Οπτικοποιώντας τη σχέση του κατοικήσιμου χώρου και της ιστορικής συνείδησης

του χρόνου σε επιλεγμένες εκφάνσεις της αρχαιότητας (Κ. Ζουμπουλάκης)

Τα τελευταία χρόνια η ιστορική μελέτη των εκφάνσεων του χώρου έχει γίνει
διαδεδομένο ερευνητικό ζητούμενο στις θεωρητικές επιστήμες γνωστό με τον διεθνή
όρο Spatial Turn [1]. Κάτι το οποίο δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορες τις
επιστήμες της αρχαιότητας που σε διάφορες ερευνητικές οπτικές λαμβάνουν υπόψη
τους τη μελέτη του κατοικήσιμου χώρου [2] όπως αυτός διαμορφώνεται μέσα από τις
αρχαίες φιλολογικές πηγές [3,4] και όπως αυτές τον διαμορφώνουν στη συγχρονική
αλλά και διαχρονική τους διάσταση [5], σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της μελέτης
και αποτύπωσης μέσω των ηλεκτρονικών συστημάτων γεωαναφοράς (GIS) [6] και
βάσεων δεδομένων [7] των πληροφοριών της αρχαιολογικής έρευνας .

Ο συνδυασμός των συγκεκριμένων επιμέρους αντικειμένων με τελικό στόχο

την οπτικοποίηση των δεδομένων μέσω διαδραστικών χαρτών είναι στόχος της
παρούσας δράσης επιδιώκοντας την επαλήθευση μέσω της διαχείρισης διαφορετικών
μεταξύ τους δεδομένων των ιστορικών συμπερασμάτων τα οποία αφορούν
επιλεγμένες διατυπώσεις ερωτημάτων σχετικά με την εξέλιξη ευρύτερων εκφάνσεων
του ιστορικού ορίζοντα της αρχαιότητας όπως η θρησκεία, ο πόλεμος και η
διακυβέρνηση, οριζόμενων από ειδικές ιστορικές παραμέτρους. Οι παράμετροι αυτοί
έχουν τεθεί με γνώμονα την προηγούμενη εργασία των συμμετεχόντων αλλά και τη
δυνατότητα διασύνδεσης με τις υπόλοιπες δράσεις του ευρύτερου προγράμματος,
ώστε να αποτελέσουν περιπτώσεις μελέτης με βάση τόσο ευρύτερα δεδομένα όσο και
τον περιορισμό στις ειδικές συνθήκες του κάθε φορά χρησιμοποιούμενου άξονα ο
οποίος προκύπτει από τον συνδυασμό της συγχρονίας με τη διαχρονία. Πιο
συγκεκριμένα προτείνονται τρεις ανεξάρτητες μεταξύ τους επιμέρους δράσεις:

Επιμέρους δράση 1: Ευρύτερη έκφανση της θρησκείας: Αποτύπωση της

θρησκευτικής κίνησης μέσα στην Ελληνική Πόλη: Οι διαδρομές των πομπών κατά τις
θρησκευτικές γιορτές της Αθήνας και της Αττικής. Αναπόσπαστο κομμάτι της
εκδήλωσης του θρησκευτικού συναισθήματος σε ομαδικό επίπεδο στο πλαίσιο της
ελληνικής πόλης-κράτους ήταν οι θρησκευτικές εορτές οι οποίες ενείχαν και ένα
κομμάτι κίνησης προς το όποιο ιερό, το οποίο είναι γνωστό με τον όρο πομπή. Σε
πολλές περιπτώσεις η επιλογή διαδρομής είναι αυτή που ορίζει όχι μόνο τον χώρο
στον οποίο εξελισσόταν η ζωή της πόλης, αλλά και την ιστορική διαμόρφωση του
χώρου αυτού στη συλλογική μνήμη των πολιτών [8]. Κάτι ιδιαίτερα εμφανές στην σε
ικανοποιητικό βαθμό μελετημένη θρησκευτική ζωή της κατεξοχήν πόλης –κράτους
της αρχαιότητας, την Αθήνα. Καθώς υπάρχουν συγκριτικά αρκετά στοιχεία για την
οργάνωση πομπών στις επίσημες γιορτές της πόλης αυτής [9], είναι ένα ιδανικό
αντιπροσωπευτικό δείγμα μελέτης για το πώς οι πομπές αυτές κινούνταν στον αστικό
και αγροτικό χώρο της αθηναϊκής επικράτειας. Δεδομένης της συνεργασίας του
Πανεπιστημίου με ευρύτερα σχετικά προγράμματα για τη μελέτη της Αττικής
(DARIAH-ATTICA) αλλά και της αρχαίας πόλης εν γένει (ANCIENT CITIES) η
επανεκτίμηση μέσω των παλαιότερων αλλά και νεότερων σχετικών δεδομένων της
τοπογραφικής διάστασης του θέματος καθώς και η οπτικοποίησή του σε διαδραστικό
χάρτη από την Αρχαϊκή περίοδο αρχής γενομένης στον καθορισμένο γεωγραφικό
χώρο της Αττικής ενδέχεται να οδηγήσει σε νέα ιστορικά συμπεράσματα και
βαθύτερη κατανόηση της θρησκευτικής ζωής της αρχαιότητας.

