Robert Stipčić 010/19-GRO

SADRŽ  AJ
1.UVOD.............................................................................................................................. 2

2.VRSTE BRANA............................................................................................................... 3

2.1. Vrste brana prema visini

2.2.Vrste brana prema materijalu

2.3.Vrste brana prema načinu suprotstavljanja pritisku vode

3. DELOVI BRANE.............................................................................................................. 7

3.1. Preliv brane

3.2.Zapornice

3.3.Umetno jezero

4.GRADNJA BRANE.......................................................................................................... 9

4.1. Istražni radovi

4.2. Gradnja masivnih brana

5.DODATNI ELEMENTI BRANE......................................................................................10

5.1. Brodska provodnica

5.2.Riblja staza

6.OSMATRANJE.............................................................................................................. 13

6.1. Merenje deformacija

6.2.Geodetska merenja

7. RUŠENJE BRANA ......................................................................................................................14

8. ZAKLJUČAK ....................................................................................................................................... 14

9.IZVORI........................................................................................................................... 15

stranica 1/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

1. UVOD

Brana ili usporna građevina je specifični hidrograđevinski objekt koja pregrađuje vodotok ili drugu vodenu
masu radi zadržavanja količine vode na željenoj visini. Služi za različite namene, kao što su stvaranje
akumulacija (kontrolirano ispuštanje vode) ili retencija (privremeno zadržavanje vode), zahvat vode (za
vodoopskrbu ili navodnjavanje), kanaliziranje vodotokova i u druge svrhe. Brane se posebno grade radi
iskorištenja voda,pre svega vodnih
snaga.

Brane koje se izvode za iskorištenje hidroenergije, istovremeno mogu da služe za druge vodoprivredne
svrhe,kao na primer melioracije zemljišta, ublažavanje poplava,snabdijevanje vodom naselja i industrije i dr.
Česti izrazi za brane su i pregrade .

1.1. Istorijat brana

Prve brane pojavljuju se u Mesopotamiji i Srednjem istoku, gde su se gradile za kontrolu

vodenog toka reka Tigar i Eufrat koje su znale biti vrlo nepredvidive. Prva poznata brana
 bila je Brana Jawa, u Jordanu, oko 100 km severoistočno od glavnog grada Ammana. Ova
gravitacijska nasuta brana bila je visoka 4,5 m, široka oko 1 m i duga oko 50 m. Datira oko 3000.
godine p.n.e. U drevnom Egiptu bila je sagrađena Brana Sadd-el-Kafara, 25 km južno od Kaira. Bila je
102 m duga i 87 m široka, a sagrađena je oko 2800. ili 2600. godine p.n.e.

Stari Rimljani bili su poznati po tome što su mogli organizovati velika gradilišta, tako da su izgradili veliki
broj brana. Stvarali su umetna jezera za opskrbu vodom u sušnom razdoblju, a upotrebljavali su mort  i
rimski  beton, tako da su mogli sagraditi i veće objekte. Njihova najviša brana je bila Brana Subiaco, u
blizini Rima, koja je bila visoka 50 m. Poznat je i Valerijanov most ili Band-e Kaisar u Iranu, koji je bio
deo brane.

Brana Kallanai je masivna brana od neobrađenog kamena, duga preko 300 m, 4,5 m visoka i široka 20
m, na reci Kaveri, u indijskoj državi Tamil Nadu, koja je najveća stara brana koja je i danas u upotrebi, a
sagrađena je u 1. veku. Namena je preusmeriti reku za navodnjavanje.

Du Jiang Yan je najstariji sustav za navodnjavanje, koji u sebi ima branu, a završen je 251. godine.
Nalazi se u provinciji Anhui (Kina) i sadrži ogromno umetno jezero za navodnjavanje, koje ima opseg
oko 100 km, a koristi se i danas. Procenjuje se da danas ima oko 800.000 brana širom
svijeta, od toga 40.000 preko 15 m visine.

stranica 2/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

2. VRSTE BRANA

 Nivo podignutoga vodostaja zove se uspor, a visina, za koju se vodostaj povrh brane podigao u odnosu
na svoju prvobitnu visinu, usporna visina. Brana je temeljna, ako joj je kruna niža od nivoa neusporenog
prirodnog vodostaja, u protivnom slučaju ona je slapna.

