bir ikazla meseleleri parti ve şahıs görüşleri dışın­
da ele alarak m ili mutabakat' şeklinde halletmek veya yönetime el koy­
mak gerekir.' dedim.

483
 Org. Tağmaç kendısnin Cumhurbaşkanı ile yeniden görüşeceğim ve
bizlen tekrar toplantıya çağıracağını söyledi.
Görüldüğü gibi Batur'un ikaza gerek kalmaksızn oluşturmayı düşün­
düğü yönetim modeli tam tur 'devekuşu" örneğim oluşturuyordu: Yansı
seçimle, yansı tayinle, yarısı asker, yarısı sivil.
Tağmaç her başı sıkıştıkça eski G.K.Başkam ve komutanı olan C.Su-
naya gider olan biten hakkında bilgi verir, görüş alırdı. Anlaşman o ki as4
hesaplaşmayı bir sonraki toplantıya bırakmışa

İhtilal Koordinasyon Başkanlığına Soyunandı

M.Batur'un “B e n im s e m e m m ü m k ü n d e ğ ili" Dediği
Devrimci Devletçi İcraat Programının İçeriği Neydi?
Hükümet Üyeleri Kimlerdi?

Böyle bir ortamda asker-slvt örgütler yeni tur atılım, yem bir düzen
ve devnmle Türkiye'nin konularına çözüm gedeceklerine inanıyorlardı:
bu amaçla toplanıyorlar, görüşüyorlar, hazrlıklar yapıyorlardı. Bunlardan
biri Silahlı Kuvvetler mensupları ve dışındaki sivil gruplardan oluşan (ör­
neğin... Doğan Avcıoğlu. Cemal Madanoğlu. Ekrem Acuner. Orhan Ka-
bıbay vs. grupları).
Bu grup 27 Mayısta olduğu gibi plansız bir harekete girişmemek, bir
veya iki komutanın bderlığinde yapılacak bir müdahale durumunda Ko­
mutanlama yardımcı olabimek için planlar hazrlıyordu. Ocak 1971 son­
larında hazrladıkları dosyayı M.Batur'a verdiler. Dosyanın içeriği genet­
ikle Doğan Avcıoğlu'nun görüşlerim yansıtıyordu. Bir Devrim öngörülü­
yor. Devletn yeni düzenin! gösterir bir Anayasa taslağı. Devlet düzeni
şeması, altematrti isimler içeren Bakanlar Kurulu listesi. Bakanlar Kurtiu-
na verilecek direktif. Basın-Yayın ve TRT ile ilgili bölümleri kapsıyordu.
Batur anlatıyor:
"Dosyayı dikkatte inceledim ve gördüm ki.
- ilkeler bölümü uzemde bazı farklı görüşlere.
- Uygulama şekli üzerinde çok fark! düşüncelere sahibim ve dosya
ıçindekılen benimsemem mümkün değil."
Dosyada ilkeler iki değişik tarzda yazılmıştı.
jln c L ie y is
1 . T o p ra k re fo rm u n u n g e rçe kle ştirilm e si.
2 . T a n m re fo rm u n u n g e rç e k a n la m ı İle u y g u la n m a s ı.
1 Sın a i a la n d a re fo rm .
4 . E ğ itim d e re fo rm .
5 . D ış ticaretin d e v le tle ş tirilm e s i
6 . Ye ra ltı ka sn ak la rının d e v le tle ştirilm e si.
7 . Bankaların d e v le tle ştlrfc n e sl.

484
8 . B ü y ü k m ü e s s e s le r in d evle tleştirilm e si.
9 . D ış siyasetin b a ğ ım s ızlık esasına g ö re y e n id e n tesbitL
10. S o sya l g ü v e n lik re fo rm u .
1 1 . id a ri re fo rm .
12. V e rg i re fo rm u (g e re k irse p a ra re fo rm u d a h il).
13. S ta tik K u v v e tle rd e re fo r m
2 ' n c l ş e k i l:
1. T o p ra k v e Ta n m d e v rim i.
2 . D ış ticaret. Ba n ka cılık v e S ig o rta cılığ ın d e v le tle ştirilm e si.
3 . Y e r altı ka yn a kla n v e o rm a n la rın d evle tleştirilm e si.
4 . Ç e lik , m o n t a j h id r o ele kti i k t a ç la s tik m a rg a rin sanayiinin
d e v le tle ş tirlm e s i.
5. S a h l e r in v e g e re k li g ö rü n e n şe hir a razilerinin kam ulaştırılm ası
v e k a m u y a r a m a işletilm esi.
6 . İd a re n in d e v rim c i ifcelere g ö r e y e n id e n ku ru lu şu.
7. V e rg i d e v rim i.
8 . S a ğ lık h iz m e tle rin in SoSyafcze e d ilm e si.
9 . M i l i E ğ itim in d e v rim c i ilkelere g ö re y e n id e n k ıv d m a s ı.
1 0 . A g » sa na yi ku ru lm ası.
11. D ış p o litik a d a re form .
12. L Jk e Ç aparda v e h a k m h e r kesim ini kapsayacak sosyal g ü v e n lik reform u.
13 . Silahlı K u v v e tle rd e re fo r m
14 K alk ın m a yı sa ğla ya cak iSkAn v e k o n u t p o litk a S L
Bakanlar Kurulu L ıs te s K 179)
I Başbakan Y a rd ım cısı.
2 . A d a le t Ba ka n .: P ro f.B a M S a vcı. M ira ç A k tu g .
3 B a yın dırlık Ba ka n ı: Y ü k M ü h .S e d at ö z k o l Ş ük rü Kaya.
4 . Ç a k şm a B a k a n b g ı N e c d e t Ş e h m u z . Erciş K u rtu lu ş
5. D ışişleri B akan k g ı S ezai O rk u n t. O s m a n O k a y .
6 . E n e ri v e T a b i K ayn a klar B a ka n lığ ı, tısa n T o p a lo g lu . M e h m e t E rd e m ir.
7 . G ü m r ü k v e Te k e l B a k a n lığ ı S abahattin T e o m a n . C e m a l S ü a h o g lu .
8 . İçişleri Bakanı: E n v e r K ora y.
9 . İm ar v e b kA n Bakankgı SeUha ttln B abur o ğ lu . Hal* K a ra U ıb a . Ih a n Tekeli.
10. K ö y İşleri Ba ka n ı: O N u ri K oÇ tü rk C e v a t G e ra y .
11. M a l y e B a k a n lığ ı: Z iy a K ayra. Erh a n İŞ4.
12 . M I H E ğ itim Ba ka n lığı: P ro f.Fe hm i Y a v u z.
13. M illi S a v u n m a Ba ka n lığı: F a k tı O z fa k lh
14. Sağlık v e S osya l Y a rd ım Ba ka n lığı: Prof hluSret F iş e k
I S . S an a yi B a k a n lığ ı: Ta h s in Y a fa b u k
16. T a n m B a ka n lığ ı. O ğ u z A t alay.
I 7 . O r m a n B a k a n lığ ı CelAl G ö y d ü n .
18. Tica re t B a ka n lığ ı. A d n a n Başer Krtfaoglu. S e U h a ttin ö z m e n .

(1 7 9 ) Sonradan C g re n d lg m e göre Bakanlı/ Kutulu İ l te in i nazırliyanlar bu Ilıt ede adlan

yazıl » Iv i kökeni Bakan adayları «e Nçb* temasta bulunmamışlardı. DoLiyıvyla Is t ede
tümleri olanlatn durum dan haberterl yoktu. Bajka ««e le rd e olabllr

485
1 9 . T u riz m v e Ta n ıtm a Bakam : Ne|at E rd e m .
2 0 . IL a Ş tırm a Ba ka n lığı- H ilm i Ö z g e n . N e d re t U t kan.
2 1. G e n ç lik v e S p o r Bakanı: H a lil Ç e le n k . İrfan S o lm a z e r.
2 2 . D e v le t B a ka n lığ ı: M e m d u h A y tü r. N ü r n i n Esin.
2 3 . D e v le t B a ka n lığ ı: A ttiLa S ö n m e z . O r h a n K ab lb a y.
2 4 . D e v le t Ba ka n lığı: M u c i p A ta k lı. Şaban D e m ir.
2 5 . P lan K o o rd k va syo n B a k a n h g ı O .N u r i T o r u n . A l t l a K a ra o sm a n o g lu .
2 6 . Ba sın Y a y ın : S abahattin S e le k . A lta n O y m e n t 18 0 )

Batur. dosyayı inceledikten sonra yanlı görüşlerini içeren bir metni

30.1.1971 günü keneflerine verir. (Aşağıda Batur un aynntlı görüşlerin­
den dikkate değer olan paragraflara yer verilmiştir.)
Yazılı görüşlerimin önemlileri şunlardı:
- R e jim in a dı g ü z e l a n c a k K e m a liz m le a la k a sı y o k v e A ta tü rk 'ü n ru h u n u
m u a z z e p eder.
- Y e n in şekli d o s y a d a y o k .
- H a n g i d e v le trı a n a ya s a sın d a ^s a ğ ım lıd ır" d rye ya za r.
- S iy a s a l d ü ş ü n c e , y a s a ö n ü n d e e şittir d e n iy o r, h a lb u k i siste m partileri k a ­
p attığ ın a g ö re h içb ir siyasi eleştiri v e çizd iğ i sınır dışın d a se rbe stiye t v e r m iy o r k i
- K a ra rn a m e ile se nd ika v e c e m iy e tle r k a p a tıld ığ ın a g ö re , b u n la r lü zu m s u z
m a sra fa n e d e n o la c a k k u k la ö r g ü tle r o lm a k ta n ile riye g id e m e z , a y n ı za m a n d a
kısa b ir sü re son ra d e v r im e k a rş ıt b ir m a h iy e t alabfcr.
-D e v r i m K u ru lu ya ln ız a s k e r k işile rd en k u r u la D e n e n m iş ve fiy a s k o ile so­
n u ç la n m ış u sulle ri ufak farklarla te k ra r d e n e m e n in ne fa yd a s ı var ( M i l i B e lik K o
m ite sm i k a s te d iy o ru m ).
- O r d u d a a sk e ri hiye rarşi v e d isip lin b o z u la c a k tr .
- B * i siyasetle m e ş g u l o lu r g e n e ra l ve su b a y, d iğ e n o lm a z g e n e ra l ve su ba y
d iy e ik i sınıf m e y d a n a g e le c e k . K ıs k a n ç lık , te n kit v e d e rh a l ka rşı ö rg ü tle n m e
m e y d a n a g e le c e k v e taba k i 2 "nci g r u p a d e d e n ç o k d ah a fazla o ld u ğ u için 1 'in ­
c i g ru b u ilk fırsatta tasfiye e d e ce k v e bir fasit d aire içine g irilecektir.
K abine T e ş k i l ile ilgili ola rak
- B u ka b in e (iK şik liste d ek i) b ir ö rn e k d a h i o ls a ka b in e teşkilinde d ah a şim ­
d id e n a rk a d a şlık , his. v e f a b a la n s k u rm a fa ktö rle rin in e h liye tin ü s tü n d e tu tu ld u ­
ğ u g ö rü lm e k t e d a .
Teklif ve Proje Üzerinde Şahsı Görüşlerim
- E v e t , b u g ü n T ü r k iy e 'n in b » e k o n o m ik ve sosyal b ü n y e d eğ işik liğ in e kati ih ­
tiya cı v a rd ır. F a k a t a ç ık la n a n siste m d e , h ü rriy e tle r k ısıtla n a ra k v e n s a n fa k tö rü ­
n ü n ya ra tıcılığ ı, ç a lış m a hırsı, rekabeti v e ha sle tle n n d e n istifadeyi m ü m k ü n kıl­
m a y a n ç o k katı b ir b ü n y e d eğ ışık b ğ e ıe g id ilm e k is te n m e k te d r.
- K e z a bir se y y a re d e te k b a şım ıza y a ş a m ıy o r u z . D ü n y a ü ze rin d e k i devletle­
rin ç o ğ u l e siya si, iktisadi, askeri ilişkile rim iz v a rd ır. B a tı a le m i b u sistem v e tu ­
tu m u ta svip e tm e z. " E tm e z s e e tm e z,’ m e s e le ye c e v a p teşkil e tm e z. T a v iz v e rir­
sek D o ğ u B lo k u ve K ız ! Ç in 'd e n d e ste k g ö rü rü z. B u ise T ü r k iy e 'n in felaketi o lu r.

(1 8 0 ) M B a tu r un haşamda sakladığım dediği bu Istedeü*kişilerin çoğu 9 Martçı okırak b T

llnrter v e 12 Eylülden sonra tutukUnrMar Bu adeta ihbar bir listeydi. E.V.

486
 - Silahlı K uvve tlerin bir k ısm ın ın k o y u politika içine s o k ıim a s ı. m ile t in so n d a ­
y a n a ğ ı d a n T ü r k Silahlı K uvve tlerin i ç o k ç a b u k yıp ratır. O za m a n T ü r k iy e 'y i k u r­
ta ra ca k başka h a n g i g ü c e başvu rulacak tır.
- S is te m d e v a m lılık e s a s n a d a y a n m a k ta , b ir g e çiş v e ye rle ştirm e d ö n e m in ­
d e n so n ra sı için elastikiyet v e b a ş k a şekle g e çişi ta n ım a m a k ta d ır.
N etice : İn a n m a d ığ ım b ir şekil v e siste m için d e b u lu n a m a m .

Muhsin Baturun bu değerlendirmesine devrimci hareketin asker

kanadından çok sert b* cevap geldL 3 Mart 1971de oldukça uzut olan
metin "BİZ KOMÜNİST DEGI.İZ.* diye başlıyor ve şöyle devam ediyor:
*Dün akşam (1.2.1971) havaoâar bir araya geldik, liderimizin görüşleri
enine boyuta nedendi. Mütalaanın son cümlesi hepimizi çok tedvgln et­
ti Yüzde yliz atandığımız liderimizle bu derece keskin çlzgterte ayrı düş­
memiz gerekir kanaatindeyiz. Ararmda yeteri kadar irtibat yok. sizin bize
çok yalnız olduğunuzu, fikri tartışmalar yapmadığınızı, dolayısıyla endişe­
lerinizi gidermediğinizi biliyoruz ve hak veriyoruz.*
Diğer paragrafların ardından son kısımda devlet başkanı, başbakan,
genelkurmay başkan ve üst komuta heyetiyle İlgili olarak 10 kişinin
kod adları yeralıyor. Batur bunların kim olduğunu daha sonra açık­
layacaktır^ 18 1)
Olacak İş değildi. Ülkenm Cumhurbaşkanı ve komutanlar.
Başbakan'ın yemeğinde aniden sofradan kalkıp.
“sis bAsıyor" diyerek oteli terk ediyorlar...
Demlrel huylanır ve meteorolo|lyl arar.

12 Şubat 1971. Bursa'da TOFAŞ fabrkasının açılış töreni vardı. CSu-

nayın aracı önde gidiyor. Demirelin aracı Cumhurbaşkanını takip edi­
yordu. Sonrasını Süleyman Dermrel anlatıyor:
"Tabii oralarda halk bana karşı çok muhabbetiIdlr. Yd boyunca rtsan
seli— Danaları hazırlatmışlar. Benim sonradan öğrendiğim. Surtay gelince
B u d e ğ i l . . . b u d e ğ i l ...'cllyorlarmrş ve danayı kesmlyodarmtş. Sunay ge­
çiyor. ben gelince kesiyorlar danayı. Ben ayarlamış değilm ki buna Bel­
ki oradaki hata arka aıkaya gitmek, ama bilemezsn kİ böyle hatalar ola­
bileceğini. Bunlar ancak yaşanarak öğrenilir. Sonradan Öğreniyoruz kİ. B u
k u r b a n la r b i z e değildir, a rk a d a n g e l e n l e r e a H U r ' filan diye konuşulmuş
arabanın İçinde.*
Kafile Bursa ya bu havada geldi. Yapılan resmi törende Demlrel ko­
nuşurken yanyana oturan Sunay ve Tağmaç ın surattan aşktı. Kısa bir tö­
renden sonra fabrkanın açılışı yapıldı. Sonra da öğle yemeği Içm Çelik
Talaş Oteline gidildi. Ne olduysa orada oldu.
T İ S İ » A y ru tla r için W u. b u l YavL Th ıld icı SüMyUu*. Clt_3 . 1 106 vd.

487
 Süleyman Demlrel: 'Zaren oraya gittiğimiz zaman onların o akşam
Eskişehir'de bir toplantı yapacakları, binaenaleyh yemekten sonra Eskişe­
hir'e gidecekleri bana söylenmişti. Ve tabii yem ek biraz uzunca sürdü. Bir
an evvel kalkıp girme* g ib i bir durum oldu. Belki nazik bir hareket d e de­
ğildi. O nu da söyleyelim. '
Olacak ış değildi. Ülkenin Cumhurbaşkanı ve komutanlar. Başba­
kanın yemeğinde aniden sofradan kalkıp, "sis basıyor" diyerek oteli terk
ediyorlardı. Demlrel. kuşkulanıp. Meteoroloji yi aram. Hiçbir yerde sis
emaresi yoktu. Bunun üzerine Eskişehir'e haber uçuruldu. Sunay ve ko­
mutanlara izlenmesi istendi.
1971 Türklyesl'nde Başbakan. Cumhurbaşkanı nı izletiyordu. Gelen
raporlar kuşkulanılan gerçeği ortaya koydu. Sunay. Eskişehir Hava Ûs-
sü'nde komutanlarla darbe toplantısmdaydı.
Süleyman Demlrel: "Sonra ben 3-5 gün sonra rahmeti Sunaya sor­
dum. Dedim ki Bunlar size EsklşeNr de Cumhurbaşkanlığınızın devamını
vaadetmlşler. Bir müdahale gibi b ir şey düşünüyorlarmış' dedim. Çok sı
kikten ama... Dedi kİ. Süleyman Bey. Süleyman Bey'dedi. Ben 22 Şuba­
tı da. 21 Mayısı da gördüm. Binaenaleyh ben o çeşit oyunların İçine g ir­
m em ' dedi ve Benim sezgilerime gö re öyle bir hareket de yoktur. ' dedi.'
Cumhurbaşkanı. Başbakanına gerçeği söylememişti. Oysa Eskişe­
hir'de müdahalenin son rötuşları yapılmış, roler dağıtılmıştı.! 182)
9 M a rtçıla nn Tasfiyesi
Bir Taraf O m u zla rın ın Gücünde,
Diğer Taraf Makyavellst rolltlka İçindeydi
9 Mart tasflye edilen görüş. Türiı Silah* Kuvvetleri içindeki radikal
görüş ve eğilimleri ve bağımsızlaşmayı önermekteydi. 12 Mart ise tutu­
cu görüş ve eğilimlerle, vardığı sonuçlar itlbanyle dışa bağımlılığı simge­
ler. Bu açıdan 9 Mart bir dönüm noktasıdır. Sözü geçen iki eğrimden bi­
ri diğerini tasflye etttkten sonra 12 Marta gelnmtşttr. 9 Marta kadar. 9
Martçılar 12 Mart muhtırasını verenlerle beraberdirler. Bu tarihten sonra
ise bu grubun herhangi b» aktıvitesı ve eylemi olmamıştır. Bu duruma
göre, hem 12 Mart muhtırasını verenler, hem de 9 Martçılar aynı potaya
konup suçlanamazlar.
13. Yapılmak istenen neydi? Sunay-Tağmaç ve Türün üçlüsünde sim­
gelenen güçler. Gürler-Bat ı* -Kayacan üçlüsünü buna engel görüyorlar ve
onları bertaraf etmek istiyorlardı.
14. Bu senaryo içinde, fctidar kavgası yapan ıkl klik birbinyle aç*
mücadeleye girişecek kadar kuvvetli olmackğı için, başka yollar dene-
(1 8 2 ) M A l ı Blrand. C Dûnda/. 8 Çaplı, a g .e . » 1 8 5 .

488
mekteydıler. Sunay-Tağmaç ıkılısı kene* yeteneklerim veya yeteneksizlik­
lermı çok İyi bilen kişilerdir. Buna rağmen. Türkiye'nin çok önemli bir dö­
neminde senelerce gizil ve açık iktidar olmayı başarmışlardır. İktidar ol­
malarına da. 10 seneden ben. bütünleşikleri örgütlere borçludurlar.
Oiaylarm zorlaması sonucu doğan bu İlişkiden, her İki taraf da mem­
nundur. Çünkü örgütler ve onların bağımlı olduğu dış güçler de bu İki ki­
şiyi. kendi amaçlan doğrultusunda kullanmaktadırlar.
15. Bir taraf omuzlarının gücüne, diğer taraf Makyavellst bir pohtfca
İçinde, entrkamn her türlüsünden yararlanarak mücadele edip birbirini
temizlemek İstemişlerdir.
21.9 Mart tur dönüm noktası olup. Türk Silahlı Kuvvetleri Içmdekı ra­
dikal görüş ve eğilimler ile bağımsızlaşmayı hedef alan bir tarzı önermek­
teydi. 12 Mart ise tutucu görüş ve eğilimlerle, dlşa bağımlılığı simgeler.
Bu nedenle yaşayabilmesi için ilk işi. 9 Martçı görüşü bertaraf etmek ol­
muştur.
Oysa. Muhsin Batur 12 Marttan sonra Gürler'den de umduğunu bu­
lamamanın etkisi İle karşı grubun kendi desteğim sağlayan. Hava Kuvvet­
lerindeki genç subaylann kıyımına seylra kalmıştır. Ne yazk ki. bu kadar­
la da yetinmeyip, onların ağzı İle dün desteğinden yaradandığı bu kişile­
ri suçlamış».
Kendilerince oluşturulan bu ortamda. Sunay-Tağmaç-Türün üçlüsü.
General Tevfik Türüng'ten de yararlanıp. Hava Kuvvetlen'nln genç subay
kesimim budaynca. Turun'ün deyimi İle Batur 'avize gibi" tavanda asılı
kalmış». Gurler'in ise hesabının başka olduğunu olaylar göstermiştir.
Bu nedenle, bu grubun 12 Marttan sonra bir eğilimi ve görüşü oklu­
ğunu söylemek hata* olur. Gerçekte bu grup 12 Marttan önce 9 Martta
tavsiye edilen görüşü, kendi şahıslamda yansıtmışlardı. Bu görüşü. ()on
Türk geleneğine uygun, küçük burjuvanır asker kesimine dayalı. Atatürk­
çü anlayışla. 27 Mayıs Anayasası na daha da sosyal içerik vererek, za­
manla halkla bütünleşme amaena yönelmiş ve tur ölçüde, tam bağımsız­
lığı kendne şiar edinmiş burjuva radfcallzmı olarak niteleyebiliriz.)
Zoraki Beraberlik Tarttı 22 Oc/fc 1971. O günkü Milli Gürvenlk K ır ulu toptanını, bayt tartış­
m a» geçiyor. Hükümet kanadı suçlamalan k a b il etmiyor ve "Askeri Cunta gebe ne yapa­
ca k»' deriliyor Toplantıdan o gün de sonuç çA m ıyor Ancak. Cum nuıbaskan Cevdet Surtay.
kamuoyunu tatmin Mr tebliğ yaytnlanmasm ister Tebkg metni üzerinde de artajmarlık
lar çfcınca komutanlar KOjk ün arka kapandan gazetedere görünmeden çkartar Gerçekte
yariyana duran generaller a/asnda da ciddi a n lıy ra rlk la r vard ı ve bunlar kaa br süre sonra
su yüzüne çkacaktır Cuntada/ Kara ve Hava karargaMamda aylardır çakyaıak bir müdahale­
nin planın yapm ışlar v e hazrkkları tamamlamışlardı Plana g öre TSK. Gürler Batur U m u
öncülüğünde yönetime d koyacaktı rtanda Tagm aça ye t yoktu.
 iCumhuriyel

Kom utanların ültimatomu

üzerine Demire! istila etti

“Darbeyi M tT biliy ordu. Bize haber vermedi. A k s i halde tedbir alabi­

lir. hepsini em ekli edebilirdik. " diyen, olaylarn bu hale gelmesinde
büyük sorunluluğu olan Başbakan Demirci'm 1964 teki çok parlak çıkışı
ve Ordu üst kademesiyle olan ilişkileri giderek tersine dönmüş. Sol tara­
fından kukla bir hükümetin başkam ilan edilmişti; 12 Eylül günü general­
lerin meclise gönderdfclerı zarfın okunması ile ilk rauıdu kaybedecekti
Yapacak b«r şey kalmamıştı. Ordu, silah ekle bekliyordu. Sunay ’ B e n l d e
d e v r e d i p to ra k tıla r. * derken. Mechste tur iki veki dışında umduğu des­
teği bulamamış. Mecks TSK'ya teslim olmuştu. Basın ve muhalefet tep­
kisizdi. Demire! yaşamının en zor karam verdi. Istta edecekti.

490
 "Evet. muhttTAyı ImzAİAiiterı Ağladım. “
M T a ğ rrv *

M.Ban# anlatıyor:
11 Man günü Memduh Paşanın çağrısı üzerine saat 17.30'da üç Ko­
mutan Genelkurmaya gittik ve konuşmaya başladık. Memduh Paşa çok
sinirliydi. Blzlere hitaben: 'A çık konuşalım, son üç gü n d ü r bir ihtilal ha­
vası ve hazırlığı içinde yaşıyoruz, ne oluyoruz?" dedi.
Evet Genelkurmay Başkan Batur'dan açfcca 9 Martın hesabını soruy­
ordu. Batur'un ne yanıt verdiğini bilemiyoruz: ancak 9 Martn karşılığı ve
ne olacağı bir gün sonra ortaya çfcacaktı Türkiye yakın çağ tarihine *12
MART MUHTIRASI' olarak geçecek süreç başlayacaktı.
10 Marttaki Genişletilmiş Yüksek Komuta Konseyi toplantısndan
sonra. 11 Mart sabahı da komutanlar, bir kere daha bir araya geldiler ve
günlerden beri geliştirdikleri muhtırayı son defa gözden geçirip İmza et-
tier. Başlangıçta Genefcurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç.
muhtırayı İmzalamak İstemedi. Muhsn Batur muhtıra metni Üzerinde ba­
zı İlaveler yaptı.) 183)

(1 8 3 ) M u htıran ın im za anını d ah a İyi aydınlatm ak ı^tn tam İki yıl s o n ra m a . 1973 y ı ­

lının m a rt a y n a uzan m ak istiyoruz.
G ü le r-B a tu r ıkıksı te Ta ğ m a ç E y lc e o ğ lj ıkılısı a ra sn d a bir yakınlık yo k tu
T a ğ m a c 'n e m e k Ilık süresi I Eylülde d o lu yo rd u . Gürler ise ağustos ayınd a G enelkur­
m a y ba»kanı olm adığı takdirde süresi ağustosta d old u ğ u n d a n I Eylülde otom atıkm an
e m e k l olacaktı Ta ğ m a ç. F a n * G ü rle r T ke n d sıyle beraber em ekliliğe sürüklem eye ka ­
rar v e rr ra »u Bü tü n araçlara, ricacılara ra ğ m e n daha ön ce d en , ağustos ayında e m e k l
lığım isteyen tttekceyı ve rm iyo rd u .
G e n elku rm a y B a ykan konu »m asına »Ö yle d e v a m etti: *12 M a rt M u h tır a s ın im zalar­
ken a ğ la d ığ ım ı herkese, beni küçültmek m aksadıyla ya ym tjla r. Eve r m u htırayı im za ­
larken a ğ la d ım B en asker ocağınd a y e t iğ im B izim s ö z le rim iz d e n k o la y ko la y ya ş ak­
m a z K e n d im izi d ü y u n m e y ız. B i z i m e m le k e tin arısı ig ıte n d m r 2 7 M ayıstan sonra S i­
lah lı K u v v e tle n kiflasm a ia d e iç in b üyük ga yre tle n n için de b u lu n d u m . M uvalfak etek*
dtyebrhnm A m a a h cu nta alık . B unla rn iliğine ıj/ e rm » H a n g i m e v k ıy e gelirse g e lsin ­
le r o n d a n vazge çm e zle r 12 M a rt M uhtırası ço k dah a ağırdı. B e n m ısrarım sonucu bu
fekk aldı. M u h tıra y ı İmzalarken a ğ lıy o rd u m . H ukuku n d ıy n a çıkıyorduk '
Oıtıan Tokatlı. 'Kaybolan Yâar. 1961 1 9 7 3 '. Doğan Kitap, 2000 s4SS

491
 12 M A R T MUHTIRASI

1- Parlamento ve hükümet süregelen tutum, görüş ve icraatı le yurdu­

muzu anarşi, kardeşi* kavgası, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar içine
sokmuş. Atatürk'ün bize hedef verdiği çağdaş uygarkk seviyesine ulaşmak
ümidini kamuoyunda yitirmiş ve anayasanın öngördüğü reformları tahak­
kuk ettirmemiş olup, Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceği ağr bir tehlfce içine
düşürülmüştür.
2- Türk milletinin ve sinesinden çıkan Silahk Kuvvetleri nin bu vahim or­
tam hakkında duyduğu üzüntü ve ümitsizbği giderecek çarelerin, partierüs-
tü bir anlayışla meclislerimizde değerlendirecek, mevcut anarşik durumu gi­
derecek ve anayasanın öngördüğü reformları Atatürkçü bir görüşle ele ala­
rak ve inkılap kanunlardı uygulayarak, kuvvetli ve inandırıcı bir hükümetin
demokrat* kurallar içinde teşk* zaruri görülmektedir.
3- Bu husus süratle tahakkuk ettiremediği takdirde. Türk Sdahk Kuvvet­
leri kanunların kendisine vermiş olduğu. Türkiye Cumhuriyeti'ni korumak
ve koJamak görevini yerine gehrerek. idareyi doğrudan doğruya üzerine al­
maya kararlıdır.

Orgeneral Orgeneral Orgeneral Orgeneral

Memduh Tağmaç Faruk Gürler Muhsin Batur Celal Eyicioğlu
Genelkurmay Kara Kuvvetleri Hava Kuvvetleri Deniz Kuvvetleri
Başkanı Komutanı Komutanı Komutanı

492
 "Haber M üdürü sen m isin?" " A l şu z a r f ı "
Doğan Kasaroğlu (TRT Haber Müdürü): "Saat 1:00'e doğru önde Mu­
sa Paşa, arkasında da İki tane albay TRT'ye gelcMer. Havacı abayn adı
Kenan Tunusluoğlu'ydu. Denizci abay da Fuat Uğur du, tilerinde bir sa-
n zarfla geldiler. Musa Paşa sarı zarfı bana uzattı: Doğar» Kasaroğlu sen
misin?' dedi. Beni' dedim. Haber M üdürü sen misin?' Benim'. 'A l şu
zarfı' dedi. Aldfc zarfı. Açabalır m iyim ' dedim. 'A ç tabii’ dedi. Açt*.
baktık: ihtilâl.'
Muhtıra metni hemen mumlu kağıda yazılarak çoğaltıldı ve nöbetçi
spikere verildi. O da metni kaptığı gibi. Haber Merkezi'nın arabasına at­
layıp. Radyoevı ne koştu. Saat tam I3:00'te TRT radyoları, tüm ülkeye
nöbetçi spiker Çetin Çeki nin sesinden ihtilâl bildirisini duyurmaya başla-
d ı.(l84)
‘ Muhhra’ . radyodan duyulur duyıimaz. ilk tepMer de gelmeye baş­
ladı: tepMer çoğunlukla. "Mtiuıra'nın lehine görülüyordu, pek karşı çı­
kan yoktu... Aynı gün hükümetin istifası gelince, erken sevince kaprfan
bazı 'Gençlik Örgütleri' «e 'Kitle Kuruluşları' yayımladıkları bildirilerde.
'Muhtra'yı desteklemekte sakınca görmemişlerdi; bu kuruluşlar arası­
da. hemen akkmıza gelenler: Dev-Genç, TMGT (Türk Milli Gençlik Teşki­
latı). TÖS (Türkiye Öğretmenler SendAası). DİSK (Devrimci İşçi Sendika­
ları Konfederasyonu). DAD (Devrimci Avukatlar Demeği). ÜNAS (Üniver­
site Asistanlan Derneği). THC (Türk Hukuk Kurumu) ve bazı Meslek Oda­
ları vardı...(185)
Koca Meclisten Bir Kişinin Sesi Çıkabilmişti
“ Muhtırayı Mecliste o ku ta m a ısın u . "
“k i r a z e d i y o r u m ”
D emir el H e p s i k u tu gibi... Tek ses y o k kİ arkamda."

Muhtra radyodan okunduktan sonra, saat 15.00'te TBMMde oturum

agldı. Oturumu Başkan vekili Fikret Turhangll yönetiyordu. Elinde san
muhtra za/fını tutuyor ve okutacağını söylüyordu. Milletvekilleri korku,
şaşkınlık ve heyecan içinde yerlerinden kprdayamaz haldeydiler. Ses so­
luk kesilmişti Birden Demokrat Parti mılletvekiı Haşan KorVmazcan aya­
ğa kalktı ve "İtiraz ediyorum, 'dedi. Koca meclisten bir kişinin sesi çıkabil­
mişti. Korkmazcan devamla- "İçtüzük gayet açıktır. Burada ya Cumhurbaş­
kanlığı tezkeresi okunur ya Başbakanlık tezkeresi okunur y a da Meclis Baş­
kanlığı tezkeresi okunur. Ordu tezkeresinin okunması diye İç tüzükte bir

(1841 M .A lı fcrjnflL C D O n d a r BÇaptı. a .g.e.. s.200

I I8 5l [rtu g ru l A U ı l ı ‘ Müdahale*. Alfa. İstanbul. 2002. s.2.

493
hüküm yoktur. Bu nedenle söz konusu muhtırayı Meclis te okutamazsmız. *
Korkmazcan'ı kendi partisinden arkadaşları da dahi kmse destekle­
miyor. Başkan Vekili Turhangi de. komutanlardan gelen metni okutmak­
ta içtüzüğe aykırı bir durum ve sakınca görmediğini söylüyor. Metin
okunmaya başlıyor.! 186)
Süleyman Demirci (Başbakan): "Bir Cum huriyet e ve bir Parta-
mento ya bir kişi, İki kişi sahip çıkarak bir yere varamazsınız. Gönül
İster İd herkes ayağa k aksın. Bir kişi çiuyor. Esas mesele muhalefetin­
d i. Mıiıalefet kalkıp Ne oluyor' diyecek. Hep kuzu gibi... Tek ses yok kİ
arkamda... güç yok. Nasıl, neyle gideceğim güvenoyuna, vesalreye? Ya­
ni bir de güvensizlik oyu alıp, kendimi muhtıranın hedefi olmaktan çıka-
np. Meclis'İn hedefi ml olayım?*
Yapacak bir şey kalmamıştı. Ordu, siah elde bekliyordu. Sunay "Bem
de devre dışı bıraktılar. * diyordu. Meclis sessiz, basın ve muhalefet tepki­
sizdi. Demırel. yaşamının en zor kararını orada verdi. İstifa edecekti.

BaşbakAnın Makam Aracının Şoför Koltuğu Boştu

Şoför Arabayı Çalıştırmış ve Ortadan Kaybolmuştu
4.5 saate yakın süren toplantının sonunda Bakanlarna: 'B u yolla hiç
olmazsa Medls'ın kapısını açık tutabiliriz.' dedi. Br beyaz kağıda 'Muhtı­
rayı anayasa ve hukuk devleti anlayışıyla bağdaştırmak mümkün değildir.
Bu durum muvecehesınde Hükümetimin istifasını saygı ile arz ederim.'
diye yazdı ve imzaladı. Sonra da tek tek bütün bakanlar İmza attılar. Saat
tam 19:2l'de Demire). Başbakanlık kapısında göründü. Yüzünde flaşlar
patladı. İsteksiz gülümsedi hiçbir şey söylemedi. Makam arabasna doğ­
ru yürüdü. Ama şoför koltuğu boştu Şoför arabayı çalıştırmış ve ortam­
dan kaybolmuştu. Acele bir şoför bulundu. Arabaya binildi ve müstafi
Başbakan Güniz Sokak'a doğru yola koyuldu.(l87)
12 Mart günü yapılan ve dört saat süren Bakanlar Kurulu toplantısın­
da. Silahlı Kuvvetler'ln Devlet Radyosu nda okunan muhtırasının Türk Ce­
za Kanunu'nun 'Devlet aleyhine işlenen suçlar* bölümüne girdiğinden
mtiıtıraya İmza koyan komutanlardı derhal emekbye sevk edilmesi ve
haklarvtda cezai kovuştı*ma yapimak üzere, konu alt olduğu adil mer­
cie İntikal ettirilmelidir, şeklinde b* direniş ve daha başka seçenekler
üzennde tartışıldı. Sonuçta 'Parlamentoyu açık tutma ümidi kaybol­
mamıştır. Rejimi normal hale getirmek İçin mücadele gereklidir. O halde
hükümet istifa edecek ve parlamentoyu kurtaracaktır.' Bütün üyeler bu
son görüş üzerinde birleştiler.
1 1801 O r u n Tokatlı. Kaybolan Yllar. 1901 I9 7 3 \ Doğan Kitap. 2000. » 405!
II87| M . Ali Birand. C Dündar. B Çaplı ag.e.. J.2l I.

494
 Demirci Karşıtları ve Solcular
“Bolyoz İndi, Demir d bitti. ”
Sevinci İçinde Darbecilere Alkış Tutuyorlardı
Balyozun Kendi Kafalarına İneceğini Anladıklarında
İş İşten Geçmiş Olacaktı
13 Mart sabahı gazete sat»» çocuklar heyecanla 'H ü k ü m e t İstifa e t­
diye bağdıyorlardı. Başbakan Demırel. 4 generalin tek sayfalri* bir
t i."
muhtırasıyla devrllrvermlşti.
Demrel'ı devren 4 general o sabah Cumhurbaşkanlığı Köşkü nde Uk
kez kameraların önüne çıktılar. Sabah gazetelerini onlar da okumuş ve
memnun olmuşlardı. Gazeteler özellikle sol Örgütlerin muhtıraya destek
mesajlanyla doluydu. Dev-Genç. DİSK. TOfk-lş. Türk Hukuk Kurumu,
Türkiye öğretmenler Sendikası gibi pek çok örgüt. U m b k şaşkınlık
İçinde müdahaleye alkış tutuyordu. Muhtvanın altında reformist ola­
rak u n m a n Güder ve Baturun imlalarım görünce kendilerinden yana
darbecilerin kazandığını sanmışlardı. 13 Mart günü Çankaya'da faruk
Güder i gülümseten de buydu. Aynı gün. sol basr» da talihsiz bir deney
yaşıyor, yıllarca demokrasiyi savunan nice yazar, generalere destek yazı­
lan yazıyorlardı.
“Balyoz İndi, Demirci bitti" sevinci İçindeydiler. Balyozun asri
kendi kafalarına İneceğini anladridannda İş İşten geçmiş olacaktı. O
gün. yüksek sesle ifade ed*en tek tepki AP'h Senato Başkanı Tekin Arı-
burun'dan geldi. Arıburunun muhtıra metnini Senato ya okuttuktan son­
ra komutanları eleştirmesi AP’lllerln alkışlanma karşılandı. CHP ise sessiz­
di. 12 Marta hâlâ teşhis koyamamışlardı. Oysa herkes İnönü'nün ne di­
yeceğini merak ediyordu. Paşa, beklenen çriuşı 12 Marttan tam 3 gün
sonra. Meclis grubunda yaptı.
Alı Ihsan Göğüş (CHP Mlietvekılı): “Fevkalade şiddetli tur çıkış yap­
tı. Dedi kİ. Bir Meclise askeri kıta gbi şunu söyle, bunu böyle yapacak­
sın' demeye İmkan yoktur. İcranın emri altında bulunan kumandanların
takdir edeceği veya tenkit edeceği ölçüye göre hükümetler kalacak veya
kalmayacak. Böyle bir düzen demokrat** düzen değildir. Bu demokratik
rejim dışında bir rejim kabul etmeyeceğu." diyordu. Ancak bu ve “de­
mokrat** rejim" sözcüklerini daha en az 12 yıl boyunca Türkiye'nin gün­
deminden çıkarılacağını çoğu kişi bilmiyordu.
Darbe bu defada evlatlarını yemeğe başlayacak. 5 general, I amiral
ve 35 albay o gün apar topar emekliye sevk edileceklerdir. Gürler ve Ba-
tur'un bilgisi dahilinde, onların karargahlarında Demırel'! devirme hesap­
ları yapanlar, yine Gürler ve Batur'un bilgileri dahilinde hem de devrik
Demlrel'm İmzasıyla tasfiye edildiler.
495
 Daha bir hafta önce hazırlanan 'Devrim Anayasası nda Başbakan Yar­
dımcısı olan Tümgeneral Çelil Gürkan. şimdi emekliydi. Daha sonra da
Zlverbey işkence köşküne götürülecek, kend tanımlamasıyla 'Zenda
mahkumu" gtol zincire vuniacaktı.
Başbakanlık verilecek Muhsin Batur ise arkadaşlannın tasfiyesini İz­
lemekle yetindi.
M Batur: "fee rab« Ama bunlar en sivri olanlar tabii. Yanı çok ufak
bir tasfiye. Belki olayın İçinde 100 kişi vardı. 200 kişi vardı.'
İnönü, o gün grupta yaptığı konuşmada "Çok önemli bir 24 saat g e ­
çirdik'dedi. O Z4 saat İçinde İsmet Paşa, darbenin karşısından, yanna
geçmişti.
*9 Mart' dosyası boytece kapandı.
*12 Mart'ın hesaplaşması asi şimdi başhyordu...(l88l

Üst Komuta Heyetinin Taktiği Neydi?

"12 Mart Muhtırası, aşağıdan b ir hareketin önüne geçti.
Radikal ve reformist görünen U r adım atarak hareketi etkisiz
hale getiren komutanlar. İnisiyatifi ile geçirip ası subaylara??)
ve onların sivil müttefiklerine tam zamanında karşı koydular. *
F.Ahm ad

Bu müdahalenin nedenleri ve zamanlaması, hala anlaşılır olmaktan

uzaktır. Muhtra. Mecksl ve hükümeti. "Türkiye Cumhurtyetı'nln gelece­
ği... addl bir şekilde tekkededir..." sonucuyla birlikte, "ülkeyi anarşiye,
kardeş kavgasına, toplumsal ve ekonomik huzursuzluğa" sürüklemekten
sorumlu tutuyordu. Müdahalenin gerekçesi buydu. Eğer nedenler bun-
lardıysa. bir yıldan fazla bir süredir bunlar zaten vardı. O halde zamanla­
ma önem kazanıyor. Öyle görünüyor kİ. generaller de dahil. Yüksek Ko­
muta çemberinin dışındaki subaylara müdahalede bulunacağı haberleri
rmiıtıraya neden oldu. Daha Batur'un birinci muhtırasından ben. böyle
bir müdahale konusunda kuşkular vardı: Batur dan bile, böyle bir hareke­
te önderi* etmesi İstendiği söylenir.) 189)
Komplocular Yüksek Komuta'ya yakın generallere yaklaşıp gelmekte
olan müdahaleden söz ettiler. Generaller de Yüksek Komuta'yt haberdar
etti. (Bu durum. Tağmaç’ın subay ve komutanlarla, bir uzlaşma sağlamak
ve Silahlı Kuvvetleri gizli bir klikten çok bir kurun gibi oyuna dahil etmek
İçin tasarlanan toplamlarım açfclar. Bu. 1961'de Silahlı Kuvvetler Btrll-
ğl'nın kuruluşundan beri komutanların kullanckğı bir taktfcn.) Boylece 12

( l t t ) M .A İI Blrand. C.Dondar. a g e . *_210.

(189) U ğ ur M u m cu nun D evrim 50. 29 l> « * I970tefcl rru a jJe ıl M e tin Tofcet. ‘Solda ve
Sağda Vutujanla/ 1971*.

496
Mart Muhtırası, aşağıdan b* hareketin önüne geçti. Radikal ve reformist
görünen bir adım atarak hareken etkisiz hale getiren komutanlar, mistya-
tfl ele geçirip. '9 Martp" olarak bilmen subaylara!!) ve onların sivi yan-
daşlarma tam zamanmda karşı koydular.) 190)
Daha sonra bunlarm her biri tek tek gözaltına alınacak ve Zlverbey
KOşkü'nde işkenceye tabı tutulacaklardır. 19701 yıllarda Kontrgerilla tar­
tışmaları da boylece başlamış oluyordu.

Geç Gelen Acı İtiraf

"Eksik ve ya n lı} b ir müdahale yaptık."
MBatur
Darbecilere Muhtırayla Hükümeti Deviriyorlar
Dört Gün Sonra N.Erim Başbakan Olarak Atanıyor
Ama Darbeci Üç Kuvvet Komutanınm Bundan Haberleri Yok
12 Martın üzerinden bir hafta geçmişti ve üke hâlâ başbakansızdı.
Herkes, generallerin bulacağı "tarafsız ve partUerüstü' başbakanı bekli­
yordu. Oysa muhtırayı veren generaller de aynı beklenti içindeydiler.
Bekledklerl haber, bir cenaze merasiminde yanlarına geldi. Hem de hiç
beklemedikleri bir şekilde.) 191)
M.Batı* anlatıyor: "Tümgeneral tzzet Ataiay beklenmedik bir kalp
krizi sonucu hayata gözlemi yummuştu. Cenaze töreni Içm 17 Mart gü­
nü Maltepe Camiine gitmiştik. Biz dört Komutan yan yana durukea ya­
nımıza Nihat Erim geldi ve blzlere yavaşça Başbakanlığa atandığım söy­
ledi. Zannediyorum Memdıir Paşa hariç, biz durumu orada kendlsmden
duyduk. Erim in Başbakanlığa atanması resmen 19 Mama gerçekleşti:
neyse haben biz halktan evvel duymuştuk.") 192)
Memduh Paşa htç şaş«mack. Çünkü biliyormuş. Çankaya'da konuşul­
muş. Yanı biz 12 Marttan birkaç gün sonra devre dışı kaldık. Üçümüz de.
3 generalden habersiz Erlm'e Başbakanlığı verea Genelkurmay Başka­
lı Memduh Tağmaç'tı. O cenaze törem, muhtıradaki 4 «rızanın sahipleri
arasındaki uyurmn da cenaze töreni oldu. Daha 12 Martın haftası çkma-
dan. cuıta dağtmıştı. Art* İpler Tağmaç'n elindeydi. Ertesi gün Nihat
Erim İnönü’den İzm alıp. CHP'den ıstfa etti. Soma da Çankaya Köşkü nde
düzenlenen bir törenle Hükümeti kuma görevnı Sunay'dan aldı.) 193)

( l 9 0 l f A h m a d a.g.e » 2 4 3 .2 4 4
(1 9 1 ) M A l ı Bir And. C.Oundar B Ç a p lı A g . e . *.217.
(1 9 2 ) Batur natıralırının y a y m tın d g ı |9€6 yılında jO yle yazıyor. "Bu atamanın nasıl g e r­
çekleştiği konusunu ne o zaman ne de sonradan kimseye sorm adım bugün bu konunun
doğrusunu b le C um n urb a >a n »g ı G enel Sekreteri General O n at A (3an h a ya na e ğer ken­
disi açtılarsa tartıe hizmet e tım j otar karasaldayım.*
(1 9 3 ) M A » Bir and. C Dündar. B Ç aplı, a g .e . s.218.

497
 Askerlerin NUfle Programlarının Havada Kalışı
Muhtıra Yazıp Şu Şu Reformlar Yapılacaktır Demek Kolay
Başbakan Erim olmayacak duaya amin demekle meşguldü. 2 Nisan
1971 de Millet Mecksı ve Senato da. Hükümet programını okudu. Prog­
ramda şu hususlar dikkati çekiyordu.
• Anayasa'nın gösterdiği doğnituda yapdması zorunlu reformların
hiç beklenilmeden gerçekleşmesi zorunludur. Bu nedenle Türk kamuoyu
karşısına "Reform Hükümeti* olarak çıkıyoruz.
• Atatürk İlke ve devnmlerl tüm olarak uygulanacaktır. Laiklik ilkesi
tam olarak uygulanacaktır.
• On planda yapabileceğimize İnandığınız ve yapmaya karartı oldu­
ğumuz reformlar şunlardır:
Toprak reformu, milli eğitim reformu, mail reformlar, hukuk ve
adalet reformu, devlet kesiminin yeniden düzenlenmesi (İdare reform),
enerll ve doğal kaynaklarla ilgili reformlar. Erim, toprak reformu, lalkkk.
Atatürkçülük diyerek: devrmcı tabanın tepkisini sindireceğim sanıyordu.
Oysa yaptığı hatalar tam tersine yeniden anarşik bir ortam yaratacak».
Önceleri yeniden yapılanma ve reform teonlen üreten M.Batur. Erim
programı Içm şöyle diyor: Görüldüğü gibi, bu program hiç olmazsa teori­
de-. 12 Mart Muhtırası nın Silahlı Kuvvetlerin ve bum şimdiye kadar di­
le getirdiğimiz düşüncelerin tümünü kapsıyordu. O hakle bu programın
nesme karışacaktık? Biz gidişattan ümitlenirken Nihat Enm. Hükümet
programı Meclls'te tartışılırken, kendisinden beklenmeyen ve o günün
ortamına göre siyasi gaf sayılabilecek bir söz sarf ettL Meclise hitaben
dedi kİ: ~& u p r o g r a m s îz le r le . P a r ti lid e r le r i y le b ir lik t e g e r ç e k le ş t i r e c e ğ iz .
S k s ık S a y ı n D e m i r d i z i y a r e t e d e c e ğ i m . O g e l m e z s e b e n g i d e c e ğ i m . *
Yanında değildik ki eteğnl çekelim veya Meclis te her zaman yapıl­
dığı gibi kürsüye pusula gönderip durumu düzekelim.(l94)
Nihat Erim hükümeti, Parlamentodan 321 güvenoyu alarak göreve
başladı. Bu nafile' program uygulanabildi mİ?... Büyük ölçüde hay». Ne­
den böyle oldu?.. Çeşidi nedenler var.. Meclis aynı meclis, partiler aytn
parti, "K afalar aynı ve bütün bunlara ilaveten fctidardan uzaklaştığı İçin
Adalet Partisi Genel Başkanı'nda kişisel tur b»ukluk ve kırgrnlık var.
Hepsinden daha da onemhsı ise. yavaşlayıp duracağna. tam tersme
anarşi tırmanmaya, olaylar artmaya başlaynca... Anayasa değişikliği, sert
önlemler ve hümyettem kısıtlanmasını isteyenler başta Org. Tağmaç ve
bazı «yası liderler olmak üzere hak ve güç kazanmaya başladılar.<!95)
(1 9 4 ) MUM*acı v e siyasetçi m a n tıg n n tip * bit göstergesi Batur. E tim in Demıtei den g ü ­
venoyu alablm esl ıçm ona muhtaç olduğunu nastda laik etmiyor.
(1 9 5 ) M Batut. a .g e .. s.313.

498
 ko ltuk.™ n tn m ‘Tedbirler balyoz g ib i kafalarına İnecektir."
"Bu Anayasa bize lükstür." «*<%*«de...
Sol eylemciler 12 Mart şaşkınlığın) çatn* atlattılar. Ve Nisandan İti­
baren olaylar yemden patlak verdi. Zaten çoğu üniversite kapalıydı ve 67
bin genç sokaktaydı. Mıiıtemel eylemlere karşı Ankara ve İstanbul'da
kntlk noktalar sıkı koruma altına alınmıştı ama yine de bankalar soyulu­
yor. bazı zenginlerin çocukları kaçırılarak fidye İsteniyor ve yine sağda
solda bombalar patlıyordu. Nisan ortası. 9 Mart örgütlenişini dışarı sızdr-
makla suçlanan General A tıf Erçıkanın evi de bombalaranca Erim gürle­
di. Bir radyo konuşması yaparak o ünlü sözünü söyledi:
T e d b i r l e r b a l y o z g i b i k a fa la rın a i n e c e k t i r ."
Bu. yaklaşan depremin I* sinyaliydi. Milli İstihbarat Teşkilatı. Bakan­
lar Kurulu'na 7 saat süren bir brting vererek durumu özetledi: " A ş ı n s a ğ
ve a ş ın s d e y l e m h a z ı r lı ğ ı i ç i n d e y d i . A d l e n ö n l e m a lı n m a s ı g e r e k i y o r d u .
A n a y a s a d e ğ iş t i r ilm e li ve s ı k ı y ö n e t i m İla n e d i l m e l i y d i ...'
Hemen ertesi gün 11 İlde sıkıyönetim karan alındı. Art* ülkeyi. Cum­
hurbaşkanı Sunay. Genelkurmay Başkan Tağmaç ve MfT Müsteşarı Fuat
Doğu dan oluşan tur sacayağı yönetiyordu. Büyü* reformlar vadederek iş­
başı yapan Erim Hükümeti daha birinci ayın sonunda devre dışı kalmıştı.

27 Mayısta Askerin Getirdiği Anayasa'mn

40 Maddesi Yine Asker Tarafından Budanıyor

Sıkıyönetimden sonra sıra askerlerin kinci İsteğine

geldi: Anayasa değişikliği...
Genelkurmay Başkanı Tağmaç." S o s y a l u y a n ış , e k o n o ­
m ik k a lk ın m a y ı a ş t ı . " demişti. O halde bu uyanış engellen­
meliydi. Askerin bastrması üzerine Başbakan Erim fazla
dlrenemeyeceğlnl anladı ve o ünlü demeçlerinden birim
daha patlattı
" B u a n a y a s a b i z e l ü k s t ü r ~ dedi.
Birkaç ay İçinde 1961 anayasasının tam 40 maddesi budandı ve İn­
san haklarına, kişi özgürlüklerine, toplu sözleşme ve grev hakkına, üni­
versite ve TRT özerkliğine tam bir darbe vuruldu.
27 Mayısta askerin getirdiği anayasa. 12 Mama yine asker tarafından
geri götürülüyordu.! 196)
İşler aç*cası sarpa sarmış, her kafadan sesler, eylemler, komplolar
giderek tırmanmaya başlamtştır. Böyle bir ortamda muhtıractar züccad-
ye mağazasına girmiş fil misali her y a n kırıp dökmeye başlayacaklarda.
(196) M A II Bir and C .CKndar. B Ç a p lı ı g t . » 2 2 3

499
 P a ra n o y a k İA ş a n Bazı Odaklar Bırakın
“Antlemperyallım” Diyenleri, "Laiklik" ve "Kemalizm”
Diyenleri Bile DU>man İlan Etmişlerdi
Bu İşgüzar yetkilileri!) öyle bir süreç başlattı kİ brakn radikalleri, sap
uzun, sakak olan kendi halinde insanlar sokaklardan toplanarak er traşı ya-
pıkyordu. Evlerdeki kütüphanelerden 'Lazousse' anslklopedien ble ‘ Rus'
kitabıdır diye götürülüyor, yüzbinlerce ata yadigarı müzelik antika sâahlar.
kama, yatağan, ktçlar da guvenlıkfl) nedeniyle toplatılıyordu. Tüm bunla­
rın kayıt ve envanteri tutulmamış. 1000 yıllık büyük bir etnograflk tarh ha­
zînesi yok edilmişti Aydın da Efelerle ilgili be kitap çalışması yaptığım sı­
rada. ünlü Efelerin evlat ve torunları, 12 Mart sonrasındaki sılah(!) toplama
surecinde birçok Efe yadigarı antfca silahı korkudan Menderes Nehrne at­
tıklara söylediler. Neden? Çünkü sıkıyönetim sorumluları yaptfclan duyu­
ruda. silahları kendiliğinden teslim edenler hakknda yasal İşlem yapılma
yacağını bildirmişlerdi. Buna rağmen, teslim edenler hakkında sonradan
suç duyurusunda bukjnmaktayckiar.
O günlerde fotoğrafp be arkadaşımla Silivri Yoğurt festivaline fotoğ­
raf ve film çekmek İçin gitmiştik. Restoranda yemek yerken, tebdil kıya­
fette bizi izleyen polisler tarafından gOzaltna alındık. Herkesin Içnde
‘ o n la r ı y a k a l a d ı k ' diye merkeze telsizle anons ettiğinde, çevredeki hal­
kın büyük tepki ve hakaretlerine maruz kalckk. Bir süre nezarette iade­
miz alındı, filmler makneden sokulup el konuldu. Neden sonra bir yan
kşlık yapıldığını söyleyerek, bizi serbest bırakolar Kendierine ‘ N e d e n b i ­
z i g ö z a lt ı n a a l d ı n ı z ? " dediğimde, fotoğrafp arkadaşımın sakallı o İmasn-
dan şüphelendiklernl söylediler. Oysa fotoğrafp. Silivri eski Emniyet
Amıri'nln oğluydu. Zaten bunu tespit etmemiş olsalardı, herhalde gün­
lerce hangi berbat nezarette gözaltında kalacak, işkence görecektik.
Yönetimin bu akıl dışı davranışlarına binlerce örnek vehleblllr. Ancak
durum giderek öyle bir hal ak* kİ. her şey kontrolden ç*tı Neredeyse
kışla mantığı İle kimi zaman bölükte birinin muzırlığı yüzünden tüm bö­
lüğün cezaya çarptırftması gibi, binlerinin eylemleri nedeniyle özellikle
tüm aydınlara suçlu veya potansiyel suçlu gözüyle bakılchğı ganp ve in­
safsız bir durum ortaya çıktı.

Erim ve Türtin'ün Balyozlan

Aydınların Kafasına İniyor Hem De Ne İniş
tJ| 17 Mayıs 1971 günü İstanbul'da Divan Oteii'nin ya
nındakı Seyhan Apartmanı çevresinde bir parvk yaşarıyordu. Bina
çepeçevre kuşatılmıştı. Merakliar kıiaktan kulağa aynı haben yayıyor

500
lardi: ‘ israd Başkonsolosu Elrom kaçırılmış.* Binanın önündeki varilde bir
de bildin bulundu. Elrom'u kaçıran. Türkiye Halk Kurtuluş Partısl-Cephe-
sı adi bir örgüttü. THKP-C- 3 gün ıçnde tüm devnmcller serbest bırakıl­
mazsa Başkonsolosun öldürüleceğini duyuruyordu.
Başbakan Erm haberi alınca sapsarı kesildi. Yardımcısı Sadi Koçaş'tan
hemen tur bildiri hazırlaydı. akşam haberlenne yetiştirmesini İstedi. Saat
22:45'te bizzat Koçaş tarafından radyoda okunan bildin özetle şoyleydl:
‘ K o n s o l o s h e m e n s e r b e s t b ır a k ılm a z s a ö r g ü t l e u z a k y a k ı n iliş k is i b u ­
lu n a n la r. g e n ç l e r i k ış k ırta n la r d e r h a l g ö z a lt ı n a a lın a c a k . A d a m k a ç ıra n la r
ve o n la r a y a ta k lık e d e n l e r İd a m la y a ğ l a n a c a k E l r o m ö ld ü r ü lü r s e , b u k a ­
n u n g e ç m i ş e d o n u k o la ra k d a u y g u la n a c a k . *
işte 12 Martın ünlü İnsan avı böyle başladı. O gece ülkenin dört
bir yanında fişlenmiş ne kadar yazar, aydın, politikacı, hukukçu, ga­
zeteci, sendikacı varsa gözaltına akndı. 48 saat içinde İçeri ahnanla-
nn sayısı 500'ü buldu.
işe şahinler el koymuş ve "Balyoz harekâtı" başlamış, İstanbul Sı­
kıyönetim Komutanı Orgeneral Faik Türün, neredeyse yönetme el koy­
muşta Ekomun kaçırılmasıyla ilgili arananlar arasında kimler yoktiki.
Yılmaz Güney, Doğan Avcıoğlu, Muammer Aksoy, Yaşar Kemal, llha-
ml Soysal, Kemal Tûrkler. Bahri Savcı, Uluç GOrkan, Fakir Baykurt,
Uğur Alacakaptan, Behlce Boran, Fazıl Hüsnü Dağlarca gibi rece ünlü
İsim vardı, öğleyin Başbakan Erimle yemek yiyen Anayasa Profesörü
Bülent Nuri Esen akşam evinden gözaltına atamıştı. Uğur Mumcu İle
birlikte gözaltına alınan SBF Dekanı Mümtaz Soysal ın götürükişü ise da­
ha çok. kötü yazılmış bir tiyatro senaryosunu andırıyordu.
Sonunda THKP-C nln verdiği 3 günlük süre doldu ama Elrom buluna­
madı. LHkenm S00 aydını adeta Israilli konsolosa karşı rehin alınmışlardı.
Ancak yine de sonuç aknamıyordu. Sıkıyönetim, sonunda 22 Mayıs Cu­
martesi gecesinden itibaren İstanbul'da sokağa çıkma yasağı koydu ve
24 saat şehri ev ev didik didik aradı.
Sonunda 23 Mayıs günü Elrom. Nişantaşı'ndaki Hamarat Apartma­
nının bir dizesinde bulundu. A ğ zı bantla kapatılmış, elleri arkasından
bağlanmış ve şakagma üç kurşun sıkılmıştı. 30 Mayıs 1971, İstanbul.

'B i z i d e s t e k le y e n le r i İç e r i tık a rla rs a , b i z i m b u r a d a

d u r m a m ı z ı n a n l a m ı k a lm a z , çekip gidelim I”
Kjfcan A K jra o v ru n o g lu

Muammer Aksoy'un. Mümtaz Soysal'ın. Bülent Nuri'nin. Cahit Ta-

las'ın tutuklandığı günlerde. I.Erlm Hükümeti addı bir sarsıntı geçvdl. Ka-
raosmanoğkı ve arkadaşları Derbil. Topaloğlu. Çilingiroğlu. Akyol tepki

501
gosterdier. Karaosmanoğlu bir keresinde 'B i z i d e s t e k le y e n le r i iç e r i tık a r­
demişti.
la rsa . b i z i m b u r a d a d u r m a m ı z ı n a n la m ı k a lm a z , ç e k ip g i d e l i m ! ’
özgürlüklerin topyekûn yasaklanmasına geliyor. Temmuz 1972.
S*a
Türkiye'nin derideki 30 yılını etkileyecek bir kırılma noktasıdr. Yönetimin
dayanağı olan halkın gücü yasaklarla yok ecfclmektedlr. 12 Eylülde. 28
Şubatta. AB adaylığrtda. Kıbns. Irak. IMF ilişkilerinde yönetimler, tasfiye
edilen aydınların desteğim çok arayacaklar ve sorumlulukta yanlız kaldık­
larım göreceklerde
"Şimdi yapılacak İş... Üniversite, TRT özerkliklerinin
kaldırılması ve diğer Anayasa değişiklikleridir.”
fC C rter

8 Temmuzda Florya Köşkü nde Saray'ın başkanlık ettiği toplantıya.

Başbakan Erlm'ln Adalet Bakam ismai Arar ve komutanlar katılddar. Ko­
nu Anayasa değlş*lığl tasarısıdır.
Tağmaç bir önceki görüşlerim tekrarlar. Eyiceoğlu ise: 'İ n ö n ü , h e r z a ­
m a n o l d u ğ u g i b i , ş i m d i d e m e m l e k e t i k e n d is in i n id a r e e t t i ğ i m ve d e d i ­
ğ i n i n y a p ı l a c a ğ ı n z a n n e d i y o r , g e r e k l i A n a y a s a d e ğ iş ik lik le r i y a p ı l m a l ı ­
d ır . 'dedi.
Faruk Gürler: "K u r u c u M e c l i s k a t iy e n f a y d a lı o la m a z , b u n u d ü ş ü n m e ­
m e k la z ı m d ır . P a r la m e n t o y a v e r ile c e k ş e k il s o n ra d ü ş ü n ü lü r . Ş i m d i y a p ı ­
la c a k i ş . . Ü n iv e r s it e ile T K T ö z e r k lik le r in in k a ld ır ılm a s ı v e d i ğ e r A n a y a s a
d e ğ iş ik lik le r id ir .' dedi.
Muhtıranın Gerekçesi O lan “Reformlar” Unutulup Gitmişti

12 Martın üzerinden 6 ay geçmiş ve İlk günün o gülümseyen yüzle­

rinden eser kalmamıştı Müdahale İçin önce ter döken reformcu komu­
tanlar. ipleri ilk günden Genelkurmay Başkanı Tağmaç'a kaptırmışlar ve
devre dışı kalmışlardı. Artık ülkede sadece baskılardan. İşkenceden, da­
valardan söz ediliyordu Muhtramn gerekçesi olan ‘ reformlar" unutulup
gitmişti. Eylül sonarda Bata ve Gürler YANKI Derglsı'ne verdikleri birer
demeçle bu eski dosyaşt yeniden açtılar. İki komutan bazı ldare-1 maşla­
hatçılarn geciktirme çabalarına rağmen ‘ reformların mutlaka yaprfacağı-
nı" söylüyorlardı. Bu demeçle iktidardaki parçalanma açfcça ortaya gkti:
Bir yanda reformcular vardı, diğer yanda tutucular. Bu ikilik hem komu­
tanlar arasnda yaşarıyordu, hem de Kablne'de... Ve bu demeçle İki eki­
bin yolları hepten ayrtacaktı.
Enm'in 27 Ekim 1971'deki istifası Köşk ten geri dönmüştü. Ancak kö­
tü gidişatın ve Enm'in tutarsız polıtikalannın devam etmesi karşısnda hü­
kümetti 10 bakanı yaklaşık bir ay kadar daha tahammül gösterdiler. Nfıa-

502
yet 2 Aralıkta kaçınılma* son topluca imzalanarak İstifa mektubuyla gekİL
Hem de öylesine bir istifa mektubu ki 12 Mart yerden yere vuruluyordu.
Demlrel'ın yapamadığını blıkaç ay sonra Ertm'ln çok güvendiği 'Be­
yin takımı' yapacaktı.
Bu 'Devletçilik' ve 'Reformculuk' oyunu artık bitmeliydi. 8 aydır. İp­
leri Genelkurmay ın elinde olan bir oyunda figüran rolü oynayan 11 re­
formist bakan, o gün bir araya gelip Istfolannı yazdılar. Art* Erim in de
yapabieceğı bir şey yoktu. 11Terle birlikte Hükümet de çöktü. 2. Erim
hükümetinde art* 'Atan çocuklar' yoktu ve bu kabine, ancak 4 ay ayak­
ta kalabilecekti. Reform hayalleri suya düşmüş. 12 Mart, beynini yitirmiş­
ti. Ama giderayak göreceği bir hesap vardı. Tıplu 27 Mayıs gibi...(197)

Durum Hakikaten Hiç İyi Değil

25 Ocak 1972 günü 12 Orgeneral Genelkurmay da Toplanıyor
Org. Tağmaç. Org. Gürler. Oram. Eytceoğlu. Org. Batur. Org. Zeki ll-
ter. Org. Semih Sancar. Org. Nihat Tıiunay. Org. Kemalettn Eken. Hv.
Org. Emin Alpkaya. Org. Orhan Yiğit. Org. Doğan Ozgoçmen ve Hv.
Org. Nahlt Özgür.
MTağmaç kasaca şöyle bir giriş yaptı: 'Partiler ve ö z e lli k le İ n ö n ü U e
B o z b e y l i 'n i n s ö z le r i ü z e r i n d e durarak... B u m e m l e k e t b O y l e y d n e t i le m e z .
artık y e n i b i r karara v a r m a m ız g e r e k i y o r . " Tağmaç 3'üncü maddenin İş­
letime smi isteyen bir niı haleti içindeydi.
Ancak orgeneraller» çoğu karşıt görüş öne sürünce Tağmaç üzüldü
ve sinirlendi.
Bu sırada Batur söz alarak: 'Ş i m d i y e k a d a r k o n u ş a n O r g e n e r a l l e r i m i z
a lın m a s ın la r , r ü t b e le r im iz a y n ı, f a k a t te s a d ü f e n d i y e l i m M u h t ı r a y ı b i z İ m ­
z a la m ı ş ız . a y r ı b i r s o r u m l u lu ğ u m u z v a r . D u r u m h a k ik a t e n N ç İ y i d e ğ i l . B ir
a k s iy o n g ö s t e r m e z s e k . B iz le r ln k a m u o y u v e S ila h lı K u v v e t l e r d e k i İtib a r ı­
* dedi.
m ı z İ y i c e b ite r . K o m u t a n la r y e n i b i r d e k la r a s y o n y a y ın la s ın la r .
Bu teki# uygi» görüldü ve hemen bir taslak hazırlandı. Ancak Tağ­
maç doğrudan müdahalede ısrar edince bunı» bayramdan önce yapıl­
ması bile gündeme geldi.
Hazırlanan deklerasyon şöyle bitiyordu.
"T ü rk iy e'n in h al v e g eleceğ in i te h lik e y e d ü ş ü r e c e k b e y a n , tu tu m v e e y ­
le m le re k im d e n ve n e re d e n g d n e gelsin a s la m ü s a m a h a v e m ü vade e d il­
m e y eceğ in i Türk S ila h lı K uvvetleri a d ın a s o n d e fa b e y a n ederiz.'*
Memckiı Paşa bu metni çok yumuşak buldu, direkt partierl ve şahıs­
lan hedef alan bir bidkrl düşünüldüğünü soytect. Komutanlar bu sertliğe
katılmadılar ve deklarasyondan vaz geçildi.
(197) M . A li Bir a n d C Dündar. B Çaplı a g e . » 2 3 5 .

503
 Batur sonrasını şoyte değerlendiriyor:
'A r t ı k b u n d a n s o n ra o la y la r ın a k ış ın a h iç b ir s u r e t le h a k im o la m a z d ık .
H e d e f i m i z S ila h lı K u v v e t l e n fa z la y a r a a lm a d a n b u d o n e m i n İ ç i n d e n ç e k ip
ç ık a r m a k o l m a l ı y d ı B iz s iy a s e t b i lm i y o r d u k , a m a s iy a s i p a r t ile r d e e n a z
1198)
b iz im k a d a r b u n o s y o n d a n y o k s u n d u la r.
Başbakan Erim yenden Istfa etti ve hatta yerine yapılacak atamayı
beklemeden İstanbul'a gitti. Ferit Melen 22 Mayıs 1972'de yeni hükü­
meti kurmakla gorevlendlnldl.
Giderek sıkışan üst komuta heyeti, 3'üncü maddeden kıl payı çark et­
ti Zaten içinde bulundukları açmaz, bir de böyle bir sorumlıiuğu kaldı­
racak durumda değildi. Tağmaç ne demişti: T ü r k i y e ' n i n h a l v e g e l e c e ­
ğ i n i t e h lik e y e d ü ş ü r e c e k tu tu m v e b e y a n la r a k i m d e n , n e r e d e n g e l i r s e
g e l s i n , a s la m ü s a m a h a e t m e y e c e ğ i z ."

“Z i r v e d e k i r a ş a l a r s a ğ a o y n a m ı ş , s o l u e z m i ş t i .
B ö y le c e s a ğ g r u p la r a Ç a n k a y a K ö ş k ü d a h il
t ü m k a p ıla r ın a ç ıla c a ğ ı s ü re ç b a ş la m ış t v ."

12 Mart sürecinin 1973 Genel Seçimleriyle sona erdiği söylenir. Ger­

çekte bu süreç bitmiş, daha da beten 12 Eylül süreci başlamıştı demek
daha doğrudur. Seçimden biraz önce 25 Eylül I973'te 26 ay süren sıkı­
yönetim. İstanbul ve Ankara'da sona ermiş ama 30 Eylül 1973'te yine İs­
tanbul ve Ankara'da Devlet Güvenlik Mahkemeleri kuulmuştu. Günü­
müzde AB kriterleri açısından varükları tartışılan bu mahkemeler. 12 Mart
(196) Bu Arıda Devitme! gençliğin eylem ci önderleri D eniz G e z r r t » Yusuf A d a n ve
Hüseyin İnan d a m edildiler. İn ön ü . Ecevıt v e C H P 'n ln bütün ktraz!an v e ça b a lım ın
Anayasa M a hke m e sind e n d ön m e sin e r a ğ m e n Erim . D e m re l. B o zb e yt v e fe yzloğ kj
gruplarının e ve t oyla n *e İd a m ı M ecliste onaylandı v e 5 M a y o geceyansında Ankara
kapalı ce za evind e İnfazlar y a p ıld ı Ecevlt. ’ ld je n Ö lçü lü n e varan serr k.ırynVA/.v verilir­
se. b un u n ropfüm da y e n yaralar açacağına İnanıyorum . Id .v r J .ır terörün b o y u t lu m
d e g ljru e c e k tlr.' de d i. N ite kim öyle de olacak. 12 EytJie kadar 5 0 0 0 klyl daha öle cek­
tir. Ih a y a m a d ı 12 Martın hem en s o n ra s n d ı tu tu k la n ırsa m en re n k l v e ön e m li İsmi.
İstanbul g ru b u liderlerinden 27 Mayı* harekâtının ön cülüğünü yapan em ekli general
C um hurbaykantğı Kontenjan Senatörü v e e ski M B K üyesi C em a l M a d a n o ğ lj. Anaya
sa yı tağyir v e tebdil. T B M M nl va zfe d e Iskat Iç h -G izli T e y k i ı t ' kurmakla suçlanarak
I n um aral S h ıy ö n e tm M ıH ıe m e s l tarafından tu tukla n m ytı. M a d ın o ğ lu . Sıkıyönetim
M a h k e m e s in d e , a y ı» »eklide suç larvan -S i v il . A sk e r- 15 kiyiyte birlikte (Sonradan
3 2'ye çk acak . E .Y .). T C K 'n ın 171/2. m addesi ge reğ in ce 4 y â d ın 12 yıla kadar hapis
İsteğiyle yargılanacaktır.
Ta ğ m a ç. Eylce oğ lu. Tü rün grubuyla: B a ha . G ürler. G u rk an g ru b u arasındaki çeklym e-
nfn kurbanfan 3 -4 T e m m u z I9 7 2 'd e tutuklanan Ta la t Turhan, ü çün cü a y a m a d ı İse 30
M a y ıs I9 7 3 't e t ut ıh la n a n C e 6 Gurkan olacaktır. ZBvnl B ey K öyk ü'nd e lykence g ö re n
her İki emekli a s k e m d e görüyierlne bakıkrsa. g e rçe k hedef G ü d e r v e Batur du.

504
sürecinde ortada kalan binlerce dava ve daha sonrasında olabilecek olay­
lar ıçm gerekli görülmüştü.
Evet. '12 M a r t s ü r e c i s o n a e r d i d e n s e d e . b u d ö n e m d e n g e r e k li
d e r s le r a lın m ış m ı y d ı ? ' Bu sorunun yaratının "ever' olduğunu söylemek,
hemen sonrasında yaşanan olaylara bakarak çok zor.
14 Eklm-8 Kasım 1973 te milletvekili ve senato üçte b* yenileme se­
çimleri yapıldı. Sonuçlar şöyleydl:
Partilere göre milletvekili sayısı:
CHP 185. AP 149, MSP 48. DP 45. CCP 13. MHP 3. T8P I.
Partilere göre senatör sayısı:
CHP 25. AP 22. MSP 3. COP I.
Bu tablo muhtıracıiann İstediği tablo değildi. Ancak bilerek veya
bilmeyerek demiyorum. Bilerek bu sonucu muhtıraolann kendileri yarat­
mıştı. En güvenilir kurum dan TSK*ran zirvesndekıler solu ezmiş, sağa
oynamıştı. Boylece radikal sağ gruplara bir daha kapanmamak üzere tüm
kapılar açılmıştı. (İleride 28 Şubat süreci ve sonrasındaki ordu uyanlannın
hepsi sonuçsuz birer söylem olarak kalacak. 2003 te Milli Görüş kökenli­
ler tek başına iktidara gelecektir.) Yani 'laik'- 'gelenekçi' çatışmasında,
nüfusunun %97'sl müslüman olan Onasya. Ortadoğu coğrafyasındaki bir
ilke olan Türkiye'de siyasallaşmış ıslârran seyri başka ne olabtedi kİ?
Ecevıt 19 Kasm 1989 da İzmir Eczaalar odasında yaptığı konuşmasında
şöyle diyor:
'özellikle 12 Mart askeri yönetim döneminde bunun belirgin örnek­
leri görülmüştü. O doneme girildiğinde ben Cumhunyet Halk Partısi'nln
Genel Sekreteriydim. Partide Demokratlı Sol hareketi başlatışımızın üze­
rinden de henüz ancak beş-altı y i geçmiştt ve bu harekete karşı Partnn
içinde de dışında da kuşkular sürüyordu. Askeri müdahaleyi yapan ko­
mutanlar. Adalet Pattisı'yle birlikte Cumhunyet Halk Partisi ni de. kurduk­
ları panter üstü' hükümete katmak istemişler; Hükümetin başma da CHP
içinde Demokratlı Sol harekete karşı çfcan bir politikacıyı getirmişlerdi.
Böylece, Müdahalenin, yalnız demokrasiyi kesintiye uğratmayı ve sı­
nırlamayı değil, aynı zamanda Demokratik Sol hareketi eritmeyi de
amaçladığı belli olmuştu.
Partimin çok saydığm lideri rahmetli İsmet İnönü, askerlenn bu is­
teklerine uyunca, ben, kendisiyle ters düşerek Genel Sekreterlikten aynl-
dım: aynı zamanda asken müdahaleye de sert bir dille karşı çıktım.
Bunun üzerine kendilerini 'İlerici aydın' olarak taramlayan kesimlerden
ve gerek Parti İçindeki gerek Parti dışındaki bazı 'sol’ çevrelerden bana
yaygın ve ağ» eleştnler geldi. Müdahaleyi gerçekleştirenler başlangıçta
'sosyal reformlar' yapacaklarını One sürüyorlardı. Belirttiğim kesimler ve
çevreler de bu konuda sevinçli bir beklenti içindeydiler: İşte askerler

505
geldi, reformlar yapacağım söylüyor, daha ne İstiyorsun. ' d y e bana
yükleniyorlardı. O aşamada sosyal reformlar» askerlerden beklenemeye­
ceğini: üstelik reformlar için askerlere umut bağlamanın demokratlıkla
bağdaşmadığım düşünemiyor veya kabul edemiyorlardı. B r yandan sos­
yal demokrasiyi veya demokratik solu eritmeye kalktşaniann. bir yandan
da halk yararına reformlar yapmaların» bir çelişki olacağını da goremiyor­
lardı Nitekim, askerlerden sosyal reformlar bekleyerek müdahaleyi
alkışlayanlar, birkaç haftaya kalmadan ağır U r hayal kırıklığına uğra­
yacaklardı. o günlerin ünlü deym iyle kafaları balyozla eziecektı "(199)

Yeniden Koltuk ve Koalisyon Savaştan Başlıyor

Artık Hüküm et Kuram am ak Günlük İşlerden
Biri Haline Gelmişti

Cumhurbaşkanı Korutürk. Hükümeti kurma görevini en çok milletve­

kili çkaran Ecevlt'e verdiği andan ıtfcaren. 12 Eylül asken darbesine g i­
den yolların taşlan döşenmeye başlanmıştı bile. Y a k » geçmişte yaşanan­
lar tamamen unutulmuş, yeniden koltuk ve koaasyon savaştan başlamış­
tı. Ecevlt. Demir el. Erbakan üçlüsü el ense çekerek politika oyunlannı ve
entrikaları yemden başattılar. Bu nedenle id buçuk ay boyunca seçmen­
lerle alay edercesine hükümet kuramadılar.
Sonuçta CHP-M SP koalisyonu kurulup. 7 Şubatta E c e v lt » başkanlı­
ğındaki hükümet güvenoyu aldığında, askerler Erbakan'ın hükümete gir­
mesinden hiç memnun olmayacaktı. 12 Martın aktörleri komünist paro-
nayası İle Kemalist kadroları da tasvlye etmekle kalmayıp, "komünizm
öcüsü" geliyor diye diye gelenekçi büyük kitleyi daha da sağa kaydırmış,
bu ortamdan kârlı çkan Erbakan'ın MSP partisi üçüncü sıraya çıkmıştı.
(1973 seçimi sonucunda CHP'nln 185 milletvekiline karşılık, sağ partile­
rin 2S9. bağımsızların 6 milletvekilliği elde etmesi bu durumun göster­
gesiydi.) Günler haftalar akp gider, devran dönerken 19 Şubat 1974 te
af yasası çıka Yt»anlstan İle Ege ve Kıbrıs'ta çıkan gerginlikler ve niha­
yet 20 Tem m uz Kıbrıs harekâtı TSK. siyasiler ve tüm h a lk » g ünd em »!
Kıbrıs'a odakladı.
16 Ağustosta !k »c! barış harekâtıyla amaçlanan hedefe ulaşıldıktan
sonra, iç politikada yeniden hareketlenmeler ve çekişmeler başladı. Ece­
vlt, “Kahraman Karaoğlan” olmuştu. A m a dünyayı sarsan petrol kri­
zi, Kıbns harekâtı nedeniyle ABD 'nln uygulamaya koyduğu ambargo­
lar ve dünya gerçekleri acıydı. Hayaller çabuk yıkıldı, kahramanlar
çabuk unutuldu. 16 Eylül I974'te CHP ile MSP aras»da. daha doğrusu
Ecevlt'le Erbakan arasında çıkan anlaşmazl*lar nedeniyle. Bülent Ecevlt
(199) Orhan Kotoglu. "Kim Bu Ecevlt’. Boyut »tap. İstanbul. 2001. » 647.

506
başbakanlıktan İstifa edeceğini Cumhurbaşkanı na bildirdi ve hemen he­
men 18 Eylülde İstifa etti. Boy ece her zaman olduğu gibi yeniden hükü­
met kurma entrikalarıyla sahaya çıkarak birbirlerine top ve çelme atma
oyunlarna başladılar.
I Ekimde AP Genel Başkan Süleyman Demir el. Cumhurbaşkanndan
hükümeti kurma görevini alarak, solun ve komünizmin karşısında bir hü­
kümet kurulması İçin tüm siyasi partilere çağrıda bulundu. Buna karşın
Ecevlt: 'H e m sağ partiler hükümet kuramıyor, hem de azınlık hükümeti­
ne olanak tanınmıyor. Bu durumda bunalımdan çıkılman güçtür. Çözüm
yolu erken seçim veya azınlık hükümetidir. ~ Erbakan, Dem/el'sız bir ko­
alisyondan yanaydı. Ancak bir yandan renksiz de olsa AP'ye göz kapı­
yordu. 6 Ekimde Demir el. başarısız girişimleri sonucu hükümeti kurama­
yacağını Cumhurbaşkanına iletti ve görevi İade etti.
Artık hükümet kılamamak günlük İşlerden biri haline gelmişti. 7 Ka­
sımda Ecevıt de Cumhurbaşkanı Korutürk'e giderek, hükümet kurma g ö ­
revini İade etti. Ecevlt'ln İsteği erken seçim veya azınlık hükümetiydi.
Türkiye 16 Eylül 1974 - 3 l Mart I97S arasını hükümetsiz geçirmiş. I
Mart kabinesi güvenoyu alamamışa Demire! 31 Mart 1975'te yönetimi
devraldığı zaman, onun da Kıbrıs ve bununla bağlı olarak silah ambargo­
su sorunu vardı. Demir el I97S Mayısnda N A T O zirvesine katılmak üze­
re Brüksel'e hareket etti. O günlerin Amerlkası'nda İse Vietnam mağlu­
biyeti bir çöküntü yaratmış. VVatergate Skandali devtetn itlbanrn sars­
mış. yürütmeyle yasama arasındaki İlişkiler bozulmuş, nazik dengeler al­
tüst olmuş ve görevinden İstifaya zorlayan Nlaon'un yerine Ford gelmiş­
ti. Brüksel'de Ford ve Demir el arasrtdakl aşağıdaki konuşma, kaderini
ABD 'ye endekslemlş politikacılar İçin ibret verici b* örnek sunmaktadır.
Demirci: “ Türkiye'ye uyguladığınız am bargoyu düşmanlık olarak
niteliyorum. Bizim harp ve sHah vasıtalarımızın tümü Amerikan menşey-
Itdır. I Dolarlık bir parça için 1 4 milyonluk tayyare yere çakılı kalmakta­
dır. Türkiye'nin zaafa uğratılması N A TO 'n u n zaafa uğralamasıdır."
Ford: 'Haklısınız Sayın Demir el N A T O misyonunu fonksiyonunu an­
cak böyle devam ettirebilir. ’
Dem irci: "Kuvvetli bir N A T O elzemdir diyorsunuz. Peki kuvvetli bir
N A TO , kuvvetli Türkiye'yle mi daha kuvvetli olur, yoksa zayıf bir Türki­
ye 'yle mİ kuvvetli olur. ’
Ford: 'Llbettekl Türkiye'nin kuvvetli olması. N A TO 'n u n kuvvetini ar­
tırır."
Dem irci: 'O zaman siz Türkiye’y e ambargo uygulayarak zaafa uğra­
tıyorsunuz. Bunun adına düşmanlık derler. ~
Ford: 'Benim işimin çok gü ç olduğunu da dikkatinize sunmak iste­
rim. Ambargonun kaldırılması konusu kongrenin bileceği bir iştir. Kuv

50 7
 îlüniİH !
ini] jı
tU&lJıj
îi-â , v | “ î |

illimiy F 4 c .5 < ö
s%

îis ti
f!Ü!i|İ
i H ilm i t
■ 4 Ö ? U ’ s

Mm
vetler aynlığı prensibi nedeniyle kongreye müdahale, hele İcranın Water-
gate gibi bir olayla sarsıldığı dönemde müdahalem ters anlaşılabilir.'
De mir d : *Benim muhatabım kongre değil kİ Sayın Ford, benim m u ­
hatabım İcra. Kongreyi çözmek d e sizin işiniz. ’
ford: “K ıb n s ta n çekiBn bu İş bitsin. Eski statüye dönelim. Hem
Kıbrıs ta. hem savunma İşbirliğinde. ’
Demir el: "Nasıl çekilirim. İşgalci değıkm kİ. mütecaviz değilim kİ.
Kıbns meselesi bir meşru müdafaa meselesidir. '
Demlrel bu konuşma sırasında ısrarlı “ambargo Is hostlle" sözcükle­
rini kullanıyordu. Yani ambargoyu düşmanlık olarak nltdlyordu.(200)
Bu tartışmanın devamı 25-28 Tem m uz 1976 Helsinki toplantısında
gündeme gelecek, bu görüşme sırasnda Ford. Dem ird e: ‘ Üsleri kapat­
manız müttefik ruhuyla bağdaşmaz. 'D em lrel İse: ‘ Şiryandan Türkiye’nin
savunma gücünü azaltacaksınız. Diğer yandan müşterek tesis İşletecek­
siniz. Bunun mantıki İzahı yoktur.’ diyecektir.
Kıbrıs Banş Harekatı ve Amerikan ambargosu Türk kamuoyunun ba­
zı gerçekleri daha İyi anlamasma bir vesile olacak». Nitekim 1977 de ya­
pılan ABD seçimleri sonrasnda başkan |lmmy Cart er. ne pahasına olur­
sa olsun Kıbrıs s o rg u n u çözeceğini söylüyor, ö z d temsilcisi Clıffocdu
bu amaçla Türkiye'ye gönderiyordu. (Aradan 3 0 yıl geçtiği halde ne
ABD . ne de Batı dünyası hatta ne yazık kİ Türkiye'deki Amerfcanofiller
ve Eurofiller Kıbrıs gerçeğini anlamış değillerdir.)
Ülke yönetimine el koyan askerlerin çaresizliklerine karşın, siyasilerin
yaratıkları kaos, gerilim ve dünyann hail boyieyken. mail ve ekonomik
alanlarda neler olduğuna baktığımızda, yakın bir gelecekte 12 Mart as­
keri darbesinin yanm bıraktığı operasyonları tamamlayacak bir sürece gi­
rildiği görülecektir.

1200) U fU . G u ld e m r. 'Kanat O perasyonu'

510
Petrol Zengini Arapların Dolar Vurgunlarından Oluşan
Yüzer Gezer Spekülatif Dolar Stoğundan
Kısa Vadeli Kolay Dış Borç (DÇM) ve Gurbetçi Dövizi
Hovardalığıyla Kalkınma Modeli
Tüketime Yönelik Yatırımlarla Hızlı Büyüme(l) Popülizm
"Lüks-Harcıâlem " Anlayışıyla
Tüketme Çılgınlığı Ardından
1978’de Gelen Ekonomik ve Mail Yıkıma
Nasıl Gidildi?

Üçüncü Plan Toplam Yatmmlar İçindeki Dış Kaynaklı Yatırımı

Binde 8 Olarak Öngörmüştü A ncak Bu Oran Dönem Sonunda
Yüzde 4.2 Gibi İnanılmaz Bir Artış Gösterdi

*Sürdürülmesi olanaksız, dengesizliklere dayalı bir

’S o d o m v e G o m o r e '
yaşantısı. “
Gören Kargan

SI I
 önce Her Şey İyi Gidiyordu
Cari Açık I972’de 8 Milyon DoUra Düşmüş
CİB I973’te 484 Milyon Dolarlık Fazla Vermiş
Net Döviz Rezervleri 2 Milyar Dolara Yükselmişti

Türkiye IMF güdümünde yürüdüğe koyduğu istikrar programı çerçeve­

sinde. 10 Ağustos I970'te TL'yi devalüe etmiş ve 9 TL= I dolardan ithalat­
ta I S. IS TL'ye ındrmıştı İhracatta ise katlı kur uygulanıyordu. Buna göre,
dolar fiyatı devletçe düzenlenen 8 geleneksel ihraç malında 12 TL'ye. dı-
ğer ihraç maüanndaysa 14.85 TL'ye düşürülmüştü. Devalüasyon oranı.
TL'nln reel efektt değennde y<iksek oranlı bir düşüşü fade edyordu. Bir
yandan bu düşüş, daha çok 1971-1973 arasında OPEC'In Petrol fiyatlarını
dört kat artırması, dünya ekonomisinin yaşadığı petrol krizine rağmen. Dış
Ticaret Hacrm (DTH)'nln hızla Türkiye lehine değişmesi ve işçi dövizlerin­
deki artış sonucu. C B açığı beklenmedik ölçüde azalmıştı. A ç * I972'de 8
milyon dolara düştükten sonra. CİB 1973'te 484 milyon dolartk fazla ver­
miş. Türkiye'nin net döviz rezervleri 2 milyar dolara yükselmişti.

Kendi Gelen Gurbetçi

Dövizinin Yağmalannusı Almanya dan gelen iniler'
2,5 mlyoıı ►-
Türkiye'nin Avrupa ekonomisiyle bütün­
leşme süreci 1960'larda İşçi göçü biçeninde
lira boıdurdu
geİŞtl.
“De mırel 16 Ağustos 1970 devalüasyo­
nunun cfcş atımları pahalılaştrmak ve dış sa­
tımlara sınır! bir destek sağlamak dışında önemli bir İşlevinin daha olabi­
leceğini umuyordu. İkinci Dünya Savaşı ndaki genç kuşak kıyımı sonucu,
özellikle Federal Almanya ekonomisi 1960'!ı yıllarda eriştiği canlkğın g e ­
rekte dlğl emek ordusunu ülke İçerden karşılayamamaktaydı. Aynı durum
önemli be gelişim sağlayan Fransa. Belçika. Hollanda gibi ülkeler İçinde
söz konusuydu.*(20l)
Avrupa'daki Türk tşçllennın sayısı I962'de 13.000'ken I970'te
480.000 e ve (1974 te 800.000 İn üzerkıde çktı.) 1969-73 dönemkide
yıllık göç en yüksek düzeyine ulaştı. Yurtdışevjakl İşçilerin Türkiye'deki
toplam İş gücüne oram % 5'e kadar yükseldi. I9 6 0 lardakı I* göç dalga­
sıyla Avrupa'ya gidenler şehir! zanaatçılar ve vasıflı işçilerdi. 1960'lann
ikinci yarısında Alman özel ve kamu kuniuşları aktrf be biçimde İşçi top­
lamaya başladılar ve kısa be süre sonra Anadolu'nun büyük İş gücü re­
zervi sahneye çıkınca. İşçi müracaaatları Almanlareı v e diğer Avrupa ül-
72011 A lı Gevgpı. -Y û lu e » } v e D û jO }'. B a g U m I4 6 I.S .4 4 0 .

512
kelerinin taleplerini çok aştı 1968-74 dönemindeki canlılıktan sonra A v ­
rupa sermayesinin işçi talebi tükenmişti.
Sermaye birikimi açısından daha önemli bir husus İşçi dövizleriydi.
Böylece. İthal girdilere dayalı sanayileşme devam edebildi Bürokratlar,
politikacılar ve dolaylı olarak, sanayiciler, torlu müzakereler veya siyasi
tavizler gerektirmeyen bu yeni döviz kaynağmdan pek memnunlardı.
Ortalama bir işçinin bir yılda gönderdiği döviz 1972'de 1.000 dola­
rın üzerine çfctı. 1973-74'te 2.000 dolara yaklaştı. İşçi dövizleri I970'te
ihracattan sonra en önemli döviz kazandırıcı kalem olan net resmi trans­
ferleri aşarak, petrol fiyatlarının artmasından önce. 1971 -73 dönem inde­
ki bütün dış tkaret açığını kapatacak bir düzeye ulaştı. Bu kısa d ö ­
nemde İşçi dövizlerinin varlığı, Türkiye'nin ödemeler dengesi soru­
nunu tek başına çözmüş gibiydi. I973‘te cari İşlemler fazla verdi ve
bu fazla rezervlere eklendi.

Petrol K rizin in V u rdu ğ u Gelişmiş Ü lke ler Ta s a m d a Giderken

Türkiye Uluslar ar ast
Fonlardan Plase Edilen
Petro-Dolar ve Gurbetçi Dövizi
Hovardalığını Yaşıyor
Bu gelişmenin yarattığı lyimserhk ekonomi politikasına yansıdı. Ayrı­
ca I974'te petrol fiyatların» artışını izleyerek dünyada stagflasyona dö­
nüşürken. TL/dolar kıau da dünyadaki etk4erin tümünü yansıtan değişik­
liklere tanıklk etti. Buna, uluslararası bankalann. 1974 sonrası yıllarda el­
lerinde biriken petro-dolartarı Türkiye gibi O C U (Gelişmekte O lan Ülke-
lerl'ye "plase' etmek İçin oynadıkları aktif rol eklendi. Nitekim kambiyo
retimi. bu fonlar» kulanımını kolaylaştırmak üzere değiştirildi. Ne var ki.
bir yandan bu fonlar içende enflasyona İvme veriyor, bir yandan T l ’yl
kambiyoda aşın değerlenmiş düzeye getiriyordu.
Bu ekonom k basktara. 1974 Kıbrıs Harekatı sonucunda A BD nln
Türkiye'ye uygulacbğı askeri ambargo ve Batı dünyasının bir tür ekono­
mik ambargosu ile siyasal tehditleri eklendi. Bu arada dünyada başlayan
stagflasyon olayı ekonomi üzerinde on planda etkili olma yolundaydı.
1970 devalüasyonunu izleyerek. İthal teminatları % 50. ithalat damga
resmi % 6 0 oranında azaltılmıştı, (bunları da içeren) ithalat vergilerinin İt­
halat değerne oranı 1971 te %41 8 düzeyindeydi. Bu oran 1975'e kadar
sürekli azaltfarak % 2 7.7'ye düştü. (1979'a kadar eski düzeyinin bıiam a-
dı.) Başka bir deyişle, ithalatta reel efekt# kura göre TL'nın değerlenme­
si. nominal kur ayarlamalar»ın küçüklüğü kadar buradan da kaynaklanı­
yor. böylece ithalat İyice ucuzlaştnlmtş oluyordu.
 Petro-Dolar Veren Uluslararası Bankalar Mem nundu
Ç ünk ü KÂrlı Plasman Atam Bulmuşlardı İhracattan Aksamıyordu
Türkiye'de İse İthAİAlı Genişletmek Yolundaki
Açılımlar* Karşı
İhracatı Genişletmek İçin Hiçbir Önlem Yoktu
Yeksek konjonktürün yarattığı olumlu gelişmelerin etkisiyle ithalatı
kolaylaştırıcı bir diğer politika, ithalatta liberasyon oranının artırılması ol­
du. I970'te %37.7 olan bu oran. 1971 ve 1972 de % 45.4'e. I973'te
% 55.3‘e. 1974'te % 62'ye yükseltildi. Boylece. İthalatta miktar sınırlama­
larının ithalat üzerindeki kısıtlayıcı etkisi giderek azalmış bulunuyordu.
Türkiye. Avrupa Top>uluğu'na Katma Protokol çerçevesinde yük (imlediği
gümrük İndirimi ve diğer uygulamalara İlişkin taahhütlerini de 1977 ye
kadar yern e getirdi Petro-dolarlardan kaynaklanan uluslararası fonlar bu­
nun baş güvencesiydl.
İthalatı genişletmek yolundaki baskılara karşı ihracatı genişletmek
İçin bir önlem yoktu: nominal döviz kuru değişmeleri butu değl teşvik
etmek, bundan vazgeçlrır nltelfcteydı. İhracatta da reel efektif kız. TL'nln
% 20'ye y akn (19 73-100 ) değerlendiğin gösteriyordu-, ihracatta vergi
İadeleri 1973-77 arasıtda sadece % 5 .6 dan %10.9'a yükseltilmişti. Boy­
lece Türkiye, olağandışı sayılabilecek ithalat-ihracat oranlarına ulaştı.
GSYİH'ye İhracatın oram I973'te % 6 . 1'den 1977 de % 3 .6 'ya düşer­
ken, İthalatın oram %9.9*dan % 1 2.2'ye yükseldi. Gerçi bunda ulusla­
rarası fiyat değişmelerinin rolü vardı: 1973-1977 arasında reel ithalat ar­
tışının 812.1 milyon dolar olmasma karşılık, reel İhracat artışı bunun sa­
dece % 1 0 'u kadar. 84.9 milyon dolardı. iBenzerl uygulama hiçbir ders
aünmadan günümüze kadar devam edecektir.)

Borç İçkide Kıvranan Türkiye'nin "Sodom ve Gom ore” Yaşantısı

Türkiye Toplam Altm İthalatında Dünyada Dördüncü
Altın Mücevher Yapımında İkinci Sırada
Dış Dünyaya İndirimli Kürk Satış Gezileri Düzenlenirken
Otomobil Fabrikaları Önünde Müşteri Kuyruktan Uzuyor
Tetrol Dahil Gelişigüzel Devlet Sübvanslyonlan vs vs...
Diğer yandan İhracat oranı. 1973 te GSYlH'nın % 6.1'ınden I976'da
%4.7'slne düşerken. İthalat oram %9.9'dan % l 2.6'ya çıkmıştı. Döviz ku­
runa karşı çok duyar* olan işçi dövizleri İse. 1974'te 1.4 milyar dolarla b ı
doruk noktasına ulaşmış, bundan sonra azalmaya başlamıştı. Ûç yıl eko­
nomi. büyüyen tasarruf-yatırım ve CİB dengeslzllklrl. artan parasal den

514
geslzlklerle reel geür artışına tanık oktu. Ne çare kİ. yatırımlarda, özellik­
le kamu yannmlannda politik çekişmelerin yol açtığı savurganlık,
bunların sonuçlannın alınmasına pek olanak vermiyordu. Bu arada
gerek dünyada, gerek Türkiye'de altın önemli bir plasman kalem hakne
gelmişti. Negatif reel faiz hadlerinden kaçınmak için, altına plasman ya­
pılıyordu; çünkü döviz üzerinden getirisi en yüksek olan portfollo kalem
dünyada da. Türidye'de de akın olmuştu. I974'te 18 ton altın girerken,
b u miktar I975’te 55 tona, I97 6 'd a İse İki kat artarak 115 tona çdt-
tı. Türkiye toplam akın girişlerinde dünyada 4. sıraya, altın mücevhe­
rat yapımında 2. sıraya, akın para basımında da 3. sıraya yükseldi.
I976'ya gehndlğnde. içeride altm satın alnması İçin yapdan harcama,
özel artı kamu tahvili satışlan toplamının üçte birine ulaşmıştı. Bu arada,
otomobd fabrfcalannın önünde uzayan kuyruklar, dış dünyaya İndirimli
kürk satışlarına geziler, dünyanın dört bir yanından markasına bakılma­
dan alman traktörler, devletin tarım ürünlerinden petrole kadar gelişigü­
zel yaptığı sübvansiyonlar vb. toplumun sürdürülmesi olanaksız den-
geslzllklere dayak bir "5odom ve Gom ore” yaşantısına glrdlglnl gös­
teriyordu.(202)
D ö viz savurganlığı yalnızca mal ihracat ve ithalatında olmadı. Turizm
g b l genelde Akdeniz üfcelerl Içm önemli bir döviz geliri kaynağı olan bir
hizmet kaleminde Türkiye açık vermeye başladı. İyi koşulların döviz re-
zevrlerını artırdığı donemde kişi başma döviz tahsisi, turistik gezlerde
200 dolardan 800 dolara kadar çıkarılmıştı. Aşırı değerlenmiş döviz ku­
ru. dış gezleri orta gekrlı yurttaş İçin dahi ucuz hale getirince, turist har­
camaları I974'te 152 milyon dolardan I977'de 268 milyon dolara yük­
seldi; çok pahalı bir ülke haline geldiği ayrıca tcvtst dövizinin bir bölümü
karaborsaya gittiği İçin de. turizm gelirlerinde artış olmadı. 1976 ve
I977'de sırasıyla 27 ve 64 milyon dolar tutarında turizm bilançosunda
açlı veriliyor, net gelirler negatf oluyordu.
Bu fuıyada güvenilen bir kaynak işçi dövizleriydi; ne var kİ. kısmen
döviz kurunım caydırıcı etkisi, kısmen dışandakl işsizlik ve durgunluğun
etkisiyle. 1974'ten sonra bunlar da azaldı, bir milyar dolara bile ulaşama­
dı. Asıl güvenlen dış dünyadan borçlanmanın kolaylığıydı. Petro-dolar-
lan veren uluslararası bankalar m em nundu, çünkü kârlı plasman ala­
nı buluyorlardı. Batı ülkeleri memnundu, çünkü İhracattan aksamıyor­
du. Alan da memnundu; ülke böylece bunalımın etkisini geciktireblldlği
gibi, ithalata dayak bir suni refah yaşayabiliyor, bu arada aracı yerli ban­
kalar da İyi kâr ediyordu.(203)

(2 0 2 ) Güften Kazgan. ‘ Türkiye [nonom tsm de Knztef (1 9 2 9 -2 0 0 1 )'. b ıa n ta i Bilgi Ûrrverai

t e « Yay'dan. 2005 s. 185.
(2031 Golten Kazgan. a g .e .. s .l 79.

515
 " Sodom ve Com ore Y***ntıs ı" n a : w l u « wi
1977 yık Tü rk iye 'd e k a r}k a }iltm } e n büyük boyutkj ekonom ik k ru v e pahalkfc y ık ım d a n U
n olarak ha trlanac aktır D ü n ya petrol knziyle sarskvkcn. Tü rkiye bol t}çı dövizleriyle savı*
g arlık ya pıyo rdu. I9 7 4 'te ithal e dilen 18 to n a lin . I9 7 6 'd a 1 15 to na çıkım }, yurt ck}inıU
indirim li kürk satı;Janna g e z le r d ü ze n le tirke n . lüks e }y a ithalatı desteklerim i}, akaıyakr
sübvansiyonlarla ço k ucuza tüketilm ekteydi. A n cak g ıd ıd ır g e ç fark edildi v e Byat artıjJ.ın
zin cirle m e b e }e k ıld e 1977 y k n d a u ygulam a ya ko n u ld u Türkiye yo k la r, kuyruklar v e i}U r
ler ülkesine d o n u } t u N orm al beslenm e için a k d e m bütçelerrvden ayvm a la n gereken pa
ra 1 9 6 6 y a oran la k ı kat a rtı} gO ste n rke a be yandan d ö v iz rezervleri v e y ı r t dışında ç.4
}a n ısçkerrı g o n d e rd ğ ı d övizle r hu la a za lım }, b u nedenle d i} ülkelerden alman kredi!
faizleriyle, vadeleri ge le n a n a para Ö d e m d e n a k s a m }; v e d i} d ü n y a k a ra m d a k i güver iı
İlk s a m im i}, ödem eler dengese kam u kesimi har ca m alan a lt üst o lm u }. yatrım lar d jrmu>
tu. M a k y e e s k ı bakanlarnclan A 6 Kalaogkı. o günler ıç n söyle d iy o rd u '1 9 7 4 m o d e l M i­
dede* j r .e u y U dolm uşçuluk, flo g .ır K öp rüsü ile Cûdlepe ge ce k o n d u su yan y.vu ı su regd ı ı
U « e k * b u n u kim se d e ya d ırg a m az Ö z e l a dım la r anfmazs .1 b u d u ru m um ukruyacak
uzağa g id e r " diy o rd u Gerçekte yasanan bu sıkıntılardan h ç ders atam ayacak, daha
rakı d ö n e m le rd e d e benzerleri, ülkeyi b » anda y o k s «ila }tra n krizler art arda gelecektir
 H a yd a r A talay (4 4) A h m « t A pay dm (40)

Memurlar arasında ikinci

bir iş yapanlar artıyor
 1970- I97S arasında. TL'nm cfcş değen düşürülmemiş; hatta ABD'nln
devalüasyona gitmesi sonunda dolar 13.70 TL'ye kadar düşmüştür.
1975-77 arasında ise mlnl-devalüasyonlarta dolar 17.50 TL'ye çAanldı.
1970-1974 arası. İşçi dovızlerndekı ani sıçrama v e 10 Ağustos kararla­
rından sonra dış kredllern artırılması nedeniyle, d ş tıkan*hklarr> asgari­
ye indiği bir aitdönemdlr.(204>

Milliyetçi Cephe Koalisyonunun Kısa Vadeli

Yüksek Faizli Borçla Borç Ödemesinin Sonucu
Merkez Bankası'nın Altın ve Döviz Rezervlerinin Tükenişi
Bu gerilemeler. Türkiye'nin ödemeler dengesnde yeni sorunlar do­
ğuran kriz konjonktürünün habercisiydi. İşçi dövizleri 1972 ve 1973 te
c»ş ticaret açığm fazlasıyla karşılamıştı; ama bu dö vızlem ticaret açığını
karşılama oranı. I973'te %154'ten 1975'te % 39'a ve I977'de % 24'e
düştü. Yani, yurt dışındaki tşçlerln her türlü İktisadi derde deva sayıldğı
ddnemln sonu birdenbire gelmiş, slyasl-lktlsad modelin sınırları yeni bir
ertelemeden sonra tekrar zorlanmaya başlamıştı
1970lerin ortalarında siyası rekabet şiddetlenmiş, istikrarsız koalis­
yonlar kurulmuştu.
Bu aradaki İki gelişme. Kıbrıs olayı ve petrol fiyatlarının artması, dö ­
viz bulmayı daha da güçleştiriyordu. Petrol fiyatlarının yükselmesi yüzün­
den sanayileşme programının İthal gerekleri hızla artarken, uzun vadeli
ve düşük faizli kredilerden art* yaraılanılmayacaktı. ithalat 1973 le 1974
arasında % 80. 1974 İle 1975 arasnda % 3 9 artmıştı.
İthalat fatu asındaki ani artış, önce İşçi dövizleri sayesnde bir At rılmış
olan rezevlerden karşılandı. Am a I977'de Merkez Bankası nın altn ve
döviz rezervleri tükendi. 1975 ve 1976 da fctldardakl M C koalisyonun
uluslararası ödem e aczini Eurodolar piyasasından kısa vadeli ve yüksek
faiz oranlı borçlar alarak erteleme yoluna gitmesi daha da vahim be so­
nuç doğurmuştu. 1975 <e 1978 arasndakl bu pahalı borçlar 3.6 milyar
dolara, yani o dört yılın toplam ithalatının beşte-blrıne çıktı. Bu borçlan­
ma yönteminde Türk sanayicileri fonlann bol olduğu dünya ekonomisin­
de Avrupa bankalarından cari oranların epey üzerinde faizlerle borç bu­
luyorlar. Türk hükümeti de bu borçların dolar olarak geri ödenmesini g a ­
ranti ediyordu. Borçlu firmalar, bu meblağları hükümete Türk Lirası ola­
rak Ödüyorlardı.(205)

(204) KorVut B o a n » . a j e „ 5 .1 2 »
(205) Ç j g U ı K eyfet. *TOrtdye‘d e Devlet ve Sn«atr*. Ilettjlm. 1995. s.2S0.

