Gri 2018 21762.

Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ
ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΟΥ

ΚΟΥΠΑΣ ΠΕΤΡΟΣ
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης
μέσα από τα προοίμιά του
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017
Στα αξιολάτρευτα παιδιά μου
Αγγελική
Δημήτρη
Νικολέτα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ................................................................................................................. 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .................................................................................................................. 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ ............................................................................................................ 9
Ο ΒΙΟΣ-Η ΕΠΟΧΗ -Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ

ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ .............................................................................................................. 9
1. ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ ..................................................... 9

2. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ................................................................................ 21
α. Θεολογική ταυτότητα......................................................................................... 21
β. Φιλολογική συγκρότηση .................................................................................... 26
γ. Πατερική φιλοκαλική αντιμετώπιση................................................................... 28
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .................................................................................................. 33
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ .......................................................................................................... 35
ΤΑ ΠΡΟΙΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗ

...................................................................................................................................... 35
1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΠΡΟΟΙΜΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ........... 35
2. ΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ .................................................. 39
α. Επιστημονική προσέγγιση .................................................................................. 39
β. Γραμματολογικό Φιλολογικό πλαίσιο των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου .... 43
γ. Καθολικότητα .................................................................................................... 47
δ. Περιεχόμενα- η γενική ιδέα ............................................................................... 52
ε. Ύφος, γλώσσα, έκταση προοιμίων ..................................................................... 57
στ. Επιρροές: Αγία Γραφή, Πατέρες της Εκκλησίας, Θύραθεν γραμματεία ........... 60
3. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΟΙΜΙΩΝ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ- ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ............................................................................................................... 65
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .................................................................................................. 69
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’ .......................................................................................................... 70
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ

ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ .............................................................................................................. 70
1. ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ – ΠΑΤΕΡΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ......................... 70
2. ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ .......................... 75

3. ΔΟΓΜΑΤΙΚΕΣ - ΑΝΤΙΑΙΡΕΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ........................ 80
4. ΗΘΙΚΕΣ - ΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ...................................... 85
5. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ .................................................. 92
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .................................................................................................. 96
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ................................................................................................................ 97
CONCLUSIONS ...................................................................................................... 100
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................................................................... 102

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ανήκει στη χορεία των μεγάλων ασκητών

διδασκάλων και παιδαγωγών που με το αναγεννητικό του έργο έθεσε τις βάσεις της
εκκλησιαστικής και μοναχικής αγωγής.
Μετά την κοίμησή του, εντρυφεί ο εκκλησιαστικός, θεολογικός και μοναχικός
κόσμος πάνω στα έργα του. Ο Άγιος Νικόδημος είναι μία αγιοπατερική μορφή ισάξια
και στο ίδιο πνευματικό ύψος με τους πατέρες και διδασκάλους των πρώτων
χριστιανικών χρόνων.
Αναλογιζόμενοι τον όγκο του συγγραφικού του έργου, την άοκνη προσπάθειά
του ολοκληρώνοντας πλειάδα βιβλίων ερμηνευτικών, ηθικών, ασκητικών, φώτισε το
Άγιον Όρος, αλλά και τη δική μας ζωή, δείχνοντάς μας το δρόμο προς την τελειότητα
της εν Χριστώ ζωής. Παράλληλα, ο ίδιος αποτέλεσε παράδειγμα ταπεινότητας,
υπομονής και ασκητικότητας.
Όταν η σύμβουλός μου καθηγήτρια κ. Άννα Καραμανίδου μου πρότεινε να
ασχοληθώ με τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου, ήταν για μένα μία καταπληκτική
ευκαιρία. Από τη μία, ήρθα σε επαφή με έναν σπουδαίο θεολόγο ασκητή, στου
οποίου το έργο όσο εμβάθυνα, τόσο ανακάλυπτα την ασκητικότητά του, την
καθαρότητά του, την αγωνία του να μεταφέρει όλη αυτή την εμπειρία του μέσα από
την άσκησή του κυρίως με την εκκλησιατική γραμματεία.
Αισθάνομαι συναισθήματα ευγνωμοσύνης και ευχαριστίας ιδιαίτερα για την
σύμβουλό μου καθηγήτρια, κ. Άννα Καραμανίδου, που η ιδέα της καρποφόρησε και
που η στάση της κατά την εκπόνηση της μελέτης υπήρξε υποδειγματική.
Ευχαριστίες επίσης θα ήθελα να εκφράσω και στην καθηγήτρια κ. Λάμπρου,
που με τις πολύτιμες πληροφορίες και τις συμβουλές της ολοκληρώθηκε η προπάθειά
μου.
Θα ήταν παράλειψη να μην εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου προς τον
καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Αγίου Διονυσίου Αρχιμανδρίτη κ. Πέτρο, που μου
επέτρεψε να αντλήσω από τις βιβλιοθήκες της μονής τη σχετική με τον Άγιο
Νικόδημο βιβλιογραφία, χαρίζοντας μου και το βιβλίο του μοναχού Θεοκλήτου
Διονυσιάτου, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης.
Η απόφαση του Αγίου Νικοδήμου άλλωστε ν΄ακολουθήσει το μοναχικό βίο
τον οδήγησε στην Ιερά Μονή του Αγίου Διονυσίου του Αγίου Όρους (1775) όπου ο
1
Άγιος Νικόδημος κοινοβίασε με άλλους ασκητές πατέρες, και όπου μέσα στο
πνευματικό περιβάλλον της μονής έκανε τα πρώτα του μοναχικά βήμαστα από όπου
δειλά-δειλά άρχισε η συγγραφική του παραγωγή.
Επίσης, ευγνωμοσύνη αισθάνομαι και για τη σύζυγό μου Χατζηβλασίου
Σοφία που με την αγάπη της και την ανεκτικότητά της υπήρξε πολύτιμο στήριγμα για
όλο το διάστημα της εκπόνησης της παρούσης εργασίας μου.
Τέλος, βαθιά αγάπη και συγκίνηση αισθάνομαι και για τον ίδιο τον Άγιο, που
όσο εμβάθυνα στα κείμενά του, τόσο εντονότερη αισθάνομαι την παρουσία του δίπλα
μου.
Εύχομαι ταπεινά ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο οποίος μέσα από την ίδια
την ασκητική του ζωή εδόξασε τον Άγιο Θεό, να ενισχύσει και όλους εμάς εις τον της
προς τον Κύριον αγάπη, πνευματικόν αγώνα προς δόξαν Θεού.
14 Σεπτεμβρίου 2017 Κούπας Πέτρος

Ύψωσις Τιμίου Σταυρού,
Αγίου Θεοκλέους μάρτυρος
2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο Άγιος Νικόδημος γεννήθηκε στη Νάξο το 1749 και το κατά κόσμον όνομά
του ήταν Νικόλαος Καλλιβούρτσης. Προερχόταν από μία ευσεβή οικογένεια και ο
ίδιος από νωρίς εξέφρασε την επιθυμία να βρεθεί κοντά στην Εκκλησία και να γίνει
μοναχός. Το 1775 μετέβη στο Άγιον Όρος και από τότε αφιερώθηκε στο μοναχισμό,
στη συγγραφή και στην ασκητική ζωή1. Θεωρείται ένας από τους μεγάλους ηγέτες,
αλλά και θεωρητικούς του κινήματος των Κολλυβάδων, το οποίο πρέσβευε την
επιστροφή στη ζωντανή πατερική παράδοση, τη συνεχή Θεία Μετάληψη, τη
συνειδητή συμμετοχή του λαού στη λατρεία και την ασκητικότητα2. Το Κολλυβαδικό
κίνημα γεννήθηκε στο Άγιον Όρος και διαδόθηκε σε όλον τον ελλαδικό χώρο και έξω
από αυτόν, με την ίδρυση πολλών μονών και ησυχαστηρίων3.
Ο Άγιος Νικόδημος εκοιμήθη στις 14 Ιουλίου 1809 σε ηλικία 60 ετών,
έχοντας ζήσει μία ζωή ασκητική και ευσεβή και έχοντας ταλαιπωρηθεί από
περιπέτειες υγείας, αλλά και ψυχικές απογοητεύσεις που προέρχονταν από τις
κατηγορίες πολλών που, με αφορμή τις θεολογικές του απόψεις και διακηρύξεις, τον
θεώρησαν αιρετικό και τον πολέμησαν. Το 1955 η Εκκλησία εκτίμησε την αξία και
την προσφορά του και τον ανακήρυξε Άγιο4. Η μνήμη του γιορτάζεται στις 14
Ιουλίου, ημέρα της κοίμησής του.
Πολλοί ήταν αυτοί που ασχολήθηκαν με τη βιογραφία του Αγίου Νικοδήμου,
από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Κάποιοι από αυτούς ήταν: ο μοναχός Ονούφριος
Ιβηρίτης, ο μοναχός Ευθύμιος Σταυρουδάς5, ο ιερομόναχος της Όπτινα Κλήμης
Ζέντεργολμ, ο μοναχός Θεόκλητος Διονυσιάτης και ο μοναχός Νικόδημος Μπιλάλης.
Το συγγραφικό, μεταφραστικό και ερμηνευτικό έργο που άφησε ο Νικόδημος
είναι μεγάλο και σημαντικό. Αποτελείται από τριάντα βιβλία, από τα οποία σώζονται
τα είκοσι οκτώ, των οποίων το περιεχόμενο ποικίλλει6. Έγραψε έργα αγιολογικά,
απολογητικά, ασκητικά, εποικοδομητικά- ηθικά, ερμηνευτικά, θεολογικά,
1
Ν. Παυλόπουλος (αρχιμ.), Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής
Εκατονπεντηκονταετηρίδος, Αθήνα 1971, σσ.23-27, 40.
2
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, εκδ. Μυγδονία, Καρυές 2008, σσ.55.
3
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), «Το Κολλυβαδικό Κίνημα και οι συνεχιστές του στον 19 ο και 20 ό
αιώνα», Πρωτάτον 85, (2002/1) 162-163.
4
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ. 537.
5
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, σσ.55, 536-537.
6
Κ. Ζέντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτου, Άνθη Ευσεβείας ΙΑ΄, μτφρ.
Μοναχός Διόδωρος Λαριόνοφ, εκδ. Τήνος, Αθήνα 2009, σ.24.
3
ποιμαντικά- κανονικά και υμνολογικά- ποιητικά7. Μέσα από αυτά, έκανε γνωστή την
πατερική σοφία και συνέβαλε στην αναγέννηση του μοναχισμού και της Ανατολικής
Εκκλησίας γενικότερα8. Επίσης, έθεσε τις βάσεις για την πρακτική φιλοσοφία, την
ηθική και εκκλησιαστική αγωγή9. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Νικόδημος
θεωρείται ένας γνήσιος συνεχιστής της θεολογίας του αγίου Γρηγορίου Παλαμά,
αφού είναι έντονη η επιρροή του στην ασκητική και πνευματική του διδασκαλία10.
Ο Νικόδημος ο Αγιορείτης έζησε κατά το β΄ μισό του 18ου και στις αρχές του
19ου αιώνα. Πρόκειται για μία εποχή μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών και
ανατροπών στην Ευρώπη, αλλά και μία περίοδο δοκιμασίας για το Γένος των
υπόδουλων Ελλήνων. Πιο συγκεκριμένα, ο 18ος αιώνας στην Ευρώπη διακατέχεται
από το ρεύμα του Διαφωτισμού στον πολιτικό, κοινωνικό, πνευματικό και
καλλιτεχνικό χώρο, αλλά και από τις αναταράξεις που προκάλεσε η Γαλλική
Επανάσταση του 1789 και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι που ακολούθησαν.
Στην Ελλάδα, ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται από μία πνευματική ανάκαμψη
και άνθηση της παιδείας, η οποία εκδηλώνεται με την ίδρυση σχολών σε πολλά
μεγάλα ελληνικά κέντρα, καθώς και με τη συγγραφική και εκπαιδευτική δράση
πολλών λογίων11. Οι ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού εισβάλλουν στην ελληνική
κοινωνία, προετοιμάζοντας ίσως το έδαφος για την Επανάσταση του 1821 που θα
ακολουθήσει, εγκυμονώντας όμως και τον κίνδυνο της δυτικοποίησης και την
απώλεια της πολιτιστικής ταυτότητας του υπόδουλου ακόμα Γένους12.
Την ίδια εποχή, η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία ταλανίζεται από
ιδεολογικές έριδες που διχάζουν τον εκκλησιαστικό κόσμο και συντελούν στην κρίση
του μοναχισμού και την τυποποίηση της εκκλησιαστικής ζωής 13. Έτσι, μέσα σε αυτές
7
Ν. Παυλόπουλος, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σ.74.
8
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ. 538.
9
Μαρνέλλος, «Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809), η προσφορά του στα γράμματα, την
Ορθόδοξη Εκκλησία και το Γένος», Πρωτάτον 85, (2002/1) 163-165.
10
Α. Rigo, “Nicodemo I’ Aghiorita, la Filocalia e Gregorio Palamas”, in O. Clement, K. Karaisaridis,
A. Rigo, A.E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’ Aghiorita e la Filocalia, Atti Dell’ VIII Convegno
Ecumenico Internazionale di Spiritualita Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon
Communita di Bose, Bose 16-19 Settembre 2000, p.165.
11
Σ. Πασχαλίδης, Το Υμναγιολογικό Έργο των Κολλυβάδων. Συμβολή στη Μελέτη της Αγιολογικής
Γραμματείας κατά την Περίοδο της Τουρκοκρατίας, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007, σ.19.
12
Ν. Σκρέττας, «Η ευχαριστιακή διδασκαλία του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη», Πρακτικά Β’
Επιστημονικού Συνεδρίου Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. 200 Χρόνια από την Κοίμησή του, εκδ. Ιερού
Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου , Πεντάλοφος Παιονίας 2011, σ.193. Α. Καραμανίδου, Ευρωπαϊκός
Διαφωτισμός και Ορθόδοξος Χριστιανικός Φωτισμός. Η δυναμική επιβίωση του ησυχασμού στο
κίνημα των κολλυβάδων, Konštantinove listy/ Constantine’s Letters, vol. 9 (2016), 158-182.
13
Σ. Πασχαλίδης, Το υμνολογικλο έργο των Κολλυβάδων, ό.π., σ.20 Ν. Σκρέττας, «Η ευχαριστιακή
διδασκαλία...», ό.π., σ.193.
4
τις συνθήκες, η ανάγκη αναγέννησης της Ορθόδοξης Εκκλησίας και του Γένους
ολόκληρου είναι επιτακτική. Μέσα σε μία τέτοια εποχή, εμφανίζονται οι
Κολλυβάδες14 ή, καλύτερα, το Φιλοκαλικό κίνημα, του οποίου οι Πατέρες θα δώσουν
μία νέα πνοή στην Ορθοδοξία. Μέσα στην ίδια εποχή (γεννιέται) και ο Νικόδημος, ο
οποίος θα αφιερώσει τη ζωή και το πνεύμα του στην επίτευξη του σκοπού αυτού.
Σημαντική ήταν η συμβολή του Αγίου Όρους για τη ψυχική και πνευματική
στήριξη του υπόδουλου Ελληνισμού και των Ορθοδόξων κατά τα χρόνια της
Τουρκοκρατίας. Το γεγονός αυτό οφείλεται στη συνεχή επικοινωνία του με το
Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά και στις σημαντικές προσωπικότητες που έζησαν
εκεί και συνέβαλαν στη μεγάλη ακμή του μοναχισμού, μέσω του συγγραφικού τους
έργου, της ίδρυσης μονών σε πολλές περιοχές και, βέβαια, με τη διδασκαλία τους
στην Αθωνιάδα Ακαδημία. Τέτοιες σπουδαίες προσωπικότητες, εκτός από τον Άγιο
Νικόδημο, ήταν ο Παχώμιος Ρουσάνος (1508-1553), ο όσιος Ιερόθεος ο Ιβηρίτης
(1686-1745), ο Ευγένιος Βούλγαρις (1716-1806), ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 - 1779),
ο Αθανάσιος ο Πάριος (1721 - 1813) και πολλοί άλλοι15.
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης υπήρξε μία σπουδαία μορφή που προσέφερε
πολλά στον εκκλησιαστικό κόσμο, αλλά και στον υπόδουλο ελληνισμό κατά τον 18 ο
και 19ο αιώνα. Η σπουδαιότητά της έγκειται στη σημασία όχι μόνο της
προσωπικότητάς του, αλλά και του έργου του, στο οποίο εκτίθενται οι θεολογικές και
ηθικές θέσεις του Αγίου, υμνείται και διασώζεται το έργο μεγάλων ιερών Πατέρων,
και μάλιστα μέσα από την ορθή και καλαίσθητη χρήση της ελληνικής γλώσσας από
έναν μεγάλο γνώστη της. Επίσης, παρόλο που έχουν περάσει δύο αιώνες από την
εποχή στην οποία έζησε και έδρασε ο Άγιος Νικόδημος, η προσφορά του παραμένει
ανεκτίμητη, καθώς πρεσβεύει τις βασικές αρχές της Ορθοδόξου εκκλησιαστικής
ζωής. Όλα του τα έργα προλογίζονται με ένα προοίμιο το οποίο αποτελεί ουσιαστικά
τον πρόλογο με τον οποίον αρχίζει ένα έργο. Είναι ένα μικρό σε έκταση κείμενο, που
εισάγει τον αναγνώστη στο θέμα και στις βασικότερες παραμέτρους του κειμένου. Το
είδος του προοιμίου συναντάται στα περισσότερα κείμενα, λογοτεχνικά και
επιστημονικά, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, το προοίμιο
συναντάται στην ποίηση, στο ρητορικό και το φιλοσοφικό λόγο και την
ιστοριογραφία, κατά την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τη νεότερη και τη σύγχρονη
14
Για τους Κολλυβάδες εν συντομία βλ. Α. Καραμανίδου, «Κολλυβάδες», ΜΟΧΕ 10(2013), σσ.132-
134.
15
Σ. Κοψαχείλης, «Η προσφορά του Αγίου Όρους κατά τους χρόνους της δουλείας», Πρωτάτον 76,
(1999/10) 220-222.
5
εποχή. Ο ρόλος του είναι να παρουσιάσει το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται ένα
έργο, την πρόθεση του συγγραφέα και τον τρόπο με τον οποίον εργάστηκε. Επίσης,
συχνά υπάρχει μία προκαταβολική αξιολόγηση του έργου από το συγγραφέα16.
Ο ρόλος των προοιμίων που γράφει ο Νικόδημος για τα έργα, τα οποία
επιμελείται είναι πολυσήμαντος, καθώς εξυπηρετούνται διάφοροι στόχοι του. Ένας
από αυτούς είναι να στηρίξει ψυχικά και πνευματικά τους χριστιανούς που
υποφέρουν από την καταπίεση και τα βασανιστήρια των κατακτητών. Επίσης, τα
προοίμιά του έχουν διδακτικό χαρακτήρα, καθώς μέσα από αυτά ο Νικόδημος κάνει
γνωστή τη διδασκαλία των Γραφών και των Πατέρων, τους βίους των αγίων και των
μαρτύρων, ενώ υποδεικνύει τον ιδανικό τρόπο ζωής, μέσα από την παρουσίαση
στάσεων και πρακτικών που εναρμονίζονται με τη χριστιανική ηθική.
Ο Άγιος Νικόδημος στα προοίμιά του παρουσιάζει το υποκείμενο της
συγγραφής καθώς και το αντικείμενο του έργου που προλογίζεται, τη γενική ιδέα ή τα
περιεχόμενά του. Επίσης, κάνει φανερές τις προθέσεις του, ενώ συχνά εξηγεί τη
μέθοδο συγγραφής, την οποία ακολούθησε. Κεντρίζει το ενδιαφέρον των
αναγνωστών, με το να τους απευθύνεται σε β΄ πρόσωπο, ενώ η προκαταβολική
αξιολόγηση του έργου του αποτελεί επισήμανση της σημασίας του να διαβαστεί και
να γίνει γνωστό. Στα προοίμια του Νικόδημου διακρίνονται ποικίλες επιρροές από
κείμενα εκκλησιαστικά και θύραθεν, ενώ χρησιμοποιούνται συχνά ως παραδείγματα
πολλοί άγιοι και Πατέρες της Εκκλησίας. Επίσης, εκφράζονται οι λειτουργικές,
δογματικές και αντιρρητικές θέσεις του συγγραφέα, καθώς και οι κανονολογικές,
διοικητικές και ποιμαντικές του υποδείξεις.
Η μελέτη των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη μπορεί να
προσφέρει σημαντικά στοιχεία όσον αφορά την προσωπικότητά του. Από τα 35
γνωστά έργα του Αγίου, στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με 20 από αυτά,
μέσα στα οποία ο συγγραφέας εκθέτει τις διάφορες θέσεις και απόψεις του και
προσπαθεί να επιτύχει συγκεκριμένους στόχους. Τα έργα, των οποίων τα προοίμια
μελετήθηκαν είναι τα εξής: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Ευεργετινός, Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως, Συμβουλευτικό Εγχειρίδιον, Λόγος Περί Μετανοίας,
Αόρατος Πόλεμος, Πνευματικά Γυμνάσματα, Πηδάλιον, Βίβλος Βαρσανουφίου και
Ιωάννου, Νέον Εκλόγιον, Νέον Μαρτυρολόγιον, επιτομή εκ των
Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του
16
www.komvos.edu.gr/endoglwssiki/systimatiko/protaseis/protaseis/maron_ist/3.htm.
6
Αποστόλου Παύλου, Κήπος Χαρίτων, Χρηστοήθεια των Χριστιανών, Ερμηνεία Επτά
Καθολικών Επιστολών, Ομολογία Πίστεως, Νέα Κλίμαξ, Εορτοδρόμιον, συναξαριστής
των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού.
Μέσα, λοιπόν από τη μελέτη του βίου, του έργου και, ειδικότερα, των
προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου, επιχειρούμε να σκιαγραφήσουμε το ήθος, τη
θεολογική ταυτότητα και τη φιλολογική συγκρότησή του. Επίσης, ασχολούμεθα με
την αντιμετώπιση του ίδιου και του έργου του από άλλους Πατέρες της Εκκλησίας.
Ένα άλλο θέμα που μας απασχόλησε είναι το ίδιο το προοίμιο ως
γραμματειακό είδος από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αλλά και πιο ειδικά, το
προοίμιο στο έργο του Αγίου Νικοδήμου, ο ρόλος του και τα γενικά χαρακτηριστικά
του.
Η παρούσα μελέτη αποτελείται από τρία κεφάλαια.
Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται ο βίος και η προσωπικότητα του Αγίου
Νικοδήμου, προσεγγίζοντας περισσότερο την θεολογική του ταυτότητα, τη
φιλολογική του συγκρότηση και την Πατερική Φιλοκαλική σκέψη σε σχέση με τους
Πατέρες της Εκκλησίας. Αρχικά παρουσιάζονται τα σημαντικότερα γεγονότα της
ζωής του Αγίου, από τη γέννηση ως την κοίμησή του, μέσα από τα οποία αντλούμε
στοιχεία για το ήθος και την προσωπικότητά του. Αναζητούνται στοιχεία της
προσωπικότητάς του μέσα από τη θεολογική του ταυτότητα, το σύνολο δηλαδή των
θεολογικών του απόψεων και αναζητήσεων, οι οποίες καθόρισαν τη ζωή και το έργο
του. Η φιλολογική του συγκρότηση, δηλαδή τα στοιχεία που συνθέτουν το
συγγραφικό του ύφος και περιεχόμενο. Χρησιμοποιούνται ως πηγή αναζήτησης
στοιχείων της προσωπικότητας του Αγίου και αντλούνται μέσα από τη μελέτη ή
αποδοχή ή μη των θέσεων του από άλλους Πατέρες της Εκκλησίας.
Στο δεύτερο κεφάλαιο ασχολούμεθα με το προοίμιο ως γραμματειακό είδος.
Πιο συγκεκριμένα, πρώτα αναλύουμε την ιστορική πορεία του προοιμίου από τον
Αριστοτέλη μέχρι σήμερα, ενώ στη συνέχεια αναλύουμε και παρουσιάζουμε τα
προοίμια των έργων του Αγίου Νικοδήμου με βάση διάφορες παραμέτρους, όπως η
επιστημονική προσέγγιση και το γραμματολογικό και φιλολογικό πλαίσιο των
προοιμίων. Επίσης, σχολιάζουμε την έννοια της καθολικότητας και αναλύουμε τα
περιεχόμενα και την γενική ιδέα των προοιμίων του. Ακόμη, σχολιάζουμε το ύφος
των προοιμίων, την γλώσσα και την έκτασή τους, καθώς και τις επιδράσεις που
δέχθηκαν από τη θύραθεν γραμματεία και από τα εκκλησιαστικά κείμενα. Τέλος,
7
αναδεικνύουμε τον ρόλο και τους στόχους των προοιμίων στα έργα του Αγίου
Νικοδήμου.
Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρούμε την σκιαγράφηση της προσωπικότητας του
Αγίου Νικοδήμου μέσα από τα προοίμια των έργων του. Συγκεκριμένα, αφού
μελετήθηκαν με προσοχή, προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε τις αγιογραφικές τους
χρήσεις, τις λειτουργικές τις δογματικές και αντιαιρετικές θέσεις που εκφράζονται σε
αυτά. Επίσης, εξετάζουμε τις ηθικές και τις ποιμαντικές τους παραμέτρους. Στο
τέλος της μελέτης μας, παραθέτουμε τα κυριότερα συμπεράσματα που προέκυψαν,
στην ελληνική και αγγλική γλώσσα και την βιβλιογραφία.
8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
Ο ΒΙΟΣ-Η ΕΠΟΧΗ -Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ

ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ
1. Βίος του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου

Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης υπήρξε μία από τις σημαντικότερες
εκκλησιαστικές προσωπικότητες του 18ου αιώνα και ένας από τους μεγαλύτερους
Πατέρες της Ορθοδοξίας. Γεννήθηκε το 1749 στη Νάξο, το μεγαλύτερο νησί των
Κυκλάδων. Γονείς του ήταν ο Αντώνιος και η Αναστασία Καλλιβούρτση και αδελφός
του ο Πιέρος Καλλιβούρτσης. Η οικογένειά του χαρακτηριζόταν για την τήρηση των
ελληνικών ηθών και παραδόσεων, καθώς και για την πίστη της στο Θεό. Το
βαπτιστικό όνομα του Αγίου ήταν Νικόλαος, το όνομα ενός Αγίου που τιμούσαν
ιδιαίτερα στο νησί της Νάξου17.
Η εποχή κατά την οποία γεννήθηκε ο Νικόλαος ήταν δύσκολη, αφού το
ελληνικό έθνος και η Ορθοδοξία δοκιμάζονταν από την πολύχρονη υποδούλωση από
στους Τούρκους. Η Ανατολική Εκκλησία είχε από τη μία να αντιμετωπίσει τους
εξισλαμισμούς και τις εξωμόσεις προς το Ισλάμ και από την άλλη τον πόλεμο των
Δυτικών χριστιανικών εκκλησιών εναντίον της. Το έθνος όμως προετοιμαζόταν μέσα
σε αυτή τη σκοτεινή συγκυρία για την αναγέννησή του. Στην προετοιμασία αυτή
σημαντική ήταν η συμβολή πολλών ανθρώπων της Εκκλησίας, ένας από τους οποίους
επρόκειτο να είναι και ο Νικόλαος, ο μετέπειτα μοναχός Νικόδημος18.
Η Νάξος είναι το μεγαλύτερο και το πλουσιότερο νησί των Κυκλάδων. Κατά
την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρξε η πιο σπουδαία έδρα του καθολικισμού στις
Κυκλάδες, καθώς καθολικά μοναχικά τάγματα, όπως ιησουίτες, μισσιονάριοι και
καπουτσίνοι, ήταν εγκατεστημένα εκεί και είχαν ιδιαίτερη ισχύ, ενώ συχνά υπήρχαν
διαμάχες μεταξύ τους19.
Από μικρός ο Νικόλαος αρεσκόταν να ακούει από τη μητέρα του ιστορίες με
χριστιανικό περιεχόμενο, ενώ παρακολουθούσε με συνέπεια τις ιερές ακολουθίες,
μαθαίνοντας εκκλησιαστικούς ύμνους και άσματα. Έλαβε τη βασική του μόρφωση
17
Ν. Παυλόπουλος (αρχιμ), Άγιος Νικόδημος ο Αγιορίτης, ό.π., σσ.23-26.
18
Θεόκλητος Διονυσιάτης (μον.), Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Ο βίος και τα έργα του (1749-1809),
εκδ. Αστήρ3, Αθήνα 1990, σσ.23-24.
19
Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δ΄, Τουρκοκρατία (1669-1812), Η οικονομική
άνοδος και ο φωτισμός του γένους, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2000, σσ.120-129.
9
στην Ανωτέρα Σχολή της Νάξου, που λειτουργούσε στην Ιερά Μονή του Αγίου
Γεωργίου Γρώττας, έχοντας μάλιστα δάσκαλο τον αδελφό του Κοσμά του Αιτωλού,
Αρχιμανδρίτη Χρύσανθο Αιτωλό. Έπειτα, συνέχισε τις σπουδές του ως εσωτερικός
τρόφιμος στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, με την προτροπή και τη μέριμνα του
Μητροπολίτη Παροναξίας Άνθιμου Βαρδή (1743-1779)20. Εκεί σπούδασε για πέντε
έτη, ενώ η μόρφωσή του ήταν πολύπλευρη, αφού, ως μεγάλος φιλομαθής, εκτός από
Θεολογία, μελέτησε και άλλες επιστήμες, όπως Ιατρική, Φυσική, Αστρονομία,
Φιλοσοφία και Ψυχολογία21. O σημαντικότερος δάσκαλός του ήταν ο Ιθακήσιος
Ιερόθεος Δενδρινός +1780, γνωστός λόγιος της εποχής και ονομαστός για τη
μόρφωση και την αρετή του22.
Το 1770 ο Νικόλαος αποφοίτησε από την Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης και
επέστρεψε στη Νάξο, όπου διετέλεσε γραμματέας του Μητροπολίτη Άνθιμου Βαρδή,
ο οποίος εκτιμούσε ιδιαίτερα το ήθος και τη μόρφωσή του23. Η επιστροφή του
επισπεύτηκε από τον διωγμό των Χριστιανών της Σμύρνης από τους Τούρκους, με
αφορμή την καταστροφή του τουρκικού στόλου από τους Ρώσους στα
Δωδεκάνησα24. Ο Άνθιμος είχε την επιθυμία να κρατήσει το Νικόλαο κοντά του και
να τον εντάξει στον ιερό κλήρο, όμως εκείνος, αν και ήθελε να αφοσιωθεί στο Θεό,
προτιμούσε να εγκαταλείψει τα εγκόσμια25.
Το 1774 έφτασαν στη Νάξο τρεις αγιορείτες μοναχοί, υποστηρικτές του
κινήματος των Κολλυβάδων, που είχαν εκδιωχθεί από το Άγιο Όρος. Αυτοί ήταν οι
ιερομόναχοι Γρηγόριος και Νήφων και ο Γέρο Αρσένιος26. Ο Νικόλαος, που
επιθυμούσε να ζήσει μία μοναστική ζωή, ήρθε σε επαφή με εκείνους, αλλά και με το
Μακάριο Νοταρά (1731-1805), Αρχιεπίσκοπο Κορίνθου, και η επιθυμία του αυτή
έγινε ακόμα μεγαλύτερη27. Τον Μακάριο Νοταρά τον γνώρισε την Ύδρα την οποία
επισκέφθηκε, και μεταξύ τους αναπτύχθηκε βαθιά φιλία. Εκεί επίσης γνώρισε και το
20
Ν. Παυλόπουλος (αρχιμ.), Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σσ.26-29.
21
Βενέδικτος Αγιορείτης (ιερομ.), Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, Άγιον Όρος 2013,σσ. 257-258.
22
Χ. Κρικώνης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Βίος και Συγγραφικόν Έργον, εκδ. Αποστολική
Διακονία, Αθήνα 2001, σ.17.
23
Βενέδικτος Αγιορείτης (ιερομ.), Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, ό.π., σ. 258.
24
Θεόκλητος Διονυσιάτης (μοναχ.), Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Ο βίος και τα έργα του (1749-
1809), ό.π., σ.36.
25
Χ. Κρικώνης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σ.19.
26
Ν. Παυλόπουλος, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σσ.32-32.
27
Βενέδικτος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, ό.π., σ. 258.
10
μοναχό Σίλβεστρο, μέσω του οποίου ήρθε σε επαφή με το μοναστικό βίο. Έτσι,
επέστρεψε στη Νάξο αποφασισμένος να φύγει και να μονάσει στο Άγιον Όρος28.
Σε ηλικία είκοσι έξι ετών ο Νικόλαος πήγε στο Άγιον Όρος και το έτος 1775
έγινε μοναχός της Ιεράς Μονής του Αγίου Διονυσίου με το όνομα Νικόδημος 29. Εκεί
γνώρισε σημαντικές προσωπικότητες, όπως οι Κολλυβάδες αδελφοί Σκουρταίοι και ο
μοναχός Ευθύμιος, ο οποίος αργότερα θα γινόταν παράδελφός του και βιογράφος
του. Πολύ σύντομα, χάρει στις γνώσεις και στην καθαρότητα και ταχύτητα της
ομιλίας του, ορίστηκε γραμματέας της Μονής και αναγνώστης των ιερών
ακολουθιών30.
Το 1777 επισκέφθηκε το Άγιον Όρος ο Μακάριος Νοταράς, με σκοπό να
συναντήσει τους αδελφούς Σκουρταίους και ήρθε για δεύτερη φορά σε επαφή με τον
Νικόδημο. Τότε, γνωρίζοντας ο Μακάριος τον Νικόδημο, του ζήτησε να επιμεληθεί
και να αναθεωρήσει προς έκδοση τα χειρόγραφά του Φιλοκαλία, Ευεργετινός και Περί
της συνεχούς Θείας Μεταλήψεως. Το γεγονός αυτό στάθηκε αφορμή να ασχοληθεί ο
Νικόδημος με τη συγγραφή και την επιμέλεια κειμένων31.
Η ιστορική συνάντηση των δύο τούτων Αγίων Ανδρών έγινε πρώτα στην
Ύδρα το 1774 και στη συνέχεια στο Άγιον Όρος, μάλλον το 1775 και πάντως το
1777, αλλά και το 1784. Ο Άγιος Μακάριος Κορίνθου ως έκπτωτος του θρόνου του
λόγω των Ορλωφικών (1768-1774) αφιέρωσε τον χρόνο του για τη συλλογή
νηπτικοασκητικών κειμένων από τις Βιβλιοθήκες των διαφόρων Ι.Μονών, μάλιστα
Πάτμου και Αγίου Όρους, και τα κείμενα αυτά, που αντέγραψε στον 28άχρονο τότε
Άγιο Νικόδημο προς επιθεώρηση κριτική και έτσι έγινε «το ταμείον της Αγιότητος» η
«Φιλοκαλία», πλουτισθείσα με ωραιότατα Προοίμιο και Βίους των Συγγραφέων από
τον Άγιο Νικόδημο. Εξεδόθη το 1782 και ήδη σε 5τομη έκδοση, κυκλοφορείται από
τον εκδοτικό Οίκο «Αστήρ» - Αθήνα, με 5τομο μετάφραση του εκδοτικού Οίκου «Το
Περιβόλι της Παναγίας» - Θεσσαλονίκη. Παράλληλα εκδόθηκαν και ο «
Ευεργετινός» (4τομος) και το Βιβλίο «Περί συνεχούς θείας Μεταλήψεως».
Ο Άγιος Μακάριος τελικά αποσύρθηκε στην Πάτμο επί 10ετία και επί 15ετία
στην Χίο, όπου εκοιμήθηκε οσιακά το 1805. Τον βιογράφισε ο Άγιος Αθανάσιος ο
Πάριος (+1812).
28
Χ. Κρικώνης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σ.20.
29
Κ. Ζέντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα του Νικόδημου, ό.π., σ.28.
30
31
Χ. Κρικώνης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σσ.22-23.
11
Ο Άγιος Νικόδημος ο Νάξιος, πολυτάλαντος νέος, κρίθηκε άξιος από ένα
Ασκητή Άγιο, τον Άγιο Μακάριο, να διακονήσει στο μέγα συγγραφικό εκδοτικό
έργο του φωτισμού των υποδούλων Ελλήνων, αλλά και των Ορθοδόξων Λαών της
Βαλκανικής και των Σλάβων γενικά.
Ορθά θεωρείται ως ο πολυγραφότερος της Τουρκοκρατίας, αλλά και ο
μεγαλύτερος θεολόγος μετά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά (ΙΔ΄ αι.) και τον Ιωσήφ τον
Βρυέννιο (ΙΕ΄-ΙΣΤ΄αι.).
Επιμελήθηκε ή συνέγραψε ή μετέφρασε υπέρ τα 100 έργα, χιλιάδων σελίδων,
και αντάξια ανακηρύχθηκε Διδάσκαλος της Εκκλησίας και του Γένους, ανακηρυχθείς
Άγιος της Εκκλησίας επίσημα το 1955. Τον βιογράφησε ο παράδελφός του
Ιερομόναχος Ευθύμιος Σταυρούδας (+1829).
Τόσο ο Άγιος Μακάριος, όσο και ο Άγιος Νικόδημος, αξιώθηκαν και του
θαυματουργικού χαρίσματος και η μεγάλη επίδρασή τους οφείλεται ακριβώς στο ότι
υπήρξαν Άγιοι και μάλιστα Άγιοι των Ιερών Παραδόσεων και γι’ αυτό αναδείχθηκαν
και μεγάλοι Παιδαγωγοί και Διδάσκαλοι του Γένους και της Εκκλησίας32.
Ο Νικόδημος συνήθιζε να ζει ασκητικά, μακριά από τον κόσμο. Εκεί
μελετούσε τις Γραφές και τους Άγιους Πατέρες και συνέθετε τα έργα του. Επίσης,
εκεί έβρισκε καταφύγιο, μακριά από ανθρώπους που τον συκοφάντησαν από φθόνο.
Για δύο χρόνια (1779-1781) ασκήτεψε στην έρημο της Καψάλας, στην καλύβα του
Αγίου Αθανασίου ως υποτακτικός του μοναχού Αρσένιου33. Έπειτα, θέλησε να
προσχωρήσει στη μεταρρυθμιστική κοινότητα του Παΐσιου Βελιτσκόφσκυ (1722-
1794) στη Μολδαβία, για να ακούσει τα περί άσκησης της φυλακής του νου
διδασκαλίας του, αλλά το σχέδιό της συνάντησής του με τον Βελιτσκόφσκυ
σταμάτησε στο ξεκίνημα του εν πλω ταξιδιού του λόγω ισχυράς τρικυμίας34. Το 1781
έφτασε μαζί με το Γέροντα του Αρσένιο στη Σκυροπούλα, ένα έρημο νησί βόρεια της
Εύβοιας, όπου ζούσε με ελάχιστη τροφή και νερό. Το 1784 επέστρεψε στον Άθω,
όπου διέμενε πλέον σε δικό του κελί και συνέγραφε τα έργα του35. Οι επισκέψεις που
δεχόταν συχνά από πολλούς ανθρώπους, μοναχούς και λαϊκούς, οι οποίοι έψαχναν
32
Ν. Μπιλάλης, «Βιογραφική σκιαγράφηση των συντελεστών της Φιλοκαλίας Αγίου Μακαρίου
Νοταρά (1731-1805) και Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου (1749-1809)», Πρωτάτον 85, (2002/1-3), σσ.
174-175.
33
Βενέδικτος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, ό.π., σσ. 259-260.
34
G. Podskalsky, Η Ελληνική Θεολογία επί Τουρκοκρατίας, 1453-1821. Η Ορθοδοξία στη σφαίρα
επιρροής των Δυτικών Δογμάτων μετά τη Μεταρρύθμιση, μτφρ. Γ.Δ. Μεταλληνός, εκδ. Μορφωτικό
Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005, σ.468.
35
12
κάποια παρηγοριά και η ικανότητά του να καθοδηγεί τους πάσχοντες τον κατέστησαν
μεγάλο πνευματικό πατέρα36.
Ένα από τα έργα που επιμελήθηκε ο Νικόδημος, το βιβλίο Περί Συνεχούς
Θείας Μεταλήψεως έγινε αφορμή για να κατηγορηθεί ο Νικόδημος από πολλούς ως
αιρετικός. Η κατηγορία συγκεκριμένα ήταν ότι ο Νικόδημος πίστευε πως στη Θεία
Μετάληψη δεν βρίσκεται όλος ο Χριστός, αλλά μέρος του και ότι, γι’ αυτό πρεσβεύει
τη συνεχή Μετάληψη37.Οι μοναχοί συνήθιζαν να λαμβάνουν τη Θεία Μετάληψη
τρεις ή τέσσερις φορές το χρόνο. Έτσι, με την υποστήριξη εκ μέρους του Νικοδήμου
ότι αυτή πρέπει να λαμβάνεται τρεις φορές την εβδομάδα, δημιουργήθηκαν
αντιδράσεις σε πολλούς, που αγνοούσαν ότι σκοπός του Νικοδήμου ήταν να φέρει
τους πιστούς πιο κοντά στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας38.
Μετά το τέλος των περιπετειών του εξαιτίας των κατηγοριών που
αντιμετώπισε, αλλά και της έντονης συγγραφικής και πνευματικής του
δραστηριότητας, ο Νικόδημος αρρώστησε. Εγκαταστάθηκε για λίγο το κελί των
Σκουρταίων, ώστε να έχει κάποια περιποίηση, αλλά έπειτα ξαναπήγε στην Καψάλα,
όπου τον φρόντιζε κάποιος γέροντας μοναχός. Την εποχή εκείνη αναζωπυρώθηκε η
πολεμική των αντιπάλων του πάνω στο ζήτημα της Θείας Μετάληψης, όμως ο
Νικόδημος δεν λύγισε από τις κατηγορίες ούτε από τη σωματική κόπωση και
συνέχισε απερίσπαστος το συγγραφικό του έργο39. Το τελευταίο του έργο ο
Νικόδημος το ολοκλήρωσε το 1808, ένα χρόνο πριν κοιμηθεί και ενώ ήταν φανερά
καταβεβλημένος από αναιμία χάνοντας τα δόντια και την ακοή του40.
Ο Νικόδημος απήλθε εις Κύριον στις 14 Ιουλίου του έτους 1809, σε ηλικία 60
ετών, έχοντας συμπληρώσει τριάντα τέσσερα έτη διαμονής στο Άγιον Όρος41.
Λέγεται πως πριν αποδημήσει, ο Άγιος Νικόδημος ζήτησε να προσκυνήσει τα
λείψανα του Αγίου Μακαρίου Κορίνθου και του Παρθενίου του Σκούρτου, τον οποίο
θεωρούσε πνευματικό του Πατέρα42. Τάφηκε έξω από το κελί των Σκουρταίων, στο
36
37
38
39
40
Ιερά Μονή Παντοκράτορος, Λειμωνάριον, εκδ. Ιερά Μονή Παντοκράτορος, Άγιον Όρος 2011,
σ.163.
41
Κ.Ζέντεργολμ, Βίο και Συγγράμματα, ό.π., σσ.66-67.
42
Πατάπιος Καυσοκαλυβίτης (μοναχ.), «Ο πνευματικός του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου,
ιερομόναχος Παρθένιος ο Σκούρτος», Πρωτάτον 117, (2010/1) 15.
13
οποίο διέμενε τις τελευταίες ημέρες της ζωής του και λάμβανε φροντίδα και
περίθαλψη43.
Η εποχή στην οποία έζησε ο Άγιος Νικόδημος είναι το β’ μισό του 18ου και οι
αρχές του 19ου αιώνα. Η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα είναι δύσκολη, καθώς εδώ
και πολλούς αιώνες το ελληνικό γένος ζει υποδουλωμένο στους Τούρκους και
υποφέρει πολλά βασανιστήρια και ταπεινώσεις. Η τουρκική εξουσία λειτουργεί με
πολλές αυθαιρεσίες, όπως απαγορεύσεις, βαριές φορολογίες, αγγαρείες και
καταδιώξεις, ενώ μεγάλη πληγή για τους υπόδουλους αποτελούν οι εξισλαμισμοί, το
παιδομάζωμα, η ναυτολογία και η πειρατεία44. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έχει
εξαπλωθεί στον ελλαδικό χώρο, αλλά και στις περισσότερες περιοχές των Βαλκανίων
και ακόμη διαθέτει μεγάλη ισχύ. Παρά τις δυσμενείς, όμως, αυτές συνθήκες, ο
Ελληνισμός αρχίζει σιγά- σιγά και αναγεννάται, γεγονός που θα οδηγήσει στην
έκρηξη της Επανάστασης του 1821, λίγα χρόνια μετά την κοίμηση του Αγίου
Νικοδήμου.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι χριστιανοί συχνά διώκονταν από τον
φανατισμό των Τούρκων, οι οποίοι προσπαθούσαν να τους εξισλαμίσουν. Το
φαινόμενο μάλιστα του εξισλαμισμού είχε λάβει πολύ μεγάλες και ανησυχητικές
διαστάσεις, καθώς παρατηρήθηκαν ομαδικοί εξισλαμισμοί χωριών, εξαιτίας των
πιέσεων και την οικονομικής εξαθλίωσης των κατοίκων45. Η άρνηση πολλών
χριστιανών να εγκαταλείψουν την πίστη τους προκάλεσε ένα νέο κύμα μαρτύρων,
των λεγόμενων νεομαρτύρων οι οποίοι υπέφεραν μαρτυρικό θάνατο46. Μέσα στην
κατάσταση αυτή, σημαντικός είναι ο ρόλος των Αθωνιτών πατέρων, οι οποίοι
στέκονται εμπόδιο στους εξισλαμισμούς με την εμψύχωση πολλών χριστιανών47.
Κατά τον Προβατάκη, πέντε είναι οι κορυφαίοι πατέρες που φώτισαν το έθνος με το
έργο και τη διδασκαλία τους: Ο Κοσμάς Αιτωλός, ο Καισάριος Δαπόντες, ο
Μακάριος Νοταράς, ο Αθανάσιος Πάριος και ο Νικόδημος Αγιορείτης48.
Κατά την περίοδο εκείνη, η Ανατολική Εκκλησία κλονιζόταν από διάφορα
προβλήματα, δοξασίες, δογματικές αμφισβητήσεις και ερμηνείες, με αποτέλεσμα να
43
Βενέδικτος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος,ό.π., σ. 265.
44
Σ. Μπρέκης, Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας (19ος αιώνας), Αθήνα 2004, σ.1.
45
Θ. Προβατάκης, «Η προσωπογραφία του εκ Νάξου Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου μέσα από τα
έργα Ελλήνων και ξένων Λαϊκών δημιουργών», στο Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική
Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών Μελετών, Νάξος 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000,
σ.265.
46
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Ο βίος και τα έργα του, ό.π., .23.
47
Μωυσής Αγιορείτης (μοναχ.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σσ.58-59.
48
Θ.Προβατάκης, «Η προσωπογραφία του εκ Νάξου Αγίου Νικοδήμου», ό.π., σ.266-267.
14
ξεσπούν διάφορες έριδες στους κόλπους της. Μία από αυτές τις έριδες ήταν η έρις
των Κολλυβάδων που ξεκίνησε με αφορμή την τέλεση μνημοσύνων την Κυριακή από
τους μοναχούς της Σκήτης της Αγίας Άννης του Αγίου Όρους και όχι το Σάββατο,
που ήταν η καθιερωμένη ημέρα. Οι μοναχοί αυτοί θεωρήθηκαν ότι αποκλίνουν από
τα δόγματα της Ορθοδοξίας. Οι αντιδράσαντες Πατέρες στην «νεοεισαχθείσα τέλεση
των μνημοσύνων με κόλλυβα την ημέρα της Κυριακής, αντί του Σαββάτου»,
ονομάσθηκαν από τους πατέρες της Σκήτης υποτιμητικά «Κολλυβάδες»49.
Τέτοιου είδους έριδες αντιπροσώπευαν ίσως την αντίθεση μεταξύ της
ορθολογιστικής τάσης της εποχής με τον ασκητικό μοναχισμό και την αναβίωση του
ησυχαστικού κινήματος50. Η έριδα των κολλύβων πήρε μεγάλες διαστάσεις. Το 1774
έγινε η σύνοδος Κουτλουμουσίου, στην οποία αποκηρύχθηκαν οι Κολλυβάδες ώστε
προσωρινά τα πράγματα ηρέμησαν, για να αναθερμανθούν με την έκδοση του Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων51.
Το συγγραφικό έργο του Αγίου Νικοδήμου, παρά τη θεολογική, αλλά και τη
λογοτεχνική του αξία αγνοείται από πολλούς συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τη
λογοτεχνία του 18ου και του 19ου αιώνα, ενώ το φιλοκαλικό κίνημα συχνά
αποσιωπάται. Η αναγνώριση του έργου του Νικόδημου ήρθε κατά τον 20ό αιώνα και,
μάλιστα, κατά τη δεκαετία του 1950 κατά την οποία ανακηρύχθηκε Άγιος της
Ανατολικής Εκκλησίας. Πάντως, οι επιδράσεις από την προσωπικότητα και τη
διδασκαλία του είναι σημαντικές για την Ορθοδοξία μέχρι σήμερα, όχι μόνο στην
Ελλάδα, αλλά και στα Βαλκάνια και στη Ρωσία52. Σήμερα, η προσωπικότητα και το
έργο του Αγίου Νικοδήμου αποτελεί αντικείμενο πολλών μελετών, συγγραμμάτων
και επιστημονικών συνεδρίων53.
Είναι γεγονός ότι κατά τα τελευταία έτη παρατηρείται μια ανάπτυξης των
περί τον Νικόδημον τον Αγιορείτην σπουδών.
49
Α. Καραμανίδου, «Κολλυβάδες», ΜΟΧΕ, 10(2013), 132-134.
50
Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ό.π., σσ.297-298.
51
Τ. Γριτσόπουλος, «Νικόδημος Αγιορείτης, ο Νάξιος και το κίνημα των Κολλυβάδων», στο
Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών
Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000, σσ.54-57.
52
Σ. Γιαγκάζογλου, «Η παρουσία του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη στη θεολογική σκέψη του 20ού
αιώνα», Β’ Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης- 200 Χρόνια από την Κοίμησή του,
εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας 2011, σσ.143-149.
53
Σ. Πασχαλίδης, Το Υμναγιολογικό Έργο των Κολλυβάδων, ό.π., σ.171.Για τα Συνέδρια προς τιμήν
του αγίου Νικοδήμου βλ. Α. Καραμανίδου, «Η επίδραση του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στις
ερμηνευτικές συμβολές του αγίου Νικοδήμου στον Απόστολο Παύλο» , Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού
Συνεδρίου Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης 200 χρόνια από την κοίμησή του, (3-5 Σεπτεμβρίου 2009),
Εκδ. Ιερού Κοινοβίου οσίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας 2011, σσ. 329-331.
15
Ιδιαιτέρως έχομεν αρκετάς επανεκδόσεις έργων του αλλά και συνθετικωτέρας
μελέτας αι οποίαι αναφέρονται εις τον βίο του, τα έργα του και τας εν γένει
αντιλήψεις του. Επί τη ευκαιρία καταγράφονται τα έργα του, εκδεδόμενα ή ανέκδοτα.
Αι απαρχαί της καταγραφής των έργων του είναι ήδη παλαιαί, εφ’ όσον αι πρώται
συστηματικαί απόπειραι έγιναν από τον πρώτον βιογράφον του τον Ιερομόναχον
Ευθύμιον, τέσσερα μόλις έτη μετά την κοίμησιν του αγίου (1812-1813) και
ηκολούθησε συστηματικώτερον η καταγραφή υπό του Ονουφρίου (α΄ δημοσίευση το
έτος 1819).
Άλλη καταγραφή των έργων του Νικοδήμου υπήρξεν η γενομένη υπό του
Κυρίλλου Καστανοφύλλη «προκήρυξις» κατά Μάρτιον 1815. Ήδη ο Γ. Ζαβίρας
ζώντος έτι του Νικοδήμου είχε συντάξει πίνακα έργων του αγίου.
Κατά τον ΙΘ’ αι. ο Α. Παπαδόπουλος- Βρετός και ο Κων. Σάθας θα
καταρτίσουν κατάλογον έργων του. Αργότερον ο Σωφρόνιος Ευστρατιάδης θα
χωρήση εις μιαν συστηματικήν καταγραφήν των υμνογραφικών κυρίως έργων του
Νικοδήμου, αναφερόμενος όχι μόνον εις εκδόσεις, αλλά και εις χειρόγραφον
παράδοσιν.
Όμως κεντρικόν σημείον αφετηρίας νέας αντιμετωπίσεως του συγγραφικού
έργου του Νικοδήμου και ουσιαστικώς ανανεώσεως του περί τον άγιον τούτον
ενδιαφέροντος θα αποτελέσει η εργασία του αειμνήστου Ιωάννου Κολιτσάρα ο
οποίος εις πέντε συνεχείας θα ομιλήσει δια τον άνδρα και θα καταγράψη εκδεδομένα
(αναφερόμενος στον αριθμό των εκδόσεων) και ανέκδοτα έργα.
Μετά πάροδον ολίγων μόλις ετών θα προσέλθη ο πολύς Θεόκλητος
Διονυσιάτης με το πολύτιμον όχι μόνον από πνευματικής οικοδομής αλλά και από
φιλολογικής απόψεως έργον και θα προβάλη την μορφήν του οσίου Νικοδήμου επί τη
βάσει του έργου του. Ακολούθως ο Παπουλίδης, ο Σωτήρχος και προσφάτως ο
πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Καραϊσαρίδης θα καταρτίσουν άλλας
βιβλιογραφικάς καταγραφάς (μετ΄ αναλύσεων πολλάκις ο τελευταίος)54.
Η μνήμη του Αγίου Νικοδήμου εορτάζεται στις 14 Ιουλίου, ημέρα της
κοίμησής του, αλλά και κατά τη Σύναξη των Πέντε Αγίων της Παροναξίας, την
πρώτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου στη Νάξο και την Τρίτη στην Πάρο. Οι ασματικές
ακολουθίες του Αγίου έχουν δημιουργούς τους τον Μοναχό Γεράσιμο
54
Π. Νικολόπουλος, «Βιβλιογραφική επιστασία των εκδόσεων Νικοδήμου του Αγιορείτου», στο
Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ις’, Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών
Μελετών, Νάξος 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000, σσ. 361-362.
16
Μικραγιαννανίτη, τον Μητροπολίτη Πατρών Νικόδημο και τον Αρχιμανδρίτη
Νικόδημο Παυλόπουλο55. Στον Πεντάλοφο Παιονίας του Νομού Κιλκίς λειτουργεί
σήμερα το ιερό κοινόβιο του Οσίου Νικοδήμου ως μετόχι της Ιεράς Μονής Σίμωνος
Πέτρας, στις πλαγιές του όρους Πάικου. Στους κόλπους της Ιεράς Μονής Οσίου
Νικοδήμου λειτουργεί ξακουστό αγιογραφείο, τράπεζα αίματος στο νοσοκομείο
Κιλκίς και παιδική κατασκήνωση 56.
Παρακάτω παρατίθενται ανά κατηγορίες τα έργα του Αγίου Νικοδήμου, με
μία μικρή αναφορά για καθένα από αυτά:
α) Αγιολογικά
 Νέον Εκλόγιον: συλλογή ανέκδοτων βίων πενήντα αγίων, με σκοπό να γίνουν
γνωστοί στους χριστιανούς57.
 Νέον Μαρτυρολόγιον: συλλογή των βίων και των μαρτυρίων 85 Νεομαρτύρων
της περιόδου 1492-1794, που παρουσιάζονται ως παραδείγματα υπομονής
στους χριστιανούς που υποφέρουν το ζυγό του κατακτητή58. Η εποχή και ο
κύκλος των Νεομαρτύρων δεν είχε κλείσει ακόμα, καθώς οι υπόδουλοι
Έλληνες υπέφεραν διωγμούς για την πίστη τους, στην προσπάθεια των
κατακτητών να τους εξισλαμίσουν59.
 Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού: συλλογή των βίων των Αγίων
που εορτάζουν κάθε ημέρα του έτους, η οποία μεταφράστηκε, εμπλουτίστηκε
και εκδόθηκε από τον Άγιο Νικόδημο60.
β) Απολογητικά
 Απολογία περί της Κυρίας Ημών Θεοτόκου: απολογητικό κείμενο στο οποίον ο
Νικόδημος εκθέτει τη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας για τη Θεοτόκο, με
αφορμή την επίθεση που δέχθηκε για τις απόψεις που είχε εκφράσει γι’ αυτήν
στον Αόρατο Πόλεμο61.
 Ομολογία Πίστεως: απολογία του Αγίου Νικοδήμου σχετικά με την αποδοχή
της Ορθόδοξης πίστης του και των δογμάτων της Ορθοδοξίας ως απάντηση στις
55
56
Σ. Κοψαχείλης, «Ο Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Η εφετεινή επέτειος του και η ιερά μονή του το
Πάικο», Πρωτάτον 75, (1999/7), σσ.208-210.
57
Ν. Παυλόπουλος, Άγιος Νικόημος ο Αγιορείτης, ό.π., σσ.76-78.
58
Θεόκλητος Διονυσιάτης (μοναχ.), Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, εκδ. Σπηλιώτη, Αθήνα 1973,
σσ.134-135.
59
Π. Πάσχος, «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως Αγιολόγος», στο Νικοδήμου Αγιορείτου του
Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου
1993, Αθήνα 2000, σ.250.
60
61
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.58, 70.
17
κατηγορίες των αντιπάλων του, στα πλαίσια των σκανδάλων που ξέσπασαν για
τα μνημόσυνα και για τη συνεχή Θεία Μετάληψη62.
γ) Ασκητικά
 Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών: αποτελεί ανθολογία πατερικών κειμένων και
είναι έργο του πρώην επισκόπου Κορίνθου Μακαρίου, ο οποίος εμπιστεύθηκε
στον Νικόδημο τη διόρθωση, συμπλήρωση και έκδοση63. Η επεξεργασία της
συλλογής αυτής αποτελεί το πρώτο έργο του Αγίου Νικοδήμου64, καθώς και το
πιο σημαντικό επίτευγμα στην πνευματική παράδοση της Ορθοδοξίας κατά τον
18ο αιώνα65.
 Ευεργετινός: συλλογή λόγων και πράξεων των Αγίων Γερόντων, τα χειρόγραφα
της οποίας εμπιστεύθηκε ο Άγιος Μακάριος στον Νικόδημο για διόρθωση και
έκδοση και για την οποία έγραψε δικό του προοίμιο66.
 Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου: οι βίοι και οι 838 ερωταποκρίσεις των
ασκητών Βαρσανουφίου και Ιωάννου, βιβλίο το οποίο ως τότε υπήρχε σε ένα
μόνο χειρόγραφο67.
δ) Επικοδομητικά- Ηθικά
 Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Χριστού Μυστηρίων: έργο
το οποίο προκάλεσε διχογνωμίες τόσο ως προς την πατρότητα όσο και ως προς
το περιεχόμενό του. Στο έργο αυτό, ο Νικόδημος χρησιμοποιεί τα πατερικά
κείμενα για να στηρίξει τις απόψεις του για τη συχνή Θεία Μετάληψη68.
 Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος: διδασκαλία σχετικά με τον αόρατο και
νοητό πόλεμο στον οποίον υποχρεούται κάθε χριστιανός να αγωνίζεται για το
Θεό, έκδοση μεταφρασμένου βιβλίου του Lorenzo Scupoli, εμπλουτισμένο με
υποσημειώσεις του Νικοδήμου69.
 Πνευματικά Γυμνάσματα: έργο μεταφρασμένο από τη γαλλική γλώσσα, το
οποίον ο Νικόδημος επιμελήθηκε με διορθώσεις, προσθήκες και
62
63
Βενέδικτος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, ό.π., σ.258.
64
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον,ό.π., σ.23.
65
P. Kitrolmilides, “Filokalia’s First Joyrney”, στο Ν.Μ Παναγιώτάκη, Ενθύμησις, Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000, σ.341.
66
Θ. Διονυσιάτης, Άγιος Νικόδημος Ανθολόγιον, ό.π., σ.34.
67
68
69
18
υποσημειώσεις, με σκοπό την πνευματική άσκηση και ην προετοιμασία των
πιστών για την τελείωση70.
 Επιτομή εκ των Προφητανακτοδαυϊτικών Ψαλμών: απάνθισμα των
περισσότερων ψαλμών, χρήσιμο για την προσευχή των πιστών71.
 Χρηστοήθεια: δεκατρείς λόγοι σχετικά με τη χριστιανική ηθική και ερμηνεία
των εντολών της Βίβλου, με σκοπό τη βελτίωση των ηθών των χριστιανών72.
Το συγκεκριμένο έργο αποτελεί ύμνο στα αγνά χριστιανικά ήθη, ενώ είναι
ιδιαίτερα αιχμηρό απέναντι στη διαφθορά, τις κακές συνήθειες, τις προλήψεις
και τις δεισιδαιμονίες73.
ε) Ερμηνευτικά
 Αι Δεκατέσσαρες Επιστολαί του Αποστόλου Παύλου: οι δεκατέσσερις επιστολές
του Αποστόλου Παύλου, όπως ερμηνεύθηκαν από τον αρχιεπίσκοπο
Βουλγαρίας Θεοφύλακτο, μεταφρασμένες στην νέα ελληνική και
εμπλουτισμένες με σημειώσεις του Νικόδημου74.
 Ψαλτήριον Ευθυμίου Ζυγαβηνού: μετάφραση του έργου του Ευθυμίου
Ζυγαβηνού στην απλή ελληνική, με προσθήκη διορθώσεων και
υποσημειώσεων75.
 Κήπος Χαρίτων: ερμηνεία των εννέα ωδών της στιχολογίας σε απλούστερη
διάλεκτο76.
 Επτά Καθολικαί Επιστολαί: ερμηνεία των δυσνόητων επιστολών των
Αποστόλων Ιακώβου, Πέτρου, Ιωάννου και Ιούδα από τον Νικόδημο στην απλή
ελληνική77.
 Νέα Κλίμαξ, ήτοι ερμηνεία εις τους εβδομήκοντα πέντε Αναβαθμούς της
Οκτωήχου, εκ διαφόρων εκκλησιαστικών συγγραφέων ερανισθείσα υπό του
οσιωτάτου εν μοναχοίς Νικοδήμου του Αγιορείτου: ερμηνεία των αναβαθμών
στη γλώσσα της εποχής του για την καλύτερη κατανόησή τους78.
70
71
72
73
Π. Ρίζος, «Το συγγραφικό έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ως βοήθημα του κηρυγματικού
λόγου», στο Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας
Κυκλαδικών Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000, σ.89.
74
75
Χ.Κρικώνης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σσ.111-112.
76
Χ.Κρικώνης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σσ.113-115.
77
78
Ν. Νάσσος (αρχιμ.), Σάλπιγξ Θεόφθογγος. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, Διδάσκαλος της
Ορθοδοξίας και του Γένους, Βόλος 2010, σ.66.
19
 Εορτοδρόμιον: ερμηνεία των κανόνων των Δεσποτικών και των Θεομητορικών
εορτών79.
στ) Θεολογικά
 Αλφαβηταλφάβητος: έργο του Αγίου Μελετίου του Ομολογητή, στο οποίον ο
Νικόδημος έκανε διορθώσεις80.
 Συμεών του Νέου Θεολόγου Άπαντα τα Ευρισκόμενα: έκδοση των απάντων του
Συμεών με εισαγωγή και διορθώσεις του Αγίου Νικοδήμου και παράφραση στη
νέα ελληνική81.
 Άπαντα Γρηγορίου του Παλαμά: συλλογή της διδασκαλίας του σημαντικότερου,
κατά το Νικόδημο, Ησυχαστή θεολόγου, με προοίμιο του Νικόδημου,. Το έργο
χάθηκε λίγο πριν την έκδοσή του στο τυπογραφείο της Βιέννης, το οποίο
καταστράφηκε από τις αυστριακές αρχές82.
ζ) Ποιμαντικά- Κανονικά
 Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον ή Περί Φυλακής των Πέντε Αισθήσεων: βιβλίο με
διδακτικό χαρακτήρα, στο οποίο δίνει συμβουλές στους χριστιανούς πώς να
αποφεύγουν την αμαρτία και να ακολουθήσουν το δρόμο του Θεού83.
 Εξομολογητάριον: έργο του Αγίου Νικοδήμου με σκοπό τη διευκόλυνση των
εξομολόγων και των μοναχών84.
 Πηδάλιον της Νοητής Νηός: συλλογή και σχολιασμός όλων των
εκκλησιαστικών κανόνων, προερχόμενων από τους Αποστόλους, τις
Οικουμενικές Συνόδους, τις Τοπικές Συνόδους και τους Πατέρες, που
πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία του Αγάπιου Λάνδου85. Το βιβλίο αυτό
υπέστη αλλαγές κατά την έκδοσή του από τον Θεοδώρητο, όσον αφορά τα
ζητήματα των μνημοσύνων και της Θείας Μετάληψης86. Το έργο αυτό είναι το
πιο διαδεδομένο του, όπως μαρτυρείται από το μεγάλο αριθμό εκδόσεων και
μεταφράσεων που έχουν γίνει από τον 18ο αιώνα87.
79
Ν. Νάσσος (αρχιμ.), Σάλπιγξ Θεόφθογγος, ό.π., σ.54.
80
81
82
Χ. Κρικώνης Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σσ.34-36.
83
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, σ.205.
84
85
Π. Χρήστου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία,. Πατέρες και Θεολόγοι του Χριστιανισμού, τ. Β’, εκδ.
Κυρομάνος2, Θεσσαλονίκη 2003, σ.323.
86
87
Τ. Yankou “Il Pedalion in rapporto con le antiche raccolte canoniche”, in O. Clement, K.
Karaisaridis, A. Rigo, A.E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’ Aghiorita e la Filocalia, Atti Dell’ VIII
20
η) Υμνολογικά- Ποιητικά
 Επιγράμματα- Ποιήματα: επιγράμματα που βρίσκονται στην αρχή κάθε έργου
του Αγίου Νικοδήμου, με μέτρο ηρωικό, ιαμβικό και στίχους πολιτικούς,
αφιερωμένα είτε στο βιβλίο είτε στον αναγνώστη είτε στον εκδότη του88.
 Λειτουργικοί Ύμνοι, Ακολουθίες και Εγκώμια Αγίων: υμνογραφίες και
εκκλησιαστικές ακολουθίες που συνέθεσε ο ίδιος ο Νικόδημος, ο οποίος, εκτός
των άλλων υπήρξε και σπουδαίος υμνογράφος89.
 Νέον Θεοτοκάριον: το έργο αυτό αποτελεί συλλογή κανόνων γνωστών
χρησιμοποιείται από την Εκκλησία μας. 90
2. Προσωπικότητα του Αγίου
α. Θεολογική ταυτότητα
Η θεολογική ταυτότητα του Αγίου Νικοδήμου συνδέεται άμεσα με το κίνημα
των Κολλυβάδων, το οποίο ξεκίνησε από το Άγιον Όρος για να διαδώσει τις ιδέες του
σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Οι Κολλυβάδες διακρίνονταν για την αρετή και τη σοφία
τους και χαρακτηρίστηκαν «καθηγητές της ερήμου και οικουμενικοί διδάσκαλοι».
Συνέβαλαν στην άνθιση του μοναχισμού, ενώ ακόμη, εμπόδισαν με τη διδασκαλία
τους την ταχεία δυτικοποίηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας91. Ο Νικόδημος θεωρείται
από τις ηγετικές μορφές του κινήματος, μαζί με τους Μακάριο Νοταρά και Αθανάσιο
Πάριο92. Άλλοι σημαντικοί Κολλυβάδες Πατέρες ήταν ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης
(1689-1774), ο Ιάκωβος ο Πελοποννήσιος (1864-1942), ο Νήφων ο Χίος (1736-
1809), ο Αγάπιος ο Κύπριος (1731-1802) και ο Χριστόφορος Προδρομίτης (1822-
1916)93. Το Κολλυβαδικό κίνημα και η δραστηριότητα των Κολλυβάδων
δημιούργησε μία αναμορφωτική κίνηση στους κόλπους της Εκκλησίας, η οποία
ονομάστηκε Φιλοκαλική Αναγέννηση και αναφέρεται στον 18ο και 19ο αιώνα94.
Convegno Ecumenico Internazionale di Spiritualita Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon

Communita di Bose, Bose 16-19 Settembre, 2000, p.223.
88
89
90
Βενέδικτος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, σσ.260, 263-264.
91
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), «Το Κολλυβαδικό κίνημα…», ό.π., σσ.162-163.
92
Βενέδικτος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, ό.π., σ. 257. Για τον Αθανάσιο Πάριο
βλ. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου με θέμα Εκατονταπυλιανή και Χριστιανική Πάρος, Πάρος 15-
19 Σεπτεμβρίου, Πάρος 1998.
93
Ιερά Μονή Παντοκράτορος, ό.π., σ.131. Για τον Χριστόφορο τον Προδρομίτη βλ. Γιάγκου....
94
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους,ό.π., σ.57.
21
Οι Κολλυβάδες μιλούσαν για την επιστροφή στην πατερική παράδοση, τη
συνεχή Θεία Μετάληψη, τη συνειδητή συμμετοχή του λαού στη λατρεία και την
ασκητικότητα95. Πίστευαν στην κατά μυστικό τρόπο ανάγνωση της επικλήσεως και
συνιστούσαν στους ιερείς να διαβάζουν τις ευχές με κατάνυξη και δέος και στους
πιστούς να συμμετέχουν με προσοχή και ευλάβεια στα τελούμενα και στα
λεγόμενα96.
Το όνομα Κολλυβάδες97 τους αποδόθηκε εξαιτίας της έριδας της εποχής που
είχε διχάσει την Εκκλησία, για το αν θα πρέπει να τελούνται μνημόσυνα μετά
κολλύβων την Κυριακή, που είναι μέρα αφιερωμένη στην Ανάσταση του Κυρίου. Πιο
αντιποροσωπευτικός και επιτυχημένος είναι ίσως ο όρος Φιλακαλικό κίνημα ή
Φιλοκαλική αναγέννηση, καθώς έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αναζωογόνηση της
Ορθοδοξίας, στην επανερμηνεία της θεολογικής και λειτουργικής παράδοσης και στη
διάσωση του μοναχισμού σε όλες τις ορθόδοξες χώρες. Το κίνημα της Φιλοκαλίας
προβάλλεται ως ένα αντιστάθμισμα στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, μία διαφορετική
ερμηνεία της ιστορίας και της κοσμολογίας που στηρίζεται στην πίστη, σε αντίθεση
με τον ανθρωποκεντρισμό του τελευταίου98.
Ο Άγιος Νικόδημος υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους θεολόγους του
Φιλοκαλικού κινήματος. Η διδασκαλία του αντανακλά τις βασικότερες αρχές του
κινήματος, αλλά και τις ρίζες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πιστεύει στην διατήρηση
της ορθόδοξης παράδοσης, όπως τη δίδαξαν οι Πατέρες, στη συνεχή Θεία Μετάληψη,
στη συνειδητή συμμετοχή των πιστών στα μυστήρια. Διδάσκει τη χριστιανική ηθική
που πρέπει να στηρίζεται στην αγιότητα του βίου. Επίσης, σκοπός του είναι να
προφυλάξει με τη διδασκαλία του τους πιστούς από τους κινδύνους της
εκκοσμίκευσης, της αίρεσης και της αποστασίας99. Για το λόγο αυτό, προέβαλε τη
διδασκαλία των Αγίων και των Πατέρων, το μαρτυρικό βίο των παλαιών και νέων
μαρτύρων και το πρόσωπο της Θεοτόκου ως στηρίγματα και πρότυπα της πίστης,
απέναντι στα άθεα κηρύγματα του Διαφωτισμού100.
95
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ.55.
96
Π. Σκαλτσής, «Η ανάγνωση των ευχών της Θείας Λειτουργίας στην φιλοκαλική παράδοση του 18 ου
και 19ου αιώνα», Πρωτάτον, τ.85, Ιανουάριος- Μάρτιος 2002, σσ.163-165.
97
Α. Καραμανίδου, «Κολλυβάδες», ΜΟΧΕ, ό.π., σσ. 132-134.
98
Σ.Πασχαλίδης, Το Υμναγιολογικό έργο των Κολλυβάδων, ό.π., σσ.7-8, 19-20.
99
Γ. Μαντζαρίδης, «Η φυσιολογία της ηθικής ζωής του ανθρώπου κατά τον Άγιο Νικόδημο τον
Αγιορείτη», Β’ Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης- 200 Χρόνια από την Κοίμησή
του, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας 2011, σ.70
100
Σ. Πασχαλίδης, Το Υμναγιολογικό έργο τω Κολλυβάδων, ό.π., σ.173.
22
Ο Άγιος Νικόδημος είναι βαθιά επηρεασμένος από τους νηπτικούς πατέρες
και ιδιαίτερα από τον Γρηγόριο τον Παλαμά, τον οποίο παραπέμπει συχνά στα έργα
του, όπως για παράδειγμα στην εκδοχή του για τον πνευματικό αγώνα που αναλύει
στο Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον101. Υποστηρίζει με ενθουσιασμό τη νηπτική εργασία,
η οποία κατά τους νηπτικούς προσφέρει την ανανέωση της Θείας χάριτος που οι
άνθρωποι έχουν αποκτήσει με το Βάπτισμα102. Επίσης, είναι υπέρμαχος της ησυχίας,
της ζωής μακριά από τον κόσμο, επειδή αυτή συντελεί στην ένωση με το Θεό, καθώς
και της νηστείας, της παρθενίας και της ασκητικής κακοπάθειας. Γενικότερα, ο
Νικόδημος συγκεντρώνει όλα εκείνα τα βασικά χαρακτηριστικά του Ορθόδοξου
μοναχισμού, που είναι η αγάπη προς το Θεό και το συνάνθρωπο, η ησυχία, η υπακοή,
η εργασία, και η προσευχή103.
Σκοπός του ανθρώπου κατά το Νικόδημο είναι η τελειότητα, η αγιότητα και η
ομοίωση με το Θεό. Η αρετή δεν είναι κάτι υπερφυσικό, αλλά αποτελεί έναν στόχο
τον οποίον ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει. Για το λόγο αυτό, αφιέρωσε μέρος της
διδασκαλίας του στην καθοδήγηση και στην προετοιμασία των πιστών. Το έργο
Γυμνάσματα Πνευματικά, αποτελεί μέρος αυτής της διδασκαλίας, καθώς πρόκειται για
έναν οδηγό προς την αρετή, ένα μέσο πνευματικής εκγύμνασης και προετοιμασίας
των πιστών για τη θέωση104. Το έργο αυτό, ο Νικόδημος τονίζει την υποχρέωση των
ανθρώπων να αγαπούν το Θεό και να δέχονται την ευαγγελική διδασκαλία ως τη
μόνη αληθινή διδασκαλία η οποία προέρχεται από τον ίδιο. Προβάλλει τη ζωή του
Χριστού ως πρότυπο για την αρετή και καλεί τους πιστούς να πολεμήσουν το διάβολο
και τις απολαύσεις της σάρκας. Επίσης, αντιπαραθέτει την τελειότητα του Θεού στην
αμαρτία, που είναι το ύψιστο κακό, και προτρέπει στην ταπείνωση, που είναι το
καλύτερο μέσο αντιμετώπισης της υπερηφάνειας105.
Ένα σημαντικό μέρος της διδασκαλίας του Αγίου Νικοδήμου αναφέρεται
στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, κατά τη γνώμη του, είναι «μεγαλόκοσμος» και όχι
«μικρόκοσμος», όπως τον αντιμετώπισαν άλλοι θεολόγοι, αλλά και αρχαίοι
φιλόσοφοι. Στο έργο Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον ο Νικόδημος παρουσιάζει τον
101
A. Rigo, “Nicodemo I’ Aghiorita, la Filocalia e Gregorio Palamas, ό.π, σσ.151,165.
102
Λ. Γρηγοριάτος, «Η περί ησυχίας και νήψεως διδασκαλία του Μεγάλου Βασιλείου στην Φιλοκαλία
των Ιερών Νηπτικών», Ο Όσιος Γρηγόριος, τ.38, Ιερά Μονή Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους,
σσ.10,11,13.
103
Γ. Αρχιμανδρίτης, «Ο Ορθόδοξος μοναχισμός κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη», Ο Όσιος
Γρηγόριος, τ.24, Ιερά Μονή Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους, σσ. 27-36.
104
105
Μαθητεία στον Άγιο Νικόδημο, εκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2005,
σσ.9,15,21,41, 46, 67, 76.
23
άνθρωπο ως ένα ολοκληρωμένο σύνολο το οποίο χαρακτηρίζεται από πληρότητα και
κλήθηκε να φτάσει στην τελειότητα106. Η αντίληψη αυτή του Νικόδημου αναβαθμίζει
τον άνθρωπο στο επίπεδο που του αξίζει και του αναθέτει τις δυνατότητες, αλλά και
τις υποχρεώσεις που του αντιστοιχούν. Έχοντας τα παραπάνω χαρακτηριστικά, ο
άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην τελείωση και την αγιότητα.
Ένα σημαντικό θέμα που τόνιζε ο Νικόδημος στη διδασκαλία του είναι η
πνευματική ζωή, για την κατάκτηση της οποίας είναι βασική προϋπόθεση η βαθιά
γνώση του Θεού. Η γνώση αυτή προέρχεται από δύο διαφορετικές πηγές: από τον
αισθητό και το νοητό κόσμο και, βέβαια, από την άπειρη έκταση του πνευματικού
κόσμου, που προκύπτει από την καθαρότητα της ψυχής και από τη χριστιανική
αγάπη. Η γνώση του Θεού με τον τρόπο αυτόν οδηγεί τη φώτιση του νου και στην
ένωση με το Θεό107.
Μεγάλη ήταν η σημασία που έδινε ο Νικόδημος στο μυστήριο της Θείας
Ευχαριστίας, καθώς και στη Θεία Κοινωνία. Πιστεύει στην ενεργό συμμετοχή των
πιστών στο μυστήριο, καθώς και στη συνεχή Θεία Μετάληψη, γεγονός για το οποίον,
όπως αναφέρθηκε, είχε κατηγορηθεί, καθώς την εποχή εκείνη κυκλοφορούσαν
διάφορες αντιευχαριστιακές ενστάσεις. Η κατηγορία εναντίον του ήταν ότι θεωρούσε
πως μέσα στα ευχαριστιακά δώρα δεν βρίσκεται όλο το σώμα και το αίμα του Κυρίου
και ότι αυτός είναι ο λόγος που κατά τη γνώμη του η μετάληψη πρέπει να είναι
συχνή. Η αλήθεια όμως είναι πως ο Νικόδημος υποστήριζε την πλήρη και τέλεια
μεταβολή των ευχαριστιακών δώρων. Επίσης, σε αντίθεση με άλλες αντιλήψεις που
ακούγονταν τότε, πίστευε πως το κοινωνούμενο σώμα Κυρίου είναι άφθαρτο, το ίδιο
το αναστημένο και τεθεωμένο σώμα. Το σώμα, ακόμα, και το αίμα που λαμβάνεται
στη Θεία Ευχαριστία είναι πραγματικό, αλλά και πνευματικό, καθώς υπερβαίνει τα
αισθητά και τα ορατά108.
Ο Νικόδημος έζησε στα πλαίσια της χριστιανικής ηθικής, με ευσέβεια και
αγιότητα. Αυτός ο τρόπος ζωής, κατά την άποψή του, ήταν το πιο ισχυρό
ιεραποστολικό μέσο, το πρότυπο προς μίμηση, το οποίο μπορεί να φέρει στο
χριστιανισμό ακόμα και τους εθνικούς και τους ασεβείς. Έτσι, στη διδασκαλία του
τόνιζε την αγιότητα του βίου των χριστιανών. Εξάλλου, πίστευε πως η αποδοχή ή
106
Γ. Μαρνέλλος, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809), ό.π., σσ.164-165.
107
Χ. Κρικώνης, «Η πνευματική ζωή κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη», Πρωτάτον 85 (2002/1),
171-172.
108
Ν. Σκρέττας, Η ευχαριστιακή διδασκαλία, ό.π., σσ.195-224.
24
απόρριψη της πίστης από τους ανθρώπους θα πρέπει να γίνεται ελεύθερα και
συνειδητά109.
Μεγάλη ήταν η προσοχή που έδειχνε ο Άγιος Νικόδημος στη γνώση και
κατανόηση των ορθόδοξων δογμάτων. Ο λόγος για τον οποίον διατηρούσε τη στάση
αυτή ήταν η απειλή των αιρέσεων, η οποία μπορούσε να φέρει σε σύγχυση πολλούς
χριστιανούς. Πίστευε, άλλωστε, πως οι αιρέσεις υπάρχουν ακριβώς εξαιτίας της
άγνοιας και της παρανόησης των δογμάτων και ότι οι πιστοί θα πρέπει να διαβάζουν
το Λόγο του Θεού για να αναγνωρίσουν τα ψεύδη τους και να τις αποφύγουν110.
Οι κατηγορίες που δέχθηκε ο Νικόδημος, αλλά και άλλοι φιλοκαλικοί όσον
αφορά τη διδασκαλία τους, τον ανάγκασαν να συγγράψει και να εκδόσει ένα κείμενο
με τίτλο Ομολογία Πίστεως, στο οποίο εκθέτει και αποδέχεται τις δογματικές αρχές
της Ορθόδοξης Πίστης, ενώ ακόμα εξηγεί και ξεκαθαρίζει τα ζητήματα σχετικά με
την τέλεση των μνημοσύνων, αλλά και με άλλα θέματα που είχαν ξεσηκώσει
αντιδράσεις, όπως η ασχολία του Κυρίου με την ξυλουργική τέχνη, η ιστορία των
Μάγων και το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Σκοπός του Νικοδήμου ήταν να
διαλύσει τις αμφιβολίες κάποιων σχετικά με τη βαθιά ορθόδοξη πίστη του και τη
συνέπειά του στα δόγματα της Ανατολικής Εκκλησίας, καθώς και να αποδείξει ότι οι
κατηγορίες που δέχθηκε είναι ανυπόστατες και αδικαιολόγητες111.
Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί μία άλλη θεολογική θέση του Αγίου
Νικοδήμου του Αγιορείτη, για την οποία επίσης δέχθηκε αποδοκιμασίες Αυτή
σχετίζεται με το ρόλο και τη σημασία της Θεοτόκου Μαρίας. Στο έργο του Βιβλίον
Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος, ο Άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης περιλαμβάνει ένα
κείμενο εγκωμιαστικό και θεολογικό για τη Θεοτόκο. Πολλοί μοναχοί, ίσως
αντίπαλοι των Κολλυβάδων, αντέδρασαν, υποστηρίζοντας ότι οι απόψεις του
Νικόδημου εκτρέπονται από την ορθόδοξη παράδοση. Ένα από τα αντικείμενα των
κατηγοριών υπήρξε η άποψη ότι μόνο η Θεοτόκος από τα κτιστά όντα μπορεί να
ευχαριστήσει το Θεό. Επίσης, αντιδράσεις προκάλεσε η άποψη ότι όλος ο κόσμος
έγινε με σκοπό τη γέννηση της Θεοτόκου και ότι η Θεοτόκος γεννήθηκε για τον
109
Α. Παπαθανασίου, «Ζητήματα ανεξιθρησκίας στον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη», Β’
Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης- 200 Χρόνια από την Κοίμησή του, εκδ. Ιερού
Κοινοβίου Οίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας 2011, σσ.291-312.
110
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Νέα Κλίμαξ, Απόδοσις εις την Νέαν
Ελληνικήν, εκδ. Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Ιερά Καλύβη «Άγιος Σπυρίδων Α’», Νέα Σκήτη,
Άγιον Όρος 2014, σ.13.
111
Βενεδίκτου Ιερομονάχου Αγιορείτου , Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Ομολογία Πίστεως,
Απόδοσις εις την Νέαν Ελληνικήν , εκδ. Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη, ΆγιονΌρος
20133, σσ.12,13-17, 19, 69,83,93.
25
Κύριο Ιησού Χριστό. Ο Νικόδημος μένει σταθερός στις απόψεις του και τις εξηγεί
εκτενώς στην Απολογία περί της Κυρίας Ημών Θεοτόκου112. Ο Άγιος Νικόδημος
αφιέρωσε μεγάλο μέρος του έργου του στη Θεοτόκο. Εκτός από δικούς του ύμνους
για τη Μητέρα του Θεού, εξέδωσε το Θεοτοκάριον, μία συλλογή κανόνων μεγάλων
υμνογράφων για τη Θεοτόκο, ασχολήθηκε με την ερμηνεία της ένατης Ωδής στο έργο
Κήπος Χαρίτων, ενώ ακόμα, ερμήνευσε όλους τους ασματικούς κανόνες των
θεομητορικών εορτών στο Εορτοδρόμιον. Οι αντίπαλοί του θεώρησαν τη λατρεία
αυτή υπερβολική, καθώς εκείνος εκθείαζε το πρόσωπό της ως προς την ασκητική και
ησυχαστική ζωή της, την ομορφιά και τη σεμνότητά της 113. Η θεολογία του αγίου
Νικοδήμου για τη Θεοτόκο αποτέλεσε καρπό ευλάβειας και αγάπης προς τη μητέρα
του Θεού114.
β. Φιλολογική συγκρότηση
Ο Νικόδημος, όπως και πολλοί ακόμη ιεροί Πατέρες, διετέλεσε έφορος στην
Αθωνιάδα Σχολή, η οποία ιδρύθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα στα όρια της Μονής
Βατοπεδίου και αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα του 18ου
αιώνα115. Όπως προαναφέρθηκε, η μόρφωσή του ήταν μεγάλη, αφού ασχολήθηκε με
πολλές επιστήμες κατά την περίοδο των σπουδών του στην Ευαγγελική Σχολή της
Σμύρνης. Επίσης, γνώριζε τρεις ξένες γλώσσες, τη λατινική, την ιταλική και τη
γαλλική και είχε μελετήσει πολλά αρχαία κείμενα, αλλά και τις Γραφές και τα
κείμενα των Πατέρων116.
Εκτός από μεγάλος θεολόγος, ο Άγιος Νικόδημος υπήρξε και πολύ
σημαντικός συγγραφέας, μεταφραστής και υπομνηματιστής. Το πνεύμα του
διακρίνεται από οξύνοια, σοφία, διαλεκτική δεινότητα και ειρηνοποιό διάθεση, ενώ
είναι εξαίρετος γνώστης της πατερικής διδασκαλίας και της ορθόδοξης παράδοσης117.
Το συγγραφικό του έργο εντυπωσιάζει για την έκταση και την ποικιλία του, την
πολυμέρεια, το βάθος και το πλήθος των θεμάτων του118. Στα έργα του γίνεται λόγος
112
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.57-58.
113
Θ. Ζήσης, «Η υπεραγία Θεοτόκος στη ζωή και στο έργο του Αγίου Νικοδήμου», στο Άγιος
Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την
κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Α’, εκδ. Ιερού
Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006, σσ.153-155,158.
114
Π. Ρίζος, Από συγγραφικό έργο του Αγίου Νικόδημου, ό.π., σ.89.
115
Μωυσής Αγιορείτης (μοναχ.) , Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ.54.
116
Χ. Κρικώνης, Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ό.π., σ.18.
117
Ν. Σκρέττας (αρχιμ), «Η ευχαριστιακή διδασκαλία του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη», ό.π.,
σ.233.
118
Χ. Κρικώνης, Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ.59.
26
για πολύ σημαντικές έννοιες οι οποίες απασχόλησαν τον τομέα της φιλοσοφίας, όπως
το σώμα και η ψυχή, ο νους, η φαντασία, η βούληση, η συνείδηση, η γλώσσα, η
καρδιά, οι αισθήσεις, οι ηδονές και οι αρετές119. Η πολυσχιδής δημιουργία του
διακρίνεται σε έργα θεωρητικού, μυστικού, ασκητικού, πατρολογικού, δογματικού,
απολογητικού, ερμηνευτικού, καθώς και αγιολογικού, ποιμαντικού, υμνολογικού,
κανονικού, ομιλητικού και άλλου περιεχομένου120.
Πολύ σημαντική ήταν η προσφορά του Νικόδημου στη συλλογή και στην
επιμέλεια, στη διασκευή και την έκδοση κειμένων άλλων συγγραφέων, καθώς και
στον υπομνηματισμό και την ερμηνεία των νοημάτων τους. Θεωρεί καθήκον του να
διαδώσει τη διδασκαλία της Ορθοδόξου πίστης σε όλους τους απλούς πιστούς και να
τους διαφωτίσει και γι’ αυτό δεν περιορίζεται τη συγγραφή μόνο δικών του έργων121.
Επίσης, συνηθίζει να εμπλουτίζει τα έργα που επιμελείται με πολλές δικές του
υποσημειώσεις, οι οποίες συντελούν στην κατανόηση και την ερμηνεία κάποιων
δύσκολων νοημάτων, αλλά ακόμη προσφέρουν σημαντικές ιστορικές πληροφορίες
και μαρτυρίες122.
Εκτός από τα έργα που έγραψε, επιμελήθηκε, διασκεύασε, μετέφρασε ή
ερμήνευσε, ο Νικόδημος ασχολούταν και με άλλες συγγραφικές δραστηριότητες. Μία
από αυτές ήταν η μελέτη και αντιγραφή εκκλησιαστικών κωδίκων. Επίσης,
διατηρούσε αλληλογραφία με πολλούς λόγιους της εποχής του, όπως τον
Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και τον Αθανάσιο Πάριο123.
Τα περισσότερα συγγράμματα του Αγίου Νικοδήμου γράφτηκαν στη απλή και
ορθή, δηλαδή τη νεοελληνική διάλεκτο. Μόνο λίγα ήταν εκείνα που εκδόθηκαν στα
αρχαία ελληνικά, παρόλο που την εποχή εκείνη υπήρχε μία τάση εκκαθάρισης της
γλώσσας από ξένες λέξεις και προσέγγισης της αρχαίας ελληνικής, συχνά σε βαθμό
υπερβολής και εκζήτησης124. Παρά την άριστη γνώση της αρχαίας, συχνά επιλέγει να
γράφει σε εκλαϊκευμένη γλώσσα, έτσι ώστε να γίνεται κατανοητός ο Λόγος του Θεού
στους απλούς ανθρώπους. Επίσης, για τον ίδιο λόγο επιλέγει να μεταφράσει από την
119
Γ. Κρασανάκης, «Ψυχολογικά διδάγματα από το έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου»,
Πρωτάτον 85 (2002/1), σσ.168-169
120
Χ. Κρικώνης, Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης,ό.π., σ.60.
121
Χ. Κρικώνης, Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης,ό.π., σ.62.
122
Κ. Ζέντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα του Νικοδήμου του Αγιορείτου, ό.π., σ.84. Βλ. και Α.
Καραμανίδου «Η επίδραση του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στις ερμηνευτικές συμβολές του
Αγίου Νικοδήμου στον απόστολο Παύλο», Β΄ Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης-
200 χρόνια από την κοίμησή του, έκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας
2011, σσ. 336-343.
123
Βενέδικτος Ιερομόναχος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, ό.π., σ. 263. Βλ. και
124
Κ. Ζεντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτου, ό.π., σσ.99-100.
27
αρχαία ελληνική πολλά έργα, αλλά και να τα επεξεργάζεται και να ερμηνεύει τα
νοήματά τους, τα οποία συχνά είναι δυσνόητα125.
Η απλότητα χαρακτηρίζει, εκτός από τη γλώσσα, και άλλα στοιχεία της
γραφής του Νικοδήμου. Γενικότερα προσπαθεί να είναι σαφής, απλός και κατανοητός
και να μη χρησιμοποιεί πολλά λεκτικά κοσμήματα, τα οποία θα μπορούσαν να
κουράσουν τον αναγνώστη και να δυσχεράνουν την ανάγνωση. Το στοιχείο αυτό της
απλότητας είναι φανερό στο Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος, το οποίο, όπως
αναφέρθηκε αποτελεί μετάφραση ξένου έργου και, σε σχέση με τις γαλλικές
μεταφράσεις, η δική του μετάφραση είναι απλοποιημένη, απαλλαγμένη από τα
περιττά κοσμήματα126.
Η απλότητα που χαρακτηρίζει τη γραφή του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη
σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι γράφει χωρίς δεξιοτεχνία και λεκτικό πλούτο.
Αντίθετα, η γραφή του είναι γεμάτη σχήματα λόγου, πλούσιες περιγραφές,
επιφωνηματικές προτάσεις και λογοτεχνικό λεξιλόγιο. Το γεγονός αυτό καθιστά το
έργο του, εκτός από σημαντική πηγή γνώσης, έργο μεγάλης λογοτεχνικής αξίας. Με
τον τρόπο αυτό, ενημερώνει τους αναγνώστες, τους συμβουλεύει, τους
προβληματίζει, αλλά και τους κάνει να κατανοούν την ανάγνωση των έργων του.
Η προσφορά του Αγίου Νικοδήμου ήταν πολύ μεγάλη και σημαντική. Παρόλο
που λίγα από τα βιβλία που εξέδωσε ήταν δικά του, εντούτοις, οι εκδόσεις τις οποίες
επιμελήθηκε έδωσαν ισχυρή ώθηση για την ενασχόληση με πατερικά κείμενα τα
οποία ως τότε είχαν παραμεληθεί ή ξεχαστεί. Επίσης, η βαθιά του παιδεία και
μόρφωση λειτούργησε ως αντιστάθμισμα στον αυστηρότατο τρόπο ζωής του και,
γεγονός που τον προφύλαξε από τον θρησκευτικό φανατισμό127.
γ. Πατερική φιλοκαλική αντιμετώπιση