Brane mogu biti stalne, pokretne ili mešovite. Stalne brane u celosti su nepomične masivne građevine,
kojima se ne može regulisati vodostaj uzvodno od brane, a višak vode se preliva
 preko krune brane. Brane mogu biti nasute, od kamena (danas rietko) ili armirano-betonske. Ako se
vodostaj ne može regulisati, podižu se stalne brane većinom samo u gornjem toku planinskih vodotoka ili u
duboko usečenim koritima, gdje dizanje vodostaja kod prelivanja velikih voda ne
 prouzrokuje štete na obalnom području. Stalne se brane grade do visine od približno 15 m; ako im je visina
veća ili ako zatvaraju dolinu u brdovitom terenu, zovu se dolinske pregrade, a ako se grade od zemljanog
nasipa, zovu se usporni nasipi. Brane visine do 15 m nazivaju se niske, više od toga nazivaju se visoke.
Pokretne brane sastoje se od pokretnih konstrukcija, tzv. zapornica, smeštenih među stubovima. Dizanjem
ili spuštanjem zapornica otvara se proticajni presek vodotoka među stupovima. Tako se reguliše proticanje
vode kroz branu, a time i vodostaj uzvodno od brane.

2.1. Vrste brana prema visini

Razlikuju se niske i visoke brane. Prema međunarodnom standardu (engl. International Commission on
Large Dams, ICOLD), u visoke brane spadaju sve one brane čija visina od temelja do krune iznosi više od
15 m, kao i one više od 10 m koje imaju dužinu po kruni veću od 500 m, veće umetno jezero od 100.000 m3,
ili ako preko njih treba propuštati količinu vode veću
od 2000 m3/s. Sve druge brane smatraju se niskima.

2.1.1. Niske brane

 Niska brana predstavlja građevinu koja uglavnom ima zadatak da skreće vodni tok ili da podiže vodostaj u koritu i
na taj način omogući plovidbu. Svaka niska brana stvara koncentraciju pada i time omogućava iskorišćenje vodne
snage, može se iskoristiti za vodene sportove, može služiti i za zadržavanje nanosa, za sprečavanje erozije i
sl. Niske brane služe i

stranica 3/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

za skretanje vode u cilju napajanja kanala za navodnjavanje  polja, kanala za opskrbu

industrijskih postrojenja, plovnih kanala, kao i tunela koji odvode vodu do hidroelektrana.

2.1. Brana Grand Coulee je primjer gravitacijske brane

2.2. Brana Gordon na Tasmaniji je lučna brana

stranica 4/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

2.3. Brana Daniel-Johnson, Quebec, Kanada, je rasčlanjena brana sa lukovima

2.1.2.Visoke brane

Visoke brane služe za stvaranje umeetnog jezera, koje se može upotrebiti za pogon
hidroelektrane, navodnjavanje ili plovidbu. Najviša brana na svetu je  Brana Nurek u
Tadžikistanu.

2.2. Vrste brana prema materijalu

Prema materijalu od kojeg se grade brane razlikuju se masivne brane od kamena ili betonskih

 blokova, od kamena u mortu, od betona i od armiranog betona, te nasute brane od zemlje,
 peska, šljunka ili kamena.

2.2.1.Masivne brane

 Na masivnoj pregradi razlikuju se uzvodni deo (izdignut iznad korita) ili telo brane, koje se
suprostavlja pritisku vode, i nizvodni deo, manje više u obliku ploče položene po koritu, koji se zove
slapište. Prednji uzvodni deo, obično okomit, produžuje se do stenovite ili nepropusne podloge. Na isti
način se završava i prag slapišta na nizvodnom delu.

Masivne brane stalnog karaktera danas se grade isključivo od betona. Glavni problem u vezi s ovim
branama prestavlja propuštanje velike količine vode. Problem se rešava ostavljanjem
 protočnih polja ili preliva u telu brane, na kojima se smeštaju pokretne zapornice. Visina zapornica, širina
i broj protočnih polja zavise od topografskih i hidroloških parametara; one

stranica 5/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

mogu obuhvatati celu dužinu brane ili samo jedan deo. Širina jednog polja može iznositi do 50 m, kod
valjkastog tipa ustava. Kod drugih ona obično ne prelazi 30 m. Najviše ustave ne
 prelaze visinu od 20 m.

2.2.2.Nasute brane

One se mogu podeliti u dve grupe: zemljane brane od homogenog materijala, te zemljane i
kamene brane od nehomogenog materijala. Grade se ili na steni ili na zemljanom tlu. Nisu
 jako osetljive na nejednolika sleganja, kao ni na potrese. Materijal od kojeg se grade, uvek u
izvesnoj meri propušta vodu, pa postoji proceđivanje iz gornje u donju vodu. Zbog toga je
 brana do depresijske linije zasićena vodom, a iznad te linije diže se još kapilarna voda. Ako je temeljni sloj
nepropusan, voda izlazi na nizvodnoj strani kao izvor. Da bi se ovo sprečilo,
 postavlja se drenaža.

2.3. Vrste brana prema načinu suprostavljanja tlaku vode

Prema načinu suprostavljanja pritisku vode mogu biti gravitacijske, lučne i rasčlanjene.

2.3.1. Gravitacijske brane

Gravitacijske brane se odupiru opterećenju od vode i drugih sila vlastitom težinom. Na svaku

 branu deluju spoljašnje sile kao što je pritisak na uzvodnoj strani, uzgon vode na spojnici između temelja i tla,
pritisak leda u umetnom jezeru (u hladnim predelima), pritisak zemlje i pritisak istaloženog nanosa (mulj).
Od unutrašnjih sila na branu deluje vlastita težina, pritisak vode u
 porama (kapilare), sile koje nastaju usled promene temperature betona i sile usled skupljanja
 betona (zaostala naprezanja).

2.3.2. Lučne brane

Lučne brane prestavljaju zapravo zakrivljene ploče, preko kojih se opterećenje prenosi na temelje u dnu i na
bokove. Ako imaju i neke elemente gravitacijske brane, onda se zovu lučno- gravitacijske brane, a ako
su dio rotacijskih tela raznog oblika, zovu se ljuskaste ili kupolne
 brane. Lučne brane nastale su sa idejom da se uštedi na troškovima materijala i vremenu gradnje. Zbog smanjenih
dimenzija imaju mnogo veće deformacije, pa je za njih od velikog značaja i
 pitanje čvrstoće betona.

stranica 6/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

2.3.3. Rasčlanjene brane

Rasčlanjene brane se sastoje od više elemenata. Obično su to potpore na koje se oslanjaju ploče ili svodovi.
Svaki od stupova mora na tlo prenositi opterećenje jednog polja. Ideja je isto ušteda na troškovima materijala
i vremenu gradnje, kada se ne mogu izvesti lučne brane. Uglavnom se razlikuju tri tipa brana s međusobno
odeljenim elementima:

• olakšane gravitacijske brane

• nagnute ploče oslonjene na potpore ili kontrafore

• lukovi oslonjeni na potpore ili kontrafore

3. DELOVI BRANE

3.1. Preliv brane

Preliv se sastoji od protočnih polja u telu brane, na kojima se smeštaju pokretne ustave ili zapornice. Visina
ustava, širina i broj protočnih polja zavise od topografskih i hidroloških
 parametara; one mogu obuhvatati celu dužinu brane ili samo jedan deo. Širina jednog polja može iznositi
do 50 m. Kod drugih ona obično ne prelazi 30 m. Najviše ustave ne prelaze visinu od 20 m.