Επιμέρους δράση 2: Ευρύτερη έκφανση του πολέμου: Τοπογραφία και

Πόλεμος: Γεωγραφική αποτύπωση της εισβολής του Ξέρξη στον κυρίως ελληνικό
χώρο και η απόκρουσή της κατά το 480-479 π.Χ. Κομβικής σημασίας στη μελέτη των
πολεμικών γεγονότων είναι η τοπογραφική τους διάσταση. Η διάσταση αυτή
αποτελεί σε πλείστες όσες περιπτώσεις μια ασφαλή μέθοδο επαλήθευσης της επαφής
των ιστορικών πηγών, που κάθε φορά έχουμε στη διάθεσή μας, με την
πραγματικότητα και συνεπώς συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση τόσο των
ίδιων των πηγών όσο και των γεγονότων που περιγράφουν [10]. Τα πολεμικά
γεγονότα στον κυρίως ελληνικό χώρο κατά το 480-479 π.Χ. λόγω της σημαίνουσας
ιστορικής σπουδαιότητάς τους έχουν εκτενώς συζητηθεί ήδη από την αρχαιότητα και
συνεχίζουν να μελετώνται. Αποτελούν λοιπόν ένα ιδανικό πεδίο μελέτης ως προς τη
τοπογραφική διάστασή τους σε σχέση με τις σχετικά εκτενείς πηγές που διαθέτουμε
[11]. Στο πλαίσιο της αποστολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στη βόρεια
Μεσοποταμία [12], ένας από τους άξονες μελέτης ήταν η μελέτη δύο κομβικών
πολεμικού χαρακτήρα γεγονότων της ελληνικής αρχαιότητας, η πορεία των Μυρίων
το 399 π.Χ. και η μάχη των Αρβήλων – Γαυγαμήλων το 331 π.Χ. στην τοπογραφική
τους διάσταση [13.14.15]. Η μεθοδολογία η οποία εφαρμόστηκε αποτελεί ένα
ερευνητικό προηγούμενο που συνετέλεσε στην επιλογή της συγκεκριμένης επιμέρους
δράσης, σε συνδυασμό με τη συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών με την
Τιμητική Κοσμητεία «Θερμοπύλες – Σαλαμίνα 2020» [16]. Με την προτεινόμενη
μεθοδολογία θα καταστεί δυνατή η βαθύτερη κατανόηση της γεωγραφικής διάστασης
που οδήγησε στη διαμόρφωση των επιμέρους συγκρούσεων σε ένα συγκεκριμένο
χρονικό πλαίσιο και σε συνδυασμό με ένα ευρύ αλλά ταυτόχρονα οριζόμενο
διαχρονικό γεωγραφικό πεδίο μέσω της οπτικοποίησης σε διαδραστικούς χάρτες των
διαδρομών και των πεδίων των μαχών.

