ÁÄ 43-103-08

ÇÓÐÀÃ ÒªÑªË ÁÀ ÁÀÐÈËÃÛÍ ¯ÉËÄÂÝÐËÝËÈÉÍ Ä¯ÐÌÈÉÍ ÖÎÌÎÃ

ÁÀÐÈËÃÀ ÁÀÉÃÓÓËÀÌÆÈÉÍ ÀßÍÃÀ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÛÍ
ÇÓÐÀÃ ÒªÑªË ÇÎÕÈÎÕ ÇÀÀÂÀÐ
INSTRUCTION FOR DESIGN OF THE THE LIGHTING
PROTECTION OF BUILDING AND FACILITIES

1. Оршил
“Барилга байгууламжийн аянга хамгаалалтын çóðàã òºñºë áîëîâñðóóëàõ заавàр”-
ûã, ө мчийн хэлбэрээс ү л хамааран, бү х тө рлийн барилга байгууламжиéí àÿíãà
õàìãààëàëòûí зураг тө сө л боловсруулахад ìºðäºíº.
Барилга байгууламжийн онцлог, тэдгээрийн зориулалтаас хамаарч áàðèëãûí
норм, дү рэм, баримт бичгү ү дийн шаардлага ýíýõ¿¿ зааврын заалтаас илү ү
нарийвчлалтай, дэлгэрэнгү й байх тохиолдолд аянга хамгаалалтын
тө хө ө рө мжийн зураг тө слийг тухайн салбарын норм, дү рмийн дагуу гү йцэтгэх
хэрэгтэй. Энэ ү ед тухайн áàðèëãà áàéãóóëàìæ нь аянгын ү йлчлэлээс зохих
тү вшинд, найдвартай сайн хамгаалагдñаí байх нө хцºлө ө р аянга хамгаалалтын
асуудлыг шийдвэрлэнэ.
Иргэний болон ү йлдвэрийн барилга байгууламжийн зураг тө слийг боловсруулах
ү ед аянга хамгаалалтын асуудлыг шийдвэрлэхдээ дээрх зааврын
шаардлагуудаас гадна тухайн ү ед мө рдө гдө ж буй норм, дү рэм, заавар болон
улсын стандартуудыг ìºðäëºã áîëãîíî.
Аянга хамгаалалтын тө хө ө рө мжү ү дийг суурилуулñíààð аянгын ниргэлтийн
ү зэгдлийг арилгаж, зогсоож чадахгү й гýäãèéã анхаарах хэрэгтэй. Ýíýõ¿¿ çààâðûã
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí àÿíãà õàìãààëàëòûí çóðàã òºñºë çîõèîõîä àøèãëàñíààð
аянгын ниргэлтээс ү ү сэх гарз хохиролыг эрс бууруулах боломжтой болно.
2. Ерө нхий хэсэг
2.1.Нэр томъёо ба тодорхойлтууд
Аюулгү й зай – хамгаалж байгаа áàðèëãà áàéãóóëàìæийн дотор эсвэл гадна
орших хоёр дамжуулагч элементү ү дийн хооронд аюултай очлолт ү ү сэхгү й байх
хамгийн бага зай;
Аюултай очлолт – аянгын шууд ниргэлтээс ү ү дэлтэйгээр хамгаалж буй áàðèëãà
áàéãóóëàìæ дотор ү ү сч байгаа зө вшө ө рө гдө х хэмжээнээс хэтэрсэн цахилалтын
хэлбэр;
Аянгын шууд ниргэлт - ү ү л цахилгаанжсаны улмаас ү ү лнээс газар уруу
явагдах хийн ниргэлт бө гө ө д ниргэлтийн ү ед хэдэн арван килоампераар
хэмжигдэх аянгын гү йдлийн нэг бà хэд хэдэн импульс бий болно.
Аянга буух цэг – аянгын гү йдлийн гол сувгуудын газрын гадаргуу болон газар
дээрх барилга байгууламж, аянга зайлуулагчуудтай шү ргэлцэн нийлж байгаа цэг;
Аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ õ¿ðýý – áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã аянгын шууд
ниргэлтээс хамгаалах бололцоотой хязгаарлагдсан орон зай;.
Аянгын ниргэлтийн зө вшө ө рө гдө х магадлал – хамгаалж буй áàðèëãà
áàéãóóëàìæид шууд аянга буух зө вшө ө рө гдө х Р магадлал;
Хамгаалалтын найдваржилтыг 1 – Р гэж тодорхойлно.
Аянга хамгаалалтын тө хө ө рө мж – Аянгын ү йлчлэлээс барилга байгууламжийг
хамгаалах систем;

-3-
ÁÄ 43-104-08

Энэ систем нь гадна ба дотор тө хө ө рө мжү ү дээс бү рдэнэ. Зарим тохиолдолд

аянга хамгаалалт нь зө вхө н гадна эсвэл зө вхө н дотор тө хө ө рө мжийг агуулж
болно.
Аянгын шууд ниргэлтээс хамгаалах тө хө ө рө мж (аянга зайлуулагч) –аянга
хү лээн àâàõ хэсэг, гү йдэл дамжуулах хэсэг, газардуулах тө хө ө рө мж гэсэн
бү рдлү ү дээс тогтсон иж бү рэн тө хө ө рө мж;
Аянгын хоёрдогч ү йлчлэлээс хамгаалах тө хө ө рө мж – àянгын ниргэлтийн
ү еийн цахилгаан ба соронзон орны ү йлчлэлийг хязгаарлагч тө хө ө рө мж;
Аянга õ¿ëýýí аваг÷ –аянгын ниргэлтийн гол сувгийг татаж ө ө р дээрээ õ¿ëýýí
авахад зориулагдсан аянга зайлуулагчийн ү ндсэн зангилаа хэсэг;
Гү йдэл çàéëóóëàã÷ – àянга хү лээн аваг÷ààс газардуулах тө хө ө рө мж руу
аянгын гү йдлийг чө лө ө тэй дамжуулахад зориулагдсан аянга зайлуулагчийн
ү ндсэн бү рдэл хэсэг;
Газардуулах тө хө ө рө мж – газардуулагч электродууд болон тэдгээрийг холбосон
газардуулгын дамжуулагчуудын иж бү рдэл;
Газардуулагч – àÿíãûí óëìààñ ¿¿ññýí èõ õýìæýýíèé ã¿éäýë, ãàäààä õýò õ¿÷äýëýýñ
õàìãààëàõ çîðèóëàëòòàé, газартай шууд харьцаж байгаа цахилгаан холбоо бү хий
хоорондоо сайтар гагнагдаж холбогдсон электродуудын иж бү рдэл;
Ãàçàðäóóëàã÷èéã ¿íäñýí áà çîõèîìîë ãýæ ãàçàðäóóëàã÷ ãýæ àíãèëíà.
Газардуулгын хү рээ –барилга байгууламжийг тойрон, газар дээгү ү р эсвэл
тү ү ний суурь хэсгийг бү слү ү рдэж гогцоо ү ү сгэж байрласан газардуулгын утасны
иж бү рдэл;
Газардуулах тө хө ө рө мжийн эсэргү ү цэл – ãазардуулах тө хө ө рө мж дээрõè
хү чдýлийг тү ү ний газардлагын гү йдэлд харьцуулсан харьцаа;
Газардуулах тө хө ө рө мж дээрхè хү чдэл – ãү йдэл газардах ү ед газардуулах
электродууд дээрх потенциал, газрын гадаргуугийн òýã потенциал бү хий
хэсгү ү дийн ялгавар хү чдэл;
Ганцаарчилсан аянга зайлуулагч – íýã øèðõýã øîíò áóþó õýöýí àÿíãà
çàéëóóëàã÷;
Дэд бү тцийн холболт хийцү ү д – õү чний кабель болон мэдээлэл холбооны
кабелиуд, дулаан болон ус дамжуулах тө мө р хоолойнууд, цахилгаан гү йдэл
дамжуулах шинж чанартай шингэнү ү дийг нэвтрү ү лэх пластмассан хоолойнууд
зэрэг хийцү ү д
Çîõèîìîë ãàçàðäóóëàã÷ – õýâòýý áîëîí áîñîî áàéðëàëòàéãààð çîðèóä ãàçàð çîîæ
áàéðëóóëñàí äóãóé îãòëîëòîé, ýñâýë òóóçàí òºìºð ýëåêòðîäóóä;
Потенциал тэгшитгэгч тө хө ө рө мж – аянгын гү йдлээс ү ү дэлтэй газрын
гадаргуу дээрх потенциалыг тэгшитгэх хамгаалалтын тө хө ө рө мж;
Тусдаа суурилагдсан аянга зайлуулагч - аянга хү лээн авах болон гү йдэл
дамжуулах хэсгү ү дийг хамгаалагдаж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæтàй гү йдлийн шууд
замаар холбохгү йгээр тусад нь байрлуулсан аянга зайлуулагч.
¯íäñýí ãàçàðäóóëàã÷ – ãàçàðò ã¿í çîîãäñîí ìåòàëë áîëîí áàðèëãûí òºìºð áåòîí
õèéö;
Хамгаалагдаж буй объект – энэ зааврын дагуу аянгын шууд ниргэлтээс
хамгаалагдаж байгаа барилга байгууламж болон тэдгээрийн хэсэг, орон зай;

-4-
 ÁÄ 43-103-08
Хоёрлосон аянга зайлуулаã÷ – 1 áà ò¿¿íýýñ äýýø øîíò áîëîí õýöýí àÿíãà
çàéëóóëàã÷èä íèéëýí íýã õàìãààëàõ õ¿ðýýã ¿¿ñãýñýí àÿíãà çàéëóóëàã÷;
Хоорондоо холбоотой металл арматур – òө мө р-бетон барилга
байгууламжуудын ө ө р хоорондоо найдвартай цахилгаан холбоо бү хий металл
арматурууд;
Хэт хү чдэлээс хамгаалах тө хө ө рө мж - õамгаалагдаж буй объектийн
элементү ү дийн хооронд ү ү сэх хэт хү чдэлийг хязгаарлахад зориулагдсан
тө хө ө рө мж; Тухайлбал: цэнэг шавхагч, хэт хү чдлийн шугаман бус хязгаарлагч
болон бусад хамгаалах тө хө ө рө мжү ү д.
Хамгаалж буй объект дээр тавигдсан аянга зайлуулагч – àянга хү лээн авах
болон гү йдэл дамжуулах хэсгү ү дèéã хамгаалагдаж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæ
эсвэл тү ү ний èõ бие, гү йдэл дамжуулах хэсгү ү дýä байрлóóëж, аянгын гү йдэл нь
áàðèëãà áàéãóóëàìæààр дамжин ө нгө рч болохоор óãñàðñàí аянга зайлуулагч;
2.2. Аянга хамгаалалтын нө хцлө ө р барилга байгууламжийг ангилах
Аянгын шууд ниргэлт нь тухайн áàðèëãà áàéãóóëàìæ, тү ү ний орчин тойронд хир
зэрэг аюул учируулахаас нь хамааруулан бү х áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã:
1. Ердийн
2. Тусгай гэñýí õýñã¿¿äýä хуваана.
Аянгын ниргэлтийн учруулах шууд аюулд гал тү ймэр гарах, барилга
байгууламжуудад механик гэмтэл гарч нурах, эвдрэх мө н цахилгаан болон
электрон тоноглолын ажиллагаанд саатал, гэмтэл гарч радио идэвхит бодис,
химийн хорт элементү ү д бактер, вирусү ү д алдагдах зэрэг аюултай ү зэгдлү ү д
багтана.
Сү ү лийн ү еийн удирдлага, мэдээлэл хяналтуудын системү ү д, тэдгээрийн
цахилгаан хангамжинд гарах саатлууд нь нийгэмд онцгой аюул учруулаõààñ ãàäíà
эдгээр тө хө ө рө мжү ү дийн ажлын хү чдýлийн тү вшин нь маш бага байäàã тул ийм
тө хө ө рө мжү ү дэд аянга хамгаалалтын тусгай арга хэмжээ авах шаардлагатай.
Ердийн áàðèëãà áàéãóóëàìæóóä – 60 м-ээс хýòðýõгү й ө ндө р, худалдаа, аж
ү йлдвэр, хө дө ө аж ахуйí зориулаëòòàé барилга байгууламжууд, орон сууцны
болон тө р захиргааны барилгууд энэ ангилалд багтана.
Тусгай áàðèëãà áàéãóóëàìæóóä –Энý õýñýãò дараах барилга байгууламжууд
багтана. Ү ү нд:
 õү рээлэн буй орчиндоо шууд бус аюул учруулж болох áàðèëãà
áàéãóóëàìæóóä,
 àянга ниргэх ү ед биологийн, химийн хортой болон радио идэвхт
бодисын хаягдал гаргаж хү н амьтны амü нас, ахуй орчинд аюул
учруулах áàðèëãà áàéãóóëàìæóóä
 àянга хамгаалалтын тусгай арга техникээр тоноглогдох бусад áàðèëãà
áàéãóóëàìæóóä, тухайлбал: 60 м-ээс дээш ө ндө ртэй барилга
байгууламж, амралт, тоглоомын газрууд, тү р хугацааны барилга
байгууламж, мө н шинээр баригдаж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæууд г.м.
Тусгай áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäûã аянга бууснааð гарах аюулаас нь хамааруулан
мө н 2.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýä заасны дагуу 3 äýä хэсэгт хувааж ү знэ. Аянга
хамгаалалтын нө хцлө ө р бү х áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäûг дээр заасан дө рвө н äýä
õýñýãò хуваасан байдлыг 2.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýд жишээ болгон ү зү ү лэв.
2.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò

-5-
ÁÄ 43-104-08

Аянга хамгаалалтын нө хцлө ө р áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäûã

ангилñаí байдал
хамгаалалт
ын ангилал
Áàðèëãà
Аянга

Аянгын ниргэлтээс гарах аюултай ү р

Äýä õýñýã áàéãóóëàìæèéí
дагаварууд
тө рө л

Орон сууцны барилга Аянгын ниргэлтийн цэг болон тү ү ний

ойр орчимд гарах цахилгаан
тоноглолын гэмтэл, гал тү ймэр, эд
хө рө нгийн хохирол ó÷ðàõ
Хө дө ө аж ахуй, Гал тү ймэр гарч, аюултай ө ндө р
фермерийн аж ахуй хү чдэл ү ү ссэнээр, цаашид
агааржуулалтын болон цахилгаан
хангамжийн систем тасалдаж,
тэжээмэл амьтад ү хэж ү рэгдэх
Спорт, урлагын Хү мү ү сийг гэнэтийн цочрол, сандралд
цогцолборууд, их хү ргэж, гэрэлтү ү лэг цахилгаан
дэлгү ү р, сургууль, хангамжийн доголдол гарах, мө н галын
соёлын газрууд дохиоллын систем гэмтэх, гал унтраах
ажиллагаа доголдох
Банк, даатгал Дээр заасан аюул доголдлуудààñ ãàäíà
Åðäèéí

худалдаа холбоо, компьютерийн тө хө ө рө мжийн

ү йлчилгээний газрууд гэмтэл гарч ө гө гдлү ү д устах
Эмнэлэг, хү ү хдийн Гэнэтийн цочрол, сандралд хү ргэж,
ясль, цэцэрлэг, гэрэлтү ү лгийн цахилгаан хангамжийн
ө ндө р настны ажиллагаа догол доно. Галын
халамжийн дохиоллын систем, гал унтраах ү йл
байгууллагууд ажиллагаа саатаж, холбоо, мэдээллийн
системийн саатал гарна. Хү нд ө вчтэй
болон хө дө лгө ө ний хомсдолтой
хү мү ү ст тусламж ү зү ү лэх шаардлага
гарна.
Аж ү йлдвэр, Ү йлдвэрлэлийн тө рө л байдлаас
ү йлдвэрлэлийн хамаарч багахан хэмжээний
газрууд доголдлоос эхлээд бү тээгдэхү ү ний
ү йлдвэрлэл зогсох, томоохон
хэмжээний хохирол учирах
Музей, археологийн Соёл урлагèéн ү нэт эд зү йлсү ү дэд
олдворууд нө хө гдө шгү й гэмтэл хохирол учраõ
Хязгаарлагдмал аюул Холбооны Нийтийн аж ахуй, ү йлчилгээ зогсож
хохирол учруулах хэрэгслү ү д, саатах, зэргэлдээ áàðèëãà
тусгай áàðèëãà цахилгаан станцууд, áàéãóóëàìæуудад галын аюул гарах
áàéãóóëàìæууд галын аюултай
ү йлдвэрийн газрууд
Зэргэлдээх орчиндоо Нефть боловсруу лах Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн дотор талд гал
Òóñãàé

аюул учруулж болох ү йлдвэр, шата хуун гарах, тэсрэлт дэлбэрэлт болох, ү ү ний
тусгай áàðèëãà тү гээх станц, галт улмаас орчиндоо аюул учируулах
áàéãóóëàìæууд хэрэгслийн ү йлдвэр
Байгаль орчинд аюул Химийн ү йлдвэр, Тоноглолуудын гэмтэл ба гал тү ймэр
учируулж болох тусгай атомын цахилгаан нь хү рээлэн буй орчиндоо хортой ү р
áàðèëãà станц, биохимийн дагавар ү ү сгэх
áàéãóóëàìæууд хү рээлэн буюу
лаборатори

Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã øèíýýð барих болон засварлах ү ед аянгын шууд

ниргэлтээс хамгаалах хамгаалалтын найдваржилтын тү вшинийг тодорхойлох
шаардлагатай.
Жишээ нь: ердийн áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã 2.2 äóãààð õ¿ñíýãòýä заасанчèлан
барилга байгууламжийн ашиглалтын хугацаа, уг барилгад буух аянгын

-6-
 ÁÄ 43-103-08
магадлалаас хамааруулан аянга хамгаалалтын дө рвө н тү вшинä õóâààæ ¿çýæ
áîëíî.
2.2 äóãààð õ¿ñíýãò
Ердийн áàðèëãà áàéãóóëàìæèéг аянгын шууд ниргэлтээс (АШН)
хамгаалах хамгаалалтын тү вшин
Хамгаалалтын тү вшин АШН-ээс хамгаалаëòûí найдваржилт
I 0,98
II 0,95
III 0,90
IV 0,80