518
 D ö v iz Suyunu Çekince
Sanayiciler ve Tüccarlar
Uyuşturucu Madde ve Kaçakçıların Lllndekl Dövizi
Satın Alarak Bir Yandan da Yurda Kaçak Girdi Sokarak
Ayakta Kalabiliyordu

1970’lerln ikinci yarısında işadamlarının teker teker yabancı kredi

peşinde koşmaları, rant arayışını üAe sınırları dışına taşırdı. Özellikle,
yur t dışındaki Türiı İşçileri dövizin önemli bir bölümünü sağlayacak du­
rumda olduklarından, bu planın potansiyel ortaklan olarak onaya çıktı­
lar. Sanayiciler ve tüccarlar, resmi kurun ü ze m de fiyat ödeyerek. A vru ­
pa’daki Türk işçilerinin tasarruflannı. uyuştızucu madde ve diğer kaçak­
çıların elindeki dövizi satn almak zortzıda kaldılar. Önceleri bu fonlann
bir bölümü ttcan kred şeklinde geri dönerek Türkiye’nin kısa ve vadeli
borçlarının bir kısmını oluşturdu. 1976‘dan sonra döviz yokluğu ithalat
üzerindeki kısıtlamaların artmasıyla, düpedüz kaçakçılık önem kazandı.
Sanayiciler, üretim faaliyetlerini devam ettirebilmeleri İçin elzem olan
her türlü girdiyi ülkeye kaçak olarak sokuyorlardı. Kaçak girdiler kullanı­
larak üretilen sanayi malları tabiatıyla daha yüksek fiyata satılıp, daha
çok rant sağlıyordu.
1974’ten sonra işçi dövizleri azalmaya başladı. 1.4 milyar dolardan.
1976-78’de 9 8 0 milyon dolara kadar azalan işçi dövizleri, ithalatın ağır­
lığının da artmış olması nedeniyle, dış ticaret açığnı kapatacak düzeyn
çok altında kalCk.
Petrol şokundan sonra, resim kanallarla giden İşçi sayısı birdenbire
azaldı: 1969-73 döneminde yılda ortalama 100.000 küsur işçi yurtdışına
gitmişken, bu rakam 1974-77 döneminde yılda 15.OOO’ın altına düştü.
Avrupa ya giden işçi sayısındaki azalma. 1960 ların ortalarından ben
döviz gelirlerinde görülen yükselme eğriminin tersine çevrilmesi demek­
ti. Yurt dışmdakl İşçiler İşlerini kaybetme İhtimaline karşı daha tedbir­
li davranarak, tasarruflar»! o kadar yüksek bir bölümünü Türkiye’ye
transfer etmeyi artık İstemiyorlardı. Aynca. doların resmi ve karaborsa
kuru arasmdakl fark m gitgide açılmasının ortaya koyduğu gibi. Türki­
ye’de İzlenen htlsadl politika bir çdımaza gelip dayan— f b .<206)

Borçlanmayla Hızlı Büyüme ve Savurganlığın Ardından

Hızlı Düşüşe Geçiş
1974-1976 arasndakl üç y i GSYlH’nın ortalama yıllık artış huı % 8 .6

12061 Ç ag U r Reyder. "Türkiye'de Devlet v e Sırvlto". Ie tt> m 1995. s 250.

519
oranında oldu. Yatırımlara G SM H 'dakl payı % 1 9 .8'de n. I977'de
% 25.2'ye yükselmişti Bu arada tasam/ oranı % 17.5'te kaldığı kay­
nak dengesindeki açık giderek büyüdü. GSM H'nın % 2 .4 ünden önce
%5'lere. I977'de de % 7 gibi. Türkiye Cumhuriyeti kurulalı beri görülme­
dik bir orana yüfcseldk Tabii, er/lasyon da frtayışa geçti.
1974 te %30'a yükselen TLFE'nln artış hızı, gerçi 1975 ve 76 da sıra­
sıyla % I 0 ve %15.6'da kalmıştı. Genişleyen İthalat hızlı G S Y H artışı, dı­
şarıdan yansıyan fiyat artışlannın yavaşlaması. İçeride fiyat artışlarını ya-
vaşiatmıştı. Ne var k i DÇM'lerln(207) banka sisteminde hızlandkdığı
kred genişlemesi kamu harcamalannın G SM H 'ya oranının 197 3'te
%27.3'ten. kamu gelirleri oranında bir artış olmaksızın. 1976 da %30.4'e
yükselmesi, ekonominin parasal dengesini İyice bozmuştu.!208)
Dünya ekonomik bunalım içinde debelenirken. Türkiye ekonomisi bu
yapay yöntemlerle 1975 ve I976'da % 8 dolaylarında büyümekteydi. Bu
büyümenin zorlama niteliği. 1976 yılında ihracatın ithalatı karşılama ora­
nının l/3'e düşmesiyle ortaya çıkıyordu.
‘ Popülist* İktisat polıtkalannı dış tıkanmalardan kaynaklanan bir bu-
nalm konjonktürüne gidilirken sürdürmek imkânsızlaşmaktaydı. Farklı bir
İfadeyle, artan siyasi istikrarsızlık ve partiler arası çekişmenin şiddetlen­
mesi biçiminde tezahür eden politik güçlükten yapay tur refah konjonk­
türü yaratarak aşmaya çalışan Demire! çizgisinin başarısızlığa uğraması
kaçınılmazdı. Nitekim bu zorlamaların genel seçim koşullarnda sürdürül­
düğü 1977 yılı, ertelenmiş ekonomik bunalımın nesnel olarak da patlak
verdiği yıl oimuştur.(209)

Kaçak İhracat Resmi Kanaldan Yapılanın Üstündeydi

Kaçak İthalat Da Resmi İthalatın Üçte Birini Buluyordu
I977'de ekonomi aşağı dönüşe geçmeye, darlıklar ortaya çıkmaya
başladı. Bu y i tarım üretimi artmadı, imalat sanayi üretiminin artış hızı
da % 7 'y e düştü. Sabit yatırımların artış hızı % 7.8'e. bir önceki yılın nere­
deyse yarısına İnmişti, özel kesimin İmalat sanayii yatım larının artış hı­
zı İse negatifti (*%7.4): pozitif artış hızının kaynağı, verlm lkği kuşkulu ka­
mu yatırımlanydı. Türkiye giderek hızlanan bir talep enflasyonu yaşıyor-

l207l DÇM k t u p U n ıDovlze eev öle bil» m evduatı, ‘y e d » ' bankaların. yurt Kinde ve <4
Sinda oturan s en; e* v e tüzel kiklerin lysrda getkm elerl 2orunlu olmayan) konvertbie d ö ­
vülen karalığında açtıkları hesaplardı. YetkB barkalar bu dövizleri TC M erkez Bankasına
devreder, buna karşılık hesap sahibi isterse kendisine T i İle kredi verir, »te rse d ö v iz ola
rak çekerdi. Devlet bu hesaplara kur garantisi tanımıştı y a r» bore Ödeninceye kadar gecen
sûrede kur değişmelerinden doğan rızk o devlete aitti.
(2 0 8 ) C olte n Kargan a g e
(2 0 9 ) Korkut Boratav. a g .e . s. 128

520
du; İstanbul Ticaret Odası na göre, tüketici fiyatları % 3 6 artarken, toptan
eşya ftyatlarndakl artış % 2 6 kadardı.
I977'de ekonominin özellikle dış dengesizliden olağanüstü boyut­
lara ulaşmıştı. İhracat bir önceki 1.96 milyar dolardan 1.73 milyar dola­
ra inerken, ithalat 5 .13 milyar dolardan 5.96 milyar dolara çkmıştı. Dış
ticaret açığı 4 milyar dolardı ve İhracata k İ kanodan da fazlaydı. Kaçak
İthalat ve İhracat dev boyutlardaydı. Bir hesaba göre. 2.13 milyar dolar­
lık kaçak İhracat, resmi kanaldan yapılanın üstündeydi; 2.13 milyar
dolarlık kaçak İthalat da resmi İthalatın üçte birini buluyordu. Döviz
rezervleri, brüt olarak 560 milyon dolara İnmişti. Bu y i 941 milyon do ­
larlık D Ç M girişine karşılık. 666 milyon dolarlık çk ış olduğu için, net g i­
riş sadece 275 milyon dolardı. 125 milyon dolar tutamdaki D Ç M faizle­
ri de eklendiğinde net ktilanım Içm geriye 150 milyon dolarlık D Ç M ka­
lıyordu. TC Merkez Bankası nın durumuna göre, ithalat transferleri.
1975 te f)Mı ithalatın 1)t90'ıyken. bu oran I977'de %55.8'e düşmüştü. İt­
halat transferlemde kİ bu düşüş. TC Merkez Bankası'nın giderek artan
oranda yüksek faizli banker kredierlne başvuruyor olması demekti. Res­
mi kanaldan alınması beklenen 850 milyon dolarlık proje kredisi yerine.
500 milyon dolarlık kredi alınabilmişti. Oysa tarım üretimi artmadığı İçin,
yapılması gereken tarvnsal İthalat 180 milyon dolara çıkmışa Bir hesaba
göre. İthal malları ve petrol fiyatlarında artışa karşılık. İhraç fiyattan ve İş­
çi dövizleri düşüşü ve ek faiz yükünden ötürü ekonominin uğracbğı dö ­
viz kayıpları. 1977 de 4 milyar dolara yaklaşmıştı. Böylece "borç yiyen
kesesinden yer” atasözünü doğrular biçimde, borç ekonomisinin yarat­
tı$ suni paritı 3.4 y id a tükendi. Yani. 1958 yılındaki deneyim tekrarlan­
dı. ;Bu suni parıltının bıraktığı yükü. Türlüye. 1980II yiların sonuna kadar
ödemeye devam etti.) Ne var kİ. bu parıltı donemin İç ve dış borç fvrya-
sından yararlananlar toplumun tümü olmaktan uzaktı; nimetlerinden y a ­
rarlananlar İse. borç ödemenin yükünü taşıyanlar d e ğ id l.(2 l0 )

İflasa Doğru Hızlı A d ım U r

Çaresiz İlkten
Sakıncalı Dış Kredilerin Kullanımına Bile İzin Veriliyor
Dünya buıalımının petrol ve ctğer İthal maları fiyatı artışıyla Türki­
ye'ye yansıması, büyüyen İthalat gereksinimine karşı İç talebi kısmanın
ve ihracatı artırma çabalarının ekonomi politikasında İhmali, dış borçlan­
manın 3 -4 yıl İçinde olağanüstü boyutlara ulaşmasma yol açtı. Daha
önce kullanimayan ya da kullanılması sakıncalı görüldüğü İçin yürürlük­
ten kaldınlan veya kısıtlanan diş kredi türleri ancak 1973'ten Itfcaren
(2l0l Güllen K i i g j m . *ge.. $.185

521
gündeme geldi. Dış kredi kullanımım kolaylaştırıcı nitelikte kambiyo reji­
mi değişiklikten devreye sokuldu: özellikle kısa vadeli kredi kullanımı
olağanüstü boyutlarda arttı.
Çoğunluğu Avrupa para ptyasas»da LIBOR artı spread esasma göre
abnan bu krediler, "dalgalı faizli bo rçlandı. Henüz uluslararası bankala­
rın IMF le dayanışmaya girmediği bu yıllarda. Türkiye IMF denetimi dı­
şında kredb bulma gibi bir kolaylıktan yararlandı. Bu kolaylık bir yandan
İthalat baskısına, b r yandan uluslararası bankalar» plasman yapabilmek
İçin sürdürdükleri çabalara bir yandan yeril bankalar» artacak kârlarına
eklendiğinde, dış borçlar kısa sürede çığ gibi büyüdü.
ö t e yandan rol tüketiminin kısılması, otomotiv fabrikalarının atıl kal­
ması. üretiminin düşmesi demekti. Dünya petrol tüketimim kısmaya ça­
lışırken. 1972-1977 arasında devletin petrol fîyatna sübvansiyonu saye­
sinde Türkiye'nin petrol tüketimi 10.8 milyon tondan 17.7 milyon to­
na çıkıyor, petrolün toplam ener|l tüketim indeki payı % 5 2'ye
ulaşıyordu. Bu arada yeril petrol üretimi de azalmaya başlamıştı , 2 1IJ

K i m Vadeli İki Borç Kalemi

Çığ Gibi Büyüyünce
Türkiye 1977'de vadesi gelen DÇM borçlarını ve bunlara Mlşkln faiz­
leri odeyemedl. Bunlarla blrlkte I978'de ödenmesi gereken vadesi gel­
miş borçlar» tutan 4 84 milyara vardı: en büyük yeri de. 1.38 milyar do ­
larla D Ç M borçları ve 1.51 milyar dolarla "m al mukabili »thalattan do ­
ğan borçlar" alıyordu. Kısa vadeli bu İki borç kalemi, üç yıl içinde çığ gi­
bi büyüyüp, vadesi gelen borçların % 6 0 ’ına varımştL DPT'ye göre. Türki­
ye'nin olağan İthalatı 1978 de 5 milyar dolardı. Bunlara 1978 de öden­
mesi gereken 4 84 milyar dolar tutanndakl borç eklendiğinde. Türki­
ye'nin 9.84 milyar dolar tutannda kaynağı olmalıydı kİ, borçlarını vak­
tinde ödeyebilsin. O ysa mal İhracatı 2 milyar dolara bile varmıyor, İşçi
dövizleri de I milyar dolar dolayında dolaşıyordu. DPT. 1978 yılı ödeme­
ler bilançosu hesaplarına 1977'de vadesi geçen borçları dahi etmediği
gibi, döviz gelirleri i ç » de iyimser* tahminlerle konuya yaklaşmaktaydı.
(Türkiye eline geçen likitleri sorumsuzca harcamayı en İyi bilen (ilke­
lerden biri. Oysa risk yönetimini bien gelişmiş ülkelerde durum Türkl-
ye deknden çok farklıdır, ö r n e ğ » 1970lerde petrol fîyatlannın görül­
memiş düzeyde artmasıyla oluşan enflasyon baskısını hafifletmek ama­
cıyla. bu ülkelerde faizler Önemli Ölçüde artırılmış, büyüme yavaşlatılmış­
tı. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler İse risk algılaması yenne. gelen
krizi görmeyip dış borçlarını ödeyem ez duruma düşmüşlerdir.)
(2 1 II GOKen K a rg a n a g . e . s 179.

522
 TOrttlyenln 1 97 S -I97 8 P g Borçlan (Milyon P o U r ve % )

Borçla/ 1975 1976 1977 1978 1979

1. O rta v e uzun vade» borçlar
1) Devlet 6262 9089
2) Özel 356 359
3) To p U m orta ve
uzun vadeli 3579 4212 4819 6618 10048
<%) 75.8 575 42 1 48 739
II. Kt*a vadeli borçUr
i; Devlet 1894 1104
2) O z d 5282 2452
3 ) To p u m k sa vadeli 1155 3115 0620 7176 3556
242 225 57.9 52.1 26 1
III Toplam borçla/ 4724 7227 11439 13794 13604
f* l 100 100 100 100 100
Kaynak niSİAD. I C M O KJ t*<MV X MMyC » » * * * >

Batı Avrupa parasının Dolar karşısında kazandığı değer Dolar

ürerinden verilen borç rakamlarının büyümesinin kısmen temelinde
yatıyor. Uluslararası para piyasasında dalgalı kurlann bu dönemde Türki­
ye'nin borçlarım ağrtaştıran bir etki yarattığı belirtilmelidir. Gerek Türki­
ye'nin Batı Almanya ve İsviçre'yle ticari İlişkilerine yoğunluğu, gerekse
bu İki ülke parası üzerindeki işlemlerde n o rm a l faiz haddem göreli dü­
şüklüğü. Avrupa para piyasasında bu paralar üzennden borçlanmayı ca-
z p kılmıştı DÇM'lerin büyük bölümü bu fcı para üzerinden gefrılştL O y ­
sa söz konusu dönemde Batı Alman markı ve İsviçre frangı uluslararası
piyasada diğer paralara oranla değer kazanmaktaydı. Ö rneğe Ağustos
1970 İle Mart 1977 arasında dolar, T l karşısıda % | 7 .8 oranında, oy­
sa Batı Alman markı % 7 8.5, İsviçre frangı %96.5 oranında değer ka­
zanmıştı. Bu son İki Batı Avrupa parasının dolar kanşıseda kazandı­
ğı değer yukandakl tabloda dolar üzerinden verilen borç rakamlan-
nın büyümesinin kısmen temelinde yatıyordu. Türkiye ise DÇM 'yi A v ­
rupa para piyasasından başta bu fcı para üzerinden almıştı.(2l2)
1977 yAnda d ş ticaret gostergeien şiddette bozulmuştur. İhracat bir
önceki yia göre 200 milyon dolar gerlerken ithalat -adeta son bir çabayla-
% I 3 (660 milyon dolar) artırılmış: tıracatın ithalatı karşJama oram %30'a
düşerken, cfcş ticaret açğı 4 milyar dolan aşmıştr. Milli hasılanın %5'e yak­
laşan bir oranda büyümesine imkân veren ve kısa dönemli, yüksek faizli
DÇM. banker borçları ve ticari kredilerle müfcûn kknan bu zorlama, y i sonu
geldiğinde bütün kredi karvallanrun tkanmasıyla sonuç lan d ve petrol dahil
tüm ithalatın peşin ödemeyle yapılması zorunluğunu doğı*du.(2l3)

( 2 1 2ı G ü le n t u g ı n . ı . g e *.|90.
(2 1 3 ) Korkut »oratav. a .g .e . * 14 0 .

523
 G az Lambası Işığında Yönetilen Krizler ve Yoklar ülkesi

Elektrik Yok Petrol Yok Yedek Patç a Yok Ya * Şeker Yok Döviz Yok
KATAborsA KuyrukUr K ah ve Terör V a t
A iiia Başbakan Demlrel Şöyle Dlyon
“N e y o k ? N e z M n A n d J t n b e r i y o k ? “
“ Yo k o l a h m a ö d e y İ s ö y le y in İ s t e d iğ in iz k * d a t g ö n d e r e y i m ."

Hiç de Içaçıcı olmayan bu ortamda ve her alanda kötüye gidiş yaşa­

nırken. siyasi cephede tam bir curcuna yaşanmaktaydı. 5 Haziran
I977'de Seçenler yapıldı. CHP oylarını %41.4'e çıkararak birinci parti ol­
du. Ancak 3 Tem muzda güvenoyu alamayan Ecevtt Hükümeti yerme 21
Temmuzda 2. Milliyetçi Cephe Hükümeti kurulacaktır. Başbakan S.Deml-
rel yardımcılan da Necmettin Erbakan ve Alpaslan Türkeş'tlr. Hükümet I
Ağustosta güvenoyu alırken. Meclis balkoniarnda Demlrel İçin *Milliyet­
çi Başbakan *. Türkeş İçin ’ Bozkurtları geliyor". Erbakan İçin "Akınciar ge­
liyor". CHP sıralarmdan ise T u h * sesleri gekyordu. Bölücülük ve İdeolo­
ji dayatması yine Meclis teydi.
Sokaktaki anarşi v e zorbalık devletin tüm kurumlannda kol geziyor­
du. Bakanlıklarda tabanca ile dolaşan militanlar, diğer memurları sindir­
mekteydiler. Fizibilite etüdlen doğru dürüst yapılmamış, sanayi tesisleri­
nin temelleri konut temelleri atılır gibi atılıyordu. Tam bir partizanlık ve
parselleme yaşanıyordu. Başbakan Demlrel ise koalisyon bozulmasın di­
y e bu çirkin oyunlara goz yumuyordu. Devlet memurtan da ya politika­
nın İçindeye* ya da İçinde olmaya zorlanıyordu. Kamu kuruluşlarmda
görevli memurlarm üye olduğu sonu "DER" veya "BIR’ le biten Ideolojfc
dernekler her yerde mantar gibi çoğalmıştı ! 214)
Karaborsa ve yokluklar giderek artıyor, otomotiv sanayiinde de kara­
borsa başlıyordu. Yedek parça bulmak neredeyse İmkânsızdı, özellikle

(2 1 4 ) Ben o yılla rd ı Sabancı g rubunda ça lk ıy o rd u m Sanayi ve Teknoloji Bakaniğı

M S P 'ye b a ğ ıy d ı. Bir sanayi tesisi Kan te svA belgesi alm aya g i t t i ğ i m d e Teşvik Uygula -
m a Daire Başkanlığı ön ce M S P y e bagıs a d a lın d a yüklü bir para yatırm am ızı istedi
M H P i ı y a y n v e propaganda e le m a n ım y art arında boks ve karate şampiyonları İse b ü ­
rolarımıza g e lip tehdıtvarı bu sekPde d ergi aboneliği ve çeşitli ya rd ım taleplerinde b u ­
lunuyorlardı. Sol gruplar d a aynı paraleldeydi. Bü yü k suketlere girem iyor, haraç v b . ta ­
leplerle esnafı bunaltıp korkut uy o r U rd . Bu isler daha sonra a da m öld ürm eye kadar git
İ L P o i-B £ derneği üyesi bir poCs m e m u ru he pim izin g ö z ü ö n ü n d e 3 yıfcfczk bu a muine
alenan hakaret edebiliyor, am ir ise korkusundan susuyordu. Petrol krizi tüm dünyayı ve
Türkiye'yi büyük bU b un a tm a sokm uştu Demlrel B e "B e n v.ytjn cljfim jı p jh j t ı petrol
v e rm e m .' diyerek, pahalı petrolün fa rk n bütçeden k a rsıtyo rd u ancak bu büyCA aç Ala
ra neden o lu y o rd u 1957 lerde old u ğ u gtol yoklar v e karaborsa d evri başlamıştı En te ­
mel ihtiyaçlar frs a tç ia rn eline düşm üştü T e rö r bir yandan, yokluk d iğ e r yandan ülkeyi
uçurum a sürüklü yord u Ü A e . t ar h e m al olan ünlü '70 sente m uhtaç' hale gelmişti.

524
bozulan ödemeler dengesi ve döviz yokluğu Türkiye'yi akaryakıtsa b*
kış İle tehdit edyordu. Türkiye'de elektrik kısntısı had safhaya ulaşmışa
Devlet kademelerinde çoğu toplantı gaz lambası altında yapmıyordu. O
günlerde toplanan Ağır Sanayi Komitesi de toplantısını m um ışığında
yapmak zorunda kalıyordu! Çoğu sanayi tesisi yeterli elektrik olmadığı I-
çln üretimlerini düşürüyorardı Yaşanan döviz darlığı nedeniyle petrol It-
haiatma kısıtlama getirtiyordu.
İşte bu yokluk v e kriz ortamında Demire!. daha sonra çok ünlenecek
sözleri ediyordu: "Ne yok? N e zamandan ben yok? Yok olan maddeyi
söyleyin Istedlğinlza kadar g ö n d e re yim * Ülkenin bozdan dengesi yansı­
malarını her yönden gösteriyordu. Örneğin İlk kez grev olmadan bir lo­
kavt yaşanıyordu. Madeni Eşya Sanayicileri Sendlkası'nın İlan ettiği lokavt.
MESS e bağlı 12 İş yerinde ve 4552 İşçiyi kapsayacak şekilde başlıyordu.
Döviz darboğazı, petrol, ham madde yokluğu, elektrik kısıntısı ve grevler
İş adamlarının feryadına neden oluyordu. Sanayiciler yapıkları açaklama-
da 'Bu hükümet artık muhatap olarak kabul edilemez." diyorlardı.
2 M C her yönden kuşatılmış durumdaydı. Elektrik ithal ettiğimiz Bul­
garistan. borç ödemelerini zamanında yapmadığımızı gerekçe göstere­
rek verdiği elektriği kesmek İstiyordu.

■T ü r k i y e M as e tm iş b ir ü lk e d ir .”
tX j f a s m c ta n

TurkJye nln para kaynaklan tükenirken sorunsuz koaksyon ortaklan oy

kaygısıyla tanm kesenine ödenen destekleme almlanr» artırıyordu Sanayi ke­
simi aleyhine ve tanm keaml lehine yapılan ödemeler nedeniyle yatnmlar
duruyor. Türkiye ckş borç ödemelere* yapamaz hale gelyordu hracat ve ya­
tırım olanaktan sıfır ncktaseıa gelen Türkiye nin ckş krec* ıtiban da düşüyordu
Yabana basının o donemdeki teşhisi şuydu Türkiye İflas etmiş bir ülkedir.*

" K u m a r b o rc u o lm a ya n 11 n a m u slu İn sa n arıyo ru m . “

Blccvtt
Karaoğlan ın Serbest Piyasa Rantiyecilerine
ve IMF’ye Karşı Nafile Savaşı
1978 yıleıa girerken Ecevit. meclisteki 226 yeter sayıya ulaşmak ama­
cıyla gerekil olan 11 oyu bulabilmek İçin. ”Kumar borcu olmayan 1 1 na­
muslu insan arıyorum." diyerek, hükümeti düşürme operasyonunu başlat­
mıştı. Demir el ise ‘Mebus pazarı kurdurmayız. * cfcyordu. Güneş Motel
operasyonu te 11 vekil. Ecevlt ln başbakanlığında kurulacak hükümete
bakan olarak atanma koşuluyla AP'den Isttfa ettiler. CHP. CGP (Cumhuri­
yetçi G üven ParttsO'den Turhan Feyzloğlu. Demokratik Parti den Faruk Sü-

525
kan'ın da yer aldığı ve 11 bağımsız milletvekilinin yeralcfcğı hükümet mec­
listen kıl payıyla güven oyu alınca. Demirel 'Bu hükümetin kökeninde Zif­
te vardır, desise vardır. * açıklamasını yapıyor ve Cumhurbaşkanı n » böy­
le bir hükümeti onaylamasını eleştiriyordu. Cumhurbaşkanı Konrfürk ilk
kez sessizliğini bozarak 'Bu hükümeti beğenmeyenler egzAnthktir. "diyor.
Demrel hemen karşılığını venyordu: "Çankaya tarafsızlığını yitirmiştir. Bu
hükümet milletin d e ğ l Çankaya'nın hükümetidir."
Koalisyon Hükümeti iktidarda kalctğı süre boyutça. Demirel. Ecevlt'e
b* kere bile "Başbakan* diye hitap etmiyor, "hükümetin başı” diyordu. E-
cevit hükümetinde bakan olan Dr.Fan* Sükan daha sonra kabineyi oluştu­
ran bazı bakanların yolsuzluklara karıştığını saptayacak. Ecevit ten bu konu­
da önlem almasını isteyecekti. Fakat hem parti içindeki muhalifleri, hem de
bağımsız bakanlar tarafından kuşatma altına alınan Ecevıt. gereken önlem-
len alma konusunda kendısnden beklenen davranışı gösteremeyecekti.

Rant Ekonomisi Kontrolden Çıkmış Aracılar Büyük Vurgunlar Yaparken

Ecevtt'ln dost bilerek destek İçin başvurduğu
AvrupalI sosyal demokrat hükümetler,
yeni kredi kanallarının açılmasının ön-koşulu olarak
IMF İle standart bir İstikrar politikası çerçevesinde
anlaşmayı talep ediyor.
Soku ekonomi bürokrasisi İse
bu talebi “siyasi İntihar” olarak görüyor ve direniyordu.
Siyasiler birbirler»! yiyerek tepişirken, döviz kıtlığı son hadckne var­
m ışa Üstel* hükümet Demire! döneminde başlatian sanayiye yönelik
sübvansiyon programlarından vazgeçmeyi istemiyordu. Bu *ı olgunun bir
araya gelmese bazı temel sanayi mallarının uzun sürelerle piyasadan çek*
mesi gibi çok ciddi bir sonuç doğurdu. Kıtlık ve karaborsa vurgunculara
olağanüstü ek kâr sağladı. Hükümet devletin ürettiği bazı girdiler ile bazı
ithal girdileri doğrudan tahsis ederek, pazar mekanizmasını devreden çı­
karmayı becedkslzce ve ısrarla denedi; böylece. ithal ikamesinde zaten
mevcut olan rant ekonomisi tamamen kontrolden çıktı. Sanayileşme he­
deflerinin bu şektfde çarpıtılması, aracı rantiyeler» büyük servetler biriktir­
mesine yolaçtı. Ekonominin alıştığı ve beklediğine oranla ithal mallan ne
kadar kıtlaştıysa. rant e k o n o m is »» boyuttan o ölçüde büyüdü.(2lS)
İç ve dış dengesizlikler» doruğa çıktığı 1977 yıl»d a n itibaren istik­
rar paketlerini gündeme getirmeye başlamış, hükümetler değiştikçe pa­
ketler de değişmişti.
( 2 l5) Ç a glır Keyder. ı g « . . s.250.

526
 Ecevlt hükümeti önceki iktidarrı ağır ekonomik mirasıyla uğraşmakta
zorlanıyordu. Uluslararası sermaye çevreleri, hatta Ecevlt'ln dost bilerek
destek İçin başvurduğu AvrupalI sosyal demokrat hükümetler, yeni kredi
kanallarının açılmasının on-koşulu olarak IMF He standart bir cstfcrar politi­
kası çerçevesinde anlaşmayı talep ediyor ve aksi hakte kredi veremeye­
ceklerim söylüyorlardı. Hükümet İse bunalımın faturasını emekçi sınıflara
yıkan bu türden t* programı "siyasi İntihar" olarak görüyor ve direnme­
ye çalışıyordu. Ecevlt: "Ban dan y a rd m Alamıyoruz, gerekirse başka yer­
lerden alırız.' dedlğnde. CIA. Ecevlt'ı Batı aleyhtan olarak değerlendir i ı-
yor, ABD yönetenine göre "arak rayndan gkan Türkiye'de istikran ancak
askerler kurabilir" görüşü, ağrbk kazanıyor ve Ecevlt hükümetine destek
verilmiyordu. SSCB tule Ecevlt'ı ve Türkiye'deki istikrarsız yapıdan çok ra­
hatsa olduklarım açkca ifade ediyordu. Kısacası Ecevlt açmaza düşmüştü.

Sen Misin IMF'ye Hayır Diyen

ülke darhklar, çift fiyatlar, ısınmasız soğuk kışlar,
hızlanan enflasyon, duraklayan ekonomi, hızla büyüyen kayıt dışı,
karapara. şiddetlenen terör ve siyasal İstikrarsızlıkla boğuşuyordu.

Hükümet bir yandan boyuttan değişen terör ve anarşik olaylarla uğra­

şırken. ciğer yandan tfcanan ekonomiyi açabilmek amacıyla IMF'yle çeki­
şiyor. bunalımdan çıkiacak alternatif politikalar üretemiyor: yam tam an­
lamıyla çelişki İçindeydi. Taze para arayışı CHP v e sol çevrelerde sosyal
demokrat hükümetin ülkeyi IMF'ye sattığı tartışmalarını başlatıyor, malı
bürokrasi ve DPT hükümete engel «er çkararak anlaşmaları baltalyordu.
Sonunda bir IMF yetkilisi "Hangisine ınanacagımzı şaşırdık. Hikmet Çetin
ve Ecevlt borcumuza sadığız, şartlarınız üzerinde görüşebiliriz' derken e
konomik bürokrasi klasik soku kafasıyla davranıyor. Bu da IM Fnın hükü­
mete olan güvenim azaltıyor.' açıklamasını yapıyordu. ABD'yte yapılan
ambargonun kakmasına yönelik pazarlık olumsuz sonuçlanıyor. M ili Sa­
vunma Bakanı Haşan Esat Işık. Amerikan ambargosunun kalkması karan-
na karşı Türkiye'deki Amerikan asken üslerinin kaldırılacağını açklyordu.
Ecevıt hükümetinin kendi isteklere* kabul ettrm eye çalışması.
IMF'nln bunu reddetmesi v e kendi programında ısrar etmesi. (Mart
1979'dakl anlaşmaya gelinceye kadar). Türiüye'yl taze Aş kaynaktan
yoksun bıraktı. Ülke darlıklar, bununla ilişkili çft fiyatlar. ısınmasız soğı*
kışlar, hızlanan enflasyon, duraklayan ekonomi ve hızla büyüyen "karapa-
ra'yta ekonomik planda: şiddetlenen terör faaliyeti ve siyasal İstikrarsız­
lıkla da siyasal planda boğuşuyordu.(216)

(216) Gülten Kâzgun. j j e . . *190.

527
T ü p g u kuyruğu v e yokluğun
«İflâsın eşiğindeki
Türkiye dış borçlarını
ödeyemez»
0 < k n > . Türk t* c ro m vr» onr* «jk
W !d «n l»'W I ı v i ’t t k a t
l» v n lm wwr

rjndJt 2S EylCri 1977 rantı lı M illiyet ga zete si­

nin 12. savlasında Feder.il A lm a n O k W ek
gazetesinde yayınlanan K ıb e n n çe virin .
Afrra D olar yakan santral. Fuel oll l e ^a!ı>an
v e 1967 y lın d a hizm ete g iren A m bark lle k t-
nk Sanır ak. 1973 sonrasndakı petrol k n z ıy e .
p etrol d e ğ ! d olar yakm aya banladı B ü yü k b r
b olüm ü ener|l ieetm nsde kullardan p etrol « -
hak. 1 9 7 4 -1 9 7 5 y ıla r n d a ihracat gelirim izin
h e m e n he m e n tü m ü n ü yakm aktaydı. A lte m a
tlf ener| kaynaklar-, yaratm a becerisini göste ­
rem eyen yo n e ttc le r g ü n ü m ü zd e d e ^ok ağır
p etrol Faturalan Tü rk halkına ödetm ekteler
 Borçsuz Yafamın Yolu Tıkanınca
İşte bu Of tam. Türkiye'yi 1978 mail ve ekonom k felaketine sürükle­
yecek ortamı hazırlamakta gecikmedi. Profesör Gulten Kazgan'ın deyişiy­
le ‘ Avrupa para piyasalarına açılma sureci" yaşanmaya başlandı. Ne de
olsa, petro-dolar fazlasının yarattığı arz fazlası, üstehk bunun bankalarca
IMF'ye danışmadan veriliyor olması. Türkiye'nin döviz yiyen güdük sana­
yileşme yapısına yeni bir borçlanma imkânı getirmiş tl Gayri safi milli ha­
sılanın % 7 .2 artması için işçi dövizi yetmiyor, buna bir de dış kaynak, ya­
ni borçlanma ekleniyordu Kısa bir süre sonra bu da yetmedi. Daha d o ğ ­
rusu. Kıbrıs Barış Harekâtı sonrası döviz rezervlerinin tamamı tükenince,
bu kez 1975 yılında D Ç M dediğimiz. 6 -8 ay vadeli, garantisi H azne olan
bir özel kesim borçlanmasının yolu açılmtştı. 1978 petrol şoku sonrası
döviz bunalımına giren Türkiye, bu kez DÇM 'den daha riskli, mal karşılı­
ğı ithalat ya da 'çifte ödeme" dentfen araçlarla İthal fıtiyacını karşılama
yoluna g»dl. Kısacası, borç almadan yaşama yolu tümüyle hkandı.(217)

V c Nihayet Türkiye Moratoryum İlan Ediyor

Son yıllardaki hükümetler, 'borç yönetim i" denen konuyu İhmal et­
miş: ne tutar, ne vade itibariyle vadesi geldiğinde ödenmesi mümkün
olamayacak borç birikimi yapmışlarck. Gerçi I978'de ihracat 1.75 milyar
dolardan 2.29 milyar dolara yükselmiş, ithalat da 1.2 milyar dolarlık d ü ­
şüşle 4.6 milyar dolara miktar kısıtlamalanyla indırdmış. bir yıl önceki 4
m iyar dolarkk dış ticaret açığı 2.31 milyar dolarda kalmıştı. Am a ne olur­
sa olsun, vadesi gelen 4.84 milyar doları ödemek mümkün değildi. Yanı
Türkiye moratoryum dan ediyordu.
1975-1978 arası bırfclmie. 1978'de Türkiye'nin borç ödeyemez du­
ruma düşmesinde en önemli pay. D Ç M hesaplan ve m al mukabili İt­
halatla İlişkili olan "garantisiz ticari borçlar "a aitti. D Ç M hesaplan İt­
halat baskısı akında çığ gibi büyüyerek, I978'de 3.6 milyar dolara,
garantisiz tk a ri borçlar da 2.5 milyar dolara yaklaşmıştı.
1975-1978 arasında toplam dış borçlar 4.7 milyar dolardan 13.8 mil­
yar dolara yükselerek, dört yılda 9.1 milyar dolarlık artış gösterdi. Bu bü­
yük artış, borcun vade yapısında büyük değişmeyle birlikte ortaya çdtti:
1975-1978 arasında kısa vadeli borçlar 1.16 milyar dolardan 7.2 milyar
dolara yükselerek 6.5 kat artış göstermişti. Kısa vadeli borçlann
%73.9'uysa özel ticari borçlardı, özel kesime aitti. Bu iki temel olaydır ki.
I977'de ülkeyi borç ödeyemez duruma getirmiş ve I978'de IMF güdü­
münde istikrar poliOkası izleme zorunda bvakmışu

|217) K-Mortan. C Çakmaklı. -O ç m O t e n G ttecege K a lK v n a Arayışlar,'. I4 8 7 .S .2 7 I.

530
 H e sA p U r Tam Tutulm am ıştı
Kime Ne K*d*r Borç Olduğu Bilinmiyordu
Ancak ülkenin kredi itibarını sarsan sadece borç ödeyem ez duruma
düşmüş olması değildi: garantisiz ticari borçlann hesabının tam tutula-
marmş olması, dolayısıyla kime ne kadar borç olduğunun saptanamama-
sı da buna eklendi. Çok sayıda orta ya da küçük çaplı Armaya takılan
borçlara bir çözüm, ancak yabana bir uzmaran T C Merkez Bankası na ge­
lip çalışmasıyla bulunabildi. Bu da Türkiye'nin kredi İtibarını sarsan bir di­
ğer etkendi. TC Merkez Bankası ve yetkili bankaların muhabir banka İliş­
kilerinden karşılıksız çek çekmeye benzer İşlemlere girişmiş olmaları bu­
na eklendl.(2l8)

IM F'nln Ecevtt’ten Acı İntikAmı

1978 İstikrar Programı lS - 2 5 T l
Devalüasyon ve Daha Birçok Nafile Akıl Dışı Tasarruf
önlem lerlnelll Rağmen Düşüş Durdunılam ıyor
IMF Bir Yıl ilişkileri Askıya Abyor
Haziran 1979'da İkinci IstBırar Programı Geliyor
I D o la r-4 7 T l

1978 de yürürlüğe giren istikrar programında borç fulyasına son ve­

recek önlemler yer aldı: Demir el hükümeti zam annda 17.50 TL'den
19.25 TL 'y e çıkartılan dOvlz kuru 2 5 T L - I dolara ındıhldl. T C Merkez
Bankası reeskont haddi % 9'dan % 10'a. mevduat faizleri % 1 6'ya çıkarıldı,
bazı KfT fiyatları yükseltildi, vergi İadeleri düşürüldü ve bütçe harcamala-
n kısılmaya çalışıldı. Dış lllşkten rayına oturtmak İçin ayrıca şu önlemler
alınıyordu: İthalat program 1977 yık kalkınma programının altında tutul­
du; ithalatta damga resimleri % 9-10'dan % 2 2.5'e çAarıldi: akseptans
kredileriyle mal İthal kısıtlandı; kaçak altın ticaretini engellemek için al­
tın üzerine İşlemler kayda tabi tutuldu: DÇM 'dekı kur garantisi kaldırddı;

( 2 16 ) Muhabir barkalardaki pozisyon h e ıa b n d ı kor>ılgı olmaksızın yapılan ithalat Ananı­

ma/» bunun kaynağı oldu. Türkiye'ye mal satan İhracattı, buna llljkm belgelere dayanarak,
m uhab* banka dam daki Mraracı bankadan alacağını (OM U edebılm l}tl. A m a bu banka. Türk
bankasmn muhabiri olan bankaya rOcu ettiğinde. ıkedl ümitlen d a h i) karalığı oim a d g ı o r­
taya çrkırvjtı Boytece Türkiye'yle Mjklll oknayan dıyandakl aracı bir banka. Türkiye den ala
cakk durum a geVrujd kuskusuz, muhabir bankada karjkıgı » m a d a n Türk b an k a ia m n ya p ­
tığı ithalat Anansmam. k re d İtibarını sarsan ciddi » e t k e n oldu
Barkalarla muhabir bankala/arasında bir kredi sek* olan çok kısa vadek kurye kredüern
den d e benzer bir o la y yasandı. Ç ok sayıda m uhabir bankadan 1-2 a y vadeyle aknan bu
borçlan T C Merkez Bankası nın blrfcnrrryj olmasıysa, k re d g ü v e n irliğ in i sarsan b r başka
olaydı IBunlar, 'banker kredileri' olarak anılmaktadır).
Güllen kazgan. a.g.e.. s.187.

531
turist çıkışları İki yılda bire, döviz tahsisi de 500 dolara indirildi. Batı A l­
manya'da çalışan Türk İşçilerinin tasarruflarını Türkiye'ye kazanArmak için
bir program yürürlüğe kondu. Ne var kİ bu önlemlere rağmen. IMF bir
yıla y akn süre Türkiye’yle ilişkileri askıya almıştı. Alınan önlemleri yeter­
li görm üyordu.(2l9)
I977’de Demırel ve daha sonra Ecevtt hükümetlerince yapılan deva­
lüasyonlar IMF tarafından yetersiz operasyonlar olarak değerlenArlmlş-
lerdl: zira bunlar, standart IMF modelinin öğeleri olan. Fiyatlar serbest bı­
rakılırken ücretlerin ve tanmsal desteklemenin dondurulması ve toplam
talebin parasal önlemlerle daraltılması gtol unsurları Içermemektey-
dl.(220)
Hazran 1979'da yürürlüğe giren yeni İstikrar programının getrdlğl
önlemler 1978 programından çok farklı değildi: Yln eTL’nln katlı kız uy-
gıiamasıyla 47 T L - 1 dolara devalüe edıllyordu.(22l)
Böylece 1946. 1958. 1970 yıllarndakl gibi istisnai bir operasyon sa­
yılan devalüasyon. 1977'den itibaren her yıl. gerekvse birkaç kez başvu­
rulabilecek olağan bir ayarlama haline gelmekteydi.(222)
Faiz hadlerinin daha da yükseltilmesi. KfT zamları, bütçe harcamala­
rdın daha da kısılması gibi önlemler alınıyordu. Devalüasyona rağmen
İhracatta artış olmadı ( 19 78de 2.29. 1979'da 2.26 milyar dolar); DTH
(Dış Ticaret Hacmi) başaşağı gidişe geçmişti. Am a İthalat kısıldığı için dış
ticaret açığı ve alınan önlemler sayesinde işçi gelirleri arttığı İçin de CİB
açığı 1979'da azaldı. Ancak yıllık enflasyon hızı % 6 0 'ı geçerken.
GSYlH'nın yıllık artışı negatifti (% -0.3). Borç fuyasının bedelini tüm eko­
nomi a ğ r biçimde ödüyordu.

Ö zel Borçların Ödenmesi De Yine Halka Kalmıştı

Bu arada önemli bir gelişme, kısa vadeli özel Aş borçların 2.8 milyar
dolarlık bölümünün bir ’ konsolldasyon* işlemiyle uzun vadeli devlet bor­
cuna dönüştürüfmesiydl. I9 7 8 c1en 1979 a kısa vadeli özel dış borçlarda­
ki azalmaya karşılık, orta ve uzun vadeli devlet borçlarında 6.26 m iyar
dolardan 9.7 milyar dolara. 3.4 milyar dolarlık bir artış vardı. Yani özel
borçların ödenmesi yine halka kalmıştı. 1978 anlaşmasında borç ertele­
mesi 6 -9 yıl olan vadeler. 1979 anlaşmasında 7-9 yıla çAanlmıştı.
1979 yılı dünyadaki önemli değişmelerin de başlangıç yılı oldu; İkin­
ci petrol krizi denilen ve petrol flyaıtlannda reel yeni bir artışın yer aldığı
Ifc yıldı. 1980 de bunu bir İkincisi İzleyecektir. Doların değer kazanmaya
(2 I9 | G a te n K a zg a a a g .e . *.192.
1220) Korkut B o rn uv. a.g.e .. *.141.
(2 2 1) Golten K aıga n. ı g e . * 192.
(222) Korkut Boratuv. a g . e , *.141.

532
başlaması, reel faiz hadlerinin artışı uluslararası finans kurumlanrtda borç­
lu G O Ü (Gelişmekte Olan ÜlkeleOdekı ekonomi politikası uygıiamalan
konusuıda anlayış değişmesi. Türkiye ve benzeri ülkeler İçin D T H (Dış
Ticaret HacmD'nln daha da kötüleşmeye başlaması, ilk belirtilerini bu yıl­
da venyordu. 1978 ve 1979 ydları sadece şiddetlenen darldılar, d u ­
raklayan ekonomi ve hızlanan enflasyon tanık olmakla kalmadı; aym
zamanda yaşanan kargaşanın sosyal ve siyasal boyutlan da bunlara
eşlik ediyordu: Yağunlaşan terör eylemleri, sokak çatışmalan kadar
üniversitelerde sergilenen çatışmalar bunun sosyal boyutunu, siyasal
partiler (AP ve CHP) arasında yoğunlaşan gerilimler, alınamayan ya da
yürütülemeyen kararlar, IMf ve AET Ue sürüp giden görüşmelerin si­
yasal boyutunu oluşturuyordu.(223)

İki Tarafın Suflörleri İç-D ış Odaklar

Kazanın Altına Benzin Dökmekteydiler
Terör Eylemleri Domino Taşlan Gibi Art Arda Geliyordu
Hükümetlerin biri gidip bin geliyor, mail ve ekonomik alandaki
başansızlıklar ve bunlardan çıkış yolları aratırken siyası ve İdeolojik
kamplaşma, cinayet v e terör olaytan da giderek trmamyordu. 2 4 Mayıs
1978 de Dermrel. Cumhurbaşkanına, ülkenin İçinde bulunduğu anarşi or­
tamıyla ligdi uzunca b r mektup yazmıştı. Mektubun içeriğine göre her şe­
yin sorumlusu yine solcıiar ve komünistlerdi. Anlaşılan Dem rel. 1971 ön­
cesindeki kışkırtıcılık huyundan ve tavnndan vazgeçmemişti.
Bu mektupta terör eylemiennde öldürülenlerin sayısı v erli yor ve ar­
dından aşağıya aldığımız paragrafında şöyle diyordu:
‘ 20 M m t 1978 gü nü Ankara yı İşgal eden demekler Ue I Mayıs
1977 tarihinde Taksim M eydan'nt. Kızıl M eydan' haline getirmek İste­
yenlere. henüz ciddi bir takibat yapılmamıştır. Bu demeklerin mensupla-
nntn çoğu. Devlet İn memurlarıdır. Devlet in polisini kurşunlayanlann ço­
ğ u meçhuldür...
1. Kars ve Ardahan'da, merkez ve İlçelerde, kanun ve nizam kalma­
mıştır. Devlet otoritesi muesslrıyetlnl kaybetmiş, otorite boşluğunu, bır-
takm Solcu Demekler' doldurmuştur.
2. TOB DER' . D E V -C L N Ç . W K O \ K A W A \ TKP gibi. Lenlncf.
Maocu yeraltı mılltanİM. bölgeyi: Kurtarılmış Bölge' ilan ederek, fiilen
idare eder duruma gelmişlerdir.
10. POL-D £Rk. militan haline getirilmiş polisler ise suçlulan değil,
mağdurlan yakalayıp İşkence yapmaktadır.
IS. Butun bu olayların İçerisinde bulunan!m : Herhangi bir C H P lı es-
(2 2 3 ) C ıt lıe n K a z g a n ı g t . » 1 9 2

533
nah. e v sahibin/. aileyi veya varanda?/ rAhm u z etmemeye özel dikkat
gosferm/şlerdlr. b ir başka deyişle: Kars 'ta ve Ardahan'da cereyan eden,
sıraladığımız olaylann. henüz C H P II mağduru yoktur.'
Demire/ (1971 öncesinde olduğu gibi kışkırtıcılık huyundan vazgeç­
memişti.) bu türlü açıklamalarla sağa gruplar İçin adeta vur emri çıkart­
maktaydı. Boyiece ki tarafın suflörleri olan Iç-dış odaklar kazanın altına
benzin dökmekteydiler ve domino taşı g b l terör eylemleri art arda geli­
yordu. Bunlar öylesine çok ve sık oluyordu kİ aşağıda bazılarını saymak­
la yetinelim:
- 3 0 Mayıs I978'de Kadıköy vapuru kagnlıyor.
- 7 Haziran I978'de KAVVA adı yasadışı örgütle ilgili soruşturmayı
yürüten Yargıç Binbaşı Yaşar Değeri öldürülüyor.
- 25 Haziran 1978 de MLSP-B adlı -Solcu’ örgüt. Hüseyin Ceva­
h ir’lıyl uzaktan w an Dz.Yarbay Cihangir Erdeniz ı öldürdü)
- 11 Tem m uz 1978 de Hacettepe Üniversitesi Öğretim üyesi Doçent
Dr. Bedrettin Cöm ert öldürüldü!
- 10 Ağustos 1978 "Balgat Katliamı". 3 kah ve n» otomatk sfahlar-
la taranması. 5 ölü. 14 yaralı.
- 9 Ekim 1978 "Bahçellevler Katliamı" 7 genç tabanca, boğma te­
li ve İşkenceyle öldürüldü. Olayın faillen olarak A bd ulla h Çadı gözaltına
atadı. Haluk Kırcı hâlâ yargılanıyor.
- 24-29 Şubat 1978 'İstanbul Tekmk Üniversitesi Ö ğretim Üyesi Prof.
Dr. Bedri Karafakloğhı öldürüldü.
- 19 Aralık 1978 "Kahramanmaraş Olayları " Sorumsuzca tahrik,
beyan ve iftiralar» neden olduğu en aamasız katliam.

Merkezi Otoritenin Çöküşü

Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin
En Kanlı ve En Büyük Meshepsel iç Çatışması
- 1 8 Aralık 1978 akşamı, başrolünü Cüneyt Arkın ın oynadığı "Gü­
neş Ne Zaman Doğacak?" filminin gösterildiği Kahramanmaraş'taki Çi­
çek Slneması'na bomba atılıyordu. Bombayı ’ Ülkücüler'In provakasyonu
sonucu Kahramanmaraş'ta. Türkiye Cumhuriyet inin tarihinin en kanlı ve
en büyük mezhepsel İç çatışması yaşandı: *Allahını seven. Peygamberi­
ni seven yürüsün: Komünist Aleviler! yaşatmayın. Bunları Öldüren cen­
netlik olur. Maraş Aleviler e mezar olacak. Müslüman Türkiye. Aleviler
Moskova'ya. Sütçü İmam aşkına vu ru n !' diye bağıranlar, masum İnsan­
ları katlet tiler.(224)

1224) Ale %1 gençler çogunUua Sol Örgütlerde yer M ycrLvdı Bu nedenle çacorra İçin kul/ınık»

534
 Hemen ertesi gün "Sokul ar'ın devam ettfclen Akın Kıraathanesi yay­
lım ateşine tutuldu ve ardndan bombalandı...
- 2 1 Aralık günü 2 öğretmen öldürülüp, bir diğerinin ev*>e bomba
konuldu. Nihayet 23 Aralık günü, olaylar birdenbire toplumsal bir hava­
ya giriverdi. Kısa sürede 30 kişi öldü ve yüzlerce insan yaralandı. Maki­
neli tüfekten uzun menzilli silaha kadar her türlü ateşleyici aracın kullanıl­
dığı bu olayın boyudan kısa sürede büyüyüverdi. Bu olaylar, uzunca sü­
redir devam eden 'Bölücü Blnml'nın son aşamasına gelindiğinin a ç * bir
sangesiydı.
24 A ra l* gününe gelindiğinde olaylarda ölü sayısı 100'ü bulmuş
ve çatışmalar diğer İllere de yayılmaya başlamıştı...
Genelkurmay Başkan Kenan Evren: 'Aralık ayının e n önemli da yı
22-26 Aralık 1978 gönleri arasında cereyan eden ve 107 kişinin ölümü.
205 kişinin yaralanması ve S 00 e yakın ev ve işyerinin tahribiyle sonuç­
lanan. korkunç Kahramanmaraş Katliamı' dmuştur...
... Olaylar sırasında, çoğunluğu Alevi vatandaşlann oturdukları evler
ve işyerleri yakılmış, yıkılmış ve çocuklarla hamile kadınlar da dahil d -
mak üzere hunharca 107 kişi katledilmiştir...
... jandarma Genel Komutanı raporunda Kahramanmaraş'taki İktidar
mücadeleleri hakkında şu hususlara değinmekteydi. Adalet Partisi ve
Milliyetçi Cephe Iktldan: İktidar olabilme. ve İktidarda kalabilme uğruna
Milliyetçi Hareket Partisi ve bunun yan kuruluşları ile İşbirliği ve koalis­
yo n yapmış: İdare ve okullarda militanlara ve militanlan destekleyen tu­
tum. ortam ve örgütlenmelere İmkân vermiştir..."
Mıiıalefet. Hükümet'ı tfk gününden itibaren, görülmemiş bir baskı
altına almıştı. Demire). Başbakan Ecevlt‘1: 'Felaket Tellalcılığı'ndan 'Ko­
münist' ve Bölücülüğe' kadar son derecede a ğ » bir şekilde suçluyordu.
Tüm muhalefet sözcüleri: Ic e v lt Hükümeti kaldıkça, ülkenin kom ü­
nistlerin eline g e ç e c e ğ i n e ‘T ü m bölücülüğü, CH P 'nln organize et­
tiğini...' söylüyor ve tabii kamu da bundan etkileniyordu...
... Hükümet İşgal eniği mevkiden uzaklaştırılmalıdır: bunlar 4 kazı b i­
le güdemezler. akşama kadar kaybedip gelirler. Devlet. İhanet şebekele­
rinin tasallutuna maruzdur. Komünizm ile ittifak halindeki 'Bölücülük Sal-
dınlan'. hem C H P hem de Hüküm et in İçinden gelmektedir Bu zalimle­
re kim uşaklık ederse, burunlarından fitil fitil getirmek boynumuzun bor­
cudur; yapmazsak namerdiz.'!225)
Kenan Evren: 'Kahramanmaraş'taki kanlı olaylar sonucunda Türki­
ye'de. durmayan ve gınikçe tırmanan anarşi ve terör olaylan karşısında.
Cumhurbaşkanı dahil, basında ve kamuoyunda. Cumhuriyet Halk Partisi
ile Adalet Partisi run bir araya gelerek diyalog ve müşterek hükümet kur-

1225) "12 lyKZ Saat 04 00‘ . Karacan Yay. btanbol 1984 » 333. 334
malan fikri yeniden, s* sık onaya atılır olmuştu, bu İstek. M ile t ln çoğun­
luğunun isteğiydi A P Genel Başkanı Süleyman Demire!: Türkiye'de. İk­
tidar yok kİ diyalog kuralun. Cumhuriyet Halk Partisi İle Koalisyonu g e ­
rektiren bir durum yok: Halk Partisi-Adalet Partisi uzlaşmasını istemek,
beceriksiz idareyi örtme taktiğidir!' g ib i beyanatta bulunuyor ve boyie bir
işbirliğine karşı olduğunu açıkça ortaya koyuyordu... '(226)
22 Aralık 1978. Aylar geçiyor, ölüm, yaralanma, bombalama, ce-
zaevlerindeki İsyanlar, polis ve öğretmenler arasında meydana gelen
kamplaşmaların acı netkeleri, banka soygunlan, yokluklar, boykot­
lar, yürüyüşler ve daha saymakla bitmeyecek binlerce olay... Ve, b ü ­
tün bunlann dışmda, M ille tin ümitle baktığı Pariamento'da, siyasile­
rin hemen her gün gazetelerde, radyo ve televizyonda yayınlanan
utanç verici bey anlan .(227)
Nihayet 26 Aralık 1978 günü sabaha karşı saat 03.30 a kadar toplan­
tı yapan Bakanlar Kurulu. Sabah saat 07.00 den itibaren başlamak üzere.
13 »de Sıkıyönetim" »an eril. "Söuyönetlm Bölgesi ndeki İller arasmda:
İstanbul. Ankara. Adana. Elazığ. Bingöl. Erzincan. Erzurum. Gaziantep.
Kars. Kahramanmaraş. Malatya. Sivas ve llrfa var...(228)
I Şubat 1979 günü. Milliyet gazetesi başyazarı ve Genel Yayın M ü ­
dürü A b d i İpekçi, otomobili İle evine giderken öldürüldü. Bu olay,
hem yurt sathında ve hem de dünyada b ü y l* yankı uyandırdı. Arbk öl­
dürme olayları, basın mensuplarına da sirayet etmlştl.(229)
U ğ u r M um cu: 'M .A li Ağca, bir ihbar üzerine yakalanıp getir»dlğı
Emniyet Müdürlüğü nde çok sakin görünüyordu. İri siyah gözleri ile çev-
resındekieri süzüyor ve sözcüklerin üzerine basa basa konuşuyordu:
A b d i Ipe kçl’y l ben öldürdü m I bu itiraf Türk kam uoyu*) aylardır İşgal
eden bir soruyu yanıtlıyordu.'(230)

12261 K e n a n tvren. ‘ K e n a n [ » r e n i n An«arı\ M i l l i y e t C a . İstanbul. 24.10 1990.

1227) ‘ 12 [y K I öncesi ve Sonrası’ . M G K Genel Sekreterliği. Türk Tanh Kurumu Basmevl.
Ankara. 1981. s.Sl.
|228| "20 Yüzyıl Arufciopecteı ‘ Tercüman gar. Yayınlan İstanbul. 1990. s.l 102.
1229) A g .e .. s. 1106.
|230| Uğur Mum cu. T a p a . Mafya A ğ ca ’. Tekin Yay.nlan İstanbul. 1984. s3 4
Basn kurüuşlan kanlı Mdkenlere 6.000 000.-Tl. Odûl vereceklere* açıklamışlardı.
Korkudan hiç kimse b u Odiüü almak ıçm başvurmuş değildi Ağca suç ortakiarınn
nenlerini Otvce vermedi özellikle O t al Çekk'i ele vermedi. Çok çelişkili ifadelerle ka-
lalan karıştırdı Daha sonra A b d ıJa h Çatt ve O t al Çelik "in planlamasıyla Kartal Maile
pe cezaevinden rahatça İT ar etti İtalya'da Papaya suikast girişiminde bulundu Ab
dullah Çatfc. Oral Çekk ve Mehmet Şener 2 2 .2 .1982'de İsviçre'de gözaltına aindılar
Ancak idamla yarglanckkluı için Türkiye'ye iadeleri reddedildi.

536
 Ecevlt hükümeti kurarken *11 namuslu adam arıyorum.” demişti.
Ancak bunlardan biri Türk siyaset tarihinde hiçbir
bakanın gerçekleştiremediği rüşvet rekorunu kıracaktır.
İkinci M C Hükümeti nin Gümrük ve Tekel Bakanı Gün Varak. Aralık
1977 de yaptığı açklamada. 'hükümetin kaçakçılar tarafından düşürüldü­
ğünü" ima etmişti. Aslında pek de haksız değildi ünlü kaçakçı Abuzer
Uğurlu. Ecevlt hükümeti kurulmadan önce bir süre bırkkte İş yapıkları
Süleyman Necati Top u z a: "Dayı yakında her şey eskisi gibi olacak. Zira
hükümet düşecek bizimkiler bakan olacak * demişti. Şimdi hükümet de­
ğişmiş. bu işte en büyük görev alacak Tuncay Mataracı da 5 Ocakta ku­
rulan Ecevlt hükümetnde Gümrük ve Tekel Bakanı olmuştu
Burada aynntıla/a girmeksizin bir süre sonra Mataracfnın ilişkide b u ­
lunduğu veya torpi yaptığı bazı kişiler tarafından dolaylı olarak kendi he-
sabna yatırılan büyük miktarda paralar dikkat çekmeye başlayacak».
Butlar tarih sırasıyla şoyteydl.
2/04/1978 de 600.000 TL Uğurcan Elmas 20/04/1978 1.500.000
TL Mehmet A dıgü ıel As 20/07/1978 625.000 TL Mehmet Adıgüıel
A s 25/08/1978 1.000.000 TL Şaban Eyüboglu 18/09/1978 250.000
A b u z e r U ğ u rlu 27/11/1978 2.050.000 TL Şaban Eyüboglu
21/11/1978 1.250.000TL Şaban Eyüboglu 28/02/1979 1.100.000 TL
Şaban Eyüboğlu 30/03/1979 500 000 Şaban Eyüboğlu 05/04/1979
500.000 Şaban Eyüboğlu 15/08/1979 1.000.000 TL Şaban Eyüboğlu
29.06.1979 550.000 TL Şaban Eyüboğlu
Banka kayıtlarında dikkat çeken ıkl İsim vardı. A buzer Uğurlu ve
U g u c a n Elmas Her İkisi de ünlü birer kaçakçıydı. Hatta birlikte organi­
ze ettikleri bir uyuştuucu işinden dolayı Interpol tarafından aranıyorlardı.
Gümrük v e Tekel Bakanı T u t cay Mataracı. Soruş turna Komisyonu
Raporu nda da. Kayıran'ın eski görevine getirilmesi İçin Yusuf Ya­
m andan 5 milyon lira. Mustafa özso y dan 2 milyon 800 bin lira. Alı Ga-
Lh Kayıran'dan da I milyon 500 bin lira olmak üzere toplam 9 milyon
300 bm lira rüşvet almakla suçlanıyordu. Rapora göre Mataraa TCK'nın
213. 225 ve 80. m addelern İhlal etmlştL
Mataracı'nın adının kanştığı rüşvet olaytan bununla da sineli kalmı­
yordu. Demir dtşakmcısı Suat Sürmen den Haydarpaşa GCımrüğü'nde
bekleyen demirlerinin çekim esl İçin 1 15 milyon lira aldığı belrtllıyordu
kİ. bu bütün rüşvet davalarındaki en yüksek tutardı. (O yrilarda lüks bir
apartman dairesinin satış fiyatı 1 milyon lira olduğu düşünülürse Matara-
cı'nın aldığı rüşvet yaklaş* 150 da re değer ndeydl.)
S.Sürmen'le Mataraa arasındaki rüşvet ilişkisinin banka hesaplarında­
ki araçları İse HalU İbrahim Demir. Ali Yfclız. Hakkı Kafcavan. Sal* A y -

537
din ve Koksal Mataracıydı. Tuncay Mataracı. Sürmen in Haydarpaşa'da­
ki demirlerinin çekilmesine engel olan Istanbti Gümrükleri Başmüdürü
Oktay Ergül'ü de Edirne'ye sürmüştü.
Tuncay Mataracı hakkında, rüşvet suçlannın yanı sıra memur atama­
larında kayırmalar sürüyor ve usıisüz atamalar, görevi kötüye kulandığı
gerekçesiyle de soruşturma açıldı.
Başkan Şevket MüftügU v e 14 üyeden oluşan mahkeme davayı. 16
Mart I982'de sonuçlandırdı Cezalar ağırdı.
Mahkeme, davamn bir numaralı sanığı Tuncay Mataracı'yı taba kİ
unutmamışa Mataracı. Önce 43 yıl 11 ay ağır hapis cezasına çarptrıldı.
Ancak Mahkeme, ceza 36 yılı aştığı ıçInTCK'nın 77. maddesine göre ce­
za İndirimi yaptı ve eski Bakan ı toplam 36 y i ağır hapis İle 787 milyon
386 bin lira para cezasına çarptııdı.
Cumhuriyet tarihinin en büyük rüşvet davası böyte sonuçlanıyordu.
Gümrük v e Tekel eski Bakanı Tuncay Mataracı. 1991 yılında aftan ya­
rarlanarak. tutıAlu olduğu Çanakkale Yarı Açık Cezaevl'nde tahliye edıl-
dl.( 231)

"M A S o n o ls a y d ım

Tunç A y Mataracı oU t a â
b u istif Abı çekmezdim. "
Tuncay Mataracı yakn bir geçmişte Yüce Divanda
ya rg la n p beraat edenleri Örnek gOitetetek >Oyte
diyor- B en banka s o y m a d ım H ırsızlık yapmadım, ha­
zîneyi dolandırmadım. Anayasa yo*, v a r a n ı anayasa •
dan alan Anayasa M ahkem e» Yüce O v a n olarak beni

yargılıyor fk/e neler çektirdiler. B u ğ u n Anayasa .Mahkemesine g id e n le r ö z e l araba

lada, e lin i kolu nu sulayarak g id iy o r. B iz o zaman evlarlanmrzla. a.-ukartanmızla g ö r ü }-
m e o la na ğ ı b u lam ryord u k B ize ne ler çektirdiler Ç ok İyi h a tr k y o r u m ftagıp C u m û y
pala rahm etli olunca b ü tü n tcfkjtat S ad ettin B ilgiç ı baykan olacak d iy e b e k ty o rd u Bir
d e Tekin A n b u ru n Paja vardı Süleyman D e m ire ! b ir g e c e d e çıktı ortaya. M a lu m n e ­
re de n ç jrtı g e ld i d iy e . . M asonluk b e lg e n d e va rd ı o tarihlerde B e n a z e b u }e y s ö y ­
le y e y im m İ? Ç o k ne t. a lt ın çizerek söylem e k isliyorum Bir cümle ile M a s o n o l sa y
d m Tu nca y M ata racı olarak b u ia r a t v ç e k m e zd im T u h y e b ö y le y a n . M aalesef. Ben
lazla b H y o r u m ya p m a k istem iyoru m . Ç ü n k ü 12 E y k ıld e n ö n c e b iz h ükü m ete g ird iğ i­
m iz d e b a tıla n satılm alar, kom ünistlerle bıdık o ld ula r ülkeyi b ilm e m ne y a p tıla r d e d i­
ler. Ben o zam an D e m r e le S ız İsparta ran Istam koy ünden Yahya o ğ lu Süleyman D e
m r e l S iyasete a rtm a d a n e v v e l m a lv a rlig m z n e y d i b u ğ u n n e d ir? B e n d e R ız e n n
Tophane M a h a lle n n d e n M e h m e t TevAk o ğ lu Tu n ca y Mataracı. Siyasete A tm a d a n ev­
vel m al va rlığ ım n e yd i bugün nedir? B u n u n u h e s a b ın ya p a lım dedim B u lafım ona
ço k d o k u r ım u } B a tı dostlarına O n u K ız ta y d a astırmasam bana da D e m r e l de m e sin ­
le r Ckye b u U tu n kutlarımıftır y a n . ~,CmnA A IM,on.*. Akavo» U y . S97 ı S OS 7006

(23l I feıtut Ünlü. "Susurluk Com rügo'. Brey Vay.. 2000. s.©3. 72

538
 " Y a v a ş y a v a ş te k k iş i ö ld ü r m e k y e r in e ,
b ir d e n ç o k k iş in in h e d e f a ! m m A s ıy d ı..."
“ I9 7 9 ’un ortalarına doğru,
artık günde öldürülen İnsan sayısı 20'ye yaklaşmıştı.”
CMıayetstz bir gün geçmiyordu v e saklınlar giderek Ülke'nln her ya­
nına yayıldığı gibi, yeni metotlar kullanılır olmuştu. Dikkatleri çeken d i­
ğer nokta: Yavaş yavaş tek kişi öldürmek yerine, birden çok kişinin hedef
alınmasıydı, kahvehaneler taranıyor ve ‘Terör- her kesimi vuruyordu.
Slyasetçier’den Sol-Sağ' dernekçllere. Emekli Asker' veya Polisler den
Karşılıklı Militanlara' kadar herkes payını alıyordu durmadan öldürülecek
kişilerin listeleri bulunuyor. Üniversite .‘»çala rı olsun, kamuoyunda adın­
dan söz edilenler. İş çevreleri olsun, korku v e kaygılarından, yol değiştir­
mekten. her gece başka yerde yatmaktan veya kendilerine koruyucu tut­
maktan başka yere göç etmeye kadar varan önlemler alıyorlardı.* *(232)

tr, VC*M “B u SAtlImiŞ z a v a llıla r b ir AVUÇtU... " atft dyf

27 Ağustos 1979 tarihinde. Genelkurmay Başkam Evren'ın "Silahlı

Kuvvetler Günü* dolayısıyla yayınladığı mesaj, yeni bir sinyal veriyordu:
*Sîzleri temin ederim, kendim ve Milleti İdrakten aciz vatan hakileri, her
zaman olduğu gibi, karşılarında yin e Silahlı Kuvvetler i bulacaklar ve bir
g ü n gelecek hesabını Millet önünde verecekler... Olaylan görüp duyduk­
ça. eminim benim kadar üzülüyorsunuz, ancak şuna Inamn kİ. bu satılmış
zavallılar bir avuçtur ve siz onları yok edecek güçtesiniz: sessizliğinizi ve
sabrınızı, güçlerinin kanıtı g ib i göstermek İsteyenler, nasıl yanıldıklarını,
bir zaman gelecek görecekler... İç Hizm et Kanunu nun sana verdiği. Tür­
kiye Cumhuriyeti m kollamak ve korumak görevini gerektiğinde tam an­
lamıyla v e kusursuz olarak yerine getireceğin muhakkaktır! ' Bu. Ordu'ya
açıkça "Biz müdahaleyi düşünüyoruz, sabrlı olun, bekleyin!* demekti, da­
ha vakit gelmemişti. Zira, yaklaşan ara seçimler vardı: Senato Kısmi Se­
çimleri ve Meclis teki 5 adet boşalmış sandalye için 14 Ekim I979'da halk
sandık başrva gidecekti. Bu seçim, adeta bir referandum olacaktı ve bü­
yük olasftkla da CHP kaybedecekti, tam seçimden önce el koymanın ya­
ratacağı görüntü, ne İçeride ne de ckşarıda İyi karşılanmayacaktı.(233)
Bu sıralarda Cumhuriyet tarihinin en çok konuşulup tartışılacak İsim­
lerinden biri olan Ttagut Ozal. ülke kurtancılığına soyunmak İçin ısınma
hareketlen yapmaya başlamıştı.

(232) M .AII BirAnd. ‘ 12 lylül Saat 0 4 00’ . Kaıacan Yay. İstanbul. 1964. *.7o. Nakleden
l.A la tt. A g .e .. ».415
(233) M AB fcrjnd. - | 2 ly K ılS aa t 0 4 00 * Ka/acan Yayınlan. İstanbul 1984. ».118

539
 Mlliyetg Cephe kaaJtsyorta/nrı parılen
Ur yardan kencll araJarrda od,sırken d
ger yandan Türkiye nln her yaranda yüz-
lerce göster, »lı remel atma tor erten (ki
zenledler Burtarın pek cogu birer temel
betonundan İbaret alarak terk edim.
Ülke Öylesine kaotık b r süre-; yajryorrVı
kL 70 ce tte muhtaç olan rkkOmet degl
bu tesislerin yapm finansmanı temel
ihtiyaç maddelerinin «halatı veya yut
Umde üret »-nesi ı^m geren ham madde
t emmini sağlayamadığı gibi giderek
tırmanan asaya» sonsalın ve terörle de
bay etmekten acizdi Uatre Koalisyon par-
tlerlrtn genel bayKırtarı S D e m re l N l r -
bakarv T/eyzloglu. ATürke» bir temel
atma torennde
12 Mart dönemkim Genelkurmay Baş­
kan M Tagm ac'n ve generallerin hatta
Cumhurbaşkanı nın en bOylfe korku ve u -
krıulan ekonomik sorurlar ın nasl cozüle
cegydı MıSıtıradan sonra bunun çOzU
m edlgnı giderek arttı g r i gördüler Bl-
ülkede bu kadar sosyal, ekersem* sorul
varsa, diri* dizen ve ıstırar da olamaz­
dı. Bunları sadece Ideotofk ve M < sorun
olarak görmek de yanılgıdır Bundan son­
ra göreceğimiz bakaç gazete kopar ü. 12
t y U 1980 darbesine kadar onû almama
yan terör olaylımdan sadece bazıları, ta­
m am provokasyon ve organzedir

540
 AJrrj» 22 Aralık
1978 Kahram uı-
n u ı* ) k ir d f ) kav
} t t ı felaketi.
Öldürülen iki ö ğ ­
retmenin cenazesi
ardından karanlık
eller tarafından kö­
rüklenen olaylar,
giderek bir alevi
katliamına dönüş­
tü. Aradan 48 saat
geçtiği halde olay­
lar giderek daha da
büyüdü 'Bağ/rmız
Türkiye Müslüman
Türkiye' d y e bağı­
ran sağa terör
grupları, binaları
ateşe veriyor, can
kurtaran araçlarım
durdurup, içindeki­
leri kurşunluyorlar­
dı. Sonuçta 109 ki­

M ALATYA KAN şi ölmüş. 500 ev ve

işyeri yakılp yıka­
mış. 176'sı ağır.
1000 kişi yaralan­
mıştı. Batı basım bu
olayı. “terörizm
sözcüğüyle nitele­
mek İmkansızdır.'
şeklinde yorumla­
mıştı.

stanbul savaş 60„

ilanına dündü «*».

MMT r
 Anarşi 1
d ü n do 15 c

, I f ' t 8 İLDE 1:
8 İLDBCİ SALDIRILARDA
15 KİŞİ Ö LD Ü R Ü LD Ü

x u k 6 kişi öldürüldü 1 ÖLDÜR I

K İ

4*i r y ri
L .L I ,
VOVHV T f i i»41
T i*
f rr n
V ıin v A
onyo
C«zo«vi'ni basıp 7

r ^ s t ü r t i

t i O U H M Iü m » m

Teröristter
Mamak 'ta &
Moden tj Sendkosı Genel Boskon. Kemal Turkler dun sıloNı uc terörist
toroWanddürt)MuPespesebuyukhedefiere yöneltilen cmovetler ,
ülkeyi < savaşo sürüklemek ıçm bir 'T uzok' olorok mretendrıkyor

Gazeteci A b d ipekçinin Madenlş Sendikası Başkanı Kemal Türklerln. es­

ki Başbakan Nihat Erim in ve daha yüzlerce İnsanın öldürülmesi dayı kar-
şısmcla. parti genel başkanları. başbakanlar sadece "Menfur cinayeti kını­
yoruz. Türkiye'yi bölmek İstiyorlar", Bunlan yapan b ir avuç hain ce­
zasını görecek.",
"Birtakım mihrak -
lo r yardır.", "Tür­
kiye'nin çökm esi­
n i İsteyen m ih ­
rakların tüm ünü
Çökerteceğiz." g i­
bi art* hiçbir ad a ­
mı olmayan, her-
kesm bıktığı beya­
natlar mırıldanıyor­
lardı. Vatandaş ise
soruyordu: ‘K im ­
lerdi bu bir avuç
hain? Devlet bu
kadar acz içinde
m iydi?'
543
 - rrc M A t

t giderilen tıUhtı saldırvya okrayan

ABDİ İPEKÇİ ■ V -w m

ÖLDÜRÜLDÜ «M ►
'M io u m ıu ı — n

Çorum ateşe verildi

r- 5

m ıM

Çorum'ia Ur köyü boıon » § a

t f ü f it t f f U r işçiyi MOröü

™ ' P l i

l 'g &
Kirli savaşın yolu I Mayıs 77 katliamından geçti.
I M a yıs Bahar B ayra m m ı? İJÇİ
b a yra m m ı. yoksa p ro voka tö rle ri
toplum u birbirine d ü jü rm e ve Ci­
nayetler g ün ü mü?
 EKİ R.Kommer'den itiraf
12 M art o h y b t ın r birinci et (Arağı otom obil O D T Ü 'd e yakılın C1A kökeni
A B D Büyükelçisi Robert Kornm er şöyle d y o r 'B it. o yıllarda müfredatın teknik
.i I.v i I.u a oturtmak Sortiyle O D T Ü öğrenciler ini 'politika ck>r tutabieceğimlzi sanmış -
(ık_ H.dbuki. giderek p ofllüe olan üniversiteyi Türkiye'nin dışın da tutma olanağı
yc ktu* (2 34 ) CIA. açkca üriverSKelerin eğitim m ü fred atlım a kadar rrrjd.ih.ile et-
tiklehni açkça Söylüyor. Anc.ık aşağıda görüleceği gibi. ClA 'n ın yıla r öncesinden
Türkiye'de her .ıL v u burnunu Sokmuş olduğunun örnekleri ve gener.il (arakları v a t .

“ B u a lb a y b i r C I A g ö r e v liy iy d i... İs tih b a ra t

e le m a n ın a b in b a ş ı, y a r b a y , a lb a y e lb is e y i g iy d ir ip ,
y a r d ım k u r u lu n d a g ö r e v le n d irm iş le r d i. ”
O n e n l Sabrı ttrmuejogkı

General Sabri Ylrmibeşoğlu. 1964 KbrıS 0 l.1 yL1 rmd.1 n Sonra İzmir N A T O ka
rargahına atanmıştı. Bur Ada tanık olduğu olaylar anlatılıyor:
Amerikalıların da hrSat buldukları yerde iyi istihbarat yaptıklarını yine bu g ö ­
revi Svasnda görm üştü. İzmir'deki Am erikan başkonsolosu. karargahın alımdaki
bir odaya giriyor. Buradan görüşm eler yapıyor ve telsizle Am erika'ya bilcfriyor-
d u. Konsolosun b u faalyeti konsolosluk binasında yapmak yerine karargah bina-
Smda yapması, burayı daha güvenlikli görm esinden kaynaklanmaktaydı. H em en
durum u karargahtaki Türk kom utan yardımcısı General Ham ca G ü rgü ç e bildirmiş
ve konsolosun bir daha bu görüşmeleri yapm ası engellenmişti. O t e yandan g ö ­
rev yapmakta oldu ğu Nükleer Şube, kozm ik ve çok g iz i nükleer biiglerln bulun­
d u ğ u bir şubeydi. Şubede bir de şifrel kasa vardı v e bir Amerikalı tarafından açı­
lıp kapatılmaktaydı. Ü s telk b u İşlem Türk Subayından g iz i yapılm aktaydı. Kasa­
ran ne oldu ğu nu Sorduğunda, içinde ancak Am erika'ların görm esine izin verilen
bilgilerin bulunduğu cevabım aldı. Bunun üzerine: 'Bizden g iz le n e n b ilg ile r içeri-
yarsa b ura da y e r i y o k ' dem iş ve kasayı k a ld ırm ıştı Bu kasada Türkiye'den gizli
(utulan nükleer harp başlıklın sayısı da vardı Kasa henüz kaictnimamışken bir
g ü n AmerikaMar tarafından a ç * unutulunca, kısa bir Süre bazı bilgileri almış, b u­
n u General H a m ca G ü rgü ç'e aktarmıştı... 1976 y â n d a Ankara'da Am erikan Yar­
d ım K u ru lu n d a (|U S TM AT) görevli bir a b a y n e vn e kokteyle gittiği g ü n ü hatvla-
dı. Bu albay bir C IA g o re v lis iy d Amerikalılar bunu Zaten h e p yapm aktaydı, istih­
barat elemanına binbaşı, yarbay, albay elbisesi giydirip, yardım kurulunda g ö re v ­
lendirmişlerdi. Çünkü A m e rik a'n»! askeri yardım v e eğitim desteğinin bir amacı
da. yardım yapılan ülkeyi S U ı sistemi, eğitim ve öğretim bakım ndan bağımk k ı ­
rnak v e istihbarat yapm aktı N ite kim bir Am erikan yardım kurulu başkam An ka ­
ra'dan ayrılışında yazdığı raporunda. "ts a s g ö r e v im iz o la n iııih b a ra t a la n m d a b a ­
k a n lı o ld u k . ' diyecekti .(2 35 )
1982 yazının Sonunda bir g ü n Am erikalı bir diplom at randevu a lv a k Sunalp
Paşann e vin e geldi. K onu Türkiye'nin Siyasetiyle ilgiliydi. Am erikalı diplom at pa-

(234) C.ArcayOrek. a ^ e „ s. 194.

(235) laruk Mercan. "Apolet. Klıç ve İktidar'. Doğan Kitap. 2004. s.92.

546
şaya parti kurup ktidara geldiği takdirde A B D ile İlişkilerinin nasıl olacağını Sor­
d u H üküm et A B D 'n in pottikalarvıı destekleyecek miydi?
Turgut Sunaip Soruyu genel çerçeve içinde cevaplandırdı. Söylediği soller
diplomatı m em nun e tm edi Amerikalı. T a r t ın ız m u h a le fe tte k a lın a tu tu m u n u z n e
O lu r? * diye Sordu. Sunaip. *H e n ü z p a rti k u rm a k a ra m d a d e ğ iliz , ancak y a p ıc ı b ir
m u h a le fe t a n la y ıy n m Benimsenmesi g e re k ir. ' d e d i Amerikak diplom at bir ke l
daha Sunaip Paşann Istanbuf da M o da daki evini ziyaret e tti Sonradan Sunaip. as­
ker destek! M D P partisinin genel başkan yapıldı. Aradan uzun bir Zaman g e ç tk -
ten Sonra Sunaip bu diplomatın Amerikan Merkezi Haber Afcna Teşkilatı nın (CIA)
adamı olduğunu öğrendi. M D P kurucusu emekli Orgeneral Turgut Sunaip-. 'B i z i i l ­
g ile n d irm e y e n Ifle re b iz karıkm ayız. B a n a p c v tıy i kur ded ile r, b e n d e k u r d u m . Teş­
kilat için m e m le k e tin d ö r t b ir ya n ın d a n ta le p var. Ç abuk kurulur. S e çim le re g e lin ­
c e . O b e n im meselem d e ğ H O n u b e n i b u ra ya g e t ir e r le r düşünsün. "(236)

1979 Darbe Girişiminde CIA

Te m m u z 1979... 12 Eylül darbesinden önce Genelkurmay Başkanı Evren in
'yakın arkadaşı* Sonradan ordu kom utan v e Cumhurbaşkanlığı danışmanı em ek­
li Orgeneral Beckettin Demire!, ölm eden önce yaptığı açıklamalarda I9 7 9 'd a E v ­
ren i müdahaleye Zorlackğn'. ancak 'daha henüz pişmedi' benzeri bir ya n d a kar-
şılaştığnı söylüyor. 'M üdahaleyi h em meşru kılacak, hem de kamuoyundan tam
destek alacak bir zamanın beklendiğini, ama hata edildiğini" söyleyen Bedrettin
DemirelTe A B D Elçisi Robert Spiers'm "Türkiye raporu* aynı doğrult uda.(2 37) A s ­
kerlerin "ekonomik sorum'arrı üstesinden gelm esi" konusunda Spiers'm kuşkulan
var. Darbe Süreci 24 Ocak kararlarından Sonra hızlanıyor v e... Ekonomide düzlüğe
çıkıklığı ya da çıkiacağ) inancı pekişince *... b ir d a rb e y le siyasal sorunla rın üste­
s in d e n g e l m e y i . . ’ kararlaştırmak kolaylaşıyor. Türiu kamuoyunun, olayları izleyen
ve irdeleyen gazetelerle gazeticiierin I9 7 9 'd a varamadıkları bu yargılan. Ronald
Splers herhalde geceleri düşlerinde görerek raporlaştrrrryordu/ Trh ra n d a ele g e ­
çen A B D resmi belgelerinde "demiryolu hatlarından buğday Stokuma kadar" Tü r­
kiye'deki her olgunun nasıl İzlenip gözlendiği açık seçik görülüyor. Ö rn eğin b u ra­
porlardaki bu bilgiler. Stratejik a lında dem iıyolunu ele akyorsa. buğday v e benzer­
leriyle. 'kuyrukların oluşması* istenildiği zaman sağ!anabitr.(238)
I979"daki Iran İSlim Devrimi ardından. Tatvan'daki A B D Büyükelçliği H u -
meyrıl yanlıları tarafrıdan basıldı v e bölge ile İlgili birçok g i z i belge toplandı.
Bımlardan Türkiye l e A B D v e çevre ülkelerle ilgili gizli diplomatik bazı belgeler
e im iz e ı/aşmış bulunuyor Bunlarda yer alan bilgilere g ö re Ecevit batıya karşıdır,
üç yıldır askeri bir müdahalenin vatlığı Söz konusudur. Aşağıda bu belgelerden
Seçilmiş paragraflar:

(236) C Arcayürek a.g.e. s.277.

(237) Londra d.ı ABD'nin Uüncı adamıyken. 1977 de Ankara'ya büyükelçi olarak geldi Tür
Üye nin çok duyar» bir donemnde Ankara da bOyÇkdç**> yaptı. Splers ın Terkiye deki Oç
yık. Amerika nın gözünü * 12 Eylüle* çevirmesine neden okka Splers glbt "istihbarat yete­
neği göç Kı' b r büyükelçinin. Q A le çok yakn çakşma düzerinde olması yadrganabiUr
miydi? Ocak 1900 de AmerSra ya döndü. Gidişinden ye d ay serra. 12 Eylül darbesi geldi
(238) C Arcayürek. a.g.e.. s 190.

547
 Bülent Ecevit ve C H P /M S P Koalisyonu
Biyografi Raporu
Bülent Ecevit: Tü rk iy e 'n in Yeni Başbakanı Şubat 1974

_E ce vlt‘in özel sektörCft karşısında yer alacağından kuşkula-

ndabılır. 1973 seçim kampanyasında sürekli olarak “tekelci ser­
maye” yi hedef alan eleştiriler yaptı. Seçime kadar olan yazıların­
da. yayılmacı karakter gösteren özel işletmelerin kaçınılmaz su­
rette yabancı sermayenin de ülkeye gırişne On ayak olduğunu,
çünkü özel yatınmcıların yabancı desteği aldıklarını ve bunun da
zaman içinde hükümete karşı ülke dahilinde güç odaklarının
oluşmasına yol açtığını belirtti. Ülke içindeki yatırımlann yaban­
cı şirketlerle entegrasyona neden olduğunu böylece ekonomik
açıdan uydu haline gelindiğini ileri sürdü.
Bir A B D Büyükelçilik görevlisi, Ecevit'n dış yatırımcılan engel­
leyebileceğini. ekonomiye daha fazla Tü rk motifinin yerleştiril­
mesine çalışabileceğini, yabancı sermaye akımını durdurabilece­
ğini söyledi. Ecevit. yabancı şirketler yönetimindeki petrolün rml-
Uleş tır ilmesi gerektiğim düşünüyor. CHP-MSP koalisyon protoko­
lünde de petrol yönetmediğinde gerekli düzenlemelere yapıla­
cağı yer almaktadır. Ecevit bu konuda büyük ihtimalle pragma-
tlk davranmak isteyecektir. Yabancı yatırımlara engellemeler ge­
tirilirken genel dış politikada değişiklik yapmak gibi.
A B D belgelerinde yer alan bilgilere göre, üç yıldır asken bir
müdahalenin varlığı söz konusudur. Bu noktanın da altının çizil­
mesinde yarar vardır.
Ecevit ordunun gücünden tedirgindir. Nitekim dolaylı da olsa
üç yıldır askeri bir müdahalenin varlı£ söz konusudur. Ne olur­
sa olsun; ordunun hükümetin istikrar ve güvenlik konusunda ye­
terliliğine ikna edilmesi gerektiğim biliyor.(239)

10 ayn elçilik ve konsolosluğa gönderilmiş olan bu belgelerde Türki­

ye'nin içinde bulunduğu kötü koşulları anlatan 12 maddelik bu belgeden
sadece 3 maddesinden be bölüm alınmıştır. E.Y.

U 3 9 ) C IA Belgeleri, notlandvan A.DIIIpak. Şura Yaym Un. İstanbul. 1991. s.SO

548
 G İZLİ B E L G E
Tü rk iy e K ötüye Gidiyor
30 Tem m uz 1979
A lıcı: A B D Dışişleri Bakanlığı (D .C .)
Gönderildiği Yer: Amerikan Büyükelçıbğı. Ankara.
Konu: Memleketti durumu: Görünüş olumlu değfl.
Mile t karamsar; herkes birtakım pofctık ve ekonomik sorunlar­
dan rahatsız. Siyasi liderlere oldukça az h r sevgi ve inanç var.
Oldukça az b » kesim alternatiflerin daha İyi olabileceğini ümit
ediyor. Ekonomi hakkında en iyimser görüş dışarıdan Türki­
ye’ye «precek para yardımı konusundadır. Sıkıyönetim hoş kar­
şılanıyor ama az bir kesim bunun şiddet eylemlerini azaltacağım
bekliyor.
Adana. İstanbul ve fzmrr Konsolosluktan bu bilgileri verdter.
Spıers B T 5652
14 bölümlük bu belgede Türkiye'deki sıyası, pofctık ve A B D ye ba­
kışlarına ait bilgiler ve başkanlarm analizleri vardır. Aşağıda 3. madde­
den bir paragraf:
T ü rk Politikacıların A B D 'y c Bakışı
G İZLİ B E L G E
25 Tem m uz 1979
Gönderildiği Y e r: Ankara Amerikan Büyükelçiiğı.
A lıcı: Amerikan Dışişleri Bakanlığı Washıngton D.C.
... Ekonomik problemlerin artarak adeta canavarlaşması. Ece-
vıt'm sonbahar ve kış aylarında IMF ve Batılı çevrelerde grişim-
lerde bulunmasına neden oldu. Kendisinin saçma görüşüne gö­
re. lanet olası ekonomik ambargo Amerika'daki Yunan lobisinin
Işı olmaktadır. Dışişleri ve Ordu mensuplan Atatürkçüdürler.
1975-78 yılları arasında süren askeri ambargo olumsuz izlenim­
ler bırakmıştır. Batılılaşma. N A TO 'y a bağlılık. ABD'yle bağlantı
halinde olmak Tü rk dış poktıkasmı oluşturmakladır. Ordu ve dı­
şişleri bazı genç muhabf unsurları bünyesinde bulundurmakta­
dır. Bu gençler Türkiye'nin 2. Dünya Savaşından bu yana uygu­
ladığı politikanın gelecekteki Tü rk politfcasına ışık tutması konu­
suna yaşlılardan daha kaygılı bakmaktadırlar. Spıers B T
5527(240)

(240) -C IA Belgeleri" i g e . . ».1 6 i. 164. . Şur* V . 1991. İMinbU.

549
Menderes ve Demirelin Serbest lly ıv ı Dönüşümlerini Çok Yeteniz Bulan
Kendi ifadesiyle "U be rjJfcfm e d e Radikal Reformlar"
kapacak A dam Piyasaya Çıkıyor
AtıİACAgım v e m u t i A k a o n İ A r İ A (soku bürokratlar)
" S ly A s e t e

politik a I And a sjiv A y p cAnİA/uiA okuyACAgun. "

Maden U y a Sanayicileri Sendikası Y Kuf Bajk Turgut ö z d

Turgut Û zaK 24l)'ın. Nisan 1979 da Aydınlar Ocağı nın Ankara'daki

düzenlediği b » toplantıda yaptığı konulma, geleceğe yönelik İlk siyasi

|241| Turgut ö za l 12 Ma d 1971 askeri muhtırası ardından D em » et hükümet ııtta e lm j.

Özal da DTT Mustesaıtığından aynlm ıjlr Duzettlen ödemeler dengesinden bajkalan
yararlanacaktır, ö za l daha önce bekas kez gtbğı Amerika'da çevre ve bazı dostlar edm-
m } t » Burada çl haz » d r Amerka ya gider ve Duınya Barkası nda şakımaya baslar. 12
Mart 1971 de kbdardan uzaklaştrılan AP Genel Başkan ve eski başbakan Süleyman De
m irH 'e Amerika'dan bk mektup gönderir, tkonoml He İlgi* görüş ve önerilerini ay-
nnolı »eklide anlatır. Ikonomkıin llberalesdrllmesl ve serbest piyasa ekonomisine
geçilmesi. bunun K in radikal reformlar yapılması, yapısal degtskılge gidilmesi.
KIT'lerin özelleştirilmesi gerektiğini vurgula/ Oysa o tarihlerde K İT le r henüz sorun
haikıe gelmemiştir Dünya Barkasında be» y İ kadar suren çaksma OzaJ a geride dev­
letten sonra cksarda Onerrk b r uluslararası kınJusta tecrjbe kazandrnv»t*. Yurt dışın­
daki burumların Türkiye'ye bakısianmn nasi olduğunu da bu donemde gözler. I975'(e
yurda döner ve Sabancı Hoktng'te Genel Koordrsator olarak ıje baslar Sra O zH sektör­
le ilgili bdgı ve tecrübelerin artrmaya geknstr. Birkaç ay sorra Sabancı Holding ten ay
nkr ve arkadaş Isadarr» Zeki Aytaçla uaksenaya karar venr Çelik Lndöstri. Çemsjuu
Ç eta». Parsan. Is a ». Bura ak g t» firmalarda yOnebm kurulu üyen. yOnetm kurulu ba»
kan veya genel müdür olarak gOrev alır. Bu donemde. Madeni l»y a SanayKleri Sen
dİ kası (M tSS; üyesi de olan ö z a l bu »üre sonra ayrs sendkaran önce Yönetim Kurjlu
Ba»kankğına. sona d ı Genel Baskanhğna yükselmiştir
O tarihte, be |apon otomotiv sanayi »»ketinin Türkiye deki tem slokğnı de yapmaktadır
5«kct. arazide hareket eden bir araç labrkası kurmak öter. öza l. zamanın DI*T mustesa
n Kemal C a n d ık e gider ve durumu anlat» Cantüriı. bu Japon fimuasmn isteğinin yeri­
ne get»*emeyeceğınl söyler özal kızar: 'M o to r sanayine *ar»ı çıfcantann çoğunun solcu
o ld u ğ u n u b ily o n u n . Ama ben karar verdim. Sıyasere «alacağım ve rmrtaka onlarla poû-
f* .v'.and.ı savapp cantantsa okuyacağım.' Nrtekm yka» s o n a bu Japon temasının Türtu-
ye d e ürettiği İlk oto m o M n labrkadan çıkısında. Turgut özal Başbakan olarak, d » ek sı
yon ba»nda keyifle otururken gOrülecektr. öza l. 1977 genel seçıırtemde. APden
adaylk sözü alt Bıasa veya Kayserı'den aday gosterdecektr. Fakat, başvuru süresi sona
etmek üzere olduğu halde, nedense kendunı ne arayan ok» ne de aday gösteren O da

550
mesajı vermesi ve daha önce parça parça verdiği mesaıları artfc tamam­
lamış olması bakımından, önemlidir. Ozal. kafasındaki ekonomik modeli
ve yapılması gereken (daha doğrusu yapmayı tasarladığı) reformları o
konuşmada açıklar.
"Kakınmada Yem Görüşün Esaslan" başfckk rapor niteliğindeki ko­
nuşmasında: “K a lk ın m a k o n u s u n d a s o lu n k a rcısında o la n b ü y ü k ç o ­
ğ u n lu ğ u n fik ir b a k ım ın d a n b ir araya g e lm e s in d e fayda sağlayacağm a
İn a n d ığ ım b u çalınm anın, memleketimize ve bizim gibi düşünenlere
hayırlı olmasını temenni ediyorum.„
- Devlet, bir mabut veya baba değildir.
- Tüketim gelişmeyi teşvik eden önemli bir araçtır.
- Kalkınmada piyasa ve hür teşebbüs esastır, devlet sadece altyapı ile
uğraşmalı, yasakçı değU yönlendirici olmalı.
- KtTIer millete mal edilmeli (Özelleştirilmek)...
Ekonomik kalkınmanın muharrik gücü manevi kalkınmayla artar. M il­
letin fertlerinin İnançlı, güvenilir, dedikodu ve gıybete ülfet etm eyen et­
rafında dalma bir İyilik halkası meydana getiren, kıskanmayı sadece kom ­
şusunun daha yüksek olan seviyesine yetişmek için kendisinin çalışma­
da. İyilik yapmada daha fazla gayret etmesine neden olan bir his olarak
değerlendiren insanlar olması, kalkınma hamlelerini muhakkak, erişilm e ­
st gu ç gibi görünen hedeflerin ötesine götürecektir...
Is lâ m a h la k ı ve b u n u veren Is lâ m te rb iye sin in İn s a n o ğ lu n u y ü c e l­
te n b ir ahlak ve terbiye s iste m i o ld u ğ u bu aNakı kendine duştur edin­
miş mületlerin tarihinde açık surette gohıldüğü gibi. son ISO senede bu
terbiye sisteminden uzaklaşarak ne hale geldiğimiz, kendi tecrübeleri­
m izle açık bir surette ortadadır.
Birbirini seven, sayan, dostluk ve kardeşliği kendine düstur edinen,
herkesin hakkına riayet eden etrafına daima iyilik telkin eden, gördüğü
kotülurlerle de gücü yettiği kadar mücadele eden ve bütün bu hareket­
lerinde tek ö lç ü s ü Hakk ın m a s ın ı te m in etm ek o la n , n etice İtib a riy­
le . İn s a n o ğ lu n u ya ra d ılış ın ın g a ye s in e ulaştıran b ir ah la k a s a h ip fe rt­
le rd e n m ü te ş e k k il b ir m ille tin a şam ayaca ğı e n g e l yo ktur.
Devletin kuruluşu ve işleyişinde, iktisadi hayatın düzgün çalışmasın­
da bizden Uerl olan milletlerin tecrübe ve bilgilerinden istifade etmek
önemli bir husustur. Bununla beraber, kendi tarihi tecrübelerimiz, örf ve

karde? Kartıu t O zzi'ın k â t adam olduğu M STden İzmir miller, eki* ada yı ok». Secim
konuşmalımda. ülke sotırlanrıın yorumu ı^n radfcal reformlar öneren O u t l kenet 3 0
ru;lerını ac*S* ortaya koyam u Çünkü adayı olduğu partinin l^nde ke nd n yabana hts-
jetmektedır M SP ona göre değildir Secim i kaybeder, ik siyasete atama denemesnde
ba»ank olamayan Oral. ‘Siyasette karanmak da var. kaybetmek de" der ve MESS'dekl
görevini sürdürme ye baylar. T Û S İA D 'a ü y e d ır. 'M ııa n n obur tarak dediği Özel sektör­
deki t o rn a la n saasnda ednctgı bilgi ve tecrübelerden d a m ı yar adanacaktır.

551
adetlerimiz, sosyal bünyemiz, iktisadi yapımız dikkatle gözden geçirile­
rek. basit bir kopyacılıktan ve taklitçilikten muhakkak uzak kalarak, bu ak­
tarma iyi bir adaptasyon şeklinde yapılmalıdır. Bu şekilde bir düşünce tar­
zı birçok hallerde, modem teknolojinin transferinde dahi geçerlidir. Yeni
g ö rü ş b ir g ü n Tü rk iye 'd e İk tid a ra g e le ce k tir . '

Merkez Bankası Devreden Çıkmış

Döviz Borsasına Tahtakale Hakim Olmuş
Dış Temsilciliklerde Çalışanlara Maaşları Bile Gönderilemiyor

I9 7 0 ’lı yılların İkinci yarısmda. Türk ekonomisi Cumhunyet tarihinin

en ağır bunabmına girmiş, değişen dünya konjonktürüne uyum sağlaya­
cak tedbirlerin zamanında atamaması, dövtz kaynaklarının erimesine ve
ödemeler dengesinde ciddi sorunların ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Ekonomi. 1979 yıtada art* durma noktasın gelmlştr. Yokluklar, kıt­
lıklar ve kuyruklar başlamış, çiftçi traktörünü çalıştıramaz Fuel-Oll ve kö­
mür yokluğundan kış mevsiminde sobalar ve kaloriferler yanmaz. Benzin
İstasyonları önünde uzun araba kuyrukları oluşur. Nebatı yağ. ampul,
tüpgaz. sigara ve daha birçok temel ürün yoklara karışmıştır Dış ödeme­
ler tamamen çfcmaza girmiştir. Hatta dış temsilciliklerde çalışanlara
maaştan bile gönderllemez. Herkes mala ve gayrlmenkule hücum et­
mektedir. Merkez Bankası devreden çfcmış. döviz borsasına Tahtakale
hakim olm uştu. Piyasadaki yokluklann. çift Ayatlann. döviz darboğazının
v e % IO O TÜ k enflasyonun yaşandığı, dış kred İçin kapı kapı dolaşıklığı,
ekonominin ve halkn dayanma gücü brtmektedr.

Ecevlt Gaza Geliyor

Türkiye AET(AB) İlişkileri Beş Yıl BuzdoUbındA
21 Eylül 1979 Ecevlt. Türkiye-AET (sonradan A B ) İlişkile­
rini tek taraflı olarak 5 yıl »çln donduruyor ve şöyle diyordu: ‘Türk Ekono­
misi A E T İle ilişkilerinde ezilmeyecek. Türkiye'nin bağımsızlığını güçlen­
direcek bir yapıya kavuşturmaya çalışacaktr
Ecevlt. bu sözlerini Türkiye’nin A E T İle süregelen ıllşkllernl İstifasın­
dan (24 Ekim 1979>*yakJaşık bir a y önce, tek taraflı olarak. 5 sene sürey­
le dondurmak suretiyle gerçekleştirmiş oldu."(242) Ecevlt’ln bu karan İt­
hal karnesine yönelmiş holdingleşme sürecindeki birkaç büyük sanayici­
nin sözde ulusal sanayii)!) gerçekte kâr maksimlzasyonu amaçh sözde
Türk sanayiini koruna adna yaptıktan baskiarın sonucudur.(243)

242) t .Matlı. »417

(243ı Kıtı tugım iıı olirik monu^cıl* l.novv hov» ve t u r a ariâjrrvuı ötesinde özgün bir m

552
 Gazeteci Cüneyt Arcayürek şöyle söylüyordu:
"Bülent Ecevit'in Batıya kafa tuttuğu doğruydu! Özellikle sağ kesim­
den Başbakan Bülent Ecevlt'e yöneltilen eleştiriler, yoğunluk kazanmıştı:
'Türkiye'yi Batıdan koparmaya çalıştığı...': Sovyetler'e yanaşmak istedi­
ğ i...': 'Dış kredileri bir türlü gerçekleştiremediği...': Anarşiyle savaşımı y i­
tirdiği...': Savaş alanını solcu eylemcilere bıraktığı...'; Ülkeye Komünizmi
getirmeye çalıştığı...' savlar doğru değildi. Ecevit'in. 'Alternatifi olmayan
Hükümet' deyimini kullanması da eieştmlere y o l açıyordu. Var m y d ı H ü ­
kümetin alternatifi? Yoktu Türkiye'nin hükümet arayıştan aşamasına girdi­
ğ i her donemde: Büyük koalisyon... Geniş tabanlı hüküm et..': İstemleri
ortaya çıkar, piyasaya sürülürdü, bu denemeler yine başlamıştı...1144)

Demirci Yine Başbakan Am a Sade Vatandaş Gibi feryat E d iyo r

" O r t a d a k a n v a r d ır , s ö n m ü ş o c a k la r v a r d ır .
B u g ü n T ü r k iy e a d e ta b ir s a v a ş ın İç in d e d ir ..
H a d is e b u y o lla D e v le t i ç ö k e r tm e k tir ,
b u n a d u r d e m e k la lım d ır ."
Başbakan S.Demirci

14 Ekim 1979 Cım hurlyet Senatosu üçte bir yenileme ve milletvekili

ara seçimleri. Ordu'nun eli tetikte beklediği bir hava İçinde yapıldı ve so­
nuçta CHP iktidarı da bitti. Meclis teki 5 boş sandalyenin tümünü Adalet
Partisi kazandı: Senato İçin 50 saldalyelk seçim de. CHP'nln 12; AP'nln
30; MSP'nln 4; MHP'nln I Senatör kazanmasıyla sonuçlandı: aynı gün
Başbakan Bülent Ecevlt. İstifa mektubunu Cumhubaşkar» Fahn Korutürk'e
verdi. Genelkurmay kıpırdamadı: pek b* şey değişebileceğine kimse
İnanmıyordu: ancak, beklemek gerekliydi: belki düzelebivdl."
2 4 Ekim 1979. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk. yeni hükümetin kurul­
ması görevini Adalet Partisi Genel Başkanı Süleyman DemlreCe verdi;
görevi kabri eden Demirel şöyle konuştu Biz. memleket İçin vanz. zor
şartların altına girm ek bizim kaderinizdir; mümkün olan en kısa zaman­
da Hükümet! kuracağım. Ülke nin büyük meseleleri vardır; can ve mal
güvenliği bu meselelerin başında gelir: can ve maI güvenliğinin sağlan­
ması demek. Devlet'İn demokratik otoritesinin güçlendirilmesi demektir.
Ülke yokluklar içerisindedir. İstifa etmiş dan Hükümet, kurulduğu g ü n ­
den itibaren, kanunlara, hakka, adalete, banş ve kardeşliğe, sevgi ve say­
g ı bırakmış insanlarımıza karşı, zulüm ve İşkence yolunu seçmiştir, eski
hükümet, her müesseseyl olduğu gibi. Sıkıyönetim 'I de. daha başta sap-
nayl gelişi »eme yen bu hddngte». smdlerde en hulı A B Oyctgı uvjn u ctiu g u y jp jn »tu
UtçıUr duum undJdıtar Kynler nerede hata yapıyor. Tür» ruhinin kadenyte U m oynıyor?
(244) M Alı Bit and. a g.e_ i » 6 81.

553
armaya, yozlaştırmaya, gü çlü ve önem li bir çareyi, çaresizlik haline sok­
maya çalışm ıştırbugün, yeni bir gündür Millet, bu hükümete ~Haytr!~
demiş. defterini dürmüştür. orada kan vardır; sönmüş ocaklar vardır...'
13 Kasm 1979. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk. hükümeti kurmakla
görevlendirdiği AP Genel Başkanı Süleyman Demir elin kendisine sundu­
ğu 'Bakanlar Kurulu Lıstesl'nl onayladı.

Yine Yoklar ve An*r>l

Dem irci, Başbakan olur olmaz tüm İllerin valilerini
arayarak yokların üstesini, anarşik olayların İllere göre
döküm ünü İstedi, ö n ü n e gelen döküm de 4B İlde yemeklik
yağ bulunam ıyordu. 25 İlde akaryakıt yoktu, dem lr-çlm ento
32 İlde bulunm uyordu, ampul 7 İlde bulunmazlar Msteslndeydl,
Tekel madeleri İllerde yoklar listesinin başındaydı.

21 Kasım 1979 Milli Güvenlik Kurulu toplantısında Demırel şöyle ko­

nuştu 'Bugün Türkiye adeta bir savaşın İçindedir: bu savaş, garip b ir sa­
vaştır v e ülkenin birçok yerlerine yayılmıştır, bunun acılarını her g ü n hisse­
diyoruz■; olup bitenler, gö zle görülüyor, elle tutuluyor. Savaş, genellikle İki
millet veya devlet veya milletin İkiye bölünmesi sonucu meydana gelen
taraflar arasında olur; Türkiye de bu yok. her sınıflan, her vatandaş Öldürü­
lüyor. üstü örtülü bir kanlı kavga yürüyor; İşin garip olması bundandır. çe­
teler meydana gelmiş ve bunlar kan dökmektedirler. hadise, bu yolla Dev­
let'I çökertmektir. buna dur demek lazımdır. Bizi Hükümet yapan sebep
bodur. Bunun çaresi yoktur.' diyemeyiz; çaresi vardır: olmalıdır d a .
1971 de. yangının % 9S'I söndürüldü; ama hadise yem den hortladı.
biz bu yangının söndürülmesi azim ve kararlılığı İçindeyiz. Devlet, huzur,
güven ve kanun hakimiyetini İsteyen milyonların tarafıdır ve Devlet, hu­
kukun İçinde hakimiyetini kurmalıdır...
1971-1973 Sıkıyönetimi, sulh ve sükûnu tesis etmişti: o zaman, şim­
diki ımkAnlar ve yetkiler dahi yo ktu ; eksiklen tamamlayalım; fakat evve­
la m evcudu bir kullanalım; bana g ö re Türkiye'nin en önemli meselesi.
İçeride sağlam olmamızdır..."

" D e v le t, k e n d i k e n d i n i y iy o r .
M a h k e m e le r c e z a v e r m iy o r . P o lis g ö r e v in i y a p m ıy o r .
B ir ç o k h a k im v e s a v c ı k u r ş u n a d iz ilm iş t ir ."
tUjbakjn S.Demire!

4 Aralık I979'da Demırel Hükümetl'nm Güvenoyu almasından son­

ra 9 saat süre yapılan İlk Sıkıyonetm Koordinasyon toplantısnda. Baş­
bakan Demırel yaptığı u zu ı konuşmasında şöyle der: 'I 1 aydır devam

5S4
E f U f e ( j * u < S U M ı n « U u ı v« 0 « « a > u ı i * y « M | ı ı m ı b ! » -,« ı ^ « 'd S 4 : « ı

eden Sıfcryooedm //e /dare Devresinde. bir genel ayaklanma ve kalkışma

önlenmiştir: bu bir gerçektir.1"
'Devlet, kendi kendini yiyo r: polis, öğretmen, m em ur ve kamu g ö ­
revlisi maalesef devlet düşmanlığı yapıyor: buna çare bulacağız: biz bu­
nun İçin hükümetteyiz: Milleti rahatsız edenler, ya Devlet'ten maaş alıyor
veya Devlet Nmayesındedlr... Türkiye'yi bu hale getirenlerin kökenlerine
İnmek gerekir. Köküne inmek İçin. İstihbarat yok: nedenini d e ödiyorum:
İstihbaratçılar. Sıkıyönetime yardım a olmamış, harta anarşiyi korumuş­
tur; anarşistlere, y ü z verile verile bu hale gelinmiştir Polis, birblderlyle
dövüşüyor hale getirilmiştir. Polis, afiş asar hale getirilmiştir. Polis K o ­
kartlı Marksist. Lenlnlst yazdı pankarttan asmıştır. Polis'İn bütün tayinleri­
ni P O L D IR yapmıştır. Devlet, demeklerle idare edilemez demışızdir; bu­
nu anlatamadık. Mahkemeler ceza vermiyor. Devlet, ceza veremez hale
gelm iş: halk, tanıklık yapmıyor. Polis gö re vin yapm ıyor, verilen cezalar
çok az. ceza vermeyen mahkemeler olmaz. böyle Hukuk Devleti olmaz.
1974 altını çıkarmayın diye çok uğraştık: ama. muvaffak olamadık. Ceza­
evleri. yolgeçen hanına dönmüş; b ir suçlu, deli kılığına girip. Dek Hasta­
nesinden kaçıp gidiyor. Gardiyanlar, büyük bir sulstimala hale gelmiş:
10 tutuklusu olan bir cezaevinde 17 gardiyan mevcutken. 2000 tutuklu-
su olan bir cezaevinde gardiyan y o k . bunların hepsinin üzerine gidece­
ğiz: bu duruma göre, terörist olmak, adeta teşvik edilmiş: Ö rgüt'u bula­
mıyoruz: gö re v yapanlara sahip çıkamıyoruz. Birçok hakim ve savcı kur­
şuna dizilmiştir. Bunlara yeniden sahip çıkmaya başlamalıyız. Bu işlerin
kökünü, beynini, karargahlarını ve başını bulamıyoruz: bunlara kim direk­
tif veriyor7"
24 Aralık 1979 günü. Kuvvet Komutanları ve Jandarma Genel Komu­
tanı ve Gene kurmay II.Başkam İle odamda toplandık; durumu gözden
geçirdik ve Cumhurbaşkanına verilecek Mektup'la. Silahlı Kuvvetlerin
görüşünü akse tW ecek mektup metninin hazrlanması emrini verdim.
26 A ral* 1979 günü. Ankara'da. Kuvvet Komutanları; Jandarma Ge­
nel Komutanı ve Genelkurmay 2-Başkanfyla. bir toplantı daha yapt*:
toplantıda, benim İmzalayacağım Mektup la Türk Silahlı KuvvetlerTmn
görüşünü aksettiren mektubu tekrar gözden geçirdik; mektupların kale­
me alınmasında dikkat ettiğimiz husus: Bunun muhatabının mevcut Hü­
kümet veya muayyen partilerin veya kuruluşlara olmaması; bütün siyasi
partilere anayasal kuruluşlara hitap etmesiydi. A ral* 1979 Perşembe g ü ­
nü mektubu Cumhurbaşkanına vermeyi uygun b tid ı* : o gün saat
17.00’de Mektubu Cumhurbaşkanı na verdim; ahp hemen okudu:

555
 Orgeneral Kenan Evren Ankara. 2 7 A ra k k 1979
Genelkurm ay Başkanı
Sayın Cum hurbaşkanım ,
(Jlkem ızn içinde bulunduğu ortam da Devletimizin bekan. Milli Birli­
ğin in sağlanması, halkın m al ve can güvenkğinin temini için, anarşi, terör
ve bölücülüğe karşı "Parlamenter Demokrasi Rejimi" içerisinde, anayasal
kuruluşların ve özelikle siyasi partilerin. Atatürkçü bir görüşle, müştere­
ken tedbirler ve çareler aramaları, kaçınlm az b » zorunluk olarak görül
mektedir.
M * G üvenlik K urulu'nun muhtelif toplantılarında bu konuda alınan
kararların, muhalefete m ensup siyasi partnerin kısır tu tu m ve davraraş-
ları yüzünden olumlu sonuçlara götürülemediği yüksek m a lum larıd r.
B u karar ışığında. T ü rk Silahlı K uvvetlerinin görüşlerini. MJB Güven­
lik K ır ıJ u Başkanı olarak, zatıaMerine sunuyorum . Gereği, yüksek tak-
d r le m e arz ederim.
Saygılarımla
Orgeneral Kenan E v re n Genelkurm ay B aşkanı!2 4 5 )

Bu "Takdim Mektubuna İliştirilmiş uıun 'Bildiri' den seçllmş pa­

ragraflar şAyleydl:
T (jR K S fL A H U K U V V E T L E R İ'N İN G Ö R Ü Ş Ü
Ü re m iz in içinde bulunduğu son derece ö n e m i, siyasi, ekonom ik ve
sosyal ortamda, her geçen g ün h ızn ı biraz daha artıran anarşi, terör ve
bölücülüğe karşı. Mifc Belik ve ber ab eriğin sağlanabilmesi için. T ü rk S i­
lahlı Kuvvetleri Ülke Yönetim inde e tk* ve so run lu anayasal kuruluşları
ve özelikle siyasi partileri göreve davet etmek m ecbıriyerinde kalm ıştr.
Anayasam ızın getrcfcğı geniş hürriyetleri kötüye kullanarak: İstiklal
M a rşim ız yerine. Kom ünist E n tern asyon ali söyleyenlere; Şeriat düzeni
davetçilerine. dem okratik rejim yerine her türlü faşizm i getirm ek iste­
yenlere. anarşiye. ırkçılığa ve bölücülüğe, millerimin taham m ülü kalm a­
mıştır...
İktidar d a n siyasi parriterin. bütün devlet kademelerim, kendi siyasi
görüşleri doğrultusunda hareket edecek kişierle doldurması, kam u g 6 -
revfierinin ve vatandaşların b d ü nm e sini zorunlu hale getirm ektedr. Si­
yasi Partilerce yaratılan b u bölünme, giderek anarşi ve bölücülüğü des­
tekleyen iç kaynakların şekillenmesine, himayesine, polis. öğretm en ve
diğer birçok kur d u ş u n birbirine düşm an kam plara ayrılmalarına neden
olm akta dır.-
T ü r k Silahlı Kuvvetlen, ülkem izin siyasi, ekonom ik ve sosyal sorunla­
rına bir çözüm getirmeyen, anarşi ve bölücülüğün, ülke bütünlüğünü

(245) Bu toplantıda Evren: "CunVuvbuşkanr'ru vereceğim mekruhun a y n u n ı r v l j Rad­

yo d.ı/ı d a okunmasının d o p u olup olmayacağı hususunu da münakaşı « r » . hatulanacağ,
üzere '12 M a n Muhtırası' OCyie oYnuşru H e m CumhuıUafkaru ru hem MecAs Başkanı ru ve
hem de Hükümet e verilmiş a y n tornanda Radyo dan da olurruruVnuşru: gorûşmeienım
sorunda DOy'e U r hal ta n ın ırygun g o ım e d * . ' diyor.

556
 tehdit eden boyutlara varmasını önleyem eyen, bölücü ve yıkıcı grupla­
ra tavizler veren ve kısır siyasi çekişmeler nedeni He uzlaşm az tutum la­
rım sürdüren siyası partileri uyarm aya karar vermiştir...
Ülkem izin bugünkü hayati so fin i arı karşısında. siyasi partilenmizin.
bir an önce. Mflı Menfaatlerimizi on piana alarak. Anayasam ızın ökeleri
doğrultusunda ve Atatürkçü bir görüşle bir araya gelerek "Anarşi". "Te­
rör* ve "Bölücülük" gibi. Devleti çökertm eye yonefck her türlü hareket­
lere karşı bütün önlemleri müştereken almalarını ve diğer anayasal ku-
ruluşlarn da bu yönde yardım cı olmalarını ısrarla istemektedir.
Kenan Evren
O rg . Genelkurm ay Başkanı

Nurettin Ersin Bülent Ulusu

O rg .K ara Kuvvetleri Kom . O r a m »a l Deniz Kuvvetleri Kom .

Tahsin Şahinkaya Sedat Celasun

Hv. O r g Hava Kuvvetleri Kom . O rg . Ja n da rm a Genel Kom .

Kenan Evren bir yarar sağlayacağını ve işlerin düzeleceğini ummasa

da bu mektubu ve İliştirilmiş bildiriyi Cumhurbaşkanı Korutürk'e götür­
mesinin nedenini açklar ve konu şm a sın sonunda şöyle der: "Bu mek­
tubun. doğrudan doğruya Radyo dan okunmasını düşündük- fakat, zatı-
âlinize vermeyi daha uygun bulduk; onun İçin, size takdim ediyorum. "
diye İlave ettim: Bunun üzerine Cumhurbaşkanı Korutürk: 'İy i kİ bana g e ­
tirdiniz: eğer Radyo ve Televizyon dan okutmuş olsaydınız, ben bu kol­
tuğu bırakıp giderdim . .. *

CumhuıtMşkjn F.Korutürk komutanlar*

'b a ş b a k a n o la n k iş i, H a z l n c 'n l n 7 0 s e n t e m u h t a ç
o ld u ğ u n u s ö y le m iş k i ş id ir , b o r ç g ı r t l a ğ a k a d a r ç ı k m ı ş t ı r ;
b e n c e b ö y l e b i r d u r u m d a m ü d a h a le İ y i o lm a z .
B e n b u n a k a t ılm a m ."

31 Aralıkta komutanlar yapılacak gizli görüşme nedeniyle dikkat çek­

memek için muhafız alayı kaptsından Çankaya Köşkü ne giriş yaparlar.
Cumhurbaşkanı: 'H e r iki mektubu da dikkatli bir şekilde okuduğunu:
bütün komutanlarla konuşmak İstemesinin nedeninin, daha ayrıntılı bi­
çim de tartışmak okluğunu . ' söyledi. Bu mektuplardaki uyanya uyutma­
dığı takdirde. Silahlı Kuvvetler ne yapacaktı? Yönetime el mİ koyacaktı?
Komutanlar: 'Zorunlu kalınırsa başka çare kalmazsa el koyacağız: gereki­
yorsa TBM M y i dağıtıp, y e n bir Danışma Meclisi' gibi bir şey kurulabi­
lir..." cevabını verdiler...
Korutürk'ün. daha İlk aşamada, komutanlar» son derece ılımlı v e son
derece saygılı yaklaşımları dikkatini çekti

557
 Müdahaleye kararlı, sert, hatta hırçın komutanlar yoktu: heyecanlı da
değillerdi: şöyle dedfc 'Bir noktaya dikkatinizi çekmek istiyorum; o d a Bu
gu n ülkenin çok krtik bir donemden geçtiğidir. Başbakan olan kişi. Hâzi­
nenin 70 serte muhtaç olduğunu söylemiş kişidir; ekonomik borç grtlağa
kadar çıkmıştır; üstelik Terör' Devleti G ü c ü nü tehdit ediyor; bence böyle
bir durumda Müdahale iyi olmaz: üstelik ben iki ay sonra ayrılıyorum.
Komutanların: 'Hayır Sayın Cumhurbaşkanım; kesinlikle size karşı d e ­
ğiliz ve sizin çekilmeniz de söz konusu olmaz. Tam aksine sizi engel d e ­
ğil. başımızda görmek istiyoruz... ' biçimindeki sözlerini. Cumhurbaşkanı:
'Olm az arkadaşlar, bir defa ben buna katılmam. Ben. sorunların demokra­
tlı usuller v e Meclis içinde çözülmesinden yanayım. Bana bir büyüğünüz
olarak sorarsanız, bu aşamada, bir hareketi sakıncalı bulurum. Bakın.
'Anarşi' doruk noktasına çıkmıştır. Ordu, belki bununla başa çıkabilir: an­
cak ekonomik çözümler daha ağrlaşacaktır: yokluklar, halkın şikayetleri
artacaktır. Kış içinde olmamız bu durumu daha da güçleştirecektir. Ba-
tı'nın. Askeri yönetim lere alerjisini biliyorsunuz. Dövize en muhtaç oldu­
ğum uz bu dönemde Yönetim i değiştirmek, durumu daha ağırlaş tınr ve
gelecek Yönetim in de başarısızlığına neden olur... " sözleriyle karşıladı.

Demirci " B u İ ş i a n c a k T u r g u t 'la b ir lik t e g ö t ü r e b il ir iz . " der ve

Ağır Bir Yükten Kurtulmuş Gibi Rahat Uykuya Dalar
Oysa Türkiye Dtş Borç Taksitlerini ödeyememekte
Hiçbir Döviz Transferi Yapamamakta
Dış Kredi de Bulamamaktadır
Devlet Tam Anlamıyla İflasın Eşiğindedir
Ufukta 24 Ocak Kararlan Görünmektedir
Başbakan Süleyman Demlrel. ülkeyi İçine düştüğü ekonomik darbo­
ğazdan çıkarmanın çarelerim arar. Başarılı olabilmesi İçin. İş bilen, bece­
rikli ve yetenekli İnsanlara »ıtıyacı vardır.
Demlrel hükümeti 25 Kasım 1979 Pazar günü güvenoyu alır. Anka­
ra'ya Başbakan Demlrel'ı kutlamaya gelen özaJ'ın çantasında bir de ra­
por vardır. Seçim sonuçlanyla İlgili tahlilleri, ekonomik sorunlara İlişkin
görüş ve öner DerI İçeren rapor...
İki dost. Başbakan'ın Güniz Sokak taki evinde karşılıklı otururlar. Eko­
nomik durum. Meclis çoğunluğuna dayanmayan bir azınlık hükümetinin
bu işin üstesinden nasıl geleceğini konuşur, durum tesbltl yaparlar, ö za -
l'a göre, durum çok krltktlr ve ciddi önlemler alnm alıdr. Dem rel de ay­
ın görüştedir, ancak öncelikle yoklukların ortadan kaldırılmasrva b r çare
bulunmasndan yanadır. Ozal'a birik te çalışmayı ve Merkez Bankası Baş­
kanlığı nı önerir, özal İse ekonomik konularla ilgili bürokrasinin 1970
operasyonunda olduğu gibi bir tek kişinin kumandasnda toplanmasını;
Maliye. Ticaret Bakanlığı. Planlama v e Merkez Bankasının mümkün ol­
duğu kadar tek elden yönlendirilmesi gerektiğini anlatır.
D e m ird in bu kez önerisi DPT Müsteşarlığı olur. özal. daha yetki­
li görev İstemektedir. İstediği makam Başbakanlık Müsteşarlığı dır. Ayn-
ca Planlama Müsteşar Vekzı de olmalı, boyfece ekonomi İle İlgili bürokra­
sinin kendisi tarafından, yani tek elden yonlenchrMmesl sağlanmalıdır.
Demlrel karannı verir. Ekonominin dümenini Ozal'a teslim edecektr.
"Bu İşi ancak Turgutla bırlfcte götürebiliriz." der ve a ğ r bir yükten kur­
tulmuş gibi rahat, uykuya dalar.
Başbakan ertsl gün O z a li çağır e. Ona: “ Yeni g ö re vin h a y ırlı uğurlu
o ls u n . A lla h ya rd ım c ım ız o lsun ka rd e şim . İş im iz ç o k , h e m e n b a ş la ­
m a m ız lazım . “ der. Ozal teşekkür eder ve İstanbul- dakı İşlerim tasfiye
edebilmesi İçin üç ğ jn İzm İster.
I Mart 1979 günü DPT Müsteşarı Bllsay Kuruc görevden alınır, ye­
rine vekaleten Turgut özal atanır. Başbakanlık müsteşan ve Devlet Plan­
lama Teşkiatı Müsteşar Vekili dir artık. Kafasında kurguladıklannı pratiğe
geçrme donemi başlamıştır.
Başbakanlık Müsteşarı ve DPT Müsteşan Vekili Turgut özal. Derm-
rel’e de sürekli danışarak, bir yandan ekonomik İstikrar programı hazır­
lamakta. bir yandan da IMF. O E C D ve Dünya Bankası gibi uluslararası ku­
ruluşlarla yoğun temaslar yaparak kredi bulmaya çalışmaktadır.
O tarh t e Türkiye'nin sadece petrol faturasının ayda 250 milyon
dolar tuttuğu, buna karşılık Merkez Bankası ndaki döviz miktarının
hiçbir zaman 50 milyon dolan geçmediği düşünülürse, özal'ın işinin ne
kadar güç olduğu daha iyi anlaşılır. Türkiye dış borç taksıtlerml ödeyeme­
mekte. hiç be döviz transferi yapamamakta ve dış kredi de bulunmamak­
tadır. Devlet tam anlamıyla İflasın eşlğne gelmişte, ö z a l ekonomik İstik­
rar tedbrlerl paketini hazrlarken ve uluslararası kuruluşlarla temaslarını
sürdürürken, birlikte çalışacağı kadroyu da oluşturmaya başlar.(246)
Ozal yıllardır beklediği frsatı böylece yakalamış oluyordu. Onun
am aa IMF'yl tatmin edecek "serbestleşme içinde tstkrar sağlama" prog­
ramı hazrlamaktı. Clkentn içkide bulunduğu kötü koşullar onun düşün-
celerlnl gerçekleştirebileceği ortamı fazlasıyla hazırlamıştı. H a k 12 Mart
muhtırasının baskısı altında bunalmış olarak "serbestlik" ve "özgürlük"
her ne ise kabul etmeye hazırdı. Bu yapılanmayı sorgulaması gereken si­
yasal kadrolar ve bürokratların büyük bir bölümü zaten susturulmuştu.
Kalanlar da ö za lin liberal rüzgarlan önünde savrulup gidecekti.

(246) Kuöay Doğan. T u rg u tO za l Belgeseli*. Türk Haberler A)anst 1094. s .Jl.

559
 Osm An lı Maliye Na/ın'nın Galata Bankerlerinden
Akıl icazet ve Kaynak Yaratma Talebinin 1979 Versiyonu
Müsteşar O i .i l B,ır*CT Ka i I c IIİ ye D .ın y y o r 'B iz b u p iya sa yı n a s ıl c a n la n d ır ım ? '

Cumhurbaşkanı F.Koruturk'un Generallere "70 sertle muhtaç durum

dayız. Herhangi bir harekete kalkışmayın ‘ demesi arcftndakl nedenler
gerçekten çok vahimdi. Bu vahim tabloya biraz sonra değineceğiz: ancak
ülkenin nasıl berbat bir durunda olduğunu be örnek vererek görelim.
Başbakanlık müsteşan Turgut ö z a l ülkenin içine düştüğü kötü malı d u ­
rum nedeniyle nasıl, nereden para bulacağını piyasa bankerlerinden Cev­
her ö zd e n (Banker Kastellb'e danışmak zorunda kalmıştı. (Nitekim da­
ha sonra Başbakan S.Demırel ve M a lye Bakanı İsmet Sezgin, devletti
döviz sıkıntısına çözüm olarak, yine aynı bankerin yasal olmayan yollar­
dan altn ve döviz kaçakçılığına İzin vereceklerdir.)

Başbakanı* Müsteşan T.öza l. Cevher ö zd e n e soruyor:

" Y a h u s e n ş u y a p t ığ ın s is t e m i b a n a b i r a n la t b a k a y ım .
S e n n a s ıl y a p ıy o r s u n b u n la r ı, b u İş i g ö t ü r ü y o r s u n ? ”

Cevher ö z d e n anlatıyor: 1979 yılında, aralık ayıydı zannediyorum

İstanbul Ticaret Odası Başkanı Nuh Kuşçulu bir gun bana telefon ediyor.
Diyor kİ. T u g u t Bey seninle görüşmek İstiyor. Hay hay dedim, ne zaman
gidebiliriz? Ne zaman istiyorsanız gidebiliriz dedim. Aradan 15 dakfca
geçti. İşte şu an. şu gün akşam gidiyoruz dedi. Peki dedim. Turgut Bey'ın
evine gittik. Gece saat 10. O zaman birinci katta oturuyordu. Kapıdan
İçeriye girdim. İçeride tur hayli kalabalık vardı. Turgut Bey de. o zaman o
mobtl telefonlar yeni çıkmıştı, bir mobll telefondan konuşuyordu bir oda.
Biz salondaydık, salonda kalabalık vardı. O zaman o şahısların kim ol­
duğunu bilmiyordum. A m a Devlet Planlama Teşkilatının şahıslan oklu­
ğunu söylemişlerdi bana. Sonradan öğrendiğim zaman, o akşam orada:
rahmetli Adnan Kahveci. Yıldm m Aktürk Profesör Ekrem Pakdemlrll
Hüsnü Doğan vardı. Daha buna benzer birçok üst düzey bürokrat ora­
daydı ve beni dinliyorlardı. Turgut Bey bana dedi kk 'Yahu sen şu yaptı­
ğ ın sistemi bana bir anlat bakayım. Sen nasıl yapıyorsun bunları, bu işi
götürüyorsun? ’
Bir defa dedim, b*. ben halkla bire b* konuşuyorum. İki: halkın İhti­
yacının ne olduğunu biliyorum, anlıyorum. Üç; bura materyal yetiştiriyo­
rum: ama halkın parasını da riske etmek istemiyorum. O nun »çin... 'Pe­
k i' dedi. ~neyapıyorsun se n ?' 'Büyük kuruluşların tahvilleriyle uğraşıyo­
rum. ' " k im d e n a lıyo rs u n ? " “K o ç , S a b a n c ı" dedim. "P eki b u n la r k e n ­
d ile ri s a ta m ıyo r m u ? " “N a s ıl s a ts ın ? " dedim, “y ü z d e 1 30 enflasyon

560
var. yüide 14 fa izle tahvll, b u İnsan AİmAZ. Yani p at asi o lan İnsan b u -
n a y a tırm a z ."
“P ek! ne y a p ıy o r b u n la r ?" dedi. “Tahvili Ihıaç ediyorlar. Ertesi g ü n .
satılmıştır, bitmiştir. Oysa kendileri bunu satn alıyor. Hem vergiden dü­
şüyorlar. kendileri para kazanmış oluyor, kendi tahvillerini kendileri almış
oluyor." 'P e ki'de d i. 'sen ne yapacaksın?' " b e n " dedim, b u n la rın 100
lira s ın ı 70 lirada n alıyo ru m . D e d iğ im g ib i ü ze rin e faiz İlave e diyorum ,
b u n u halkla p a yla şıyo ru m . Y ü zd e 5 puan. 6 p u a n g ib i b ir de m ü s s e -
se ye ka lıyo r. Tabii b u b ir d e ta ylı b ir İş. am a b en kısa k e s iy o ru m ."
D e d kİ. 'Ben sana demedim ml?~. 'Bu iş yüzde 5 He yüzde 8 arasın­
dadır. Cevherin payı. İşte, ikrar etti kendisi d e ." Dedi kİ: " Biz b u p iy a ­
sayı n a sıl ca n la n d ırm a ? " Yani eğer vakit olursa çok anılar var. onların
hepsini anlatmak İstiyorum size. Dedim ki. "Önce piyasayı canlandırma­
mız için önce millete güven vermemiz lazım. Bu güveni millete verme­
m iz lazım' dedkm. Dedi kİ: ’Nast bir güven?" ‘ Bir defa' dedim, "enflas­
yondan halkı kurtarmamız lazım ." 'E ve t onu düşünüyoruz.' dedi. "Tabii
ki bu zaman alacak' dedl.(247)

Borç Ertelemeleri O lm u ş u
Borç ödeyemez Duruma Dürülmesi ve
Ekonominin Yönetllemez Hale Gelmesi
Türkiye 24 Ocak + 12 Eylül Penceresinden
Açılan Rüzgarlara Teslim Olmak Üzere
24 Ocak 1980 kararlarının arifesinde ve onu İzleyen dönemde doruk
noktasına ulaştı. Kendi pazarlık gücü en az noktadayken IMF. Dünya Ban­
kası ve O E C D üçlüsünün pazarlık gücü doruk noktasndaydı. Nedeni. Tür­
kiye'nin 1979 sonunda yeni borç ertelemeleri olmazsa tekrar borç öde­
yemez duruma girmesi, taze krec» bulamazsa ekonominin yönetllemez
hale gelmesi olasiığıydı.
Ayrıca 1979'da artan petrol fiyatlar r»n I980'de yeniden yükselme­
sinin kesn olması karşısında. İhracat geliriyle petrol giderinin bile kar­
şılanmasının olanaksız hale gelme olasılığıydı. Bunlara dünyada kredi
faizlerinin yükselişe ve dolar değerinin artışa geçmeye başlaması eklen­
d i Nihayet, ülke kredi güvenirliğini yltrdkğl İçin, uluslararası ticari finans
kuranlarından kredi bulma olanağı da yoktu.

(247) M ehm et Alı Branç). Soner Yalçın 'T h e özal . Doğan Kitap. 2001. s.65-70.
 Türkiye Suudi A r«b b U n 'd «n Borç İstiyor Ancak Alamıyor

O E C D I979'da 989.3 milyon dolar kredi vermeyi taahhüt ettiği hal­

de. sadece 253.7 milyon dolar ödemişti. Oysa bir yandan O ECD ülkele­
rine olan borçlarn ertelenmesi, kredierln proje değil, program kredisi
olarak hem İvedi verilmesi, öte yandan taze kredilerin yılda 1-1.5 milyar
doların altna düşmemesi gerekiyordu. IMF onayı olmadan. Türkiye'nin
bu resmi nitelikli kredileri bile alması mümkün değidl. Hükümet bu ona­
yı alabtmek içki. IMF'nin onaylayacağını bildiği serbest piyasa ekonomi­
siyle ekonominin dışa açılmasına yönel A 24 Ocak 1980 programını ha­
zırladı. Ancak bu program ‘ nihai* * d e ğ i. bu yolda sadece bir başlangıçtı.
A dım ad m genişlenmesi gerekecekti. Türkiye. Dünya Bankası nın yeni
başlattığı ve "program kredisi" sağlayan "yapısal uyum" programından.
1980 yılında tekrar kredi almak istiyordu.
Ancak bu kredinin venlme şartlan aklıbaşında olan hiç kimsenin ka-
bui edeceği türden değildi. I950'lı yıllarda başlayan Batıyla eklemlenme
çabalan ve serbest pryasa ekonomisi koşullarının artık alışdan ve bilinen
kurallarının çok ötesinde Türkiye'nin ekonomik ve mail yapısını, piyasa­
lar tamamen Batı'nın denet m ine bırakan yaptırımlar İçeriyordu.
Türkiye İçinde bulunduğu olağanüstü koşullar nedeniyle bir tercih
yapmaya zorlanmakta. adeta ölümü göstenp sıtmaya razı edilmekteydi.

Türkiye Dünya Bankası ve IMF Kıskacında

“B u A d a m l a r ç ı l d ı r m ı ş ,
b u n u İm z a la y a n la r ı İp e g ö n d e r ir le r ."
I rr .n Ç o U şan

Dünya Bankası İstenen krediyi çok ağır koşullar altında vermeyi

kabul etti. Bu şartlar öylesine ağır ve dayatmacıydı kİ.
Eski planlamacı Emin Çölaşan tepkisini şöyle dile getiriyordu:
‘ Bu Adamlar çıktırmış, bunu imzalayanları ipe gönderirler.'
Türkiye adna bu ağ» şartlan kabul eden başbakan Süleyman Demi­
re!. Müsteşarı Turgut özal'ın taahhütleri özetle şöyleydl:
• Devalüasyon yapdarak TL'n ln değeri dolar karşısında
düşürülecek.
• İthalat serbestleştirilecek.
• Yeril sanayii yasaklar ve kotalarla korunmayacak.
• Kesimlere verilen fiyat sübvanslyonlan kaldınlacak.
• Ö/el kesimin ön planda olması sağlanacak.
• Yabana sermaye teşvik edilecek.

562
 • Bütün Üretim kesimleri >Abancı sermayeye Açılacak.
Bunun İçin bütün kurumsal düzenlemeler gerçekleştirilecek.
• Kârlı olmayan projeler durdurulacak.
• Kİtler bütçeye yük olmaktan çdcanlacak.
• Uygulamalar devletçilikten uzak olacak.

Dünya Bankası na, yapısal u y u n kredisi alabilmek İçin yapdan bu ta­

ahhüdü. yeterli olmadı bunu IMF'ye yapılan başka taahhütler İzledi. T I r ­
kiyenin 1980-83'ü kapsayan 3 yıllk bir stand-by anlaşmasının İmzalan­
ması İsteniyordu.
IMF'ye verilen niyet mektubunda şunlar taahhüt ediliyordu:
• Türkiye ekonomisinin giderek daha fazla serbest piyasa ekonomi­
sine dönmesi sağlanacak.
• Enflasyonu durdurmak İçin sıkı para polltkası uygıianacak. bu
amaçla krect tavanları konacak.
• Akaryakıt fiyatları, tanm ürünleri taban fiyattan. KIT fiyatları enflas­
yonu önleyecek biçimde ayarlanacak. KfT fiyatları bu kuruluşlarca ser­
bestçe saptanacak.
• Kamu harcamaları kısılacak, ama enerji yatıranları bundan etkien-
meyecek.
• Faiz oranları artırılacak ve fon pıyasasnda rekabet koşulları gerçek-
leştrlecek.
• Ücret anlaşm azlarının. yürürlüğe konacak ekonomik program
çerçevesinde çözümlenmesine çalışiacak.
• Döviz kuru. Türkiye'nin rekabet gücünü sağlayacak blçande değiş­
ken olacak, ckş yardım sağlanmasını izleyerek de serbestleşmeye geçie-
cek.
• Borç yönetimine özen gösterilecek ve vadesi geçmiş borç tutannın
artmamasna çalışılacak.
• Hükümet alınacak ekonom* önlemler konusunda IM Fye sürekli
danışacaktı.
29 Aralık 1982 kararlan da olarak bilinen kararların da temeli de
böytece artmış oluyordu. 1979-1983 arasındaki 5 yıl İçin O ECD'nln ta­
ahhüt ettiği 4.42 milyar dolar kredinin 1.13 milyar doları ödenmedi, ge­
risi kullanıldı. IMF'den net kullanım yaklaş* I milyar dolar oldu. Dünya
Bankası ndan sadece program kredisi ktiIanımı 1.3 milyar dolara ulaşa
Ayrıca Suudi Arabistan 400 milyon dolar. Islâm Kalkınma Bankası 340
milyon dolar. OPEC Fonu 400 milyon dolar. Avrupa İskân Fonu 400 mil­
yon dolar program kredisiyle katkı yaptı. Iıracat kredileri dahil, ayrıca
5.75 milyar dolar tutamda proje kredisi alınabildi.

563
 Dönemin Başbakanı Süleyman Demlrel. Başbakanlık Müsteşarlığına
getirdiği Turgut Ozal'a; 1979 sonunda, yeni bir ekonomik Istfcrar prog­
ramı h aula m a görevi verdi. IMF'nln İstekleri doğrultusunda kısa sürede
h avlanan program; Türkiye'yi, tek taraft ve tam olarak yabancı serma­
yeye açıyor, tarım, ticaret ve sanayide ulusal hedeflerden vazgeçiliyor.
Türk lirasının değer kaybını hızlandtfan günlük kı* ayarlamalarıyla, deva­
lüasyon sürekli hale getiriliyor, milli kambiyo rejiminden vazgeçiliyor. "İt­
halat liberasyonu* acfcyla dışalım serbest hale getiriliyor, kotalar kaldınlı-
yor v e kamu yatırımlan kısılıyordu. KIT'lerin özelleştrlleceğl. temel ürün­
lerde destek fiyatlarının kaldınlacağı. ücret artışlarının düşük tutulacağı,
tarım ürünlenndekl taban fiyatlannın sınırlanacağı açılanıyordu. 1980 yı­
lı başnda 47 lira olan bir Amerikan dolan, yıl sonunda 90 liraya çfcıyor.
programa karşı gösterilen toplumsal tepki. *lç savaş* haline gelen terör
eylemleriyle. Türkiye'yi karanlık bir kaos ortamına sürüklüyordu. Hazır-
lanmakta olan *24 O cak kararlan", ancak 12 Eylül gibi bir "demir
yumrukla" uygulanabilirdi. Nitekim öyle oUcaktır.(248)

Birinci Planda Ne HuyAİlerle Yola Çıkılmıştı

Planı Pilav Yapanlar Sayesinde
önce 1950’lerin Daha Sonra da 1970'lerln
Sonlarında Ekonomi ve Mâliyede Beliren Istikr Alsızlık
Türkiye’yi 1978 79 da Tekrar Mail İflasa Sürükleyecektir
Tarih Tekerrür Edecek
Geçmişten Ders Alınmayarak
Daha Sonra N k e Krizlere Girilecektir

Kenan Mortan ve Cemil Çakmaklı nın "Yatınm Bereketi Döviz Yutu­

yor" dediği 19701 ydlarcla Türkiye'nin olası A ET üyeliği dikkate alınarak
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda benimsenmesi öngörülen IS yıllık
kalkvıma stratejisi İptal edilmişti... Bunun yerine. 22 yıllık bir ‘ Yeni Stra­
teji* yazıldı. Türkiye'nin bu süre İçinde İtalya'ya ulaşmayı hedeflemesine
karşıl* *Yenl Strateji* aslında toplumun fedakarlık ölçüsünü değiştiriyor­
d u Ç ünk ü Birinci Plan'ın 15 yıllık stratejisine toplumsal fedakarlık İl­
kesi, "her kesim kendi ölçüsü İçinde tasarruf yaparak kalkınma ha-
1248) '2 4 Ocak Kararlan*. 1960 den 2000'e 20 yıl boyvrıca a d m adım uygıiandı. U y­
gulamalar sonucunda buğun Türkiye de. m a l sermaye spekülatörleri, "kara para* sa­
hipleri. borsa sim şarlan ve uluslararası >iıke« ortağı, holdingler dışında. hainden
memnun olan hiç kimse kakrıadı. Türk ekonomisi. 1999 yılında, kinci Dünya Sava-
şt'ndan sonra ilk kez % 6 4 küçüldü Dünya Bankası verilerine göre. Türkiye'de gelir
dağılımı. Taruanya Uganda ve Rum da dan bile daha bozuk hale geldi. 133 dünya ül­
kesi içinde son 25 ülke İçine girdi. İşsizlik ve yoksulluk arttı.
rek e t İn e katılsın" diye formüle edilmişken. Üçüncü Planda lüks tüke­
timin sınırlandırması bir yana, artık bu tür malar 'harcıalem' olarak sı­
nıflandırılıyor. Türkiye'nin tAvamjf açığının ücret ve maaşların do n d u ­
rulmasıyla kapatılabileceği açık seçik söyleniyordu.
1973-1978 döneminde sektöre! büyüme hedef ve gerçekleşmeleri
şöyle olmuştu:
Hedef(%) Gerçekleşmece)
Tanm 4.1 3.1
Sanayi 12.0 7.6
İnşaat 7.2 6.6
Ulaştırma 7.2 7.8
Konut 5.9 8.2
Hizmetler 6.3 7.7
Yurt ȍi gelir 6.8 6.1
GSM H 7.0 6.9

Yatırım G SM H
Hedef (% ) Gerçekleşme C%)
Genel 21.3 16.1
İç Kaynaklar 19.4 15.5
Dış Kaynaklar 1.9 0.6

Üçüncü Plan döneminde sanayinin İlk kez tüketim maları lehine bü­
yüyor. bu kesimin sanayi yapısı İçindeki payı % 5 0'ye ulaşıyordu. Ölçüsüz
ve programsız özel kesim yatınmlarnın giderek arttığı bu plan dönemin­
de. % 4 3 olarak hedeflenmiş özel yatrım payı toplam yatırımlar İçinde
neredeyse % 5 0 'y l buluyordu. Poltlkacılar buna "yatınm bereketi* adım
veriyordu. Am a bu türden hedef ve program dışı yatınmlann ne menem
bir 'd ö v iz yutan sanayi* yapısı ortaya çıkardığını. Türkiye 1978 petrol şo­
kundan sonra bir teneke gaza muhtaç olduğu günlerde açık seçk anla­
yacaktı.
Yatıranların milli gelir içindeki payı aşağı yıAarı tutturulmuştu. Ama
bu kez de İç ve clş kaynaklar arasndakl makas ciddi olarak açılıyordu.
Üçüncü Plan dış kaynaklara dayalı yatırımların toplam yatırım İçindeki pa-
y r » binde 8 olarak öngörmüşken, bu pay dönem sonunda %4.2 olmuş­
tu. Üstelik dış kaynak dediğimiz, artık ne O E C D n ln düşük faizli konsor­
siyum kredileri, ne de Dünya Bankası nın proje kredileriydi.
Bu kaynak, adına 'petro-dolar* denilen. Arap ülkelennın petrol geli­
ri fazlasını Batılı bankalarda blrfctrdlklerl fonlardı. Sağlanması kolay olan
bu fonların en önemli özelliği, kısa vadeli oluşuydu. Bir başka anlatımla,
bu krediler kısa dönemde etkisini gösteren hormon kaçlarını andın-

565
yordu... Nitekim dövize çevrilebilir mevduat olarak uygulanmaya alı­
nan bu krediler, Türkiye'nin mail yönden felç olduğu 1980 yılında
ciddi b k miktara ulaşmıştı.l249)

Aralık I979'da Türkiye'nin Gündemi

Hükümet “Ekonomik dar boğazı nasıl aşanz?"
Pahlar “Nasıl müdahale ederiz ?“
IMF "istikrar programının başarı şansı var mıf
Ülke gidişatının kötüleşmesi üzerine. 27 Mayıs öncesinde de benzeri
bk Tırkiye gündemiyle karşı karşıya kalınmışa. Ancak Aralık I979'un ko­
şulları Mayıs I9ü0 koşullarna göre çok daha kötüydü. Sadece btantni ve
Ankara'daki üniversitelerde ve üniversiteye yakn meydanlarda yaşanan
kimi protesto eytemlen vardı. Bu eylemler sonucunda birkaç kişi ölmüş,
az sayıda kişi yaralanmıştı. Oysa I979'a kadar gelen birkaç yıl içinde ey­
lemler tüm ülke genelinde, üniversite ve eğitim kurumlarından özel ke­
simden devlet kurum ve kuruluşlarına kadar yayılmış, öki sayısı binleri aş­
mıştı. Asayiş sağlanamıyordu.
O günler İçinde art arda gelen önemli olaylar şoyieydr.
Adana Lmnıyet Müdürü Cevaf Yurdakul, düzenlenen sufcastle Öldü­
rülüyor. cenaze torenlennde olaylar çıkıyor. PolDtR'll polisler. PolBIR'lı
polislerle çatışıyor. İstanbul Üniversitesi Siyasal Btlmler Fakültesi Dekar»
Üm it Yaşar Doğanay Öldürülüyor. Abdi İpekçi nin katili Mehm et A li A ğ ­
ca tutuklu bulm duğu askeri ceza evinden kaçıyor. İktisat Fakiitesl'nden
Prof. Dr Cavh O rhan Tütengll yol ortasında vurularak öldürülüyor, kahve­
haneler ve otobüs duraklan taranıyor, onlarca kişi bu saldırılarda yaşamını
yitiriyordu. Tüm bu kargaşa İçinde uyarı mektubu yazma karama varan
generaller Be mektubun İçeriğini tartışıyor, radyodan okutup okutmama
konusunda anlaşma yapıyorlardı.
Generaller mektup hazırlığındayken, terörde birden bire arttı. İstan­
bul'da 4 Amerikalı öldürüldü, sorumluluğu MLSPB (Marksist LenMst
Silahlı Propaganda Birliği) üstlendi. Beşiktaş'ta bir kahve bombalandı. 5
kişi öldü. TB M M 'ye bomba İhbarı yapıldı. M edB birbirine girdi. Tunceli
Savası ve MHP Çankaya İçe Başkanı öldürüldü.

“Özal kaçırılmayacak bir şans. "

IMf Heyetinin W M h«gton dan gondetdgı eelgrattan.

Artık günlük yaşamın bir parçası haüne gelen IMF heyeti de aynı gün­
lerde Ankara'da hem havayı kokluyor, hem de Demlrel'ln atadığı Turgut

(249ı Kenan Morlan. Cemi Çakmak!. * g e ... > 273

506
Ozal'ın hazırlamaya başladığı "Ekonomik Paket "in içeriğini tartışıyordu.
IMF heyeti. Ozal'ın yaklaşımını büyük memnuniyetle karşılamasma rağ­
men. Washlngton'a yolladığı giril telgraflarda Türkiye'deki kargaşa orta­
mında yem programın başan şansının İlk kez gölgelendiğini vurguluyor­
du. “Buna rağmen yeni hükümete destek vermek zorundayız.' diye bi­
ten bu telgrafta. O ral ın 'kaçırılamayacak bir şans' olduğu vurgulanıyor­
du. Oemırel. bir yandan ekonomik paketi hazırlattırırken, ote yandan da
anarşiye karşı savaş açmıştı. Demlrel'ı memnun eden Ozal’ın atanmasın­
da sonra IMF'den gelen olumlu sinyaller ve Dışişleri Bakanı Hayrettin
Lrkmen'ln Brüksel'den g e trd ğ ı İyi haberlerdi.

M u it ç ja n T u ğ u ! Ö u l l» M t k o n u y o r d u D e m irc i e g id e re k .

“A b l b i z i m l f n e o İA C A k ?
D u r u m h e r g ü n k ö t ü y e g k l l y o r . . . ” dedi.

2 Ocak saat 11 OO'de Cumhurbaşkanı F.Korutürk. Demırel ve Ecevıt'ı

Köşk e çağırarak TSK'nın görüşüne alt mektupları verdi. Bu siyasi partler
İçin karşılıklı suçlamalardan öteye gitmeyen bir girişimdi. Zaten mektu­
bun içeriği çok ılımlı, btlnen ve alışılmış sözcüklerden ibaretti. Ancak De-
mirel'ln elinde paşaların en can alıcı dertlerine çare olacakı!) yani Cum ­
hurbaşkanı nın darbeyi erteleten mail ve ekonomik flaşın çözümül!) İçin
İyi bir aktör vardı: Müsteşan Turgut özal. Zaten Ozal da durumu İzliyor
ve bir fırsat kolluyordu. Begün D e m irdin odasna geldi ve:
"Abl bizim İş ne olacak? Durum hergün kötüye gid iyo r..."
Demırel: ' Hele bekle biraz daha Turgut: şu askerlerin durumu belli
olsun, ben sana haber veririm: ne olup bittiğini tam olarak bir gö re lim .."
T.Ozal: "Abl. benim bir fikrim var: askerlere ekonomik durumu an­
latmakta fayda görüyorum. Sağdan soldan birtakım adamlar bu konu­
da dolduruş falan da yapıyor olabilirler gideyim orada herşeyl açıkça
b ir anlatayım; İsterseniz hem de yeni programa alıştırmış oluruz; bir
haberleri olsun neler yapdacağı konusunda bir brifing vereybn..."
Demırel: "İyi 6kır... Kim i arayayım?"
T.Ozal: "Genelkurmay 2. Başkanı Orgeneral Haydar Saltık Paşayı ara. '
Sonuçta randevtiar alndı
Brifing <m Genelkurmay Başkanlığı'nda 8 Ocak 1980 salı günü top­
lanıldı. Salonda. Genelkurmay Başkam Evren İle birlikte Kuvvet Komutan­
ları ve sayıları 20 dolaylarında olan general ve amiral vardı; ayrıca konuy­
la İlgili bazı kurmaylar da salonda yerlerini almışlardı.
özal yakn geçmişten söze başladı. 1950'den sonra kalkınma hamlesi­
nin yeniden başlatıldığını. 19601ı yıllarda Türkiye'nin Tlanlı Ekonomi Dö-
neml ne girdiğini ve bu yıllarda Sol Fikirler in ortaya çktığım. 12 Mart ola­

567
yının Türkiye'de kakınma çabalannı buy\* ölçüde engellediğe anlattı
ö z a l konuşmasına devamla: 'Siyaset, ekonomi ve askerlik bugünler­
de pek birbırlennden ayrılmıyor: ancak, bunlar birbirinden çok farklıdırlar:
ekonomi bir ilimdir: tur tekniktir: siyasete de. askerliğe de benzemez: bu
gibi konularda çok dikkatli olmak lazımdır. O zaman kaçırdığımız bu pro­
jeleri şimdi yapmak İstersek, bunların finansmanını nasıl sağlayacağız?
Türkiye, bugüne kadar sloganlarla çok zaman kaybetmiş ve ekonomik
gelişmede ge ri kalmıştır, bu Sol Sloganlar la İstanbul Köprüsü ne. Keban
Barajı na bile karşı çıkıldığı yüksek malumlannızdır.. E ğ er bu yıl. en kısa
zamanda a d d ı tedbirler alamazsak. KİT açıklan çok büyük boyutlara ula­
şacak ve ekonomi, tam anlamıyla çökecektir: bugün. İçinde bulunduğu­
muz şartlarda, yatırım ve üretim düşerken enflasyon ve karaborsa artı­
y o r: gerekli tedbirler, en kısa zamanda alınmadığı takdirde, orta sınıf çö­
kecek ve yok olacaktır; size şunu açıkça belirtmek istenm kİ. siyası anar­
şi kadar, ekonomik anarşi de tehlikelidir, her İkisi de Devlet I yıkabilir...
... Sayın Genelkurmay Başkanım; sayın komutanlar: bu durumdan çı­
kış yolu zordur, halktan fedakArlık İstemekten başka çaremiz yoktur: g e r­
çekler anlatılırsa, halk fedakarlık yapar: bunun İçin. 3 veya 4 yıllık bir sü­
re İçin fedakarlığı gö ze almalıyız. Bugün, toplu sözleşmelerde alınan üc­
ret çok aşın boyutlara varmıştır: bu artıştan yararlanan İşçi, enflasyona ne­
den olduğunu bilmeden sevinmektedir... şunu da söyleyeyim kİ. b iz ha­
yal kurmuyoruz ve gerçekçiyiz: ciddi tedbirler alınırsa enflasyonu bu yıl
%SO'ye. sonra da %2(Xye çekeriz. *

Cumhurbaşkanı “70 cente muhtaç olan bir ülkenin

tankları da çamura batar, yürüyemez” dememiş mıydı?
iş te T a n k la n Y ü r ü te c e k A d a m K a r ş ı U n n d a D u r u y o r d u
T a ş a L u ö z A İ 'd a n Ç o k E tk ile n m iş le rd i

Paşalar, ö ra l'ı büyük bir İlgiyle dinlediler; sorular sordular. Özal. bun­
lara tek tek cevap verdi; kentleşme, nüfus artışı, KIT'lerin durumu, toplu
sözleşmeler, ücret artışı, enerji sorunu, yatıranların durumu, fiyat v e üc­
retlerin dondurulm ası ödemeler dengesi, dünyadaki ekonomik durum
gibi konularda çok sayıda soru ortaya atıldı.
Brringten sonra. Genefcurmay Başkanı Evren'ln odasında çay içildi. Ev­
ren şöyle dedi: 'Bize, ekonomik konulan ve ekonomik durumu çok açıkça
anlattınız, hatta bana kalırsa, beklemediğimiz kadar açık anlattınız; Uk defa
burada bu kadar açık oldu: çok teşekkür ederiz, aslında bu konuların radyo
ve televizyonda da halka böyle anlatılması gerekir; çok faydalı olur."
Paşalar aradıkları adamı, özal da kendi programını uygulatacak k ı­
lıçlı paşaları bulmuştu. Ancak bu buluşmanın bedeli Türioye için çok ağır

568
olacaktır.(250) Büyük SermayemÖzal-Paşalardan oluşan 24 Ocak koalisyonu
böylece kurvimuş oluyordu. / '

Dem kel. "Büyük zararlar gö rm e İhtimalimiz var’ . , '---7

ö z a l ‘ D u ru m fevkalâde kritiktir, hiçbir g ü ç devletin
çöküşüne mam olamayacaktır.' dediler ve
2 4 O c a k İs tik r a r r a k e t i n i A k t ıla r
H e m D e N e A ç ı$
I D o la r 4 7 T i d e n 7 0 T i y e

Demir el ve özal. hazrladfclan İstikrar program nn toplumda şok etkisi

yapacağını Myorlardı IMF dayatmalan nedeniyle akkklan karartaryenltf yu­
tulur cinsten değildi. Bu nedenle önce Maket telallığı yapmaya karar verdi­
ler. Myet befcdr; toplumu ölümü gösterip sıtmaya razı edeceklerdir.
Bakanlar Kurulu. 24 Ocak 1980 Perşembe günü toplanır. Herkes he­
yecanlıdır. İlk konuşmayı Başbakan Demlrel yapar:
‘Arkadaşlar, bugün Türk ekonomisini kurtarmak İçin çok önemli ka­
rarlar alacağız Bu revolüsyoner (Devrim di kararlan, içinde bulunduğu­
m uz durum nedeniyle almak zorundayız. Bu kararlar alındığı zaman, si­
yasi misyon olarak büyük zararlar gö rm e İhtimalimiz vardır. Ancak, alma­
dığım ız takdirde memleket büyük zarar görecektir. Bu durumu sîzler de
bizim gibi İçinde yaşıyorsunuz, nelerle boğuştuğumuzu çok İyi biliyorsu­
nuz. Ekonomiyi çok kısa surede İstikrara kavuşturamadığımız takdirde
m isyonumuz bitecektir. Durum fevkalâde kritiktir. ’
Söz sırası û za l dadır. Türk ekonomisinin durumunu aynntiı şekilde
sergteyen özal. bu kararlar alınmadığı taktirde ekonominin batacağını

(250) Ben Sabancı Grubunda (Sasa) çakşmaya başiadğm da (1975-1980). T.Ozal

genel koordinatör ve yatnm-flnanSman müşavirliği yapmaklaydı. Birkaç toplantıya
birikte katıldığımız oldu. Düşünce, proje ve B z M te önerilerinin tamamı oportünist,
yapay ve köşe dönmeciydi Kısa vadede Çok avantajlı görünebflyordu. ancak orta
ve uzun vadede h*Ç de elverişli değildi Bu göreve devam edemet! ve aynldı. Son­
radan polltkaya gireceğini duyduğumda. "Eyvah T ü rk iy e W demiştim. A.Mende-
res ve D enirdin fchd kuşak Amerfcancı. ancak daha muhatazakhr versiyonu oian
T özal m MonetariSt polltkalanyia. "hayana en h a k ik i m û r j ld r v y d n g d r ." mantı­
ğıyla denetimsiz, savurgan, " a çak k ap ı" ekonomisi uygulayarak. Türkiye'yi ulusla­
rarası tekelci kapfcakzme açan soSyd devleti ve kamu yaramı öt eleyip "İşini bU-
rne"yt çarpıtılmış özel sektörcülüğü teşvfc eden, özlemi çok. ImkAr» yok toplumu­
muza İthal malarından oluşan, cezbedld İÇ pazar sunan ö z a l Çağöşı kalmış bkkaç
mevzuatı değiştirerek, ‘ dönüşümcü')!). ‘retormcu'O) dacaktr. Türkiye'nin gerçek
ten nas4 bk dönüşüme uğradığını. 90 lı y*arda «manan ve 2000lere gkefVen ve
sonrasnda patlayan krizlerle sarstdrğımızda. horturneu ve mafyalaşmış, dünyann
en borçlu ökeler kstesinkı en başlarında yer alckğmzda anlayablecektlk. (E.Yavü

569
vurgular ve şunları söyler-. "Bu tedbirler alınmadığı takdirde ekonomik
durumun süratle bugünkünden kötüye gideceği muhakkaktır. Nitekim
son iki yılda alınan yanm tedbirler bile bu gidişi durduramamştır. Enflas
yo n artışı I979'un son aylarındaki temposu İle devam etse bile. 1980y ı­
lında muhakkak % 120'yi aşacaktır. Enflasyon artışı ücretle çalışan büyük
grubu dayanılmaz sıkıntılara sokacaktır. Karaborsa kaçalıçlık genişleye­
cek. haksız kazanç sağlayanlar artacaktır. Getir dağılım fevkalade bozu­
lacak. aşın kazanç sağlayarak lüks yaşayanlar yanında fakirlik yaygınlaşa­
caktır. Yatırımlar İyice azalacak, işsizlik dayanılmaz boyutlara varacaktır.
Son yıllara gelinceye kadar memur, subay. İşçi, esnaftan meydana gelip
büyüyen orta gelir grubu ortadan kalkacaktır. Bu suretle hızla gelişen
ekonomik anarşi yurt içindeki anarşi ve terörü süratle artıracaktır Netice­
d e h içb ir güç devletin çöküşüne m ani olamayacaktır. Üzerinde duru­
lacak esas nokta, tedbir alınmadığı taktirde halkımızın büyük çoğunluğu­
nun büyük sıkıntı İçine düşeceği, buna karşılık nlsbi olarak bir avuç kara­
borsacı ve kaçakçının büyük paralar kazanacağıdır. Bu manada tedbir al­
mamak büyük halk çoğunluğunu hiç düşünmemekle bir olacaktır. Buna
mukabil Türkiye bir karaborsacılar cenneti olacaktır..."

2 4 O c a k K a r a r la n Ö z a l İle ö z d ( ! ) ( ? ) D ö n e m *
•

• 24 O cak kararlarının tk maddesinde yüksek oranlı devalüasyon var­

dır. ABD doları 47 liradan 70 liraya çıkarılır. Devalüasyon ve gerçekçi kur
ayarlamasıyla, devletin bu alandaki müdahalelennın azaltılması ve ckş ti­
caretten doğan rantlann ortadan kaldırtması amaçlanmışta.
Başbakanlık Müsteşan ve D rT Müsteşar Vekili Turgut özal. devalüas­
yon oranının yüksek tutulmasına yöneltilen eleştlriere şu cevabı verir:
Türkiye, yabancıya daha fazla muhtaç olmamak İçin bu devalüasyonu
yapmak zorundaydı. Doları 56 lira da yapabilirdik. Bu. belki bugünün
meselesini çözerdı. Ancak, üç a y sonra tekrar ayru duruma düşerdik."
• Tedbrlerın temel amacı, ekonominin serbestleşmesi ve fiyatlann
serbest bırakılmasıdır. Bunun ilk adımı ‘ Fiyat Kontrol Komitesi’ nın kaldı­
rılması olur. Amaç, ikili fiyat nedeniyle ticaret sektöründe oluşan ranttan
bertaraf etmektir.
• KfT ürünlerinin fiyatlan da serbest bırakılır ve KIT'lere o yıllarda sağ­
lanan yüz milyarlarca liralık devlet desteği kaldırıl». KfT ürünlerinin bazıla-
n temel mal ve hizmet sayıldığından, fiyatlar o güne kadar Bakanlar Kuru-
lu'nca kararlaştırılmaktaydı. 24 Ocak kararlarıyla, ‘ temel mal ve hizmetle­
rin tanımı yeniden yapılarak elektrik. kOmür. gübre, demiryolları, denlz-
yolan taşımacılığı dışındaki ürün ve hizmetler” bu tanımın ckşına çıkarılır.
• Birçok sanayi girdi m alam daki fiyat tesbltlnln piyasa kurallarına ve

570
gerçekçi fiyat mekanizmasına göre yapılması için, ara malanndakl süb­
vansiyon asgariye İndirilir. Şeker, çay ve Sümerbank ürünleri gibi temel
tüketim mallan nd* sübvansiyon tamamen kaldmlır. Bu uygulamana ıfc
sonuçlanna göre. 1979 yılında 61 milyar liraya ulaşmış olan sübvansiyon.
1980'In ık altı ayı sonunda sadece 16 milyar lira olarak gerçekleşecektir.
(Oysa önceleri KIT'lerin fon ve kaynaklan yağmalanrmştı )
• Yabancı sermayeye d e yeni teşvikler getirilir. 6224 sayılı Yabancı
Sermayeyi Teşvfc Kanunu na göre, gelecek yabana sermayenin esasla
rm göstermek üzere çıkanian kararnamede, yabancı sermayenin İştirak
İzinleri belirlenir. Toplam sabit yatırmın tutannın 2 milyon dolar 4e 50
milyon dolar arasında bulunması, yabancı sermayeye İştirak mlktannn
% 10 dan aşağı ve %49'dan yüksek olmaması kararlaştırılır. Yabancı ser­
mayenin iştirak oranlan da genişletilir. Alınan İstikrar tedbirlerinin en
önemlilerinden bin de. daha önceki tasarruftan likit hale getirmek ve ban­
kalara çekebilmek amacıyla faiz oranlarının serbestçe belirlenmesine im ­
kan sağlayan "faiz Kararnamesi" olur. I Tem muz I980'de yürürlüğe g i­
ren kararnameyle. Türk bankaalık tarihinde yeni bir donem başlatılır. Ka­
rarname İle birlikte bankalara kredi ve tasarruf faizlerini serbestçe befcrle-
yebılme. ayrıca 6 a y ile 2 yıla kadar vadeli "Ham iline Yazılı Mevduat
Sertifikası" çıkaraMme olanağı sağlanır. Bunlar daha önce gördüğümüz
Dünya Bankası ve IMF'den kaynaklanmış dayatmaların sadece bir kısmın­
dan ibaretti. Ou* ;*> btı-ot/oi o tr u y * * p o m < u O M g a ıU jo o O a * t * n
p ı o r a r t r ı y f v ^ ljn « î k i ». t u v r b ttf d rl 1 2 lyHâ t o n z u r d a mg4ndr*ft«tcfc
T.O zal'ın kafasındaki Türkiye'nin nasri olacağını anlamak İçki
beklemeye gerek yoktu. Kutlay Doğan'ın dediği gtoı 'Hukuk kuralları
onu sıkardı. "<2S I ) Türkiye'nin derck para değil miydi? Nereden gekrse
gelsındı! Doğru bilgilendirilmeyen. daralmış, bunalmış toplum da önceleri
bunu pek umursamayacak, hatta memnun olacaktı. İşte boylece ö z a ili m
de denilen "yozlaşma" ve "paragöz hrsatçı "lar devri açılmış oluyordu.
Aşağıda seçilmiş örneklerde görüleceği gibi, tüm etik kuralları bir ya­
na bırakan 24 Ocak darbesi koalsyonunun nasıl çakştığn bazı örnekler­
le gösterelim.

Darbe hazvlıgı içindeki generaller büyCfc sermaye tarafından destek ten!yor .

" N e d u r u y o r s u n u z Pa ş a m ?
Görmüyor musunuz Vatan e l d e n gidiyor!”
“Komünizm h o r l İ A d ı ! "
Demrrei Hükümetinin uygulamaya koyduğu *24 Ocak Kararlan*,
ö ze l Sektör ü memnun etmişti; ancak şimdi sermaye için gereken ıstik-

12511 Kuday Doğan. Tu gu tözal Belgeseli’ . Türk Haberler A|ansı. 1994. s-JI.

571
rar yoktu: mutlaka bir şeyler yapılmalıydı. B«r şeyler yapabilecek tek güç
olarak, tabı Sllahfc Kuvvetler görülüyor ve Işadamlanmu. İkili ziyaretler ya
da kokteyl veya davetlerde karşılaşt*Jan paşalara, açık biçimde: 'N e d u ­
ruyorsunuz Paşam? Görm üyor musunuz Varan elden gid iyo r!' diyorlardı.
Basmn önemli bir bölümü, olayları sayfalarnda veriş biçimiyle, manşetle­
re koyduğu kelimeler, anlamlı cümlelerle, art* aç* brçımde. Asker'I çağı-
nr olmuştu: 'Bunu kim durduracak?" veya Te rö r ün sonu yok!" şeklinde
başlıdan, birkaç günde bir yayımladığı gfcl: bir bölümü-. "Komünizm hort­
ladı!’ diğer bir bölümü: 'Faşizm'ln ayak sesleri!' manşetleriyle, bilerek
veya bilmeyerek 'M üdahale' gerekliliğini vur gülüyorlardı. Bu telaşın bir
nedeni de: Sol Kanat in Sag'dan. Sağ ın da Sol Kanat tan gelecek veya o
renkte bir asken müdahaleden kuşkıianmasıydı. Pofctıkacılar da. tam bir
şaşkmlık İçindeydiler: askerteh ziyaret edenlerin sayısı giderek artıyordu:
örneğin: Adalet Partili SeUhaMln Kılıç m bir komutana. ‘Artık bizden bir
şey beklemeyin, ne yapacaksanız yapın!" demesi. Adalet Partisi tabanınm
"Müdahale İstediği" şeklinde bir İşaret olarak nitelendiriliyordu.(252)

. 2 4 O c a k K a r a r la n
N e d e n K ı lı ç lı B ü r o k r a t la r a U y g u la t ıld ı?
TUSİAD Kurucusu Vehbi K o ça göre.
P a rla m e n to v e d e m o k ra s i y a v a ş . A s k e rle r
b iz im İs te d ik le rim iz i d a h a ç a b u k y a p ıy o r.

Sanayici ve İşadamlarına darbe yapılması konusunda askerlen kış­

kırtmalarının gerçek nedeni, üfcenln İçinde bulunduğu koşullann da öte­
sinde 24 Ocak kararlarının uygulamasında Dem ird in ve bürokrasinin İşi
ağırdan alması yatıyordu. Bu uygıiam ayı yapsa yapsa k*çk memurlar
yapabilirlerdi. Bunun en çarpıcı kanıtı TÛSİAD (Türkiye Sanayici ve İşa­
damları Derneğil'ın kurucusu Vehbi Koç'un 24 Ocak kararlarıyla ilgili
olarak yaptığı aç*lamada tespitleri ne demokrasiyle ne de hukukun üs­
tünlüğüyle örtüşmüyordu.
Koç'a göre-. 24 Ocak kararlarının 12 EyM den önceki ve sonraki dö ­
nemde uygulama farklılığım açıklaması şöyledlr: "Büyük fark şuradan
ileri gelmektedir. 12 Eylül harekâtından önce her şeyi demokratik bir sis­
tem altında yapmak zorundaydık. Bu da karar almak, yasa y a da yönet­
melik çıkarmak İçin aylar geçmesini gerektiriyordu. Yani her şey gü ç ve
uzun zaman İçinde gerçekleşebiliyor, her şeye politik açıdan bakılıyordu.
Ekonomik yaklaşım hep arkadan geliyordu. Askeri yönetim altında alınan
kararlann parlamentodan geçmesi gibi bir zorunluluk olmadığından çok
hızlı hareket edebiliyor ve üstelik askeri yönetim yanlış yapsa tule bunu
(2521 M A# Bk*ncL a.g.e.. s.184.

572
kısa sürede düzeltebiliyor. En önemlisi İse tüm bu işlemler yapılırken p o ­
litik yaklaşımlar söz konusu olmuyor. Çünkü askeri yönetim in parlamen­
toda sandalye kaybı y a da seçmen kaybı diye bir kaygısı yo k. En büyük
fark askeri yönetimin zamanında ve doğru kararlar almasıyla çok değer­
li zaman tasarrufumuzun olmasıdır. "(253)

P t f a U m B eğendiği K o n u ş m a s ın d a Ö z a i N e le r S öylem em işti İd

'İç yatın m enflasyon yaratır. Dış Sermayeye İhtiyaç vardır."
‘ M illi Petrol ve TPOA solculann sloganıdır.
Petrolü kim b u lu n a b u lsu n ."
" K İT le r batarsa batsın."
"Arap sermayesine ö zel Im ttyaılar verilmelidir. “
~DB Deniz Nakliyat başım ızın belasıdır. ”
“Grevler yatın m lan önlemektedir.
Kıdem tazminatı hiçbir yerde yoktur. ”

24 O cak Kararlan alındıktan sonra. Derturel le özal arasın­

da. komutanlara eğer isterlerse, yeni bir brifing verilmesi ve
kararların anlatılması konusunda görüş birliğine varıldı.
Genel Kıamay Başkanlığı nda çok sayıda general, amiral ve İlgili kı*-
may subaylar. 10 dakfca içerisinde, brifing salonunda toplancUar özal
kürsüye çıktı ve konuşmasına şöyle başladı: 'Bu konuda İlk ve tek konuş­
mayı. 8 Ocak 1980günü, sîzlerle yapmıştık: aslında, o konuşmadan son­
ra. ekonomide ne gibi tedbirler alınacağın herhalde tahmin etmişsiniz­
dir: bu tedbirleri almak zorundaydık. Aksı halde enflasyon, bazı Güney
Amerika ülkelerinde olduğu gibi, %300'lere çıkacaktı: Türkiye, bu tedbir­
lerle ayağa kalkacaktır... Türkiye'nin bugünkü duruma gelm eslnn sebep­
leri arasında 12 Mart sonrasında uygulanan yanlış politikalar olduğunu
sîzlere daha önce söylemiştim. buna bir de. bu donem de rağbet bulan
Sol Fikirler i eklemek lazımdır. Türkiye'de sol ve kötü tatbikatlar ya pıl­
mış ve m emleket büyük zarar gütm üştür kişiler ve makamlar birblrle-
rln düşmüştür...
Kurum uzu neden 70 Hra yaptıkf Şunu söyleyeyim kİ: 'Kurum uz
nam usum uzdur... ' gibi yanlış anlayışa biz sahip değiliz tuz doların fi­
yatını SS-58 lira olarak da belirleyebilirdik: ama o zaman Tahtakale'yi çö-
kertemez ve ekonomide şok etkisi yaratamazdık; 70 liralık K u ru IM F de­
ğil. biz İstedik .. Yeni uygulayacağımız programda, müteşebbis destek
görecektir; hele İhracata yönetiyorsa daha da çok destek görecektir; kısa
vadede İç yatın m lann fazla artması, enflasyon yaratır, bu yü zde n de
dış sermayeye İhtiyacımız vardın ben sermayenin m illiyeti olduğuna

573
In a n m tyo ru m ... şim di yabancı bankalara da Türkiye'de şube açma u n i
verilmiştir: bunların d a d e v yatırımlar için sermaye getirmelerini bekleye­
biliriz: ayrıca tarih i b a ğ la n m a o lan A r a p ü lk e le rin d e b ü y ü k p a ra var­
d ın bunlara, ö ze l İm tiya zla r ve rilm e lid ir
Türkiye’de petrol mutlaka vardır ve bunun çıkarılması lazımdır. MIHI
P e tro l P olitikası, Solcular ın s lo g a n la n g ib i, T P A O d e m e k değild ir.
P e tro lü m ü zü b u ls u n d a k im b u lu rs a b u ls u n ... TP A O 'yu değil, m emle­
keti güçlendirmek olmalıdır. T P A O , b ü tü n sahadan k a p a tm ış ve üstüne
ya tm ış d u ru m d a d ır arayacak parası yoktur: arama yapamadığımız her
alanı yabancı şirketlere açmabyız... k tT Ie r d e , batm a k o rk u s u o lm alıdır.
24 Ocak 1980 Kararlarından sonra bunlar: Ya düzelirler, bazısı da batarsa
batar. Bunlar hep vermeye alışmışlar...' derken, özellikle, işçiye vermeye
alışmışlardır: boytesine toplu sözleşmeler Özel Sektör ün en karlı çalışan
kuruluşlarında bile yoktur: böyle k ıd e m Tazm inatı. N ç b lr y e r d e yo k tu r
Grev alanları ve grev mevzuatı mutlaka gözden geçirilmelidir G re v ­
le r ve anarşi, ya O n m la n birlik te ö n lem ektedir. Demokrasi: Bir başıbo­
zukluk değil, disiplin rejimidir... Ancak ciddi gidersek. Türkiye 10 y ıl son­
ra Avrupa'nın pek çok ülkesine yetişmiş olacaktır...
D B D e n iz N akliyat, b iz im b a ş ım ızın b e la s ıd ır. Ben aslında böyle
Devletçilik anlayışını anlayamıyorum. k t T Ie r in devri, h e r y e rd e artık
g e ç m iş tir..." dedi.
Brifing bitmişti. Özal da. komutanlar da memnun kalmışlardı. 24
Ocak koalisyonu pekişiyordu. Pek çok sorun açfcça tartışılmıştı: Özal.
Başbakanhğa gidince, ekibine:
'Yahu, bu adamlar bu İşi çok İyi biliyor: d n gibi adamlar hepsi de;
meselelerin üzerinde, benim tahminimden çok daha fazla durdular. " de-
mlştlr.(254) Beklenen darbe gelecek ve Özal bu düşüncelerini paşalarn
desteğiyle uygulamaya koyacaktır.

Para Gelsin De Nasıl Gekrse Gelsn Döneminde

"...böyle b ir belge İmzalanır ve bu duyuluna

W büyük bir skandal olur ve bunun hesabı mutlaka sorulurdu. *

A m a iş B itiric i Ö z a l i m z a lıy o r ...

24 Ocak Karartannın başarılı olabilmesi İçin, yurt dışın­

d a n önemli boyutlara varan kredi sağlanması ve bazı borçla­
rın ertelenmesi zorunluydu
Başbakan Demrei. Müsteşan Turgut Ö zafa direktif verdi: *Bundan
sonra İş şenindir: ne yaparsan yap: g it kredi bul. borç ertele, nereye g i ­
dersen glt.r

(254) L m n Ç o U »a n ‘ 24 O u * Bir D onem in Terde A r l a « '. M llly e t Yayınlan. 1983. *141

574
 Büyükelçi Şükrü Elekdag ABD Hükümeti nezdınde gerek! randevu­
ları almıştı; Hazne Bakanı Millerle bir görüşme yapıldı...
özal. Dünya Bankası ndan 300 milyon dolarlık 'Yapısal Uyum Kre-
d ls f İstiyordu. Dünya Bankası Başkanı McNamara Turgut ÖzaJ'a. acı bir
gerçeği bildirdi: 'M r.özal. size bu krediyi herhalde vereceğiz. benim ve
arkadaşlanmın tavn olumlu: ancak bu konuda Türk Hükümeti nden bazı
taahhütler Isterur dedi.
Başbakanlık Müsteşan Turgut O za lın ağzından Dünya Bankası tara-
fndan kaleme alınan Mektup'ta özetle: Türk Ekonomisi nin tüm dene­
timinin b u kuruluşa devredilmesi öngörülüyordu; buna göre Türk
Hükümeti, alacağı her ekonomik karardan önce. Dünya Bankası na
haber verecek ve bu kuruluşun onayını alacaktı; yapılacak dışalım­
lar, önceden Dünya Bankası'na bildirilecek, bu kuruluşun saptayaca
ğı Yatınm Projeleri, programdan çıkarılacaktı. Programa yeni aknacak
yatırımlar, önceden Dünya Bankası'na sorulacak; Türkiye, bundan
sonra bazı sanayi dallarında yatınm yapmayacaktı, ayrıca geçmiş yd-
larda uygulanan ekonom ik politikalara yeniden dönülmeyeceğl k o ­
nusunda Türkiye kesin güvence verecekti.
Türk Heyeti ndeki yetkililer, bu belgeyi okudukları zaman şok geçlr-
dier; böyle tur belge imzalanır ve bu duyulursa büyük b » skandal olur ve
bunun hesabı mutlaka sorulurdu.
Mektup, elçilikle Dünya Bankası arasında gide gele biraz hafifletildi:
bazı bölümlerin çfcarıbnasına Dünya Bankası razı edildi: ancak ortaya çı­
kan metin de imzalanacak gtoi değildi. Ne yapacağını şaşırmış durunda
olan T u ğ u t Ö z a l Ankara'yı aradı ve Başbakan Süleyman Dem ırele du­
ru n u anlattı: A b i. h ik â ye b u d u n b e n İm zalam akta te re d d ü t e d iy o ­
ru m ; f o k a ğ ır h u s u s la r var. ne ya p a lım ne d e rs in izT". De m* et T u r ­
gut kard eşim , sen n a s ıl m ü n a s ip görürsen ö yle y a p ; ka ra r ş e n in d in
tam y e tk ilis in i"
Heyet. VVashngton'dan New York'a gidecekti. Hazine Genel M üdü­
rü Tun ç Bllget. T u g u t Ozal ın yanına geldi: 'Efendim, bana sorarsanız,
bu mektubu İmzalayın, en ağır bölümleri çıkarttık, biz Türkiye olarak,
bundan çok daha ağır belselere d e İmza koymuştuk: bu İşi bitirelim...'
dedi.(25S)
20 Şubat 1980. Bülent Ecevit'l. asd rahatsız eden bir başka olay ol­
muştu: 24 Ocak 1980 Kararlarının aç ıklanma seıdan sonra Ecevit: "Bu
e k o n o m ik m o d e l, T ü rk iye 'yi b ir G ü n e y A m e rik a Ü lk e si durum una g e ­
tirin g e liş m e s ü re c in d e k i b i r ü lk e d e b u m o d e l, d e m o krasiyle b a ğ d a ş ­
m a z !.." diye be kampanya açmışa Ecevit'n bu kampanyasına karşı ilk
tepki, araoiar yoluyla. Genelkurmay Başkam Orgeneral Kenan Evren den
1255) Em in Ç o U }jn . a .g .e .. % 152.

575
ve kısa bir süre sonra da. daha sert b » biçimde. Genelkurmay 2.Başkanı
Orgeneral Haydar Saltık'tan geldi: “Ne demek istiyo r ya n i?.. E tesit,
Türk O r d u la r ın ı G ü n e y A m e rik a O r d u la r ın .a b e n ıe tly o rl. .” |256)
Oysa Ecevit ABD. IMF ve Dünya Bankası reçetelerinin çökerttiği G ü ­
ney Am erka ülkelerini Örnek gösteriyordu. Türkiye'de 24 Ocakta başla­
yan süreç sonunda Güney Amerika ülkeleriyle birlikte IMF'ye en borçlu
ülkeler listesinin başlama çıkmıştr. İşçi dövizlem de beklenen artış ol­
muyordu. içende ise sıkı para politkası ciddiyetle uygulanıyor: Turgut
ö za l IMF tarafından konulan para limitlerinin aşamaması için büyük çaba
harcıyordu. Türkiye, kısa süre sonra lMF'yle VVashington'da başlayacak
*Stand-by‘ (destek) anlaşması görüşmelerine hazrtarıyordu.

Para Gelsn D e Nasd Getrse Gelsin Döneminde

Devlet I Sente Muhtaç Olunca
B a şb a k a n v e B ak an O n a y ıy la
A ftın v e Döviz K a ç a k ç ık ğ ı Nasıl Y a p ılır?
İtibarlı çocuk. " Otobüslerle Altın kaçıracağım.
G ü n d e 10 m ily o n d o l a t d ö v iz g e tire c e ğ im ." diyordu.

Banker Kastellı (Cevher ö zd e n ) anlatıyor:

1980 Şubat ayı. Kar yağıyor. Kapakçarşı’da çalışan ve döviz kaçakçı­
lığı yapan bir çocuk bana geliyor, itibarlı bir çocuk. Bunun ismini vermi­
yorum. İsviçre'de iş yapıyor. Bana geliyor, ckyor ki: "A b! senin forsundan
İstifade ederek, biz Türkiye 'ye yasal yollardan para getireceğiz. İsviçre'de
UBS diye bir bankaya yatıracağız, senin hesabından hangi bankadan İsti­
yorsan getireceğiz parayı. Sen bu parayı 2 günde alırsın. Ama biz parayı
çevirebilmek İçin burada 2 saatte para bize lazım. Bunun İçin bize yar­
dımcı olur musun?" Deden ki: "Nedir bu?‘ Dedi ki: "Devletin I sente İh­
tiyacı var. ’ Evet var. "Ben ‘ dedi, ‘devlete döviz getireceğim, günde 10
milyon do lar-IS milyon dolar." Evet. "Sen" dedi, “buna katkıda buluna­
caksın?" Tamam da ne yapacaksın?" dedim. "Altın kaçıracağım" dedi.
"Niye?" dedim. "Türkiye'de akm ucuz, dışarıda altın pahalı" dedi. "Ben"
dedi, ‘ bütün kuyumcular yoluyla Türkiye'nin 67 vilayetinde bu olayı or­
ganize ettim, bana altm topladılar." "Peki" dedim, ‘ nasıl sevk edeceksin
bunları dışanya?" "Otobüslerle sevk ederim, kurye otobüsler"dedi. Evet.
"Parayı orada yatıracağız" dedi. "SBS veya UB S’y e. Hangi bankaya İsti­
yorsan oraya göndereceğiz" dedi. Dedim kt ‘ Bu çok büyük bir olay, ben
bunun bir g ü n hesabını vereceğim. Ben bunu danışmam lazım bizim hü­
kümete. İstiyor musun konuşmamı?" "Sen Mirsin. Abı. Konuş" dedi.
"ama benim İsmimi verme!" dedi.
(2 5 6 IM .A II Bir and. a .g * .. s .l 74. Nakleden t A lallı a .g.e.. » 5 0 9

576
 Makye Bakanı İsmet Sezgin döviz kaçakçılığı için:
"Cevher t dakik* durma, hemen başla," deyince
"Süleyman Beyin de haberi olması lazım." dedim.
O zaman, maliye bakanı. İsmet Sezgin Beydi. Ankara'da onu arattım.
İsmet Beyi bulamadılar. Dediler ki: *Bursa'da konferansta 'Çelik Palasta.
"Bulun' dedim, sekretere. *İsmet B e y i. 'Efendim paneli varmış." 'Söy­
leyin çok acil. Cevher özden konuşmak İstiyor.' "Hayrola Cevher' dedi
geldi telefona. Dedim. 'Ab! böyle böyle durum var. N e diyorsun?' 'C e v ­
her. bir dakika durm a hemen başla1' Dedim kİ: "Sayın Süleyman Beyin
de haberi olması lazım.' 'H ayır" dedi, 'sen arama o sem arayacak!'
Beş dakka geçmedi Süleyman Bey açtı telefonu. Dedi kİ: "Cevher
hayrola. İsmet bana bir şey iletti?" "Evet a b f dedim. Ben çünkü sayın
başbakanım filan değil, ben samimi bir İnsanım. Onun İçin sayın başba­
kanın bana başka türlü gefcyor. ben hitap edemiyorum öyle. "Evet abı"
dedim. 'Böyle, a m a' dedim, 'ben bu İşten b ir kuruş almıyorum. Bunu
memleketim İçki yapıyorum. Ben" dedim, "sizden müsaade İstiyorum
resmen." 'Sen başla' dedi. "Resmen bana müracaat et. sonra istediğin
vizeyi vereceğim 'dedi. T e k i'd e d im . Çocuğa talimat verdim. "C/r'de­
dim. "hemen IS milyon dolar bana gönder.' O arada Pamukbank Genel
müdürü Hüsnü Ö r cengi Hüsnü Beyi aradım. Hüsnü. 'Hem en geliyorum
sana' dedi. Yazıhaneye geldi, konuşmaya başladık ve dedim kİ böyle
böyle bir hadise var. ne diyorsun?" Ta m a m "det* ve başladık bu.
O para gelmeye başladı. Yapı Kredi Bankası‘na geliyor. Hüsnü Beye
geliyor. Akbank'ın başka bir şubesine getnyoruz. Ffcri Bey vardı orada
O n beş-yirml gün ben böyle devam ettim. O arada da ben resmen hazî­
neye müracaat ettim. Ü ç dört gün sonra hazîneden bana cevap geliyor.
Allah 117 sayılı Türk parasına muhalefetten falan filan, bue 10 yıl ceza ke­
siyor. O zamanlar genel koordinatör Yılmaz Karakoyunlu'ydu. Nasıl ol­
muş. karşımda oturuyor. Dedi ki böyle böyle, bir dakika dedim. Hemen
Başbakanlığı aradım, buldum Süleyman Beyi, d e d m kİ: ‘Efendim, böyle
bk durum var. Sayın Kaya Erdem. Hazine genel sekreteri. K aya Erd em ta­
rafından bize böyle bir mektup ge ld i." 'B e n şimdi aldırınm' dedi. 'Zan­
nediyorum Kaya Bey İki gün sonra Londra 'ya tayin oluyoruz.' Ve biz böy­
le başladık. On beş-ylrmı gün sürdü bu. Y »m i gün sonra onlar kendi ara-
larnda resmen, ama hiç gayrı resmi bir şey yok. Orada para yatıyor, bu­
rada para almıyor. Tabı bu 1983 yılında bir de baktfc kı Hüsnü Özcengl
a ğ » cezada. Halk Soydan ağır cezada. Erol Aksoy a ğ » cezada. Ne yaptı
bu adamlar? Kaçakçılık mı yapolar? Devletn haberi tahtında, ben şahidim,
ben baştattm olayı. Yani benim başlatmış öldüğüm bv olayı söylüyorum
burada. Bir insan bczıu inkâr eder mİ? Ama cetnme 1 lira koymadım.

577
 Faizler I Haziranda karambole gelince
İsmet Sezgin'e telefon açtım. Dedim ki:
“A b l m ü ş k ü l d u ru m d a y ım , s a p a g e lm e k İs tiy o r u m ."
" G e l C e v h e r d ğ i m '' dedL

1980 Haziranına girdik. Hazran ayında faizlern belirsizliği başladı: o

sırada b r kampanya başladı. Turgut Bey de faiz serbestimden yana, yanı
rekabet çerçevesinde faizler olsun İstiyor. Bankalar bırbırtyte rekabet etsin,
faizler öyle oluşsun, diyor. A m a bunun arkasından Bankalar Birliği topla­
nıyor. Merkez Bankası başkan başkanlığında. Bankalar Bırtğı kene» arala­
rmda bir karar akyorlar. Diyorlar ki faizleri büttn bankalar % 3 0 veya %50
uygulayacak. Ama masa altından öbür bankalar % 60-70'e kadar çkıyor.
Yani çifte standart uygulanıyor. Haziran ayrıda böyle bir pank başladı. Pa­
nik başlaynca. benim de aşağı yıkan portföyüm o ara. tahvil sattım, sat­
mış olduğum tahvillerle beraber, aşağı yukarı 30-40 milyar lira a v a m d a y ­
dı. Yanı demek kı 30-40 milyar lira. I milyon dolar civarındaydı.
Faizler böyle 1 Haziranda karambole gelince İsmet Sezgin'e telefon
açtım. Dedim ki: ’ Abi müşkül durumdayım, sana gelmek istiyorum. ’
'G e l Cevherdğim " dedi, 'sana 6 'da seni bekliyorum'
6'da mâliyeye gittik. Maliye Bakanlığı bütün teşkiatıyla orada. Ertuğnıi
Kumcuoğlu o zaman müsteşar. Cengiz Bey diye akıllı br adam vardı. Şu
anda bilmiyorum nerede olduğunu. Diyorum kk 'Ben sermaye piyasasının
kurulmasına hizmet ediyorum, ama bir panik başlayacak ve bu panikten d o ­
layı da büyük bir yara alacağız.' "N iye' diyor bana Cengiz, 'millete borcun
var m ı?" "Hayr. benim kimseye borcum y o k .' 'Peki niye korkuyorsun? '
'Ben taahhüt ettim, isteriğiniz zaman bana tahvillenni İade et. ben tahvil­
lerinin bedelini ödeyeceğim ' riye. Bu bir haysiyet meselesidir, gurur m e­
selesidir. Sonra benim idealim sermaye piyasasını kurmaktır. Ben 19*4 yı­
lından beıl dipnotumda idealizm sermaye piyasasını kurmak, tasamüan sa­
niyeye kanalıze e tm e k » diye bu İdeale yola çıktık. Binaenaleyh... Ve İsmet
Sezgin bana diyor ki 'Cevherdğim ' ckyor. 'Uk defa maliye tam kadro bir
Özel sektörden bir adam dinliyor. O da sertsin' diyor. 'Benim derdime lüt­
fen çare bulun' dedim. O zaman telefon açtı. Turgut Beye dedi kİ. 'Sana
Cevher Ö z d e n i yolluyorum bunlan bir g ö rü ş ' dedi. H a y h a y' dedi.

Para Gelsin De Nasıl Gelirse Gelsin Döneminde

D e vle t T e fe c iy le F a lı PA/arlığıntİA
Müsteşar özal: “S e n in le pa za rlığ a g ire lim . M in im u m 2 8 o ls u n ."

Saat gece 10'du. Tekrar ev ne gittim. Oturduk. Yne aynı ekip ora­
daydı. Ben kendisine dedim kİ: "Efendim bu faiz hadlerini ne zaman açık-

578
Uyacaksınız? Açıklayacaksanız açıktay ır. Evvelce çıkmış tahviller var % 2 8
faizi. % I 7 faizi. % I8 faizi makable teşmil edilecek. Yani geçmişe de u y­
gulanacak demektir makable teşmil. Arapçası. Tiirkçesi de geçmişe u y­
gulanacak demektir.' Dedi kİ: 'Yok geçmişe uygulatm am .' "Efendim o
zaman beni mahvedersiniz ' dedim. Dedi W: "Şenle bir pazarlık y a p tım '
'Efendim ben bunun pazarlığım bilmem. Siz ne koyacaksınız adını, faizin,
tabanım ne koyacaksınız, tavanım." Dedi kİ: 'Şu anda açıklamam onu I
Temmuzda açıklayacağım." "Valla bilemem" dedi. 'B en sana şuanda bir
şey söylemem. A m a " dedi, 'seninle tur pazarlığa girelim. M ım lm um
noktası 2 8 olsun bunun" dedi. ‘2 8 İse. eskiye d e 2 8 ) uygulayın' dedi.
'Efendim yapmayın, eskiye 2 8 uygulamayın. Çünkü ben eskiyi beş sene
sırtımda taşıyacağım" dedim.
Eğer % 5 0 faiz vereceksem ben halka, ben % 58'l faiz alacağm hafca
% 5 0 vereceğim. Bu benim batışım demektir ve uzatmayalım, bana tavız
vermedi % 2 8 mınumumu tuttu, maksimumu bana açiılamack o gece.
Ben Ankara'dan İstanbul'a, bin b r sıkıntdarla döndüm. Am a şunu orada
izledim. Dedim kİ. yanımda lu arkadaşıma. Yılmaz Karak oyunlu, genel
koordinatörümdö o zaman. "Yılmaz bu %50'cien aşağı olmayacak. M İnu-
m um faiz % S 0 olacak, biz kendimizi ona göre planlayalım" de d m ve gel
dik. biz kendimizi ona göre planladık.

"H a m llln e ’ leşen Türkiye

" Yani belli değil, artık. Hiçbir kaydı yok.
Adam gidiyor, parasım veriyor, hamiline mevduat
sertifikasını alıyor. Ahm et almış, Mehmet almış,
hüviyet sormak yok. Hiçbir kaydı kuydu yok .”
Ama materyal bulamıyoruz, tahvi bulamıyoruz. SAıntımız burada.
Anadolu Bankası o zaman Anadolu Bankası nın başnda Erol Toksöz
var. Anadolu Bankasıyla bir. Anadolu Bankası da devletin, görüşme yap­
tık. Dedik ki. arkadaş temmuz ayına girdik. Temmuz ayında faizler a ç ıla n ­
dı. Tavan % 50. Am a serbest, faizler serbest. Yarıl kran kırana rekabet. Fa­
kat Bankalar Birliği Merkez Bankası başkanının yanında toplanıyor. % 5 0
minimum ve maksimum fiyatı belirliyor. Ondan sonra masa altndan kim
ne veriyorsa veriyor. Onu biz bilmiyoruz, tabii. Bu arada da mevduat ser­
tifikaların İhdas ediyorlar ve orun tıracabna başkyorlar. Yanı hamiline ait
mevduat sertifikası. Niye? Yastık altndaki paralar dışan çAsın d ye
Yani belli değil, artık. Hiçbir kaydı yok. Adam gıckyor. parasm veri­
yor. hamline alt mevduat sertifikasını alıyor. Ahmet almış. Mehmet al­
mış. hüviyet sormak yok. Hiçbir kaydı, kuydu yok. Tp k ı bir bakkaldan
peynir, zeytin alır gto mevduat sertifikasın satın akyor kı bu fevkalade

579
güzel be tatbikattı 92'de bu tatbkatı kalckrdılar. yanlış yaptılar.
Ondan sonra biz tahvil bulamıyoruz, yani güvene ek tahvil bulamıyo­
ruz. Mecburen Anadolu Barkası ndan be teklif geldi, ben sertifika veririm
deetter. Biz başladık Anadolu Bankası'ndan serttika almaya. Haka serti­
fika satmaya. İşte % S 0 İle sertifikayı alıyoruz. % 5 0 faizle. A m a yine 100
lirasına 70 lira veriyoruz. Yahut 1 000 lirasına 700 lira veriyoruz. Onun dı-
feransıyia faizinin getirdiği kAn hesap ediyoruz. Halkı da ona göre bir fa­
iz haddi uyguluyoruz. Banka 50 veriyorsa ben 55 veriyorum. Ve banka­
lar mütemadiyen bana geliyorlar. 12 Eylül darbesi oklu. Bizde hiçbir de-
ğışlkkk olmadı. Bızler yine aynı şekkde devam ediyoruz. (257)

Para Gelsin De Nasıl Gelirse Gelsin Döneminde

"H a ya li İh ra ca t k o n u s u n d a k im s e y e s ö y le m e y e c e ğ im ş e y le r."
Tu rg u t O u l

l.Ö iA İ m Nisan 1979da Aydınlar Ocağı'nda yaptığı konuşmasında:

"Islâm A hi Akı ve b u n u veren Is lâ m te rb iye s in in İn sa n o ğ lu n u
y ü c e lte n b i r ahlak ve te rb iye s iste m i o ld u ğ u ."
“Tek ö lç ü s ü H akk ın m a s ın ı te m in ermek o la n , netice İtibariyle.
İn s a n o ğ lu n u ya ra d ılış ın ın ga ye s in e ulaştıran b ir ahlaka sa h ip fert­
le rd e n m ü te ş e k k il b ir m ille tin aşam ayacağı en ge l y o k tu r .“ diyordu.

A n c a k h ayali İh raca t g ib i b ir a h la k s ızlığ ı te>vik e d iy o rd u .

Gazeteci Kutlay Doğan anlatıyor:
Ozal'la sohbenmlz sırasında ‘ Hayali ihracat" konusunu da sordum
Ozal'a... Çok konuşulan, üzerinde firmalar kopartılan konuyla iglk ger­
çekleri birinci ağızdan. Sayın ö za l dan dinlemek doğru olacaktı.
‘ Elendim. nedir bu hayali ihracat meselesi?' dedim.
Hiç şaşemadı. Hatta yüzüne bir gülümseme yayıldı. Bu soruyu yö­
neltmem onu memnun etmiş gfclydl.
'Hayali ihracat konusunda kimseye söyleyemeyeceğim şeyler var.'
d y e başladı söze... Sonra anlattı... anlattı...
Türkiye'nin 70 cente muhtaç güniennl. kredi bulabilmek için nasıl ül­
ke ülke dolaştığını, yabancılara nasıl avuç açtığımızı. Türkiye'ye yardım
İçin oluşturulan konsorsiyuma bir ülkenin bir milyon dolarla kaoiarak onu­
runuzla nasıl oynadığını, birkaç yüz milyon dolarlık kredi için yabancıla-
r n kapasında saatlerce nasrf beklediğini...
Bunlam ne kadar acı verdiğini, ne kadar gurur kırıcı olduğunu yaşa­
mayan bilemezdi.
Türkiye'nin dövize ihtiyacı vardı. Döviz, bir zamanlar 70 cente muh-

(2571 Mehmet Ali Bratıd. Soner Yalçn. T h e Ozal*. Doğan Kitap. 2001. » 65-70.

580
taç duruma düşen. İflasın eşığne gelen Türkiye İçin hayatı önem taşıyor­
du. Am a döviz uğruna onurumuzdan daha fazla odun veremez, gururu­
muzun daha fazla kırılmasına seyirci kalamazdık.
İhracatı artırmak için teşvik tedbirlerinden biri, 'ihracata vergi iadesi'
uygulamasıydı. İhraç edilen malın bedeli olan döviz Merkez Bankası na
giriyor, devlet de İhracatçıya belli oranda vergi ladesi Ödüyordu. Tabii
bunların arasında ticaretle ve ihracatla İlgisi olmayan, ama yurt dışındaki
bankalarda dövizi bulunanlar da vardı. Hiçbir mal veya ürün ihraç ecklme-
dlğı halde ihracat yapılmış g*>! gösteriliyor, karşılığında vergi iadesi alı­
nıyordu. Ancak, yapıldığı Idcka edilen ihracatın karşılığı. dOvlz olarak
Merkez Bankası kasalarna giriyordu.
Özal'ın bundan haberi vardı. O . ülkenin gkarları İçin gerektiğinde ya­
saları ve kırallan sollamayı bile göze alabilen cesur ve pragmatfc bir po­
litikacıydı. Yasalar ve kurallar ınsanlann. toplumun ve devletin haklannı.
çıkartannı korumak İçin konulmamış mıydı? öyleyse, toplumun v e dev­
letin çıkarlarını engelleyen yasalan olduğuna İnandığı İşi ne pahasına
olursa olsun, her türlü riski ve eleştiriyi göze alarak, yapardı. "İş yapm a­
yan hata da yapmaz. Mem leket hayrına İş yapmak elbette eleştirilmeyi
de göze almaktır. * derdi.
Evet ö ıa l hayal İhracata göz yummuştu. Dış kredi bulsam. döviz ba­
zında yüksek faiz Ödeyeceğim. B ird e kapı kapı dolaşıp yalvaracağım, avuç
açacağım. Türk İşadamlarının yurt dışındaki bankalarda bulunan milyarlarca
dolar dövizin! Türkiye'ye nasıl çekerim diye cbşundüm. İhracata teşvik pri­
mi ya ri vergi ladesi Öderim, bu dolarlar Türkiye 'ye gelir dedim, ö y le de ol­
du. " d yor ve ekliyordu Ö z at 'Am a ben bunu bu boyutuyla kimseye anla­
tamam. Bu uygulamanın gerekçesini ancak ben kendi kafamda biliyorum. '
ihracat diye yurt dışına ne gönderildiği ö za l İçin önemli değildi,
ön em li olan Türkiye'ye döviz gelmeslydl.,2S8j
ö ta l din ve İyi ahlaka sahip fertlerden ahkâm kesiyordu. Ancak İleri­
de görüleceği gtol hayali İhracat ahlaksızlığın tam da kendisiydl. Kontey-
nırlara taş. kum ve m oloz gibi ağırlık yapan döküntüler, mamul sana­
yi ürünleri diye dolduruluyor ve dışsatunlan yapılıyordu. Daha sonra
da ihracatta vergi ladesi adı altında milletin cebriden alınan paralarla ah­
laksız binlerinin cebine milyonlarca döviz komiuyordu özal'a göre bu
uyanıklık!!) ülke menfaati iç*” yapılıyordu. Ancak bütün dünyanın g ö ­
zünde Tü rk sanayicisi ve İşadamının ve Türkiye lma|mm rezil olm a­
sı onun umrunda değildi. Çünkü para gelsin de nasıl gelirse gelsındl.
(Türkiye hayali İhracatı kısa bir süre önce ilk kez Süleyman Demrel'ln

(258) Tıxgut O z a l'n Cımfturbaşfcanı secim e sn de n bvkaç ay sonta gaze<eo Kutlay Doğan
ile yapögı go rü yn e d e n
K utb y Doğan. -T u r g * Ö za l B e lg e se l '. Türk Haberler Ajans* 1094. S.J40.

581
yeğeni Yahya Demlrel'ln bu konudaki icraatıyla duymuştu.)
1980 yılının İlk yansında Türkiye tam bir keşmekeş Kindedir. Y u­
karıda Banker K astdll'nln anlattığı gibi parasızlık ve çareslzlk dev­
lete kaçakçılık ve hayali İhracat yaptvmaktadır. ö te yandan asker-sl-
vll dış güçler Türkiye üzerine odaklanmışlardır.
12 Eylülden önceki son sivil fctidar döneminde Türkiye'yi dikkatle iz­
leyenlerin sadece Washlngton'da oturmadığı. A n n Crlttenden ın 19 Ha­
ziran 1980 tarihli N ew York Tımes'ta yayınlanan yazısından da anlaşılı­
yordu: "Türkiye'nin ıçmde bulunduğu ekonomik knz N A T O çevrelerinde
de endişe uyandınyor. N A TO 'n u n generalleri, en uzak müttefikleri Türki­
ye'de tsnkrar sağlanması İçin Türk meslekdaşlan ile görüşmelerde bulu­
nuyorlar"
15 Ağustos 1960 tanhll Ne w York Times ın başmakalesi de özetle
şöyleydl: "Türkiye'de durum Batı için bir kriz arz ediyor. Batı ne yapKma-
sı gerektiğini araştınyor. çünkü bu krizin daha fazla devam etmesme ta­
hammülü yok."(259)
Batı nın bu kötü gickşe tahammülü kalmamıştı: özellikle bölgedeki çı­
kartan açısından ABD'nin hiç kalmamıştı. Batı'nın asker-sivl kanadı işleri
ete aldı. Onlara göre, hasta adam Türkiye güçsüzieşmişse. bazı tavizlerin
de kopartılması için iyi bir fırsattı Osm anlı dönem inde İşler böyle hal­
lediliyordu. ö n ce sivi idarenin ıtirazlanna neden otabfecek Yunanis­
tan'ın tekrar N A TO 'y a dönebilmesi konusunda generallerin onayı alına­
cak. "Kanat O perasyonu" başlatılacak, ardından IMF. O ECD İstekleri ve
24 O cak kararlannın uygulan iması İçin bastmlacaktı. istenenler elde
edıldkten sonra. Türkiye'nin tıtiyacı olan askeri ve ekonomik yardım pa­
ketlen de açılacaktı. Ancak T ü k siyasetçi ve bürokratlannın böylesine güç
kararlan uygulamaları. İşleri ağırdan aknalan karşısında askerin dev­
reye girmesi kaçınılmaz görünüyordu. Batı’nın asker kanadı Türk ordu­
sunun üst komuta heyetiyle olası bir müdahale için 1979'dan beri zaten
temas haindeydiler.

T ü rk Genelkurm ayı nı Terleten Sorular

Tü rk Ordusu ne yapm ayı düşünüyor?'
General Rogers
"Politikacılarınız aylardır bir Cumhurbaşkan'ı seçemediler."
General lones
"Siz ne yapmayı planlıyorsunuz? '
O r amiral Stıeer

Kenan Evren "S Mayıs 1980 akşamı Başbakan Demlrel'ln yanından

Genelkurmaya döndüm : 2.Başkan Orgeneral Haydar Saitrka durumu
(2 5 9 ) U fuk G u k S e m r. 'K a n a t O p e ra s y o n u ". Te k in Yayınlan. 1985. s. I 14.

582
anlat tm ve şu emri verdim: 7 Mayıs 1980 günü. N A T O Askeri Komite
ve Shape» tatbikatına gideceğim; dönünceye kadar bütün hazırlıklar ta­
mamlansın; Radyo ve Televizyon a verilecek tebliğler, beyanatlar da ha­
zırlansın: bu partilerin memleketi felakete sürüklemelerde daha fazla se­
yirci kalamayız. Brüksel'den dönüşte, arnk bu İşi halledelim!' Bu fikrimi.
Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin e de söyledim. 7
Mayıs 1980 günü, eşimle bırlkte Brüksel'e hareket enim ...'(260 )
Uyan mektubundan sonraki hareketsizlik karşısında. Washlngton da-
ki bazı komite toplantılarında. C IA ve Pentagon, generallerin bir ’M Ü-
dahale’den çekiniyor olabilecekleri varsayımını İlen sürmeye başladı­
lar. Böyle bir varsayım, hemen ardından, ne yöne gidebileceği belli ol­
mayan bir Albaylar Harekatı nı da başlatabilirdi. Bu kuşku ve kaygılar
1980 nın ilk dört ayında Ankara’daki Amerikan Büyükelçiliği ne bıldlnll-
yor v e alınan yanıtlar da hep aynı oluyordu: “ Türk Silahlı Kuvvetleri ara­
sındaki kon taklanınız, Yüksek Komuta Heyetinin dışında, herhangi
bir kıpırdanma veya toplantı olmadığını...'’ blldtnyordu.(26l)
1980 Mayıs ayından İtibaren Washmgton. Ankara'ya sinyallerini ar-
trm a kararı verdi. İlk mesaj: Kenan Evren e ve 2.Başkan Orgeneral Hay­
dar Salt*'a. Brüksel'de verildi.

"M erAk etmeyin, bunu b h e reva görmezler;

zlrA, biz de onİAnn İstedikleri yönde ÇAİışıyoruz,
onIArın üzerinde durdukİAn kAnunİAn çıkanyoruz. "
B a ra k a n Süleyman Dem e el

11 Mayıs 1980 günü. N A T O Askeri Komite Toplantısı yapılmış ve o

arada SACEUR'ün Komutanı General Rogers. Ege Komuta Kontrol sorun-
lan ve Yunanistan'ın askeri kanada geri dönüşünü Genelkurmay 2.Başka­
nı Orgeneral Haydar Saltıkla görüşüyordu. (Sonradan Türkiye’nin İzledi­
ği poiıtkaya aykn olarak kabti edildi.) Bir ara söz Türkiye'ye geldi. G e ­
neral Rogers. hiç tereddütsüz sordu: 'Ülkenizdeki kargaşa karşısında.
Türk Ordusu ne yapmayı düşünüyor?..' Orgeneral Haydar Salt*. h»ç rerfc
vermedi: zaten bu soruyu bekliyordu: hemen yanıtladı: 'H e r zamankig ö ­
revimizi sürdürüyoruz!.. ’ 'Ancak Ordu'nun Sıkıyönetim 'de boylesine g e ­
niş şekilde rol almasının sakıncaları da vardır?..' "Ever. Sıkıyönetim ne­
deniyle bu göreve verilen birliklerin eğitimlerinde bazı güçlükler başladı.
ancak, aranın kapatılmasına çalışıyoruz!. ~
(2601 Ko-uın Ivte rv ı g t . 1.9 Nakleden L A la rt ı g t . » 5 4 1 .
(261) W a »tın g to n için Askeri Müdâhale gerekliliği 1979 bajaıdan Itıba/en dog m a»; ilk
« n y a le r 1979 y a z a yla m d a a lm m j hana aynı y ıln tytCK n de . Beyaz Saray'daki Türlüye
ye tkili! Paıi Menze İstanbul a b* korterans < n geldiğinde Arkara ya u ğ r a m ın z » a artık
geregl yoktu. Asker yönetime el koyacaktı.

583
 Aynı toplantıya katılan Genelkurmay Başkanları onuruna verilen kok­
teylde. bu defa Orgeneral Kenan Evren sıkıştırıldı. Amenkan Genelkurmay
Başkanı Orgeneral |ones. bir ara Türk meslektaşını kenara çekti: Tü rk i­
ye'deki gelişmeleri, doğrusu kaygıyla İzliyoruz. neler olduğunu anlayabil­
mek de çok güç: aylardır bir Cumhurbaşkanı bile seçemedi politlkacılan-
nız?..~ Evren in bu konuşmadan çok cam sdulmıştı: zaten aynı toplantı sı-
rasnda birçok Genelkurmay Başkam'nın bu yöndeki sorularr\a muhatap
olmuştu: General (onesa kısaca bir yanıt verip, kokteyldeki bu konuşma
lan kesip çfctı. Evren, ertesi gün (12 Mayıs 1960) Türkiye'ye dondu
Dışişleri Bakanı Hayrettin Erkm ene göre. Brüksel'de bir Müdahale
konusu tartışılmıştı. Başbakan Demırel. gülümsedi: ‘ Yok. Hayrettin Bey.
merak etmeyin, bunu bize reva görmezler: zira, biz d e onların İstedikle­
ri yö n d e çalışıyoruz, onlann üzerinde durduktan Kanuni an çıkarıyoruz,
karşı taraf (C H P -M SP Muhalefeti) engelliyorT
N A T O Güneydoğu Karargahı Komutam. Amerikalı O t amiral Sheer.
1980 ılkbahanna doğru. İstanbul'da. Harp Akademileri nde be konuşma
yapmaya geldi. Genel konulardan sonra. Güney Kanat ın sorumlarına ve
bölgedeki gelişmelere değindi. Arckndan Türkiye'ye geçti: Türkiye'de
enflasyon 96100 civarında sürerken, güçlü bir savunma gerçekleştirile­
mez: uygulamaya konulan İstikrar Program (24 Ocak 1980 Kararlan) çok
önemlidir ve mutlaka aksamadan sürdürülmesi gerekir: oysa, bir yandan
müthiş bir anarşi ve belirginsizlik var.- böyle sİne büyük bir tehlike karşı­
sında. ben size sormak İsterim, siz ne yapm ayı planlıyorsunuz?' Mesaj,
son derece açıktı...

'Ücretler mutlaka dondurulmalıdır. 24 Ocak Kararlan

büyük bir atılımdır ve mutlaka sürdürülmelidir!..'
O C C O Te rliye M a u u ıŞ e fl Allred Kuhn

8 Haziran I980g ü nü . Ankara'daki A B D Büydcelçlkğl’nln bir araya ge­

tirdiği bir gazeteciler grubu. Vlyana dakl MBFR (Çok Taraflı. KarşfıMı ve
Dengel Kuvvet İndirimi) gorüşmeienndekı. Amenkan Delegasyonu nu zi­
yaret etmişti. Delegasyon Sözcüsü Aurellus fem andez Hürriyet Gazete­
si Yazı İşleri sorumkiarından Zafer Toram an te konuşuyordu: "Daha ö n ­
ce. çok daha az terör. Darbe getirmişti: şimdi ne oluyor?". ‘Siz. bir Darbe
mİ bekliyorsunuz?' Yoo. bir mukayese yapmak İstedim!' 'Türk Ordusu,
böyle bir Darbe yapsa. Amerika ve N A T O n u n tepkileri ne olur?". "Sivil­
ler. Müdahale y e yumuşak tepki gösterirler: askeri kanadı bilemem!'
Y n e Gazeteciler O u b u önünde, birkaç gün sonra. OECD'de Türkiye
masası şefi Alfred Kuhn da şunları sOylüyordu: Başbakan Demire!, poli­
tik oynuyor ve IM Fnln koyduğu kredi limitlerini kullanmak İçin baskı ya ■

584
pıyof; ücret artışlarını. Demokratik Ülkelerde kontrol etmek güç. oysa,
ücretler mutlaka dondurulmalıdır. 24 Ocak Kararlan büyük bir atılımdır ve
mutlaka sürdürülmelidir.1..'
Daha da aç* ve tüm Batı dünyası askeri çevrelerinin okuduğu US
Arm ed Forces (Amerikan Silahlı Kuvvetleri) dergisinin Haziran 1980 sa­
yısında. mesaj tekrarlanıyordu: Türkiye'deki gelişmeler Oyte be noktaya
gelmiştir kİ. Türk Silahlı Kuvvetlerl'nın Müdahalesi nden başka bir çıkış
noktası görülememektedir. Türk Siahlı Kuvvetleri Müdahale edecek-
tlr.*|262)

Y o k s u llu k E rd e m le ri Y o k E d e r
"Siz yardımı artırın biz o sorunu hallederiz.”
"Kanat O p e ra syonu ” Yarım Saatte Bitmişti

N A T O Savunma Plariama Komitesi o pazar toplandı. Luns ve Ro­

gers ın kısa birer sunuşundan sonra. Kıbrıs Barış Harekatından beri o sa­
lona girmemiş olan Yunan Delegesi davet edildi ve Luns'un tokmağı ma­
saya İndi:
- Yunanistan'ın N A TO 'y a re-entegrasyon işlemi tamamlanmıştır.
Amerika'nın yıllard» vaadlerde bulunup başaramadığını. ‘ Kanat
Operasyonu" yarm saatte bitirmişti
- Ankara. Yunanistan'ı kontrol edeMecek en önemli baskı aleti olan
"veto" hakkından feragat etmiştir. Bu bağışlanmaz fedakârlığın neye ma
lolacağı acı bir şekilde görülecektir.
Anlaşmayı kabulünün hemen arifesinde Devlet Başkam Evren Ro-
gers'a sormuştu:
- Peki. Saym Rogers. biz Yunanistan'ın N A TO 'y a dönüşüne İzin ver­
dikten sonra Yunanistan'ın problem çkarmayacağına kefil oluyor musu­
nuz?
- Rogers'ın yanıtı kısa olmuştu
- Size asker sözü veriyorum Sayın Evren.
Aradan 6 ay geçti. Türkiye İle bu anlaşmayı yapan Yunanistan hükü­
meti İktidardan düştü. Papandreu işbaşına geldi Papandreu hükümetin­
de Yunanistan'ın N A T O y a dönüşüne İzin verilmesi için Türkiye'ye bazı
sözler verildiğini bilen tek bir kişi bile bulunmuyordu. Rogers ve Evren dı­
şında anlam an» tüm hatlarına hakim diğer sağ kalan kişi. Rogers'ın o do ­
nemdeki yardancısı Yunanlı Albay Papayorglydı. Onun da rütbesi. Tür­
kiye'ye verlen sözleri uygıiatmaya yetrmyordu.
Nltekim Yunanistan'ın N A TO 'y a dönüşünden iki yıl sonra Evren ile
bir araya geldikler « d e . Rogers anlaşmanın Yunanistan tarafından uygu-
(262) M Ali Birand ZğeZ »193-197.

S85
Ianmamasından dolayı ezikliğini şöyle dile getirmişti:
'Müzakereler sırasında Atina'ya gitmeme İzin vermeyip kimi yolladı-
larsa onunla görüşmek zorunda kaldım. O görüştüklerim de şimdi hükü­
mette değil. Bu yüzden bir şey yapamıyorum. Sayın Evren."
Anlaşma yazdı yaptıranlar yerine, verilen sözler üzerine bina edil­
diğinden sadece Rogers değil, kimse bir şey yapamıyordu. Ne w York
Times m Ankara'daki temslcısi Manvlne o çaresizlik günlerinden blrvnl şöy­
le anlatıyordu: Tapanclreu bugün kara sularını 12 mile <;karmak niyetinde
olduğunu açfcladı. Türkler fena halde telaşta. Sabah Kara Kuvveden eski
Komutana Eşref Akıncı ile görüştüm. Çok siniriydi. Yunanistan'ın kara sula­
rını 12 mile çkarması halinde Ege'nin bar Yunan gölü haline geleceğim v u -
gıiadı ve bu "Casus Belli ' (Latince savaş nedeni) d u u n u yaratır." dedi.

Kenan Evren General Rogers'a “E v e r" D ediğin de

A B D Kesenin A ğ zım A çıyor
Borç Ertelemeleri M ail Yardım lar
Silah Mühimmat Modernizasyon
Temini ve Daha Neler Neler

Rogers planında direkt anlaşma maddesi olarak yer almamakla birlik­

te. anlaşmanın kabıi ed im e siyle Ankara'nın elde edeceği yan avantajlar,
gayrlresmı sohbetler sırasında gündeme getlrimlştl:
- Yunanistan'ın N A TO 'ya dönüşüne izin verilmesi halinde. Washlng-
ton nezdlnde Türkiye'deki yeni rejimin meşrulaşması kolaylaşacaktı.
Türkiye'nin savunma İhtiyaçlarına daha titizlikle eğlllnecek. Türki­
ye'nin güçlüklerdin atlatılması İçin Rogers eknden gelem yapacaktı.
- Yunanistan'ın aksilik yapması haknde Rogers devreye girerek W as
hıngton’u Atina'yı fcna etmeye zorlayacaktı.
Yine New York Tknes'ın yazan Drew M ld d leto n hemen 12 Eylül
sonrasvnda şunları yazıyordu:
Pentagon a (ABD Savunma Bakanlığı) göre Türkiye'ye yeterli miktar­
da ekonomik ve askeri yardım verilmesi halinde, Ankara'daki yeni yö­
neticiler Ege ve Kiıns'takl problemleri unutabilirler. Çünkü Afganistan'ın
İşgal ve Iran Devrimi' nden sonra Kuzey den gelebiecek bir dış tehdK. Türk
Generaleri Ege'deki anlaşmazlıklardan daha fezla heyecantancbnyor ."
Zaten 12 Eylül harekatından hemen önce America'da bulunan Hava
Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahlnkaya da. Yunanistan'ın N A TO 'n un as­
keri kanadına dönüşü İçin ncada bulunan Amerikalı yetkililere. Amenka-
lı kaynaklara göre. "Siz yardımı artırın biz o sorunu hallederiz. " yanıtını
veriyordu. Yunanistan'ın N A TO 'y a "dönüş İzni' çkmasının hemen önce­
si ve ertesinde. New York Tim es gazetesinin arşivinde yaptığımız Ince-

586
lemeye göre, şu gelişmeler kaydedilmişti:
İran'daki Islâm Devriml'nden sonra Amerikan dinleme İstasyonları el­
den çıkınca. Amerika U -2 uçuşlarına İzin vermesi İçin Türkiye'ye başvur­
muş. ancak Demlrel Hükümeti Bin vermemişti.
• 19 Eylül 1980 - Ankara'daki Batı kaynakları, yönetime el koyan as­
kerlerin U-2Terin Rusya üzerinde uçuş yapmak üzere Türkiye'den kalkışı­
na İzin vereceklerini bildirdi.
Ankara'daki kaynaklar. General Evren v e Milli Güvenlik Konseyi nin
Amerika'dan gelen talebi kabri ettiklerini bildirdi.
•2 9 Eylül 1980 - Uluslararası Para Fonu (IMF) dün Türkiye'ye 92 m il­
yon Dolar tutarındaki kredi dilim ini serbest bıraktı. Bu adım IMF'nln
Türkiye'nin yeni yönetimine bir güven belirtisi olarak nitelendirildi.
• 19 Ekim 1980 - Türkiye'deki askeri yOnetm Yunanistan ın N A TO 'ya
ddnüşünü sağlayan Rogers Plam'nı kabul etti.
• 25 Ekim 1980 - Amerika Bldeşlk Devletleri Türkiye'nin 350 milyon
Dolar tutanndakl borcunu bir yıl sOreyle erteledi.
• 29 O cak 1981 - Londra'da toplanan 16 bankanın tem sillerinden
oluşan konsorsiyum Türkiye'nin 3.2 milyar Dolar tutanndakl borçlan-
nı 7 -1 0 y i süreyle ertelemeyi kararlaştırdı.
• 10 Nisan 19 8 1 - ABD Savunma Bakanlığı Türkiye'ye toplam 78 mil­
yon Dolar de ğ e m d e 15 tane F-4E |eti satacağını açkladı.
• 11 Eylül 1981 - Türkiye ekonomide bir mucize yarattı. Turgut Ozal
başkanlığndaki Türk modeli. Mart I980'de % 1 20 olan enflasyonu Eylül
1981 de % 3 5 'e çekti.
• 12 Şubat 1982 Reagan yönetimi Türkiye'ye yapian askeri ve ekono­
mik yardımın 115 milyon Dolar daha artın!ması İçki Kongre ye başvurdu.
2 8 Nisan 1982 - Türk-Amertkan Ortak Savunma Grubu Türkiye'nin
savunma olanaklarının gekştırMmesl konusunda görüş bırkğlne v a rü ığ ı-
nı açkladı. Karar A BD Savunma Bakan Yardımcısı Rlchard Perie'nln İki
günlük Ankara ziyaretini takiben duyuruldu
Anlaşma Türkiye'ye şu olanaktan sağlıyor:
1- 1987 yılndan itibaren 160 F-16 üretimi
2 - D N - 181 Bllndflre 70 İngiliz Rapler güdümlü füzesi.
3 M o del-20 9 tip denizaltı ve M E K O sınıfı gemi tezgahı.
4- M -4 7 ve M -4 8 A I tanklannın M -4 8 A 5 'e modenlzasyonu.
5 - 16 havaalanının modernizasyonu.
6 - Hava Kuvvetlen İçin Aerifalla G-222 veya C A S A C N - 235 aske­
ri nakliye uçağı.
7- Elektron* savaş araç ve gereçleri, uçak yedek parçalan
587
 8 - Deniz Kuvvetlerinin S -2A ve S -2E Tracker uçaklannın moderni­
zasyonu. Grumman E -2 C Hawkeye uçaklarının alımı.
9 - Topçu birliklerinin M - I I 4 A 2 veya M - l 10 kundağı motorlu Ho-
vvltzer İle teçhiz edilmesi.
1 0 - Topçu bitiklerinin roket sistemleri, özellikle US Vought MLRS
ile donatılması.
31 Mayıs 1982 Dünya bankası Türkiye e 304.5 milyon Dolar ta­
ze kredi verilmesini kararlaştırdı.
A rtk Bağdat Paktı'ndan bu yana belki de ılı kez Ankara ile VVashlng-
ton birbirine bu kadar yakındı.(263)

Dem okrasi Havarisi Batı

“ D e m o k r a s iy i a y a ğ a k a l d ı r ı n " yenne
“ D e m o k r a s id e n v a z g e ç in ." diyor.

Kanat Operasyonu ve ardından yaşananlar sadece bir omek. Açkça

görülmektedir kİ. ülke yönetIm nde atanmış veya seçilmiş soz sahbl
olanlar. Türkiye'nin insan kaynaklarını, ekonom k ve doğal zenginliklerini
birkaç büyük holding ve onlarla bağlantılı Batı metropol kredıtörlerl ve
ulusotesı şirketleri adına kullanmaktadırlar.
27 Mayıs Ihtiallnl yapan askerler İşbaşına geldiklerinde ekonomi
çökmüş, hazine İse tam takın*. Çkış yolunun yine Batı'nın mail desteği­
yle olacağını görmüşlerdi. Ancak halk adna İyi niyetli bir şeyler yapabil­
diler; en azından demokrat* İçerikli bir anayasa hazırladılar. 12 Eylül Ön­
cesinde ülke yine dışarıdan ve İçenden yaratılmış büyük bv kaos içindey­
di ve 70 cente muhtaçtı. Bunalımdan çıkışın adresi sadece Batının m ak
yardımı değil. Batı emperyalizminin paket hahnde ortaya koyduğu bir di­
zi bağımlılık buyruklanydı. Başta Kenan Evren olmak üzere yönetimine el
koyacak komutanlar ve onlara destek veren büyük sanayici, işadamı ve
sermaye kesimi, ülkenin İçinde bulunduğu koşullan öne sürerek Batı nın
isteklerini yapmaktan. Bao'ya eklemlenmekten başka çkar yol olmadığı­
nı onesürmekteydller. Demokrasi havarisi Batı "Demokrasinizi ayağa kal­
dırın yerine, demokrasiden vazgeçin. Cllke yönetimim de darbeci gene­
rallere ve Turgut Ûzal'la teslim edin çağnları dört bir yandan Ankara'ya
tembihleniyordu. Bütün belgeler bunları açıkça göstermektedir.

İster Gül İster A ğla Tü rk iye ’nin Hail T ü r Melali

12 Eylül Ö ncesinde Tra|lkomlk İnsan Manzaraları

• "Ecevlt; Üç parti bderı el ele vermelidir."

(2 6 3 ) Ufuk Gûtoemlr. H a n ot O p erasyo nu', tekin Yay.. 1985. » 8 2 . 84.
 • "Üstündağ: Bu hükümetle Anayasa değişikliği yapılmaz."
• "Zlle'de olaylar. Bir ölü. 12 yaralı. Sokağa çıkma yasağı."
• "O rg. Evren: Ben Faruk Paşa değilim. İşimden de memnunum.
Cumhurbaşkanlığı na aday değilim."
• "Ecevtt: Dem rel'I hesaplaşmaya çağınyorum."
• "Demlret Enflasyonun. İstikrarsızlığa olduğu yerde ot bitmez."
• "Meddiyekoy'de pasaj tarandı. Dört ölü."
• "Başbakan, halkın olaylara seyirci kalmasından şikayet etti."
• "Korutürk veda törenlerine başkyor."
•.'Hlfvan'da Işçier tarandı. 6 ölü."
• "Korutürk: Ülke, üzerine ölü toprağı serpimtş gibi olmalı."
• ‘ Erbakan: Bize Batı Kulübünden olmayan başkan lazım."
• 'İslâhiye'de. CH P Gençlik kolu Başkanı öldürüldü."
• "Osmaniye Sivil Ceza ve Tutukevi nden kaçan sekiz mahkûm, ziya­
retçiler arasına kanşarak kaçmış. Altısı yakalandı. İki sağ eylemci kaçtı."
• "Adanada İki ölü. İki ağır yaralı."
• 'Demirel. Tepeden mmeclere yağma yok."
• "Ecevtt: Orduyu zorlamak sakecalı."
• ’ Urfa'da. Bucaklar İle Apocular çatıştı. Altı ölü. yedi yaralı."
• 'Erbakan Islâm Bırhğl' kuracaklarını söyledi."
• "Polis. 2 6 ayda 125 şehit verdi."
• "Diyarbakır'da bir üsteğmen öldürüldü."
• "İki liderin görüşü Ecevtt: Korutüık’ün süresi sona ermeden seçim so­
nuçlanmalı. Demlret Reisicumhuru ctyalog seçecek değil ya."
• "Hllvan'dayem fabrika müdürü ve ılkokti müdürü kurşuna dizildi."
• "Meclis bir Başkan adayı bulamadı."
•"Üçte İki çoğunluk aranan turlardan birincisi yapıldı. 26.3.1980."
• "Ecevtt. CHP-AP-M SP Koalisyonu öneriyor."
• "318 o y olacak Başkan bulunamadı."
• "Nafile turlar tekrar başbyor. 31.3.1980."
Bu süre içinde ayrıca toplam on dokuz kişi öldürüldü.
• "Alman TV Dergisi: "Türtüye'nın hastalığının nedeni iktidar savaşı
diyor."
• "Amerika Senato Komisyonu Raporu: Türkiye askeri müdahalene
eşiğinde."(264)
• "Erbakan, Demlrel e kadayıf yedirdi."
• "Ecevtt: Diyalog olmadan başkan seçilemez."
• "Kayseri CHP İl Başkam öldürüldü."
•"Ankara'da üç kardeşi kurşuna dizdiler"
(2641 Mcvut RöHjJtây ~Sdv*lfll.l As*o Blf S*ıyöneOm KonuUnnr 12 CVvreV Anı
Un*. Mıl»>« Yjyrti»! 1989. ı429. 439.

589
 • 'O rta okullarda Arapça Kı»'anıkerım okutulacak.*
• "Siverek'te A P brtası yakıldı. Trabzon'da dört öğretmen kurşuna d i­
zildi. Cinayet de bitmiyor, nefret d e tükenmiyor."
• 'Ecevit: Husumet ortamından sağcı militan güçler yararlanıyor."
• I ş k ı İçişleri Bakanı: Demlrel külhanbeyldlr."
• Türkeş: Sağ, terörü metot olarak kullanmaz."
• "Meclls'te Başbakanlık için nafile turlar sürüyor."
• "Batur adaylıktan çekildi.*
• 'İstanbul'da Fatih Camll'ndekl mevlüt TV d e n verilirken Atatürk'ün
adı geçtiğinde yuh' çekildi *
• *APO dahil 18 teröristin. 19 g ü n ıçmde teskm olmazlarsa vurula­
caklarına alt 'Vur' emri çıkarıldı.*
• ‘ Lideri Ermeni Garbis Altınoğlu'nun bulunduğu bir sol örgütün 96
militanı yakalandı. 77'sı mahkemece tutuklandı. Garbis yakalanamadı *
• *T l» gut özal: IMF 1.600 milyar venyor."
• "Evren: A ta y ı ve emanetim koruyacağız.*
• "Demir efc Komünistler asla emeller n e ulaşamayacaklar."
• "Ecevit: Demlrel yıkıcıdır."
• "Erzurum'da valinin emrine rağmen. 19 Mayısta hiçbir kuruluş Ata­
türk anıtına çelenk koymadı."
• "İki bder Ata'ran huzurunda zoraki el skıştılar. set sırta döndüler."
• "Erbakan: Hükümeti düşüreceğiz."
• "Teröristler Tuzla da Piyade Okul K.generalı ayağından vurdular."
• "Diyarbakır'da İki poks slah zoruyla I milyon haraç İstedi."
• "Turlar bitmiyor, senato toplanmıyor."
• "Ecevit: Türkiye adeta be Nazı gücünün işgali altında."
• "Dermrel: Yasal değişikli yapanz. Cumhurbaşkanı seçilir."
• "Ecevit: Demlrel aldatmaca yapıyor."
• "Ecevit: istenen Anayasa değişikliği demokrasi değil, koyu bir dik­
ta re|lmıdlr."
• "Erbakan: A P Türkiye'yi sömürgeleştiriyor."
• Trabzon'd a sınava giren öğrenciler tarandı. 2 ölü. 12 yaralı.
26.5.1980."
• "MHP'II Gün Sazak öldürüldü. 28.5.1980."
• "M HP Sıne-ı M llete dönelim."
• "Bursa'da lise öğrencierı tarandı. 3'ü ağır 5 yaralı."
• "M HP ile C H P söz düelosu kızıştı."
• "Her yerde nefret v e endişe var. Bazı ıl v e ilçelerde gösteriler ya­
pıldı. Okullar tatl edildi. Esnaf dükkanlannı açmadı. Olaylarda 20 kişi can
verdi. 31.5.1980."

590
 • 'D e m re l halkı soğuk kanlı olmaya çağırdı."
Çorum da önceki günkü olaylarda 100'e yakın İşyeri tahrip edildi. 2
polis şehit. I polis ağır yaralı. Şehre asken birlikler geldi. Sokağa ç*m a
yasağı kondu. 31.5.1980."
• "Adana'da Paksoy yağ fabrıkasnda 4 3 4 işçi greve başladı."
Aynca. çeşitli İlerdeki terör olaylarında toplam 61 vatandaş yaşamı­
nı ynlrlyordu.(265|
Sokaktaki bu tra|fc İnsan manzaralarının arc» arkası keslecek gibi de­
ğildi. Ö te yandan siyaset sahnesine tekrar dönecek olursak, liderlerin so­
ru t çözmek yerine yine nafile işlerle uğraşmakta olduğunu görüyoruz.
16 Hazran 1980 günü Bülent Ecevtt. CHP Parlamento Grubu'nu top­
ladı. AP'yi düşürmek İçin verilecek Gensoru üzerinde görüşmeler yapılı­
yor v e bu arada. Genel Başkan da sert şek id e eleştiriliyordu.
Aym saatlerde Süleyman D em rel. Genişletilmiş Sıkıyonetm Toplan-
tısf nda. suratı asimtş şekilde Kenan Evren’ln okuduğu metni dinliyordu:
'Çıkanlması gereken yasaların hiçbiri M edis ten geçmedi: bu şekilde, te­
rör Ue mücadele etmemiz imkânsız!.. "cümlesini duyduğunda sevinir gi­
bi oldu.
Demlrel'e göre: Bu cümle, askerm CHP'ye bir uyan mesaiydi. Ecevit
ise. Adalet Partisi nin askeri yanına ahp. onlarla birlikte bir şeyler yapma­
ya çaiıştığnı İddia edecektir. Komutanlara göre: A rt*, bıçak kemiğe da­
yanmıştı...
K.Evren: "Hükümeti devraldığı tartıten sonra yaptığı İlk Sıkıyönetim
Koordnasyon Toplantısı nda: ‘Para istiyorsanız. Para, insan istiyorsanız:
İnsan-, Kanun istiyorsanız: Kanun: yetki istiyorsanız: Yetki y i vereceğim.-
yeter ki sîzler bu Anarşi Yangını'ru söndürünüzL *diyen Başbakan Dem i­
reI. aradan altı a y geçtikten sonra: Kanunları çıkarmak ve dolayısıyla y e t­
kileri ve cezalan artırmak gücünün kendisinde bulunmadığını: bu gücün.
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde olduğunu.’ söylüyor: oysa iktidara gel­
diği zaman da M edıs'ln aritmetiği aynıydı. Bu aritmetiği bile bile iktidar
oldu."(266)
Genişletilmiş Sıkıyönetim ve Milli Güvenlik Kurulu Toplan tısına katı­
lan tüm komutanlar. 17 Haz ran 1980 günü bir araya gekJJer: art* her­
kesti ortak görüşü bir an önce harekat düğmesine basılmasıydı.

Hükümetin Başı Muhalefetin Başı Gibi Feryat Ecftyor

“N e re d e B u D e v le t? ”
S A ğu sto s 1980 6d»t»kan Scleym an Demire!

3 Ağustos 1980 Başbakan Süleyman Demırel: 'Devlet'l. Devlet gibi

(265) Nevtat BöUgiray a.g .e .. s.4«8.
(266) Kenan Evren. M ülyer. 16.11.1990. s.9.

591
arıyoruz: eğer, zaten Devlet. Devlet olsa. Devlet in polisi eksiksiz olsa:
mahkemesi tam işlese.- Türkiye bu duruma gelmezdi. Dunlan o hale g e ­
tirmeden bu meselenin İçinden çıkamayız. Esasen. Devleti. Devlet haline
getirmeden. Devlet e İşlerlik kazandırmadan devamlı bir sükûneti Türki­
ye 'de sağlamamız mümkün değildir... Mahkemelerimizi Işletmellyiz: İş­
lemiyor... Türkiye Cumhuriyeti Devleti gelmiş tıkanmış mahkemeye: Bu
kadar oluyor...' diyemeyiz!
Sol daki eylemciler: M evcut nizamı yıkarak, yerine Marksist-Leninist
bir Rejim getirm eye uğraşırken.- Sağ dakiler Devlet in yanında y e r a'-p.
m evcut nizamı korumaya çalışıyorlar. Dunlan söylemekle. Sağ da eylem
yapanlan. adam öldürenleri koruyor değilim. Kim suç işlerse cezasını
görmelidir. Devlet e silah çekenle, ona mani olmaya çalışanları bir tuta­
mam. Devlet, bu mücadeleyi azimle yapıyor; azim le yapmaya devam et­
melidir. Bu mücadeleyi Devlet, sadece: Askerlerin işidir. efendim Sıkıyö­
netim Komutanlan var: Sıkıyönetim on!an yapsın..." diye mi Devlet. Mil­
leti arkasına da alarak bu mücadeleyi yapıyor. Efendim, ben ne yapayım,
askerler y a m a d ı, başaramadı..." demek, fevkalade dalalet olur... 1267)
Süleyman Dermrel. 12 Eylül darbesine 40 gün kala Devletn bu hale
gelmesinde sanki h»ç payı yokmuş, yaklaşık 20 yıldır illa da başbakanlık
mücadelesi o vermemiş, o sırada yani 3 Ağustos 1980 tarihinde uzaklar­
dan gelip oradan geçen bir yabancı gözlemci g b ı konuşması; canı bur­
nuna gelmiş sıkıyönetim komutanları ve generaller tarafından büyük bir
şaşkınlıkla İzlenmişti.

"Ceıuucler musalla taşma götürülemlyor

halkı seçim sandığına nasıl götüreceğiz ?"
Terör günlük yaşamı kasıp kavururken 24 Ocak kararlan
terör olaylannı geride bırakvcasrna şaşkınlık yaratmıştı.
Hele 4 Ağustos günü dolann 80 Türk Lirasına çritması karşısında
Sorulan soru tekti: "Nereye gid iyo r bu iş le ri"

Ecevlt. Dem rel'ın erken seçime giderek re|ımı rahatlatma önerisine

takılmıştı. Şöyle dedi: 'Erken seçim konusunda bizim bir diyeceğimiz
yok. A P 'de n başka M S P ve M H P d e istediğine g ö re yeterli oyunuz var
demektir. Diz bu vaziyette gerçek anlamda seçim yapılabileceğine inan­
mıyoruz. Cenazeler musalla taşına goturulemiyor. halkı seçim sandığına
nasıl götüreceğiz?' Ama İki lider o gün şu soruyu tartışmadılar: 'Askeri
bir müdahale olursa ne yapanz? Ortaklaşa karşı çıkabilir m iyiz? Çıkarsak
nasıl bir yö n te m uygulanz?' Her kİ hder de tehlikeyi gormelerne rağ­
men aynntıların İçinde olaya gerektiği gibi bakamıyordu; toplantı böyle
(267) Kenan Evren. M llye t. 9 .1 11990. » 9. NaUeden t Alalı, a.g e., s.592.

592
ce bİttL "Son şans" olarak nitelenen Demir el-Ecevıt doruğu, temel konu­
larda anlaşma saglanmamasıyla her çevrede bu zirveden beklenen um ut­
ları bitirmişti. Adeta. Silahlı Ku vvetler» cn üst kadem elerin» beklediği
gerçekleşmişti. Terör günlük yaşamı kasıp kavururken. 24 Ocak Karartan
terör olaylar»ı gende bırakrcasına şaşkınlık yaratmıştı Hele 4 Ağustos
günü d o la r» 80 Türk lirasına çıkması, o güne kadar böyle şeylere alışma­
mış kamuoyunu aynı gün Çonan'da A le vile r» toplandAları bir kahvenin
taranıp sekiz kişinin birden öldürülmesi dayından bile fazla meşgul et­
mişti. Sonian soru tekti: "Nereye gidiyor bu İşler?"

1 0 7 0 - 1 0 8 0 J /4 M K U Ü c U y U n U (M en S 0 0 0 1 . 4 ı n » t M j m m hu < e k j» c n j ö o M u l u
 III.B Ö L Ü M
(12 Eylül 1980-1990)
24 Ocak Koalisyonu nun Kurucu Ortaklan
S .D e m lre l-fT.Ö za l-f 12 Eylü lcü Ta ş a la r+ B ü y ü k Serm aye

Genel Merkez: Washlngton ve Brüksel

Plan-Pro|e: Demlrel ö za l IMF Dünya Bankası
Fonlama: Yeril Büyük Sermayem Yabancı Metropol Kredttörlerl
Taşeronlar: 12 Mart ve 12 Eylülcü Generaler+ANAP
Faaliyet Alanı: Türkiye Cumhuriyeti
Serbest Piyasa Ekonomisi nin İki Ayağı: “Serbest Bırak" "Kontrol Et”
24 Ocak Sonrasının Üç Ayağı: 'Kontrol Etme" “Yozlaş" "Mafyalaş"

T l» gut O zal İle Türkiye'de özel sermaye daha da etkin olacak. Batı
kapitalizminin Türkiye'deki uzantiarı ve acentaları olarak İşlev görecek­
lerdi. 12 Mart 1971 askeri müdahalesi bu girişimin başlangıcı. 24 Ocak
1980 kararlan ise bu sistemin yerleşmesi İçin alınmıştır. Devlet desteği
ve kaynaklarıyla özel sermaye ve şirketler güçlendirilecek ststemm bağlı
b r değişkem olacaklardı. 12 Eylül 1980 asken darbe sonrası bu yönde fa­
aliyetler*! gözü kara bir biçvnde yürütüldüğü yıllar oldu. Artık iç ve dış
politikanın ve dış İlişkilerin yürütülmesi de "sermayeye devrediliyor­
du”. özal. I989'da “AB'ye alınmasak bile Gümrük Birliği ne gireceğiz*
derken bunu M eclise ve Hükümet e danışarak değil, dar bir sermaye
çevresiyle görüşerek belirliyordu. Bu tek yanlı kurumsal bağlanma şem­
siyesi alında, “büyük sermaye Batı kapitalizmi 4e kene denecek ti'.
Sermaye yetm edi din gelsin...
Sermaye ve partilerinin giderek toplumdan uzaklaşmaları ve ülke
yönetiminde zayıflamalan İslâmî partilerin de ortak edilmesini" zo­
runlu hale getirdi. Kırsal, varoşlar, İşsizler, yoksullar ve muhafazakâr
çevreler Ulamın siyasete sokulması İle sisteme dahil edilecekler, de­
netim altına alınacaklardı.
Aksı halde ortaya "gerçek sol partiler" çıkabilir ve Türkiye'de halkçı,
ulusalcı ve hatta antl-emperyalist politikaları benimsemiş hükümetler İş­
başına gelebilirdi. Kemalist be Cumhuriyet yerine Islâmcı bir Cumhuriyet
dini ve sermayeyi birleştirileb4*dı.
Türkiye'nin Cumhuriyet yapısı. “İslâmî Cumhuriyet modeline" kaydı-

594
rılır İse sermaye-dln bütünleşmesi Bâtı nın istediği biçimsele yürütülebi­
lirdi. Türlüye bu konuda "ideal bir örnek" olarak görülüyor. Gayri milli ser­
maye İle dinci politikaların koalisyonunun sağladığı yeni "manda düzeni’
Batı kapitalizminin elindeki en güçlü koz oluyordu. ( I )
Önceki bölümlerde görüldüğü gibi bu sürecin I950'de başlaması.
1965'ten İtibaren giderek trmandırılmasıyla toplumsal düzen altüst ola­
cak. gerilim ve çatışmalar sokağa dökülecek. İki askeri darbeden sonra
üçüncüsü gelecektir.

Dem okrasi ve Siyasete Paydos D ü dü ğü Ö tü yo r

"Aşağıya Askerlerin İnmekte olduğunu gördüm . İş anlaşıldı. dedim. “
IS Ç a g U y jn g l

ÇağLayangıl anlatıyor:
11 Eylül Perşembe günü Başbakan Sayın Demlrel. bana telefon etti:
"Bir Ihtllil hazırlığı okluğu söyleniyor. O zat bugün sana gelecek, bir
yokla bakalım. * dedi.
Ben şu cevabı verdim:
'Yoklasam ne çıkar? O zat bana, ihtilal yapacağım diye haber vermez kİ. *
Demlrel ‘O ls u n ' dedi. 'Sen tavnndan anlarsın "
Çağlayangll. Demtrel'le görüşmesinden sonra evine gelir ve olanları
şöyle anlatr:
Saat 24.00'e doğru henüz yatmamıştım ki. telefon çaldı. Sayın baş­
bakandı.
"Nöbetçi yaverine bir telefon eder misiniz? Garip haberler alıyorum.
Köşkte bir şey var m ı?"
'E d e rim 'dedim . Telefon ettim. Nöbetçi yaveri Deniz Yarbay Toygun
Çanga uyuyordu. Uykusundan uyandırdım. Köşkte anormal bir şey olup
olmadığını sordum.
'Herhangi bir şey yok. Ben yatıyordum. Bakıp size haber vereyim. *
dedi. Yaver biraz sonra telefon etti. Sesi b r tuhaftı. 'Koruma polislerinin
koğuşunda bazı anormallikler var ama. anyalamadım.' dedi.
Bu konuşmayı Başbakan Dem rel'e naklettim.
Sayın Demlrel saat 02.00'de tekrar aradı. "Merkez Komutanlığı ndan
tanklar dışan çıkmış. ~ dedi. "Gazeteciler 04.00'te açıklama yapılacağını
söylüyorlardı.' 'Hayırlı olsun.' dedim.
Uyuyamadım. Evde yalnızdım. Iranlı damadım gece bir davete git­
mişti. O geldi. Kendisinden, arabasna blrup merkez komutanlığına kadar
gitmesini, olup bitenlerden bana haber getirmesini istedim. Bu sırada so­
kak lambaları söndü. Telefonlara baktım, çabşıyordu. Sonradan öğrendim
ki. başkalannınklnı kesmişler.
(I | Erol M j m u I i. ’ S om ürgelejen türtılye'. Derin Yay.. 2004. » . I I I .

595
 Dikkatle pencereden bakınca. Ingiliz Elçiliğinden aşağıya doğru as
kertem İnmekte olduğunu gördüm. Damadıma. İ ş anlaşıldı, senin g it­
m ene gerek kalmadı. * de cim
Askerler elektrik fenerlerini yakıyorlar, kapılardaki numaralan okuyorlar­
dı Bizim kapının önüne gelrtce durdular. Apartman sordular. Radyoyu aç­
tım. Sdahlı Kuvvetlerin İdareye el koyduğuna dair tebfcğ okunuyordu.)2)

12 EYLÜL 1980 DARBESİ NİN İLK BİLDİRİSİ

-Y ü c e T ü r k Milleti.
B ü y ü k A ta tü r k 'ü n b ize e m a n e t e ttiğ i ü k e s i v e rruietiyte
b ü tü n o la n T ü r k iy e C u m h u riy e ti D e v le ti s o n yılla rd a izlediğiniz
g ib i d ış v e iç d ü ş m a n la rın ta h rik i ile v a r t a n a , re jim in e ve b a ­
ğ ım s ızlığ ın a y o n e tk f k r i v e f i z k i h a v ic e sa ld ırılar içerdedir.
D e v le t, başlıca o rg a n la n y la işle m e z d u ru m a g e tirilm iş . A n a y a ­
sal k u ru lu ş la r te z a t v e y a s u s k u n lu ğ a b ü rü n m ü ş , sıya sı p a rtile r kısır ç e k işm e le r
v e u zla ş m a z tu tu m la rıy la D e vle ti k u rta ra c a k b e lik b e ra b e rliğ i s a ğ la y a m a m ış la r
v e lü z u m lu te d birleri a lm a m ış la rd r . B o y le c e yıkıcı v e b ö lü c ü m e r a k l a r faaliyet
lerini a la b ild iğ in e a rtırm ışla r ve v a ta n d a şla rın c a n ve m a l g ü v e n liğ i te h lik e ye d ü ­
ş ü rü lm ü ş tü r A ta tü rk ç ü lü k y e rin e irticai v e d iğ e r sapık ide o lo jik fikirler üretilerek
sistem li bir şekilde v e h a in c e ilk o k u lla rd a n üniversite le re k a d a r e ğ itim k u ru lu ş la ­
rı. idari siste m i, y a rg ı o rg a n la rı. ıç g ü v e n lik te şkila tı, işçi k u ru lu şla rı, siya sı parti
ler v e n ih a y e t y u rd u m u z u n e n m a h s u r k ö şe le rin d e k i yu rtta ş la rım ız dahi sa ld rı ve
b a sk ı a ltın d a tu tu la ra k b ö lü n m e v e iç h a rb in e şiğ in e g e tirilm işle rd ir. K ıs a ca D e v ­
let g ü ç s ü z b ıra k ılm ış v e a cze d ü ş ü rü lm ü ş tü r.
A z iz T ü r k M ile ti. işte b u o rta m için d e T ü r k Silahlı K u v v e tle n İç H iz m e t K a ­
n u n u n u n v e rd iğ i T ü r k i y e C u m h u riy e tF n i k o lla m a ve k o ru m a g ö re v in i Y ü c e T ü r k
M ile ti a d n a e m ir ve k o m u ta zin ciri için d e ve e n ir le y e rin e g e tirm e ka ra rını a lm ış
ve ü lk e y ö n e tim in e b ü tü n ü y le e l k o y m u ş tu r. G irişile n h a re k a tın a m a c ı, ü lke b ü ­
t ü n lü ğ ü n ü k o r u m a k , milli birlik v e b erab e rliğ i sa ğ la m a k , m ık t e m e l b ir iç savaşı
ve k a rd e ş k a v g a s ın ı ö n le m e k . D e v le t o torite sin i v e v a rlığ n ı y e m d e n tesis e tm e k
ve d e m o k ra t k d ü ze n in işlem esine e n g e l o la n ned e n le ri o rta d a n ka ld ırm a k tır.
P a rla m e n to ve h ü k ü m e t fe s h e d ilm iş tr. P a rla m e n to ü ye le rin in d o k u n u lm a z lı­
ğı k a ld ırılm ıştır. B ü tü n y u rtta s ık ıy ö n e tim ila n e dilm iştir. Y u r t dışın a çıkışlar ya
s a k la n m ıştır. V a ta n d a ş la rın c a n ve m a l g ü v e n liğ in i süratle s a ğ la m a k b a k ım ın d a n
saat 0 5 .0 0 'te n itiba re n k i n c i b ir e m re k a d a r so k a ğ a ç ık m a ya sa ğ ı k o n u lm u ş tu r.
B u k o lla m a v e k o rtu n a ha re k a tı h a k k ın d a k i teferruatlı a ç ık la m a b u g ü n saat
1 3 .0 ö te k i T ü r k i y e R a dyola rı v e T e le v iz y o n u n u n h a b e r b ü lte n in d e ta ra fım d a n
y a p ıla c a k tır.
V a ta n d a ş la rın s ü k u n e t için de ra d y o v e te le v izy o n la rı b a şın d a y a y ın la n a c a k
bildirileri izle m e le rim v e b u n la ra ta m u y m a la rın ı v e b a ğ rın d a n ç ık a n T ü r k Sila hlı
K u v v e tle rin e g ü v e n m e le rin i b e k le rim .
K e n a n E v re n
O rg e n e ra l G e n e lk u rm a y ve M * G ü v e n lik K o n s e y i B a ş k a n ı

(2ı T*n|u Cftzogfcı. a g e . s 214.

596
 S iy a s ile r Yine T utuklu

Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan!

Evren: " 12 Eylül 1900 saat: 04.00 te M IH G 0- " BlCTV« w ^
venlık Konseyi nin bildirisi olan 1 numaralı bil- aMUfc* yerdeatken uo*un mum
drt radyolardan yayınlanmaya başladı. Bu saatten itibaren başmda K.Ev-
ren'ln bulunduğu bir paşalar konseyi Türkiye'de A dan Z'ye tüm yöneti­
mi ele almış, terör ve sokak eylemleri birden bire durmuştu. Bunun ne­
deni hep sorıiacaktr ve tartışılacaktır. Böyleslne yaygın ve örgütlü anar­
şi nasd olmuş da bir an da durmuştu. Blrieri nas* bir tezgah kum uştu
Ünlü be ısttıbaratçının dediği gibi. ‘Koskoca b ir devlet, b ir avuç dediği
anarşistlerle başetmek yerine rejimi değiştirmeyi yeğlemişti. ' Ecevlt sa
batvn erken saatlerinde Dem rel'le brlıkte Gelıbokı Hamzakoy'deki aske­
ri tesislere götürüldü. Erbakan İle Türkeş. İzmir'de Uzunadaya gönder*
dıler.(3) Daha sonra yerleri değiştirildi.

"Tevkif edeceğimiz adamı

sonra İşbaşına nasıl getireceğizT'
General Haydar Salt*

12 Eylül gecesi özallarm evL

Semra Ö zal anlatıyor:
11 Eylülde benim yeğenim sünnet oldu bizde. Geldi, o gece bizde
kakldar. Ben zaten gece uyumam, dolaşırım. Yr»e dolaşıyordum, onlara
bakıyordum. Ne yapıyor çocuk, filan. Doiaştm herkes uyudu. Ben de yat­
maya hazırlanıyordum. Saat sanrım dört elvan yahut dört buçuğa geli­
yordu. Tevfik Bey telefon etti. Dedi kİ. haberiniz var mı, böyle böyle. De­
dim. hayırlı olsun. Zaten kaç gündür hep konuşuluyordu bu oldu olacak,
oldu olacak. Hayırlı otsun.
T.öza l'a nasıl söyleyeceğimizi düşünüyocdıA Derken biz kardeşimle
böyle konuşurken mutfakta duymuş, kaktı. 'N e o lu y o r? 'dedi. 'Bir şey
yok "dedim ' Kaç g ü n dü r konuşulan, beklenen şey oldu." dedim. ' Ha­
yırlı olsun, g e l bakalım, sen bir yü zü n ü gözünü yıka, bir ç a y İçelim ' de­
dim. T e k i" dedi. Ondan sonra işte çay İçtik. O gitti, traş otdu. giyndı.
hazrtandı. ben d e çantasına ilaçlannı fMan koydum. Küçük bir çanta.
İlk gelç» alnan oydu daha önce de. O sırada zaten daha butları yap­
madan önce bir telefon geldi. Genelkurmay dan. Bir amiral ama şimdi İs­

li) A rkara SıkıyOnem ı komutanı General Şaton Y l'm b e jo g ij na göre. A rkara dakJ 2500 tır
tU lu n u n 1000 I M yaSydt Sunlar ıkgozalrlardan sonra Mamak Cezaevi ve A lk e n CM O k u
lana getirildiler Butun »ya sı parelerden v e aydın kesimden pek çok ünlü b lm burada tu ­
t u l u olarak bulunuyordu B [cevlt. A T ürke j N Erbakan da b u n la m a rzın d a yd ı (Oral Ça
»jlar. ' Ecevıt ve Erbakan m Cezaevi G ü n le rT. O n d a } Yay . 2 0 0 3 J

597
mini hatırlayamıyorum. Buyrun dedim. "Turgut Bey evde m İ?" dedi. Ev­
de. dedim. Sizi bekliyor dedim. Dedi kİ şimdiye kadar kimi ar adıysak, ya
yok. ya hasta, ya da... İlk defa siz böyle söylediniz. Dedim, hayırlı olsun
memleket İçin. Hazır bekliyor dedim. Saat yedi civanyri zannediyorum.
A k im a 27 Mayıs geliyor, gayet tabii. O nu da yaşadık çünkü. Y e riy ­
di. İşte, yediyi biraz geçiyordu. Büyük bir araba geldi. Ve İçinden otoma
tk silahlarla, askerler İndi. Orada ben çok rahatsız oldum doğrusu Gel­
diler. Turgut zaten hazırdı, kapıdaydı. Gittiler. Bir subay vardı başlarında.
Dedim ki, nerede olduğunu bana bıldlnrsenlz çok memnun olurum. Ne­
reye götürdüğünüzü bilelim dedim. Hiç merak etmeyin hanımefendi d e ­
di. Başbakanlığa götürüyoruz dedi. Peki dedim, gittiler. Çok kötü oldum
ben. Daha sonra saat zannediyorum üçe geliyordu, üç civan Turgut ara­
dı. Merak etme buradayım. Birazdan geliyorum eve dedi. Tabii çok ra­
hatladım. Daha sonra eve geldi. İşte kendisine Evren Paşanın görev tek­
lif ettığnl. Konsey üyeleriyle görüşmelerini anlattı.
12 Eylül günü Başbakanhk'U neler oldu7
Haşan Celal Güzel anlatıyor:
Turgut Bey Genekurmay Başkanlığı ndan arandı, özel kalem vasıta­
sıyla. Devlet Başkan Kenan Evren Paşanın, kendisiyle görüşmek isteriği­
ni; bunun İçin ricada bulunduğunu söylediler.
Bu ricada bulunma lafı bizi çok rahatlattı. Çünkü bu bir darbeydi. Bel­
li olmazdı. İşin İçinde Merkez Komutanlığı'na gitmek de vardı. Nitekim
Süleyman Beyin ve diğer liderler*! götürüldüğünü öğrenmiştik. Ben d e ­
dim kİ. "Bakın, sayın müsteşanm size benim aylarca önce söylediğim İş
gerçekleşiyor. Habenniz olsun’ dedim. "Orada size, bakanlık, başbakan­
lık yardım cılığın falan teklif edecekler. ‘ dedim. Gitti. Saat 12 civarında
geldi. Çok heyecanlanmıştı. Orada olan biteni anlattı. İlk intiba şuydu:
"Yahu İşin İçinde Turhan Feyzioğlu varmış Haşan. ’ d e ri bana. (Yani Ko­
mutanlar Feyzioğlu'nu Başbakan yapmayı düşünüyorlardı. Ozal İse onun­
la çakşmak İstemiyordu. E.Y.)
Yalnız ben reddedip odadan çktktan sonra arkamdan M G K (o zaman­
ki kurumlar bunlar. IhtfcU kurumlan) Genel Sekreteri Haydar Saltık Paşa
koştu. Turgut Bey niye istemediniz biz sîzle çok çakşmak İstiyorduk riye
söyleyince. "Yahu nereden boldunuz Paşam?" dedim. "Ben d e pek hoş
lanmyorum ’ demiş Haydar Salt* Paşa.
Turgut Ozal sabah erkenden götürüldüğü Genelkurmay Başkanlı-
ğı'nd adr. Harekat Daresı Başkanlığı'nın yanındaki brifing odasında otu­
rurken. kendisine rastlayan bazı bürokratlar. Ozal'a "artık suyu ısındı" gö­
züyle bakarlar.
Oysa Demirci'm Başbakanlık Müsteşan kendinden hayli emin b r ha­
vadadır. "Ekonominin çan" olmayı kafosna koymuştur: ortamı da buna

598
uygun görmektedir. 24 Ocak programının ördüğü ckş ekonomik bağlara
sadece kendisinin egemen olduğu inancındadır.
Askerlerin ekonomik konulara ilişkin zaaflarm da öteden beri bilmi­
yor değildir: 27 Mayıs, bir Ekrem Alıcan'ı bulmuştu 1960'ta; 12 Mart
Amenka’dan "beyin takımfnı getirmişti I9 7 l'd e ...(4 )
10 Ekimde Ecevit ve Demir el Ankara'ya getirildiler. Sıyası amaçlı ve
yönlendirici faaliyetlerde bulunmamak, demeç vermemek, evlem de bu
amaca yönelik toplantılar düzenlememek, bu amaçh toplantılara karama­
mak. şeh* içinde lehte ve aleyhte toplantı ve gösterilere neden olaM e-
cek faaliyetlerde bu.unmamak koşuluyla, normal ziyaretlerini yapabile­
cekleri ve makıi ölçüler içinde ziyaretçi kabri edebilecekleri tebliğ edıl-
mlştl.(S)
Kabul gerekir kİ toplumun büyük çoğunluğu terör korkuscnu ve aşı­
rı gerginliği sona erdiren asken müdahaleyi kurtarıcı olarak karşılamışlar­
dı. özellikle haklarında kovuşturma bulunmadığı halde Türkeş'le 16 ve
Erbakan'la 2 1 arkadaşının Sıkıyönetim Mahkemesi kararıyla tutuklanma­
ları. sorumluların CHP ve AP dışında aranctğı kanısını güçlendiriyordu.
MHP'lıler ülkücü hareketn eylemleri ve darbe girişimiyle. M S P Ile r ise
Akıncılar örgütünün faaliyetleri ve la* devleti yıkma projelerinden dola-
yı yargıya sevk edim lilerdi.
Oysa solculara İnmesi gereken darbe, kendilerine de inmişti. Bu ne­
denle tepkiliydiler.

Bu durumda TB M M ’nln, milletvekilliğinin,

siyasal partilerin gereği kalmamıştır.
Brüksel'den gelen buyruktan uygulayacak
dar kadrolu yürütme bir organ yeterlldlr.
Parlamento ve hükümet feshedilmiş, yurt ckşna çıkışlar yasaklanmış,
ikinci bir em re kadar sokağa ç* m a yasağı konmuş. Türk Silahlı Kuvvetle-
n'ne ve yeni yönetime karşı yapılacak her türlü direniş, gösteri ve tutu­
mun anında en sert şekide kıriarak cezalancfcrılacağı ve y u tta kan dökül­
memesi için bütün vatandaşların yayınlanacak bıldınler doğrultusunda
hareket etmeleri tehdidi yapılmıştı. Hemen bunu izleyerek. 13 sıkıyöne­
tim bölgesi tayn ve tespit edilerek, buralara 13 general siuyonetim ko­
mutam olarak M GK (M ili Güvenlik Konseyi. M ili Güvenlik Kurulu ile ka­
rıştırılmamak. E.Y.) tarafndan atanıyordu. Siyası parti faaliyetlerin» ya-

(4) M A li Birand. Soner Yakın. "The O z a T . D oğan KKap. 2001. k 9 9 v d .

(5) Dem ir el dana ıc r r a bu kez Çanakkale'nin Zmcııbozan A lk e n teinlerine sürgCne gOn
d e n ld l Buzada b u ı A P ve C HP yöneticileriyle bHfcte 4 ay süreyle tutuklu kaldı Birçok
m ahkem ede ya rg la n d ve beraat etti

599
saklandığı: Türk Hava Kurumu. Çocuk Esirgeme K urunu ve Kızılay hariç,
diğer bütün derneklerin faaliyetlerinin durdurulduğu da duyuruluyordu.
Türkiye Cumhuriyeti. N A T O dahil tüm ıttrfak ve anlaşmalara bağlı ka­
lacaktı. İkincisi İse önce MGK'nın 5 sayılı karanyla. ardından da bu duyu­
ruyla yetnmeyerek b » kez daha aynı hususu vugulam a gereksinimi d u ­
yan M GK'nın 1 6 Numaralı Bildirisi İle. 'INkemızIn ekonomik durumunu
düzenlemek ve daha İyiye götürmek amacıyla yürürlüğe konulan ekono­
mik program *e yapman anlaşmaların ve protokollere uygulanmasna de­
vam edilecektir.* duyurusunun yapılmasıydı.(6 )
M GK'nın çıkardığı İlk yasalarla beiedye meclisleri feshedildi ve bele-
ctye başkanları görevden alındı. Yine ç*artılan yem yasa ve mevcut ya­
salara eklenen geçici maddelerle mevcut I genel meclisleri de feshedil­
di. Yine aynı bağlamda, darbenin hemen arckndan. 17 E km 1980'de. ül­
kede o zamanki sayısıyla toplam 67 İlden 27'sınln valileri değiştiriliyor:
asker kökenliler ya da orduya yakın olanlar bu görevlere atanıyordu. Si­
vil idarenin (İçişleri Bakanlığı ran) bir birimi olan Emniyet Genel Müdürlü­
ğü. tüm teşkilatı İle bvl*te jandarma Genel Komutanlığımın e m » ve ku­
ruluşuna veriliyordu.
Buraya kadar olanlardan ve yaşananlardan sonra, S general ne
yapabilirdi? Tü m uyarılara rağmen, polltlkaclar v e sivil İdarenin basiret­
sizliği. vurdumduymazlığı ve bir bölümünün polltıze olması, siyasi, eko­
nomik. mail ve asken d ş baskılar, ‘ ülke elden gidiyor* feryat ve figania-
n. medyanın İki yüzlülüğü askerleri de bunaltmıştı. Siah ve güç onların
elindeydi. VVashıngton ve Brüksel'den *go on* (devam) sinyalleri de gel­
mişti.
Nihayet paydos düdüğünü çaldılar. A rt* hiç k m şeye güvenmeyen,
kim iyi k m kötü ayırdetmekte zorlanan suçkiarla birlikte toplumun he­
men tamamını oluşulan suçsuz kesmı ve demokrasiyi de cezalandıran
bir yönetim anlayışını uygulamaya koyacaklardır.
(Bu yanlışlığın ağır bedelim, daha sonraki yıllarda kenetten ve tüm
Türkiye her alanda ağır kayıplar vererek ödeyecektir. Düşünmeyen, de­
mokratik kitle örgütleri olmayan, yurt İçi ve dışından Türkiye'ye yönet*
ulusal tehditleri algılayamayan, toplumsal bilinci oiuşturamayan. sorunla­
ra çözüm aramayan, sorgulamayan, üretmeyen yabancı yoz ve arabesk
kültüre, yolsuzluğa ve her türlü yozlaşmaya ve hızla açlan Batı merkez­
ler n e tam bağımlı garip bir ülke durumuna gelecektir.
Bunun son aşaması, günümüzde Türkiye Büyük Millet Mecllsl'nln.
yanı ulusun temsil edildiği yasama erkinin artık Ankara'dan değil, tümüy­
le üyesi bile olmadığımız AB'nln başkenti Brüksel'den maliye ve ekono­
misinin IMF ve Dünya Bankası'ndan yönetilir hale gelmiştir. Borsa, ban-
(6 ) C ı n H u l j r l Dönem» Türkiye Anülılopedljl C*t. U . leojlm Yayınlan, s.974 vd

600
ka. sigortacılık ve önemli sanayi dalan da yabana egemenliğine terk
edilmiş: kısacası ulusal programı olmayan IMF ve AB çıpasma bağlı be öl­
ke durumuna gelmiştir.)
Bu durumda Brüksel ve Washington'dan gelen programı uygulaya­
cak dar kadrolu yürütme organ yeterlidir. Bu tabloya bakarak. Batıyla
u y u n sağlıyoruz. Batı Ulaşıyoruz demek mümkün mü?

Askeri Yönetimin
14 Ocak Programını Değiştirmeye Niyeti Yoktur
T u g u t Ozal adını 12 Eylülü yapanlar iyi bilvler. Ekonomiye olan yatkın­
lı ğ a özellikle 24 Ocak Programı dolayısıyla Genelkurmayda verdiği bri­
finglerde görmüşlerdir.
Bu brifingleri Başbakan Demirel'in taimatıyla verir T u g u t Ozal. Demi-
rel. askerlerin basında çkan 24 Ocak eleştinlerinden ters yönde etkilen­
dikleri kanısrıdadır. Hatta bir keresinde Genelkurmay Başkan Kenen Ev­
ren, İhracatçı döviziyle i g l i bir karar konusunda Demirel'e: 'Bizim arka­
daşlar 40 bin doların yurt dışında tutulmasın anlayamıyorlar.' d y e yakın-
mıştır.
Böylece Genelkurmay yohı. ‘ Ahi'sinin eliyle açılmıştır Ozai'a.
Asken yönetimin 24 Ocak programını değiştirmeye niyeti y o k tu . Bu
konuda kilit rolü. 12 Eylülün askeri kanattaki en önde gelen miman O r­
general Haydar Saltık oynamaktadır. Ege Ordu Komutanlığı'ndan gele­
rek Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreterliği görevini üstlenen Sattık Pa­
şa. ‘ piyasa ekonomisi "m savunmakta. 24 Ocak modeline de bu çerçeve­
de sahip çıkmaktadır.
II Eylül 1980 akşamı Genelkumaydakı yemekli toplantıda T u g u t
Ozal adını Saltık Paşa telaffuz eder. Genefcurmay İkinci Başkanı O rgene­
ral Necdet Oztorun da Ozal'dan yanadır: ekonominin ona teslim edim e-
sinl İster. Be i. Ozal'ın bu görevi kabul etmeyeceğni söyleyince, bir baş­
kasının tepklsk 'Tevkif edelim onu" o lu . Saltık Paşa her zamarki gibi se-
r«kanlıdır: 'Tevkif edeceğimiz adamı sonra işbaşına nasıl getireceğiz?"
12 Eylülü yapanlar, gerçekte Turgut Ozai’a güvenmezler. O zal'ın ta­
kunyalı geçmişi ve I977'de MSP'den milletvekili adaylığı bu güven­
sizliğin temelinde yatar. Ancak 2 4 Ocak Programı ve bunun dış des­
tekleri açısından Ozai'a bir ba ima mecburdurlar.
Nfcteken öyle olduğu hemen sonra anlaşılır. Brifing odasında bekletlen
T u g u t Ozal'dan. ekonomik durumla ilgili kısa be rapor istenir. Ozal. ya­
lın çizgiler taşıyaa son derece anlaşılır, üç sayfalık bir notu kendi imza­
sıyla Konseye sunmakta geckmez.
Bu notta, müdahale nedeniyle bankalardan para çekilmesi, mal ve
maddeler İçin gereksiz stok eğilimi, fiyat artışları ve karaborsanın hortla-

601
tim ası şeklinde menfi tesirlerin olabileceğini* hatırlatıyor ve "halkn gü­
vem sağlanana kadar paranın ve malın arzının kısıtlanmaması* ve 'ica­
bında ithalat yapılarak bcna dayanmak lazım* geldiğci ve "uzun süredir
ideolojik amaçla ve zorbalıkla devam ettirilen grevlenn çözülmesi* ile
■geçen devre parlamentoya sunulan başarılı olunamayan vergi reformla­
rının bir an evvel neticelendinlmesl" onerılerm ulusal düzlem için sunu­
yordu. Özal. aynı raporda uluslararası düzlem için İse. ‘ İlişki kurduğumuz
milletlerarası finansman müesseselen. bugün Türkiye'nin yem idare atan­
da nasi bir ekonomfc program uygulayacağını mesele edeceklerdir ve
25 Ocak 1980'den beri tatbik ed ie n yem ekonomik program cfcş malı
çevrelerde büyük destek görmüştür. Bu programın uygulanmasına d e ­
vam edileceğine dair güven verilmesi fevkalade önemlidir.* biçiminde
#ade ettiği Önerisini M G K Konseyine arz edecekti.
12 Eylül 1980 tanhlı. “Türkiye'nin son ekonomik durumu ve 12 Ey­
lül Harekatı sonrası alınacak tedbirler" başlıklı bu notta Ozal. 24 Ocak
program cın sürdürülmesini savunur.
25 Ocak 1980'den ben tatbik edilen yem ekonomik program, cfcş ma-
I çevrelerde çok büyük destek görmüştür. Bu programın uygulanmasına
devam edileceğine dair güven verilmesi fevkalade önemlide. 12 Eylül
harekatının ekonomiye hemen yapacağı müspet etki, devam eden birçok
grev ve lokavtı çözüme kavuşturmasında olacaktır.

T u rg u t Ö z a l'ı savuna n b u p e k a fiili Paşa,

o n u n b ir g ü n başbakan o la ca ğ ın ı ve sonra d a k e n d is in i
G e n e lk u rm a y B a ş k a n lığ ı'n d a n e d e c e ğ in i rü ya sın d a görse,
m u h a k k a k kİ g ü le r g e ç e rd i o g ü n le rd e .

Turgut Özal askeri yönetime özetle şöyle demektedir:

2 4 Ocak’m kıli m dokunursam dış kredi muslukları kesilir. Başka alter­
natifim yoktur. Bu programın devam edeceğine ilişkin dışa dönük g ü ­
venceniz d e ancak ben olabilirim!
Turgut özal Konsey tarafından ekonomiden sorumlu Başbakan Yardım-
ofcğına getirilmiştir. Bu görev İçin Özal. 12 Eylül liderinin deyişiyle *en
isabetli seçim* olmuştur. İlginçtir: Başbakan Yardmcılığı için Tt#gut Özal
actnı dikte edenlerin başında Genelkurmay İkinci Başkan Orgeneral Nec­
det Oztorun da gelmekted». 'Atatürkçülük* adına devletçiliğin hararetli
savunucusu olan bu pek afili Paşa. Turgut OzaJ'ın b r gün başbakan ola­
cağını ve sonra da kendisini Genelkurmay Başkanlığı'ndan edeceğim rü-
yasrıda görse, muhakkak ki güler geçerdi o günlerde.
12 Eylülün *24 Ocak’ la birlikte Turgut Ozal'a da sahip çıkması, hem
Batı dünyasındaki karar odaklarını hem de İstanbul'da büyük iş çevreieri-

602
nl ferahlatmıştır. Bir Amenkak diplomat. Dantel Newberry. OzaJ'ın eko­
nomiden sorumlu başbakan yardımcılığına getirildiğinin öğrenilmesi
üzerne. Ankara’daki Amerikan makamlarının çektiği of)/un sesi, duyu­
labilecek kadar yüksekti.
Darbe sırasında TB M M Başkanı srfatıyla Cumhurbaşkanlığı na 6 Nisan
1980 den 12 Eylüle kadar 6 a y süre te vekalet eden I .Sabrı Çağlayangll.
başlangıçta darbecilerle İyi ilişkiler İçindeydi.
Deneyimli, uçan bir bürokrat v e diplomattı. 27 Mayıs I960’ta Yassı-
ada’ya gönderilen Çağlayangll. 12 Eylülden sonra doktor kontrolü İçin
Londra’ya gitti. Aylar sonra, özel yurt dışı gezilerinden biri sırasında Rus­
ya’dayken tutıklanma kararını öğrendi ve kendi İsteğiyle Türkiye'ye ge­
lerek 100 gün Zrclrbozan'da gözaltında kaldı. Çağlayangll. Londra'ya
gitmeden önce 2 Nisan 1981’de Genelkurmay da K.Evren’le buluşup,
sohbet ettikten sora, beraberinde getirdiği 12 Eylül sonrasına alt düşün­
celerini İçiren yazıyı okumaya başladı: Buna göre anarşinin elebaşlan ya­
kalanmış. ortalık sakinleşmişti; ancak bu geçldydı.(7)

Siyasetin Demokrasinin ve Özgürlüklerin Kökünün Kazınma Operasyonu

Partilerin Kapatılması Yetmedi Tüm Mallarına El Konuldu
1961 Anayasası Yürürlükten Kaldırıldı
Bu arada darbeyle birlikte faaliyetleri yasaklanan ve 27 E km 1980 ta­
rih ve 2325 sayılı Faaliyetleri Durdurulan Siyasi Parti. Demek. Federasyon
ve Konfederasyonlara Kayyum Tayın edildi.
16 E km 1981 tartı ve 2533 sayılı 'Siyası Partilerin Feshne D a » Ka­
nun İle tümden feshedildi ve para dahil, taşınır ve taşınmaz bütün mal-
varkkları Hazîne ye devredildi. Aynı yasayla da. 13 Tem muz 1965 tartı
ve 648 sayılı 'Siyasi Partiler Kanunu', ek ve değişiklikleriyle yürürlükten
kaldınldı. B* ülkenin egemenim 'Anayasayı k m ln yaptığı befcrler" deni­
lir. Kltabm I. Bölümünde görüldüğü glbt 1961 Anayasasının sosyal dev­
letçi. katılmcı ve özgürlükçü yamra solculuk şeklinde algılayan ABD ve
Batı yanlısı büyük sermaye te onların yandaşlan merkez sağ tarafından
Türkiye için lüks bulunmuştu Bu çarpk anlayış 12 Martcı Komutanlar ta­
rafından da kabul görm üştü Genelkurmay Başkanı Mem duh Tağmaç ve
Demlrel. her vesteyle 1961 Anayasasının değişmesi gerektiğini söylü­
yorlardı. 12 Eylülcü Komutanlar da bu görüşe dört elle sanlcilar. Onlara
göre ülkeyi bu hale getiren 1962 Anayasasrydı ve derhal yürürlükten
kaldırılmalıydı. Konseyin lk İcraatlarından biri bu oldu ve yeni bir
Anayasa hazırlanması İçin komisyon oluşturuldu.

(7) M.AII Birin d. Soner Yj*çn. a.g.e.

603
 “EnfUsyon % I0 0 de o /m önem i yoktur.
PArAmetrelerl AyArİAmnız d ü şe r."
Turgut Ozal
özAİ'ın Hükümette Yaptığı İlk Hareket
Maliye Bakanlığını Bölüp Parçalamak O ld u

Özal 1960 Ocak ayında 24 Ocak programının uygulayıcısı olarak sah­

nededir. O zaman Devlet Planlama Teşkilatı ve Başbakanlık müsteşarıdır.
1960 12 Eylülündeki asken darbeden sonra kurulan İlk hükümete ekono­
miden sorumlu Başbakan yardımcısı olarak katılır ve kısa sürede ekono­
mi politika anlayışı ve enflasyonu kesinlikle önemsemeyen tavrıyla (Enf­
lasyon % 100 de olsa önemi yoktur. Parametreleri ayarlarsınız düşer, kay-
bokx diyen odur.) kabinenin ekonomide tstfcrara önem veren kesvnı ara-
snda d e m görüş ayrılıktan odaya çıkar. Tartışma ve mücadeleler olur.
Ekonomiden sorumlu Başbakan Yardımcısı ve yetkili kişi olarak Ozal bu
savaşanlarda üste ç*ar. 1980 yılında Türkiye'de Enflasyon oram %106'ya
eriş». İzleyen yılın enflasyon oram da % 80'in üstundedr. Bu arada özal
ve ekibi Türkiye'nin başına bir Banker skandah da çıkarırlar. 1982 y iı or-
talannda ö za l hükümetten ayrrimak zorunda kalır. Yeni Maliye Bakanının
yonerrande İzleyen yılda enflasyon % 3 0 'u n altma düşürülür. Fakat Özal
kurduğu yem bir partiyle (A N A P ) 1983 sonbaharındaki Genel seçme ka­
tılır ve tek başına seçimi kazanır.
Hükümetinde yaptığı ilk hareketi M a lye Bakanlığını bölüp parçala­
mak: mail disiplin ve kontrolü kökünden sarsıp değiştirmek olur. Ondan
sonra kamu kesiminde korkunç bir lüks ve İsrafın kapılar»* açar. Kamu
kesiminde büyük finansman açıklan belir».
1960‘den önce kamu kesim inin finansman açığı, GSMH'nın
% 1 .0 -I.S oranında değişirdi, ö z a l'ın İktidarının İkinci yık sonunda
bu oran GSMH’nın % 4.2'slnl, 1967 de yaklaş* % 8 .9 'u nu . 1990 da
% 9.7'slnl. 199 1de % İ M İ n i ve 1993 te % 1 6.3'ü n ü bulur.
1980-1990 döneminde Türkiye, kamu kesimindeki büyük finansman
açıtlarının baskısından çok yüksek orank b » enflasyon ortamı İçinde y a ­
şadı. Sözü geçen dönemde enflasyon yılda ortalama % 5 5 -6 0 düzeyinde
sey» etmiştir. Bunlar kendi başına ürküntü verecek gelişmelerdi. Fakat
Türkiye burada durmadı. Çok yüksek oranlı enflasyon ortamında döviz
kurunu hep enflasyon oranının alımda tuttu.(8 ) Devlet borçlanma faızle-

(8 ) Türkiye Özelikle 1980 den sonraki donem de kamu kesenindeki aşrı finansman
açıklarından kaynaklanan sürekli ve yüksek oranlı be enflasyon ortamı içinde yaşamak-
tadr Bu çerçeve içinde 1988-1989 yılannda enflasyon oran % 7 0 le r dolayında sey­
retmişte. 1990 ıçm Hükümetçe öngörülen enflasyon k>54 olarak verilmişse de kamu
kesimi gekr ve giderleri u zerinde yap4an ncelemeler. ıçeıde bulunduğum uz yılda da

604
rlnl İse enflasyon oranının çok üstünde belirledi D ö v u kurunun devalü­
asyon oram İle devlet borç faizlerinin oranı arasnda önemli bir açıklık, o
günün deyimiyle "Vur makası" oluştu. Bu koşullar altında dışarıdan
döviz getirip bun lan TL'ye çeviren ve Devlet tahvillerine yatıran, bir
yıl sonunda faizini alıp tahvilini satan, eline geçen T l'le rln l de tekrar
enflasyonun gerisinde bir düzeyde ayarlanan dövize yatıran herkes
dolar bazm da yılda büyük reci kârlar elde ettiğinden, bankalar ellerin­
deki bütün TL kaynaklarını enflasyon üstünde faiz vererek kendilerine
çektfclen mevduatı devlet tahvillerine yatırmaya; ckşardan kredi bulup
onunla aynı operasyonu yapmaya yöneldter. Sanayici ve Tüccar da
elindeki ya da yeniden doğan likit kaynaklan. İşinden alıp. Devlet
tahvil piyasasına akıttdar veya o günlerdeki popüler deyimle Repoya
yatırdılar. Sade vatandaş dahi aynı furyanın İçinde y e m i aldı. Likit fonla-

enflasyomn % 7 0 dotaylannda seyrini kuvveti bir ıht imal olarak bei itmektedir Hal
böyleyken 1988 yılndan özellikle yılın iunci yanandan ıtbaren Türkiye'de d ö v u kuru
ekonomideki enflasyonun (b yüksek orank bir enAssyondıv) çok alında belirlenmeye
baş.artmıştır ya da Öyle b r düzen kurulmuştur kı d o v u kurundaki ayarlama hep fiyat
artışlarının çok akındaki b » düzeyde seyr etmiştir Ağustos 1988-AraUc 1989 döne­
minde Türkiye'de toptan eşya fiyattan 9vl 00. ya n bu kata yalun bu oranda artarken d ö ­
viz kuru sadece % 5 0 oranında yükselmiştir. Başka bir deyişte, bahsi geçen donemde
Türkiye'de iç flyatUr bir misli artarken dövizin fiyatı sadece % 5 0 oranrıda değişmiştir.
Türk L »a u içerdeki mal ve hizmetlere karşı d e g e m tblOO oranında kaybederken dö
vize karşı değer kaybı % 50 dolayında kalmışı». O tayn başka b » fadesı Türk Lirasının
dövize karşı gerçek değerinin makul göstereceğinden çok daha yüksek bk düzeyde,
aşın ya da Uzla degertendıgıdir. Teknk dilde b » memleket parasının yabancı paralara
(dövizlere karşı gerçekte oldugından daha fazla bk değerle değerlenmesine olanak
veren döviz kimi. fa zU Değerlenmiş lover vaiued excha/ıge rate) adıyla taramianr.
Mahalk parayı yabancı paralara karşı gerçek d e g e rn n daha alındaki bir değerle belir­
leyen dOvız kur ima ise A z Değerlenmiş (under vaiued exchange ratel adı veril».
19 8 8 1989 döneminde. Türlüye bir taraftan d öviz kızımdaki ayarlamalan yüksek oran
k enflasyonun çok altında tutarken d ger taraftan kı kesimde, bu fazla degerlenmş d ö ­
viz kurunun olumsuz etkilerini daha da artıracak, daha da hızla ortaya çıkaracak, birta­
kım tedbvler almaya girişmiştir. Bu tedbirler ıkı bolümde özetlenebilir
1 İhracata verilen bir kısan teşvik tedbklert (vergi iade sistemim de kapsayacak şekil­
de) giderek ortadan kakknlmış: teşvik sistemi bazı kredi ve vergi koiaylklanyla s»»rt
çok dar. nispeten etkisiz b r sahaya stkıştınimşt». Daha direkt bir ifadeyle ihracata sağ­
lanan teşviklerin Önemli btr bolümü giderek yürürlükten kaldmlnuştır
2 İthalat kesiminde liberasyon harekeline devam edilerek küçük bu liste chşmda bü­
tün maddelern ve mulann Türkiye ye rthak serbest beaUrraşt*. İthalatta miktar tahdı-
cfi v e kota sistemden fiilen teık ezilmiştir. İthalatta miktar tahdidi ve kota sistemleri fi­
ilen terk edim ştlr. İthalatta ön em i karşılık tesisi mecburiyeti de kakSrılmşt». Pek çok
makta gümrük vergi ve resimleri ya sırlanarak ya da önem i Oiçüferde araltdarak g ü m ­
rüklerdeki himaye duvan zorlu b » biçimde aşağıya doğru çekilmişte Özetlenirse, d ö ­
viz kurum») tuzla aşm Fazla Degertenmesne ım kln veren b » poltika izleyen Tüeklye.
buna paralel olarak da ihracatındaki teşvikleri kaktırmış ve gümrük himayesini çok aşa­
ğı çekerek Türk param ı bütünüyle yabancı mal ve hizmetlere açmış buknmaktadv.

605
nnı devlet borç senetlerine yatırıp değerlen d r en Türkiye'nin önde ge­
len S00 büyük sanayi kurulucu ve şirketinin 1985 ten «İbaren yıllık
karlarının önemli bir oram Anans operasyonlarından kaynaklanmaya baş­
ladı. Bu oran giderek yüksekli. 2000'e doğru ortalama % 7 5 -8 0 düzeyine
kadar tırmandı
Yüksek oranlı enflasyon, fazla değerlenmiş döviz kuru ve yüksek re-
el faizler ortamında Türk ekonomisi ckş rekabet gücünü hızla kaybettiğin
den giderek ihracatı azaldı. İthalat v e dış giderleri patladı, ekonominin
reel kesimi bunalm a doğru kaydı: dış ödemeler dengesi cart İşlemlerde
sürekli aç* verdlğnden ekonominin önemli bir kısmı sıcak ve spekülatf
dövizlerle dışa ağır şekilde borçlandı. 1960'lerın sonunda Türkiye ekono­
misi art* hem flnansal hem reel kesimde ufak bir hata le kolayca ciddi
bir krize sürüklenebilecek b » zafiyet içine düşmüş bulunmaktaydı.
Devlete *şm lüks ve İsraf düşkünü hrsatçı. s* sık kullandıkları ken­
di deyimleri İle İş bitirici; köşe dönücü, malı götürücü aşrı popükst bir
zihniyetin hakm olduğu bu donemde (1980'lerde); devletin mail disip­
lini darmadağın edilmiş: ekonomi mılletlmlzn tarifinde h*ç olmayan bir
şekilde çok uzun süreli ve çok yüksek oranlı bir enflasyon süreci içine atd-
rmş; böyle bir ortamda ekonomide temeknden yanlış k ır ve faiz polıtlka-
lan İzlenmiş; tasarruf hareketi zayıflamış, kitlesel dış borçlanmalara rağ­
men yatınm hacmi reel olarak gelişmemiş veya düşmüş: yatınmlar çar­
pılmış. üretken yatınmlar hemen hemen durmuş: kalkınma hızı belirgin
bir biçimde düşmüş: Işslzllğm baskısı artmtş; gelir, servet ve fırsatlarn
dağılışındaki adaletsizlik daha da keskinleşmiş: ekonomi bir tükedm,
spekülasyon, rant, hak s u kazançlar ekonomisi haline dönüşmüş:
devlet İç ve dışta çok büyük bir borç yükü altma İtilmiştir. Eğitim de. ça­
ğın düzeyinin çok genlerine düşmüştür. Böyle bir yıkıntı ortamında bek­
lenebileceği gibi, hem kamu hem özel kesimde toplumsal ahlak o za­
mana kadar görülm em iş ölçülerde ve şekillerde çöküntüye uğramış
bulunmaktadır."
Turgut ö z a l 1989 sonbaharında Başbakanlktan ayrılarak Cumhurbaş­
kanlığına geçer. Halefleri Ozal'ın ekonomiyi daha o zaman ürkütücü bir
y*ıntıya götüren, bizim intihar pofctkalan dediğimiz politikalarda aynen,
hatta biraz daha şiddetle devam ederler. Bir yıl sonra yapılan genel se­
çimlerde eski muhalefet partisi (DYP) iktidara gelir. Bu parti ve Başkanı
muhalefet yflarında ö za l'ın İntihar politikalarını haklı olarak şiddetle
tenkit etmişlerdi. Fakat I9 9 l'd e iktidara geldklerınde ö z a l poktfcaları-
na devamda brr saknca görmezler.(9)

(9 ) 1990 sonrasının aynntılanr» bu dizinin son kitabında göreceğiz. Bu donem de ya­

şananlar özetle şOyledr.
Ilerıkı yıllarda da bu tıp poltıkalar üzerine bir nevi koruyucu kanat germişlerdir. Oysa

*06
 İstikrar Sağlama Operasyonları*!) Deniliyordu
12 Eylülün İç K^rArtan Adalet Bilançosu
7000 kikinin İdamı istendi,
171 kişi İşkence İle 229 kl>l ceza ve tutukevinde öldü,
650.000 klsi üslendi. 14.000 kl>l vatandaşlıktan c*an ldı.
gazetecilere İstenilen hapis cezası 4000 yıl...

Bu kitabın bolüm sonlarında yeralan fotoğraflar ve gazete haberleri­

ne bakılckğında. gerçekten dramatik boyalara varan terör eylemleri ve
diğer oiaylan görüyoruz. Bu elbette üstesinden gelinmesi gereken bir
durumdu ve toplumun tamamı aclen bu beklenti içindeydi. Ancak yine
bu kitapta yeralan ve donemin yetkililerinden öğrendiğimiz kadarıyla bu
olayları yaratanlardı sayısı çok az. ancak eylemlerinin etkferı çok büyük-
1 9 9 0 » yılarm başlangıcında Türlüye ekonom i» kriz ve bunalımlara karşı C<* I v u u ı
b » denge findedir. 1990 dan sonra da devam eden yanlış politikalara bu hassasiyet
daha da artar. Beklenen kriz 1994 Ocak-Şubat M artnda Türkiye'yi çarpar ve ekono­
miye büyük zararlar ve rt. Çok büyük fedakarlıklarla bütün bankalar mevduatna sınır­
sız devlet garantisi verilerek, boytece ieride barka sistemi ve ekonomi i<;ln cok olum ­
suz sonuçlar doğuacak yeni ve vahim bir hata da yap4dktan sonra yaşanan ilk büyük
ve tehükel kriz 1994 kinci yarısnda ancak kontrol alıma aknabiır. 1994 krizinden
sonra Türkiye'nin yaşadğı Önemli kinci bunatm 1998 yılı sonbaharında ok». 1998 yı-
tında Türk ekonomisi, alışıldığı üzere, yine şiddeti bir enflasyon ıcındedr. Döviz kuru
da vadesiz ya da c<* kısa vadeli sermaye hareketsen ile desteklenip aşm fazla değer­
lenmiş bir düzeyde tutulmaktadır 1998'de Çin ve Uzakdoğu memleketten Globale}
me »e uzak doğuya yayılan sıcak para operasyonlarıyla yakından bağlantılı, şiddetli bir
krizin pençesine düşerler. 'Şim di, yabancı sermaye Uzakdoğu memleketlerinden ka­
çıyor. Bir kamı rvasl olsa bize gelecek!». Uzakdoğu krizinin ekonomimiz üzerinde
men#, bir etkisi olursa (düşük kur yüzünden ıhracarmızm bocalayacağını, ithalatçı ar­
tacağını Rus pazarnı da kaybedeceğimizi görmeme zikten g el yortar; artan sıcak d ö ­
viz girdilerimizle onu karşüanz. Gerçekte olaylar bekledikleri ve halka soyleckklerl gi­
bi gelşm edl. Türkiye'ye yakın geçmişte döviz getirip TL'ye çevirmiş olan, daha genel
bir deyimle e le m d e Türk Lirası balanstan olan herkes. Türkiye'nin döviz kurunu aksi­
ni de söylese, can düzeyinde tutamayacağın ya da tutmaması gerektiğini gören her­
kes. kur cok düşükken elerindeki TL'ların dövize çevirmeye karar v e r * 1998 Ekimin­
de ve Kasımında Türkiye'de dövize büyük bir hücıvn o ld u 30-35 günlük bir sûre Kin­
de 12 m iyar USD dolaynda bir dövizin dışarı kaçtığı hesaplanmaktadır. Merkez Ban­
kasının d öviz rezervleri ackca ve zorlu bir biçimde düştü, erk*. Bu defa Türkiye'de
ekonomiyi yöneten kişiler paniğe kapılıp, son derece yankş yeni bir karar aidlar. Dı-
şanya kaçan dövizleri geri getirmek Kfcı devlet, bore faizlerini, o günlerde piyasada
cari oüan <*92 oranından, evvela % 146'ya. bir hafta sonra da % l 5 4 e çıkardılar.
Türlüye bir taraftan ihracatında büyük zararlara uğrat*. Rus pazarını kaybetti, »h a la m ­
da ucuz Uzakdoğu m alannrı hücumuna uğradı, b* taraftan da Türkiye 1998 sonun­
da ve 1999 yıkıda K borçlanmaların hep <*l 54 faizle yapmak zorunda kaldı. Kısa bir
süre sonra Türkiye'nin cok yüksek faizi K bore stokunun faizlerini ve vadesi gelen ana
(sara taksitlerini Ödeyemez hale dönmüştü. Gemi karaya oturmuştu, ahi t*be vurmuş­
tu. TüHuiye 15 -20 yıldır aktif bir ilişkide bulunmadığı IM F'ye yeniden başvurdu

607
tü. Yöne hm sorun çözmede acz İçindeydi.
12 Eylül yöneteni kolaycı yolu seçti 50 milyon nüfusa kışla mantığım
uygulamaya kalkıştı. Topyekûn gözaltı, sanık, zat* ve suçlu takibine giriş­
ti. Boyiesne büyük bir yığılma karşısnda adalet işlemez hale geknce. hu­
kuk ve insan haklan ihlalleri yaygınlaştı. Hiçbv suçu olmayan, onbinleıcc
insan gözaltına alınırken, potansiyel suçlu gtol görünebileceğini ve haksız
tutuklama ve yargılamadan kaçnanların sayısı İse 1 0 0 binleri buluyordu.
Yetkilerini kötüye kullanan sorumsuz görevlilere de varhğı düşünülürse,
böyle bir ortamda her türlü olasılık ve keyfi davranış mümkündü.
30 Aralık 1985 tarihinde Kenan Evren. O ya r bak» Dicle Üniversitesi
öğrenci Yurdu'nun açfcş töreninde kafa karıştıran laflar ediyordu:
‘ Biz IhıIIAl yapmadık. IhtlIAI yapan liderler, kendinden evvelki yöne­
timde bulunan!an y a hapse atarlar veya yu rt dışına sürerler veya vururlar,
öldürürler. Biz kimseye dokunmadık. Dokunmadık, çünkü İstemedik; va­
tandaşlar arasında tekrar bölünmeler başlamasını, tekrar yaralann deşil­
mesini istemedik."
12 Eylülün sonrasının Başbakanı, daha sonra Cumhurbaşkanı olan
Tırg u t Ozal ise I Eylül 1990 günü TB M M 'nln yeni çalışma yılı nedeniyle
yaptığı konuşmada şöyle diyordu: 'Geçen y ıl Cumhurbaşkanlığı yem in
töreninde yine yüce Meclisimizin önünde söylediğim gibi, üç temel hür­
riyetin geliştirilmesi ve korunmasıdır. Bu hürriyetler düşünce hürriyeti,
d in ve vicdan hürriyeti ve teşebbüs hürriyetleridir. Bu hürriyetlerin uy­
gar dünyanın önde gelen ülkeleri arasında layık olduğumuz yed almamı­
zın vazgeçilmez şartı olduğunu unutmamamız gerekir. ‘

Evren in ve ÖzAİ’ın bu açıklamaları gerçeği yansıtıyor mu?

1980-1990 arasındaki yönetimlerin antide­

mokratik ve çağdaş hukuk anlayışıyla bağdaş­
mayan dramatik uygulama ve rakamlar:
İlk Aşamada: Darbenin hemen sorvasevdan
M ili Güvenlik Konseyi’nln yönetende kaklığı süre
tçncfe 626 yasa y aptı Bu yasalann bir bölümü de
mokratk yaşamı Mgiendren önemli komiara İliş­
kindir. Bu donemde sak 1402 sayılı siuyönetim yasası 15 kez değiştirildi.
Başta anayasa olmak üzere. Siyasal Partiler Yasası. Sendikalar Yasası. To p ­
lu Sözleşme. Grev ve Lokavt Yasası. Toplantı ve Gösten Yürüyüşleri Yasa­
sı. Dernekler Yasası. Polis Vazle ve Seiahıyetterl Yasası, YÖK Yasası ve da­
ha achnı saymadığımız birçok temel yasa, oldukça anttdemokratk içerkle
donatiarak yürürlüğe konuldu. Anayasaya konulan bir geçici maddeyle
de bu yasalara karşı anayasa yargısı yolu kapatıldı. Böyiece MIDI Güven
İlk Konseyince yapılan y u ı J u , anayasa düzeyine yükseltildi.
27 E km 1980 tarihinde çıkardan "Anayasa Düzeni Haklunda K a­
nu n ", askeri rejimin hukuka yaklaşımını gösteren lyl bir örnektir. Bu
yasa hükümlerine göre MIHI Güvenlik Konseyi nce çıkarılan bicfcrı. karar
ve yasalann anayasaya aykırılığı öne sürülemeyecek, bunların Anayasa
hükümlerine uymayanları anayasa değişikliği olarak, yasalara uymayanla-
n yasa değişikliği olarak yürürlüğe girecekti. Darbe yapaniarn hukuk
mantığı buydu.
Kenan Evren den 1961 anayasasına veryansın: 'M uayyen bir züm re­
nin menfaatini koruyan bir anayasa hazırlanamaz. Eski anayasa Ifte o g i ­
bi zümrelere fırsat veren bir anayasaydı. Benim gibi çok kişinin kanaati de
bu. Eğer o zümrelere bu frsjtı tammasaydı. o orguder. o demekler, o
sendikalar rahatlıkla o eylemlere girişemezdi. Asto l an ülkenin bütünlüğü,
ülkenin tamamının huzur ve güvene kavuşmasıdır. 1 1 0 )
Evren'e göre yasakçdıkla huzur ve güven sağlanacaktı. Demokra­
siye ve her biri anayasal kurum lar olması gereken sivil toplum örgüt­
lerinin özgür faaUyetlerine gerek y o k t u .(ll)
Devlet arşivlerindeki bilgilere göre. 12 Eylül sonrasına ah t v -
ren+özal döneminin 10. yılma ah tablo şöytedlr:( 12)
- Gözaltına ahnan İnsan sayısı 650.000
- Fişlenen İnsan sayısı 1.683.000
- Açlan dava sayısı 210.000
- Sıkıyönetim mahkemesinde yargılananlar 230.000
-Bunlardan 141-142-193. maddeden olanlar 71.000
- S iv i mahkemelerde dava sayısı (1980-88) 9.508
- Sivil mahkemelerde yargılananlar» sayısı 14.555
- Yargılanan ‘örgüt üyesi' sayısı 98.404
- Hüküm giyen örgüt üyesi' sayısı 2 1.764
- "Yurda dön' çağrısı yapılanların sayısı 29.000
- Vatandaşlıktan çıkartanlar» sayısı 14.000
- Pasaport verim e y e n le r» sayısı 388.000
- Faaliyetten men edilen demek sayısı 23.700
- Toplam 644 cezaevindekl tutuklu-hükümlü sayısı 52.000
Gözaltında veya hapishanede ölenlerle IlgHt rakamlar:
- Toplam olü sayısı 229
•Kuşkulu ölüm 144

110) 14 Nisan 1966 da Rize'de b am mensupla/na yaptığı konuşmada.

111) "TC Cumhurbaşkanı Kenan Ivren'ln Söylev ve Dem eden'. 9 Kasım I98S-9 Kasem
1986. TBMM Basımevi. 19B6. Ankara, s. 139
(1 2 )Cüneyt Areayürek. H ru Doğuran Sava}’ . Blgl Yay.. İstanbul 2001. ».35-39.

609
- Açlık grevinde 04en 14
- Kaçarken' vurulan 16
- Çatışmada' öldürülen 74
- Doğal ölüm raporu ver tenler 73
- İntihar ettiği' bildirilen 43
- Nedeni belirsiz' ölümler 2
- İşkence sonucu öldürülenler (İHD ve rte m e göre) 171
- Açılan İşkence soruşturması veya davası (1982-88) 6.470
- İşkence yaptıklan suçlamasıyla yargdanan
güvenlik görevlisi sayısı 9.962
- Hüküm giyen güvenlik görevlisi sayısı 544
- Yalnızca 1961 yılı Nisan-Mayıs aylam da
ödüllendrllen güvenlik görevlisi sayısı 1 .0 0 2
(N O T: "Niye cop sokalım, elimizde taş gibi
oğlanlar var." -Turgut Sunalp-)
402 sayılı sıkıyönetim yasası uygulama sonuçlan:
- Cezaevlerlndekı gazetecilerin
aldığı cezaların toplamı 3.315 yd 3 ay.
- İstanbul gazetelerinin yay*ı yapamadıkları
gün sayısı 300
- Gazetecdere İstenken hapis cezası 4.000 yıl
- Cezalandırılması İstenen gazeteci sayısı 400
- Silahlı saldırıda öldürülen gazeteci sayısı 3
- Cezaevlerlndekı gazeteci sayısı 31
- Polisçe arandan gıyabi tutuklu gazeteci sayısı 13
- Yalnızca 1989da 16 günlük gazete
aleyhine açtan dava sayısı 394
- Tazminat davaların*! sayısı 211
- İstenilen tazminat mlktan (TL) 12.848 000.00
- Yakılarak yok edilen gazete, dergi
kitap miktarı (ton) 39
- Yok edilmek üzere depolarda bekletilen
yayın mlktan (ton) 40
- Basın özgürlüğünü kısıtlayan yasa sayısı 151
- Yasaklanan yayın sayısı 927
- Yasaklanan film sayısı 189
- Kağıt flyatlannın artış oram (kat) 13.000
12 Eylülde İdam:
- İdamı istenen nsan sayısı 7000
- ölüm cezası verilen 517

610
- Asken Yargıtay'ın onayladığı 124
- Dosyası M ecis'te bulunan 259
- İnfaz edilen <*«*■ curu, y*tUn 50
- İnfaz edöen sol görüşlü ^ ü**eT<* t4lm e^ ‘ 18
-İnfaz, edilen sag goruşlu tbpUn 1 8
* İnfaz edilen aynlıkçı Ermem I
•Adi suçlar 23
1980-1985 yıllan arasında verilen cezalar:
-2 2 .9 1 2 kişiye 0 -1 yıl
- 1 0 784 kişiye I -5 yıl
-6 .1 8 6 kişiye 5 -1 0 yıl
- 2.396 kişiye 1 0 - 2 0 yıl
- 939 kişiye 2 0 yılın üstünde
- 630 kişiye müebbet
• 420 kişiye ölüm cezası

12 Eylül Sonrası Çalışma Yaşamı:

C .B a yar 'G r e v y a s a / z o r b a l ı k t ı r .'d e m e m iş m iydi?

24 Ocak karartan açıklandıktan sonra O ECD Türkiye Masası Şefi Alf-

red Kuhn " ü c r e d e r mı/tUka dondur uJma/*frr. ~ demişti. Gerçekte çakş-
ma yaşamına ve emek sömürüsüne yönelik söylem ve girişimler 1950
sonrasmdakl Demokrat Parti iktidarının serbest piyasa ekonomisi anlayı­
şıyla oıtaya çAmıştı.
Celal Bayar'a göre “devletn. hükümet gibi yürütme organı, adalet
cihazı g/bt yargı organları varken. Işçl-lşveren dediğimiz İnsanların örgüt
halinde, kendi aralarında kıyasıya hesaplaşmasını kabıi etmesi aslında,
devlete vücut veren ana fikirlere ters düşer. Çünkü grev yasal zorbalık­
tan başka bir şey değildir.** Ayrıca "emek piyasasının denetleme dışın­
da kalmış* olmasmdan yakrıan Bayar. em eğin 'Maliyetin en önemli un-
surlannm başında* geldiğini, yüksek ücretin "dış malara rekabeti zorlaş-
tiraMeceğlnl* yazmıştı. (C Bayar'm -Atatürk Metodoio|l»‘ adi yazandan )
12 Eylüle giden süreçte sendikal mücadeleyi etkisizleştirmenin, top­
lu sozleşmelen çıkmaza sokarak Işçienn ekonomik mücadelesini genlet-
mentn. sol yönetimli sendikalara güçlükler çıkararak işçi tabam Be yöne­
timin bağlarım koparmanın aracı olmuştur. Ayrıca, ekonomfc modelin
uygulanabilmesi, düşük ücretleri ve otoriter bir dıslplrıle çalışmayı ge­
rekli hale getir dlğnden. 1980 Ocak ayrıdan Eylüle kadar, ‘ milli güven­
lik ve memleket sağlığı* gerekçesiyle 133.000 İşçiyi kapsayan 77 grev
ertelemesine, hükümet tarafından karar verilmiştir. TÛSİAD'a göre:

611
"Toplu sözleşmelerde ücret Artışlarının en alt düzeyde tutulması,
enflasyonun etkisini en aza İndirmek Kin zorunludur."
24 Ocakta bazı uygulamaları yürürlüğe konulan sermaye birikimi m o­
delinin İşlerliği açısından, ücret, kıdem tazminatı gibi İşçiye yapılan ö d e­
melerin en alt düzeye Indrllmesnl İsteyen serbest piyasa yanlısı, sözde
liberal İşveren kesimi devletin müdahalesini talep etmektedir.,' 13)
TÜ SlAD 'ın ekonom* program oluşturup, üyelen araçlığıyla uygula­
maya koyduğu 12 Eylül asken yönetiminde diğer ortağın Türk-lş üst y ö ­
netimi olduğu açıktır. Türk-lş'ln. bilgi destek ve bizzat uygulayıcılığı 4e
1980 de 5.721.074 olan sendfcalı İşçi sayısı. 1985 te 1.711.524 e düş­
tü. İşgücünün değerinin İnanılmaz boyutlarda ucuzlatddıgı Türki­
ye'de. Türk-Iş'ın ortak sorumluluğu kapsamında 1979'da 8.4 Dolara ka­
dar çıkan günlük ücret. I965'te 2.8 Dolara düştü. Bu tarihlerde ortalama
saat ücreti 40 sent olan Türk işçisine göre. Amsterdam'da b r İşçi 6. Atl-
na4da 3.1. Şıkago'da 1 12. Hong Kong'da 3.1 Dolar karşılığında çalışı­
yordu.! 14)
12 Eylül darbecileri TÜSİAD-Türk İş koalisyonu, grevleri yasaklama­
nın. sendfcal faaliyeti durdurman»! yanı sıra, antl-sendlkal b r düzen oluş­
turmak İçin. 1982 Anayasası nda da bazı hükümler tespit etti. Çalışma
hayatı ve antl-sendlkal düzenle 4gil kontlarda TISK önerilen 1982 Ana-
yasası na kaynaklık etti. Anayasa Komlsyonu'nun hazrladığı çalışma ha­
yatıyla ilgili taslak TISK Genel Sekreteri ve Anayasa Komisyonu üyesi Ra-
fet Ibrahımoğkj tarafından hazırlandı ve MGK'nın birkaç düzeltmesinden
sonra kabul edildi. Bu hükümlere göre hak grevi, siyası amaçlı grev, da­
yanışma grevi, genel grev yasaktır.(15)

• 1980'de sendikalı İşçi sayısı 5.721.074

- 1985'te sendikalı İşçi sayısı 1.711.524
- 1979 da İşçinin günlük üaetl 8.4 dolar
- 1985'te işçinin günlük ücreti 4 dolar

(13) Alparslan IjıUı. 'Emek ve Sendikalaşma C e p » SOred Kinde, s.338.

Türk-lş'ln askeri yönelimindeki d ururu nu netleştirmek acısından dı» «skileri le İlgili }u
asgari bilgiler önemlidir 1960-1970 yı«an arasnda ABD hükümetinin organlan ve bac
Amerikan sendhalar.yta yoğun b* llljklye giren Tork l j ln. y a h ıc a AID (Agency for kv
ternatlonal Developmentl kanakyla sağladığı Amerfcan kaynakk mail yarckmlarm tutan
aynı donemdeki 11960- 1970i toplam aldat haslasna eşittir. (AID kanakyla sağlanan pa­
ra. 13.447.614.03 TL. toplam aldat getri 13 544 926.65 TL) Tork-I» yonetlclenne eğnim
vs. ad altında sağlanan Amerika'ya 'ziyaret* Im Unla/m n yaranda. Lateı Amerha dar­
belerinin vazgeclmez kurulusu a İFID i Amerikan iristitute For free Labor Development)
ve A fl-C T O 'y a bağk AAfLI (Aslan-Amertcan Free Labor Instutke) le Türk-lş'ln yoğun bir
bağlanb Kinde oldukları ve bu kunjujlann CIA le «»kileri bilinmektedir. (A .lş* V a g e )
(14) Suat rarlar. 'Silah* Bürokrasinin Uonorrt roltlğ l'. MepNsto 2005. S İ 56. 157.
1 1S) Suat radar, a g e . s 161. 162.

612
Döviz Kuru I DoUr:
- 23 Ocak 1980 4 7 .1 0 TL
- 24 Ocak 1980 70TL
- I I Ekim 1980 82.70 TL
-2 7 Ocak 1981 91.90 TL
- 6 Mayıs 1981 100.45 TL
- 24 Aralık 1981 130.35 TL
- I Ekim 1997 I 74.450 TL

Di* borçlar:
- 1979 14.2 milyar dolar
- 1980 16.2 milyar dolar
- 1981 16.8 milyar dolar
- 1982 17.6 milyar dolar
- 1983 18.4 milyar dolar
- 1984 21.3 milyar dolar
- 1985 25.3 milyar dolar
- 1986 3 12 milyar dolar
- 1987 36 milyar dolar

ArkAUnndA Ne Bıraktılar?
Aradan 9 yılı aşan bir zaman geçti. Evvela Evren, ardından 4 Konsey
üyesi makamlarını bırakıp gittier. Arkalannda %100'e varan bir enflas­
yon. 50 milyar dolar dış borç. 30 trilyon İç borç, % 2 2 'y e varan işsizlik,
had safhaya varan dengesiz bir gelir dağılımı, allak bullak olmuş bir siya­
si ortam, çarpık b* rejimin aç* göstergesi, %21.75'lik bir millet oyuva
dayanan ve fakat TB M M nde % 6 5 oranında sandalyeyi İşgal eden şenlik
bir İktidar ve de artık mllletn %21.75'lık desteğine sahip olmayan bir
grubun seçtiği bir Cumhurbaşkanını bırakıp gittller.( 16)
• Türkiye'de kişi başna düşen ulusal gelir I980'de 1540 Dolarken
1984'te 1000 Dolam a lm a İnmiştir
• Eğitim harcamalarının 1979 da genel bütçe İçindeki payı
% l 1.2'yken 1985 te %8.8'dır.
• Sağl* ve Sosyal Yardım Bakanlığı nın bütçedeki payı aynı donem
Içnde % 4.2'den % 2 .5 'e düşmüştür, <&/-(• **•>->* *nw. ıwm
• 1980-83 döneminde ps*ıyatrl klllnıklerne başvuranların sayısı
% 4 4 .6 9 oranında artış göstermiştir.

116) Demirci darbenn 10 yanda görüşlerin yametığı 12 lyKıl analzi. Naneden Cüneyt
A/cayjrel. * g .e . ».47.

613
 • 24 Temmuz I984'te Cumhuriyet gazetesine demeç veren Bakırköy
Hastanesi Başhekimi: Alkolik sayısı 4 kat arttı demişte.
• Veteriner Hekimleri Odası nın 3.7.1982 tartılı açılamasına göre,
kişi başına et tüketimi 1940’lann altına düşmüştür.
• Otoriter " h ız la uygulamaya konulan ekonomik modele) bir başka
boyutu İse oldukça çarpıcıdır.
• 1980-1983 boyunca 1 17 şirkete sahip Koç Holdingin 1980 sabit
fiyatlanyta geliri 163.7 milyardan 407 milyara, 90 şlrketll Sabancı
Holdingin geliri 184.8 milyardan 308 milyara ve 50 şirketti Çukuro­
va Holding in geliri 88.2 milyardan. 203 milyara yükselmiştir.
• Türkiye'nin tüm m uhalt direnç noktalannın kırılarak tekelll bir eko­
nomi ve toplum yaprsına sürüklenmesi 12 Eylül döneminde açıkkk ka­
zandı. Bu açıklık 12 Eylüle bir hafta kala TÜ S lA D in yayınladığı rapor oku­
nursa daha İyi anlaşılır, "özgürlük kutsaldır* diyerek manifestolarını a ç ı ­
layan TtlS lA D cılar sanayiden, bankacılığa armatörlüğe kadar her sektö­
rün güçlü İşadamlarından oluşmaktaydı. Yüz büyük sanayii kuruluşunda
TU SlAD üyelerinin üretim ve istihdamdaki payı % 8 0 ı bulmaktadır. 200
büyük sanayi kuruluşu listesinde ise TÜSİAD. kendi üyesi olan Turgut
Ozal'ı ekonom k bürokraside, "demokrat* denge* ve hukuk devleti an­
layışını reddederek, karar merci haline getirmiş, bu anlamda "12 Eylül"
darbesini bütünleyen ve onun İşlerlik koşullarını belirleyen bir dar­
be yapnuştır. 12 Eylül yönetimine TÜSİAD kurucusu Vehbi Koç tara­
fından verilen "Turgut ö z a li değiştirmeyin" tavsiyesi tutulacak. TÜSl-
A D üyesi ö z a l 12 Eylülün koşullarında tekelci sermayenin programını uy-
gulayacaktır.d 7)

"D a !m doğrusu tüm Türkiye cczAİAndınlmıştır...”

O za lin I Eylül 1 9 9 0 da Türkiye Büyük Millet Mechsl açılış konuşma-
smda söylediği "düşünce hürriyeti, din ve v/cdan hürriyeti ve teşeb­
büs hürriyeti.* gibi üç önemli özgürlüklerdin hiçbirinin gerçekleştiğini
söylememiz mümkün değil. Bu sürecin devamında 2 0 0 0 İ I yıllara gelin­
diğinde bu üç özgürlüğün tam anlamıyla yüze göze bulaştırıldım , "hır­
sızlık ve arsızlığa* dönüştürüldüğünü göreceğiz.
Açkcası 12 Eylülün kötü gidişe dur deme ve istikrar sağlama paha-
seta ortaya çkan yukarıdaki tablo hiç de İç açıcı değil. Günümüzde orta­
lıkta boy gösteren yüksek makam ve mevkilere gelen, pek çoğu köşeyi
donen gerçek ele başları olan bir avuç insan yerine, piyon gibi kulanılan-
lar ile daha doğrusu tüm Türkiye cezalanckrılmıştır. 12 Eylül yönetiminin

(17) Suıt raılif. a g e . s. 199.

614
en çok eleştirilen yanı da bodur. Yanı kışla mantığı İşlemiş, bölükteki bir
muzır yüzünden tüm bOtüğe sürünme emri verilmiştir.

"Her şeyinizi p ly A S A y a emAnet edin, o gereğini yApAr."

12 Eylül 1980'de gerçekleşen asken darbenin kamuoyuna açıklanan
gerekçesi. "Giderek ülkeyi bölünmenin eşiğine getiren anarşi ortamı­
na dur demek ve huzuru saglamak'tı. Asken yönetim, başta Orta D o ­
ğu çoğrafyasında olmak üzere dünyadaki yem düzenin ayak seslerini ai-
gılayabtdığı ölçüde, uyum projelerini hayata geçirmeye başladı.
İşte I980TI yıllardan itibaren Türkiye'ye bu gözle bakmak çok önem ­
li anakz İmkanları sağlayacak». Dünyadaki sistemin dayattığı "herşeyl-
nlzl piyasaya emanet edin, o gereğini yapar" anlayışı, "devletin kü­
çültülmesi". "siyasi ve ekonomik liberalizm" a d altında sunulmuştur.
Başka bir deyişle bu kamu gücünün etkinliğinin azaltılması ve küre­
sel sermayenin yükselişiyle birlikte "mafyanm meşrûlaşması" d e m e k ».
Zaman İçinde de mafya, devletleşecektır.
İşte sık s* bir devrim olarak nitelenen 24 Ocak 1960 ekonomik ka­
rartan ve ardından gelen 12 Eylül asken darbesi. Uk bakışta çelişkili gibi
görünse de bu sürecin Önünü açan İki temel operasyond». Türkiye'nin
uluslararası sisteme tam uyumunun "teslm lyetlnln sağlanması İçin
atılan bu İki adımın getirdiği sosyal ve ekonomik felaketler İse art* sak-
lanamayacak kadar gOzler önündedir.
24 Ocak kararlarının üç Önemli ismi vardır. Başbakan Süleyman De-
mlrel. dönemm en krit* ekonomi bürokratı sayılan Turgut Ozal ve y İ so­
nunda gerçekleşen darbenin başı da n Genelkurmay Başka» Kenan Ev­
ren. Demırel'ln. son derece devletçi bir yaklaşımla 24 Ocak kararlama
direndiği konusunda anlatlanlar doğru brte oba. sonuçta donemin imza
sahibi başbakanı d a r ak yerim a lm ış ». Kaldı kİ. tanımlamaya başladığınız
sürecin Evren ve özal'dan somaki cumhurbaşkanı da kendisi olmuştur.
Burada, sürece direnen aktörlerden de soz etmek mümkün. Ancak
genel seyir. Türkiye'nin önemli ölçüde 24 O ca k -12 Eylül penceresin­
den açılan rüzgarlara teslim olmak üzere olduğunu gösteriyor.
Yalçın Küçük'ün de işaret ettiği gibi. 24 Ocak kararlarının anlamı
çok açıktı. Türkiye ekonomisi, bundan soma ulusal ve yonetıleblllr bir
ekonomi olmayacaktı. Yabancı paralar karşısında Türk lirasının, sanayi
ürünleri karşısında tarım ürünleri fiyatlarının, karlar karşısında işçi ücret­
lerinin serbest bırakılmasıydı.l 18)
B» kesim. *24 Ocak Kararlarım*; Yem Dünya Düzenl'nin "Türkiye'nin
kapılannı kırması*; 12 Eylül darbese* de. bu kararların uygulanması
(18) N ası« Güngör. "İpm UcondaUlef Neüm Mafct Grvlt Çağlar, trol Evci. Anka. ». 15.

615
önünde engel durumundaki, "emek örgütlerinin yokedılmesı operasyo­
nu" olduğumu söyledi. Diğer bir kesm İse 24 Ocak girişimini. Türkiye'nin
dış dünyaya açılması ve çağı yakalaması İçin yapılan bir "devrim" olarak
açıkladı. Uzlaşmaz niteliğiyle bu *1 görüş, bugüne dek tartışıldı, tartış*-
maya da devam eckyor.(19)
24 Ocak kararları alınırken, bu kararın mlmarlanndan biri, "ftz doları
56 Hra düzeyinde değerlendirebilirdik, ama kasten yüksek tuttuk kİ. uzun
zaman bir daha değişmesin " Oysa bu demecin üzerinden daha 4 ay
geçmeden mini devalüasyonlar başlamıştır. Bunların sonucu olarak para­
mız 24 Ocaktan bu yana dolara göre % 8 2 oranında düşürülmüştür. Yani
24 Ocaktaki değer kaybının nominal olarak 2.5 kan bir değer yitirmesi...
Bu çok aç* gerçek 24 Ocakta beyan olunanlarla uygıiananlar arasındaki
farkı göstermeye yeter. Bir de şunu ekleyelim: Bu kadar devalüasyona
karşın Türk Parası konvertlbl olmaktan. 24 Ocaktaki kadar uzaktır.(20)

12 Eylül A s k e ri Y ö n e tim in d e n T ü r k -ls lâ m S e n te zin e Destek

12 E ylül 1980 d a rb e s in d e n sonra, d in in de vlet ve to p lu m
İç k id e k i k o n u m u n u y ü k s e ltm e k ü z e re y a p ıla n
b ilin ç li p o litik ld eolo|ik m ü d a h a le le r.

Türk-lslam Sentezi. Türk sağının geleneksel İki kanadını (İslâmî ve ırk-

9 sağ) bir araya getirerek aralarındaki aynmı ortadan kaldrma ve Özellik­
le 1960'lardan itibaren güçlenmeye başlayan sol harekete karşı tek blok
olarak ortaya çkarma kaygısının bir sonucu olarak 1970'lerde gündeme
getirilmişti. Bu kavramı I970'te kurulmuş olan Aydınlar Ocağı. Türkiye
için bc kültür çerçevesi oluşturmak amacıyla ısrarla savunuyordu.
12 Eylülde Aydınlar Ocağı nın fikirlerim yaşama geçirdi. Aydınlar
Ocağı üyeleri 12 Eylül döneminde YOK. MEB ve Kültür Bakanlığı gfcı kl-
kt kurumlar da kadrolaşma olanağı buldular. Bu arada DPT Milli Kültür Ko­
misyonu. 1983'teTürk toplumu için “milli bir kültür" çerçevesi çizen bir
rapor hazırladı.Türk toplumu 1920'lerden başlayarak, giderek İslâmî bir
toplum olmaktan çıkmıştır. Daha doğrusu ç*anlmıştır. İslâmiyet yansız
devlet düzeninin temek olarak değil, bir toplumsal ahlak sistemi olarak da
dışlanmışta. En başta Zıya Gokalp ln kuramlaştırckğı laiklik. Kemaltstler ta­
rafından daha da ileri götürülerek uygulamaya konmuştur. Be*ı de Kema-
hst "Altı Ok" içinde en devrimsel nitelik taşıyan İlke, lalkl* tfcesıd*.
Sonuçta toplunun geleneğindeki ckn ogesı yarım yüzyıllık bir süreç
içinde İster istemez zayıflamış, ancak bir alt akıntı olarak sürmüştür. So­
runun daha önemli yanı. 12 Eylül 1980 darbesinden sonra, dinin devlet

(19) Metin Ayöogan. ı g t . ı . l 20

(20) Arılan Bajer Kalaoglu. *24 Ocak Uygulamaları ve Barı Gerçekler*. 1984. *.7S.

616
ve toplum tçndeki konumunu yükseltmek üzere yapılmış olan bllnçlı
politik-ideolojik müdahaledir. Bir toplum projesi v e bir siyasi plan vardır.
Bu plan Türkiye'ye özgü de değildir. Amerfcan sosyal bllımlernde
üretilen "yeniden gelenekselleşme" tezleri, daha doğrusu "yeniden
gelenekselleştirme" İdeolojisi ABD güdümündeki Batı emperyalizmi­
nin nüfuz bölgesindeki Üçüncü Dünya ülkelerinde yürütülen pohtlkalarm
rehberi olmuşu*. Allah bilir poptfarlze edilerek “örtülü operasyon" ta­
limnamelerine ve üst düzeydeki askeri daraşmanlam sözlü telkinlerine
kadar glrmrştlr.(21)

A ta tü rk ç ü lü k te n Laisizm de n ve İrtica Te h d id in d e n D e m V uran

12 Eylül Y ö n e tim in in C art e r D o k trin i ve M E T O Projesi
G ü d ü m ü n d e G eleneksel D ış P olitikadan Ç ark Edişi
____________________ " Ilım lı ts lâ m a " (? ) Y ö n e liş ____________________

Ortadoğu'daki en önemli müttefiklerinden biri olan Iran $ahı Rıza

Pehlevı’yı kaybeden ABD. bir de meydana gelen boşluktan yararlanan
SSCB'nln Afganistan'ı işgal etmesi üzerine, gerek petrol kaynakları, g e ­
rek stratejik konumu dolayısıyla kencfcsl içn yaşamsal önem taşıyan böl­
geye ilişkin yeni bir teori geliştirmekte gecikmedi. "Yeşil Kuşak* olarak
adlandırman bu teoriye göre. İran’ın "radikal Islâm" anlayışına alterna­
tif olarak S.Arablstan merkezli "ılım b İslam' ı benimseyen ülkelere
destek verilerek, SSCB'yl çevreleme politikası yürürlüğe konacaktı.
Böyle hem SSCB çevrelenmiş olacak, hem de radikal İslâm'ın Orta
Doğu'da yayılması önlenebllecekd.(22)
Pakistan SArabistan. Bahreyn. Umman. Katar. Kuveyt. Birleşik Arap
Emirlikleri. Türidye ve Mısır'ın içinde yer alacakları Yeşil Kuşak ta Türki­
ye'nin stratejik önemi artmıştı; çünkü bölgede meydana gelebilecek bir
istikrarsalıkta A B D bu ülkedeki üsleri kullanmayı planlıyordu
i 2 Eylül 1980 de gerçekleşen askeri darbenn nedenlerini incelerken İç
koşullar kadar, uluslararası koşullam da etkB olduğunu unutmamak gere­
kir. Nitekim, gerek üç y i süren askeri yönetim, gerek 1983 te İktidara ge­
len darbenm sivil adamı ö z a l liderliğindeki A NAP hükümetleri. İçeride
temel ldeoio|l olarak denetim alandaki ılım lı" İslâm'ın gelişmesine
olanak sağlarken, Türkiye'yi dış politikada Avrupa'dan uzaklaştıkça
ABD'ye bağladılar ve Yeşil Kuşak ülkeleriyle İlişkilerini geliştirdiler.
|2i) TMvı rarlar. "Tortüye'nln Siyasal Retim 1960 1969*. Heeşlm.1993. s.2l 7.
(22l Gürümüzde çok koruşıian ıl*rrtı isUm Büyük Ona Doğu rtcyesl ıBOPı. yeri olarak algı­
lanmamalı ABD nn bölge pol tıkalan Yahucl yurdu arayıştan ardndan 20. yü zyln İlk çeyte-
gnden bert yoğun olarak sürdürülmekteydi TttUye l9SÖden bu yana Isıal le Müslüman
Atap dünyan arasında suekJı çeRşkj Kinde braklm rjtr Güncel B O r bu certşkırsn son aşama
S K hr »e İslim hizaya gelinime sİ getefcen nevin nede* ülke Türkiye cTarafc gorüknefctedv

617
 12 Eylül döneninde başlayan siyasal yakınlaşma sürecinin arka pla­
nında Washlngton'da hazrlanan Körfez güvenliğinin sağlanması için as­
ken işbirliği amacının yattığı. Ozal'ın başbakanlığı sırasrıda yaşanan ge­
lişmelerle de açığa ç*tı. Gerek SSCB'nln. gerek Iran kaynaklı radikal İs­
lam'ın Körfez ülkelerinin kencttern savunabilecekleri güçlü ve modern
orduları bulunmuyordu. ABD 'nln doğrudan bu ülkelerin ordulannı
güçlendirmeye yönelik girişimde b u lu n m a s ın M o s k o v a ve Tah-
ran’ın tepkilerini çekeceği açdctı. işte bu noktada VVashlngtonun
planla m a Türkiye dahil edildi.
TCorfez ülkelerinin güvenliği Körfez ülkelerince sağlanmalıdır." diyen
ve bölgeye müdahale iç*1 topraklamdakl üslern ABD tarafından kUlanıl-
masna İzin vermeyeceklerini bildiren "milli egoizm" İçindeki bderlerin si­
yasal hayattan uzaklaştrlmalan ve yerlerine ‘ ittifak çkarlarmın korunma
s n n önemini kavrayabilen. İstikrarlı" askerlerin gelmesi. ABD'nln İşini ko­
laylaşmıyordu. 1980-83 döneminde Türkiye le S. Arabistan ve Kuveyt
arasında yapılan görüşmelerden sonra, üç alanda İşbirliği konusunda an­
laşma sağlandı: Asken eğitim, askeri malzeme şahmı ve ortak yatırım.
21-24 Şubat I984'ıe Cumhurbaşkanı Evren in S-Arablstan ziyaretin­
den sonra Riyad İle Ankara arasında savunma konusunda İşbirliği arttı. İki
tike arasında İmzalanan "Askeri Eğitim, öğretim. Geçici Görev Alanla-
nnda Ortak İşbirliği Antlaşması" k ı ü lk e m başta askeri öğrenci olmak
üzere subay eğitiminde blrbırleme yardımcı olmalan. Türk subaylarının
yabancı dil öğrenmek amacıyla S.Arablstan'a gitmeleri, S.ArabistanlI
subayların da Türk Harp Ofcullannda eğitim görmeleri, S.Arablstan'a
İstek üzerine Türk askeri uzman gönderilmesi, bazı askeri tesislerin
kurulması veya modernizasyonu İçin özel bir yardım yapılması gibi ko­
nulan öngörüyordu. Ayrıca, bu ziyaret sırasnda kİ ülke maliye bakanlan
arasnda yapian görüşmelerde, özel sektorlerce kurulacak "Türk-Suudl
Ortak Yannm ve Ticaret Şirketi" için hükümetlern teşviklerinin sağlanma­
sı konustrtda İlke ariaşmasna varickğı gibi. Türkiye Odalar ve Borsalar Bir­
liği Başkan Mehmet Yazar ile Suudi yetkililer arasında 18 yatırım projesi,
yatnm finansman şirketi kurulması, ticaret hacminin artrılması ve inşaat
sektörü konulanrtda görüşmeler yapidı. Evren, ziyaretinin sonunda yap­
tığı açddamada, S.Arablstan ve Türkiye'nin Islâm camiasının birer ak­
tif üyeleri olduklannı belirterek, Türkiye'nin çok istediği Arap-lslâm
birlik ve beraberliğinin henüz arzu edilen ölçüde sağlanamadığının.
Türkiye'nin Islâm alemine, Arap kardeşlerine ve Ortadoğu ülkeleriyle
İlişkilerine büyük önem verdiğinin altını çizerken, öne çdtardığı kav­
ramlarla geleneksel Türit dış pdklkasm dakl değişimi de gösteriyordu.
Eylül I984'te S.Arablstan askeri heyeti Türkiye'yi ziyaret etti. Bunun
hemen ertesnde 1965'te de MKE İle S.Arabistan'ın ortaklaşa kimyevi

618
madde üretimi Içm bir anlaşmaya vardıklarr» iddia eden haberler yaban­
cı basında yer aldı. Söz konusu haberlere göre. ABD ve Federal Alman­
ya da bu grişvne kaUacak)ardı.(23)
Kasım 83 seçimlerinden sonra kunian Özal hükümetinde Dışişleri
Bakanlığına getirilen (Hatayiı) Vahit Halefoğlunun çok iyi Arapça konuş­
ması. aynı Ortadoğu politikasının sürdürüleceğinin adeta simgesel gös­
tergesiydi. özal döneminde S.Arabistan'ın Türk ekonomik yaşamındaki
etkinliği giderek arttı.

S u u d i Serm ayesinin Tü rk iy e 'y e G irişi İçin

Y a sa la n n S ınırla yıcılıg ın dan K o ru y a c a k Yapı O lu ş tu ru lu y o r
Faysal Finans K u ru m u İle A l Baraka T ü rk Faaliyete G eçiyo r

Özal hükümeti 14 Arat* 1983 te güvenoyu alır almaz ki konuda ça-

balannı yoğunlaştırdı: Yabancıların Türkiye'de mülk edinmelerni sağla­
yan yasa ve özel finans kuruluşlarıyla ilgili kararname. Daha sonra Ana­
yasa Mahkemesi tarafından iptal edilecek olan yabancıların Türkiye'de
mülk edinmesine İzin veren yasadan yararlanan Arap petrol zengin­
leri Boğaziçi'nden mülkler satın almışlardı. Özellikle "Sevda Tepesi'
olayı da altında Türk basınında gündeme getirilen bu yasadan daha
önemli sonuçlar doğuracak olan. Ozal hükümetinin güvenoyu aldktan 2
gün sonra 16 Arakkta imzaladığı 83-7506 say* kararnameyle özel finans
kurumlannın kuruluş, organ, faaliyet ve tasfiyelerine ilişkin esaslar ve

(23) Oysa 1958 de bunun teni bir durum olmuştu Talat Turhan‘ 27 Mayts l90Ötan 28 Şu­
bat 199/ ye" adlı kralımda şöyle anlatır "Acaba DP. gerçekte IsiAmdan yana mıydı? 1958
ytncla Lübnan dakı Müslümanlarla Hrtstryan Azaplar aramda süregelen «; savaşta Deme*
rat razonm Hır .soyanlar a siah ve cepnane yardım yapeıgrı bu operasyona katlan Pilot
Yüzbaşı Hüseyin Avık Çeler den ogrenctgmde şaşırmştım. Tüm ugıaşma karşn medya­
ya konuyu yansaamadım. Öder den yaşactgı bu tartısel dayı b» mektupla bldtrmesını rt-
ca ettim: '... 1958 yılında Lübnan da K »avaj başlamştı Müslüman Araplarla. Hıristiyan
Azaplar zaman zaman bu Ökede çatışıklan ç n ve A 6 D de Hıristiyan Azaplardan yana ol­
duğu ı ç « Türkiye de Amerika ran hararı He bu ülkeye siah verme baran almıştı Celal 8 a
yar Adnan Menderes yönetimindeki Türkiye de halkn. Terliye Büyük MOet Meclisi n n ve
hükümetin haberi olmadan Bay.tr M ender es-Zor l j ekibinin g iz i karan <e Amerlra'nm bu
emri uygOanm ştr. Ben Ankara Itımesgutta I2 n c l Hava Uaştrm a Üssünde görevli
Hv.Ucucu Seyrüseferi Yzb. rütbesinde bulunmaktaydım Bahis konusu bu asken siah ve
malzemeler üssümüzdeki C 47 Dakora uçaktan ke Lübnan ın Beyrut üssüne taşmeh Ucak-
lanmz trmesgutra yOhlenrketv lk şort»erde Dışljletı Bakanı fattı Rüştü 2ortj nezaret edl
yordı ve karazı halktan gizlemek lc*n gecelen uçuyorduk M a t a yn n koru hava şazdım
da ve kozsan uçuş olarak görev yaprycrduh Her uçak ıkl ton kadar ><ıkû ie Beyrut havaala-
rana iniyor, yükümüzü LübnanHaı boşaltırken ve yakıt ikmali alırken Tok düşmanı Irme-
nietm sabotajı için uçak başından ayrılmıyord * . 1958 deki bu savaşta, egemen güçler ta
rafından Lübnan halkı zaman zaman bu dururrlaza düşürülüyordu. DT hükümetten kendisi
nl mıliyetçı ve murvrfazjkir. hatta mukaddesatçı daz ak mkete takdim et0 5 halde m al
oluyor da Müslümanların ddürûimesl ıcm Hrtsoyarlara silah veriyordu?"

619
usullerin Merkez Bankası nın görüşü alınarak Başbakanlıkça düzenlenme­
si ve I3'üncü maddeyle bu kurumların tasfiye karar ve işlemlerinde Türk
Ticaret Yasası ile İcra ve İflas Yasasının uygulanmayacağının belırtimesly-
dl. Bu kararname. 5 Ağustos 1984 günlü Resmi Gazete'de yayınlanan ve
Faysal Fnans Kurumu le Al BarakaTürk özel Flnans Kurumunun kuruldu­
ğunu bidlren Bakanlar Kurulu kararıyla birlikte düşünüldüğünde. Suudi
sermayesnln Türkiye'ye girerken kendisini yasaların sınırtayKilığmdan
koruyacak yapının oluşturulmasını beklediği görülecektir.
Bu finans kurumlannın ortaklanndan be bölümünün Arap, diğer bö­
lümünün de kardeşi Korkut O zal dahil olmak üzere Başbakanın yakın
çevresinde yer alan kişiler olduğu hatırlandığında. Suudi sermayesine! sa­
dece Türk ekonomi hayamı değil. Türk siyasal yaşamını etkilediği de dü­
şünülebilir.

Is lâ m K o n f e r a n s ı Ö r g ü t ü y le ( İ K Ö ) İliş k ile r
A l t ı Ç iz ilm iş P a ra g ra fla r ve Ç e k in c e le r le S ü r d ü r ü lü y o r
K o n fe r a n s ın S o n u ç B ild irg e s in d e Y e ra la n “İs lâ m Ü m m e t i“
T ü r k iy e 'n in L a ik lik ilk e s iy le Ç e liş iy o r d u

1980'lerde Türkiye'nin Körfez ülkeleriyle lllşkierlnln gekşmesrıe pa­

ralel olarak İKÖ İçindeki faaliyetleri de artmtştv. 2S-28 Ocak 1981 de
Mekke ve TaJfte yapdan 3'üncü Islâm Z rv e Konferansına Türkiye İlk kez
eşit düzeyde Başbakan Ulusu başkanlığındaki bir heyetle katıldı. Konfe­
ranstan sonra yayınlanan bildiride 'İs lim üm m eti' deyiminin kullanılması
ve ' İslim 'a ve İslim İlke ve değerlerine, bir yaşam biçimi olarak, kesinlik -
le bağlı kalınmasının. Müslümanların karşılaştıktan tehlikelere karşı en
önemli kalkan o/duğu'nun belırtfmesı. bu bildiriye katılan Türkiye'nin la-
Ikifc İlkesiyle çelişiyordu: ama Türk heyeti konferansta Ulusu nun yaptı­
ğı konuşmada Türiuye nln laik bir devlet olduğunu ve dış politikasını bu
ilkenin gereklerine uygun olarak yürüteceğinin altının çizilmiş olmasının
bu çelişkiyi ortadan kaldrcfcğı görüşündeydi. İsrail'le llışkiern kesime sı
ve Islâm Adalet Dtvana kurulması kararlarına karşı da Türkiye örgüte üye
oiutken koyduğu genel çekinceyi İleri sürüyordu.
Mekke toplantısında en önemli gelişme Kıbrıs konusunda yaşandı. Da­
ha önce gözlemci sıfatıyla ve "Kıbrıs Müslüman Türk Topluluğu' olarak
İKÖ toplantiarna katılması kararlaştırılmış olan Denktaş başkanlığındaki
Ktorıs Türk heyeti. İlk kez bu konferansta 'Kıbrıs Türk Devleti* tabelası ar-
kasna oturdu ve bu sıfat konferans belgeleme geçti. 5-11 AraMu 1983 te
Dakka'daki dışişleri bakanlan toplantısnda. Kıbrıs'ta Al ayn toplumun var­
lığının kabul edilmesi. Kıbrıs konusunda İKÖ'nün olumlu tutumunu sürdür­
düğü İzlenimim verse de. örgüt üyesi devletlerin hiçbirinin KKTC'yl U n ı-

620
maması örgütle İlişkilerini geliştiren Tflfklye Kin bir hayal kınkhgryd..
16-18 Ocak 1984 te Kazabtanka'da yapılan 4.lslAm Zirve Konferansı­
na Türkiye cumhurbaşkanı düzeyinde katılarak örgüte verdiği önemi gös­
termiş oldu. İslam ülkeleri Türkiye'nin bu tavrını yanıtsız bırakmadılar:
Cumhurbaşkanı Evren Konferans başkan yardımcılığına seçildiği gibi, üç
sürekli komiteden biri olan Ekonomi ve TV:an Işbrlığı Sürekli Komitesi
başkanlığna da getirildi. Komite ilk toplantısnı 14 K asm da Evrenin baş­
kanlığında İstanbul'da yaptı.
Türkiye Arap devletleriyle ılışMerınl geliştirdikçe ve İKO içerde daha
aktif btr politika ızledkçe. bu örgütü kendi d ş politika sorunlarrda des­
tek sağlayabileceği bir platform olarak yönlendirmeyi düşündü. Hemen
hemen tüm zirvelerde ve dışişleri bakanları toplamlarında Kıbns sorunu­
nu gündeme gebren KKTC'nin üye devletlerce tanınması çağrısında bu­
lundu. 1986 dan başlayarak da Bulgaristan'daki Tür Merin durumuyla
İlgili İKÖ'yü harekete geçirmeye çalıştı ama İki konuda da beklediği
desteği alamadı.

A u t ü r k ç O l O k G ö r ü n ü m ü A lt ı n d a İs la m c ılık Ö ğ e s i

12 Eylül yönetiminin bir oklu bitliyle kırduğu Atatürk Kültür. W ve

Tarih Yüksek Kurulu'nun<24) Haziran 1986 da toplanarak tur rapor be­
nimsemesiydi. Toplantıya Cumhurbaşkanı Evren. Başbakan özal, Ge­
nelkurmay Başkam Necdet ûruğ, YÖK Başkam Ihsan Doğramacı ve
Yüksek Kurul üyeleri katıldı. Burada "kültür unsurlarının ve kültür
politikasının tespitinde uygulanacak yöntem ve sorumluluklar" baş­
lıklı rapor görüşülerek be milli kültür politikası belrlendı.
Buna göre IslAm olmadan Türklerin kimliklerim korumaları mümkün
olmadığı gibi. Türklere en uygun din Islâm’dı. Tarkısel süreç içmde eko-
n o m k ve toplumsal gelişmeler doğrultusunda evrilen kültür anlayışı red­
dedilerek değişmeyen bir kültürel "öz'ü n bulunduğu ve bunun her za­
man korunması gerektiği söylenmekteydi. Bu İşlevi de devlet ye m e ge­
tirecek ve "milli kültür" devlet eliyle yaygınlaştırılacaktı.
İç ve dış siyasal koşullarının da etkisiyle “ Islâm" öğesine giderek da­
ha verilmeye başlandı. Atatürkçülükle görünürde de olsa bağdaştırma.

(24| A ta tü rk 'ü n V asiy etn am esi N asıl Degt»d?

12 t y U yenenim Atatürk'ün adınn «ok s* t e t a l u z e c t l c t g l bu donemde Türk D* Kurumu
(TOK) ve Türk Tarttı Kurumu (TlKl'nun O r e t V l g l n e son v e r e r e k Atatürk Küttür. OK ve Tarih
Yüksek Kurumunu (AKDTYK) kurcUar. Bo>tece Atatürk ûn vasiyetnamesi* de degtjnrml}
oldu. Çünkü Atatürk, sanıp bulunduğu Türkiye 1} Bankası kutucu hisse senetlerinin nemaları
m IgetrSednlI TDK ve TTK ya brakmçtı ve Cumnurba^ıan Kenan tvren'Vı Genel Sekreterli
g v Barka n n IÎ 8 I deki sermaye anıtımı srasında bu ıkl kutumun yeni kurucu Nsse almaş r u
üln vermediği < n Banka daki Atatürk hisseleri <A27.S7 den binde 3 e düjm üjta AKDTYK ye
vetten görev, toplumdaki boşluğun Türk IsUm Senteziyle doldurulmalıydı

621
daha doğrusu Atatürkçülük görünüm ü altında İslamcılık öğesini ön
plana çütarma çabasına girilmiş ve Atatürkçülüğün bu sentezi İleriye
götürmeyi hedeflediği de yazılmaya başlanmıştı. Böylelikle laiklik
anlayışı da sulandırılıyordu.
Turk-lslAm Sentezi. Özal iktidarı dönerim de de gündemde kalmayı
sürdürdü v e bu yöndeki kadrolaşma ve uygulamalar devam etti.
1980 sonrası yıllar İç göçün, yem kentler ortaya çıkaracak yoğunluk­
ta yaşandğı yıllar olur. Bu yoğun göçü karşılayacak hiçbir sosyal yardım
sistemi kurulamaz. Kentlerin kıyılama, kenarlarına sığman milyonlar ya-
şadfclan adaletsizlik ve sahipsizliğin de etkileriyle, neredeyse siyasal Is-
lâmtn arka bahçesi olurlar.
Yönetim sosyal sorumluluklarını hatrlamaz bile. Kurması gereken
sosyal yardım sistemlerinin rolünü siyasal IslAmcılarm üstlenm em e ses­
siz kalır. Sosyal devlet İlkesinden bilinçli bir şekilde uzaklaşır. Devletin
d n eğiteni yapması. Anayasal zorunluluk haline getirilir. Yurt dışı etkin­
liklerinde ım am lam maaşlarının Ödenmesi için, amacım tüm dünyaya şe­
riat yaymak olarak belirleyen 'Rabıta' ile üstü örtükü mail bağlar kurulur.
Boylece siyasal Islâm konusunda uluslararası örgütlerle işbtrkği gerçek­
leştiniz.
Devlet Başkam Kenan Evren kalabalıklara hitap ederken sık sık ayet
ve hadislere başvuru. YOK Yasası çıkarılır.
Cumhuriyet tarihinde İlk kez İmam Harip Okullarındaki din öğrenimi,
meslek eğitimi kol maktan çıkarılır. Bu okullardan mezun olanların İlahiyat
Fakülteleri dışındaki yüksek öğrenim kurumiarına girmelerine olanak sağ­
lanır.
(Tevhld-ı Tedrisat) öğretim Birliği Devrimi rafa kaldınlmıştv.
12 Eylül 1980 sonrasında 24 Ocak Koalisyonunun yarattığı ve gü­
nüm üze kadar ulaşan süreç nasıl İşledi, neler oldu?{25)

(25) • I9 8 3 't Refah Partisi kurulur. Erbakan 1987 de siyası yasaklam kalkmasıyla,
partinin başrıa geçer.
• 1991 seçimlerinde RP meckse g re r. Güçlenmiş olan siyasal ıslAm devletle bütün­
leşmiş bir biçimde siyaset sahnesinde b oy göster».
• 2 Tem m uz 1993'te Sivas Katliamı yaşan». Şeriat sloganlan arasında M adım ak O te­
li ateşe ventar. 37 kişinin can verdiği, destele karşı şeriatçı kalkışma olarak nitelenen
olayla Iğılı olarak başlayan yargılamada. Şevket Kazan sarrklarn avukatıdır.
• 27 M art 1994 yerel seçimleriyle RP'nin yükselişi devam eder. 22 İlde belediyeler.
Ankara ve İstanbul'da anakent beledlyden tüm olanaklarıyla RP'nin cindedir. Bu be-
ledyelern alnması iktidar yolundaki onemk ktometre taşland* *.
• Erbakan "Refah İktidara gelecek. Sorun ne? Geçiş donem i sert mİ okak. yumuşak
mı olacak? Kansız m ı olacak? Kank im olacak? 6 0 milyon buna karar verecek'der.
• 1995 genel seçenleri sonrasında I9 5 0 'd e DP'nın iktidara gelmesiyle açığa çıkan
Türkiye'de *t*n kurallarda dayalı devlet kurma özlem i, demokrasiyi rafa kaldırma
niyeti* Tan su Ç ille rin yardımıyla İktidara gelir. IslUrnl hareket sistem İçi yöntem -

622
gılı laİliktir."
• Aydınlık Kin Wr dakika karanlık eylemine milyonlarca yurtta* katılır. Hükümet orta­
c ı Refah Partisi yetkilileri bu bûyiit tepkiyi " M u m l i n d û o y n u y o r i t r ." «İye tanf etler
• A c jm e n d l tarikatıyla ligII kamuoyuna yansıyan gorüntüer toplumun rahatsızlığını
8 «C
 'Kimler nerede hata y a p tı?' sorusunun bir tek yanıtı var: 12 Eylül yö­
netimi.
Türkiye’nin bir dönüm nokta» olan 12 Eylül, en çok araştırılan, tartı­
şılan ve çok farklı yorumlan yaptan bir süreçtir. Aşağıda bu süreci Içrvde
yaşayan ve sorumlu mevkilerde olan kimi bürokrat, siyasetçi ve yazardan
seçtiğimiz birkaç örnekte 12 Eylülün çeşitli boyudan irdeleniyor.

“ K o s k o c a b i r D e v le t, te r ö r is t le r in k a r ş ıs ın d a y d ı.
S o n u n d a b iz b u n la rla ,
r e f lm lm lz l d e ğ iş tir e r e k b a ş a ç ık t ık r '
M IT Üeman Mat* Kaynak

Gazeteci: 'Sayın Kaynak 12 Eylül' sizce nedir, ne değildir?'

Mahir Kaynak: 'Bence. '12 Eylül'. Türkiye'nin uğradığı çok büyük bir
hezimettir. buradan kimse kendisine zafer payı çıkarmasın; çünkü Türki­
ye'nin yüzdeyle bile İfade edilemeyecek bir kısmı, ancak teröristleri des­
tekliyordu. Bu. Anayasa Oylaması nda da ortaya çıktı; onun dışında 700
bin kişilik bir Ordu. 100 bin kişilik Polis ve MIT. koskoca bir Devlet, terö
üstlerin karşısındaydı. Sonunda biz bunlarla re/imlmlzi değiştirerek başa
çÂtık! Tekrar edeyim, üç askeri müdahale arasında en tehlikelisi 1971 ha­
rekatıydı. 19 7 1'de Batı yı görürüz. Sovyetler Birliği nin büyük hevesleri­
ni de görürüz. Am a I980'de böyle birşey mümkün değildi zaten. Tama­
men. Batı nın te s « vardı."(26)

‘' H e r İ h t i l â l i n h e d e f i n d e Ç a n k a y a v a r d a . ”
" Ç it t ile r a m a g e r id e T u r g u t B e y 'I b ır a k t ıla r . “
Süleyman Demrel

Millet, insanlık ve hukuk nazarında artık tamamen nefret kazanmış ve

ipliği pazara çAmış 27 Mayıs ve 12 M artn kuyruk darbesi dan 12 Eylül­
de ihtilalciler tarafından İleri sürülen yanlış gerekçeleri: verilen sözler ve
beyanların aksine, davranış ve tasarnüarı İle tamamen İflas etmiştir.
9 sene 2 ay sonra. '12 Eylülün takdirini, tarihe bırakıyoruz, görevi­
mizden huzur içinde ayrılıyoruz.' beyanları İle İşgal ethklerı 'saltanat'
makamlarından aynlmışlardır. A m a gidişleri 12 Eylül döneminin kapan-

• 18 M a n 1999 genel ve yerel seçenlerine gkM v.

b in eğitimi veren okul ve kurslardan 2 000 yılında 2.473.316 kişi. Lisans, doktora,
m astr eğitiminden (19961 29.409 krşi yararlanmıştır.
İmam Hatip Liselerinden 11995) S3.3S3 kişi m ezun olmuştur.
Bu kele daha çok Sayasal Bılgier Fakülteler n e ve Poas Akadem derne yönelmek­
te. SBF'nln Kamu Yönetimine g re n öğrencilerin % 5 0 'd e n (azlasın İm am H a tp Lise­
si mezurtan oluşturmaktadır
(26) Yener Su soy. 'M a hir Kaynakla Ta ti Sohbeti". Milliyet. 21 Eylül. 1986. s.7.

6 24
masına yetmemektedir. 12 Eylülün siyasi ve slvl uzantısı devam etmek­
tedir. Gende Evren le birlikte senelerce 12 EyM öncesin ve siyasilerini
karalayan Ozal ve çarp* bir siyasi tablo var. Başta Evren olmak üzere, bu
gidenler. 12 Eylülde faaliyetten men ettikleri, ama en kısa zamanda ça­
lışmalarda İzm verileceğini beyan ettikleri, başta A r olmak üzere pante­
ri kapatmasalarcfc. kend yapakları ve çeşitli yasak, baskı ve oyunlarla zi­
hinleri bulandırdı millete tastfc ettrdkien Anayasayı da çiğneyerek
BTP'yı kapatmasalardı: DYPyi uyduruk vetolarla ve sonu beraatla netice­
lenen taktoat ve davalarla Izrar ve bizar etmeyip. 1983 Genel Seçimleri­
ne sek salardı başında OzaJ'ın bulunduğu ve 3 icazeti partiden biri olan
-belki de en fazla himaye gören- A N A P *tldar olabil* miydi?
İşte bu İcazet ve himaye dolayısıyla ANAP. 1983 Genel Seçimlerin­
de ekseriyeti ekle ederek iktidar olmuştur.
Siyası yasaklarla ilgili 1987 Referandumu ardından alcbğı kararla, bas-
lun şekldde Erken Genel Seçimlere giden A N A P , seçimden milletten an­
cak % 35.5 nisbetinde oy almasna rağmen: kemdk ekseriyet r>e dayanarak
alelacele çıkarmış olduğu, gayri acfcl Seçm Kanunu sayesnde TB M M 'de
% 6 5’lık bir ekseriyetle 292 sandalyeyi İşgal etmiştir.
26 Mart Mahalli Seçimlerinde. II genel mecfcsl baznda o y u %21.75'e
düşen -şimdi milletin bu orandaki desteğine dahi sahip olmayan- A NAP
grubunun katıldığı TB M M toplantısında, bütün tepki ve tenkitlere aldır­
mayarak kendini Cumhurbaşkanı seçtiren Ozal: TV ekranlarında da sergi­
lenen süslü törenlerle Evren i uğurlamış. 864 TR rakımlı tepedeki' Çan­
kaya Köşkü ne oturmuştu.
Evet. Sayvı Süleyman Demirel'ln veciz ifadesiyle "Gittiler ama geride
Turgut Bey i bıraktılar.’
Her ıhtılAbn hedefinde Çankaya vardır. Esas kavga Çankaya kavgası­
dır. Hemen hepsinin müştereği, askerin nüfuzum kullanarak yapılmış ol­
masıdır. TB M M nln müteaddit sıkıyönetim kararlanyia kendilerine verci­
ğı yetkiye, hükümetin bütün gayret, yardım ve didinmelerine rağmen,
görevlerini yapmamışlar ve çok önceden tasarladıkları ihtlIAb gerçekleş­
tirerek. başta Evren olmak üzere gelip tepedeki Köşklere kuulmuşlar-
d*r.(27)

“ B ir A k ın ız Ç a ls ın la r B ır a k ın ız K a ç s ın la r D ö n e m i " B a ş lıy o r
B ankerlere Ta ra Yatırm a Ö y le s in e Ç d g ın lığ a D ö n ü ş m ü ş tü kİ
H iç K im s e İşin S o n u n u D ü ş ü n m e y e B l e Y ana şm ıyordu

1981 Eylül ayındayd* artık ve bu ay bankerlerin İyice kımıldanmaya

başlad*ları ay olacaktı. Bankerler altı aya yakm bir zamandır faaliyet gos-

(27) Cüneyt AtcjyOrek a.g.e. ı 42. 43.

625
ter iyotlardı ve yaz tatilinin bitmesiyle birlikte bunlara rağbet artmıştı.
Bankerlerin türemelenndeki fcı nedenden b r tanesi faizlerin serbest
bırakılması, diğeri kara paranın aklanabilmesi için bulunan mevduat ser­
tifikası ya da sırdaş hesaptır. Mevduat sertifikalarını sadece bankalardı
satması gerekirken bu yapılmamış; bir k ı banka, sertıfikalamı Kastelll ve
daha bir İki kuruluşta sattırmışlardı. İşin bir başka ilginç tarafı da Kastel-
ll'nın daha önce rflas ettiğinin hak tarafından bilinmesiydi. Halk nedense
bu adama sempati duyuyordu. Bir neden de -ki bu nedeni bankerlerin
havuzu hazırlandıktan sonra ıçf>e balfc atılmasına benzetebiliriz- Maliye
Bakanlığı nın Önerisiyle 1981 Tem m uz ayında çıkarılan ve 6 ay sonra yü­
rürlüğe girecek olan Sermaye Piyasası Kanunu ydu. Bu kanun yürürlüğe
gireceği tanhte bankerlik yapanların sermaye piyasasına katrimalarına im ­
kan veriyordu Kanun çkınca bankerlik de başladı. Çünkü bankerler, ya­
sanın avantajlanndan yararlanmak için, yürürlük tanhlnde bankerlik yap-
tfclarn ispat ederek müktesep hak kazanmak istiyorlardı. Yari kara para
ve faizler bir ortam oluşturuyor; yasa da teknik teferruatı sağlıyordu. De­
mek ki yasada b r basretsızlık. bir saflık vardı. Belki de herşey önceden
tasarlanmış, riskler hesaba katılmıştı da bu derecesi düşünülememlşti.
Bankerlere para yatırma olgusu oylesne bir çılgınlığa dönüşmüştü kİ;
hiç kimse Işın sonunu düşünmeye b ie yanaşmıyordu. Verilen faizler ala­
bildiğine yükseliyordu. Bankerlertn bu faiz yarışı, bankaları da etkilemişti.
Faizlerin daha Demırel Hükümeti zamanında serbest bırakılmış olması,
ûzal'ın istediği sonucu vermemişti. Bankalar aralannda bir centilmen
anlaşması yaparak faizleri % S0 oranında dondurmuşlar, bu da ban­
kerlerin daha da palazlanmasına yol açmıştı.
Para bulmak art* hiç kolay değildi. Oysa yatırımlar İçin para gereki­
yordu. Bankası olmayan bazı holdingler de bankerlik kuruluştan aça­
rak para toplamaya başla cidar. Holding bankaları da hem bankerteştlrl-
len hen de centilmen anlaşmasını kırabilmek İçin bankerlik ktruluşları
açarak daha yüksek faizle mevduat toplamaya başladılar. Bu kurıiuşlar
arasında Banker Kastelll en muteber olanıydı. Tahvil ve mevduat sertifi­
kası karşılığında para topluyordu. Kastelll eline geçen her mevduat serti­
fikasını satmaya başlamıştı. Bu arada "piyasa bankerleri" adı verlen bir-
takm kurutuşlar da sadece çek veya senet karşılığı para topluyoriardı
Builar görkemli döşenmiş bürolarındaki şaşaa sayesnde memur ve
emeklilern gözlerim boyuyor. hayat boyu biriktirdikleri parayı ellerinden
alıyorlardı. O zaman yapılan hesaplar bu saadet zincirinin çökeceğini
gösteriyordu. Bankerlerin batmaması İçin para yatrm a olgusunun lla-
nlhaye sürmesi ve İlk para yatvanın falzbıl İkinci yatranm ödemesi
gerekiyordu. Ankara'da hemen tüm memurlar varlarını, yoklarını sa­
tarak bankerlere yatırıyorlar ve birkaç ay da olsa, hayal ettikleri ya-

626
V*mı sürmek İstiyorlardı. Eskiden ceplerinde mete>k olmayan m e­
murlar. şim di ellerini ceplerine attıklannda para buluyorlardı.
Bankerlik olaynın en önemli sonuç lamdan b»ı insan tabiatını, oluş
tırulmak İstenen yeni ekonomik düzene ackb bir şekilde uyarlamasıydı.
İnsanlar art* parann her şeye egemen yegane güç olduğu bir Türki­
ye'nin v/ıkta göründüğünü seziyorlardı. Bu Türkiye'de her koyun kendi
bacağından asılacak, her kaptan gemisini kurtarmaya çalışacaktı.

" H a b e r k e s in l ik le d o ğ r u . k a s t e lli k a ç m ı ş . " diyecekti.

Ö u l saatine baktı.

özal şeytani zekasıyla durumun nereye gideceğini görüyor

ama ses çıkarmaya da yanaşmıyordu. Bankerlik piyasasının çökü­
şünün önlenemeyeceğini çok İyi blkyordu. Özal'a göre artık zincir­
ler kopmuştu ve yapfacak bir şey de kalmamıştı. Bundan sonra yaptacak-
lar sadece 'dostlar akşverişte görsün" kabilinden olabilirdi. Şöyle de bir dü­
şüncesi vardı. "Bu olaylar para ve sermaye piyasasının sağkklı kurutuşunda
İşe yarayabilir ve çöküşten sonra sağlam temeler üzerne be menkul kıy­
metler borsası kurabdırlz."
1981 yılının son günlerinde Mahye Bakan Kaya Erdem le uzıeı bir
görüşme yaptım. Erdem olayı kavramıştı ve nedenlerim de biliyordu
"Altı ay sonra bu İş biter' dedi. Bu bir kehanetmiş meğerse.(28)
Erdem aynı gün Kastelll türü bankerlerrı de ölüm fermanını enzala
yan bir de tebliğ çıkarıyor ve gazetede yayınlamam İçin bana veriyordu
Tebliğ gerçekten bankerlik olayını zapturapt altna sokuyordu v e bazı
önemli koşullar getiriyordu. Ayrıca bankerlem mevduat serofikası sat
malamı da yasaklıyor ve Kastelll'nin İşini bitiriyordu. Gerçekten Kastell
tam Erdem in dediği tarh olan 21 Haziranda yurt dışna uçacak ama bil
meden birkaç kişiyi daha beraberinde götürecekti
Ankara. Kastelll'nin kaçtığm 2 1 Haz»an Pazartesi. Türkiye İse 22 Ha
zlran Sak sabahı öğrenecekti. O ysa O zal olayı 20 Haziran 1982 Pazar ak
şamı Nuh Kuşçulu'nun telefonu üzerine haber almışa
Özal telefon çaldığı sırada evindeydi. Kuşçulu d a y ı anlatıyordu. Se
sinde endişeli b » rezonans vardı. Sanki Kuşçıiu bundan sonra olacaklan
sezmişti. Ozal soğukkanlılığını bozmadı. Kuşçulu’ya "Böyle kulaktan dol
ma blgl olmaz. Olayı tahkk edin, kesin İse bana tekrar telefon edin" de

'28ı SOz gel İmi. bankerlerin batacağı özal ve trdem taralından daha 1981‘İn K a im Aralık
aylarında bürüyordu, trdem bu gerçegl bana "Harran a kadar 3 17 banker umden IS 20 sİ
ya kal» ya kalmaz* tüyerek ıtıral etmkjtı Bankerler batacak ve batan paralar geri V erimeye
çekti Özal ve trdem devleti bu ıje karrjtrmayı d ûj ünümüy çalardı Bu arada bankerler ya­
rında bkkac da banka gitseydi, özal ve trdem hafta 'arkalarından b» bardak su <m* tav­
siyesinde bulunacaklardı.

627
I i Eylül darbesinin getver ailen tarafndan h u rla n a n Ib numaralı bildiride söyle yakı­
yordu 'Ülkemizin ekonomik durumunu Aızetrme* ve daha (>t>e götürmek m u la j
dryta. yürürlüğe konulan ekonomik program ite yapılan anlatmaların v e prorokotlenn
uygulamalına devam edilecektir 'denildiyse de 12 Eylül paşaları Turgut Ö ıal ve WaJI
Street den oluşan 24 Ocak k emisyonunun yarattığı « M liberali im in neden olduğu
fkıansal çöküntü ve Türkiye manıaraiarndan kesitler aşağıda
___ i m _____ 1222.
Gayri san milli hasıla 698 IS2.3
Toplam ıc bore 9.5 21.9
Toplam dıs bore Öıamul IÖ-4 38.6
Toplam kamu kesimi borcu 23.9 *0.5
Toplam kamu yatırımı 6.5 11.8
Kısa basna toplam kamu borcutt) 5 378 1076.4
Kısa basma kamu yatmmı 146 0 209.1
Kısa basna G5MH tJ ) 1570 2170
Kişi basna kamu y a trm ı 1980-100 100 143 2
Kısl basna topt kamu borcu 1980- 100 100 200.1
Kısl basna G5MH 1980-100 100 1726
Malı sistem borcu (fona atanan barkalar ve kamu barkaları görev iararları 50 MİLYAR J
Kamu İU i i d m i ran» ıso n « ta» iooi

Dünya Bankası Raporu. "Türkiye’deki yolsuzluğun altoda siyaset tarafın­

dan yonlendvUen ve rant dağıtımı sisteminin bir parçası olan kamu iha­
lelerinin yattığı"nı öne sürüyor.
U p e .a a y o n a * M a d d i B o y u tu Tjgflk Yer Tu
Paraşüt OpuasyOnu SOOtTByOna 2S S 2000 2 t> 2000 ArkaraCAniep Küs 71 kl>l
H a y a l OpetasyCnu 100 n*yOn R 12.7 2000-16.7.2000 Atkara 6ru4negöl 2U>I
Kasrga 1 Cpatasy-cnj 7SO »İyon a 28 8 2000 2 2 .ly
Kasrga 2 Cpetasyonu 7S0 t r i o n a II H|l
Kasaga J Operasyonu aOOtrryOna 14 II 2000
Kasırga 4 Operasyonu 300ır»yOna 2 1 2000 17 k»l
Burak) Operasyonu SOO nyon a 8 ll2 00 C M 2 .il 2000 Arkata ıstant>J k*<
Maıdr» C Arnap 6>sa K> ks»ı
Matador Operasyon. SOOtrkyonR 14 8 2000 2182000 Morunda Pottum
ta pun, a T u V y e 7 .*
Srs Operasyonu 100ıdyon a7.12 2000 Atkara ktunbdÇarfcn 8 ..V
Balna Operasyonu 1 katrilyona 2 8 2000 9 8 2000 lam ar-lstarbul 43 U»l
r atr>a Operasyona 00 tıkyon a 2.1 2001 8 1 2001 A M J ly i S4 >)>1
kartal Op«*syonj 11DVyOn a 108 2000 14 8 2000 8u sa S.ısı
Serhat Operasyonu Stdyon a 3 82000 7 8 2000 Kars 6 . «I
Aklap Opetasyonu I n V P ll 72.2001-11 2 2 001 A n a a ıa H *
Hasat Opetasyom 100 tıkyon a 13 1 2001 20 1 2001 K - 0 .1 » !
PMO Operasyonu »OOtnSyona 3 3 2001 28 3 2001 Ağn 29 k*
Ye |* V a d Operasyon. S00 lıkyOn Tl 20 3 2001 28 32001 S u ru 2 0 .1)1
Talan Operasyonu 7SO OByCO a 304 2001 Antalya-Yukan Karaman 7USİ
100 milyonla kaybolan
bankerin kasasından
bir gül çıktı
dİ. Kuşçukı telefonu kapattı. Ozal gece saat 02.00'ye kadar telefon bek
ledi Nitekim telefon bu saatte çalacak ve Kuşçulu ‘Haber kesinlikle d o ğ ­
ru Kastelli kaçmış.* diyecekti. ÖzaJ saatine baktı. Bu saatte ne yapılabi-
llrdl? En İyi yatıp uyumaktı. Erdem'ln o gün söylediği bir başka önemli
şey de. bankerzedetertn zararlarının devletçe tazmininin yanlışlığı v e İm­
kânsızlığıydı. Oysa 22 Aralık 1081de çkarılan tebliğ bir yıl önce çıkanl-
sa bu zararlar doğmayacaktı. Yanlış yankşı doğuruyordu. Bu yanlış d o ­
ğumların ne ilki ne sonızıc usuydu.

İnsanların kafalarındaki “devlet baba" imajı zedeleniyordu,

ö z a l'ın bir İstediği de bu ydu.
Ç ü n k ü b u imaj sarsılmadan
"serbest piyasa ekonom isi”ne geçilemezdi.

Özal İşin sonınu hesaplamadan başlamış ve hüsrana uğramıştır. Her-

şeye tek başma egemen olmayı da pek sevdiği için bazı kararlar onu bek­
le m iş». Sonuçta banker ışl çığvından çıkmıştı.
Ozal bankerlem yarattığı zararn devletçe ödenmesinden yana asla
değildi. Başbakan Ulusu da ne yapacağını şaşırmıştı. Özal'ın " b u ka dar
uyardık yin e p a ra y a tırd ıla r " sözlerine hak vermek istiyor ama devletçi
kanadn "d e vle te g ü v e n e n h a lk ı ya ln ız bırak ırsak, b iz i la n e tle r" sözle­
rine de kulak tıkayamıyordu. Maliye Bakanı Kaya Erdem de öteden beri
Özal'ın fikrindeydi. Zaran ödemeye kaksanız kimlere ve nasıl ödeyece­
ğiniz bile belli değildi. Ulusu ve Evren bir dolu ekonomik aynntı arasın­
da bocaladılar. Üstelik hükümetteki devletçi takımdan çözüm önerisi de
gelmiyordu. Bu ekip sadece 'zararlar karşılanacak* diyor ama bizi un na-
sri yapacağını söylemeye yanaşmıyordu. Yanaşmama nedeni de gayet
basitti. Çözüm filan yoktu ki...
Türkiye acı bir İlk deney yaşıyordu. Ashnda zararın global boyuttan o
kadar büyük değildi ama insani ar n kafalarındaki 'devlet baba* İmajı ze­
deleniyordu. Özal'ın bir İstediği de buydu. Çünkü bu lma| en azından sar­
sılmadan 'serbest piyasa ekonomisi*ne geçilemezdi.
Söylenecek laf yok değil, vardı. Bankerler da yı ekonomi İçinde
önemli d r yarayı gösteriyordu. Aslında bu yara Devlet Başkanlığı maka­
mından başlıyor ve aşağılara doğru İniyordu. Devletin hiçbir kademesin­
de ne uyum ne de görüş birliği vardı. 12 Eylülün şaşaası da bankerlerle
birlikte göçüp gidiyordu art*.

ÖzaJ Hazırlanmamış Bir Tarlaya Alışılmamış Tohum lar Ekiyordu

Özal İle IMF'nın Kafa Yap4an Aşağı Yukarı Birbirinin Aynıydı

Şimdi tekrar 1982 Mayıs ayvıa dönebiliriz. O sırada Banker ve banka­

630
lar yarışı sürüyor, b* yandan da enflasyon azıyordu Mırıltılar başlamıştı ve
anlaşılan art* "İşler tık m d a gitm iyordu. ÖzaJ bir şeyler yapacaktı ama
bunlar ne olabilire»? Ozal centlmen anlaşmasını ortadan kaldırarak, faizle­
ri tamamen serbest bırakacak: beri yandan bir c*zı tedbirle bankaları ade­
ta boğacaktı. Ekonomide Ö zalin yaptığı Ik ve çok önemli atak budur.
Gerçekten Türkiye'de bu tür para oiaylan yeni yeni yaşanıyordu ve dene­
yim yoktu Türkiye'yi bu ilk deneylere Özal götürecek ve kıyamet burada
kopacaktı. Bu deneyler nasfea yapılacak ve elbette binleri zarara girecek­
ti ama o zamanki anlayış eski devletçi anlayıştı ve butu bir türlü kabri
edemiyordu, özal hazırlanmamış bir tarlaya alışılmamış tohumlar ekiyor­
du. I Haziran sabah Resmi Gazeteyi açanlar: faizleri serbest bırakan Ba­
kanlar Kurulu Kararnamese* gördüler. Centtmen anlaşması tarb e karışmış
ve faizler serbest bırakknıştı. Mevduat munzam karşıl* oranları yükselmiş
ve faiz oranlama bağlanmışa. Reeskontlar da yükselmişti. Hemen ertesi
gün bankalararası faiz yarışı bu kez adeta tepişme şekkne dönecek ve "Hl-
sarbank'ta saat 9'da" ilanları başlayacaktı. Bankalar kararnamenin sadece
centilmen anlaşmasını kaldıran bölümünü okumuşa benziyorlardı. Kendi­
lerine getirilen yükümlülükleri d e sanki hiç görmemişlerdi. Yeni ve aam a-
sız b* donem a çm ış tl A rtk gemiler yaklmıştı ve geri cttnüş yoktu.
ö z a l'm bütün bunlan niçin yaptığı sorusunun İki cevabı vardır.
Açkça belrtmek gerelur kİ; her şeyden önce bütün bunlan İME İstiyor­
d u Ikncı neden de şudtr: Özal le IMF'nln kafa yapiarı aşağı yu kan bir­
birinin aynıydı ve Ozal radikal yar* köktenci bir adamdı. Eskiyi devvmek
ve yeni bir yapı kurmak fevkalade hoşuna gidiyordu. Bu değişimin fatu-
rasna pek aldırdığı yoktu.

IMF heyetinin her İstediğini yapmak

bazı Türk bürokratlarının kanına dokunur olmuştu.
IMF'den bazı rakamları gizleyenler ve
hatta bile bile yanlı? bilgi verenler bile vardı.
Ancak "devrim" sözcüğünü kullandığımız bu harekette ne halkın, ne
de siyasi otoritenin payı vardı. Milli Güvenlik Konseyi de durumu, aki s*
erdrem eden izliyordu. Subaylam kafaları bu işlere basmıyordu ve bri­
finglerde roller değişmişti. Artık subaylam karşısında hazrol vazıyetinde
duranlar: karşılarındakiem ekonomiden hiç mİ hiç anlamadıklarını t ü ­
ketmişler. kafa buluyorlardı.
"Özal deven mİ" tek başına bir adamın yapağı tşlerln bütününden
taretti. Devrimin felsefesi IMF tarafından yapılmış ve Ozal dağınık bir
bürokrat ordusuyla uygulamaya koymuştu, özal'm yanına bir başka |ako-
ben olan Yıldınm Akturk ile Ekrem PakdemlrH yl de katabiliriz. O za­
man Haşan Celal Güzel. Hüsnü Doğan ve Mehm et Keçeciler de ekip­
teydiler. Kaya Erdem'I sayamıyorum, çünkü o asla |akoben olamadı. Ozal
ne dedi » e yaptı ve ondan da zaten bu İsteniyordu.

IMF heyetine tebessüm edilerek "aslan ım s iz u y u y o rs u n u z ;

b iz b u d e d ik le rin iz i çoktan y a p tık b ile “ denilecekti.

Nitekim arka arkaya ahnan kararlardan sonra IMF heyeti tekrar Anka­
ra'ya geldi. Dkkat edilirse IMF heyetlmn her gelişi öncesinde önemli eko­
nomi kararlan alnm ıştr. Boylece IMF'ye hem “sizi çok önemsiyoruz" me-
sa|ı verilmek İsteniyor, hem de Türk bürokratının namusu kurtuluyordu.
Mesele şuydu: IMF heyetnm her İstediğim yapmak artık Türk bürokratla­
rının kanına dokunur olmuştu Bu yüzden bazı bürokratlar "biz egemen
devlet değil miyiz?* <*ye düşünerek sinirleniyor ve arada bir IMF'cIlerle
kavgaya bile tutuşuyorlardı. IMF'den bazı rakamları gizleyenler ve hatta
bie bie yanlış bilgi verenler bile vardı. Durum asknda komini ve kendisi­
ni eşiyle birlikte yolda çeviren silahlı bıçkının "ben eşinle oynaşırken sen
sulun çizdiğim dairenin içinden çıkma" em m i M al eden yahudıyl andırı­
yordu. Bizim bürokratlar da ekonomimizle İstediği gibi “oynaşan" IMF'cl-
lere karşı "biz de daireden çıktık" mesa|lan vermeden edemiyorlardı.
Şaka bir yana durum tatsızdı v e onur zedelenmesi olayı önemli bo­
yutlara varmıştı. Sonunda durumu kavrayan Ozal bir formül buldu.
Bundan böyle IMF'nln muhtemel İstekleri daha heyet gelmeden ya­
pılacak ve toplantılar sırasında 'şunu da yapın, bunu da y a p ın ' diye tali­
mat vermeye başlayacak da n IMF heyetine tebessüm edilerek 'aslanım
siz uyuyorsunuz: biz bu dediklerinizi çoktan yaptık büe~ denilecekti Böy­
le de yapıldı. Sonuçta Türkiye IMF'den çok IM F'd olacaktı.
Haziran başında Türkiye'ye gelecek olan IMF heyeti d e karşısında,
bankalarının boğazı sıkılmış bir Türkiye buldu. Bankalar Öylesine bağlan­
mış ve Merkez Bankası karşısında gk lan bile çıkamaz hale gelmişti ki bu
duruma IMF'nın bile şaştığını söyleyebiliriz.
öza! da Türkiye'de gerçek bankacılığın kurulmasını sağlayamamıştır,
özal'dan sonra gelen Adnan Başer Kafaoğlu bu İşe soyunacak ve soyun­
duğuna pişman edecekti. Kamu ve holding bankacılığı halen yürürlükte­
dir ve kaldırılacağı da yoktur. O sırada kamu bankalarının ne gtol İşlere
yaradıklarda da şöyle bir değinirsek, asken yönetimin bizi mahrum bırak­
madığı fazlletlernden bir bölümünü daha anlamış oluruz.

12 Eylül Dönemi Yolsuzluklar İçin En Uygun Ortamdı

Türkiye gibi gerçek demokrasi kuramamış ülkelerde kamu bankaları
bazı kişileri zengin etmeye yararlar. Bu bankalar kamu yonetlcierlnln

632
emlileri altındadır ve kredilerim emirle tahsis ederler. Bu bankalardan alı­
nacak yüklü bir krec* karşılığında, kredi verilmesini sağlayan yöneticye
de yüklü b r komisyon verilir. Boyiece hem İş adamı, hem de kamu yö­
neticisi devlet parası İle zengin olurlar. A ç k demokratik düzenlerde bu­
nu yapmak hemen hemen imkansızdır.
12 Eylül sonrasmdakl donem bu gibi İşler İçin tam anlamıyla u y g ı»
bir ortamdı. Bu dönemde yaplan yolsuzluklann. tüm Cumhuriyet döne­
minde yapdanlan aştığım İddia edenler vardı. O zamanlar. Konsey ya da
üst düzeyden be muvazzaf ya da emekli subay bularak ış yürütmek bir
m oda halini almıştı. Be yandan 'tasarruf' diye tu ttu an Konsey ote yan­
dan en büyük ve gereksiz harcamaları yapmıştı. B r yandan kamu banka­
larına emirler verilerek, dünyanın krecksl açtırılıyor, ote yandan bazı m ü­
teahhitlere büyük ihaleler Ihsan ediliyordu. Aslında o donem için açılacak
bir soruşturma ortaya müthiş şeyler çkaracaktır. K red açılana çıkar sağ­
lamış ve halkın tasarruflan çarçur edilmiştir. Sadece Ankara'da o dönem
yapman binaların görüntüsü bile dudakları uçuklatmaya yetecek nitelikte­
dir. Bunların en görkemlisi de nedense Hava Kuvvetleri Komutanlığı bl-
nasıdr kı Genelkurmay hAlA demode bir binada oturmaktadır. Zamanın
Hava Kuvvederl Komutanı Tahsin Şahtnkaya nın bu konudaki büyük
becerisine hayran olmamak ekle değildir. Şahlnkayanın becenlerlntn
sorgUanması Anayasa n » geçici 15. maddesi de İşe karıştırıldığı İçin ya­
pılamamış ama sonradan acem bir kadın Bakandan 'yetim hakkı* dem -
gojlsı ile üç kuruşun hesabı sorulmaya kalkışıimıştır.(29)
1987 yılında ABD 'de yapılan ve o yılların en büyük mafya tutuklama­
larıyla İsviçre ve İtalya'da yapılan önemli mafya tutuklamaiannın kaynağı
olan uyuştuucu ve silah kaçakçısı Behçet CantCrk sorgusunda birçok ka­
mu görevlisiyle ilgili bllgler alınmıştı. Bunlardan biri de Cumhurbaşkan­
lığı Konsey Üyesi ve Hava Kuvvetlen Komutan Orgeneral Tahsn Ş a h »-
kaya'ydı. O nun bazı müteahhitlerle y a k » İlişkisinden bahsediliyor, bu
İhalelerden komisyon alckğı İddia ediliyordu. Behçet Cantürk'ün söyle­
mediği. ancak onun ortaklık yaptığı Selahattln Delldere İsimli ciğer bir
silah uyuşturucu kaçakçs»ın İddia ettiği hususlarsa daha İlginçti. Sela­
hattln Delıdere'nln Diyarbakır'da gözaltında bulunduğu sırada sohbet
şeklindeki bir konuşmada banda alınan bu İddialara göre Emniyet eski
Genel Müdürü Fahri Görgülü ve Tahsin Şahtnkaya. Avrupa’da yaşayan
günümüzün en büyük uyuşturucu kaçakçısı San Avnl (Avnl Musullulu-
Avnl Karadurmuş) ve ortağı Behçet Cantürk'ün en y a k » adamlanydı. Se­
lahattln Delldere. Sarı Avni'nln Tahsin Şahlnkaya’ya yurt d ış »d a villa al­
dığını. Sarı Avnl İle Behçet'in Tahsin Şahtnkaya İle çok sık telefonla ko­
nuşurlarını ve Behçet Cantürk'ün çantayla Tahsin Şahlnkaya'ya para gö-
|29) Yavuz C d m m , " ö u l ScncYomu*. V Yayınları. 1992. *.46-59.
türdüğûnü İfade ediyordu. Diyarbakır'daki görevliler çekinmiş ve bu hu­
susları fadeye dahi sokmamıştı. Ben bu bandın bir kopyasını. Müsteşar­
lığın bilgisi dahilinde resmi bir yazıyla mahkemenin yapılcfcğı Ankara Sı­
kıyönetim Komutanlığı'na yolladm . Bir diğer kopyasını da o tarhlerde
Cumhurbaşkanlığından Irk an G ü rvk le çalışan eski am lrm Bedri Ö zde-
mlr kanalıyla Cumhurbaşkanlığı MfT Temsilciliği'ne verdim. Bu konuda
ne gibi gelişmeler oldu bilmiyorum ! 30)

"Serbest Ply*s* Kaçakçı Üretiyor”

“Toplam 4 Bin 100 K İfl Top U d ık" A Aytek
Donemin Asayiş Şube Müdürü A tlia Aytek ve ekibiyle M İT bünye­
sindeki Kaçakçılık Daire Başkanı Mehm et Eymür un 1984-1986 yılları
arasında birlikte ve ayn ayrı pek çok operasyon gerçekleştirdiler. Önce
"Babalar O perasyonu" adı altında. Türkiye’yi ve giderek Pizza Connec-
tlon adı altında Avrupa'nın çeşitli ülkelerim, hatta ABD'yİ kapsayan ope­
rasyonlar o yıllarda büyük firmalar koparmıştı
A.Aytek anlatıyor:
"Terörün finans kaynaklannı bitirme konusundaki kararlığımızı bu
operasyonlarla bir kez daha kanıtlamış olduk. Operasyonlar sonucmda
elde ettiğimiz bilgiler, sahte para, silah, döviz ve uyuşturucunun aynı
kaynaklardan beslendiğini ve daha sonra teröre aktardığını gösteriyor­
du. Kaçakçılığın önlenebilmesi İçin bir rapor hazrladtk ve üst makamlara
İlettik. Serbest piyasa koşullarından yararlanan kaçakçüar, akından, dö­
vize, silahtan uyuşturucuya kadar her malın kaçakçdığını yapıyordu
Toplam 4 bin 100 kişi topladık. Bunlar arasnda Behçet Cantürk. A b u -
zer Uğurlu, Bekir Çelenk, Haşan Conkara. D ündar Kılıç gibi İsimler de
vardı. Hatta Çelenk hastaydı. Gözaibnda zehirlenmeden öldü' demesin­
ler diye hastaneye şevkettik. Am a cezaevinde öldü. Haşan Conkara da
ondan 6 ay sonra öldü. Operasyonlar. A S A L A terörünün kaynağının eko­
nomik olgıiara dayandığını göstermesi bakımından da önemliydi. A S A -
LA'yia bağlantılı olan kaçakçılar, altın, pırlanta, silah ve uyuşturucu İşin­
den kazandıkları paraların bir kısmını bu örgüte aktanyorlardı.
1983 te Magaryan kardeşler İsviçre'de yakalandı. Italya-isvtçre-Türki-
ye ekseni operasyonlardan biri de Henıy Arslanyan'a yönelik olanıydı.
Mıdırgıç Sellefyan da bu operasyonlar çerçevesinde yakalananlardan bl-
rtyd .”<3l)
özal'ın yasa dışı İşlere yol vermesi ve serbest piyasa koşullanmn yarat­
tığı ortamda ve devamrıda organize suçlarda ve kaçakgkğın maddi ve sa-

0 0 } fe rfu t Ünlü. ‘ Susurluk G ü m rü ğ ü '. Birey Vay.. 2 00 0 . *. 109.

(311 Nakleden ferhat Û nlû. "Susurkiı G o m rlig ü '. Birey Yay.. 2 00 0 . *.96

634
yısal boyutlarnda çok büyük artışlar gerçekleşti. Baz morfin yüklü trlar. Ak­
deniz'de batan Kısmetim-1. 15 ton uyuştu ucu yüklü Lucky-S gemisi ope­
rasyonları fidye pazarlıları. C*uıantep-Adana karayolunda 2500 kaçak ta­
banca taşıyan bir tır. daha sonraları cephane taşıyan 6 t r n yakalanması ve
daha pek çok kaçakçılık artık olağan işlerdendi Gazeteci yazar U ğ u M im -
cunun özelikle silah kaçakçılığı Özemde yaptığı araştırma ve yayınlar ne­
deniyle öldürülmesi olasılıklardan biri olarak söylenmektedir. Serbest Piya­
sa ekonomisi ve daha sonra sınırtam kaldırılması ar dodan Avrupa Birli
ğfnln başetmek zorunda olduğu en önemli sorunlar bin de giderek yaydan
kaçakçılık ve yolsuzluklardı AB'nln yolsuzlukla mücadele örgütü OLAF'm
bu konudaki faaliyet v e operasyonlarının yetersizliği A B Konseyi ne iletilen
pek çok rapor ve destek taleplerinden anlaşılmaktadır. Türkiye'nin AB tam
üyeliği macerası bir gün gerçekleştiğinde, zaten mevcut olan kaçakçılık so­
rulunun çok daha büyük boyutlara ulaşacağı da b* ger
Çek0 2 )

Dirileri Batırıyor Halkın Kesesi Kurtarıyor

Batık Bankalar Bankerler Yetmedi
Firmalar Da Kurtanlıyor

1980 sonrası ekonomik gelişmeler içinde en Önemli

görülenler arasında, yüksek faiz oranlarının ortaya çıkar-
ckğ) sorunlardan dolayı, bankerlerden alacaklı olanlam
alacaklamm Devlet tarafindan garanti altına alınması, bazı bankaların ve
firmalam güçlü bankalar ve Devletçe kutarılmaları sayılabilir.
Bankerlik, bankaların yanı s»a. tasarruf sahiplerinden mevduat topla­
yan. kred dağıtan ve çok yüksek oranlarda faiz veren bir ekonom* ola­
rak büyük boyutlara ulaştı ve 1982 yılında tasam/ sahiplerine ve banka­
cılık sistemine en büyük zararlar vererek fiyaskoyla sonuçlandı Devlet,
bunların kuruluşlarına resmen İzm verdiği Içm bankerlere para yatırıp g e ­
ri alamayan küçük tasarruf sahiplerim koruyan bir tavır takındı.
Bu arada bazı firmalar da. vergi-slgorta v e özel şahıs ve bankalara
borçlarım Ödeyememekten dolayı devletçe kurtanlmalanre talep etmiş­
lerdi. İşçilerin işsiz kalmalarını Önlemek, sınai üretimin devamlılığını sağ­
lamak gibi düşüncelerle bu firmaların borçlan garanti alhna alınmıştı.
Bütün bu kutarmalann. enflasyonu artırıcı yönde etkileri olm uştu.
Bankerlenn ve firmaların zor duruma grmelerlnde. sorumsuz ekonomik
faaliyetlerde bulunmalarının da etkisi şüphesiz olmuştur.(33)
Batık banka belası ve kurtarmalarından ders almak bir yana, bunlar
Türkiye'nin gündeminden hiç çıkmayacak. İlende gûrüleceğı gibi, özel-
:32ı fc ık n n tısııl V a v l "A B 'n ln önlenem eyen DOj O j û V Yazıcı Yay.. İzmir.
(33i » v » n ö z e r T ü rk iy e Oe 1970 1983 D o n e m InfUsycnlan*.

635
bkle 200011 yıllarda tam bir rezalete dönüşecektir.
Ne var kİ tüm bu kotarmaların kaynağı sonuçta halkın srhna yüklen­
mekte. Bunlar daha fazla vergi, daha az yatırım: kısacası yoksulluğa ne­
den olmaktadır.

Para Arzı Kredi ve Faiz Politikalarındaki

Hesapsızlığın Sonucu
Kalıcı Yüksek Enflasyon Belası
1970 lerde başlayan ve günümüzde tek rakamlara İnmesine rağmen
önemim koruyan enflasyon, para arzı, emisyon, banka kredileri ve özel­
likle Merkez Bankası kredileri, uygulanan çok çeşitli polltkalar» (özellik­
le maliye politikasının) sonucu olarak 1970-1983 arasaıda 40-70 misil
yükselmeler göstermişti.
Bu arada gerçek tasamilara dayak mevduat artışları görülememiştir.
Aslında enflasyon hızının %6O-70'lere ulaştığı yıllarda % 3 faizle tasarruf
mevduatının toplanması mümkün görülmemiştir. Hazine ıç İstikraz tah­
villerinin faiz oranlarının %6'dan önce %9'a. sonra % l I 'e. nihayet %30'a
çkması dahi, bu tahvilleri cazip hale koyamamıştır. Nihayet 1980 Mart
ayı başında yeni yüksek faiz oranlan uygulamaya konulmuştur. 1983 Şu­
batında. İç İstikraz faiz oranlan % 4 3'e ulaşmıştır.
Para ve kred i taleplerini cevaplamada dengeli ölçüler İçinde ka-
knmış olsaydı, ülkemizde enflasyon hızı bir ölçüde azaltılabilirdi.
Yüksek enflasyonlar ülkemiz halkının tasarruf arzu ve düşüncesini yok
etmiştir. Enflasyonun yarattığı en olumsuz sonuç budur. İç tasarrufu ye­
tersiz bir ülkede, yatınmiar sadece dış kaynak bulunmasına veya
Merkez Bankası kaynaklarına dayandınlablllr. Bunun ise sağlıklı bir
ekonomik kalkınma politikası olmadığı, bugüne kadar geçirilen tecrübe­
lerden dolayı, rahat Ikla söylenebilir.

1970-1983 arasında askeri darbe süreçlerinde

para arzında 39 defa. Emisyonda 4 0 defa. M evduatta 69 defa,
Banka Kredilerinde 68 defa. M erkez Bankası Kredilerinde
67 defa büyüm e olm uştur.

Enflasyonun gerçek kaynağını, bu denli hızk büyüyen parasal göster­

gelerde ve bunları yaratan sebeplerde aramak gerekmektedir.
Türkiye'de enflasyonun en Önemli faktörü "para arzının istenilmeyen
boyutlara ulaşması"dır. Bdlndlğı gtol. para arzru etkileyen faktörler:
"Merkez Bankası kredileri, bankalar sisteminin kaydl parası ve Hazine nln
ufaklık para miktarı "dır. Merkez Bankası emisyonunu etkileyen faktörler»

636
başında "Hazine Avansları" gelmekte, ayrıca "Hazine kefaletini haiz
bonolar, ticari ve zirai krediler" bunları takip etmektedir.

(Milyon TL)
1970 1971 1972 1973
Para Arzı 35 268 43.587 53.253 70.528
Emisyon 13.915 17.032 20.055 25.332
Mevduat 36.246 48.476 62.994 80.392
Banka Kredileri 37.005 42834 55.993 75 068
Merkez B.Kredlieh 14.565 16273 19.534 27.886

(M iy o n TL)
1974 1975 1976 1977
Para Arzı 90.045 118 470 151.505 260 640
Emisyon 32 860 40.938 52.061 77.881
Mevduat 99.068 132.374 162845 213.261
Banka Kredileri 95.749 138 953 183 762 231.476
Merkez B. Kredileri 45.816 54.756 96824 189.699

(Mdyon TL)
1978 1979 1980 1981 1982
Para Arzı 289 449 704 972 1342
Emisyon 113 182 278 386 542
Mevduat 283 443 766 1544 2338
N et Banka Kredileri 294 455 1156 1813 2328
Merkez B.Kredileri 241 382 655 925 910
•ayna Müyc h u n ^ Telia •u>ukr Y«a turnom* Upouı

Siyasilerin Cebi Merkez Rankası

Türkiye'deki enflasyonu en İyi şekilde “ M erkez Bankası Kredile­

ri" belirlemektedir.
Merkez Bankası bu süreçte gerek kamu kesimine, gerekse Özel sek­
törün finansmanı İçin bankalar kesimine açtı® kredier. ekonominin liki­
dite talebinin çok üstüne çıkmışa Bu finansmanı sağlarken de enflasyo­
nu körüklemiştir.
Kısaca Merkez Bankası kredileri ülkemizdeki enflasyonun temel se­
beplerimden birisi haline gelmiştir.
9 Haziran 1978 tarihi itibariyle yayınlanan Merkez Bankası "haftakk
vaziyet cetveli" İncelendiğinde, tahlil edildiğinde, özellikle kamu kredi­
lerindeki büyümenin ciddi boyutlara ulaştı® görülmektedir.

637
 K a m u Kesim ine ve Bankacılık Kesim ine Verilen M B Kredileri
(Milyar TL)
1983
1978 1979 1980 1981 1982 (Tem m uz)
I K um u 163 7 2S0 8 4 I 4 .S S48 2 S7B 0 SbSO
A ı K ü r e y e b u vrOelı avans 56b 01 7 188 7 261 0 266 2 701 8
1- T e s e l k lo r e v 21 3 78 1 3» 7 S88 54 0 48 1
2 - «in e r 463 047 142 S 174 S 202 4 173 0
3- O r « t» m s 18 0 103 103 10 2 18 2 1 7 .1
81 H u n e » « t a l e r i n Im j b o n o la r Bu S 142 1 1 0 7 .5 252 S 274 7 230 1
C | T k o r ı u n e ı l e r ıK İT) 02 0 .2 1 8 7 S 114 130
O l T ahvT ü z e ı n e a v a n s 1D 1 B 1 13 4 18 b 102 10 2 18 8 18 4
t) M e . a - 1 a o iy i f c u n n c U n 6 ıc l 7 .1 7 .2 7 2 7 .2 6 .0 6 0
8 l« U W S 4 .7 7S6 1480 2S7 2 2800 306 8
A l i k a n s e n e tte ) 20 S 40 7 Ol 2 166 8 106 3 2833
81 T a n m s e n e t e n os 10 1 0 2 7 2 8 4 3
O T a h v i u ic n n e o v ons S3 84 15 4 03 3 .0 to ı
l> O n o . o O e s » e m e r aı 8 7 108 300 843 00 s
11 M e v ö u o l k o ittM Io n re u n
lo f ım s o j « n a n s m a n 10 0 1 4 .5 230 304 2 .0 20
f i K a t a l ı te j v t a ( o n u 13 2 2 »7 İ l i 0 6 0 6
■ I T a ım ı » o o p e t a r . i l e n
2 ro o l S oK osı 234 46 7 02 7 1200 42 6 Sb
A | T m m sor.} 1 7 .7 31 B 482 808 2SS 4 5
Bl In rrn n e t» S 8 140 445 30 2 17 1 1 1
T O fl A M . 241 0 382 1 6SS2 0 2 S .S 0105 071 3

K a y n a k TC M e tk e » 8 o r » o s

Hruine Kıs* Vadeli Avanslar ve

Kamu iktisadi Teşebbüslerine Açılan Krediler
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi T C Merkez Bankası, başta Hazine
olmak üzere. KIT'lere ve Bankalar Kesimine çok önemli miktarlara ulaşan
krediler a ç m ış ». Bu kredilerin geriye dönüşümü İçki gereken ciddi gay­
retler göstenlememlştlr.
1211 sayılı T C Merkez Bankası Kanununun 50. maddesine göre.
"Banka, mlktan cari y8 bütçe ödeneklerinin toplamının % 15'lnl geçme­
mek üzere H azne ye kısa vadeli avans hesaba açmaktadır."(34)
Hazîneye açılan kısa vadeli avansların mıktamda. özellikle 1977-
1980 arasında çok büyük artışlar olmuştur. Bütçelern büyüklükleri para­
lelinde bu avanslar artmıştır.

(3 4 ) M e rk e z Barkası K a n u n u n u n 4 8 v e S I . m ad d ete n . K fTle re m ak m k ânlar sağlan

m ssiiuı. avans v e r t m e s n e v e H a z n e kefaletini haiz b on o k u ta n im a s n a im kân vere ­
cek hüküm leri kapsamakladır.
M e rke z Bankası. K am u Iklisact Teşebbüsleri v e K urum lan dışın d a "Bankalar Kesi-
m i'n in finansmanına d a y a rd m c ı o lm a k ta d ». M e rk e z Bankası K a n u m n u n 4 5 . 4 6 . 47
ve 4 8 'n c ı m addeleri buna m k â n verm efctedr. Dolayısıyla T C M erkez Bankası, b a rk a ­
lar kesim n e . sanayi kredisi, rican kredi, rarım kreetsi. İhracat kredisi, k ü ^ ik sa n a l kre­
disi olarak krediler verm ektedir.

638
 Tekel Genel Müdürlüğü yanında. Toprak Mahsulleri Ofisi Sümer-
bank, Türkiye Şeker Fabrikaları TAŞ. El ve Balık Kurumu. Çaykur. Süt
Endüstrisi Kurumu, Türkiye Kömür İpletmeleri. T.Demlr Çelik İplet­
meleri ve TElektrik Kurumu gibi Kamu Iktısad Teşebbüslerine butlar
dışnda Tarım Satış ve Tanm K red Kooperatiflerine de Merkez Bankası­
nın önemli miktarda kredier verildiği görülmektedir.
1211 Sayılı TC Merkez Bankası Kanunu nun 51. maddesinde şöyle
denilmektedir: 'Banka. Iktısad Devlet Teşekkülleri ile ıktlsad alanda fa­
aliyet gösteren katma bütçeli İdarelerin ham madde ve mahsul alımı ile
İlgili, mevsimlik İhtiyaçtan için düzenleyecekleri en çok dokuz ay vadeli
bonolarını veya H azne kefaletini haiz bonoların ıskonto edebilir ve karşı­
lığında avans verebilir.'
Yukarıda isimleri yazılı KIT'ler, bu tür kredilerden yararlanmışlardır.
Ancak, verilen kredllem her mahsul yılının sonunda Merkez Bankası na
iade edilmemesi ve yıldan yıla büyümesi Ülkemiz enflasyonunun en
önemli nedenlerinden bel olmuştur. Bunun sonucunda Merkez Bankası­
nın emisyon hacmi genişlemiş, 'karşılıksız para basımı" nın yarattığı
olumsuz etkiler, aynen bu sahada da görülmüştür.(35)

Ozalızm Surecnde
DPT Özel ihtisas Komisyon Raporunda
Devlet Bütçesindeki Anarşi Gözler önüne Seriliyor
Devlet Bütçesi Kayıtdışı ve Denetlenmiyor
Bütçe Adı Altında Yağmacılık
Kamusal Harcamaların % 6 0'ı TBMM ve Sayıştay Denetimi Dışında
Son 20 Yılda 120 Milyar Dolar Sayıştay Denetiminden Geçmedi
özal Döneminde Kamu Mail Politikalarındaki Disiplinsizlik İle
Bütçe Sistemi Yasal Olmayan BU Biçimde
Keyfi, Karmaşık ve Bilgi üretmeyen BU Yapıya Dönüştürülüyor

Vatandaşa karşı sorumlu olan ve ondan yetki alarak seçilen bir mec­
lis. aynı sorumluluğu belli krallar dahimde hükümete devretmektedir.
Kurumsal (kavramsal) çerçeve, siyası sorumlulukla yönetsel sorumluluk
ve hiyerarşik yapının ortaya konulması açısından çok önemli olmaktadır.
KuumsaJ çerçevenin ortaya konması, parlamenter bir demokrasiyle yö­
nelten b* devlette hizmetin üretilmesi sürecindeki yetki devrini ve kont­
rol mekanizmasını göstermesi bakımından ayrıca önem taşımaktadr.
Siyaset rekabet sürecinde doğan yükümlülüklerin gerçekleşmesini
bütçe sistemi düzenler. İyi bir bütçe sistemi, makro ekonomik Istlkra-

(35) Ihan ü re r. 'Türlüye de 1970 1963 Donemi InlUsyontan*.

639
n sağlama, kAyıuk dağıtımında etkinliği ve hizmet Üretiminde verim­
liliği özendirme ve hesap verme hedeflerini İçeren, bunun mekaniz­
malarını kuran ve bu hedeflere ula»an bir bütçe slstemldlr.(36)
1980'den sonraki dönemde uygulanan pragmatk kamu malı politi­
kaları bütçe sistemini daha karmaşık ve brfgi üretmeyen bir yapıya dö­
nüştürmüştür. Bu yüzden, bütçe rotelığnde olan veya bütçeden kaynak
kullanckğı İçin bütçeyle İlgisinin kurulması gereken önemli miktardaki bir
kamusal harcama büyüklüğü bütçe sistemi dışında şekillenmeye başla­
mış ve kamusal kaynaklar üzerindeki kontrol etkinliği bütçenin dışına çık­
m ışı». Bugün gelinen noktada bütçe sistemimiz kamusal faaliyet alanının
tümünü kavrayan bir yapı göstermemesi yanında kendisinden beklenen
bütçesel sonuçları gerçekleştrmekten uzaktır. Vatandaş bütçe İle mec­
lisin çalışma performansını sorgulayamamakta, meclis bütçe yoluyla
hükümetin faaliyetlerini siyasi olarak yeterince kontrol edememekte
bakanlar kuniu kuruluşların hizmet maliyetleri ve performanstan hakkın­
da tam bir bilgi setine sahip olamamakta, kuruluşlar arasında karşılaştırı­
labilir bir hizmet maliyeti sistemi ve kaynak kullanma konusunda etkinli­
ğe dayak bir rekabet yapısı bulunmamaktadr.
Mevcut bütçe, kamusal faaliyetlerin ancak dar bir bölümünü
kapsamakta bütçe dışında olmakla birlikte kamu harcaması niteli­
ğinde olan harcamaian bütçe Ue İlgisini kurarak görmek mümkün ol­
mamaktadır. Konsolide bütçe ckye adlandırdığımız bütçe genel ve kat­
ma bütçeli ktf oluşlardan oluşmaktadır. Katma bütçeli İdareler 1050 sa­
ydı kanunun İlgili 115‘lncl maddesinde kendi gelirleri He kendi gi­
derlerini karşdayan ve genel bütçe dışında yönetHen kuruluşlar ola­
rak tanımlanmışlarda.
Bunun çok sayıdaki (tabloya bakm) orneklernden biri. Orman Genel
Müdürlüğü (O G M )'nün bütçe büyüklüğü yaklaş* 6 8 trilyon TL'dlr. Oysa
O G M 'y e bağlı döner sermayeli İşletmelerin büyüklüğü 230 trtfyon TL'dlr.
(3 katından fazla bir büyüklüğe karşılık gelmektedir). Halbuki harcamala­
rın ve gelirlerin niteliğine bakıldığında, kamusal mal ve hizmet üretiyor
olmaları nedeniyle (devlet ormanlarındaki ağaçlara kesilmesi, satılması.
(16) Ülkem izde devlet bütçesi yasal dayana$r* Anayasa ve 1050 saydı Genel Muhasebe
Kanununda ye r a lın hükümlerden almaktadır Ana yasarın 'M alı \e U o n o r r * Hüküm ler'
b aşlığın taşıyan dördüncü kısm ndak. 16 1 . 162 v e 164'OncO m addelerinde, bütçenin ha
xrl.anm.au ve uygulanması, görüşülmesi, bütçelerde değişildik yapılması esasları ve kesin
hesaplarla I g i ı temel düzenlemeler hükme b a ğ la n m ış» Y n e bu kısm n ikinci bölümünde
yer alan ] 06 n o m adde d e ‘ Iko n om fc. sosyal ve kültürel k a h n m a y ı özelikle sanayin ve
ta n m n yurt düzeyinde de n g e l ve uyum lu biçimde hızla geSşmesinl. « » e kaynaklarzvn do
küm ve değeri e n d r »m esır» yaparak verimli şek» d e kullanılmasını planlamak, bu amaçla
ger e ki teşklatı kurmak Devletin gorevıdr* denmiştir. Genel MUsasebe Kanunuyla tse ana­
yasada belrtılen am# hükümlerin uygviarmasıyia ilgili esas ve şekle »ışkın ayrıntılı düzen
lemelcr yer almakta b r ada m da yasal Ik d e r onaya konmuş olmaktadır.

640
bu İşi yapmak için gider yaprfcnası gibi) bunlarn normalde katma bütçe
İçinde oknasj gerektiği görülmektedir. özeftfcle üniversitelerin önce dö­
ner sermaye ardndan fon ve devamında vakıf gibi kurumsal oluşumları­
nı geliştirmeleri bir yaklaşımın sonucu olarak da görülebilir. Bu tür uygu­
lamalar bütçenin etki alanın daraltması yanında. Türkiye'de kurumsal
oluşumların sağlıklı gelişmesi önünde de önemli bir engel olabilmekte,
luşlsel ve keyfi tasam /ve savurganalar yapılabdmektedlr.(37)

Türkiye Bütçesinin %60'ına Yakın Paranın

Nereye Gittiğini Bilen Yok
Bu nitelikteki harcamalann ortak özelliği, bunların esas olarak uygu­
lamada yoğun bir şekilde bütçe dışı faaliyetler arasında olmasıdır. Sade­
ce dolaysız harcamalarn bütçe ile liglerinin (yani kamusal niteliklerinin)
toplam büyüklüğüne yaklaşık %30'larına Uaştığı tespit edilmektedir. Fa­
iz dışı bütçe büyüklüğüne bakıldığında ise bu oran %45'lere çıkmaktadır.
Mahalli idarelere aktanlan payla birlikte düşünüldüğünde bu oranlar sıra­
sıyla %40'lar ve %601ar düzeyine çıkmaktadır. Sadece bu iki oran bile bi­
ze merkezi hükümetin dolaysız harcamalar yoluyla doğuracağı siyasi ve
ekonomik sonuçlar hakknda önemli bir bilgi verebilir. Aşağıdaki tabloda
kamusal harcama alan dışında kalan harcama alanları; dolaysız ve dolay-
k olmak üzere İki başkk altında ele alınarak ncelenrmştır.
Bütçe Dışı Kamusal Harcama Al anlan
Botçe O * Dolaysız Harcamalar Bütçe D t* Dolaylı Harcamalar
I lo rla r I . Devlet M al ve Tajtnmazlan
I . I Hamı Bütçdenen Fonlar 2. Y a n Mail Ijlerrler
1.2 Bütçe D r» Fonlar 2 .1 K İTlerden Doğan G ö re v Zararları
13 ö z e l Hesaplar 2 2 Merkez Bankasına Kur farkla m a
Karmak Verilen Td tv H e r
2. Döner Sermayeler 2.3 Tahkimlerden Kaynaklanan TahvUer
3ı M a ha İl İdareler 3. Kojullu Yikürrtülükler
4 Bağımsız Bütçeli Kamu 3.1 Garantili D i} Borçlar
K unJujian 3 .2 D o k » Kredter
5. V akilar v e Dernekler 3 .3 İç Ketale der
6. Y a rd m Sandklan 3.4 M e vd u at Sigorta»
3 5 Y a p Ijlet/Yap Ijlet Devret Pro|elert
3 .6 Ya tırm Stoku
3.7 Diğer K o j ü l j Yükümlülükler
4. Vergi H ır camaları
5. Ç e jırt Kanunlarla Getirilen Vergi ve Benzeri
Düzenlemeler (Bütçeyle l«}ktsı Kurulmayan
ve Doğrudan Kuruma Aktar la n Gekrterl
6. D t} Pro|e K redsı Uygviomalan

(3 7 ) Sekizinci Bej YOkk Kalkınma n a m "Kam u M a l Yönetiminin Yenklen Y a p d a n d rlm a » ve

M a » S aydam ı* ö z e l helva» Komisyonu Raporu. Ankara. 2000. » 2 8 .

641
 Bazı Dolaysız Harcamalar Bütçenin Gerektirdiği Yasal Kurallann
I*m*men Dışında Yerine Getirilmekte

Dolaysız harcamalar yukarıdaki tabloda göstenicbği şekilde toplam

altı başlık altında ele alınmaktadır. Bunlar fonlar, döner sermayeler, ba­
ğımsız kamu kuruluşları, mahalk İdareler, valuflar ve dernekler *e yardım
sancaklarıdır. Bazı dolaysız harcamalar bütçenin gerektirdiği yasal k r a l­
ların tamamen dışında yerine getirtmekte, bazı dolaysız harcamalar İse
tamamen olmamakla birlikte kısmen dışarıda kalmaktadır. Örneğin fon­
lar ve döner sermayeli kuruluşlar bütçenin kaynak dağıtım sürecini d ü ­
zenleyen kurallardan muaf olabilmektedir. Bütçenin kapsadığı kuruluşlar­
da ise bir kıs*rı faaliyetler bütçeden farklı prosedürlerle yapılmakta (büt­
çe İçi fonlar, döner sermaye), hatta, birçok faaliyet yasama denetiminin
de dışında kalabılmektedır.(38)

Vergi Alm a Fon Mâliyesi İcat Et Hesabını Sorma

1980 sonrası kamu mâliyesine bakıldığında, kaynak tahsisinde
önemli işlevi olan bütçe yasasının, kamu gekr ve giderlerinin tam olarak
yansıtmadığı, bütçe dışı araçların çoğaldığı ve kapsamının büyüdüğü
parlamentonun yetkilerin*! bir kısmının yürütme organına devredildiği,
bu nedenle mail disiplin*! bozulduğu görülmektedir. Bu süreçte malı sis­
temimizi bütçe birliğinin bozulması açısvrdan en fazla etkileyen fon uy­
gulamaları olmuştur. Bunlar, ayrı kamu tüzel kişilikleri, özel harcama
usulleri, bilinen denetim süreçlerinin ve temel mail yasaların dışına çıkış­
larıyla da Türk kamu mail sisteminde ayn bir "fon mâliyesinin' doğması­
na neden olmuşlardır. 1980Terde bütçe dışına çıkarma eğilimlerini mali
aracı olan fonlar, bütçe açılarının büyüme eğilimi gosterdğı 1990'lı yıl­
larda yarattıkları mail disiplinsizIBı. konsolide bütçe büyüklükleri kar­
şısında uİAŞtdılan boyutlar ve dış rinan* kurumlannın Türkiye'yi İzle­
me güçlüklerinden kaynaklanan tepkter doğrultusunda fonlann yeniden
bütçe içine alınmaya çalışıldığı görülmektedir.
Bu işletmeler, devletin temel kamu hizmet ve görevlem ın yürütül­
mesi sırasında bir İhtiyaç olarak görülmektedir. Bu işletmeler aracılığıyla
ticari, sınai, tarımsal, kültürel ve mesleki faaliyetler yapılabilmekte, böy-
lece boş olan bir kapasite kullanılmakta, belli bir talep karşılanmakta, ay­
rıca da devlete ek bir gelir sağlanmaktad*.

( J 8 l Bu anlamda e n ç a ıp u iki örnek. G e çtıg ırm yflaıda Ankara Emniyet M ü dü rü t«n a m e n

keyfi b r biçim de Emniyet ta n tu n la jm a Vakfı'ran am aena uym ayan bir biçimde vakıf ge
İrin de n akkg> 500 milyar ıra *e ufr kilometre mercedes marka U r o to m o b i a lrn jtı Dfc-
kal çekici diğ e r bir Örnek tte Orm a n Genel M üdürlüğü b ü n y e m d e faaliyet g O M eten orman
döner sermayesi İsletmeleridir

642
 - Sayılan 1998 yılı sonu itibariyle faaliyette bulunan Döner Sermaye
İşletmelerinin s a y » 2985'tlr. Bunların yaklaş* olarak % 7 5 l Genel Bütçe-
I Daireler. % 2 5 l İse Katma Bütçeli Daireler bünyesındedlr.
- 1999 sonu İtibariyle Döner sermayeli İşletmeleri toplam satışlan 2.2
milyar Dolar düzeyne çıkmıştır (1996 baz alınarak hesaplanmıştır), bu­
nun anlamı toplam bütçe büyüklüğünün % î - 4 ckizeyne (faiz hariç % S -6)
çıkrraş olmasıdır. Ancak Döner Sermayeli İşletmeler uygulaması bütçe
kapsamından ve parlamenter denetimden kaçışın yaygm bir uygula­
ması şekline dönüşmüştür. Genel veya Katma Bütçe! Daire içerisinde
yürütülmesi gereken pek çok faaliyet ve işlemler bu ışletmelerce çok faz­
la müdahale olmadan yürütülmektedir.
Gelinen noktada, döner sermayeli İşletmelerin toplam satış hası­
latı tutan 11 Bakanlığın 2000 yriı ödenekleri toplamından daha fazla
bir büyüklüğe ulaşmıştır.
Mahalli İdarelerde ûç Ayn Mekanizma
Mahalli idarelerle bütçe ilişkisi esas olarak mahalli idarelere genel
bütçe vergi gelirternden aktarılan pay. Maliye Bakanlığı transfer bütçesi
altında yer alan ve mahalli idarelere y ! İçinde aktarılan ödenek ve mahal­
li idarelere alt dış proje krecksl kullanan projelere verien garantiler şek­
lindeki üç mekanizmanın çalışmasıyla kurulmaktadır.
Bağımsız Bütçeli Kamu Kuruluştan Devlet Mail Sistemi Dışında
Bütçenin transfer tertblnden yardım alan kurtiuşlar. Devlet Bütçesine
bağlı dokümanlarda Bağrosız Bütçeli Kuruluşlar olarak tanımlanmaktadır.
Bu kuruluşlar D e vle t» mak sisteminin dışnda gelir elde edebilmekte, har­
cama yapabilmektedirler. Mevcut yasal düzenlemelerinde, m al mevzuat­
la İlgili genel düzenlemeler» dışında brakimalarıyia ilgili hükümler bu­
lunmakta. harcamalarnda Maliye Bakanlığı'nın ve Sayıştay'ın vize ve teş­
ci İşlemlerde tabi tutıimamaktadırlar. Bu kuruluşlara Devlet bütçesinden
yapılan Ödemeler Genel Bütçe için harcama olarak kayıtlara geçmektedir.

Bürokratik Kaynaklı Rant Kavgası Alanları

Kamusal Vakıf ve Demek Furyası

Ülkemizde ekonomik ve sosyal koşullar İle demek ve vak# geleneği

de dikkate alındığında, son yıllarda kamu kurum ve kuruluşlarının bünye-
le r»d e büyük küçlfc çok miktarda dernek ve vakhn kurulduğu görülmek­
tedir. Bu kuruluşlar iglll kamu kurumunun personeli tarafından kurulmak­
ta. sermaye çalışanlar» maaş ve ücretlerinden kesinti yapılmak suretiyle
sağlanmaktadır.
Son yıllarda İlgili kamu kurumunun ödenek yeterstzhğı nedeniyle nor­
malde kamu kurumunun yapması gereken hizmetlerin bu kurumlar elyle
yaptırılmaya başlandığı görülmektedir. Hizmetin fiyat lan Anlması olanağı­
nı da sağlayan bu uygıiama sonucunda, önemli ölçülere ulaşan maddi
büyüklükler bu kurumlar da toplanmaya başlamtştr. Bu durum, kamu hiz­
meti niteliğinde faaliyetlerde bulunan veya hlzm etn üretilmesi sürecine
kattan bu kuruluşlarrı gerek yönetilmesi, gerekse İlgili kuruluşla bağlantı­
sı olması nedenleriyle yeni tartışmalara neden olmaktadır. Bu tartışmala­
rın ana odak noktası bürokratik kaynaklı rant kavgası olabilmektedir.
Yardım Sandddan Gelirleri Fiili Durum Yaratılarak Toplanıyor
Türkiye'de kamu kurumlan bünyesinde oluşturulmuş olan birçok yar­
dımlaşma sandğı bulunmaktadır. Butlardan br kısmı kanunla kurulmuş
olup yasal olarak ana statüleri çerçevesinde faaliyet göstermektedir. Bu ku-
rumlann orijinal gelir kaynaklan üyelemkı maaşlarından sosyal güvenlik
kesintisine benzer şeU de yapman kesitlerdir IİLKSAN. O YA K. KIT'ler in
pek çoğunun bünyesinde olan yardımlaşma sandıkları gibi). Katkmcı klşl-
lenn kend özgür iradeleriyle üyesi oidddan ve dglli kamu kuruluşuyla her­
hangi bir ekonomik ve finansal ilişkisi olmayan yardım sandıklarını kamu
harcama alanı İçinde düşünmek doğru değ*d» Bunun aksine, s a n d ğ n g e ­
lirleri yasal olarak zorunlu bir şekilde (veya fiili durum yaratlarak) toplanı­
yor ve/veya sandğın İlgili kamu kuruluşunun ürettiği mal ve hizmetlerle
ekonomfc ilişkisi ve finansal kaynak akışı söz konusu oluyor. Ancak bu san-
chklar kamu alanı dışında serbest piyasa ekonomisiyle eklemlendiklerinde,
olası sorunların muhatabı ve çözüm yerleri kimler ve nereler olacak?

Kamusal Büyüklüklerin Gizlenmesinde Kullanılan

Araçlardan Biri “ Dolaylı Harcamalar”

Dolaylı nitelikteki bütçe dışı kamu harcamalan. kend İçinde farklılık­

lar göstermekle bırlfcte. esas olarak kamunun taşınmazlan (varlıkları) ve
üstlenmiş olduğu yükümlülükler dolayısıyla yapmış olduğu tasam/lar ve
harcamalar olarak tanımlanabilir. Bütçeye doğrudan yansımayan bu nite­
likteki faakyetler. günümüzde özellikle hazne garanileri ve görev zarar­
ları nedeniyle önemli harcama büyüklüklerine «iaşmıştır. Bütçe uygula-
malannda karşılaşman temel problemlerden birisi haline gelen dolayk
harcamalar, kamusal büyüklüklerin gizlenmesinde kullanılan araçlardan
biri karşımıza çıkmaktadır.
Donemse! olmayan yasal dayanağa sahip, örneğin, birer harcama
olarak değertendnlmest gereken ve devletin teşvik politikalarıyla yarat­
tığı vergi İndirimleri ve muafiyetleri de bunların arasındadır, bunların
miktarı bilinmemekte ve bütçelenmemekted*. Bu faaliyetler genelde,
gelir dağılımı açısndan desteklenmesi hedeflenen toplumsal kesimlerin
yanı s»a. bu faaliyetler etrafında örgütlenmiş gruplara aktarılan rantı da fi­

644
nanse etmektedir. Benzer şekilde yasal dayanağı bulunan hazine garan­
tilerinin de 1998 yılına kadar dönemsel olarak belirlenen üst sınırlan ol-
machğı görülmekte ve bunlar bütçelendrılmemektedir. Garantili borç
anapara ve faiz ödemeleri ve bunlardan geri dönüşler bütçe ödenekleriy­
le IbşkMend* ilmek sizin finansman kısmında gösterllmekted*.
Bütçe dışı kamu harcamalannın bütçe İçinde mutlaka gösterilmesi,
ılişkilendirilmesi ve raporianması gerek».