Επιμέρους δράση 3: Ευρύτερη έκφανση διακυβέρνησης: Η κινητικότητα του

ελληνιστικού βασιλέα. Η περίπτωση των Σελευκιδών βασιλέων. Μετά τη θεαματική
πολιτική και στρατιωτική δράση του βασιλέα της Μακεδονίας Αλεξάνδρου Γ΄
(γνωστού ως Μεγάλου) και τον θάνατό του το 323 π.Χ. τίποτα για τον ελληνικό δεν
μπορούσε να μείνει ίδιο. Με βάση το δικό του βασιλικό πρότυπο, αλλά και τις
ανάγκες της νέας ιστορικής εποχής σφυρηλατήθηκε το πρότυπο του βασιλέα, το
οποίο αποτελεί και το όχημα διαμόρφωσης της νέας οικουμενικής πλέον διάστασης
του Ελληνισμού που ονομάζεται Ελληνιστική Περίοδος. Καρδιά διακυβέρνησης του
κόσμου αυτού είναι ακριβώς ο λεγόμενος ελληνιστικός βασιλέας και το περιβάλλον
του, γνωστό ως βασιλική αυλή [17]. Ένα από τα πλέον αντιπροσωπευτικά δείγματα
διαμόρφωσης της νέας αυτής βασιλικής ιδεολογίας αποτελεί η βασιλική δυναστεία
των Σελευκιδών η οποία έχει περιέλθει πλέον στο κέντρο της διεθνούς σχετικής
έρευνας [18] και η μελέτη της έχει ανανεωθεί μεθοδολογικά τόσο στη διάσταση
χώρου [19] όσο και στη διάσταση του χρόνου [20]. Μία από τις πολλές ερευνητικές
πτυχές της εν λόγω ιστορικής μελέτης που έχει επισημανθεί ως προς τη συγκεκριμένη
δυναστεία είναι ο περιπατητικός χαρακτήρας της βασιλικής της αυλής [21]. Ένας
χαρακτήρας βασιζόμενος εν μέρει σε προηγούμενα αχαιμενιδικά πρότυπα ο οποίος
επέτρεπε στους ηγεμόνες την εν λόγω δυναστείας να διοικούν για μεγάλο χρονικό
διάστημα μια ρευστή και ευρύτατη ακόμα για τα δεδομένα της ελληνιστικής περιόδου
επικράτεια. Ένα από πολλά ερευνητικά αποτελέσματα της συνεργασίας του
Πανεπιστημίου Αθηνών στο πρόγραμμα "Παραγωγή εκπαιδευτικού και
επιμορφωτικού υλικού με χρήση social networks – user generated content" σε
συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης ήταν η δημιουργία ενός διαδραστικού
χάρτη ο οποίος αποτυπώνει τη ζωή και τη δράση του θεμελιωτή της ελληνιστικής
εποχής Αλεξάνδρου του Μεγάλου [22]. Το συγκεκριμένο ερευνητικό προηγούμενο
σε συνδυασμό με την επιτυχή υποστήριξη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τον Μάρτιο
2018 μιας διατριβής άμεσα σχετιζόμενης με την εξέλιξη της βασιλικής ιδεολογίας της
δυναστείας των Σελευκιδών [23] αποτελεί και το προηγούμενο ερευνητικό υπόβαθρο
της επιμέρους δράσης 3. Η αποτύπωση σε διαδραστικό χάρτη της παρουσίας των
βασιλέων των Σελευκιδών σε μία χρονική έκταση από το 312 έως το 60 π.Χ. σε έναν
γεωγραφικό χώρο από τη Μακεδονία μέχρι την Ινδία, θα μπορέσει να καταδείξει την
ιστορική σπουδαιότητα της ελληνιστικής περιόδου αλλά και νέες πτυχές της
εξάπλωσης του Ελληνισμού στην Ανατολή εν γένει.

Οι τρεις παραπάνω επιλεγμένες επιμέρους δράσεις συνιστούν ένα ενιαίο

σύνολο παραδειγματικών περιπτώσεων μελέτης και οπτικοποίησης ιστορικών
δεδομένων στη διαχρονική και γεωγραφική τους διάσταση.