Тусгай áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí АШН-ээс хамгаалагдах хамгаалалтын

íàéäâàðæèëòûí зө вшө ө рө гдө х хамгийн бага тү вшинг 0,9-0,999 хооронд авах ба
тү ү нийг Áàðèëãûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà òîãòîîíî.
Õýðýâ èíãýæ òîãòîîñîí ò¿âøèí áàéõã¿é áîë áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òºð뺺ñ
õàìààðóóëàí çàõèàëàã÷ áàéãóóëëàãà, ãàëûí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãàòàé
çºâøèëöºæ áîëîâñðóóëñàí äààëãàâðûí äàãóó тогтооно.
Захиалагчийн тусгайлан тавьсан хү сэлтээр хамгийн их найдваржилтын тү вшинг
дээр заасан утгаас их байхаар тооцоæ, зураг тө сºл áîëîâñðóóëæ болно.
2.3.Аянгын гү йдлийн ¿ç¿¿ëýëòү ү д
Аянгын гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү д нь аянга ниргэх ү еийн механик болон дулааны
ү йлчлэлийг тооцоолох, мө н тү ү нчлэн цахилгаан соронзон орны ү йлчлэлээс
хамгаалах хамгаалалтын хэрэгслийг нормчлоход шаардлагатай хэмжигдэхү ү н
юм.
2.3.1.Аянгын гү йдлийн ү йлчлэлийн ангилал
Аянгын хамгаалалтын тү вшин бү рд аянгын гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү дийн хамгийн
их зө вшө ө рө гдө х утгуудыг тодорхойлох ёстой. Энэхү ү çààâàðò ө гө гдсө н
ө гө гдлү ү д нь ү ү лнээс буух болон газраас тосох аянгын ниргэлтү ү дэд нэгэн
адил хамаарна.
Аянгын гү йдýл эерэг, ýñâýë сө рө г òóéëòàé байх нь тухайн газар нутгийн
байрлалаас хамаарна. Тухайн газар нутагт аянгын хэмжилт судалгаа хийгдээгү й
тохиолдолд нийт гү йдлийн 90 % нь сө рө г туйлтай, 10 % нь эерэг туйлтай байна
гэж авч ү знэ.
Аянгын гү йдлийн механик болон дулааны ү йлчлэлийг тодорхойлох ү ндсэн
ү зү ү лэлтү ү д нь:
 Аянгын гү йдлийн хамгийн их оргил утга, Iаянг(килоампер)
 Ниргэлтийн нийт цэнэг Qнийт(кулон)
 Нэгж импульсийн цэнэг Qимп(кулон)
 Хувийн энерги W/R (Киложоул/ом) зэрэг болно
Эдгээр ү зү ү лэлтү ү дийн хамгийн их утга нь эерэг туйлтай аянгын ниргэлтийн ү ед
ажиглагдана.
Индукцлэгдсэн хэт хү чдэлээс ү ү дэлтэй гэмтэл нь аянгын гү йдлийн нү ү рний
хэсгийн ө сө лтийн хурдаас хамаарна. Энэхү ү ө сө лтийн хурдыг аянгын гү йдлийн
бас нэг ү зү ү лэлт болгон цаашид аянгын гү йдлийн эгцрэл гэж нэрлэх болно.
Аянгын гү йдлийн хамгийн их оргил утгын 30%-ийн болон 90%-ийн тү вшинд
гү йдлийн эгцрэлийг тодорхойлно. Эгцрэлийн хамгийн их утга нь сө рө г туйлтай
ниргэлтийн хоёрдогч импульсэд ажиглагдана.

-7-
ÁÄ 43-104-08

2.3.2.Аянгын гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү дийн тооцооны утгууд

2.2 äóãààð õ¿ñíýãòýä ө гө гдсө н хамгаалалтын тү вшинд харгалзах аянгын
гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү дийн тооцооны утгуудыг 2.3 äóãààð õ¿ñíýãòýä ү зү ү лэв.
2.3 äóãààð õ¿ñíýãò
Аянгын гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү дийн áà
õàìãààëàëòûí ò¿âøíèé õàìààðàë
Аянгын гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү д Хамгаалалтын тү вшин
I II III, IV
Гү йдлийн оргил утга (Iаянг),
200 150 100
кА
Íиргэлэгийн нийт цэнэг (Qнийт),
300 225 150
Кл
Èмпульс дэхь цэнэг (Qимп),
100 75 50
Кл
Õувийн энерги (W/R),
10000 5600 2500
кДж/Ом
Дундаж эгцрэл, (di/dt 30/90%)
200 150 100
кА/мкс

2.3.3.Газарт буух аянгын ниргэлтийн нягтðàë

1 км2 газрын гадаргууд жилд áóóõ аянгын ниргэлтийн тоог аянгын нягтðàë гэж
нэрлэх ба àÿíãûí íÿãòðàëûã тухайн áàðèëãà áàéãóóëàìæ байрласан газар нутàгò
õèéñýí цаг агаарын àæèãëàëòàä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëíî.
Хэрэв газарт буух аянгын нягтðàë Ng òîäîðõîéã¿é áàéâàë тү ү нийг доорх
томъёогоор олно:1/(км2•жил)
N g  6,7  Tац 100 (2.1)

Энд: Tац - íýã æèëä ¿ðãýëæëýõ àÿíãûí öàãèéí мужлàлûí зургаар

тодорхойлсон тухайн газар нутагт харгалзах жилд ¿ðãýëæëýõ àÿíãûí
äóíäàæ öàã (“Барилгад хэрэглэх уур амьсгал ба геофизикийн ¿з¿¿лэлт”
/ÁÍáÄ 23-01-2008/-èéí Аÿíãûí óóð àìüñãàëûí çóðãààñ àâíà.)
2.3.4.Аянгын цахилгаан соронзон ү йлчлэлээс хамгаалах хэрэгслийг
нормчлоход тавигдах аянгын гү йдлийн ¿ç¿¿ëýëò¿¿д
Аянгын гү йдэл нь механикийн болон дулааны ү йлчлэл ү зү ү лэхээс гадна орчин
тойрондоо холбоо, удирдлага, мэдээлэлийн системийг эвдрэлд х¿ргэж болох
цахилгаан соронзон орны цацралын хү чтэй импульсийг бий болгоäîã. Холбоо,
удирдлага, мэдээлэлийн системд гарах èéì ãýìòýë нь нийгэм, эдийн засгийн
ноцтой гарз хохирлыг дагуулна.
Аянгын ниргэлтийн ү ед гү йдлийн эхний анхдагч импульсийн араас дараагийн хэд
хэдэн импульсийн гү йдэл дагалдан гү йх явдал тохиолддог. Анхдагч импульсийн
гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү д нь дараагийн импульсү ү дийнхээс эрс ялгаатай байäàã
óчраас тэдгээрийн тооцооны ү зү ү лэлтү ү дийг 2.4-2.6 äóãààð хү снэгт¿¿ä
харуулав.

2.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò

Аянгын гү йдлийн анхдагч импульсийн
тооцооны ү зү ү лэлтү ү д
Гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү д Хамгаалалтын тү вшин

-8-
 ÁÄ 43-103-08
I II III, IV
Гү йдлийн хамгийн их утга , (Iаянг) , кА 200 150 100
Нү ү рний хэсгийн ү ргэлжлэх хугацаа (Т1), мкс 10 10 10
Импульсийн долгионы урт (Т2), мкс 350 350 350
Импульс дэхь цэнэг (Qнийт*), Кл 100 75 50
Импульс дэхь хувийн энерги, (W/R** ), МДж/Ом 10 5,6 2,5

Òàéëáàð:
*
Íèéò цэнэгийн èхýíõè хэсэг нь эхний импульсýд ноогдох тул бү х
импульсү ү дийн цэнэгийн нийлбэр утга нь энэхү ү утгатай
ойролцоогоор тэнцү ү юм.
**
Íèéò õóâèéí энергийн ихýíõè хэсэг нь эхний импульсýд ноогдох тул
бү х импульсү ү дийн нийт хувийн энерги нь энэхү ү утгатай
ойролцоогоор тэнцү ү юм.
2.5 äóãààð õ¿ñíýãò
Аянгын гү йдлийн дарãàëäàõ импульсү ү дийн тооцооны ү зү ү лэлтү ү д
Хамгаалалтын тү вшин
Гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү д I II III, IV
Гү йдлийн хамгийн их утга (Iаянг), кА 50 37,5 25
Нү ү рний хэсгийн ү ргэлжлэх хугацаа (Т1), мкс 0,25 0,25 0,25
Импульсийн долгионы урт (Т2), мкс 100 100 100
Дундаж эгцрэл (а), кË/мкс 200 150 100

2.6 äóãààð õ¿ñíýãò

Олон импульс бү хий ү ргэлжилсэн аянгын
цэнэг ба хугацааны ү зү ү лэлтү ү д
Хамгаалалтын тү вшин
Гү йдлийн ү зү ү лэлтү ү д I II III, IV
Бү рэн цэнэг (Qү ргэлж*), Кл 200 150 100
Ү ргэлжлэх хугацаа (T), сек 0,5 0,5 0,5

Òàéëáàð:
*
Qү ргэлж - Àÿíãûí ã¿éäëèéí äàðààëñàí õî¸ð èìïóëüñèéí õîîðîíäîõ ã¿éäëèéí
öýíýã
Ү ргэлжилсэн аянгын ү еийн дундаж гү йдэл нь ойролцоогоор Qү ргэлж/Т- тэй тэнцү ү
байна.
Гү йдлийн импульсийн хэлбэрèéã доорх òîìú¸îãîîð тодорхойлно.

it  
I t /  1 10  exp  t /  2 
k З  1  t /  1  
аянг
10
(2.2)

Энд:
Iаянг – àÿíãûн гү йдлийн хамгийн их утга
кЗ – àянгын гү йдлийн хамгийн их утгыг засварлах коэффициент
t – õугацаа
 1 – àянгын гү йдлийн нү ү рний хэсгийн хугацааны тогтмол
 2 – àянгын гү йдлийн долгионы сү ү л хэсгийн хугацааны тогтмол
Õóãàöààíààñ õàìààðñàí àянгын гү йдлийн ө ө рчлө лтийг тодорхойлох энэ
òîìú¸îíû ү зү ү лэлтү ү дийн тоон утгуудыг 2.7 äóãààð õ¿ñíýãòýä ү зү ү лэв.

-9-
ÁÄ 43-104-08

2.7 äóãààð õ¿ñíýãò

Аянгын гү йдлийн импулüсийн хэлбэрийг тоäîðõîéëîход хэрэглэх
ү зү ү лэлтү ү дийн утгууд
Анхäàã÷ импульс Даãàëäàõ импульс
¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Хамгаалалтын тү вшин Хамгаалалтын тү вшин
I II III, IV I II III, IV
Iаянг, kA 200 150 100 50 37,5 25
кз 0,93 0,93 0,93 0,993 0,993 0,993
 1, мкс 19,0 19,0 19,0 0,454 0,454 0,454
 2, мкс 485 485 485 143 143 143

Ү ргэлжилсэн аянгын тооцооны импульсийг Iаянг гэсэн дундаж гү йдэлтэй, 2.6

äóãààð õ¿ñíýãòýä çààñàí T гэсэн ү ргэлжлэх хугацаатай импульс байна гэж авч
ү зэж болно.
3. Аянгын шууд ниргэлтээс хамгаалах
3.1.Аянга хамгаалалтын хэрэгслү ү дийн èæ á¿ðäýë
Барилга байгууламжийн аянга хамгаалалтын èæ á¿ðäýë нь аянгын шууд
ниргэлтээс хамгаалах тө хө ө рө мж (аянга хамгаалалтын гадна систем - АХГС) мө н
аянгын хоёрдогч ү йлчлэлээс хамгаалах тө хө ө рө мж (аянга хамгаалалтын дотор
систем-АХДС) гэсэн хоёр хэсгээс тогтоно. Цаашилбал аянга хамгаалалт нь
зө вхө н гадна эсвэл дотор тө хө ө рө мжòýé áàéæ áîëíî. Ерө нхий тохиолдолд
аянгын гү йдлийн тодорхой хэсэг нь аянга хамгаалалтын дотор ñèñòåìèéí
элементýýð äàìæèíà.
Аянга хамгаалалтын гадна системèéã хамгаалж байгаа барилга байгууламжаасаа
тóñãààðëàãäñàí áàéäàëòàé (òóñäàà áàéðëàõ øîíò, ýñâýë õýöýí àÿíãà çàéëóóëàã÷
áîëîí àÿíãà çàéëóóëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, çýðãýëäýý áàéðëàõ áàéãóóëàìæ), ýñâýë
õàìãààëæ áàéãàà áàéãóóëàìæ äýýðýý áàéðëàõààð, öààøèëáàë õàìãààëæ áàéãàà
áàéãóóëàìæèéíõàà íýã õýñýã áàéõààð õèéæ áîëíî.
Аянга хамгаалалтын дотор систем нь аянгын ү еийн цахилгаан соронзон орны
нө лө ө лө лийг багасгаж áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн дотор талд элдэв оч, цахилалт
ү ү сэхээс сэргийлэх ү ү рэгтэй. Аянга õ¿ëýýí авах хэсэгт ирсэн аянгын гү йдэл нь
гү йдэл дамжуулах хэсгээр дамжин газардуулах тө хө ө рө мжө ө р гү йж газар уруу
сарнина.
3.2. Аянга хамгаалалтын гадна систем
АХГС нь аянга õ¿ëýýí авах хэсэг, гү йдэл дамжуулах хэсэг, газардуулах
тө хө ө рө мж гэсэн гурван хэсгээс тогтоно. АХГС-д хэрэглэгдэх материал áà
хө ндлө н огтлолын õàìãèéí áàãà хэмжээг 3.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýä ү зү ү лэв.

3.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò

АХГС-д хэрэглэгдэх дамжуулагч материалууд, тэдгээрийн хө ндлө н
огтлолын хамгийн бага хэмжээ
Огтлол, мм2
Хамгаалалтын Гү йдэл
Материал Аянга õ¿ëýýí Газардуулах
тү вшин дамжуулах
авах хэсэг тө хө ө рө мж
хэсэг

-10-
 ÁÄ 43-103-08
I – IV Ган 50 50 80
I – IV Хө нгө н цагаан 70 25 Хэрэглэхгү й
I – IV Зэс 35 16 50

Тайлбар
Àÿíãà çàéëóóëàõ ñèñòåìä çýâðýëòèéí íºëºº èõ áàéõ áîëîí механик
¿éë÷ëýëèéí íºëººíä îðîõ íºõöºëä энд заасан огтлолын хэмжээг ихэсгэн авч
болно.
3.2.1.Аянга õ¿ëýýí аваã÷
3.2.1.1.Ерө нхий ойлголт
Аянга õ¿ëýýí аваг÷ийг тусгайлан босгосон багана цамхаг дээр эсвэл хамгаалж
байгаа áàðèëãà áàéãóóëàìæ дээр зориуд суурилуулна. Зарим тохиолдолд
хамгаалагдаж байгаа áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн металл хэсгү ү д нь аянга õ¿ëýýí
аваг÷ийн ү ү ргийг шууд гү йцэтгэж болно. Ийм тө рлийн õ¿ëýýí àâàã÷èéã ýíãèéí
àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷ гэнэ.
Аянга õ¿ëýýí àâàã÷ нь øîí, õýö хэлбэрийн мө н тө мө р торон хэлбэрийн гэсэн
гурван янз байх ба эдгээр хýëáýð¿¿äèéã õîñлуулан хэрэглэæ áîëíî.
3.2.1.2. Ýíãèéí àянгà õ¿ëýýí àâàã÷
Барилга байгууламжийн á¿òýýöèéí дараах элементү ү дийг ýíãèéí аянга õ¿ëýýí
àâàã÷ гэж ү зэж болно. Ү ү нд:
à) хамгаалж бàéãàà áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн, äîîðõè íºõöºëèéã õàíãàñàí
дээврийн металл õó÷ëàãà:
 металл хэсгү ү дийн хоорондох цахилгаан äàìæóóëæ áîëîõ холбоос нь
удаан хугацаанд найдвартай сайн байхаар
 äээврийí õó÷ëàãûã элдэв гэмтэл болон шаталтаас хамгаалах
шаардлагатай ү ед дээврийн õó÷ëàãûí металлын зузаан нь 3.2 äóãààð
õ¿ñíýãòýä заасан t хэмжээнээс багагү й
 äээврийí õó÷ëàãûã элдэв гэмтэл болон галын аюулаас хамгаалах
шаардлагагү й ү ед дээврийн õó÷ëàãûí тө мрийн зузаан 0,5 мм-ээс
багагү й
 äээвэр õó÷ëàãà нь зориулалтын тусгаарлах бү рхү ү лгү й (зэврэлтээс
хамгаалах будгийн нимгэн давхарга, 0,5 мм зузаан асфальтан давхарга,
1 мм çóçààí хуванцар давхаргуудыг тусгаарлах бү рхү ү л гэж тооцохгү й)
 хамгаалж буй барилга байгууламжийн хязгаараас илү ү гараагү й
дээврийн металл хучлагын дээрхи, эсвэл доорхи металл биш хучилт
 дээврийн ìåòàëë õó÷ëàãûí дээр ýñâýë доор нь байрлах металл õó÷èëò
нь хамгаалж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн хязгаарààñ ãàäàãø цухуйж
гараàгү й
á) äээврийн металл хийцү ү д (òàòàíãà, õîîðîíäîî õîëáîîñ á¿õèé ãàí àðìàòóð)
â) õө ндлө н огтлолын хэмжээ íü аянгà õ¿ëýýí àâàã÷èä тавигдах шаардлагыг
бү рэн хангасан борооны ус зайлуулах хоолой, чимэглэл, дээврийн захын хашлага
гýõ ìýò металл элементү ү д
ã) ìåòàëë õýñýã íü õàéëæ ãýìòýõ íü аюултай ү р дагаварт хү ргэхээргү й, 2,5 мм-
ээс доошгү й зузаантай ìåòàëëààð õèéñýí технологийн зориулалтòàé металл
хоолой, резервуар