Özelleştirme Faaliyetleri Sonucunda

Devlet Envanterinden "Çıkan Varlık" “Giren Nakit"
ilişkisi Kurulamamakta
Türkiye'de devlete ait taşınır veya taşnmaz üzenndekı bir tasarrufun
malı boyutunun ortaya çıkması, ancak tasarrufa konu işlemin bir nakit ha­
reket doğurması ile mümkün olabk n ekte ve gerek kullanım, gerekse y ö ­
netimleri tamamen o mal ve taşınmazların bulunduğu kurumlara bırakıl­
maktadır. Kurunlara deviete alt mal v e taşınmazlar üzerinde tasarruf yet­
kisi tanınırken, bu kaynakları nasıl kullandıklarından dolayı kurumlan so­
rumlu tutan bir uygulama da bulunmamaktadır.
Devietn mal ve taşınmazlannın gerektiği gibi takp edilmemesi so­
nucunda. özellikle son yıllarda artan bütçe açfcları nedeniyle brr çeşit k u ­
tana olarak gündeme getirilen ve gerek görsel, gerekse yazılı basının da
yakndan takıp ettiği özelleştirme faaliyetleri sonucunda devlet envante­
rinden çkan mal ve y taşınmazın gerçek boyutu görülmemekte, dolayı­
sıyla özelleştirme sonucu devlet kasasna giren nakdin elden çkan varlık
İle ilişkisi tfayda/mallyet) tam olarak kurulamamaktadır.

Kamu Bankalarının
Sübvansiyon Ya Da Doğrudan
Transfer Niteliği Taşıyan Parasal İşlemleri
“ Kamu Mail İşlemi" Olarak Görülmez İse
Bir ülkede Merkez Bankası ve/veya diğer kamu bark alan tarafından
grlşılen bazı faaliyetler, nitebklen itibariyle parasal bir işlem yerine malı
bir İşlem niteliği taşırlar. Bu İşlemler, bir vergileme, sübvansiyon ya da
doğrudan transfer niteliği taşıdıkları halde, bir kamu mali İşlemi olarak
yer almamaları ama özünde bu İşlemlere benzer makroekonomik sonuç­
lar yaratmaları nedeniyle de. yan mali işlemler denimekte olup, bu tarz
işlemler sonucuıda oluşan kuruluş zararları, nihayetinde bütçeden karşı­
lanmak zorunda kalnan maliyetler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yan mali İşlemlerin devlet muhasebesi içerisinde açkçayer a İmama -

645
sr»ın uygulamadaki en önemli sonuca bütçe açığının ya da kapsamlı bir
İfade İle kamu sektörü borçlanma gereğinin doğru olçüem em esld»
Çalışmada yan malı İşlemler, uygıiamada önemli yer tutan KIT'ler­
den doğan gOrev zararları. Merkez Bankası na kur farklarına karşılık veri­
len tahviller ve tahkim uygulamalarından doğan tahvillerde.
Koşullu Yükümlülükler (Contlgent Llabllltles)
Koşullu yükümlülükler, devlet borcu niteliğinde olmamakla birlikte
gelecekte borca dönüşebilecek ve ödeme gerektirecek taahhüt ve kefa­
letlerdir. AşağKla Özellikleri itibariyle verimlştlr.
Dış Borçlar da Devlet Garantili
H azne. Bütçe Kanunlarına dayanarak özel hukuk hükümlerine tabı
olsa dahi sermayesinin %50'slnden fazlası kamu payından oluşan kuru­
luşlar da dahi olmak üzere kamu kurum ve kuruluşların borçlanmalarına
garanti verebimektedlr.
Hazine Müsteşarlığı nın, dış borçianna garanti verdiği kuruluşlar; bü­
yük şeh» belediyeleri. I Özel İdareleri. KIT'ler, üniversiteler ve özelleştir­
me kapsamındaki bazı kuruluşlardır. Garanti verien kredilerin geri öden­
mesi aşamasnda kredinin asi borçlusu olan kuruluşlar, bütçe Odenelde-
rlnın yetersizliği, programsızlık. garanti verilirken ob|ekt/ kriterlerin ol­
maması. siyasi etki, kuruluşların Hazine garantisine sığınarak kaynak­
larını artırma İstekleri sonucunda bu kredileri ödememe yoluna gide­
rek daha sık başvurduktan görülmüştür.
Oysa uluslararası kabul görmüş prensipler uyarnca bu kalemm har­
camalar içerisinde gösterilmesi gerekmektedir. Özellikle borçlanma g e ­
reği İçinde giderek artan bir paya sahip olan bu tür işlemlerin bütçe dı­
şında bırakılması mail disiplini bozmuş ve bütçenrı şeffaflığına gölge d ü ­
şürmüştür.
Devirli Kredilerde Borçlu Hazine
Devirli ve tahsisi krediler Hazînece yurt dışından borçlanılıp Bütçe
Kanuniamda yer alan hükümler çerçevesinde kurumlara devredilen kre­
dilerdir. Bu türlü kredilerde her ne kadar kredi kamu veya Özel kı»uluşa
devredilse bile borçlu olarak H azne gorülmekted».
Mevduat Sigortası Güvencesi
Türkiye'de özellikle 1994 yılında meydana gelen mali kriz sonucun­
da bazı bankaların sistem dışına çkanlmasından sonra, tasarruf mevdu­
atının tamamı devlet güvencesi altna alınmış böylece güven ortamının
yeniden tesisi amaçlanmıştı.
Türkiye'de faaliyet gösteren ve mevduat kabulüne yetkili bulunan
bankaların yurt İçi şubelerinde gerçek kişiler tarafından açılmış olan Tüht
Lirası c»isinden tasam/ mevduatı (nama yazılı Türk Lirası mevduat serti­
fikaları da dahil) ie Türkiye'de yerleşik gerçek kişilere alt tasarruf mevdu-

644
an niteliğini haiz döviz tevdiat hesaptan mevduat sıgortasna tabıydı. A n ­
cak yanlış mail ve ekonomk uygulamalar, bankaları yeterince denetle­
meyen hükümetler, özellikle 1990. 2000 ve 2001 krizlemden sonra al­
tından kakamayacakları boyutlara ulaşan batık banka mevduatlannın
ödenmesnı yine halkın sırtna yükledter. Bu rakam çeşit» hesaplamalar­
la 30 milyar dolardan 100 milyar dolara kadar çkaramaktadır. (Devlet
bütçesine getirdiği a ğ » yük. toplumdan gelen tepkter v e Aş dayatma­
lar sonucu mevduattaki devlet güvencesi AKP Hükümetleri döneminde
50 milyar YTL İle sınırlandınldı.)
Devlet Eliyle Eş Dost CİM Dirilerini Zengin Etmek Amacıyla Kullanılan
Yap İşlet/Yap İşlet Devret (YİD)
l*ro|e Kredileri De Devlet Girişiminde
Yap-İşlet-Devret modeli kanunun, kendi kaynaklan te gideremediği
altyapı İhtiyacını özel sektör kaynaklanyla gidermek arzusuyla ortaya çk -
rmştr Hazine tarafından YİD modeliyle gerçekleştirilen pro|eler İçin sağ­
lanan kredi garantilerdir. Bu garantilerin tamamı ödeme garantisi niteli­
ğinde olup, şirkete performans garantisi sağlanmaktadır. YİD modeli,
özellikle enerji alanındaki yatvımlarda skandal ve fiyaskolarla sonuçlandı.
(Buna alt örnekleri son kitabımızda göreceğiz.)
Diğer Çeşitli Yükümlülükler
Altında yukarıda sayılan malı riskler Aşında kalan yükümlülükler fa
de edfmektedir. Bunlara çeşitli kanuıl düzenlemeler veya anlaşmalara
sermaye taahhüdü altna girilmesi, bv olayn vuku bulması durumunda
kamunun kanunlardan kaynaklı bir yükümlülük altına girmesi, yasal
takp ve anlaşmazlıklar, yine kamunun çeşitli durumlarda mzaladığı söz­
leşmeler örnek olarak verilebilir.

Çeşitli Sektörleri Teşvik Amacıyla Sağlanan Vergi İndirim Istlsnalan

Genelde Bilinmediği Gfel Bu Harcamalar BütçelendlrUmemektedlr

Devletn ekonomik veya sosyal gerçeklerle çeşit» kesm ve gruplara

diğerlerine göre bir vergi avantajı sağlaması şeklinde özetlenebilecek
olan vergi harcamalan çok yaygın b » politfca aracı olarak kullanılmakta-
d » . Çeşit» sektörleri teşvik amacıyla kıilanfan vergi indirimleri, istisnalar,
çeşit» sosyal gruplan teşvik amacıyla çıkarılan muafiyetler veya vergi in­
dirimleri tipik vergi harcamalarındandır.
Vergi harcamaları bir vergi politikası aracı olarak çok y a yg n b » kulla­
nım alanvıa sahip olmakla birlikte, bu nitelikteki harcamalar»! miktarı ve
kapsadığı kesimler genellikle bfinmedlğı gibi, aynı zamanda bu harca­
malar bütçelendirılmemektedlr.
Halbuki kamuoyunun ve meclisin böyle bir karar sonucu toplumun

647
hangi kesimlerine kamu eli yoluyla kaynak aktardığını bilmek en doğal
hakkı olmalıdır veya böyle alınan bir karann m aliyetlin ne olduğunun bu
karara katkı veren İnsanlar taralından önceden biliniyor olması esas olma­
lıda. Türkiye'de bugüne kadar vergi harcaması niteliği olan kanun veya
ciğer kararların ne metinleri Içnde ne de uygulamada bir hesaplaşmamı
yapıldığını görmek mümkün değildir.
Bütçenin m uhasebe ve raporlamasında
karşılaşılan temel sorunlar:
• Devlet muhasebe sistemi bütçeye odaklanmıştır. Dolayısıyla sade­
ce bütçenin kavradığı İşlemleri muhasebeleştrmekte. bütçe dışında ka­
lan kamu faaliyetlerini İzlememektedir
• Nakit esasına dayanan muhasebe sisteminde devletin varlddarı ve
sorumlultAları ile İlgili bilgiler U m ve zamanında kayıt altına alınama­
maktadır
• Kamuda muhasebe birliği yoktur. Düzenindeki farkblddar kamu ke­
siminin tamamında hesaplarn konsobdasyonunu mümkün kılmamakta­
dır.
• Devlet muhasebesi sistemi hesaplan smıflandvmamakud»
• Devlet muhasebe sistemi tam süreklilik göstermemektedir
• Devlet muhasebe sistemi yeteri kadar aynnn göstermemektedir
• Devlet muhasebe sistemi bu hail ile raporlamaya ve sonuç üretme­
ye elverişli değildir.
• Mah raporlama açısından önem taşıyan pek çok bilginin kayde-
dllememeslne ve kaybolmasına neden olmaktadır
• Devletin tüm m al yaptsn kapsamayan, bütçe amaçk bu muhasebe
sistemiyle çağdaş anlamda mail raporlar üretilmesi olanaklı değldlr
• Sistemin ürettiği yerel raporlar m al rapor özeliği taşımamaktadır
• Devletin bütçe uygıiama sonuçlannın hesabını verdiği hazine g e ­
nel hesabı ve kesin hesap kanunu da benzer şekilde m a l rapor özelliği
taşımadığı gibi, plan bütçe komisyonuna v e genel kurulda yeni mail yıl
bütçesi ile blrlfcte görüşüldüğünden yaklaşık on beş dakika İçinde oyla­
narak kabul edilmekte ve böylelikle etklnllğtıl tamamen kaybetmektedr.
• Devletin mal varlığı bu muhasebe sisteminde kavranamamakta ve
dolayısıyla da roparlanamamaktadır.
• Yan mail nitelikteki İşlemlerin çoğu muhasebe sisteminin dışında
gerçekleşmekte, sistemin kaydettfclerı İse hesaplann niteliklerine uygun
kullanılmaması sonucunda oluşan torba hesapların içinde kaybolup git­
mektedir. Böylelikle yarı mail nitelikteki işlemler raporlanamamaktadır.
• Devletti mab İşlemlerinin kaydedildiği v e dolayısıyla mail raporla­
rın üretidiğı bu muhasebe sistemi girişilen taahhütleri kaydetmediği.

648
nakit yaratmayan akımların nakit yaratan akımlardan ayıramadığı, bekle­
yen harcamaları gösteremediği için ödenek v e nakit projekslyonlan ya-
pılmasna uygun d e ğ id r.
• “Doğru ve tutarlı rapor muhasebe üretilir” İlkesi bozulmuş ye­
tersiz oldukları açfc dan mevcut raporlarn b*e büyük b* kısmı muhase­
be dışndakı kayıt yöntemleri ve veri tabanları ile üretilir olmuştur.
• Merkezi raporlamanın temelini oluşturan Kamu Hesapları Bülteni
ait olduğu a y n l inde gerçekleşen bir İşlemi 50 gün sonra raporlamak-
tadır.
• Yönetici doğru kararlar alaMmek İçin bilgiye en kısa sürede ulaşa-
bllmelldlr.

Sayıştay Sayamaz İse Ne Olur?

M al Kesin Hesaplan Raporlar ve Denetimlerini
Talep t den De Yok Sunan Da Yok
120 MMyar Doların Ne O ldu ğ u nu Soran Da Yok

Anayasamıza göre Sayıştay, bir taraftan devletin gelir, gider ve mal-

larnı Meclis acfcna bağımsız ve yansız olarak denetlemek, sorumluların
hesap ve İşlemlerini yargılama yoluyla kesin hükme bağlamak suretiyle,
devletin sağlık, düzenli ve verimli olarak İşlemesine katkıda bulunan
Anayasal bir kurumdur.
Yargılama yönüyle Sayıştay, gelir, gider ve mal işlemlerini ve bu İş­
lemlere alt sayman hesaplarını bütün kayıt ve belgeleriyle bvhkte İncele­
mekte ve neticede bütün bu İşlem ve hesapları yargılama yoluyla kesin
hükme bağlamaktadır. Boylece. yürütmenin uygulamaların nihai olarak
parasal İşleme dönüştürüldüğü tahakkuk birimiyle saymanlıkların hatalı
İşlemlerinden doğan zararların sorumlularından tahsilim sağlar. Parla­
mento adna denetin yönüyle ise. genel ve katma bütçe* dalrelern g e ­
lir ve giderleriyle mallarını Meclis adna denetlemek ve denetim sonuç­
la n » Medts'e sunmakla yükümlüdür.
Yasalara verilen İnceleme, denetleme görevi sonucunda. Anayasa ve
Sayıştay Yasası nın 8 l 'ınd maddesi uyarınca ‘ Genel Uygunluk Bildirim­
leri* hazırlanmaktadır. Sayıştay raporlarının genel amacı kamu hesapları­
ndı doğru ve denk olup olmadığı; kamu malı sistem ve kontrolerlnln et­
kit bd şekilde kurularak İşletilip Işletimediğl; kamu kaynaklannın tutum­
luluk. verimlilik ve etkinlik İlkeleri gözetilerek kullanılıp kulanılmadığı
hakknda bilgi sağlamak ve görüş vermektir.
Sayıştay Yasasının 25. 28. 47. 55, 87. 88 ve Ek 10'uncu maddelerin­
de Sayıştay'ın çeşitli konularda Medls'e raporlar sınması öngörüldüğü
halde bu gereğe yMlardır genel olarak uyum adığı görülmektedir.

649
 Deviet Planlama Teşkilatı-nın (DPT) 2000 de yayınladığı "Kamu Mail
YOoetlmlnln Yeniden Yapılanckrılması ve Mail Saydamlık" başladı Özel
İhtisas Komisyonu Raporunda bu İhmal ve usulsüzlüklerle ilgili olarak
şöyle yazıyor:
"Sayıştay, genel ve katma bütçeli kurum ve kuruluşların mal hesap­
lardın İnceleme sonuçlarına alt penyodlk raporları her yıl Meclise sunma­
lıdır. Bu güne kadar uygıiaması bulunmayan ve 1050 sayılı kanun gere-
ğdce Maliye Bakanlığı tarafından hazrlanması gereken mal keslnhesap-
lannın Meclise ve Sayıştay'a sunulması sağlanmalıdır. Ayrıca Sayıştay Ka-
nunu'nun E k -10"uncu ve 87'nd maddelerine göre hazrlanması gereken
raporların da. Meckse sunulması gerçekleştırılmelldlr. Sayıştay faaliyetle­
rinde yargısal işlevlerin ağırlıklı olması. Meclis adna yapılması gereken
denetimin gerçekleşmesine engel teşkil etmemelidir. Sayıştay denetimi­
nin asıl amacı tüm ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de Meclis adda de­
netim yapmak ve denetim sonuçlarını Meclise raporiamaktır. Bu durum
Anayasal ve yasal bir gereklilikten kaynaklanmaktadır. Anayasanın 160
ve 164. Sayıştay Kanununun 25. 28. 32. 47. 55. 81. 88 ve Ek 10'uncu
maddelerine göre Sayıştay'ın Genel Uygunluk Bildirimleri yanında
Meclise sunması gereken çok sayıda rapor bulunmaktadır. Oysa uy­
gulamada Sayıştay. Genel Uygunluk Bıldlnmlerı ve İstisnai olarak hazrla-
nan ve Meclise sunulmayan raporlar hariç bu yasal görevlerin gereğini
dışsal nedenlerdde etkisiyle yerde getirememektedir. Diğer taraftan
Mecliste bu konuda herhangi somut bir talepte bulunmamaktadır."(39)

özal: ■Is U m A h la k ı" " H a k k m K ız a s ı" "H e rk esin H a k k ın ı R ia ye t"

"K ö tü lü k le rle M ü c a d e le " 'A h la k lı fertlerle K a lk ın a b U lrU " Diyordu...
Ahlaksızlığın Daniskası Hayali ihracatı Teşvik Etti
önceki bolümde Turgut özal'ın hayalı İhracatı nas4 teşvik ettiğini
kendi ağzından vermtşt*.
"Hayali İhracat" -a dı üstünde- yapılmayan dışsatım demektir. Y u t
dışına mal gonderllmiyorsa. y u t dışddan bu doiar ve mark Türkiye'ye
t39) Sekiz »tcı Be » Y a * KaMunma riaru ‘Kam u M a l Yo ne n m m n Yemden YapUandrim an ve
M a l Saydam ı* ö r e ! İiB ja » K o m ıy o n u Raporu Ankara. 2 00 0 1.95
Sayıştay'ın hazırladığı 2 0 0 0 y * M ail Raporu nda, parlamenter n ite m d e e ıa ı olan h e ıa p
verm e ve şeffaflığın temelini bütçenin oluşturduğu vurgulandı. Türkiye'de bir kılım y o l-
luzluklan da Anam e eder nltelktekl bütçe A şında kalan uygulam alar eleştarAct Bu
eleştırler yukarıda özel olarak verdiğim iz Û z e l İhtilas K o m liyo n u raporuyla ortüşm ek-
tedlr Sayıştay raporunda dikkat çeken cüm leler: "Ö ze lik le bOtçeleşttUm eyen borçlan­
malar. bütçe a ç ı g n olduğundan az g österm ekte ve malı n ite m d e şeffaflığı ortadan
kaldırmaktadır. N itekim 1 9 7 1 -1 99 0 yılları arasında bütçe açıkları toplam ı 109 m iy a r
dolar, borçlanm aların toplam ı d a 225 m ilyar dolarckr. Yar* kaynak g o s te rlm e d e n
borçlanılarak yaklaş* 3 0 y i içinde yapılan harca m a n n tutarı 116 milyar dolarckr.

650
neyin karşılığı olarak Ödeniyor? Genellikle altm ve uyuşturucu madde ka­
çakçıları. İsviçre bankalarındaki "sırdaş hesaplamadan Türkiye'ye, "ha­
yali İhracat" yapan şirketlere dolar ve mark gönderiyorlar.
Türkiye'den uyuşturucu madde gidiyor. Bu para uluslararası mafya
tarafından İsviçre bankalarına yatırılıyor. Türkiye'deki 'hayali İhracat' ya­
pan. bu yolla devletten bir de 'vergi ladesi' ack altında vurgunlar vuran
çeteler, uyuşturucu madde kaçakçdan Be “hayali İhracatçılar" ara­
sında aracılrft yapan "dövIzcBerl" buluyorlar.
Bu dövizler de İsviçre'deki banka sisteminin ayrılmaz parçalarıdır.
Kaçakçılar.. İsviçre bankalan... Hayali Ihracatçdar... üst düzey bürok­
ratlar ve siyasetçiler..
'Bunlar bir zlncrln hahalandır.*(40)
Türkiye Büyük Millet Mecksı Hayali İhracat Komisyonu tarafından
da bekrlenen Türkiye'de ha yak ihracat yapmak İçin uygulanan yöntemler
şöyle özetlenebil*:
• Ekonomik değeri olmayan maların İhraç edilmesi: Bu yöntem­
de hiçbir ekonomik değeri olmayan taş. toprak, hurda metal kırpıntılan
İle döküntüler vergi iadesi listelerindeki mal isimleri alnnda ihraç edilir.
• ihraç fiyatının gerçeğinin çok üstünde gösterilmesi: Bu yöntem­
de mallar gerçek ihraç flyatlannın 5-10. bazen yü z katına kadar fazla gos-
tenlıp GÇB de bu şekİde beyan edilir.
• ihraç edilen mal mlktarlannın gerçeğinin üzerinde gösterilme­
si: Gerçekte vergi ladesi listesinde yer almayan veya düşük vergi ladesi
uygulanan bir mal, yüksek teşvik pnml uygulanan bir mal gto< gösterilir.
• İlilen İhraç edilmemiş mallann İhraç edilmiş gösterilmesi: O r ­
tada İhraç edilen bir şey olmamasına rağmen, gümrük idarelerinden tas­
dikli gümrük çitiş beyannamesi GÇB sağlanır.
• ihracata İlişkin belgeler üzerinde tahrifat yapılması: İhracatta
vergi ladesi. KKDf veya DFIF primi Ödemelerinden faydalanmak amacıy­
la gümrük çıkış beyannameleri GÇB gtol belgeler tahrif edilir.
• Paravan şirketler kurmak: Yurt içinde veya yurt dışında hayali İh­
racatı gerçekieşnrmek amacıyla paravan şirketler kurulur.
• Sahte deklare belgesi (DAB Döviz Alım Belgesi) İle gerçekte
yurda gelmemiş İhracat bedeli dövizlerin yurda gelmiş gibi gösteril­
mesi. Hayali ihracatla İlgili Bir Dizi Olay:
• Yi 1986. Yeşdköy Hava Lm anı ndan İhracat yapılacak. İhracatı ya­
pılacak mal ise konfeksiyon mamulü; mallar kamyonlarla karton koliler
İçinde alana getiriliyor. Fakat uçak henüz yükleme yapmak İçin yanaşma­
mış. uçak bekleniyor, mallar açıkta bekliyor. O esnada orta şiddette bir
rüzgar çıkıyor. Bir de ne olsun: bütün koliler havada uçuşuyor. Orada bu-
(40l Uğur Mumcu. Cumhuriyet. 07.05.1991.

651
kınan işçiler ve firma yetkilileri koMeri zar zor topluyorlar. Köklerin çoğu
ya boş ya da içine yırtık pırtık bezler konmuş durumda. Herkes kahka­
hayı patlatıyor. Rüzgardan uçmasınlar diye İçme ağırlıklı (taş. tahta... g i­
bi) maddeler konuluyor ve koliler o halde uçağa yükleniyor.
• Y n e yıl 1986. İstanbul Haydarpaşa Gümrüğünden çfcış işlemi ya­
pılacak. ancak İnönü Stadyumunun yanındaki boş arsada TIR'a yüklenen
konfeksiyon m a la m ı muhtevi karton kökler Kapıkule'den çfcıyor. A l­
manya'da kontrol ectten kolilerin »çmden ne çıksa beğenirsiniz: Taş. tuğ­
la ve kum.
• 1986 ylm da Ingiltere'ye “gecelik" İhraç ediliyor. Mal bedek dö­
viz 2.5 milyon Dolar olarak beyan ediliyor. Firma Hazine Kontrolörlerin­
ce inceleniyor. Ingiltere Gümrük İdaresine yazı yazılıyor: ‘ Bu mallar sizin
gümrüğünüze hangi değer üzerinden beyan ediliyor ve girişi yapıkyor*
ciye; kısa süre sonra cevap geliyor. Maların toplam değeri Ingiliz G ü m ­
rüğüne defolu giysi adı altmda sadece ve sadece 6 0 0 Sterlin olarak be­
yan edlmtştlr.
• Y İ 1986. Almanya'ya 1 milyon adet distribütör kapağı ve devre
tamamlayıcısı ihraç ediliyor. Toplam değeri 650 bin Dolar tutarında. Ha­
zine Kontrolörleri Alman Gümrük Idaresne yazı yazıyorlar. Gelen cevap
ilginç: “Söz konusu mallar plastik levhalardan İbaret olup birim de­
ğeri 0.10 DM. tan K>arettlr...~
• 1985 yılında Hollanda'ya 13 milyon Dolar tutarında porselen çi­
çeklik ve vazo, dikiş makinesi parçacığı, konfeksiyon İhraç ediliyor.
Ancak ihracat firması nezdnde İncelemelerde bulunan Hazine Kontrolör­
leri akçı ülke gümrüğünden malların akıbeti hakkında bilgi istiyorlar. Ge­
len cevap çok ilginç: "Giden mal tahta parçası olup, malın değeri 13 bin
Hollanda Florini...*.
• Yıl 1984. 1985. 1986. Türkiye'de üretilen ve piyasada 4.500 TL cı­
va m d a şatlan motor plstonlan İsviçre'ye 45.000 TL bedel üzerinden
sahkyor. Frmada İncelemede bulunan Hesap Uzmanları ve H azne Kont­
rolörleri ise firmanın İhraç etmiş olarak gösterdiği pistonların asknda üre­
tilmediğini saptıyorlar. Sonuç: Yurt dışına ne gönderildiği İse saptana­
mıyor. Ih racahn değeri İse toplam 20 milyon Dolar
• 1990 yılında sadece Mersin'den İhraç edilen nohut miktarı yakla­
şık 550 bin ton. Halbuki aynı yıl içinde Türkiye'de üretilen nohut miktan
ise yaklaşık 500 bin ton.
• Hazine Kambiyo Kontrolörlerinin en çok uğraştığı konu ise "Çifte
Faturalama*. TC Gümrük İdarelerine ibraz edilen fatıra bedelleri çok yük­
sek. yabancı ülkedeki alıcılara kesilen faturaların bedelleri ise düşük. KDO
iadeleri TL cinsinden düzenlenmiş yüksek bedelli faturalar üzerinden he­
saplanıyor. Türkiye'de ihracat teşvikinin bir tarafı da yabancdara kota vb.

652
nedenlerle düşük fatı#a keseme sı için yaratılan hoşgoru ortamı.
HayAlI İthalatlar:
İki türlü yapılıyor:
1. Mal bedelinin % 70'l satıcıya peşm olarak Ödeniyor. % 3 0 İçin İse.
(aslında ayn olarak) kinci bir fatı*a daha temin ediliyor. Türkiye'den yı*t
dışına transferler % 3 0 üzerinden yapılıyor.
2. üçüncü bir ülkede şirket kuruluyor. Satıcı firma fatuayı bu şirket
adına düzenliyor. Bu şirket de Türkiye’deki alıcıya düşük fatıra ediyor.
Gümrük Vergisini ve Fonu daha az ödemek için yapdan hayali İtha­
latta. yurda İthal edilen mallarn Türkiye'de satışı için şu yöntem uygula­
nıyor. İthalatçı mallan naylon bir (A ) firmasına ithal maliyetinin %100'ün-
den fazla yani gümrüklü İthal maliyetine yakın fiyatla İç piyasaya satıyor.
Herhangi bir inceleme (A) frması ortadan kayboluyor. Gümrükte saadet
halkası bir kt*utuyor, bir krılıyor.
Teşvik Belgeli İthalatta ise gümrüksüz İthalat nedeniyle mal bedelle­
ri şişirılıyor. Gerçek bedel Ue ştşlk bedel arasındaki fark kara para aklama­
da kullanılıyor.
T ü rk iy e ’d e K a t a P a t Anın K eyfi
1900 sonrasnda Türkiye'de egemen olan “Para gelsin de nereden
gelirse gelsin" anlayışı sürüp gidiyor. Bu anlayışın yerleşmesini sağlayan
kimi hükümetler, hayali ihracat, kaçakçı* ve benzeri yollarla kazanılıp
yurt ckşındakl bankalara yatrılan kara paralan aklama yöntemlerinin geliş­
tirilmesine olanak bırakmakla kalmıyor, bankalarda kara para dolaşmını
engeleyecek yollan kapatmaya da yanaşmıyor. Yönetimin kara para ola­
yına böyle yaklaşması ve bankaları başı boş bırakması yüzünden, kaçakçı
ve vurguncu takımı parasnı gizlemekte hiçbir güçlükle karşılaşmıyor.
- BİS'In Kararları Türkiye'de Uygulanmıyor
Merkezi İsviçre'de bulunan ‘ Basle Committe O n Banking supervtst-
on" (Basle Bankacılık Danışmanlığı Komitesi) adlı uluslararası komitenin,
yasadışı yolardan elde edilen paralarn bankalarda barınmasının önlen­
mesi Içm 1993 yılında aldığı kararlar Türkiye'de uygulanmıyor. Boylece
Türkiye, yasadışı yollardan ekle edilen paralann. diğer bir deyişle *kara
para’ mn bankalarda kolaylkla dolaşabildiği bir ülke durumuna düşüyor.
K a t a Pa t a A k la m a Y ö n te m le ri
Toptan ve perakende narkotik madde satışlarında büyük miktarlarda
para dönmektedir. Bu satışlar nakit para Üe gerçekleştirilir. Kredi kartları,
barka mektupları, kredi mektuptan ve diğer para te İlgili kağıtlar İlk
etapta tarafların klmllklerni ortaya çıkardığından kıilanılamazlar. Para İle
ilgili devredilebilir kağıtlar üzerinde bulunan hamil imzası ve aynı zaman­
da hesap numaraları, ahş-vertşte bulunan taraftarın kimliğini ortaya çıka­

653
racağı gibi, bu nedenle bir soruşturmacı İçin dokuman ve hesaplarn so­
ruşturulma sında ız izleme yolunu tıkayacaktır. Nakit Tara kıüanıian İş­
lemlerde eklen çıkarılacak veya tasarruf edilecek tek şey paradır. Bunun­
la beraber para yerine geçen çkarma zorunluluğu vardır.
Kara paranın aklanmasında birçok yöntem olmakla beraber,
bunların hemen hepsi temel ve ortak karakteristiğe sahiptir. Bu yön­
temlerin bazdan şunlardır
I* ö düncü Geri Verme Yöntemi:
Nakit mal varlığın » bankacılık gizilliğine Payet eden bir vergi cenne­
ti veya herhangi bir gözden uzak ülkeye götürülmesi sonucu, bu paralar
burada bankalara yatırılır. Daha sonra başka bir ülkenin bankasına trans­
fer edile. Şahıs, daha sonra kendi bankasna giderek ciğer ülkedeki para-
snı teminat gösterip (I ) milyon dolar borç İster. Bankadan aldığı bu pa­
ra İle çeşitli yatırım ve benzer işler yapabilir. Pofcs ya da vergi memullan
tarafından ani zenginliğin nedeni sorulduğunda ise. parayı bankadan
borç aldığını İfade eder, ve yahut biraz daha ekleme yaparak nakit para
ya da mal varlığının diğer ülkede İş yapan firmaya alt olduğunu beyan
eder. Ancak gerçekte bu firma, şahsı sadece o ülkede temsil eden nay­
lon bir kuruluştur.
2 - Ticaret:
Restaurant. araba yıkama İstasyonu veya benzeri ticari kuruluşlar g i­
bi yatırımlar bu İşlerle uğraşan şahıslar İçin genel olmayan yollard r. Bu
tip İşlerde günde kaç pizza satıldı, kaç araba yıkandı gibi hesapların res­
mi kontrolünü saptamak zordur. Narkotik trafiğnden gelen paralann. ka­
nuni kazançlarla karşılaştırılması sonucu şahıslar para kaynaklarını gizte-
yeb ilmektedirler.
3- CasInoİAr:
Genel olarak cison. at yarışları ve diğer müşterek bahis kuruluştan g i­
bi yasal kuruluşlar, büyük miktarda paraları denetimsiz bir şekid e kaza­
nırlar. Bu paralar daha sonra dünyanın başka yerlerndekl casınolara akta­
rdır. Sonuçta kara para, hesaplarn resmi kontrolüne imkân vermeden ca-
sınoların başka hesaplan yoluyla bir ülkeden diğer ülkeye etkili bir şeki-
de geçer. Boylece bu paralar ckğer ülkede para yerine g e ç e ri kağıtlara
çevrilerek çeşitli finans kurumlarında depo edilir.
4 - Birden Fazla Banka Hesabı ve Döviz Bozma Büroları:
Çok yönlü miktarlardaki para hesaplan polisin veya vergi denetçileri­
nin dikkatini çekebilecek gibi, birden fazla hesaptaki az miktardaki para­
lar bunların dikkatim çekmeyebilir. Benzer olarak, bu paralar dovtz boz­
ma büroları yoluyla seyahat çekne çevrilebilir ya da başka bir ülkedeki
döviz bürosuna transfer ediebtlır.

6S4
 5* Sahte Ya Da içeriği Gerçeği Yansıtmayan
Fatura Kullanımı:
Kara paranın akJanmas*xla kullanılan başka bir yöntem de mal ve
hizm etler» satn atamasıdır. Bu mal ve servisler*! satriması sırasında şa­
hıslar. malın ve hizmet*! fiyatını yüksek gösterebilmektedirler. Hesap
açısından bakıldığında ise belgeler, gerçekte satılmış veya satılmamış bir
malm satıldığm ve bunlar İçin yapılan ödeme makbuzunu ortaya çkar-
maktadır. Yüksek bedelli bu makbuzlar aynı zamanda yüksek sigorta,
navlun ve diğer İlgili bedeleri de şişirmektedir. Gelişmekte olan Ökeler­
de ise. Batı ülkeleri dövizlerdin ülke Aşına çkartılması. o ülkece satın alı­
nan mal bedellerin*! yüksek tutulmasıyla gerçekleştir ilmektedir. Merkez
Bankası ndan ithalat İzni alın şahıslar, otduğıtadan % 1 00 fazla bir bedel­
le İthal ettikleri mallar sayesinde, hem kendi paralannı dövize çevirebil­
mekte. hem de kendi ülke paralarını Merkez Bankası nda dövize çevirme
imkanı bulabilmektedirler.
Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, önemli olan para transferinin
yetkililer*! dikkatim çekmeden yapılabilmesidir. Buna, paranın otomobi­
le. kamyona, uçağa ve bota saklanarak banka gizliliği olan bir ülkeye g ö ­
türülüp bir hesaba yatırılması da dahildir. Ülke dışına çıkarılan paralar, ül­
ke dışında yasal flnans ktrumları yoluyla parasal değeri olan kağıtlara dö ­
nüştürülmekte. ülkeler arasında dolaştınlıp kendi ülkesine, gerektiğinde
yasal bir borç ve kredi olarak açklanacak şekilde donmekted*. Eğer pa­
ra ülke dıştaa çıkartılmak istenmiyorsa, yasal yolarla kazanılan paralarla
kanştırılabllr. hayali şirket karları şeklinde hesaba geçirilebilir veya döviz
bozma büroları, casino. borsa ve benzeri flnans kurumlan yoluyla doiaş-
bnlabMr.
Karapar anın aklanmasının önlenmesini de içeren Uyuşturucu ve Psl-
kotrop Maddelerle Mücadele ye ilişkin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi.
Türkiye Cumhuriyeti tarafından 1988 de imzalanmıştır.
Karaparan*! aklanmasının uluslararası boyutu ve Ortak Pazarda suç­
lular tarafından bu tür faaliyetler*! yürütülmese!İn topluluk malı sistemi­
ne vereceği zararlar goz önünde bulunduniarak. hazırlanan Karaparanın
Aklanmasının Önlenmesine Dair Konsey Direktif), Haziran 1981de A vru­
pa Parlamentosunda kabul edilmiştir.
1988 yılnda Ozal Hükümetince imzalanan bu sözleşme TB M M tara­
fından ancak 22.11.1995 gün ve 4136 sayılı kanunla onanmışt*. BM
Sözleşmesinin İmzalanmasıyla TB M M tarafından onanması arasında 7 yıl­
lık rötar vardır. Rotarm nedeni. Türkiye'de Serbest Pazar Ekonomisi görü­
nümü altında Kayıt Aşı Ekonomiye kaMunma modelinin tere#! edilmesidir.
Gecekondu Mafyası: Devletin gaynmenkullerlnin gaspı olarak d e ­
ğerlendirilmelidir. Devlet hâzinesinden para çalmak İle devletin araş»-
nı/arazlslrt hakk gerekçelerle de oba haksız (bedelsiz) olarak ele geçir­
mek eş anlamlıdır. Bu bağlamda Gecekondu O layna katılan en az 2.5
milyon İnsan, gecekondu mafyasının neferleri olarak adandırılablllr. G e ­
cekondulaşmayı örgütleyenler, gecekondu ağlan/daydarı ve babalan İse
gecekondu mafyasındaki dikey Örgüt yapısıdır. Gecekonduların yarısı
varlıklı İnsanlara alt.(4l)
İflas Mühendisliği: Türkiye'de Iflasm süresini uzatmak ve alacaklıla­
rı karşısında İflas edem kArk çıkarma işlerim örgütlemekle meşgul olan İf­
las mühendsllğl en gözde meslek haine gelmiş.
ihale Mühendisliği: Kamu İhalelerim kazanmak amacıyla geliştirilen
teknik, bürokratik, diplomatik, politik ve mafyatlk İlişkilerin blrbirlerlyte
uyumlu olarak kullanılması amacıyla gekştlrllen İnce sanattır. Bu İlişkiler
zinciri de doğal olarak mafyanın korunması atanda gerçekleşmektecir.
Teşvik Tatbikat Uzmanlığı: Uygun teşvik, uygun kredi, faizi düşük
olmuş yüksek olmuş ödenmemek üzere kredi alınması, alacaklının alaca­
ğını İstemesi halinde mafyatlk gücün devreye sokulması.
Mafyatlk İş Bölümü: Suç İşletmesinin (Mafya) de sahıbl/sahlplerl.
çalışanları, müşterileri, borçluları ve alacaklıları vardır. Suç İşletmesinin
saldbl/sahlplerl: Gerçek baba. Büyük baba. Görüntüdeki baba. Naylon ba-
(41) Türkiye de yaklask Z.ZOO 0 0 0 gecekondu v a rd r ve bugünkü rayiçlere g dre 2.200 hat-
rltyon TL (7 5 milyar D o l u r Ih kayıt ekşi faalyet demektir Gecekondu Sayrı* 2.200.000
(adeti. Buim Bede. 1.000 000 .0 0 0 T L Kayıt dr}i Toplam Bedel 2 2 0 0 K a triyo n
Alınmayan KDV :lS (2 .2 0 0 K atriyo n « % l 5) - 330 T r ly o n
Toplam Bedel İçindeki Isçhk. 2 2 0 0 Katriyon * % I 4 - 308 Trilyon
Ö denm eyen SSK Primi (3 0 8 Trly o n x % 3 5 ) - 107 Trilyon 8 0 0 M iy a r
Ö denm eyen Gelir Vergisi Kesintisi (3 0 8 Trly o n « % 1 0 ) - 61 T rly o n 6 0 0 Milyar
Toplam Bedel İçerdeki Müteahhit K ir* 2.200 Katrilyon x 4 k l0 • 220 Trilyon.
Not: 2 2 0 0 000 gecekonda y h a rn birikimidir Vergi sigorta kaybı, bugünkü maliyetler ü re ­
m d e n hesaplanmjtır
SSK Prim i Kayb* 107 Trlyo n 800 M iy a r. G .V Stopaj Kaybı 6 1 Trty o n 6 0 0 M iy a r. K D V Kay
ta: 330 Trilyon. G V Kaybı 4 4 0 T r t y o n To p la m 939 Trty o n 400 Milyar
Kaçak elekti*. «*30 kaçak su ve hatta kaçak t eleto n kullanımı yoluyla devlere v e rle n can
u ra n (kaybı) » e gecekondulaşmaya ayn bir boyut kazancımsa* ta U e k trh . su v e telefon
hırsızlığı doğal karşılanmaktadır Matta elektrik tüketim bedeli ern l gününde Odem edkleri
Içm cezalı duruma düşenler için b le " A T çıkartmaktadır Gecekonduları yasatan kayıt dS !
Iıttıd am v e kayıt dışı ticaret (isporta)nr. Kayıt d s ı ekonomi doğal olarak sadece gecekon­
du üretimi v e işporta te sınalı değil d r K a yt d i* ekonomi, yanlış ekon o m h politika ve uy-
guiamalarna karsı geksnnlen b r savunma sistemine dönüşmüştür. Bazı sekrörter ancak bu
y o la var Ihlar mı sûr dür ebrtmek redir 1er G eceko ndJasm a U r anlamda halkın kam unun la
Sınmaz m alarını zor alan yoluyla ozdlestrm esi ya da seçim One esride işgal s e çm sonra
savda af (o yl sonucu tapusunu alarak devletin ekonomideki agakgavn küçültülmesi olarak
da değerlendirilebilir Tüllüye de 1980 sonrası uygulanan efconom* poltıtalar. Serbest Pa­
zar Ik o n o m h l pobthalarna değil. 'K a yıt Dışı tkon cm l r u t h a la n 'n a dayakdır Çünkü Ser­
best Pazar Iko n om lsı kl ayuhlıdr:
1. Serbest Bırak M ütesebblsn dnündeki m a l v e hukuki engellen la lda .
2. Kontrol et: Kayıtlı Lkonoml İçinde kalmalara» sağla

656
ba. Artist baba. Hayalı baba olarak karşınıza çıkar. Suç işletmesinin Beyaz
Yakalı Çalışanlar*, plana, programa, muhasebeci, hukukçu. ış bitineI. ara­
cı. kasadar, sekreter, emanetçi; Krm ızı Yakalı Çalışanlar İse; ayakçı, da­
yakçı. bıçakçı. pletçl. asıtcl. karacı, tetikçi, krıkçı ve mezarcı şeklinde, iş­
bölümü kur allan ıçnde uzman vurucu güçler olarak örgütlenir.

Kurşun Sıkma Ekonomisinin Parasal Boyutları

Emniyet Genel Müdürlüğü, mafyada çalışanların sayısını 23 tun kişi

olarak açkladı. <5ay» Onart, nuniyet. 2609.1994. ».7ı Bunlardan herblrtne ay­
da ortalama 300 milyon TL maaş verildiğini varsayarsak bu İnsanlara ydda
82 triyon 800 milyar lira ödendiğini görürüz. Piyasalardaki komisyon mlk-
tan % 2 0 olduğuna göre de mafyanın yıllık kazananın 414 triyon lira ol­
duğu ortaya ç*ar. Mafyanın İşteki payının % 2 0 olduğu kabul edilirse maf­
ya sektörü aracılığıyla kazanılan para 2.070 katriyon lıradr.
Türkiye'de mafyaya çalışan kişi sayısı: 23.000.
Herblrlne aylık net 300 milyon lira maaş ödendiği varsayılırsa
Aylık: 23 bin x 300 milyon - 6.900 trilyon
Yılkk: 6.900 trilyon x 1 2 - 8 2 trHyon 800 milyar
Babanın İşçisine ödediği bu meblağ İşin (hasdatın) %20‘sl kabul
edilirse mafyanın geliri;
82 trilyon 800 milyar x 5 - 414 trilyon olarak bulunur.
Mafyaya ödenen para bu olunca, mafyaya. İş yaphran kişinin, bu İş
İçin %20 ödediği kabul edilirse, Mafyatfc İşten sağlanan toplam gelir;
414 trilyon x S - 2.70 katrilyon olur.
Kayıtdışı ekonominin büyümesi, kurşun ekonomisini de büyütmekte­
dir. ikisini birbirlerinden ayırmak güçtür. Çek senet mafyası, iıale mafya­
sı. yasal olmayan kumar gibi faaliyetler kurşun sıkma ekonormsnln İçme
glrmektedlr.(42)

Bir Maliye Eski Bakanı Feryat Ediyor

“ Y a h u naşı/ o l u y o r ? "

Evet 'Nasıl o l u y o r Bunu sormaz bizim birçok iktisatçılarımız. Ista-

!42) Osm an A ltu g . K a y e d ş ı Ekonom i' Tüfcmen M a b e v L İstanbul. 1999 s 129. 2 0 l.

2 0 0 7 de h a y a l İhracat te rörü n e A K P d e n (ö z ü m , r i j m a n o lm a k kaydıyta hayali
İhra ca ! se rbe st. A K P d o n e m n n ta n ı 'su ç varrrrş g b t. ceza yo km uş g ib i" olm uştur.
Tü rkiye B ü y ü t M ille t M e c ls f n in g e ne l kurulunda kabul e dilen yasaya g ö re . İhracat
gerçekleşm ediği halde gerçekleşm iş g öste rm ek ya d a gerçekleştir le n ihracata konu
m a ln cins, m iktar, evsaf ve ya fiyatını değişik göstererek, ilgili yasa hük ü n l e m e göre
teşvik, sübvansiyon v e ya parasal iadelerden ya r arlanarak hak su çıkar sağlayan kişi de.
I y ld a n S y t a kadar hapis cezasıyla cezalandırılacaktır ‘

657
tıstk resmi torbasından ne çfcarsa ona inanır. O nu yorumlamakla yetinir.
'Nasıl o lu yo r?"d iye sormaz.
Yıllar yılı resmi rakamlar Türkiye'nin en az % 4 . en çok % 9.6'yı bulan
bir hızla kalındığını göstermişlerdi. Am a bir türlü Türkiye uluslararası bi­
rey başna gelir yarışında 82'ncılikten yukarıya yükselmez. Yunanistan bi­
zi üç kat geçti, atletizm ternuyle iki tur bindirdi. Bulgaristan öyle... Yu­
nanistan'ın üçüncü turu bindirmesine ramak kaldı. "Feld nasıl oluyor
bu?"diyen bir meslekdaşımız çıkmadı. Hem herkesten hızlı kalkın -son
üç yıl b* yana- hem de boylesne gerıkal! Bunlardan herhalde bin yanlış
olmak Bunu yıllar d r yazarız. Ne ses. ne yanıt... Niye versinler ki yanıt,
'inanan çok dedklenne ve soran yok* çelişkileri...
Bir yandan kalkınınz. öte yandan batarcasına bakkala, kasaba borç ta­
kan müflis esnaf d ır umuna düşeriz. Yine km se sormaz. " Yahu b u İş n a ­
sıl olu yo r?" Hızlı kalkındıkça hastalıklarımız daha da anar. Ama kmse
"Nasıl oluyor?" ckye sormaz. Aynı şey şimdi yine y a p ıy o r. Sigaraya, sü­
te. denire. elektriğe, kömüre, akaryakıta, inşaat malzemesne durma­
dan. hem de belimizi kıran zamlar geliyor. O te yandan 'hayat pahalılığı
artışı yavaşlıyor* diyen resmi sözcüden geçilmiyor. Şimdi de hiç bir ikti­
satçımız sormuyor “Bu nasıl oluyor?’ diye. Hep üretim atıyor da akm
gücü azalıyor. Yine bir Allahm kulu htlsatçı çıkıp da "Bu nasıl olu­
yor?" demiyor. En azından yazmıyor...(43)

“Kamusal Yararların Özelleştirilmesi

ö z e l Zararların Kamulaştırılması”
G ö kçe F»at(*)

H er şeyin piyasaya bırakıma sı istemi, devletçiliğin, kamu mâliyesi­

nin. devlet işletmelerine de tasfiye edilmesi talebim de beraberinde g e ­
tirmektedir.
Aslında KIT'lere v e devletin ekonomik etkelığıne yönelik ideolojik
saldırıne temelinde, sermayene genişleme süreci yatmaktadır Devletin
desteğinde büyüyen özd sermaye, yeterince büyüdükten sonra, ka­
musal kaynaklara yönelerek onları da yutmak ve daha da büyümek
İstemektedir.
Bu yutma girişiminin gerekçesi olarak da kamu kesiminin vermsızl»-
ği. buna karşın özel kesimin venmliliği one sürülür. Bunun da ardnda
serbest piyasanın mantığına göre kamu kesiminin akıl dışı' olması yatar.
Çünkü devlet bir ekonomk birim olamaz. Ekonomik binm bireylerdir ve

(431 Arslan ftajer Kafaoglu. a g e . s 5.

C ) Aşağıdaki paragraftı/ Gökçe Fraı. "Ş e rb e t riyaladan K ırtulm ak" bajkklı m akalem
den jeçıkntjtlt. S. 17 v d . İLIR İ. Te m m u z-A g u sto » 2001.

658
bu bireyler de özel girişimi oluşturabilir. Özel ve bireysel girişimlerin dı­
şındaki tüm girişimler, piyasanın işleyişini bozacaktır. Böyle bir piyasada
normal ve akılcı bir denge kuniması İmkânsız olacaktır.
Kamu İşletmelerinin özelleştirilmesi, devletin ekonomik desteğinin
azaltılması ve hatta tümden kesilmesi, devletin sosyal harcamalannın
azaltılması programı tüm dünyada bu donemde devreye sokulmuştur.
Bunun gerisinde İse kamu kesiminin verimsizliği ya da devlete yük olma­
sı değil, krize g re n Özel sermayeye kaynak aktar im a sı vardır. Aslında
verimsiz olan özel sermaye, venmll olan kamu kesmlnl yutarak düzlüğe
çıkmaya çalışmaktadır. Kamusal yararların özelleştirilmesi buna karşın
özel zararların kamulaştırması' programı, özel sermayenin bir devlet
müdahalesi İle krizden çıkma çabasını oluşturur.(44) ö ze l sermayenin
devlet desteğiyle kurtanlması operasyonunun bir ayağnı kamu işletme­
lerinin tasfiye edilmesi oluştunrken diğer ayağını da devlet borçlanma -
lan oluşturur. İki yöntem de özel sermayenin devlet eliyle beslenmesidir.
Devlet borçlanması İle kamu kesiminin tasfiyesi aslında özel serma­
yeyi besleme programının fcl ayağıd* ve bu İkisi blrblrlyie bağlantü ola­
rak ele alınırsa, klmm verimli kimin venmsiz olduğu da. klmm kimi des­
teklediği de daha İyi açığa çıkar. Buğun devlet makyesmı kilitleyen büt­
çe açıkları da ancak bu idil analizle anlaşılabilecektir.

Ö z e le Ucuz KİT Girdisi S*ğU

KİT’I Özel Bankadan Yüksek Faizle Borçlandır
H e r G ü n Y apılan Z a m la r A s lın d a H e r Bir V a ta n d a şm
ö z e l S e rm a ye ye Faiz ö d e m e s in d e n B aşka Bir Sey D e ğ ild ir

Türk ekonomisinde kamu kesiminin önemli bir ağrlığı vardır. Bunun

en önemli nedeni Türkiye Cumhuriyeti nin kurıiuş surecnde devletin üst­
lendiği roldür. Özel sermaye birikiminin yetersizliği, kamu kesenim eko­
nomide belirleyici ve yaratıcı konuma getirmiştir, ö ze l sermaye birikeni
de asknda bu kamu kesiminin desteği ve transferleri İle gerçekleşmiştir.
Ancak 80'lerle birlikte kamu kesiminin çökertilmesi ve özelleştirilme­
si süreci başlamışt» . Kamu kesiminin bknçll bir şekide çökertilmesinde
8 0 sonrası bu kesime gerekil yatırımların yapiamamasmm çok önemli bir
payı vardır. Teknok>ilsınl yenlleyemeyen KIT'lerin bir süre sonra zarar et­
meleri kaçınılmaz olmaktadır. Buna bir de KIT'lerdeki kötü yönetim ekien-
mekteckr. Her iktidar KIT'leri b r kacko yatağı olarak kıitartmaktadır. A n­
cak KİTlerln zararlarıyla IlgNl olarak buradaki fazla ve gereksiz ısthdamm
üzerinde durulması da açiı bir saptırmadır. Çünkü KIT'lerin zaran dedlğl-

1*4! Gclten Kargan "Tazminat tan 21. Yüzyıla TcrUye Utanomisl'. fctantMİ. 1999.

659
mlz şey. esas olarak burada yerleştirmen işçilerin maaşlarından değil, bu
kuruluşların finansman zorluklarından kaynaklanmakta^.
KfT'ler bir taraftan Özel sermayeye ucuz girdi sağlayarak destek olur­
ken. diğer yandan da finansman zorluklarım özel bankalardan yüksek fa­
izle borçlanarak çözm eye çalışmaktadır.
KfTlerln özel bankalara borçlanması bu kuruluşlar» zaran ile sonuç­
larınca. devlet bu defa bu zararları karşılama yükümlülüğü İle karşılaş­
maktadır. O ana kadar KIT'lere yatırım yapmayan devlet. Özel kesimin
borçlannın ödenmesi İçin KİT'lere bütçeden fon ayırmaktadır. Özel ban­
kalar boyiece KIT'lerden yüksek faiz gelirini devlet güvencesiyle tahsil et­
mektedir. Ancak bu fonlar devlet bütçesnde açığa yolaçtığı İçin bu sefer
de devlet bütçe açığım kapatmak İçin borçlanma yoluna gitmektedir. Bu
borçlar da yine yüksek faizlerle özel bankalardan alınmaktadır.
Bu borç yükünün bugün nasıl karşılanacağına gelince: kaynak olarak
faiz dışı bütçe denilen kalemler One çıkmaktadır. Yani yeniden kamu ya-
tınm ların» kıskması ve halkın elindeki kaynaklara el konulması Her gün
yapılan zamlaraslında her bir vatandaş» özel sermayeye faiz ödemesin­
den başka bir şey değJdlr.

Türkiye'de Semuıye Birikim Mekanizması

ve Devleti Yutma Operasyonu
Dolayısıyla. Türkiye'de kamu kesiminden ve borç sorunundan bahse­
derken. bu mekanizmayı görmek zorundayız. Türkiye'de sermaye biriki­
mi işte bu mekanizma ile sağlanmaktadır. O nedenle de Türkiye'nin so­
ru lu kamu kesimi veya borçlanma değil, sermaye biricim in» yükünün
devlet ve dolayısıyla da halk tarafından karalanmasıdır
Böyle bir sermaye birikim mekanizması, geldiğimiz aşamada bir kriz­
le karşılaşmamıştır. Yaşanan sermaye birikiminin önündeki engellerin kal­
dırılması İçin krizin bc araç olarak kullanılmasıdır. Sermayeyi bu kadar
besleyen devlet art* tümden sermayeye devredilmek istenmektedir.
Frankenştayn artık doktorunu yutacak aşamaya geimiştv.
Tek tek verimlilik ve kAr/zarar tabloları KIT'lerle özel sektör arasında
be fark olmadığını ortaya koyar. Son kriz dö nem nde bie kamu kesimi
daha verimli çakşmaktadır. Ancak çok daha gözle görülür be gerçek var­
dır. Büyük sanayi kurutuşlarının kAr/zarar tabioiannı incelediğimizde, en
büyük sanayi kuruluşları olan KIT'lerin zararlardan faiz kalemlerim bulu­
ruz. En büyük özel sanayi k u ru lu şlar»» kAnnın kaynağının İse yine faiz
kalemi olduğu görülür. Bunun yorumu İse son derece aç*tır: Piyasa ku-
rallan içinde daha v e r»ıl! ve kArlı olan K IT'le r» kaynağı faiz ödemesi yo­
luyla verimsiz ve kArsız olan özel sermayeye aktarılmaktadır.

660
 Serbest rekAbet nasıl tekelcilikle sonuçlanıyorsa,
serbest tİCAret de Aynı şekilde belli ulusİAim hep k A u nnM sı,
belli ulusU nn İse hep kaybetmesi İle sonuçlanır.

KİASİk İktisat, m ukAyesell üs tü n lü k le r teorisine dAyAnır. Yara her

ülkenin bir üstünlüğü vardır ve bu alanda uzmanlaşarak kar ederken di­
ğerleri başka alanlarda uzmanlaşarak oradan kar ederler. Bunun sonucun­
da doğan uluslararası İşbölümünde ve dünya pazanrtda en akdcı denge­
ye ulaşılır. Bu noktada karşiıklı bağımlılık ve bütünleyici* vardır.(45)
Ancak serbest ticaretin tartı boyunca seyrnl İncelediğimizde, hiç de kla-
sk fctlsatçılarm kabul ettiği varsayımların gerçekleşmediğim görürüz. Da­
ha da önemksl serbest ticaret denilen sloganın da ne zaman nasıl ve
kimler tarafından atıklığını da ortaya koymak gerekmektedir.
Serbest ticaret tezi de tçıkı serbest rekabet gibi temelsizdir. Piyasada
bir bir n e eşit ekonomik aktörler olmadığı gibi uluslararası ticaret ortamın­
da da blrblrne eşit şartlarda iikeler olm az. O nedenle serbest rekabet na­
sıl tekelcllkle sonuçlanıyorsa, serbest ticaret de aynı şektde belli ulusla-
m hep kazanması, belli uluslarn İse hep kaybetmesi İle sonuçlanır.
Üstelik günümüzde tam anlamıyla tekelci diktatörlükler kurulmuş bu­
lunmaktadır. Azgekşmlş ulkeiern zengin ükelerle rekabet edebilme şan­
sı da kalmamıştır. Teknoloji, finans. doğal kaynaklar, medya ve İletişim,
kitlesel İmha siahları konusunda tam bir tekel gücü elde eden emperya­
list güçler buna dayanarak serbest ticaret dengelerim kendi lehine değiş­
tirmekteckr.(46)

Dünyada hâlâ serbest ticaret olduğu da büyük yalandır.

Gerçekte varolan, uluslararası büyük güçlerin İhtiyaçlarına göre
düzenlenmiş bir sözde serbest ticaret rejimidir.

Sanayileşmiş ülkelerle sanayileşmemiş ülkelerin pazarda karşiaşma-

sı. sanayieşmlş olanların üstünlüğünü gebnr. Ancak bu be defalık kazanç
olarak da kalmaz. Güçlü olan bir yandan ticaret yoluyla kazanırken, diğer
yandan sanayieşmemlş olanın gelişme yolundaki sanayilerim de ykar.
Böylece ticaret, gelişmiş olanlar*ı aynı zamanda diğerlerini sanayistzleş-
trcbğı bir süreci başlatır.
Bu İse serbest ticaret değil, emperyalizmde. Dünyada ilk sanayileşen
ve bu yolla büyük bir rekabet üstünlüğü elde eden Ingiltere tarafından or­
taya anlan serbest ticaret, belli ülkelere kabul ettirilmiş belli ülkelere İse
etti r i eme mtştlr.
Serbest ticareti kabul eden Hindistan. Osmanlı (1838 Balta Umanı
(45) Gclten Kargan n ktıjadı Dûjünce*. Remzi Kıt . btanbul. 1993.
140) SamM A m in . 'K (keseleşm e Ç ığ ın d a K a p za llu rr. Sarım i Yay . b ta n U i 1999.

661
Anlaşmasıyla) Çın. Latin Amerika gibi ülkelerin sanayieri yıkıbrken bugün
azgelişmişlik olarak adlandırdığımız yola girmişlerde Serbest ticareti ka-
txi etmeyen Birleş* Devletler. Almanya, (aponya ve diğer Avrupa ülke­
leri İse kendi sanayienni kurmuşlardır.(47)
Emeryallzmln kökü merkandBst yağmadır. Bu İse serbest rekabe­
tin ve serbest ticaretin dünya çapında zorla kabul ettirildiği bir dö ­
nemdir. Bu donemin en önemli karakteristiği İse Batı nın geri kalan dün­
yayı sömürgeleştirmesidir. Dolayısıyla serbest ticaret güçlü olanların di­
ğerlerini sömürgeleştirmesinin dayanağndan başka bir şey değıldlr.{48)
1500'lü yilarda merkantilizm be başlayan Batı nın dünyayı yağmala­
ma sürea. serbest rekabet ve serbest ticaret yolu 4e uluslararası bir sis­
tem yaratmıştır
Uluslararasılaşma ya da dünya pazannın oluşması denilen olay bu an­
lamda bir realitedir. Ancak bu realiteye niteliğini veren şey: eşitler arasın­
da varolan bir bütünleşme, eşitsizler arasında kurıian ve süreklilik kaza­
nan bir uluslararası tşbölümüdür.
Üstelik, dünyada halâ serbest ticaret olduğu da büyük yalandır. Ger­
çekte varolan, uluslararası büyük güçlerin ihtiyaçlarına göre düzenlenmiş
bir sözde serbest ticaret rejimidir.
Dünyanın en gelişmiş ekonomileri dahi korumacılıktan vazgeçmiş
değildir. Hem ABD 'de hem de A B üyesi ülkelerde başta ta rm olmak
üzere devSet sübvansiyonları sürmektedir. Ayrıca gümrüklerin kaldırıldı­
ğı da yalandır. Gelişmiş ülkeler gerek kendi aralarındaki ticarette, gerek­
se bizim gibi ez4en ülkelerle yaptıkları ticarette gümrük uygulamaktadır.
K en di ürünlerini korumak İçin gümrük uygulayan bu devletler
kendilerinin dışındaki ülkelere gümrükleri kaldırmalarını salık ver­
m e k te d irle r.^ )
Üstelik bizim gibi azgelişmiş tikelerle ticarette tanfe dışı engeller de
sonuna kadar İşlemektedir. Yani hiç de serbest ticaret yapabilme şansı
bulunmamaktadır. Ancak emperyalist güçler bununla da yetinmemekte
Türkiye'ye ne satacağını değil, neyi ne kadar üreteceğini b ie dikte et­
mektedirler. Bugün Türkiye'de hangi tür tütünün ne kadar üretılebllece-
ğ n de hangi bolğede hangi ürünün üreteceğini de uluslararası tekeller
kararlaştırmaktadır. Kotalar daha üretm aşamasında konmaktadır. Hem
de güçsüz olana. İşte serbest rekabet ve serbest ticaret demlen sloganın
gerçek yüzü!

(4 ? ) Idua/do C ale aro . "Latin A m e rh a 'n n Kesik Damarları'. A la n Yay.. İstanbul. 1983.
148) Rlchaıd Peet. "Global c a p «a »sm ". Raucledge. 1991 ve A .G u n d e r Frank. "Re-Orlent".
Unlverslty o l Calfornla Press. 1998.
(49) Sam lr A m in . "L jH sIı G e ltjm e". A rb a Yay.. |99|.

662
 Batının Piyasaya Sürdüğü Küresellenme
198011 yıllarda kene» Kinde servet transferini sağlayan özelleştirme­
leri büyük oKüde tamamlamış olan Batılı kapitalist ülkeler ideolojik te­
melleri 1970'lerln ortalarında kurulmaya başlanmış olan "küreseleş
m e'yl ekonomik, siyasi ve kültürel öğeleriyle piyasaya sürmeye başladı­
lar. Ö zet olarak
- Ekonomide küreselleşme: mal. hizmet ve sermaye piyasalarının
gelişmiş kapitalist ütkelenn htzmetneaçılması. ülkede serbest piyasa eko
nomlsine geçilerek, dünya İle finansal entegrasyonunun sağlanmasıdr.
- Siyasi küreselleşme: dünyanın küresel bir köy olduğu, sınırlann
kalkmasının, «ius devlet kavramının arkaik be düşünce olduğu İçin tasfi­
yesinin gerektiğidir.
- KültUrel küreselleşme ise Batılı kapitalist ülkelerin, diğer ülkeler­
deki çok kültürlülük ve mikro milliyetçiliği desteklemesi bu ülkelere İn­
san haklan, etnik v e dini azınlıktan koruma, demokratik hakları genişlet­
mek ve dennleştlrme hakkı tanınmasıdır.(50)
500 yılık sömürgecilik ve Özel girişimci deneyimleriyle küreselleşme
sini tamamlamış Batı ile eklemlenme çabalan, bu kitabın akışı ıçnde önce
İsmet İnönü, daha sonra Adnan Menderes ve Süleyman Demire! le başarı­
sız bir şekide sürdürülmüştü. Aradan geçen 50 yllık sürece, kimi askeri, si­
yasi ve ekononvk anlaşmalara rağmen Ban ile eklemlenme hedefi gerçek­
leşememiş. kaybeden taral ise Türk halkının büyük b r çoğunluğu olmuşta
Ozal 1979'dan itibaren yaptığı her konuşmasnda. Türkiye'nin kayçılannı
brblr one sürerek, geçmiş IktKİarlan eleştirerek, kendince kurtuluş prog­
ramları ve çözüm önerileri ortaya atıyordu S k n tı ıçnclekı toplumun kafa­
sın Oylestfte kanştımntştı kİ. bunca sorunu bikyor ve çözüm önerilerini de
ortaya koyuyorsa umut olabilire». İşe ordu üst kademesini kna etmekle
başladı Bunda başanlıydı. Halkın en çok güvendiği kurum olan ordulun
Ozal'ın programları hakkrıdakı olumlu görüşleri de halk üzerinde etkili ol­
du. Halk, kurum içindeki kimi şahıslarn kişisel İcraatların kurumundan ay-
n değerlendirilmesi gerektiği aynmmda değildi. 12 Eylül öncesinde Kenan
Evren ve ordu üst kademesi 24 Ocak koalisyonunun destekçisi olarak siya­
setin tamda içindeydi. Ancak bu çözüm onerllernln ıçenğlne bakıldığında,
bir önceki serbest piyasacı siyasilerin ne kadar masum(!) olduğu açAça gö­
rülüyordu. Gerçeği görüp de anlatmak isteyenler ise 12 Eylülün balyozuy­
la susturulmuştu. Türkiye dönüşü olmayan bir maceraya sürükleniyordu.
Aşağıda bu sürüklenişin 2003'lü yilara kadar yansımalan görülecek
tir. Bu dizinin yayınlanacak son kitabında günümüze kadar olan süreç ay­
rıntılı olarak ele alınacaktır.
;5 0 l Haluk Dural. T e o ri U m 2 00 5 . * 22.

663
 “Kambiyo sınırlamaları, gümrük duvarları,
İthal İkameci politikalar, yeril sanayiyi koruma
önlemleri etkin olamamış; Türkiye ekonomisi,
çeşitli yollarla bu engelleri aşan dış piyasaların
egemenliği altına girmiş.”
Ş e l* Ç a k m a k (5 l)

19801ı yıllara gelinceye kadar. Türkiye İç pazarının bütünüyle dışa açi-

ması kambiyo kısıtlamalarndan vazgeçilmesi, yerli sanayiyi koruyan ön­
lemlere kaldırılması. ıç pazarın dış dünya pazarlanyia bütünieştrlmesi dü­
şünülmemişti. Ancak gıttfcçe artan nüfusu nedeniyle Türiüye dış piyasala-
nn İğ i alanı olduğundaa uluslararası iletişinin özellikle I970'll yıllardan
sonra halı gelişmesi le birlikte clşa dönük tüketim tercihleri çok artmıştı .
Bu koşullar içinde, kambiyo sınırlamaları, gümrük duvarları, ithal ika­
meci politikalar, yerli sanayiyi koruna önlemleri etkin olamamış. Türkiye
ekonomisi, çeşitli yollarla, bu engelleri aşan dış piyasa!are egemenliği
albna grm lş. ulusal sanayi gelişmiş ülke sanayileriyle entegre olmaya
başlamış. İthal mala talep artmış. 1980 yılından sonra Türkiye'de serbest
piyasa ekonomisi Içm alt yapı oluşturma hazırlık ve işlemlerine başlan­
mıştır. Bu hazırlık ve yasal dayanak oluşturma çabaları 1990 yılına kadar
sürmüş. 1990 yılından başlayarak, piyasalar serbest piyasa ekonomisi ko­
şullarında çalışmaya başlamıştır.
Serbest piyasa ekonomisini savunanlar, genel çerçevesi ile,
aşağıdaki gerçekleri ileri sürmüşlerdir:
1. Türkiye karma ekonomi modeli ve İthal fcamecl politikalarla
Avrupa topluluğu ülkelerinin milli gelir düzeyine çritamaz, Avrupa
ülkelerinin zenginliğine ulaşamaz.
2. Avrupa ülkelerinin milli geliri düzeyine ç* m a k amaç olarak
alınmalıdır. Bu amaca ancak serbest piyasa ekonomisi uygulanarak
ulaşdacakt».

13 yılkk milli gelir artışı ancak %S2'dir.

Bu artışın Türkiye'nin altından kavramayacağı büyüklükte
dış borçlanmanm sonucu olduğu...

Türkiye'de sermaye birikimi az okluğundan yatrım olanakları kısıtlı­

dır. Fazla iş gücü kullanarak az üretim yapmak durumundadır. Bu d u ru n ­
da gerek tanmsal. gerek smaı (iretm i genel olarak gelişmiş ülke üretim

IS I) Aşağıdaki paragraflar Şeflk Çakmak n 'Ö ıal Ekonomisi ve Türkiye'nin Serbest nyasa
V j c f u ı ve Sonuçtan*, başlıklı makalesinden seç*mlstlt Teori. Ekim 2005.

644
maliyetleri üzerinde olacaktır. Türkiye'deki genel üretim m âliyemin, ge­
lişmiş ülkelerdeki genel üretim mahyetı düzeyinde olması, sermaye biri­
kiminin o ülkeler düzeynde olması ile mümkündür. Üretenin bir kısmı­
nın planlı bir biçimde yatırıma yonlendrllmesl. boylece emeğin verimli­
liğinin ve üretimin artması mümkündür. Bu. Cumhuriyetin Ak yıllarında
başarılmıştır.
İkinci olarak, serbest piyasa ekonomi modeliyle Avrupa ülkelerdin
milli gelirini, yani zenge»liğini yakalayabileceksek, yaratacağı sosyal sa­
kıncalar ve bu saluncaların bedeli ne olursa olsun, serbest piyasa ekono­
misi modelini uygulamamız gerektiği, bu ekonomik modelin yaratacak
sosyal sakıncaların, zengin olduktan sonra giderileceği belki düşünülür.
Ancak Türkiye’nin serbest piyasa ekonomisi modelini uygulayarak
zenginleşmesi hiç mümkün değildir. Serbest piyasa ekonomisi m ode­
li. azgelişmiş ülkelerde karma ekonomi kadarda zenginlik sağlamayacak,
zenginleşmek bir yana, bu m odel, fakirleşmeyi, yalnızca fakirleşme­
yi de değil yaygm bir sefaleti gerçekleştirecektir.
Milli geliri artıran veya daha doğru ifadeyle belirleyen üretimdir. Üre­
timi belirleyen en önemli etken ise teknolo|i kullanımına olanak veren
sermayedir. Türkiye'nin Orebm maliyetleri, gelişmiş ülkelere» üretim m a­
liyetlerinin çok üstünde olduğundan İç fiyatlar yüksek olacak. Türkiye'de
üretken malların İç v e dış piyasada yarışabilmesi, rekabet edebkmesi
mümkün olmayacakta. ( 1980 yılından itibaren aşama aşama uygulanma­
ya çalışkan ve I990'lı yıllardan itibaren tam uygulanmasına geçken libe­
ral ekonomi modek bu nedenle hep başarısız olm uştu.)
13 yıllık milli gehr artışı ancak %52'dlr. Bu artışa» Türkiye'nin altından
kalkamayacağı büyüklükte ckş borçlanman*» sonucu olduğu, sıcak para
nedeniyle TL'nin yapay olarak aşırı değerlenmesinin milli geliri dolar ba­
zında yapay artırdığı da unutulmamalıdır.
Bu gerçekler herhalde serbest piyasa ekonomisi yandaşlannca yete­
rince gizlenemiyor ki. serbest piyasa ekonomisi sayese»de. yabancı ser­
mayenin. yabana yatırımların Türkiye'ye yöneleceği, yönelmesi gerekti­
ği oldukça sık dile getiriliyor. Yani Türkiye'ye yabancı sermaye gelmez­
se. uygıianan serbest piyasa ekonomisi modelinin bir sıra kriz, ykum ve
sefalet yaratacağı az gelişmiş ülkelerde bu modelin başanstz olacağı ka­
bul ediliyor. Başar» yabancı sermayenin gelmesine endekslenlyor. A n ­
cak yabana yatırm anın, sermaye gettrkmesinı gerektrmeyen finans ve
hizmet sektörü cbşında. reel sektöre İlgi göstermesi serbest piyasa eko­
nomisi modeleıde hiç mümkün değildir. Bu ekonomik modelde mallara»
serbestçe dolaşanı gerçekieştrlidığine göre, zengin ülkeden, az geliş­
miş ülkeye yataıma yönelik sermaye transferi yapmak yerine, mamul
mal göndermek daha rasyoneldir. Daha gerçekçidir. Daha risksizdir.

665
Daha kmlgandır. Bu nedenle yabancı sermaye gelmesi söz konusu
değildir. Gerçekten de gelmemektedir.
Türkiye 1980 lı yıllardan başlayarak, serbest piyasa ekonomisine hız­
la geçerken, bu ekonomfc modehn Türkiye'de başarılı olacağı noktasın­
dan hareket edilmemiştir. Ulusal sanayimizin serbest piyasa koşullan
içinde üretimim sürdüremeyeceği, yanşamayacağı, ezileceği kabul edil­
mektedir. Bu durumda, yabancı sermayenin Türkiye'ye geleceği ve ya­
bancı sermaye yatınmiarmın Türkiye'nin üretimini. İhracatını artıracağı sa­
vunulmaktadır. Oysa veriler bu kabulü doğruiamamaktadır. Aşağıda çe­
şit* donemler itfcarlyle Türkiye'deki gelişimi tablolar halinde verilmiştir.
Serbest Piyasa Serüveninin Bilançosu
Milli Gelir ve Büyüme Karşılaş tırmalan
1987 sabit fiyatlarıyla gaynsafi milli hasıla artışları ve toptan fiyat en­
deks artışları beş yıllık donemler Itlbanyle aşağıda gostenlmlştlr:

Y< GSM H T E fE Yd GSM H T E fE

A rtışı ( % ) Artışı(-»ı> Artışıf**) A rtış ı(% )
1 9 6 3 -1 9 6 7 6 .6 5 .1 1980 84 3 .3 46 5
1 96 8 1972 6 .3 1 0 .2 1 9 8 5 -8 9 4 .8 4 8 .5
1 9 7 3 -1 9 7 7 5 .2 20 1 9 9 0 -9 4 3 .6 7 1 .7
1 9 7 8 -7 9 7 9 0 .7 587 1995 2001 2 .6 682
ı«iM*M feı<>(tnUr<nar
İlk üç plan dönemindeki (1963-1977) süreçteki ekle edilen kalkınma
ve büyüme hızı serbest piyasa ekonomisine hız verildiği 1980-2001 ara
s»xia yakalanamamış; enflasyon ise katlanarak artmıştır.
Donem Bütçe Dengesi GSM H Bütçe Açığı Yûzdesi
(Milvar TU (Milyar TU V I ____
1963 1967 ( 0.49) 118 8 %0.04
1968-1972 < 1-57) 226.0 %0.06
1973-1977 ( 11.35) 7208 % 1.5
1978 1979 ( 9031) 2261.5 %4
1980-1984 ( 374.60) 12.007 8 % 3.5
1985 1989 ( 3.091.80) 104 219.8 <fc3
1990 1994 ( 55.274 00) 16 0 4 080 4 % 3.4
1995 1999 (3.347.728.60) 36805.503 %9
2000-2002 (27 248 721 00) 191.162.043 % I4.2

1980 yılmdan başlayarak Türkiye'nin borçlanma durum unu:

Yıl İç borç Dış borç Toplam Borç/GSMH|%)
(Milyar TL) (Milyar TL) (Milyar TL)
1980 141 1.431 1 572 % 29.6
1961 160 2.243 2.403 % 29.9

666
1982 186 3 368 3.554 %33.4
1983 360 5.373 5.733 %4I
1984 531 9.305 9.836 %44
1985 1.032 14.875 15.907 %47.6
1986 1.511 24.120 25.631 %50
1987 24 0 7 39.098 41.505 %S5.3
1988 4.880 72.268 77.148 %S9.7
1989 10.863 96653 107.506 %46.6
1990 18801 138.131 156 932 %39.5
1991 24.678 256.130 280.808 %44.2
1992 86.387 460.913 54 7 3 0 0 %49S
1993 190.505 926.212 1.1 16.717 %55.9
1994 239.385 2.393.911 2.632.596 %67.7
1995 511.769 4.010.944 4.522.713 %S7.S
1996 1.250.154 8 08 0.617 9.330.771 %62.2
1997 3.570.811 16.366.990 19.937.801 %67.8
1998 5.771.980 292 93.109 35.065.089 %65.5
1999 19.683392 53.176.353 72859.745 %93
2000 34.362.937 81.427.073 115.790.010 %92
2001 102.127.926 168.693.330 270821.256 %153
2002 112.849.835 201.096.680 313.946.515 % 1 48
2003 168.973.626 212.366.602 381.340228 % I0 6 .9
t«* n r* >
Türlüye İthal ikameci karma ekonomi modeli uyguladığı dönemlerde
ihracat ve İthalatını dengek yürütmüş, dolayısıyla önemli bir cari açfc so­
runu İle karşılaşmamıştır. Bazı donemler İtibariyle ithalat ve İhracat ra-
kamlan aşağıda verilmiştir:

Yıllar İthalat İhracat Dış Ticaret Dengesi

(MilyonS) (MilyonS) (MilyonS)
1929-1946 1.575 3 1.934.9 ♦ 359.6
1946-1960 5.732.7 4.439.1 (-) 1.293.6
1975-1979 20846 9.663 (-) 11.183 3
1980-1990 130290 107.997 (-) 22.293
(1991-2003) 53 6 2 0 0 376.300 (-) 159.900

Görüldüğü gibi. 1929-1946 döneminde ckş ticaret fazla vermekte.

1946-1960 döneminde ihracat ithalatn %77'slnl. 1975-1979 dönemin­
de %46'sını. 1980-1990 döneminde %82'slnl. 1991-2003 donerrvnde
ise %70'lnl karştamak tadır.

667
 Yıllar İtibariyle Cari İşlemler Dengesi:
1900 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
-2.6 250 -974 -6.433 2.631 -2.339 -2.437 -2.638 1894

1999 2000 2001 2002 2003 2004

-1.344 -9.819 3 390 -1.521 -7702 -15.500

Yıllar İtibariyle D o U y s u / D d a y lı vergi yüzdelerl:

YIL DOLAYSIZ DO LA YLI YIL DOLAYSIZ DO LA YLI
VERGİ VERGİ VERGİ VERGİ
1977 %53 %47 1990 %S2 %48
1978 % S7 %43 1991 %52 %48
1979 % S8 %42 1992 %50 %50
1980 963 %37 1993 %49 %5I
1981 %60 %40 1994 %48 %S2
1982 960 %40 1995 %41 %59
1983 % S7 %43 1996 %39 %6I
1984 % S7 %43 1997 %40 %60
1985 %47 %43 1998 %47 %53
1986 % S2 %48 1999 %45 %55
1987 % S0 %50 2000 %41 %59
1988 %50 %50 2001 %40 %60
1989 %53 %47 2002 %34 %66
N a g B U iı i t n l c T . r ılığı 1 9 9 2 1 9 9 6 O d G c - v M a v e tf .ğ c . « e » r l y * y o * w tu n d e n e - m t t u ı

V e rg i g e lirle ri k am u h a rc a m a la n m karşılam akta

yetersiz k a lm ış , k a m u h a rc a m a la rın ın k arş ıla n m a s ı İçin
gittik çe artan İç b o rç la n m a y o lu n a g id ilm iş tir.

Tablo vergi sistemimizin adaleti açısından kötü bir gelem e İçin­

de olduğunu ortaya koymaktadır.
Kamu harcamalarını vergi gelirleri İle karşılamakta zorlanan kamu
İdaresi, vergi gelirlerini artırmayı başaramamış, vergi kanunlardı uygula-
yamamış. vergi kaçağı artmış, bu nedenle kamu harcamalarını karşılamak
için s* s* vergi kanunlarında değişiklik yapılmış, yeni vergi kanunları yü­
rürlüğe konmuş, vergi gelirleri ancak bu y o la artırtmak istenmiştir. Ko­
lay vergi toplamak harcama vergileriyle mümkün olduğundan dolaylı
vergiler giderek ağırlık kazanmıştr. Tüm yeni vergi getirme gayretlerine,
vergi toplamadaki adaletsizliğe rağmen, vergi gelirleri kamu harcamala­
rdı karşılamakta yetersiz kalmış, kamu harcamalarının karşılanması İçin
gittikçe artan İç borçlanma yoluna gidilmiştir. İç borçlanma vergide eşıt-

668
sizliği, adaleti iyice bozmuş, rantiyeler İçin Türkiye hem vergi bağışıklığı,
hem zahmetsiz para kazanma yönünden bir cennet olmuş, bu durum ka­
mu harcamalarının Kim yükünün az ve orta gelirli gruba yüklenmesi so­
nucunu verdiği g*>i. rantiyelerin pazarlfc gücü çok arttığından gelir dağı­
lımını da bozm uştu.
Tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı üzere: mükellef başına
gelir vergisinin, mükellef başına kurumlar vergisine oranı.
1986 yılında (770.782/18.387.204x1007) %4
1990 yim da (7.697.500/40.685.962x100) % I9
1992 yılında (25.270.425/45.902.000x100) %55
1994 yılında (79.762.347/191.919.000x100) %42
1996 yılmda (296.115 000/573.935.000x100) %52 olmuştur.

Bu rakam ve oranların gösterdiği gibi yıllar İtibariyle mükellef ba­

şına gelir vergisi artışı, mükellef başm a kurumlar vergisi artışından
kat kat fazladv. 8u durum kurumlar vergisindeki vergi kaçağının gelir
vergisindeki vergi kaçağından fazla olduğu gerçeği İle açıklanabilir. (Son
yıllarda kurumlara tannan vergi avantajlannın etkisi de göz önünde tu­
tulmalıdır). Cekr vergisi önemli ölçüde ücretlerden alındığı için kaçak da­
ha azdır
Vergi yükünün irdelenmesi, son yıllarda önem ni kaybetmişte. Çün­
kü. verginin, bütçe kapsamındaki devlet harcamalannın kaynağı olma
fonksiyonu artık kalmamış t». Devlet borçlanması vergiden daha önemli
bir kaynak niteliği kazanmıştır. AşağKİakı tabloda Devlet borçlanmasının
yalnızca bütçe açığım karşlayan kısmmın G S M H y a oranlarını:
Ye GSM H Vergi Yükü Bütçe Açığ ı Bütçe Acığ ı/G S M H
Cari Fiyatla (Bütçe Açığ ı Yükü)
(Milyar TL) (%) (Milyar TL)
1970-74 1.720 12.2 12 4 % 0.7
1975 79 7.1895 14.4 140 % l .9
1980-84 60.038 12.9 1.738 % 2.8
1965 89 521.099 11.2 15.459 % 2.9
1990-94 8.020.400 7 13.2 376.370 % 4.6
1995-99 184.027.514 17.4 16 423.813.9 %8.9
2000-03 932 .588249.4 22.5 122 595.421 % I 3 .I
10 * I V ır v U ıa ı ı» 1 .| . O n M * * lo a M -^ la I

669
 Ozakzm Surecinde
24 Ocak Kararlan ve 1985 Reorganizasyonu İle
8 l İl 833 İlçe 80 000'ln Üzerinde Bucak Köy ve K öy Altında
Faaliyet Gösteren 30 Milyon Nüfuslu Kırsalın
Türkiye'nin Lkonomlsl ve Gıda Güvenliğinin Talan Edilmesi
Osmanlı Dönemindeki "Re|l İdaresi” Tütünden Ete Süte
Şekerden Plrkıce Kadar Nasrf Hortlatılır

Tütün Eksperi Hallt Derlngör anlatıyor:

Bzgun Amerikalı tütün alıç dan. bu binada, tütün bakmaya gelmişler­
di. Tütünü. İzzet Doruk takdm ediyordu... Tütün denginden bir pastal çe­
kip Amerikalıya gösterdi. " B a U M ö syö b*k. kokta b ir kere. Tütün d e -
ğ$ bu, İpekli m e n d il Al. göğsüne U k ." diyordu... Gerçekten de o yd-
lar. Türk tütününün rengine ve nefasetine doyızn olmazdı... B u eksper­
ler. tütün deposuna grm eden. güzel kokusundan. Düzce ve Gümüşha-
okoy tütününü anlardık.
1950 yıllarından sonra tütün, tam anlamı İle tkarl bir maldan öteye,
siyasi bir anlam taşr oklu... Tütün üreticisi, o y maknesı olarak düşünül­
dü... Bu nedenle iyi tütün yetiştiren yöreler İle taban arazide yetişen tü­
tünlerin arasndakı fiyat farkı kaldınldı. İyi tütün, kıraç arazide yetişir. Dö­
nüm başına 75 kilo verir. Taban arazide İse bir dönümden aşağı- yukan.
İki misli ürün alınır. Bu uygulamadan sonra doğal olarak tütün üreticileri,
taban araziye akın ettder. Miktar çoğaldı, kakte azaldı.
Bilndlği gibi Tekel'ln destekleme görevi de vardı. Ne var kİ des­
teklemenin anlamı, tütün Ue beraber taşı-topragı da alma anlamına
geliyordu. Buna g öz yumuluyordu!.. Uygıiamayan eksperler maalesef
bir yerden diğer yere savruluyorlardı... Alınan, kakte tfade etmeyen ve
İçinde her türlü madde bulunan tütün, hemen İmha edilse, bir derece...
Am a bu tütünler için ambarlar kiralanıyor, bakanı için işçiler görevlendi­
riliyor ve sonra da köy meydanlarında yakılıyordu!...
Bu nedenle devletin havaya uçan katrilyonlarının miktarını söyleme­
ye bilmem gerek var mı?.. Sgarada da başka bir "dram" yaşandı...
Fabrikalar, kadrolaşmak İçin kullanıldı... üretim önemli deglklll.
Bu sendikaların İşine d e geliyordu. N e kadar çok işçi çalışır İse o kadar
güç kazanacaklarını hesaplıyorlardı!.. Üretimi falan düşündükleri yoktu
Üretim düştükçe, toplu Sözleşmede astronomik rakamlar istiyorlardı.
Üretimin düşmesine neden olan sendikacılar bile vardı. Oysa onların g ö ­
revi. İşçiyi üretime teşvik etmekti Zavallı İşçi, sadece ücretinin artma­
sını İstiyor, ama ertesi gün doğacak enflasyonu Mç düşünmüyordu.
O n la r böyle şartlandınlmışlardı

670
 Batı da 3 kişiyle çalışan 'sigara İmal maknelerl'. bizde 6 kişi «e çalı­
şıyordu!.. Maliyet yükseliyor, ne gariptr kİ İşçi üretimi artamıyor, aksine
üretimi düşürüyordu!.. Hem miktar açısındaa hem de estetk açıdan Türk
slgaralan devamlı olarak eleştiriliyordu. Tabii kİ eleştiriyi yapanlar, yerli
ve yabancı ışblrtıkç*er._

Karadeniz'de, Amerikan sigara bak şiarı yüzüyordu...

Artık ayakkabı boyat dan bile
American sigarası İçmeye başlamıştı!-
Amaç, halkı, Vlrginia tütününe alıştvmaktıl..

1970-1980 yıllan arasında bir de sigaraya ideolojik etkiler başlamış­

tı. Bazı siyasi partiler, malatı düşürmeye ve de mamulat dağıtımını en­
gellemeye çalışıyorlarck... Direnişler bile tertipleniyordu...
Bunlar olup biterken bir yandan da gümrük kaplarında yurdumuza.
Amerikan sigaralarının sokulmasına goz yunuluyordu. 'Kaçak' kelimesi­
nin adeta anlamı ortadan kaJkrrrştı!.. Karadeniz'de. Amerikan sigara
bakslan yüzüyordu... Artık ayakkabı boyacriarı bile Amerikan sigarası İç­
meye başlamıştı!.. Amaç, halkı. Vlrginia tütününe alıştırmaktı!.. Hepimi­
zin bildiği gibi nikotin de bir alkoloıttlr... Ö nce itiyat halinde olun bu alış­
kanlık. sonradan bir tıtlyaç haline gelerek, kişiyi bağımlı kiar._ Nihayet.
I986'da sözde llbarellzmln babası olan özal. tütün tekeline son noktayı
koydu. Plan, başan ile sonuçlanmıştı!.. Yer» ve yabana İşbirlikçiler, art*
rahat be nefes almışlardı...
Yabancı fabrlcalar, Türkiye'de boy göstermeye başladı. Bu uygu­
lama, Türkiye'deki bazı sigara fabrlkalannın kapatılmasına neden
oluyor ve binlerce kişi, İşsiz kalıyordu.
Şimdi de tütün piyasası, yabana sigara tekellerr>e açılmak isteniyor.
Br anlamda bizim tekelmlz artık tarhe karışıyor. Binlerce, yüz binlerce
tütün ekicisi, tütünden başka bir mahsul yetişmeyen, kıraç topraklara
mahkum ediliyor ve de çAarılması düşünülen bu şekildeki yasanın altına,
solcu zannedilen Başbakan Ecevıt İmza koyuyor!..
Şlmcb d e tütün piyasası, yabancı sigara tekelerıne açılmak İsteniyor.
Bir anlamda blzm tekelmlz art* tarihe kanşıyor. Bnlerce. yüz binlerce
tütün ekicisi, tütünden başka bir mahsul yetişmeyen, kıraç topraklara
mahkun ediliyor ve de çıkarılması düşünülen bu şekildeki yasanın altına,
solcu zannedilen Başbakan Ecevlt. İmza koyuyor!..
O ldu olacak, sadece tütün ürünümüzü değil, diğer ürünlerimizi de
■yap-ışlet-devret’ modeli le Amenkalılara devredelim de olsun bitsin1

67
 O y Avcılığın* Kurban Edilen Tütün ve Tütüncü
V*rsın Milletin P a t a m Tütün O Urak YAkılsın
Politik Görev Z a t Arı OI at Ak D um ın Olup Uçsun

Y i 1986. yer Tokat.

Tekel işletmeleri Genel Müdürü Süreyya Yücel Ö zd e n i52) anlatıyor:
Ülkemizde yaklaşık 450 b n üretici aile bu dalda, bu konuda ekmeğk
nl kazanmaktadır. Tütün Sanayiinde çalışan İşçilerimizi, bu mamüllerln
yurt genelinde satılması İçin bayii, bakkal ve diğer meslek mensubu de
ğerk kişileri. Bakanlidardakı Üniversitelerdeki bütün insanları hesaba ka­
tacak ve her bir çalışan ailemizin sayısnı memleketimizdeki doğurganlık
durumuna göre dört veya beşle çarpacak olursak, demek ki çok yaklaşık
bir rakamla. 2.5 ie 3 milyon İnsanın ekmek parası olarak bu konunun ar­
kasında olduğunu, bu konuyla İlgilendiğini söyleyebıllriz.(53)
Türkiye ihraç edebileceğinden daha fazla, tüketeceğinden daha fazla.
Türk tütünü olarak kalteslyie dünyaya meşhur ettiği kalitenin dışında, kali­
tesiz ürünleri, ürettiği ve birtakım sıyası baskiarla "son yaprağna kadar ala­
cağız". "ne üretirseniz alacağız* sloganlarının karşılığı, kıymet olarak hiçbir
değer taşımayan, fakat yük olarak binlerce ton tutan tütün yükleriyle karşı
karşıya kaktığı İçin, ekonomlsnde önemli dar boğazlarla karşılaşmıştır.

(52) "Türkiye Tütüncülüğü ve Geleceği Sem pozyum u". 12-13 -14 Kasım 1986 Tokat Valili
g l. Tokat Ziraat Fakültesi Tekel İsletmeleri Genel M üdürlüğü
(53) Bitkinin a navatan. büyük b r olasıkkla O t a Amerika ve O le ik le A n tlle r belgesidir Bu
ralarda yasayan M a y a ve A zte k kablelenrvn güneş v e ateşe tapıklan ve ayinler sırasında
keyZ verici Ö zeliğinden etkienm ek üzere tütün yakarak, d u m ın n d a kuru samoskıga e r ıs
tikleri bugüne aktarılan blgUer arasındadır R a np v e diğer dinse) klslerle bakayan ku ia n ım
zamanla bu sınıfın a s ın d a akskanlk konusu olm uş v e O rta Kuzey A m e r » a da yaygınlaşmış­
tır. Am erika nm tütünün eski dünyaya g e i> n .n d e başlangıcıdır. Burada önceleri süs bitki
sl olarak Ig l g o rm ü j. sonraları tedavi am aç» kuianrm dan giderek l e y i verici Ozeikgı « e kit­
lesel alskarkga ve yayjpn tik e tm e konu otmustur. 6 4 m dilindeki 'nıcotlna tobaccum" is­
mi. anavatanında Kıldığı boru Ki* kulanâan "tabacco" deyim inin. Krıstof Kc4omt> u r r f n
dan yanks ar*a}4a/ak yaprağa verilmesiyle tütünün Fransa'ya geçişinde Öncü, bu ükerun
Portekiz büyükelçisi 'K * n M co t'n u n İsminin tütünle b rlk te anılmasına dayalıdr. 1503 yt-
In d a tarımsal konular K e r k i bir Mtabın yazan "LtoeaıJt* kardeşler tütüne. "NKotrana' d e ­
mişler ve buna bağlı d a r akta 19 yü zyid a keşfedilen tütün uyuşturucusu. 'N ıc o tın ' olarak
artandır im ıstır Tütün 1561'de Fransa ve İtalya. 1565 te Alm anya ve Avusturya. 1 5 6 8 de
Macaristan'da gOrüim üs. dana sonra Türkiye ve Rusya'ya geçmiştir. Ingiltere ye 1565 y i n -
da girm ese d e y a y g n k utan m a 1584 te İ r W alter Raleıgh m m üstemleke tesisi K*> F i t a
betti I taralından K uze y Am erika ya gönderilip, dönmesiyle başlamıştı'
Tütünün devlet ekonomisinde ilk degeılencl/llm esı Fransa başbakan Rıcnelleu nun 1629
yıind a yayiniadıgı kararname İle gerçekleşmiş v e ithal edilen tütünlerden b e k O KUerde
ve rg i airvnayd başlanarak, n a k n bu nederde tütünü bırakması bOylece genel saglıgn bel­
ki de korunabkecegı düşünülmüştür. Bunu. İtalya'daki yarı m onopol görünüm lü uygıiam a
izlemiştir. Buna knrjifc tütünün dı$ alım ve K pazarlamasında Ik tekel nlteM.li uygulama.
1659 yd n da V enedfcte bA jlam tjtr

672
 " S a y ın G e n e l M ü d ü r , t e n b u t ü t ü n ü b u s o r d u ğ u n s e k tö r le r d e k u lla n a
m a r s ın , a y n e n s a k ın eflaki d e n ir e d a h i a tm a , b a lık la n m a h v e d e n in , b u n la r ı
İm h a e t ."
Türkiye'nin stoklamda 3 7 1.545.000 kio tütün vardı Stok olarak var­
dı. İç tüketimde kullanılacak kısmını söylemiyorum. Ticari işletme olarak
düşününüz, stoklarınızda 371.545.000 kilo tütün vardı. Bütün bilimsel
kuruluşlar 6 ay süreyle çalıştılar. Dedik kİ. *bu tütün adı alrinda bizim de­
polarımızda duran bu mallara herhangi bir şey yapacak olursak biz Iten-
kıt ederler; sizden rica eckyocum. imi kapasitenizin, bilgi ölçünüzün en
son sınırlarına kadar kullanmz. ne olur şu stoklarda duran ve bizim her­
hangi bir şey yapamadığımız bu malları ekonomiye nasıl faydab bir hale
getirebiliriz? İlaç olur mu? Kağıt yapırranda kullaniablllr mİ? Karton olur
mu? Marangoz sanayinde sunta malzemesi olarak kullanılabilir ml? Hat­
ta tütün kolonyasının yapımı İçin ham madde olarak kullanılabilir ml?
Elektrik v e Elektron* sanayiinde izolasyon malzemesi haline dönüştürü­
lebilir m l?' yani ekonominin ve sanayiinin elverdiği tüm sektörlerle İ ş ­
kili olarak sorunlanmızı sorduk. Altı ayı aşkın bir süre araştırmalar yapıldı
ve bana verilen cevap; *Sayn Genel Müdür, sen bu tütünü bu sorduğun
sektörlerde ktilanamazsın. ayrıca sakın olakl denize dahi atma, bahkları
mahvedersin, bulları İmha et "

Bir Yandan Üreticiye Para ö d e ö b ü r Yandan Tütünü Yak

"Tekel İşe yarama* tütün İçin milyarlarca depo kirası ödüyor, başa
çıkamıyor, i n İyisi yakmak, ilk etapta 35 milyon kilo tütün yakılıyor."
Tütünleri ne kimse alabiliyordu, ne de başka bir amaçla kullanılabili­
yordu. Peki efendim "içerideki sigara fabrikalarımızda kullanalım o hal­
d e .' Sayn konuklar, bu konuya da biz 'hayır' d e d i. Gelişen teknoloji­
de. artık sınırlan dünyaya açimış olan bir Türkiye'de, vatandaşlarının ko­
laylıkla doğu-batı tikelerine gittiği bir Türkiye'de, siz o vatandaşlara 'bu
sigarayı böyle İçin' diyemezsiniz, art* diyemezdik. Çünkü daytan biz ya­
şıyorduk. hergün sigara paketleri bizim önümüze anlıyordu. Basında
ve yayrn organlarında "bu ne biçim sigara, İçinden odun çıkıyor, ta­
d ı şöyle, kokusu bö yle " diye olaylar bize atılıyordu. Biz satış yapmak
mecburiyetindeyiz. Dolayısıyla biz de bu İşe yaramayan tütünleri İç
harmanlarda kullanma olayını reddettik ve gönlümüz istemeye iste­
meye anlanrğm gerekçelerle, ilk kademede 35 milyon kilo tütünü yak-
t* ... Memleket ekonomisinde bu derece önemli olan be mak yakmaya te­
şebbüs etmek kolay değildir. Fakat tozuna kadar olayın hesabını vermeye
hazrız. Dolayısıyla ilk tutumumuz Türkiye'deki tütün stoklannı rasyonel bir
hale getirmek, gereksiz yere depo kiralaması yapmamaktı. Enflasyon ola-
y n ı büyük bir dikkatle geri almak lazımdı. Bazı sektörlerde klşier tmakla-

673
nyla yerleri kazıyarak çalışıyorlar, bir tarafta da Ülkenin ekonomisine hiçbir
katkısı bulunmayacak şekilde bir mak ürettiğini İddia eden çevreler, çeşit­
li baskılarla, milyarlarca lirayı ülkenin bütçesinden alıyorlar ve ondan son­
ra tarım alaniarnda gayri bal bir şekilde yatıyorlar. Bu haksızhk. İşte onun
Içm. hem gereksiz yere kalitesiz tütün üretimine, hem de tütün acfc altın­
da alınacak olan malların birtakım depolarda saklanarak masraf yapiması -
na karşı olduğumuzu söyledik. Size bir rakam vermek istiyorum. Bu tür tü­
tünlere 470 milyon lira (1986 yık değerleriyle aynı yılın iç borç toplamının
1/3 kadan. E.Y.) yani yaklaşık olarak yanm milyar lira her sene kira veriyo­
ruz. 425 bin metre kare bu depolarn kapak alanı. Bllmlyorun Tokat'taki
toplam konut alanı kaçt»? Meseleye böyle baktığınız zaman önemi orta­
ya çkar. Birinci husus budur. mevcut stoklan elden geçirdfc.

T ü tü n D e p o la rın ın K ir ala n n a Para Y e tm iyo r

En İyisi A lım E snasında İm h a Et

İkinci husus, çiftçimizin alışkankklanın ani bir şekilde değiştirmeye

çalışmadan, onu krmadan. ona konuyu anlatarak, alım sisteminde bazı
değişiklikler yaptık ve alım s k asında da İç tüketm de kullanılma imkanı
olmayan, dış satışa elverlşk olmayan, yani tütün konusalda herhangi bir
İşe yaramayacak kalitesiz tütünlerin parasını verdik, aldık; ama tekrar
İkinci bir masraf yapıp da depolarda saklamamak için, a lm esnasında im ­
ha ettik... sigara harmanlarında vasıfsız tütün kullanma İşine son verdk.
Oysa tütün depolayabilmek İçin başkalarına ylda yanm milyar lira ki­
ra veriyoruz.
B r başka husus: M evcut stoklam elden geçirilmesi, onlara İlişkin po-
lltıkalann tespit edilmesi, alım esnasında kaltesiz tütünlem İmha e d i-
meslnln yanında. Türkiye'de kaliteli üretici İle kalitesiz tütün üreten, dik­
katsiz tütün üreten üretici arasvıda çok önemli bir faik gözetmeyen ve
yıllam alışkanlıklarını İçeren, ayrıca basında ve kam uoym da ülkenin ço­
cuklarını lüzumsuz yere bırblm e düşüren fiyat sistemim değiştirdik. Bu
da hatırlayacaksınız tavan fiyat sistemiydi. Herkes blecektlr. tütün piya­
saları açıl», tütün piyasaları açıldığı zaman devletin bürokratı, devletin
bakanı, milletin vekili milletvekilleri, herkes büyük ölçüde hücuma maruz
kalır. Niçin? Efendim "Tüccar S bin lira verdi, devlet bin verdi, olur mu
böyle, bu kadar a ç * fark olur mu?". Bakarsınız biz ilan ettik Ege'de ev­
vela sene baş fiyat 710 lira, tüccar söylüyor 1500 lira. 2000 lira, bu ola­
cak İş mıdır?
2000 lira verlen mala 710 lira devlet nasd ver»? Bu konuyu ele alan
kişiler korkunç şekilde siyasi polemikler, tenkitler, eleştiriler yapıyor.
Memleket çocıAları birbirine düşüyor ve bu konu Dördüncü Beş Yıllık

674
Kalkınma Planı hazırlanırken, ele aletmiş ve denilmiş kİ. Türkiye'de artık
bu taban ve tavan fiyat uygulamasından vazgeçm elide. Bu İşin pratiği
olan A.G *at-B .G ırat-Kapa-D ubul-Kapa vs. gtx anlaşılarla fiyatlar İlan
edilmelidir ve bu ülkedeki lüzumsuz tartışmalar durdurulmalıda, denmiş.
(Bkz. 4. Beş Yıllık Kalkınma Planı. Tütün özel İhtisas Komisyonu Raporu)
Bize nas(p oldu brz buna yaklaştık. Fiyat sistemi değiştirildi. Biz göreve
geldiğimiz zaman. Avrupa ve Amenka çevrelerinde, tütünle İlgili kulis­
lerde. 'Türk tütüncüsü Artık eski altın sarısı tütünü üretmekten vazgeçti.
Türk tütüncüsü bu işi bıraktı. E y tütüncüler, ey sigara sanayicileri, gidip
Türkiye'den tütün almayınız. *diye yaziar vardı.
Bundan 10 yıl önce 14-15 tane tütün İhracatçısı varken, son yıl­
larda bu kaMte konusundaki endişelerinden Atürü bu bölgelerden
çekilip gitmişler. Nedir bu olay? Bu olay üBte ekonomisinin be kaybıdır.
Niçin gitmişlerdir? Gerçek şuydu: Tütün gibi bir teknik konu siyasete
alet edilmiştir ve siyasi görüşler dolayısıyla Türic tütüncüsü tütüne olan
ilgisini ve dikkatim kaybetmiştir. A rt* şafakta kalkçj tütün kıranlar görül­
müyor. Türk tütünü, orıental tütün diye bilinen tütün, kendisetden aranı­
lan vasilan kaybetmiştir. Dolayısıyla "Artık gidip Türkiye'den tütün a l­
m ayınız.’' demeye başlamıştır dünya. Nereden almaya başlamışlardı?
Bulgaristan. Yunanistan v e Yugoslavya, bu konuda da sevgili Türklye-
mız'ln. büyük milletimizin önüne geçmeye başlamıştır. 'Bizden gelip
alın' demekte yetmiyordu.