2.4.Prelivv Brane Llyn Brianne, Wales

stranica 7/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

3.2. Zapornice

Zapornica služi za regulaciju protoka vode na prelivu brane. Za regulaciju protoka vode kroz temeljne
ispuste služi zatvarač. Preliv brane se sastoji od protočnih polja u telu  brane, na kojima se smeštaju
pokretne zapornice. Ustava  je svaki vodeni kanal u kojem se reguliše visina vode, a to se obično izvodi
pomoću zapornica. Visina ustava, širina i broj protočnih
 polja zavise od topografskih i hidroloških  parametara; one mogu obuhvatati celu dužinu
 brane ili samo jedan deo. Širina jednog polja može iznositi  do 50 m, kod valjkastog tipa zapornicama.
Kod drugih ona obično ne prelazi 30 m. Najviše zapornice ne prelaze visinu od 20 m.

2.5.Preliv Brane Takato

3.3. Umetno jezero

Rezervoar (francuski: réservoir) je umeetno jezero stvoreno potapanjem područja iza brane.
 Neka od najvećih sveetskih jezera su rezervoari. Umeetna jezera takođe mogu biti nameerno napravljena
iskopavanjem ili potapanjem otvorenih rudnika. Mora se odrediti najbolje meesto za gradnju
brane. Geodeti moraju pronaći rečne doline koje su duboke i uske; bočne strane doline tada mogu imati
ulogu prirodnih zidova.

stranica 8/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

4.GRADNJA BRANE

Građenje visokih brana spada u veoma kompleksne hidrograđevinske radove,koji zahtevaju vrlo kvalitetna
istraživanja pregradnog meesta i solidno izvođenje radova.Zbog fundiranja
 brane potrebna su detaljna geološko-hidrogeološka i geomehanička istraživanja.

4.1. Istražni radovi

Osnovni stav za sigurnost brane je prikladno i savesno izvođenje temelja, na mjestu koje je po
geomorfološkim, litološkim  i strukturnim parametrima prikladno za primanje konstrukcije
 brane. Zavisno o tipu brane, teren treba imati određena svojstva s gledišta stabilnosti,
 postojanosti i nepropusnosti, i to utoliko bolja ukoliko su veća opterećenja koja će delovati. Prethodna
istraživanja moraju obuhvatati detaljna geološka snimanja, bušenja, istraživanja geotehničkih osobina stena,
stupnja karstifikacije, hidrologije  terena, pa je potreban tim stručnjaka različitih profila. Naravno, s
razvojem znanja proširio se i raspon potrebnih istraživačkih radova, a time i troškovi za njihovo izvršenje.
Studije se ne smeju vršiti na
 brzinu, pa je za njih potrebno i nekoliko godina.

Studije i istraživanja moraju obuhvatati i celo područje budućeg umetnog jezera. Ova
ispitivanja važna su, pre svega, za pravilno određivanje potrebne visine brane, nepropusnosti
 područja i potrebnih tehničkih mera osiguranja. Studije moraju obuhvatiti svu ekonomsku
 problematiku u vezi s potapanjem područja i preseljenjem stanovništva, kulturnih spomenika i slično.

4.2. Gradnja masivnih brana

Masivne brane obično se grade u dve ili više faza. Korito reke pregradi najprije posebnim zagatom na
onoj strani gde su predviđeni ispusti, a kada se ovi izgrade i opreme, pušta se voda preko njih, a novim
zagatom se pregradi preostali do reke. Visina zagata ovisi o trajanju gradnje i o hidrološkim
karakteristikama reke. Ona se izabere obično tako da se za vreme gradnje ne dopušta preplavljivanje
jame.

Za visoke brane takav postupak nije moguć na većim rekama, nego se problem rešava tako da se celo
korito pregradi s pomoću uzvodne i nizvodne pomoćne brane, na dovoljnoj udaljenosti od građevinske
jame, a  voda se posebnim obilaznim tunelima sprovodi izvan rečnog korita.

Agregat za betoniranje brana može biti od rečnog šljunka ili od drobljenog kamena određene granulacije, koji
mora biti prethodno dobro ispitan. Cement treba imati što nižu hidratacijsku to plinu, pa se portland
cementu često dodaje troska iz visokih peći. Organizacija radova na
 betoniranju prestavlja složen problem koji treba dobro proučiti, naročito za visoke brane. Beton se
ugrađuje pomoću kamiona –  pumpi, toranjskih dizalica s posudama.

Pri ugradnji betona pojavljuje se i termički problem, jer temperature dostižu 40 ºC, a ponekad i više, pa se mora
kontrolisati termoelementima. Betoniranje blokova brane vrši se izmenično
 po slojevima visine 1,5 do 2 m. Vrlo je važno koristiti vibratore s velikim brojem titraja
(10.000 1/min) za zbijanje betona. Između vodoravnih slojeva nastaju radni prekidi, jer se novi

stranica 9/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

sloj može betonirati tek nakon 3 do 5 dana, da bi se mogao ohladiti raniji sloj. Kada su radovi užurbani,
suvišna toplina mora se odvoditi pomoću cevi, koje se polažu na svaki vodoravni sloj i u kojima teče
hladna voda. Zahtijeva se velika gustoća betona zbog bolje nepropusnosti, a za lučne brane traži se i
velika čvrstoća.

5.DODATNI ELEMENTI BRANE

Kod planiranja brana potrebno je predvideti brodske prevodnice, riblje staze, korita za
 propuštanje drva i drugo. Brodske prevodnice sastoje se od jedne ili dve brodske komore, što zavisi o
prometu na reci. To su obično vrlo skupi delovi brane, posebno kada se radi dizalica za brodove. R iblje
staze su potrebne da bi se ribe kretale uzvodno ili nizvodno. Obično se sastoje od niza bazena, čija se
nivo postupno snižava iz gornje u donju vodu, a obično je razlika u visini najviše 4 metra. Na vrlo visokim
branama, pojavljuju se i dizala za ribe.

5.1. Brodska prevodnica

2.6. Rotirajuća brodska prevodnica Falkirk 

2.7. Vodonepropusna vrata na brodskoj prevodnici

stranica 10/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

Brodska prevodnica je građevina koja služi za izravnavanje plovnog puta, odnosno omogućuje
svladavanje razlike u nivou vode, koja nastaje zbog prirodnih ili umetnih prepreka na vodnom
 putu. Kada je na plovnom putu potrebno dignuti ili spustiti brod za visinu plovne stepenice, to
se može ostvariti pomoću:

 brodske prevodnice

 brodskog dizala

 brodske uspinjače

Iskustvo pokazuje da je granica primene brodske prevodnice visinska razlika od 20 do 25 m na

zemljanom tlu, odnosno 30 do 35 m na stenovitom tlu. Nizom brodskih prevodnica se može
svladati visinska razlika od 40 do 60 m. Za visinske razlike veće od 70 m najčešće je opravdana
upotreba brodskog dizala.

Slika 2.8. Brodske prevodnice

stranica 11/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

5.2. Riblja staza

Riblja staza je hidrotehnička građevina koja obilazi brane, ustave i  brodske prevodnice,a omogućuje
ribama koje se sele, da stignu do mesta za mreštenje. Obično ribe prelaze riblje staze plivanjem ili
preskakanjem, do druge strane pregrade. Brzina protoka vode mora biti dovoljna da ribe mogu preći
prepreke, ali ne sme biti prevelika da se riba ne izmori, tako je često postavljanje odmarališta na ribljim
stazama.

5.2.1. Vrsta ribljih staza

riblja staza s bazenima i pregradama

riblja staza s utorima

riblje dizalo

riblja staza s kamenim pregradama

riblja staza s okomitim utorima riblja

staza za jegulje

Slika 2.9.Riblja staza s bazenima i pregradama na Brani Bonneville, na rijeci Columbia

stranica 12/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

Slika 2.10.Riblja staza na reci Salmon Creek, Montana

6.OSMATRANJE BRANE

6.1. Merenje deformacija

Merenje deformacija ili oskultacija visokih objekata i hidroelektrana se vrši u cilju osiguranja od
mogućih iznenadnih i nepredvidivih pojava na objektima , te zaštita okoliša i nizvodnog
 područja od šteta i katastrofa. Geodetsko-tehničkim praćenjem provodi se prikupljanje
 potrebnih podataka provedbom najpreciznijih geodetskih  merenja, radi racionalnog održavanja
objekata u toku korištenja. Bitno je da se pravovremeno zabelže svi događaji i stanja koji bi mogli uticati
na sigurnost objekata.

6.2. Geodetska merenja

Geodetska merenja pomaka obuhvataju sva merenja u svrhu odre  đivanja promene oblika
objekta ili tla pod uticajem sila. Objekt se idealizuje određenim brojem tačaka, čiji se položaj određuje u
odnosu na referentnu ili osnovnu geodetsku osnovu izvan

stranica 13/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

 područja mogućih pomaka. Geodetskim metodama određuju se promene položaja pojedinih tačaka na
objektu, a deformacija se može utvrditi na temelju rezultata meerenja pomaka. Stvarno ponašanje
objekta može se utvrditi samo dobro osmišljenim i kvalitetno izvedenim opažanjima, te stručnom o bradom
podataka.

7. RUŠENJE BRANA

Do 1970. srušilo se u Americi oko 110 brana, od čega je 65% bilo nasutih. U isto vreme u Europi i 
Sjevernoj Africi srušilo se 12 brana. Sva rušenja obično prate veće ili manje nesreće. Prema jednoj
statistici (Gruner) uzrok rušenja je u 40% slučajeva lom u temelju, u 23 % slučajeva nedovoljan kapacitet
prelieva, u 12% slučajeva nedovoljne dimenzije brane, u 10% slučajeva neravnomjerno sleganje, a u 15%
neki drugi uzrok.

8. ZAKLJUČAK 

Od samog nastanka čovečanstva i sviesti ljudi pristupilo se podizanju brana na samom

 početku od zemlje,pruća,drveta,kamena a u novije vreme betona i armiranog betona da bi sebi olakšali život.

Danas je nemoguće zamisliti život bez brana što u prvom redu za proizvodnju elektri čne energije
tako i za navodnjavanje,retencije,zaštita od poplava,akumulacije itd. Zapravo ne bi se moglo ni živeti
bez brana jer bi da ih nema nastala totalna katastrofa
 po čovečanstvo,ljudski život , privredu i poljoprivredu koje ne bi ni bilo itd.

stranica 14/16
 Robert Stipčić 010/19-GRO

9.IZVORI

1.Günther Garbrecht: "Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike", Antike

Welt, Antiker Wasserbau, 1986.

S.W. Helms: "Jawa Excavations 1975. Treće preliminarno izvješće", Levant 1977. 2. "Pregled istorije vodnih

resursa i upravljanja navodnjavanjem u bliskoistočnoj regiji", Mohamed Bazza, 2006.

3.Singh Vijay P., Ram Narayan Yadava: "Rad sustava vodnih resursa: Zbornik radova s međunarodne

konferencije o vodi i okolišu", izdavač = Allied Publishers, 2003., 4. "Ovo je najstarija kamena preusmjeravanje

vode ili vode - regulatorna struktura u svijetu ", 2007.

5. Needham Joseph: "Znanost i civilizacija u Kini: svezak 4, dio 3", Taipei: Caves Books, Ltd., 1986.

6. "Vrijedi li se brane?", "

stranica 15/16
stranica 16/16