-11-
ÁÄ 43-104-08

ä) 3.2 äóãààð õ¿ñíýãòýä заасан t утгаас багагү й зузаантай металлаар хийсэн,

аянгын ниргэлт болох ү ед áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн дотор талын температур
íýìýãäýõ ÿâäàë нь аюул учруулахааргү й металл хоолой, ðåçåðâóàð
3.2 äóãààð õ¿ñíýãò
Ýíãèéí àянгà õ¿ëýýí àâàã÷èéí ү ү рýг гү йцэтгэх дээвэр, хоолой,
ðåçåðâóàðûí õàíûí зузаан
Зузаан t, мм-
Хамгаалалтын тү вшин Материал
ээс багагү й
I – IV Тө мө р 4
I – IV Зэс 5
I – IV Хө нгө н цагаан 7

3.2.2.Гү йдэл çàéëóóëàã÷

3.2.2.1.Ерө нхий ойлголт
Аянга буух ү ед аюултай очлолт ү ү сэх магадлалыг бууруулах зорилгоор гү йдэл
çаéëуулаг÷èéã ниргэлтийн цэг ба газар хооронд:
à) зэрэгцээ хэд хэдэн замаар гү йдэл дамжихаар
á) эдгээр замуудын урт нь хамгийн бага байхаар
тооцоож хийсэн байх шаардлагатай.
3.2.2.2.Хамгаалж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæààс тусäàà áàéðëàõ тулгуур бү хий
аянга хамгаалалтын тө хө ө рө мж дэхь гү йдэл çàéëуулагчийн байрлал
Аянга õ¿ëýýí àâàã÷èéã тусдаа байрлаõ тулгуур дээр байрлóóëсан бол õ¿ëýýí àâàã÷
бү рээс тулгуур бү рт нэгээс доошгү й тооны гү йдэл çаéëуулагч суурилóóëíà.
Хэрэв аянга õ¿ëýýí àâàã÷ нь тусдаа тулгуур дээр байрласан хэвтээ чиглэлтэй
õýöíýýñ тогтож байвал õýö бîëãîíû тө гсгө л тус бү рт гү йдэл çàéëуулагчийг
суурилуулж хийх шаардлагатай.
Хэрэв аянга õ¿ëýýí àâàã÷ нь хамгаалж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæ дээрýý ө лгө гдсө н
тө мө р торон хийцтэй бол тү ү ний тулгуур бү р дээр гү йдэл çаéëуулагчийг хийх
шаардлагатай ба гү йдэл çаéëуулагчийн нийт тоо нь хоёроос багагү й байх ёстой.
3.3 äóãààð õ¿ñíýãò
Хамгаалалтын тү вшнээс хамаарñаí, гү йдэл çаéëуулагчуудын
хоорондын дундаж зай
Хамгаалалтын тү вшин Гү йдэл çаéëуулагчийн хоорондын
дундаж зай, м
I 10
II 15
III 20
IV 25
3.2.2.3.Хамгаалж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæ дээр суурилуулсан аянга
хамгаалалтын тө хө ө рө мжийн гү йдэл çаéëуулагчийн байрлал
Гү йдэл çаéëуулагчèéã хамгаалж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн ýðãýí òîéðîíä,
хооронд íü 3.3 äóãààð õ¿ñíýãòýä çààñàí хэмжээнээс багагү й зайòàé байхаар
байрлóóëна.
Гү йдэл çàéëóóëàã÷уудûã газрын гадаргуугийн т¿вшинд болон барилгын ө ндрийн
20 м тутамд хэвтээ бү слү ү рээр холбоно.

-12-
 ÁÄ 43-103-08
3.2.2.4.Гү йдэл çàéëóóëàã÷дыг байрлуулахàä òàâèãäàõ øààðäëàãà
Гү йдэл çàéëóóëàã÷дûã хамгаалж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæèéн ýðãýí òîéðîíä æèãä
áàéðëóóëàõ нь тохиромжтой. Боломжтой бол барилгын ө нцгийн ойролцоо тавиõ
øààðäëàãàòàé.
Хамгаалж байгаа áàðèëãà áàéãóóëàìæààñ íü òóñãààðëààã¿é çàéëóóëàã÷дыг
дараах байдлаар суурилуулна:
 хана нь шатамхай бус материалаар хийгдсэн бол гү йдэл çàéëóóëàã÷èéã
ханûí ãàäàðãóóä áýõýëæ, ýñâýë õàíûí äîòóóð
 õàíà íü шатамхай материалаар хийгдсэн бол гү йдэл çàéëóóëàã÷èéã
ханûí ãàäàðãóóä бэхýлæ áîëîõ боловч, аянгын гү йдэл гү йñíýýñ ¿¿äýí
ã¿éäýë çàéëóóëàã÷èéí температур íýìýãäýõ íü ханын материалд аюул
учруулахгү й байхаар
 õана нь шатамхай материалаар хийгдсэн ба гү йдэл çàéëóóëàã÷ийн
температур õýìýãäýõ нь õàíàíä àþóëòàé íºëººëºõ áîë гү йдэл
çàéëóóëàã÷ áà ханûí хоорондын зай 0,1м-ээс багагү й байхаар хө ндий
байрлуулна. Гү йдэл çàéëóóëàã÷ийг бэхлэх металл тулгуурууд нь
ханатайгаа холбоотой байж болно.
Гү йдэл çàéëóóëàã÷ийг дээврийн ус зайлуулах хоолойд íààëäóóëæ байрлуулàõûã
õîðèãëîíî. Гү йдэл çàéëóóëàã÷ийг хаалга болон цонхноос аль болох хол зайд
байрлуулна
Гү йдэл çàéëóóëàã÷èéã газардуулах тө хө ө рө мж хү ртýл çàì àëü áîëîõ áîãèíî
áàéõààð шулуун, босоо шугамаар тавина. Гү йдэл çàéëóóëàã÷ийг гогцоо хэлбэрээр
тавüæ болохгү й.
3.2.2.5.Гү йдэл çàéëóóëàã÷ ýíãèéí ýëåìåíò¿¿ä
Барилга байгууламжийн дараах хийцийн элементү ү дийг аянгын гү йдлийн ýíãèéí
çàéëóóëàã÷ гэж тооцож болно. Ү ү нд:
à) äоорх нө хцлийг хангасан металл хийцү ү д
 òө рө л бү рийн элементү ү дийн хоорондын цахилгаан äàìæóóëæ áîëîõ
холбоос нь удаан хугацаанд íàéäâàðòàé áàéõ áà 3.2.4.2. çààëòûí
øààðäëàãàä íèéöñýí
 огтлол áà áóñàä õýìæýýí¿¿ä нь тусгайлан бэлтгэсэн аянгын гү йдэл
çàéëóóëàã÷ид тавигдах шаардлагыг бү рэн хангасан
Òàéëáàð Ìåòàëë õèéö¿¿ä íü òóñãààðëàã÷ á¿ðýýñòýé áàéæ áîëíî.
á) áарилга байгууламжийн металл àðàã á¿òýýö
â) áарилга байгууламжийн хоорондоо холбоос á¿õèé ган арматурууд
ã) 0,5мм–ээс багагү й зузаан бө гө ө д хэмжээс нь аянгын гү йдэл çàéëóóëàã÷ид
òàâèãäàõ øààðäëàãûã хангасан барилгын í¿¿ð òàëûí õèéö ýëåìåíò¿¿ä, òýäãýýðèéí
тулгуурын металл хийцү ү д
Тө мө р бетон хийцү ү дийí металл арматур нь доорх нө хцлү ү дийг хангаж байвал
тү ү нийг цахилгааныã найдвартай äàìæóóëíà гэж ү знэ:
 áосоо болон хэвтээ холболтуудын 50%-аас доошгү й хэсгийг гагнаж
эсвэл õºø¿¿í õîëáîîñîîð (áîîëòîí, óÿìàë) холбосон бол,
 óðüä÷èëàí áýëòãýñýí òºðºë á¿ðèéí áåòîí õýñã¿¿äèéí àðìàòóðóóä áà
òºñëèéí áàéðëàëä íü öóòãàæ ã¿éöýòãýñýí áåòîí õýñã¿¿äèéí àðìàòóðóóäûí
õîîðîíä цахилгаан найдвартай дамжих боломжтой бол

-13-
ÁÄ 43-104-08

Хэрэв барилгын металл àðàã á¿òýýö болон тө мө р бетон хийцийн ган

арматуруудыг аянгын гү йдэл çàéëóóëàã÷ болгон ашиглаж байгаа бол хэвтээ
бү слү ү рийг заавал хийх шаардлагагү й.
3.2.3.Газардуулах тө хө ө рө мж
3.2.3.1.Ерө нхий ойлголт
Àÿíãà çàéëóóëàã÷èéã òóñàä íü ñóóðèëóóëñíààñ бусад бү х тохиолдолд аянга
хамгаалалтын газардуулгыг цахилгаан тө хө ө рө мж ба холбооны хэрэгслү ү дийн
газардуулгатай хамтатган хийнэ. Хэрэв эдгээр газардуулах тө хө ө рө мжү ү д нь
ямар нэгэн технологийн шалтгаанаар тусдаа áàéõ шаардлагатай бол тэдгээрийг
потенциал тэгшитгэх системийн тусламжтайгаар ерө нхий газардуулгын хү рээнд
нэгтгэх хэрэгтэй.
3.2.3.2.Зориуд суурилуулсан газардуулагч электродууд
Аянгын газардуулах тө хө ө рө мжү ү дэд дараах хэлбэрийн газардуулгуудыг
ашиглана. Ү ү нд:
 íэг буюу хэд хэдэн хү рээ газардуулах электродууд
 áосоо болон хагас босоо электродууд
 áарилга байгууламжийн суурь доор байрлуулсан цагираг маягийн болон
хү рээ õýëáýðèéí газардуулах электродууд
 òор хэлбэрийн газардуулах электродууд
Ãàçàðäóóëãûí ýëåêòðîäóóäûã ñóóëãàõ ã¿í íýìýãäýõ òóñàì õºðñíèé õóâèéí
ýñýðã¿¿öýë íü åðäèéí ã¿íä ñóóëãàñàí òîõèîëäëîîñ ìýäýãäýõ¿éö áàãàñàõ
òîõèîëäîëä ã¿í ñóóëãàñàí ãàçàðäóóëãà èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéíà.
Барилга байгууламжийн гаднах хү рээ хэлбэрийн газардуулгыг хийхдээ
электродуудыг барилгын сууринаас гадагш 1,0 м-ээс багагү й зайнд, 0,5 м-ээс
багагү й гү нд суулгана. Ãàçàðäóóëàã÷ электродуудыг мө н барилгын сууринаас
гадагш талбайд 0,5 м-ээс доош гү нд байрлуулах ба босоо электродуудын
хоорондын зайг аль болох жигд байхаар сонгоно. Электрод хоорондын зайг
сонгохдоо тэдгээрийн бие биенээ экранчлах нө лө ө лө л нь аль болох бага
байхаар тооцно.
Босоо электродын хэлбэр хийц, суулгах гү ний хэмжээг сонгохдоо электродууд нь
зэврэлтэнд аль болох багаар орох, мө н жилийн туршид õºðñ õºëäºõ áîëîí ãýñýõýä
газардуулах тө хө ө рө мжийн эсэргү ү цэл аль болох ө ө рчлө лт багатай тогтмол
байх нө хцлү ү дээр сонгоно.

3.2.3.3. Ýíãèéí газардуулагч электродууд

Газардуулагч электродуудад 3.2.2.5 шаардлагыг хангасан, тө мө р бетон õèéöèéí
хоорондоо цахилгаан холбоотой арматурыг, эсвэл газар доорх металл
хийцү ү дийг ашиглаж болно. Хэрэв тө мө р бетон хийцийн арматуруудыг
газардуулагч электрод болгон ашиглаж байгаа бол тэдгээрийн холболтын
хэсгү ү дэд илү ү ө ндө р шаардлага тавигдана. Хэрэв óðüä÷èëàí õ¿÷èòãýñýí áåòîí
õýðýãëýæ байгаа бол аянгын гү йдэл гү йснýýñ ү ү сч болох аюултай механик
ачаалал ¿¿ñýõ íºõöºëèéã тооцох хэрэгтэй.
3.2.4. Аянга хамгаалалтын гадна системийн
бэхэлгээ ба холболт
3.2.4.1.Бэхэлгээ

-14-
 ÁÄ 43-103-08
Аянга õ¿ëýýí àâàõ болон гү йдэл дамжуулах хэсгү ү дийã аянгын гү йдлийн
цахилгаан динамик хү ч ү йлчлэх, хү чтэй салхи, цасан шуурга, мө стлө гийн улмаас
тохиолдлын чанартай механик хү ч ү йлчлэх ү ед тасрах болон сулрахааргү й сайн
бэхлэгдсэн байх ёстой.
3.2.4.2.Холболт
Гү йдэл çàéëóóëàã÷èéã аль болох цө ө н залгах шаардлагатай ба залгаас,
холболтуудыг гагнуураар эсвэл найдвартай боолтон õîëáîîñîîð гү йцэтгэнэ.
3.3. Аянга зайлуулагчийн хэлбэр, хийцийн сонголт
3.3.1. Ерө нхий ойлголт
Аянга зайлуулагчийн хэлбэр хийц, ө ндө р намын сонголт нь аянга хамгаалалтын
найдваржилтын тү вшин Р3 утгаас хамаарна. Áàðèëãà áàéãóóëàìæ нь аянга
хамгаалалтын бү х системийн тусламжтайгаар аянгын шууд ниргэлтээс Р3-ээс
багагү й магадлалтайгаар хамгаалагдаж байвал ò¿¿íèéã аянганаас хамгаалагдсан
гэж тооцно.
Аянга хамгаалалтын системийг òºëºâëºõ人 ýíãèéí аянга õ¿ëýýí àâàã÷, ã¿éäýë
çàéëóóëàã÷, газардуулагчдыг аль болох ө ргө н ашиглаж аянга хамгаалалтын
ө ртгийг багасгах ба эдгээр нь барилга байгууламжийн хамгаалалтыг зохих
найдваржилтын тү вшинд õàíãàæ чадахааргү й байвал зориудын аянга
зайлуулагчдòàé õî¸ñлуулан хэрэглэнэ.
Ерө нхий тохиолдолд аянга зайлуулагчийн тооцоо, сонголтыг хийхдээ янз бү рийн
хэлбэр дү рс, тоо ширхэгтэй аянга зайлуулагчдыг дурын байрлалд хамгаалаõ
õ¿ðýýг тооцоолж, аянганаас хамгаалагдах болон эс хамгаалагдах магадлалыг
тооцон бодох чадвартай компьютерийн тусгай программуудыг ашиглах нь зү йтэй
юм.
Øîíò аянга зайлуулагчдын оронд áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí дээгү ү р татсан õýöýí
аянга зайлуулагчийг ашиглавал аянга зайлуулагчийн шаардагдах ө ндрийг
мэдэгдэхү йц бууруулах бололцоотой.
Хэрэв áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí хамгаалалтыг энгийн ганц голт, хоёр голт, хоёр
õýöýí, битү ү õýöýí гэх мэт аянга зайлуулагчаар хангаж байгаа бол аянга
зайлуулагчийн овор хэмжээ ба хамгаалаõ õ¿ðýýг энэхү ү зааварт заасан
аргачлалуудаар тодорхойлж болно.
Ердийн áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí аянга хамгаалалтын тооцоог хийхдээ хэрэв Олон
Улсын Цахилгаан Техникийн Комиссийн тооцооны шаардлага нь энэхү ү зааврын
шаардлагаас давсан байвал хамгаалаõ õ¿ðýýíèé тооцоог Олон Улсын Цахилгаан
Техникийн Комиссийн (IEC 1024) стандартын дагуу аянга хамгаалалтын ө нцгө ө р
буюу мө н ө нхө рч байгаа бө ө рө нхий биетийн аргаар гү йцэтгэх боломжтой.
3.3.2.Õýöýò болон øîíò аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ õ¿ðýýí¿¿ä
3.3.2.1. Ãàíöààð÷èëñàí øîíò аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ õ¿ðýý
h гэсэн ө ндө ртэй ãàíöààð÷èëñàí øîíò аянга зайлуулагчийн стандартын
хамгаалаõ õ¿ðýý нь, орой íü аянга зайлуулагчийн áîñîî тэнхлэг дээр давхцах
h0<h ө ндө ртэй эргэлтийн êîíóñ áîëíî (3.1 ä¿ãýýð çóðàã). Бү сү ү дийн ү ндсэн
хэмжээс нь конусын ө ндө р h0, мө н газрын тү вшин дэхь конусын суурины радиус r0
хоёрîîð èëýðõèéëýãäýíý.

-15-
ÁÄ 43-104-08

3.1 ä¿ãýýð çóðàã

Ãàíöààð÷èëñàí øîíò аянга
зайлуулагчийн хамгаалаõ õүðýý

3.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýä ү зү ү лсэн тооцооны томъёоíóóä 150м хү ртэл ө ндө ртэй
аянга зайлуулагчдад òîõèðíî. Аянга зайлуулагчийн ө ндө р 150ì-ээс дээш байâàë
тооцооны тусгай аргачлалûã õýðýãëýíý.
Шаардлагатай найдваржилт бү хий хамгаалаõ õ¿ðýýíий хувьд hx ө ндө р äэõ õýâòýý
îãòëîëûí хамгаалах rх радиусыг доорх томъёогоор тодорхойлно.
r0 h0  hx 
rx  (3.1)
h0
3.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò
Ганцаарчилсан шонт аянга зайлуулагчийн
õамгаалаõ õ¿ðýýã òîîöîõ
Хамгаалалтын Аянга зайлуулагчийн Конусын ө ндө р, (h0) Конусын радиус, (r0)
найдваржилт (P3) ө ндө р, (h) ì м
ì
0-оос 100 хү ртэл 0,85h 1,2h
0,9
101-ýýс 150 хү ртэл 0,85h [1,2-10-3(h-100)]h
0-оос 30 хү ртэл 0,8h 0,8h
0,99 31-ýýс 100 хү ртэл 0,8h [0,8-1,43•10-3(h-30)]h
101-ýýс 150 хү ртэл [0,8-10-3(h-100)]h 0,7h
0-оос 30 хү ртэл 0,7h 0,6h
0,999 31-ýýс 100 хү ртэл [0,7-7,14•10-4(h-30)]h [0,6-1,43•10-3(h-30)]h
101-ýýс 150 хү ртэл [0,65-10-3(h-100)]h [0,5-2•10-3(h-100)]h

3.3.2.2.Ãàíöààð÷èëñàí õýöýí аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ õ¿ðýý

h ө ндө ртэй ãàíöààð÷èëñàí õýöýí аянга зайлуулагчийн стандартын хамгаалаõ
õү ðýý нь áîñîî õàâòãàéãààð õèéñýí îãòëîëäîî h0<h ө ндө ртýé, ãàçðûí ò¿âøèíä 2r0
õýìæýýòýé ñóóðü á¿õèé àäèë õàæóóò ãóðâàëæèí õýëáýðòýé, тэгш хэмтýé õî¸ð
íàëóóòàé ãàäàðãóóãààð хязгаарлагдана (3.2 äóãààð çóðàã).