B u Yasa İle T ü tü n c ü lü k K atle d ilm iştir

Kanunda yaptan değlşlkl* şuydu: 11 77 sayılı Kanun. Türkiye'de tü­

tünle İlgili bütün aşamalan takip eder, yanı tütünün tohumundan, eki­
minden. fideslnden. bakımından, kırımından, işlenmesinden depolan­
masından tutunuz da; alımı, satımı, sanayii, ek m alanlan vs. bütün konu­
larım kapsayan önemli bir kanundur. Tekel Genel M üdürlüğüne önemli
görevler vermiştir. Kanundaki Tekel Genel Müdürlüğü'nün görevleri ha­
len yürürlükte, hiçbir değlşfcllk yoktur. Yani tütün ekıclsete destek olmak,
tütün ekimini memlekette iyileştirmek İçin hangi görevler kanunda ön­
görülmüş ise hepsi yeretdede. Ayrıca yine Kanun, tütünden yapılan m a­
mullerin yurt İçinde ve yurt dışında nasıl satılacağını da tarrf eder. Bu ko­
nuda da Tekel e önemli görevler vermiştir. Bu konular da yertndedir. Tü ­
tün mamullerinin ve ciğer mamullerin Türkiye'de satışı ile İlişkin olarak
herhangi bir ekşittik yoktur. Tekel Genel Müdürlüğü vardır. Yapdan deği­
şiklik sadece bir maddeye ilişikte. o da şu: 38. maddesinde. Türkiye'de
sigara fabrikalarının nasrf. ne amaçla kurulacağı tarf edilmişte. Madde
eski halinde der kİ: Türkiye'nin İç pazarına hitap etmek Içm sigara fab-

675
 rlkası kurulacaksa, bu sadece. Tekel tarafından kurıiur Bir başka Özel ve­
ya tüzel kışı bu konuda sigara fabrikası kıracak İse bu sadece ihracat İçin
kurulur." Yapılan değişiklik İse şu Türkiye'de sigara fabrikası kurmak
içm özel ve tüzel kişilere imkan getirilmiştir. Fakat bir şarta bağlı olarak
getirilmiştir. Tekel Genel Müdürlüğü ile ortak olmak kayıt ve şartıyla özel
veya tüzel kişiler Türkiye'de sigara fabrikası kurabilsinler ve kurduklan si­
gara fabnkalamın ürettikleri sigaralar da yurt içinde satılabilsln. Am a kim
satsın? Bir başka şart. Sadece Tekel satsın. Fiyatını kim koyacak? Tekel
koyacak. Dolayısıyla yapılan değişiklik, konunun sadece fabnka kurma ve
o fabrikada sigara üretmek yönüne girmektedir.
Ege Bölgesi Zirai Araştrma Enstitüsünden Ahmet U s tu alı Şöyle di­
yor: "I9 8 6 'd a 200.000 ton civarında seyreden yerli tütün üretiminin ta­
mamı İç tüketm ve ihracatla erıtilemezken. V rg n ıa ve Burtey üretimine
geçilmesi bir kısım y e ri tütün üreticisini bu sahadan ayrılmak zorunda
bırakabilecektir.
Vlrglnia ve Burtey ziraatına geçmek de teknik açıdan yert tütünleri­
mizi etkleyeMecektir. Ki bunları da. genetik bozulma ve bazı gen kay­
naklardın tümden kaybolması şekhnde özetleyebiliriz.
Lisans altdda üretim izni verecek olan veya bizzat kendisi Tekel le
ortak olarak kendi popüler sigaralardı Türkiye'de üretecek olan yabancı
dev sigara firmalarının harmanlarından taviz vermesi beklenemez.
Yapılan kanuni düzenlemelerle. Türk tütüncülüğünde yeni bir çağ
başlatılmış olmaktadır. Başlatılan bu yeni çağ pek çok şeye gebedir. Yıl­
la rd ı gümrük duvarlannın gerisinde serpilip gelişen ve
TKKKL’in şekillenen tütüncülüğümüzü dev sigara tröstlerde açar­
Pazar Payı ken. "Elini verirken kolunu kaptrmamak" deyvnine özgü
Adını Adını b*şekilde davranıp, başlatılan yeni çağın üretkistnden-tir-
Eridi yakisine kadar tütünle ıç İçe olan ve olmayan tüm ülkemiz
*»
haltına ve ekonomimize en yaradı sonuçlan vermesini
K6* 6 *2
sağlayacak tedbiden elbidiğiyle almak ve bunun için der­
XOİ fttü6 hal harekete geçm ek gerekmektedir kanısındayız. Zira
•<* bugüne kadar pek çok alanda görülmüştür ki. yumurta
20ÛS 40 kapıya geldikten sonraki çözüm arayışları pek derde deva
olmamak tadır.*( 54)

Hatalı Y a tın m K ö tü Siyaset K ö tü K a IH eli T ü t ü n ve

Sigara Ü re tim in e F rs a t V e rm iy o r Ç ö z ü m K a ç a k ç ılık

Bu yoldan harekete geçtik ve bu fabrikaları (Yabana sermaye ve

teknoloji desteğiyle) canlandıralım istedik. Çünkü bir taraftan da kaçak sl-

|S4) Türlüye TlK U n cû üg û v e Geleceği S em p oıyu m o. 1 2 - 1 ) 14 U d im 1986 Tokat. » 1 2 9

676
gara ülkeyi sarmıştı. Biz b u kaç ak sigarayı meşru bir şekle getirdik.
'HollandalI bir yaprak tütünü yokken purolarıyla dünyada kral haline ge­
liyor. Biz tütün ülkesiyiz, bir tane ürünümüz dünyada meşhur değil."
İçerideki çevreler vatandaşımızın kahtek mal eğilimini İstismar ede­
mesinler. çünkü o kaliteli malı biz Türkiye'de üretiyor olalım, aym zaman­
da da Önce etrafımızdaki ülkeler, sonra dünyanın diğer ülkeleri Türki­
ye'den bu mamulleri satın alacaktır... Tekel olarak halimiz de meydanda­
dır. En modern tesisimiz Tokat'tadır. A m a ne yazık kİ bugün Tokat'ta en
modern diye ifade ettiğimiz bu tesis, günümüz teknolojilerce göre, kü­
çümsenemeyecek ölçüde geri bir teknolojidir. (Bu fabrikada Makine de-
vrlernde biz dakikada 2000 konuşuyoruz Dünya dakikada 8000-9000
üretme geçmiştir. Kalitede elektronik konroler. komprtürler. cfcğer bütün
m akce ve teçhizatlar düşünülmeyecek ölçüde İlerlemiştir. En İlen fabri­
kamız İle dünya arasında çağ farkı vardır...|55)

Ç ok Uluslu Sigara Yapımcıları ve Türkiye

T ü rk iy e 'd e Sigara Ü re tip E k o n o m iy e K alk. S a ğ la m a k D e ğ il.
U k e n in G ü ç lü v e G e liş m e y e Elverişli T ü k e tim Potansiyelini
Eleg e çire re k V lrg in y a v e B u rle y T ü tü n le rin e Pazar Yaratmaktır

Bilindiği üzere son değlşkllğe kadar, y u d u m u z da tütün tanm. ticaret

ve endüstrisini düzenleyen 1177 sayılı (Tütün ve Tütün Tekeli YasasO'nın
38. maddesi. Içtüketm İçin sigara üretimim, devlet tekelinde tutmuş: bu­
na karşılfc. dışsatımı amaçlayan endüstriye serbestlik tanımıştı. Bu yasal
yapı, o yıllardan itibaren, eleştiri konusu edilerek, yabancı sermayenin de
katılımına vardırılarak; değişik zaman ve fırsatlarda sosyal, ekonomik ve
hukuki sorun nitelemesiyle kamuoyuıa sunulmaya başlanmıştır. Ara ara
yinelenen bu çıkışlarda bir ortak yan gözlenmişte Konuyu özel İmkânlar­
la gündeme getirip, 'kahtesu sigara, üretim yetersizliği' gtol basit gerek­
çelerle kamuoyu oluşturma çabalan... Bu grlşımler yılarca sürmüş ve her
sefemde sağduyunun aldanmazhğında başarısız kalmış te
Türkiye genel yapısıyla, sigara tüketimi bakanından değerli bir pazar­
dır. Türkiye'de bu nüfusun sigara tüketen kesimi çoğunluktadır. 1983-
1984 yıllarına kadar, dünyanın, yabancı menşeli tütünle sigara ya­
pım, satım ve kullanımının serbest olmadığı tek ülke durumundaki
Türkiye, ayrıca, dünyanın sigara tüketim artış hızı en yüksek ÜBıesl
olmak Bzelllğlne de sahiptir. Bu yükseklik, yılbk ortalama nüfus artışına
ek olarak, şehirleşme, eğ ltm de gehşme. toplumsal ve aile İçi İlişkilerde­
ki farklılaşma ile kadınların sigara İçme abşkanlklarının yaygınlaşması gı-

(5 5 l Süreyya Yücel Ö z d e n in sem pozyum açıtş konuşm alından Türlüye Tütüncülüğü ve

G ric ce ğ ) Sem p ozyu m u 1 2-13-14 K a im 1986. Tokat

677
tx sosyal ve kültürel bartalum değişmelerden kaynaklanmaktadır.
ABD'nın dış ticarette uygulackğı devlet politikası, tütün v e sigara ala­
nında da çok etkindir. Çokuluslu şirketler*! ülkelere sızmasından sonra,
konu devlet düzeyinde ele alınmakta ve-karşılıklı İlişkilerin düzenlenme­
sinde. sigara dışsat»nı pazarlık konusu yapılmaktadır.
Japonya. ABD 'den sonra dünyanın ikinci büyük sigara üretim ve İh­
racatçısı ülkedir. Amerlkan-Blend v e Ingâlz Vlrglnya tip sigara üreten
güçlü be monopolü vardır. Geçen yıllarda. Japonya da çok uluslu yapen-
cılardan sigara dışalımı başlatmışı*. Yer* endüstnyl koruyucu yüksek
gümrükle girişilen uygulama, giderek A B D İstekleri doğrultusunda vergi­
nin düşürülmesiyle gelişerek sürdü.
Örneklerde İzlenmiştir kİ. yabancı içim zevki ve tütünlere kaptırı­
lan pazar alan ve değerlerinin yeniden kazanılması, olanak dışıdır.
Yakın günlerde bu ülke de. sigara tüketiminin tümünü, sert Içlmll si­
garalar ve Vlrgınya ile Burtey tütünlerde kaptıracaktır Zira, kaçak girişi,
dışalan ve ortak yapvn. birbirini bütünleyerek İzleyen kombinezonlardır.
O zaman ne olur?
Türkiye'de tütün tarm ı tümüyle durur. Çünkü İç pazar kullanımı brüt
120-130 milyon kg.lık miktar devreden çıkar. Bu eksime, dışsatıma m u­
hatap 70-80 milyon kg.ında üretimini yok eder. Zira bugün ülkemizde
tütün tarımı, üretm e aç* alanlar*! % 1 3-14'ün de sürdürülmektedir. Bu
alanlar büyük çoğunluğuyla, salt tütün tanmyla değerieneMen toprak-
larckr. Tütünden başka bir tarım türüne yaramayacaklan İçin, bir bölümün­
de rantabtlttenın düşmesi, sonraki kısmının da üretim dışı kalmasına yol
açacaktır. Bu oluşumda htçb* destek, üretimi ayakta tutamaz. Zira paha­
lı üretim, yüksek fiyat doğurur. Rakp ülkeler*! dünya şark tipi pazannda
düşük fiyatlarla pay büyütmelen İşten değidlr.
Bu İtibarla Türkiye'de tütüncülük sona erecektir.
Tanmın durması:
Köyden kente, kitlesel akımı hızlandıracak, bu olay aile parçalanmla-
rına. İşsizliğin büyük ölçüde artmasına, aslında ucuz olan emeğin, daha
da ucuzlamasvva. düşen gel* yer* sosyal bunalım, olay v e patlamalara
yol açacaktır.
Tütün İşleme, bakım v e fabrkasyonu İle pazarlama çakşanlan da eko-
nomHernde bu etkileşimin ağ* baskısını duyacaklardır.
Bu yoldan genel ekonomiye katkılı 200-250 bin hektar arazinin yak­
laş* 150-200 bin hektarlık bölümü üretiminden dışlanacak. Hlçb* tarm
türü İle değerlenemeyeceğl İçin genel ekonomi, üreteceği hasiadan
yoksun kalacaktır.
Yukanda belirttiğimiz trilyonluk parann asıl sahibiyken, onu
başkalarına verip, küçük bir İmtiyaz bedeli ya da basit bir bandrol

678
ücretiyle yetinmekten fite, ne *nUm U şır? Boylece devlet bütçesinin
g e l» bölümünün oluşmasında, bu kapsamlı pazam katkısı gözden çıka­
rtmış olmaktadır. Bunun, kapitülasyon Örneği reji şirketi rejiminden farkı
nedir?
Harmanlan oluşturacak vlrglnya ve burleye dOvlz ödenecektir. Dün­
yanın en nefis ve İnsan sağlığına zaran en az tütünlerini, doğal ayncalfc-
la üretmek şanseva sahipken, tüketimimize, buna ters yapıda sigara sun­
manın görünürdeki bedeli, kendi tütünlerimizin ününü karartmaktan ote
ne anlam taş». Bu aldanmak ve aldatmak değilse nedir?
Tütün dış satımından yılda sağlanan 200-IS O milyon dolarhk döviz
glrckslnden yoksun kalınacaktır.(56)
1986 yılında Tekel İşletmeleri Genel Müdürü Süreyya Yücel Ö zden-İn
Türk Tütüncülüğü v e Tekel işletmeleriyle İlgili olarak ortaya koyduğu bu
gerçekler ardndan. Türk tarımıyla birlikte Ttrk tütüncülüğünün v e Tekel
İdaresi'nln başına gelenler, ozelleşfirmeler. kotalar. Gümrük Tar/elerl Ti­
caret Genel Anlaşması (G A TT) ve daha sonra Dünya Ticaret örgütü. ABD
ve AB İle yapılan uluslararası anlaşmalar. IMF ve Dünya Bankası nın.
OfcCD'nln doğrudan müdahaleleri ve üreticinin v e Türk tanmının İçme
düştüğü perişanlık ve çiftçinin sadakaya dönüşen yabancı fonlarm des­
teğine muhtaç hale gehşl. 72 milyon insanrı gıda güvenliğim hiçe sayan
uygıiamalara alt bilgiler son kıtabmızda yeralacak.
Bu noktada tekrar 1980*11 yıllara geri dönerek. 24 O cak koalisyonu­
nun Türk tanmına İndirdiği darbeler ve bunun sonuçlanna değinelim.

T a r ım S e k t ö r ü n ü n
G S M H 'd a k i P a y ın ın H ız lı D ü $ ü * ü

Istfcrar poktkaları uygulamaları serbest piyasa ekonomisi kurallarına

geçişi amaçlarken, tarım sektörünün henüz piyasa ekonomisi kıratlarım
(56: TU*Unun E k o n o m ik ö n e m i N e y d ir
Tarım sal s e le n % 3 2 9 lu k bölüm ün ü oluşturan tülün, üretim d eğ e rin in Türkiye'nin
Saynsafl milli hasria idindeki payı 411 dolaylarında b ulu n m a k ta d r. 2 4 5 0 0 0 0 0 hefcta-
n bulunan şenel t a m ı a ra z im in ya k la j* olan 2 5 0 3 0 0 .0 0 0 hektarlık jahada her
yıl tülün üretilm ekte ve ortalama 2 0 0 m ilyo n k j ürün alınmaktadır. G enel nüfusun
!*>4'üne yaklayan bir e kia kitlesi tarafından üret m i y a p ım a k ta . ta rım İle uğrasan
5 0 0 0 0 0 ekici a ı.e sn e la veten tasıma, pazarlam a, endüstri v e ticaret sa (halam da ça­
lışanlarla b itik te 2 .9 -3 m ly o n kişiye istihdam ve s ^ S m olanağı sa ğ ü vra kta d r. Türki­
ye 'n in şe n e l ihracatında % 3 1 ü k bir payı olan tütün, basta A m e n k a Birlesk Devletten.
Batı A lm a n y a v e [a ponya olm a k ü zere A m e r* a . A v ru p a . A/rfca v e A sya ü fce te m e İh­
raç e d m e k te d ir. G ö rü ld ü ğ ü s * » Tü rkiye , tütünün iaren v e sanayi sektöründe old u ğ u
kadar, e konom isinde d e so n derece ö n e m i bir ye r tuttuğu nadir ülkelerden biridir
Mustafa G ü r. T ü tü n Eksperi. T ü tü n v e Sisara İsiet m elen Müessesesi M ü d ü r Yardımcısı.
Türkiye Tü tün cü lü ğ ü v e G eleceği S e m p o zy u m u . 1 2 -1 3 -1 4 K asım 1986. Tokat.

679
içinde çalışabilecek b r yapıda olmaması bir yandan bitkisel üretim, di­
ğer yandan hayvancıbk yönünden söz konusu olumsuz gelişmeleri ha­
zırlamışı*
1980 ve sonrasında uygulanan genel ekonomi v e tarma yönelik po ­
litikaların. tarmsal yapı değişikliğim sağlayabilecek nitelikte politikalar
olmadığıdır. Bunlar genelde kısa sûre* ve yapı değişikliğine yol açmaya­
cak özellikler taşıyan politikalar olmuşlardır.
Nlsbl gelir değişmelen ve tarımda yapısal ilişkilerle ilgili olarak yapı­
lan incelemeler de. 1980 sonrası donemde izlenen polltikalann. tarımın
sorunlarma çözüm getirmediği, dolayısıyla tanmın istenilen gelişmeleri
göstermediğini vurgulamaktadır. Nitekim, tanmda çalışan başavı nlsbl
gekrin bu donemde giderek azalması, üretici sektörler açısndan bolüşü-
münün tarım aleyhne gekştığint göstermektedir. Ayrıca iç ticaret hadle­
ri yoluyla tarımdan tanm-dışı sektörlere aktardan kaynağın ulaştığı düzey,
günümüzde tarımı daha fazla devlet desteğine gereksinme gösteren bir
duruma getirmiş bulunmaktadır.(57)
Türk ekonomistin temel unsısu olan tanm. ancak 1980 lı yıllardan iti­
baren on ce llğ t sanayi sektörüne kayması sonucu, ekonomideki göreli öne­
mi azalmış». Bununla btrtkte. ulusal gelirinizin yaklaş* % l 5'l ve tsttıda-
m rı %45'ınl oluşt»m ası nedeniyle tarm sektörü, ekonomik olduğu kadar
sosyal sektör özelliği de taşmaktadr. Diğer taraftan temel ihtiyaç maddele-
rlnrı üretildiği bir sektör o lm astrı yanı sıra, diğer sektörlere ham madde te­
mini. tüketm harcamaları ve ihracattaki payı, sektörün sosyo-ekonomk açı­
dan sahp olduğu önem yerini korumaktackr.
Türkiye'de tanm sektörü büyük bir potansiyele sahip
olup, ülke kalktmasına değiş* yolardan katkı yapmak­
tadır. Ü k e nüfusunun zorunlu gıda maddeleri fıtıyacını
karşılaması, sanayi sektörüne ham madde sağlaması, sa­
nayi ürünlerine talep yaratması, ulusal gelir ve d şsatm a
katMarıyta büyük öneme sahptir.
GSM H'da 1923-1924 ytllannda cad faktör Ayada
nyta H 4 3 pay alırken. 1939 ydında % 4 0 a , 197011 yd-
larda % 36 lara, 1980 de %25'e. 1990 da % l 6 y a ve
l997'de %13.4'e kadar düşmüştür. Tanmın milli gelir
ıçrndekı payında, tanm alt sektörlerinden olan bitkisel
üretimin payı % 57. hayvansal ürünlerin payı % 34. su
ürünlerinin payı % 2 .9 ve orman ürünlerinin payı
% 5 .8 'd ». Gelişmiş ülkelerde İse bitkisel üretm payı %30.
hayvancılık ürünlerinin payı %70'ler civanndackr

|S7) A .İlkin Baray. Tem el trgu n . *1980 S on ra » D enem de Türkiye'nin Tanm val Tapum da
O n a y a Çfcan Değişmeler*. Fnednch Ebert Vak/ı. 1990. *.107.

680
 Ta n ın d a Potansiyel Ç o k D eğerlendirm e Yok
Tarım üretimini Desteklemeli) A dı Altında
Yılda 14.2 M ily a r Dolar
Küçük Çiftçilere Değil
Bfiyllk İşletmelere »e Girdi Veren Kuruluşlara ödeniyor

Sistemden kaynaklanan sorunlar, tarıma aktarılan kaynaklarn tama­

mının çiftçi eline geçmesini engellemektedir. Tanma yapılan toplam
transferleri İncelediğimizde, alım yapan kamu kuruluşlannın görev zarar-
lan ve sermaye grlşlennl de içerdiği görülmektedir. Çiftçi eline geçme­
yen bu tutarın, tarıma yapian destek olarak değerlendirilmesi yanftıcı ol­
makta. destekleme miktarlarını yapay olarak yükseltmektedir. (58)

T ü rk iy e 'd e U y g u la n a n P o p ü lis t Ta rım Pottttkalan ve S o n u ç la n

Türkiye'de diğer ülkelerde olduğu gtol b* yasa ie beterlenmiş tarm

politikası uygulaması yoktur. Her siyasi parti kendi parti programlan he­
definde bir politika uygulama gayreti içindedir. Ancak aynı parti döne­
minde bile farklı bankalar, farkk polıtfcalar uygvJamışlardır. Ta rm poMtl-
kalan ve politika araçların»! belirlenmesinde çeşitte faktörler etkili olabil­
mektedir. Tarım politikaları ve politika araçlarının belirlenmesinde çeşitli
faktörler etkili olabtmektedlr. Ta rm sektörünün çoğunluğunu oluşturan
küçük işletmelerin ekonom* güçleri bulunmamaktad». Gerçekte girdi
sübvanslyonlan küçük üreticiye bir katkı sağlamamaktadır. Sübvanse
edlmesl İstenen tohumun toplam maliyet İçindeki payı %8. gübrenin pa­
yı %15'ln altındadır. Yani devlet tüm tohım u ve gübreyi sübvanse etse
dahi üreticinin m aiyet düşüşü en fazla % 18 olacaktır. Bu desteklerden iş­
letmelerin çoğunluğunu oluşturan küçük İşletmelerden ziyade büyük iş­
letmeler ve girdi veren kuruluşlar yararlanmaktadır. Türkiye'de destekle­
m e kapsamındaki tüm ürünlerde sorunlar yaşanmaktadır. Buğday, yağlı
tohumlu bitkiler, yem bitkileri, hayvansal ürünler ve p a m u k » maiyet
yüksekliği: şeker pancarı, tütün, fındık, çekirdeksiz kıvu üzüm ve çayda
üretim fazlalığı yaşanırken, destekleme kapsamında olmayan meyve ve
sebze alt sektöründe farklı problemler yaşanmaktadır.
Türkiye son yirmi yılda kaynak varlığını dikkate almadaa sadece
transfer içeren dağılım politikalarını tere*! etmiştir. Poltlkalarn uygulan­
ması Içm zaten yetersiz olan bütçeden kaynak ayrılmadığı İçin tanmsal
destek harcamaları Ziraat Bankası kaynaklanndan karşılanmış ve (inansal
kesimde artan oranda problemlere neden olmuştur. Bunun sonuçlan.
Uluslararası Para Fonu'na verilen niyet mektubunda ağırlıklı olarak yer al-
<58)0 P T.8 Be} Y.llık PlaA ö ı d Ihtlsaı K a m y o n lU p a u 2000.'

681
mıştır. Türkiye zamana yayabileceği poktıka değışlkkklerlnl amk çok da­
ha hızlı gerçekleştirmek zorundadır. Ancak sektörde politfca dengelern-
dekl ark değişiklik, arz esnekliğinin diğer sektörlere oranla daha düşük
olması nedeniyle, daha sonra çözülemeyecek problemlere neden olabi­
leceğe Içm konuya çok yönlü yaklaşılması ger ekmek ted* *.
Diğer yandan, fiyat desteklen, fark ödemeleri, sınır müdahaleleri, gır-
d sübvanslyonlan ve sübvansiyonlu kredi gibi ekonominin diğer kesim­
lerinden tarımsal üreticilere varlık ve gelir trasferl İçeren polltıkalann İse
poktık getirilen kısa zamanda alınmakta, fakat tercih ecfclen araca göre
sektöre yapılan trasferln tüketici ve bütçeye yükü taşınmaz seviyelere
ulaşabilmektedir.

Bitmeyen Sorunlar Sorunlar...

• Ülkemizde tarmsal destekleme polltlkalannın en Önemli aracı olan
fiyat müdahaleleri, üretimin piyasa koşullarına uygun gelişimini engelle­
miş. gelir dağılımını bozmuş, bazı ürünlerde değerlendirilmeyen ürün
stokları oluşurken, bazı ürünlerde yetersiz üretime yol açmıştır. Genel bir
yaklaşımla, politika araçlan te hedeflenen amaçların uyumlu olması ge-
rekmektedr. Ancak temel pohtlka uygulamalarında: herhangi ürünlenn-
destekleneceğı. uygulamaların nasıl gerçekleştirileceği, fiyatlar gt>l uy­
gulamaya yönekk beleşiz İlkler, karar alma sürecinde çiftçiyi olumsuz ola­
rak etkilemekte ve destekleme polltlkalannın yönlendirici özeliğini
zayıflatmaktadır.
• Verilen desteklerden küçük İşletmeler ve verimin düşük olduğu
bölgeler yeterince yararlanamamaktadır. İşletme yapısı ve koşalardan
kaynaklanan soruıiar. yapısal problemler, bilgi akışının yetersizliği, eği­
tim düzeyi, koordinasyon ekskkğı gibi nedenlerin yanı s»a. çiftçi örgüt­
lenmesindeki yetersizliklerden kaynaklanan sorunlar nedeniyle, destekle­
rin ad i dağılımı ve etkinkğl azalmaktadır.
•Türkiye'de bugüne kadar uygulanan tarımsal destekleme politikala­
rı: tarımsal üretimin ve venmln artırılması ve üreticiye belirli bir gelirin
sağlanması açısından birçok bakımdan etkili olm uştu. Ancak yanlış ve
amaç dışı uygulamalar marjinal verimlilikteki işletmelerin varlığını devam
ettirmeler ne. dolayısıyla belli bir nüfusun marjinal verimlilikte ve as­
gari geçim düzeyinde varlığını sürdürmesini sağlamış, bu İse tarım­
sal yapının bozulmasına neden olmuştur.
•Tarımsal destekleme politikalarının belirlenmesinde, ülkemizde kar-
maşfc bir Örgütlenme yapısı dolayısıyla çoğunlukla ekonomik rastyonel-
lıkten uzak olan siyasi tercihler etkili olmaktadır, özellikle İşletme bazın­
da tarımsal yapının iyileştirilmesine yönelik İyi organze edilmiş ve ku-

682
rumsal nitelikteki önlemlerin alınmadığı gözlenmektedir.
• Tarımsal destekleme poktfcalannın. amaçları doğrultusunda uygu­
lanmaması nedeniyle üretim yapısının bozıiduğu. bazı ürünlerde üretim
açığı meydana gelirken, bazı ürünlerde ise İstenmeyen stokların oluşma­
sı. dolayısıyla devlete ilave bir finansman yükü geldiği ve uluslararası ti­
caretimizin desteklenme politikalarından olumsuz yönde etkilendiği g ö z­
lenmiştir. Türkiye’nin bugün tanmda kendi kendine yeterli bir ülke
olduğu tartışılır duruma gelmiştir, özellikle hayvansal ürün üretim ve
tüketimi yetersiz seviyelerdedir.
• Girdi desteklerinden İstenen sonuç alınamamıştır. Girdi fiyatları­
n a ürün fiyatına göre daha hızlı artışı, üreticinin satın alma gücünün azal­
masına yol açmtştr.
•Sektörde yer alan kamu kurum larnn sayıca fazlalığı. yetkUerin da­
ğınık olması ve bina ek olarak kuruluşlar arası koordinasyon eksikliği,
uygulamaların etkinliğini azaltmakta, hlzmederln bir bütünlük İçkide
sunulmasını engellemektedir.
• Destekleme politikalarında tarımın alt sektörleri inbariyie denge ku­
rulamamış. bitkisel üretm sektörü öncelikle desteklenmiş ve hayvancık
sektörü İhmal eddmlştv. Uygulanan politikalar nedeniyle, mera ve otlak­
lar bitkisel üretime kaydınlmış ve denge bozulmuşu*. Boylece doğal
kaynakların yanlış kullanım ve israfı yaranda hayvandık sektörü de
olumsuz olarak etkilenmiştir. Gelişmiş ülkelerde tarım sektörü geliri İçin­
de. hayvancılık sektörü gekrl %701er civarında pay alırken. Türkiye'de bu
oran %27'ler civanndadr.
• Hayvancılık sektöründe yaşanan darboğaz yüksek maliyetlerden
kaynaklanan fiyatlara da etkisiyle İç ve dış pazarda üreticiyi ve tüketiciyi
zorlamaktadr.
•Tanm sektöründe, yapısal özellikleri nedeniyle sermaye birlkıminm
az ve yetersiz, sermaye dönüşüm hızının düşük olması ve u zra süreçte
gerçekleşmesi bu sektörde yatmm lan engelleyici rol oynamaktadır

" K a m u n u n d e v r e d e n ç ık a r a k ö r g ü t s ü z k ö y l ü İle
s e r m a y e y i k a r ş ı k a rş ıy a b ır a k m a s ı."
Şeflh O m i k ( S 9 )

1980 sonrası İthal fcamecl politikalardan neoliberal düzene geçiş. 24

Ocak 1980 kararianyia biçimlenmişti. Bu genel çerçevenin tanma yansı­
ması: destekleme kapsamının daraltılması, tanmsal ürün fiyatlarının has­
la n m a s ı. İç ticaret hacferaln keskin bir şekilde tanmın a le y h le dönme-

iSO; {M/ngralU.- Şenli Çzhm ık’m 'ö z M Uononfel ve TûrVlyenm Sobesi

M jccioh ve SoruçU/ı*. bajlıklı mak^leilrtclen ieOVnıjt» Teori tklm 2005.

683
sİ ve sektöre! özelleştirmeler»» v u g u n ve talan sürecini yansıtması İle
kendisini göstermiştir.
24 O cak kararlamın uygulandığı 1980 lı yıllar, İç ticaret hadleri.
1976-1979 yıllan 100 kabti edickğınde. 1988 yılında % 5 3 'e düşmüş,
başka bir İfadeyle % 4 7 tarm aleyhine donmuştur. 1929 Dünya btiıranı
ve onu izleyen donemde aynı oranın % 2 7 olması dönemin tarıma olan
etkisini bütün açıkhğıyta ortaya koymaktadır.
Söz konusu donem de tarmsaJ kamu yönetiminin "reorganlze" edil­
mesi. sektöre! açıdan yarattığı etkiler bakımından oldukça önemlidir. 8 1
II. 883 İlçe, 80 000'ln üzerinde bucak, köy ve köy altı yerleşmeye sa­
hip: kırsal alan yerleşmeleri parçalı, tanm sektörünün, sosyo ekonomik
yönden oldukça önemli olan Türkiye'de çağdaş ve rasyonel olarak yöne­
tilebilmesi. etkm b* tarımsal kamu yönetimiyle olanaklıda
1985 reorganlzAsyonu ile Bakanlığın Ziraat İşlen. Zirai Mücadele.
Hayvancıbğı Gekştırme. Gıda İşleri. Veteriner İşleri. Su Ürünleri Genel
Müdürlükleri kaldırılmıştır. Tarımsal altyapı alaranda önemli işlevleri olan
Toprak-Su Genel Müdürlüğü de kald»ılarak. Yol-Su-Elektrfc Genel M ü­
dürlüğü ile btrleştlnlmlştlr.
Yeni yapısında merkezde ana hizmet, danışma ve denetim, yardım­
cı hizmet, ilgili ve bağlı birimler ile taşra teşkilatlıdan oluşan Bakanağın,
uzman birimlerin kapatılması ve çeşit! yapdar İçinde dağıtılmasndan do­
layı. yönetim gücüde önemli aşnımlar ortaya çkmıştır. Bu aşınmaya ko­
şut olarak. Türkiye'deki kamu örgütlenmesinin diğer blrlmlen de tanm
yönetiminde sOz sahibi olmuşlar, görevler ve yetkiler çeşit! kurutuşlar
arasında (Bakanlar Kurulu. Yüksek Planlama Kurulu. Para Kredi v e Koor­
dinasyon Kurulu. Tarım ve Koylşlen Bakanlığı. Sanayi ve Ticaret Bakanlı­
ğı. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı. Devlet Bakanlıkları. Devlet Planla-
ma-HazIne-Dış Ticaret Müsteşarlıkları. Merkez Bankası. Ziraat Bankası...)
dağıtılmıştır. Bu dağıtımda yeterince net belirlenemeyen görevler yetki
çatışmasını da beraberinde getirmiş, bu yapının üzerine eklenen eşgü­
düm yetersizliği ise tanm yönetiminin etkisizliğini perçınlemtştlr.
Süreç. Ta rm ve Köyışlerl Bakanlığı'nı sektörü yöneten yapıdan gide­
rek uzaklaştırmış, mühendis İle kOytünün. başka bir deyişle bdgl ile top­
rağın İlişkisi kesilmiştir. Ardından gelen özelleştirmeler de sektörün ya­
bancı sermayeye açılması sürecinde Tanm Bakanlığı'nın adeta devre dışı
bakılmasıyla, çokuluslu sermaye İe köylü, kuralsız piyasa koşullarında
karşı karşıya bırakılmıştır.
Ö zünde spekülatif nitelik! ve reel yat»ım davranışlarından uzak, ül­
ke ekonomisinin rantı yer tipi girişimlerle etkilendiği ve yüksek faiz oran­
ları ile kendisini gösteren donemde, tarım sektörü önem ! ölçüde olum­
suz etkilenmiştir.

684
 Tarımda özelleştirmelerin Sonucu Yabancı Sermaye Egemenliği

Tarmsal KIT'lerin özelleştirilmesi de. emek-sermaye ve bu bağlamda

tarımsal üretim yapılan üzerine etkilen bakımından oldukça önemlidir. Bu
çerçevede Türkiye'de 1983 yılında başlatılan çakşmatar kapsamında, ön-
celkle 233 sayılı KHK iKamn Hükmünde Kararname) İle KIT'ler. Iktisacl
Devlet Teşekkülü ve Kamu İktisadı Kıruluşlan olarak fclye ayrılmış, teşeb­
büs kızma yetkisi yasamadan yürütmeye devredilmiş, tasfiye-devlr-satış
yetkisi Ekonomik işler Yüksek Koordinasyon Kurulu na tanınmıştır.
1985 yılında Dünya Bankası desteğiyle hazrlanan 'Özelleştirme ana Pla­
nı" sonrasında. 1986 yılında 3291 sayılı Kamu İktisadı Teşebbüslerinin
Özelleştirtmesi Hakkında K anızı çakır ilmiştır.
Hazzlanan "öze le ştirm e A n a Planı". Türkiye'de ozlleştlrllecek
KIT'leri belrteyerek bir öncel* sıralaması yapmaktadır. Bu Plan da art ge­
çen tarımsal KIT'lerden YEM SAN (Yem Sanayii AŞ) ve Tİ GEM (Tanm İş­
letmeleri Genel Müdürlüğü) birinci. EBK (Et ve Balık llrürterl AŞ). Ç A Y -
KUR (Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü). TÛGSAŞ (Türkiye Gübre Sanayi
AŞ) ve TŞf A Ş (Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ) kinci. T M O (Toprak Mahsul­
leri Ofisi Genel Müdürlüğü) ve TZ D K (Türkiye Zirai D onatm Kurumu) İse
üçüncü derecede öncelikle özelleştirilecek KIT'ler grubundadırlar. Türki­
ye Özelleştirme uygulamaları, yukarıda belirtilen sıralamaya uyarlık gös­
termemektedir. Aşağıda açıklanacağı üzere, tarımsal KtT Ierdenbaziarı
'sırasmdan Önce" özeleştlrilmlş. bazıları ise halen özelleştirme protfö-
yünde bulunmaktadır.
Tarımsal özelleştirmeler, üretici örgütlülüğünün niteliksel olarak ye­
tersiz. pazarlama kanallarının sağlıksız olduğu Türkiye kırsal yapısında:
birçok alt sektörde benzer sonuçlar üretmiştir. Bu çerçevede, kamunun
ç*tı (et-süt vb) pazanndan ayrılması sonrasztda genellikle yeril ortaklı
çokuluslu şzketler piyasaya girmekte, piyasanın paylaşımı ile rekabete
kapak yapılar doğmakta, bu ortamda gerileyen ham madde fiyattan ne­
deniyle üretici gelirleri azalmakta, tarmsal üretim yapılan zaytfamakta
ve süreç içerisinde, sonunda yerli ortağın da ayrılması ile sektör yabancı-
laşmaktadır.1 6 0 )

(6 0 ) Öze lleştirm e nin « İt sektöre! etklenrun ncelenebıtm esi b a k r ım d a n Süt En d üstri­

si K uru m u (S EK ) Özelleştirm esi u y g u n bir o m e k o la y nıteliğindedü.
1992 yılında a ln a n o z e k e ştrm e karan sonrasında SEK'm 32 süt v e süt m am ulleri iş­
letm esinin ta m a m ı 1 9 9 3 -1 9 9 6 yıllan a ra sn d a özelleştirilerek 6 9 .6 1 9 .7 5 9 D olar o z d -
leştvm e gelin elde edilmiştir. SEK ö z e leştirm esin d e işletmeleri s a m alanlar. 19 işlet­
m e yi kapatm ışlardır. K ın la r arasında. Tü rkiye ’n in en ço k süt ürete n b ölgeleri olan Es­
kişehir v e Bu rd ur işletmeleri d e vardır, it k e n bu işletm elerden yalnızca 13 u Caalyet-
lerinl sürdürm ektedirler. O ze lle ş trm e öncesi süt v e süt ürünleri üreten d ü ze y i olan
6 2 .7 7 6 ton/yıl. özeleştirm e sonrası 25.65 0 to n /y ıla gerilemiştir.

685
 Ozal'lt yılların tanm sektöründe doğurduğu tahribatın bir diğer başlı­
ğı. tarımsal desteklemelere İlişkindir.
Dünya ülkelerinin hemen tümünde, tarım alanına kamusal müdaha­
lede bulunulmakta ve sektör çeşit» biçimlerde desteklenmektedir. Tüm
bu değişir destekleme modelleri, amaç konusunda ortaklaşmaktadırlar:
Tanmsai üretimin sürekliliğini sağlayarak ülkenin gıda güevenliğnl koru
mak. tanm üreticilerinin ve tüketiciler» yaşam düzeylerini yükseltmek,
sektör üretiminin ulusal ekonomiye katkı oluşturması ve dış ticarette re­
kabet üstünlüğü ekle etmesi amaona ulaşmak. Türkiye'de uz t » yıllardan
beri en yaygın olarak başvurulan destekleme aracı, pazar fiyatı destekle
meleriydi. Bu yöntemde hükümetler, hangi ürünleri hangi fiyattan s a t»
alacağını belirleyerek a»m yapacak kuruluşu görevlendirmekteydiler.
1980 lı yıllardan itibaren 15 yıl süreyle etki gösteren özai'lı yıllarda,
yukarıda özellenmeye çalışıldığı üzere-, "neollberallzm' çerçevesinde pi­
yasaya teslim edilen ve destek düzeyi giderek azaltılan tanm sektörü,
yaşanılan özelleştirmeler sonrası üretken yapısını yitirmiş ve sektör,
I990'lı yılların ortalarından İtibaren yaşayacağı 10 yıllık çöküş süre­

SEK 'in o z e lle }tım ıe s ın n a rdından, boşaltılan k a m u alanı, çokuluslu sirkede» »e on lar­
la ortakUı kuran v e ya ku m la yan ye r* * se rm a ye tarafından d oldu ru lm uştu r. İzleyen sü­
reçte. küçük firm aaı. büyük se rm a ye gru p la n , tarafından s a tn alınarak bun y e le m e ka­
tılm ışlardır S on aşam ada ise. y e ri ortağın çekilm esi ile piyasa y a b a n a ortağa kalmak-
ta d r. Kısaca çe rçe vesi çizilen g ıda alazımda yabancılaşm a, markalar k o n u s a ld a daha
d a bekrgm olm aktad r Bugün tüketiciye sunulan v e g e çm iş le otta b ü yi* kiktek i yeril
se rm a ye ye ait olan birçok süt v e y o ğ u rt m arkasının m ülkiyeti. Ç U Ş (Ç o k Uluslu Şırket-
leO’lara ait bulunm aktadır. Bu noktada, süt sektörü OzeHesrıtmesı ana baslıklanyia in ­
cele n d iğ in de . su gelişm elerin altm m ç ızim e s in d e yarar görü lm e kte d ir:
• Ö n c e l* !e SEK isletmelerini s a m alanlar, ke n di firma çıkartan uyarınca, ç o ğ u zam an
içindeki makinesi, arsası v b için sat m ald* lan isletmeleri kapatmışlar, bazı iabnkalarn
içindeki makineleri söküp götürm üşlerdir.
- Kapanan süt isletm e tesisleri, üreticinin süt pazarlam ası Sorununu d o ğ u rm u ş , bu o r ­
tam da. ülkede yaşanan yüksek enflasyon olgusuna karsın, süt fiyatları sürek* baskdan-
m ısdr. K aym akam ların başkanlığında k ın d a n "K öyle re H izm e t G ö tü rm e Bırlıklerl'nin
e n ön e m * işlevlerinden birisi, sü t to plam a ha lin e ge lm iş* » •
- Süreç, sütün Tü rk iye köylüsünde rekabete kapak ortam larda u cuz fiyatlarla s a m a ko­
m ası. buna karşılık pastörize süt v e y o ğ ı r d m kent* tüketiciye pahak fiyatlarla sarsm a­
sı s o n u c ın u d o ğ u rm u ştu r. A ra da ki fark İse. süt alt sektöründe faaliyet g österen yer*
v e yabancı ö ze l sektör kârı n ite lğ in e dön üşm e kte d ir.
Tü rk iye süt v e süt ürünleri p azannın parasal b üyüklüğü n ün 10 m ilyar d olar d ü ze yle ­
rinde olm ası. Tü rkiye 'd e ki büyü* süperm arketlerin to plam e ro s u içindeki payının da
% I 0 a v anoda bulunm ası, p iy a s a n » o n e m m ortaya koymaktackr.
S ü t. e t. hububat, tü tün g ib i geleneksel tarımsal h a m m a d d e le r v e bunların islenm e­
sinden elde e d le n ijlenrm s ürünler pazarındaki yabanctfaşmanın. özelleştirm elerin ya -
p ık k ğ ı v e y a u zu n süredk planlandığı v e y a k n ge le ce k te gerçekleştirileceği bildirilen
alanlarda hızla a rtm ası, y ık a n d a özetlenen d iğ e r e tk ie r ile birlikte, ülke ta n m sektö­
ründe v e kırsal yaşam ında o lu m su z sonuçlar d o ğ u ım a k ta d r.

*86
cinin eşiğine gelmiştir. Kuşkusuz I990'lı yılların İkinci yarısı. Özellikle
1999 yılı sonundan İtibaren kesintisiz süren dış eksenli politika belirleme
süreci, ayrıca ve özel bir değerlencfcrmeyı hak ediyor İnceleme alanı dı­
şında tutma durıvnunda olduğumuz bu dönemde tan m sektörü, sos-
yo-ekonom lk unsurlarıyla tam anlamıyla bir "felaket çağı” yaşamış-
nr/y aşamaktadır.
*1980 öncesi donemde hızla makineleşen tanm sektöründe bu g e ­
lişmeyi engelleyen en onemk etkenlerden birisi akaryakıt fiyatları olmuş­
tur. 1980 yılından sonra petrol ürünleri fiyatlarına sıkça yapdan zamlar ta­
nm sektörü Üzerinde olumsuz etkilere yol açmıştır. Örneğin tanmda çok
onemk bir girdi olarak kabul edilen motorinin fiyatı bu donemde 8 kat ar­
tış göstermiştir. Kuşkusuz bu gelişmede izlenen döviz kuru polıtfcasının
önemli bir etkisi bulunmaktadır.
1980 yılına kadar sübvanse edilen güm re fiyatları ham madde ve
dünya fiyatlarının da artması nedeniyle serbest bırakılmış ve büyük artış­
lara sahne olmuştur. 1986 yılında 240 milyar TL ve 1987 yılında 300 mil­
yar TL'lık sübvansiyonlara karşın finansal sorunlar İçerlsr*dekl tarm İşlet­
meleri gübre tüketimnde kısıtlamalara gitmişlerdir. Nitekim 1980 sonra­
sı donemde bitkisel üretimin artırılmaması ve verimliliğin yükseitlleme-
meslnln temel nedeni olarak gübre fiyat artışları gösterm ektedir.*(61)

YerAİtı Zenginliklerinin YağmalanmASi

TC Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı (10/211-245-198-204)

Esas Numaralı Medts Araştrması Komisyon Raporu bu durumu: "M ev­
cut Ozelleştrme yasası madencilik faaliyetlerinde başarılı olamamıştır.
Özelleştrm e İdaresine devredilen çok sayıda maden işletmesi (KBI. Eti
Gümüş. Eti Bakır. Eti Elektrometalurjı. Eti Krom) yıllardan beri Ozelleştlrı-
lemedikleri ve yeni yatırım yapılmaması nedeniyle daha verimsiz hale
gelmişlerdir." demek suretiyle bu hazin sonu bir anlamda itiraf etmekte­
dir. Aslında bu ıtlrafn bir de görünmeyen yıllara yayılmış çok vahim bir
boyutu vardır kl. o hiç konuşulmaz ve tartışılmaz.
24 Ocak 1980 le başlayan bu süreç, madencilik alanında Türkiye'nin
sanayileşme sürecine çok ciddi bir darbe vurmuştur. Türkiye'nin en bü­
yük ve dünyann sayılı madencilik, metallürjl. kimya ve bankacılık kuru­
mu olan Etlbank ve halka açık anonm şirketler olarak kurulan Çlnkur. KBI.
TKİ gibi kuruluşlar özelleştirme İdaresine devredlm eden Önce, ham
madde, maden kaynaklan açısından bir taraftan talan edilirlerken, diğer
taraftan kamu kıxumlarının yürüttüğü madencilik faaliyetleri bir bir tatil
edilmeye başlanmış». Örneğin, dünyada clva ticaretinin bittiği ıddlasıy-

101) A İlkin Ba>ay. Tem el Crgun. a g - c . ı l O * .

687
la: Konya Clva İşletmesi. Halıkoy Clva İşletmesi, küküıt kaynaklarının bit­
tiği iddiasıyla; Keçfeorlu Kükürt İşletmesi, boksit ve zımpara taşının bitti­
ği ve satılamackğı İddiasıyla; M ias Boksit İşletmesi. Satamıyoruz, astan
yüzünden pahalı diye: Beyşehir Bant İşletmesi, verimsiz kurıiuş yed İyi
değ* satamıyoruz diye; Uludağ Volfram İşletmesi.
ÜÇ aşağı beş yukarı benzer bahaneler; Orhaneli Krom İşletmesi. Ür­
güp Dlatomlt İşletmesi Keban Simli Kurşun İşletmesi. Mt#gul Bakır İşlet­
mesi. Ergani Bakır İşletmesi. Mazıdağı Fosfat İşletmesi Gaziantep Bartt.
Çnkur. Sivas Demir Çelik gibi İşletmeler kapatılmıştır.
Ülkemizin bir madencilik planlaması, stratejfc stok tutma yaklaşımı
maalesef y o k tu . Madenciliğe dayalı sanayiinin ıhtıyaçlannın tedarik
planları stratejileri tespit ecklmemıştlr. Zaten bu sanayide hızb bir çöküş
içine sokulmuştur. Gelişmiş dünyanın üstüne titrediği, elde etme uğruna
savaşlar açarak nehirler dolusu kan akıttığı maden kaynaklarının ülkemiz
İçin taşıdığı anlam ne y a z * kİ en ilkel düzlemde "çıkaralım satalım"
noktasına dönüşmüş bulunmaktadır.
Bu çerçevede son yıllarda siyaset İnanılmaz bir biçimde başta RıoTm -
to olmak üzere. Ingiltere merkezli sömürgeci maden şirketlerin güdümü
altna girmiştir. Küreselleşme adı altnda Türk tarihinin eşine ve benzeri­
ne rastlanmadık bir şekilde. Türkiye topraldan ve onun altnda yatan m a­
den hazneleri Ingiliz şirletlerne teslim eddmektedir. Rio TUıto, Anato-
lla Mlnerals, Rlotur, Anglo A m erkan/New m ont [Bergama altın yatak-
larnı Ingiltere'ye aktarmaktadır). Com lnco, Odyssey Resetırces, Eldo-
rado Gold(62|, KNAUF, Dardanel, Om ya. Geomar... gibi şirketler. A n ­

(6 2 ) Udora d o Gold un üzerinde altm ıştan (azla ruhsal v a r bu ruhsatlardan sadece d ö r­

dünün (K a ym a z. Kışladağ. Ele m çu k u ru Küçüfcdere) kapsadığı alan 4 4 7 k m 2 Eldo rado
G o ld 'u n sa tıp o ld u ğ u m ad e n ruhsatlarına ıkşkm arazilerin tam am ının m ülkiyetini ald ı­
ğ ı m adencilik cam iasında konuşulan bir ko n u olarak dikkat çekiyor.
N edense ya b a n a şeketler ö z e lik le |et ü stle rtm zm b u lun d uğ u topraklarım ızın etrahn-
d a dolaşm ayı b u crvartar d a yerleşm eyi çok seviyorlar! İşte onlardan bci d e 120
k m 2'llk k a ym a z ruhsat a la n . K a ym a z S iv rtv s a r Eskişehir karayolu üzerinde M a h m u d i­
y e k a v ş a ğ İle Sivrihisar a rasrıda ye r alm aktadır.
K aym az ın bir başka ö z e liğ i daha var. K aym a z d ü n y a n n en b üyük v e k a lte t bor <tm-
ka l) kaynakJar-.nın b u lu n d u ğ u Eskişehir/K ukaya kuş uçuşu 4 0 k m c ıv a m d a b u u za k !
ğ a s a h ıp tr G e re k ka ym a z ve gerekse K rk a a y n ı jeotoşk o luşu m ö zelik le rine sa h p tır.
Ş r n d sorulması g e re k e n soru şudur: A c a b a K aym a z d a altın m ı yoksa bor m u v a rd u ?
D uyuurtar bu ruhsatlı a a n tçn d e bor o ld u ğ u yö nündedir Bo r m inerali k e n d im d e n
e n e rj üretlebtien e lem entler içinde »tıe b a şm a 9 2 .7 7 m e g a jıi ya n m a ener jsıy le l i n ­
çi şuada y e r alm aktadır O ğ e r taraftan b o r bilinen en İy i hidrojen taşıyıcısıdır. Bu ne­
denle a-tem atıf enerji kaynağı oiarak kullanılabı hrlığı üzerinde 19501ı yıllardan beri ya ­
pılan çalşm alar. son yıllarda kritik teknoioııler olarak orta y a ç k m a y a başlamış tu. Os-
telfc b u teknolojik u ygulam alarda kuianılan bor ya da bor bileşkelen çe vreyi kirletici
v e İnsan sağlığuvs zarark e m isyo nu o lm a ya n u y g u n v e u cuz m a iy e t i kaynaklardır.

088
kara da. O rdu da. Sinop'ta. Kayserıde. Gümüşhane'de. Artvin'de. Balı­
kesir'de. Tunceli’de. Elazığ'da. Diyarbakır'da. Uşak'ta. Çanakkale'de.
Hakkari’de. Şımak ta. Manisa'da... ulusal kaynaklarımızı kendi mülkleri
haline getrm ektedr.
R lotu adk şvUetn dokümanlar ndan Kazan/lncırlık v e Fethiye köyle­
rini kapsayan 30 krrV'lık bir arazinin atanda 100 metreyi aşktı kalınlıkta
yataklanmış trona cevheri bulunduğu anlaşılmaktadır. Trona cevherinin
yoğunluğu 2.17gr/cm>'tür. Dolayısıyla İm ' tronanın ağrlığı 2 ton 170
kgdır. Kaba bir hesapla 30 knV'llk alanın her metre karesinin aittıda
(100x2 17 ton) 217 ton trona bulunmaktadır. 2 ton trona'dan 1 ton so­
da külü üretildiğini ve ayırım gozetmeksutı I ton soda kütü fiyatını 100
Dolar olarak varsaydığımızda (bu fiyat gerçekte 200 dolara kadar çâmak-
tadr) İm* toprağın altında bulunan trona cevherinden yaklaşık
(217to n /2 -108 ton) soda üretilebilir. Bunun ise asgari pryasa değeri (108
to nx l00 ) 10.800 Dolar etmektedt. bu şartlarda I OOOm* toprağın altın­
da buluıan trona cevhennden 1.000x10.800-10.800.000 Dolarfck soda
külü üretilebilir. (Hesaplamalarda 106 metre olan trona kalınlığı 100 met­
re 200 Dolara kadar çAansoda külü fiyatı 100 Dolar/ton alınmıştır.)
Şimdi s4u durun(!) Ingiliz şirketi kendlsne Im ^de 10.800 Dolar.
l.O O Om 'de 10 8 0 0 0 0 0 Dolar kazandtacak Türk köylüsünün eknde bu­
lunan toprakların, metrekaresne yaklaşık 6 milyon 500 bin Türk lirası (4.S
Doiar). 1.OOOnV ye 4.500 Dolar, yaklaşiı 6.5 milyar Türk Lirası teklif ede­
rek. korumasız kalmış, btakılmış. "Milletin LfencVsı Türk köylüsünü* ap­
tal yerine koymakta, aynı zamanda Türk köylüsüne yerel toplum diyerek
onun milli kimliğini yok etmeye çalışmaktadır. Bu şirketler kendi araların­
da maden sahalannı a lp satarlarken milyonlarca dolar ödemektedirler,
örneğin. Rio Ttoıto Türkiye'de Comlnco adlı şirketti eknde bulunan bir
çinko sahasının sadece altm İşletme hakkına matuf (okıt-venture (mülki­
yet yok) bir ortaklık İçin 6 milyon dolar ödemlşttr.(63)

Türkiye’yi “fU > Ülke” Y*|MC*k Adam Ö z a I'a

Seçmen Darbesi
Ö*al evindeki koltuğuna çökmüş. aiestıe de politikadan
çekileceğim söylemişti: ancak OzaJ taktir adamıydı.

26 Mart 1989 yerel seçim »id e Türkiye'yi 21. yüzyılın flaş ülkesi ya­
pacak adam Özai'ın Anavatan Partisi, oylam ancak %21.75'ınl alabildi.
Yani %36'lardan %201ere düşmüştü. SHP I. parti olurken. DYP 2. parti.
ANAP İse 1 parti olabildi.
Özai'ın 'B u p im d e n bu şey çıkmaz. * dediği SHP I . parti. *£nyip sİ­

(63l M u sıafa Çınlu. H a m Lor olan Küresel M aden Yağması'. 2004. s.558. SS9. 573.

689
linecek.' <*ye alaya aklığı DYP 2. parti olmuştu
Özal evmdekı koltuğuna gökmüş, ailesine de politikadan çekJeceğı-
nı söylemişti: ancak ö za l takt* adamıydı. Yerel seçimlerin iktidarını de­
ğiştirmeyeceğim 1992ye kadar göreve devam edeceği garantiydi. Son-
ras:nda sözde siyasetten çekiecekti. Ancak gözü ve gOnlü Çankaya'day­
dı. Onun bu hesabını bilen eski Başbakan kurt politikacı Demirci'm ise
hesabı başkaydı ve bu hesap hemen işlemeye başladı. Demlrel ve ardın­
dan İnönü erken seçim diye bastırmaya başladılar.
Seçim sonuçları ardından. Almanya'da yayınlanan Dle W elt gazete­
sinde Süleyman Derrarel için esprili bir başlık yeralmıştı.

"Süleyman Paşa yine umut old u."

Siyasete yemden dönüş vizesini almış ve aküsünü
şarj etmiş olarak tam gazla aktif siyasete dönmüştü.

Demırel bu başlıkla dgili olarak gazetecilere verdiği bir yemekte her­

kesi güldüren ilginç bir değerlendirme yapar:
"£eee. gardaşım Ben iki askeri darbe, bir o kadar da darbe girişimi
yaşamış, askerlerle bu kadar içtl-dışlı olmuş bir siyasetçiyim. Artık izin ve­
rin de adımız Süleyman Paşa olsungaaari...'
Her donemin değişmez adamı, yeniden siyaset sahnesinde bilmen
kişiliğiyle yme başroldedir.
Demırel 12 Eylülden sonra yıllarca siyasetten uzak kaldı. Siyaset yap­
ma yasağı bulunduğu için aktif siyaset yapamıyor, ancak verdiği demeç­
lerle Özal hükümetmi topa tutuyordu. 6 Eylül 1987 tanhmde yapılan ha*
oylamasında kılpayı siyasete yemden dönüş vizesini almış ve aküsünü
şarj etmiş olarak tam gazla aktrf siyasete. 24 Eylül 1987 tarihinde DYP
Genel Başkanlığıyla yemden dönmüştü. Seçim sonuçları ardından eski
huyu yine depreşiyor ve şöyle diyor: ~%2I oyda kaldıktan sonra biz g it­
miyoruz diyecek bir iktidar olamaz. Seçimin yenilenmesini meclislere bı­
rakmak yanlıştır. Yani seçimin yenilenmesi olayım seçilecek kişilere bırak­
mak yanlıştır."
Demirel'in derdi, mecliste çoğunluk milletvekiline sahip olan
ANAP'tan erken seçim karan çıkmayacağı üzerineydi. Özal. erken seçim
lafının yarandan bile geçmiyordu.
Ancak Cumhurbaşkanı Evren. 4.4.1969 da muhalefet liderleraıi Çan­
kaya'ya davet etti. Görünen o ki A N A P 'ın gidişatından hoşnut olmayan
askerler ackna erken seçm umudu Evren olabilirdi.
4 Nisanda SHP Genel Başkan Erdal İnönü. Çankaya'ya çıktı ve K.Ev-
ren'e (özetle) şöyle dedi:
'Milli irade iktidar partisi oylarım % 36 dan 21.7S e düşürerek artık
destek vermediğini göstermiştir. HalU yeni bir iktidar aramaktadır. Pahalı-

690
ilk. İşsizlik, devlet yönetimindeki sakat gidiş. yeni blriktidan ve bunu sağ­
lamak için yeni bir genel seçimi zorunlu kıty o r .'
K.Evren: "Seçim için hangi tarihi düşünüyorsunuz.
E.İnönü: "Eylül 1 9 8 9 '
Aynı gvin öğleden sonra DYP Genel Başkanı Süleyman Demeel Çan­
kaya'ya ç*tı. Demlrel'in yazdırdığı tutanağa göre aralannda (özetle) şöy­
le bir konuşma oldu:
SJ>emlrel: " Yerel seçimler dolaytsıyla ülkenin çeşitli köşelerini g e z ­
dim. Birçok yerde fukaralığın gözle görülür hale geldiğini muşahade et­
tim. Halkın ızdıraplannı dinledim ve dile getirdim.
Esasen. %7S enflasyon. %22 işsizlik, çok kötü gelir dağılım .
% 10 0 'leh bulan faiz, yoksulluk sınırındaki milyonlar, sağlık hizmetlerinin
durumu, alın teri, el emeği ve g ö z nurunun karşılığını alamayışı, velhasıl
hayatın çekilmez hale gelişi Mart I989'un simgesidir. İktidarın yerel se­
çimlere giderken; Devlet nüfuzunu. TRTyt. idareyi. Devletin kaynaklannı.
elindeki yerel yönetimleri kullandığını herkes biliyor. İl ve ilçe dağıtılma­
sı da ayn bir keyfiyettir. Bunlar yetmezm iş gibi siyasi iktidar bir de tele­
vizyondan. gazetelerden, meydanlardan tehditler savunmuştur: Benden­
seniz hizmet var. değilseniz yok. ' Devlet anlayışına sığmayan her şey ya ­
pılmıştır. netice ortadadır. Bu seçim sonuçlan halkın hoşnutsuzluğunu
göstermez m İ?"
•(.Evren: 'Seçimin ne zaman yapılmasını istersiniz?'
S.Oemlrel: 'Mayısta.'
ICEvren: 'Erken yetişmez. "
S.Oemlrel: ‘ Ben d e biliyorum. Ancak erken yapılırsa ülkenin yaran­
dadır. Ayrıca seçim Cumhurbaşkanı seçiminden önce yapılmalıdır ki. par­
lamento yenilenmiş olsun. Biz Cumhurbaşkanı nın halk tarafından seçil­
mesine taraftanz."
K .Evren: 'B e n dehalk tarafından seçilmesi t araftanyı m. İki sandık ko­
yularak aynı zamanda yapılamaz m ı?"
Oemırel Evren'ın bu sorusuna ayrıntılı be açıklama getirir ve h a k n
Cumhurbaşkanını kendisine seçtirmek ten im t« a edildiğim söyleyerek,
devamla:
"Türkiye'de re/ime temsili demokrasi demek mümkün değildir. Dün­
y a katılımcı demokrasiye gelmiş, biz ikisinden de kaçıyoruz. Dış gazete­
lerde yazılar yazdırarak bunlan TU T de söylettirerek ne fukaralığı, ne pa­
halılığı ortadan kaldıramayız. N e d e 2 1 .7 5 yok sayabiliriz.'
K.Evren: 'Başbakan ile d e konuşacağım. ‘
Daha sonra K.Evren. T.Ozal la lo görüşme yaptı. Her ikisinde de so-
niar ve cevaplar aynıydı.
K.Evren: 'Erken seçim konusunda ne düşünüyorsunuz?"

691
 T.Özal: 'Biz seçimden kaçmayız, ancak seçim tarihini biz saptayacağız. '
Kısacası T.Özal erken seçimden kaçıyordu. Cumhurbaşkanı nın yapa­
cağı herhangi bir şey ve yetkisi de yoktu. Mevcut parlamenter ve seçm
sistemi böyle işliyordu. Bu görüşmeler sırasında KEvren'ın. T.Özafdan
seçim oncesnde seçim yasasında de ğişik* yapılmasın istemişti. Ona
göre ülke genelinde % I 0 barajı olsun, ama il bazında olmasın.
T.Özal bu teklife yanaşmadı. O na göre: 'Erken seçim koalisyona ne­
den olur. Biz değil hangi parti kazanırsa kazansın, ancak tek parti iktidar
olsun istiyoruz.' demişti.(64)
Takt* uzmanı Turgut özal'ın hesabı şuydu. Eğer erken genel seçml
Cumhurbaşkanlığı sepmmden önceye alacak olursa. Mediste mevcut
çoğunluğunu sağlayamayacaktı ve tabii Cumhurbaşkan olma garantısmi
de yitirecekti.
T.Ö za l bu hesabıyla 9 Kasım 1989 günü tüm halkın oyU/ryEa değil,
kendi mllletveklllednln tercihiyle Çankaya'ya çfcarak Cumhurbaşkanı
olacaktır Gerçekte T.Özal daha önceleri K.Evren e Şöyle bir tekitte tx*xv
muş: 'Cumhurbaşkanlığı seçimine 2.5-3 y i var. Sadece U r kez Anayasayı de­
ğiştirerek görevde bir süre daha kalmanızı sağlayabiliriz.' demiş. Ancak K.Ev-
ren bu tekW reddetrmştl.(65) (2007'de AKP de aynı taktiğe başvuracaktır.)
C.Arcayürek'e göre bu teklif. T.Özal'ın K.Evren kozunu işine geldiği
gibi kullanmasıydı. Nitekim keneksi daha önceleri I987'de Cumhurbaş-
kam'nı hakin seçmesini önermişti. Şimdi I989'da muhalefet de aynı
doğrultuda hareket etmeye hazrdı. Ancak T.Özal son aşamada buna ya-
naşmacb ve bu defa Cumhurbaşkanı olmadan hemen önce K.Evren'I çok
sevdiğim, ancak Anayasa nın yemden seçilmesini engellediğe! söylüyor­
du. Yani Çankaya yolunu açabilmek için K.Evren'I K.Evren'e karşı kullan­
mış tı.(66)
Siyasetin doruklarında bu tartışmalar sürüp giderken. Genefcur-
may'ın AN A P 'ın İslâmî eğf imlere ve İslâmî kadrolaşmaya destek verdiği
konusundaki uyarılarım doğrulayan çok dikkat çekici bir örneği burada
anmakta yarar var.
Konya Selçuk Üniversitesi Rektörü (sonradan A N A P milletvekili)
Halil Cm. özal'a şilt armağan etti. Şildin üzerinde Arapça harflerle: 'Sa­
na İnanmayanlar, seni çekemeyenler kafirdirler.' yazftydı. Bu Kuranı­
kerim'de nazar ayeti olarak bilinen Kelam Sıresı'nin 51. ayetındend! ve
H z.M u h a m m e d için söylenmişti. Bir üniversite Rektörü'nün ö z a l'ı

164) Gerçekte hoalsyon hükümetten Turt sıyan yaşansalda başar* olmuyordu Bu neden­
le askerlerde tek başlı hükümeti her u m a n tercfı etmrşlerdr E.Y.
165) Bu onertyl K Evren C Arcaysjreke söylemiş A.g.e.. i. 171.
166) Derr*el 1969 d a Cırrhnjrbaşkanı m halk se c in d y e bastırmıştı Ancak l 9 9 î t e T.O uı
d d jğ iın d e Derrtrel e Çankaya yolu gorufcjnce. halkın Cumhurbaşkanını seçebileceği aklrta
bile geknem lşu

692
H z.M ıiıam m e d'le eş tutması ve ona inanmayanları kafir ilan etmesi ak­
lın alacağı b* şey değildi; ancak gerçekti, Özal'ın da böyle bir şildi m em ­
nuniyetle kabU etmesi ayn bir gerçekliği ortaya koyuyordu; Din eğitimi
ve siyaset giderek Içlçe girmekte, bu tçtçelğl besleyenler Devletin en üst
mevkilerinde görev yapmaktaydılar. Özal. D e m ird in tanımlamasıyla
kendisine muhalefet rüzgam ı tutmayan bir yer aramaktaydı. Çankaya'ya
çıkmaya az bir süre kalmışken. Muhalefetin böylestne baskısı karşısında
taktik değtştrerek uzlaşma çağnlannda bulunduysa da. muhalefet lider­
lerinden alcbğı yanıtlar Türk Demokrasisi nin son 50 yridan beri iflah ol­
mayan diyalog eksikliğini, kin gütmeyi, koltuk hırsının her şeyin üzerin­
de olduğunu ortaya koyuyordu. Hiçbirinin 'ülkemi sevtyofum ' sözleri sa­
mimi olamazdı.
Aşağıdaki örnekler, yine 12'll darbelerin öncesini çağrıştırmıyor mu?
Dem irci, ö za l İçin: "Bu kadar ayıpla Çankaya'ya da çıksa peşin/
bırakmayız... Kim inle ne konuşulacağı belli olmadan, önüm üzü İlik­
leyip, ö z a Tın huzurun a m ı çıkacağız?
"Seçilirse, tebrik eder m isiniz?" sorusuıa.
"Çankaya’yı İşgal edeni niçin tebrik edeyim ?“ demişti.
Ilımlı bir kişilik, saygın bir akademisyen olarak bilinen Erdal İnönü bi­
le şöyle diyordu: 'Özal'ın tarafsızlığın* kim inanır, onun Cumhurbaşkan­
lığı karışıklıklar ve bunalımlar yaratır. "
ÖzaTa yönelik bu sataşmalardan Erbakan da geri kalmıyordu. Deml-
rel. özal'ın uzlaşma önerisine karşılık: 'Uzlaşalım; kiminle, ne İçin uzlaşı­
lacak?" sözünün ardından bir iki gün sonra Özal 5 Ekim 1989 da
TB M M d e yaptığı konuşmada Muhalefete " Şantaj yapm ayın' dedi ve u z­
laşma önerisini geri çekti.
Özal KOjke çıkma kararında dr
“ 3 a y b a ğ ır ır la r s o n r a s u s a r la r , o r ta lık s ü t
lim a n k e s ilir . ”
T ı r g u t Özal
“ Ç a n k a y a 'd a t a k u n y a s e s l e r i n i d u y m a k
İs t e m e y e n le r k u la k la r ın ı t ık a r la r ."
Itıan Selçuk

özal'ın Cumhurbaşkanlığı na adaylığı netleştfcten sonra Muhalefetin

bunu önlemek İçin; "servet beyanını açıklamasının İstenmesi. Cumhur­
başkanlığı oylaması sırasında Muhalefet mılletveklierl meclisi terk etsin
böylece özal erken seçime gitmek zorunda kalır" gibi çeşltl manevralar
yaptılarsa da bunlardan hiçbir sonuç alınamadı. Özal başından beri aklına
koyduğunu yapmakta çok başanlıydı. Nitekim 20 Ekimde M ecliste C ızn-
hurbaşkanlığı seçimi için turlar başladığnda. Demlrel çok öfkelenecek ve

693
şöyle diyecektir: ‘Keşke Türkiye Cumhurbaşkanı seçimim böyle utanç ve­
rici yoldan yapmasaydı. *
Ozal derken ‘Atatürk büe 334'den ISSİnın oylarıyla Cumhurbaşkanı
seçilmişti.' diyerek kendim savunmak İstediğinde. Demirel: " Yahu Tur­
gut Bey kendini gerçekten Atatürk sanıyor. Yok yok belki de birinci
Atatürk. ”
Ozal'ın Çankaya'ya doğru önlenemeyen yükselişi, g e rg n tartışmalar
ve çekişmelere neden olmaktaydı.
Gazeteci l»ıan Selçuk şOyle diyor: *A dam %36'yia Başbakan olmuş,
% 20’yle neden Cum hurbaşkanı olmasın ? Hem Başbakanlığım içim i­
ze sindirmişiz de, nede n Cum hurbaşkanlığını hazm edem iyoruz. Bir
bardak nane suyu, b ir fincan koyu kahve İçtik mİ, oooh iyi gelir. Üs­
telik Çankaya da şimdiye kadar kimler otuımadı kİ?.. Onlar Çankaya'ya
layık oluyorlar da Cumhurbaşkanlığı m Tontona çok m u görüyorlar? Çan­
kaya da takunya seslerim duymak istemeyenler kulaklarım tıkarlar. "(67)
Gazeteci C.Arcayurek ise: ~ T.Ö Çankaya'ya b a l gibi oturur. 10 yurt­
taştan 8 1 istemiyormuş ne yazar. T .ö şimdiden açıklıyor. '3 a y bağı­
m lar, sonra susarlar, ortalık sütliman kesilir.' dem işti."
O zal'ın adaylığıyla İlgili çok söylenecek şey var. Ancak bu örneklerle
yetinelim ve Mecliste neler olduğuna bakalım. 31 Ekim 1969 da 263 oy
alan Ozal'a Çankaya KoşkU'nUn kapısı açıldı A nt içmek İçin frak giysisi İle
Meclise gelen Ö zal'ı. A N A P lılar ayakta akışlarken. DYP"İller oturuyor.
SHP'lıler ise ayakta, ancak alkışlamıyorlardı. Demire! şöyle diyordu: “Tü r­
kiye'de aslında Cum hurbaşkanı seçilm iyor veya Cum hurbaşkanı ta­
yin edilm iyor. Başbakan ö za l, Cum hurbaşkanı görevi d e uhdesinde
olmak üzere Başbakan olarak Çankaya'ya çıkıyor. “
Ertesi g ün Ö ta l. Demlrel'ln bu tespitini doğrulayarak Inackna: 'Ben
zaten A N A P 'la ilişkimi kesiyor değilim kİ.' diyor.
Türkiye Başbakanı nı Çankaya'ya çıkarmış, aynı zamanda perde arka-
smda parti başkanlığı yapan, aynı zamanda Cumhurbaşkankğı makamını
dolduran bir olayla karşı karşıyadır. Çankaya'nın üç tane başı birden tem­
sil ettiği Cumhuriyet tarihinde hiç vaki olmadı.
9 Kasım I989'da görevi törenle Kenan Evren'den alacak olan Ozal'ın
yerine kimin başbakan olacağı Kasım başmdan itibaren konuşıiurken.
özal yıldırım harekatıyla Yıldırım Akbulut'u Başbakan Han etti; yani özal
Başbakanı da atamıştı. Nitekim hemen sonra yapılan A N A P kongresinde
Akbulut. Genel Başkan seçildi. O ysa Akbulut yerine M esut Yılmaz daha
favori görülüyordu. Demek ki Özal köşkten kumandalı bir "robot* arıyor­
du ve onu buldu. O günkü yorumlar böyleydı.

(67) ilhan Seki*. Cumhuriyet. 25 Temmuz 1989

694
 Demir el. Akbulut Hükümetini "fuzuli hükümet" diye niteleyecek ve
11 Kasımda DYP Tem sidler Meclisi bir bildiri yayınlayacaktır. 'Devlet ve
millet bir siyasi tertip ve oyuna, rejim ve C u n h u ıye t ise birtakım ihtiras­
ların tasallutuna maruz kalmıştır... B# İktidar partisinin siyasi rüşvetler ve
tehditler altında bir Cumhurbaşkanı tayın etmesi. Devletli varlığının ve
devamının teminatı olması gereken bir yüce makamın, hem demokratik
meşruiyetinin hem de siyasi İtibarını İhlal etmiştir.- Şahıs ve zümre haki­
miyetinin cari bulunduğu. Cumhurbaşkanlığı makamının demokratik
meşruiyetten yoksun yöntemlerle İşgal edildiği bir rejime Cumhuriyet
demek mümkün değildir. Cumhuriyet göstermelik hale gelmiştir...'

24 Ocak Koalisyonu Geride Ne Bıraktı?*

•
De mır el. ÖzaJ ve 12 Eylülcü paşalardan oluşan 24 Ocak koalisyonu­
nun mail, ekonorrak ayağında Önceleri Özal vardı. 12 Eylülde Demlrel
tasfiye edildi, özal Başbakan olduktan sonra, üfcenın kaderi tümüyle
onun elindeydi. Reformcul!) uygulamalarda ve kendne çok güveniyor,
başarılı olduğunu düşünüyordu. Ancak 24 Ocak kararlarının toplum üze-
rndekı etkisi. 26 Mart 1989 yerel seçımlernde kendisini gösterecek ve
% 2 I oy alcfcğında İşinin bittiğini görecektir. Taktik uzmanı Özal da çare
tükenmeyeceği için. 9 Kasım I989'da kendi vekillerinin oyu le kapağı
Çarkaya'ya atacaktır. Geride bıraktığı üke tablosunu Süleyman Demlrel
şöyle değerlendirmişti:

•Orta dlreğ n yok olması.

•Türkiye nüfustoun yansının 12 İlde toplanması.
• 32 İlin göç etmeye mahkûm tutulması.
•Kalkınmada gecikmiş olan bölgeler İle diğer bölgeler arasndakı far-
krı daha da açılması.
•İç v e dış borçlam üçe katlanması.
• Paranın pul ecftlmesı.
• Üniversite kapılanndakl 650 bin gencinizden 450 b u İnİn sokakta
kalması.
•Cenazelerin hastahaneterde rehin tutulması.
•% 100'e yakn enflasyon.
•**0 kalknma.
• Nufusın 2/3 ünün sosyal güvenlkten mahrum olması.
•Nüfusunun %58'lmn tarıma bağlı kalması.
•Nüfusun %22'sının işsiz oluşu.
•Güneydoğu da yürekleri sızlatan kan gölü.
•Kuzeybatı'da devleti İdare edenler dışında yüzleri kızartan Bulgaris­
tan rezaletidir...

695
 A rt* D e m ird in sözlüğünde Ö z a I: "864 rakımlı tepenin sakini."
olarak anılıyordu. Aşağıda maharetle yaptığı ekonomik kıyaslamalar,
özal'ın Başbakan olarak bıraktığı tabloydu. Böylece "Enkaz devretme"
edebiyatı Türk siyaset yaşamındaki yerini alıyordu Demire! ne demişti?
"5 A ra l* 1989 Arkadaşlar. bizim bıraktığımız 1980 Türkiyest'ne ba­
kıyorsunuz. şeker 31 lira. Şekerin toptan satışı 1983 te 103 İra. 1989
Aralık ayında 1.740 Hra. Perakende satışına geldiğimiz zaman, halen 2
bin küsur lira olacağı tahmin ediliyor.
Bizim bıraktığımız Türkiye'de elektriğin kilowat-saatt 4 lira 33 kuruş.
1983 Turkiyesinde elektrik 3 0 lira bugünkü Türkiye'de elektrik 200 lira.
Avrupa da elektrik S çent. Türkiye'de 8 çent.
Bizim bıraktığımız Türkiye'de mazot 20 lira. Buğun mazot bin küsur
Hra. 5 0 milsi faik etmiş. Benzinin litresi 4 5 0 liraya m al oluyor. 1.200 lira­
ya satılıyor. İlave 750 liranın 650 lirası vergidir. Piyasa ekonomisidir' di­
yenlere sesleniyorum: Bir gü n sabahleyin kalktığınız zaman elektrik % I0 .
şeker % IS 'le 25. akaryakıt % 15 'le 20 arasında zam görüyorsa, o ülkede
fiyatların kendiliğinden oluştuğunu nasıl söylersiniz? Enflasyon %75 o l­
muş veya % 70 otmuş, ne fark eder?"(68)

ABD Türkiye'ye ö ü ü Gözüyle Bakıyor

öz*J Da ABD Yönetimine Bol Bol Ya £ Çekiyordu
Yeni yıl Özal'ın Amerika çıkartmasıyla başladı, özal'ın yıllar Önce sı­
radan biri olarak başlayan Amerika serüveni, daha sonraları uzman ve
müsteşar, derken Başbakan ve şimdi de Cumhurbaşkanı olarak devam
etmekteydi. Dem irci, başı derde girdiğinde ateş harana sürdüğü çıra­
ğı. ABD'nln destekleriyle şimdi Cumhurbaşkanı olarak A B D yoüarrv
daydı. Bu gezi resmi d e ğ i özeldi. Ancak A B D yıllardv aradığı adamı bul­
muş olarak ona büyük İlgi ve itibar gösterecektir.
Turgut Ozal. programladığı gibi 16 Ocak 1990'da ABD 'ye gitti ve
Başkan Bush'la y a rm saat gOrüştü ve birlikte yemek yedi.
18 Ocak Wash*ıgton'da “ International C lu b “de konuştu
özal'ı dinleyicilere Başkan Carter'ın güvenlik danışmanlarından Zbıg-
nıev Brzezslnkl takdim etti ve tabii Türkiye'nin ABD İçin önemine işaret
16a O u l ı-ı genel başkan okhigu A N A T hükümeti kurulmuş ve daha s t e n o y u Am adan 14
A rzla 1983 te bafcankklaım teşfclat ve görev esaslın konusunda 17 adet kanun hükmünde
kararname <;ıkarm ş u O za l 19 HazZan 1984 te yaptığı bosaı topUntısmda. 5 . B e j Yılfc Kal
kn m a Planı ndan sûz ederken, enflasyonu ^ 1 0 civarına düşüreceklerini, ekonominin tüm
sektörlerde katlanarak büyüyeceğin rakarrtarla İa d e etmişti Gerçekte Ozal rızk başlamış, an
cak kısa zamanda soluğu kesilmiş. Bjeraleşm e kontrolden çkmrştı Demird ö za l a cc* yCk-
•eriyordu. Ancak Özal g W kendisi de 1991 d e Başbakan olarak göreve başlayıp 1993 te Çan­
kaya "ya çk tığında geride b ra k tıj Türkiye manzarası a yrı olacaktır. Üstelli sorunlar daha da
büyümüş olarak.

696
ederek... ‘Global stratejik istikrarın temininde Türkiye'nin çok önemli ye ­
ri vardır. ‘ dedi ve ardından Özal'ı övücü abartılı tur ckzi cümle sıraladı.
SSCB'yİ Asya içlerine hapsetmeye yönel* Yeşil Kuşak projesinin mlman
o*an Brzezsınkl bu projesinde anahtar rolü oynayan Türkiye'nin. ABD
hayranı. ılımlı IslAmcı namaz kian İlk Türk Cumhurbaşkanı özal'ı övme­
yecek de kimi övecek ti Ancak ‘Serbest seçimlerde özgür bir şekilde
Cumhurbaşkanı seçilmiştir.' demesi, onun Türkiye'deki siyasi yapı ve
yöntemleri kendi çfcartan İçin nasıl çarpıttıklarını da gösteriyordu.
ö u d 'ın Cumhurbaşkanı seçimine İçeride ne denil muhalefet
olursa olsun, dış dünyanın lideri A BD . Türkiye'ye ö z a l gözüyle bakı­
yordu. Özal da A BD yönetimine bol bol yağ çekti. Ancak kendine olan
aşrı güveni, güçlü adam tiplemesi, dayatmacı kişiliğinin yanı sıra tartı ve
genelküitür bilgisizliği nedeniyle s* sık yaptığı b r gafı orada da yaptı ve
şöyle dedi: "...Aslında AzerbaycanlIlar Iran Azerbaycan na. Anadolu
Türklerine olduğundan daha yakındır. Benzeri bir dili farklı lehçeyle konu­
şuyoruz. Fakat bir fark vardır. Bizim tarikatımız Sünni, onlarınki Şii 'dir. Bi­
zi ayıran bodur. ’
Bu sözler. Türkiye'de fırt»talar kopardı. Bülent Ecevlt: ‘Milyonlarca
Alevi vatandaşımızı İnkar edercesine Türkiye"nn tamamını sunni olarak
göstermiş, laikliğe g ö lg e düşürülmüştür. Bu kıyaslama ile Moskova ya
Azerbaycan'ı İşgal için cesaret verdiği ." vb. sözlerle özal'ı eleştirdi. De­
niz BaykaJ «se ‘ Bu sozun hesabın sormak zorundayız. ’ diyordu. Erdal
İnönü ‘ Talihsizlik’ dedi.
Ağustos I990'da Irak'ın Kuveyt'i İşgal etmesiyle başlayan Körfez bu-
nalm ı sırasında, ö za l İşgüzar ve kişisel b » diploması uygulayarak Türki­
ye'nin Müttefiklerin yannda aktrf bir tutum almasru sağladı. Türkiye. BM
Güvenlik Konseyi'nln Irak a ekonom* ambargo uygulanması yönündeki
karannı ik uygtiayanlardan biri oldu: Irak petrollernl Yumurtalık* taşıyan
petrol boru hattını hemen kapatmadaki hızı Bush'u bile şaşırtmıştı. 1991
başrtda patlak veren Körfez Savaşı sıras*>da da Türkiye'deki A B D üsleri­
nin Müttefiklere hava operasyonlarında kullanılmasına İzin verd!.(69)
Nisan 1991 de. Kurtçerin serbestçe kullanımnı yasaklayan 2931 sa­
ydı yasayla. Türk Ceza Kanunu nun Marksist propaganda ve örgütlenme­
l i Ke’ kOfc-YısnurıjJ* petfoi bor u h a ttn n k d p jtlm .n i Türkiye n n d i} poltik ad j yaptığı pek
çak gaftan da öteye bagi}lanm aı M ıjg ü ıa rtk ve AmerfcancAlTıktl Uluslararası karartıra
uyarak boo/taltınn kapatılmasını Bağdat a anJatlabılırdt. ancak tak yönetimi ö t a l’ ın bu ç
güıarkgm ı hiçbir lam an a de tm em i}!» Nitekim daha sonraki yılarda kak. Türkiye nln boru-
hattını açma tekillerine bayır d e m s in Ayrıca bu kapatma keyAyetl Türkiye'nin â le m d e n
geçir Im e s planlanan ciğer petrol ve d og a lg a ı bonisatlan için bir güvensizlik ortam yarat
m } t ı 3 Ocak I987 'de İsletmeye açlan. Yunurtahkta A k d e m i e vla»an 9 B l km u ıu rk jg u v
da. I m çapındaki boru haltı. 1 0 m ly o n varI petrol transferiyle kak'n p e tıd İv a c a tn m ya­
nsır» gerçekleştirmek teyel v e Türkiye yllara göre giderek artan bir hayli yüksek m k tarda
transit ücreti alıyordu. Buradan da mahrum o lc k ııt.Y J

697
yİ yasaklayan 141-142. ve laiklik karşıtı propagandayı yasaklayan 163.
maddeleri yürürlükten kaklıdı. Am a bu yasaklarım 1982 Anayasası ndaki
dayanakJanna dokvımulmadı. Ozal'ın Necdet llruğ ve Öztorun Paşaya yap­
ağı operasyon gazete manşetlerine srvl darbe olarak geçmişti. Ozal bu
operasyon sonucunda: T e * de tanımıyorum ama MalatyalI hemşehri­
miz. ‘ dediği Torumtay’ı Genelkurmay Başkam yapmıştı. Ancak Körfez Kri­
zi çAtığında Ozal İş bltirlcK!). aktif)!) Irak polItAasma karşın, pasif asken
poktlka ızlecfcğl gerekçesiyle Torumtay'la ters düştü: öyie kİ bir ara To ru n -
tay’ı O v a n ı Harbe vermeyi bile goza almıştı Sonuçta İlende görülebile­
ceği gibi böyle bir harekAta hazırlıksız olarak g rm e k İstemeyen ve yetki
karmaşasıyla yüz yüze bıakBan Genelkurmay Başkam İstifa etmek zorun­
da bırakılmış, bu olay orduda moral bozukluğuma da neden olmuştu.
Türkiye’nin g ünü nüz Irak polItAalarımda karşı karşıya kaldığı açmaz­
lar ve A B D 4e yaşadığı gerginliklerin kaynağımda. Ozal’ın kişisel İşgüzar­
lıklarıyla verdiği tavizler çok etkh olmaktadır.

" ... B e n s iz e z a m a n ın d a s ö y le m iş tim . A m e rik a lıla r

g ü n e y d e n g lr d lg l za m a n , b iz d e k u z e y d e n g irs e y d ik ... "
T u rg u t Ö U

Çekiç Güç Kürt Kaçkını ve Musul

Zamanın 2. O rdu Komutam Kemal Yavuz anlatıyor:(70) ‘ Aşağı yuka-

n nisanın ikinci haftasıych sanıyorum. Bu mültecterlm bir kısmı, yine Sa­
yın Cumhurbaşkanı nın emirleriyle. Sllopi’nln güneyinde Silopl ile Habur
arasındaki goç misafirhanesine alınmıştı. 4000-5000 kişilik bir mülteci
grubuydu. Sayın Cumhurbaşkanı Diyarbakır'a teşrf ettiler Bölge Valisi
Sayım Kozakçıoğlu ve o donemdeki Asayiş Bölge Komutam Sayın Kok­
salla birlikte karşıladık kencfclerinı. Helikopterle Sllopi’ye ve mültecilerim
bulunduğu yere geldik. Cumhurbaşkam’na büyük bir gösteri yaptılar. Kı­
sa konuşmasımdan sonra o bölgedeki gümrük müdürünün odasında top­
landık. Aşağı yukarı 15 kişilik bir sivil asker grubu vardı. Sayım Cumhur­
başkanı geçti masaya oturdu. Bırdenbıe A l Amerikalı general çA tı orta­
ya. Bunlardan biri Çekiç G üç’ün komutanı, diğeri de komutan yardımcı­
sıydı. Sayın Cumhurbaşkanı İngilizce olarak onlarla konuşmaya başladı.
Bölgedeki durum u sordu, onların tavsiyelerimi aldı, kencfcsl bazı tavsiye­
lerde bulundu. 20-25 daktkakk b ı konuşma oldu bu. Ondan soma teşek-
k ü ederim dedi, ellerimi sıktı. Onlar kapıdan çıkınca da Sayın Cumhurbaş­
kanı ayağa kalktı. ‘Mesele anlaşılmıştır, gidebiliriz’ dedi. Ben büyük bir
şaşkınlık içine düştüm. B u Sayın Cumhurbaşkanına bilgi vermek İçin ora­
dayız. Ama Saym Cumhurbaşkanı Al Amenkabyla konuştuktan sonra m e-
(70> Güneri O v a o g k jn o n a n ı m p ro y a m n c U n rahleden Turan Yavuz. Ik ın a Dünya Sava
}i nctan K crleı Savajı na A B D n n Kürt Kartı*. M llly e t Y , 1998. *. |94 vd.

698
sete anlaşılmışta, dedi. Ben böyle be şey beklemiyordum. Gayri İhtiyari
döndüm, yanımdaki Hkm et Paşaya. Paşam bu nasıl iftir.' deden. Türki­
ye Cumhuriyeti nin cumhurbaşkanı buraya kadar gekyortar: bütün bölge­
nin müfcl ve askeri yetkllılen burada olduğu halde, onlardan herhangi bir
bilgi almak İhtiyacı duymuyorlar. İki Amerikalı generalle konuşuyorlar ve
mesele anlaşılmıştır diye gidiyorlar; bu nasıl İşte, dedim. Bilmiyorum,
belki heyecanlandığım İçki yüksek sesle söylemiş olmalıyım kİ tur ses
duydum. Kemal Paşa sen ne diyorsun, dectter. Sayın Cumhurbaşkanı ka­
pı tarafında ayakta duruyordu. Yaklaştım. Bir şey mi buyurdunuz?' d e ­
den. Sen ne düşünüyorsun bu durumda dedi. Dedim kİ. Sayın Cumhur­
başkanım. gerek Çekiç Güç'ün bölgeye geimesi. gerek hudutların açılma­
sı suretiyle mültecilerin bölgeye girişi Kanaatimizce çok yanlış olmuştur.
Çünkü bu mültecilerle yüzlerce PKK militanı, binlerce silah ve çok miktar­
da mühimmatın bölgeye girmesi artık önlenemez hale gelmiştir. Çekiç
Güç un bölgeye gelmesinin çok ciddi sorunian ileride görülecektir.' de­
dim. Kendisi. Ben size zamanında söylemiştim. Amerikalılar güneyden
girdiği zaman, biz de kuzeyden girseydik, hem bu meseleler söz konusu
olmazdı, hem de Musul-Kerkük buğun elimizde o lu rd u ..’ dedi." (7 1)

2. Ordu KOmaan Orjencf.il Kemal Yavuz (U r C-r-n.stUit.rr. Ouu'rt

"S iz , d ü ş ü n e b iliy o r m u s u n u z a c a b a , b u M u s u l'u ,

K e r k ü k 'ü b iz e b ıra k ırla r m ı y d ı ? B iz o ra y a k a d a r g id e r d ik ,
a m a a rk a m ız a b a k a b a k a t e k r a r g e r i g e lir d ik ."

Bölgeye gelen Cumhurbaşkanı Ozal le 2. Ordu Komutanı Kemal Ya­

vuz Paşa aras«xtakj konuşma «ster istemez Musul-Kerkük konusala kay­
mıştı. özal açkça. Türkiye'nin Musd ve Kerktfc'ü alması halinde böyle
krizlerin olmayacağını savunuyor, asken kanada adeta sitem yağdrıyordu.
Kemal Yavuz Paşa, özal'ın bu çıkışının altında kalmak İstemiyordu.
Genelkurmay Başkam Toruntay'ın istifası daha tazeydi ve ordu içinde
bunun ezikliği yaşanıyordu.

•'Anadolu çocuğunun temiz kanını da

Arap m çölüne dökmüş olarak geri dönerdik. "

Kemal Yavuz Paşa arılatıyor:

"Ve kendisine şöyle be soru sordum. Dechm kİ: Sayın Cumhurbaşka­
n ı) ö zal. körfez ha re M tn d m hemen sor-ra. O jljle n Rjfcanl^ı ndan M u k İ meselesiyte IlgU
M g ) ve doküman ütemtjcı O ru n Musul u »te li etme İsle# tara>frvılKtr. M m kaynaklar v e ken-
(*sı böyle Mr gkiyn-i h<M r zaman ckjjünm edglm söytembtlr Kemal Yavuz, t ski GeneJ Kur­
may B z > a n Necip Torvmray ve başbakan Yidm m Ak b uta ve c»ger bazı Cnem » U jie re göre.
Ğttal m Musul ve K e ık tk e jçcmo. öremesi veya «sakı söz konusuydu. Bu (kınanda özal'ın. ce-
iia oflamiarrta ki havaya göre faik» koruîtugu ve d a y a popOtst yaklzjtıgı adamıyor

699
ram. siz bizim hududumuzdan Kerkük'e olan mesafeyi harita üzerinde
ölçtünüz mü? Yüzüme baktı, cevap vermedi. Herhalde Ölçmemişti. Ben.
dedim, ölçtüm. 200 km kuşuçuşu mesafe var. Eğer, dedim: Sayın Genel­
kurmay Başka mm bana emir verselerdi, ben bu mesafeyi zırhlı birliklerim­
le dört-beş günde giderdim. A m a bir bölgeyi işgal etmek o kadar önem ­
li değil. Ondan daha önemli bir şey var. O bölgede kontrolü idame ettir­
mek ve sürdürmek. 200 km derinlikte ve 300 km gemşlfcte. Yani 6 0 0 0 0
km1. Bugün aşağı yukarı bizim Olağanüstü Hal Bölgemize yakın. Kendi
bölgemizde valimizden, köy muhtarna kadar halkımızın en az %98'l bi­
zi destekliyor: her türlü altyapı Imkanlanna. yollara, görüşme Imkanlarna
sahibiz. Buna rağmen, biz kendi bölgemizde bile aşaytşi sağlayabilmek
İçin 6 0 tabura yakm bir kuvvet bulunduruyoruz. Sız tasavvur ediniz, d e ­
dim. Hiçbir altyapısı olmayan, halkının büyük çoğunluğu bize karşı olan
bir bölgede güvenliği sürdürebilmek acaba kaç taburla mümkün olaMIr-
<*. hiç hesapladınız mı? Yine bir cevap alamadım...
Sonra, dedim; bir şey daha sormak istiyorum. Diyelim kİ. bütün Tür­
kiye'yi boşalttık. Kara Kuvvetlerl'nl buraya taşıdık ve bu bölgede kontro­
lü sürdürdük. Siz. düşünebiliyor musunuz acaba, bu Musul'u. Kerkük'ü
bize bırakırlar mıydı? En basit bir tarih kültürü olan herkes bilir kİ. biz ora­
ya kadar giderdik, ama arkamıza baka baka tekrar geri gelirdik. Ama
Anadolu çocuğunun temiz kanını da Arap'ın çölüne dökmüş olarak gen
dönerdik, dedim.
' £ « . ne yapm alıydık Paşam?' dedi. Dedim ki. efendim, başkasının
sürdüğü saban izinden yürürseniz, ancak başkasının hedefine gidersiniz.
Eğer kendi hedefinize gitmek istiyorsanız, zahmete katlanıp kendi saban
İzinizi sürmek zorundasınız... Yüzüme baktı Teşekkür ederim, anlaşıl­
m ıştır'dedi ve gitti."

R T lr d o g a n ve M esud Barzanl “ Kerkük Kerkük..." Diye Kükrüyorlar

Ancak Kerkük Zaten Ulusötesl Petrol Şirketlerinin İşgali Altında

Günde 3 milyon varil petrol elde edilebilen Kerkük bölgesinde. Sad-

dam Hüseyin döneminde yabana yatırımcılarla yapılan anlaşmalar karşı­
sında Barzani’nin ne yapacağı bilinmiyor. Burada petrol imtiyazına sahip
şirketlerden TATNEFT 33 yeni kuyu. 2ARUBHEZNEFT de Kerkük'te bir
miktar petrol kuyulan açtı Deutsche Bank 2002 yılı sonlarında Rus pet­
rol şirketleriyle 38 milyar dolarhk kredi anlaşması yapmıştı. Fransa'nın
TOTAL-F1NA-ELF. Ispanya'nın Repsol-YPF. İtalya'nın ENİ. Hindistan'ın
O N G C v e Çin'in CNPC. şirketleri Kerkük petrol kaynaklarına çöreklenmiş
dürümdalar. (72)

(7 2 ) L ı u l Vavl. ‘ Küremi an Ütopyası*. Varıcı V a y - » 277.

700
 Özal "Kuzey IrAk '* hemen girelim. "
Diye Tutturunca İpler Kopuyor
Genel Kurmay Başkanı Necip Torumtay anlatıyor:
'Körfez krizinde Saddam'ın Kuveyt'e grm esı sürpriz oldu... Tabii
toplantılar yapıldı. Sorular geldi. Türkiye'nin tutumu ne olacak? Tabii bu
esnada hükümet, daha sonra TB M M tarafından konuşulacak. Am a İlk re­
aksiyon olarak özal şahsi yorumunu yapıyor. Hemen bizim hatırımıza g e ­
len şu oldu. Türkiye savunma, yani m ili siyasetim devam ettirecek mİ bu
durumda? Veya hudut ötesi bir harekat düşünülecek mİ? Ki Amerilıa'nın
böyle bir projesi yoktu belki, bilmiyorum. A m a olayların gelişmesinde
Türkiye'ye gelen, yönetime gelen üst mevkide bazı şahıslar bundan bah­
setmişler. Bir senatör tarafından bana da bir ziyarette soruldu. Am a res­
mi bir duyum almamıştım.
Günler, haftalar geçti. G elşen duruma göre yorumlar yapıldı. Sık s*
bahsedilmiş olan, ‘b ir koyu p üç *!nutk' deyimleri kullanıldı. Am a kesin
bir karar kasımın sonuna kadar hemen hemen verilmedi. Ben defalarca
şunu hatrtattım. bir karar vermek lazımsa hemen vermek lazım. Çünkü
eğer hudut ötesi bir harekat olacaksa bunun bir hazırlık süresi vardır. Bu
konu açddığı vakit ben Genelkurmay da. Kara Kuvvetlerfnde özellikle
bunun hesabını yaptırdım. Ne kadar malzemeye İhtiyaç var? Ne kadar
zaman alır? Bunları gayet tabu konuştuk ve durum budur d e d k Yapıla­
bilir bu. Am a bir zaman ister, ama hükümetin bunu inceleyip TB M M 'ye
götürmesi lazım. Kişisel olarak yapiacak İş değil.
Çünkü genelkurmay başkanın m b ir savaş kararıyla İlgili yetkileri
bellidir. Yani bu cumhurbaşkanı tarafından verilecek bir emir değil.
Amerlkalılann Ortadoğu'ya müdahale edecek bir ordusu vardır yd-
lardan beri. 60'k yılların başında kurulmuştur. 30 seneden beri b u ­
na hazırlanmışlardır. İşte bunlardan b ir tanesi de Körfez Savaşı nın
olduğu bölgedir. Bu kadar hazır olmalarına rağmen Amerikalılar 6
ayda kuvvetlerini oraya Indkal ettirip, zorlukla o zamanı kullanabil­
diler...
Eğer Türkiye sınırötesi bir harekat yapacaksa, hele bir bölgeyi işgal
edecekse, bu evvela hükümet tarafından incelenir. Tabu hükümet bunu
incelerken sık sık danışacağı kimse vardır, genelkurmay başkanı gibi.
Çünkü böyle btr karar verlldğl vakit bunu yürütecek olan genelkurmay
başkamdir*
Toruntay TSK'nın hazrlıksız olarak Irak'agrm esne karşıdır. Bu uyuş­
mazlık sonucu. Özal. Torumtay'ı Drvan-ı Harbe vermeyi bile düşünmüş­
tü. Huzursuzluk olur diye vazgeçti. Nihayet 3 Aralıkta Torumtay ıstda
mektubunu yazdı. Mektubundaki şu ifade çok dikkat çeklctdr.

701
 'İn a n d ığ ım p re n sip le rle v e d e v le t a n la y ış ım la h izm e te d e v a m m ü m ­
k ü n g ö r e m e d iğ im iç in İstila e d iy o r u m -"

Genelkurmaya gelen Bakanlar Kurulu direktifinde yer alan m etnde.

başkomutanlık maddesinin çıkanlmış olması bir yana, direktifte bir ga­
riplik daha vardı. Bakanlann İmza haneleri boştu Orgeneral Necip To-
rumtay'ı kızckran ve bardağı taşıran son damlalardan biri de buydu. Özal
döneminde en çok başvurulan çarp* uygulamalardan biri de. Bakanların
İmza haneleri boş olan kararnamelerdi. Başbakan bakanlara danışmadan,
bilgi vermeden kendi başına buyruk karar veriyor, imzaları sonra alıyor­
du. Ancak başka b » ülkeye savaş lanı gibi önemli bir kararnamede, aynı
sorumsuzluğun yapılması anlaşılır gibi değildi.

ÖzAİ’ın Kürtlere Kıyağı

Uzun yıllar C lA 'de uzman analist olarak çakşan ve C lA 'ye yakınlığıy­
la bilinen RAND şirketi uzmanlarından olan Graham fuller, eski CIA ele­
manlarından Paul Henze İle birlikte Pentagon için bir rapor hazırlamıştı.
Bu raporda. Turgut Odal ın özellikle Körfez Krizi sırasında ve sonrasında
Kürtlere yönelik politikaları İncelenmişti. Fuller, rapori n bir bölümünde
şöyle yazıyordu:!73)
"özal. önce Türkiye'de Kürtçe'nin serbest bırakrimasma y o l açacak
olan yasalarda değişikliğe gitti. Aynca Kuzey Irak ta muhtemel bir Kürt
otonom bölgesiyle ilgili tartışmaları başlattı. Bu çizgi. 1991 sonlarında ik­
tidara gelen Başbakan Süleyman Demire! tarafından da benimsenerek
uygulanmaya devam ecfcldl." Ftiler. Özal'ın Kürtier konusalda "Pando-
ra'nın kutusunu* açtığını söylüyor ve şunları belirtiyordu:
"özal. Kürtier konusunda daha başka adımlar da atmaya başladı ve
Pandora'nın kutusunu a ç a Kuzey Irak'ta bir de fakto otonom Kürt bölge­
sinin kurulmastfia İzin verdi. İki ana Kürt grubu yetkilileriyle dlyaloğa gir­
di ve bu yetkilileri Türkiye'de kabul etti. Daha da önemlisi, de fakto ba­
ğımsız!* için önemli bir adım olan Kuzey Kürdistan dakl seçimlere razı
oldu. Şimdi de Özal'ın y e m e geçen Başbakan Süleyman Demirel. Irak
Kürt genlla hareketlenyle pazarlık yaparak, onlara statü ve hareket ser­
bestçi verdi ve karşılığında da Kültlerden, (uzun donemde ne kadar ba­
şarılı olacağı bilinmez ama) Irak ta bağımsız bir Kürt devleti istemedikle­
rini ve Türk Kürdlstam'nın bağım sızlığa aç* açık İsteyen PKK'nın eylem­
lerini kısıtlayacağına d a r bir anlaşma «stedı. Demirel. Irakb Kütlerin An­
kara'da be büro açmalarına dahi İzin verdi. Birçok Türk, özal'ın. belki de
İleride Türk Kürtlerl arasında otonom veya ayrılıkçı bir harekete donüşe-

(731 Turan Yavuz, 'k in c i Dünya Sdvajı ndan KOrtez Savasına A B O nm Kort Kartı'. M a iyet
Yaynlan. I9 9 ft j 250 258

702
cek olan Kürt sorununun bu boyutlara ge lm e sin e neden olm asından do­
layı 'akılsızca' davrandığına inanıyor. "(74)
Fuller. W ashm gton'da hakim olan bir gö rü şü d e rap oru ta yansıtmış
v e O zaT ın. Kürt politikasını d a h a büyük be vizyon çerçevesinde oynam a­
ya çalıştığını so yu yo rd u.
Neydi bu |eostrate|llı Kürt vizyonu?
W a s h n g to n a göre O zal'ın kafasında K uzey Iraklı Kürtlere yönelik
’ jeostratejık vizyon" şu unsurları kapsıyordu: "Türkiye, d ah a şim diden
Irak ta bağım sız veya o ton om bir Kürt devletine sem patiyle yaklaşırsa,
böyle bir gekşm eyi olum lu karşılarsa. Kürtlerin d e devlet kurduktan son­
ra Türkiye'ye. Kürtçe konuşan bo igelenn . ana ülkesi olarak bakmalan şan­
sı bulunuyordu. Zira, dünyadaki Kürtlerin çoğunluğu Türkiye'de yaşıyor
v e Türk Kürtleri. ciğer bölgelerde yaşayan Kürtlere nazaran daha iyi eği­
tilm iş. kabtfe dü zerin den uzak v e Türk siyasi hayatında yükseklere tır­
m anm ış bir gru p . Böyle bir d u ru n d a . şayet günün birinde bir Kürt d ev­
leti kurulursa. Türkiye'nin varkğı v e sesi d e bu Kürtler tarafından en çok
dinlenilen olur. Böyle bir oluşum . Türkiye'ye. Iran v e Irak taki Kürtler ü ze­
rinde d e önem v e etki verir. Bu yüzden Türkiye, daha gelişm eler olm a­
dan. k e n d s n e pazarlık gü cü kazandracak birtakım manevralarla Kürtler­
le ilgili m asada. İyi bir yer kapm ış olurdu."
VVashington. O zal'ın b u vizyonuna fazla şans vermiyor v e kuniacak
bağım sız bir Kürt devleti U zernde Türk etkinliğinin ne kadar olacağının
tartışma konusu olduğuna «tanıyor.
Graham Fuller gibi birçok analist. Türkiye'de giderek ağrlık kazanan
Kürt sorununun ileride b r askeri darbeye y d açıp açm ayacajp tartışma-
lan üzerinde d e durm aya teşvfc ectyordu.

(74) 1980 sonrasında Türk siyasetçilerinin Kuzey kak ve Kürtlerle Ü ğ İ polıtfcalan tam
b* fiyaskolu manzumcsıdr Bmncı Körfez Hı/ekJtmdan bu yana. ABO tarafından ken­
di çıkartan doğrütusında kullunun Türkiye'ye Kuzey Irak yasak bölge kuı erkimi},
sonulla kırmızı çizgiler tahtadan sıınmıştır ABD bununla da yetnmenuj. TC sınılan
endeki PKK-Konzra-gel örgütü Kin çeşitli projelerle koruna sitemleri gekştırmekte
ve bunları Türkiye'ye dayatmsktadır. Kısacası Türk yöneticiler bölgede br Kürt devle­
ti kurıiması planına doğrudan alet edilmişlerde. Aratk 2004 te Türkiye'nin Bağdst
BüyükeKüğmde görev yapacak olan güveri* efcıbne Kuzey Irak ta ABO ve Küt de­
netimindeki bölgede yapfan sakin ve çatıma sonunda bej güvenlik görevlisinin >e
hıt edilmesinin ardından. 1. O d u Komutam Orgeneral H u rs h lo lo n ABD ye gönder­
me yaparak: "Bu olayın d o st ve mürrelik bddıgenı/ ülkenin kortrotu nd ekı bir yerde
cereyan e tm e si krvkalade üzücü. O b ö lg e bede kargayı oysun gözünü m t s J ı B u du­
rumu n o t e d iyo ru z ‘ pekimde basma anıklama yapmıştı. (20 Arabi 2004. Hürriyet.
s.22) Burada soruyoruz, bu kargan ın ve kimler tarafrıdan beslenmiştir, sonuçlan ne­
de? Türkiye'nin Kuzey Irak ve Kürtlerle Iğ ıl polıtkalaryla ılgık bfcz t/sal Yavl.
’ Kûrdlstan Ütopyası'. 2 clh. Yazıcı Yayıncılık. Ersal Yavl. 'Hedefteki Adam Saddam'.
Yazıcı Yayncılık. 2002. Izrmr.