Πολλοί ήταν οι Πατέρες της Εκκλησίας οι οποίοι ασχολήθηκαν με το
πρόσωπο του Αγίου Νικοδήμου, ενώ η αντιμετώπιση που είχαν απέναντί του ήταν
πολύ θετική. Μέσα από έργα τους, μπορεί κανείς να αντλήσει στοιχεία για την
προσωπικότητα και το έργο του Αγίου.
125
Χ. Κρικώνης, Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ό.π., σσ.62-63.
126
Κ. Ζέντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτου, ό.π., σσ.94-95.
127
G. Podskalsky, Η ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας 1453-1821. Η Ορθοδοξία στη σφαίρα
επιρροής των δυτικών δογμάτων μετά την μεταρρύθμιση, ό.π., σ.472.
28
Είναι γεγονός ότι ο Άγιος Νικόδημος υπήρξε ένα φαινόμενο μόρφωσης,
αγιότητας και θρησκευτικής πίστης και αφοσίωσης. Για το λόγο αυτό, η μορφή του
αντιμετωπίζεται με σεβασμό, αγάπη και θαυμασμό από τους Πατέρες του
φιλοκαλικού κινήματος, τους σύγχρονους του Αγίου Νικοδήμου, αλλά και τους
μεταγενέστερους που εμπνεύστηκαν από αυτόν, οι οποίοι τον γνώρισαν, τον έζησαν,
τον μελέτησαν, τον τίμησαν και ασχολήθηκαν με τη βιογραφία του.
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης υπήρξε άνθρωπος ολιγαρκής, με βίο
ασκητικό και μοναχικό. Τα στοιχεία αυτά της προσωπικότητάς του καθρεπτίζονταν,
κατά τον Κλήμεντα Ζέντεργολμ, ιερομόναχο της Όπτινα, και στο πρόσωπό του. Πιο
συγκεκριμένα, το πρόσωπό του περιγράφεται «σύννουν, νηστευτικό και ελκυστικό,
όπως τα πρόσωπα πολλών άλλων Ελλήνων αγίων»128. Η ζωή του δεν ήταν άνετη,
ζούσε με ολιγάρκεια και νηστεία, ενώ ποτέ δεν παραπονούταν και δόξαζε πάντοτε το
Θεό129. Υπήρξε επίσης, ακτήμων, φιλόθεος και φιλάνθρωπος130.
Σύμφωνα με τον μοναχό Ονούφριο Ιβηρίτη, ο οποίος υπήρξε και από τους
σημαντικούς βιογράφους του, ο Νικόδημος ήταν απλός και καλός άνθρωπος,
ευχάριστος και ακτήμων. Υπήρξε επίσης, αφοσιωμένος στη μελέτη και είχε πολύ
δυνατή μνήμη, καθώς θυμόταν απέξω πολλά εκκλησιαστικά κείμενα 131. Το σπάνιο
τάλαντο της δυνατής μνήμης μνημονεύει και ο Αρχιμανδρίτης Νικηφόρος Νάσσος132.
Η συνεχής ενασχόληση του Νικοδήμου με τη μελέτη των Γραφών και τη νοερά
προσευχή αναφέρεται από το βιογράφο του Ευθύμιο, ο οποίος για το λόγο αυτό τον
θεωρεί μεγάλο ασκητή, νηπτικό και βιβλικό θεολόγο133.
Η μόρφωση του Αγίου Νικοδήμου ήταν, όπως αναφέρθηκε, μεγάλη και
πολλοί άνθρωποι του εκκλησιαστικού κόσμου, αλλά και ιδιαίτερα του προσωπικού
του περιγύρου τον θαύμαζαν γι’ αυτό. Για παράδειγμα, ο Βαρθολομαίος
Κουτλουμουσιανός, ο οποίος υπήρξε μαθητής του και, μάλιστα ασχολήθηκε με τη
διόρθωση και την εκδοτική επιμέλεια κάποιων έργων του, τον χαρακτηρίζει «σοφό»
128
Κ. Ζέντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτου, ό.π., σ.69.
129
Θ. Προβατάκης, «Η προσωπογραφία του εκ Νάξου Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου μέσα από τα
έργα Ελλήνων και ξένων λαϊκών δημιουργών» ό.π., σσ.271-272.
130
Π. Ρίζος, Το συγγραφικό έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ως βοήθημα του κυρηγματικού
λόγου, ό.π., σ.78.
131
Μωυσής Αγιορείτης (μοναχ.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ.536.
132
Ν. Νάσσος, Σάλπιγξ Θεόφθογγος. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Διδάσκαλος της Ορθοδοξίας και
του Γέννους, ό.π., σ.16.
133
Ι. Γαλάνης, «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως ερμηνευτής της Αγίας Γραφής», στο Άγιος
Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την
κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Α’, εκδ. Ιερού
Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006, σ.164.
29
και τα έργα του «ιερά»134. Επίσης, ο Κλήμης Ζέντεργολμ θαυμάζει τη φιλομάθειά
του, με αφορμή το έργο Κήπος Χαρίτων, στο οποίο περιλαμβάνεται ο πασχάλιος
κύκλος, με τη μέθοδο των δακτύλων την οποία χρησιμοποιούν στη Ρωσία για να
βρίσκουν το Πάσχα και την οποία μέθοδο είχε μάθει να χρησιμοποιεί και ο
Νικόδημος135.
Ο Θεόκλητος Διονυσιάτης, ο οποίος υπήρξε επίσης βιογράφος του και
ασχολήθηκε και με την ανθολόγηση του έργου του αναφέρεται στη γλώσσα του
Αγίου Νικοδήμου με τους καλύτερους χαρακτηρισμούς. Σύμφωνα με αυτόν, η
γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι ζωντανή και γεμάτη, μιλάει στην καρδιά και
προκαλεί καθαρά και αγνά συναισθήματα. Επίσης, έχει εκκλησιαστική απόχρωση και
το πνευματικό κάλλος που χαρακτηρίζει τη γλώσσα των συναξαριών, ενώ «ρέει μέλι
και γάλα»136.
Η συγγραφική δεινότητα και δεξιοτεχνία του Νικοδήμου, καθώς και η
σημασία του έργου του αναγνωρίζεται, όπως προαναφέρθηκε, σε όλον τον Ορθόδοξο
κόσμο, ακόμα και έξω από τα όρια της Ελλάδας. Χαρακτηριστική είναι η παραδοχή
του πατρός Παρθενίου (ο Σκούρτος) ότι το έργο του αποτελεί αστείρευτη πηγή για
όποιον επιθυμεί, μοναχό, λαϊκό ή αναχωρητή, που συνοδεύεται από το παράπονο ότι
μόνον οι Ρώσοι δεν καταξιώθηκαν να απολαύσουν αυτή τη μελίρρυτη πηγή. Τα
συγκεκριμένα λόγια αναφέρονταν στο γεγονός ότι παλαιότερα τα έργα του
Νικοδήμου δεν είχαν μεταφραστεί στη ρωσική γλώσσα137. Επίσης, πολλοί
αντιμετωπίζουν με λύπη το γεγονός ότι ο Νικόδημος ασχολήθηκε περισσότερο με την
επιμέλεια κειμένων και δεν έγραψε πολλά πρωτότυπα, παρόλο που είχε σπάνιο
συγγραφικό ταλέντο138.
Η σημασία της προσωπικότητας και του έργου του Αγίου Νικοδήμου
συνοψίζεται στα εξής λόγια του Ιερομονάχου Βενέδικτου: «ο άγιος Νικόδημος είναι
ένας από τους δύο μεγάλους γίγαντες που ωσάν Άτλαντες κράτησαν το Γένος στους
ώμους τους139. Στα λόγια αυτά τονίζεται η μεγάλη προσφορά του Νικοδήμου για το
χριστιανικό ελληνισμό, σε μία εποχή μάλιστα που η ελευθερία και η πίστη του
δοκιμάζονταν και καταπατώνταν. Ο άλλος γίγαντας, σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα
134
Δ. Στρατής (αρχιμ.), «Η εκδοτική μέριμνα του Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού για το
Εορτοδρόμιον του Αγίου Νικοδήμου του αγιορείτη», Πρωτάτον 85, (2002/1), σ.180.
135
Κ. Ζέντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτη, ό.π., σ.87.
136
Θ. Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.13-14.
137
Κ. Ζεντεργολμ, Βίος και Συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτη, ό.π., σσ.100-101.
138
Π. Χρήστου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, ό.π., σ.324.
139
Βενέδικτος Αγιορείτης (ιερομ.), Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, ό.π., σ. 265.
30
είναι ο Κοσμάς ο Αιτωλός, εξίσου σημαντικός εκκλησιαστικός πατέρας και λόγιος
της εποχής που προσέφερε πολλά στο υπόδουλο γένος140. Μάλιστα, οι δύο αυτές
μεγάλες μορφές της Ορθοδοξίας παρουσιάζονται ως αντικατοπτρισμοί μιας
αρμονικής και ολοκληρωμένης εκδήλωσης της Ορθόδοξης ζωής και διδασκαλίας 141.
Επίσης, όπως ο Κοσμάς ο Αιτωλός προέτρεπε τον κόσμο να μαθαίνει γράμματα και
να χτίζει σχολεία, έτσι και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης με την πνευματική του
δραστηριότητα συνέβαλε στη διαφύλαξη της κοινωνικής, πολιτισμικής και
θρησκευτικής ταυτότητας των Ελλήνων142.
Η αξία του Αγίου Νικοδήμου φαίνεται και από τα λόγια του Θεόκλητου
Διονυσιάτη, ο οποίος τον χαρακτηρίζει διδάσκαλο του λαού και ποδηγέτη και
αναγνωρίζει τη σοφία και την αγιότητά του η οποία γέμισε ολόκληρη την
Ορθοδοξία143. Επίσης, ο Νικηφόρος Νάσσος συνοψίζει την ανεκτίμητη προσφορά
του Αγίου Νικοδήμου σε τρία μεγάλα κληροδοτήματα: στην αγία ζωή του που είναι
παράδειγμα μίμησης, στο ιερό του και ευωδιάζον λείψανο που αποτελεί αντικείμενο
προσκύνησης και στα πολύτιμα συγγράμματά του τα οποία προσφέρουν μεγάλες
ωφέλειες στους πιστούς144.
Παρόλα τα παραπάνω εγκώμια όσων των γνώρισαν ή τον μελέτησαν, που
δείχνουν τη μεγάλη του αξία, ο ίδιος ο Νικόδημος υπήρξε ταπεινός και μετριόφρων.
Για παράδειγμα, το δύσκολο έργο της ερμηνείας των Επτά Καθολικών Επιστολών το
παρουσιάζει σαν μία προσφορά απλών πονηματίων και ωφέλιμων στους
χριστιανούς145. Η ταπεινοφροσύνη του μαρτυρείται και στον τρόπο με τον οποίον
αντιμετωπίζει τον εαυτό του, αποκαλώντας τον «έκτρωμα», «άσοφον», «απαίδευτον»,
«εγώ ο τεθνηκώς κύων», «εγώ ειμί το ουδέν»146.
Η επιθυμία για την ένωση με το Θεό δεν εγκατέλειψε τον Νικόδημο μέχρι την
τελευταία στιγμή του βίου του. Όταν κατάλαβε πως το τέλος πλησίαζε, ζήτησε να
μεταλάβει και να εξασφαλίσει την αιώνια ζωή. Λέγεται πως τα τελευταία λόγια του
όταν τον ρώτησαν οι πατέρες αν ησυχάζει ήταν «τον Χριστόν έβαλα μέσα μου και
140
Βενέδικτος Αγιορείτης (ιερομ.) Συναξαριστής 19ου και 20ου αιώνος, ό.π., σ.265.
141
Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β’. Έκθεση της Ορθόδοξης Πίστης σε
Αντιπαράθεση με τη Δυτική Χριστιανοσύνη, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2010, σσ.522-523.
142
Κ. Κορώσης, «Αναφορά στο μεγαλόκοσμο άνθρωπο κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη από
κοινωνιολογική σκοπιά», Θεολογία 1, 2011, σσ.85-86.
143
Θ. Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σ.19.
144
Ν. Νάσσος, Σάλπιγξ Θεόφθογγος, ό.π., σσ. 28-29.
145
Π. Ρίζος, «Το συγγραφικό έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη», ό.π., σ.81.
146
Θ. Προβατάκης, «Η προσωπογραφία του εκ Νάξου Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου», ό.π., σ. 273.
31
πώς να μην ησυχάζω;»147. Μάλιστα, ο βιογράφος του μοναχός Θεόκλητος
Διονυσιάτης αναφέρει πως κατά τη διάρκεια της ασθενείας του, ο Νικόδημος
συνήθιζε να μεταλαμβάνει καθημερινώς, μένοντας πιστός στις απόψεις του περί
συνεχούς Θείας Μεταλήψεως148.
Το γεγονός της κοίμησης του Νικόδημου τα χαράματα της 14ης Ιουλίου 1809
προκάλεσε δέος και οδήγησε σε πένθος τον χριστιανικό κόσμο. Ολόκληρο το
προηγούμενο βράδυ, πλήθος μοναχών που προσεύχονταν και θρηνούσαν γι’ αυτόν
βρίσκονταν στο πλευρό του149. Κατά τον Ονούφριο Ιβηρίτη, την ώρα που ανέτελλε ο
αισθητός ήλιος, βασίλευε ο νοητός ήλιος της Εκκλησίας του Χριστού και χάθηκε το
στήριγμα που οδηγούσε τον κόσμο στην ευσέβεια150. Ο μοναχός Ευθύμιος γράφει,
αναφερόμενος στην κοίμηση του Αγίου Νικοδήμου, ότι εκείνος πάντοτε φανταζόταν
και επιζητούσε τα ουράνια αγαθά151.
Ο Νικόδημος άφησε την τελευταία του πνοή, έχοντας αφήσει πίσω του μία
ανεκτίμητη προσφορά για την Ορθοδοξία. Μέχρι την τελευταία του στιγμή υπήρξε
πιστός στις θέσεις του, ταπεινός και ευγνώμων για τους ανθρώπους που τον
φρόντισαν, τους αδελφούς Σκουρταίους, πράγμα που δείχνει το μεγαλείο της ψυχής
του. Τα λόγια που απήυθυνε προς τα λείψανα που προσκύνησε πριν ξεψυχήσει, λόγια
ταπείνωσης και μετάνοιας οδήγησαν τον Θεόκλητο Διονυσιάτη, να παραδεχθεί πως ο
Νικόδημος «έζησε ως άγγελος, ήθλησεν ως ήρως και απέθανεν ως αμαρτωλός»152.
147
Ν. Νάσσος, Σάλπιγξ Θεόφθογγος, ό.π., σ.27.
148
Θ. Διονυσιάτης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, Ο βίος και τα έργα του, ό.π., σ.352.
149
Θ. Διονυσιάτης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης,Ο βίος και τα έργα του, ό.π., σ.354.
150
Μωυσής Αγιορείτης (μον.), Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ.537.
151
Μωυσής Αγιορείτης (μον.) , Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ.537.
152
Θ. Διονυσιάτης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, Ο βίος και τα έργα του, ό.π., σ. 354.
32
Συμπεράσματα
Μέσα στο πρώτο αυτό κεφάλαιο της μελέτης μας, επιχειρήθηκε μία πρώτη
γνωριμία με την προσωπικότητα του Αγίου Νικοδήμου, μέσα από την παρουσίαση
του ενάρετου και σύντομου βίου του, της ανάλυσης των βασικότερων σημείων που
συγκροτούν τη θεολογική του ταυτότητα, της πνευματικής και συγγραφικής του
δραστηριότητας και προσφοράς, καθώς και μέσα από τη μελέτη κειμένων άλλων
πατέρων που ασχολούνται με αυτόν.
Ο βίος του Νικοδήμου χαρακτηρίζεται από την αγιότητα, την ευσέβεια, την
ασκητικότητα και τη διαρκή πνευματική δραστηριότητα. Μέσα στα 60 χρόνια της
ζωής του, δεν έπαψε να μελετά, να διδάσκει, να καθοδηγεί και να προσφέρει στους
συνανθρώπους του, ενώ η ολιγάρκεια, ο ασκητισμός και ο πόλεμος που δέχθηκε από
πολλούς για τις απόψεις και το έργο του έφθειραν από νωρίς την υγεία του. Η
κοίμησή του βύθισε στο πένθος όλο τον Ορθόδοξο κόσμο της εποχής.
Η θεολογική ταυτότητα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη εναρμονίζεται
με την Ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση και τη διδασκαλία των Γραφών και των
Πατέρων. Ως μεγάλος θεολόγος και θεωρητικός του φιλοκαλικού κινήματος,
αγωνίστηκε ώστε να διαφυλαχθούν και να επιβιώσουν οι εκκλησιαστικές παραδόσεις,
αλλά και τα δόγματα της Ορθοδοξίας. Διακήρυττε την ηθική και πνευματική ζωή και
την προετοιμασία του ανθρώπου για την τελείωση και την ένωσή του με το Θεό. Η
προετοιμασία αυτή, κατά τη γνώμη του, επιτυγχάνεται μέσω της προσευχής και της
κοινωνίας της Θείας Μετάληψης. Παρά τις κατηγορίες που δέχθηκε από πολλούς,
έμεινε πιστός στις θέσεις του, τις θέσεις της Ορθοδοξίας, και δεν έπαψε να τις
διδάσκει και να τις εξηγεί για να γίνουν κατανοητές.
Το έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη είναι ογκωδέστατο και
πολυσχιδές και η προσφορά του στο χριστιανικό κόσμο ανεκτίμητη. Μέσα από αυτό,
έκανε γνωστά τα χριστιανικά ορθόδοξα δόγματα, τον ηθικό τρόπο ζωής, καθώς και τη
διδασκαλία των Γραφών και των Πατέρων. Επίσης, μετέφρασε πολλά έργα είτε από
άλλες γλώσσες είτε από την αρχαία ελληνική, έτσι ώστε περισσότεροι άνθρωποι να
μπορούν να έρχονται σε επαφή με το λόγο του Θεού. Ο Νικόδημος αναγνώριζε την
αξία που έχει η ανάγνωση για τον άνθρωπο και γι’ αυτό μέσα από το έργο του θέλησε
να κάνει ακόμα και τους λιγότερο μορφωμένους χριστιανούς να διαβάσουν. Έτσι,
εκτός από τις μεταφράσεις σε απλούστερη διάλεκτο, μερίμνησε για την ερμηνεία των
νοημάτων πολλών κειμένων που ήταν δυσνόητα από πολλούς. Επίσης, διέσωσε
33
πολλά ιερά κείμενα με την επιμέλεια της έκδοσής τους. Τέλος, το έργο του
διακρίνεται από μεγάλη λογοτεχνική και αισθητική αξία.
Τόσο ο ενάρετος και ασκητικός βίος όσο και η προσφορά του έργου του
Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη τον έκαναν να αγαπηθεί, να εκτιμηθεί και να γίνει
σεβαστός από τους πατέρες του φιλοκαλικού κινήματος, τους σύγχρονους του και
τους μεταγενέστερους από αυτόν, εντός και εκτός του ελληνικού χώρου. Πολλοί είναι
αυτοί που ασχολήθηκαν και ασχολούνται μέχρι σήμερα με το βίο, το έργο, την
προσωπικότητα και τη διδασκαλία του.
34
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
ΤΑ ΠΡΟΙΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ

ΑΓΙΟΡΕΙΤΗ
1. Ιστορικό πλαίσιο των προοιμίων από τον Αριστοτέλη μέχρι σήμερα
Το προοίμιο, ο πρόλογος ενός έργου, είναι ένα είδος το οποίο συναντάται από
την Αρχαιότητα και επιβιώνει μέχρι σήμερα. Στην Αρχαιότητα συναντάται σε πολλά
κείμενα, ρητορικά, ποιητικά, ιστορικά και επιστημονικά. Ο πρώτος ορισμός του
προοιμίου που σώζεται είναι αυτός του Αριστοτέλη. Σύμφωνα με αυτόν,
«το μεν ουν προοίμιον εστιν αρχή λόγου, όπερ εν ποιήσει πρόλογος
και εν αυλήσει προαύλιον: πάντα γερ αρχαί ταυτ’ εισί, και οιον οδοποίησις τω επιόντι.
το μεν ουνπροαύλιον όμοιον τω των επιδεικτικών προοιμίω: και γαρ οι αυληταί, ό τι αν
ευ έχωσιν αυλήσαι, τουτο προαυλήσαντες συνήψαν τω ενδοσίμω, και εν τοις
επιδεικτικοίςλόγοις δει ούτως γράφειν, ό τι γαρ αν βούληται ευθύ ειπόντα ενδούναι και
συνάψαι, όπερ πάντες ποιούσιν. παράδειγμα τό της Ισοκράτους Ελένης προοίμιον:
ουθέν γαρ κοινόν υπάρχει τοις εριστικοίς και Ελένη. άμα δε και εάν εκτοπίσει,
αρμόττει, και μη όλον τον λόγον ομοειδή είναι»153.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Αριστοτέλη, το προοίμιο στο ρητορικό λόγο είναι

ό,τι είναι ο πρόλογος για την ποίηση και ό,τι είναι το προαύλιον για την αύληση,
δηλαδή, με λίγα λόγια, ένα άνοιγμα δρόμου για όσα θα ακολουθήσουν. Ειδικότερα
για την αύληση, το προαύλιον είναι ένα κομμάτι, το οποίο παίζουν στην αρχή οι
αυλητές, και το οποίο γνωρίζουν καλά και, εν συνεχεία, το εναρμονίζουν με αυτό που
πρόκειται να εκτελέσουν. Αυτό, κατά τον Αριστοτέλη, σημαίνει ότι δεν είναι
απαραίτητο να συνδέεται με το κυρίως κομμάτι, αφού μπορεί και να απομακρύνεται
από το θέμα, αλλά μπορεί να είναι ταιριαστό. Με τον ίδιο τρόπο, το προοίμιο, στο
ρητορικό λόγο, μπορεί να ξεφεύγει από το θέμα, αλλά να εναρμονίζεται με αυτό.
Ένα αντίστοιχο μέρος της ποίησης στην αρχαιότητα, και συγκεκριμένα της
δραματικής ποίησης, είναι ο πρόλογος, ο οποίος με σύντομο και συνοπτικό τρόπο
παρουσιάζει το θέμα του έργου, τα πρόσωπα και κατατοπίζει τους θεατές-
αναγνώστες ως προς το χώρο και το χρόνο στον οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα.
153
A. Gottlieb & G. Buhle, Aristotelis, De Rhetorica, Libri Tres: ad fidem manuscriptorum recogniti,
Oxonii e typographeo Academico 1833, pp.194-195.
35
Προοίμιο υπάρχει και στην επική ποίηση. Ονομαστά είναι τα ομηρικά προοίμια, στα
οποία ο ποιητής επικαλείται τη μούσα για να τον βοηθήσει να διηγηθεί τα γεγονότα.
Επίσης, παρουσιάζει το βασικό θέμα, το πρωταγωνιστικό πρόσωπο και την υπόθεση
εν συντομία.
«Άνδρα μοι ένεπεν, Μούσα, πολύτροπον, ως μάλα πολλά πλάχθη, επεί Τροίης
ιερόν πτολίεθρον έπερσεν. Πολλών δ’ ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω πολλά δ’ο
γ’ εν πόντω πάθειν άλγεα ον κατά θυμόν, αρώμενος ην τε ψυχήν και νόστον εταίρων.
Αλλ’ ουδ’ ως εταίρους ερρύσαντο, ιέμεος περ, αυτών γαρ σφετέρησιν ατασθαλίησιν
όλοντο, νήπιοι, οι κατά βους Υπερίονος Ηελίοιο ήσθιον. Αυτάρ ο τοίσιν αφείλετο
νόστομον ήμαρ. Των αμόθεν γε, θεά, θύγατερ Διός, ειπέ και ημίν»154.
Στους αρχαίους ρητορικούς λόγους το προοίμιο επίσης παρουσιάζει το

γενικότερο θέμα, αλλά έχει και δύο επιμέρους στόχους, την εύνοια και την πρόσεξιν,
δηλαδή την εξασφάλιση της εύνοιας, της συμπάθειας του ακροατή και την
προσέλκυση του ενδιαφέροντός του. Προοίμιο διαθέτουν επίσης και πολλά έργα
φιλοσοφικού περιεχομένου της αρχαιότητας.
Προοίμιο συναντάμε και σε ιστοριογραφικά κείμενα, όπως στην Ιστορία του
Ηροδότου και του Θουκυδίδη. Τα προοίμια αυτά έχουν ως τυπολογική μήτρα το
προοίμιο από το έργο Γενεηλογίαι του Εκαταίου του Μιλήσιου. Βασικά
χαρακτηριστικά του προοιμίου αυτού, αλλά και των άλλων ιστοριογράφων, είναι η
δήλωση του συγγραφικού υποκειμένου, η παρουσίαση του αντικειμένου συγγραφής,
του τύπου και του τρόπου συγγραφής, της πρόθεσης, καθώς και μία προκαταβολική
αξιολόγηση του έργου από το συγγραφέα155.
Το προοίμιο ως είδος διατηρείται από την αρχαιότητα και χρησιμοποιείται και
σε αντίστοιχα κείμενα της Βυζαντινής εποχής, για να δηλώσει επίσης το θέμα του
έργου και το σκοπό τον οποίον εξυπηρετεί. Πιο συγκεκριμένα, στα βυζαντινά
προοίμια παρουσιάζονται οι προγραμματικές θέσεις του συγγραφέα σχετικά με τη
μέθοδο, τη πρόθεση και την αξία του έργου του156. Ένα τέτοιο προοίμιο, το οποίο
θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό, είναι αυτό του χρονογράφου Ιωάννη Σκυλίτζη από το
έργο Σύνοψις Ιστοριών, το οποίο δηλώνεται η πρόθεση του συγγραφέα και, ακόμα,
154
users.sch.gr/ipap/Ellinikos Politismos/Yliko/OMHROS ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-
Odysseia0.1.htm.
155
156
Κ. Κυριάκης, «Ομοιότητες και διαφορές στα προοίμια του Προκοπίου και της Άννας Κομνηνής»,
Υπομνήματα, 7/5/2013, constantinoskyriakis.blogpot.gr/2013/05/blog-post_7.html.
36
επιχειρείται μία αξιολογική κατάταξη προγενέστερων και συγχρόνων του Σκυλίτζη
ιστορικών157.
Τα προοίμια των ιστορικών έργων του Προκοπίου μοιάζουν να μιμούνται
τους αρχαίους ιστοριογράφους, όπως τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη ως προς το
σκοπό, που είναι η αναζήτηση της αλήθειας, την παρουσίαση του ιστορικού
υποκειμένου και το διδακτικό χαρακτήρα του έργου του. Άλλο σημαντικό προοίμιο
στο οποίο δηλώνεται η πρόθεση της συγγραφέως είναι αυτό της Άννας Κομνηνής στο
έργο Αλεξιάς, όπου ο στόχος είναι η διάσωση σημαντικών γεγονότων από τη λήθη158.
Το προοίμιο ως εισαγωγή ενός πιο εκτεταμένου κειμένου επιβιώνει και στη
νεότερη εποχή, και ιδιαίτερα στην ποίηση, όταν πρόκειται για δημιουργίες οι οποίες
είναι μεγάλες σε έκταση. Προοίμια χρησιμοποιούσε, για παράδειγμα ο Διονύσιος
Σολωμός στην αρχή των μεγάλων ποιημάτων του, όπως ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν
και οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, αλλά και ο Ανδρέας Κάλβος στις Ωδές του, οι
περισσότερες από τις οποίες αποτελούνταν από πολλές στροφές.
Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολωμού είναι ένα ποίημα
πατριωτικού περιεχομένου, το οποίο αποτελείται από 158 στροφές. Οι πρώτες 16
στροφές αποτελούν το προοίμιό του. Στο απόσπασμα αυτό ο ποιητής απευθύνεται σε
β΄ ενικό πρόσωπο στην ελευθερία, η οποία έχει υποστεί μεγάλη συμφορά κατά την
υποδούλωση και μέσα από το σκοτάδι προσπαθεί να ξαναβρεί την παλιά της δύναμη
και αίγλη. Η αίσθηση που δίνεται είναι ότι η εποχή της σκλαβιάς έχει περάσει και
αναδύεται ένα κλίμα αισιοδοξίας και μαχητικότητας για το μέλλον. Πρόκειται για ένα
προοίμιο, το οποίο έχει λογοτεχνικό και πιο συγκεκριμένα επικό και πατριωτικό
χαρακτήρα, ενώ το βασικό χαρακτηριστικό του ως προοιμίου είναι η εισαγωγή στο
θέμα159.
Ένα ακόμη προοίμιο του ίδιου ποιητή που αξίζει να εξεταστεί είναι το
προοίμιο του ημιτελούς ποιήματος των Ελεύθερων Πολιορκημένων, που έχει θέμα την
πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου. Οι πρώτοι στίχοι του Α΄ Σχεδιάσματος
δίνουν την εντύπωση της εισαγωγής στο θέμα, και μάλιστα χρησιμοποιώντας ένα
μοτίβο γνωστό από τα ομηρικά προοίμια, αυτό της έμπνευσης του ποιητή, η οποία
στον Όμηρο ήταν η Μούσα, ενώ εδώ αντίστοιχα είναι η λύρα:
157
Α. Μαρκόπουλος, «Ο χρονογράφος Ιωάννης Σκυλίτζης», Βυζαντινά Ιστορικά, πρόσβαση στις
20/8/2015, vizantinaistorika.blogspot.gr/2015/08/blog-post_96.html.
158
K. Κυριάκης, «Ομοιότητες και διαφορές στα προοίμια του Προκοπίου και της Άννας Κομνηνής»,
ό.π.
159
Δ. Σολωμού, Άπαντα τα ευρισκόμενα, εκδ. Π.Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα 1901, σσ.45-47,
www.gutenberg.org .
37
«Το χάραμα επήρα/ του ήλιου το δρόμο/ κρεμώντας τη λύρα/
Τη δίκαιη στον ώμο/ κι απ’ όπου χαράζει/ ως όπου βυθά,
Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από κείνο το αλωνάκι»160.
Προοίμιο διαθέτουν και οι Ωδαί του Ανδρέα Κάλβου, σύγχρονου του
Διονυσίου Σολωμού, ο οποίος έγραψε πατριωτικά ποιήματα με ύφος έντονα
προτρεπτικό. Το προοίμιο στα ποιήματα αυτά πότε είναι συνοπτικό και πότε πιο
εκτεταμένο, ενώ κάποιες φορές συνδέεται αντιθετικά με το κύριο μέρος161.
Το στοιχείο του προοιμίου είναι διακριτό και σε μεταγενέστερα ποιήματα τα
οποία χαρακτηρίζονται Λόγοι, λόγω της δομής και της έκτασής του. Τέτοια
ποιήματα- Λόγοι είναι ο Δωδεκάλογος του Γύφτου του Κωστή Παλαμά, ο Δελφικός
Λόγος του Άγγελου Σικελιανού και ο Ερωτικός Λόγος του Γιώργου Σεφέρη162. Στο
Δωδεκάλογο του Γύφτου το προοίμιο αποτελεί ο Λόγος Α΄ που ονομάζεται
«Ερχομός». Στο Λόγο αυτό πρωτοεμφανίζεται ο αφηγητής- γύφτος και παρουσιάζει
τον εαυτό του163.
Παρόμοια είναι και σήμερα η έννοια του προοιμίου. Σύμφωνα με τον ορισμό
του Γεωργίου Μπαμπινιώτη, το προοίμιο αποτελεί πρόλογο ή εισαγωγή σε κείμενο ή
λόγο, καθώς και εισαγωγική σύνθεση σε μία μουσική σύνθεση164. Όπως
διαπιστώνουμε, τα προοίμια ποικίλλουν τόσο από είδος σε είδος όσο και από έργο σε
έργο. Άλλα είναι επιγραμματικά και άλλα πιο εκτεταμένα, ενώ άλλα έχουν
επιστημονικό και άλλα λογοτεχνικό χαρακτήρα. Πάντως, υπάρχουν ορισμένα
χαρακτηριστικά που τα κάνουν να ανήκουν σε ένα συγκεκριμένο γραμματειακό
είδος.
160
Δ. Σολωμού, Άπαντα τα ευρισκόμενα, ό.π., σ.139.
161
Γ. Πρωτόπαπα- Μπουμπουλίδου, «Ανδρέας Κάλβος. Η ζωή και το έργο του», στο Διονύσιος
Σολωμός, Ανδρέας Κάλβος, Άπαντα τα Ελληνικά Έργα, εκδ. Deagostini 2000, σσ.221-222.
162
Έ. Φιλοκύπρου, «Κάτω από τον Ίσκιο του Λόγου του Δημιουργού. Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, ο
Δελφικός Λόγος, ο Ερωτικός Λόγος και ένας διάλογος με τον Gerard de Nerval», Σύγκριση-
Comparaison, 6, 1995, 55-57.
163
Κ. Κασίνης (επιμ.), Ανθολογία Κωστή Παλαμά, εκδ. Πατάκη2, Αθήνα 2005, σσ.165-169
164
Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας ελληνικής, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2012, σ.1486.
38
2. Τα προοίμια στα έργα του Αγίου Νικοδήμου
α. Επιστημονική προσέγγιση
Τα προοίμια τα οποία συνέγραψε ο Άγιος Νικόδημος ακολουθούν τα βήματα