-16-
 ÁÄ 43-103-08

3.2 äóãààð çóðàã

Ãàíöààð÷èëñàí õýöýí аянга
зайлуулагчийн хамгаалаõ õүðýý:
L – õýö татсан цэгүүдийн хоорондын зай

3.5 дóãààð õ¿ñíýãòýä ү зү ү лсэн тооцооны томъёонууд нь 150м хү ртэл ө ндө ртэй
аянга зайлуулагчийн хувьд хү чинтэй. Ү ү нээс ө ндө ртэй àÿíãà çàéëóóëàã÷èéí
õóâüä тусгай программ хангамжийг ашиглах øààðäëàãàòàé. Цаашид h гэдгээр
õýöíèé óíæèëòûã òîîöñîí газрын гадаргууãààñ õýö õ¿ðòýëæ хамгийн бага çàйг
ойлгоно.
Ãàçðûí ãàäàðãóóãààñ äýýø hх ө ндө р äýõ шаардлагатай найдваржилтын тү вшин
á¿õèé хамгаалаõ õү ðýýíий хагас ө ргө н rх–èéã доорх томъёогоор тодорхойлно. (3.2
äóãààð çóðàã)
r0 h0  hx 
rx  (3.2)
h0
Õàìãààëàõ õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õýöýí àÿíãà
çàéëóóëàã÷èéí õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé òºãñãºë¿¿ä äýýð õýöèéã бэхэлсэн тулгууруудын
орчмûí аянга хамгаалаõ õ¿ðýýг ганцààð÷èëñàí øîíò аянга зайлуулагч мэтээр
òîîöîæ íýìýãä¿¿ëæ áîëíî. Õýöнèé унжилт ихтэй, тухайлбал ө ндө р хү чдлийн
агаарын шугам мэтийн объектуудад õýöнèé хажуугаар аянга буух магадлалыг
тусгай аргачлал, программаар тооцоолох нь зү йтэй.
3.5 äóãààð õ¿ñíýãò
Ãàíöààð÷èëñàí õýöýí аянга зайлуулагчийн
хамгаалаõ õү ðýýã тооцоõ
Хамгаалалтын Аянга зайлуулагчийн Конусын ө ндө р (h0), Конусын радиус (r0),
найдваржилт (P3) ө ндө р (h), м м м
0,9 0-оос 150 хү ртэл 0,87h 1,5h
0-оос 30 хү ртэл 0,8h 0,95h
0,99 31-ýýс 100 хү ртэл 0,8h [0,95-7,14•10-4(h-30)]h
101-ýýс 150 хү ртэл 0,8h [0,9-10-3(h-100)]h
0-оос 30 хү ртэл 0,75h 0,7h
0,999 31-ýýс 100 хү ртэл [0,75-4,28•10-4(h-30)]h [0,7-1,43•10-3(h-30)]h
101-ýýс 150 хү ртэл [0,72-10-3(h-100)]h [0,6-10-3(h-100)]h

3.3.2.3.Õî¸ð øîíò аянга зайлуулагчдын хамгаалаõ õ¿ðýý

-17-
ÁÄ 43-104-08

Øîíò аянга õ¿ëýýí àâàã÷äûí хоорондын зай L нь хязгаарын утга Lmax-аас хэтрэхгү й
байвал тү ү нийг õî¸ð øîíò аянга зайлуулагч гэж тооцно. Эсрэг тохиолдолд хоёр
аянга зайлуулагчийг тус тусдаа байгаа ганц øîíò аянга зайлуулагч гэж ү знэ.
Õî¸ð øîíò (h ө ндө ртэй, хоорондоо L зайòàé) аянга зайлуулагчийн стандартын
хамгаалаõ õү ðýýíèé õýâòýý áîëîí áîñîî îãòëîëûí хэлбэрү ү дийг 3.3 äóãààð çóðàãò
ү зү ү лэв. Õî¸ð øîíò аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ гадна õү ðýýíий
байгуулалтыг ãàíöààð÷èëñàí ганц øîíò аянга зайлуулагчийн томъёонуудаар
тодорхойлно. Хамгаалаõ дотор õү ðýýíий хэмжээã õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé àÿíãà
çàéëóóëàã÷èéí îð÷èì äàõü õàìãèéí èõ ºíäºð h0 ба àÿíãà çàéëóóëàã÷óóäûí äóíä
õýñýã äýõ õàìãèéí áàãà ºíäºð hc гэсэн параметруудээр тодорхойлно. Аянга
зайлуулагчуудын хоорондын зай L  LC байх ү ед õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé дунд хэсэгт
унжилтгү й байна (hC=h0). LC ≤L ≥Lmax зайны хувьд hC ө ндрийг дараах томъёогоор
олно.
Lmax  L
hC  h0 (3.3)
Lmax  LC

Äýýðõè òîìú¸îíû Lmax ба LC гэсэн хязгаарын зайнуудын утгуудыг 150м хү ртэл

ө ндө ртэй аянга зайлуулагчдûí õóâüä 3.6 дóãààð õ¿ñíýãòýä заасан туршилтын
томъёогоор тооцоолж болно. 150 м-ээс дээш ө ндө ртэй аянга зайлуулагчийн
хувьд тусгай программ хангамжийг ашиглах шаардлагатай.

3.3 äóãààð çóðàã

Õî¸ð øîíò аянга зайлуулагчийн
хамгаалалтын бүс

Аянга зайлуулагчийн хамгаалах хү рээний хэвтээ огтлолд хамаарах

хэмжээнү ү дийг хамгаалалтын найдваржилтын бү х тү вшинд доор заасан
томъёогоор тодорхойлно.
 hX ө ндө р дэх хамгаалалтын бү сийн хамгийн их хагас ө ргө н:

-18-
 ÁÄ 43-103-08
r0 h0  hx 
rx  (3.4)
h0

 hx hc ө ндө р дэх хэвтээ огтлолын урт:

Lh0  hx 
lx  (3.5)
2h0  hc 

 hx <h c ө ндө р дэх хэвтээ огтлолын урт:

lх=L/2
 hx h c ө ндө р дэх хэвтээ огтлолын аянга зайлуулагчдын дунд хэсэгт
харгалзах ө ргө н:
r0 h0 - hx 
2rcx  2 (3.6)
hc
3.6 äóãààð õ¿ñíýãò
Хоёр шонт аянга зайлуулагчийн
хамгаалаõ õү ðýýг тооцох

Хамгаалалтын Аянга зайлуулагчийн

Lmax, м L c, м
найдваржилт (PÇ) ө ндө р, (h) м
0-оос 30 хү ртэл 5,75h 2,5h
0,9 31-ýýс 100 хү ртэл [5,75-3,57•10-3(h-30)]h 2,5h
101-ýýс 150 хү ртэл 5,5h 2,5h
0-оос 30 хү ртэл 4,75h 2,25h
0,99 31-ýýс 100 хү ртэл [4,75-3,57•10-3(h-30)]h [2,25-0,0107•(h-30)]h
101-ýýс 150 хү ртэл 4,5h 1,5h
0-оос 30 хү ртэл 4,25h 2,25h
0,999 31-ýýс 100 хү ртэл [4,25-3,57•10-3(h-30)]h [2,25-0,0107•(h-30)]h
101-ýýс 150 хү ртэл 4,0h 1,5h

3.3.2.4. Õî¸ð õýöýò аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ õү ðýý

Õýö хоорондын зай L нь тодорхой хязгаарын утга Lmax-аас хэтрэхгү й бол
тэдгээрийг õî¸ð õýöýò àÿíãà çàéëóóëàã÷ гэж тооцно. Эсрэг тохиолдолд хоёр аянга
зайлуулагчèéã хоёр тусдаа ãàíöààð÷èëñàí õýö гэж тооцно.
h ө ндө ртэй, хоорондоо L зайтай õî¸ð õýöýò аянга зайлуулагчийн стандартын
хамгаалаõ õү ðýýíий босоо болон хэвтээ îãòëîëûí õýëáýð¿¿äèéã 3.4 ä¿ãýýð çóðàãò
ү зү ү лэв.
Õî¸ð õýöýò аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ гадна õү ðýýíий байгуулалтыг
ганцаарчилсан õýöýí аянга зайлуулагчийн томъёо, аргачлалаар тодорхойлно.
Õàìãààëàõ äîòîîä õ¿ðýýíèé õýìæýýã хэцэн аянга зайлуулагчийн ө ө рийнх нь
хамгаалаõ õү ðýýíий ө ндө р h0 ба хоёрлосон хэцнèé хоорондох яг дунд хэсэгт
харгалзах хамгаалалтын бү сийн ө ндө р hc ãýñýí ïàðàìåòð¿¿äýýð òîäîðõîéëíî.
Аянга зайлуулагчуудын хоорондын зай L  LC байх ү ед хамгаалаõ õү ðýýíий дунд
хэсэгт унжилтгү й байна (hC=h0). LC ≤L ≥Lmax зайны хувьд hC ө ндрийг дараах
томъёогоор олно.
Lmax  L
hC  h0 (3.7)
Lmax  LC

-19-
ÁÄ 43-104-08

3.4 ä¿ãýýð çóðàã

Õî¸ð õýöýò аянга зайлуулагчийн
хамгаалаõ õүðýý

Äýýðõè òîìú¸îíû Lmax ба LC гэсэн хязгаарын зайнуудыг 150м хү ртэл ө ндө ртэй
аянга зайлуулагчдын хувьд 3.7 дóãààð õ¿ñíýãòýä заасан туршилтын
томъёонуудаар тодорхойлно. Ү ү нээс дээш ө ндө ртэй аянга зайлуулагчийн хувьд
тусгай программ хангамжийг ашиглах шаардлагатай болно.
Õамгаалаõ õү ðýýíий ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýø hх ө ндө р дэх хэвтээ огтлолын уртûã
доорх томъёонуудаар тодорхойлно.
hc  hx ү ед lx  L / 2

Lh0  hx 
0  hc  hx ү ед lx  (3.8)
2h0  hc 
Õàìãààëàõ õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ òîõèîëäîëä õî¸ð õýöýò àÿíãà çàéëóóëàã÷èéí
õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé тºгсгºл¿¿д дээр хэцийг бэхэлсэн тулгууруудын орчмын аянга
çàéëóóëàã÷èéí хамгаалаõ õү ðýýг õî¸ð шонт аянга зайлуулагч мэтээр тооцож
íýìýãä¿¿ëæ áîëîõ áà ýíý ¿åä òóëãóóðóóäûí õîîðîíäîõ çàé L íü Lmax-аас бага байх
øààðäëàãàòàé.
Õýö¿¿д нь хоорондоо яг зэрэгцээ биш, эсвэл янз бү рийн ө ндө ртэй, ýñâýë
òýäãýýðèéí ө ндө р нь уртынõàà дагууä ө ө рчлө гдө æ áàéâàë хамгаалалтын
найдваржилтыг ү нэлэхдээ тусгай программ хангамжийг ашиглана. Мө н
хамгаалалтын õýö хэт их унжилттай ү ед мө н энэ тооцооны тусгай аргачлалыг
ашиглах нь зохимжтой.
3.7 äóãààð õ¿ñíýãò
Õî¸ð õýöýò аянга зайлуулагчийн

-20-
 ÁÄ 43-103-08
хамгаалаõ õү ðýýã тооцоõ

Хамгаалалтын Аянга зайлуулагчийн

Lmax, м L c, м
найдваржилт (PÇ) ө ндө р , (h) м
0,9 0-оос 150 хү ртэл 6,0h 3,0h
0-оос 30 хү ртэл 5,0h 2,5h
31-ýýс 100 хү ртэл 5,0h [2,5-7,14•10-3(h-30)]h
0,99
101-ýýс 150 хү ртэл [5,0-5•10-3(h-100)]h [2,0-5•10-3(h-100)]h
0-оос 30 хү ртэл 4,75h 2,25h
0,999 31-ýýс 100 хү ртэл [4,75-3,57•10-3(h-30)]h [2,25-3,57•10-3(h-30)]h
101-ýýс 150 хү ртэл [4,5-5•10-3(h-100)]h [2,0-5•10-3(h-100)]h

3.3.2.5. Битү ү õ¿ðýýëñýí õýöýí аянга зайлуулагчийн хамгаалаõ õү ðýý

3. 5 äóãààð çóðàã
Битүү õ¿ðýýëñýí õýöýí аянга
зайлуулагчийн хамгаалаõ
õүðýý

Энэ хэсэг äýõ томъёонуудыг h0  30 м õàìãààëæ áàéãàà áàðèëãà áàéãóóëàìæ áà

àÿíãà çàéëóóëàã÷èéí õîîðîíäûí çàé õàìãèéí áàãà áàéõ ¿åèéí S0 òàëáàéòàé òýãø
ºíöºãò õýëáýðòýé õàìãààëàõ õ¿ðýýíä байрлах áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã зохих
найдваржилтын тү вшинд аянгын шууд ниргэлтээс хамгаалахад шаардагдах
õýöнèé ө ндрийг тодорхойлоход хэрэглэнэ. Õýöíèé ө ндө р гэæ зуны улиралд
утасны унжилт ихэссний улмаас õýöнèé газарт ойртох хамгийн бага зайг ойлгоíî.
Объектийг битү ү õ¿ðýýëñýí õýöýýр хамгаалах ү ед õýöнèé шаардагдах тооцооны
ө ндрийн хэмжээг дараах òîìú¸îãîîð тодорхойлно.
h=A+B•h0 (3.9)
А ба В тогтмолуудыг хамгаалалтын найдваржилтын тү вшнээс хамааруулан
дараах томъёонуудаар тодорхойлно.
a) хамгаалалтын найдваржилт Рз=0,99 ү ед

A  0,14  0,252D  5  0,127  6,4  10 4 D  5 S 0  (3.10)
B  1,05  9,08  10 3
D  5   3,44  10 3
 5,87  10 5
D  5 S 0 (3.11)

b) хамгаалалтын найдваржилт Рз=0,999 ү ед


A  0,08  0,324D  5  0,161  2,41  10 4 D  5 S 0 ;  (3.12)

B  1,1  0,0115D  5   4,24  10 3  1,25 *10 4 D  5 S 0 ;  (3.13)

-21-
ÁÄ 43-104-08

Эдгээр илэрхийлэлү ү д нь D > 5м ү ед хү чинтэй байх ба ү ү нээс бага ү ед õýö-

áàðèëãà áàéãóóëàìæèä хэт ойртсîны улмаас õýöноос объект уруу давхар ниргэлт
ү ү сч объект гэмтэх аюултай тул D < 5м байх нь зохимжгү й болно. Õамгаалалтын
найдваржилтûí øààðäëàãàòàé õýìæýý 0,99-ө ө с бага áàéõýä áèò¿¿ õ¿ðýýëñýí
õýöýí аянга зайлуулагчдыг ашиглах нь эдийн засгийн хувьд ¿ð àøèãã¿é áàéäàã
учир практикт хэрэглэгдэггү й.
Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ө ндө р 30м-ээс дýýш áîë битү ү õ¿ðýýëñýí õýöýí аянга
зайлуулагчийн шаардагдах ө ндрийг тусгай программ хангамжийн тусламжтайгаар
тодорхойлно. Мө н хэд хэдэн нийлмэл битү ү хү рээний хувьд мө н тусгай
аргачлал, программыг ашиглана.
Аянга зайлуулагчийн ө ндрийг сонгосны дараа тэдгээрийн хамгаалаõ õү ðýýíий
дотор аянгын шууд ниргэлт нэвтрэх бодит магадлалыг компьютерийн тооцоогоор
шалгах хэрэгтэй.
3.3.3. Õамгаалаõ õү ðýýг
ОУЦТК – ийн зааврын дагуу тодорхойлох
Энэ õýñýãò 60 м хү ртэл ө ндө ртэй барилга байгууламжийн хамгаалаõ õү ðýýг Олон
Улсын Цахилгаан Техникийн Комиссын стандартûí äàãóó (IEC 1024-1-1)
тодорхойлох тухай заасан болно. Тө слийн ү е øàòàíä аянга хамгаалалтын дурын
аргыг сонгож болох боловч практикт õýðýãëýõ òîõèîëäëîîñ õàìààðóóëàí äàðààõ
аргуудыг õýðýãëýõ нь тохиромжтой байдаг:
 õамгаалалтын ө нцгийн аргыг энгийн хэлбэртэй байгууламж эсвэл
томоохон байгууламжийн жижиг хэсгү ү дэд
 õийсвэр бө мбө рцгийн аргыг нийлмэл, òºâºãòýé хэлбэр дү рстэй
байгууламжиä
 õамгаалалтын торыг хэрэглэх аргыг á¿õèé ë тохиолдолд àøèãëàõ
áîëîìæòîé áºãººä гадаргуугийн хамгаалалтанд ашиглахад хамгийн
тохиромжтой áàéäàã
3.8 дóãààð õ¿ñíýãòýä хамгаалалтын найдваржилтын I-IV тү вшний хувьд хамгаалаõ
õү ðýýíий орой дээрх ө нцгийн утга, хийсвэр бө мбө рцгийн радиус, мө н тү ү нчлэн
торны зө вшө ө рө гдө х нү хний хэмжээг ү зү ү лэв.
3.8 äóãààð õ¿ñíýãò
Àянга õ¿ëýýí àâàã÷ийг ОУЦТК-ын зааварын дагуу
тооцох ү ндсэн ү зү ү лэлтү ү д
Хийсвэр Янз бү рийн h ө ндө ртэй áàðèëãà Торны
Хамгаалалтын бө мбө рцгийн áàéãóóëàìæèéí аянга зайлуулагчийн орой нү äний
тү вшин радиус, (R) дээрх α0 ө нцө г хэмжээ,
Ì 20 30 45 60 м
I 20 25 * * * 5
II 30 35 25 * * 10
III 45 45 35 25 * 10
IV 60 55 45 35 25 20

* энэ тохîилдолд зө вхө н тор эсвэл хийсвэр бө мбө рцө г хэрэглэгдэнэ.

Ãàíöààð÷èëñàí øîíò аянга õ¿ëýýí àâàã÷, õýö ба шураг зэргèéã байгууламжийн
бү х хэсэг нь босоо тэнхлэгт α ө нцө г ү ү сгэсэн хамгаалаõ õ¿ðýý дотор оршиж
байхаар байрлóóëна. 3.8 äóãààð õ¿ñíýãòýýð õàìãààëàëòûí ºíöãèéã сонгох ба h нь
хамгаалагдсан гадаргуу дээрх аянга зайлуулагчийн ө ндө р болно.
Хамгаалалтын ө нцгийн аргûã хэрэв h нь 3.8 дóãààð õ¿ñíýãòýä тодорхойлсон зохих
хамгаалалтын тү вшний хийсвэр бө мбө рцгийн радиусаас их бол õýðýãëýõгү й.

-22-
 ÁÄ 43-103-08
Хийсвэр бө мбө рцгийн аргûã барилга байгууламжийн тодорхой хэсгийн
хамгаалалтын тү вшнийг тодорхойлоход õýðýãëýíý. Àÿíãà çàéëóóëàã÷èéã
áàéðëóóëñàí õàâòãàé áà ò¿¿íèé ãàäàðãóóã ø¿ðãýí áàéðëàñàí хийсвэр бө мбө рцө г
хамгаалж бàйãàà áàðèëãà áàéãóóëàìæòàéãàà ерө нхий цэггү й бол áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéã хамгаалагдсан гэж тооцно.
Äоорх нө хцлү ү д биелæ áàéâàë ãàäàðãóóã òîðîîð õàìãààëñàí áàéíà ãýæ òîîöíî:
 òîðíû äàìæóóëàã÷óóä íü äýýâðèéí õ¿ðýýãýýð ºíãºðºõ áà äýýâýð íü
áàðèëãûí õýìæýýíýýñ ãàäàãø èë¿¿ ãàðñàí áàéâàë
 дээврийн налуу 1/10 –аас ил¿¿ байвал òорны дамжуулагч дээврийн
îðîéãîîð ºíãºðñºí áîë
 áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí, хийсвэр бө мбө рцгийн радиусаас äýýøõè
õýñãèéí õàæóóãèéí ãàäàðãóó íü аянга зайлуулагч эсвэл тороор
хамгаалагдсан байвал,
 òорны í¿äíèé õýìæýý 3.8 дóãààð õ¿ñíýãòýä çààñàí утгаас их биш бол
 òор нь, аянгын гү йдэл ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä хоёрîîñ áàãàã¿é газардах
замтай байхаар хийгдсэн бол
Òорны гадна хү рээнд ÿìàð ÷ ìåòàëë õýñýã áàéõ ёсгү й.
Торны дамжуулагчèéã боломжтой хамгийн богино замаар тавих øààðäëàãàòàé.
3.3.4. Холбооны дотоод сү лжээний болон магистраль шугамын
тө мө р бү рхү ү лтэй цахилгаан дамжуулах кабелийн хамгаалалт
3.3.4.1. Äàõèí òºëºâëºæ áàéãàà кабелийн шугамын хамгаалалт
Äàõèí òºëºâëºæ áàéãàà áîëîí øèíý÷èëæ áàéãàà õîëáîîíû магистраль шугам ба
äотоод ñ¿ëæýýíèé кабель шугамын угсралтын ү ед аянга хамгаалалтын арга
хэмжээг, ýâäðýë ãýìòýëä ºðòºõ ìàãàäëàë (àþóëòàé àÿíãûí íèðãýëãèéí áîëçîøã¿é
òîî) íü 3.9 д¿ãýýð õ¿ñíýãòýä заасан зө вшө ө рө гдө х хэмжээнээс èë¿¿ áàéõ
хэсгү ү дэд заавал гү йцэтгэнэ.
3.9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò
Холбооны цахилгаан кабелийн трассын 100 км тутамд
æèëä áóóõ аянгын аюултай ниргэлтийн зө вшө ө рө гдө х тоо
Нийт уртын 100км тутамд жилд буух аюултай аянгын ниргэлтийн
зө вшө ө рө гдө х тооцооны тоо (n0)
Кабелийн тө рө л Уулархаг ба хө рсний хувийн эсэргү ү цэл 500
Бусад á¿ñ
Ом•м-ээс их хадархаг хө рстэй, ìºí мө нх
íóòãóóä
цэвдэгтэй á¿ñ íóòãóóä
Тэгш хэмт дө рвө лсө н, нэг
0,2 0,3
коаксил
Тэгш хэмт дө рвө лсө н,
0,1 0,2
дө рвө лсө н долоо
Олон голт коаксил 0,1 0,2
Бү сийн холбооны кабель 0,3 0,5

3.3.4.2. Àøèãëàãäàæ áàéãàà кабелийн хажуугаар шинээр угсрах кабель

шугамын хамгаалалт
Хэрэв òºëºâëºæ áàéãàà кабелийн шугамûã àøèãëàãäàæ байгаа кабелийн øóãàìûí
ойролцоо óãñàð÷ áàéãàà бºãººä уг шугамын ашиглалтын сү ү лийн 10-н жилийн
туршид бий болсон гэмтлийн бодит тоо мэдэгдэж байгаа бол кабелийн
хамгаалалтыг аянгын ниргэлтээс зө вшө ө рө гдө х гэмтлийн нягтын нормын дагуу
тооцоолох ү ед одоо байгаа кабелийн шугамын бодит болон тооцооны гэмтлийн
ялгааг тооцох хэрэгтэй.

-23-
ÁÄ 43-104-08

Энэ тохиолдолд òºëºâëºæ буй кабелийн шугамын гэмтлийн n0 зө вшө ө рө гдө х

нягт нь 3.9 дү ãээð õ¿ñíýãòýä ү зү ү лсэн зө вшө ө рө гдө х нягтыг, уртын 100км
тутамд жилд буух аюултай аянгын ниргэлтийн зө вшө ө рө гдө х тооцооны
тооцооны nр áà бодит nф òîîíû харьцààãààð ү ржү ү лсэнтэй тэнцү ү áàéíà.
n0  n0 n p / nф 

3.3.4.3. Àøèãëàãäàæ байгаа кабель шугамын хамгаалалт

Одоо байгаа кабель шугаман дээр хамгаалалтын арга хэмжээг авч
хэрэгжү ү лэхдээ аянгын цохилтонд гэмтсэн тэр хэсэгт хийх ба хамгаалалтын
хэсгийн уртыг тухайн газрын нө хцө лө ө с хамааруулан тодорхойлох (хө рсний
ө ндө р эсэргү ү цэлтэй хэсэг гэх мэт) боловч гэмтсэн газраас хааш хаашаа 100
метрээс багагү й байхаар авна. Энэ тохиолдолд газраар аянга хамгаалалтын
òàòëàãà (òðîññ) татíа. Хэрэв хамгаалалттай байсан кабелийн шугам нь гэмтвэл
гэмтлийг арилгасны дараа аянга хамгаалалтын хэрэгслийн тө лө в байдлыг шалгах
ба зө вхө н ү ү ний дараа кабелийг ө ө р аянгын цохилтонд тэсвэртэйгээр êàáåëèàð
солих, эсвэл òàòëàãà татах õóâèëáàðóóäààñ òîõèðîìæòîéã ñîíãîíî. Хамгаалалтын
ажил нь аянгын гэмтлийг зайлуусны дараа шууд хийгдэх ёстой.
3.3.5.Холбооны дотоод сү лжээний бîëîí ãîë øóãàìûí
шилэн кабелийн хамгаалалт
3.3.5.1. Холбооны äîòîîä ñ¿ëæýýíèé áîëîí ãîë øóãàìûí øèëýí кабелийн
аюултай аянгын ниргэлтийн зө вшө ө рө гдө х тоо
Кабель дээр буух аянгын аюултай цохилолтын магадлал нь 3,10 дугаар хү снэгтэд
заасан зө вшө ө рө гдө х тохиолдолд холбооны тө лө влө ж буй магистраль болон
дотор сү лжээний шилэн кабелийг аянгын цохилтын гэмтлээс хамгаалах аянга
хамгаалалтын арга хэмжээг заавал авч хэрэгжү ү лнэ.
3.10 äóãààð õ¿ñíýãò
Холбооны шилэн кабелийн óðòûí 100 км тутамд
æèëä áóóõ аянгын аюултай ниргэлтийн зө вшө ө рө гдө х тоо
Уулархаг ба хө рсний хувийн эсэргү ү цэл 500
Бусад á¿ñ
Кабелийн зориулалт Ом•м-ээс их хадархаг хө рстэй, ìºí мө нх
нóòãóóдад
цэвдэгтэй á¿ñ íóòãóóä
Холбооны магистрал
0,1 0,2
сү лжээний кабель
Холбооны бү сийн дотоод
0,3 0,5
сү лжээний кабель

3.3.5.2.Шилэн кабелийн шугамын аянгын тэсвэрлэлтийн тохиромжтой зэргү ү д

Холбооны шилэн кабелийг òºëºâëºõ ү ед кабелийн зориулалт болон óãñðàëòын
нө хцлө ө с хамаарóóëàí аянгын тэсвэрлэлтийн 3.11 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýä çààñíààñ
зэрэгтэй кабелийг ашиглах хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд кабелийг газар ил тавих ү ед
хамгаалалтын арга хэмжээã маш ховор òîõèîëäîëä àâàõûã шаардах ба зө вхө н
хө рсний хувийн эсэргү ү цэл ө ндө ртэй районуудад õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý
àâàõ øààðäëàãàòàé.
3.11 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò
Шилэн кабелийн шугамын аянгын тэсвэрлэлтийн зэрэг
Холбооны ãîë сү лжээний Холбооны дотоод сү лжээний
Á¿ñ íóòãóóä
хувьд хувьд
Хө рсний хувийн эсэргү ү цэл I-III I-IV

-24-
 ÁÄ 43-103-08
1000 Ом•м хү ртэл
Хө рсний хувийн эсэргү ү цэл
I, II I-III
1000 Ом•м их
Олон жилийн цэвдэгтэй I I, II

3.3.5.3. Àøèãëàãäàæ байгаа шилэн кабелийн шугамын хамгаалалт

Àøèãëàãäàæ áàéãàà шилэн кабелийн шугамын хамгаалалтын àðãà õýìæýýã аянгын
цохилтоос ү ү дэлтэй гэмтэл болсон хэсэгт àâàõ ба хамгаалж буй хэсгийн урт нь
орон нутгийн нө хцºлө ө р тодорхойлогдох (хө рсний ө ндө р эсэргү ү цэлтэй хэсэг
ãýõ ìýò) боловч гэмтэл болсон газраас хааш хаашаа 100м-ýýñ áàãàã¿é áàéíà. Энэ
тохиоëдолд газраар аянга хамгаалалтын òàòëàãà (трос) татíа. Хэрэв
хамгаалалттай байсан кабелийн шугам нь гэмтвэл гэмтлийг арилгасны дараа
аянга хамгаалалтын хэрэгслийн тө лө в байдлыг шалгах ба зө вхө н ү ү ний дараа
кабелийг аянгын цохилтонд тэсвэртэй ººð êàáåëèàð ñîëèõ, эсвэл òàòëàãà òàòàõ
àëü õóâèëáàðûã ñîíãîõûã шийдвэрлэнэ. Хамгаалалтын ажлûã нь аянгын гэмтлийг
зайссаны дараа шууд хийõ ёстой.
3.3.6. Хү н амын суурьшлèéí á¿ñýä холбооны цахилгаан болон шилэн
кабелийг аянгын цохилтоос хамгаалах
Хү н ам суурьшñàí газарт кабель шугам тавих ү ед 110 кв-áà ò¿¿íýýñ äýýø
õ¿÷äýëòýé öàõèëãààí äàìæóóëàõ àãààðûí шугамтай ойртох болон огтлолцохоос
бусад тохиолдолд аянгын гү йдлийн хамгаалалт шаардагдахгү й.
3.3.7. Ойí çàõààð болон мод, шон, тулгуурын ойролцоо тавиõ кабелийн
хамгаалалт
Ойí çàõààð болон 6м-ээс илү ү ө ндө ртэй áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí (мод, холбооны
шугамын тулгуур, цахилгаан дамжуулах шугам, аянга зайлуулагчийн шон г.м.)
ойролцоо тавиõ холбооны кабелüä, кабель болон áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí
хоорондîõ зай, хө рсний хувийн эсэргү ү цлýýñ õàìààðàí 3.12 дóãààð õ¿ñíýãòýä
çààñàí утгаас бага бàéõ òîõèîëäîëä õàìãààëàëò òºëºâëºíº.
3.12 äóãààð õ¿ñíýãò
Газардуулагч хү рээ (тулгуур), кабель хоорондох
зө вшө ө рө гдө х зай
Хө рсний хувийн эсэргү ү цэл, Ом•м Зө вшө ө рө гдө х хамгийн бага зай, м
100 хү ртэл 5
101-ýýс 1000 хү ртэл 10
1001-ýýс их 15

-25-
ÁÄ 43-104-08

4. Аянгын хоёрдогч ү йлчлэлээс хамгаалах

4.1. Ерө нхий ç¿éë
4 á¿ëýãò õýñýãò цахилгаан ба электрон системийг аянгын хоёрдогч ү йлчлэлээс
Олон Улсын Цахилгаан Техникийн Хорооны (IEC 61312) стандартаä çààñíû äàãóó
õàìãààëàõ çàð÷ìûã çààíà. Öàõèëãààí áà ýëåêòðîí систем нь òºâºãòýé, ºíäºð
ө ртө гтэй тоног тө хө ө рө мж хэрэглэдэг ү йлдвэрлэлийн маш олон салбаруудад
ашиглагддàг áºãººä ¿éëäâýðëýëèéí ºìíºõ ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæòýé
õàðüöóóëàõàä аянгын ү йлчлэлийг мэдрэх чадвар ө ндө ртэй учраас аянгын
аюултай ү йлчлэлээс хамгаалах тусгай àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òºëºâëºõ
øààðäëàãàòàé áîëäîã.

4.2. Аянгын ү йлчлэлээс хамгаалах бү сү ү д

Цахилгаан ба электрон систем байрласан орон зайã õàìãààëàëòûí ө ө р ө ө р
зэрэглэлтэй бү сү ү дэд хуваасан байх ёстой. Бү сү ү д нь ө ө рийн õèë орчиìд
цахилгаан соронзон ¿ç¿¿ëýëòèéí ìýäýãäýõ¿éö ө ө рчлө лтө ө р тодорхойлогдоно.
Ерºíõèé人 бү сийн зэрэглэл íýìýãäýõ тусам бү сийн орон зай дàõü цахилгаан
соронзон орны ү зү ү лэлт, гү йдэл болон хү чдэлийн утга багаñíà.
0 бү с – байрласан бү х объект нь аянгын шууд цохилтонд ө ртө ж болох бү с.
Иймд тэдгээрээр аянгын бү рэн гү йдэл урсаж болно. Энэ á¿ñýä
цахилгаан соронзон орнû утга хамгийн их байна.
0Е бү с – объектууд нь аянгын шууд цохилтонд ө ртө хгү й ч, цахилгаан
соронзон орон мө н хамгийн их утгатай байíà.
1 бү с - объектууд нь аянгын шууд цохилтонд ө ртө хгү й ба бү сэд хамрагдах
дамжуулагч элементү ү дийн гү йдэл нь 0Е бү сийнхтэй харьцуулахад
бага байна.Энэ бү сийн цахилгаан соронзон орнûã нь экранчлах
аргаар сулрóóëæ болно.
áусад бү сү ү д- цаашид гү йдлийг багасгах, эсвэл цахилгаан соронзон орныг
сулруулах шаардлагатай бол тогтооíî. Эдгээр бү сү ү дийн
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä тавих шаардлагûã объектын янз бү рийн бү сү ү дийн
хамгаалалтад тавих шаардлагаар тодорхойлно.

4.1 ä¿ãýýð çóðàã

Аянгын үйлчлэлээс хамгаалах бүсүүд:
1- 0 бүс (гадна хүрээлэл)
2- 1 бүс
(дотоод цахилгаан соронзон
байрлал)
3- 2 бүс
4- 2 бүс (шкаф доторх байрлал)
5- 3 бүс

Хамгаалж буй орон зайг хамгаалаõ õү ðэýíд хуваах ерө нхий зарчмыг 4.1 д¿ãýýð
çóðàãò ү зү ү лэв.

-26-
 ÁÄ 43-103-08
Бү сү ү дийн хèë¿¿ä дээр á¿ñèéí õèëèéã нэвтëýí ãàð÷ áàéãàà бү х металл элемент
болон ìýäýýëýë äàìæóóëàõ øóãàìûã экранчлах, нэгтгэх арга хэмжээнү ү дèéã àâíà.
Орон зайн хувьд хоёр хуваагдсан 1 çýðýãëýëòýé бү сèéã экранчилсан холболтын
тусламжтайгаар íýã ерө нхий бү с ү ү сгэж болно (4.2 äóãààð çóðàã).

4.2 äóãààð çóðàã

Хоёр бү сийã нэгтгэх

4.3. Экран÷ëàõ
Экранчлах нь цахилгаан соронзон øóóãèàíûã багасгах ү ндсэн арга áîëíî. Áарилга
байгууламжийн тө мө р хийцийг экран болгон ашиглаж болно. Барилгын дээвэр,
хананы мө н шалны ган арматур, мө н дээврийн металл хийц, фасад болон тө мө р
каркас, тор зэрэг нь ийм тө рлийн экраныг ү ү сгэнэ. Экранчлàлын энэ систем нь
нү х (хаалга, цонх, агааржуулалтын хоолой, арматурын торны алхам, цахилгаан
хангамжид зориулсан нү х г.м.) б¿хий цахилгаан соронзон экраныг ү ү сгэнэ.
Цахилгаан соронзон орны ү йлчлэлийг багасгахын тулд áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí
бү х металл элементү ү дèéã аянга хамгаалалтын системтэй цахилгаан холбоогоор
холбоíî (4.3 äóãààð çóðàã).

4.3 äóãààð çóðàã

Ãàí àðìàòóðààð ¿¿ñãýñýí îðîí çàéí ýêðàí
1-дамжуулагчийн огтлолöîë дàхü гагнаас
2-õààëãàíû цулгóé их бие
3-øèëáý á¿ð дээрхè гагнаас

Хэрэв кабелиуд нь зэргэлдээ áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäààð дамжин ө нгө рдө г бол,

тэдгээрийн газардуулгын зэрэгцээ дамжуулагчийн тоог ихэсгэх ба кабель дахь
гү йдлийг багасгахын тулд хооронд нь холбоно. Ийм шаардлагыг тор хэлбэртэй
газардуулгын систем сайн хангадаг. Индукцлэгдсэн шуугианыг багасгахад доорх
арга хэмжээнү ү дийг авч болох бө гө ө д эдгээрийг нэгэн зэрэг гү йцэтгэж болно.
 Гадна экранчлал

-27-
ÁÄ 43-104-08

 Кабель шугамын оновчтой таталт, сунгалт

 Тэжээлийн ба холбооны шугамыг экранчлах
Хэрэв хамгаалж буй орон зайн дотор экранчлагдсан кабелü байвал тэдгээрийн
экраныã аянга хамгаалалтын системтэй 2 талын тө гсгө лү ү дýä болон бү сү ү дийн
õèë¿¿äýä холбоно.
Нэг áàðèëãà áàéãóóëàìæààñ нө гө ө рү ү явж байгаа кабелиудûã бү х уртынх íü
дагуу металл хоолой, торон хайрцаг эсвэл òîðîí арматуртай тө мө р бетон хайрцаг
дотор суурилóóëíà. Кабелийн экранууд болон хоолой, хайрцагны металл
элементү ү дèéã áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ерө нхий шинү ү дтэй холбоно. Хэрэв
кабелийн экран нь урьдчилан тооцоолñîí аянгын гү йдлийг даах чадвартай бол
металл хайрцаг ба кабелийн суваг, худгуудыг ашиглахгү й байж болно.
4.4. Холболт
Хамгаалж буй áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí доторх металл элементү ү дийн хоорондын
потенциалын ялгаварыг багасгах øààðäëàãààð тэдгээрийã õîîðîíä íü õîëáîíî.
Хамгаалж буй îðîí çàéä орших áºãººä àÿíãà õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé á¿ñèéí õèëèéã
íýâòëýí ãàð÷ áàéãàà металл элементү ү д áîëîí ñèñòåìèéí õîëáîëòûã бү сийн õèë
дээр хийнэ. Холболтыг гү йцэтгэхдээ тусгай дамжуулагч эсвэл хавчаарын
тусламжтайгаар гү йцэтгэх бө гө ө д шаардлагатай бол хэт хү чдэлээс хамгаалах
тө хө ө рө мжийг /ХХХТ/хэрэглэнэ.
4.4.1. Бү сү ү дийн õèë дээрх холболтууд
Гаднаас áàðèëãà áàéãóóëàìæ уруу орж буй бү х дамжуулагчуудûã аянга
хамгаалалтын системтэй холбоно.
Хэрэв гадíа øóãàìûí дамжуулагч, хү чний болон холбооны кабелиуд нь áàðèëãà
áàéãóóëàìæ руу янз бү рийн цэгээр орîõ áà хэд хэдэн ерө нхий шинд холбогдох
áîë тэдгээр øèíèéí õàìãèéí ñ¿¿ëèéíõèéã газардуулгын битү ү хү рээ, á¿òýýöèéí
арматур, ãàäíà ºíãºë㺺íèé металл (õýðýâ ìåòàëë ºíãºë㺺òýé áîë) хэсгү ү дэд
хамгийн дө т замаар холбоно. Харин газардуулгын битү ү хү рээ байхгү й бол
ерө нхий шинү ү дийг тусдаа байрлах газардуулагч электродîä çàëãàõ áà áèò¿¿
õ¿ðýý ¿¿ñãýñýí ãàäààä дамжуулагчтай холбоíî. Гадíà øóãàìûí дамжуулагч нь
áàðèëãà áàéãóóëàìæ уруу газрын гадаргууãààñ äýýã¿¿ð орсон байвал ханын дотóóð
эсвэл гадóóð áàéðëàõ áèò¿¿ õ¿ðýý ¿¿ñãýñýí дамжуулагчтай холбоíо. Ýнэ
дамжуулагчèéã доод талын дамжуулагч болон арматуртай холбосон байна.
Áàðèëãà áàéãóóëàìæ уруу газрын тү вшинтэй ижил тү вшингээр орж байгаа
дамжуулагч болон кабелийг аянгаас хамгаалах системтэй мө н ýíý тү вшинд
холбох хэрэгтэй. Кабелèéí áàðèëãà байгууламж уруу орох цэг дэхь ерө нхий
шинийг тү ү нтэй холбоõ газардуулагч ба арматуртай аль болох ойр байрлуулна.
Áèò¿¿ õ¿ðýý ¿¿ñãýñýí дамжуулагчèéã арматур, эсвэл ìåòàëë ºíãºë㺺 çýðýã бусад
экранчилах элементтэй 5м тутамд холбох бө гө ө д зэс эсвэл цинкэдсэн ган
электродын хө ндлө н огтлолûí òàëáàé 50 мм2-ñ áàãàã¿é байх ёстой.
Аянгын гү йдлийн нө лө ө г аль болох бага байлгах шаардлагатай бºãººä
мэдээллийн систем á¿õèé áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ерө нхий шинийг арматур эсвэл
бусад экранчилах элементтэй олон тооны холболтîîð õîëáîñîí металл òóóçààð
õèéõ øààðäëàãàòàé.
0 ба 1 бү сү ү дийн õèë дээр байрлах холболт болон хэт хү чдэлээс хамгаалах
тө хө ө рө мжийí õóâüä, 2.3 äóãààð õ¿ñíýãòýä заасан гү йдлийн ¿ç¿¿ëýë¿¿äèéã
õ¿ëýýí àâàõààð òîîöíî. Хэд хэдэн дамжуулагчòàé áîë дамжуулагчуудаар гү йдýл
õóâààðèëàãäàõûí òîîöîх шаардлагатай.

-28-
 ÁÄ 43-103-08
Áàðèëãà áàéãóóëàìæ ðóó ãазрын тү вшинд íýâòýð÷ áàéãàà дамжуулагч болон
кабелийí õóâüä тэдгээрийн дамжуулах аянгын гү йдлийн хэсгийг тооцоолно.
Холболтын дамжуулагчуудын хө ндлө н огтлолыг 4.1 ба 4.2 äóãààð õ¿ñíýãò¿¿äýä
çààñíû äàãóó ñîíãîíî. 4.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòèéã äамжуулагч элементээр аянгын
гү йдлийн 25%-иас илү ү хувь нь дамжих тохиолдолд, 4.2 äóãààð õ¿ñíýãòèéã 25%-
иас бага хувь нь дамжих тохиолдолд ашиглана.
4.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò
Аянгын гү йдлийн ихэнх хэсэг урсаж ө нгө рө х дамжуулагчуудын
хө ндлө н огтлол
Хө ндлө н огтлол,
Хамгаалалтын тү вшин Материал
мм2-аас багаã¿é
I – IV Зэс 16
I – IV Хө нгө н цагаан 25
I – IV Тө мө р 50

4.2 äóãààð õ¿ñíýãò

Аянгын гү йдлийн багахан хэсэг урсаж ө нгө рө х дамжуулагчуудын
хө ндлө н огтлол
Хө ндлө н огтлол,
Хамгаалалтын тү вшин Материал
мм2-аас багаã¿é
I – IV Зэс 6
I – IV Хө нгө н цагаан 10
I – IV Тө мө р 16

Хэт хү чдýлээс хамгаалах тө хө ө рө мжийг аянгын гү йдлийн ихэнх хэсгийг барих,

ү ндсэн импульсийн дараах гү йдлийг таслах буюу хэт хү чдлийг хязгаарлах
зорилгоор сонгодог.
Áàðèëãà áàéãóóëàìæ ðóó îðîõ оролт дàхü хамгийн их хэт хү чдэл Umax нь системийн
дааж чадах хү чдэлээр зохицуулагдана.
Umax-ын утгûã хамгийн бага байëãàхын тулд шугамуудûã ерө нхий шинтэй
äàìæóóëàã÷èéí óðò õàìãèéí áàãà áàéõààð холбоно.
Аянга хамгаалаõ õү ðýýíү ү дийн õèëèéã нэвтлэí ãàð÷ áàéãàà êàáåëèéí øóãàì çýðýã
бү х дамжуулагч элементү ү дèéã уг õèë дээрээ холбоíî. Ýнэ холболтûã
экранчилах болон бусад металл элементү ү д (жишээ нь: тоноглолын их бие)-ийн
íýãýí адил ерө нхий шин дээр õèéíý.
Холболтын õàâ÷ààð ба ХХХТ-ийн хувьд гү йдлийн ¿ç¿¿ëýëòèéã тохиолдол тус бү рт
тооцоолно. Õил òóñ á¿ð дээрх хамгийн их хэт хү чдэл нь системийн дааж чадах
хү чдэлýýð çîõèöóóëàãäàíà. Янз бү рийн бү сү ү дийн хил дээрх ХХХТ нь мө н адил
эрчим хү чний ү зү ү лэлтээр хамааралтай байна.

-29-
ÁÄ 43-104-08

4.4.2. Хамгаалагдаж буй объектын доторх холболт.

Цахилгаан шатны зам тºмºр, кран, металл шал, металл хаалганы гэр, хоолой,
кабелийн худаг болон суваг зэрэг òом хэмжээний бү х дотоод дамжуулагч
элементү ү дèéã хамгийн ойр орших ерө нхий шин, бусад ерө нхий холболтын
элементэд хамгийн ойр замаар холбоíî. Мө н дамжуулагч элемент¿¿äýä нэмэлт
холболт хийвэл èë¿¿ íàéäâàðòàé.
Холболтын дамжуулагчийн хө ндлө н огтлолыг, гү йдлийн багахан хэсэг дамжина
гэж тооцож 4.2 äóãààð õ¿ñíýãòýä çààñíû äàãóó ñîíãîíî.
Мэдээллийн системийн бү х ил дамжуулагч хэсгү ү дийг нэгдсэн с¿лжээнд холбоно.
Онцгой тохиолдолд ийм сү лжээг газардуулагчтай холбохгү й байж болно.
Òоног тө хө ө рө мжийн их бие, бү рхү ү л ба каркас гэх мэт мэдээллийн системийн
бү х ил дамжуулагч хэсгү ү дийг газардуулагчтай хоёр аргаар холбох ба холболтûã
нэг бол цацраг системийн хэлбэрээр эсвэл торон хэлбэрээр гү йцэтгэнэ.
Цацраг системийг ашиглах ү ед тү ү ний бү х металл хэсгү ү дийг газардуулагчтай
холбогдох цэгээс бусад бү х óðòûí туршид ãàçàðäóóëàã÷ààñ тусгаарлана. Ийм
системийг голдуу бү х элемент ба кабелиуд нь áàðèëãà áàéãóóëàìæ ðóó нэг цэгээр
îðîõ, бага хэмжээний áàðèëãà áàéãóóëàìæèä ашигладаг.

4.4 ä¿ãýýð çóðàã

Öàöðàã хэлбэрийн системýýð ïотенциал тэгшитгэх
¿åèéí цахилгаан хангамжийн болон холбооны
дамжуулагчийн холболтын схем.
1 - хамгаалалтын бүсийн экран,
2 - цахилгаан тусгаарлаëò,
3 - потенциал тэгшитгэх системийн дамжуулагч,
4 - потенциал тэгшитгэх системийн төв цэг,
5 - холбооны болон цахилгаан хангамжийн дамжуулагч.

Газардуулгын цацраг системèéã газардуулгын ерө нхий системтэй зө вхө н ганц

цэгээр холбоно (4.4 ä¿ãýýð çóðàã). Энэ тохиолдолд тоног тө хө ө рө мжийн
хоорондох бү х шугам ба кабелиудын индукцлэлийн гогцоог багасгахын тулд од
хэлбэр ү ү сгэх газардуулгын дамжуулагчтай параллель тавигдана. Ганц цэг дээр
газардуулсны ачаар аянгын цохилтын ү ед ү ү сэх нам давтамжийн гү йдэл нь
мэдээллийн системд ордоггү й. Тү ү нээс гадна мэдээллийн системийн доторх нам
давтамжийн шуугианы ү ү сгү ү рү ү д нь газардуулгын системд гү йдэл ү ү сгэõãү й.
Хамгаалаõ õү ðýý рү ү дамжуулагчдын орох оролтûã зө вхө н потенциалыг
тэгшитгэх системийн тө в цэг дээр хийнэ. Уг ерө нхий цэг мө н хэт хү чдэлээс
хамгаалах тө хө ө рө мж (ÕÕÕÒ)-ийг холбох хамгийн тохиромжтой цэг áîëíî.
Тоног тө хө ө рө мж нь олон тооны шугам ба кабельтай холбогдон тэдгээр нь
объект уруу янз бү рийн цэгээр орж байгаа ү ргэлжилсэн ил системд ихэвчлэн тор
хэлбэрийн холболтыг õýðýãëýäýã.
Ýíý õýëáýðèéã ашиглах ү ед тү ү ний металл хэсгү ү дийг газардуулгын ерө нхий
системээс тусгаарладаггү й (4.5 äóãààð çóðàã). Тор нь ерө нхий системтэй олон
цэгýýð холбогдоно. Энэ тохиолдолд систем нь бү хэлдээ бү х давтамжийн ү ед
бага эсэргү ү цэл агуулдаг. Тү ү нээс гадна торны олон тооны богино холбогдсон
олон тооны хү рээнү ү д нь мэдээллийн системийн ойролцоох соронзон орныг

-30-
 ÁÄ 43-103-08
сулруулдаг. Хамгаалаëòûí бү с дэх багажуудèéã хооронд íü áîëîí õàìãààëàëòûí
бү сийн металл хэсгү ү д, ìºí экрантай хамгийн ойр дө т замаар хэд хэдэн
дамжуулагчаар холбоно. Ингэхдээ тө хө ө рө мжү ү дийн ө ө рийнх нь агуулах
металл хэсгү ү дийг (шал, хананы болон дээвэр дэх арматур, металл тор,
цахилгааны бус зориулалттай металл тоног тө хө ө рө мж, агааржуулалтын болон
кабелийн хайрцаг г.м. ) аль болох ихээр ашиглана.

4. 6 äóãààð çóðàã
Потенциалыг тэгшитгэх õîñîëìîë
систем

1 - хамгаалалтын бүсийн экран,

2 - цахилгаан тусгаарлага,
3 - потенциал тэгшитгэх системийн
төв цэг

4.6 äóãààð çóðàãò ¿ç¿¿ëñíýýð öацраг болон торон аргыг нэгтгэж õîñîëìîë систем
ү ү сгэж болно. Çаавал биш áîëîâч гэсэн хэсэгчилсэн газардуулгын сү лжээг
ерө нхий газардуулгын системтэй, аянга хамгаалаõ õү ðýýíий хил дээр холбоно.
4.5. Газардуулга
Аянга хамгаалалтын газардуулгын тө хө ө рө мжийн ү ндсэн ү ү рэг нь аянгын
гү йдлийн аль болох их хэсгийг (50% ба ү ү нээс их) газарò äàìæóóëàõ явдал юм.
Гү йдлийн ү лдсэн хэсэг нь барилга байгууламжид орж буй харилцаа холбооны
хэрэгслү ү дээр дамжин сарнина (кабелийн бү рхү ү л, усан хангамжийн хоолой
г.м.). Энэ ү ед газардуулагч дээр аюултай хү чдэл ү ү сдэггү й. Энэ ү ү ргийг
барилга байгууламжийн доорõè болон тү ү нийг тойрсон торон системээр
гү йцэтгэнэ. Газардуулгын дамжуулагч нь байгууламжийн суурь доор, бетоны
арматурыг холбох торон хү рээг ү ү сгэнэ. Энэ нь барилгын доор цахилгаан
соронзон экраныг ү ү сгэх энгийн арга юм. Тойрог дамжуулагч нь барилгын эргэн
тойронд эсвэл суурийн хязгаарлах бетон дээр газардуулгын системтэй 5 м тутамд
газардуулах дамжуулагчаар холбогдоно. Гадна газардуулагч дамжуулагч нь дээр
дурьдсан тойрог дамжуулагчтай холбогдож болно.
Суурийн доорх бетоны арматур нь газардуулгын системтэй холбогдох бө гө ө д
газардуулгын системтэй 5 м тутамд холбогдсон торыг ү ү сгэх ёстой.