703
 Kür»
sorununun
çözümü,
, .SSfc]

K ö ş k e yerleşen 24 O c a k koaksyonundan g e le n »e s a y ­
n i: -K ü r t i o m m ı m m ç ö z ü m ü , e yâ le t s is te m id ir."
1992'd e Gazeteci Reha M a ğ d e n 'le Ç ankaya d a roportai
yapan Tu rg u t O ı a l . Kürt »o ru n u n u n (Ö z ü m ü eyalet »i»
i l ik im 1 9 6 9 d a 263 oy alan
te m id ir d e m i } v e roportaıı A k tü e l d e rgisin d e yayınlan
özal'a Çankaya KOşkü nün kapı­
m ç tı. Ş ub a t 2 0 0 7 d e G enetkatm ay eski başkanı v e 7.
lı aç4d A n t l(m e k İçin Irak g ly -
Cum hurbaşkanı Kenan Evren d e ayın »O zu tekrarlamıştı
slılylc Meclise gelen ö z a l ı .
A N A r lıla r ayakta alkışlarken.
D ir i lle r oturuyor. S H T lIe r İse
ayakta ancak afcışla/rayorlardı
Dem kel şöyle d y o r d u 7ür*>-
y e d e aslında C u m h u rb jfk zn t
jeçAm ıyor veya Cumhurbaşkanı
rayın edilm iyor Başbakan ö za l
Cumhurbaşkanı göre vi d e urtde
sknde olm ak ü zere Başbakan
olarak Çankaya'ya çık/yor * ü te ­
li gün Özal. D em *el'ln bu tespi­
tini dogrdayarak İnadına ‘ Ben
zâten A N A T la İlişkim i k e s N o t
d e rk im k r d iyor Türkiye Baş
bakaranı Çankaya'ya çıkarmış,
aynı zam anda perde a/kasmda
parti başkanlığı yapan v e aynı
zamanda Cumhuıbaşkankgı m a ­
kamı* dolduran bir olayla karşı
karşıyaydı Çankaya'nın üç tane
başı beden t emsi ettiği C um hu ­
riyet tarihinde hiç vaki olmadı
ö za l y ld ın m harekatıyla Y ıld n m
Akbulut u Başbakan la n e ni. ya ­
ni Özal Başbakan da aramıştı.
2 0 0 7 de benzeri Wr dur cm yara
tıtmak İstenmiş, krize dönüşerek
Onû kesimişa.
Bedri
 Bir başka deyişle. NVashlrıgton. bundan böyle Türkiye'de yeni b* as­
keri darbenin ancak ve ancak Kürt sorunundan dolayı gerçekleşebılece-
ğ n e İnanıyor. Zira. Türkiye'yi bolebtecek ve sokakta kan dökülmesine
yol atacak tek konu olarak Kürt sorununu görüyor.
fuller. R A N D şirketi adına yazdığı raporunda. Türk Genelkurmayımın
konuya yaklaşımını ele alıyor v e şöyle diyordu: "Genelkurmay'ın. Türk
hükümetlerinin Kürtlere yönelik vereceği kültürel ve ekonom * tavizlere
karşı çıkacağı sanılmıyor. Ancak şayet Kürtler konusunda genelde kont­
rol kaybedilmeye başlanırsa, asker lxn u müdahale İçin, eski nedenleri de
geride bırakacak şekilde bir gerekçe olarak görebilir. Bu yüzden Anka­
ra'daki politikacılar çok İnce bir yolda yürümek ve şiddete yonefck potan-
siyei kontrol altında tutmak zorundalar..’
özal. Kürtlere yönelik bu düşüncelerim sergilerken, günümüzde A v ­
rupa Blrlığı'ne u y u n sürecinde OngOrüten Kürtçe dilde öğrenim ve Kürt­
çe dilde yaym konusunda yapılan çalışmaların ayrıntılarını biliyor muydu?
O n u n jeostratejlk vizyonu karşılığnda. K ü t le m herhangi bir aynlıkçı ta­
lepte bulunmayacaktan. PKK'nın faaliyetlerini önleyecekleri konusunda
söz verdikleri sırada. Stockholm Kürt konferansı kısa b » süre Once yapıl­
mış ve bağımsız bir Kürdtstan konusunda kararlar ve bu alanda yapılacak
faaliyetler belirlenmişti. Bu kriz devresi. KKK Orgeneral Doğan Güreş in
Genelkurmay Başkanlığı'na atanmasıyla geçirimiş ve Güreş in şahsında
özallı Türkiye. Amerika'nın bölgedeki planlarına daha yatkn bir Genel­
kurmay Başkam edinmiştir. Burada Güreş'ln. Güneydoğu ya İlişkin ordu
tezlem l sivil otonteye itirazsız kabul ettirmesinin karşılığnda. özakzmın
dış poktfcasmda merkezi yeri olan, ordunun Türkiye'nin stratejik İlgi ala­
nını oluşturan bölgede daha esnek hareketi ve bu esnekliğe uygun Am e-
nkan doktrininin benimsenmesini sağladığı göze çarpmaktadır.
Bu donem de (1990-1994) Güneydoğu ya ilişkin olarak daha s iv l çö­
zümleri vaad ederek Işbaşna gelmiş olan bütün slvi yöneticiler (özal.
Demlrel v e Çiler). Güreş'ın şahsnda ordu üst kademesinin "şahin" tavn
karşısında hep geri adım atarken. Amerfca'nın bölge politikasında mih­
veri oluşturan (ran ve Suriye İle gerginliğin tırmanması. Çekiç Güç'le İş­
birliği gibi tercihler (ordunun geleneksel Kemakst "bağımsızlık" doktnnı-
nln aksine) Amenka'ya yakın siviller (özellikle özal ve sonradan Çiler) ta­
rafından. G ü e ş aracılığıyla orduya dikte ettlrllebllmiştr.

Demlrel “N e r e d e k a lm ış t ık ? " Diyerek

İcraatınıI) Hem De En Tepesine Geçiyor

D e m irdin DYP'sl Kas m 1991 yılında yapian seçimde bePcl parti ol­
masını bildi. 4 yıllık bir muhalefet donermnden sonra. SHP ile yapağı ko­
alisyon neticesinde 20 Kasen 1991 yılında yeniden hükümete gelcfc. Deml-

704
re) Başbakan. SHP Genel Başkam Erdal İnönü » e Başbakan Yardımcısı oldu.
Demlrel. bu tarihten sonra bir anlamda. ‘Nerede kalmıştık?" dyerek
siyaset merdivenlerini koşar ad m tırmanmaya devam etti. Koalsyonun
büyük ortağı olarak görev yaptığı süre ıçerlsnde hiç beklenmedik bir ge-
Itşme oldu ve 8. Cumhurbaşkam Turgut O z a l geçrdiğı kalp krizi sonra­
sında 17 Nksan I993'te hayatını kaybettl.(75) Bu ölüm tüm hesapları alt
üst etti ve Demlrel. 16 Mayıs I993'te. aralarında SHP'H milletvekillerinin
de bulunduğu 244 oyla Türkiye Cumhuriyeti nln 9. Cumhurbaşkanı oldu.

Ö zaI Kimdir?

Dışarıdan Türkiye'ye bakanlardı gözünde Turgut Ozal. *Atatürk'ten

sonra Cumhuriyet tarihinde en köklü reform!an yapan" ya da “Türkiye'yi
dünyaya açan kişidir" Onlara göre Ozal. Türkiye'yi hem içeride hem
d e dışarıda çok daha güçlü hale getirmiştir". The Sunday Telegrafın ba­
desiyle T ü r k iy e yi haritaya koyan adam 'dn Özellikle AB. IMF ve Dün­
ya Bankası gibi uluslararası kuruluşların gOzünde. en çok ‘ güvenilen* li­
der olmuştur .(76)
Ozal'a yönelik içerKİen bakanların görüşleri İse. çok daha büyük çe­
şitlilik taşmaktadır. Örneğin kanilerine göre o. "tabularıyıkan", ‘konfor-
m izm e karşı çıkan", ‘ ekonomik yaşamın elindeki kelepçeyi çözen" ve
"en çok gizil hayranları olan". Türkiye'yi az gelişmiş ülke kompleksinden
kurtaran", dış politikada ‘büyük düşünmeyi öğreten" bir 'büyük devrlm-
cı'dlt. O . "İs lim rönesansı yaratmayı kafasına koym uş, bilgisayar d e ­
lis i b ir gelerek savaşçısıdır". ‘Sıradan olmayan bir siyaset adamdır".
Ozal. Türkiye'de sağ. sol dengelerini brbrln e kanştırıp. baçok kişiyi ol­
madık tutarsızlıklara düşüren, 'kafası özgür' bir liderdir.
Birçok konuda özal'a sempatiyle bakanlar arasında da büyük bir çe­
şitlilik varda, örneğin. Ilberal/lalk anlayışa yakn olanlar İçin "Atatürk'ün
başlattığı dev tim leri tamamlayan “ ve "İkinci Atatürk " anlamaıa gele­
bilecek yorumlara karşılık ÖzaJ. İslamcılar İçin Nakş4>endl tarkatına m en­
sup. bir "ant I - Atatürk ç 0 "dür. o. "namaz kılan İlk cumhurbaşkanıdır."
Oktay Ekşi anlatıyor: ‘ Atatürk’ü sev m ed iğ n e kesinlikle kaniyim. A ta­
türk'ten nefret ettiğini herhalde yaknları daha kolaylıkla söyleyebilir. Ben
bunun bire bir somut ömeğaıe sahip değilim. Am a Atatürk'ün 50. ölüm

l? 5 ) 1988 de û z a la yaptan suikast gırljlm lnln laM Kartal Dermrag m 6 z r i lUııp DaKeıl'ne
tvıg» U r 5İv* eleman olduğu IckSaunı general Sabrı YVm t>ejoglj feddettr(*tl. ftasnöA
Cum hurbajitan olm a amacıyla u k u ı c azmettirenlerin Kaya trd e m ve S YKmlbeiOJKı okfcj
gurıa dalı ıpekUUsyonlaı dahi yapılm jtı.
(7 6 ) Abramovttz. M etton. I. D atdlne A n la ra : TıaVey Atlet O zat to rd g n rollcy. Sum m eı.
Iısue. 9 I ; fcrbes. M S . Tru e F n e n d G o n e . t o r b a . S .2 4 .1993. V o l 25. lü u c . 3: Lavvday. D .:
The Savvy Sultan O t Ankara. U S . N ew .i6.W odd Repon. 7.29.1991. Vol. I I I . IsaueS. i 3 f t

7 07
yıldönümü dolayısıyla yaptığı bir şey söyleyeyim. 10 Kasm 1988 tarihin­
de Ankara'da o gece eşini alarak bir gece kulübünde dans etmeye gitti
başbakan. Atatürk'ün ölüm yıldönümünde eğer Ankara'nın be gece ku­
lübüne gidip eşiyle dans ediyorsa onun bu hareketinin özel bir anlamı ol­
ması gerekir. Bu. Ata'dan nefret etmeyen bir adamın yapacağı şeyse Öy­
le kabd edilsin. Ama sadece bu olay dahi onun Ataya nasıl baktığını an­
latmaya yeter."<77)
O te yandan onun reformlannın karşısında yer alanlara göre özal.
‘zenginlerden yanadır'-, ‘laikliğin v e ulus devletin kuyusunu kalmıştır
Onun döneminde yolsuzluk ve vurgunculuk artmıştır. Özal. 'devletin g e -
leneklennı bozarak', ‘çetelerin doğuşunu hazırlayan' kişidir. Topkımu-
m uzu bir ’aNak erozyonu'na uğratmış ve Türkiye'yi uluslararası kuru­
luşların yönlendirmesine terk etmiştir.'
Ttvgut Ozal'ın lideri* tarzını doğru anlamaya yardımcı olacak kıvam­
lardan birisi de. 1970 lı yılların sonunda Burns ve Bass tarafından gelişti­
rilen. "yönetsel lider" (transacttonal leader) ve "dönüşümcü lider' (tans-
formatıonal leader) aynmıdır.(78)
Bu kuruma göre yönetsel kelerler, mevcut yapının korunarak daha et­
kin çalıştırılma s«ıı amaçlarken, dönüşümcü kelerler, mevcut yapıda günün
ihtiyaçlarına göre değişimi hedeflemektedirler. Bir ckğer ifade He yönetsel
liderler. İşleri doğru yapmayı amaçlarlarken, dönüşümcü liderler, doğru
İşleri yapmayı amaçlamaktadırlar.
Yine yönetsel liderler, daha çok hata yapmamak üzerinde yoğunla­
şırken. dönüşümcü liderler hatanın yapHmasını veri kabvi ederler ve y ö ­
netsel liderlerden farklı olarak bunlar risk alırlar. İzleyenlerini de risk alma
konusunda «yüreklendirirler ve yönettikleri kitleler»! de daha yüksek
amaçlar için, ufuklar m genişletirler. Yönetsel liderler daha çok geçmeşe
dönük olmalarına karşıl*. dönüşümcü liderler, geleceğe donüktürler.(79>
Türkiye'nin toplumsal ve yönetsel hassasiyetler»» çok İyi gören taktik
uzmanı Ttvgu t özal. takuıyah olarak bilinmesine rağmen, ordu üst kade­
meleriyle ilişkier»!) kurnaz politikalarla sürdürmeyi becermişti. Onlara d a ­
ha modem silahlara sahip olma imkanı sağladı. O rdu personelinin maaş­
larını lyileştrerek ekonomik sorıniar yaşamalarım önledi. Buna karşıkk as­
kerler karşıs»ıda sivH İdareyi güçlendirerek dengeleri korım asnı bildi.
Demırel. Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturduktan sonra. DYP'de G e ­
nel Başkanlık tamşmalan başladı. Herkes, onun bir isim bildirmesini bek-
(77) M A li Bir a n d S. Yalçın ı g t . » 2 6 3 .
|78) Bası. İ M . (ro m Transacdonal to T ranslormational le a de r ıH p le a m h g to Share ttıe
Vision. Organlzattonal Dynamics. VVtater. 1990. Avo*o. B.J.; Baıs. B.M .; Re U a m ln ln g The
Com ponents O t Translormatlonal A n d Transacttonal Leadershp. |o jm jl o l OccLpatl
onaJA-OrganUariorvsl rsychotogy. December 1999b.. V o l 72. bsoe. 4. s 441 463.
(79) Ihsan Sezai, hsa/ı Dağı. a .g .e . s. 177.

706
ledl. fakat tecrübeli politikacı yıpranma' kaygısıyla buna yanaşmadı. En
azından bunu kam uoyuıa duyurmadı. Duyurmadı diyorum çünkü bu ta­
rihlerde Çankaya Köşkü ne çkan Clndoruka. "Demokrat Parti dönemin­
den bu yana. İlk defa Cumhurbaşkanlığı. Meclis Başkanlığı ve Başbakan­
lık bizim parti d e toplanıyor. Bu. sevindirici bir durum. Ben. Cumhurbaş­
kanı oldum. Siz. Meclis Başkanlığı nı başarıyla yürütüyorsunuz, ö n ü ­
müzdeki günlerde bir üçüncü arkadaşımız Başbakan olacak. * diyerek, g e ­
rekil mesajı vermeyi İhmal etmedi. Bu mesaj bir anlamda Çlller'e. siz ö n ­
den buyrun' anlamına geliyordu. Çiller. 13 hazirandaki olağanüstü parti
kongresinde DYP Genel Başkanhğına getrildi. (Cındoruk'un bu donem­
deki moral bozukluğu ise 17 Ekim 1995 tanhlnde partiden ihracına kadar
sürecekti.) DYP'nın Genel Başkanını bulmasıyla Demire! bir Ölçüde rahat
nefes almış. Çankaya'daki günlerim rahat geçrm eye başlamıştı (80)
Demırel siyaset yorgunu bir savaşçı!!) olarak 30 y i sonra hayallerin­
deki mevklye ulaşmıştı. Bazı çevrelerin kızı diye yakıştrdıklan Çiller ı de
hükümetin başma koymuş, bu defa, hırçın bir partili olarak değil, devlet
başkanlığı görevini daha tutarlı davranışlarla sürdürmeye kararlıdır.
Türkiye'nin ilk kadın başbakanı olan Ç ile r in k u du ğ u yeni DYP-SHP
koalisyonu 25 Hazranda göreve başladı. Türkiye'nin en krltfc döneminde
yine ABD yanlısı. A BD vatandaşı bir Başbakanlı hükümet Işbaşrıdaydı.
1947'de uç veren. I950'de gerçekleş
tlrümeslne başlanan Amerıkanlılaşma.
hukuk ve devlette kavgalı muhafazakArf!)
İktidarlarla birlikte hiç hız kaybetmemiş.
1990 sonrasında 50 yıl boyunca hep tehdit
ve bahane olarak öne sürülen SSCB'nln da­
ğılmasına rağmen, daha da yoğunlaşarak
günümüze kadar süregelmiştir. Bu dizinin
son kıtatonda görüleceği gibi 1990 sonrası
İktidarlar ABD'nln yar» sıra AB güdümlü ve
bağımlı polltfcalar ve yasal düzenlemelerle
Türkiye'yi başta mail ve ekonomik olmak
üzere hemen her alanda tam anlamıyla Ba­ ÜÇ ŞEHİD t
tı emperyalizminin buyruklarına teslim et­
mişlerdir. Kıssalardan hisse alınmadığı gibi devlet töreni UİAİ k u i 4 l > ı >V
"Bir IJlke Nasıl Batırılır?" kitabının gırlşnde OV MMM

vurguladığımız "Slsyphus'un Kronik An- 12 Ntun 1990 imtM tubtıi

tlstablllzAsyonu aynen devam etmekte:
bunun sorumiulan İse yüceltilerek anıt m e ­
zattan inşa edilmektedir.
(HOl E d p AU Ya vu z. D e m i r c i Herkesi G u ld û d ü ’ . Birey Y. 2 0 0 1 . » . 19. 20.

709
 1969-2007 Dış Borçlanm a
1946-1960 Bastınlmış özlem lerle Olanakların Çatıştığı
Kaos İçinde Dış Borç Felaketinin
Bir Daha Sök (İlemeyecek Temelleri Atılıyor

Özel sektöre ve uluslararası finansmanlara büyük ümitlerin bağlandı­

ğı bu yeni donemde, dış kaynak İçin öncel* doğrudan yabancı sermaye
yatırımlarda verilmiştir. Bu konuda çeşit! yasal düzenlemelere gldimtş
olmakla beraber. İstenilen sonuçlara ulaşılamaması ise dış borçlanma
üzerinde yoğunlaşmaya neden olmuştur, özellikle ık* ve çok yanlı fi­
nansmanlarda bir patlama yaşanmıştr. ABD'den sağlanan önemli miktar­
daki İkili finansmanlar ve bunların önemli bir bölümünün de bağış şeklin­
de olması dikkate değerdir. Dış borç stoklarının donem boyunca çok hız-
k artması ve ödemeler dengesi problemleri, sonuçta bir dış borç krizde
neden olmuştur.
Özellikle döviz gelirlerdin istenilen seviyelere ulaşmamış olması bu
sonucu kaçınılmaz krimışnr. Bele t ilen dönemde ithalat karşılılarının. It-
halatçlar tarafından Merkez Bankasda Türk Lirası olarak yapılması ve kar­
şılığı dövizin Merkez Bankasınca transferi söz konusuydu. Ancak bu
transferler döviz knzne paralel olarak zamanında yap4amamış ve dolayı­
sıyla yeni döviz gereksdlmlerlnı ortaya çıkarmıştır. Transferi gecikmiş
borçlara İse gecikmek anlamına gelen "Ariyete Borçlar’ denilmiştir. 1958
yılında İlan edilen moratoryumla(81) birlikte ödenmesi daha da geciken
ve 1971 de bitirilebilen bu borçlard kı* farklannm tümü devlet hazde-
smden kaşılanmak durumunda kalınmıştır.(82)

Hazine Garantili üstü örtü lü Dış Borçlar

Kim BlUr Nereye Nasıl Harcandı?

I950'lı yıllar bir bütün olarak önceki donemle kıyaslandığında daha

liberal bir programın izlenmeye çalışıldığı, fakat borç yönetiminde karşı­
laşılan sorunlar sebebiyle de önemli açmazlarla karşiaşan bir dönem ol­
muştur. Uluslararası finansmanlara verilen özel önem ckş borç stoklam­
daki hızlı artışlam yanı sıra, borç stokunun yapısal d e ğ iş lik le r göster­
mesine neden olmuştur. Özel sektör bir yandan kendi yaptığı anlaşma­
lar. diğer yandan kamu kesimince alınan krediler yoluyla önemli miktar­
da dış kaynak kullanmıştır.
Ancak bu süreçler daha çok üstü örtük bir mekanizma oluşturmuştur.
Zlra bu donemde sıkı kambiyo polltfcaları nedeniyle sermaye hareketle­
ri (özellikle özel olanlar) çok sdirb kalmak zorundaydı. Dolayısıyla özel
sektör, yetkili organlar tarafından onaylanmak ve özel İzin almak kaydıy-
(81) Devle cn borçların ödeyememesi duvanurtda erteleme karan alması.
(8 2 ) K aru n Bal. " G e ljm e S tre c n d e D ıj Finansman K ullarım ı v e Türkiye". 1998. s.72.

710
la proje kredileri kıilanabllmıştır. (Bakanlar Kı»ulunca onaylanan H azne
garantili krediler). Aynca. devlet tarafından aknan kredilern bir kısmı da.
devlete alt yatırım bankalan araalığıyla özel sektöre k«iland*ılmıştır.(83)
Özetle. 1950'll yıllar Türkiye ekonomisi açısından uluslararası finans­
manlara y o ğ u r olarak başvurulan bir dönem olmuştur. Dış borçlanmalar
ve bağışlar üzerine kurulan bu yapı, ülke ekonomisine önemli bir dönü­
şüm ve yatınm hamlesi ımkAnı sağlamıştır. Yüksek oranlı büyüme hızları
da bu sürecin bir yansması olarak gerçekleşmiştir. Donem boyunca alı­
nan krediler ve bağışlam gen Odemelen önemli Ölçüde aşıyor olması ve
dolayısıyla net pozitif kaynak transferinin varkğı. dönemin en temel ka-
rakterıstAlemden biridir. Bununla birlikte ekonominin reel döviz gelirle­
rini artıncı yeterli önlemlerin olmayışı ve borç yönetiminin gerek k u ru n­
sa!. gerekse makro ekonom* yönetim açısından tutarsızlıkları, dönemin
sonuna doğru önemli olumsuzluklara da neden olm uştu.

1946-1962 Döneminde Kullanılan Dış Sermaye Kaynaklan(84)

A B D Yardmla/ı D iğer Yanlım Gerçeklesen ö ı e l
(m ilyon dola/) Kuruluştan Yabana Sermaye
Ylla/ Borç Toplam Imltyor-ı dolan .Bin U )
1940 48 454 454 5.0
1949 338 • 338
1950 40.0 31.9 71.9 804
1951 . 498 498 - 3 400
1952 112 584 696 352 2.993
1953 . 58.0 586 200 1.148
1954 . 787 787 38 2 598
1955 255 838 109.3 8002
1950 250 104.3 129.3 21.605
1957 25.1 623 874 135 10 531
1958 232 904 113.6 125 5 15 068
1959 97 2 1070 2042 1 98 2 5
1960 265 99.0 1255 37.0 18 711
1961 •31.0 89 8 2200 161.7 43056
1962 1 02 5 81 6 1842 150 87 246
Toplam 580 4 995.0 1.582.0 297.1 234233

1980 öncesi donemin üçüncü boyutu olarak ifade edilebilecek 1960

ve 1970*11 yıllar. Türkiye ekonomisinin gelişim dinamikleri açısından lite­
ratürde yaygın bir şektde planlı donem tecrübesi olarak değerlendlnl-
mektedlr. 1950'II yıllarda İzlenen ekonomik politikalara bir tepki olarak
şekillenen yeni dönem Atlsat politikaları, plank-programlı ve devletçi bir
karaktere sahip yeni bir gelişme konseptl çerçevesmde ortaya kom im uş-

l83l M Çoskun C an g o ı. "Türkiye'de c*s borç lo r u n u b o rç lu m a ıtra tq «e fl v e borç yöneti­

mi*. Yay r l ın m r m s Yensek Lisans Te n . 1994 s.7.
(84) ÇesrtU kaynaklardan derleyen Yakup Kepenek.

711
tur. İlk aşamada da kalkınma plan ve program lam ı hazırlamak üzere DPT
kurulmuştur. Bir Önceki donemde ekonominin karşı karşıya kaldığı döviz
darlığı ve ckş borç sorunları, yeni donemde yönetimin uluslararası finans­
manlara karşı olan bakış açısından değişikliklere neden olmuştur.

Türkiye'nin A B D Güdümünde Batı Kapitalizmine Tutsaklığında

ön em li bir Tarih I9S8
Ekonomik Çöküntü M a l iflas İlanı
Ardm dan O ECD "Türklye ya Yardım K o n s o rsiy u m u n u Kuruyor

Bu çerçevede, öncelikle ekonominin uluslararası finansmanlara ba­

ğımlılığın azaltılmasına yönel* makro ekonomik politikalar benimsen­
miştir. Ancak bu yaklaşım, dış finansmanı tamamen reddetmek yem e,
plan hedefleri çerçevesinde ve etkn kullanımını hedeflemiştir. Planlı d ö ­
nem aynı zamanda uluslararası flnansmanlam asıl olarak kamu sektörü
eliyle kullanımını amaçlarken, özel sektörün kısıtlanmasına yönelik bakış
ve uygulamaları yaygınlaştırmıştı. Nitekim 1963-1972 arası donemde
özel dış kredilerin kullanımı yaygın olarak kısıtlanmaya tabi tutulmuş-
tur.(85)
Planlı donemin uluslararası finansmanlar açısından önemli bir boyutu
İse Türk ekonomisine yönel* dış kaynak akışlanmn planlı ve koordne bir
şekilde temin edilebilmesini sağlamak üzere. 1962 yılında O ECD bünye­
sinde "Türkiye'ye Yardım Konsorstyumu'nun kurulmasıdır. Konsorsiyum
üyelen bazı gelişmiş ülkeler ve uluslararası m al kurmuşlardır. Yaklaş*
olarak 30 y i görev yapan konsorsiyum, ülkemize yönelik d ş finansman
akışlanmn sağlanması, koordinasyonu ve kredilerin mail koşullarının
uyumlaştırılması görevlerine yam sıra çeşitli dönemlerde karşılaşılan dış
borç odeme/erteleme görüşmelerinde de etkık olmuştur.
Konsorsiyum araçlığıyla sağlanan kredilerin genel özelliği İse ikil ve
çok yanlı finansmanların özelikleriyle ortak bir çizgide gerçekleşmesidir.
Konsorsiyum, kalkınma programlarınca belirlenen dış kaynakların temi­
ninde en önemli kaynak haline gelmiştir. 1962-69 yıllan arasında sağla­
nan kredilerin %85'lnln konsorsiyum kaynaklı olması dikkate değer­
dir.(86)
Kısaca 1960'lı yıllarda Türkiye'ye yönel* uluslararası finansmanlarda
hızlı artışlann olduğu gönJmektedlr. Batılı ülkelern. sadece 1961 yılında
*111 finansman şeklinde I950'll yıllardaki tüm dış yardımların dörtte bir n e
eşit olan 400 milyon dolarl* yem kredi açması söz konusudur.(87) I960'lı
yıllardaki dış kredilerin toplam değeri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
(85l Gükcn Kazgan. 'r k o n o m d e O i j j A ç * Büyüm e". 1988. s 285
(8 6 )A J x KjHm Vj Pth no ğlu . 'Türkiye'nin D i» Boruları » e Iğılı B ırTa n lI D enem esi'. 1982. s.56.
(87| M ehm et Attan. "Süperler v e Tü rkiye '. 1906. » 1 0 3 .

712
 Türkiye'nin Ekonomisinde 1960-69 Döneminde Alınan
Toplam Dış Krediler ve öd e n e n Toplam Dış Boralar
Ahnaaı O l» Krediler M ilyon Dolar ö d e n e n D ı» Borçlar M ilyon Dolar
Proie Kredlerı 653 D ş Borç faizleri 330
rro g ram Kredlerı 1 301 0-7 Borç Anapara Ödemeleri I.IO S
İthalatçı KredHeıi 91 O } Borç Ö d e m e lc ı Toplamı 1 435
ü .Kurulu şiar Kredlerı 314 K.V Troraterler. 126
US PL480 364
Toplam 2723 Toplam 1.561
lU y n a lı M a l y e & a * a r ı,$ ,. Vaiı « JpM 1 9 7 7 |M t a r a n M e h r e t M j n 1 9 8». i 1 19)

Bu tablodan görüleceği üzere 1960 lı ydlar aynı zamanda uluslararası

finansmanlardı üke ekonomiste net poz İt* kaynak transferine neden ola­
cak şekilde gerçekleşme gösterdiği bir dönemdir. Buna İlave olarak, be­
delsiz İthalat ve İşçi gelirleri de yeni birer finansman kaynağı olarak de v­
reye girmiştir. Sağlanan finansmanlar büyük ölçüde İkili ve çok yanlı fi­
nansmanlar şekknde gerçekleşmiş, tlcan krediler onemlenm kaybetmiştir.

1970 lerln Başlarında Her Şey İyi Cldlyordu(l)

"özel Dış Kredilere Kolaylık", "Dövize Çevrilebilir TL Mevduatı"
"Döviz Tevdiat Hesaplan" ve "Yetkin Bankalara Döviz Pozisyonu
Tutma Yetkilerinin Tanınması İle Döviz O yu nlan ve
Dış Borçlanmaya Kapılar Ardına Kadar Açıldı
Dış Borç Türkiye Cumhuriyeti Yiğidinin de Kamçısı Olmuştu

Aynt durum 1970'II yılların başlarında da devam etmiştir. İkili ve çok

yanlı resmi finansmanlarda gelişmeler varlığını sürdürürken, bedelsiz İt­
halat ve İşçi gelirleri hızlı artışlar sergileyerek, ülke ekonomisine önemli
imkanları sağlamayı sürdürmüştür. Anılan donemdeki gekşmelere İstik­
rarlı ve yüksek G SM H büyüme oranlan eşlik etmiştir. Cari işlemler b4an-
çosu ise 1973 yılına gelndığlnde 473 milyon dolarlık bir fazlalkla sonuç­
la nm ış».
197011 yıllann başlangıcındaki bu olumlu gelişmeler, ekonomide bir-
rahatlamarun doğmasına yol açarken, dış kaynak kullanımını takviye ede­
cek açılmlar yapma olanağını da yaratmıştır. Açıbmiarın en önemklen
şunlardır:(88) Özel dış kredilere kolaylık, dövize çevrilebilir TL mevduat
hesapları uygulamaları, döviz tevdiat hesaplan uygıiamaları ve yetkili
bankalara döviz pozisyonu tutma yetkilerinin tanınması.
Kuşkusuz bu enstrümanlar ekonominin dış kaynak giriş imkanını artı­
n a oluşumlardı. Ancak bunları asıl olarak harekete geçiren şey ise.
1970’H yılların Ikına yarısına doğru ortaya çıkan ekonomik ve siyası kon­
jonktürdür. Bunlar başlklar olarak şOyle sıralanabilir: Yüksek hızlı ekono-
(8 8 l Kozsan. ı g c 1988. ı I S » .

713
mlk büyüme oranlarım devam ettirme çabalan. İthal karne sanayileşme
modelinin Aşa bağımlı gelişen yaptsı nedeniyle ortaya ç*an ve hızla art­
ma gösteren İthalat talebi ızlemlen aşrı değerlenmiş k ır politikası ve bu­
nun İhracat gelirleri üzerndekı olumsuz etkkerlyle. tüketen malları itha­
latı. tır İzm ve benzeri döviz talebini artrıa etkiler, ithalatı kısıtlayıcı bazı
önlemlerin (teminatlar, denge verileri, liberasyon oram gibi) hızla aşağı­
ya çekilmesi. Kbrıs Banş Harekatı ve bazı Batılı ülkelerce uygulanan eko­
nomik ambargo uygulamalarıyla Türkiye'ye yardım konsorsiyumu kredi­
lerinde hızlı daralma süreçleri. İşçi döviz gelirlerinde batılı ülkelerde ya­
şanan ekonomik knz nedeniyle ortaya çkan gerilemeler, tasarruf eğilim­
lerini olumsuz yönde etkileyen negatif faiz politikaları, kamu yönetimin­
de İstikrarsızlık ve aynı anda çok sayıda projeyi yürürlüğe koymaya y ö ­
nelik popülist politikalar De dünya petrol fiyatlarında ortaya çıkan % 4 00
civarındaki ani ve hızlı artışlar.

Lvdekl Hesap D ü nya Flnans Kuruluşlarına Uym adı

Ana başlıklar şeklinde İfade ettiğimiz bu süreçler. 197011 y ılla r» Tür-

kiyesi'nl ekonomik gelişme ve uluslararası finansmanlar açısndan daha
önceleri görülmedik bir şektde hareketlilik içme sokmuştu. Diğer
G O Ü le rln (Gelişmekte Olan Ülkeler) trendleri İle örtüştük bir karakter
sergleyen bu oluşumlar sonucunda Türkiye'nin dış borç stoklarında çok
hızlı artışlar olmuştur. Borçlanman» nitelik ve malı koşullan İtibariyle de
çok önemli değişiklikler olmuştur. Borçlanmalar giderek özel-ticari kay­
naklar şeklinde bir dönüşüme uğrarken, toplam borçlanmalar açısndan
mail koşulların yükselmesi, değişken faizli borçlanmaların toplam borçlar
içindeki payının artışı, geri ödemesiz dönemlerdeki geriemeler söz ko­
nusu olmuştur. Özel dış borçlanmalarda önemli artışlar gerçekleşmiştir.
Aşağıdaki tabloda an*an donemde Türkiye ekonomisindeki dış borçlan­
malar hakk»da özet bilgiler sunmaktaclr.

197011 Yıllarda Türkiye Ekonomisinde Dış Borçların Gelişimi

IMHyon Dolııı
107} 1074 I0 7 S 1076 1077 1078 1070 1080
O n*
U zun V ad en e* ! 064 3 .7 2 2 3 .3 2 S >838 4725 0 b l8 10048 1 2 781
i m » e K am u
G M n r* 28oO 3 520 3 170 3500 4 305 0 353 io o e o 11040
Ö ıe l IIS 140 140 248 81 1
u n a V ade*< | 270 221 1 .1 5 5 3051 0003 7 ITO 3550 2480
O je 22S I4 S 000 1 781 4407 5 282 2 002 1 031
O Ç M le * 22S I4 S «90 1 03o 2207 2 BûO 017 573
T on 745 2 140 2 422 1 445 481
K am u S« 78 150 1 270 1 08 b 1 804 1 10 4 1 148
lo p la r ı 326} }40S 4 400 0 880 10 818 1 3 .7 0 4 I3 ö 0 4 IS 2 0 I
c
s
i
i

1W • 7*
I
1

714
 Yukarıdaki tabloda görüleceği üzere, dönem boyunca kısa vadeli dış
borçlardaki artış önemli boyutlardadır. Kısa vadeli dış borçlar»! toplam
borçlara oram I970TI yılların başlarında hemen hemen s#» düzey »idey­
ken. 1978 İtibariyle %51.5'e kadar yükselmlştlr.(89)
Diğer krect türlerine kıyasla oidıkça pahalı olabilen bu tür krediler
sürekli finansman yapılmasına neden olurken. I970'lı yılların sonlarına
doğru dış ödemeler dengesinde yaşanan krizle brlikte ödenemez hale
gelmiş ve Türkiye ekonomisi hızlı bir şekilde ckş borç krizi sorunu İle kar­
şı karşıya kalmıştır

1970*11 Yılların S a v u r g a n lığ ı 1978 M oratoryum u

Türkiye'nin Dış Ekonomik İlişkileri Açısmdan Son Derece Tra|lk
Gelişmelere Sahne O la n Bu Dönem Çeşitli Palyatlf Tedbirlerle
Aşılmaya Çakşddrysa Da Kaçınılmaz Bir Seklide Dış Kredltöderle
Borç Erteleme Müzakerelerinin Başlamasına Neden Olm uştur

Dtş borç yönetiminin temel ilkelerinden biri dan borç stoklanna iliş­
kin ger eki enformasyonun dahi yeterince olmadığı bir ortamda yapılan
çeşit! görüşmeler sonucunda. 1977 -82 döneminde dış borç ödemeleri
büyük ölçüde ertelenmiştir. Bu donemde yapdan erteleme anlaşmalany-
la özel borçlar da devlet borcu haine dönüştürülmüşlerdir.(90) Erteleme
anlaşmalarıyla ticari borçlar devlet borcu kapsamna alınırken, faizler de
kapıtakze edilerek ana paraya dönüştürülmüş ve d ş borç stokm a eklen­
m iştir.^ I)

1 9 7 8 -8 2 Tü rk iy e D ü n y a B orç Ertelem e Ş a m p iy o n u S eçiliyo r

Ertelenen Dış Borçlar İçindeki ö ze l Sektör Borçlan

Devlet Borcu Haline Getirilirken, DÇ M Borçlan İse
M erkez Bankası Borcu Haline Dönüştürülüyor
Vergi Ödeyen Orta Direk Sağolsun
Türkiye'nin dış borç ertelemelerine giriştiği bu dönemde GOU'lerın
genel dış borç krizi sinyal vermekle birlikte henüz başlamamıştı. Bu se­
beple Türkiye'nin diğer G O Ü ’lerden daha önce borç krizi yaşamaya baş­
laması. ülkemiz»! 1978-82 yılları ar asalda en çok borç ertelemesaıe g i­
den ülke ünvaru almasaıa da yol açmıştır. Aşağıdaki tablo söz konusu sü­
reçte dış borç ertelemelen ve Türkiye'nin konumu hakkında bdgiler sun­
maktadır.

(89) Cangoz. ı j e . 1994. s8 .

(9 0 l rjh d e m lri. ı j t . . 1995. s 3 8
( 9 l ) C jn g o z. * .g .e , 1994. s 8

715
1978-1984 Döneminde C O Û'lerde Yalanan Dı> Borç Ertelemeleri ve
Türkiye'nin Konumu iMiyon Dolu ve YOzdc OUrak)
Yılar D i} Borç O O Ü lerde Dı> Türkiye Türkiye'nin Toplam
Erteleme Borç Erteleme İçindeki Tayı
Ülke Sayısı Tutan <% olarak)
1978 3 2.195 1.612 73.4
1979 7 6564 3898 597
1980 6 5.323 4 200 78.9
1981 13 2.757 100 3 .6
1982 9 2 382 - -
1983 21 51 0 8 9 - -
1984 23 116 2 2 0 - -
n * y u « Ziyan ö n l* IW*0 ı . N .

Türkiye'nin I970'll yılların sonlarından itibaren gerçekleştrckğı dış

borç ertelemeleri oldukça önemli miktarlarda olup, toplam 9 .8 10 milyar
dolara karşılık gelmektedir. Ertelenen dış borçlar İçindeki özel sektör
borçları devlet borcu haine getirirken. D Ç M borçları ise Merkez Banka­
sı borcu haline dönüştürülmüştür.(92) Ertelenen borçların vadeleri.
1960 lı ydarın tamamını kapsayacak şekilde ayarlanmış». B r başka d e ­
yişle ertelenen bu borçlar. I980'k ydlara aynı zamanda bir ipotek konul­
masına neden olmuştur. Ertelenen dış borçların Tütkıye'nın orta ve uzun
vade* dış borçları İçindeki yerinin 1980 yılnda %27.4. 1982 de % I 8 .
I985'te % 9 .7 ve 1988 yılında % l .7 ye karşılık gelmesi kayda değer bir
durumdur. (93)
Dolayısıyla Türkiye ekonomisinin 1970*1* yıllardaki kontrolsüz ve he­
sapsız bir şekilde dış kaynak temnlne yönelmesi, bir yandan ekonominin
pozitif net kaynak transferleri ile beslenerek. 1970'li yıllarda önemli büyü­
me oranları ekle edilmesine yardımcı olurken, diğer yandan da önemli
miktarda b r dış borç brlkımlne neden olmuştur. Böyle b r mekanizma İse
etkileri uzun sûre devam edecek ve llerlkl yıllarda da dış borç birikimini
devamlı kiacak dinamiklerin çalışmasna neden olacaktır. 1970'k yıllarda
yaşanan gelişmeler. Türkiye'nin uluslararası finansmanın özelikle borçlu­
luk doğtrmayan tplernden v e diğer şeküem den uzak kalmasında son
derece etkili olmuştur. Bu durumu. 1923-1979 döneminde Türirıye'ye g e ­
len yabana sermaye yatıranlarının brlklmk değerinin sadece 228.1 mil­
yon dolarda kalmasından anlamak mümkündür.(94) Donem İçerisindeki
tek olumlu gelişme ise İşçi dövizlerinde yaşanan sınırlı artışlardır.(95)

|92) Tü U y Evgin -O l} B o c ç U rm j v e D i} Bo rçU rırru d a Yap4an Düzenlem eler'. 1996. » 7 3

|93) Ziya ö n i } . 'Tü rk İy e d e D i} Ticaret ro lth a la n ve D i} Boci; Sorunu 1< « 0 -8 8 ' 1989. * 8 0
(941 Güngör Ura*. ‘ tü rk lye d e Yabano Serm aye Y a tırm U n '. 1981. *.414.
(95) A ir* Berk su 'l}Ç! TasarruAarnn Yurda Yödendirilm e*!' 198i. 1.151.

716
 1980 Dönüşümü ve Sonrası Dönemde Türkiye Ekonomisinde
Uluslararası Finansman ve Dış Borçların Gelişimi
1970 II Yıllarda Kalkınmanın Ocağma İncir Dlklldk96)
Ardından 24 Ocak İstikrarlI) Programı Getirildi

Türkiye ekonomisi 198011 yıllarda 24 Ocak İstikrar programının esli­

ğinde. İç ve dış taleplerin bekrteyicl olduğu yeni bir geksme konseptı ek­
seninde adım atmı$tır. Türkiye Cumhuriyeti nin kurulduğu yıldan o güne
en radikal ekonomik dönüşümün hedef alındığı program, ozü itibariyle li­
beral bir ekonomik yapılanmanın şartlarını oluşturmak v e uygıiayabılmek
üzere hazırlanmış».
Türkiye ekonomisi 1980 lı yıllara. 1970*11 yıllann neden olduğu olum­
suz borç mirası sebebiyle başlangıç yapmak zo onda kalmıştır. 1980 d o ­
nemi ekonomik polltkalan. bu sorunu aşmak için oncefckle çeşitli borç
erteleme operasyonlarını uygulayarak, arckndan da yeni finansman im­
kanlarını harekete geçirecek arayışlar dönemidir. Atılan adımların İlk so­
nucu d«ş borçlarn yeniden yapılandınlması olmuştur. Boytece bir yandan
dış borçlar içerismdekı en sıkınUı kalem olan kısa vadeli borçların toplam
borçlara oram % 1 0'a çekilirken (1982 yılı lçln)(97). diğer yandan da ie n
tarihlere aktarılan borçlar ölçüsünde ekonomiye tkş kaynak girişi sağlan­
m ış t ır .^ )

IMF ve OECD'nln En Yağlı ve En Müdavim Müfterisiyiz

" N A T O üyesi olarak O rta Doğu'da
özel konumunuz var, sizi kollamalıyız" Dediler
I97 9 'd a 13.9 Dolar Dış Borcumuz 1984 te 21 Milyara Çıktı

İkinci adım ise ekonomiye İkili ve çok yanlı finansmanlar şeklinde ta­
ze kaynak gvlşlnm sağlanması noktasında atılmıştır. Bu dönemde Türki­
ye gerek IMF. gerekse Dünya Bankası kredilerdin en y o ğ u ı kullanıcıları
arasındadır. Ayrıca O E C D Türkiye'ye ve Yardım konsorsiyumu çerçeve­
sinde önemli miktarlarda uluslararası finansman sağlanmıştır. Dönemin
siyasi ve ekonomik konjonktürünün özel etkileri ile Türkiye'nin bir N A T O
üyesi olarak Orta Doğu daki özel konumu bu tür desteklerin emsali gö-
riümedfc bir şekilde harekete geçirilmesinde, temel belirleyici faktör ol-
muştur.(99)

|96) ‘ O c a g n a incir d ik m e k' ne dem ek? Ta rm ıa l »m a ç diandaki incir agahlan harap ve

te rke d lm l} yerlerde bulunur. Ayrıca bu a g acn kökleri iig la m yap «anda yerle b* eder.
(97| iv in . a .g e , 1996. ».83.
(98l Ike r Şenel. "O ıj Borçlarn A rtı} Nedenleri*. 1994. *.23.
|99) CeU*un ve Rodrık. 'Turktth (« p e d e r c e W lrh Debr Macroeconorrkc rc * c y and Pertor-
m ance-. 1989. » 208

717
 Aynı zamanda ekonominin mevcut borç stokuna yeni İlaveler gelme­
sine yol açan bu gelişmeler neticesinde. Türkiye'nin toplam dış borçlan
1979 yıbnda 13.9 milyar dolarken. 1984 yılı Itlbanyle yaklaş* olarak 21
milyar dolara ulaşmış t». Bu gelşm ede resmi kaynaklann yanı sıra 1982 yı­
lından ittoaren temin edilmeye başlanabilen sendıkasyon kredi eri. kısa
vadeli ckş borçların yenilenmesi ve yemlerinin alınması, ihracat kredierly-
le Dresdner Bank operasyonları etkili olmuştur. Dresdner Bank aracılığıyla
sağlanan krediler bu süreçte oldukça etkindir ve 1982-1986 yılları arasın­
da 3.8 milyar dolar (Bu dönemdeki Türkiye'nin özel borçlarının %27'sme
karşılık gelmektedir.) kredi sağlanmıştır. Dresdner Bank ile Türkiye arasın­
da yap tan bir anlaşma gereği. Türk işçilerinin aç t klan vadek mevduat he-
sapiarndakl dövizlerin % l İlave faizle düzenli olarak TCM B'ye aktanlma-
snı sağlayan bu g elşm e donemin temel bir (inansal enstürümanıdır.d 00)
Türkiye ekonomisinin 1980 lı yılann başlangıç dönemlerinde ulusla­
rarası finansmanlarla olan söz konusu ilişkileri, ekonominin diğer alanla-
nnda sürdürülen reformların hayata geçirilmesinde belirleyici olurken,
aynı zamanda uluslararası finansmanlar alanında da radfcal bir dönüşüme
yol açmıştr deniebllır. Buna göre, daha önceki dönemlerde uluslararası
finansmanın genel olarak sakınılması gereken ve ancak yardm cı bir fak­
tör olarak değerienckrllmesı gerektiğine İlişkin anlayış, yerini ekonomik
gelşmenln, biraz da zorunlu olarak vazgeçilmez bir unsı*u olduğu anla­
yışına terk etmiştir.) 101)
1980 sonrası izlenilen dönüşüm programının genel yapısı İle içsel tu­
tarlılığa sahp olan yeni yaklaşım, uluslararası finansmanın sadece sınırlı
birkaç kalemle değil, tüm çeşitleriyle harekete geçirilmesini arzu eden ve
ekonom in» döviz ihtiyaçlarından kaynaklanan skn tta rı tamamen orta­
dan kaldırmasını hedefleyen bir yaklaşma sahiptir. 1984 yılında kunlan
hükümet tarafından çok daha yoğun bir şekilde liberalizmin diğer alt un-
surlanyta bezenen söz konusu politikalar bu yönde güçlü ackmlar atılma­
sını sağlamış ve uluslararası kurumların da yoğun desteğini sağlamıştır.

Üç Koldan Dış Borç Atağı

Dış Borçla "Yükselen Değerler " ve "ihale Vurgunlan" Dönemi
Program için Dış Borçlanma,
Otoyol, Enerji ve İletişim Pro|eleri için Dış Borçlanma
Bunlar Yetmedl(l) Uluslararası Piyasalara Tahvil İhracı İle
Dış Borç Stoğu % l 00 Artıyor

1984 yılından itibaren Türkiye ekonomisi, öncülüğünü kamu sektörü-

(1 0 0 ) Lavy ve Rapopcrt. "Lntemal debt and structural acfcıstment. Recenr enpenence m
T u t e y -. 1992. » M S .
(1 0 1 ) Sınan S cn m e r. "Dünya U o n c m B ln d e D o n O ü m " . 1900. v 4 9 2 -

718
nün yaptığı bir süreçte yeniden yüksek oranlı büyüme rotasına oturacak
şekilde yatırım hamlesine sahne olmuştur. 1980 reformlannın temel fel­
sefesi çerçevesinde, devletin özellikle oto yolar, enerji ve İletişim gibi alt
yapı faaliyetlerine yönelmesinin soz konusu olduğu bu dönemde, ulusla­
rarası finansmanlar yoğun bir şekkle kullanılmışta. Sağlanan finansman­
lar İçerisinde program kredilerinin giderek azaickğı. proje kredilerinin ise
yoğunluk kazandığı görülmektedir. Çoğunlukla k k ve çok yanlı finans­
manlardan oluşan bu kredilerin en uygun koşullara sahip olanlarnn alt
yapı y a tırım la rv e rm e n kredilerde yoğunlaştığı görülmektedir. Aşağı­
daki tablo 1984-1989 dö nem nde alınan program ve proje kredllernln
boyuttan hakkında özet bligler vermektedir
1984-1989 Döneminde Sağlanan Program ve Proje Kredileri
IMMyoa D o U rl
Yllar________ Proje Kredlerı______ Program Kredileri Toplam
1984 1.938 964 2.902
1985 3.374 833 4207
1986 3.938 1.082 5.020
1987 S. 507 1.023 6531
1988 3.346 2.435 5.781
1989 1.908 1.648 3.556
Kaynak Bahtan 1990. » 1 8

Aynı durum uluslararası ticari banka kredilerinde de gözlenmektedir.

Açılan proje kredilerinin bu açıdan büyük Ölçüde alt yapı yatırımlarına y ö ­
nelik olması, sağlanan sendikasyon kredilerinin ülkemizin tercihlerinin
yanı sıra kreditodenn ılgienne gOre tespit ed id lği şeklinde genel bir ka­
naat oluşturmaya İmkân sağlamaktadır. Bu eğilim. kredltOrlerln politika­
larının yansız olmadığını ve güçlü bir sektöre! taban üzerne otuarak sek-
torel gelişmede belirleyici olmayı hedefledikleri şeklinde değerlendiril­
mektedir.! 102)
Kamu sektörünün dış borçlanmaya olan bu İlgisi neticesinde dış borç
stoklarında önemli artışlar başlamıştır. Ayrıca 1986 yılnda İdbaren önceki
dönemlerde ertelenmiş olan Ckş borç geri ödemelerinin başlaması ve bun-
lan karştamak üzere. Özelikle ticari dış borçlanmalara gidilmesi de ayn
türden etkilere yol açmıştır. 1984 yıhnda kambiyo mevzuatında yapılan li­
beralleş tırmeler v e ticari bankalarn döviz tevdiat hesaplan açabilmelerine
yetki verilmesi ve Özel sektörün de dış kredi arayışlarına grlşmesl netice­
sinde. toplam d ş borç stoklarındaki artışlar önemli miktarlara ulaşmıştır.
Sonuçta Türkiye, artan kredlbiliteslne paralel olarak, donem boyunca
geleneksel finansmanların dünya çapnda daraldığı bir süreçte dış finans-
{ 102l Z iya ö n ü ; ve S ileym an ö rm u c u r. 'Capital Flows and the laterna) Fınancng ot Tur-
k e ys b n p o ıtv Paris: CK.CD lechrrcal Paper n o 3 6 \ 1991. s.64.

719
man kaynaklar*» ve enstürmanlannı çeşıtlendırebümıştir. Bu başlangıç,
birçok G O Ü gibi ülkemizin de ckş borçlarının menkul kıymetleşmesinin
ilk adımları olm uştu. TUkıye'nın 198011 yıllarda uluslararası tahvi piya­
salarındaki İlk deneyimi. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası aracılığıyla Japon
Shıbosal piyasasında ihraç edilen tahviller İle yaşanmıştır. Bunu ihraç edi­
len ciğer tahvil partileri izlemiş ve zamanla diğer piyasalara da girilmeye
başlanmıştır. Boylece 1985-1988 donemmde çeşit! piyasalarda 17 parti
tahvil ihracı gerçekleştirilmiştir.! 103)
Tüm bu gelişmeler neticesinde Türkiye'nin toplam dış borç stoku
1984 yriında % 8 . 1985 yılında % 2 3. 1986 yılında %26. 1987 yıhnda%25
ve 1988 yriında %1 oranında artma göstererek 20.8 milyar dolardan
1989 yılı İtibariyle 4 1.8 milyar dolara kadar artma göstermiştir.

1984-1989 Döneminde Dış Borç Stokunun Gelişimi iMHyon Doları

1084 I98S 1986 1987 1988 1989
D ı} bore stoku 20.823 25 6 6 0 32.206 40326 4 0 722 41.751
O rta ve U z u ı Vade 17.643 20901 25857 32 703 34.305 36006
Kısa Vade 3.180 4 759 6 .3 49 7623 6.417 5.745
D o kore Stokotm 100 100 100 100 100 100
O t a ve U lu n Vade es 81 60 81 84 86
Kı 54 Vade IS 19 20 19 16 14
D ı} Bore Stoku
C* A rt!}) 8 23 26 25 1 3
O t a ve U ıu n Vade 4 18 24 26 5 5
Kısa Vade 39 50 33 20 •16 •10
K a / e * TJU y t . g n ‘ O } So>(Uiım.i". Hu m D c fg m ttım 1066 >84

Toplam Borç Servislerinde Başgösteren

Hızlı Artı>lar ve Çare Arayışları

I980'll yıllarda Türlüye'nln dış borçlarında yaşanan hızlı artışlar do ­

nem boyutça y o ğ u r eleştirilere sahne olmuştur. Bu eleştirilerden en
önemlisi bir dış borç krizini çağrıştırması sebebiyle uzun süre kamuoyu­
nu meşgul eden TU SİAD Raporu ndan gelmlştv. Çiller (1987) tarafından
hazırlanan rapor, çeşitli senaryolar eşiğinde ckş borç stoğundakl hızk t*-
manışa dikkatten çekerken, yeni dış borç temininin sekteye uğraması ha­
linde bu durumun ekonomiye maliyetlerinin çok yüksek olabileceğim ifa­
de etmekteydi. Soz konusu çakşmada İfade edilen olumsuz senaryo,
ekonomideki gerek yüksek büyüme oranları, gerekse döviz gelirlerini ar­
tına diğer olumlu gekşmeler neticesinde gerçekleşmemiş, ckş borç ser­
visten düzenk olarak yerne getirilebilmiş ve Türkiye net pozitif kaşnak

(1 0 3 ) M aruı Bj İ. 'G e le n e Sürecinde D r, Finansman K ullanm ı v e Türkiye’ . 1998. ı 8 9 .

720
transferi sürecini devam ettirebilirken, borçluluk göstergeleri açısından
da tehlike sınınndan uzak kalabimlştır. denilmektedir ! 104) Bu donemde
diğer GO Ü'lerln genel olarak önemli miktarlara ulaşan (yaklaşık olarak 50
m iyar dolar) net negatif kaynak transferi sorunuyla karşı karşıya olduğu
ve ekonomik gelişmede çok Önemli açmazlan bir arada yaşadığı düşünü­
lürse. ülkemizin bu açıdan 1980 lı yıllarda önemli bir atılım gerçekleştir­
diği İfade echleblkr.
1980 lı yıllarda Türkiye'nin hızla artan chş borç stoklan, donemm
sonlarına doğru giderek artan bir şekide eleştirilmeye ve sürdürüleblllr-
fcğı konusunda endişelere yol açarken, ekonomi yönetimi de b* yandan
bu hızlı artışı yavaşlatabilmek, diğer yandan da ekonominin İhtiyaç duy­
duğu net pozitif kaynak transferini sürdürebilmek yönünde çabalar gös­
termekteydi. Yabana sermaye yatıranlarını hızlanchrmak tçm mevcut
mevzuatın bir kararname le daha serbest hale getirilmesi. İşçi gelirlerini,
ihracat ve haiz m gelirlerini anırmaya yönelik çabalar bu çerçevede düşü­
nülmelidir. Bununla beraber, toplam borç servislerinde başgosteren hızlı
anışlar. amaçlarını blrarada gerçekleştirilmesini güçleştirmekteydi. Ayrı­
ca «iuslararası malı kur unlardan önceki yıllarda ahnan krediler, aynı şe­
kilde genışletılememekte ve servisler alınan yeni kredileri aşmaya başla­
maktaydı. Bu konudaki tek altematf olan İkili finansmanların da benzer
bir trende sahip olması nedeniyle, kamu sektörünün ozet-tlcari chş borç­
lanma imkanlarını zorlaması v e özel sektörün dış borçlanma te iglh da­
ha aktif politikalar İzlemesi gerekmekteydi. Nitekim. 1989 yılından İtiba­
ren bu alanda ıkl önemli adımın atılcbğı görülmektedir.
a. Bunlardan birincisi, chş borç stokuldaki artışı durdurabilmek ama­
cıyla. kamu sektörü chş borçlanmasını yıllık dış borç servisim aşmayacak
şekide planlanmasıydı Haznenin dış borçlanmasına bir limit getren bu
uygulama, yeni borçlanmaların sadece var olan borç stokunu dOndürebi-
lecek kadar olma s n ı öngörmekteydi. Ö te yandan, yem borçlanmalam tl-
can finansmanlar vasıtasıyla elde ediebimesını temin İçin, hükümet yıllık
dış finansman tıtlyacını ve yem borçlanma politikasını deklare eden bir
dokümanı bu donemde Londra. New York. Frankfurt ve Tokyo dakl önem­
li tlcan bankalara göndermekteydi. Buna göre. Hazînenin 1989-1991 ara­
sı. yıllık 5 milyar dolar chş borçlanmaya tttlyacı bulunmaktadır ! 105)
b. Ikına adım, 1989 yılında atılmıştır. A s i olarak Mart 1990 da fiien
başlayan yeni uygulama. Türkiye ekonomisindeki en ön em i dönüşümler­
den bir tanesi olan ve o dönemde özellikle zamanlama açsından çok yo-

(104! VVlyıöerger ve c l j *L>ternal DeOt. fıscal P c ic y and sıetaırtble Gronvth İn Turtıey'.

W asftngton D C Wo<ld Baı*.
<105) ve c lg . 'T u rtıe y A S tra te jy for M a ru g m g det*. Bortovvlngs and Transfer»
Under Macroecononnc A c y n tm e n t W a ıh m g to n W orld Bar* Country Study.*. 1990. s J 8

721
ğun eleştirilerle karşılaşan uygulama. Türkiye'deki (inansal piyasalarla
uluslararası (inansal plyasalan bütünleştirme yönünde bir beklenti ile
oluştururken, aym zamanda ülkemize yönelik her türden özel sermaye
akmlannın da teşvik edilmesine yol açacak bir altyapı hazırlamaktaydı.
Kuşkusuz bu sayede Türkiye ekonomisine yönelik sermaye hareket­
lerinin hızla artış göstermesi ve özel sektörün de bu alanda önemli adım­
lar atmasıyla var olan trend İçinde kaçınılmaz bir şekilde net negatif kay­
nak transferlerine yol açacak oluşumların önüne geçilmek arzusu bulun­
maktaydı. 1989 yılında 32 sayılı kararla gerçekleştirilen sermaye hareket­
lerinde serbesti ve konvertlbdlte uygulaması bu boyutuyla genetikle üze-
rn d e durulan be d g u olmamıştır Halbuki bu pottika değişikliği. 1980 li
yılar*! başlarıyla birlikte uygulanmaya başlanan ve ülkemize yönetfc
uluslararası finansmanların gefcşlminı. net pozitif kaynak transferi sağlaya­
cak şekilde devam ettlrebılmesinn en önemli adenlarmdan biriside.

ö z e l K e ılm ln G id e re k A r t a n D ı » B o rcu Ik o n o m ly l Ş ok la ra A c ık H a le G e tiriyor

"Toplam dış borç stoku artmaya devam ediyor. Kamu kesenindeki

artış hızı kesilmiş. TCMB'nin dış borç stoku ise azalmaya başlamış. Buna
karşılık özel kesimin dış borç stoku artıyor. Özel kesimin yalnızca dış borç
stoku artmış olsa pek be sorun olmayacak. Stokun GSM H 'ya orannı gös­
teren özel kesen dış borç yükü de artıyor. Yani kamu kesimi ve TCMB'nin
dış borçlanmada boşalttığı yeri özel kesim hızla dolduruyor. Eğer özel
kesımeı kaynaklan daha verimli kulandığna inanıyorsak, kamu keseni
yerine özel kesimin dış borçlanma yapmasının daha olumlu olduğunu ka­
bul ederek teselli bulabiliriz. Ne var ki özel kesimin dış borçlanmasının bu
hızla devam etmesi ekonomiyi dış şoklara açık hale geteıyor. Ö zel kesi­
min dış borçlarındaki tek olumlu gelişme, kısa vadek dış borçların orani­
ne! % 3 3'e ger demiş olması Geçmişimizin en One mâ tartışma konusu ka­
mu kesimi borçlarıydı. Önümüzdeki donemde tartışacağımız konu ise
özel kesimin borçları olacak gibi görünüyor, h u m . « i m*h t*»...

ÖZEL SEKTÖRÜN
 BELGELER

Amerika Birleşik Devletleri ile Türkiye Cumhuriyeti

Hükümeti Arasında imzalanan Yardım Anlaşması
Tü rk iye 'ye Yapılacak Yar d m Hakkında A n la nm a (106)
12 T e m m u t 1947
Tü rk iy e Hüküm eti. Tü rkiye 'n in h ü rriyetin v e begm sızkgını ko rum a k u n fıtıyacı
olan g ü v e n ik k u v v e tle n in ta k v iy e lin te m n ve a y n la m a n d a e k o o o m ıın n ıstkra n n
m uhataraya d e v a m m a k ıa d y la . Birleş* Devletler Hü kü m e ti nin y a r d m n ı ıs'.ed g n d en
ve B e le ş * Devletler K o n g re » . 2 2 M ayıs 1 9 4 7 d e tasdik e d le n Kanun ile. Birleş* Dev­
letler Başkarana. Tü rk iy e 'y e her ıkl m errfeketm egem en bağım sızlığına ve güvenkgne
u ygun şartlar d a re s n d e . böyle be yardım da b ulun m ak ye tk isin v e r d in d e n , ve Türfcı
ye H üküm eti 4e B eleş* Devletler H üküm eti böyle bir ya rd ım ya p ılm a lın ın Beleşm iş Mil
letler A m S a ş m a s n ın e ıa ı g a y e te m e ulaşm ayı sağlayacağı g b ı m unasebetlennde hs-
yırlı bir devre açarak T ü rk v e Am erikan m ılc ü e n arasında dostluk b a ğ la m ı daha çok
takviye e d e ce g n e kaanı b u lu n d u k la m d a n B u maksatla kendi H ü kü m e tle n tarafındar
usukj d a r c ı n de verilmiş yetluien hau d a n ve aşanda ım ra a b ulunan zevat, şu husus
lan kararlaştırm ışlardı:
M ADOEI
B e le ş* Devletler Hüküm eti. B eleş* Devletler B a ş k a n n ın 22 M a y » 1947 tarihinde
ta sd * edilen K on g re K am eıu ve bunu d e ğ iş irc n veya buna ek ka n un la r hüküm leri ge
regm ce y a p ılm a m a m üsaade e dü e b te ce g yardım ı T ü rk iy e H üküm etine sağlayacaktır
Tü rkiye H ü kü m e ti bu kabil herhangi b e yardım ı, bu anlaşm a hüküm leri ge regn ce İden
k u lla n a c a k ».
MADOE 2
B e le ş* Devletler Başkanı tarafından bu m aksatla tayın eden Tü rk iy e m isyonu şe
fi. bu anlaşm a g e reg n ce sağlanacak ya rd ım a m ütc ak k meselelerde. B eleş* Devletler
Hüküm etini temsil edecekte. M ı yon şefi bu anlaşm a g e reg n ce . p eyder p ey yapılacak
d a n m u a yye n ya rd rra n kayıt ve ş a rtla m Tü rk iy e H ü kü m e ti t e m s i çileri ile danışarak
tesbrt edecekte. A n c a k , yapılacak olan bu m u a yye n yardım ın m a l şartlan p eyde r pey
* ı hü küm eteı m utabakatı ile evvelden tesb* e d lecek . m isyo n şefi Tü rk iy e Hüküm cbne
b u anlaşm a ger e ğ e c e sağlanan y a r d ır ın gayelerinin elde e d * n c » n c yarayabilecek
m alıe n ab v e te k n * ya rd rn ı sağlayacaktır.
Tü rk iy e Hüküm eti, yapılan ya rd rn ı tahsis c d l m ş bulunduğu gayeler uğrunda kul­
lanacaktır. S o r u m tulukla nnın i c r a » » r asında goreveu serbestçe yapabilm esini m u m
k ü n kılm ak ıç n . b u hüküm et m isyon şefine ve temsilcilerine yapılan y a rd m e ı kullan*
şı ve ierteyışa hakkında rapor, m alum at ve m üşahade şefclnde isteyebilecek her türlü
k o la y l* v e ya rd rn ı sağlayacaktır.
M ADOE3
Tü rk iy e H ü kü m e b 4e. Birleş* Devletler Hüküm eti. T ü rk ve Birleş* Devletler Mı »et
k rm e bu anlaşm a g e re g n ce yapılan ya r d m hususunda tam M g ı tem ini ıçwı ışbırkgı ya­
pacaklardır
Bu m aksatla ve 4u m em leketin güvenliği ile k a b * tekf ok lu ğ u rusbese
I) B irleş* Devletler b a » n v e ra d yo tem ı4c4enne bu yardım ın ku H a nk şın serbest­
çe m üşahade et mel en ne ve bu m üşahedelerini tam olarak b id rm e le rn e m üsaade e d -
le ce ktr. ve._______________________________________________________________________________ __
110a: « c i m CaU «r«. S l y t l l 1047. A lk o l O U n k i l « rtc p n a U m t> 0 y* Ur lıs m . N A T O A l * * * m 4 » V l
3'üncü T U ü d e ır « » , 1 - u r a yzcM m şM i » TürM yvKaı N A T O And u şm zsna ı* nrn zs n <U r One» y « M
rw> 4 i W I z r u ş m t u r ö * « m v

723
 2) T ü rk iy e H ü kü m e ti, bu ye r dim in a m a cı, kaynağı, m ahiye ti g e n l iğ i , mıktan ve
terleydi hakkında Tü rk iye 'd e tam ve d evam k y a y n yapacaktır
MADDE 4
B u an'aşm a g e reg n ce Tü rk iy e Hüküm eti t v a f n d a n e ld e edilen her m ad d e, h u met
veya m a lu m e tn emniyetini sağlam ak atmtnde b u'unan v e bunda aynı derecede m en­
faatler olan Tü rkiye ve B rte ş k Devletler Hüküm etleri, badelm üşavere. b u uğurda «fcğer
H üküm etin lüzum lu add e d eb iecegı tedbirleri, karşılıklı olarak, alacaklardır.
T ü rk iy e Hüküm eti. Birleşik Devletler Hüküm etinin m uvafakat olm adan, bu nevi­
den hiçbir m ad d e veya m alum atın m ülkiyet v e zilyedi iğ in devretm eyecek g b t. aynı
muvafakat o lm a d an T ü rk iy e Hüküm etinin su ba y, m e m u r v e ya a ;a n sıfatın haiz b ıiu r»
m a ya n bir kimse tarafından bu m addelerin veya m alum atın kullanılm asına v e ya bu m a
lum atm bu sıfatı haiz olm ayan bir k im seye açıklanm asına ve bu m addeler ve m a lım a
t r v e rld k le n g ayeden başka bir g a yed e kullanılmasına m üsa ad e etmeyecektir.
M ADDE 5
Tü rk iye H ü kü m e ti b u anlaşm a g e re g n c e verfen herhangi bir fcraz. k re d . hibe ve­
ya d ger şek ile r de kl y a rd m 'a rın ın h a s ia t n n hiçbir k s m n ı «fcger ya bancı bir devlet t*
ra fn da n kendisine verilm iş olan herhangi bir ık/azm resüknal veya fa zın ın tedyesınde
kullanam ayacaktır.
MADDE 6
B u anlaşm a gereğince, y a p ü m a sn a m üsa ad e olunan yar d m kısm en veya tam a­
m en:
1) Tü rk iye H üküm eti talep ederse:
2 ) Beleşm iş Miletler G ü v e n lk Konseyi nin bu hususla Birleşik Devletler herhangi
be vetonun kullanılm asını nazarı ıtıbare almay acaktır v e ya Birleşmiş Milletler Genel K u
r ulun un. Beleşmiş Miletler tarafından alınan tedbir veya yapılan yarden netıccsnde bu
anlaşma m ucibince Beteşık Devletler H üküm eti tarafından yapılan y a rd m e ı devam ını
lüzum suz veya gayrım atlup addetm esi halinde; ve.
3 ) Yukarıda a rkan K on g re K a n u n u n u n 5 'inci B ölüm ünde m usarrah diğer herharv
g ı b r vazıyette veya Bırleşfc Devletler Başkanının yardım eı kesilm ese». Birleşik Devlet-
lereı menfaatleııne u y g u n görm esi halinde nihayet bulacakta.
MADDE 7
B u anlaşm a b ug ü n de n «ibaren yürürlüğe g re c e k ve her ıkı H ü kü m e t tarafından
tesbıt e d le c e k ta rh e kadar yürürlükte kalacaktır
MADDE 8
Bu anlaşm a Birleşmiş Miletler nezdrvde te sal edlecektir. T ü r k v e In g lz d ile m d e
Ikı nüsha olarak. A n ka ra'd a 12 T e m m u z 1947 tarıheıde y a p fm ş tır
T ü -k ıy e C um huriyeti a d ın a H a ş a n S a k a
Birleşik D evletler H üküm eti adına E d w ln C W H s O n

A n laşm a d a d ik k a t ç e k e n h u s u s l a r A n la ş m a m başlangıç ktsm m daı Tü rk H ü ­

kü m e tin in . Tü rk iy e 'n in hürriyetini v e b a ğ ım sızlığ ın ı k o ru m a k içki. Birleşik D e v le tle r­
d e n ya rd ım iste d iğ i yazılıdır Tü rk iye 'n in b a ğ ım sızlık v e hü rriyetin i k im le re karşı k o ­
ruyacağı anlaşm a da belirtilm iyorsa d * ö ze tin i v e rm iş o ld u ğ u m u z Tru m a n D o k trin
v e b i r a i l ş k n y a rd ım k a n u n u y a rd ım ın K o m ü n is t te h d it v e tehkkeSne karşı ku ka­
nabileceğini s ö y le m e k te v e b u ru n dışındaki h e r türlü küdanışı yasaklam aktadır.
A n la ş m a n ın 3 ü n c ü m a d d e sin in k in c i hkrası y a rd ım la H g li olarak A m e r i k a 'n r
Tü rk iy e 'd e p ro p a g a n d a sın ın . Tü rk H ü k ü m e ti tarafından yap ık na sı şartını g e tirm e k ­
tedir.

724
 A n la jm a n n 4 u ncu m a d d e sin in k in c i paragrafında Birleşik D e v le tle r H ü k ü -
m e ti'n in m u v a f a k a ti o lm a d a n h içb ir m a d d e v e y a b ilg in in m tfk iy e t v e tH ye lliğ in in
d e v re d ilm e ye c e ğ i v e verildikleri a m a ç d j m d a kullanılm ayacağı b u lu n a yn n tia n y la
bir k e z daha tekrarlanarak sa ğ la m a bağlanm aktadır

TA M İM
C. Müddeiumumiliğine
637 5 » y ı k konunla tasdik edilen "K uzey Atlantik Andlaşmasırıda taraf dev­
letler arasında Kuvvetlerin statüsüne dair sözleşmenin VII maddesinin 3 a (u)
bendi 24.7.1966 tarihinde m eriyete girmiş bulunan 6616 sayılı Kanunla tadıl
edilerek
1) Mezkûr sdzleşmenn 'Resm i vazifenin ifası dolayısıyla bir M veya ih m a l­
den m urevelUt suçlar' şeklinde 3 a ( n ) bendi, 'Resen vazifenin ifası sırasında ika
olunan suçlarla ihmali fiil ve hareketlerde bu bentler şümulüne ithal edilmiş bu­
lunduğundan. badema tadıl mevzuunun goz önünde tutulması.
2 ) 6316 sayılı kanunla mezkûr sözleşmenin tadil edilen VII. maddesinin 3 a
fıı) bendine ilave olunan fıkra hükmü gereğince; vazife hususunda Am enka Bir­
leşik Devletleri H ü k ü m e ti üe Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti arasında aşağıda
kı esaslar dairesinde mutabakata varlmış olduğundan
a) Bir kuvvet mensubunun resmi vazifesinin ifası dolayısıyla veya resmi vazi­
fesinin ifası srasında tur suç işlemesi yahut ihmali fiil ve harekette bulunması ha­
linde. Amerikan Asken yardım kurulu (J U S M A T ) başkanı veya vekili tarafndan
fiilen işlendiği mahal C.Müddeıumumılıgıne tevdi edilecek resmi vesikada, su­
çun vazife dolayısıyla veya vazife sırasında ika edilmiş olduğu bn‘dirildiği taktir­
de: C. M U 'hklennce tahkikat hangi safhada olursa olsun vazife bakımından ev­
rakın, Amenka'nm Türkiye'deki alakalı asken makamlarına tevdi olunması.
b ) 6616 sayılı kanunun muvakkat maddesinde, bu kanun hükümlerinin der­
dest işler hakkında da tatbik olunacağı tasrih edilmiş olduğundan m e v c u t d a
valar ve derdest işler hakkında da f J U S M A T ) tarafndan vazife hususunda tan
zım edilip suçun işlendiği mahal C M U ligine tevdi olunacak vesika üzerine yu ­
karıdaki bend gereğince muamele yapılması
c) Vazıferun ifası dolayısıyla veya vazifenin ifası sırasında bir suç işlenmesi
yahut ihmali bir ful va harekette bulunması sebebiyle maznun muvakkaten y a ­
kalanmış veya tevkif edilmiş ise C .M U . ’ligınce maznunun fa) bendinde yazılı
vesikada gösterilecek makama teslim edilmesi Kabetmektedır.
Yukarıda belirtilen esaslar dairesinde muamele yapdmasmı ve keyfiyetin kaza
çevresindeki mahkemelerle C .M U hklenne tebliğin ehemmiyetle nca e d e rim
Adliye Vekili Y Müsteşar Hadi Tan

Tamim (genelge) Be IlgM « k l r e v c B e lg e d e d k k a ti çeken husus. A B D ile

v a rta n m utabakat g e reğ i u «o i t v m -■ * T ü rk A d a le t Bakara yayınladığı
g e n e lg e d e C c m h c rly e t S a v c ıia rn a (C .M ü d d e k ım u m lIğ ln e ) Tü rk iy e 'd e k i A B D p e r­
sone lin e g e n i* ayrıcalıklar v e b a ğ ıy k lk la r getirerek, suç is le y e n A B D 'li p e rs o n e l
A B D 'n in Tü rk iye 'd e k i ilgi* m a k a m ın a g o n d e rü m e s irt istiyor.

725
 Eisenhovver Doktrini (A B D Kongresi Ortak Karan)
(Jorfit Resohıtıon)
Vaşogton. 9 Mayıs 1957

1) Başkan, bundan böyle, genel olarak O t a D oğ u belgesinde ulusal b a ğ m sırkğ n ı

sürdürebilmek amacıyla efconcenk gücünü gekşürmek için yar d m e le ye n herhangi b r
ulus ya da uluslar cyubuna y a rd m d a bulunm aya ya da >ştxrtğı yapm aya yelkıiı k ılrm ş ü r
2 ) Başkan. O t a D o ğ u d a genel olarak yar d m isteyen ulus y a da uluslar g ru b u ile
askersel yar d m program ı uterm de anlaşm aya yetkilidir. B u n da n başka. Birleşik D e v­
letler. O rta D oğ u uluslarının bağım sulık ve toprak bütünlüklerinin k c ru rm a s n ı kendisi
ve d ün ya barışı için yaşam sal Önem de sayar. O nedenle, herhangi bir ulus ya da ulus­
lar grubu, uluslararası k o m ü n ü n ü n kontrolündeki bir ilk ed e n gelecek sakbnya karşı
yar d m isterse. B a ş k a n ın gerekli g ördüğü d u ru m la rd a Birleşik Devletler silahlı kuvvet
k u la n m a y a h a tırd r. A n cak bu davranış. B re ş ık Devletlere! andlaşm alarla üstlendiği
sorum luluklarına ve Birleşik Devletler Anayasasına u yg u n olacaktır.
31 Başkan 1957 y ı l bütçesindeki 1954 Karşdıkk Güvenlfc Yasası (Mutual Secunty
A c t) hükümlerim yerine geürebılmek Ürere bu O t ak Kararla ayrılm ış herhangi b » e ko­
nom ik ve askersel yardım . 2 0 0 m ilyon dolan aşm a m a k koşuluyla, k ıü a n m a ya yetkıiidr.
4 ) Başkan, yasalar v e yerleşm iş politikalar çerçevesinde, bölgede sia h bir akışımı
m korum ak ürere. O rta D o ğ u ile ilgili B M Iv e d Kuvvetine kolaykk v e askersel yardım
sağlamayı sürdürecektir
5 ) Başkan her yıl O c a k -T e m m u r aylaıı arasrıda K on gre'ye bu konudaki çalışma-
lanyla Iğ ılı rapor verecektir.
6 ) Kongre'run. her iki Meclismeı bunu ule yecek bir kararı l e daha önce yürürlük­
ten kaldırılması d u ru m u d ışın d a Başkanın genel olarak O rta D o ğ u bölgeseldeki ulusta-
m banş ve güvenliğinin ister Birleşm iş Mıletlereı davranışı, ister başka biçim de, yete­
rince g ü ve nce altına alındığına karar verm esiyle O rta k Karar sona e rd i

Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile

Amerika Birleşik Devletleri Arasında işbirliği Anlaşması
(Agreem ent o l Cooperauon betveen the Cove rrm e n t
o l the U S A and the Government o l the Repubtıc o< Turkey»
Ankara. 5 Mart 1959

Tü rk iy e Hü kü m e ti ve A m e n k a Bırleşfc Devletten Hüküm eti. L o n cia 'd a 2 8 T e m m u ı

19 5 8 günü kendileriren de kaUdıklan Bildirgeyi uygulam aya k o ym a k isteğryle: 24 Ş u ­
bat 1955 gü n ü Bağdat'da ım talanan Karşfckk İşbirliği Paktı'nan l'i n o Maddesi gereğcv
ce işbu A n ıla ş m a y ı irrualayan Ta ra ila n n güvenlik ve s a v ın m alan içeı işbirbği y a p m a ­
yı kararlaştırdıklarını ve yin e bunun gibi Sör konusu B ik irg e d e a çık la n d ı^ ürere. A m e ­
rika Birleşik Devletleri Hüküm etinin d ün ya barışı yaranna işbu B id irg e ye katılan H ü k û
metlere, g üve nlik ve savunm alan için ışbırkğınde bulun m ayı k a b u l ettığni g ö r Önünde
bulundurarak:
Karşıhklı fşbirkğı Paktı Ö yd e riran yukanda anılan Bildirgede to plu güvenlikler n i k o ­
rum ak ve d o ğ ru d a n d o ğ ru y a ya da d olayk bir saldınya karşı k o ym a k ko nusundaki k a ­
rarlılıkların açıklam ış o ld u k la rın g ö r ön ü nd e tutarak. A m e n k a Bırleşfc Devletleri H ü k û
m et mm 2 4 Ş ub a t 1955 g ü n ü Bağdat'da ım ra la n m ış d a n Karşfcklı İşbirbği P a ktın ın baş
İK a K o m ild e n n in çakşm alanna katılm ak isteriklerini de belirterek: Beleşm iş Mıletler
Yasası Ikeleri gereğm ce barışın güçlendirilm esi örleneyle.
Beleşm iş Milletler Yasasının 5 1i n c i M addesi gereğince güvenlik için sa vu n m a la rın
da işbirliği y a p m a haklannı yineleyerek.

726
 A m e rika Birledik Devletleri H ü k ü m e tim . Tü rk iye 'n in bağımsırfck »e toprak bütün-
lüğünü kene* ulusal ç ita n ve dünya bari): için y a b a m a ratelkte s a y d ı n g ö r önünde
bulundurm ak.
D e ğ )i kliğe u ğrayan btçımtyle 1954 K a r ı k l ı Güvenlik Kanunu (M utual S e c » ıt y
A c te - A B O K an u n Dirisi: 60 Stat. 832; 22 (J S C a n d 1751 n ote ) ve O rta D o ğ u da b a n )
ve güvenliğin ko runm asına l ) k n O rta k Karar *Joint Resoiution to Prom ote Peace and
Stabilıty in M ıd d e E a s t - A B D K ongre K ararları 71 Stat. 5; 22 (JS C and 1961-1965" uya-
nnca A B D K ongresi tarafından A m e n k a B rte )ik Devletleri C u m h u rb a )k a n ın a verilen
gerekli ya r dunda bulunm a yetkisini hesaba katarak ve.
Iran ve Pakistan Hükümetleri le A m e rika Birleyk Devletleri Hükümeti arasında,
karyukk olarak, aynı nitelikte A n la )m a ta ra g » i ) l d i ğ n ı anm satarak. a)a ğıd a ki konular­
da a n la y n a y a v o rrr» )la rd r
Madde 1
Tü rk iye H ü kü m e ti saldrıya k a ry ko ym aya kararkdr. Tü rk iye 'ye saldrı olursa.
A m e r-ka Bırleyık Devietlen Hüküm eti. Tü rk iy e H üküm etine, istem: ü t erme ya rd ım et­
m e k için birlikte ü ıerm de anlaşm aya vaıiab ile ce k biçim de ve O rta D o ğ u 'd a b a ri) ve is­
tikran sürdürm eyi am açlayan Ortak Kararda öngörüldüğü ürere, silahlı kuvvetlerin k ıi-
landmau da kapsam içine girerek. A B Devletlerinin Anayasasına u yg u n gerekli her tür­
lü harekete giri)ecektir.
Madde 2
A B D Hüküm eti. d e ğ i)k k ğ e u ğ r a m .) 1954 K arykk* Güvenlik K a n u n u . A B D 'n ın il
gii o b ı» kanunları v e Türkiye Hüküm eti l e A B D H üküm eti arasında b ug ü n e kadar ya-
p ıb n i) ve b un d an boyte yapılacak olan bu konuda u yg ıia n ab ile ce k anlaymalar gereğin­
ce. ulusal bağuraırlfc ve toprak bütünlüğünün korunm asında ve ekon cenk g e lıyn e sr
n in et km biçimde sürdürülm esinde T ü rk iy e H üküm etine y a r d m etm ek a m acıyla. T ü r­
kiye Hüküm eti le A B D Hüküm eti a ra sn d a kar)dıkk olarak ürerinde a n la y n a ya varta
bilecek askersel ve ekonom ik yar dunda b u lun m ayı sürdürece^ra yineler.
Madde 4
Tü rk iy e H ü kü m e ti ve A B O Hüküm eti, bu A ria y n a n m u yg ıia n a b ik r öbür hüküm­
lerine bağb o lm a k ürere, karytıklı olarak kabul e dleb k rkğ i konusunda a ria )m a y a van-
labilecek sa vu n m a d ur enlemeleri hatırlam ak ve b u ria ra taralf olmak için 2 8 T e m m ur
I9 5 8 'd e Londra'da im la la r ım ) olan B ld r g e y e k a tla n öbür Hüküm etlerle ı;fc*riığ ya p a ­
c a k la d ır.
Madde 5
l)b u A nlaym anm hiçbir hükm ü Öbür uluslararası a n la )m a ve d ur enle meler de
öngörülen iki Hüküm et arasındaki ı>b*liğuv e tk i emer.
Madde 6
B u Anlayışa um ası g ününde yürürlüğe girecek v e iki H üküm etten birinin öbürüne
A r la y n a y a son verm ek konusundaki reyetmi bildiren yardı bir bddriran alınmasından
ba)layarak. bir yü daha yürürlükte k a la c a k » .
A n ka ra 'd a 1959 Mart ayırın b e )in d günü iki em ek d a r ak ya p ılm i)tr.

Tü rk iy e Cum huriyeti A m e rika Birle)ik Devletleri

H ü kü m e ti adına Hüküm eti a d n a
Fatin R ü)lü Zorlu Flelcher Warren

(N ot: Bu art asmanın 2'ncJ maddesiyle H tk üm et karşıtı d a n bu hareketi basermak içki

A B O askerlerinin TtrVJye'ye ça jnlaca j ı seksinde ycrurrlarm ıstı L Y J

Kaynak lınsai Joyu L T i M y e n * U u slva a » S,asal G r 2 11941-19901 TTX» Anlara 1991

727
 G e n elku rm a y Başkanlığı Karargahı
ANKARA

G p P P : 0050.7 6 4/P .A .
K O N U : Askeri Kolaykklar 27 E k im 1964

K A R A K U V V E T L E R İ K O M U T A N L IĞ I N A

1. K uzey Atlantik Paktı Antlaşm ası nın 3 ü ncü m addesine dayanılarak T Ü R K

ve A M E R İK A N Hüküm etleri arasında 2 3 H a tıra n 1954 tarihinde N A T O teatisi su
retıyte yap-.lm ş olan A sken Kolaykklar Antlaşm ası ve b in a ısln a d e n imzalanan
ek Antlaşm alarda. A M E R İK A 1ılara farla tavizler verilm esi ve A M E R lK A 'b la ım v e
rılen tavizleri istism ar etm esi dolayısıyla rrullı menfaatlerin haleldar edikkgi ve tat
bıkatta birçok güçlüklerle karşıla şddgı Hava K uvvetlen K o m u ta n lığ ın ın 4 Eylül
1964 gün ve P L R R O G : 3954 251-6 4 / P L s a y * yazılan ile bildirilmekte v e Antlaş
m anın im za la n d ı^ tarihten bu yana Hava Kuvvetleri Silah sistemlerinde, m eydan
tesis v e k o la y h k la m n kullanılm alarında büyCfc d e l i k li k l e r olması dolayısıyla
m ezkûr A ntlaşm anın yeniden gözden g e çrile re k re v z y o n a tabi tutulması teklif
edıkmektedr.

2. A d geçen Antla şm a te k m l S ia hlı Kuvvetlen ilile n d r d ıg n d e n . bu A n tla ş

m anın Kara ve Deniz Kuvvetlen Kom utanlıklan'nın. kendi sa halarda g re n hı»
küm lerinde, yapılm asını u y g ın gördükleri d e £ ş * k k v e ya ilaveler hakkında mı>
ta aa lan n ın aknması u y g u n görülm üştür B u sebeple Kara ve Deniz K uvve t K o
mutarfakları'mn esbabı m ucıbek m ütalaalan ile t e k le r in in M d irıtm e sn i nca ede
hm .

D A Û T IM :
Gereğe
K .K K.kgına İmza
D z .K K k g m a C E V D E T SU N A Y
Bdgı: G e n e k ır m a y Başkanı

Belge hakkmda açıklama: ABDnln Kıbrıs meselesinde Rum yanlısı poll-

tkalan ve ambargo tehditleri ardından gerginleşen lişkiler. Türkiye'deki ABD
üsleri ve İkili Anlaşmaların masaya yatırılmasına neden olmuştu. Yukarıdaki
belge bu sürece alt bir örnektir.
Mü Savulma Bakanlığı Hukuk Müşaviri M.Emin Değer, bu mektupla İlgili
olarak şöyle diyor:
•Bu emir, çok gizi kayırtydı ama Silahlı Kuvvetler de yarkiancb ve çalış­
malar daha bir coşku ve bibnce kavuştu. Ama gizillik kaydı, çakşmalan ABDnln
Öğrenmesini engeleyemedi. ABD bu uyanışı hoş görmedi, ama İsteklerine is­
tediği biçimde yön vererek. 1969 Ortak Savuvrıa işbirliği Antlaşması nın, ön­
ceden kazandığı ayrıcalıktan elden çkarmadan imzalanmasını sağladı. Bu bel­
ge. 1954 Antlaşması ve eklerinin değiş* antatmiarla yinelenmesinden başka
bir şey degldtf. Siahlı Kuvvetler deki genç kadranım bağımlılıktan kutulma
çabaları boş ç*û.*(107)
1107ı M l m r Oegeı. ‘OUaıUkı B ü .ı Türkiye* tor. 1996 htarbul s 24? 248

728
 Türkiye'deki Amerfcan üstlerinin varlığı ve statüsü uzun yıllar tartış­
ma konusu olmuştu. NATO. ABD ve Türkiye üçlüsü arasmda yetki karma­
şasına dönüşmüş, kamuoyunda belirsizlik ve kuşkular yaratmıştı. Başba­
kan Süleyman Demirci'm " T ü r k i y e d e ü s y o k , t e s i s v e r . “ demesi İse bu
karmaşaya farklı be boyut ge trıyordu.
3. Ordu Komutan Orgeneral Refik TtJga'nın. 1963 yriında Trab­
zon'da Amerikan üssünde karşılaştığı durum bu karmaşanın tipik bir
omeğl. Tulga arılatıyor:
*Üs Komutan Albay, bizi büyük be merasimle karşıladı. Albay kan­
tin. kulüp, yemekhane, mutfak gbl tesisleri gezdirdi. Biraz ötedeki etra­
fı demir kafesle çevrili "gerçek üs"se doğru derledim. Amerikalı Albay
yolumu kesti:
- Giremezsiniz! Buraya ancak Amerikan uyruklu yetkHI klşder grebl-
ıe.
- Ben Ordu Komutanıyım Bulunduğunuz bölge gremeyeceğm yer
olamaz!
- Emir böyle.
- Bu hükümranlık haklarımıza tecavüz değl mİ?
- Ama ikili anlaşmalar var. Bir viski almaz mısınz S. Paşam?
- Hayır...
- Kıtayı denetleyecek misiniz?
- Hayr...
Orgeneral Tulga bu müdahale üzerine Trabzon’daki Amenkan üssü­
nü terk eder.'(l08)
Müşterek Savunma Tesislerinden biri olan Trabzon'daki Amerikan
Üssü'nün gerçek anlamı ve amacı. Ordu Komutanı na. Amerikalı Üs Ko-
mutam nın yaptığı muamele de görülüyor. Türkler kendi topraklarında
kuulan bu Amerikan üslerinde bir yabancıdırlar ve her şey onlardan giz­
lidir.
"Müşterek Amaç". "Müşterek Savunma Tesisi" gibi tenmlerden ne­
ler kastedddıği bel» tilmediği için, müşterek kullanmanın da nasıl yapıla­
cağı belli değildr. Bu ikede. Türk toprakları üzerinde Türkiye'nin savun­
masını ve güvenliğini kuvvetlendirecek. NATO üyesi ve müttefikimiz
Amerfcanın da güvenliğini dolaylı veya dolaysız artıracak, tamamen
T(j»k Kunandan ve personelin sorumluluğu altında işletilecek, banş za­
manında Amerikalıların sadece, uzman, danışman veya öğretmen olarak
bulunabilecekleri, masraflannın ortaklaşa ödeneceği, müşterek bir İşlet­
me kastedildiği sonucunu çıkarmak mümkün değildir. Temel anlaşmanın
diğer ilkeleri böyle bir anlayışa engeldir! 109)
(108; 23 t tam ih iu a K . Dcvon
(109’. KtydM Ta u m i . a gc

729
 Gelen Gideni A/atırmş
D ü y u n -u U m u m iy e
Yabana Alacakların Gelir Kaynağında Tahsiline Yönelik
Bir Uygulamaydı
IM F ise Alacaklarının Tahsiline Yönelik Gelir Kaynaklarım Da Aşarak
Yasama Yürütme Erkine Doğrudan.Müdahale Eden
Uygulamalar İçinde
IM Tye Boyun E ğerek N iy et M e k tu b u v e V in d - b y
D ü zen lem elerin i İm z alay a n Türk Y etkililer İse Su< İs le m e k te d irle r
TC ANAYASA MADDE 90 ın * ki paragrafında: Türkiye C u m h u r iy e t i a d ı
na y a b a n a d e v le tle r le v e m ille tle ra ra s ı k u ru lu şla rla y a p ıla c a k a n tla ş m a la rın
o n a y la n m a n . T ü r k iy e B ü y ü k M ille t M e c lis i h i n onaylamayı b i r k a n u n la u y g ı f i
b u lm a s ın a b a ğ lıd ır.
E k o n o m ik , tic a ri v e te k n ik ilişkileri d ü z e n le y e n v e sü re s i b i r y ıh a ş m a y a n a n ­
la şm a la r. D e v le t M â liy e s i b a k ım ın d a n b ir y ü k l e n m e g e t ir m e m e k k iş i h a lle rin e
v e T e rk le rin yabana m e m le k e tle r d e k i m ü lk iy e t h a k la rın a d o k u n m a m a k k a y -
d ıy ia y a y ım la n m a y la y ü r ü r l ü ğ e k o n a b ilir. B u ta k d ird e a n la ş m a la r y a y ım la r ın ­
sunudur. * dye yarar.
d a n b a şla ya ra k ik i a y ite n d e T B M M n in b ilg is in e
Oysa IMF. Niyet Mektubu ve Stand-by düzenlemeleri bir yıl değil, ûç yıllık
donemi kapsamaktadr. I9B4-2004 yBamda bu anlaşmalar gereği Türkiye
3 .1 milyar dolar faizAullanım bedeli ödemiştir.
90'mcı maddede uluslararası anlaşmaların TBMM'ce uygun bukBiması zo­
runluluğu olmamakla birlikte, bu fıkraya göre yapdan ekonomik, ticari veya
özel kişilerin haklanın ilgilendiren anlaşmalar yayımlanmadan yırtrlüğe konu­
lamaz. Son ytlarda IMF nin görev alanını ve işlevini aşması ve bazı alanlarda
Dünya Bankası nın görevini üstlenmesi tepkilere yoiaçmaktad*. IMF kredi ve­
ren bir kısıiuş amacının çok ötesinde doğrudan "özel kişlerin haklarına’ yö­
nelik müdahalelerde bukBvnaktadır. Omegln 2005 Niyet Mektubu ve Stand-
by düzenlemesinde ön koşti olarak Türkiye'den yerine getirimesi istenenler
şöyle:
1. Emeklitk reform yasa tasansınai TBMM'ye scnulması (tamamlandı).
2. Bankacılık kanenun TBMM'ye sunulması (tamamlandı),
3. Hak Bankası ve Ziraat Bankası yönetim kurullarının ayrİması (tamamlan­
dı).
4. Vergi iadesi yasa tasansasn TBMM tarafından onaylanması (tamamlandı).
5. Varlk satışmn 2007 sonuna kadar tamamlanmasını sağlayacak TMSF
stratejisinin yaynlanmasz (Kaynak: Başbakanlık Hazine Dış Ticaret Müsteşar-
kğ.)
Bu koşulları biraz daha açarsak, özel kişilerin haklarını nasd ilgilendirdiğini
ve IMF'nin bu dayatmalannın altru imzalayan Türk yetkiHerinin anayasal suç
işledikleri açkca onaya çıkmaktadır
Emekblik reformu yasa tasarısıyla emeklüge esas asgari yaş sınırının yüksel­
tilmesi. ödenen asgari prim tutartannın artırtması, prim ödeme gün sayısının
artırtması, ortalama emekklik aylık bağlama oranının düşürülmesi, sosyal gü­
venlik kurumlanan (SSK. Bağ-Kur ve Emekli Sandığı) birleştirilerek Özel sağ
lk sigorta şirketlerinin teşvik edilmesi; vergi idaresi yasa taşmışıyla Geir ida­
resinin Malye Bakanlığı na (şimcHk) yan-özerk olarak bağlı bir İdare olarak
yaptanması. (inansal hizmetler üzerinden ahnan Banka ve Sigorta Muamele
lefl Vergisi (BSMV)'nln kaldırılması, burur yaratacağı vergi algının yeni ver-
gSerle telafi edierek verginin tabana yayılması, tarımsal destekleme altınları­
nın kaldırılması. KİTlerde çalışan saytsmr azaltılması. Bankacıl* Kanunu İle
Kamu bankalannın OzeleştirHmesi fakat özel bankaların sermaye yaprfarnn
güçlenebilmesi konularında, merkezi Devletin vergi salma ve harcama yap­
ma politikalan yetkilerinin I özel İdarelere ve belediyelere devredilmesi, be­
lediyelere borçlanma yerkleri verlmeslni düzenleyen yasalar hazırlanması ve
hepsinden onemtsi yasama alanna açkça müdahale anlamını taşıyan, bu ya­
saların Türkiye Büyük Millet Meclisi nden geçirtmesi koşullarını taşımaktadır.
Myet Mektubu ve Stand-by düzenlemelerinde ön koşul, performans krite­
ri. yapısal kriter, gösterge niteliğinde hedef, gözden geçirme değerlendir­
meleri gibi süreçleri içermektedir. Üç ayda bir yapdan gözden geçirme prog­
ramları. program taahhütlerinin yerine getirilip getirtmediğinin değeriendir*-
mest Performans kriteri, yapısal kriterler, gösterge niteliğindeki kriterlerinin
tamamını kapsayan be değerlendirmedir.
Performans kriterlerine uyulmuş olsa bile, programm amaçlara ulaşması
mümkün görülmediğine ilişkin değerlendirme sonucunda, programın gözden
geçirtmesinin durdurulmasına karar verilebilir.
Stand-by anlaşmalan resmi gazete
yaynlanmamaktad*. Bu durum hukuk­
la. toplumun Mglenme hakkıyla ve
şeffafkkla bağdaşmamaktadır.
IM F y e 1 9 4 7 d e ü y e olan Tü rkiye dkl 10
y ı l son ra 3 0 .0 8 .1 9 5 8 d e o lm a k ü zere
1 1 .0 5 2 0 0 5 e kadar 19 S ta n d -b y d ü ze n le ­
m esi im za la m ışta. N iy e t m e k tup tu n 15 de
2 5 sayfa a rasın d ayk en Ş ub a t 2001 k rizin ­
d e n son ra 3 M a y » 2001 tarihli m e k tu p 33
sayfa v e 21 ekle to p la m 5 4 sayfaya u la }
rm jtır. Yanda Starvd b y anlaşmalarıyla lig *
n rye t m e k tu b u v e raporlardan örnekler
 . KİTAP Yayınlandığı 2001
yılından bu yana
BİR ÜLKE alanında en çok ilgi
NASIL BATIRILIR? gören kitap dizisi.
«•*ro*«* tMiMM « i i M « m a i M i n c f.K m u ih » m
v l u u i h k u h %«. w n * « r « » o t m t f i ı u
» A « n « t c iı» * x u ı n « (* 6 B « t T m * 16. yüzyıldan günümüze.
V M C 1 I I V 1 l» t ltM lU (IM M llW T U (ia tA

OSMANLI'NIN İFLASINDAN Türkiye'nin

GÜNÜMÜZ TÜRKİYESİ'NE Mali, Ekonomik,
KISSADAN HİSSELER
Tarihinin
Sıradışı Belgeseli
(.KİTAP:
- B .ılın ın b o rç la n d ırm a v e .ın .ım .ılcı
e m p e r y a liz m i k a ra s ın d a O sn v.m li
y ö n e lim in in te s lm iy e tç i p o ttik a la n
- M o d e r n d ü n y a y ı, d e ğ iş e n düny.v
koşullarını ço k g e ç fark e d e n y ö n e ­
lim a c z i v e çökü?.

» o k u n V a r [d ile n Ülke
Türkiye Cumhuriyeti kalplaşan*
övgülerle kurulm adı

2 .K İTA P:
I 9 l 9 da Kemaksılerm yarana dehalanyla
başlattığı yoktan va/olus v e ulusal
bağımsızlık hareketinin:
Tara kaynaklan nasıl yaraaickl
. Italkla brlfcte topyekün kalknm a nast
gerçekleştirilesi
•B a tiya rağmen muasır medeniyet y o ­
lunda neler ya p ıldı basanya nasJ utayld
ve ı l uslararası saygınlk nasıl kazanZdr’
- Bütün bunlara rağmen.
19*6 da Kemalatlerm 2 S yıkık
mücadelesine sünger çe kim e sı
A B D güdüm ünde dolar dlplomaslsirtn ve
a ç* pazar pciltfcalannın geri gelişi.
Osm an* y ı batran yönelim
rezaletsin üçlemesi olan
statükocu p a a tn o a y a l'.
sa<ursun popu* s t ' ve
*•MIAr ı m m U t SAZ TAVI 'fa k s ty o a e T yapının yeniden başlaması
a A a r v c k r i z l e < V . 6 1 1 t a y la .
u a u n ııu M ma m ıaı u n i i İm m H ıu a u mimİ km tıs

lU O Û A C a iM U CAUUSTU AAAC1 U I l l u n K M M f O l l ı
U U U a ı n a ı « u t » u ı usu c a t c ı n ı t i M ı n I 1 V I A U M
AK* M 1UM U «t OlatlUVlH H O C A lM I I U 1 M I I
SON YÜZYILIN
İHTİLALCİ SUBAYLARI
- Askeri Darbeler ve
Muhtıralar
- Olayların Tanıklan
ve Hatıradan
- Belge ve Fotoğraflar
ASKER. SİYASETÇİ
BÜROKRAT, TÜM ULUS
Bu kitapları okuduktan sonra tekrar tekrar
d üşünm eli kim ler n e re d e hata y a p tı!

B r zincirin halkaları g b ı b rb ırın e bağlı

o la n yö n e tim v e toplum sal çem berin
çözülm esi, d üze n i ko n an a actna hüküm et,
asker, m e r r u s ıv ı ar asaldaki farklıkların
g e rg ın le y n e n v e ç a tıjm a la rn ortaya
ç * m a sı. 300 yıldan ben Türk tarihinin
d e ğ i}m e y e n g e rçe ğ i
Asken m uhtıra v e darbelerde
A B D ve A B nm etkileri.
Bu KİTAPLAR. popüler söylem yem e 'siyasal pratik" ve "gerçekçi olma*
çağrısı yapan mukayeseli tarih metodu kullanan belgeseldir. Aklı cisımleştir-
meden tekrar tekrar düşünerek. Başbakan R.T.Erdoğan'ın "Kürt sorunu
vardır." şekknde başlattığı tartışma bağlamında " K ü r t s o r u n u n e d i r ? " , " S o ­
r u n U r n e d e n , na«/ ve n e zaman ortaya ç ı k t ı ? " , "Bunları y a r a t a n l a r k i m ­
l e r d i r ?“. " H a n g i K ü r t ü n s o r u n u " gibi pek çok soruyu Türkiye. Irak. Iran ve
Suriye genelinde rdelemesl bakımından aynca onemlıdr. Geçmiş yüzyıllarda
olduğu g*>l günümüzde de Batı himayesi ve güdümünde yurtiçi ve
yurttaşındaki türlü çeşitli Kürt Örgütleri, entelljanslası ve siyasileri, tüm de­
mokrat* söylem ve insani taleplerinin ardna 'K e n d i k a d e r in i t a y i n e t m e h a k ­
k ı ". *A n a y a s a y ı d e ğ i ş t i r i n ' glb* sloganlarını ekleyerek, ünlter yapılan radfcal
bir biçimde tartışmaya açıyor ve PKK terör örgütünün eylemlerine tepkisiz ka­
tıyorlar. Tüm bunların nedenleri ve bilmek istediğiniz daha birçok konulardan
bazı başlıklar:

- Kuzey Irak ta varolan Kürt Devletsl yapılaşmasına ah ayrmnlı bilgiler.

- Kürt Sorunu mu. Kürt Yandaşı Türk Dos darıl I) Sorunu mu?
- A B D . A B ve iv a ll'ln "K ürt" PolKlkalannın tarihçesi ve bugünü.
- ABD 'nln Irak ve K u zey Irak politikaları.

2 Kitap. 1200 sayfa. 300'ü aşkın fotoğraf, resim, harita, belge. 38 YTL
1856-1923
E M P ER Y A LİZM K IS K A C IN D A
 AVRUPA B İR LİĞ İN İN
ÖNLENEMEYEN DÜŞÜŞÜ

Türlüye. Türkiye de v e dünyada ne olup bittiğin d } m edya ve kaynaklardan öğrenir

Bu yayeı A B m edyasının son üç > İlk yayırlarndan derlenen bilgilerden oluşmaktadır.
Tü m parlak g ostertjlennn aküne A B nm ıjs u lk . yoksulluk, yolsuzluk v e skandatam her
türlüsünün giderek arttığı M tikeler topluluğuna dönüşmekte olduğunu görd ü k Bunu ken­
d i eri de saklamıyorlar Ancak nenden ve dışarıdan (5 . tnans. siyaset «evreleri ve lsbWlk«|.
lerl «e bunlarm güdüm ündeki Türk medyası. A B nln sadece olum lu yönlerini abartmakta,
olum suzluklatnn üstünü Örterek g e n ç toplum kesimlerim yaratmaktadırlar Kimi bireysel
«abalar, dernek ve uzman yaynlarda daha tutar! bılglenctrm e ve yorumlar mevcuttur,
ancak bunlar «o k sınai ve t optim um uz un büy<k kesimine zaten ulasmamaktadr.
A M A C IM IZ yıllardır olduğu gibi, tende doğabilecek daha kötü hayal kınklıklan v e tela
flsı olmayan kayplarla kaklaşm am ak l«ln. n e olup bittiğin art*, herkesin blm esl.
turobarometer ve V o u endekslerine S A T ve Moody s det ecetendirmelerine bakılır­
s a merkezi A B ülkelerinin ekonorrden v e h a * topluluklarıyla ılgın tüm olum lu göstergeler
asagı. olum suz göstergeler yukarı yOnde B ü t«e zorda.
A B N İN 5 K A O S U
• Yetki paylaştım • M a l Is d k ra rs u l* • Kayna* yetersizliği
• ü retim «e pazar sorunu • Dt> ve lc p olitikada uyum suzluk