των αρχαίων προοιμίων και διατηρούν πολλά από τα χαρακτηριστικά τους, τα οποία
αναλύονται παρακάτω.
Πρόκειται, λοιπόν, για εισαγωγικά κείμενα- προλόγους που ανοίγουν το
δρόμο, όπως υποστήριζε ο Αριστοτέλης, προς το κυρίως κείμενο. Στα προοίμια αυτά
υπάρχει η δήλωση του υποκειμένου της συγγραφής, του αντικειμένου και των
θεμάτων, με τα οποία ασχολείται το έργο. Επίσης, σε πολλά από αυτά αναφέρεται η
γενική ιδέα και παρουσιάζονται τα περιεχόμενα, καθώς και η μέθοδος η οποία
υιοθετήθηκε για την ολοκλήρωση των έργων. Ένα άλλο στοιχείο που συναντά κανείς
σε πολλά προοίμια του Νικόδημου είναι η πρόθεση του συγγραφέα, ο σκοπός για τον
οποίο γράφει, καθώς και η επισήμανση της σημασίας και της προσφοράς του έργου
που προλογίζεται. Ακόμη, τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου επιβεβαιώνουν σε
μεγάλο βαθμό τη θέση του Αριστοτέλη ότι μπορεί να αναφέρονται σε θέματα που
απομακρύνονται σε κάποιο βαθμό από το θέμα του έργου, αλλά παρόλα αυτά,
συνδυάζονται, εναρμονίζονται και το ένα συντελεί στην εισαγωγή του άλλου.
Τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου συνήθως αρχίζουν και τελειώνουν με
συγκεκριμένο τρόπο. Στην αρχή υπάρχει προσφώνηση για τους αναγνώστες στους
οποίους απευθύνεται, ενώ συνήθως ακολουθεί μία σύντομη δοξολογία στο Θεό.
Επίσης, σε κάποια από αυτά, εκτός από το προοίμιο, υπάρχει και ένα πιο σύντομο
επίγραμμα. Το τέλος των προοιμίων αποτελεί μία ευχή, συνήθως «αμήν» ή
«έρρωσθε» (=υγιαίνετε), ενώ πολλές φορές ακολουθεί η υπογραφή του συγγραφέα.
Η υπογραφή του συγγραφέα των προοιμίων, δηλαδή η δήλωση του
υποκειμένου της συγγραφής αποτελεί ένα στοιχείο που συνηθίζεται από τον Άγιο
Νικόδημο. Ο τρόπος με τον οποίον υπογράφει είναι σεμνός και ταπεινός, καθώς
δηλώνει το όνομά του, την ιδιότητά του και κάποιο άλλο στοιχείο, το οποίο δηλώνει
μετριοφροσύνη. Τα προοίμια των έργων Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου,
Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Κήπος Χαρίτων,
Νέα Κλίμαξ, Εορτοδρόμιον και Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού είναι
υπογεγραμμένα κατ’ αυτόν τον τρόπο. Επίσης, στο προοίμιο του Πηδαλίου υπάρχουν
οι υπογραφές και των δύο συγγραφέων (Αγάπιος Ιερομόναχος και Νικόδημος
39
Μοναχός), ενώ στο προοίμιο της Ομολογίας Πίστεως, αν και δεν υπάρχει υπογραφή,
ο Άγιος Νικόδημος παρουσιάζει τον εαυτό του ως εκπρόσωπο των Κολλυβάδων.
«Ο της εν Χριστώ υμών αδελφικής αγάπης Ταπεινότατος
δούλος Νικόδημος ο Μεταφραστής
(Ερμηνεία εις τας Δακατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου)165
Ο εν Μοναχοίς ελάχιστος Νικόδημος
(Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού)166
Ο της εν Χριστώ υμών αγάπης ταπεινός και ελάχιστος δούλος
και αδελφός Νικόδημος.
(Κήπος Χαρίτων167
Η εν Χριστώ πεφιλημένη δυάς
Αγάπιος Ιερομόναχος και Νικόδημος Μοναχός»
(Πηδάλιον)168
Ένα ακόμα στοιχείο που θα πρέπει να αναλύσουμε όσον αφορά την
επιστημονική προσέγγιση των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου είναι η παρουσίαση
και περιγραφή της μεθόδου εργασίας που υιοθέτησε και ακολούθησε. Το στοιχείο
αυτό δίνει στα προοίμια επιστημονική διάσταση και αξιοπιστία, ενώ φανερώνει την
προσεκτική ενασχόληση του συγγραφέα και επιμελητή των έργων. Ο Νικόδημος στα
προοίμια των έργων του δίνει συχνά πληροφορίες όσον αφορά την επιλογή των
κειμένων, τις ερμηνείες που επέλεξε να μεταφράσει, τον τρόπο ερμηνείας και
επεξεργασίας και το σκοπό του. Ειδικά για τα ερμηνευτικά κείμενα που επιμελήθηκε,
δεν έγραψε δικές του αυτοτελείς ερμηνείες, αλλά μετέφρασε και εξέδωσε ερμηνείες
γνωστών ερμηνευτών, αφού τις εμπλούτισε με δικά του και άλλα ξένα σχόλια.
Σημαντικό επίσης είναι το γεγονός ότι προσαρμόζει τι ερμηνείες του στα δεδομένα
της εποχής και στις ανάγκες των ομοεθνών του. Επίσης, υπάρχουν σημεία στα οποία
διαφοροποιείται και διορθώνει τους ερμηνευτές που μεταφράζει169.
Η μέθοδος εργασίας διακρίνεται στα προοίμια των έργων Περί Συνεχούς
Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων, Πνευματικά Γυμνάσματα,
165
Θ. Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σ.119.
166
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Συναξαριστής (με ενσωματωμένο το Νέο
Μαρτυρολόγιο και το Νέο Εκλόγιο, τ. Α’, Σεπτέμβριος- Οκτώβριος, Απόδοσι στη Νεοελληνική, εκδ.
συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου Ιερά Καλύβη «Άγιος Σπυρίδων Α’, Νέα Σκήτη, Άγιον Όρος 2013,
σ.27.
167
Νικόδημος Αγιορείτης, Κήπος Χαρίτων, εκδ. Ρηγόπουλος, 1958, σ.ι’.
168
Νικόδημος Αγιορείτης, Αγάπιος Λάνδος, Πηδάλιον, εκδ. Ρηγόπουλος, 1982, σ.2.
169
Ι. Γαλάνης, Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως ερμηνευτής της Αγίας Γραφής, ό.π., σ.165-166, 169-
170.
40
Πηδάλιον, Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσαρας
Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Χρηστοήθεια των Χριστιανών, Ερμηνεία Επτά
Καθολικών Επιστολών, Εορτοδρόμιον και Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του
Ενιαυτού. Στο τελευταίο μάλιστα έργο η περιγραφή της μεθόδου εργασίας είναι πολύ
αναλυτική, καθώς καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη έκταση του προοιμίου. Το
απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το προοίμιο της Ερμηνείας εις τας
Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου:
«Αλλ’ η ερμηνεία αύτη, η τοσούτον αναγκαία και πολυωφελής και ποθητή εις το
Γένος των Ορθοδόξων Γραικών, με το να ήτον συγγεγραμμένη Ελληνικά, κήπος ήτον
αληθώς κεκλεισμένος και πηγή εσφραγισμένη[…] Όθεν εγώ ο ελάχιστος πάντων, με το
να έβλεπον στερουμένους τους εν Χριστώ αδελφούς μου από την ωφέλειαν της
αναγνώσεως της τοιαύτης ερμηνείας […] μετέφρασα την ερμηνείαν ταύτην εις την καθ’
ημάς κοινοτέραν διάλεκτον προς κοινήν ωφέλειαν απάντων των Ορθοδόξων
απλουστέρων χριστιανών[…].Επειδή δε η σαφήνεια και η πολλή συντομία είναι δύο
πράγματα εναντία, ο δε ιερός Θεοφύλακτος εμεταχειρίσθη εις πάμπολλα μέρη της
ερμηνείας του πολλήν συντομίαν, διά την οποίαν ηκολούθει να μη σαφηνίζεται
καθαρώς το νόημα και μάλιστα εις το απλούν μεθερμηνευόμενον, διά τούτο εγώ εις
όποια μέρη εύρον ασάφειαν των νοημάτων διά την συντομίαν, ήνοιξα ολίγον τα
κακλεισμένα και επλάτυνα τα συντετμημένα με προσθήκας, με αφαιρέσεις και με
μεταβολάς, μόνον και μόνον διά να κάμω εις τους απλούς αδελφούς μου σαφή τα
νοήματα»170.
Άλλο στοιχείο που συναντάμε σε πολλά από τα προοίμια του Αγίου

Νικοδήμου είναι η επισήμανση της σημασίας του έργου που προλογίζει και η
προκαταβολική αξιολόγηση της μεγάλης του αξίας. Αυτό το πετυχαίνει με τον
εγκωμιασμό του βιβλίου, αλλά και με την προτροπή σε όλους τους αναγνώστες να το
αποκτήσουν και να το διαβάσουν.
Το στοιχείο της αξιολόγησης του έργου μέσα στο προοίμιο συναντάμε στα
προοίμια των έργων Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Λόγος Περί Μετανοίας, Βιβλίον
Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος, Πνευματικά Γυμνάσματα, Πηδάλιον, Βίβλος
Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Νέον Εκλόγιον, Νέον Μαρτυρολόγιον, Επιτομή εκ των
170
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σ.109.
41
Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του
Αποστόλου Παύλου, Κήπος Χαρίτων, Ομολογία Πίστεως, Νέα Κλίμαξ, Εορτοδρόμιον.
«Δέξασθε λοιπόν, αδελφοί περιπόθητοι, μετά πάσης χαράς, την παρούσαν
νεοτύπωτον Βίβλον, την περιέχουσαν τους μέχρι του νυν ανέκδοτους βίους των Αγίων ,
δέξασθε.[…] Δέξασθε λέγω, και αναγινώσκετε μετά προθυμίας την βίβλον ταύτην,
άφετε τας διηγήσεις των μωρών και ασυνέτων ανθρώπων, ως ματαίας και
ψυχοβλαβείς[…]». (Νέον Εκλόγιον)171
«Πολλά εγκώμια έπρεπε να ειπώ διά την όντως θαυμαστήν, και σοφωτάτην
ταύτην βίβλον, πως είναι καταπεπυκνωμένη από ρήσεις της Θείας Γραφής, πως είναι
πεπληρωμένη από μαρτυρίας των Θείων Πατέρων, πως είναι γεμάτη από Θεοσοφία,
γεμάτη από κατάνυξιν, γεμάτη από ωφέλειαν πνευματικήν[…]». (Πνευματικά
Γυμνάσματα)172
Συχνά ο Άγιος Νικόδημος στα προοίμιά του με αφορμή το θέμα του βιβλίου
που προλογίζει, για να εκθέσει τις απόψεις του για ζητήματα κυρίως δογματικά,
λειτουργικά και κανονικά, ξεφεύγει με δεξιοτεχνία από το αρχικό θέμα, ώστε ν
αντλήσει όσο το δυνατόν περισσότερα θέματα από την εκκλησιαστική γραμματεία.
Το στοιχείο αυτό κάνει τα προοίμιά του να έχουν μεγάλη αξία και ως ανεξάρτητα
έργα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ξεφεύγουν από τον αρχικό προσανατολισμό.
Τα προοίμια των έργων Ευεργετινός, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, Πνευματικά
Γυμνάσματα, Επιτομή εκ των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών χαρακτηρίζονται από
το στοιχείο της ανάπτυξης πέραν του συγκεκριμένου εξεταζόμενου θέματος.
Στο προοίμιο του Ευεργετινού ο Νικόδημος αφορμάται από τους λόγους και
τη διδασκαλία των γερόντων για να μιλήσει για την ανωτερότητα της ηθικής
φιλοσοφίας173, ενώ στο προοίμιο του Συμβουλευτικού Εγχειριδίου αναλύει ζητήματα
διοικητικής φύσεως, καθώς και τα πλεονεκτήματα της ησυχίας κατά τους Νηπτικούς
Πατέρες174. Στα Πνευματικά Γυμνάσματα αναλύει φιλοσοφικά ζητήματα, και στην
Επιτομή εκ των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών δίνει αναλυτικές οδηγίες αναφορικά
με τη διαδικασία της προσευχής175.
171
Π. Πάσχος, «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως Αγιολόγος», ό.π., σ.260.
172
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά γυμνάσματα, εκδ.Ιερά Σκήτη Παντοκράτορος, Βενετία 1796,
σ.ζ’.
173
Νικόδημος Αγιορείτης, Ευεργετινός, τ.Α’, εκδ. Ματθαίου Λαγγή, Αθήναι 1990, σσ.19-20.
174
Νικόδημος Αγιορείτης, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, εκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος, Αθήνα 1999,
σσ.31-37.
175
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.180-182, 188-194.
42
Τέλος, ένα ακόμα στοιχείο που θα πρέπει να αναφερθεί στην παρούσα
ενότητα είναι το γεγονός ότι ο Άγιος Νικόδημος θεωρεί ιδιαίτερα σημαντική την
έκδοση των βιβλίων που προλογίζει, ώστε να είναι προσιτά στους αναγνώστες. Για το
λόγο αυτό συνηθίζει να μνημονεύει στα προοίμιά του τους συντελεστές της έκδοσης,
δηλαδή τους εκδότες και χορηγούς. Τέτοιες αναφορές συναντάμε στα προοίμια των
έργων Ευεργετινός, Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Κήπος Χαρίτων και Νέα
Κλίμαξ.
«Πάντα δε ταύτα ευθύς με πρώτην αξίωσιν, επροθυμοποιήθησαν να εκδώσουν
εις το φως της Τυπογραφίας οι εμοί οικειότατοι εν Χριστώ Αδελφοί, οι κατά το
Αγιώνυμον Όρος του Άθω εν τη σκήτη των Καρεώς ενασκούμενοι Πατέρες Στέφανος
και Νεόφυτος Ιερομόναχοι Αγιογράφοι και Σκουρταίοι επιλεγόμενοι. Θεωρήσαντες γαρ
ούτοι τα άνω ειρημένα και στοχασθέντες, οίαν πνευματικήν ωφέλειαν έχουν να
προξενήσουν εις όλον το Γένος των Ορθοδόξων, και τοι εκ του εργοχείρου αυτού μόλις
τα προς το ζην ποριζόμενοι, εφιλοτιμήθησαν όμως εκ του υστερήματος, ουκ εκ του
περισσεύματος αυτών, να καταβάλουν την της Τυπογραφίας δαπάνην, διά την αγάπην
και κοιωφέλειαν του πλησίον, ως τωόντι φιλογενείς και φιλάδελφοι». (Κήπος
Χαρίτων)176
Συμπεραίνει, λοιπόν κανείς μέσα από την παραπάνω ανάλυση ότι τα προοίμια
των έργων του Αγίου Νικοδήμου ακολουθούν σε γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα του είδους του προοιμίου, όπως αυτό αναλύθηκε σε προηγούμενη
ενότητα. Η επιστημονική προσέγγιση την οποία ακολουθεί περιλαμβάνει το
αντικείμενο και το υποκείμενο της συγγραφής, την εξήγηση του τρόπου εργασίας που
ακολούθησε, την αξιολόγηση του έργου που προλογίζεται, αλλά και την
απομάκρυνση από το θέμα, όπου αυτό είναι πρόσφορο για ανάλυση περεταίρω
θέσεων.
β. Γραμματολογικό Φιλολογικό πλαίσιο των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου
Το γραμματολογικό και φιλολογικό πλαίσιο δημιουργίας των προοιμίων

παρουσιάζει ενδιαφέρον, λόγω της μεγάλης ποικιλίας του περιεχομένου, αλλά και της
ομοιότητας που παρουσιάζει με πολλά γραμματειακά είδη, τόσο λογοτεχνικά, όσο και
επιστημονικά.
176
Νικόδημος Αγιορείτης, Κήπος Χαρίτων, ό.π., σσ. θ’- ι’.
43
Τα λογοτεχνικά στοιχεία που υπάρχουν στα προοίμια του Νικοδήμου είναι
πολλά και δίνουν στα κείμενά του συναισθηματικότητα, λυρισμό και αισθητικό
κάλλος, ενώ επίσης αναδεικνύουν τη συγγραφική του δεξιότητα και την ψυχική του
ευαισθησία. Τέτοια στοιχεία εντοπίζονται στο ύφος και στη γλώσσα που
χρησιμοποιεί. Κάποια από αυτά είναι τα συχνά επιφωνήματα, τα ρητορικά
ερωτήματα, τα σχήματα λόγου και το ποιητικό του λεξιλόγιο.
Υπάρχουν πολλά προοίμια του Αγίου Νικοδήμου που έχουν καθαρά
λογοτεχνικό ύφος σε όλη τους την έκταση. Αυτά είναι τα προοίμια των έργων
Φιλοκαλία των Ιερών Νηππτικών, Ευεργετινός και Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος
Πόλεμος. Σε άλλα προοίμια συναντάμε και λογοτεχνικά κα επιστημονικά στοιχεία, ο
χαρακτήρας τους δηλαδή είναι μικτός. Αυτό συμβαίνει στα προοίμια των έργων Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων, Νέον
Μαρτυρολόγιον, Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου,
Ερμηνεία Επτά Καθολικών Επιστολών και Νέα Κλίμαξ.
«Τίνες οι δε ως νεφέλαι πέτανται; (Ησ.60,8) έφη που προφητικώς ο
μεγαλοφωνότατος των προφητών Ησαΐας, τω γλυκυτάτω φωτί του θεαρχικωτάτου
πνεύματος τον νουν ελλαμπόμενος και τη αυτού αρρήτω και ζωοβλύτω ενεργεία και
χάριτι την καρδίαν και όλον τον εσωτερικόν άνθρωπον εμπνεόμενος. Τίνες δε εισίν αι
νεφέλαι αύται; Τίνες άλλοι ει μη οι ένδοξοι και πανεύφημοι και πνευματοφόροι του
Κυρίου απόστολοι; του ευαγγελίου οι διαπρύσιοι κήρυκες; της αληθείας αι εύηχοι
σάλπιγγες; της θεογνωσίας οι μεγαλόφωνοι διαλαηταί; της οικουμένης οι σαγηνευταί;
της ευσεβείας των ορθοδόξων οι πρώτοι Πατέρες; το φως του κόσμου; το άλας της γης;
της ουρανίου πίστεως οι σπορείς; των λογικών ανθρώπων οι αλιείς; και του
προαιωνίου και υπερουσίου Λόγου οι γνήσιοι μαθηταί και μιμηταί και ακόλουθοι;»
(Ερμηνεία Επτά Καθολικών Επιστολών)177
Πιο συγκεκριμένα, όπως το παραπάνω απόσπασμα, τα περισσότερα από τα
παραπάνω προοίμια έχουν ποιητικό, λυρικό χαρακτήρα, ενώ ο χαρακτήρας του
Αοράτου Πολέμου είναι επικός.
«Και οι στρατιώτες που πολεμούν σε αυτόν τον πόλεμο είναι όλοι οι χριστιανοί,
όπως μαθαίνουμε από αυτό το βιβλίο. Αρχιστράτηγος των χριστιανών παρουσιάζεται ο
Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, περιτριγυρισμένος από όλους τους χιλιάρχους και
εκατοντάρχους, δηλαδή από όλα τα τάγματα των Αγγέλων και των Αγίων. Πεδίο αγώνα
177
44
και τόπος και πολεμήστρα, μέσα στον οποίο ο πόλεμος αυτός γίνεται, είναι η ίδια η
καρδιά και όλος ο εσωτερικός άνθρωπος και χρόνος του πολέμου είναι όλη μας η
ζωή»178.
Από την άλλη πλευρά, το προοίμιο του Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως έχει
αφηγηματικό χαρακτήρα και θυμίζει διήγημα.
«Ο Θεός, με το να είναι φυσικά αγαθός, από την πολλήν του αγαθότητα και
καλωσύνην ηθέλησε να κάμη και όλα τα ορατά και αόρατα κτίσματα από εκεί όπου δεν
ήτον ολότελα, διά να απολαύσωσι και αυτά την αγαθότητά του να χαίρωνται, τα οποία
εστερεώθησαν με τον Υιόν και λόγον του, και ετελειώθησαν με το ζωοποιόν Πνεύμα
του. Ύστερα δε, πέρνωντας από τα οράτά κτίσματα και από τα αόρατα, έκαμε τον
άνθρωπον κατά την εδικήν του εικόνα και ομοίωσιν. Και το μεν κορμί το έπλασε με τα
ίδια του τα χέρια από τα τέσσαρα στοιχεία, ήγουν από την γην, από το νερόν, από τον
αέρα, και από την φωτίαν, την δε λογικήν ψυχήν την έκαμε με το εμφύσημά του». (Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως)179
Τα προοίμια του Νικόδημου όμως δεν έχουν καθαρά λογοτεχνικό χαρακτήρα,

καθώς σε πολλά από αυτά συναντά κανείς πολλά στοιχεία επιστημονικού λόγου,
όπως παραπομπές και αναφορές σε κείμενα άλλων συγγραφέων, παράθεση
αποσπασμάτων από αυτά, λειτουργικούς ορισμούς, επιχειρήματα και τεκμήρια,
καθώς και περιγραφή της μεθόδου επεξεργασίας που ακολουθήθηκε. Τα στοιχεία
αυτά δίνουν στα προοίμια μεγαλύτερο κύρος και αξιοπιστία, ενώ διευκολύνουν τον
αναγνώστη στην ανάγνωση και κατανόηση του κυρίως κειμένου που ακολουθεί.
Τέτοια στοιχεία συναντάμε περισσότερο στα προοίμια των έργων Πνευματικά
Γυμνάσματα, Πηδάλιον, Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Κήπος Χαρίτων,
Ομολογία Πίστεως, Εορτοδρόμιον και Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του
Ενιαυτού.
«Έκτον. Κρατούμε και παραδεχόμαστε όλους του ιερούς κανόνες των
πανευφήμων Αποστόλων, των επτά Οικουμενικών Συνόδων, των Τοπικών και των
Αγίων και θεοφόρων Πατέρων, που έζησαν σε κάθε τόπο (κατά μέρος), των κανόνων
που περιέχονται στον 2ο κανόνα της Έκτης Οικουμενικής Συνόδου και τους Κανόνες
178
Βενέδικτος Αγιορείτης (ιερομ.), Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου, Αόρατος Πόλεμος, Απόδοσις στη
Νεοελληνική, εκδ. Συνοδίας Σπυρίδωνος Ιερομονάχου7, Νέα Σκήτη, Άγιον Όρος 2009, σ.16.
179
Νικόδημος Αγιορείτης, (επιμ.), Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού
Μυστηρίων, εκδ. Μυριόβοβλος 2004, σσ.13-14.
45
που επικυρώθηκαν στον α’ κανόνα της Εβδόμης. Μαζί με τους Κανόνες
παραδεχόμαστε και τα Πρακτικά των ίδιων Συνόδων, διότι έχουν την ίδια δύναμι και
τα δύο». (Ομολογία Πίστεως)180
«Μετέφρασα δε, ου μόνον τα του τετυπωμένου Συναξαριστού Συναξάρια, αλλά
και τα του χειρογράφου. Και όσα μεν Συναξάρια ήτον ελλιπή εν τω τετυπωμένω
Συναξαριστή, ανεπλήρωσα ταύτα εκ των τελειοτέρων Συναξαρίων του χειρογράφου
Συναξαριστού, σημειώσας αυτά διά του σημείου τούοτυ του Σταυρού. Πλην και όσα
Συναξάρια δεν έχουσι Σταυρόν, όλα σχεδόν έχουν προσθήκας τινάς και αναπληρώσεις,
εκ του χειρογράφου Συναξαριστού, και μόλις ευρίσκεται Συναξάριον, οπού να είναι
μόνον εκείνο το εν τοις Μηναίοις και τω τετυπωμένω περιεχόμενον Συναξαριστή».
(Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού)181
Εμφανής είναι σε πολλά από τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου ο διδακτικός

τους χαρακτήρας, ο οποίος διακρίνεται από έντονα προτρεπτικό ύφος, χρήση της
προστακτικής έγκλισης και του β΄ προσώπου, συνήθως τον πληθυντικό αριθμό. Τα
χαρακτηριστικά αυτά, καθώς και η χρήση υποδείξεων και συμβουλών θυμίζουν
έντονα τα κείμενα των ρητορικών λόγων, που σκοπός τους είναι είτε να διδάξουν είτε
να πείσουν. Τέτοια στοιχεία συναντώνται στα προοίμια των έργων Συμβουλευτικόν
Εγχειρίδιον, Λόγος Περί Μετανοίας, Νέον Εκλόγιον, Νέον Μαρτυρολόγιον, Επιτομή εκ
των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών και Χρηστοήθεια των Χριστανών.
«Το εξηγώ φανερώτερα. Φέρε μετά συντομίας υπομνήσω (ουχί διδάξω) της
ιεράν σου σύνεσιν, τίνι τρόπω, και τίσι μεθόδοις χρώμενος, αν και όχι τελείως νικήσης
τα πάθη και εκδιώξης αυτά παντελώς από της πανιερότητός σου, αλλά καν κατασιγάσης
αυτά οπωσούν, και κατακοιμίσης, και την πολυαρχίαν αυτών και οχλοκρατίαν, εις
ολιγαρχίαν και όχι αριστοκρατίαν καταστήσης. Ταυτόν ειπείν, να κατασταθής, ούτε
πολυπαθής ούτε τελείως απαθής, αλλά ολιγοπαθής και μετριοπαθής»182.
Ιδιαίτερος λόγος θα πρέπει να γίνει για τα έργα του Αγίου Νικοδήμου τα

οποία προέρχονται από έργα Λατίνων συγγραφέων. Τέτοια έργα είναι ο Αόρατος
Πόλεμος και τα Πνευματικά Γυμνάσματα. Ο Νικόδημος δεν φαίνεται να είχε επαφές
με τους Λατίνους ούτε στη Νάξο ούτε αλλού, ενώ τα συγκεκριμένα έργα μάλλον τα
180
Βενεδίκτου Αγιορείτου (ιερομ.), Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Ομολογία Πίστεως,σ.15.
181
Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού, εκδ. Ι.Μ. Παντοκράτορος,
Βενετία 1819, σ.19-20.
182
Νικόδημος Αγιορείτης, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ό.π., σσ.36-37.
46
γνώριζε από μεταφράσεις στα ελληνικά. Όσον αφορά την επεξεργασία των
συγκεκριμένων έργων, ο Νικόδημος ακολουθεί μία μακρά παράδοση της νεότερης
ελληνικής λογοτεχνίας, η οποία εξελληνίζει και προσαρμόζει κείμενα δυτικής
προέλευσης, με αποτέλεσμα να τα μετατρέπει σε άλλα πρωτότυπα. Εξάλλου ο
Νικόδημος δεν διεκδίκησε την πατρότητα των κειμένων αυτών, αλλά έπαιξε το ρόλο
του αποδέκτη και διεκπεραιωτή. Επίσης, ήταν προσεκτικός όσον αφορά την επιλογή
και τον τρόπο παρουσίασης των θέσεων που χρησιμοποίησε, ώστε να μη διασπούν
την ορθόδοξη παράδοση183.
Συνοψίζοντας, τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ποικίλλουν
ως προς το γραμματολογικό και φιλολογικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται, καθώς
άλλα έχουν λογοτεχνικό χαρακτήρα και θυμίζουν ποιητικό λόγο, άλλα επιστημονικό
και άλλα διδακτικό- συμβουλευτικό και θυμίζουν ρητορικό λόγο. Επίσης, σε πολλά
από τα προοίμια το πλαίσιο δεν είναι ευδιάκριτο, αφού μπορεί ταυτόχρονα να
συναντάμε λογοτεχνικά και επιστημονικά στοιχεία. Τέλος, ο Νικόδημος προσαρμόζει
στα δεδομένα της Ορθοδοξίας κείμενα δυτικής προέλευσης, χωρίς να διεκδικεί την
πατρότητά τους και κάνοντας τις απαραίτητες προσαρμογές, ώστε τα νέα κείμενα που
προκύπτουν να είναι διαφορετικά και να εξυπηρετούν τις ανάγκες της ορθόδοξης
πίστης.
γ. Καθολικότητα
Σημαντική παράμετρος στα προοίμια του αγίου Νικοδήμου είναι η

καθολικότητα. Ο συγγραφέας απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό αναγνωστών, καθώς
επιθυμεί να διαβαστούν από όλους τα έργα τα οποία προλογίζει.
Σε πολλά από τα προοίμιά του, ο Νικόδημος καλεί τους πάντες να διαβάσουν
το βιβλίο που προλογίζει και να ακολουθήσουν το Θεό. Οι άνθρωποι τους οποίους
καλεί είναι όλοι οι ορθόδοξοι χριστιανοί, οι οποίοι είτε προέρχονται από τον
εκκλησιαστικό χώρο είτε από τον κοσμικό. Το γεγονός ότι ο Νικόδημος είναι
ασκητικός συγγραφέας δεν προδικάζει ότι απευθύνεται μόνο σε μοναχούς, αλλά τα
183
Γ. Μαρνέλλος, «Ζητήματα γύρω από τα έργα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου Αόρατος
Πόλεμος και Πνευματικά Γυμνάσματα», στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του.
250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού
Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Β’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα
2006, σσ.110111, 114-115,119-122.
47
λεγόμενά του αφορούν και τους μοναχούς184. Η διευκρίνιση ότι απευθύνεται σε
μοναχούς και λαϊκούς συναντάται στα προοίμια της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών,
του Νέου Εκλογίου, του Νέου Μαρτυρολογίου, της Επιτομής εκ των
Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, της Ερμηνείας εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του
Αποστόλου Παύλου, του Κήπος Χαρίτων, της Νέας Κλίμακος και του Συναξαριστή των
Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού.
«Έλθετε πάντες όσοι κλήσεως ορθοδόξου τυγχάνετε μέτοχοι, συνάμα Λαϊκοί τε
και Μοναχοί, οι την εντός υμών ούσαν του Θεού βασιλείαν, και τον εν τω αγρώ της
καρδίας κεκρυμμένον ευρικέναι σπουδάζοντες θησαυρόν». (Φιλοκαλία)185
Στο προοίμιο του Νέου Εκλογίου ο Άγιος Νικόδημος υποστηρίζει ότι από την
ανάγνωση των βίων συγκεκριμένων αγίων μπορεί κανείς να μάθει πράγματα χρήσιμα
για την ιδιότητά του είτε είναι αρχιερέας, είτε μοναχός, είτε παντρεμένος λαϊκός είτε
άρχοντας είτε κριτής, είτε συναναστρέφεται με τους Λατίνους. Σε κάθε περίπτωση,
υπάρχουν συγκεκριμένοι βίοι οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως
παραδείγματα προς μάθηση και μίμηση.
Παρόμοιο μοτίβο συναντάμε και στο προοίμιο του Συναξαριστή, όπου πάλι ο
συγγραφέας χρησιμοποιεί παραδείγματα ανθρώπων με συγκεκριμένες ιδιότητες που
μπορούν να διδαχθούν από τα συναξάρια. Οι ιδιότητες που αναφέρονται στο
συγκεκριμένο προοίμιο είναι του πατριάρχη, του αρχιερέα, του ιερέα, του μοναχού,
της μοναχής, του βασιλιά και της βασίλισσας. Του άρχοντα, του λαϊκού των
κατώτερων στρωμάτων, του αρνησίχριστου και του ιεράρχη. Διαπιστώνουμε, λοιπόν,
ότι ο Νικόδημος καλεί όλους μεν τους χριστιανούς, αλλά ακόμα και εκείνους που
αρνήθηκαν για ένα διάστημα τη πίστη τους και όμως επανήλθαν σε αυτή.
«Εάν αρνηθής ποτέ τον Χριστόν, μη απελπισθής διά τούτο, αλλά ανακάλεσον
την ήτταν και πάλαισον δεύτερον με τον απατήσαντα σε διάβολον, μιμούμενος τους
ενταύθα περιοχομένους αρνησιχρίστους μάρτυρας, οίτινες με όλον οπού ηρνήθησαν τον
Χριστόν, ύστερον όμως ωμολόγησαν πάλιν παρρησία το όνομά του, ενίκησαν τον
184
V. Grolimund, “La vita spirituale second l’ insegnamento di Nicodemo l’ Aghiorita”, in O. Clement,
K. Karaisaridis, A. Rigo, A.E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’ Aghiorita e la Filocalia, Atti Dell’ VIII
Convegno Ecumenico Internazionale di Spiritualita Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon
185
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, εκδ. 2000, σ.ε’.
48
νικήσαντα τούτους εχθρόν, και έλαβον τους στεφάνους του μαρτυρίου». (Συναξαριστής
των δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού)186
Ομοίως, στο προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου, οι μάρτυρες εμφανίζονται

σαν παραδείγματα προς μίμηση για όλους τους χριστιανούς, ακόμα και γι’ αυτούς
που είχαν αρνηθεί την πίστη τους.
«Πέμπτον δε και τελευταίον. Οι νέοι ούτοι Μάρτυρες είναι θάρρος και
παρακίνησις, εις το να τους μιμούνται διά του έργου και όλοι οι άλλοι χριστιανοί,
εξαιρέτως δε, οι πρότερον αρνηθέντες τον Χριστόν, και εδώ πάλιν ας έλθουν αυτοί οι
ίδιοι μάρτυρες, διά να το αποδείξουν ως εκ προσώπου των, λέγοντες «τιμή Μάρτυρος,
μίμησις Μάρτυρος», λέγει ο θείος Χρυσόστομος»187.
Στο προοίμιο της Επιτομής εκ των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, ο Άγιος

Νικόδημος τονίζει το λόγο του Αποστόλου Παύλου ότι πρέπει όλοι οι χριστιανοί να
προσεύχονται, οι ιερωμένοι, οι μοναχοί και οι λαϊκοί, ενώ σε άλλο σημείο καλεί
όλους τους εν Χριστώ αδελφούς να δεχθούν το βιβλίο.
«Διά τούτο , ο μεν θείος Απόστολος παραγγέλλει εις όλους απλώς τους
χριστιανούς Ιερωμένους, Μοναχούς και λαϊκούς να προσεύχωνται παντοτινά και
αδιάλειπτα»188.
«Δέξασθε τοίνυν ασμένως, και υποδέξασθε. Και προσδέξασθε απαξάπαντες εν
Χριστώ αδελφοί, το οικουμενικόν του Χριστού ποίμνιον τας θεολογικάς ταύτας, και
ικετηρίους και κατανυκτικάς ευχάς και προσευχάς»189.
Στο προοίμιο της Ερμηνείας εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου
Παύλου, κατονομάζονται πιο συγκεκριμένα όλες οι ομάδες των πιστών που θα
ωφεληθούν αν δεχθούν να διαβάσουν το έργο, πέρα από τη διάκριση σε μοναχούς και
λαϊκούς. Ο συγγραφέας επιμένει σε αυτό διότι θεωρεί ζωτική τη σημασία των
επιστολών του Αποστόλου Παύλου για όλη την Ορθοδοξία και τους χριστιανούς
ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικής θέσης, ηλικίας και καταγωγής.
186
Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής των Δώδεκα μηνών του Ενιαυτού, ό.π., σ.33.
187
188
189
49
«Δέξασθε τοίνυν αδελφοί μου εν Χριστώ περιπόθητοι, την μετάφρασιν ταύτην
των σεπτών επιστολών του θεοκήρυκος Παύλου, δέξασθε, απλοϊκοί τε ομού και
ελλόγιμοι και πατριάρχαι και αρχιερείς και ιερείς και άνδρες και γυναίκες και γονείς
και παιδία και δούλοι και ελεύθεροι και άρχοντες και αρχόμενοι, άπαν γένος και πάσα
ηλικία χωρίς τινός εξαιρέσεως»190.
Στο προοίμιο του έργου Νέα Κλίμαξ υποστηρίζει πως η ανάγνωση είναι
απαραίτητη ενασχόληση τόσο για τους μοναχούς όσο και για τους λαϊκούς και ότι δεν
θα πρέπει κανείς να προφασίζεται πως έχει πολλές ασχολίες και δεν προλαβαίνει να
καταπιαστεί με αυτήν.
«Ας μη λέει, λοιπόν, κανείς εκείνα τα ψυχρά λόγια, ότι έχω γυναίκα, έχω
παιδιά, έχω οικία και βρίσκομαι συνέχεια σε βιοτικές φροντίδες γι’ αυτό δεν μπορώ να
μελετώ βιβλία. Η ανάγνωσι δόθηκε στους μοναχούς και ησυχαστές και όχι στους
λαϊκούς και σε αυτούς που βρίσκονται στον κόσμο. Σε αυτούς, λοιπόν, απαντά ο θείος
Χρυσόστομος «[…] Τι λες, άνθρωπε; Δεν είναι δικό σου έργο να ασχολείσαι με τις
γραφές, επειδή είσαι μπλεγμένος με αμέτρητες υποθέσεις; Αυτό είναι περισσότερο δικό
σου πρόβλημα και όχι εκείνων. Διότι εκείνοι (οι Μοναχοί) δεν έχουν τόση ανάγκη της
βοήθειας που προέρχεται από τις Θείες Γραφές, όσο εκείνο που
βρίσκονται ανάμεσα σε πολλές υποθέσεις»191.
Επίσης, η έννοια της καθολικότητας συναντάται στα προοίμια των έργων
Ευεργετινός, Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος, Πνευματικά Γυμνάσματα, Βίβλος
Βαρσανουφίου και Ιωάννου και Ερμηνεία των Επτά Καθολικών Επιστολών. Ο λόγος
για τον οποίο συναντάται τόσο συχνά το στοιχείο της καθολικότητας εξηγείται από
την πρόθεση του Αγίου Νικοδήμου, που είναι να πείσει όσο το δυνατόν
περισσότερους χριστιανούς να διαβάσουν τα ιερά κείμενα και να ακολουθήσουν τις
συμβουλές του. Έτσι, τους καλεί να δεχθούν τα βιβλία ισχυριζόμενος πως αυτά
μπορούν να τους ωφελήσουν όποιοι κι αν είναι και ανάλογα με τη θέση στην οποία
βρίσκονται.
Στο τέλος του προοιμίου των Πνευματικών Γυμνασμάτων, ο συγγραφέας
εξηγεί πώς μπορεί να ωφελήσει το προλογιζόμενο βιβλίο πολλούς ανθρώπους:
«Τούτο, λέγω, το αποτέλεσμα, θαυμασίως ενεργεί και η παρούσα βίβλος. Νυν
μεν, διδάσκουσα τους μη ειδότας, νυν δε ελέγχουσα τους σκληροκαρδίους, τώρα
190
191
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Νέα Κλίμαξ, ό.π., σ.12.
50
επανορθούσα τους πεπτωκότας, και τώρα παιδεύουσα τους μη επιστρέφοντας, μηδέ
μετανοούντας»192.
Με παρόμοιο τρόπο τονίζονται οι πολλές ωφέλειες που έχει για πολλούς

ανάλογα και με τη θέση τους το έργο Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου:
«Δεχθήτε, λοιπόν περιχαρώς και μετ’ επιθυμίας, αδελφοί μου αγαπητοί, την
ψυχωφελεστάτην αυτήν Βίβλον, και συνεχώς ταύτην αναγινώσκετε έκαστος οποίας
τάξεως και βαθμού είναι. Έστι γαρ χρησιμώτατη και εις Αρχιερείς και εις Ιερείς και εις
άρχοντας και εις κριτάς, μάλιστα δε εις Μοναχούς ησυχαστάς, και εις κοινοβιάτας και
απλώς εις αρχαρίους, εις μέσους και εις τελείους. Εξαιρέτως δε εις ασθενείς και
πάσχοντας από διαφόρους πειρασμούς και πάθη, και διά τούτο χρειαζομένους
παρηγορίαν ψυχικήν»193.
Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το προοίμιο του έργου Ερμηνεία

των Επτά Καθολικών Επιστολών και αναφέρεται στην ανεκτίμητη αξία της
ανάγνωσης του συγκεκριμένου βιβλίου για μικρούς και μεγάλους.
«Διά τούτο, αγαπητοί μου αδελφοί, επιμεληθήτε άπαντες, μικροί και μεγάλοι να
αποκτήσετε την πολυωφελή και μεγαλωφελή ταύτην βίβλον, ως χαριτούσαν τας ψυχάς
σας, ως πλουτίζουσαν τας πενομένας φρένας σας, ως ευωδιάζουσαν τας νοητάς σας
οσφρήσεις και ως λαμπρύνουσαν και φωτίζουσαν τας καρδίας σας»194.
Συμπερασματικά, τα έργα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη απευθύνονται

σε ένα ευρύ κοινό, το οποίο δεν περιλαμβάνει ούτε μόνο τους μοναχούς και
κληρικούς ούτε μόνο τους λογίους. Ο συγγραφέας ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τους
λαϊκούς, οι οποίοι μπορούν να ωφεληθούν ιδιαίτερα από την ανάγνωση των ιερών
κειμένων, ανεξάρτητα από την ηλικία τους και την κοινωνική τους τάξη, με μόνο
κριτήριο τη χριστιανική τους πίστη.
192
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, εκδ. Ιερά Σκήτη Παντοκράτορος, Βενετία 1796..
193
Βαρσανούφιος και Ιωάννης, Κείμενα Διακριτικά και Ησυχαστικά (Ερωταποκρίσεις), τ.Α’, εκδ.
Ρηγόπουλος, 1996.
194
51
δ. Περιεχόμενα- η γενική ιδέα
Ένα από τα χαρακτηριστικά των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου, αλλά και
άλλων συγγραφέων αποτελεί η παρουσίαση του θέματος, της γενικής ιδέας και των
περιεχομένων του έργου που προλογίζεται. Η τακτική αυτή ακολουθείται από την
αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Σε κάποια προοίμια του Αγίου Νικοδήμου το θέμα και η γενική ιδέα του
έργου δηλώνονται με την εξήγηση και την ανάλυση του τίτλου (Βιβλίον Καλούμενον
Αόρατος Πόλεμος, Πνευματικά Γυμνάσματα, Πηδάλιον, Κήπος Χαρίτων, Νέα Κλίμαξ).
Ο συγγραφέας εξηγεί το λόγο για τον οποίον έχει δοθεί στο έργο ο συγκεκριμένος
τίτλος, τον οποίον και αναλύει.
Στον Αόρατο Πόλεμο ο Άγιος Νικόδημος εξηγεί ποιο είναι το νόημα του
τίτλου του βιβλίου. Πρόκειται για έναν πόλεμο ο οποίος είναι νοητός, αόρατος, με
νοητά όπλα, ενάντια σε νοητούς και αόρατους εχθρούς. Αυτός είναι ο πόλεμος στον
οποίον έχει χρέος να παίρνει μέρος κάθε χριστιανός από τη στιγμή που βαπτίζεται. Ο
Ιησούς Χριστός είναι ο αρχιστράτηγος και οι χριστιανοί είναι οι στρατιώτες που
πολεμούν στο πλευρό του ενάντια στο κακό, τα πάθη και την αμαρτία. Ο νικητής
στον πόλεμο αυτό που περιγράφεται έχει το έπαθλο της αιώνιας ζωής και της ένωσης
με το Θεό. Σύμφωνα με τον Νικόδημο, το συγκεκριμένο βιβλίο περιγράφει και
διδάσκει την τέχνη του αοράτου πολέμου και γι’ αυτό πρέπει όλοι οι χριστιανοί να το
διαβάζουν195.
Το έργο Πνευματικά Γυμνάσματα αποτελεί εκγύμναση του πνεύματος των
χριστιανών, με σκοπό την τελείωση και την ένωση με το Θεό, που είναι και ο τελικός
σκοπός. Κατά τον Νικόδημο, ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει ακίνητος και άπραγος,
αλλά να ασχολείται με την πνευματική εργασία.
«Τούτου χάριν και η παρούσα ψυχωφελεστάτη, μεγαλωφελεστάτη, και

πολυωφελεστάτη βίβλος, ήδη με το φως της Τυπογραφίας προβαίνουσα εις το θέατρον
του κόσμου, κατ’ ευθείαν αποβλέπει εις τούτον το μέγα τέλος και τον σκοπόν, διά τον
οποίον ο Θεός εδημιούργησε τον άνθρωπον, και εις την του θείου Παύλου ταύτην
αποστολικήν εντολήν, ήτις εστίν η παντοτινή γύμνασις εις την ευσέβειαν, και εις κάθε
εργασίαν πνευματικήν»196.
195
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου Αόρατος Πόλεμος, ό.π., σσ.15-20.
196
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ.ς’.
52
Το έργο Πηδάλιον αποτελεί ερμηνευτικό βιβλίο των ιερών Κανόνων της
Εκκλησίας. Η ονομασία του είναι μεταφορική, αφού θεωρείται η πυξίδα και το
πνευματικό πηδάλιο της νοητής νηός της Εκκλησίας. Ο λόγος που ονομάζεται έτσι
έγκειται στη μεγάλη σημασία που έχουν οι ιεροί κανόνες για την Εκκλησία, τόση όση
έχει το πηδάλιο για τα πλοία. Το έργο Κήπος Χαρίτων ονομάστηκε έτσι από τις
ποικίλες χάριτες που προσφέρει. Μεταφορική είναι και η σημασία του τίτλου Νέα
Κλίμαξ, καθώς οι Αναβαθμοί της Οκτωήχου θεωρούνται από τον Άγιο Νικόδημο τα
σκαλοπάτια μίας νοητής κλίμακας που ανεβάζει τους πιστούς στον ουρανό197.
Σε κάποια άλλα προοίμια παρουσιάζεται η δομή και τα περιεχόμενα του έργου
το οποίο προλογίζει ο Άγιος Νικόδημος. Το χαρακτηριστικό αυτό συναντάται στα
προοίμια των έργων Περί συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού
Μυστηρίων, Πνευματικά Γυμνάσματα, Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Νέον
Εκλόγιον, Επιτομή εκ των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, Νέα Κλίμαξ και
Συναξαριστής των δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού.
Στο τέλος του προοιμίου του έργου Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως
παρουσιάζονται με σαφήνεια και συντομία τα περιεχόμενα του βιβλίου. Σε άλλο
σημείο πρωτύτερα έχει γίνει εκτενής αναφορά στο θέμα του, όπως θα δούμε
παρακάτω.
«Το λοιπόν εις τρία μέρη έχομεν να διαιρέσωμεν το παρόν Βιβλιάριον. Και εις
μεν το πρώτον θέλομεν ειπεί περί της Κυριακής ταύτης και προπαρασκευαστικής ευχής,
εις το δεύτερον περί του συνεχούς μεταλαμβάνειν, και εις το τρίτον θέλομεν διαλύσει
τας ενστάσεις των εναντίων». (Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως)
Τα Πνευματικά Γυμνάσματα χωρίζονται επίσης σε τρία μέρη, τα οποία

παρουσιάζει ο Άγιος Νικόδημος στο προοίμιό του, ενώ ακόμα, αναλύει τη σημασία
του κάθε μέρους για τους αναγνώστες.
«[…] η Βίβλος αύτη είναι μοιρασμένη εις Μελέτας, Εξετάσεις, και Αναγνώσεις.
Διά μέσου γαρ των Μελετών τούτων μελετών ο άνθρωπος, ή τον Θάνατον ή την Κρίσιν,
ή καμμίαν αλήθεια της πίστεως, ή κανένα αξίωμα του Ευαγγελίου, ή καμμίαν εορτήν
197
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Νέα Κλίμαξ, ό.π., σσ.7-8.
53
και πράξιν του Ιησού Χριστού, ή τινά αρετήν, ή κακίαν, λαμβάνει μεγάλην γύμνασιν εις
την ευσέβειαν[…] Διά δε των ενταύθα εξετάσεων της συνειδήσεως εξετάζων ο
άνθρωπος πότε μεν τας αμαρτίας οπού έκαμε […] πότε δε εξετάζων τας αρετάς οπού
μεταχειρίζεται[…] βλέπει μέσα εις την συνείδησίν του, ωσάν εις καθαρόν καθρέπτην, ή
τας ελλείψεις οπού έχει εις τας αρετάς,ή τας έξεις οπού έχει εις τας αμαρτίας, και
ακολούθως σπουδάζει διά της μετανοίας, να ξερριζώση μεν ταύτας, να εμφυτεύσει δε
εκείνας εις την >ψυχήν του. Διά δε των πνευματικών τούτων Αναγνώσεων
διδασκόμενος ο άνθρωπος, ποία μεν είναι τα εμπόδια εις την σωτηρίαν του, ποίαι δε
είναι αι ζημίαι οπού εξ αυτών προξενούνται, εις την ψυχήν του. Μανθάνων δε και πώς
να ιατρεύσει τας ζημίας ταύτας, και να σηκώση τα ρηθέντα εμπόδια, ευγαίνει από τας
ψευδείς δόξας του κόσμου, και απορρίπτει τας ματαιότητας των ανθρωπίνων
πραγμάτων, ευρίσκει γνώσιν ευαγγελικήν, αποκτά φροντίδα περί των αιώνίων αγαθών,
γνωρίζει ποία είναι η αληθινή μετάνοια, επανορθοί τα ήθη του, χαλιναγωγεί τον έρωτα
των ηδονών, του πλούτου και της δόξης, υψόνει προς ουρανόν το πνεύμα του, και εις
τον φόβον, και πίστιν, και ελπίδα, και αγάπην του άκρου αγαθού προσκολλά την
καρδίαν του»198.
Το έργο Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου περιέχει, όπως αναφέρει ο Άγιος

Νικόδημος στο προοίμιό του, οκτακόσιες τριάντα οκτώ αποκρίσεις σε άλλες τόσες
ερωτήσεις που έκαναν διάφοροι άνθρωποι, κληρικοί και λαϊκοί, νέοι και γέροι,
ασθενείς και υγιείς προ τα δύο πρόσωπα του βιβλίου, του γέροντος Βαρσανουφίου
και του γέροντος Ιωάννη. Τα περιεχόμενα του Νέου Εκλογίου είναι οι βίοι πολλών
αγίων ανδρών και γυναικών, οι ποιοι συνελέγησαν από διάφορα βιβλία και
μεταφράστηκαν στην απλή ελληνική. Ιδιαίτερα αναλυτικά παρουσιάζονται τα
περιεχόμενα της Επιτομής εκ των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, καθώς και οι
διάφοροι δημιουργοί και επιμελητές που ασχολήθηκαν με τους ψαλμούς αυτούς199.
Τέλος, στα προοίμια των έργων Νέα Κλίμαξ και Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών
του Ενιαυτού, τα περιεχόμενα παρουσιάζονται παράλληλα με τη μέθοδο εργασίας του
συγγραφέα, για την οποία μιλήσαμε σε προηγούμενη ενότητα.
Στα περισσότερα προοίμια υπάρχει αναλυτική ή πιο συνοπτική παρουσίαση
του θέματος, της γενικής ιδέας δηλαδή του κειμένου που ακολουθεί, καθώς και
προσδιορισμός του είδους του έργου. Συνοπτικά, η γενική ιδέα και το θέμα
198
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ. ς’.
199
54
παρουσιάζεται στα προοίμια της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών, του Ευεργετινού,
του Συμβουλευτικού Εγχειριδίου και της Χρηστοήθειας.
Στο προοίμιο της Φιλοκαλίας ο Άγιος Νικόδημος περιγράφει με συντομία το
περιεχόμενο του έργου, δίνοντας μία γενική εντύπωση στον αναγνώστη για το είδος
και το θέμα του βιβλίου. Με παρόμοιο τρόπο παρουσιάζεται και το θέμα του
Ευεργετινού. Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το προοίμιο της Φιλοκαλίας:
«Βίβλον, το της νήψεως ταμιείον, το του νοός φυλακτήριον, το μυστικόν

διδασκαλείον της νοεράς προσευχής. Βίβλον, της πρακτικής την εξαίρετον υποτύπωσιν,
της θεωρίας την απλανή οδηγίαν, τον των Πατέρων Παράδεισον, των αρετών την
χρυσήν σειράν. Βίβλον, το πυκνόν του Ιησού αδολέσχημα, την ανακλητικήν της χάριτος
σάλπιγγα, και συνελόντα φάναι, αυτό δη, αυτό το της θεώσεως όργανον, χρήμα ειπέρ τι
άλλο μυριοπόθητον, και προ πολλών ετών μελετώμενον μεν και ζητούμενον, αλλ’ ουχ’
ευρισκόμενον»200.
Το Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, όπως λέει και ο τίτλος του αποτελεί έναν

οδηγό συμβουλών κα υποδείξεων για όσους πρόκειται να αναλάβουν κάποιο
εκκλησιαστικό αξίωμα. Το γενικό θέμα του βιβλίου παρουσιάζεται εν συντομία και
στο προοίμιο του Αγίου Νικοδήμου:
«Το εξηγώ φανερώτερα. Φέρε μετά συντομίας υπομνήσω (ουχί διδάξω) την
ιεράν σου σύνεσιν, τίνι τρόπω, και τίσι μεθόδοις χρώμενος, αν και όχι τελείως νικήσης
τα πάθη και εκδιώξης αυτά παντελώς από της πανιερότητός σου»201.
Η γενική ιδέα, δηλαδή το θέμα και ο σκοπός του έργου παρουσιάζεται

συνοπτικά και στο προοίμιο της Χρηστοήθειας. Μέσα από την ανάγνωση του
συγκεκριμένου βιβλίου, οι χριστιανοί θα μπορέσουν, κατά τον Νικόδημο, να
διορθώσουν τα ήθη τους, να αποβάλουν τα αντιχριστιανικά και άθεα ήθη και να
υιοθετήσουν τα χριστιανικά.
Σε άλλα προοίμια υπάρχει εκτενέστερη ανάλυση του θέματος και πολλές
διευκρινίσεις και περιγραφές του βιβλίου που προλογίζεται. Μάλιστα, το στοιχείο
αυτό είναι το κυρίαρχο σε κάποια από αυτά τα προοίμια, αφού καταλαμβάνει τη
200
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, ό.π., σ.δ’.
201
Νικόδημος Αγιορείτης, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ό.π., σσ.36-37.
55
μεγαλύτερη έκταση. Εκτενής ανάλυση του θέματος υπάρχει στα προοίμια της Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως, του Νέου Μαρτυρολογίου, της Ερμηνείας εις τας
Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, της Ερμηνείας των Επτά Καθολικών
Επιστολών, της Ομολογίας Πίστεως, του Εορτοδρομίου και του Συναξαριστή.
Στο προοίμιο του έργου Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως γίνεται εκτενής
αναφορά στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, στη σημασία του και στην
αναγκαιότητα του συνεχώς μεταλαμβάνειν.
«Ημείς όμως εις το παρόν βιβλιάριον δεν έχομεν να ειπούμεν ούτε διά τα άλλα
πέντε Μυστήρια, αλλά μόνον διά το Μυστήριον της θείας Κοινωνίας. Και πάλιν όχι να
ειπούμεν καθολικά διά όλα τα περιστατικά τούτου του Μυστηρίου, αλλά μοναχά διά ένα
μέρος του.[…] Και διά να ειπούμεν σαφέστατα, έχομεν να αποδείξωμεν από Γραφικάς
και Πατρικάς μαρτυρίας πως είναι αναγκαίον να μεταλαμβάνουν συχνά το Σώμα και
Αίμα του Κυρίου μας όλοι οι ζώντες πιστοί και ορθόδοξοι Χριστιανοί οπού δεν έχουν
από τον Πνευματικόν τους εμπόδιον, και πως η συχνή Μετάληψι προξενεί μεγάλην
ωφέλειαν εις τας ψυχάς και τα σώματά των, η δε αργοπορινή προξενεί εκ του εναντίου
εις αυτούς μεγάλην βλάβην και αφανισμόν»)202.
Στο προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου εγκωμιάζονται οι νέοι μάρτυρες και

αναλύεται η σημασία που έχουν τα μαρτύριά τους για την Ορθοδοξία και τους
υπόδουλους χριστιανούς203. Στα προοίμια των ερμηνευτικών έργων των επιστολών
τονίζεται η μεγάλη σημασία των επιστολών ως αντιπροσωπευτικών του Λόγου του
Θεού, η αγιότητα των συγγραφέων τους και η ανάγκη ερμηνείας τους, ώστε να
κατανοηθούν τα δύσκολα νοήματά τους204.
Ακόμα, στο προοίμιο της Ομολογίας Πίστεως, ο Άγιος Νικόδημος ξεκαθαρίζει
τις δογματικές του θέσεις, ενώ εξηγεί και το λόγο για τον οποίο προβαίνει στη
συγγραφή του βιβλίου αυτού, ο οποίος είναι οι ενστάσεις των αντιπάλων του205.
Τέλος, στα προοίμια των έργων Εορτοδρόμιον και Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών
του Ενιαυτού επισημαίνεται και αναλύεται η σημασία των ασματικών κανόνων και
των συναξαριών και η ανάγκη της συστηματικής ανάγνωσής τους.
202
Νικόδημος Αγιορείτης, Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως, ό.π., σ.17.
203
204
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ. 102-113, 122-130, 136-151.
205
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Ομολογία Πίστεως, ό.π., σσ.12-16.
56
Έτσι, λοιπόν, συμπεραίνουμε ότι ο Νικόδημος θεωρεί σημαντικό να
κατατοπίζει τους αναγνώστες των προοιμίων του με την παρουσίαση του θέματος του
βιβλίου που προλογίζει, είτε αναλύοντας το θέμα μέσω του τίτλου, είτε
παρουσιάζοντας τη γενική ιδέα, είτε πιο αναλυτικά τα περιεχόμενα και τα μέρη του
βιβλίου.
ε. Ύφος, γλώσσα, έκταση προοιμίων

Πολλά μπορεί να αναφέρει και να αναλύσει κανείς σχετικά με το ύφος των
προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου. Ύφος άλλοτε αυστηρό και άλλοτε γλαφυρό,
διδακτικό και συμβουλευτικό, αλλά και προτρεπτικό, έτοιμο να προσφέρει έμπνευση
και ηθική και ψυχολογική σιγουριά στους αναγνώστες του. Στόχος του η πρόκληση
συναισθημάτων και η κινητοποίηση των πιστών. Για το σκοπό αυτό, επιστρατεύει
πλήθος επιφωνημάτων, αλλά και τη χρήση της προστακτικής σε β΄ πληθυντικό
πρόσωπο, σε συνδυασμό με την προσφώνηση «αδελφοί».
Η γλώσσα είναι η δημώδης της εποχής εκείνης, στα περισσότερα τουλάχιστον
έργα του, με στόχο να γίνεται κατανοητή όχι μόνο από τους λογίους, αλλά και από
τους αγράμματους. Εξάλλου, ακόμα και όταν χρησιμοποιεί τη λόγια γλώσσα ή όταν
τα έργα που επιμελείται είναι γραμμένα σε αυτήν, φροντίζει να τα εμπλουτίσει με
ερμηνευτικά σχόλια. Επίσης, ανάλογα με το περιεχόμενο του κειμένου, η γλώσσα
διαφοροποιείται, με αποτέλεσμα σε άλλα προοίμια ή σημεία του ίδιου προοιμίου να
είναι ποιητική και λογοτεχνική και σε άλλα πιο καθημερινή, πεζή ή επιστημονική.
Όσον αφορά την έκτασή τους, τα προοίμια του Νικόδημου, θα έλεγε κανείς
ότι είναι η ιδανική, και αναλογικά με τα έργα που προλογίζονται, τα περισσότερα από
τα οποία είναι ογκώδη, και ώστε να εξηγούν και να αναλύουν αυτά που χρειάζεται με
σαφήνεια, αλλά και να μην γίνονται κουραστικά πλατειάζοντας. Τα περισσότερα
προοίμια καλύπτουν έκταση περίπου επτά ως δώδεκα σελίδες, ενώ υπάρχουν και
μεγαλύτερα (Νέον Μαρτυρολόγιον, Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Επιτομή εκ
των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, Ερμηνεία εις τας ΙΔ΄ Επιστολάς του Αποστόλου
Παύλου, Εορτοδρόμιον, Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού) όπως και
κάποια μικρότερα (Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, Εξομολογητάριον- Λόγος περί
Μετανοίας, Αόρατος Πόλεμος, Πηδάλιον ,Κήπος Χαρίτων, Ομολογία Πίστεως).
Για να μελετήσουμε με μεγαλύτερη ευχέρεια τα προοίμιο ως προς τη γλώσσα
και το ύφος τους, θα τα ομαδοποιήσουμε ανάλογα με την έκτασή τους και θα τα
57
αναλύσουμε σε τρεις κατηγορίες. Αρχικά, θα εξεταστούν τα μικρότερα σε έκταση
προοίμια.
Στο προοίμιο του έργου Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον χρησιμοποιείται λιτή και
κατανοητή γλώσσα, χωρίς πολλά λεκτικά κοσμήματα και σχήματα λόγου. Εξάλλου,
γενικότερα το περιεχόμενό του περιλαμβάνει κανονολογικές και διοικητικές θέσεις,
γεγονός που το κάνει να έχει πιο αυστηρό λόγο και να μην ταιριάζει το λογοτεχνικό
ύφος. Ο συγγραφέας επικεντρώνεται στην επεξήγηση των διοικητικών
εκκλησιαστικών κανόνων και των πλεονεκτημάτων της ησυχίας, και έτσι το ύφος του
είναι επεξηγηματικό και αφηγηματικό.
Πεζολογικό είναι το ύφος και στο προοίμιο του Λόγου Περί Μετανοίας που
συμπεριλαμβάνεται στο έργο Εξομολογητάριον, καθώς ο συντάκτης εκφράζει τη
δυσαρέσκειά του για κάποια συγκεκριμένη συμπεριφορά, ενώ παρά τη μικρή έκταση
του προοιμίου, σε κάποια σημεία χρησιμοποιεί και πιο λογοτεχνικό ύφος.
Το ύφος του προοιμίου του Αοράτου Πολέμου είναι ξεκάθαρα προτρεπτικό. Το
στοιχείο αυτό ο συγγραφέας το πετυχαίνει με την έκκληση στους πιστούς, με την
στρατιωτική και πολεμική ορολογία που χρησιμοποιεί, καθώς και με τον επικό του
τόνο. Μέσα σε πολύ λίγες σελίδες καταφέρνει ίσως να εμπνεύσει τους αναγνώστες,
όχι μόνο να διαβάσουν το βιβλίο, αλλά και να ακολουθήσουν τις εντολές του για τον
πόλεμο εναντίον νοητών εχθρών στο πλευρό του Ιησού Χριστού.
Το προοίμιο του Πηδαλίου αποτελεί το μικρότερο προοίμιο από όλα όσα
μελετώνται στην παρούσα εργασία. Η γλώσσα του, όπως και των περισσότερων
προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου, είναι μεν αρχαΐζουσα, αλλά κατανοητή και όχι
πολύ λόγια, ενώ το ύφος του είναι αυστηρό, κοφτό και ξεκάθαρο. Δεν αναλύει, δεν
πλατειάζει, δεν χρησιμοποιεί καν το λογοτεχνικό του ύφος, παρά μόνο τονίζει τη
σημασία της συλλογής των ιερών Κανόνων και της τήρησής τους.
Στο έργο Κήπος Χαρίτων υπάρχει σύντομο προοίμιο με περιγραφικό και
επεξηγηματικό περιεχόμενο και ύφος σχετικά με το θέμα του βιβλίου. Η γλώσσα πάλι
είναι αρχαΐζουσα, αλλά απλή και κατανοητή. Στην Ομολογία Πίστεως, της οποίας το
προοίμιο είναι επίσης συνοπτικό, το ύφος είναι κοφτό, πεζό και αυστηρό, παρόλο που
αρχίζει λογοτεχνικά, με επιφωνηματική πρόταση. Επίσης, παρόλο που πρόκειται για
απολογητικό κείμενο, δεν είναι διακριτή η απολογητική διάθεση του συγγραφέα,
αλλά, αντίθετα, διακρίνεται ένα κλίμα αυτοπεποίθησης και σιγουριάς εκ μέρους του.
Τα περισσότερα προοίμια έχουν μεσαία έκταση, ενώ η γλώσσα και το ύφος
τους ποικίλλει ανάλογα με το θέμα. Σε πολλά από αυτά το ύφος είναι λογοτεχνικό και
58
προτρεπτικό και το λεξιλόγιο ποιητικό, ενώ χρησιμοποιούνται πολλά σχήματα λόγου
και κοσμητικά επίθετα. Μέσα από αυτά, διακρίνεται η ευφράδεια, η δεξιοτεχνία και η
ευαισθησία του συγγραφέα. Τα χαρακτηριστικά αυτά συναντάμε στα προοίμια των
έργων Φιλοκαλία, Ευεργετινός, Νέον Εκλόγιον, Ερμηνεία των Επτά Καθολικών
Επιστολών και Νέα Κλίμαξ.
Άλλα προοίμια έχουν πιο απλή και λιτή γλώσσα με λιγότερα σχήματα λόγου,
ενώ το ύφος τους είναι πιο αυστηρό, επεξηγηματικό και πεζολογικό. Στην περίπτωση
αυτή, ο συγγραφέας καταφέρνει να γίνεται κατανοητός, να επεξηγεί τα νοήματά του,
να συμβουλεύει και να προτρέπει, ενώ η απεύθυνση σε β’ πρόσωπο στους
αναγνώστες δηλώνει αμεσότητα και ευθύτητα. Τα στοιχεία αυτά συναντάμε στα
προοίμια των έργων Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως, Πνευματικά Γυμνάσματα,
Χρηστοήθεια, καθώς και σε κάποια σημεία του Νέου Εκλογίου. Πιο συγκεκριμένα,
στο προοίμιο της Χρηστοήθειας των Χριστιανών ο συγγραφέας εξηγεί γιατί γράφει σε
απλή γλώσσα και μορφή και όχι με περίτεχνο τρόπο, καθώς έχει την επίγνωση της
αδυναμίας του, αλλά ακόμα, θέλει να ωφελήσει τους απλούς αδελφούς206.
Το μεγαλύτερο σε έκταση προοίμιο είναι αυτό της Βίβλου Βαρσανουφίου και
Ιωάννου, το οποίο όμως περιέχει και αναλυτικό βιογραφικό για καθέναν από τους δύο
αυτούς γέροντες. Η γλώσσα είναι απλή, ενώ το ύφος πεζολογικό, με επιστημονική,
παρά λογοτεχνική χροιά. Το προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου είναι από τα
μεγαλύτερα σε έκταση, καθώς καταλαμβάνει περισσότερες από είκοσι σελίδες. Σε
αυτό ο συγγραφέας πλέκει το εγκώμιο των νέων μαρτύρων, οι οποίοι δεν αρνήθηκαν
την πίστη τους και υπέμειναν τας βασανιστήρια των απίστων και έχυσαν το αίμα τους
για το Χριστό. Επίσης, εξηγεί αναλυτικά την αναγκαιότητα της ύπαρξης μαρτύρων
στη νέα εποχή. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι εγκωμιαστική και ποιητική,
πλούσια σε σχήματα λόγου, ενώ το τέχνασμα του να βάζει τους ίδιους τους
νεομάρτυρες να απευθύνονται στους αναγνώστες δίνει ζωντάνια, αμεσότητα και
συναισθηματική φόρτιση στο κείμενο. Στο προοίμιο της Ερμηνείας εις τας
Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, χρησιμοποιείται απλή, αλλά
λογοτεχνική γλώσσα, πολλά σχήματα λόγου που επαινούν την αξία του Αποστόλου
206
Ν. Μπιλάλης, «Η Χρηστοήθεια του Αγίου Νικοδήμου», στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και
η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’
Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Β’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου,
Γουμένισσα 2006, σ.198.
59
Παύλου, αλλά και τη γλώσσα του Ιωάννη Χρυσοστόμου, ενώ το ύφος είναι λυρικό
και εγκωμιαστικό.
Εκτεταμένο και αναλυτικό είναι και το προοίμιο της Επιτομής εκ των
Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, στο οποίο η γλώσσα είναι πιο λιτή και δηλωτική
από άλλα, ενώ το ύφος είναι πεζολογικό, επεξηγηματικό και αυστηρό. Παρόμοια
είναι και η γλώσσα και τα ύφος των προοιμίων του Εορτοδρομίου και του
Συναξαριστή, καθώς αναλύονται με πιο επιστημονικό τρόπο, στο πρώτο κάποιες
βασικές έννοιες και στο δεύτερο η μέθοδος επεξεργασίας που ακολουθήθηκε.
Συνοψίζοντας όσα αναλύθηκαν παραπάνω όσον αφορά τη γλώσσα, το ύφος
και την έκταση των προοιμίων, θα παρατηρούσαμε τα εξής: Πρώτα απ’ όλα, η
γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Νικόδημος είναι γλώσσα που απευθύνεται σε όλους τους
ανθρώπους και όχι μόνο στους λογίους της εποχής, επομένως είναι όσο το δυνατόν
απλουστευμένη, για τα δεδομένα βέβαια της εποχής εκείνης. Το λεξιλόγιό του είναι
πλούσιο και συχνά ποιητικό, ενώ χρησιμοποιεί πολλά σχήματα λόγου, όπως
μεταφορές, παρομοιώσεις, εικόνες, καθώς και πολλά κοσμητικά επίθετα, και μάλιστα
σε υπερθετικό βαθμό. Το ύφος των προοιμίων ποικίλλει ανάλογα με το θέμα που
αναπτύσσεται, καθώς είναι άλλοτε λυρικό και εγκωμιαστικό, άλλοτε επικό, και
άλλοτε διδακτικό και αυστηρό. Η έκταση των προοιμίων επίσης ποικίλλει, ανάλογα
με το μέγεθος του βιβλίου, αλλά και με τα θέματα που θέλει να αναπτύξει.
στ. Επιρροές: Αγία Γραφή, Πατέρες της Εκκλησίας, Θύραθεν γραμματεία
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο Άγιος Νικόδημος είχε μελετήσει διεξοδικά τις
Γραφές, τα πατερικά κείμενα και την αρχαία και νεότερη θύραθεν γραμματεία. Είναι,
λοιπόν, φυσικό να έχει δεχθεί κάποιες επιρροές από τα κείμενα με τα οποία έχει
ασχοληθεί και τα οποία έχει μελετήσει. Στα προοίμιά του γίνεται πολύ συχνή
αναφορά σε αποσπάσματα από την Αγία Γραφή και από τη διδασκαλία των Πατέρων,
πράγμα που μαρτυρά τη βαθιά του επιρροή από αυτά. Όμως, αν και σπανιότερα,
υπάρχουν και στοιχεία επίδρασης από άλλα είδη κειμένων.
Τα αποσπάσματα από την Παλαιά και τη Νέα Διαθήκη κυριαρχούν σχεδόν σε
όλα τα προοίμια. Ο Νικόδημος χρησιμοποιεί τα αποσπάσματα αυτά για να
τεκμηριώσει και να στηρίξει τις απόψεις του, αλλά και για να διδάξει τους
αναγνώστες. Από τα αποσπάσματα αυτά, κυρίαρχη θέση κατέχουν αυτά που
60
προέρχονται από τα Ευαγγέλια. Άλλωστε, για το Νικόδημο η ευαγγελική διδασκαλία
είναι η αφετηρία της πίστης και της διδασκαλίας, εφόσον εκφράζει το λόγο του Θεού.
Επίσης, σημαντική θέση κατέχουν στα προοίμια των έργων του Αγίου Νικοδήμου οι
επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Άλλα βιβλία της Αγίας Γραφής των οποίων
χρησιμοποιεί αποσπάσματα ή στα οποία κάνει αναφορές είναι η Γένεσις, η
Αποκάλυψις, η Έξοδος και τα κείμενα των προφητών.
Για να αναφέρουμε συγκεκριμένα παραδείγματα, συχνές είναι οι αναφορές
στη Γένεση, αφού ο συγγραφέας εμμένει στη δημιουργία του ανθρώπου από το Θεό,
στην εντολή που του έδωσε να διαφυλάξει, στην εξαπάτησή του από το σατανά και
στην εκδίωξή του από τον Κήπο της Εδέμ. Το στοιχείο αυτό συναντάμε στα προοίμια
της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών, του Ευεργετινού και του Περί Συνεχούς Θείας
Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων.
«Αφού δε έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον, και τον εστόλισε τοιούτοις λογής με
τόσα χαρίσματα, εφύτευσε και τον Παράδεισον εις την Εδέμ κατά ανατολάς, και τον
έβαλεν εκεί μέσα, διά να εργάζεται και να τον φυλάττη, δίδωντάς του και εντολήν, την
οποίαν ανίσως και φυλάξει, να γένει αθάνατος και θεός κατά χάριν, τρώγωντας από το
ξύλον της ζωής (διότι τριών λογοών ξύλα ήτο μέσα εις τον Παράδεισον, άλλα μεν διά
να ζη απλώς ο Αδάμ, άλλα διά να ζη καλά, και άλλα διά να ζη παντοτινά.)Αλλ’ ώ της
δυστυχίας! Από φθόνον του Διαβόλου απατηθείς ο ταλαίπωρος άνθρωπος, παρήκουσε
την θεϊκήν εντολήν, και διά τούτο εξωρίσθη από εκείνην την μακαρίαν ζωήν»207.
Πολλά είναι τα αποσπάσματα από την Αποκάλυψη του Ιωάννου που

χρησιμοποιούνται στο Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος. Στο προοίμιο του
έργου αυτού, ο συγγραφέας προτρέπει τους πιστούς να πολεμήσουν τα πάθη και την
αμαρτία, τους αόρατους δηλαδή εχθρούς τους, με έπαθλο το σημαντικότερο πράγμα
που είναι η αιώνια ζωή στον Παράδεισο, όπως περιγράφεται στην Αποκάλυψη. Η
επιρροή του συγκεκριμένου βιβλίου της Αγίας Γραφής είναι εμφανής και στον επικό
τόνο και το στομφώδες ύφος το οποίο χρησιμοποιεί ο Νικόδημος.
«Και ποια είναι η πληρωμή και ο μισθός, που έχετε να πάρετε γι’ αυτή τη νίκη
σας; Πολύς και μεγάλος! Και ακούστε το αυτολεξεί από το ίδιο το στόμα του Κυρίου,
207
61
που μας το υπόσχεται στην Ιερή Αποκάλυψι: «Σε όποιον νικήσει, θα του δώσω να φάη
τον καρπό από το δένδρον της ζωής, που βρίσκεται στον Παράδεισο του Θεού μου»
(κεφ.2,7). «Τον νικητή δεν θα τον πειράξη ο δεύτερος θάνατος» (Αποκ.2,11) «Σε
όποιον νικήσει θα του δώσω από το κρυμμένο μάννα» (Αποκ.2,17) «Στο νικητή θα του
δώσω την εξουσία, που και εγώ πήρα από τον Πατέρα μου, κι ακόμηξ θα του δώσω το
άστρο το πρωινό» (Αποκ.2,28). «Τον νικητή θα τον ντύσει ο Θεός με τα λευκά ρούχα
της νίκης. Δεν θα διαγράψω το όνομά του από το βιβλίο της ζωής και θα τον
αναγνωρίζω ως δικό μου μπροστά στον Θεό και τους Αγγέλους του» (Αποκ.3,5). «Τον
νικητή θα τον κάνω στύλο στο ναό του Θεού μου» (Αποκ.3,12). «Τον Νικητή θα τον
βάλω να καθίση μαζί μου στο θρόνο μου» (Αποκ.3,21. «Ο νικητής θα τα κληρονομήση
όλα κι εγώ θα είμαι Θεός του κι αυτός παιδί μου»208.
Εκτός από τα κείμενα των Γραφών, ο Άγιος Νικόδημος χρησιμοποιεί ως

τεκμήρια για να στηρίξει τις θέσεις του και τα Πατερικά κείμενα, δηλαδή τη
διδασκαλία των ιερών Πατέρων της Εκκλησίας, όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο
Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Μέγας Βασίλειος, ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, ο Άγιος
Μάξιμος, ο Γρηγόριος Σιναϊτης, ο Άγιος Αυγουστίνος και άλλοι ιεροί διδάσκαλοι.
Ιδιαίτερα πρέπει να τονίσουμε την επίδραση των νηπτικών Πατέρων στο πνεύμα και
τη διδασκαλία του Αγίου Νικοδήμου, κυρίως μέσα από τα κείμενα του Γρηγορίου
του Παλαμά, έργο το οποίο δεν κατάφερε να εκδώσει.
Σημαντική είναι και η επιρροή που δέχθηκε ο Νικόδημος από τον Ιωάννη
Χρυσόστομο. Ο Χρυσόστομος θεωρείται ο κορυφαίος ερμηνευτής του Αποστόλου
Παύλου, η ερμηνεία του οποίου αναγνωρίζεται και επαινείται από τον Νικόδημο.
Εκτός από την επιρροή ως προς την ερμηνεία του Παύλου, ο Νικόδημος δέχθηκε και
επιρροές από τη γλώσσα του Χρυσόστομου την οποία θαύμαζε209.
Εξίσου σημαντική είναι και η επίδραση του Μεγάλου Βασιλείου, όχι μόνο
στη διδασκαλία, αλλά και στο μοναχικό και ησυχαστικό βίο του Αγίου Νικοδήμου, ο
οποίος ασπάστηκε τις απόψεις του πρώτου περί ησυχίας και τις οποίες επαινεί στο
προοίμιο του Συμβουλευτικού Εγχειριδίου.
208
Αποκ. 21,7. Βλ. Βενέδικτος Αγιορείτης (ιερομ.), Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου, Αόρατος Πόλεμος,
ό.π., σσ.18-19.
209
Ά. Καραμανίδου, «Η επίδραση του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στις ερμηνευτικές συμβολές του
Αγίου Νικοδήμου στον απόστολο Παύλο», Β’ Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης-
200 Χρόνια από την Κοίμησή του, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας
2011, σσ.336-343.
62
«Επειδή κατά τον μέγαν Βασίλειον «ησυχία εστίν αρχή καθάρσεως τη
ψυχή»(Επιστ.α’)[…] «τούτων γαρ ο νους, κατά τον μέγαν ειπείν Βασίλειον, μη
σκεδαννύμενος επί τα έξω μηδέ υπό των αισθητηρίων επί τον κόσμον διαχεόμενος,
επάνεισι μεν προς εαυτόν, δι’ εαυτού δε, προς την του Θεού έννοιαν αναβαίνει,
κακείνω τω κάλλει περιλαμπόμενος τε και ελλαμπόμενος, και αυτής της φύσεως λήθην
λαμβάνει» (Επιστ.α’). και ούτοι εισίν αληθώς, περί ών ο αυτός πάλιν είπε Βασίλειος
«Μακάριοι ουν οι του αληθινού κάλλους φιλοθεάμονες, οιονεί γαρ προσδεθέντες αυτώ
διά της αγάπης, και τον επουράνιον, και μακαριστόν ερώντες έρωτα, επιλανθάνονται δε
οίκου, και περιουσίας απάσης, εκλαθόμενοι δε και της σωματικής εις το εσθίειν και
πίνειν ανάγκης, μόνω τω θείω, και καθαρώ προστετήκασιν έρωτι»210.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο Άγιος Νικόδημος είχε μελετήσει πολύ όχι μόνο
τα εκκλησιαστικά κείμενα, αλλά και τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.
Έτσι, μέσα σε κάποια προοίμιά του συναντάμε επιδράσεις και από αυτούς. Στο
προοίμιο του Ευεργετινού χρησιμοποιούνται τα ονόματα κάποιων σοφών της
αρχαιότητας αντιπαρατιθέμενα με την πατερική διδασκαλία, με σκοπό να τονίσει την
μεγάλη σημασία της δεύτερης εναντίον των πρώτων. Έτσι, δεν αγνοεί ούτε
αντιτίθεται στη θύραθεν φιλοσοφία, αλλά προτιμά την «κατά Χριστόν φιλοσοφία»,
αυτή του Ευαγγελίου και των Νηπτικών Πατέρων211.
«Τούτου τοιγαρούν του ακριβεστάτου όρου των αρετών, του της απαθείας
διδασκαλείου, του γηραλέου των σοφών Πατέρων φρονήματος, των πρεσβυτικών
συμβουλών του σεμνού διηγήματος, και ενί λόγω, του των ηθικών αγαθών απάντων
απαξαπλώς ταμείου, αρτίως εις φως εξενηνεγμένου, σιγάτωσαν Σόλωνες, ρείτωσαν
Λυκούργοι, εγκαλυπτέσθωσαν Σωκράται, κρυβήτωσαν Αριστοτέλεις και Πλάτωνες, και
όσοι δη τινές άλλοι των θύραθεν, ή νυν, ή πρότερον περί ηθικών αρετών
συνεγράψαντο, άπαντες ως από συνθήματος των πρεσβείων τη βίβλω
παραχωρείτωσαν»212.
210
Ψαλμ. 44,11. Βλ. Νικόδημος Αγιορείτης, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, σσ.35-36.
211
Α. Αργυρίου , «Αδαμάντιος Κοραής και Νικόδημος Αγιορείτης: δύο διαφορετικοί δρόμοι, ένας
κοινός σκοπός», στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη
γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23
Σεπτεμβρίου 1999, τ. Α’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006, σ.201.
212
Νικόδημος Αγιορείτης, Ευεργετινός, ό.π., σ.20.
63
Πάντως, ο Άγιος Νικόδημος δεν υποτιμά την κλασική φιλοσοφία και παιδεία,
καθώς σε άλλα σημεία χρησιμοποιεί τους λόγους αρχαίων συγγραφέων
συμπληρωματικά με εκείνους των Πατέρων, με σκοπό να στηρίξει μία θέση. Το
στοιχείο αυτό διακρίνεται έντονα στο προοίμιο των Πνευματικών Γυμνασμάτων, όταν
αναφέρεται στην αξία της ανθρώπινης υπόστασης.
«Τοιουτοτρόπως λοιπόν και τον μικρόν εν τω μεγάλω κόσμον κατά πάντας τους
σοφοούς, μάλλον δε τον μέγαν εν τω μικρώ κόσμον, κατά τας ποικίλας δυνάμεις, και
ενεργείας, άνθρωπον κατά τον Ναζιανζηνόν Γρηγόριον τον σύνδεσμον των δύο
κόσμων, του νοητού και αισθητού, κατά τον Νεμέσιον, τον επίλογον όλων των
κτισμάτων κατά τον Θεσσαλονίκης Γρηγόριον, τον άρχοντα και βασιλέα πάσης της
ορατής κτίσεως κατά την Γραφήν, τον ναόν και εικόνα Θεού και ομοίωσιν, κατά
πάντας τους Θεολόγους. τον Ορίζοντα των σωματικών και των ασωμάτων, κατά τον
Συνέσιον, το μέγα θαύμα, κατά τον Ερμήν, το μέτρον των απάντων , κατά τον
Πυθαγόραν, το θαύμα θαυμάτων, κατά τον Πλάτωνα, τον πολιτικόν ζώον, κατά τον
Αριστοτέλην, το ατίμητον παράδειγμα, κατά τον Θεόφραστον»213.
Άλλες επιδράσεις από τη θύραθεν γραμματεία διακρίνονται στην αναφορά

πολιτικών προσώπων της κλασικής αρχαιότητας (Ομολογία Πίστεως) και στην
έμφαση στη σημασία της ρητορικής τέχνης (Χρηστοήθεια των Χριστιανών).
«Υπάρχουν ακόμη και μερικοί, οι οποίοι χωρίς να γνωρίζουν καθόλου τι θα πη

Κολυβάς και χωρίς να γνωρίζουν την αιτία για την οποία εμείς κατηγορούμαστε και
συκοφαντούμαστε, μόνον επειδή ακούν να μας αποκαλούν οι άλλοι Κολυβάδες και
αιρετικούς και κακόδοξους και άλλα παρόμοια συκοφαντικά, αμέσως και αυτοί
ακολουθούν τις ίδιες συκοφαντίες. Έτσι, μοιάζουν με εκείνους τους ανόητους
Αθηναίους, οι οποίοι αγροίκοι όντες, κατηγόρησαν τον δίκαιο Αριστείδη και έγραψαν
εναντίον του στο όστρακο ότι αξίζει να εξοστρακισθή και να εξορισθή από την Αθήνα
Και μολονότι δεν τον γνώριζαν καθόλου προηγουμένως, άκουγαμν όμως μόνο από τους
άλλους ότι είναι άξιος εξοστρακισμού και εξορίας, όπως αναφέρεται γι’ αυτόν στα
Παράλληλα του Πλουτάρχου»214.
213
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ. δ’- ε’.
214
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Ομολογία Πίστεως, ό.π., σ.12.
64
Οι επιρροές, επομένως, που δέχθηκε ο Άγιος Νικόδημος είναι εμφανείς στα
προοίμιά του και σχετίζονται με την παιδεία και τη μόρφωση που έλαβε, αλλά και με
τη συνεχή του ενασχόληση με τα εκκλησιαστικά κείμενα. Έτσι, διακρίνεται πλήθος
επιρροών από τις Γραφές και τα κείμενα των Πατέρων, αλλά μαρτυρείται και η
γνώση του αρχαίου κλασικού πολιτισμού και της θύραθεν γραμματείας.
3. Ο ρόλος των προοιμίων στα έργα του Αγίου Νικοδήμου- Στόχοι του
συγγραφέα
Μεγάλη σημασία έχει η μελέτη των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου για την
ανακάλυψη του ρόλου που αυτά διαδραματίζουν στο έργο του, καθώς και του σκοπού
και των προθέσεών του, που άλλες φορές είναι κοινά σε κάποια προοίμια, ενώ άλλες
διαφοροποιούνται.
Έχει ήδη επισημανθεί η επιμονή του Νικοδήμου να προσφέρει και να
καθοδηγεί τους πιστούς. στα προοίμια των έργων που έγραψε ή επεξεργάστηκε. Η
διάθεση να επιτύχει τον επανευαγγελισμό των υπόδουλων χριστιανών και την
επανασύνδεσή τους με την ορθόδοξη παράδοση είναι εμφανής και στα προοίμια των
έργων του215.
Ένα τέτοιο παράδειγμα που αποδεικνύει το συμβουλευτικό και καθοδηγητικό
χαρακτήρα των λόγων του Νικοδήμου αποτελεί το προοίμιο της Φιλοκαλίας. Στο
τελευταίο μέρος του προοιμίου του και ενώ έχει ήδη τονίσει τη σημασία της νοεράς
προσευχής για τους πιστούς, απευθύνεται σε β’ πληθυντικό πρόσωπο και προτρέπει
τους αναγνώστες του βιβλίου να ακολουθήσουν τις συμβουλές του και το Λόγο του
Θεού. Με παρόμοιο τρόπο κλείνει και το προοίμιο του Ευεργετινού, αφού πρώτα
επισημαίνει την αξία της ηθικής φιλοσοφίας των ιερών Πατέρων216. Προτρεπτικό
στόχο έχει και το προοίμιο του Αοράτου Πολέμου, το οποίο καλεί τους χριστιανούς να
πολεμήσουν τους νοητούς εχθρούς και να τους νικήσουν με έπαθλο την αιώνια ζωή
κοντά στο Θεό217. Με τον τρόπο που απευθύνεται στους αναγνώστες είναι φανερό ότι
επιδιώκει να τους ευαισθητοποιήσει, να τους πείσει και να τους κινητοποιήσει,
τονώνοντας το ηθικό τους.
215
Σ. Πασχαλίδης, Το Υμναγιολογικό Έργο των Κολλυβάδων, ό.π.,σ.173.
216
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.38, 40-41.
217
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Αόρατος Πόλεμος, ό.π., σσ.15-20.
65
Ένα ακόμη παράδειγμα αποτελεί το προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου. Το
έργο αυτό περιλαμβάνει τους βίους 91 νέων μαρτύρων, αυτών δηλαδή που
μαρτύρησαν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την τουρκική υποδούλωση
σε διάφορους τόπους. Οι μάρτυρες αυτοί έπεσαν θύματα των κατακτητών Τούρκων,
υπό την κατοχή των οποίων βρισκόταν ακόμα το ελληνικό Γένος κατά τη συγγραφή
του βιβλίου. Γι’ αυτό και η αξία του έγκειται στο γεγονός ότι τα μαρτύριά τους θα
μπορούσαν να εμπνεύσουν κουράγιο και υπομονή στους υποδούλους, αλλά και να
ανανεώσουν ην πίστη τους218. Οι νέοι αυτοί μάρτυρες παρουσιάζονται στο προοίμιο
του έργου ως φορείς ανακαινισμού της ορθόδοξης πίστης, δόξα και καύχημα της
Εκκλησίας, παράδειγμα προς μίμηση, με σκοπό να ευαισθητοποιηθεί ο αναγνώστης
και να μιμηθεί συνειδητά τη θεάρεστη πολιτεία τους219. Ένα άλλο προοίμιο, μέσα από
το οποίο προσπαθεί ο Άγιος Νικόδημος να καθοδηγήσει τους χριστιανούς είναι αυτό
της Χρηστοήθειας των Χριστιανών. Μέσα από αυτό εκφράζει την πρόθεσή του να
διορθώσουν οι σύγχρονοι του χριστιανοί τα ήθη τους και να επανέλθουν στα
χριστιανικά ήθη.
«Δέξασθε λοιπόν ευνοϊκώς του παρόντας απλοϊκούς και ψυχωφελεστάτους

λόγους, αδελφοί μου εν Χριστώ περιπόθητοι, δέξασθε, τους οποίους εκρίναμεν εύλογον
να ονομάσωμεν ΧΡΗΣΤΟΗΘΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ, διά τι ως επιτοπλείστον
καταγίνονται εις το να διορθώσουν τα ήθη των τωρινών Χριστιανών,και σας
πληροφορώ, ότι, εάν αυτούς συνεχώς μελετάτε, και αναγινώσκετε, αλλά και εις έργον
τα αναγινωσκόμενα βάλλετε, εις ολίγον καιρόν θέλετε να μεταβάλλετε τα σκολιά, και
κακά, και αντιχριστιανικά ήθη, οπού τώρα έχετε, και να αποκτήσετε άλλα ήθη, ενθέα,
χρηστά και τη αληθεία Χριστιανικά»220.
Εκτός από το συμβουλευτικό και προτρεπτικό χαρακτήρα των προοιμίων, που

στοχεύουν στην καθοδήγηση των πιστών, ένας άλλος βασικός σκοπός του Νικοδήμου
είναι η ανάγνωση των ιερών κειμένων από όλους και η γνώση του Λόγου του Θεού.
Στο προοίμιο των Πνευματικών Γυμνασμάτων τονίζει την ανάγκη της πνευματικής
άσκησης, της γύμνασης στην ευσέβεια, η οποία καθορίζεται από διάφορους τρόπους
συμπεριφοράς.
218
219
Σ. Πασχαλίδης, Το Υμναγιολογικό Έργο των Κολλυβάδων, ό.π., σσ.173-174.
220
Ν. Μπιλάλης, «Η Χρηστοήθεια του Αγίου Νικοδήμου», ό.π., σσ.233-234.
66
«Και αγκαλά η ευσέβεια ήναι μία ονομασία πολυσήμαντος[…] Ήγουν
προσευχήν νοεράν, ψαλμωδίαν ήτοι προσευχήν διά στόματος, προσοχήν των λογισμών,
ακρόασιν του θείου λόγου, εκκοπή των παθών, περιεκτικήν εγκράτειαν,
ταπείνωσιν,πραότητα, αγάπην προς τον Θεόν, και τον πλησίον, και κάθε άλλην ψυχικήν
αρετήν. Μάλιστα δε και εξαιρέτως τα τρία ταύτα, μελέτην, εξέτασιν της συνειδήσεως,
και ανάγνωσιν πνευματικήν»221.
Επίσης, στα προοίμια των Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου, Νέον Εκλόγιον
και Συναξαριστής τονίζεται η σημασία που έχει η ανάγνωση και γνώση των βίων των
αγίων, οι οποίοι αποτελούν παραδείγματα αγιότητας, άξια προς μίμηση.
Η γνώση και η ανάγνωση των ιερών κειμένων αποτελεί και το σκοπό των
προοιμίων των έργων Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου
Παύλου, Ερμηνεία των Επτά Καθολικών Επιστολών και Νέα Κλίμαξ. Στα δύο πρώτα
προοίμια, ο Νικόδημος επιμένει στη σημασία των επιστολών και της ερμηνείας τους
για την κατανόηση των βαθύτερων νοημάτων τους. Επίσης, στο δεύτερο και το τρίτο
προοίμιο προσπαθεί να διαλύσει όλες τις προφάσεις τις οποίες χρησιμοποιούν
κάποιοι άνθρωποι για να μη διαβάζουν τα ιερά βιβλία και να τους πείσει να τα
αποκτήσουν και να τα διαβάσουν με προσοχή222.
Ένας άλλος σκοπός του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη που διαφαίνεται σε
κάποια προοίμια είναι να ξεκαθαρίσει και να κάνει κατανοητές τις λειτουργικές,
δογματικές και κανονολογικές του θέσεις. Έτσι, στο προοίμιο του έργου Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως προτίθεται να αποδείξει την ανάγκη της συνεχούς Θείας
Μετάληψης και να διαλύσει τις αντιρρήσεις που εκφράζονται αναφορικά με το
ζήτημα αυτό.
«Και διά να ειπούμε σαφέστατα, έχομεν να αποδείξωμεν από Γραφικάς και

Πατρικάς μαρτυρίας πως είναι αναγκαίον να μεταλαμβάνουν συχνά το Σώμα και Αίμα
του Κυρίου μας […] και πως η συχνή Μετάληψις προξενεί μεγάλην ωφέλειαν εις τας
221
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ. ε’- ς’.
222
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.131-132, Βενέδικτος Αγιορείτης,
Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, νέα Κλίμαξ, ό.π., σσ.11-12.
67
ψυχάς και τα σώματά των […] Και προς τούτοις θέλομεν λύσει τας ενστάσεις οπού
φέρουσιν εις τούτο οι εναντίοι»223.
Στο Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο και στο Πηδάλιον ο στόχος του είναι η τήρηση
των κανόνων. Στην Επιτομή εκ των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών , αφού πρώτα
εγκωμιάζει την πράξη της προσευχής, έπειτα υποδεικνύει τους τρόπους με τους
οποίους πρέπει να προσεύχονται οι άνθρωποι, καθώς και τις προϋποθέσεις που θα
πρέπει να τηρούν. Τέλος στο προοίμιο της Ομολογίας Πίστεως σκοπεύει να κάνει
γνωστή την αλήθεια και τις πραγματικές του θέσεις, ώστε να πάψουν να αντιδρούν
και να σκανδαλίζονται οι κατήγοροί του.
«Για τον λόγο αυτό, για να γίνει γνωστή η αλήθεια, αναγκαζόμαστε να

εκθέσουμε εδώ την παρούσα ιδιόχειρη Ομολογία της Πίστεώς μας και να
απολογηθούμε με λίγα λόγια, τι πιστεύουμε για όσα κατηγορούμαστε άδικα.Διατί
ακούμε τον κορυφαίο Πέτρο να παραγγέλλει: «Να είσθε πάντοτε έτοιμοι για απολογία
σε οποιονδήποτε σας ζητά λόγο» (Α’ Πέτρ.3,15), ώστε όσοι με πάθος διαδίδουν αυτά
εναντίον μας, να κλείσουν τα στόματά τους, φοβούμενοι τον Θεό και την μελλοντική
ανταπόδοσι και οι άλλοι αδελφοί, που σκανδαλίζονται από άγνοια και ψυχραίνονται
από όσα λέγονται εναντίον μας, να σταματήσουν να σκανδαλίζονται, βλέποντας πλέον
να ανακαλύπτωνται και με τον λόγο και με την γραφή τα φρονήματα που υπάρχουν στην
καρδιά μας»224.
Συνοψίζοντας, ο ρόλος που διαδραματίζουν τα προοίμια στα έργα του Αγίου

Νικοδήμου του Αγιορείτη είναι πολλαπλός, καθώς εξυπηρετεί διάφορες προθέσεις
του συγγραφέα. Μέσα από τα προοίμιά του, προσπαθεί να συμβουλεύσει και να
καθοδηγήσει τους πιστούς στο δρόμο του Θεού, της ηθικής, της προσευχής, της
πίστης και της υπομονής. Επίσης, αγωνίζεται να γίνει γνωστός ο Λόγος του Θεού σε
όλους και να υιοθετήσουν όλοι τη συνήθεια της ανάγνωσης των ιερών κειμένων.
Τέλος, ανακοινώνει ξεκάθαρα τις θεολογικές του πεποιθήσεις και τις δογματικές
θέσεις της Ανατολικής εκκλησιαστικής παράδοσης, με σκοπό να τις κάνει παντού
γνωστές και να αποφευχθούν παρανοήσεις και περεταίρω παρεξηγήσεις.
223
224
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Ομολογία Πίστεως, ό.π., σσ.12-13.
68
Στο παρόν κεφάλαιο μελετήθηκε το προοίμιο ως γραμματειακό είδος από την
αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αλλά και, πιο συγκεκριμένα, το προοίμιο στα έργα του
Αγίου Νικοδήμου. Το είδος αυτό, το οποίο χρησιμοποιείται ως πρόλογος διαφόρων
κειμένων σε όλες τις εποχές, χρησιμοποιήθηκε από τον Άγιο Νικόδημο με ποικίλους
στόχους.
Τα προοίμια του Νικοδήμου ακολουθούν σε γενικές γραμμές τα πρότυπα της
Αρχαιότητας, παρουσιάζουν όμως συχνά διαφοροποιήσεις και ιδιαιτερότητες,
μαρτυρώντας έναν προσωπικό και ιδιαίτερο τρόπο γραφής. Τα στοιχεία που
μαρτυρούν ομοιότητες με τα προγενέστερα προοίμια είναι πολλά, όπως η υπογραφή
του συγγραφέα, η παρουσίαση της μεθόδου ανάπτυξης, η προκαταβολική αξιολόγηση
του έργου και η μερική απομάκρυνση από το θέμα. Επίσης, δηλώνεται τα αντικείμενο
μελέτης, η δομή του βιβλίου και η πρόθεση του συγγραφέα. Ένα άλλο στοιχείο που
διακρίνεται μέσα στα προοίμια είναι οι πολλές επιρροές που έχει δεχθεί ο Νικόδημος
από τα ιερά κείμενα και τη θύραθεν γραμματεία.
Ο χαρακτήρας των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου παρουσιάζει ομοιότητες
με διάφορα είδη κειμένων, ποιητικών, επιστημονικών, φιλοσοφικών και ρητορικών,
και έτσι, ανάλογα διαφέρει και το ύφος του. Η γλώσσα του είναι απλή και κατανοητή,
αλλά πλούσια και μεστή σε νόημα. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης συχνά
απευθύνεται στους αναγνώστες του σε β’ πρόσωπο πληθυντικό, ενώ κατονομάζει και
σε ποιους απευθύνεται, δηλαδή σε όλους τους χριστιανούς ορθόδοξους, ιερωμένους
και λαϊκούς, άνδρες και γυναίκες, μικρούς και μεγάλους, μορφωμένους και
αμόρφωτους. Σκοπός του είναι να τους εμπνεύσει, να του παροτρύνει να
ακολουθήσουν τη χριστιανική πίστη, να τους διδάξει και να τους συμβουλεύσει.
69
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ

ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ
1. Αγιογραφικές – Πατερικές χρήσεις στα προοίμια των έργων
Οι χρήσεις των λόγων των Αγίων, των μαρτύρων και των ιερών Πατέρων της
Εκκλησίας είναι πολύ συχνές μέσα στα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου. Μέσα από
αυτές τις αναφορές και παραπομπές, ο συγγραφέας τεκμηριώνει διάφορες απόψεις
που εκφράζει, λειτουργικές, δογματικές, κανονολογικές και ποιμαντικές. Οι Πατέρες
αναφέρονται ως μεγάλοι διδάσκαλοι, ως θεολογικές αυθεντίες, οι λόγοι των οποίων
έχουν μεγάλο κύρος. Επίσης, πολλοί άγιοι, αλλά και μάρτυρες, παρουσιάζονται ως
πρότυπα προς μίμηση εξαιτίας του βίου τους, του έργου τους ή του μαρτυρικού τους
θανάτου. Παρόλο που τα καθαρά αγιολογικά έργα του Αγίου Νικοδήμου είναι τρία,
το Νέον Εκλόγιον, το Νέον Μαρτυρολόγιον, και ο Συναξαριστής των Δώδεκα μηνών
του Ενιαυτού, ωστόσο υπάρχουν και άλλα έργα του που βρίσκονται στις παρυφές της
αγιολογίας και τον καθιστούν σημαντικό αγιολόγο με την ευρύτερη έννοια του
όρου225.
Σημαντικό ρόλο στα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου παίζει ο Απόστολος
Παύλος, του οποίου τη διδασκαλία επικαλείται πολύ συχνά. Αναφορές στη
διδασκαλία του Παύλου υπάρχουν στα προοίμια της Φιλοκαλίας, του Συμβουλευτικού
Εγχειριδίου, του Αοράτου Πολέμου, του Νέου Μαρτυρολογίου, της Ερμηνείας Επτά
Καθολικών Επιστολών και της Νέας Κλίμακος. Επίσης, κεντρική θέση κατέχει στο
ερμηνευτικό έργο που αφορά τις επιστολές του, δηλαδή στην Ερμηνεία εις τας
Δεκατέσσαρας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου. Ο Απόστολος Παύλος θεωρείται
σημαντικότατος διδάσκαλος του Λόγου του Θεού και, για το λόγο αυτό, ο Νικόδημος
συχνά παραθέτει αποσπάσματα από τις επιστολές του για να επικυρώσει κάποια
θέση. Επίσης, ο Παύλος χαρακτηρίζεται «μακάριος» (Νέον Μαρτυρολόγιον),
«ουρανοβάμων» και «θείος» (Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσαρας Επιστολάς του
Αποστόλου Παύλου), καθώς και «ομβροφόρος νεφέλη του πνεύματος» (Ερμηνεία Επτά
Καθολικών Επιστολών)226.
225
Π. Πάσχος, «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως Αγιολόγος», ό.π., σ. 241.
226
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.102,124, 147.
70
Στο απόσπασμα που παρατίθεται παρακάτω από το προοίμιο του Νέου
Μαρτυρολογίου ο Νικόδημος στηρίζεται στη διδασκαλία του Παύλου όσον αφορά
τους απίστους, στην προσπάθειά του να επιχειρηματολογήσει για ποιους λόγους
πρέπει και σήμερα να υπάρχουν Μάρτυρες:
«Καθώς λέγει ο Παύλος «ο Θεός του αιώνος τούτου ετύφλωσε τα νοήματα των
απίστων. Εις το μη αυγάσαι αυτοίς τον φωτισμόν του Ευαγγελίου της δόξης του
Χριστού»(Β΄ Κορ.4,4) όθεν και έχουν να μείνουν αναπολόγητοι, εν τη ημέρα της
κρίσεως, καθ’ ότι και το κήρυγμα ακούσαντες των νέων τούτων Μαρτύρων […] δεν
επίστευσαν όμως, αλλά πάλιν έμειναν με το σκότος» 227.
Στο επόμενο απόσπασμα, από την Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσερας Επιστολάς
του Αποστόλου Παύλου, ο συγγραφέας επαινεί την αξία που έχουν για τους
χριστιανούς οι επιστολές του Παύλου:
«[…] αι δεκατέσσαρες αύται του ουρανοβάμωνος Παύλου Επιστολαί συνιστούν

και συγκρατούν όλον το πλήρωμα της του Χριστού Οικουμενικής Εκκλησίας. Αύται
είναι της υψηλής Θεολογίας η ακρίβεια, της φυσικής Φιλοσοφίας η ασφάλεια και της
Ηθικής η ευθυτάτη διδασκαλία. Αύται είναι των ορθών Δογμάτων ο Κανών και των
νόθων φρονημάτων ο έλεγχος, οι πρώτοι στήμονες των Θεολόγων, τόσον των παλαιών
όσον και των νεωτέρων»228.
Ένας ακόμη ιερός Πατέρας που αναφέρεται συχνά στα προοίμια του Αγίου
Νικοδήμου είναι ο Ιωάννης Χρυσόστομος, ο οποίος τις περισσότερες φορές επαινείται
όσον αφορά τη γλώσσα που χρησιμοποιεί. Αναφορές στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο
συναντάμε στα προοίμια των εξής έργων: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων των Χριστού Μυστηρίων, Νέον
Μαρτυρολόγιον, Επιτομή εκ των προφητανακτοδαυϊτικών ψαλμών, Ερμηνεία εις τας
Δεκατέσσερας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Χρηστοήθεια, Ομολογία Πίστεως,
Νέα Κλίμαξ. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος υπήρξε ο μεγαλύτερος ίσως ερμηνευτής του
Αποστόλου Παύλου, ο οποίος συνδύαζε την ερμηνευτική ικανότητα με τη λεκτική
ευφράδεια. Για το λόγο αυτό, ο Νικόδημος τον χαρακτηρίζει «θείο» (Φιλοκαλία των
227
228
71
Ιερών Νηπτικών, Νέον Μαρτυρολόγιον, Επιτομή εκ των προφητανακτοδαυϊτικών
ψαλμών), «χρυσόγλωττον» (Χρηστοήθεια) και «χρυσορρήμονα» (Ερμηνεία εις τας
Δεκατέσσερας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου).
Η μεγάλη εκτίμηση του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη προς το πρόσωπο
του Ιωάννη του Χρυσόστομου είναι φανερή στο παρακάτω απόσπασμα από την
Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσερας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου.
«Έπρεπε βέβαια να έχω μίαν γλώσσαν Χρυσοστομικήν, δια να ημπορέσω κατ’

αξίαν να επαινέσω του μακαρίου Παύλου τας θεοπνεύστους Επιστολάς. Μόνη γαρ η
καλή εκείνη και εύλαλος και ωδική του Χρυσορρήμονος Ιωάννου φωνή, η υπέρ πάντας
τους παλαιούς και νεωτέρους ρήτορας, λόγοις ρητορικοίς την του Χριστού Εκκλησίαν
κομήσασα. Μόνη, λέγω, εκείνη καθώς εστάθη να ερμηνεύση τας Επιστολάς του Παύλου
ταις χρυσεπόνοις αυτοίς εξηγήσεσιν, έτσι και μόνη ήτον ικανή να επαινέση κατ’ αξίαν
τας αυτάς Επιστολάς τοις χρυσολόγοις αυτοίς διδάγμασιν»229.
Το όνομα του Γρηγορίου του Θεολόγου ή Ναζιανζηνού αναφέρεται εξίσου

συχνά στα προοίμια του Νικόδημου και, πιο συγκεκριμένα, στα έργα Φιλοκαλία των
ιερών Νηπτικών, στο οποίον ο Γρηγόριος χαρακτηρίζεται «πολύς στη θεολογική
γνώση», Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ήτοι περί Φυλακής των Πέντε Αισθήσεων,
Πνευματικά Γυμνάσματα, Επιτομή εκ των προφητανακτοδαυϊτικών ψαλμών,
Χρηστοήθεια και Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού. Όπως και οι
περισσότεροι Πατέρες της Εκκλησίας που αναφέρονται, έτσι και ο Γρηγόριος ο
Θεολόγος χρησιμοποιείται ως τεκμήριο, αφού η θεολογική του διδασκαλία χαίρει
μεγάλης εκτίμησης στους χριστιανούς. Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από την
Επιτομή εκ των προφητανακτοδαυϊτικών ψαλμών και αναφέρεται στην αναγκαιότητα
της προσευχής, η οποία επικυρώνεται από τη διδασκαλία του Γρηγορίου:
«Και απλώς ειπείν, χρείαν προσευχής έχει ο άνθρωπος και όταν αρχίζη, και
όταν μεσάζη, και όταν τελειώνη κάθετου υπηρεσίαν, κάθε του έργον και κάθε του
επιχείρημα, καθώς είπεν ο Θεολόγος Γρηγόριος «Τάξις αρίστη παντός αρχομένω και
λόγου, και πράγματος Εκ Θεού τε άρχεσθαι, και εις Θεόν αναπαύεσθαι […]»230.
229
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιο,ν ό.π., σ.101.
230
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιο,ν ό.π., σ. 180.
72
Ακόμη ένας ιερός Πατέρας το όνομα του οποίου συναντάται στο έργο του
Αγίου Νικοδήμου είναι ο Μέγας Βασίλειος. Αναφορές στο όνομά του υπάρχουν στα
έργα Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών, Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των
Αχράντων των Χριστού Μυστηρίων, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ήτοι περί Φυλακής
των Πέντε Αισθήσεων, Επιτομή εκ των προφητανακτοδαυϊτικών ψαλμών, Ομολογία
Πίστεως και Εορτοδρόμιον. Εκτός από η χρήση της διδασκαλίας του Μεγάλου
Βασιλείου, ο Νικόδημος αναφέρεται σε αυτόν, όπως και στον Χρυσόστομο και τον
Αθανάσιο, χρησιμοποιώντας τους ως παραδείγματα ευσεβών διδασκάλων που έπεσαν
θύματα διαβολής εξαιτίας του φθόνου κάποιων κακοπροαίρετων (Ομολογία
Πίστεως):
«Για επιβεβαίωση αυτού είναι αρκετά τα παραδείγματα των μεγάλων

Διδασκάλων και Αγίων της Εκκλησίας μας, εννοώ του Αθανασίου, του Βασιλείου, του
Χρυσοστόμου και των υπολοίπων, οι οποίοι ενώ ήσαν ευσεβέστατοι και ορθοδοξότατοι,
διαβάλλονται από τους αντιπάλους τους ως δυσσεβείς και κακόδοξοι»231.
Στα προοίμια των έργων του Αγίου Νικοδήμου γίνεται αναφορά σε πλήθος
ακόμα Αγίων της Εκκλησίας. Κάποιοι από αυτούς είναι ο Απόστολος Πέτρος
(Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ήτοι περί Φυλακής των Πέντε Αισθήσεων, Ερμηνεία
Επτά Καθολικών Επιστολών), ο Άγιος Μάξιμος (Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών,
Ευεργετινός), ο Άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης (Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών,
Επιτομή εκ των προφητανακτοδαυϊτικών ψαλμών, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ήτοι
περί Φυλακής των Πέντε Αισθήσεων, Πνευματικά Γυμνάσματα, Κήπος Χαρίτων), ο
Γρηγόριος Σιναϊτης (Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον,
ήτοι περί Φυλακής των Πέντε Αισθήσεων), ο Γρηγόριος Νύσσης (Επιτομή εκ των
προφητανακτοδαυϊτικών ψαλμών, Εορτοδρόμιον), ο Άγιος Κυπριανός (Νέον
Μαρτυρολόγιον), ο Γρηγόριος Θεσσαλονίκης (Νέον Μαρτυρολόγιον, Επιτομή εκ των
προφητανακτοδαυϊτικών ψαλμών, Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού)
και ο Άγιος Αθανάσιος (Ομολογία Πίστεως).
Επίσης, ιδιαίτερη αναφορά γίνεται σε αγίους και μάρτυρες ανάλογα με το
περιεχόμενο του έργου που προλογίζεται κάθε φορά. Έτσι, στο προοίμιο του
Ευεργετινού τονίζεται η σημασία του βίου και της διδασκαλίας των Αγίων Πατέρων,
231
Βενεδίκτου Αγιορείτου , Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Ομολογία Πίστεως, ό.π., σ.11.
73
οι οποίοι παρουσιάζονται ως παράδειγμα προς μίμηση, ενώ στο προοίμιο του
Πηδαλίου εξαίρονται οι «θεόσοφοι» Απόστολοι, μέσα από τη διδασκαλία των οποίων
ακούγεται η φωνή του Αγίου Πνεύματος. Στη Βίβλο Βαρσανουφίου και Ιωάννου
παρουσιάζεται αναλυτικά ο βίος, το έργο και η προσφορά των συγκεκριμένων
Πατέρων, στο Νέον Εκλόγιον, επισημαίνεται η σημασία να γνωρίζει κανείς τους βίους
των Αγίων, οι οποίοι αποτελούν παραδείγματα ωφέλειας, ενώ στο Νέον
Μαρτυρολόγιον ως παραδείγματα υπομονής και πίστης παρουσιάζονται οι
Νεομάρτυρες:
« Διά τι πώς δεν είναι δίκαιον, να δοξολογεί τινάς μυριάκις τον Κύριον,
βλέποντας διά του παρόντος βιβλιαρίου, ότι και τώρα Εις τους εδικούς μας καιρούς,
ανατέλλουσιν από διάφορα μέρη του Κόσμου, εις το νοητόν της Εκκλησίας στερέωμα,
ωσάν άλλοι Νεοφανείς αστέρες και κόμηται, Νέοι αθληταί του του Χριστού, και
στρατιώται αήττητοι; Και καταλάμπουσιν όλων των Ορθοδόξων το πλήρωμα, με τας
γλυκυτάτας ακτίνας του μαρτυρίου και των θαυμάτων τους»232;
Τέλος, στην Ερμηνεία Επτά Καθολικών Επιστολών, εκτός από τους Πατέρες
που αναφέραμε, γίνεται λόγος για τον προφήτη Ησαΐα, τους Ευαγγελιστές, και
βέβαια, τους συγγραφείς των επιστολών, Ιάκωβο, Ιωάννη τον Θεολόγο και Απόστολο
Ιούδα:
«Αυταί είναι η αναγκαία ύλη πάντων των διδασκάλων, τα ενδιάθηκα

συγγράμματα τα συμπληρούντα την νέαν Διαθήκην των τεσσάρων ενδόξων και
πανευφήμων αποστόλων του Κυρίου, του Αδερφοθέου Ιακώβου, του κορυφαίου
Πέτρου, του Θεολόγου Ιωάννου και του αποστόλου Ιούδα τα γνήσια και αληθή
συντάγματα και πονήματα»233.
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι οι αγιογραφικές χρήσεις δεν είναι μόνο συχνές,

αλλά είναι και σημαντικές μέσα στα προοίμια του Νικόδημου. Μέσα από την
παρουσίαση και εξύμνηση των αγίων και των μαρτύρων, ο Νικόδημος προσπαθεί να
διδάξει τους πιστούς, δίνοντας έμφαση στην αξία της δικής τους διδασκαλίας και
προβάλλοντας ως πρότυπο το βίο και το μαρτύριό τους.
232
233
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ.122,124,129.
74
2. Θεολογικές - λειτουργικές θέσεις στα προοίμια των έργων
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης έδειχνε μεγάλη επιμονή όσον αφορά τα

θέματα που σχετίζονται με τη λατρεία και την ορθόδοξη λειτουργική ζωή. Παρόλο
που δεν υπήρξε λειτουργιολόγος με τη σύγχρονη έννοια, δηλαδή επιστήμονας που
μελετά τα περί λατρείας θέματα, την ιστορική εξέλιξη της λατρείας και τη σχέση της
με άλλες λατρευτικές παραδόσεις, είχε συνειδητοποιήσει πλήρως τη σημασία της
μελέτης και της τήρησης της ορθόδοξης λατρείας στην πορεία προς την πνευματική
ζωή. Για το λόγο αυτό, τα έργα του σχετίζονται πολύ συχνά με λειτουργικά θέματα,
τα οποία ερμηνεύονται, σχολιάζονται, εμπλουτίζονται και διορθώνονται234.
Σε πολλά από τα προοίμιά του ο Νικόδημος εκθέτει, περιγράφει και ερμηνεύει
διάφορες λειτουργικές θέσεις της Ορθοδοξίας, δηλαδή απόψεις σχετικές με τη
λατρεία και την τέλεση των ιερών μυστηρίων. Η επιλογή του αυτή εξηγείται από το
γεγονός ότι, ως εκπρόσωπος του φιλοκαλικού κινήματος, πίστευε στην ενεργό και
συνειδητή συμμετοχή των πιστών στα μυστήρια, καθώς και στη σημασία της
ανελλιπούς τέλεσής τους. Ένας άλλος λόγος που εξηγεί την επιλογή αυτή είναι το
γεγονός ότι πολλές φορές κατηγορήθηκε για κάποιες λειτουργικές του θέσεις, όπως η
συνεχής Θεία Μετάληψη και η τέλεση των μνημοσύνων, και γι’ αυτό έπρεπε να
αποκαταστήσει τη θέση και την πίστη του.
Στο προοίμιο της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών γίνεται εκτενής αναφορά
στη νοερά και αδιάκοπη προσευχή, η οποία πρέπει να πραγματοποιείται όχι μόνο με
το νου και τα χείλη, αλλά στρέφοντας ολόκληρο το νου στο εσωτερικό μας. Μέσα
από τη νοερά προσευχή, πρέπει να δοξάζουμε τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο
Πνεύμα235.
«Ο δε ην το εις τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν τον Υιόν του Θεού
αδιαλείπτως προσεύχεσθαι ουχ απλώς, εν νοι, φημί, μόνον και χείλισι (τούτο και γαρ
άπασιν κοινώς τοις ευσεβείν αιρουμένοις προφανές και τω τυχόντι εστίν ευχερές). Αλλ’
όλον τον νουν κατά τον εντός άνθρωπον επιστρεψαμένους, ο και θαυμαστόν. Ούτως
234
Κ. Καραϊσαρίδης, «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως λειτουργιολόγος», στο Άγιος Νικόδημος
Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή
του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Β’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου
Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006, σσ.5,8,17.
235
75
ένδον,και εν αυτώ το της καρδίας βάθει το του Κυρίου επικαλείσθαι Πανάγιον όνομα,
και παρ’ αυτού το έλεος εκζητείν, αυτοίς και μόνοις γυμνοίς τοις της προσευχής
προσέχοντας ρήμασι, και μηδέν έτερον ουτ’ έσωθεν ούτ’ έξωθεν το σύνολον
παραδεχομένους ασχημάτιστον όλως και άχροον τηρείν την διάνοιαν»236.
Στο προοίμιο της Επιτομής εκ των προφητανακτοδαυιτικών ψαλμών, ο

Νικόδημος υποστηρίζει ότι η νοερά προσευχή είναι το μέσο το οποίο ενώνει τον
άνθρωπο με το Θεό237. Η αναγκαιότητα της νοεράς προσευχής επισημαίνεται και στο
προοίμιο του Συμβουλευτικού Εγχειριδίου, ήτοι περί φυλακής των Πέντε Αισθήσεων,
στο οποίο τονίζεται η σημασία που έχει η ησυχία για την πραγματοποίησή της.
«Και προς τούτοις παρεκάλουν τον Κύριον, ίνα έλθης εις το Όρος, και ίδης (ει
και σπανίους) τους εντός των ορέων και των φαράγγων, των οποίων κατεφρόνεις,
άνδρας πορευομένους αμώμους, και εργαζομένους δικαιοσύνην, λαλούντας αλήθειαν εν
καρδία αυτών κατά το Δαβιτικόν. Αυτό το πανάγιον και γλυκύτατον όνομα, αδιαλείπτως
επιβοωμένους εν τω της καρδίας βάθει διά της καρδιακής και νοεράς προσευχής»238.
Η προσευχή, νοερά και προφορική, αναφέρεται και στο προοίμιο του Βιβλίου
Καλούμενου Αόρατος Πόλεμος, ως όπλο που θα μας χρησιμεύει στον πόλεμο που
δίνουμε στο πλευρό του Κυρίου239.
Ιδιαίτερη σημασία δίνει ο Άγιος Νικόδημος στο Βάπτισμα. Όπως αναφέρει
στο προοίμιο της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών, με το βάπτισμα εισέρχεται ο
θεϊκός σπόρος στις καρδιές μας και συντελείται η κάθαρση της ψυχής μας με το Άγιο
Πνεύμα240.
«και την του Παναγίου Πνεύματος αυτού τελείαν χάριν διά του Βαπτίσματος,
οιονεί σπέρμα θείον εγκατασπείρας ταις καρδίαις ημών, δέδωκεν ημίν […] Οι γαρ
τηλικαύτοις χάριτος απολαύσαντες και τηλικαύτης ευγενείας αξιωθέντες, ώστε την
ημετέραν ψυχήν υπέρ Ήλιον λάμπειν εν τω Βαπτίσματι καθαιρομένην τω Πνεύματι»241.
236
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, ό.π., σ.β’.
237
238
Νικόδημος Αγιορείτης, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ό.π., σ.35.
239
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Αόρατος Πόλεμος, ό.π., σ.16.
240
241
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, ό.π., σσ.α’- β’.
76
Για το λόγο αυτό, άλλωστε, το βάπτισμα αποκαλείται «ψυχοσωτήριον» στο
προοίμιο του έργου Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων των Χριστού
Μυστηρίων. Επίσης, το βάπτισμα αποτελεί υπόσχεση στο Θεό, με άλλα λόγια, την
αφετηρία από την οποία οι άνθρωποι έχουν χρέος να ξεκινήσουν να πολεμούν για
εκείνον (Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος).
Οι απόψεις του Νικοδήμου για τη Θεία Μετάληψη ξεσήκωσαν πολλές
αντιδράσεις, με αποτέλεσμα εκείνος και οι ομοϊδεάτες του να κατηγορηθούν, να
διωχθούν και να χλευασθούν από πολλούς. Κατά τον Νικόδημο, η Αγία Κοινωνία του
Σώματος και του Αίματος Κυρίου, όπως και το Βάπτισμα που προαναφέρθηκε,
αποτελεί μυστήριο «ψυχοσωτήριον» και, γι’ αυτό θα πρέπει οι άνθρωποι να τη
λαμβάνουν συνεχώς (Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων των Χριστού
Μυστηρίων242). Άλλωστε, στο Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος, η συνεχής
μετάληψη της Θείας Κοινωνίας χαρακτηρίζεται ως «τροφή»243.
«Και διά να ειπούμεν σαφέστατα, έχομεν να αποδείξομεν από Γραφικάς και

Πατρικάς μαρτυρίας πως είναι αναγκαίον να μεταλαμβάνουν συχνά το Σώμα και Αίμα
του Κυρίου μας όλοι οι ζώντες πιστοί και ορθόδοξοι χριστιανοί όπου δεν έχουν από τον
πνευματικόν τους εμπόδιον, και πως η συχνή Μετάληψις προξενεί μεγάλην ωφέλειαν
εις τας ψυχάς και τα σώματά των, η δε αργοπορινή προξενεί εκ του ενεντίου εις αυτούς
μεγάλην βλάβην και αφανισμόν. Και προς τούτοις θέλομεν λύσει τας ενστάσεις όπου
φέρουσιν εις τούτο οι εναντίοι»244.
Η σημασία της Θείας Μετάληψης γίνεται φανερή κατά τον Νικόδημο, και
μέσα από το Πάτερ Ημών, της προσευχής της Θείας Ευχαριστίας. Μέσα από την
προσευχή αυτή, οι χριστιανοί ζητούν τον άρτον τον επιούσιον, δηλαδή το Σώμα
Κυρίου, την άφεση των αμαρτιών, ενώ ακόμα εύχονται και σε όσους πρόκειται να
κοινωνήσουν. Με έκδηλο παράπονο, ο Νικόδημος παρατηρεί ότι σήμερα οι
χριστιανοί καταφρονούν την ουράνια τροφή της Μετάληψης (Περί Συνεχούς Θείας
Μεταλήψεως των Αχράντων των Χριστού Μυστηρίων). Η επιμονή του Αγίου
Νικοδήμου είχε την αφετηρία της στο γεγονός ότι η πράξη της μετάληψης τρεις με
242
Νικόδημος Αγιορείτης, Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως, ο.π., σ.16.
243
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Αόρατος Πόλεμος, ό.π., σ.16.
244
77
τέσσερις φορές το χρόνο είχε εξελιχθεί σε ιερά παράδοση και συνηθιζόταν να
τελείται η Θεία Λειτουργία χωρίς να μεταλαμβάνει ο λαός. Το γεγονός ότι η συνήθεια
αυτή άλλαξε οφείλεται στην προφορά του Νικοδήμου245.
Στο προοίμιο του Λόγου Περί Μετανοίας που συμπεριλαμβάνεται στο έργο
Εξομολογητάριον, ο Άγιος Νικόδημος εκφράζει τις απόψεις του για τη μετάνοια και
την εξομολόγηση. Πιο συγκρεκριμένα, αναφέρεται σε εκείνους τους ανθρώπους οι
οποίοι αμαρτάνουν συνειδητά, με την πρόθεση να μετανοήσουν στη συνέχεια,
νομίζοντας ότι έτσι θα συγχωρεθούν. Κατά τη γνώμη του, η τακτική αυτή, η οποία
δυστυχώς ακολουθείται από πολλούς χριστιανούς αποτελεί μεγάλη πλάνη, καθώς ο
ρόλος της μετάνοιας και της εξομολόγησης δεν είναι αυτός και δεν μπορούμε όποια
στιγμή θελήσουμε να σωθούμε, αδιαφορώντας για τις αμαρτίες που έχουμε κάνει246.
Στα προοίμια δύο έργων του, του Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των
Αχράντων των Χριστού Μυστηρίων και της Ομολογίας Πίστεως, ο Νικόδημος
αναφέρεται στα επτά Ιερά Μυστήρια, τα «άγια και σεβάσμια», που είναι το
Βάπτισμα, το Μύρον, η Κοινωνία, η Ιεροσύνη, ο Γάμος η Μετάνοια και το Ευχέλαιο.
Στην Ομολογία Πίστεως δηλώνει πως αποδέχεται την τέλεση και την αξία των
συγκεκριμένων μυστηρίων, ενώ στο Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως ξεχωρίζει από
αυτά ως σημαντικότερα, όπως προαναφέρθηκε, το Βάπτισμα και την Κοινωνία. Η
αποδοχή των αγίων μυστηρίων της Εκκλησίας αποτελεί μέρος της γενικότερης
προσπάθειας του Νικοδήμου να ξεκαθαρίσει τη θέση του σχετικά με την πίστη του,
ώστε να μην αφήσει τους κατηγόρους του να τον διαβάλλουν.
Μία άλλη λειτουργική θέση που αναφέρεται στο έργο του Αγίου Νικδήμου
είναι η ανάγνωση των ιερών κειμένων από τους χριστιανούς, άνδρες και γυναίκες με
ευλάβεια, κατάνυξη και προσοχή. Κάποια παραδείγματα ευλάβειας που αναφέρονται
είναι η όρθια στάση, η νίψη των χεριών και η κάλυψη του κεφαλιού των γυναικών
(Ερμηνεία εις τας Δεκατέσσερας Επιστολάς του Αποστόλου Παύλου).
«Οι ευλαβείς χριστιανοί έχουν συνήθειαν και όταν αναγιγνώσκουν τον

Απόστολον, να στέκονται όρθιοι, μερικοί δε και ασκεπείς καθώς και τώρα μία τοιαύτη
245
I. Phountoulis, “Nicodemo l’ Aghiorita e la teologia liturgica’, in O. Clement, K. Karaisaridis, A.
Rigo, A. E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’ Aghiorita e la Filocalia, Atti Dell’ VIII Convegno
Ecumenico Internazionale di Spiritualita Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon
246
Βενεδίκτου Αγιορείτου (ιερομ.), Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Λόγος Περί Μετανοίας, Απόδοσι
στη Νεοελληνική, εκδ. Συνοδίας Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Ιερά Καλύβη «Άγιος Σπυρίδων Α’», Νέα
Σκήτη Αγίου Όρους 20146, σσ.9-11.
78
συνήθεια φυλάττεται εν τη του Χριστού αγία Εκκλησία και ο αναγιγνώσκων τας
επιστολάς του Παύλου όρθιος στέκει και ασκεπής. […] Ο δε θείος Χρυσόστομος λέγει
ότι εις τους καιρούς του οι χριστιανοί είχον συνήθειαν, και όταν έμελλον αναγνώσουν
κανένα ιερόν βιβλίον, ένιπτον πρώτον τας χείρας και τότε ελάμβανον το βιβλίον και
ασκεπείς αυτό ανεγίγνωσκον. Και γυνή όταν έμελλε αναγνώσει πνευματικόν βιβλίον, αν
ήτον ασκέπαστος έπρεπε να σκεπάση την κεφαλήν με το φάρος και την καλύπτραν της
και έτσι, μετά πολλής ευλαβείας ανεγίνωσκεν»247.
Επίσης, όσον αφορά τους μοναχούς, στο προοίμιο της Ομολογίας Πίστεως, ο
Νικόδημος αναφέρει ότι εκείνος και οι άλλοι ομοϊδεάτες αδελφοί του διαβάζουν
καθημερινά τα δώδεκα άρθρα του Συμβόλου της Πίστεως, πράγμα που δείχνει
σεβασμό, συνέπεια και πίστη στο δόγμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας248.
Τέλος, σε κάποια από τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου συναντάμε θέσεις
που σχετίζονται με το τυπικό της λατρείας, όπως ο ψαλμός των εννέα ωδών και των
ασματικών Κανόνων (Κήπος Χαρίτων), η ανάγνωση των Αναβαθμών της Οκτωήχου
τις αναστάσιμες μέρες, δηλαδή τις Κυριακές και κάθε βράδυ της Μεγάλης
Σαρακοστής (Νέα Κλίμαξ), η δοξολογία του Κυρίου και των Αγίων στις μεγάλες
εορτές με έμμετρα ποιήματα (Εορτοδρόμιον), καθώς και η ανάγνωση των
συναξαριών των αγίων (Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του ενιαυτού).
«Παρακαλώ δε πάντας τους Πανίερους αρχιερείς και τους ιερούς εφημερίους

των αγίων του Θεού εκκλησιών, ίνα επιμελώνται να αναγινώσκουν τα Συναξάρια
εκάστης ημέρας εις επήκοον των εν τη Εκκλησία συναθροιζομένων χριστιανών. και
μάλιστα τα κατά τον καιρόν του χειμώνος ευρισκόμενα, όταν οι νύκτες είναι μεγάλαι.
Τα δε Συναξάρια του θέρους ταύτα, εάν δεν αναγνωσθούν εν τω καιρώ του Όρθρου διά
την βραχύτητα της νυκτός, ας αναγινώσκονται εν τη Θεία Λειτουργία κατά τον καιρόν
του κοινωνικού»249.
Παρουσιάζοντας τις λειτουργικές αυτές θέσεις του ο Νικόδημος ξεκαθαρίζει

τις θέσεις του και τις εναρμονίζει με αυτές της εκκλησιαστικής λειτουργικής
παράδοσης. Επίσης, τις γνωστοποιεί στους αναγνώστες, βοηθώντας τους να
247
248
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου Ομολογία Πίστεως, ό.π., σ.13.
249
Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού, ό.π., σσ.39-40.
79
κατανοήσουν τη σημασία τους και να ενεργήσουν με βάση αυτές, χωρίς να αμελούν
την τέλεση της λατρείας.
3. Δογματικές - Αντιαιρετικές θέσεις στα προοίμια των έργων

Σημαντική είναι η παρουσία και η ανάλυση δογματικών θέσεων της
Ανατολικής Εκκλησίας στα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου. Ο Νικόδημος είχε
μελετήσει διεξοδικά τις Γραφές και τα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας και γι’
αυτό είχε κατανοήσει σε βάθος το Ορθόδοξο δόγμα. Για το λόγο αυτό, θέλησε να
μεταδώσει τις αρχές αυτές στους πιστούς, ώστε να τις κατανοήσουν κι εκείνοι και να
ζήσουν έχοντάς τις ως πυξίδα. Εξάλλου, υπήρχε βαθιά αναγκαιότητα κατανόησης
των θέσεων της Ορθοδοξίας, εξαιτίας την ύπαρξης των αιρέσεων, αλλά και των
δογματικών διαφορών ανάμεσα στην Ανατολική και στη Δυτική Εκκλησία.
Η θέση περί τελειότητας του Θεού κυριαρχεί σε πολλά σημεία των προοιμίων
του Αγίου Νικοδήμου. Σύμφωνα με αυτό, ο τέλειος Θεός έχει στόχο να κάνει τον
άνθρωπο να του μοιάσει, αφού τον έπλασε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή του.
Επίσης, ο Θεός είναι πανάγαθος και είναι η αρχή των πάντων, αυτός που
δημιούργησε τον κόσμο και τον άνθρωπο.
«Θεός, η μακαρία Φύσις η υπερτελής τελειότης η πάντων των αγαθών και

καλών Ποιητική Αρχή υπεράγαθος και υπέρκαλλος. εξ αϊδίου προορίσας και την
θεαρχικήν αυτού ιδέαν θεώσαι τον άνθρωπον, και τούτον περί αυτού απ’ αρχής εν
εαυτώ προηγουμένως θεις τον σκοπόν, εν χρόνω καθόν ηυδόκησε τούτον
δημιουργεί»250.
«Πάσης της των νοούντων νοήσεως υπερκείμενος και μη νοούμενος, αλλ’ εκ
των νοουμένων είναι πιστευόμενος, προαιώνιος και υπερούσιος νους. Α τε
αγαθαρχικός ων και φύσει αγαθουργός, εκ του μηδαμή μηδαμώς όντος δημιουργήσας
τα σύμπαντα, λόγω συμπληρούμενα, και τω ζωοποιώ αυτού Πνεύματι τελειούμενα,
όροις τισί και θεσμοίς οριοθετείσθαι ηθέλησε»251.
Ακόμα, ο Θεός συγκεντρώνει όλες τις αρετές, τις οποίες μπορεί να αποκτήσει
και ο άνθρωπος, ενώ χάρη στη θεϊκή πρόνοια και ευεργεσία, ο άνθρωπος μπορεί να
νικήσει το κακό. Τα στοιχεία που αφορούν στην τελειότητα του Θεού συναντώνται
250
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, ό.π., σ.α’.
251
Νικόδημος Αγιορείτης, Ευεργετινός, ό.π., σ.17.
80
στα προοίμια των έργων Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Ευεργετινός, Περί Συνεχούς
Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων, Πνευματικά Γυμνάσματα,
Νέον Εκλόγιον, Ερμηνεία Επτά Καθολικών Επιστολών και Εορτοδρόμιον.
«Ο Θεός, το γλυκύ και πράγμα και όνομα, το παντοπόθητον και παμπόθητον ον,
το κατά πάσαν απόλυτον ανάγκην αναγκαίον έχον την ύπαρξιν, και του οποίου η
ανυπαρξία κατά πάντα εστίν αδύνατος. Ακίνητος ών, και εν ακινήτω ταυτότητιμονίμως
πεπηγώς, κατά τον εξοχώτατον εν Θεολόγοις Διονύσιον τον Αρεοπαγίτην, εξ
αγαθότητος μόνοιςηθέλησε να κινηθεί, διά να δημιουργήσει πάντα τα όντα υλικά τε και
άυλα»252.
Ένα άλλο θέμα στο οποίο επιμένει ο Νικόδημος στα προοίμιά του είναι αυτό
της πτώσης των πρωτοπλάστων. Όπως προαναφέρθηκε, ο Θεός δημιούργησε τον
άνθρωπο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή του. Του έδωσε τον Παράδεισο της Εδέμ για
να ζει, με την προϋπόθεση να τηρεί τη θεϊκή εντολή. Το έπαθλο για την τήρηση της
εντολής θα ήταν η θέωση. Όμως, ο άνθρωπος παραβίασε την εντολή, εξαπατημένος
από το Σατανά, και εκδιώχθηκε από τον Παράδεισο. Η ανυπακοή αυτή αναφέρεται
στα προοίμια των έργων Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Ευεργετινός, και Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων.
«Αλλά γαρ, ω της πονηράς του φθόνου ραδιουργίας, ουκ ήνεγκε ταύτα εις έργον
προβήναι ο της κακίας αρχήθεν εισηγητής, φθόνον δε συλλαβών κατά τε του Πλάστου
και του πλάσματος, ως ο Ιερός φησί Μάξιμος, του μεν, ίνα μη διάδηλος γένηται η κατ’
ενέργειαν πανύμνητος της Αγαθότητος δύναμις θεουργούσα τον άνθρωπον. Του δε ίνα
μη της τοιαύτης υπερφυούς κατά θέωσιν δόξης φανείη μέτοχος. Δόλω ο δόλιος τον
δείλαιον κατασοφισάμενον άνθρωπον, χρηστολόγοις δήθεν βουλαίς παραβήναι την
θεοποιόν εντολήν παρεσκεύασε»253.
«Άνθρωπος δε άνθρωπος! Ω! πως αδακρυτεί τον λόγον διέλθω; Μόνος των επί
γης, άτε μετειληφώς αυτεξουσίου δυνάμεως και φθόνω διαβόλου δελεασθείς, κατά του
ιδίου κτίστου τραχηλιάσας, εξετράπημεν της του ενσπαρέντος ορθού λόγου ευθύτητος,
ηθέλησε και δε τους εν διαφόροις καιροίς δοθέντας αυτώ θεσμούς ηθικούς, αρετής
απάσης και αγαθού επιλαθόμενος κακίας φεύ! Και παθών μυριοπτώτων κατέστη
252
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ.γ’.
253
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, ό.π., σ.α’.
81
δημιουργός. Εντεύθεν δ’ άρα και την δι’ αυτού εσομένην δόξαν τον Θεόν αφαιρούμενος
το εαυτού μέρος ητίμαζεν»254.
Παρόλο που ο Θεός εκδίωξε τον άνθρωπο από τον Παράδεισο, εντούτοις δεν
έπαψε να νοιάζεται για τη σωτηρία του. Έτσι, από ευσπλαχνία για το δημιούργημά
του επέλεξε να πάρει ανθρώπινη μορφή και να έρθει στο κόσμο. Ο ερχομός του
Ιησού Χριστού είχε σκοπό να ωφελήσει τον άνθρωπο, να του κάνει γνωστό το θεϊκό
Λόγο, να τον θεραπεύσει και να τον φωτίσει. Αυτά τα στοιχεία σχετικά με το δόγμα
της σάρκωσης του Θεού αναφέρονται στα προοίμια της Φιλοκαλίας των Ιερών
Νηπτικών και του Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού
Μυστηρίων.
«Ηυδόκησεν επ’ εσχάτων των ημερών διά σπλάχνα ελέους αυτός ο του Πατρός
Θεαρχικότατος Λόγος, αθετήσαι μεν τας βουλάς των Αρχόντων του σκότους, περάναι
δε και εις έργον προαγαγείν, ην προέθετο βουλήν αρχαίαν τε και αληθινήν. Και τοίνυν,
ευδοκία του Πατρός και συνεργία του Αγίου Πνεύματος σαρκωθείς, και την ημετέραν
όλην προσλαβόμενος φύσιν, και θεώσας αυτήν»255.
Μεγάλη είναι η σημασία που δίνεται από τον Νικόδημο στο Άγιο Πνεύμα και
το ρόλο που αυτό διαδραματίζει. Το Άγιο Πνεύμα αποτελεί μία από τις υποστάσεις
του Θεού, της Αγίας Τριάδας και είναι αυτό που φωτίζει τον άνθρωπο κατά το
μυστήριο του Βαπτίσματος και εξακολουθεί να υπάρχει μέσα σε αυτόν, παρόλο που
κάποιες φορές εκείνος το ξεχνά (Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών).
«Οι γαρ τοσαύτης χάριτος απολαύσαντες, και τηλικαύτης ευγενείας αξιωθέντες,

ώστε την ημετέραν ψυχήν υπέρ Ήλιον λάμπειν εν τω Βαπτίσματι καθαιομένην τω
Πνεύματι. Επεί δε νήπιοι την τοιαύτην εισδεχόμεθα θεοειδεστάτην λαμπρότητα τούτο
μεν υπ’ αγνοίας, το πλέον δε υπό της των βιωτικών φροντίδων σκοτομήνης
εκτυφλωθέντες, επί τοσούτον την χάριν συνεχώσαμεν ώστε κινδυνεύειν τελέως το εν
ημίν αποσβήναι του Θεού Πνεύμα […]»256.
254
Νικόδημος Αγιορείτης, Ευεργετινός, ό.π., σσ.17-18.
255
Νικόδημος Αγιορείτης, σΦιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, ό.π., σ. α’.
256
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών ό.π., σ.β’.
82
Το Άγιο Πνεύμα διακρίνεται από χάρη και γλυκύτητα, είναι ζωοποιό, ειρηνικό
και φωτιστικό (Ευεργετινός, Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου).
Ο άνθρωπος που έχει υποκύψει στα πάθη και στην αμαρτία έχει θάψει βαθιά
στην ψυχή του τη χάρη που έλαβε με το Βάπτισμα από το Άγιο Πνεύμα. Όμως, με
την κατάλληλη προετοιμασία, μπορεί να επανέλθει σε αυτή, να θεραπεύσει την ψυχή
του και να φτάσει στην τελείωση και την ένωση με το Θεό. Η άποψη αυτή
διατυπώνεται σε πολλά προοίμια, όπως στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, στο Περί
Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων και στο
Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον.
«[…] ενωθείητε μεν προς εαυτούς, δι’ εαυτών δε και προς Θεόν, κατά την προς
τον Πατέρα του Κυρίου παράκλησιν, ίνα ώσιν λέγοντος, εν, ως ημείς εν εσμέν. και
ούτως αυτώ ηνωμένπο, και όλως ηλλοιωμένοι τη κατοχή και εκστάσει του Θείου
έρωτος δαψιλέστατα θεωθείητε, εν αισθήσει νοερά, και αδιαστάκτω πληροφορία, και
προς τον πρώτον σκοπόν του Θεού επανέλθοιτε, δοξάζοντες Πατέρα, Υιόν και Πνεύμα
Άγιον την μίαν Θεαρχικοτάτην Θεότητα […]»257.
Τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου είναι γεμάτα από τριαδολογικές

διατυπώσεις, δηλαδή διατυπώσεις του Ορθόδοξου δόγματος για την Αγία Τριάδα.
Τέτοιες διατυπώσεις συναντάμε στο Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, στο Νέον
Μαρτυρολόγιον, στην Επιτομή των προφητανακτοδαυιτικών ψαλμών και στην
Ομολογία Πίστεως.
Εκτός από την παρουσίαση των Ορθοδόξων δογμάτων, ο Νικόδημος
εκδηλώνει με άμεσο τρόπο την εναντίωσή του στις αιρέσεις, οι οποίες αποτελούν
στρέβλωση των δογμάτων και του Λόγου του Θεού, των Γραφών και του
Ευαγγελίου. Οι αιρέσεις είναι, κατά τον Νικόδημο, σκοτεινές και μισητές, ενώ
προέρχονται από την ελλιπή γνώση του Λόγου του Θεού. Στην κατηγορία των
αιρέσεων κατατάσσει και τη Δυτική Εκκλησία, καθώς γνωρίζει τη δόλια τακτική των
παπικών για την υποδούλωση των Ορθοδόξων στην εξουσία του Βατικανού. Έτσι,
προσπαθεί να πολεμήσει τις κακοδοξίες των Ρωμαιοκαθολικών και των
Διαμαρτυρομένων258. Παρόλα αυτά, ο Νικόδημος δεν υποτιμά ούτε παραβλέπει τη
257
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών ό.π., σ.ς’.
258
Π. Ρίζος, Το Συγγραφικό Έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ως βοήθημα του κηρυγματικού
λόγου, ό.π.,σ. 85.
83
διδασκαλία των Δυτικών Πατέρων, στα παλίσια που αυτή δε βλάπτει την
Ορθοδοξία259. Αντιαιρετικές απόψεις εκφράζονται στα προοίμια των έργων
Πηδάλιον, Βίβλος Βαρανουφίου και Ιωάννου, Νέον Εκλόγιον , Νέον Μαρτυρολόγιον,
Νέα Κλίμαξ.
«Πρέπει να ηξεύρουν οι αναγνώσται ότι δύο εστάθησαν Βαρσανούφιοι, ο ένας ο

παρόν άγιος και ορθοδοξότατος Πατήρ, και άλλος αιρετικός, εκ της αιρέσεως των
μονοφυσιτών, οίτινες και ακέφαλοι και δεκακέρατοι ωνομάζοντο, διότι είχον πολλούς
αρχηγούς της αιρέσεώς των […]»260.
«Τα οποία παράδοξα θαύματα συμβουλεύομεν τον φιλοσεβή αναγνώστην να τα

αναγιγνώσκει κατά πλάτος εις τον βίον του ρηθέντος οσίου Μελετίου, διά να γνωρίζει
το φως της εδικής μας ορθοδοξίας και το σκότος της εκείνων κακοδόξου αιρέσεως.
Και ούτως να στηρίζεται εις τα θεία δόγματα της Ανατολικής Εκκλησίας, και να
αποφεύγη τα αιρετικά και αντίθεα φρονήματα της Δυτικής». (Νέον Εκλόγιον)261.
«Εκείνοι διά την πίστην της Αγίας Τριάδος εμαρτύρησαν. και ούτοι ομοίως.
Εκείνοι διά το όνομα και την Θεότητα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού έχυσαν το αίμα
τους, και τούτοι ομοίως. (ίνα μη λέγω ότι, ούτοι έχουσιν τι περισσότερον από εκείνους,
καθ’ ότι εκείνοι μεν ηγωνίσθησαν κατά της πολυθεΐας και ειδωλολατρείας, ήτις είναι
μία προφανής ασέβεια, όπου δύσκολα ημπορεί να απατήσει έναν λογικόν νουν, ούτοι δε
ηγωνίσθησαν κατά της των αλλοπίστων μονοπροσώπου μονοθεΐας, ήτις είναι μία
κεκρυμμένη ασέβεια όπου ευκόλως δύναται να απατήσει τον νουν» (Νέον
Μαρτυρολόγιον)262 .
Εκτός από τις θέσεις που παρουσιάστηκαν παραπάνω, ο Άγιος Νικόδημος

τοποθετείται σε κάποια προοίμια και σε άλλα δογματικά θέματα που απασχόλησαν
κατά καιρούς το χριστιανικό κόσμο, όπως ο πόλεμος κατά της αμαρτίας στο πλευρό
του Κυρίου (Βιβλίον Καλούμενον Αόρατος Πόλεμος) και ο θαυμαστός ρόλος της
Θεοτόκου (Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού Μυστηρίων).
259
Γ. Μαρνέλλος, «Ζητήματα γύρω από τα έργα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου», ό.π., σ.128.
260
Νικόδημος Αγιορείτης, Βίβλος Βαρσανούφιου και Ιωάννου, ό.π., σ.9.
261
Π.Πάσχος, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως Αγιολόγος, ό.π., σ.260.
262
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σ.141.
84
4. Ηθικές - Κανονικές θέσεις στα προοίμια των έργων
Σε κάποια από τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου εμφανίζονται θέσεις

κανονικές και διοικητικές, που έχουν δηλαδή ως αντικείμενο τον τρόπο λειτουργίας
και οργάνωσης της Εκκλησίας ως θεσμού, τους νόμους που ισχύουν γι’ αυτή, αλλά
και τους ιερούς κανόνες που θα έπρεπε να τηρούν οι πιστοί.
Στο προοίμιο της Φιλοκαλίας γίνεται λόγος για τον ηθικό νόμο, σύμφωνα με
τον οποίο πρέπει να ζουν οι άνθρωποι, ενώ ακόμα, τονίζεται η αξία της φιλανθρωπίας
και της φιλοπτωχίας, ενώ προβάλλεται το θεάρεστο φιλανθρωπικό έργο κάποιων
χριστιανών. Παρόμοιες υποδείξεις γίνονται και στο προοίμιο του Ευεργετινού.
«Εντεύθεν δη και τεκμαίρομαι μη άλλην είναι την αιτίαν, δι’ ην ούτως εξέλιπον
οι αγιότητι διαπρέποντες και ζωντες έτι και μετά θάνατον, και ούτως ολίγοι εισίν οι
σωζόμενοι εν τω νυν καιρώ, ειμή ταύτην. ότι δηλαδή, τούτου του προς θέωσιν
ανάγοντος έργου παρημελήσαμεν. […] Αλλ’ ιδού ο πάντα καλός καγαθός, ο τωόντι
φιλόχριστος Κύριος Ιωάννης Μαυρογορδάτος, ο μηδενί των απάντων των πρωτείων
παραχωρών, όσα γε εις ελευθεριότητος ήκει λόγον, φιλοπτωχίας τε, και φιλοξενίας, και
της άλλης χορείας των αρετών»263.
«Ούτος δε ην ο πάντα άριστος, θεοσεβέστατος τε και ευγενέστατος Κύριος
Ιωάννης Καννάς, ούτινος φιλόθεος μεν η ψυχή, χριστομίμητος δε ο τρόπος, φιλόπτωχος
η προαίρεσις, ελευθέριος η γνώμη, και τα κατ’ άμφω προτερήματα λαμπρά και
διάσημα.Είπεν ας τις μια τη εαυτού ψυχή πάσας ως από συνθήματος ενοικήσαι τας
ηθικάς αρετάς» (Ευεργετινός)264.
Στο προοίμιο του Ευεργετινού επίσης τονίζεται η ανωτερότητα της ηθικής

φιλοσοφίας και η ωφέλεια που έχει αυτή για τον άνθρωπο.
Ένα ακόμα στοιχείο θεολογικού χαρακτήρα που συναντάμε στο προοίμιο του
Ευεργετινού είναι το χρέος που έχουν οι άνθρωποι να δοξάζουν το Θεό. Παρόμοιες
απόψεις εκφράζονται και στο προοίμιο του Εορτοδρομίου, όπου ο Νικόδημος τονίζει
το χρέος των πιστών να ευχαριστούν και να δοξολογούν το Θεό, ο οποίος τους
ευεργετεί. Η άποψή του αυτή τεκμηριώνεται με αποσπάσματα από τις Γραφές, αλλά
και με την παράθεση παραδειγμάτων από διάφορους ψαλμωδούς.
263
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, ό.π., σ.δ’.
264
85
Κάποιες κανονικές θέσεις του Αγίου Νικοδήμου παρουσιάζονται και
αναλύονται στο προοίμιο του Συμβουλευτικού Εγχειριδίου. Αντικείμενό τους είναι η
εκλογή των επισκόπων και των πατριαρχών. Σύμφωνα με τον Νικόδημο, η εκλογή
τους θα πρέπει να γίνεται από μοναχούς, ενώ θα πρέπει κι αυτοί να προέρχονται από
το τάγμα των μοναχών.
«Ω, πόσον ευτυχείς και χρυσοί αιώνες υπήρξαν εκείνοι, καθ’ους επολιτεύετο εις
την αγίαν του Χριστού Εκκλησίαν μία εξαίρετος και καλλίστη συνήθεια, το να
εκλέγωνται δηλαδή από του σεμνού τάγματος των Μοναχών, όλοι εκείνοι, (εκτός
ολίγων τινών, οιτινες διά το υπερβάλλον της αρετής, εκ λαϊκών αμέσως ανέβησαν εις
προεδρίαν λαών), όσοι έμελλον να αναβώσιν εις τους υπεροχικούς θρόνους της
αρχιερωσύνης, και να εγχειρισθώσιν προστασία ψυχών»265.
Η αιτία αυτής της αναγκαιότητας είναι το γεγονός ότι για να γίνει κάποιος
ηγέτης των άλλων, θα πρέπει πρώτα να είναι ηγέτης του εαυτού του. Έτσι, οι
άνθρωποι που προέρχονται από το χώρο του μοναχισμού έχουν πρώτα φωτιστεί και
τελειοποιηθεί οι ίδιοι, έτσι ώστε να είναι σε θέση να φωτίσουν και άλλους ανθρώπους
και να τους δείξουν το δρόμο της τελείωσης.
«Συνήθεια βεβαίως ήτον αύτη, ή μάλλον ειπείν, νόμος Αγιώτατος, νόμος

δικαιώτατος, και νόμος κοινωφελής. Αγιώτατος, διότι εκείνοι διά των ασκητικών
αγώνων, και του μοναδικού πολιτεύματος, πρώτον εκαθαρίζοντο, και τότε ήρχιζον να
καθαρίζωσι τους άλλους, πρώτον εφωτίζοντο, και ύστερον εφώτιζον, πρώτον
ετελειούντο, και ύστερον ετελείουν.Και συντόμω ειπείν, πρώτον ηγιάζοντο και ύστερον
αγίαζον»266.
Ακόμα, οι αρχιερείς είναι θεόκλητοι, καλούνται δηλαδή από το Άγιο Πνεύμα

να ηγηθούν των πιστών και, γι’ αυτό δεν θα πρέπει να αποφεύγουν να αναλάβουν το
δύσκολο τούτο έργο, βρίσκοντας προφάσεις και δικαιολογίες.
«Αλλ’ ήτον ανάγκη, ή να προσκληθή εις τούτο υπό του Πνεύματος του Αγίου
διά σημείων τινών και αποκαλύψεων, ή το ελάχιστον να κληθή υπό του λαού.
265
266
86
Συντόμως ειπείν, ήτν ανάγκη να γίνει, ή θεόκλητος ή δημόκλητος. Αλλά και τότε πάλιν,
άλλος έκοπτε το ωτίον, καθώς ο Αμμώνιος, άλλος υπεκρίνατο τον δαιμονώντα, ως ο
Ευφραίμ, άλλος εκρύπτετο ως ο Ακραγαντίνων Γρηγόριος, άλλος έφευγε και επλανάτο
εδώ και εκεί, ως ο Νεοκαισαρείας Γρηγόριος, και άλλος άλλην μηχανήν ετεχνεύετο, διά
να ελευθερώση τον εαυτόν του από τοιούτου φορτίου βαρυτάτου, φοβούμενος την
υπερτάτην υπεροχήν του αρχιερατικού αξιώματος»267.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι υποδείξεις προς τους πιστούς που κάνει

ο Άγιος Νικόδημος στο προοίμιο του έργου Πνευματικά Γυμνάσματα. Σύμφωνα με το
ίδιο, ο θεός έπλασε όλα τα όντα για να βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και άσκηση.
Έτσι, και ο άνθρωπος θα πρέπει να γυμνάζει το πνεύμα του και όχι να μένει αργός και
ακίνητος.
«Ηθέλησε δε να τα δημιουργήση, όχι διά να στέκονται ακίνητα και αργά, αλλά

διά να κινούνται πάντοτε, και τρόπον τινά να γυμνάζωνται. και η αιτία είναι, ίνα διά
της παντοτινής ταύτης γυμνασίας και κινήσεως, συνιστώνται και απολαμβάνωσι την
κατά φύσιν αυτών τελειότητα.[…] Τοιουτοτρόπως λέγω και τον άνθρωπον
εδημιούργησεν ο Θεός. Όχι διά να ήναι αργός και ακίνητος, αλλά διά να κινείται
πάντοτε, διά να γυμνάζεται, και διά της γυμνασίας ταύτηςνα λαμβάνη την σύστασιν και
τελειότητά του»268.
Σε άλλο σημείο του ίδιου προοιμίου, ο Άγιος Νικόδημος επισημαίνει την

αναγκαιότητα να μάθουν οι άνθρωποι ποια είναι τα εμπόδια της σωτηρίας τους και να
επανορθώσουν. Εξάλλου, αυτή είναι και κατά τη γνώμη του η χρησιμότητα και η
ωφέλεια που προσφέρει το συγκεκριμένο έργο.
«Διά δε των πνευματικών τούτων Αναγνώσεων διδασκόμενος ο άνθρωπος,

ποια μεν είναι τα εμπόδια εις την σωτηρίαν του, ποίαι δε είναι αι ζημίαι όπου εξ αυτών
προξρνούνται εις την ψυχήν του. μανθάνων δε και πώς να ιατρεύση τας ζημίας ταύτας,
και να σηκώση τα ρηθέντα εμπόδια, ευγαίνει από τας ψευδείς δόξας του κόσμου, και
απορρίπτει τας ματαιότητας των ανθρωπίνων πραγμάτων, ευρίσκει γνώσιν ευαγελικήν,
αποκτά φροντίδα περί των αιωνίων αγαθών, γνωρίζει ποία είναι η αληθινή μετάνοια,
267
Νικόδημος Αγιορείτης, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ό.π., σ.33-34.
268
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ.γ’.
87
επανορθοί τα ήθη του, χαλιναγωγεί το έρωτα των ηδονών, του πλούτου και της δόξης.
υψώνει προς ουρανόν το πνεύμα του, και εις τον φόβον, και πίστιν, και ελπίδα, και
αγάπην του άκρου αγαθού προσκολλά την καρδίαν του»269.
Κάποιες κανονικές Θέσεις διακρίνουμε και το προοίμιο του Νέου Εκλογίου.

Το προοίμιο αυτό, οι όσιοι των οποίων ο βίος μελετάται στο έργο παρουσιάζονται ως
παραδείγματα προς μίμηση, που θα πρέπει πάντοτε να μένουν στη μνήμη μας και να
δοξολογούμε το θεό γι’ αυτό. Επίσης, μέσα από την ανάγνωση των βίων τους, οι
άνθρωποι μπορούν να ενημερωθούν για τη συμπεριφορά που θα πρέπει και οι ίδιοι να
έχουν σε διάφορες περιπτώσεις της καθημερινότητάς τους, όπως στα
ενδοοικογενειακά ζητήματα και τις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας, τα
εγκόσμια ζητήματα, αλλά και την στάση τους απέναντι στους Λατίνους. Επίσης, ο
Άγιος Νικόδημος προτρέπει τους αναγνώστες του να διαβάζουν τα ιερά κείμενα και
να μην αναλώνουν το χρόνο τους στην ανάγνωση κοσμικών κειμένων, τα οποία
θεωρεί ανώφελα. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση του αγίου Νικοδήμου
απέναντι στο Μυστήριο του γάμο:
«Από τους βίους τούτους, και μάλιστα από τον βίον του Οσίου Κυρίλλου του
Φιλεώτου, μαθαίνουν όλοι οι υπανδρευμένοι λαίκοί, άνδρες και γυναίκες, ποίαν
σωφροσύνην πρέπει να φυλάττουν οι άνδρες εις τας γυναίκας τους και οι γυναίκες εις
τους άνδρας τους, πώς πρέπει να έχουν προς τα τέκνα τους και προς αλλήλοις, τόσην
προσπάθειαν, ωσάν να μην είχαν οι άνδρες γυναίκας και η γυναίκες άνδρας, δηλ.
παρακινούντες ένας τον άλλον να φυλάττουν συφροσύνην και να παραιτούν εκ
συμφώνου την κοσμικήν ζωήν, και να γίνονται μοναχοί. Ομοίως παρακινούντες και τα
τέκνα τους, εις το να προτιμούν καλλίτερα την αγγελικήν ζωήν της παρθενίας, παρά τον
φθαρτόν και γήινον γάμον» (Νέον Εκλόγιον)270.
Ένα άλλο έργο του οποίου το προοίμιο περιλαμβάνει θεολογικές διατυπώσεις

αποτελεί το έργο Επιτομή των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών. Πιο συγκεκριμένα,
το συγκεκριμένο προοίμιο τονίζει το χρέος των πιστών να προσεύχονται και
ξεκαθαρίζει ότι η προσευχή είναι χρέος όχι μόνο των μοναχών, αλλά και των
269
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ.ζ’.
270
Π. Πάσχος, Ο Άγιος Νικόδημος ως Αγιολόγος, ό.π., σ.259-260.
88
λαϊκών271. Κατά την ώρα της προσευχής, ο άνθρωπος θα πρέπει να εκδηλώνει
ειλικρινή συντριβή, κατάνυξη και να ξεσπά σε δάκρυα. Ο Άγιος Νικόδημος εξηγεί με
λίγα λόγια τους τρόπους που μπορεί να συμβεί αυτό:
«Επειδή δε η συντριβή της καρδίας, και η κατάνυξις και τα δάκρυα, είναι τα

πτερά της Ιεράς Προσευχής, διά μέσου των οποίων αναβαίνει αύτη εις τους ουρανούς,
και εισέρχεται εις τα ώτα Κυρίου σαββαώθ […],διά τούτο εν είδει παραρτήματος,
σημειούμεν εδώ εις τους αναγνώστας των ιερών ευχών τούτων, ότι η συντριβή αύτη
της καρδίας, η κατάνυξις και τα δάκρυα τα εν τη προσευχή, αποκτούνται Α’ εκ του
φόβου της του Θεού παρουσίας […] Β’ εκ της ταπεινοφροσύνης[…] Γ’ όταν ο
άνθρωπος προσεύχεται συνετώς, και δεν λέγει άλλα με το στόμα και άλλα μελετά με τον
νουν […] Δ’ ανίσως εκείνος όπου προσεύχεται, δεν νομίζη πως τα λόγια εκείνα της
προσευχής τα είπεν άλλος, ή πως εγράφησαν διά άλλον άνθρωπον[…] Ε’ εκ των
εξωτερικών σχημάτων του σώματος. Ήγουν όταν προσεύχεται τινάς ασκεπής την
κεφαλήν, κλίνων τα γόνατα, τύπτων το στήθος, και σχήμα έχων καταδίκου, όστις
στέκεται έμπροσθεν του κριτού»272.
Βέβαια, σύμφωνα με τις απόψεις που εκφράζει ο Άγιος Νικόδημος ο

Αγιορείτης στο προοίμιο του συγκεκριμένου έργου, δεν αρκεί η προσευχή για να
θεραπεύσουν ο άνθρωποι την ψυχή τους και να οδηγηθούν στην τελείωση. Θα πρέπει
επιπλέον να τηρούν και άλλους κανόνες ταυτόχρονα με την Ιερά προσευχή:
«Ιδού προσθέττομεν και ταύτα εδώ, άτινα συγκεφαλαιούνται εις έξι. Α’ ότι
όποιος θέλει να λάβει το πρώτον του αίτημα, το οποίον είναι η συγχώρησις των
αμαρτημάτων του, πρέπει και αυτός προσευχόμενος, να συγχωρεί τα αμαρτήματα όπου
έκαμαν εις αυτόν οι άλλοι […] Β’ ότι όποιος ζητεί να λάβη τι από τον Θεόν πρέπει να
το ζητεί όχι με διψυχία και δισταγμόν, αλλά με πίστην αδίστακτον και στερεάν […] Γ’
ότι όποιος ζητεί πρέπει να ζητεί όχι ζητήματα, ασύμφορα και κοσμικά, και πρόξενα
των ηδονών του, αλλά ζητήματα κατά Θεόν συμφέροντα και σωτηριώδη[…] ότι όποιος
θέλει να λάβη τα συμφέροντα ζητήματά του από τον Θεόν, πρέπει και αυτός να κινείται
και να κάμνει αφ’ εαυτού του όλα εκείνα όπου δύναται και ημπορεί, κατά την κοινήν
παροιμίαν την λέγουσας, συν Αθηνά και χείρα κίνει. […] Ε’ όποιος θέλει να λάβη παρά
271
272
89
Κυρίου το αίτημά του, πρέπει να μην ολιγοψυχή, και θλίβεται και στεναχωρείται εις την
προσευχήν, αλλά να προσκαρτερεί εις αυτήν με μακροθυμίαν και πολυκαιρίαν.[…] Στ’
δε και τελευταίον, όποιος θέλει, διά επιτύχη το αίτημά του, πρέπει να ευχαριστεί
πάντοτε τον Θεόν, είτε ογλήγορα λάβη εκείνο, όπου του ζητεί, είτε αργότερα»273.
Στο προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου, ο Νικόδημος δίνει σαφείς και

αναλυτικές οδηγίες σε εκείνους που αρνήθηκαν τη χριστιανική πίστη και θέλουν να
επιστρέψουν σε αυτή. Με την άρνηση αυτή, πιστεύει πως υπέστησαν μεγάλη βλάβη
στην ψυχή τους και, για το λόγο αυτό, θα πρέπει να ακολουθήσουν συγκεκριμένες
υποδείξεις, ώστε να θεραπεύουν το πνεύμα τους, όπως...
«Το λέγομεν καθαρότερον. α’ Πρέπει να υπάγετε εις κανέναν πνευματικόν

έμπειρον, και ενάρετον, να εξομολογηθήτε την άρνησιν οπού εκάματε, και όλας τας
λοιπάς αμαρτίας σας, φανερώνοντες εις αυτόν και τον σκοπόν οπού έχετε διά το
μαρτύριον β’ Να ζήσετε να λάβετε την δευτέραν χρήσιν το Αγίου μύρου, κατά την
διάταξιν της Αγίας Εκκλησίας μας γ’ Να τραβηχθήτε εις ένα μέρος ήσυχον, και εκεί
καθήμενοι να παρακαλέσετε τον Θεόν με νηστείαν, αγρυπνίαν, και δάκρυα, διά να γένη
ίλεως είς το μέγα σφάλμα οπού εκάμετε, και μάλιστα διά να ανάψη την θείαν του
αγάπην εις την καρδίαν σας, και να σας ενδυναμώση εις το μαρτύριον, διά να
καταισχύνετε τον διάβολον, και τους υπηρέτας του. δ’ Να κοινωνήσετε τα θεία
μυστήρια με κατάνυξιν και ευλάβειαν. Και ε’ ύστερα από όλα ταύτα, να σηκωθήτε να
υπάγετε εις τον τόπον εκείνον οπού ηρνήθητε τον Χριστόν πρότερον, και εκεί να
αρνηθήτε την θρησκείαν εκείνην οπού εδέχθητε, και να ομολογήσετε την πίστιν του
Χριστού, και εν τη ομολογίαν ταύτη, να χύσετε το αίμα σας, και να αποθάνετε. Έτζι
εκάμαμεν ημείς και με την χάριν του Χριστού ενικήσαμεν, έτζι κάμετε και εσείς διά να
νικήσετε»274.
Μεγάλη είναι η σημασία που δίνει ο Άγιος Νικόδημος στην ανάγνωση των
ιερών βιβλίων. Κατά τη γνώμη του, όλοι οι άνθρωποι οφείλουν να αποκτούν και να
διαβάζουν τα βιβλία αυτά, είτε είναι μοναχοί είτε λαϊκοί, γιατί τους προσφέρουν
πολλά οφέλη. Επίσης, θεωρεί αδικαιολόγητες τις διάφορες προφάσεις που κάποιοι
άνθρωποι επινοούν προκειμένου να αποφύγουν την ανάγνωση. Τέτοιες υποδείξεις
273
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, ό.π., σσ. 191-194.
274
90
βρίσκουμε στα προοίμια των έργων Ερμηνεία εις τας Επτά Καθολικάς Επιστολάς και
Νέα Κλίμαξ.
«Μα τι προφασίζονται μερικοί χριστιανοί; Εγώ είμαι πτωχός άνθρωπος και δεν
έχω τον τρόπον να αγοράσω βιβλία. Προς τους οποίους αποκρίνεται ο ίδιος
Χρυσόστομος λέγων, ότι ψυχρά και ματαία πρόφασις είναι αυτή. Διατί, καθώς κάθε
τεχνίτης εξοδεύει και αγοράζει όλα τα σύνεργα όπου εχρειάζονται εις την τέχνην του και
καμία πτωχεία δεν εμποδίζει αυτόν από την αγοράν των αναγκαίων οργάνων,
τοιουτοτρόπως και κάθε χριστιανός χρεωστεί να εξοδεύει, διά να αγοράζει τα αναγκαία
βιβλία διά την σωτηρίαν του. […] Άλλοι δε πάλιν Χριστιανοί πλούσιοι όντες,
αγοράζουν ναι, Βιβλία και έχουν ταύτα εις τον οίκον τους όχι όμως διά να τα
Αναγινώσκουν, αλλά διά να φιλοτιμούνται, και να δείχνουν εις τους Άλλους, πως έχουν
βιβλιοθήκην πλουσίαν» (Ερμηνεία εις τας Επτά Καθολικάς Επιστολάς)275 .
Στο προοίμιο του Συναξαριστή των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού συναντάμε
οδηγίες για τους χριστιανούς, ανάλογα με τη θέση τους. Έτσι, δίνονται οδηγίες στους
ανθρώπους της εκκλησίας ανάλογα με το βαθμό ιεροσύνης τους , στους μοναχούς και
τις μοναχές, στους βασιλείς και τους άρχοντες, στους ανθρώπους του λαού, άνδρες
και γυναίκες. Συμβουλεύει, λοιπόν, όλους αυτούς τους χριστιανούς να διαβάζουν τα
συναξάρια των αγίων, οι οποίοι προέρχονταν κι εκείνοι και από τον εκκλησιαστικό
και από τον κοσμικό χώρο και είχαν διαφορετικές ιδιότητες. Αντίστοιχες οδηγίες
δίνονται και στους ανθρώπους που αρνήθηκαν το Χριστό:
«Εάν αρνηθής ποτέ τον Χριστόν, μη απελπισθής διά τούτο, αλλά ανακάλεσον
την ήτταν και πάλαισον δεύτερον με τον απατήσαντα σε διάβολον, μιμούμενος τους
ενταύθα περιοχομένους αρνησιχρίστους μάρτυρας, οίτινες με όλον οπού ηρνήθησαν τον
Χριστόν, ύστερον όμως ωμολόγησαν πάλιν παρρησία το όνομά του, ενίκησαν τον
νικήσαντα τούτους εχθρόν, και έλαβον τους στεφάνους του μαρτυρίου»276.
Μέσα από την παραπάνω ανάλυση διαπιστώνουμε ότι ο Άγιος Νικόδημος ο

Αγιορείτης έδινε πολύ μεγάλη σημασία στην τήρηση των εκκλησιαστικών και των
ηθικών κανόνων, θεσμών και παραδόσεων. Για το λόγο αυτό τα προοίμιά του είναι
275
276
Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού, ό.π., σ.33.
91
γεμάτα από αντίστοιχες θέσεις και υποδείξεις προς όλους, αρχιερείς, ιερείς, μοναχούς
και λαϊκούς, οι οποίες αφορούν θέματα διοικητικά, όσον αφορά τα εκκλησιαστικά
αξιώματα, αλλά και ηθικά, σχετικά με την καθημερινή ζωή και συμπεριφορά των
ανθρώπων.
5. Ποιμαντικές θέσεις στα προοίμια των έργων
Ο Νικόδημος αποτέλεσε μία προσωπικότητα της Εκκλησίας που είχε

αφιερωθεί στο καθήκον του να συμβουλεύει, να προσφέρει και να καθοδηγεί τους
πιστούς στο δρόμο του Θεού και της Αλήθειας. Πολλά από τα έργα του, όπως ο
Αόρατος Πόλεμος, τα Πνευματικά Γυμνάσματα και το Συμβουλευτικό Εγχειρίδιον
αποτελούν εγχειρήματα πνευματικής αγωγής και κατήχησης για την αφύπνιση των
πιστών277. Η ποιμαντική του ενασχόληση γίνεται, μάλιστα, φανερή και μέσα από τα
προοίμια των έργων του, αφού στα περισσότερα από αυτά κυριαρχεί το κλίμα της
πνευματικής καθοδήγησης των πιστών. Το ποιμαντικό στοιχείο είναι παρόν στα
προοίμια και ειδικά στα σημεία όπου εκδηλώνονται οι δογματικές, οι αντιαιρετικές
και οι κανονολογικές θέσεις του συγγραφέα, ο οποίος προσπαθεί να στρέψει τους
χριστιανούς στην αλήθεια του Θεού μέσα από τη βαθιά γνώση των δογμάτων και τη
συνειδητή τήρηση των κανόνων.
Σε πολλά από αυτά τα προοίμια ο Νικόδημος απευθύνεται στους αναγνώστες
του σε β’ πληθυντικό πρόσωπο και, με προτρεπτικό- όπως προαναφέρθηκε- ύφος,
τους παρακινεί να γνωρίσουν το Θεό, να τον ακολουθήσουν (Φιλοκαλία), να μην
υποκύψουν, αλλά να πολεμήσουν τα πάθη και την αμαρτία (Αόρατος Πόλεμος), να
μην αρνηθούν την πίστη τους και να είναι υπομονετικοί και ταπεινοί, αναμένοντας
τον ουράνιο τόπο (Νέον Μαρτυρολόγιον). Η προσφώνηση που χρησιμοποιεί για
εκείνους είναι «αδελφοί», γεγονός που αποδεικνύει τη βαθιά χριστιανική του αγάπη.
Στο τέλος των περισσότερων προοιμίων υπάρχει εντονότερα το στοιχείο της
καθοδήγησης, όταν προτρέπει τους χριστιανούς να διαβάσουν το βιβλίο που
προλογίζει ή να ακολουθήσουν την Ορθοδοξία.
277
Α. Γκίκας, «Η μετάνοια κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη», στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης:
η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά
Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Β’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου
Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006, σσ.70-71.
92
Το παρακάτω απόσπασμα κλείνει το προοίμιο του Ευεργετινού και είναι
αντιπροσωπευτικό ποιμαντικής διάθεσης και πρόθεσης του συγγραφέα.
«Υμείς δ’ άπαντες οι της επουρανίου και ορθοδόξου κλήσεως μέτοχοι, όσοι

προς μόνον ορώντες Θεόν, τας υμετέρας ψυχάς παντοίοις είδεσι των αρετών κοσμήσαι
εθέλετε, καθάπερ χρυσάς κίονας τας υμετέρας υποστήσαντες χείρας, ως δράγνα ιερόν,
το του Νόμου φάναι, και Αγίαν αγκάλην μετά πολλής θυμηδίας αγκαλισάμενοι
ενστερνίσθητε, και θαμινώς αυτήν αναγινώσκοντες, και τους της ωφελείας καρπούς
αδροτάτους αποδρεπόμενοι, μη αποκάμητε, παρακαλώ, τω Κυρίω πρεσβεύοντες υπέρ
του διά δαπάνης φυτεύσαντος, ναι μην και του διά συνεργίας ποτίσαντος. Ούτω γαρ αν
και ευγνώμονα διάθεσιν επιδείξητε, ίνα τους Πατέρας τούτους Αγαπώντες, ότι και
«Κύριος προείλεντο αγαπάν αυτούς» Και τούτους οσημέραι επερωτώντες, ταις
γηραλέαις και Θεοσόφοις αυτών παραινέσεσιν, οίον τισί κανόσι τα κατά τον υμέτερον
υμέτερον βίον ρυθμίζετε κατά την κελεύουσαν εντολήν, «επερώτησον τον Πατέρα σου,
και αναγγελεί σοι, τους πρεσβυτέρους σου και ερούσι σοι». Ρυθμίζοντες δε των ηθικών
αρετών εργάται δεχθείητε, εργαζόμενοι δε ταύτας, δοξάζητε τον Πατέρα ημών τον εν
τοις ουρανοίς συν τω μονογενεί αυτού Υιώ, και τω ζωοποιώ αυτού Πνεύματι, τον ένα
των απάντων Θεόν. Ω πρέπει πάσα δόξα, τιμή και προσκύνησις, εις τους αιώνας των
αιώνων. Αμήν!»278.
Με παρόμοιο τρόπο κλείνουν και τα προοίμια της Φιλοκαλίας των Ιερών

Νηπτικών, του Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του Θεού
Μυστηρίων, των Πνευματικών Γυμνασμάτων, και του Εορτοδρομίου.
«Δέξασθε, λοιπόν αδελφοί εν Χριστώ, την νεοτύπωτον ταύτην Βίβλον, μετά

περιχαρείας και ευμενείας δέξασθε, και εν μεν ταις μελέταις αυτής μαλατάτε διά
παντός, ίνα και του μακαρισμού αξιωθείτε του εν τω νόμω Κυρίου μελετώντος
ανθρώπου»279.
«Ποιήσατε λοιπόν τάξιν, Πατέρες και Αδελφοί, και εν τω διαστήματι των οκτώ
ημερών, κατά τας οποίας εορτάζεται κάθε δεσποτική εορτή, διορίσατε να
αναγινώσκεται εις κάθε μίαν ημέραν μία Ωδή εκ του Κανόνος της εορτής εκείνης. Εάν
γαρ ολίγον κατ’ ολίγον αναγινώσκητε και η ανάγνωσις δεν γίνεται προσκορής, και τα
278
279
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά Γυμνάσματα, ό.π., σ. η’.
93
νοήματα των αναγινωσκομένων εμπορούν ευκολώτερα να εντυπώνονται εις την
ενθύμησίν σας». (Εορτοδρόμιον).
Η ποιμαντική ικανότητα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη είναι εμφανής

και στο προοίμιο του Βιβλίου Καλούμενου Αόρατος Πόλεμος. Εκεί προτρέπει τους
πιστούς να πολεμήσουν μέχρι θανάτου στο πλευρό του Θεού και να λάβουν το
πολυσήμαντο έπαθλο που αξίζουν, κατά την Αποκάλυψη, την αιώνια ζωή στον
Παράδεισο:
«Δεχθείτε, λοιπόν, αυτό το βιβλίο, φιλόχριστοι αναγνώστες, με χαρά και

ευνοϊκά και μάθετε από αυτό την τέχνη του Αοράτου Πολέμου. Φροντίστε όχι μόνο να
πολεμείτε απλά, αλλά να πολεμείτε και νόμιμα και όπως πρέπει για να
στεφανωθείτε.[…] Εξοπλισθήτε με τα όπλα που σας διδάσκει, για να θανατώσετε με
αυτά του νοητούς και αόρατους εχθρούς σας, οι οποίοι είναι τα πάθη που φθείρουν την
ψυχή και οι δαίμονες που είναι οι δημιουργοί αυτών των παθών.[…] Να θυμάστε ότι
υποσχεθήκατε στο άγιο βάπτισμα ότι απαρνήστε και πολεμάτε τον σατανά και όλα τα
έργα του και κάθε λατρεία του και κάθε αμαρτία του[…]Ποια δε είναι η πληρωμή και ο
μισθός που έχετε να πάρετε για αυτή τη νίκη σας; Πολύς και μεγάλος»280.
Στο προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου ο Άγιος Νικόδημος επιχειρηματολογεί

όσον αφορά τη σημασία που έχουν οι νεομάρτυρες για την Εκκλησία και τους
χριστιανούς. Μεταξύ άλλων, ισχυρίζεται ότι αυτοί αποτελούν παράδειγμα υπομονής
για τους χριστιανούς που υποφέρουν υπό τον τουρκικό ζυγό. Με λογοτεχνικό και
επιδέξιο τρόπο ενθαρρύνει τους πιστούς, βάζοντας στο στόμα των ίδιων των
νεομαρτύρων τα εξής:
«Αδελφοί μας Χριστιανοί. Αδελφοί μας αγαπητοί, και παμπόθητοι Ο λαός του
Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ο εκλεκτός, και περιούσιος, λάβετε παράδειγμα υπομονής
των θλίψεων οπού δοκιμάζετε υπό εμάς, τους συναδελφούς σας. Ημείς διά να
υπομείνωμεν ανδρείως διά τον Χριστόν τα παρά των αλλοπίστων διάφορα μαρτύρια
εκληρονομήσαμεν μίαν Βασιλείαν αιώνιον, και εσυναριθμήθημεν με τους παλαιούς, και
Αγίους Μάρτυρας. Και εσείς αν υπομένετε μετά ευχαριστίας, διά το όνομα του Χριστού,
280
Βενέδικτος Αγιορείτης, αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Αόρατος Πόλεμος, ό.π., σσ.17-18.
94
τους δαρμούς, τας φυλακάς, τας αλύσεις, τας αγγαρείας, τας ζημίας, τα ανυπόφορα
δοσίματα, και τα άλλα βάσανα οπού σας κάμνουν οι νυν κρατούντες, βέβαια ως
Μάρτυρες τη προαιρέσει λογίζεσθε κοντά εις τον Θεόν»281.
Σε άλλο σημείο του ίδιου προοιμίου, ο Νικόδημος ενθαρρύνει τους

υπόδουλους χριστιανούς να διατηρήσουν την πίστη τους και να μην
αλλαξοπιστήσουν, πράγμα που εκείνη την εποχή συνέβαινε συχνά εξαιτίας των
πιέσεων των Τούρκων:
«Επειδή σας πληροφορούμεν, αδελφοί, ότι διά άλλο τέλος δεν σας παιδεύουν με
τα βαρέα δοσίματα, και με τα άλλα κακά, πάρεξ διά να βαρεθήτε, να χάσετε την
υπομονήν, και έτζι να αρνηθήτε την πίστιν σας, και να δεχθήτε την εδικήν των
θρησκείαν, όθεν και εσείς τον σκοπόν αυτόν ηξεύροντες, φυλαχθήτε αγαπητοί αδελφοί
μας, φυλαχθήτε, διά αγάπην Θεού, και διά την σωτηρίαν των ψυχών σας, να μην σας
κλέψουν τον θησαυρόν της Αγίας σας πίστεως, της οποίας όλος ο Κόσμος με όλας του
τας δόξας, και αναπαύσεις, και τα βασίλεια, δεν είναι αντάξιος282.
281
282
95
Έχοντας μελετήσει τα προοίμια των έργων του Αγίου Νικοδήμου ως προς το
περιεχόμενό τους, είμαστε σε θέση να συνοψίσουμε πολλά στοιχεία της
προσωπικότητάς του.
Αρχικά, υπάρχει πλούτος αγιογραφικών χορίων και παράλληλα γίνονται
πολλές αναφορές στους Αγίους της Εκκλησίας, στο βίο, στο έργο και στη διδασκαλία
τους. Αυτό συμβαίνει με σκοπό την παρουσίασή τους ως προτύπων μίμησης για τους
πιστούς, αλλά και ως τεκμηρίων για τη στήριξη των απόψεων που υποστηρίζει. Έτσι,
συμπεραίνει κανείς ότι οι απόψεις που εκφράζει δεν αποτελούν δική του αυθαίρετη
διατύπωση, αλλά αξιόπιστες μαρτυρίες των Πατέρων. Τα στοιχεία αυτά μαρτυρούν
το σεβασμό και την πίστη του προς την Εκκλησία και τους Αγίους, αλλά και την
υπευθυνότητά του ως συγγραφέα.
Επίσης, στα προοίμια εκφράζονται πολλές λειτουργικές και δογματικές θέσεις
της Ορθοδοξίας. Το στοιχείο αυτό αποδεικνύει τη σημασία που έδινε στη σωστή
τήρηση της λατρείας και στην κατανόηση του ορθόδοξου δόγματος που οδηγεί στη
γνώση του Θεού και απομακρύνει τον κίνδυνο των αιρέσεων. Εκτός από την πίστη
του Νικοδήμου, μέσα από τις θέσεις αυτές μαρτυρείται η συνείδηση της θέσης του
ανθρώπου απέναντι στο Θεό, η ταπεινοφροσύνη του, το ενδιαφέρον για τους
συνανθρώπους του και η ανησυχία του για την αλλοίωση της πίστης και την
επικράτηση των αιρέσεων, σε μία μάλιστα εποχή όπου η πίστη στο θεό είχε
κλονιστεί.
Επιπλέον, η διατύπωση θεολογικών και ηθικών θέσεων αναδεικνύει μία
προσωπικότητα που τη χαρακτηρίζει αυστηρότητα, συνέπεια και πίστη στην
ιεραρχία, ενώ ακόμη, δίνει μεγάλη σημασία στο βίο με βάση τους ηθικούς κανόνες.
Τέλος, οι ποικίλες προτροπές, συμβουλές και υποδείξεις στους αναγνώστες του
εκφράζουν ποιμαντική ικανότητα, καθοδηγητική, συμβουλευτική και διδακτική
διάθεση, ενδιαφέρον και αγάπη για τον πλησίον.
96
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Χρήσιμο θα ήταν, έχοντας ολοκληρώσει τη μελέτη μας για τον Άγιο
Νικόδημο τον Αγιορείτη, να συνοψίσουμε τα σημαντικότερα συμπεράσματα που
προέκυψαν. Η μελέτη αυτή μας έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσουμε όχι μόνο το βίο
και το έργο του συγκεκριμένου Αγίου, αλλά και την προσωπικότητά του μέσα από τη
δική του ιδιαίτερη γραφή και, πιο συγκεκριμένα, μέσα από τη μελέτη των προοιμίων
του.
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης είναι μία από τις σημαντικότερες
προσωπικότητες του χριστιανικού κόσμου του 18ου αιώνα και ένας από τους ηγέτες
του φιλοκαλικού κινήματος, το οποίο συνέβαλε στην άνθηση του μοναχισμού και στη
στήριξη του ηθικού και τη διατήρηση της εθνικής και χριστιανικής συνείδησης των
υπόδουλων Ελλήνων. Ο βίος του Νικόδημου ήταν σύντομος και αγιότατος.
Αφιερώθηκε στη μελέτη και στην άσκηση, στη συγγραφή και στην προσφορά στους
συνανθρώπους του. Προσπάθησε να διαδώσει το Λόγο του Θεού και πάλεψε με
σθένος απέναντι στις κατηγορίες διαφόρων που ήθελαν να τον βλάψουν, κρατώντας
ψηλά το ηθικό και την πίστη του.
Οι θεολογικές θέσεις του Νικόδημου ανακαλούν τη διδασκαλία του
φιλοκαλικού ή κολλυβαδικού κινήματος. Κάποιες βασικές από αυτές είναι η
διατήρηση της πατερικής παράδοσης, η συνειδητή συμμετοχή των πιστών στη
λατρεία, η μεγάλη σημασία της Θείας Ευχαριστίας και η ανάγκη για συνεχή
μετάληψη. Πιστεύει στη συνεχή νοερά προσευχή, η οποία συντελεί στη θεραπεία της
ψυχής και, κατ’ επέκταση, στην τελείωση και τη θέωση. Επίσης, πιστεύει πως οι
άνθρωποι θα πρέπει να πολεμήσουν τα πάθη και την αμαρτία, όντας στο πλευρό του
Θεού, τον οποίο πρέπει να γνωρίσουν με όλο τους το είναι. Στις δύσκολες στιγμές και
στις κακουχίες θα πρέπει να είναι υπομονετικοί και ταπεινοί, να μη χάνουν την πίστη
τους και να μην αφήνουν την υπεροψία και την ηδονή να τους δηλητηριάζει.
Ο Νικόδημος υπήρξε μεγάλος διδάσκαλος, συγγραφέας, μεταφραστής,
επιμελητής και υπομνηματιστής κειμένων. Αυτό οφείλεται στη μεγάλη του μόρφωση,
στη φιλοπονία του και στις συγγραφικές του δεξιότητες. Επιμελήθηκε περίπου 30
έργα ποικίλου περιεχομένου, πολλά από τα οποία εξέδωσε και τα έκανε γνωστά.
Σημαντικό μέρος των έργων αυτών αποτελούν τα προοίμια που συνέταξε, τα οποία
μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία.
97
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, παρά τους εχθρούς που θέλησαν να τον
ψέξουν και να τον πολεμήσουν, ήταν ιδιαίτερα αγαπητός από τους άλλους πατέρες
του φιλοκαλικού κινήματος, τους συγχρόνους του, αλλά και μεταγενέστερους και,
μάλιστα, σε όλον τον ορθόδοξο κόσμο και όχι μόνο στον ελληνικό χώρο. Αυτό
φαίνεται μέσα από το έργο των πολλών βιογράφων του, αλλά και όλων όσων
ασχολήθηκαν με κάποιο ζήτημα σχετικό με αυτόν. Τα στοιχεία στα οποία εστιάζουν
οι πατέρες όσον αφορά το Νικόδημο, είναι ο άψογος βίος του, ο χαρακτήρας του, η
μόρφωση και το έργο του, πράγματα που αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού. Για το
ίδιο λόγο, αντικείμενο σεβασμού και πένθους γίνεται η ασθένεια και η κοίμησή του
σε ηλικία μόλις 60 ετών.
Η παρούσα μελέτη ασχολείται με τα προοίμια των έργων του Αγίου
Νικοδήμου του Αγιορείτη. Το προοίμιο αποτελεί εισαγωγικό κείμενο πολλών έργων
από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Συναντάται σε έργα ποιητικά, ιστορικά, ρητορικά
και φιλοσοφικά και εισάγει τον αναγνώστη στο κυρίως κείμενο. Το ίδιο συμβαίνει με
τα προοίμια του Νικόδημου, τα οποία σε γενικές γραμμές ακολουθούν την τυπολογία
των προοιμίων της αρχαιότητας. Σε αυτά δηλώνεται το συγγραφικό υποκείμενο και
παρουσιάζεται το θέμα του βιβλίου, συχνά έχοντας ξεκινήσει από κάποιο άλλο
θεολογικό ζήτημα το οποίο συνδέει με το θέμα.
Σε κάποια προοίμια παρουσιάζεται η δομή, τα περιεχόμενα του έργου το
οποίο προλογίζεται, ενώ γίνεται και κάποια αξιολόγηση, μέσω της επισήμανσης της
αξίας του. Ο Νικόδημος απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους, Έλληνες και μη,
χριστιανούς και μη, λόγιους και μη και όχι σε συγκεκριμένο αναγνωστικό κοινό. Για
το λόγο αυτό χρησιμοποιεί σχετικά απλή γλώσσα και ύφος θερμό, γλαφυρό και
προτρεπτικό, ενώ η έκταση των προοιμίων είναι κατάλληλη ώστε να κεντρίζει το
ενδιαφέρον χωρίς να κουράζει. Τα προοίμια κατακλύζονται από πλήθος αναφορών
και παραπομπών στις Γραφές και στα Πατερικά κείμενα, από τα οποία έχει δεχθεί
ισχυρές επιδράσεις όσον αφορά το περιεχόμενο, τη γλώσσα και το ύφος.
Οι στόχοι του συγγραφέα είναι πολλοί. Αρχικά, επιδιώκει να κάνει γνωστό το
Λόγο του Θεού μέσα από την πατερική διδασκαλία, τις δογματικές και τις
λειτουργικές του θέσεις. Επίσης, προτρέπει τους αναγνώστες να τον ακολουθήσουν
στο δρόμο για την τελείωση και τη θέωση. Επιπλέον, προσπαθεί να τους εμπνεύσει το
θάρρος και την υπομονή σε μία περίοδο που το ελληνικό γένος υποφέρει από την
καταπίεση και τα βασανιστήρια των κατακτητών και η πίστη του κλονίζεται.
98
Τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη χρησιμοποιήθηκαν στην
παρούσα έρευνα με σκοπό να αναδειχθούν τα στοιχεία της προσωπικότητάς του,
όπως αυτή σκιαγραφείται μέσα από τις αγιογραφικές του χρήσεις, τις λειτουργικές
και δογματικές του θέσεις, τις θεολογικές και ηθικές του υποδείξεις και τις
ποιμαντικές του επιλογές. Η πίστη και η διδασκαλία του στηρίζεται στη διδασκαλία
και στα πρότυπα των αγίων, ενώ ο ασκητικός και ενάρετος βίος του είναι
εμπνευσμένος από τους μοναχούς, τους ασκητές και τους μάρτυρες. Οι λειτουργικές
του θέσεις προβάλλουν τη συνέπειά του ως προς την άσκηση της λατρείας και τη
σημασία που έδινε σε αυτή.
Επίσης, η επιμονή στην ανάλυση του ορθόδοξου δόγματος μαρτυρά τη βαθιά
γνώση του Θεού, την πίστη του και τον αγώνα για τη διάδοση της Ορθόδοξης
διδασκαλίας και την καταπολέμηση των αιρέσεων. Η επιμονή, ακόμα, και η
αυστηρότητα ως προς την τήρηση των κανόνων διαφαίνεται μέσα από τις
κανονολογικές και διοικητικές του αναλύσεις. Τέλος, το ύφος και ο τρόπος με τον
οποίον απευθύνεται στους αναγνώστες του διαγράφουν τις ικανότητες ενός
χαρισματικού διδασκάλου και πνευματικού ηγέτη που μπορεί να εμπνεύσει
εμπιστοσύνη, να καθοδηγήσει και να ωφελήσει όσους τον ακολουθήσουν.
99
Conclusions
Having studied the preambles of St. Nicodemus’works as to their content, we
can summarize many aspects of his personality.
First he often refers to the Saints of the Church, to their life, work and teaching.
This happens with a view to presenting them as role models for believers, but also as
evidence to support the views taken by. Thus, one concludes that the ideas expressed
by him are not just an arbitrary opinion of his but reliable testimonies of the Church
Fathers. All these indicate his respect and loyalty to the Church and the Saints, but
also his responsibility as a writer.
Further in the preambles, many operational and dogmatic positions of the
Orthodox Church are expressed. This shows the importance that he gave to the proper
observance of the cult and the understanding of the Orthodox doctrine that leads to the
knowledge of God and removes the risk of heresy. These positions of Nicodemus
indicate not only his faith but also the consciousness of man’s position before God,
his humility, his interest in his fellow people and his worry about the damage of the
faith and the prevalence of heresy, in a time when indeed faith in God was shaken.
Moreover, the delivering rule and operational positions shows a personality
characterized by rigor, consistency and faith in the hierarchy, while, also, he giving
great importance to a life based on ethical guidelines. Finally, the various prompts,
advices and suggestions to those reading, express pastoral ability, guiding, counseling
and teaching intentions, interest and love of neighbor.
During this first chapter of our study, a first acquaintance with the personality of
St. Nicodemus was attempted, through the presentation of his virtuous and short life,
the analysis of the main points which form his theological identity, his intellectual and
writing activity and offer, and through the study of texts of other Church Fathers who
deal with him.
Nicodemus’s life is characterized by holiness, piety, asceticism and constant
mental activity. Within the 60 years of his life, he never ceased to study, teach, guide
and offer his fellow people while his frugal attitude, his asceticism and his being
fought by many because of his views and work harmed early his health. His
Dormition plunged into mourning all the Orthodox world of his time.
100
The theological identity of St. Nicodemus of the Holy Mountain is in line with
the tradition of the Orthodox Church and the teaching of the Scriptures and the
Church Fathers. As a great theologian and theorist of the Philocalic movement he
strove to ensure that the ecclesiastical traditions and the Orthodoxy doctrines are
preserved and kept alive. He proclaimed the moral and spiritual life and the
preparation of man for perfection and his union with God. He believed that this
preparation can be achieved through prayer and the Holy Communion. Despite the
accusations brought forward by many people against him, he remained faithful to his
positions, -the positions of Orthodoxy- , and he did not cease to praise them, teach
them and explain them so that they could be understood.
The work of St. Nicodemus of the Holy Mountain is huge and multi- faceted
and his offer to the Christian world priceless. Through this, he made public the
Orthodox Christian doctrines, the moral lifestyle, and the teaching of the Scriptures
and of the Church Fathers. Also, he translated many works from other languages or
from ancient Greek, so that more people could come in contact with God’s word.
Nicodemus recognized the value of reading and therefore, through his work, he
wanted to make even the least educated Christians able to read. Thus, apart from
translations into a simpler language, he took care to interpret the meaning of many
texts which were obscure to many people. Also he rescued many scriptures by editing
and publishing them. Finally, his work is of great literary and aesthetic value.
Both his virtuous and ascetic life and the offer of St. Nicodedemus’ of the Holy
Mountain work made not only the Fathers of the Philocaly movement, but also his
contemporaries and posteriors love him, appreciate and respect him. They are many
those who dealt in the past and are still dealing up to date with his life, work,
personality and teaching
101
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Νικόδημος Αγιορείτης, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, εκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος,
Αθήνα 1999.
Νικόδημος Αγιορείτης, Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, εκδ. 2000.
Νικόδημος Αγιορείτης, Κήπος Χαρίτων, εκδ. Ρηγόπουλος, 1958.
Αγάπιος Λάνδος, Νικόδημος Αγιορείτης, Πηδάλιον, εκδ. Ρηγόπουλος, 1982.
Αργυρίου Α., «Αδαμάντιος Κοραής και Νικόδημος Αγιορείτης: δύο διαφορετικοί
δρόμοι, ένας κοινός σκοπός», στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η
διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του,
Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Α΄, εκδ. Ιερού
Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006.
Βακαλόπουλος Α., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.Δ΄, Τουρκοκρατία (1669-1812). Η
οικονομική άνοδος και ο φωτισμός του γένους, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2000.
Βαρσανούφιος και Ιωάννης, Κείμενα Διακριτικά και Ησυχαστικά (Ερωταποκρίσεις), τ.
Α΄, εκδ. Ρηγόπουλος 1996.
Βενέδικτος Αγιορείτης, Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνος, Άγιον Όρος 2013.
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Συναξαριστής (με
ενσωματωμένο το Νέο Μαρτυρολόγιο και το Νέο Εκλόγιο, τ. Α΄, Σεπτέμβριος-
Οκτώβριος, Απόδοσι στη Νεοελληνική, εκδ. συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου Ιερά
Καλύβη «Άγιος Σπυρίδων Α’, Νέα Σκήτη, Άγιον Όρος 2013.
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Λόγος Περί Μετανοίας,
Απόδοσις εις την Νέαν Ελληνικήν, εκδ. Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Ιερά
Καλύβη «Άγιος Σπυρίδων Α’», Νέα Σκήτη, Άγιον Όρος 2014.6
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Ομολογία Πίστεως,
Απόδοσις εις την Νέαν Ελληνικήν, εκδ. Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα
Σκήτη, Άγιον Όρος 2013.3
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Νέα Κλίμαξ, Απόδοσις εις
την Νέαν Ελληνικήν, εκδ. Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Ιερά Καλύβη «Άγιος
Σπυρίδων Α’», Νέα Σκήτη, Άγιον Όρος 2014.
Βενέδικτος Αγιορείτης, Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου, Αόρατος Πόλεμος, Απόδοσις στη
Νεοελληνική, εκδ. Συνοδίας Σπυρίδωνος Ιερομονάχου7, Νέα Σκήτη, Άγιον Όρος
2009.
Γαλάνης, Ι., «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως ερμηνευτής της Αγίας Γραφής»,
στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη
γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού
Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Α’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου,
Γουμένισσα 2006
Αρχιμανδρίτης Γ., «Ο Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τον Άγιο Νικόδημο τον
Αγιορείτη», Ο Όσιος Γρηγόριος, τ.24, Ιερά Κοινοβιακή Μονή Οσίου Γρηγορίου
Αγίου Όρους 1999.
Γιαγκάζογλου, Σ., «Η παρουσία του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη στη θεολογική
σκέψη του 20ού αιώνα», Β’ Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης-
102
200 Χρόνια από την Κοίμησή του, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οίου Νικοδήμου,
Πεντάλοφος Παιονίας 2011.
Γκίκας, Α. Πρωτοπρεβύτερος, «Η μετάνοια κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη»,
στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη
γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού
Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Β’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου,
Γουμένισσα 2006.
Γρηγοριάτος Λ., «Η περί ησυχίας και νήψεως διδασκαλία του Μεγάλου Βασιλείου
στην Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών», Ο Όσιος Γρηγόριος, τ.38, Ιερά Κοινοβιακή
Μονή Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους 2013.
Γριτσόπουλος, Τ., «Νικόδημος Αγιορείτης, ο Νάξιος και το κίνημα των
Κολλυβάδων», στο Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’,
Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000.
Νικόδημος Αγιορείτης, Ευεργετινός, τ.Α’, εκδ. Ματθαίου Λαγγή, Αθήναι 1990.
Ζέντεργολμ, Κ., Βίος και Συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτου, Άνθη Ευσεβείας
ΙΑ’, μτφρ. Μοναχός Διόδωρος Λαριόνοφ, εκδ. Τήνος, Αθήνα 2009.
Ζήσης, Θ., «Η υπεραγία Θεοτόκος στη ζωή και στο έργο του Αγίου Νικοδήμου», στο
Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση
του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23
Σεπτεμβρίου 1999, τ. Α’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006.
Gottlieb A.J. & Buhle G., Aristotelis, De Rhetorica, Libri Tres: ad fidem
manuscriptorum recogniti, Oxonii e typographeo Academico 1833.
Grolimund, V., “La vita spirituale second l’ insegnamento di Nicodemo l’ Aghiorita”,
in O. Clement, K. Karaisaridis, A. Rigo, A.E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’
Aghiorita e la Filocalia, Atti Dell’ VIII Convegno Ecumenico Internazionale di
Spiritualita Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon Communita di Bose,
Bose, 16-19 Settembre 2000.
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Ο Βίος και τα Έργα του
(1749-1809), εκδ. Αστήρ3, Αθήνα 1990.
Θεόκλητος Διονυσιάτης, Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον, εκδ. Σπηλιώτη, Αθήνα 1973.
Ιερά Μονή Παντοκράτορος, Λειμωνάριον, εκδ. Ιερά Μονή Παντοκράτορος, Άγιον
Όρος 2011.
Καραϊσαρίδης, Κ. Πρωτοπρεσβύτερος, «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως
λειτουργιολόγος», στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250
χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’
Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Β’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου
Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006.
Καραμανίδου, Α., «Η επίδραση του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στις ερμηνευτικές
συμβολές του Αγίου Νικοδήμου στον απόστολο Παύλο», Β’ Επιστημονικό Συνέδριο
Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης- 200 Χρόνια από την Κοίμησή του, εκδ. Ιερού
Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας 2011.
Κασίνης, Κ. (επιμ.), Ανθολογία Κωστή Παλαμά, εκδ. Πατάκη2, Αθήνα 2005
Κορώσης, Κ., «Αναφορά στον μεγαλόκοσμο άνθρωπο κατά τον Άγιο Νικόδημο τον
Αγιορείτη από κοινωνιολογική σκοπιά», Θεολογία 1, 2011.
103
Kitromilides, P.M, “Filokalia’s first joyrney?”, στο Ν.Μ. Παναγιώτάκη, Ενθύμησις,
Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000.
Κοψαχείλης, Σ., «Η προσφορά του Αγίου Όρους κατά τους χρόνους της δουλείας»,
Πρωτάτον 76 (1999/10) 220-222.
Κοψαχείλης, Σ., «Ο Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Η εφετεινή επέτειος του και η
ιερά μονή του το Πάικο», Πρωτάτον 75 (1999/7) 208-210.
Κρασανάκης, Γ., «Ψυχολογικά διδάγματα από το έργο του Αγίου Νικοδήμου του
Αγιορείτου», Πρωτάτον 85 (2002/1) 168-169.
Κρικώνης, Χ., Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Βίος και Συγγραφικόν Έργον, εκδ.
Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2001.
Κρικώνης, Χ., «Η πνευματική ζωή κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη»,
Πρωτάτον, 85 (2002/1) 171-172.
Κυριάκης, Κ., «Ομοιότητες και διαφορές στα προοίμια του Προκοπίου και της Άννας
Κομνηνής», Υπομνήματα, 7/5/2013, constantinoskyriakis.blogpot.gr/2013/05/blog-
post_7.html.
Μαθητεία τον Άγιο Νικόδημο, εκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2005.
Μαντζαρίδης, Γ., «Η φυσιολογία της ηθικής ζωής του ανθρώπου κατά τον Άγιο
Νικόδημο τον Αγιορείτη», Β’ Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης-
200 Χρόνια από την Κοίμησή του, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οίου Νικοδήμου,
Πεντάλοφος Παιονίας 2011.
Μαρκόπουλος, Α., «Ο χρονογράφος Ιωάννης Σκυλίτζης», Βυζαντινά Ιστορικά,
20/8/2015, vizantinaistorika.blogspot.gr/2015/08/blog-post_96.html.
Μαρνέλλος, Γ., «Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809), η προσφορά του στα
γράμματα, την Ορθόδοξη Εκκλησία και το Γένος», Πρωτάτον 85 (2002/1) 163-165.
Μαρνέλλος, Γ., «Ζητήματα γύρω από τα έργα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου
Αόρατος Πόλεμος και Πνευματικά Γυμνάσματα», στο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης: η
ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια από την
κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου 1999, τ. Β’,
εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006.
Ματσούκας, Ν., Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β’. Έκθεση της Ορθόδοξης
Πίστης σε αντιπαράθεση με τη Δυτική Χριστιανοσύνη, εκδ. Π. Πουρνάρα,
Θεσσαλονίκη 2010.
Μπαμπινιώτης, Γ., Λεξικό της Νέας ελληνικής, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα
2012.
Μπιλάλης Ν., Βιογραφική σκιαγράφηση των συντελεστών της Φιλοκαλίας Αγίου
Μακαρίου Νοταρά (1731-1805) και Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου (1749-1809)
Πρωτάτον85 (2002/1) 174-175.
Μπιλάλης Ν., «Η Χρηστοήθεια του Αγίου Νικοδήμου», στο Άγιος Νικόδημος
Αγιορείτης: η ζωή και η διδασκαλία του. 250 χρόνια από τη γέννηση του, 190 χρόνια
από την κοίμησή του, Πρακτικά Α’ Επιστημονικού Συνεδρίου, 21-23 Σεπτεμβρίου
1999, τ. Β’, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2006.
Μπρέκης Λ., Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδας (19ος αιώνας), Αθήνα 2004.
Μωυσής Αγιορείτης, Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, εκδ. Μυγδονία, Καρυές 2008.
104
Μωυσής Αγιορείτης, «Το Κολλυβαδικό Κίνημα και οι συνεχιστές του στον 19ο και
20 ό αιώνα», Πρωτάτον 85 (2002/1) 162-163.
Νάσσος Ν., Σάλπιγξ Θεόφθογγος. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Διδάσκαλος της
Ορθοδοξίας και του Γένους, Βόλος 2010.
Νικόδημος Αγιορείτης, Πνευματικά γυμνάσματα, εκδ. Ιερά Σκήτη Παντοκράτορος,
Βενετία 1796.
Νικόδημος Αγιορείτης, (επιμ.), Περί Συνεχούς Θείας Μεταλήψεως των Αχράντων του
Θεού Μυστηρίων, εκδ. Μυριόβοβλος, 2004.
Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής των Δώδεκα Μηνών του Ενιαυτού, εκδ. Ι.Μ.
παντοκράτορος, Βενετία 1819.
Νικολόπουλος Π., Βιβλιογραφική επιστασία των εκδόσεων Νικοδήμου του Αγιορείτου,
Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας
Κυκλαδικών Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000.
Παπαθανασίου, Α., «Ζητήματα ανεξιθρησκίας στον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη»,
Β’ Επιστημονικό Συνέδριο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης- 200 Χρόνια από την
Κοίμησή του, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας 2011,
σσ.291-312.
Πατάπιος Καυσοκαλυβίτης, «Ο πνευματικός του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου,
ιερομόναχος Παρθένιος ο Σκούρτος», Πρωτάτον 117 (2010/1) 15.
Πασχαλίδης, Σ., Το Υμναγιολογικό Έργο των Κολλυβάδων. Συμβολή στη Μελέτη της
Αγιολογικής Γραμματείας κατά την Περίοδο της Τουρκοκρατίας, εκδ. Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 2007.
Πάσχος, Π., «Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ως Αγιολόγος», στο Νικοδήμου
Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών
Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000.
Παυλόπουλος, Ν., Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής
Εκατονπεντηκονταετηρίδος, Αθήνα 1971.
Προβατάκης, Θ., «Η προσωπογραφία του εκ Νάξου Αγίου Νικοδήμου του
Αγιορείτου μέσα από τα έργα Ελλήνων και ξένων Λαϊκών δημιουργών», στο
Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας
Κυκλαδικών Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000.
Πρωτόπαπα- Μπουμπουλίδου Γ., «Ανδρέας Κάλβος. Η ζωή και το έργο του», στο
Διονύσιος Σολωμός, Ανδρέας Κάλβος, Άπαντα τα Ελληνικά Έργα, εκδ. Deagostini,
2000.
Phountoulis, I., “Nicodemo l’ Aghiorita e la teologia liturgica’, in O. Clement, K.
Karaisaridis, A. Rigo, A.E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’ Aghiorita e la Filocalia,
Atti Dell’ VIII Convegno Ecumenico Internazionale di Spiritualita Ortodossa
Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon Communita di Bose, Bose, 16-19 Settembre,
2000.
Podskalsky, G., Η ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας, 1453-1821. Η Ορθοδοξία
στη σφαίρα επιρροής των δυτικών δογμάτων μετά τη Μεταρρύθμιση, μτφρ. Γ.Δ.
Μεταλληνός, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005.
Rigo, A., “Nicodemo I’ Aghiorita, la Filocalia e Gregorio Palamas”, in O. Clement,
K. Karaisaridis, A. Rigo, A.E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’ Aghiorita e la
105
Filocalia, Atti Dell’ VIII Convegno Ecumenico Internazionale di Spiritualita
Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon Communita di Bose, Bose, 16-19
Settembre 2000.
Ρίζος Π., «Το συγγραφικό έργο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ως βοήθημα του
κηρυγματικού λόγου», στο Νικοδήμου Αγιορείτου του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία,
τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών Μελετών, Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα
2000.
Σκαλτσής, Π., «Η ανάγνωση των ευχών της Θείας Λειτουργίας στην φιλοκαλική
παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα», Πρωτάτον 85 (2002/1) σσ.163-165.
Σκρέττας, Ν., «Η ευχαριστιακή διδασκαλία του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη»,
Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνεδρίου Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. 200 Χρόνια
από την Κοίμησή του, εκδ. Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικοδήμου, Πεντάλοφος Παιονίας
2011.
Σολωμός Διονύσιος, Άπαντα τα ευρισκόμενα, εκδ. Π.Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα, 1901,
www.gutenberg.org .
Στρατής, Δ., «Η εκδοτική μέριμνα του Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού για το
Εορτοδρόμιον του Αγίου Νικοδήμου του αγιορείτη», Πρωτάτον 85 (2002/1).
Φειδάς, Β. Ι., «Πηδάλιον και εκκλησιαστική συνείδηση», στο Νικοδήμου Αγιορείτου
του Ναξίου. Πνευματική Μαρτυρία, τ. ς’, Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών Μελετών,
Νάξος, 8-11 Ιουλίου 1993, Αθήνα 2000.
Φιλοκύπρου, Ε., «Κάτω από τον Ίσκιο του Λόγου του Δημιουργού. Ο Δωδεκάλογος
του Γύφτου, ο Δελφικός Λόγος, ο Ερωτικός Λόγος και ένας διάλογος με τον Gerard
de Nerval», Σύγκριση- Comparaison, τ.6, 1995.
Χρήστου Π., Εκκλησιαστική Γραμματολογία. Πατέρες και Θεολόγοι του
Χριστιανισμού, τ.Β’, εκδ.Κυρομάνος2 Θεσσαλονίκη 2003.
Yankou T.X. “Il Pedalion in rapporto con le antiche raccolte canoniche”, in O.
Clement, K. Karaisaridis, A. Rigo, A.E Tachiaos ee.aa.vv, Nicodemo I’ Aghiorita e la
Filocalia, Atti Dell’ VIII Convegno Ecumenico Internazionale di Spiritualita
Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon Communita di Bose, Bose, 16-19
Settembre 2000.
users.sch.gr/ipap/Ellinikos Politismos/Yliko/OMHROS
ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia0.1.htm.
106

Gri 2018 21762.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gri 2018 21762.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ

ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΟΥ

Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης

μέσα από τα προοίμιά του

Ο ΒΙΟΣ-Η ΕΠΟΧΗ -Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ

1. ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ ..................................................... 9

ΤΑ ΠΡΟΙΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗ

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ

2. ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ .......................... 75

CONCLUSIONS ...................................................................................................... 100

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................................................................... 102

Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ανήκει στη χορεία των μεγάλων ασκητών

14 Σεπτεμβρίου 2017 Κούπας Πέτρος

Ο ΒΙΟΣ-Η ΕΠΟΧΗ -Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ

1. Βίος του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου

2. Προσωπικότητα του Αγίου

Convegno Ecumenico Internazionale di Spiritualita Ortodossa Sessione Byzzantina, Edizioni Qiqajon

γ. Πατερική φιλοκαλική αντιμετώπιση

ΤΑ ΠΡΟΙΙΜΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ

1. Ιστορικό πλαίσιο των προοιμίων από τον Αριστοτέλη μέχρι σήμερα

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Αριστοτέλη, το προοίμιο στο ρητορικό λόγο είναι

Στους αρχαίους ρητορικούς λόγους το προοίμιο επίσης παρουσιάζει το

Τα προοίμια τα οποία συνέγραψε ο Άγιος Νικόδημος ακολουθούν τα βήματα

Άλλο στοιχείο που συναντάμε σε πολλά από τα προοίμια του Αγίου

β. Γραμματολογικό Φιλολογικό πλαίσιο των προοιμίων του Αγίου Νικοδήμου

Το γραμματολογικό και φιλολογικό πλαίσιο δημιουργίας των προοιμίων

Τα προοίμια του Νικόδημου όμως δεν έχουν καθαρά λογοτεχνικό χαρακτήρα,

Εμφανής είναι σε πολλά από τα προοίμια του Αγίου Νικοδήμου ο διδακτικός

Ιδιαίτερος λόγος θα πρέπει να γίνει για τα έργα του Αγίου Νικοδήμου τα

Σημαντική παράμετρος στα προοίμια του αγίου Νικοδήμου είναι η

Ομοίως, στο προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου, οι μάρτυρες εμφανίζονται

Στο προοίμιο της Επιτομής εκ των Προφητανακτοδαυιτικών Ψαλμών, ο Άγιος

Με παρόμοιο τρόπο τονίζονται οι πολλές ωφέλειες που έχει για πολλούς

Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το προοίμιο του έργου Ερμηνεία

Συμπερασματικά, τα έργα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη απευθύνονται

«Τούτου χάριν και η παρούσα ψυχωφελεστάτη, μεγαλωφελεστάτη, και

Τα Πνευματικά Γυμνάσματα χωρίζονται επίσης σε τρία μέρη, τα οποία

Το έργο Βίβλος Βαρσανουφίου και Ιωάννου περιέχει, όπως αναφέρει ο Άγιος

«Βίβλον, το της νήψεως ταμιείον, το του νοός φυλακτήριον, το μυστικόν

Το Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, όπως λέει και ο τίτλος του αποτελεί έναν

Η γενική ιδέα, δηλαδή το θέμα και ο σκοπός του έργου παρουσιάζεται

Στο προοίμιο του Νέου Μαρτυρολογίου εγκωμιάζονται οι νέοι μάρτυρες και

ε. Ύφος, γλώσσα, έκταση προοιμίων

στ. Επιρροές: Αγία Γραφή, Πατέρες της Εκκλησίας, Θύραθεν γραμματεία

Πολλά είναι τα αποσπάσματα από την Αποκάλυψη του Ιωάννου που

Εκτός από τα κείμενα των Γραφών, ο Άγιος Νικόδημος χρησιμοποιεί ως

Άλλες επιδράσεις από τη θύραθεν γραμματεία διακρίνονται στην αναφορά

«Υπάρχουν ακόμη και μερικοί, οι οποίοι χωρίς να γνωρίζουν καθόλου τι θα πη

«Δέξασθε λοιπόν ευνοϊκώς του παρόντας απλοϊκούς και ψυχωφελεστάτους

Εκτός από το συμβουλευτικό και προτρεπτικό χαρακτήρα των προοιμίων, που

«Και διά να ειπούμε σαφέστατα, έχομεν να αποδείξωμεν από Γραφικάς και

«Για τον λόγο αυτό, για να γίνει γνωστή η αλήθεια, αναγκαζόμαστε να

Συνοψίζοντας, ο ρόλος που διαδραματίζουν τα προοίμια στα έργα του Αγίου

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΟΙΜΙΑ

1. Αγιογραφικές – Πατερικές χρήσεις στα προοίμια των έργων

«[…] αι δεκατέσσαρες αύται του ουρανοβάμωνος Παύλου Επιστολαί συνιστούν

«Έπρεπε βέβαια να έχω μίαν γλώσσαν Χρυσοστομικήν, δια να ημπορέσω κατ’

Το όνομα του Γρηγορίου του Θεολόγου ή Ναζιανζηνού αναφέρεται εξίσου

«Για επιβεβαίωση αυτού είναι αρκετά τα παραδείγματα των μεγάλων

«Αυταί είναι η αναγκαία ύλη πάντων των διδασκάλων, τα ενδιάθηκα

Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι οι αγιογραφικές χρήσεις δεν είναι μόνο συχνές,

Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης έδειχνε μεγάλη επιμονή όσον αφορά τα

Στο προοίμιο της Επιτομής εκ των προφητανακτοδαυιτικών ψαλμών, ο