4.7 äóãààð çóðàã

Барилгын торон газардуулагч
төхөөрөмж

1 - холболтын сүлжээ,
2 - газардуулагч

4.8 äóãààð çóðàã

Үйлдвэрлэлийн байгууламжийн торон
-31- газардуулагч төхөөрөмж

1 - байгууламж,
2 - цамхаг,
ÁÄ 43-104-08

Арматурын утсанд 1 м тутамд гагнасан эсвэл механик аргаар бэхэлсэн, цинкэдсэн

гангаар хийсэн 5м õýìæýýòýé í¿äòýé торыг ãàçàðäóóëãàä ашиглаж болно. Торны
дамжуулагчуудын тө гсгө лү ү д нь холболтын судлуудын газардуулагч
дамжуулагчийн ү ү рэг гү йцэтгэж болно. 4.7 ба 4.8 äóãààð çóðãóóäàä торон
газардуулагч тө хө ө рө мжийн жишээг ү зү ү лэв.
Газардуулагч ба холболтын системийн холболт нь газардуулгын системийг
ү ү сгэнэ. Газардуулгын системийн ү ндсэн ү ү рэг нь барилга байгууламж болон
тоног òºõººðºìæèéí дурын цэгү ү дийн хоорондын потенциалыг багасгах ÿâäàë
юм. Ýíý асуудлыг аянгын болон чиглэсэн гү йдэлд зориулж давтамжийн ө ргө н öàð
õ¿ðýýã õàìàðñàí бага эсэргү ү цэлтэй сү лжээ бий болгох олон тооны параллель
замуудыг хийснээр шийдвэрлэнэ. Олон болон параллель замууд нь янз бү рийн
резонансын давтамжтай. Давтамжаас хамааралтай эсэргү ү цэл бү хий олон тооны
хү рээнү ү д нь авч ү зэж буй спектрèéí шуугианд бага эсэргү ү цэлтэй нэгдсэн
сү лжээг ү ү сгэнэ.
4.6.Хэт хү чдэлээс хамгаалах тө хө ө рө мж (ÕÕÕÒ)
Хэт хү чдэлээс хамгаалах тө хө ө рө мжèéã (ХХХТ) цахилгаан хангамжийн,
удирдлагын, холбооны, экранчилах бү с хоорондын хил хязгаар телефон
холбооны шугамууд огтлолцох газарт тавина. ХХХТ-г тэдгээрийн гэмтэлд
тэсвэртэй байдлаар харгалзан мө н аянгын гү йдлийн ү йлчлэлээс хамгаалагдаж
байгаа тоноглолын гэмтэх магадлалыг багасгахын тулд тэдгээрийн хоорондох
ачааллыг хуваарилах замаар зө вшө ө рө гдө х утга хү ртэл бууруóлна (4.9 ä¿ãýýð

4.9 ä¿ãýýð çóðàã

Хэт хүчдэлээс хамгаалах
төхөөрөмжийг барилгад тавих
жишээ

çóðàã).
Барилга байгууламжид орж байгаа цахилгаан хангамжийн болон холбооны
шугамыг нэг шинд холбож, тэдгээрийн ХХХТ-д нь ойр тавих хэрэгтэй. Энэ нь
экранчилдаггү й материалаар хийгдсэн барилгад (мод, тоосго г.м.) маш чухал.
ХХХТ-г аянгын гү йдэл ү ндсэндээ 0 ба 1 бү сү ү дийн хил хязгаар дахь
газардуулгын системд чиглэсэн байлгахаар сонгож тавьдаг.

-32-
 ÁÄ 43-103-08
Аянгын гү йдэл нь ү ндсэндээ дээр дурьдсан хил хязгаар дээр сарнидаг тул ХХХТ
нь зө вхө н ү лдсэн энерги ба 1 бү с дэхь цахилгаан соронзон орны ү йлчлэлээс
хамгаална. Хэт хү чдэлээс хамгаалах хамгийн сайн хамгаалалтаар богино
холболтын дамжуулагч, кабелийн гаргалгаа болон кабелийг ашиглан ХХХТ-г
тавина.
Хү чний тө хө ө рө мжийн тусгаарлаëòûã тохируулах шаардлага ба хамгаалж байгаа
тоноглолын гэмтэлд тэсвэртэй байдлыг ү ндэслэн ХХХТ-г хү чдэлийн тү вшингө ө р
сонгохдоо хамгаалж байгаа тө хө ө рө мжинд ү йлчилж байгаа зө вшө ө рө гдө х
хү чдэлийн хамгийн их утгаас ямагт бага байхаар авна. Хэрэв гэмтэлд тэсвэртэй
байдал òîäîðõîéã¿é бол ойролцоо, ýñâýë туршилтààð гарсан ү р дү нг ашиглаíà.
Хамгаалж байгаа систем дэхь ХХХТ-ийн тоо нь хамгаалж байгаа тоног
òºõººðºìæèéí гэмтэлд тэсвэртэй байдал болон ХХХТ-гийн ө ө рийнх нь
ү зү ү лэлтээс хамаарна.
4.7. Барилга байгууламж дахь тоног òºõººðºìæèéí хамгаалалт
Àøèãëàãäàæ áàéãàà барилгад хэрэглээ нь óëàì á¿ð ө сө н нэмэгдэж нарийн
электрон тоноглолыг ашиглах нь аянгаас болон бусад цахилгаан соронзон
шуугиануудаас хамгаалах илү ү найдвартай хамгаалалтыг шаардäàã. Барилга
байгууламжид шаардагдах аянга хамгаалалтыг сонгохдоо барилгын õèéöèéí
онцлог, одоо байгаа хү чний òîíîã òºõººðºìæ болон мэдээллийн тоноглол зэргийг
тооцсон байна.
4.3 äóãààð õ¿ñíýãò
Барилга байгууламж болон тү ү ний ерө нхий ºãºãäë¿¿ä
№ Ү зү ү лэлт
1 Барилгын материал –ө рлө г, тоосго, мод , тө мө р-бетон, ган каркас
2 Нэг баðèëãà эсвэл олон тооны холболттой хэд хэдэн блокууд
3 Намхан ба хавтгай, эсвэл ө ндө р барилга (барилгын хэмжээс)
4 Арматур нь á¿õ áàðèëãûí õýìæýýíä холбогдсон эсэх
5 Металл ºíãºë㺺òýé холбогдсон ýñýõ
6 Цонхны хэмжээ
7 Аянга хамгаалалтын гадна системòýé эсэх
8 Гадна аянга хамгаалалтын системийн тө рө л ба чанар
9 Хө рсний тө рө л (чулуу, газар)
10 Зэргэлдээ байгууламжийн газардуулагдсан элементү ү д (ө ндө р, тухайн
байгууламж хү ртэлх зай)

4.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò

Тоног тө хө ө рө мжийн ө гө гдлү ү д
№ Ү зү ү лэлт
1 Орîëòûí байгаа оролтын шугамууд (газар доогү уур эсвэл агаараар)
2 Антенн буюу бусад гадна тө хө ө рө мжү ү д
3 Цахилгаан хангамжийн системийн тө рө л (ө ндө р хү чдэлийн, эсвэл нам
хү чдэлийн, газар доогуур, эсвэл газар дээгү ү р)
4 Кабелийн суурилуулалт (босоо хэсгийн тоо ба байрлал, суурилуулсан арга)
5 Кабелийн металл тавиурын ашиглалт
6 Барилга дотор электрон тө хө ө рө мжү ү д байгаа эсэх
7 Өө р бусад барилга байгууламжид очих дамжуулагч байгаа эсэх

4.5 äóãààð õ¿ñíýãò

Тоног тө хө ө рө мжийн ү зү ү лэлтү ү д
№ Ү зү ү лэлт
1 Мэдээллийн технологийн тоноглол хоорондын холболтын тө рө л (экранчилсан

-33-
ÁÄ 43-104-08

эсвэл экранчилаагү й олон судалтай кабель, коаксиаль кабель, аналог эсвэл тоон,
симметр эсвэл симметр бус, шилэн кабель)
2 Тоног тө хө ө рө мжийн гэмтэлд тэсвэртэй байдлын тү вшин

4.6 äóãààð çóðàã

Хамгаалалтын тө рлийг сонгоход хэрэглэгдэх
бусад ү зү ү лэлтү ү д
№ Ү зү ү лэлт
1 Металл цонхны хү рээ холбогдсон эсэх
2 Дээврийн материал (металл, бетон)
3 Сү лжээний тө рө л (TN, TT эсвэл IT)
4 Барилга доторх электрон тоноглолын байрлал
5 Электрон тоноглолын ерө нхий газардуулгын системтэй холбогдсон холболтын
байрлал

Хамгаалалтын арга хэмжээний шаардлага болон сонголтыг барилгын

òºëºâëºëòèéí ү еийн ºгºгдл¿¿дэд ү ндэслэн тодорхойлно. Эдгээр
ү зү ү лэлтү ү дийн тоймыг 4.3-4.6 дугаар х¿снэгтэд ү зү ү лэв.
Ýäãýýð õ¿ñíýãò¿¿äýä ө гө гдсө н эрсдэл ба ºгºгдл¿¿дээс хамаарч аянга
хамгаалалтын системийг шинээр хийх, эсвэл шинэчлэн засварлах шийдлийг
гаргана.
4.7.1. Аянга хамгаалалтын гадна системийг ашиглах ү еийн
õàìãààëàëòûí арга хэмжээ
Аянга хамгаалалтын гадна системийг дараах байдлаар хийнэ:
1. áарилга байгууламжийн гадаад металл ºíãºë㺺 болон дээврийг аянга
хамгаалалтын системд холбоõ
2. арматур нь дээврээс ханаар дамжин барилгын газардуулга хү ртэл
барилгын нийт ө ндрийн дагуу холбогдсон бол нэмэлт дамжуулагчуудыг
ашиглаõ
3. àянга хү лээн авагчийн торны алхам болон металл ã¿éäýë çàéëóóëàã÷èéí
хоорондын зайг багасгаõ
4. áү тцийн хувьд тус тусдаа блокуудын хө рш зэргэлдээ орших хэсгү ү дийн
нийлэх газарт холболтын шугам (уян хавтгай дамжуулагч) тавиõ.
Øугамуудын хоорондын зай нь àÿíãûí ã¿éäýë çàéëóóëàã÷èéí хоорондын
зайнаас хоёр дахин бага байх ёстой.
5. áарилгын тус тусдаа блокуудыг ү ргэлжилсэн дамжуулагчаар холбоõ.
Холболт нь кабелийн худгуудын ө нцө г бү рд шаардлагатай тул холболтын
шугамыг аль болох богинохон áàéõààð гү йцэтгэнэ
6. дээврийн металл хэсэг нь аянгын шууд цохилтоос хамгаалагдах
шаардлагатай бол аянга хамгаалалтын ерө нхий системтэй холбогдсон
тусдаа аянга хамгаалагчийг суурилуулаõ. Аянга хү лээн авагч нь дээр
заагдсан элементээс аюулгү й зайд орших ёстой.

-34-
 ÁÄ 43-103-08
4.7.2. Кабелийг ашиглах ү еийн хамгаалалтын арга хэмжээ
Хэт хү чдэлийг бууруулах ү р дү нтэй арга íü кабелийн оновчтой суурилуулалт
болон экранчилал áàéäàã. Àянга хамгаалалтын гадна систем бага экранчилж
òóñàì ýíý àðãà õýìæýý чухал ү ү рэгтэй.
Хү чний болон холбооны экранчилсан кабелийг хамтад нь тавьснаар олон тооны
гогцооноос сэргийлж болно. Экран нь хоёр тө гсгө л дээр нь òîíîã òºõººðºìæòýé
холбогдоно.
Давхар хооронд дамжуулагч болон кабелийг металл хоолой болон сувагт хийж
тавих гэх мэт дурын нэмэлт экранчилал нь холболтын нэгдсэн системийн бү рэн
эсэргү ү цлийг бууруулна. Энэ арга хэмжээ нь ө ндө р эсвэл урт ү ргэлжилсэн
барилга болон тоног тө хө ө рө мж найдвартай ажиллах øààðäëàãàòàé тохиолдолд
чухал байдаг.
ХХХТ-ийг тавих оновчтой газар нь байгууламжийн ү ү дэнд байрласан 0/1 бү с ба
0/1/2 бү сийн хил áàéíà.
Холболтын ерө нхий сү лжээã ажлын горимд хү чний болон мэдээллийн хэлхээний
буцах дамжуулагч маягаар ашигладаггү й.
4.7.3.Антенн болон бусад тоног òºõººðºìæèéã ашиглах ү еийн
хамгаалалтын арга хэмжээ
Àнтенн, цаг уурын мэдрýã÷, ажиглалтын камер, ү йлдвэрлэлийн объектууд дахь
гадаад мэдрýã÷ (даралт, температур, агаарын урсгалын хурд, хавхлагийн
байрлалын мэдрýã÷) áîëîí барилга байгууламжийн гадна, öàìõàã, òóëãóóð шон,
эсвэл ү йлдвэрийн агуулах дээр тавüсан дурын цахилгаан, электрон болон радио
тоноглолууд зэрэг тºрºл бү рийн гадна тө хө ө рө мжү ү д íü èйм тоног
тө хө ө рө мжийн жишээ áîëíî.
Аянга зайлуулагчèéã боломжèéí õýðýýð тоног òºõººðºìæèéã аянгын шууд
цохилтоос хамгаалахаар тавиíà. Тусдаа антеннуудыг технологийн ү ү днээс
дангаар нь ү лдээдэг. Тэдгээрийн зарим нь аянга хамгаалалтын системтэй байдаг
тул аянгын цохилтыг гэмтэлгү йгээр давж гарч чадна. Арай бага хамгаалагдсан
бусад антеннуудад тэжээлийн кабелиар аянгын гү йдэл дамжин, хү лээн авагч
эсвэл дамжуулагчинд очихоос сэргийлж тэжээлийн кабельд ХХХТ-гийг тавих
шаардлагатай. Гадна аянга хамгаалалтын системтэй ү ед антенны бэхэлгээ нь
тү ү нд холбогдоно.
Барилга байгууламжийн хоорондох кабельд хэт хү чдэл ү ү сэхээс сэргийлж
кабелийг холбоотой металл худагò эсвэл хоолойд тавина. Антеннтай холбоотой
тоноглол уруу явах бү х кабелèéã хоолойноос зө вхө н нэг цэгээр гарãàна. Áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéí ө ө рийнх экранчилах шинж чанарт сайтар анхаарал тавьж
кабелийг тү ү ний хоолой õýëáýðèéí элементэд ñóóðèëóóëíà. Хэрэв энэ нь
боломжгү й бол кабелийг гаднаас нь объектод аль болох ойртуулж, металл шат,
хоолой гэх мэт ердийн экрануудыг ашиглан тавих хэрэгтэй. L хэлбэрийн ө нцгийн
элементтэй шонгуудад ердийн хамгаалалтыг аль болох ихээр ашиглахын тулд
кабелийг ө нцгийн дотор талд байрлóóëна. ßäàõäàà антенны кабелийн хажууд
хамгийн бага хө ндлө н огтлол нь 6 мм2 байх эквипотенциал холболтын
дамжуулагчийг байрлуулах хэрэгтэй. Эдгээр бү х арга хэмжээнү ү д нь кабель äàõü
гогцоонä ¿¿ññýí хү чдэлийг бууруулñíààð тэдний хооронд цохилт ү ү сэх
магадлалыг бууруулах бà ө ө рө ө р хэлбэл цахилгаан сү лжээ болон барилга
байгууламжийн хооронд тоног тө хө ө рө мжийн дотор нум ү ү сэх магадлалыг
бууруулна.

-35-
ÁÄ 43-104-08

4.7.4.Барилга байгууламж хоорондын хү чний кабель болон холбооны

кабелиудыг хамгаалах арга хэмжээ
Барилгуудын хоорондын холбооã хү чний металл бү рхү ү лтэй кабель, холбооны
металл (ороогдсон пар, коаксиаль болон олон голтой кабель) ба шилэн кабель
ãýñýí хоёр гол тө рө лд хуваана. Хамгаалалтын арга хэмжээ нь кабелийн тө рө л,
тэдгээрийн тоо ширхэг, мө н тү ү нчлэн хоёр байгууламжийн аянга хамгаалалтын
системү ү д холбогдсон эсэхээс хамаарна.
Бү рэн тусгаарлагдсан шилэн кабелèéã (металл бэхэлгээ, чийгнээс хамгаалсан
бү рмэл утас болон дотоод ган дамжуулагчã¿é) хамгаалалтын нэмэлт арга хэмжээ
авахгү йгээр шууд хэрэглэж болно. Цахилгаан соронзон ү йлчлэлээс бү рэн
хамгаалаãäñàí áàéäàã òóë èйм кабелийг хэрэглэх нь хамгийн зө в хувилбар áàéäàã.
Гэхдээ кабель нь ү ргэлжилсэн металл элемент агуулж байвал (алсын зайн
тэжээлийн голоос бусад) барилга руу орсон кабелийн оролт дээр уг элементийг
ïîòåíöèàë òýãøèòãýõ холболтын ерө нхий системд холбох ёстой ба оптик
дамжуулагч эсвэл хү лээн авагчид шууд õîëáîãäîõ ёсгү й. Хэрэв барилгууд нь бие
биедээ ойрхон байрласан бºãººä аянга хамгаалалтын системү ү д нь
холбогдоогү й бол их хэмжээний гү йдэл ү ү сэхээс болон халалтаас сэргийлж
металл элементгү й шилэн кабелийг хэрэглэх нь зү йтэй. Хэрвээ аянгын
хамгаалалттай холбогдсон кабель байвал эхний кабелиас гү йдлийн зарим хэсгийг
зайлуулахын тулд металл элементтэй шилэн кабелийг ашиглаж болно.
Тусгаарлагдсан аянга хамгаалалтын системтэй барилгуудын хооронд байрлах
металл кабель
Уг хамгаалалтын системийн холболтын ү ед аянгын гү йдэл гү йж ө нгө рсний дараа
кабелийн хоёр ү зү ү рт гэмтэл ãàðàõ магадлал ө ндө р байдаг. Ийм учраас
кабелийн хоёр ү зү ү рт ХХХТ тавьж ө гө х хэрэгтэй бө гө ө д хоёр барилгын аянга
хамгаалалтыг боломжтой газар бү рд нь холбож ө гө х хэрэгтэй ба кабелийг металл
худганд тавих хэрэгтэй.
Холбогдсон аянга хамгаалалтын системтэй барилгуудын хооронд байрлах
металл кабель
Барилгуудын хоорондох кабелиудын тоо ширхэгээс хамаарч êàáåëèéí õóäãóóäûã
(õýä õýäýí êàáåëüòàé òîõèîëäîëä) õîëáîõ, ýêðàí÷ëàõ áîëîí удирдлагын олон голт
кабелийн хувьд уян металл шлангийг хэрэглэх (îëîí êàáåëüòàé òîõèîëäîëä) ãýñýí
àðãóóäûí àëü íýãèéã ñîíãîæ áîëíî. Îëîí òîîíû êàáåëüòàé òîõèîëäîëä ã¿éäýë
òýäãýýðò õóâààðèëàãäàæ áàéâàë êабелийн хоёр тө гсгө лийг аянга хамгаалалтын
холбогдсон системд холбох замаар экранчилалыг хангалттай хèéæ áîëíî.

-36-
 ÁÄ 43-103-08
1 äү ãээð õàâñðàëò

Àÿíãà çàéëóóëàã÷èéí á¿òýýö, òóëãóóðóóä áà àÿíãà

õ¿ëýýí àâàã÷èä
1. Àÿíãà çàéëóóëàã÷ øîíò òóëãóóðûã ìåõàíèê áàò áýõýýðýý ÷ºëººòýé çîãñîæ
÷àäàõ á¿òýýöòýé, õàðèí õýöýí àÿíãà çàéëóóëàã÷èéã ò¿¿íèé òàòàëò áà ò¿¿í äýýð èðýõ
ñàëõèíû à÷ààëàëûã òîîöîæ õèéíý. Ýíý õî¸ð òîõèîëäîëä àÿíãûí ã¿éäëèéí äèíàìèê
õ¿÷äëèéã òîîöîõã¿é áàéæ áîëíî.
2. Òóñãàéä áîñãîõ àÿíãà çàéëóóëàã÷èéí øîíã á¿õ òºðëèéí ãàí, òºìºð, òºìºð
áåòîí, ìîäîîð õèéæ áîëíî. Çîðèóëàëòûí õýðýãöýý õàíãàõã¿é áîëñîí òºìºð áåòîí
õîîëîéã ìºí àøèãëàæ áîëíî. Ìåòàëë øîíã çýâðýëòýýñ, ìîäûã ÿëçðàëòààñ òóñ òóñ
õàìãààëæ ºãíº.
3. Àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èéã 200 ì-ýýñ äýýø óðòòàé 100 ìì-ýýñ áàãàã¿é îãòëîëòîé
òºðºë á¿ðèéí ìàðêèéí ãàíãààð ãàíãààð õèéíý

5.1 äү ãээð çóðàã

Àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èéí á¿òýýö
à) äóãóé îãòëîëòîé ãàí; á) ãàí óòàñ; â) ãàí ÿíäàí; ã) òóóçàí ãàí; ä) áóëàíò ãàí
Ò¿¿í÷ëýí áóñàä òºðëèéí ìåòàëëûã õýðýãëýæ áîëíî. Àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èéã
öàéðäàõ, áóäàõ çýðãýýð çýâðýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãòýé.
̺í õàìãààëæ áàéãàà áàðèëãûí óòàà ãàðãàõ, äóó íàìñãàõ çýðýã çîðèóëàëòûí
ÿíäàíãóóä, äåôëåêòîð, äýýâýð, òîð ãýõ ìýò áàðèëãààñ äýýø ãàðñàí áóñàä ìåòàëë
á¿òýýöèéã àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷ áîëãîí àøèãëàæ áîëíî

5.2 äóãààð çóðàã

ÿéäýë çàéëóóëàã÷èéã ìåòàëë äýýâýðò õîëáîõ
1 - ã¿éäýë çàéëóóëàã÷, 2 – äýýâýð, 3 - òóãàëãàí æèéðãýâ÷, 4 - ãàí õàâòàíöàð
5 - ã¿éäýë çàéëóóëàã÷òàé ãàãíàõ õàâòàíöàð

-37-
ÁÄ 43-104-08

Àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èéã ã¿éäýë çàéëóóëàã÷òàé ãàãíàæ õîëáîõ áà ãàãíàõ áîëîìæã¿é

¿åä 0,05 Îì-îîñ äîîøã¿é ýñýðã¿¿öýëòýé áàéõààð áîîëòîîð õîëáîæ áîëíî. Ãàí
äýýâýðèéã ã¿éäýë çàéëóóëàã÷òàé õîëáîõäîî äýýðõ óçàãðò ¿ç¿¿ëñíèé äàãóó õàâ÷èæ
õèéíý. Õýöýí àÿíãà çàéëóóëàã÷èéí õýöèéã 35 ìì2 /7 ìì îð÷èì ãîë÷òîé/-ýýñ áàãàã¿é
îãòëîëòîé îëîí øèðõýãòýé òàéðäñàí ãàí òðîññîîð ã¿éöýòãýíý.
ÿéäýë çàéëóóëàã÷
1. Øîíò áà õýöýí àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷, ìåòàëë äýýâýð áîëîí ãàçàðäóóëàã÷ á¿õèé
àÿíãà õ¿ëýýí àâàõ í¿äèéã ãàçàðäóóëàã÷òàé õîëáîõ ã¿éäýë çàéëуóëàã÷èéн огтлол нь
энэ зааврын 3.1 дү гээр хү снэгт болон äàðààõ õ¿ñíýãòýä çààñíààñ áàãàã¿é
õýìæýýòýé байна..
ÿéäýë çàéëóóëàã÷ áà ãàçàðäóóëàã÷èéí òºìºð Áàðèëãûí äîòîð Ãàçàð äîîð
òàëä
Áººðºíõèé ã¿éäýë çàéëóóëàã÷ áà õîëáîîñíû ãîë÷ ìì
6 -
Áººðºíõèé áîñîî ýëåêòðîäûí ãîë÷, ìì
- 10
Õýâòýý ýëåêòðîäûí ãîë÷, ìì
- 10
Òýãø ºíöºãò áîë:
îãòëîë, ìì2 48 160
çóçààí, ìì 4 4
Áóëàíò ãàí áîë:
îãòëîë, ìì2 - 160
òàëûí çóçààí, ìì - 4
ãàí ÿíäàíãèéí õàíûí çóçààí, ìì - 3,5

Òàéëáàð: Ǻâõºí ãàçàðò ã¿í ñóóëãàñàí ãàçàðäóóëàã÷èä áóþó áàðèëãûí

äîòîðõ ïîòåíöèàë òýãøèòãýõýä õýðýãëýíý.
2. Öàõèëãààí øàòíû ìåòàëë ÷èãë¿¿ëýã÷, òºìºð áåòîí áàãàíà áà òóëãóóðûí
äàãóóõ àðìàòóð, ãàëûí øàò, ìåòàëë ÿíäàíãóóä çýðýã энэ зааврын 3.2.2.5-д заасан
шаардлагыг хангасан ìåòàëë õèéö¿¿äèéã ã¿éäýë çàéëóóëàã÷ áîëãîí àøèãëàæ
áîëíî.
3. Ãàçàðäóóëàã÷ ðóó ÿâñàí ã¿éäýë çàéëóóëàã÷èéã õàìãààëæ áàéãàà áàðèëãà
áàéãóóëàìæààð àëü áîëîõ äºò çàìààð òàâèõ õýðýãòýé. ÿéäýë çàéëóóëàã÷èéí
õîëáîîñóóäûã ãàãíàõ ¸ñòîé. Àÿíãà õàìãàëàëòûí çºâõºí III çýðãèéí áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéí ã¿éäýë çàéëóóëàã÷èéã äàðààõ çóðàãò ¿ç¿¿ëñíýýð áîîëòîí õîëáîîã
õèéæ áîëíî. ÿéäýë çàéëóóëàã÷èéã öàéðäàõ áóþó áóäàæ çýâðýëòýýñ õàìãààëíà.
4. Ãàçàðäóóëàã÷èéí ýñýðã¿¿öëèéí õýìæýýã øàëãàõûí òóëä òóñãàé áàéãàà
ãàçàðäóóëàã÷èéã çºâõºí ìåòàëë äýýâðý áóþó àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷ í¿äòýé õîëáîñîí
¿åä ñàëãàëòûí õîëáîîñûã ã¿éäýë çàéëóóëàã÷ äýýð õèéæ ºãíº. Ñàëãàëòûí èéì
õîëáîîñûã áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí ãàäíà òàëä ãàçðààñ 1-1,5 ìåòð ºíäºðò òàâèíà.

5.3 äуãааð çóðàã

ÿéäýë çàéëóóëàã÷èéí
ñàëãàëòûí õîëáîîñ

2 äóãààð õàâñðàëò

-38-
 ÁÄ 43-103-08
ßíç á¿ðèéí îáúåêòûí àÿíãà õàìãààëàëòûí àøèãëàëòûí æèøýý.

5.4 äү ãээð çóðàã

(=300 îì.ì, SB 4 ì, SÇ  6ì) Хамгаалалтын найдваржилт 0,9 байх áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéí àÿíãà õàìãààëàëòûã òóñäàà îðøèõ 2 øîíò àÿíãà çàéëóóëàã÷ààð
ã¿éöýòãýõ:
1 – õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé õèë õÿçãààð
2 - ãàçàðäóóëàã÷ ñóóðèéí õºëí¿¿ä
3 - 8.0 ìåòð äýõ õàìãààëàõ õ¿ðýý

-39-
ÁÄ 43-104-08

5.5 äóãààð çóðàã

(=300 îì.ì, SB 4 ì, SÇ  6ì, SB1 3.5 ì) Хамгаалалтын найдваржилт 0,99 байх
тусгай
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí àÿíãà õàìãààëàëòûã òóñäàà îðøèõ õýöýí àÿíãà
çàéëóóëàã÷ààð ã¿éöýòãýõ íü:
1- õýö
2 – õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé õèë õÿçãàààð
3 - ãàçàð äîîðõ äàìæóóëàã÷ õîîëîéíû îðîëò
4 - äýëáýðýõ àþóëòàé Ẻãíºðëèéí òàðõàëòûí õèë õÿçãààð
5 - àðìàòóðûí õîëáîëò, ãàãíóóðààð ã¿éöýòãýíý
6 - òºìºð áåòîí ñóóðü
7 - òîíîã òºõººðºìæèéí õîëáîëòîíä çîðèóëñàí ýëåìåíò¿¿ä
8 – 40  4 ìì ãàíãààð õèéñýí ãàçàðäóóëàã÷èéí äàìæóóëàã÷
9 - ãàçàðäóóëàã÷-òºìºð áåòîí õºëí¿¿ä
10 - Õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé õèë 10.5 ì òýìäýãòýä

-40-
 ÁÄ 43-103-08

5.6 äóãààð çóðàã

Бàðèëãàä óñ òóñãààðëàã÷èéí äîîð òàâüñàí òîðîîð àÿíãàíû õàìãààëàëò õèéõ

1 - àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷ òîð

2 - áàðèëãûí óñ òóñãààðëàã÷
3 - áàðèëãûí òóëãóóð
4 - ãàí õîëáîîñ
5 - áàãàíûí àðìàòóð
6 - ãàçàðäóóëàã÷, òºìºð áåòîí ñóóðü
7 - õàâ÷óóðãàí ýä àíãè
8 - òàâöàíãèéí òóëãóóð
9 - òåõíîëîãèéí òàâöàí (ìîðäìîë ã¿¿ð)

-41-
ÁÄ 43-104-08

5.8 äуãааð çóðàã

Àçîò óñòºðºã÷èéí õîëüöòîé öåõèéí ïëàí çóðàã
(0,999 хамгаалалтын найдваржилттай тусгай барилга байгууламжид хамаарна)

Òýìäýãëýãýýíèé íºõöë¿¿ä:
 - øîíò àÿíãà çàéëóóëàã÷ (N0 ñ 1-6)
-.-.-.-.-.-.-. ã¿éäýë çàéëóóëàã÷ òóóçàí òºìºð,
Î - äýëáýðýõ àþóëã¿é õèéã àãààðò ãàðãàã÷ õèé çàéëóóëàã÷ õîîëîéíóóä,
- äýëáýðýõ àþóëòàé õèéã àãààðò ãàðãàã÷ õèé çàéëóóëàã÷ õîîëîéíóóä

-42-
 ÁÄ 43-103-08

3 äóãààð õàâñðàëò

Æèæèã áàðèëãûí àÿíãà õàìãààëàëò

Áàðèëãàæèëòûí òàëáàé íü 150 ìì2-ààñ èë¿¿ã¿é, 7 ì õ¿ðòýë ºíäºðòýé ìåòàëë
áóñ äýýâýðòýé æèæèã áàðèëãûí àÿíãà õàìãààëàëòûã õÿëáàð÷èëñàí àðãààð õèéæ
áîëíî. Áàíç ìîäîíä 5 ìì ãîë÷òîé ãàí óòàñ òàòàí õàäàæ, áàðèëãûí äýýâðèéí äýýä
èðìýãýýñ 250 ìì çàéä áàéðëóóëíà. (5.9 äү ãээð çóðàã)

2 5.9 дүгээр çóðàã

4 Íàëóó äýýâýðòýé áàðèëãûí àÿíãà
3 õàìãààëàëò
1 - àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷
2 - àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èéã áýõýëñýí
òºìºð
3 - õàäààñ
4 - áàíç
5 - ã¿éäýë çàéëóóëàã÷

5
Èéì ¿åä ãàçàðò áóóëãàñàí áîñîî òýíõëýã áà áàðèëãûí äýýâðèéí õºìñ㺺ð áýõýëñýí
øóëóóí óòàñíû òýíõëýã õîîðîíäûí ºíöºã 450-ààñ äýýøã¿é áàéâàë çîõèíî.

2
Çóðàã 5.10 äóãààð çóðàã
3 Õàâòãàé äýýâýðòýé áàðèëãûí àÿíãà
4 õàìãààëàëò
1 - øîíò àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷
2 - ãàí áýõýëãýý
3 - õýöýò àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷
4 - ã¿éäýë çàëóóëàã÷
5 - õàäààñ

5
Áàíçàíä áýõëýí áàðèëãûí îðîéä õàäñàí õàìãààëàëòûí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõèéí
òóëä àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èéã 5.10 äóãààð çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí øèã áîñîî áàéðëóóëæ
ºãâºë çîõèíî.
Óòààíû ÿíäàíã õàìãààëàõ, ìºí óòàñíû ãîãöîîðîëòûã áàãàñãàõûí òóëä òýð óòñààð íü
янданг “хавчаардаж” бэхэлж ºгнº. (5.11 äү ãээð çóðàã)

-43- 5.11 дүгээр çóðàã

Àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èéã
óòààíû ÿíäàíä áýõëýõ
ÁÄ 43-104-08

Õàâ÷ààðûí ¿ç¿¿ðèéã ÿíäàíãààñ äýýø 250 ìì-ýýñ èë¿¿ã¿é ãàðãàõ õýðýãòýé.

Àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷ààñ ã¿éäýë çàéëóóëàã÷èéã áàðèëãûí 2 õàæóó õàíààð íü áóóëãàæ
ãàçàðäóóëàã÷èä õîëáîæ ºãíº.
ÿéäýë çàéëóóëàã÷ áà ãàçàðäóóëàã÷èä 5 ìì ãîë÷òîé ãàí óòàñ õýðýãëýõèéã
çºâøººðíº.

5.12 дугаар çóðàã

Æèæèã áàðèëãàä àÿíãà õ¿ëýýí
àâàã÷ òîíîãëîñîí åðºíõèé áàéäàë
1 - ãàçàðäóóëàã÷ ðóó áóóñàí óòàñ
2 - ãàçàðäóóëàã÷

Áàðèëãûí óðò íü 10 ì-ýýñ èë¿¿ã¿é áàéâàë ã¿éäýë çàéëóóëàã÷ áà ãàçàðäóóëàã÷èéã

áàðèëãûí íýã õàæóó õàíààð õèéæ áîëíî.
ÿéäýë ãàçàðäóóëàã÷, àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷, ãàçàðäóóëàã÷óóäûã õîîðîíä íü ãàãíàõ
òºõººðºìæ áàéõã¿é áîë ýð÷ëýõ ýñâýë áîîëòîîð áîîæ áîëíî.
Áàðèëãûí îéðîëöîî óðãàæ áàéãàà ìîäûã áàðèëãûí äýýâýð áîëîí öàõèëãààí
äàìæóóëàõ óòàñíààñ 2 ì-ýýñ áàãàã¿é çàéä áàéëãàõûí òóëä ò¿¿íèé ºíäðººñ áóþó
ìº÷ðººñ ¿å ¿å òàéð÷ áàéâàë çîõèíî.

-44-
 ÁÄ 43-103-08

Гарчиг
1. Оршил
2. Ерө нхий хэсэг
2.1. Нэр томъёо ба тодорхойлтууд
2.2. Аянга хамгаалалтын нө хцлө ө р
барилга болон байгууламжийг ангилах
2.3. Аянгын гү йдлийн ү ç¿¿ëýëò¿¿ä
3. Аянгын шууд ниргэлтээс хамгаалах
3.1. Аянга хамгаалалтын их б¿рдэл
3.2. Аянга хамгаалалтын гадна систем
3.3. Аянга зайлуулагчийн хэлбэр, хийцийн сонголт
4. Аянгын хоёрдогч ү йлчлэлээс хамгаалах
4.1. Ерө нхий з¿йл
4.2. Аянгын ү йлчлэлээс хамгаалах бү сү ү д
4.3. Экранчлах
4.4. Холболт
4.5. Газардуулга
4.6. Хэт хү чдэлээс хамгаалах тө хө ө рө мж
4.7. Барилга байгууламж дахь тоног тө хө ө рө мжийн хамгаалалт

5. Техник ашиглалтын бичиг баримт, аянга хамгаалах тө хө ө рө мжийн

ашиглалт ба ашиглалтанд хү лээн авах журам
5.1. Òåõíèêèéí àøèãëàëòûí áè÷èã áàðèìòûí áîëîâñðóóëàëò
5.2. Àÿíãà õàìãààëàõ òºõººðºìæèéã àøèãëàëòàä õ¿ëýýí àâàõ
5.3. Àÿíãà õàìãààëàõ òºõººðºìæèéí àøèãëàëò
6. Õàâñðàëò
1 äү гээр хавсралт. Аянга зайлуулагчийн б¿тээц, тулгуурууд ба
àÿíãà õ¿ëýýí àâàã÷èä
2 дугаар хавсралт. Янз б¿рийн барилга байгууламжийн
àÿíãà õàìãààëàëòûí æèøýý
3 äóãààð õàâñðàëò. Æèæèã áàðèëãûí àÿíãà õàìãààëàëò

-45-