Αναφορές

1. Guldi J., 2011, “What is Spatial Turn”: Στον ιστότοπο Spatial Humanities,
http://spatial.scholarslab.org/spatial-turn/ (προσπελάστηκε Ιανουάριο 2020).
2. Klooster J. – Heirman J. (επιμ.), 2013 The Ideologies of Lived Space in
Literary Texts, Ancient and Modern. Gent, 5.
3. De Jong E.J.F., 2012, Space in Ancient Greek Literature, Brill (Τόμος 2 της
σειράς Studies in Ancient Greek Narrative).
4. Bierl A. κ.α. (επιμ.), 2017 Time and Space in Ancient Myth, Religion and
Culture, De Gruyter.
5. Purves A.C., 2010, Space and Time in Ancient Greek Narrative, Cambridge.
6. Siart C. κ.α. (επιμ.), 2018, Digital Geo – Archaeology, Springer.
7. Levy T.E. – Jones I.W.N., 2018, Cyber – Archaeology and Grand Narratives,
Springer.
8. Για μία πρόσφατη συζήτηση της εκτεταμένης σχετικής βιβλιογραφίας:
Kubatzki J., 2018, “Processions and Pilgrimage in Ancient Greece: Some
Iconographical Considerations” στο Luig U., Approaching the Sacred.
Pilgrimage in historical and intercultural perspective, Berlin, Edition Topoi,
129-157.
9. Μια ενδεικτική σύνοψη των αθηναϊκών θρησκευτικών εορτών: Parker R.,
Polytheism and Society at Athens. Oxford, 155-386.
10. Μία ενδεικτική πρόσφατη εισαγωγή στη συγκεκριμένη προβληματική:
Ζουμπουλάκης Κ., 2017, «Η μάχη των Αρβήλων – Γαυγαμήλων. Ένα
παράδειγμα μελέτης της ιστορικής τοπογραφίας των αρχαίων μαχών» στο
 Σουκάκος Π. (επιμ.), Μέγας Αλέξανδρος. Οι εκστρατείες και η Αυτοκρατορία
του. Καταγραφές σε 100 σπάνιους ιστορικούς χάρτες. Αθήνα, 131-137.
11. Μία ενδεικτική πρόσφατη μελέτη των Περσικών Πολέμων: Hassan C. –
Brosius M., 2016 “The Persian Wars” στο Whitby M.-Sidebottom H. (επιμ.),
The Encyclopedia of Ancient Battles, Willey- Blackwell, II.9.
12. Για το σύνολο των δράσεων της εν λόγω αποστολής: http://arbela.uoa.gr/
(προσπελάστηκε Ιανουάριο 2020).
13. Zouboulakis K., 2015, “The Topography of the Battle of Gaugamela.
Contributing to an old Controversy”, Pharos 21.2, 31-62.
14. Zouboulakis K., 2016, “Carrying the Glory of the Great Battle. The
Gaugamela Battlefield: Ancient sources, modern views and topographical
problems” στο Kopanias K. - Mac Ginnis J.(επιμ.), The Archaeology of the
Kurdistan Region of Iraq and Adjacent Regions. Oxford, 438-55.
15. Zouboulakis K., 2018, “In Search of the Landscapes of Violence: Sketching
Part of Xenophon’s and Alexander’s Great March through the Plains of
Northern Iraq and Establishing Wartime Topography through the Ancient
Sources” στο Ampoutis A. κ.α. (επιμ.), Violence and Politics: Ideologies,
Identities, Representations. Cambridge, 98 – 117.
16. Παράβλεπε την εκδήλωση στις 22/1/2020 της Κοσμητείας Θερμοπύλες –
Σαλαμίνα 2020 και του ΕΚΠΑ Οι πολλοί και οι λίγοι: Πλήθος και αρετή.
17. Μία πρόσφατη σύνοψη της μελέτης της συγκεκριμένης θεματικής: Erskine A.
κ.α., 2017, The Hellenistic Court. Monarchic Power and Elite Society from
Alexander to Cleopatra. The Classical Press of Wales.
18. Για την πιο πρόσφατη σχετική επισήμανση: Taylor M.J., “Altay Coşkun,
David Engels (ed.), Rome and the Seleukid East: Selected Papers from
Seleukid Study Day V, Brussels, 21-23 August 2015. Collection Latomus,
volume 360.   Leuven:  Peeters, 2019. 2019.12.31, βιβλιοκρισία στο Bryn
Mawr Classical Review: http://bmcr.brynmawr.edu/2019/2019-12-31.html
(προσπελάστηκε Ιανουάριο 2020).
19. Kosmin P., 2014, The Land of the Elephant Kings. Harvard.
20. Kosmin P., 2018, Time and its Adversaries in the Seleucid Empire. London.
21. Kosmin P., 2014, The Land of the Elephant Kings. Harvard, 142-180.
22. Ζουμπουλάκης Κ., 2017, «Ο Μέγας Αλέξανδρος και οι εκστρατείες του στην
Ανατολή. Ο κόσμος και η εποχή του» στο ΜΗΤΙΔΑ:
 http://www.mitida.gr/el/content/o-megas-alexandros-kai-oi-ekstrateies-toy-
stin-anatoli-o-kosmos-kai-i-epohi-toy (προσπελάστηκε Ιανουάριο 2020).
23. Ζουμπουλάκης Κ., 2018, Έρευνες για τη συνεξέλιξη γαμήλιας πρακτικής και
κρατικής πολιτικής στο  κράτος του Αλεξάνδρου και στη δυναστεία των
Σελευκιδών. Η θέση των βασιλικών γυναικών στον οίκο των Σελευκιδών από
τον ιδρυτή της δυναστείας Σέλευκο Α΄ έως και τον Αντίοχο Γ΄, Αθήνα
(αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή).