Bibliografija - Pojam I Definicija

BIBLIOGRAFIJA – POJAM I DEFINICIJA
Riječ bibliografija pojavila se još u 5 vijeku prije naše ere u Grčkoj i značila je
pisanje ili prepisivanje knjiga. Sastavljena je iz riječi to biblion = knjiga, grafein = pisati.
Slično je značio i izraz bibliograf – pisac ili prepisivač knjiga. Ovo značenje je održano
tokom čitavog srednjeg vijeka, a tek je u prvoj polovini 17 vijeka, izraz bibliografija
počeo da se upotrebljava u značenju popisivanja knjiga, opis knjiga, a bibliograf u
značenju popisivač knjiga. Sekretar i bibliotekar francuskog kardinala Mazarina Gabrijel
Naude je 1633. godine izdao popis političkih knjiga pod latinskim naslovom
Bibliographia politica. U narednim decenijama se izraz bibliografija sve više
upotrebljavao u značenju popis knjiga. Popisi knjiga su nastajali davno prije početka
upotrebe izraza bibliografija za spise ove vrste. Označavali su ih različitim izrazima koji
su upućivali na povezanost popisa knjiga s bibliotekama : catalogus, bibliotheca, index i
slično. Kod naroda Jugoslavije koji su prve popise knjiga dobili na latinskom ili
njemačkom jeziku, do 19 vijeka za bibliografiju su u upotrebi bili izrazi catalogus,
bibliotheca, index i slično. Sredinom 19 vijeka učinjen je pokušaj da se oni zamijene
domaćim izrazima : knjigopis, knjigopisje, knjigoznanstvo. Ali ove nove tvorevine se
nisu održale, tako da je u upotrebi ostao termin bibliografija. Do jedinstvene upotrebe u
značenju riječi bibliografija nije još uvijek došlo, iako se može reći da se u prvobitnom
značenju (pisanja ili prepisivanja knjiga) još rijetko gdje upotrebljava. Razlike u značenju
riječi bibliografija (popisivanje knjiga) nastale su zbog toga što nema jedinstvenog
mišljenja o tome što se podrazumijeva pod riječju “knjiga”, šta sve ide pod pojmom
”popis” ili ”opis”. Od poslednje četvrtine 18 vijeka izraz bibliografija se u Francuskoj
često upotrebljavao ne samo za popise, spiskove knjiga već i za cjelokupnu nauku o
knjizi. Izraz je tako obuhvatao nauku o nastanku knjige, o vrstama i oblicima knjige, o
istoriji i tehnici štamparstva, o trgovini knjigama, a pored ovoga u bibliotekarstvo i
bibliografiju u užem značenju riječi obično su uključivali i poznavanje sadržine knjiga, tj.
literarnu sadržinu u najširem značenju riječi. Pojam predmeta i zadatka bibliografije
najviše se podudara sa shvatanjem vodećeg francuskog bibliografa Malceslove i
oslanjanjem na njeno učenje dajemo slijedeću definiciju bibliografije : Bibliografija je
stručno-naučna djelatnost, koja sabira, vrednuje, odabira, sadržinski analizira i opisuje
štampane ili na drugi način umnožene, javnosti namijenjene tekstove – bibliografske
jedinice – pa te opise klasifikuje, uređuje i obično u obliku uređenih popisa i publikuje s
namjenom da pruži informacije o literaturi, a time i pomagala za stručni rad. U izrazu
bibliografija sadržani su i rezultati rada bibliografa, to jest : bibliografski spiskovi i
sređeni popisi literature svih vrsta, te rad na njima. Izraz bibliografija znači i nauku o
teorijskim i metodičkim osnovama rada bibliografa.
PREDMET I ZADACI BIBLIOGRAFIJE
Predmet bibliografove obrade je tekst namijenjen javnosti i u tu svrhu umnožen
bilo kakvom grafičkom tehnikom. Spoljašnja forma bibliografske jedinice može biti
različita: pojedinačan list, brošura, knjiga, časopis, novina, odjeljak, odlomak, citat iz
knjige, članak, rasprava, bilješka, pjesma ili neki drugi prilog u časopisu ili novini. Tekst
može biti umnožen klasičnom štampom ili najrazličitijim modernim tehničkim
postupcima. Treba napomenuti da izraz štampan ili na drugi način umnožen tekst
bibliografi ne uzimaju uvijek i svuda u doslovnom smislu riječi i bibliografija u tom
1
smislu često prekoračuje navedene definicije. Često se predpostavlja za bibliografsku
jedinicu da je štampana, mada se dopušta mogućnost da bibliograf uz štampane popisuje i
rukopisna djela (bar stare rukopisne spomenike i kodekse iz vremena prije pronalaska
štampe). Drugi teoretičari bibliografije, izričito naglašavaju da su predmet bibliografskog
popisivanja i neki grafički proizvodi bez teksta (štampani grafički listovi, štampane
umjetničke mape, geografske karte i stari rukopisi literalnih spomenika do pronalaska
štampe). Prema ovom shvatanju, iz područja bibliografije treba isključiti od “teksta”
samo arhivsku rukopisnu građu koja nije bila namijenjana za širenje za opštu upotrebu,
na primjer službena akta državnih i drugih ustanova, ličnu korespodenciju, i sve
netipografske dokumente bez teksta (ikonografska građa, građa u slikama, plastične i
druga slična dokumenta). U bivšoj Jugoslaviji bibliografija se u opštem shvata u užem
smislu, tj. ograničava se na popis tipografski umnoženih javnosti namijenjenih tekstova.
Ali ni naši bibliografi se nisu upravljali sasvim dosljedno po ovom pravilu već su po
potrebi proširivali svoju djelatnost. Tako na primjer tekuća slovenačka bibliografija
popisuje i geografske karte, grafičke mape i dječije slikovnice koje su često bez ikakvog
teksta, kao i notnu građu, gramofonske ploče. U određenju zadatka bibliografije u teoriji i
praksi susrijećemo dva pravca.
- Zagovornici prvog pravca smatraju da je zadatak bibliografa prvenstveno taj da
bibliografske jedinice popisuje prema spoljašnjim podacima i po njenoj stvarnoj slici,
uzimajući pri tome u obzir sva bibliografska tehnička pravila opisa. sadržina jedinice ih
interesuje samo toliko da jedinicu mogu uvrstiti u odgovarajući odjeljak na ovaj ili onaj
način uređene bibliografije. Ako bibliograf pokuša dati nešto više , kao na primjer ocjenu
o sadržini knjige ili rasprave, to više nije objektivno. Ne može se zahtijevati od
bibliografa da se upušta u ocjenu sadržine, jer bi često mogao da da svoje subjektivno
mišljenje o opisanom djelu.
- Drugi bibliografi se suprostavljaju opisanom prividnom objektivizmu i od bibliografa
zahtjevaju pored detaljnog bibliografsko-tehničkog opisa i produbljeno poznavanje
sadžine, kvaliteta, istorijskog i savremenog značaja jedinice, njenu filozofsku i političku
usmjerenost itd. Poznavanje sadržine mora doći do izražaja već u izboru građe, a kod
odabranih jedinica naročito u sadržinskoj napomeni (anotaciji).
Potrebu za solidnom naučnom analizom i ideološkom ocjenom sadržine opisanih djela
naglašavaju prvenstveno sovjetski bibliografi i njihovi učenici i oni postavljaju zahtjev za
uvođenje specijalizacije u oblasti bibliografske struke. Oni smatraju da bibliograf mora
biti poznavalac jedne struke, u njoj mora biti na visini. Kod ovakvog određenje zadatka
bibliografije sovjetski bibliografi se pozivaju na neke starije ruske bibliografe i njihova
djela, a naročito na Lenjinove poglede i ulogu bibliografije pri formiranju socijalističkog
društva. Istorija bibliografije kaže da je od davnina mnogo bibliografa mislilo da
bibliografija mora vrednovati i ocjenjivati djela koja popisuje. To je bibliografija u stvari
uvijek i činila, bar u izvjesnoj mjeri i u izvjesnom smislu. I bibliografije koje nisu
anotirane i koje su prividno samo objektivne, formalističke, vrednuju se već po odabiru
bibliografskih jedinica. Kada se bibliograf odlučuje hoće li djelo unijeti u bibliografski
popis ili ne, ocjenjuje ne samo njegovu starost i slično već prvenstveno i njegovu
sadržinu, kvalitet i značaj. Zato je istorija bibliografije povezana s istorijom društvenog
razvoja i klasnih borbi. Svakako treba naglasiti da je za sastavljanje tekuće opšte
nacionalne bibliografije dovoljno opšte obrazovanje i solidno ovladana tehnika
bibliografskog opisivanja. Bibliograf koji je sastavlja mora voditi računa da serija onih
2
kategorija štampe koju unosi u bibliografiju bude što potpunija i da bibliografski opisi
budu kompletni, pouzdani, dosljedni, tj. uvijek u skladu s pisanim ili nepisanim pravilima
prema kojim se izrađuje bibliografija. Pri sastavljanju retrospektivne opšte nacionalne
bibliografije, od bibliografa se zahtijeva i mnog znanja i opšteg poznavanja istorije knjige
i štamparstva, kao i poznavanje dotične literature. Bez ovih znanja bibliograf teško može
da izađe u susret zahtjevu o iscrpnosti bibliografije i pravilnosti i potpunosti
bibliografskih opisa. Pri sastavljanju stručnih bibliografija, međutim, od bibliografa se
traži sve ono što i od sastavljača tekuće opšte bibliografije, osim toga još i sposobnost
ocjenjivanja kvaliteta i odabiranja bibliografskih jedinica na osnovu sadržinskih
kriterijuma, kao i sposobnost da se u bibliografskoj napomeni ukratko rezimiraju glavni
rezultati autorovog istraživanja, a prema potrebi i da se kritički vrjednuju, te da se
jedinice uvijek pouzdano uvrštavaju u prikladne detaljne stručne grupe i podgrupe. za
ovakav rad danas se traži specijalizacija bibliografa na pojedina područja, na pojedine
struke. Rad bibliografa na stručnim bibliografijama prema ovome ima karakter naučnog
rada. Bibliograf se pri odabiranju, ocjenjivanju, analizi, anotiranju i klasifikaciji priloga
ne može oslanjati samo na svoje opšte obrazovanje i na poznavanje pravila bibliografske
tehnike, već mora poznavati i aktuelne probleme struke u sadašnjoj fazi razvoja, njenu
istoriju i njene glavne predstavnike. U izradi stručnih bibliografija obično učestvuju
vrhunski specijalisti za određene struke.
MJESTO I ULOGA BIBLIOGRAFIJE U BIBLIOTEKARSTVU
Bibliografija i bibliotekarstvo su neposredno povezani u zajedničkom zadatku :
ubrzati, olakšati i proširiti pisane proizvode ljudskog uma. Na tom zajedničkom zadatku
bibliografija registruje cjelokupnu intelektualnu produkciju određene zemlje, registruje
radove određene struke na nacionalnom i međunarodnom planu, određeni predmet,
određenu ličnost. Bibliotekari prate nacionalne i inostrane bibliografije zbog nabavne
politike svoje biblioteke da bi ti radovi mogli u najbržem roku biti nabavljeni i da bi
postali tako dostupni čitaocima. Pri katalogizaciji i klasifikaciji pojavljuje se niz pitanja
zbog kojih treba konsultovati bibliografije raznih vrsta: zbog razrješenja inicijala autora,
pseudonima, zbog utvrđivanja godine izdanja, zbog utvrđivanja spajanja ili razdvajanja
periodičnih izdanja ili njihove promjene naziva i drugo. Bibliotekar koristi bibliografije
da čitaocima pruži informacije, usmene ili pismene, ukoliko mu za te informacije ne
može poslužiti sopstveni katalog. Bibliografija je neophodan elemenat bibliotečkog rada i
pri pripremanju izložbi, literarnih večeri, čitalačkih skupova. Niz bibliografija je nastao
radom bibliotekara, njihovih bibliografskih odsjeka ili odjeljenja. U nizu zemalja danas
su izdavači nacionalnih bibliografija nacionalne biblioteke. U bibliografskom odjeljenju
nacionalnih i drugih velikih biblioteka nastao je niz velikih retrospektivnih bibliografija,
stručnih, predmetnih, personalnih ... Biblioteke naučnih ustanova skoro po pravilu
izrađuju personalne bibliografije naučnog kadra svoje ustanove. Bibliotekarstvo i
bibliografija zajednički streme ka aktivnoj ulozi posrednika između knjige i čitaoca.
ULOGA BIBLIOGRAFIJE U NAUČNO-ISTARŽIVAČKOM RADU
Predhodna istraživanja, neophodna za razvoj nauke, toliko su narasla tokom
vremena da ih je moguće pratiti samo preko specijalnih registrovanih ili referativnih
stručnih ili predmetnih bibliografija, ili preko nacionalnih bibliografija stručno ili
predmetno sređenih. za nauku i naučne radnike bibliografija je samo putokaz, čak i kada
3
je referativnog karaktera. Naučnik mora da prouči svaki samostalni rad za koji je preko
bibliografije odredio da je značajan za njegova istraživanja. U toku pripreme naučnog ili
stručnog rada za štampu bibliografija o predmetu isto tako olakšava autoru da se precizno
pozove na publikacije, patente ili projekte svojih predhodnika. Veliki značaj bibliografije
za naučni i stručni rad, ogleda se u činjenici da ona sve više postaje stalni pratilac
štampanog naučnog ili stručnog rada – u predgovoru, na kraju poglavlja, ili na kraju rada.
Veoma često u obliku fusnota, koje su ponekad veoma obimne i predstavljaju značajnu
bibliografiju. Značaj bibliografije za naučni i stručni rad ogleda se u činjenici da niz
naučnih i stručnih časopisa iz broja u broj ili jedanput godišnje bibliografski prate svoju
struku; da za određeni niz godina daju bibliografske preglede svog časopisa ili predmetni
registar kako bi naučnicima i stručnjacima olakšali kiorišćenje. A najviše u činjenici što
se bibliografski centri i centri za informacije u cijelom svijetu bore za vrijeme, da
bibliografski podatak, referat ili ekspres informacija u najkraćem mogućem vremenu od
pojave rada stigne do naučnika i stručnjaka.
ELEMENTI NAUČNO-ISTRAŽIVAČKOG RADA U BIBLIOGRAFIJI
Osnovni zadatak bibliografskog opisa je da označi bibliografsku jedinicu na
osnovu spoljašnjih oznaka tako da bude isključena mogućnost zamjene s bilo kojom
drugom sličnom jedinicom, što drugim riječima znači : dati karakteristične oznake
jedinice koje su potrebne za njenu pouzdanu identifikaciju. Drugi značajan zadatak
bibliografskog opisa je navesti o jedinici još detaljnije podatke o njenom nastanku,
spoljašnjoj slici i sudbini, o njenoj sadržini, naučnoj vrijednosti, idejnoj usmjerenosti i
drugo. U opisu se upotrebljavaju karakteristične oznake koje uzimamo sa sopljašnje slike
bibliografske jedinice i iz njene unutrašnjosti – sadržine. Te oznake nazivamo
bibliografskim elementima.
I BIBLIOGRAFSKI ELEMENTI ZA OPIS KNJIGE SU :
- ime i prezime autora, ravnopravnih i podređenih koautora, drugih saradnika (izdavača,
priređivača, komentatora, pisaca napomena, sastavljača, pisaca predgovora, opremača,
ilustratora)
- Stvarni naslov i dopuna stvarnom naslovu – označava sadržinu knjige više manje tačno i
na odgovarajući način, dok podnaslov obično označava literarnu vrstu (udžbenik, uvod,
skicu, dramu, istorijski roman). Uz stvarni naslov idu obično i podaci o porijeklu i
namjeni djela (posveta, povod zbog kojeg je djelo objavljeno, jubileji, konkursi, podaci o
organizacija koja je djelo pripremila, naručila ili izdala, podatak da je djelo štampano kao
rukopis). Stvarnom naslovu su ponekad dodati podaci o dodacima, registrima, prilozima,
ilustracijama. Starija djela su često imala dug naslov koji u kraćem izvodu navodi
sadržinu djela. Pored naslova na glavnom naslovnom listu, imamo ponekad na listu pred
naslovnom stranom uporedni naslov (koji ponekad može biti na stranom jeziku), imamo
naslove na koricama, na hrptu, na zaštićenom omotu, u kolofonu, na lijevom donjem uglu
prve strane svakog tabaka i oni se manje ili više razlikuju od naslova na glavnom
naslovnom listu.
- Podaci o izdanju. Originalno je ono što je kao prvo idao autor ili izdavač. Docnija
izdanja mogu biti nepromijenjena, uvećana, poboljšana, skraćena, komentarisana,
opremljena uvodima i drugo. Svako izdanje može imati više nepromijenjenih ili
promijenjenih otisaka koja se broje ili označavaju brojem ponovo odštampanih
4
primjeraka. Ponekad je iz nekog razloga ponovo odštampan samo naslovni list, a sav
preostali tekst je iz predhodnog izdanja.
- Impresum kazuje mjesto gdje je knjiga objavljena, ime izdavača, štampara i godinu
izdanja. Štampar je tvorac spoljašnje (materijalne) strane knjige, a izdavač ponekad
učestvuje i pri oblikovanju sadržine knjige (naručio djelo, prihvatio ga, zahtijevao
izmjene, dopune, skraćivanja i drugo). Mjesto izdavača i štampara mogu biti različita, a
godina izdanja data na različit način (arapskim i rimskim brojevima ili ćirilskim slovima).
O nastanku knjige može biti navedeno više godina, na naslovnom list jedna, u kolofonu
druga, jedna može označavati početak štampanja, druga zvršetak, godina izdanja na
naslovnoj strani ponekad označava i godinu prvog izdanja, godinu odobrenja (kod
udžbenika) i copyrighta itd.
- Obim knjige se određuje kada ustanovimo broj svezaka (knjiga)iz kojih je sastavljeno
djelo, broj naštampanih strana u svakoj knjizi i broj priloga. U početku, stranice i tabaci u
knjizi nisu bili numerisani, kasnije su se tabaci počeli označavati slovima abecede, a
kasnije brojevima na prvoj i trećoj strani. Tek je nešto kasnije počelo obilježavanje strana
brojevima (paginacija). Ponekad se ne označavaju stranice već listovi, ponekad i stupci
na stranicama (pri dvostupačnom, trostupačnom uređenju stranica). U nekim knjigama
uvodne stranice se posebno označavaju, ponekad se početni listovi ili čitav uvod nikako
ne označavaju, ponekad nisu označene ni poslednje stranice teksta ni sadržaj, ili je
dodatak označen posebnim načinom brojanja.
- Format knjige je različit. Prvoditno ustaljeni formati knjiga nastali su presavijanjem
normalnog tabaka štampanog papira. Pri mjerenju formata odlučna je visina (a ne širina)
knjige. Ako je veća širina knjige od dužine, taj oblik nazivamo poprečni format.
- Povez (broširan, tvrd povez, poluplatno, platno, koža), zaštitni omot, kvalitet papira.
- Štampar, cijena
- Naslov zbirke u koju je knjiga uključena. Knjige u zbirci su numerisane ili
nenumerisane.
- Podaci o tipu slova i štampi ( latinica, gotica, dvobojna ili višebojna štampa) podaci o
tehnici umnožavanja
- Podaci da je izdanje bibliofilsko, označeno autorovim potpisom, da je određeni broj
primjeraka na posebnom papiru i slično.
- Podaci o sadržini mogu biti uopštenog karaktera (jedinica ima predgovor, citira
upotrebljenu literaturu, ima bibliografiju na kraju , popularna rasprava, istorijski roman,
zbirka pjesama, antologija, biografija, i slično). U napomeni se može i detaljnije odrediti
sadržina : naučna, idejna i umjetnička vrijednost djela; može se dati kratak rezime, izvod
glavnih saznanja, ocjena autorovog izlaganja.
Pored ovih opštih elemenata, a pošto neke opšte nacionalne bibliografije uvrštavaju i
muzikalije, geografske karte, grafičke mape, gramofonske ploče treba navesti još i neke
posebne elemente koji označavaju ove jedinice. Opis geografskih karata i druge
katrografske građe koja se nalazi u okviru knjige treba upotpuniti podacima o mjerilu,
vrsti projekcije, o načinu crtanja i izrade i broju boja u kojima je geografska karta
odštampana. U opisu muzikalija se mogu navoditi vrste kompozicija (vokalne,
instrumentalne), autor i prevodilac i drugo. Pri reprodukcijama grafike i slika na
samostalnim Listovima ili u grafičkim mapama označava se i grafička tehnika originala,
veličina originala, mjesto gdje se čuva original. Ako se opisuju gramofonske ploče može
se navesti i lice koje govori, recituje, mjesto i naslov firme koja je snimila ploču, godina,
5
oznaka veličine ploče, vrijeme trajanja, broj okretaja u minuti. Prilikom bibliografskog
opisa nema pravila koji od navedenih elemenata opisa se koriste, kao ni koji se znaci
interpunkcije koriste. Koje će elemente uzeti u obzir, šta će skraćivati, koje znake
interpunkcije će koristiti i kako će bibliografska jedinica biti štampana bibliograf mora
odlučiti na početku rada i te principe i kriterijume mora dosljedno uvažavati za sve
jedinice iste bibliografije. Sve ovo zavisi i od namjene bibliografije. Iako se bibliografski
opisi u različitim bibliografijama međusobno razlikuju po broju upotrijebljenih
bibliografskih elemenata, neki osnovni elemeti ne smiju nedostajati ni u jednom opisu i
da je bar za neke od njih ustaljen redosljed prema kojem se navode. Pri opisu se ne mogu
izostaviti :
- ime autora (ako je navedeno ili se ustanovi) – treba ustanoviti pravo ime i unijeti ga
u opis; ako ima iše oblika onaj koji se najčešće upotrebljava uz onaj koji je naveden
na knjizi, a za druge obike treba napraviti uputnice. Autorovo ime se ako je opis
rađen po abecedi, stavlja pri vrhu opisa kao odrednica, pa se kasnije na mjestu, na
kojem stoji na naslovnoj strani ponovi ili izostavi. Ako se ispred imena nalazi glagol
: napisao, sastavio i slično ispuštanje se označava ( - ). Ako se autorovo ime navodi
kao odrednica obično prvo ide prezime pa ime koji se odvajaju zarezom. Ako ime ne
stavimo na čelo opisa, onda ga na mjestu na kojem smo ga naveli možemo istaknuti i
vidljivo označiti. Oznake naučnog stepena, zvanja i boravišta uz imena autora obično
ispuštamo. Kod starijih djela navode se u cjelini a ako u istoj bibliografiji imamo
autore sa istim imenima dodaci ličnih oznaka (godina rođenja, smrti, naučni stepen,
zanimanje, mjesto boravka), čak su neophodni. Sve teškoše koje bibliograf ima pri
utvrđivanju pravih i ispravnih imena treba da ih razrješava na isti nčin kao
katalogizator pomoću pravila za katalogizaciju i raznih bibliotekarskih pomagala.
Ovako treba da se postupi i sa djelima sa korporativnim (kolektivnim) autorom.
- stvarni naslov je najvažniji dio bibliografskog opisa. Ako knjiga nema naslova mora
se izvesti i što je moguće skladnije oblikovati iz sadržine djela. Ovo se radi i kada
više spisa, više sastavnih djelova knjige treba da dobije zajednički stvarni naslov.
Duge renesansne i barokne naslove često skraćujemo, ali se ne smiju skraćivati
mehanički, već treba voditi računa o smislu, tako da se iz dijela naslova koji ostaje
može razbrati smisao.
- godina izdanja je važna i obično se ne izostavlja. Najbolje je dati u obliku kako je
data na knjizi, a ako ga nema na knjizi nalazimo je iz drugih izvora. Svi drugi podaci
se navode prema izboru, ali treba reći da većina bibliografa navodi još i mjesto
objavljivanja, izdavača, tj. impresum u cjelini, a vrlo često i obim i format. Najveću
zbirku pseudonima i šifri iz publikacija naroda Jugoslavije sabrao je u svojim
kartotekama Jugoslovenski leksikografski zavod u Zagrebu.
II BIBLIOGRAFSKI OPIS PERIODIKE
Časopisi i novine razlikuju se od knjiga i po sadržini i po načinu objavljivanja. U
novinama i časopisima sadržina je sastavljena iz mnogobrojnih priloga raznih autora.
Novine i časopisi nisu objavljeni odjednom kao knjige već izlaze u brojevima u toku
daljeg, unaprijed neograničenog razdoblja. Bibliografski elementi za opis novina i
časopisa su :
- naslov
- podnaslov
- mjesto izdavanja
6
- vrijeme izdavanja (početak i kraj)
- kako izlaze ( dnevno, nedjeljno, mjesečno)
- obim
- format
Ovi podaci su najvažniji i unose se u navedenom redosljedu u kratkom opisu novina i
časopisa. Ako je časopis pisao samo jedan autor, opis seipak počinje naslovom, a ne
autorovim imenom. Ako je opis časopisa ili novine podroban, u drugom, posebnom dijelu
opisa navodimo i druge faktore koji su sudjelovali pri oblikovanju spoljašnje i sadržinske
strane. To su : vlasnik, izdavač, nakladnik, urednik (glavni, odgovorni urednik;
uređivački odbor; urednik rublike, urednik područja ili struke i slično); štampar. Mogu se
navesti i značajni autori priloga. Sve promjene u toku izlaženja časopisa ili novine
(promjena imena, razdvajanje jednog časopisa u dva, fuzionisanje dva časopisa)
podroban opis u podesnom redosljedu mora zabilježiti i naznačiti kada, kojeg datuma, s
kojim brojem se promijenio ovaj ili onaj element. Obim treba odrediti u skladu s
karakterom bibliografske jedinice. Prilikom detaljnih opisa novina, bibliograf pravi
tekući popis brojeva svih godišta i uz svaki navodi broj strana i priloga. Pri kraju opisa se
obično utvrdi datum početka i završetka izlaženja i eventualnih prekida u međuvremenu.
Bibliograf ovdje može navesti i brojeve koji su zaplijenjeni ili brojeve koji iz bilo kog
razloga nisu objavljeni. Vrlo je korisno navođenje mjesta čuvanja i signature za komplete
ili pojedinačna godišta i brojeve jedinice. Kada bibliograf opisuje pojedini broj ili godište
u opis uzima samo one elemente koji označavaju taj broj ili godište. Pri opisu sadržine
časopisa samo se navodi opšta oznaka političke, filozofske, kulturne orjentacije lista,
područje koje obrađuje i drugo. Podatke za ovo dobija iz naslova ili podnaslova jedinice.
Da bi dao podrobniju oznaku sadržine i orjentacije listova bibliograf se mora udubiti u
građu, a mora poznavati i koristiti se takođe saznanjem literarnih, kulturnih i političkih
istoričara. Bibliografski opis časopisa, može biti veoma kratak, pregledan i jednostavan, a
može biti i veoma opsežan.
III BIBLIOGRAFSKI OPIS PRILOGA U ČASOPISIMA, NOVINAMA I
ZBORNICIMA
Prilozi u novinama, časopisima i zbornicima su članci, rasprave, ocjene, vijesti, govori,
beletristički prilozi i druga slična građa koja obično ima svog autora i svoj stvarni naslov
i podnaslov. Ponekad je označeno ime prevodioca, priređivača, ilustratora. Ako se ne
može utvrditi ime autora, jedinicu treba opisati kao anonimnu, što znači da opis počinje
stvarnim naslovom. Bibliografski elementi za opis priloga u časopisima, novinama i
zbornicima navodi se ovim redosljedom :
- ime autora (kada je naveden ili kada ga možemo ustanoviti)
- stvarni naslov i podnaslov
- ime prevodioca, priređivača, ilustratora
zatim slijede podaci o publikaciji koja donosi jedinicu, znači treba navesti neke vrste
impresuma :
- naslov novine, časopisa ili knjige gdje je jedinica objavljena
- mjesto izdavanja novine ili časopisa navodimo u slučaju kada je to potrebno
da se naslov ne zamijeni kakvim drugim sličnim naslovom ili da se, na primjer
u međunarodnoj bibliografiji među mnogim sličnim naslovima može odmah
ustanoviti gdje izlazi revija; mjesto izlaženja zbornika se uvijek navodi
7
- godište ako je na listu ili zborniku označeno, godina, broj (u novinama i
časopisu), strane; kod novina se ponekad umjesto broja ili pored broja navodi
i datum.
Sadržinu članka, rasprve i svakog drugog priloga iz časopisa, novina i zbornika navodimo
slično kao pri opisu knjige.
Primjer :
Šebesta, Silvija : Školski raspust,
“Pobjeda” Cetinje
8. maj 1975 ; XXXI, str. 9
IV BIBLIOGRAFSKI ELEMENTI ZA POPIS RUKOPISA
Bibliografski elementi za opis rukopisa su :
- prezime i ime autora
- naslov rukopisa
- broj strana
- sadržaj rukopisa
- jezik i pismo na kome je napisan
- vrijeme kada je nastao
- mjesto gdje je nastao
- mjesto gdje se trenutno nalazi
- signatura i inventarni broj
- format
- povez.
TEHNOLOGIJA RADA NA IZRADI BIBLIOGRAFIJA
Nastanak bibliografskog popisa vezuje se za tri faze rada i to :
- sakupljanje i izbor građe
- bibliografsko opisivanje odabranih jedinica
- klasifikofanje i sređivanje opisa bibliografskih jedinica.
I SAKUPLJANJE I IZBOR GRAĐE
Pri sakupljanju bibliografske građe bibliograf uvijek mora imati na umu opseg i namjenu
koju mora da ima njegova bibliografija. Mora se odlučiti koju će vrstu bibliografije raditi
(opštu, stručnu, nacionalnu, internacionalnu), mora znati da li njome obuhvata samo
knjige ili i periodiku ili i jedno i drugo samo kao cjelinu ili i pojedine djelove knjiga i
periodike, pojedine priloge u zbornicima ili časopisima (članci, rasprave, saopštenja,
ocjene, pojedine jediniceiz zbornika, poglavlja knjiga itd). U pečetku rada bibliograf
mora znati da li će u obzir uzeti samo nacionalnu građu ili i građu drugih naroda, da li
kod nacionalne bibliografije uzima samo djela na domaćem jeziku i ili djela na drugim
jezicima domaćih autora ili samo ona objavljena na određenoj nacionalnoj (državnoj)
teritoriji ili i djela domaćih autora koja su objavljena u inostranstvu na domaćem ili
stranom jeziku. Mora se znati da se kod nacionalnih bibliografija teži za kompletnošću
građe bez obzira na njenu sadržinsku vrijednost, a da različite nacionalne bibliografije
ispuštaju određene kategorije štampe. Poneka se teško odlučiti šta na primjer ide u
takozvanu “sitnu štampu“ koju ispuštamo, jer ponekada neugledna publikacija (npr.
katalog sa nekog sajma) donosi, dragocjene priloge stručnjaka, dok često lijepe brošure
nemaju ništa značajno, već samo programe, oglase i sličnu građu dnevnog značaja. Pri
sastavljanju stručne bibliografije bibliograf odmah na početku mora da ograniči opseg
8
struke koju želi da obuhvati i da je odvoji od srodnih i perifernih struka, a zatim da
izdvoji značajnu od neznačajne građe koja ne donosi nova saznanja, već samo obnavlja i
popularizuje na drugim mjestima ranije i bolje objavljena naučna saznanja. Ako
bibliograf ne zna odvojiti značajno od beznačajnog i u bibliografskoj napomeni ne
upozorava na dobre i slabe strane pojedinih jedinica, on svojim radom ne olakšava posao
stručnjacima, već ih navodi na traženje i čitanje neznačajne literature i tako im oduzima
značajno vrijeme. Bibliograf koji izrađuje bibliografije za određene starosne stepene
čitalaca (rekomanditne bibliografije), za pripreme nekih događaja, proslava i akcija,
prilikom izbora građe mora pokazati veliku mjeru pedagoških sposobnosti, poznavanje
psihologije čitalaca, njihove stepene obrazovanja i sposobnosti inteligencije. Starije
bibliografije su se samo ograničavala na popise knjiga. U 19 vijeku se veoma razvila
bibliografija periodičnih publikacija, časopisa, listova i zbornika. Početkom 30-tih godina
19 vijeka nastala je međunarodna stručna bibliografija koja je uzimala u obzir članke, a
sredinom 19 vijeka u Americi se pojavila opšta nacionalna bibliografija članaka iz
periodične štampe i zbornika. Prilikom izrade ovih (opšte bibliografije) bibliografija
bibliograf mora voditi računa da iz obilja priloga iz dnevnih novina, odabere jedinice
trajne vrijednosti. Prilikom sastavljana bibliografija moraju se imati jasni kriterijumi, koji
uvijek moraju biti pred očima, i koji se ne mogu mijenjati u toku rada. Ove kriterijume je
poželjno navesti i obrazložiti u uvodu rada. Na ovaj način će čitalac koji upotrebljava
bibliografiju odmah saznati šta mu bibliografija nudi, šta može u njoj tražiti, a šta ne.
II BIBLIOGRAFSKI OPIS
Osnovni zadatak bibliografskog opisa je da označi bibliografsku jedinicu na osnovu
spoljašnjih oznaka tako da bude isključena mogućnost zamjene s bilo kojom drugom
sličnom jedinicim, što drugim riječima znači : dati karakteristične oznake jedinice
potrebne za njenu pouzdanu identifikaciju. Drugi isto tako značajan zadatak
bibliografskog opisa je da se o jedinici navedu što detaljniji podaci o njenom nastanku,
spoljašnjoj slici i sudbini, o njenoj unutrašnjoj slici tj. o njenoj sadržini, naučnoj
vrijednosti, idejnoj usmjerenosti i slično. U opisu se upotrebljavaju karakteristične
oznake koje se uzimaju sa spoljašnje slike bibliografske jedinice i iz njene sadržine. Ove
oznake se nazivaju bibliografskim elementima. Bibliografski elementi za opis knjige su :
- Ime i prezime autora
- stvarni naslov i dopuna stvarnom naslovu
- podaci o izdanju
- impresum
- obim
- format
- povez
- izdavač, cijena
- naslov zbirke
- podaci o tipu slova
- podaci o izdanju
- podaci o sadržini
Bibliografski elementi za opis periodike su :
- naslov
- podnaslov
- mjesto izdavanja
9
- obim
- format
Bibliografski elementi za opis priloga u časopisima, novinama i zbornicima su :
- ime autora (kada je naveden ili kada ga možemo ustanoviti)
- stvarni naslov i podnaslov
- ime prevodioca, priređivača, ilustratora
impresuma :
i datum
- naslov rukopisa
- broj strana
- sadržaj rukopisa
- format
- povez.
III SREĐIVANJE BIBLIOGRAFSKE GRAĐE
Bibliografske opise na kraju rada treba srediti tako da korisnik ma koje bibliografske
jedinice do nje može doći najkraćim i najsigurnijim putem. Ovaj cilj bibliograf može da
postigne na više načina i to zavisno od namjene, oblika i vrste bibliografije, a još više od
lične ocjene bibliografa. Vrlo rijetko karakter bibliografije neophodno zahtjeva samo
određeni način razvrstavanja i sasvim isključuje mogućnost drugačijeg uređenja.
Bibliograf se mora odlučiti da li će raspoređivati jedinice prema spoljašnjem oznakama
publikacije tj. bibliografskim elementima koje nađe na naslovnom listu knjige, članka ili
rasprave, na početku (ponekad i na kraju) jedinice, te na naslovnom listu časopisa ili
novine, pri tome se ne obazirući na sadržinu, ili će zanemariti spoljašnje oznake
publikacije i sabrane jedinice srediti prema unutrašnjem aspektu – prema sadržini. Na
koji god se postupak odluči, mora znati da nijedan redosljed nema svestranu prednost
pred drugim. Svaki ima i svoje nedostatke, koji se mogu otkloniti dopunskim registrima i
pregledima.
I RASPORED BIBLIOGRAFSKE GRAĐE PREMA SPOLJAŠNJIM
BIBLIOGRAFSKIM ELEMENTIMA
10
- abecedni raspored po imenima autora
- hronološki raspored tj. vremensko utvrđivanje datuma objavljivanja koje je
ponekad teško, jer ne znamo pouzdanu godinu kada je djelo objavljeno
II RASPORED PREMA SADRŽINI
- sistemski pristup tj. pristup po sistemu struka (UDK)
- abecedni raspored po predmetnim odrednicama – predmetna odrednica je
izraz pomoću kojeg na najkraći mogući način i dosta tačno i jednosmisleno
izražavamo sadržinu bibliografske jedinice.
UNIVERZALNA BIBLIOGRAFSKA KONTROLA
Međunarodni sistem informacija zasnovan je na razmjeni nacionalnih bibliografija i
elektronskoj obradi podataka. Sistem je nazvan bibliografskom kontrolom, jer nalaže
nacionalnim bibliografskim centrima da informacije o nacionalnim publikacijama što
brže prikupe i što potpunije obrade, klasifikuju i bibliografski objave. Inicijativu za
uvođenje ovog sistema dala je IFLA. Bibliografska kontrola se obavljala preko podataka
iz Bibliografije. Univerzalna bibliografska kontrola je prihvaćena kao strateški cilj IFLA
još 1969. godine. Prvi korak ka stvaranju dugoročnog programa Univerzalne
bibliografske kontrole učinjen je decembra 1973. godine na sastanku Izvršnog odbora
IFLA u Briselu, a program postaje operativan jula 1974. godine. Interesovanje za
rešavanje problema vezanih za ovu oblast bibliotekarstva postojalo je i ranije, kada su se
projektom bibliografske kontrole bavile različite sekcije i komiteti IFLA, razne
bibliografske i bibliotečke organizacije, a posebno UNESCO. Stvaranje programa je bilo
izuzetno značajno i za IFLA i za druge organizacije sličnog profila, a posebno za
nacionalne biblioteke i bibliografske organizacije. Njegov cilj je bila promocija sistema
za kontrolu i razmenu bibliografskih informacija, a svrha obezbjeđivanje dostupnosti
osnovnih bibliografskih podataka o svim publikacijama izdatim u svim zemljama svijeta
u obliku koji je internacionalno prihvatljiv. Sjedište UBC programa se od 1974. godine
nalazilo u Londonu. Međunarodni MARC program –IMP je osnovan 1983. godine sa
sedištima u Britanskoj biblioteci u Londonu i u Nemačkoj biblioteci u Frankfurtu na
Majni. Osnovni cilj ovog programa je bio promocija korišćenja UNIMARC-a, kako bi se
MARC zapisi mogli razmjenjivati u standardizovanom obliku. Uloga UBCIM programa
danas je usklađivanje aktivnosti vezanih za razvoj sistema i standarda za bibliografsku
kontrolu na nacionalnom nivou i međunarodne razmjene bibliografskih podataka.
Program takođe pruža podršku profesionalnim aktivnostima odgovarajućih sekcija i
odeljenja pri IFLA, održava standarde za bibliografiju i format, a ima i ulogu centra za
diseminaciju informacija. Kancelarija za UBCIM, koja se nalazi u Njemačkoj biblioteci u
Frankfurtu na Majni, radi i na razvijanju UNIMARC formata, a izdaje i časopis za
bibliografsku kontrolu – International Cataloging and Bibliographic Control (ICBC). U
državama sa tekućim nacionalnim bibliografijama sprovođenje Univerzalne bibliografske
kontrole je povjereno njihovim izdavačima. Na prostoru bivše Jugoslavije taj zadatak je
preuzeo Jugoslovenski bibliografski institut.
BIBLIOGRAFSKI PODACI
Bibliografski podatak je navođenje svih elemenata publikacije koji omogućavaju njenu
identifikaciju. U opisu se upotrebljavaju karakteristične oznake koje se uzimaju sa
11
spoljašnje slike bibliografske jedinice i iz njene sadržine. Ove oznake se nazivaju
bibliografskim elementima. Bibliografski elementi za opis knjige su :
- Ime i prezime autora
- stvarni naslov i dopuna stvarnom naslovu
- podaci o izdanju
- impresum
- obim
- format
- povez
- izdavač, cijena
- naslov zbirke
- podaci o tipu slova
- podaci o izdanju
- podaci o sadržini
Bibliografski elementi za opis periodike su :
- naslov
- podnaslov
- mjesto izdavanja
- obim
- format
Bibliografski elementi za opis priloga u časopisima, novinama i zbornicima su :
 ime autora (kada je naveden ili kada ga možemo ustanoviti)
o stvarni naslov i podnaslov
o ime prevodioca, priređivača, ilustratora
impresuma :
i datum
- naslov rukopisa
- broj strana
- sadržaj rukopisa
12
- format
- povez.
ZNAČAJ ANOTACIJA U BIBLIOGRAFIJI
U bibliografsku napomenu idu, podaci o sadržini knjige. Sadržinu možemo
označiti vrlo uopšteno, možemo je stručno sažeti, možemo je ocijeniti ili je dati u kraćem
rezimeu na domaćem ili nekom stranom jeziku. Obzirom na ovo razlikujemo slijedeće
vrste bibliografske napomene :
- anotaciju
- referat ili apstrakt
- recenziju
- izvod ili rezime
ANOTACIJA (lat. annotatio = napomena, primjedba) dopunjuje opis bibliografske
jedinice podacima o spoljašnjoj strani jedinice, o njenom nastanku, načinu umnožavanja,
o pismu, o jeziku, o uporednim naslovima, daje podatke o ocjenama i izvještajima o
jedinici, objašnjava naslov ili daje naslov originala, a može i da navodi sastavne djelove
knjige i uopšte da informiše o sadržini djela, o pomenutim ličnostima, mjestima,
predmetima da ih bibliograf može unijeti u stvarni sadržaj, o naučnoj visini, političkoj,
filozofskoj ili kulturnoj orjentaciji opisane jedinice. Poželjno je da redosljed podataka u
napomenama bude stalan, inače mogu postati nepregledne, naročito opširne napomene u
retrospektivnim bibliografijama knjiga za starija razdoblja.
REGISTRI, VRSTE I ZNAČAJ
Indeks je popis sadržine neke knjige, u vidu registra alfabetski sređeni nazivi
upotrijebljenih imena i predmeta. I bibliografije koje obrađuju određenu oblast ponekad
imaju naziv registar. Upotrebljivost jedne bibliografije sređene po ma kom principu
rasporeda bibliografske građe, nije najefikasnija za niz informacija koje korisnici od nje
očekuju, ako bibliografija nema registre. Stručne ili stručno sređene opšte bibliografije
danas skoro po pravilu imaju stručne registre. Niz tekućih nacionalnih bibliografija ima
jedinstveni unakrsni registar po alfabetu autora, naslova i predmeta. Ponekad bibliografija
ima i niz registara npr. : autora, izdavača, naslova, stručni predmetni, hronološki,
geografski, prevoda sa inostranih jezika, prevoda na inostrane jezike, registre serijskih
izdanja, recenzija, grafika i niz drugih. Registri su postavljeni sa namjenom da olakšaju
korišćenje osnovnog teksta bibliografske građe. Oni povećavaju vrijednost i
upotrebljivost sistemski uređenih bibliografija.
PRINCIPI I METODE RASPOREĐIVANJA BIBLIOGRAFSKE
GRAĐE
Bibliografske opise na kraju rada treba srediti tako da korisnik ma koje
bibliografske jedinice do nje može doći najkraćim i najsigurnijim putem. Ovaj cilj
bibliograf može da postigne na više načina i to zavisno od namjene, oblika i vrste
bibliografije, a još više od lične ocjene bibliografa. Vrlo rijetko karakter bibliografije
neophodno zahtjeva samo određeni način razvrstavanja i sasvim isključuje mogućnost
drugačijeg uređenja. Bibliograf se mora odlučiti da li će raspoređivati jedinice prema
spoljašnjem oznakama publikacije tj. bibliografskim elementima koje nađe na naslovnom
listu knjige, članka ili rasprave, na početku (ponekad i na kraju) jedinice, te na naslovnom
13
listu časopisa ili novine, pri tome se ne obazirući na sadržinu, ili će zanemariti spoljašnje
oznake publikacije i sabrane jedinice srediti prema unutrašnjem aspektu – prema sadržini.
Na koji god se postupak odluči, mora znati da nijedan redosljed nema svestranu prednost
pred drugim. Svaki ima i svoje nedostatke, koji se mogu otkloniti dopunskim registrima i
pregledima.
I RASPORED BIBLIOGRAFSKE GRAĐE PREMA SPOLJAŠNJIM
BIBLIOGRAFSKIM ELEMENTIMA
- abecedni raspored po imenima autora koji se najčešće primjenjuje
- hronološki raspored tj. vremensko utvrđivanje datuma objavljivanja koje je
ponekad teško, jer ne znamo pouzdanu godinu kada je djelo objavljeno.
Hronološki raspored građe se najčešće primjenjuje u retrospektivnim
nacionalnim bibliografijama, a rjeđe u stručnim i to samo onda kada je svrha
stručne bibliografije da retrospektivno prikaže razvoj i rast određene nauke.
II RASPORED PREMA SADRŽINI
- sistemski pristup tj. pristup po sistemu struka (UDK)
- abecedni raspored po predmetnim odrednicama – predmetna odrednica je
izraz pomoću kojeg na najkraći mogući način i dosta tačno i jednosmisleno
izražavamo sadržinu bibliografske jedinice.
Sređivanju bibbliografske građe prema sadržini predhodi stručna ili predmetna
oznaka svake bibliografske jedinice prema određenoj stručnoj klasifikacionoj šemi ili
određenom ključu predmetnih odrednica. U odnosu na sadržaj imamo dakle stručni
raspored bibliografske građe i raspored bibliografske građe po predmetu. Današnje
vrijeme je pretežno vrijeme stručne i predmetne bibliografije. Veoma su rijetke tekuće
nacionalne bibliografije sa alfabetskim rasporedom građe.
PRIMJENA STANDARDA U BIBLIOGRAFSKOM RADU
Standardizacija se prvo ostvarila u oblasti industrije i tehnike. Kasnije su se
standardi rasprostranili i na druge djelatnosti, pa i na bibliografiju. U oblasti bibliografije
standardizaciju bismo mogli da razmatramo sa tri aspekta :
- standardizacija bibliografskog opisa
standardizacija transliteracije ( forma prenošenja znakova pismenosti jednog pisma –
znakovima drugog)
- standardizacija izdavačkog oformljenja štampanih izdanja.
Kao rezultat potrebe da se ujednače bibliografski odnosno kataloški opis stvoren je ISBD
(M) (International Standard Bibliographic Description for Monographic Publications)
Međunarodni standardni bibibliografski opis monografskih publikacija, kao prvi vid
ISBD( International Standard Bibliographic Description), Međunarodni standardni
bibliografski opis, čija je prvenstvena svrha da potpomaže razmjenu bibliografskih
informacija. Prvi jugoslovenski prevod ISBD(M) pojavio se 1974. godine. ISBD(M)
određuje više elemenata za opis i identifikaciju mongrafskih publikacija. Ovaj standard
propisuje maksimalnu unifikaciju opisa i time omogućava komunikaciju i razmjenu
bibliografskih informacija u nacionalnim i međunarodnim okvirima u cilju ostvarivanja
jedinstvenog bibliotečko-informacionog sistema. Standardni bibliografski opis koristi se
kako za izradu klasičnih bibliografija i kataloga tako i za kompjutersku obradu podataka
uz manje modifikacije. Na ovaj način je omogućena razmjena zapisa iz različitih izvora i
14
učinjen veliki korak u savlađivanju jezičkih barijera, te bibliografska informacija postaje
lako dostupna, jasna i čitljiva i oku i mašini. Osnovne karateristike standarda su :
- precizno utvrđen redosled podataka
- primjena specifičnog interpunkcijskog sistema koji dobija značenje simbola
- preuzimanje podataka iz utvrđenih izvora.
Ovim standardom su precizno određena područja u opisu:
- područje naslova i podatka o autorstvu
- područje izdanja
- područje impresuma
- područje materijalnog opisa
- područje izdavačke cjeline
- područje napomena.
Ostali međunarodni standardi su :
- ISBD(S) (International Standard Bibliographic Description for Serials) Međunarodni
standardi bibliografski opis serijskih publikacija koji je 2002. godine zamijenjen
standardom ISBD(CR) Međunarodni standardni bibliografski opis serijskih publikacija i
drugih kontinuiranih izvora, određuje elemente za opis i identifikaciju serijskih
publikacija
- ISBD(NBM) (International Standard Bibliographic Description for Non-Book
Materials) Međunarodni standardni bibliografski opis neknjižnog bibliotečkog materijala,
određuje elemnte za opis i identifikaciju materijala koji nema oblik knjige
- ISBD(PM) (International Standard Biblipographic Description of Printed Music)
Međunarodni standardni opis za muzikalije, određuje elemente za opis i identifikaciju
muzičkih publikacija.
- ISBD(CM) (International Standard Bibliographic Description for Cartographic
Materials), Međunarodni standardni bibliografski opis kartografskog materijala, određuje
elemente za opis i identifikaciju kartografskih publikacija (mape, atlasi)
- ISBD(CP) ( International Standard Bibliographic Description for Component Part)
Međunarodni standardni opis za sastavne djelove publikacija, određuje elemente za opis i
identifikaciju sastavnih djelova publikacija
- ISBD(G) ( General International Standard Bibliographic Description) Opšti
međunarodni standardni bibliografski opis, predstavlja osnovu svih specijalizovanih
standarda koji su već izrađeni ili se tek pripremaju. Sadrži sve elemente potrebne da se
opiše i identifikuje svakovrsna građa u bibliotekama, utvrđuje redosled tih elemenata i
popisuje njihovu interpretaciju
- ISBD(ER) Međunarodni standardni bibliografski opis elektronskih izvora
- ISBD(CR) Međunarodni standardni bibliografski opis serijskih publikacija i drugih
kontinuiranih izvora.
- ISBD (A) Međunarodni standardni bibliografski opis monografskih publikacije prije
19081. godine.
Cilj ovih standarda je pomoć u međunarodnoj razmjeni bibliografskih informacija.
Međunarodni standardni knjžni broj ISBN ( International standard book number )
identifikuje knjigu, naslov, izdanje i izdavača. Sastoji se od deset brojeva (arapski brojevi
od 0-9) koji su grupisani u slijedeće cjeline :
15
- identifikator grupe ( nacionalne, geografske, jezičke ), a dodjeljuje ga
međunarodna agencija za standardizovanje brojeva knjiga British standar
Institutuion
- identifikator izdavača (ovaj identifikator je u bivšoj SFRJ dodjeljivao
YUBIN ), u okviru dodijeljenog bloka brojeva od stane međunarodne agencije
- identifikator naslova
- kontrolni broj.
Broj uvijek predhodi skraćenici ISBN, a između pojedinih grupa bojeva stavlja se crtica.
Jugoslovenski izdavači su ispred oznake ISBN unosili i oznaku YU. ISSN Međunarodni
standardni broj za periodiku sastoji se od 8 brojeva i nalazi se u desnom gornjem uglu
naslovne strane.
ZAVIČAJNE BIBLIOGRAFIJE
Zavičajna bibliografija je vrsta bibliografije koja registruje sve što je pisano o jednom
užem ili širem lokalitetu, bez obzira na mjesto objavljivanja. Zatim sve što je štampano
na teritoriji tog lokaliteta, kao i sve ono što su pisavli ili objavili ljudi koji žive ili su
živjeli na tom području. Predstavlja dragocjen materijal za izučavanje razvitka datog
lokaliteta, za pisanje monografija o njemu i slično. Zavičajna bibliografija je i lokalna
bibliografije. Zavičajna bibliografija uključuje:
- bibliografiju literature o zavičaju nezavisno gdje je objavljena
- bibliografija mjesnih izdanja nezavisno od njihovog sadržaja
- bibliografija mjesnih javnih radnika.
Zavičajna bibliografija može biti regionalna (region u geografskom smislu obuhvata više
manjih cjelina –manji gradovi, sela i drugo) i lokalna. Nekada zavičajna bibliografija
može obuhvatiti regionalnu književnost, žurnalistiku, nauku i slično iz kojih je opisivan
ili obrađivan neki region. Mogu se svesti na kraći ili duži vremenski period u kome su
nastali tekstovi koji se odnose na neko područje. Poseba oblik ove vrste bibliografije je
regionalna bibliografija periodike, čiji su predmet popisivanja časopisi, novine,
godišnjaci i slično koji su izlazili na nekom području.
NPR. :
Vladimir Petrušić : Bibliografija knjiga, brošura, listova i časopisa u Nikšiću, knj. I
1988-1941.
BIBLIOGRAFSKI I KATALOŠKI ZAPIS
Po svom nastanku i namjeni bibliotečki katalog je najsrodniji bibliografiji. S
bibliografijom bibliotečki katalog ima mnogo zajedničkog, ali se istovremeno u mnogo
čemu od njega ralikuje. I bibliografija i katalog popisuju djela i nude čitaocu na upotrebu
srodne podatke o knjigama (u najširem značenju te riječi). Katalog popisuje knjižni fond
biblioteke ili druge ustanove, a ne bavi se knjigama kojih nema u biblioteci. Bibliografija,
međutim, popisuje idealni primjerak knjige koji predstavlja sve primjerke cjelokupnog
tiraža bez obzira na mjesto uskladištenja (i ako su izgubljeni ili uništeni svi primjerci).
Kataloški opis obično pružasamo najvažnije spoljašnje podatke o knjizi (autor, naslov,
izdanje, impresum) kako bi je interesent mogao identifikovati, a uz nju i signaturu koju je
ona dobila u biblioteci. Pomoću signature čitalac brzo može doći do knjige i bliže je
upoznati. Tako katalog – abecedni imenski, abecedni stvarni ili sistemski – dopunjava
bibliografiju čitalacu i krči put do određenog primjerka knjige u biblioteci. Ovo se
16
naročito može reći o katalogu koji spaja kataloške opise većeg broja biblioteka (zbirni ili
centralni katalog). Kataloški opis skreće ponekad pažnju čitaocu na osobenost
bibliotečkog primjerka koju je knjiga mogla dobiti poslije objavljivanja i koja je
svojstvena samo tom primjerku: defektnost primjerka, kasnije uvezivanje ili koričenje
knjiga, kasnije privezana djela, upis autora ili sopstvenika, nalijepljeni znaci vlasništva
itd. Bibliografski opis o knjizi pruža više podataka koji su zajednički za čitavo izdanje, i
to o spoljašnjosti knjige, kao i o njenoj sadržini. Na osnovu ovih navoda čitalac
bibliografije može da stekne uvid u to da li knjiga odgovara njegovim potrebama ili ne
odgovara. Kao što katalog koji se naštampa i šalje u druge biblioteke preuzima ulogu
bibliografije i informiše o literaturi koju nova sopstvenica kataloga možda nema, tako i
bibliografija često preuzima neke zadatke koje obično obavlja katalog: neke nacionalne
bibliografije bilježe i na kraju bibliografskog opisa i signaturu knjige u biblioteci koja
dobija i čuva obavezan primjerak i izrađuje tekuću nacionalnu bibliografiju. I neke
retrospektivne bibliografije, naročito za starija razdoblja, bilježe mjesta uskladištenja i
signature svih sačuvanih knjiga, te u bibliografskim napomenama dodaju podatke o
pojedinim primjercima, o sačuvanosti, kompletnosti, upisima, sopstveničkim oznakama,
koričenju, privescima i slično. Naročito nacionalna bibliografija na ovaj način preuzima i
neke zadatke kataloga (ili čak i zbirnog kataloga većeg broja biblioteka).
OBLICI PUBLIKOVANJA BIBLIOGRAFSKE GRAĐE
Što se spoljašnjeg oblika tiče, bibliografija može biti sastavljena iz pisanih i
štampanih bibliografskih ili kataloških listića, ili pak štampana kao niz bibliografskih
opisa koji su jedan za drugim nanizani u određenom redu. Mnoge institucije i pojedinci
sastavljaju kartotečke bibliografije (na listićima), za koje mogu da koriste listiće koje
sami pripremaju, ili se koriste štampanim bibliografskim i kataloškim listićima koje
sastavljaju izdavači, biblioteke i druge institucije za svoje knjige. Ovakva kartotečka
bibliografija dostupna je samo malom broju ljudi, jer je njena upotreba ograničena na
jednu ustanovu ili je privatna svojina. Najčešće se bibliografija štampa u obliku
bibliografskog popisa. Štampana bibliografija može biti samostalna publikacija: dovršena
knjiga ili nedovršena periodična, tekuća publikacija koja izlazi u pojedinim sveskama –
ili pak sastavni dio knjige (zbornika) ili prilog reviji. Ponekad se na kraju knjiga i
rasprava, članaka u časopisima i enciklopedija pojave spiskovi literature kojima se autor
koristio i to nisu prave bibliografije, ali ako daju zaokružen i sređen pregled odnosne
literature, možemo ih smatrati pravim bibliografijama. Popisi literature, kao i
bibliografije na kraju publikacija (knjiga, članaka, enciklopedija) su značajni, a skriveni
izvori za bibliografske informacije i često ostaju neevidentirani. Za njih upotrebljavamo
izraz “skrivene bibliografije”. Ponekad štampana bibliografija nema oblik spiska
bibliografskih opisa koji teče po redosljedu koji je označen brojevima, već su podaci o
bibliografskim jedinicama povezani u rečenicama. U ovako oblikovanoj bibliografiji opis
bibliografskih jedinica se odmah vrednuje i ocjenjuje. Bibliografija u obliku knjige
donosi građu za određeno proteklo razdoblje i dovršeno je djelo. Ako želi autor ili neko
drugi je poslije izvjesnog vremena može dopuniti i samostalnim dodatkom novih
jedinica. Ovakva bibliografija se naziva retrospektivnom bibliografijom. Samostalna
bibliografija , može da izlazi i periodično i da u manjim ili većim vremenskim razmacima
odmah popisuje novu bibliografsku građu određenog područja koja se pojavila poslije
objavljivanja predhodne sveske i ona se zove tekuća bibliografija. Kod tekuće
17
bibliografije sveske se brzo gomilaju, a preglednost i upotrebljivost se smanjuju, mada
svaki svezak ima potreban pregled sadržaja. Ako kod bibliografije koja izlazi jednom
mjesečno u jednom od svezaka, na primjer u trećem, šestom, dvanaestom ponovimo i
čitavu građu predhodnih mjeseci i svrstamo je među novu građu, kažemo da građu
spajamo ili kumuliramo i stvaramo kvartalne, polugodišnje, godišnje ili višegodišnje
kumulativne bibliografije. Ovakvi pregledi za veća razdoblja uobičajeni su naročito kod
tekuće opšte nacionalne bibliografije u SAD, Engleskoj, Francuskoj, Njemačkoj i bivšem
Sovjetskom Savezu.
VRSTE BIBLIOGRAFIJA
U današnje vrijeme bibliografija je dobila veoma veliki značaj. Ona je postala veoma
važno pomoćno sredstvo svakog naučnog istraživanja, neophodno u njegovim početnim
etapama. Bibliografija, uključujući sve vrste i podvrste, obuhvata veoma široku oblast, ali
je najrasprostranjenija podjela na :
- opšte bibliografije
- specijalne bibliografije
Za jednu bibliografiju kažemo da je opšta, kada obuhvata tekstove svake vrste, bez obzira
na naučne oblasti koje ti tekstovi sadrže, bilo da su objavljeni kao knjige ili kao članci.
Specijalna je ona bibliografija koja obuhvata tekstove iz jedne jedinstvene oblasti, šire ili
uže, bilo da su ti tekstovi objavljeni kao knjige ili kao članci. Naučna oblast može da
bude : književnost, matematika ili šire društvene nauke. Može da bude i predmet : duva, i
slično. Može da bude i ličnost, mjesto ili pokrajina, a može da bude i određena vrsta
publikacije : bibliografija inkunabula, bibliografija rečnika, bibliografija bibliografija.
Ovo bi bila najgrublja, opšta podjela, ali postoje i specijalizovane podjele :
I – PO SADRŽINI EVIDENTIRANIH RADOVA
- opšta bibliografija – kada sadrži tekstove iz raznih oblasti znanja
- stručna bibliografija – kada sadrži tekstove samo iz jedne oblasti znanja
- predmetna bibliografija – sadrži tekstove o jednom predmetu
- personalna bibliografija – sadrži radove jedne određene ličnosti ili radove o
njoj
- lokalna bibligrafija – sadrži radove objavljene u jednom mjestu ili pokrajini,
ili radove o jednom određenom mjestu ili pokrajini
II PO ZNAČAJU
- registraciona bibliografija – dužnost joj je da popiše knjižnu porodukciju:
određene zemlje ili pokrajine, određene struke itd.
- kritička bibliografija – kada se u analizi članaka ili knjige daje kritički sud,
ocjena vrijednosti djela koje je u bibliografskoj jedinici opisano. Ovo je
najviši stepen bibliografije, a da bi se to postiglo treba odlično poznavati
naučnu disciplinu iz koje je knjiga ili članak i detaljno znati njenu
problematiku. Kritička bibliografije je težak i odgovoran posao, mogu da je
rade naučni radnici ili vrhunski bibliotekari – stručnjaci za određenu oblast
znanja
- rekomandirana bibliografija – kada preporučuje određenu knjižnu produkciju,
a upotrebljava se radi popularisanja nauke i opšteg obrazovanja, i uvijek je
selektivnog karaktera. Često je dopunjena anotacijama i recenzijama,
18
preporučuje najznačajnija literarna djela i ozbiljna popularna djela iz nauke i
tehnike.
III PO POTPUNOSTI
- iscrpna bibliografija – zadatak joj je da popiše cjelokupnu knjižnu produkciju,
bez obzira na vrijednost objavljenih radova
- selektivna bibliografija – unose se spisi po vrijednosti, a manje značajna djela
se izostavljaju. Naše doba je pretežno doba selektivne bibliografije, jer je
nemoguće i nepotrebno unositi cjelokupnu knjižnu produkciju. Čak i
nacionalne bibliografije, čije je zadatak registracija cjelokupne knjižne
produkcije, prave selekciju za izvjesnu vrstu publikacija
IV PO VREMENU
- tekuća bibliografija – izlazi u određenim vremenskim razmacima (nedeljno,
petnaestodnevno, mjesečno, tromjesečno)
- tekuća – kumulativna – bibliografija koja se stalno dopunjuje i obnavlja.
Recimo da izlazi nedeljno. d prve, druge, treće i četvrte nedelje se spoje u
mjesečnu svesku. Mjesečne sveske se kumuliraju u tromjesečne, ove u
šestomjesečnu, devetomjesečnu i godišnju svesku bibliografije.
- retrospektivna bibliografija – je bibliografija koja se radi za određeni
vremenski period unazad od godine njenog objavljivanja
V PO RASPOREDU GRAĐE
- autorska – kada je građa sređena po autorima
- hronološka – kada je građa sređena po godinama ili u okviru nekih drugih
vremenskih kriterijuma
- stručna – kada je građa sređena po strukama. U naše vrijeme veliki dio
nacionalnih bibliografija je stručno sređen
- predmetna – kada je sređena po predmetu
- unakrsna – kada je bibliografska građa sređena po autorima, stručno i
predmetno.
VI PO PRIPADNOSTI GRAĐE
- nacionalna – sve opšte bibliografije su prvenstveno na bazi nacionalne knjižne
produkcije. Svaka specijalna bibliografija može po obimu tekstova da bude
nacionalna
- regionalna ili lokalna – kada je bibliografija, opšta ili specijalna, bazirana na
štampanoj produkciji određene oblasti.
- međunarodna – kada se bazira na štampanoj knjižnoj produkciji niza zemalja. U
prošlim vjekovima upotrebljavan je izraz univerzalna. Prve univerzalne
bibliografije radili su učeni pojedinci, uglavnom u Zapadnoj Evropi. Danas usljed
ogromne knjižne produkcije, više je ne rade individualne ličnosti, već je rade
nacije, države – na osnovu raznih ugovora i kao takve ih sporazumno izdaju.
VII PO OBLIKU
- samostalne bibliografije po obliku u kome izlazi, ona je samostalna ako je
objavljena kao knjiga, časipis ili članak u časopisu. Veoma rijetko kao novina
- skrivena bibliografija – bibliografije su često objavljene kao dodatak knjizi ili
članku (na kraju poglavlja ili na kraju rada). Veoma često su u obliku fusnota.
Katkad su te bibliografije veoma obimne i značajne, a obuhvataju više stotina
skraćenih bibliografskih jedinica. Smatraju se obaveznim za izvjesne
19
kategorije radova, a u inostranstvu su skrivene bibliografije izdavane u
posebnoj vrsti bibliografija bibliografija. Jugoslovenska bibliografija
bibliografija 1945-19558. god. notirala je sve značajne (po obimu i sadržini)
skrivene bibliografije.
VIII PO NAČINU OBRADE
- primarne bibliografije – opisane “de visu“, sa knjigom u ruci
- sekundarne bibliografije – kada se jedna bibliografija radi preuzimanjem
bibliografskih jedinica iz drugih bibliografija, bez knjige u ruci. Niz stručnih i
predmetnih bibliografija, objavljenih u bivšoj Jugoslaviji, predstavlja
sekundarne bibliografije, jer su rađene prepisivanjem iz Bibliografije
Jugoslavije.
IX PO VRSTI OPISA
- indikativne bibliografije – rađene prema uobičajenim pravilima opisa, bez
nekih dopunskih elemenata, anotacija ili referata
- deskriptivne bibliografije – su bibliografije u kojima su bibliografski elementi
dopunjeni opisom samog primjerka knjige u pogledu papira, štamparskog
sloga, ilustracije, poveza
- anotirane bibliografije – anotacija (bilješka) se obično nalazi ispod teksta
bibliografske jedinice. To su izvjesna objašnjenja naslova ili drugih elemenata
bibliografske jedinice. Zatim, obavještenja o prikazima-recenzijama na
opisanu knjigu ili članak; podatak o polemici koju je taj rad izazvao;
objašnjenja o nagradi koju je rad dobio; podatak da je rad vezan za neki
istorijski događaj itd.
- referativna bibliografija ili apstrakt – referat (apstrakt) daje sadržinu knjige ili
članka u sažetoj formi. Referat predstavlja nekritički, informacioni izvod
suštinskog sadržaja i zaključaka originalnog rada, a njegov prost opis. On
mora da bude razumljiv sam po sebi, bez obraćanja originalnom radu, ali
njegova svrha nije da zamijeni original. Referat, kao i anotacija, nalazi se
ispod teksta bibliografske jedinice. U pretežnom broju slučajeva referati su
potpisani, a referat mora da radi stručnjak za određenđenu oblast znanja, koji
suvereno vlada tom strukom.
X PO VRSTI PUBLIKACIJE
- bibliografija knjiga
- bibliografija časopisa
- bibliografija novina
- bibliografija članaka
- bibliografija rezenzija
- bibliografija muzikalija
- bibliografija doktorskih teza
- bibliografija bibliografija
- bibliografija inkunabula
- bibliografija geografskih karata i drugo.
NACIONALNE BIBLIOGRAFIJE : ZADACI, ULOGA I ZNAČAJ
Svaka bibliografija (opšta, stručna, predmetna i druge) može da bude na bazi
nacionalne knjižne produkcije ili na bazi knjižne produkcije niza zemalja. Međutim,
20
postoji i određena definicija pojma “nacionalna bibliografija”, sa svojim određenim
zadacima. Za ovaj pojam postoje razlike u shvatanjima, i on još iziskuje nova teorijska
razmatranja. Najviše prošireno shvatanje ovog pojma je da je nacionalna bibliografija ona
bibliografija koja evidentira cjelokupnu intelektualnu produkciju određene zemlje ili
određene nacije. Ona je i ogledalo grafičkog, odnosno topografskog ukusa i običaja
svakog područja i svog vremena. Kada bi tekstovi koje nacionalna bibliografija obuhvata
pripadali samo jednoj naciji i bili napisani samo na jednom jeziku, bila bi to “čista“
definicija nacionalne bibliografije. Međutim, u praksi ta “čista“ definicija nije uvijek
izvodljiva. Različitost u definiciji termina “nacionalna bibliografija“izazvana je različitim
konkretnim istorijskim uslovima u kojima je nastajala i razvijala se nacionalna
bibliografija različitih zemalja. Neka od tih shvatanja su :
- Nacionalna bibliografija evidentira štampane publikacije na jednom jeziku –
bilo u jednoj zemlji ili više zemalja (npr. francuska tekuća nacionalna
bibliografija evidentira štampane publikacije na francuskom jeziku bilo gdje u
svijetu)
- Nacionalna bibliografija evidentira štampane publikacije objavljene na
teritoriji jedne države na svim jezicima (npr. Bibliografija Jugoslavije je
evidentirala publikacije štampane na teritoriji SFRJ bez obzira da li je jezik
srpskohrvatski, slovenački, makedonski ili bilo koji drugi).
Nacionalna bibliografija evidentira :
- štamapne publikacije objavljene na teritoriji jedne zemlje na svim jezicima
- štampane publikacije građana te države bilo gdje u svijetu
- sve što je štampano na nacionalnom jeziku te države bilo gdje u svijetu
- sve što je objavljeno o toj državi ili o nekom njenom građaninu bilo gdje u
svijetu.
Nacionalna bibliografija je ogledalo pisanog izraza jedne zemlje ili nacije, priručnik za
sva saznanja o njegovoj djelatnosti kroz istorijsku prošlost i sadašnjost, neophodan
instrument za naučna i druga istraživanja. Pod pojmom nacionalna bibliografija
podrazumijeva retrospektivne i tekuće bibliografije i to :
- retrospektivna nacionalna bibliografija knjiga
- retrospektivna bibliografija serijskih publikacija
- tekuća bibliografija knjiga
- tekuća bibliografija članaka i priloga iz novina i časopisa
- tekuća bibliografija serijskih publikacija (novina, časopisa i drugo)
Retrospektivna nacionalna bibliografija nastaje iz težnje za prikazivanjem cjelokupnog
duhovnog stvaralaštva jednog naroda, izraženog kroz formu štampane riječi. Time one
postaju ogledalo uspjeha i dostignuća u svim domenima društvenog, ekonomskog,
naučnog i kulturnog života, prikazujući autentičnost razvoja. Tekuće nacionalne
bibliografije imaju zadatak da registruju sve štampane publikacije koje se pojavljuju u
zemlji u određenim razmacima, izlaze kontinuirano. Uglavnom se izrađuju na osnovu
obaveznog primjerka i treba da predstavljaju glavni izvor podataka o izdatim
publikacijama. Neke nacionalne bibliografije evidentiraju pisce određene vjeroispovijesti.
Rad na nacionalnoj bibliografiji kod nas je počeo pretežno tokom 19 vijeka, mada je i
ranije bilo nekih pokušaja, ali je taj rad bio nesistematičan i poticao je od pojedinaca koji
često nisu bili upućeni u teoriju bibliografskog rada. Između dva rata je bilo nastojanja da
se na jednom mjestu prikaže cjelokupna jugoslovenska produkcija, ali svi pokušaji su bili
21
kratkog daha, tako da je to bilo samo parcijalno prezentiranje za pojedine godine. Tek
1945. godine mogla je da se realizuje zamisao o jedinstvenoj nacionalnoj bibliografiji
koja bi registrovala sa jednog mjesta knjižnu produkciju Jugoslavije na osnovu
obaveznog primjerka (Bibliografija Jugoslavije). Nacionalnu bibliografiju rade
nacionalne biblioteke ili bibliografski instituti.
PERSONALNE BIBLIOGRAFIJE
U današnje vrijeme bibliografija je dobila veoma veliki značaj. Ona je postala
veoma važno pomoćno sredstvo svakog naučnog istraživanja, neophodno u njegovim
početnim etapama. Bibliografija, uključujući sve vrste i podvrste, obuhvata veoma široku
oblast, ali je najrasprostranjenija podjela na :
Ovo bi bila najgrublja, opšta podjela, ali postoje i specijalizovane podjele kao npr. :
I – PO SADRŽINI EVIDENTIRANIH RADOVA
- opšta bibliografija – kada sadrži tekstove iz raznih oblasti znanja
- stručna bibliografija – kada sadrži tekstove samo iz jedne oblasti znanja
- predmetna bibliografija – sadrži tekstove o jednom predmetu
- personalna bibliografija – sadrži radove jedne određene ličnosti ili radove o
njoj
- lokalna bibligrafija – sadrži radove objavljene u jednom mjestu ili pokrajini,
ili radove o jednom određenom mjestu ili pokrajini
Personalne bibliografije obuhvataju popis radova jedne ličnosti (subjektivni
podaci) ili popis radova o toj ličnosti (objektivni podaci) ili obijeje tj. publikacije jedne
osobe i publikacije o njoj. Najčešće su personalne bibliografije objavljene u :
- periodičnim publikacijama – Ljubomir Durković-Jakšić : Bibliografija o
Njgošu 1951. godine
- u okviru sabranih ili izabranih djela – Gordana Popović : Ivo Andrić-
bibliografija djela, prevoda i literature 1974.
- samostalno u vidu zasebnih knjiga – Silvija Đurić : Bibliografija Đure Jakšića.
SPECIJALNE BIBLIOGRAFIJE
Specijalna je ona bibliografija koja obuhvata tekstove iz jedne jedinstvene oblasti, šire ili
uže, bilo da su ti tekstovi objavljeni kao knjige ili kao članci. Naučna oblast može da
bude : književnost, matematika ili šire društvene nauke. Može da bude i predmet: duva, i
slično. Može da bude i ličnost, mjesto ili pokrajina, a može da bude i određena vrsta
publikacije: bibliografija inkunabula, bibliografija rečnika, bibliografija bibliografija.
Osnovna karakteristike ove vrste bibliografije je velika raznovrsnost predmeta njenog
bibliografskog popisa.
22
TEKUĆE BIBLIOGRAFIJE
PO VREMENU
vremenski period unazad od godine njenog objavljivanja
Ova vrsta bibliografije se razvila u 19 vijeku. Kod tekuće bibliografije sveske se brzo
gomilaju, a preglednost i upotrebljivost se smanjuju, mada svaki svezak ima potreban
pregled sadržaja. Tekuća bibliografija upućuje na najnovije radove iz jedne ili više
naučnih oblasti. Kasnije ona može biti polazište (osnova) za izradu opštih ili posebnih
retrospektivnih bibliografija.
RETROSPEKTIVNE BIBLIOGRAFIJE
PO VREMENU
vremenski period unazad od godine njenog objavljivanja. Ova bibliografija u
obliku knjige donosi građu za određeno proteklo razdoblje i dovršeno je djelo.
Ako želi autor ili neko drugi je poslije izvjesnog vremena može dopuniti
samostalnim dodatkom novih jedinica. Najranije bibliografije su imale
retrospektivni karakter, jer su popisivale djela koja su nastala mnogo prije
nego se taj popis objavljivao.
23
SELEKTIVNE BIBLIOGRAFIJE
PO POTPUNOSTI
- iscrpna bibliografija – zadatak joj je da popiše cjelokupnu knjižnu produkciju,
bez obzira na vrijednost objavljenih radova
- selektivna bibliografija – unose se spisi po vrijednosti, a manje značajna djela
se izostavljaju. Naše doba je pretežno doba selektivne bibliografije, jer je
nemoguće i nepotrebno unositi cjelokupnu knjižnu produkciju. Čak i
nacionalne bibliografije, čije je zadatak registracija cjelokupne knjižne
produkcije, prave selekciju za izvjesnu vrstu publikacija. Bibliograf je dužan
da u uvodu ili napomenama za bibliografiju navede razloge selektivnog
pristupa, principe po kojima je izvršena selekcija. Značaj ove bibliografije se
naročito ispoljava u tzv. primijenjenim naukama (medicina, šumarstvo,
veterina i drugo).
REKOMANDIRANE BIBLIOGRAFIJE
početnim etapama.
Bibliografija, uključujući sve vrste i podvrste, obuhvata veoma široku oblast, ali je
najrasprostranjenija podjela na :
PO ZNAČAJU
- registraciona bibliografija – dužnost joj je da popiše knjižnu porodukciju:
određene zemlje ili pokrajine, određene struke itd.
- kritička bibliografija – kada se u analizi članaka ili knjige daje kritički sud,
ocjena vrijednosti djela koje je u bibliografskoj jedinici opisano. Ovo je
najviši stepen bibliografije, a da bi se to postiglo treba odlično poznavati
naučnu disciplinu iz koje je knjiga ili članak i detaljno znati njenu
problematiku. Kritička bibliografije je težak i odgovoran posao, mogu da je
rade naučni radnici ili vrhunski bibliotekari – stručnjaci za određenu oblast
znanja
- rekomandirana bibliografija – kada preporučuje određenu knjižnu produkciju,
a upotrebljava se radi popularisanja nauke i opšteg obrazovanja, i uvijek je
selektivnog karaktera. Često je dopunjena anotacijama i recenzijama,
preporučuje najznačajnija literarna djela i ozbiljna popularna djela iz nauke i
tehnike. Cilj joj je da što bolje uputi čitaoce na konkretnu knjigu, članak ili
tekst, kako bi se postigla što veća zainteresovanost. Ova bibliografija se radi
24
za određeni tip čitalaca, za određeni stepen starosti, za čitaoce raznih pogleda
na svijet, za pripremu za razne proslave, godišnjice, akcije i tako dalje.
BIBLIOGRAFIJE BIBLIOGRAFIJA
Bibliografija bibliografija predstavlja popis bibliografija. Potreba za ovom vrstom
bibliografija javila se u drugoj polovini 17 vijeka, ali u čitavom 18 vijeku nije urađen
nijedan popis bibliografija. Uzrok što se bibliografija bibliografija pojavila ponovo tek
poslije sto godina istoričari bibliografije traže u činjenici da su prva dva djela ove vrste
služila prvenstveno učenjacima na području bogoslovije, skolastičke filozofije, a
djelimično pomoćnih istorijskih disciplina, a prosvećenom čovjeku 18 vijeka bibliografija
nije mogla nuditi značajnije informacije s područja prosvjetiteljske filozofije i prirodnih
nauka koje su mu bile potrebne i koje je želio. Za njegove potrebe više su mu koristile
razne opšte enciklopedije i bibliografski rečnici. Postoje bibliografije bibliografije
štampane u jednoj zemlji ili one koje se odnose na jednu zemlju, zatim bibliografije
posebnih vidova bibliografija, prije svega nacionalne, stručne i tematske. Razvitak
bibliografije bibliografija odraz je ekspanzije primarnih bibliografija. Prvi pokušaj izrade
jedne ovakve bibliografije kod nas je bila bibliografija koju je uradio Miroslav Luketić u
Bibliografskom vjesniku iz 1961. godine, a obuhvatila je period od 1945-1960. godine.
MEĐUNARODNE BIBLIOGRAFIJE
Ovo bi bila najgrublja, opšta podjela, ali postoje i specijalizovane podjele kao npr.:
PO PRIPADNOSTI GRAĐE
- nacionalna – sve opšte bibliografije su prvenstveno na bazi nacionalne knjižne
produkcije. Svaka specijalna bibliografija može po obimu tekstova da bude
nacionalna
- regionalna ili lokalna – kada je bibliografija, opšta ili specijalna, bazirana na
štampanoj produkciji određene oblasti.
- međunarodna – kada se bazira na štampanoj knjižnoj produkciji niza
zemalja. U prošlim vjekovima upotrebljavan je izraz univerzalna. Prve univerzalne
bibliografije radili su učeni pojedinci, uglavnom u Zapadnoj Evropi. Danas usljed
ogromne knjižne produkcije, više je ne rade individualne ličnosti, već je rade nacije,
države – na osnovu raznih ugovora i kao takve ih sporazumno izdaju.
Npr. : Gesner : I međunarodna opšta bibliografija.
25
KRATAK PREGLED ISTORIJSKOG RAZVOJA
BIBLIOGRAFIJE U SVIJETU
Savremena bibliografija ima davne prethodnike i srodnike u nekim djelima
helenističke epohe, pozne antike i srednjeg vijeka. Među prvima treba pomenuti djelo
naučnika i pjesnika, vodećeg namještenika u aleksandrijskoj biblioteci Kalimaha “Tablice
onih koji su se proslavili na svim područjima znanja i onoga što su napisali”. O namjeni,
karkteru i obimu Tablica ima više predpostavki nego pouzdanih podataka, jer ovo djelo
nije očuvano. Neki smatraju da je u Tablicama bio popisan sav fond biblioteke , tj.
cjelokupna antička literatura, i zato Tablice predstavljaju nekakvu opštu nacionalnu
bibliografiju stare Grčke, prije svega aleksandrijske literature. Drugi smatraju da je iz
fonda za popis izvršen izbor najznačajnih djela. Sistem uređenja građe ne može se u
cjelini utvrditi, ali je vjerovatno Kalimahos podijelio autore na pjesnike i prozaiste, a
svaku od ovih grupa po vrstama poezije i proze. Autore je popisivao po alfabetu, ili
hronološki i pored svakog imena i imena oca autora davao i podatke o mjestu rođenja i
glavne podatke o školovanju i pripadnosti filozofskoj školi, zatim popisivao djela i dodao
kritičke primjedbe o autentičnosti autorstva i teksta, o jeziku i dijalektu u kojem je djelo
pisano. Tablice su bile više nego samo katalog: svestano upotrebljiv priručnik za davanje
raznovrsnih bibliografskih informacija. U poznoj antici i u srednjem vijeku susrijeće se
niz djela bibliografskog karaktera. Popis Aristotelovih knjiga u njegovoj bibliografiji
koju je napisao Ptolomej koji se u originalu izgubio, ali je sačuvan u prevodu na arapski
jezik i objavljen u V knjizi Aristotelovih djela izdatih u Berlinu 1870. godine. U ranom
srednjem vijeku pojavljuje se djelo Dalmatinca Hieronima iz Stridona koji po
hronološkom redu popisuje 135 crkvenih pisaca od početka hrišćanstva, kao poslednjeg
navodi sebe. Pored biografskih podataka, uz svakog pisca nabraja i naslove njegovih
djela. Uslove za nastajanje pravih bibliografija stvorilo je tek pronalaženje štampe, što je
omogućilo mehaničku izradu većeg broja sasvim jednakih primjeraka, umnoženog djela,
tako da opis jednog djela potpuno važi za sve objavljene primjerke istog izdanja. Osim
toga je podsticalo na evidentiranje novih djela i veoma brzo narastanje novih knjiga. Od
prve Gutembergove štampe do 1500. godine bilo je odštampano 10000-15000 različitih
naslova u nekih 35000 izdanja s približno 20 miliona primjeraka. Za tri vijeka (od kraja
15 do kraja 18. vijeka) razvitka bibliografija je prešla ogroman put. U početnoj etapi
bibliografija nije bila odijeljana od istorije pismenosti i književnosti. Možemo da
govorimo o elementima bibliografije, kao i o elementima istorije, istorije književnosti ili
pismenosti. (“Knjiga o crkvenim piscima” koja hronološkim redom opisuje 1000 autora,
ima abecedni registar i predstavnik je internacionalne bibliografije). Autorima stručnih
bibliografija u periodu renesanse nije sasvim jasno šta to rade i kako bi to bilo
cjelishodnije: npr. ljekari pišu – O slavnim piscima medicine i Katalog znamenitih lekara
ili o prvim piscima medicine; ili pravnici koji su radili inventar knjiga po oba prava –
kanoničnom i građanskom. Bibliografija registruje više od hiljadu knjiga. Raspored građe
je na 15 stručnih grupa, od kojih veći dio ima i podgrupe. Ovo je prva pravna
bibliografija i prva stručna bibliografija koja opisuje isključivo štampane knjige. Pod
perom naučnika Konrada Gesnera bibliografija se pokazuje sposobnom da obuhvati
cjelokupnost naučnog života i naučnih interesa svoje epohe, vodeći računa i o potrebama
novonastale trgovine knjigom u njenom snažnom razvoju. Potrebe trgovine knjigom
stavljaju bibliografiju u svoju službu. Pojavljuju se sajamski katalozi, od kojih su
najznačajniji katalozi augoburškog trgovca knjigom Vilera. U prvim nacionalnim
26
retrospektivnim opitima bibliografija postaje oruđe propagande nacionalne svijesti. U 17
vijeku produžava se razvitak i usavršavanje vidova bibliografije poniklih još u epohi
renesanse. U svojim “Španskim bibliografijama” – stare i nove – Nikolas Antonio dovodi
retrospektivnu nacionalnu bibliografiju do visokog stepena i izgrađuje opštu sliku
intelektualnog razvitka svog naroda. Stručne bibliografije Fabricijusa i Helera reljefno
prikazuju uspjehe filoloških i medicinskih nauka. ”Istorija biblioteka Francuske” žaka Le
Longa daje nesvakidašnju, potpunu i jasnu sliku istorijske nauke u periodu vladavine
eruditske škole. Bibliografija je opisala 18000 radova od 6000 autora i dešifrovala oko
1200 anonima i pseudonima. Knjižnotrgovačka bibliografija postaje sve važniji faktor
trgovine knjigom. Specifični uslovi 17 vijeka izazivaju pojavu novih vidova bibliografije.
Eruditi bibliografiju shvataju kao posebnu vrstu književnosti. Filip Labe , poznati
predstavnik eruditske škole u istorijografiji, sastavlja prvu bibliografiju bibliografija. Za
potrebe bogatih kupaca sa istančanim ukusom rađa se bibliofilska bibliografija, i kao njen
poseba dio bibliografija inkunabula. Kornelije Van Bojgeman stvara novi tip bibliografa,
bibliografa profesionalca koji ide u susret mnogoaspektnim pitanjima specijalizovane
trgovine knjigom i kvalifikovanih čitalaca (”Štampane inkunabule ili katalog knjiga
izdatih od početka štampe do 1500. godine na bilo kom jeziku”). Treba reći da se
bibliografija , koja je ponikla u zemljama zapadne i centralne Evrope, tokom 17 i 18
vijeka probila i na sjever Evrope (Skandinavske zemlje), na krajnji jugozapad Evrope
(Portugalija) i na istok ( Rusija, Poljska i Čehoslovačka). Prvi koraci bibliografije u ovim
zemljama nose jednostrani karakter i služe pretežno podizanju nacionalne sijesti tih
naroda. Od raznih vidova bibliografije u ovim zemljama prvenstveno niču retrospektivne
nacionalne bibliografije. Krajem 18 vijeka bibliografija je dostigla visok stepen
diferencijacije i pripremila uslove za puni razvitak bibliografije u mnogim zemljama
Evrope. U 19 i 20 vijeku predstojalo je da produže razvitak bibliografije, da joj podignu
nivo i da pronađu nove forme za potrebe narasle nacionalne svijesti, ogromnog zamaha
privrede i duboko izdiferenciranih nauka. Za ovaj period je karakteristična pojava tekuće
nacionalne bibliografije. Do kraja 18 vijeka, nacionalna bibliografija, još nije postojala.
Tek poslednjih godina 18 vijeka ona se pojavila u Francuskoj i Njemačkoj, a vođstvo je
imala Francuska. Zatim se ona pojavljuje od zemlje do zemlje, i danas je tekuća
nacionalna bibliografija najviše rasprostranjena, a postoji u gotovo svim evropskim i
američkim zemljama. Sa njenim rasprostiranjem (tekuće nacionalne bibliografije) mijenja
se i njena uloga. Prve dvije trećine 19 vijeka postojala je isključivo radi pružanja pomoći
izdavačkoj industriji i trgovini knjigom. Pokušaji vlada nekih država ( Francuska
Napoleon I i Austrija poslije poraza revolucije iz 1848. godine) da iskoriste nacionalnu
bibliografiju za interese svoje cenzurne politike imali su samo privremeni karakter.
Poslednje trećine 19 vijeka uloga tekuće nacionalne bibliografije bitno se mijenja.
Čuvajući svoju raniju ulogu pružanja pomoći trgovini knjigom, ona sve više preuzima
zadatak potpune evidencije cjelokupne intelektualne produkcije svoje zemlje. Čaj je i
njemačka nacionalna bibliografija u 20 vijeku izgubila svoju ulogu isključive pomoći
trgovini knjige, a Engleska je od 1950. godine formirala organ kome je prvenstveni
zadatak registracija cjelokupne engleske književne produkcije. Države koje su nastale
tokom 19 i 20 vijeka, i zemlje koje su u ovom periodu stekle svoju nezavisnost,
iskoristile su svoje tekuće nacionalne bibliografije radi podizanja svog nacionalnog
prestiža. Kao rezultat novih ustanova javlja se postepeno proširenje predmeta registracije
u nacionalnim bibliografijama, tako da predmeti tekuće nacionalne bibliografije sve češće
27
postaju proizvodi štampe koji ne predstavljaju interes za trgovinu knjigom: disertacije,
izdanja naučnih društava, službena izdanja, članci iz časopisa i zbornika. Kao rezultat
promjene uloge tekućih nacionalnih bibliografija, njihova izrada prelazi u djelokrug
drugih organa. Kroz cio 19 i u početku 20 vijeka, organi koji su idavali nacionalne
bibliografije jesu izdavačka i knjižarska udruženja ili ponegdje moćne izdavačke ili
knjižarske firme, specijalizovane za izdavanje bibliografija. U današnje vrijeme, izdavači
tekućih nacionalnih bibliografija su nacionalne biblioteke ili specijalizovane institucije
koje sve više aktiviraju svoju djelatnost u oblasti bibliografije. Retrospektivana
nacionalna bibliografija, razvijala se tokom 19 i 20 vijeka neravnomjerno u raznim
zemljama. Pojava najvažnijih retrospektivnih bibliografija u 19 i 20 vijeku ima svoj
individaulni motiv. Ona je po pravilu, djelo individualnog autora, ali je i rezultat
osobenosti političkog i kulturnog razvoja date zemlje. Specifični uslovi koji su se zbili za
poljski narod stvorilu su atmosferu u kojo je moga da se realizuje rad Estrajhera, oca i
sinova – Bibliografija Poljske i o Poljskoj od 18 vijeka do naših dana. Podizanje
nacionalne svijesti u Rusiji omogućilo je rad Sopikova. ”Srpska bibliografija za noviju
književnost 1741-1867” Stojana Novakovića kao i bibliografije u Bugarskoj ne bi mogle
da se pojave bez oslobođenja Srbije i Bugarske od Turske. Retrospektivana bibliografija
bila je i ostala dostignuće individualnih autora, dok je nacionalna bibliografija proizvod
kolektivne djelatnosti ustanova. Zbog ovoga se tokom 19 i 20 vijeka nacionalna
bibliografija razvijala sistematičnije nego retrospektivna nacionalna bibliografija. U
drugoj trećini 19 vijeka došlo je do proširenja objekta bibliografije, tako da ona naporedo
sa knjigama, evidentira i članke u časopisima, periodičnim izdanjima i zbornicima.
Odražavajući opštu tendenciju epohe ka specijalizaciji nauka, stručne i tematske
bibliografije registruju knjige i članke , a nekada i samo članke. Ove bibliografije počinju
izlaziti kao periodična i produžena izdanja i predstavljaju novu grupu bibliografskih
periodičnih izdanja ili tekućih stručnih i tematskih bibliografija. Na kraju 19 vijeka porast
značaja bibliografije izražava se i u činjenici da ona sve više postaje stalni pratilac
štampanog naučnog rada. Za neka izdanja (opšta naučna djela, disertacije, udžbenici)
bibliografija na kraju knjige dobija sasvim obavezan karakter. Naročito intenzivan
razvitak u 19 vijeku imala je bibliografija bibliografija. U prvoj polovini 19 vijeka
pojavljuju se periodična izdanja posvećena bibliotekarstvu i bibliografiji. Bibliografija
bibliografija diferencira se u raznim vidovima: pojavljuju se i bibliografije biliografija
štampanih u jednoj zemlji ili one koje se odnose na određenu zemlju, bibliografije
posebnih vidova bibliografija, prije svega nacionalnih, i stručne i tematske bibliografije
bibliografija. U 20 vijeku interes za bibliografije bibliografijajoš se više aktivira, a
uspješan razvitak ove vrste bibliografija dijelom je odraz ogromno naraslog broja
primarnih bibliografija, ali veliki značaj ima i drugi faktor tj. sve veća aktivnost
biblioteka i u isto vrijeme njihovih bibliografskih odsjeka ili odjeljenja. Prvih godina 20
vijeka pojavio se i novi vid bibliografija: bibliografija priručnika koji se najprije pojavio
u SAD, a kasnije se proširio na Evropu. Dok su nacionalna udruženja izdavača knjiga i
knjižara, a kasnije nacionalne biblioteke ili specijalizovane institucije raznih zemalja
usredsređivale na usavršavanju tekućih nacionalnih bibliografija, različite naučne
organizacije i institucije obraćale su pažnju na izradu stručnih bibliografija nacionalnog
ili međunarodnog zahtjeva. Ideja međunarodne saradnje u oblasti bibliografije ponikla je
krajem 19 vijeka i početkom 20 vijeka i nije iščezla u katastrofama rata. Veoma brzo
poslije završetka II svjetskog rata, UNESKO preuzima inicijativu izrade novih
28
bibliografija u kojima učestvuju različite zemlje. Bibliografija je danas dobila veoma
veliki značaj, jer je po svjetskim mjerilima postala veoma važno pomoćno oruđe svakog
naučnog istraživanja, neophodno u njegovim početnim etapama. Bibliografiji je dat
veoma veliki značaj i u programu svjetskog sistema naučnotehničkih informacija i
dokumentacije UNISIST. Sprovođenje programa UNISIST sastoji se u postepenoj
realizaciji projekta prema obilježenim prioritetima. Među prvim je uspostavljanje
Međunarodne bibliografske kontrole, po kojoj je svaka zemlja dužna da preko svoje
nacionalne bibliografije opiše proizvode svoje izdavačke djelatnosti u standardizovanom
obliku, podesnom za mašinsku obradu, koja omogućuje međunarodnu razmjenu. Svaki
nacionalni bibliografski centar dužan je da brzo i tačno odgovori na sva pitanja o
publikacijama iz zemlje ili koje mu dolaze od institucija u inostranstvu. Primjena novih
računarskih tehničkih sredstava donijela je bibliografiji brzinu i ekspeditivnost, koja
ranije nije mogla biti dostignuta.
KRATAK ISTORIJAT RAZVOJA BIBLIOGRAFIJE U
JUGOSLAVIJI
Zbog istorijskih i političkih prilika bibliografija se kod Jugoslovena pojavljuje
dosta kasno. Dugogodišnje robovanje i politička razdvojenost bili su uzroci što se
kulturna i književna djelatnost razvijala u pokrajinskim okvirima. Rad na nauci je bio
skučen. Štamparstvo je bilo slabo razvijeno, pa su knjige uglavnom štampane u
inostranstvu. Nije bilo velikih biblioteka, a sabiranje građe radi sastavljanja bibliografije
bilo je jedva moguće. Bibliografija je mogla da se pojavi tamo gdje su uslovi za to bili
povoljni, a to je prvenstveno bilo kao oruđe trgovine knjigom. Za prvu jugoslovensku
bibliografiju smatra se popis slovenačkih štampanih knjiga, koji je 1561. godine izdao
začetnik slovenačke književnosti Primož Trubar. HRVATI . Bibliografija se zatim
pojavljuje u 17 i 18 vijeku u dva naša tadašnja jaka centra – Dubrovniku i Splitu.
Interesovanje za bibliografiju, pojavilo se kao odraz zanimanja za prošlost, za
prikupljanje naučne građe, na što se kao dopuna nadovezalo prikupljanje podataka o
piscima i njihovim djelima. U tome je prednjačio Dubrovnik, a među dubrovčanima
Ambrozije Gučetić koji je u Veneciji prikazao rad članova reda dominikanaca iz raznih
zemalja, donio naslove djela, a posebno se osvrnuo na pisce iz Dalmacije i Dubrovnika.
Od ovoga obimniji je rad Ignjata Đurđevića “Životi poznatih Dubrovčana” koji je
obuhvatio 105 pisaca, navedenih dijelom po ličnim imenima dijelom bez ikakvog reda.
Punu vrijednost ovaj rad je dobio kada je objavljen sa kritičkim napomenama i dopunama
Petra Kolendića u Zborniku za istoriju, jezik i književnost SANU 1935. godine. Počeci
jugoslovenske bibliografije javljaju se u formi izdavačkog kataloga i biobibliografija.
Početke tekuće bibliografije pokušali su da ostvare Ilirci. Zasluge ovog pokreta su
buđenje nacionalne svijesti kod Hrvata i pripremanje nacionalnog jugoslovenskog
jedinstva, uvođenje Vukovog pravopisa. Ilirski pokret označava prekretnicu u
bibliografskoj djelatnosti. Oni prevazilaze pokrajinske okvire i njihovo interesovanje se
proširuje i na druge jugoslovenske zemlje. Pravu korist od redovnih bibliografskih opisa
za književne i kulturne potrebe Iliraca ocijeni je Stanko Vraz. Njegovi popisu su
objavljeni u “Kolu” za 1842-1850. godinu i obuhvatili su hrvatsku i južnoslovensku
literaturu. Popisi su bilježili samo knjige, izuzetno časopise i novine. Tekuće
bibliografije, kako ih je zamislio Ilirski pokret i Društvo srpske slovesnosti , nisu se
održale, ali je njihova zasluga što su se pojavile dvije velike retrospektivne nacionalne
29
bibliografije. Prva pravi bibliografski rad je djelo Ivana Kukuljevića Sakcinskog,
hrvatskog istoričara, Ilirca “BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKA” KNJ. I
BIBLIOGRAFIJA HRVATSKA.DIO I TISKANE KNJIGE. ZAGREB 1860. GODINE.
ONA DAJE ABECEDNI PREGLED KNJIGA OBJAVLJENIH NA HRVATSKOM
JEZIKU OD NAJSTARIJIH VREMENA. Prvu biobibliografiju kod SRBA je izdao
Lazar Bojić, koji daje spiskove 37 umrlih i 66 živih srpskih književnika 18 i početka 19
vijeka. Prvu retrospektivnu bibliografiju radio je Lukijan Mušicki, kaluđer, episkop,
književnik. Bibliografiju “Serbskaja slovensnost” ostavio je u rukopisu. Rad na njoj je
najvjerovatnije započeo kao knjižničar Mitropolijske biblioteke, a iz Vukove prepiske se
vidi da se sa njim savjetovao kako da je radi i da je od njega tražio Bibliografiju
Sopikova. Bibliografija Mušickog je sačuvana kao rukopis u Arhivu Srpske akademije
nauka i umjetnosti. Sačinjavaju je 4 sveske, a bibliografija je sređena stručno, azbučno i
hronološki. U retrospektivnu bibliografiju se može uvrstiti i bibliografski rad Pavla
Berića, objavljen u 18. oj česti Srbskih letopisa za 1829. godinu. Društvo srpske
slovensnosti, predvidjelo je izradu tekuće nacionalne bibliografije i u I svesci svog
“Glasnika” objavilo da će davati ”Izvjestja o izlazećim knjigama 1 : srpskim i 2 :
stranojezičnim ... ”. Društvo je ostvarilo samo popise za ”Srbske knjige u Beogradu
pečatane” 1845-1856, a 1856-1858 za ”Serbske knjige” i ”knjige na drugim jezicima koje
se tiču Srba”. Popisi su nepotpuni, a opisi neprecizni, osim za godine 1856-1858. koje je
radio Đ. Daničić dok je bio sekretar Društva i urednik Glasnika. Popisi su savjesni i
precizni i predstavljaju bibliografiju srpskohrvatske knjige, mada u naslovu stoji ”Srbske
knjige”. Od 1856. godine ovi popisi nose naziv ”Bibliografija”, a objavljeni su u
Glasnicima društva I – XI. Prvu veliku bibliografiju uradio je Stojan Novaković ”Srpska
bibliografija za noviju književnost 1741-1867”, izrađena je hronološki po godinama, sa
3291 bibliografskom jedinicom. Kod SLOVENACA prvi popis slovenačkih štampanih
knjiga izdao je 1561. godine Primož Trubar. Krajem 17 vijeka pregled kranjskih pisaca
dao je J. Vaslovor. Prvu bibliografiju slovenačke izdavačke djelatnosti uradio je Matija
Čop. Kasnije su se pojavljivale publikacije koje su pratile godišnju produkciju
slovenačkih knjiga, od kojih je na najvećem stručnom nivou rad Janka Šlebingera
objavljen kao posebna publikacija u kojoj daje pregled za godine 1907-1912. Početkom
20 vijeka Franc Simonić objavljuje : Slovenačku bibliografiju I del Knjige za period
1550-1900. godine. Kod MAKEDONACA je bibliografski rad oskudan u pogledu
pregleda nacionalne produkcije knjiga. Petar Mitropan je izdao Priloge za istoriju štampe
u Staroj Srbiji i Makedoniji 1871-1912. Godine U CRNOJ GORI je jedna od prvih
bibliografa Đuzepe Valentineli je objavio: Bibliografia della Dalmazia e de Montenegro
(1855), sa kasnijim dopunama. Drugi pokušaj je bio Marka Dragovića (1886) koji je
kasnije proširio i objavio kao : Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori (1892). Pero Šoć je
sakupio građu za bibliografiju o Crnoj Gori i dio toga objavio u Rimu pod naslovom:
Bibliografija del Montenegro (1923). U BOSNI I HERCEGOVINI postoje parcijalni
bibliografski radovi pojedinaca. Mihael Napotnik objavljuje 1884. godine KRATAK
PREGLED BOSANSKOG SLOVSTVA. Đorđe Pejanović objavljuje ŠTAMPA BOSNE
I HERCEGOVINE 1850-1941. GODINE.
BIBLIOGRAFIJA U HRVATSKOJ
Bibliografija se u Hrvatskoj pojavljuje u 17 i 18 vijeku u dva tadašnja jaka centra
– Dubrovniku i Splitu. Interesovanje za bibliografiju, pojavilo se kao odraz zanimanja za
30
prošlost, za prikupljanje naučne građe, na što se kao dopuna nadovezalo prikupljanje
podataka o piscima i njihovim djelima. U tome je prednjačio Dubrovnik, a među
dubrovčanima Ambrozije Gučetić koji je u Veneciji prikazao rad članova reda
dominikanaca iz raznih zemalja, donio naslove djela, a posebno se osvrnuo na pisce iz
Dalmacije i Dubrovnika. Od ovoga obimniji je rad Ignjata Đurđevića “Životi poznatih
Dubrovčana” koji je obuhvatio 105 pisaca, navedenih dijelom po ličnim imenima dijelom
bez ikakvog reda. Punu vrijednost ovaj rad je dobio kada je objavljen sa kritičkim
napomenama i dopunama Petra Kolendića u Zborniku za istoriju, jezik i književnost
SANU 1935. godine. Počeci jugoslovenske bibliografije javljaju se u formi izdavačkog
kataloga i biobibliografija. Početke tekuće bibliografije pokušali su da ostvare Ilirci.
Zasluge ovog pokreta su buđenje nacionalne svijesti kod Hrvata i pripremanje
nacionalnog jugoslovenskog jedinstva, uvođenje Vukovog pravopisa. Ilirski pokret
označava prekretnicu u bibliografskoj djelatnosti. Oni prevazilaze pokrajinske okvire i
njihovo interesovanje se proširuje i na druge jugoslovenske zemlje. Pravu korist od
redovnih bibliografskih opisa za književne i kulturne potrebe Iliraca ocijenio je Stanko
Vraz. Njegovi popisu su objavljeni u “Kolu” za 1842-1850. godinu i obuhvatili su
hrvatsku i južnoslovensku literaturu. Popisi su bilježili samo knjige, izuzetno časopise i
novine. Opisi su nepotpuni, a naslovi djela su bez ikakvog reda. Vraz nije bio bibliograf,
već književnik i za njega je bilo važnije da kaže nešto o sadržaju i značenju knjige nego
da navodi bibliografske podatke. Vrazove popise nastavio je Andrija Torkkvat Brlić u
“Kolu” za 1851. godinu. Tekuće bibliografije, kako ih je zamislio Ilirski pokret i Društvo
srpske slovesnosti , nisu se održale, ali je njihova zasluga što su se pojavile dvije velike
retrospektivne nacionalne bibliografije. Za popis hrvatske knjige zaslužan je Josif Šafarik
koji je 1835. godine dovršio biografski i bibliografski zasnovanu istoriju hrvatske
literature u tri dijela koji su objavljeni u Pragu 1864. i 1865. godine. Prva opšta
retrospektivna bibliografija je bila bibliografija Ivana Kukuljevića Sakcinskog, hrvatskog
istoričara, Ilirca “BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKA” KNJ. I BIBLIOGRAFIJA
HRVATSKA.DIO I TISKANE KNJIGE. ZAGREB 1860. GODINE. Kao dodatak prvom
dijelu on je u Zagrebu objavio dopunu 1863. godine na 31 str. Bibliografiju je podijelio u
tri grupe: I – knjige štampane glagoljskim pismom; II – Knjige štampane ćirilicom
(pisane od Hrvata za Hrvate); III – knjige štampane latinicom. Dalje knjige je trebalo da
budu : bibliografija srpska, bugarska, slovenačka. U dijelu koji se odnosi na Hrvatsku
popisano je 2605 knjiga. Raspored građe je abecedni, a građa obuhvata djela od 15 vijeka
do 1860. godine. Uz knjige je opisivao časopise i novine, a i nešto članaka. Opisao je i
neke knjige sa djelimično hrvatskim tekstom, kao što su antalogije, zatim gramatike i
udžbenike hrvatskog jezika na drugim jezicima. Navedena su i neka djela na stranim
jezicima o postanku i razvoju hrvatskog jezika i pisma. Kukuljevića bibliografija je bila
nepotpuna, jer biblioteke nisu dobro snadbijevene knjigama, a od slabije koristi je bila
Knjižnica Pravoslavne akademije (današnja Nacionalna i sveučilišna). Ova bibliografija
je stvorena na tuđim podacima o knjigama, umjesto na samim knjigama, i zato nije uvijek
pouzdana. Kukuljević nije vladao bibliografskim metodom. Njemu je bilo više stalo do
toga da pribilježi knjigu i tako upozori na nju nego da ih besprekorno bibliografski opiše.
I pored ovoga i do danas je ova bibliografija ostala bez zamjene, dok se ne objavi
retrospektivna bibliografija koja se radi u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu.
Na Kukuljivećevu bibliografiju, vremenski, istina s prekidom, nadovezuje se godišnji
Jagićevi popisi. Od tekućih bibliografija značajne su:
31
- Hrvatska bibliografija koja je izlazila tri puta godišnje, imala je abecedni
registar u svakoj svesci i godišnji registar pisaca
- Bibliografija rasprava, članaka i književnih radova u časopisima NR Hrvatske,
čiji je urednik bio Mate Ujević, uređena je po strukama i ima registar pisaca i
prevodilaca
- Bibliografija Hrvatske protestantske književnosti za reformacije, koju su
napisali Franjo Bučar i Franjo Fancek
- Građa za bibliografiju štampe Narodno-oslobodilačke borbe u Hrvatskoj koja
sadrži brošure, listove i časopise
- Bibliografija knjiga ženskih pisaca štampanih u Hrvatskoj, Sloveniji i
Dalmaciji do kraja 1935. godine, a koju su napisale Branka Dizdarević i Jelka
Mišić
- Bibliografija koju je napisao Vitomir-Korać: Radničke novine i časopisi.
Knjige i brošure
- Ćirilski rukopisi Jugoslovenske akademije koju je napisao Vladimir Mašin, a
sadrži 219 opisa rukopisa, sređen po sadržinskim grupama, a ima hronološki
pregled i pregled po signaturama.
BIBLIOGRAFIJA U SRBIJI
Prvu biobibliografiju kod Srba je izdao Lazar Bojić, koji daje spiskove 37 umrlih i
66 živih srpskih književnika 18 i početka 19 vijeka. Prvu retrospektivnu bibliografiju
radio je Lukijan Mušicki, kaluđer, episkop, književnik. Bibliografiju “Serbskaja
slovensnost” ostavio je u rukopisu. Rad na njoj je najvjerovatnije započeo kao knjižničar
Mitropolijske biblioteke, a iz Vukove prepiske se vidi da se sa njim savjetovao kako da je
radi i da je od njega tražio Bibliografiju Sopikova. Bibliografija Mušickog je sačuvana
kao rukopis u Arhivu Srpske akademije nauka i umjetnosti. Sačinjavaju je 4 sveske, a
bibliografija je sređena stručno, azbučno i hronološki. Bibliografska građa obuhvata
period od 1493-1811. godine, mada u trećoj svesci bibliografska građa ide i do 1818.
godine tj. počinje od Cetinjskog Oktoiha, a završava se Dositejevim Mezimcem. Ova
bibliografija bilježi 379 knjiga, od kojih su 355 štampane ćirilicom, a 24 knjige srpskih
autora su na latinskom, njemačkom, mađarskom i ruskom. Predpostavlja se da je Mušicki
svoju bibliografiju radio “de visu” što joj daje specijalnu vrijednost, pošto sadrži jedan
broj knjiga koje su i danas nepoznate. Važno je i to da ova bibliografija bilježi 33 knjige
kojih nema kod Šafarika i Novakovića. Bibliografija je rađena na osnovu fonda
Mitropolijske biblioteke i 24 biblioteke srpskih manastira, a predpostavlja se da je
dobijao podatke od tadašnjih književnika i naučnika sa kojima je održavao veze. U
retrospektivnu bibliografiju se može uvrstiti i bibliografski rad Pavla Berića, objavljen u
18. oj česti Srbskih letopisa za 1829. godinu. Bibliografija je obuhvatila period od
poslednje četvri 18 vijeka i ide do 1828. godine, što je nastavak Bibliografije Mušickog
koja ide do 1818. godine. Ova bibliografija je sasvim nepotpuna. Katkad su popisani
samo autori bez svojih radova, kod nekih autora je zabilježeno samo ime, a naslovi knjiga
su nepotpuni ili neprecizni, a nedostaje podatak i o godini. Berić je bibliografiju radio bez
knjige u ruci. Društvo srpske slovensnosti, predvidjelo je izradu tekuće nacionalne
bibliografije i u I svesci svog “Glasnika” objavilo da će davati ”Izvjestja o izlazećim
knjigama 1 : srpskim i 2 : stranojezičnim ... ”. Društvo je ostvarilo samo popise za
”Srbske knjige u Beogradu pečatane” 1845-1856, a 1856-1858 za ”Serbske knjige” i
32
”knjige na drugim jezicima koje se tiču Srba”. Popisi su nepotpuni, a opisi neprecizni,
osim za godine 1856-1858. koje je radio Đ. Daničić dok je bio sekretar Društva i urednik
Glasnika. Popisi su savjesni i precizni i predstavljaju bibliografiju srpskohrvatske knjige,
mada u naslovu stoji ”Srbske knjige”. Od 1856. godine ovi popisi nose naziv
”Bibliografija”, a objavljeni su u Glasnicima društva I – XI. Ono što u Hrvatskoj nije
pošlo za rukom Kukuljeviću – da objavi jugoslovensku bibliografiju kao cjelinu – učinio
je čuveni slavista Pavle Josif Šafarik. Bio je profesor i direktor Gimnazije u Novom Sadu
do 1833. godine, kada je postao bibliotekar Českog muzeja u Pragu. Godine 1826. izdao
je knjigu koja sadrži i kratke bibliografske podatke o knjigama kod Srba i Hrvata, sa
najvažnijim biografskim podacima o pojedinim autorima. Njegovo djelo je poslije
njegove smrti popravio, njegov rođak i izdao ga u Pragu 1865. godine, a obuhvata period
od 1493-1830. Djelo biografskog i bibliografskog karaktera. Prvi dio svakog toma
obuhvata hronološki popis pisaca, dok drugi daje bibliografiju rukopisa, rukopisnih
knjiga i štampanih knjiga. Bibliografije su sređene stručno, a veći broj bibliografskih
jedinica je sa anotacijama. Postoje abecedni registri. Kas, Mušicki i Šafarik su nastojali
da u svojim bibliografijama što više djela obrade ”de visu” ( sa knjigom u ruci). U
izdanju srpskog učenog društva pojavila se, ”Srpska bibliografija za noviju književnost
1741-1867” Stojana Novakovića. Stojan Novaković je jedan od najznačajnih srpskih
naučnika, a bio je književnik, diplomata i političar. Bibliografiju je izdao kao veoma
mlad čovjek, pripremajući se za poziv gimnazijskog profesora, smatrao je da treba da
pregleda sve objavljene srpske knjige. Kao baza mu je poslužila Šafarikova bibliografija,
ali je razvoj evropske bibliografije kao moćnog propagandnog oružja usmjerio
Novakovićev rad. Bibliografija je rađena na nacionalnom principu, jer su Srbi izdavali i u
Beču, Pešti, Trstu i drugim mjestima van granica Jugoslavije. Prilikom opisivanja
Novaković se držao naslovne strane, a za svaku interesantnu knjigu davao je anotaciju,
gdje ima zanimljivih podataka. Vršio je razrješenje anonima i pseudonima, koja je
stavljao u odrednicu u okruglim zagradama, a često i u anotacijama.Bibliografska građa
je sređena hronološki, po godinama, a bibliografskim brojevima je obilježena cijela
bibliografija. Sadrži 3291 jedinicu. Opisane su knjige i periodična izdanja: časopisi,
novine i kalendari. Novine i kaledndari opisani su u svakoj godini pod zajedničkom
odrednicom ”Novine” i ”Kalendari”. Bibliografija je rađena po Fondu Narodne biblioteke
i Biblioteke Srpskog učenog društva ”sa knjigom u ruci”. Ostalo je dopunjeno iz
Šafarikove Bibliografije i iz bibliografskih bilježaka po knjigama, časopisima i
novinama, a kod svake bibliografske jedinice je stavljen izvor. Ovu Bibliografiju od svih
ostalih odvaja, dobro izrađeni registri: stručni, autorski, anonima i imenski (izdavača,
istorijskih lica i dr.). Na kraju je statistika po godinama. Za period u kome se pojavila,
ova Bibliografija je veoma moderna, sasvim pouzdana. Stojana Novakovića možemo
smatrati i za našeg prvog teoretičara bibliografije. U ”Predgovoru” Bibliografije, pored
istorijata bibliografskog rada i opisa svog bibliografskog metoda, daje i odgovor na
pitanje ”šta je bibliografija”, zalaže se za ”iscrpnu” bibliografiju i pokreće pitanje
ogromne koristi izrade bibliografije članaka. Novakovićeva Bibliografija ima puno
praznina i zato su bile brojne dopune od više autora, a njihov broj iznosi 619 jedinica. I
pored određenih nedostataka ova Novakovićeva Bibliografija predstavlja najobimnije
djelo i veliku korist za nauku, tako da je u Lajpcigu 1967. godine doživjela svoje drugo,
reprint izdanje. ”Srpska bibliografija za noviju književnost” obuhvatila je izdanja od
1876. godine. Poslije njenog izdavanja Stojan Novaković nastavlja da je u Glasniku
33
Srpskog učenog društva, izdaje kao tekuću nacionalnu bibliografiju Srba i Hrvata pod
nazivom ”Bibliografija srpske i hrvatske književnosti, sa dodatkom onoga što su stranci o
nama pisali”. Ovdje Novaković djelimično sprovodi u djelo svoju ideju o značaju članaka
kao predmeta bibliografskog popisivanja. Novaković je ovu Bibliografiju radio na
osnovu fonda Narodne biblioteke i Biblioteke Srpskog učenog društva, a na osnovu
bibliografskih bilježaka u štampanim publikacijama. Fond ovih biblioteka je bio potpuniji
za srpsku knjigu, a manje potpun za hrvatsku, što se ogleda i u Bibliografiji. Novaković
je Bibliografiju radio od 1868. do 1876. godine, a njegov rad je produžio Dragutin
Posinković, ali samo za četiri godine sa prekidima. U srpskoj i hrvatskoj bibliografiji
nastao je prekid do 1893. godine. U Spomenku XXVII Srpske akademije nauka objavio
je Danilo Živaljević, publicista i istoričar književnosti ”Srpsku i hrvatsku bibliografiju za
1893. godinu”. Autor je Akademiji predložio samo bibliografiju srpskih knjiga, ali mu je
Akademija tražila da to bude Bibliografija srpska i hrvatska. I ova Bibliografija je rađena
po bibliografskom metodu Stojana Novakovića. U nacionalnoj bibliografiji od 1893.
godine nastaje velika praznina. Poslije rata u Srbiji je Ured za informacije pri
predsjedništvu Vlade izdao godišnju bibliografiju za dvije godine :
- Bibliografija Srbije 1947 (1948) u dvije sveske. Prvo su popisane knjige, a
onda periodika. Knjižna građa je podijeljena u grupe: marksizam-lenjinizam,
publicistika, nauka, književnost .... Periodika je isto podijeljena u grupe :
listovi; časopisi; listovi i časopisi nacionalnih manjina u NR Srbiji; listovi i
časopisi nacionalnih manjina u NR Srbiji; listovi i časopisi saveznog značaja
koji izlaze na teritoriji NR Srbije.
Nakon drugog svjetskog rata poslije duže vremena ponovo je 1964. godine objavljena
značajna retrospektivna bibliografija starije srpske književnosti :
- Georgije Mihailović : Srpska bibliografija 18 veka koju je izdala Narodna
biblioteka Srbije 1964. godine. Ova bibliografija popisuje 413 jedinica (sve
srpske štampane knjige zaključno do 1944. godine) hronološkim redom, a od
ovih jedinica autor je 360 originala imao u rukama, a druge su popisane na
osnovu literature. U knjizi su reprodukovane fotografije naslovnih i drugih
važnih strana svih knjiga koje je autor imao u rukama, zbog čega su naslovi
knjiga doneseni skraćeno i u transkripciji. Opsežan i podroban je opis obima,
sadržine, sastavnih djelova i drugih osobenosti svake jedinice. Pri kraju
svakog opisa autor navodi literaturu o jedinici i mjestu čuvanja.
Bibliografiju knjiga 15-17. vijeka donosi značajno djelo D. Medakovića, koji istražuje
srpske knjige s tipografske i umjetničke strane :
- Dejan Medaković: Grafika srpskih štampanih knjiga 15-17 veka. Beograd,
Srpska akademija nauka i umetnosti 1958.
Srpska retrospektivna bibliografija počinje na inicijativu Društva bibliotekara Srbije
1954. godine. Utvrđene su osnovne smjernice za rad i periodizacija. Po hronologiji
Bibliografija je podijeljena na četiri dijela: I – od prve štampane knjige 1494. godine do
kraja 17 vijeka; II – 18 vijek ; III – 1801-1861. godine; IV – 1868-1944. godine. Za
izradu bibliografije vršena su istraživanja u inostranstvu: u Pragu, Bratislavi, Parizu i
Budimpešti. Završetak rada na srpskoj retrospektivnoj bibliografiji knjiga predstavlja
veliki interes za Crnu Goru, jer se prema usvojenim kriterijumima popisivanja dosta
veliki broj crnogorskih knjiga nalazi evidentiran u njoj. Ova Bibliografija obuhvata sve
knjige štampane na teritoriji Srbije bez obzira na jezik; knjige štampane na srpsko-
34
hrvatskom jeziku van teritorije Jugoslavije ukoliko su namijenjene Srbima ili je autor
srpskog porijekla; knjige štampane van teritorije Srbije na stranim jezicima ukoliku su
autori srpskog porijekla.
BIBLIOGRAFIJA U BOSNI I HERCEGOVINI
Prvi značajni popis bosanskih katoličkih pisaca i njihovih knjiga je štampa Filip
Lastrić. U tom pregledu istorije bosanske franjevačke provincije je naveo štampana djela
bosanskih franjevaca. Sredinom 19 vijeka novi popis literature bosanskih franjevaca
izvršio je Ivan Jukić u svom listu Bosanski prijatelj 1850- i 1951. godine donio je
bibliografiju pod naslovom: Književnost bosanska u kojo je popisao 19 djela bosanskih
franjevaca koji su pisali azbukom i abecedom. I kasnije je štampano još nekoliko
bibliografija bosanskih i hercegovačkih franjevačkih pisaca. Prvi sistematski
biobibliografski zasnovan pregled cjelokupne književnosti u Bosni i Hercegovini sastavio
je Mihail Napotnik ( bio je biskup u Mariboru) “Kratek pregled bosanskega slovstva” ima
84 strane, a objavljen je u Mariboru 1884. godine. Autor u hronološkom redosljedu
opisuje 29 bosanskih i hercegovačkih pisaca, ali obuhvata i pisce koji nisu djelovali u
Bosni kao npr. Simu Milutinovića. z biografije pisaca, u hronološkom redu daje podrobne
bibliografske opise njihovih knjiga, daje njihovu sadržinu, a često iz njih navodi opsežne
odlomke. Pri kraju navodi i stare pisane spomenike i značajna izdanja narodnih pjesama
iz Bosne i Hercegovine. U dodatku je navedena i značajna strana literatura o Bosni i
Hercegovini. Za proslavu jubileja tristogodišnjice prve štampane bosanske knjige, a 27
godina poslije Napotnika, izlaze dva nova pregleda književnosti u Bosni i Hercegovini i
to :
- Prvi koji je Dragutin Prohaska napisao za potrebe inostranstva na njemačkom
jeziku
- a drugi hamdija Kreševljaković: Kratak pregled hrvatske knjige u Herceg-
Bosni od najstarijih vremena do danas, a obuhvata samo katoličke i
muslimanske hrvatske pisce, ali ne i srpske i pravoslavne.
Podaci ove dvojice autora su kompletniji nego Naptnikovi, mada im djela nisu
bibliografski zasnovana. Cjelokupna književnost Bosne i Hercegovine druge polovine 19.
i prve polovine 20. vijeka više ili manje kompletno su popisivale jugoslovenske, srpske i
hrvatske opšte bibliografije. Poslije drugog svjetskog rata objavljene su prve samostalne
opšte bibliografije bosanskohercegovačkih djela. Ured za informacije pri republičkoj
vladi je 1949. i 1950. godine izdavao mjesečni bibliografski bilten pod naslovom :
Izdavačka djelatnost u NR BiH. Sarajevo, Ured za informacije pri Predsjedništvu vlade
NR BiH 1949-1950. Centralna republička narodna biblioteka u Sarajevu, osnovana je
1945. godine, organizovala je rad na tekućoj i retrospektivnoj bibliografiji Bosne i
hercegovine. Tekuću bibliografiju za prve poslijeratne godine sastavio je Đorđe
Pejanović: Bosansko-hercegovačka bibliografija knjiga i brošura 1945-1951. Sarajevo.
Narodna biblioteka NR BiH, “Svjetlost” 1953. 272 str. Bibliografija je urađena po
strukama. Ima registar autora i statističke pregledne tablice, a na isti način je rađena i
bibliografija za 1952. godinu istog autora. Isti autor je sastavio i retrospektivnu
bibliografiju bosanskohercegovačke periodike i istoriju bosanskohercegovačkih
štamparija. Poslije 1955. godine opšte i posebne bibliografije donosi stručni časopis
Bibliotekarstvo (do 1960. godine Bilten Društav bibliotekara BiH i Narodne biblioteke
NR BiH). Što se tiče stručnih bibliografija izdvajaju se:
35
- Safet Bašagić: Znameniti Hrvati Bošnjaci i Hercegovci u turskoj carevini.
Zagreb, Izvanredno izdanje Matice hrvatske 1931. 79 str.
- Dragoljub Vlatković: Prilog bibliografiji radova o Petru Kočiću
- Dušan Plenča: Štampa u Bosni i Hercegovini za vrijeme
narodnooslobodilačkog rata. Beograd 1967. Str. 231-260
- Kasim Dobrača: Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu. Katalog arapskih,
turskih i perzijskih rukopisa. Sv. 1. Sarajevo, Starješinstvo islamske vjerske
zajednice za SR Bosnu i Hercegovinu 1963.
Navodimo još nekoliko značajnih stručnih bibliografija koje su objavljene u Bosni i
Hercegovini u obliku knjige i u revijalnoj štampi :
- Josip Milaković: Bibliografija hrvatske i srpske narodne pjesme. Građa I.
Sarajevo 1916. Obuhvta zbirke narodnih pjesama koje su objavljene u obliku
knjige. U uvodnim poglavljima autor opširno raspravlja o pisanim tragovima
narodnih pjesama, o uzrocima, pobudama i pripremama za skupljanje.
Prilokom opisa zbirki uz njih daje opširne podatke o sakupljačima i njihovim
pogledima na narodno pjesništvo.
- Branislav M. Đerković, Olga Đerković-Prlenda: Geološka bibliografija Bosne
i Hercegovine od 1838-1964. Sarajevo, Geološki zavod 1965. 138 str.
- Đoko Mazalić: Leksikon umjetnika slikara, vajara, graditelja, zlatara, i drugih
koji su radili u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, “Veselin Masleša“ 1967.
Pregled bosanskohercegovačkih bibliografija je objavio Branko Čulić U Eciklopediji
Jugoslavije I/1955, str. 517-518.
BIBLIOGRAFIJA U SLOVENIJI
Obimnije bibliografsko djelo pri kraju 18. vijeka sastavio je Marko Pohlin na
latinskom jeziku. Djelo je štampano poslije autorove smrti, prvi put u Beču 1803. godine,
a drugi put u Ljubljani 1862. godine. Urađeno je po abecednom redu autora i stvarnih
naslova anonimnih djela i pisano na lošem latinskom jeziku. Autor se ne ograničava na
kranjske pisce, već obuhvata i pisce iz drugih slovenačkih pokrajina. za svakog pisca
prvo daje osnovne biografske podatke, a onda nabraja štampana i rukopisna djela.
Trideset godina poslije Pohlina bibliografski pregled cjelokupne slovenačke književnosti
sastavio je bibliotekar Matija Čop za Šafarikovu Istoriju južnoslovenske literature. Prvu
opštu retrospektivnu bibliografiju na slovenčkom jeziku na prekretnici vjekova izradila je
Slovenska matica. Napisao ju je kustos Bečke univerzitetske biblioteke Franc Simonič:
- Slovenska bibliografija. I. del: Knjige. (1550-1900). V Ljubljani, Slovenska
matica 1903-1905. Obuhvata knjige, muzikalije, geografske karte, listove i
časopise. Opisi su podrobni, urađena je po abecedi autora i naslovima
anonimnih djela. Nema registar. Drugi dio koji je trebao da donese popis
članaka i rasprava nije objavljen.
U doba između dva svjetska rata Janko Šlebinger je uspio objaviti opštu
bibliografiju samo za 1929. i 1930. godine u reviji Slovenski tisk. Slovenski tisk je
sredinom II godišta prestao izlaziti i slovenačka bibliografija je ponovo zamrla.
Pri kraju drugog svjetskog rata tj. 1945. godine osnovana je Državna založba Slovenije
čiji je zadatak bio da objavljuje mjesečni katalog svih novih izdanja, štampanih na
teritoriji Slovenije. U prvom godištu revije Slovenski knjižni trg objavljivani su samo
oglasi i reklame o novim knjigama bez pravog sistema, a opisi knjiga nisu odgovarali
36
bibliografskim zahtjevima. Ali 1949. godine u drugom broju revija je počela da
objavljuje u stručnom pogledu besprekorne mjesečne bibliografske preglede službenica
NUK-a. Ovi bibliografski pregledi sređeni su po UDK i teku do kraja decembra 1951.
godine, kada je revija (Slovenski knjižni trg) prestala da izlazi. O objavljivanju godišnje
bibliografije u posebnoj knjizi brine se bibliografsko odjeljenje Narodne i univerzitetske
knjižnice u Ljubljani:
- SLOVENSKA BIBLIOGRAFIJA. I-IV. LJUBLJANA, NARODNA IN
UNIVERZITETNA KNJIŽNICA 1948-1952. Periodika i muzikalije urađene su po
abecedi, knjige po UDK, pregled periodike po strukama. Ima abecedni registar autora i
urednika, statistiku, abecedni stvarni registar. S V (petim) godištem Slovenska
bibliografija je u posebnom odjeljku počela donositi i popis članaka, i od tada izlazi pod
naslovom:
- SLOVENSKA BIBLIOGRAFIJA. ČASOPISJE IN KNJIGE. ČLANKI IN
LEPOSLOVNI PRISPEVKI V ČASOPISJU IN ZBORNIKIH. V/1951---. LJUBLJANA,
NARODNA IN UNIVERZITETNA KNJIŽNICA 1953-----
Slovenačka bibliografija od svog početka obuhvata sva djela SR Slovenije (osim
djela štampanih u Sloveniji za strane izdavače), sva slovenačka djela koja izlaze izvan
Slovenije i djela slovenačkih autora na stranim jezicima u inostranstvu. U bibliografskim
napomenama pri opisu periodike i knjiga navedene su i ocjene i referati. Članke i
književne radove iz periodike i zbornika od 1945. do 1950. godine koje godišnje
bibliografije nisu obuhvatile donijela je posebna publikacija. Slovenačke opšte
retrospektivne i tekuće bibliografije obuhvataju i popisuju i periodičnu štampu.
Svojevrsna je bibliografija slovenačke štampe 16. vijeka koju je napisao France Kidrič
koju su u jedinstvenoj litografskoj tehnici izdali njegovi slušaoci.
Slovenci na Slovenačkom primorju koji su poslije prvog svjetskog rata bili pod
okupacijom Italije u bibliografskim pregledima su brižljivo popisivali sve što je u
njihovoj zemlji na slovenačkom jeziku štampano. Neposredno pred drugi svjetski rat
izašla je retrospektivna bibliografija slovenačkog tiska u Primorskoj od početka 1607. do
kraja 1918. godine. U Sloveniji su objavljivane i slijedeće bibliografije
- Popis izdanja knjiga i periodike iseljenika i Slovenaca izvan granica Slovenije
- Popis periodičnog narodnooslobodilačkog tiska čitave Slovenije
- Bibliografija ženskih pisaca
- Bibliografija disertacija
- Bibliografija prevoda
- Bibliografija radničkog socijalističkog tiska
- Knjižarski i izdavački katalozi, izdavačke bibliografije
- Knjižnični katalozi
- Registi sadržine periodike
- Osobne bibliografije
- Stručne bibliografije
Pregled slovenačkih bibliografija objavili su Joža Glonar u Narodnoj enciklopediji
I/1926, str. 189-190 i u Hrvatskoj enciklopediji II/1941, str. 514.; janko Šlebinger u
pribilješkama predavanja Slovenska bibliografija; France Dobrovoljac u pribilješkama
predavanja BIBLIOGRAFIJA; Janez Logar u Enciklopediji Jugoslavije I/1955, str. 515-
517 i u pribilješma predavanja : Uvod v bibliografijo (Ljubljana, 1955.) i Bibliografija
(Ljubljana, 1965).
37
BIBLIOGRAFIJA U MAKEDONIJI
Makedonci su tek poslije drugog svjetskog rata u Jugoslaviju uređenoj na
federatvnom principu dobili pravo i mogućnost slobodnog razvoja svoje narodnosti, svog
jezika i svoje kulture u vlastitoj republici. Osnovali su Narodnu i univerzitetsku
biblioteku u Skoplju, koja se brine o bi9bliografskom popisivanju svih makedonskih djela
i izadaje prvu tekuću opštu makedonsku bibliografiju:
- Makedonska bibliografija. Skopje, Narodna i univerzitetska biblioteka 1951-
Popis knjiga objavljenih na cjelokupnoj makedonskoj teritoriji do 1913, te knjiga
štampanih u Makedoniji u doba bivše i sadašnje Jugoslavije do kraja 1944. godine, kao i
knjiga makedonskih emigranata i njihovih organizacija do 1944. godine, izradio je:
- Vasil Hadži Kimov: Retrospektivna bibliografija na Makedonija. Knjigi.
Skopje, Narodna i Univerzitetska biblioteka “Kliment Ohridski“ 1970.
Obuhvata 2957 jedinica u azbučnom redu, a uz to još i 116 jedinica pisaca-
Jevreja. Djela iz NOB do 1945. odnosno do 1949. godine u Egojskoj
Makedoniji nisu ušla u popis. Bibliografija ima registar ličnih imena i
predmetno-sistematski registar. Bibliografija je nepotpuna, a po nekim
predpostavkama nedostaje 30% građe, a nedostaje i podatak o lokaciji.
Između dva svjetska rata izašlo je nekoliko posebnih bibliografija koje se odnose na
Makedoniju. Najznačajnija od njih su bibliografije:
- Petra Mitropana: Prilozi za istoriju štampe u Staroj Srbiji i Makedoniji 1871-
1912. Skoplje 1933.
- Haralampije Polenaković: Prilog bibliografiji Skoplja. Skoplje 1935.
Poslije drugog svjetskog rata izašlo je više stručnih i nekoliko ličnih bibliografija, a
najznačajnije su:
- Mile Todorovski: Prilog kon bibliografijata za NOB vo Makedonija (1952-
1959). Skopje, Institut za nacionalna istorija 1960.
- Božo Vidoeski: Prilog kon bibliografijata na makedonskiot jazik. Skopje,
Institut za makedoski jazik 1953.
- Kiril Micev: Bibliografija na florata i vegetacijata na Makedonija. Skopje,
Filozofski fakultet na Univerzitetot 1956.
- Hristo Andonov-Poljanski: Britanska bibliografija za Makedonija. Skopje,
Arhiv na SR makedonija 1956.
- Vasil Dimitrov: Goce Delčev. Bibliografija. Skopje, Narodna i univerzitetska
biblioteka 1964.
Pregled makedonskih bibliografija objavio je Haralampije Polenaković u Enciklopediji
Jugoslavije I/1955, str. 518.
IVAN KUKULJIĆ SAKCINSKI KAO BIBLIOGRAF
Ivan Kukuljević ( 1816-1889) istoričar, političar i književnik. Izradio je prvu
opštu retrospektivnu bibliografiju u Hrvatskoj. Bibliografija Ivana Kukuljevića
Sakcinskog, hrvatskog istoričara, Ilirca “BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKA” KNJ. I
BIBLIOGRAFIJA HRVATSKA.DIO I TISKANE KNJIGE. ZAGREB 1860. GODINE.
Kao dodatak prvom dijelu on je u Zagrebu objavio dopunu 1863. godine na 31 str.
Bibliografiju je podijelio u tri grupe: I – knjige štampane glagoljskim pismom; II –
Knjige štampane ćirilicom (pisane od Hrvata za Hrvate); III – knjige štampane latinicom.
Dalje knjige je trebalo da budu : bibliografija srpska, bugarska, slovenačka. U dijelu koji
38
se odnosi na Hrvatsku popisano je 2605 knjiga. Raspored građe je abecedni, a građa
obuhvata djela od 15 vijeka do 1860. godine. U svom dodatku opisa je 358 knjiga
štampanih glagoljicom, ćirilicom i latinicom. Uz knjige je opisivao časopise i novine, a i
nešto članaka. Opisao je i neke knjige sa djelimično hrvatskim tekstom, kao što su
antalogije, zatim gramatike i udžbenike hrvatskog jezika na drugim jezicima. Navedena
su i neka djela na stranim jezicima o postanku i razvoju hrvatskog jezika i pisma.
Kukuljevića bibliografija je bila nepotpuna, jer biblioteke nisu dobro snadbijevene
knjigama, a od slabije koristi je bila Knjižnica Pravoslavne akademije (današnja
Nacionalna i sveučilišna), ni biblioteka Ljudevita Gaja, ni svoja, iako su bile dosta
bogate, kako se vidi po kasnije objavljenim katalozima. Kukuljević je radi po katalozima
biblioteka u Beču, Budimpešti i Veneciji, a oslanja se na popise ije Sabljaka, Antuna
Mažuranića, Vinka Pacela i Gaja. Ova bibliografija je stvorena na tuđim podacima o
knjigama, umjesto na samim knjigama, i zato nije uvijek pouzdana. Kukuljević nije
vladao bibliografskim metodom. Njemu je bilo više stalo do toga da pribilježi knjigu i
tako upozori na nju nego da ih besprekorno bibliografski opiše. I pored ovoga i do danas
je ova bibliografija ostala bez zamjene, dok se ne objavi retrospektivna bibliografija koja
se radi u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu. Bibliografija Hrvatska je
objavljena kao prvi dio prve knjige “BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKA”. U drugom
dijelu je namjeravao izdati mnogobrojne popisane hrvatske rukopise. Naredne knjige
“BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKA” trebale su da donesu srpsku, slovenačku i
bugarsku bibliografiju. Kukuljevićevi planovi se nisu ostvarili. Ipak njegova Bibliografija
Hrvatska je prva opšta hrvatska retrospektivna bibliografija pisana sa namjerom da služi
naučniku u njegovom stručnom radu. Njegova zasluga je velika, jer je pokušao da prikaže
hrvatsku književnost od početka do njegovog vremena, kao književnost jednog naroda ne
dijeleći je na dijalekte i pokrajine.
STOJAN NOVAKOVIĆ KAO BIBLIOGRAF
U izdanju srpskog učenog društva pojavila se, ”Srpska bibliografija za noviju
književnost 1741-1867” Stojana Novakovića. Stojan Novaković je jedan od najznačajnih
srpskih naučnika, a bio je književnik, diplomata i političar. Bibliografiju je izdao kao
veoma mlad čovjek, pripremajući se za poziv gimnazijskog profesora, smatrao je da treba
da pregleda sve objavljene srpske knjige. Kao baza mu je poslužila Šafarikova
bibliografija, ali je razvoj evropske bibliografije kao moćnog propagandnog oružja
usmjerio Novakovićev rad. Bibliografija je rađena na nacionalnom principu, jer su Srbi
izdavali i u Beču, Pešti, Trstu i drugim mjestima van granica Jugoslavije. Prilikom
opisivanja Novaković se držao naslovne strane, a za svaku interesantnu knjigu davao je
anotaciju, gdje ima zanimljivih podataka. Vršio je razrješenje anonima i pseudonima,
koja je stavljao u odrednicu u okruglim zagradama, a često i u anotacijama.Bibliografska
građa je sređena hronološki, po godinama, a bibliografskim brojevima je obilježena cijela
bibliografija. Sadrži 3291 jedinicu. Opisane su knjige i periodična izdanja: časopisi,
novine i kalendari. Novine i kaledndari opisani su u svakoj godini pod zajedničkom
odrednicom ”Novine” i ”Kalendari”. Bibliografija je rađena po Fondu Narodne biblioteke
i Biblioteke Srpskog učenog društva ”sa knjigom u ruci”. Ostalo je dopunjeno iz
Šafarikove Bibliografije i iz bibliografskih bilježaka po knjigama, časopisima i
novinama, a kod svake bibliografske jedinice je stavljen izvor. Ovu Bibliografiju od svih
ostalih odvaja, dobro izrađeni registri: stručni, autorski, anonima i imenski (izdavača,
39
istorijskih lica i dr.). Na kraju je statistika po godinama. Za svaku interesantnu knjigu,
davao je bibliografsku anotaciju. Vršio je razrješenje anonima i pseudonima. ta
razrješenja je stavljao u odrednici u okruglim gagradama, a često i u anotacijama. Za
period u kome se pojavila, ova Bibliografija je veoma moderna, sasvim pouzdana.
Stojana Novakovića možemo smatrati i za našeg prvog teoretičara bibliografije. U
”Predgovoru” Bibliografije, pored istorijata bibliografskog rada i opisa svog
bibliografskog metoda, daje i odgovor na pitanje ”šta je bibliografija”, zalaže se za
”iscrpnu” bibliografiju i pokreće pitanje ogromne koristi izrade bibliografije članaka.
Novakovićeva Bibliografija ima puno praznina i zato su bile brojne dopune od više
autora, a njihov broj iznosi 619 jedinica. I pored određenih nedostataka ova
Novakovićeva Bibliografija predstavlja najobimnije djelo i veliku korist za nauku, tako
da je u Lajpcigu 1967. godine doživjela svoje drugo, reprint izdanje. ”Srpska bibliografija
za noviju književnost” obuhvatila je izdanja od 1876. godine. Poslije njenog izdavanja
Stojan Novaković nastavlja da je u Glasniku Srpskog učenog društva, izdaje kao tekuću
nacionalnu bibliografiju Srba i Hrvata pod nazivom ”Bibliografija srpske i hrvatske
književnosti, sa dodatkom onoga što su stranci o nama pisali”. Ovdje Novaković
djelimično sprovodi u djelo svoju ideju o značaju članaka kao predmeta bibliografskog
popisivanja. Novaković je ovu Bibliografiju radio na osnovu fonda Narodne biblioteke i
Biblioteke Srpskog učenog društva, a na osnovu bibliografskih bilježaka u štampanim
publikacijama. Fond ovih biblioteka je bio potpuniji za srpsku knjigu, a manje potpun za
hrvatsku, što se ogleda i u Bibliografiji. Novaković je Bibliografiju radio od 1868. do
1876. godine, a njegov rad je produžio Dragutin Posinković, ali samo za četiri godine sa
prekidima.
Novaković je bibliografiju napisao kao dvadesesedmogodišnji profesor Gimnazije u
Beogradu, kasnije slavista i istoričar velikog formata, sposoban političar i diplomata,
bibliotekar Narodne biblioteke, kustos muzeja, Ministar prosvjete, poslanik u Carigradu,
kasnije u Parizu i Petrovgradu.
BIBLIOGRAFSKA IZDANJA U JUGOSLAVIJI IZMEĐU DVA
RATA
O prvoj jugoslovenskoj nacionalnoj bibliografiji može se govoriti tek poslije
1918. godine kada je poslije ujedinjenja Srbije i Crne Gore sa djelovima gdje su živjeli
Slovenci, Hrvati i Srbi, nastala nova država Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Pomanjkanje pregleda cjelokupne štampe u Kraljevini SHS pokušali su najprije da
otkolone knjižari u svojim stručnim listovima, a među najznačajnim je Književni vjesnik
(koji se u Zagrebu izdavao još od 1904. godine). Ozbiljno nastojanje za stručnim
podizanjem tekućih bibliografskih popisa jugoslovnske štampe ispoljili su izdavači
glasila saveza knjižarskih organizacija Glasnik Knjižara ( Beograd I/1929-X/1939.). U
početku su u listu donosili odabranu tekuću jugoslovensku bibliografiju, a poslije
reorganizacije saveza su 1934. godine počeli objavljivati bibliografiju u samostalnim
prilozima pod naslovom Jugoslovenska bibliografija. Urednik je bio Mihailo Podoljski,
bibliotekar Narodne biblioteke u Beogradu. Pri sastavljanju bibliografskih pregleda
oslanjao se na obavezne primjerke koje je primala njegova ustanova. I pored brojnih
nedostataka (pregled je zavisio od dostavljanja obaveznog pruimjerka) i polemika, ova
bibliografija predstavlja prvi ozbiljan korak do tekuće opšte bibliografije Jugoslavije.
40
Naredni korak je napravila Narodna biblioteka u Beogradu, koja je pod
rukovodstvom Ljudmile Mihajlović, pripremila opštu jugoslovensku bibliografiju knjiga i
periodike za 1933. godinu. Ovu bibliografiju je izdala rpska akademija nauka pod
naslovom:
- Jugoslovnski bibliografski godišnjak za 1933. god. Beograd, Srpska
akademija nauka 1935, (Posebna izdanja 106). Posebno popisuje knjige, a
posebno periodične publikacije (sve prema obaveznom primjerku). Oba
odjeljka su urađena po ćirilskom alfabetu tako da iza jedinica na srpskom,
hrvatskom i slovenačkom jeziku dolaze jedinice na stranim jezicima.
Odrednice stranih autora pisane su fonetski s izvornim oblikom u zagradama.
Dodani su registri po strukama za knjige i periodiku, registar urednika i
vlasnika periodike te registar stranih imena u izvornom načinu pisanja s
pridodanom ćirilskom transkripcijom. U uvodu autori saopštavaju da su
pripremljene – ali još ne u definitivnom obliku - i bibliografija za 1928-1932.
i da ih namjeravaju izdati. Nažalost, ova građa kasnije nije objavljena.
Naredni pokušaj opšte jugoslovenske bibliografije je učinjen 1938. godine u listu
Narodna odbrana (Beograd), a bibliografiju je sastavio Boško m: Veljković i u
dopunjenom i preuređenom obliku izdao u knjizi :
- Boško M. Veljković : Prilog jugoslovenskoj bibliografiji za 1938. godinu.
Beograd 1939. Uređen je u 26 stručnih grupa.
Neposredno pred izbijanje drugog svjetskog rata izdavanja tekuće jugoslovenske
bibliografije se opet prihvatila Narodna biblioteka u Beogradu u svojoj publikaciji:
- Glasnik Narodne biblioteke. Godišnja bibliografija knjiga i periodika
štampanih u Jugoslaviji u 1940. godini. Urednik je bio Dragoslav Ilić.
Objavljeni su samo brojevi 1/2-9/10.
Kasniji rad ove ustanove spriječio je rat, jer je Narodna biblioteka do temelja
srušena i spaljena u bombardovanju Beograda. Djelimično su obuhvatili cjelokupnu
jugoslovensku produkciju knjiga i neki knjižarski katalozi. Ovdje treba naročito pomenuti
kataloge Gece Kona, knjižara u Beogradu (naročito iz godina 1921, 1923, 1935, 1938).
Periodika Jugoslavije između dva rata bila je obuhvaćena bar u nekim od navedenih
pokušaja tekućih bibliografija, ali je objavljeno i nekoliko posebnih spiskova periodike za
pojedine godine. u Almanahu Kraljevine SHS (I sv., dio 2, Zagreb 1921-1922, str. 175-
192) imamo PREGLED NOVINA, LISTOVA, ČASOPISA I OSTALIH REDOVNIH
PUBLIKACIJA U KRALJEVINI I JUGOSLOVENSKIH NOVINA U
INOSTRANSTVU (za 1921-1922. godinu). Popis je urađen po mjestima objavljivanja. U
III svesku (7 dijelu) iste publikacije (Zagreb 1927-1928) imamo na str. 249-359 : Pregled
svih listova i časopisa u Kraljevini SHS (za 1927-1928. godinu.). Za godine 1927. i 1937.
su objavljeni popisi listova i posebno:
- Spisak najnovijih listova u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Beograd
1927.
- Godišnjak štampe Kraljevine Jugoslavije. Beograd 1937.
Između dva svjetska rata objavljeno je i nekoliko posebnih retrospektivnih bibliografija
jugoslovenskog i šireg značaja, i to:
- Bibliografija knjiga ženskih pisaca u Jugoslaviji. Uredilo i izdalo Udruženje
univerzitetski obrazovanih žena u Jugoslaviji. Beograd, Ljubljana, Zagreb
1936. Knjiga je sastavljena iz tri samostalne bibliografije koje su napisale
41
Nadežda etrović (pisce iz Vojvodine, Srbije, Južne Srbije i Crne Gore), Zlata
Pirnat (slovenačke pisce), Branka Dizdarević i Jelka Mišić (pisce iz Hrvatske,
Slavonije, Dalmacije, Bosne i Hercegovine). Publikacija ima zajednički
naslovni list, zajednički uvod i zajednički registar, svaki dio ima pored toga
poseban naslovni list, uvod i svoj registar, svaki dio ima pored toga poseban
naslovni list, uvod i svoj registar. Sastavni djelovi su objavljeni i posebno.
Širi, međunarodni karakter ima malo poznata bibliografija ruskih emigrantskih pisaca
između dva svjetska rata koja je objavljena u Beogradu u dvije sveske 1931. i 1941.
godine, a popisuje djela ruskih naučnika koji su radili u Jugoslaviji i izva nje. Treba
pomenuti još jednu od rijetkih značajnih jugoslovenskih bibliografskih pomagala iz
razdoblja između dva rata, prvu opštu jugoslovensku enciklopediju koju je uz saradnju
brojnih naučnika iz čitave Jugoslavije uredio Stanoje Stanojević.
- Narodna enciklopedija Srpsko-hrvatsko-slovenačka. zagreb, Bibliografski
zavod d.d. 1925-1929 (4 knjige). Djelo nije uravnoteženo, jer donosi pored
odličnih, nekad predugih priloga i ukratko i površno obrađene odrednice. Ipak
je još i danas za mnoga pitanja bogat izvor informacija.
POSLIJERATNI RAZVOJ BIBLIOGRAFIJE U JUGOSLAVIJI
Poslije drugog svjetskog rata priprema se osnivanje Državne centralne biblioteke
DFJ (Demokratske Federativne Jugoslavije) koja bi između ostalog trebalo da brine o
tekućoj bibliografiji Jugoslavije. Do osnivanja biblioteke nije došlo, ali su se slični
planovi o uređenju republičkih centralnih biblioteka, gdje ih nije bilo ostvarili.
Neophodnu potrebu za centralnim evidentiranjem svih štampanih djela u državi je u
početku pokušala da zadovolji Direkcija za informacije pri centralnoj vladi. Podatke o
novim djelima je sakupljala pomoću obrazaca koji su popunjavali republički uredi za
informacije za svoje područje. Prikupljenu građu Direkcija je počela objavljivati u
novembru 1947. godine pod naslovom :BIBLIOGRAFSKI MESEČNIK. Izdavačka
delatnost FNRJ. Knjige i brošure. Beograd, Direkcija za informacije vlade FNRJ 1947-
1949. Izlazio je od 1. novembra 1947. do 1. decembra 1949. Urađen je po strukama. Prvi
pokušaj godišnjeg pregleda poslijeratnih djela je izdla Jugoslovenska knjiga : ŽIVORAD
P. JOVANOVIĆ: JUGOSLOVENSKA BIBLIOGRAFIJA 1945. GRAĐA. Beograd,
Jugoslovenska knjiga 1947. Urađena je po strukama. Ima autorski registar, popis knjiga i
periodike u 1945. godine (obuhvaćeno je i nekoliko jedinica iz 1944. godine). Građa nije
kompletna, popisi su dosta nepotpuni, jer autor nije imao sve jedinice u rukama. Kada se
vidjelo da će brigu o tekućoj bibliografiji Jugoslavije preuzeti nova ustanova, Direkcija
za informacije je odlučila da izda godišnje preglede za razdoblje u kojem je tekuće
sabirala podatke o štampanim djelima u Jugoslaviji. Prvo je izašao pregled za 1948.
godinu, naredne godine su bile odštampane i godišnje kumulacije za 1945, 1946, 1947. i
1949. godinu. pod naslovom: JUGOSLOVENSKA BIBLIOGRAFIJA 1945 (1949).
Beograd, Izdanje direkcije za informacije FNRJ 1949-1950 (5 svezaka). Urađena je po
strukama (10 glavnih grupa). Ima abecedni registar autora. Popis je rađen prema
podacima iz druge ruke, pa otuda praznine i nedostaci. Direkcija za informacije je
sabirala i statistički obradila i podatke o periodici u Jugoslaviji. Za tri godine (1947,
1948, 1949) podatke je objavila pod naslovom: STATISTIČKI GODIŠNJAK
JUGOSLOVENSKE ŠTAMPE ZA 1947 (1948, 1949) GODINU. Beograd, Direkcija za
informacije pri vladi Fnrj 1949-1950 (3 svesaka) Uz brojne pregledne tablice ovi
42
godišnjaci donose i popis periodike: BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKIH LISTOVA
I ČASOPISA (opisi navode naslov, podatke o načinu izlaženja, izdavača – podnaslov,
urednika, naslov uprave, štampariju, cijenu). Prvo su popisani listovi u grupama po
načinu izlaženja, zatim časopisi po strukama, a u obijem grupama je dat i raspored po
republikama i abecedi naslova. Godine 1950. je izašao još jedan pregled tekuće periodike
za 1949. godinu, a izdalaga je Jugoslovenska knjiga pod naslovom: BIBLIOGRAFIJA
JUGOSLOVENSKIH LISTOVA I ČASOPISA. Beograd. Izdanje Jugoslovenske knjige
1950. Urađen je kao Statistički godišnjak. Registar listova i časopisa je urađen prema
vlasnicima (izdavačima). U poređenju sa Statističkim godišnjakom juugoslovenske
štampe za 1949. godinu ova bibliografija je nekompletnija. Statistički godišnjak ima 65
naslova više, mada se vidi da su se oba nepotpisana urednika koristila istim izvorima.
Opisi jedinica u obijema publikacijama su jednaki. Dosadašnji rad na tekućoj bibliografiji
imao je svrhu da informiše domaću i stranu javnost o novom životu u Jugoslaviji, ali nije
mogao zadovoljiti zahtjeve za besprekornim i potpunim redovnim tekućim
bibliografskim popisom knjiga i periodike. Ovo se moglo postići tek osnivanjem
Bibliografskog instituta, kojem je bilo naloženo kao jeda od prvih zadataka da sastavlja i
objavljuje tekuću jugoslovensku bibliografiju. Bibliografski institu je osnovan kao
republička ustanova vlade NR Srbije, pa mu se i djelatnost ograničavala na republičko
područje. godine 1949. prerasta u ustanovu saveznog karaktera: Bibliografski institut
FNRJ, od 1961. Jugoslovenski bibliografski institut. Glavni zadatak mu je bio izdavanje
tekuće opšte jugoslovenske bibliografije i vođenje centralnog jugoslovenskog kataloga
tekućih stranih periodika i stranih knjiga, štampanih poslije 1919. godine. Od decembra
1949. godine stekao je pravo na obavezni primjerak svih djela koja izlaze u Jugoslaviji
poslije 1. januara 1950. godine. Ovo je bio temelj solidnom radu u oblasti tekuće
bibliografije Jugoslavije. Institut je izdavao tekuće bibliografije: BIBLIOGRAFIJA
JUGOSLAVIJE – KNJIGE, BROŠURE I MUZIKALIJE , koja je tekuća nacionalna
bibliografija i izlazi od 1950. godine u 24 sveske godišnje. Registruje sve monografske
publikacije, brošure i muzikalije na osnovu primljenih obaveznih primjeraka. Publikacije
su sređene po UDK, s godišnjim imenskim i predmetnim registrima. Od 1975. godine sve
publikacije se obrađuju na osnovu ISBD(M). Bibliografske jedinice ispisane su latinicom,
bez obzira na pismo publikacije, a pored onih publikacije koje su štampane ćirilicom stoji
skraćenica ćir. Prihvaćen je kolektivni autor. Podataka o individualnom autoru je uvijek u
originalu, bez obzira kako je štampan na publikaciji. Popunjavaju se inicijali i
razrješavaju pseudonimi. BIBLIOGRAFIJA JUGOSLAVIJE – ČLANCI I PRILOZI U
ČASOPISIMA, LISTOVIMA I ZBORNICIMA. Serija A, B, C registruje skoro sve
članke koji izlaze u časopisima Jugoslavije, dok za izbor članaka iz novina ima stroge
kriterijume. Bibliografska jedinica sadrži koncizne podatke o članku/prilogu. Građa je
sređena po UDK, ali svaki članak/prilog nema poseban indeks UDK. Serija A obuhvata
društvene nauke; B prirodne i primijenjene; C umjetnost, sport, filologiju i književnost –
na osnovu grube podjele po klasama UDK. Sve tri sveske izlaze od 1950. godine u
mjesečnim sveskama s imenskim i predmetnim registrom. BIBLIOGRAFIJA
JUGOSLOVENSKE PERIODIKE. Beograd 1956--- Naslov godine 1956: Spisak
časopisa i novina štampanih na teritoriji FNRJ; godine 1957. i 1958: Spisak listova i
časopisa štampanih na teritoriji FNRJ. Izlazi tromjesečno tako da 2. i 3. i 4. svezak
donose dopune prvom svesku. Urađene je po abecedi naslova, ima godišnji registar po
UDK. Za godine 1954. i 1955. Institut je izdao popis periodike u internoj publikaciji. Od
43
1969. godine počela je izlaziti kumulativna bibliografija knjiga za godine 1945-1967:
JUGOSLOVENSKA RETROSPEKTIVNA BIBLIOGRAFSKA GRAĐA. KNJIGE,
BROŠURE, MUZIKALIJE. 1945-1967. Beograd 1969----. 1. svezak donosi 3444
jedinica grupa UDK 0, 1, 2. U uvodu su navede vrste publikacija koje su izdvojene iz
kumulacije, među ostalima: neautorizovana skripta, separati, povjerljive publikacije,
prednacrti akata raznih nižih društveno-političkih zajednica, školski izvještaji (do
srednjih škola), razni katalozi, imenici, programi, vozni redovi i sl.; izdvojene su i
geografske karte. Pored tekućih bibliografija, Institut je objavio, kao privremena ili
konačna izdanja, još i :
- Bibliografija zvaničnih publikacija SFRJ : knjige-periodika. Izlazi od 1971.
godine jednom godišnje. Građa joj je raspoređena abecednim redom, s tim što su
prvo obrađene knjige, a zatim serijske publikacije. Ima registar podijeljen po
UDK, a urađena je na osnovu Bibliografije Jugoslavije.
- Bibliografija prevoda u SFRJ. Izlazi godišnje od 1969. godine i daje pregled
publikacija prevedenih u Jugoslaviji, kao i prevedena djela s jezika naroda i
narodnosti Jugoslavije, a na osnovu Bibliografije Jugoslavije. Građa je razvrstana
po UDK . Sadrži registre imena i naslova, na jeziku na kome je djelo objavljeno.
- Bibliografija roto-štampe i stripova 1971-1972, izdata je 1973., a registruje
svu šund literaturu koja se ne unosi u tekuću Bibliografiju Jugoslavije.
- Katalog stranih knjiga u bibliotekama SFRJ 1969. Informativan priručnik,
izdat 1971., koji registruje oko 10000 naslova stranik knjiga u preko 1000
biblioteka Jugoslavije.
- Katalog strane periodike u bibliotekama SFRJ 1919-1968. Obuhvata preko
23000 naslova periodike u 800 biblioteka Jugoslavije. Posjeduje registre po
grupama UDK. Objavljen je sukcesivno, u sveskama.
- Katalog tekuće strane periodike u bibliotekama Jugoslavije. Registruje
naslove tekuće strane, periodike, počev od 1957-1961. godine.
Saradnici Insituta šalju našu bibliografsku građu i redakcijama nekih velikih
međunarodnih bibliografija. O svom radu Institut izvještava o povremenim zbornicima
izvještaja i rasprava: Deset godina Bibliografskog instituta FNRJ 1948-1958;
Bibliografski zbornik 1968. Jugoslovenski leksikografski zavod u Zagrebu osnovan je
1950. godine da izdaje opšte i stručne enciklopedije. Već od svog početka u planu
Zavoda je bila velika opšta i retrospektivna bibliografija članaka iz svih periodičnih
publikacija i zbornika koji su do 1945. godine izdavali narodi Jugoslavije. Ova
bibliografija bi trebalo da bude osnovno pomagalo autorima članaka za enciklopediju,
naročito za veliku ENCIKLOPEDIJU JUGOSLAVIJE, koja je u radnom programu
Zavoda zauzimala centralno mjesto. Zavod je pomoću anketnih listova iz biblioteka
Jugoslavije sabirao građu za popis cjelokupne periodike i zbornika od početka štampanja
periodike do 1945. godine. Izradio je i izdao pravila za izbor, opis i klasifikaciju
bibliografskih jedinica. Tako je u nekoliko godina sabrao ogromnu biblografsku građu
koja obuhvata više miliona listića uređenih u autorskoj, abecednoj stvarnoj i sistematskoj
kartoteci. Zavod je izdao prvo popis jugoslovenske periodike pod naslovom : GRAĐA
ZA BIBLIOGRAFIJU JUGOSLOVENSKE PERIODIKE. ZAGREB,
LEKSIKOGRAFSKI ZAVOD FNRJ 1955. 440 + (II) STR. Obuhvata periodiku koja je
izlazila na bilo kom jeziku na teritoriji Jugoslavije, a i periodiku koja je na jezicima naših
naroda izlazila u drugim mjestima (npr. Beč, Budimpešta; časopisi iseljenika u Americi
44
itd.). Urađena je po abecedi naslova; podaci po mjesti čuvanja su dati sa signaturama.
Građa je i zbirni katalog naše periodike od početka do 1945. godine. Publikaciju ju je
uredio Mate Ujević. Od 1956. godine počela je u redakciji i pod rukovodstvom M.
Ujevića izlaziti i retrospektivna bibliografija članaka i to prvo s područja nacionalnih
nauka : literarne istorije, literature, istorije ( do 1968. godine izašlo je 11 knjiga):
BIBLIOGRAFIJA RASPRAVA, ČLANAKA I KNJIŽEVNIH RADOVA. Zagreb 1956-
U svim knjigama (1-11) građa je uređena po abecedi autora (šifra, inicijala), anonimni
članci stavljeni su na početak po abecedi naslova, po abecedi predmetnih odrednica (prvo
ličnih, zatim stvarnih). U knjigama 8,9 i 11 (Historija općento) anonimni prilozi su
izostavljeni. U knjigama 4-7 ( Književne periodične publikacije, Jugoslovenska
književnost) dodani su prvo pjesnici s kompletnim popisom svih pjesama objavljenih u
periodici, a na kraju svake knjigeneznačajni pjesnici i versifikatori s podacima u kojim
listovima i časopisima i u kojim brojevima su sarađivali, ali bez navođenja naslova
pjesme (dokumentacijski opis). Sve knjige imaju podroban predmetni registar, registar
šifara i pseudonima (prilozi su po mogućnosti stavljani pod pravo ime autora s
upozorenjem na šifru ili pseudonim), te abecedni registar autora. Bibliografija rasprava,
članaka, književnih radova je jedna od najopširnijih i najznačajnijih nacionalnih
bibliografija ove vrste na svijetu. Značajna je i retrospektivna opšta bibliografija
jugoslovenskog obima koja prikazuje djela 15. 16. vijeka koju je radio Josip Badalić.
savjet jugoslovenskih akademija nauka i umjetnosti počeo je 1969. godine da izdaje
retrospektivnu bibliografiju latinskih pisaca u Jugoslaviji. Jugoslovenske raritete 15-18
vijeka opisao je zagrebački antikvar Mirko Brejer.
JUGOSLOVENSKI BIBLIOGRAFSKI INSTITUT U BEOGRADU
Jugoslovenski bibliografski institut osnovan je 25. maja 1948. godine u Beogradu
kao republička ustanova, a 6. septembra 1949. godien prerasta u Bibliografski institut
FNRJ. Osnovni zadaci su mu : prikupljanje, istraživanje i objavljivanje bibliografske
građe; pružanje bibliografskih informacija ; organizovanje i vođenje centralnih kataloga
literature u Jugoslaviji; organizovanje razmjene naučne literature s inostranstvom. Na
osnovu obaveznih primjeraka, koje dobija iz cijele zemlje, izdaje tekuću bibliografiju
Jugoslavije počev od 1950. godine, a 1952. godine pokreće i Centralni katalog stranih
knjiga u Jugoslaviji, na osnovu naredbe o vođenju Centralnog kataloga stranih knjiga i
časopisa. o je lisni katalog fonda stranih knjiga izdatih od 1919. godine na ovamo, u
većim specijalnim bibliotekama u Jugoslaviji. prije 1952. godine bilo je pokušaja da se
evidentira najnovija strana literatura u većim bibliotekama. Tako je Bibliografski institut
Srbije od 1949. do 1951. godine izdao 9 svezaka Biltena prinovljenih stranih knjiga i
časopisa u bibliotekama FNRJ. U cilju da uspostavi saradnju s bibliotekama, Institut
stvara centralni katalog knjiga, koji već 1957. godine ima preko 400 biblioteka saradnica
i skoro milion kataloških listića, a deset godina kasnije dvostruko više. Od 1963. godine
katalog se radio u 4 primjerka, s tim što su tri, bila namijenjena nacionalnim bibliotekama
u Zagrebu, Sarajevu i Ljubljani, a otada samo u jednom primjerku. Osnovni zadatak
kataloga je da pruži informacije o stranim knjigama u fondovima naših biblioteka i da
olakša nabavku knjiga sprečavanjem dupliranja prinova. Sa sličnom namjenom je
obrazovan Centralni katalog stranih časopisa u Jugoslaviji, koji je obuhvatio svu stranu
periodiku koju posjeduju biblioteke u Jugoslaviji. Institut raspolaže bogatom bibliotekom
priručnika iz oblasti teorije bibliografije; nacionalnim bibliografijama većine zemalja;
45
međunarodnim katalozima izdavača; štampanim katalozima velikih nacionalnih
biblioteka i drugo. Nacionalni je centar za sistem podataka o serijskim publikacijama.
Izdao je tri zbornika koji, pored stručnih priloga, sadrže pregled osnovne djelatnosti
razvoja Instituta. Najvažnije publikacije su mu : BIBLIOGRAFIJA JUGOSLAVIJE –
KNJIGE, BROŠURE I MUZIKALIJE , koja je tekuća nacionalna bibliografija i izlazi od
1950. godine u 24 sveske godišnje. Registruje sve monografske publikacije, brošure i
muzikalije na osnovu primljenih obaveznih primjeraka. Publikacije su sređene po UDK, s
godišnjim imenskim i predmetnim registrima. Od 1975. godine sve publikacije se
obrađuju na osnovu ISBD(M). Bibliografske jedinice ispisane su latinicom, bez obzira na
pismo publikacije, a pored onih publikacije koje su štampane ćirilicom stoji skraćenica
ćir. Prihvaćen je kolektivni autor. Podataka o individualnom autoru je uvijek u originalu,
bez obzira kako je štampan na publikaciji. Popunjavaju se inicijali i razrješavaju
pseudonimi. BIBLIOGRAFIJA JUGOSLAVIJE – ČLANCI I PRILOZI U
kriterijume. Bibliografska jedinica sadrži koncizne podatke o članku/prilogu. Građa je
sređena po UDK, ali svaki članak/prilog nema poseban indeks UDK. Serija A obuhvata
društvene nauke; B prirodne i primijenjene; C umjetnost, sport, filologiju i književnost –
na osnovu grube podjele po klasama UDK. Sve tri sveske izlaze od 1950. godine u
mjesečnim sveskama s imenskim i predmetnim registrom. BIBLIOGRAFIJA
JUGOSLAVIJE – SERIJSKE PUBLIKACIJE, izlazi kao tromjesečnik, od 1956. godine
pod nazivom Spisak listova i časopisa štampanih na teritoriji FNRJ; od 1958. pod
nazivom Bibliografija jugoslovenske periodike, a od 1975. pod sadašnjim nazivom.
Registruje naslove svih serijskih publikacija ( listova, časopisa, biltena, magazina) koji
izlaze na teritoriji Jugoslavije, s osnovnim podacima o izdavaču, mjestu izdanja,
periodičnost, cijena. Od 1975. registruje i godišnjake, pridružena izdanja i naslove
kolekcija. Abecedno sređene naslove serijskih publikacija daje samo jedanput, prema
njihovom prvom broju u godini, tako da joj je prva sveska najobimnija. Poslednja sveska
je registar naslova po grupama UDK. Od 1975. godine bibliografski opis naslova je
usklađen sa ISBD(S). Pored tekućih bibliografija, Institut je objavio, kao privremena ili
konačna izdanja, još i : JUGOSLOVENSKA RETROSPEKTIVNA BIBLIOGRAFSKA
GRAĐA. KNJIGE, BROŠURE, MUZIKALIJE. 1945-1967.za period 1950-1967.
kumulira Bibliografiju Jugoslavije, a za period 1945-1949. uključuje bez naknadne
provjere “de visu” bibliografski materijal koji je pod naslovom Jugoslovenska
bibliografija, izdavala Direkcija za informacije vlade FNRJ. Građa ne obuhvata
beznačajna izdanja, a raspoređena je u XXI knjigu, po nešto proširenim grupama UDK,
registra nema. Unutar grupa jedinice su sređene abecedno, a bibliografski opis je nešto
sažetiji nego u Bibliografiji Jugoslavije. BIBLIOGRAFIJA ZVANIČNIH
PUBLIKACIJA SFRJ: KNJIGE-PERIODIKA. Izlazi od 1971. godine jednom godišnje.
Građa joj je raspoređena abecednim redom, s tim što su prvo obrađene knjige, a zatim
serijske publikacije. Ima registar podijeljen po UDK, a urađena je na osnovu Bibliografije
Jugoslavije. BIBLIOGRAFIJA PREVODA U SFRJ. Izlazi godišnje od 1969. godine i
daje pregled publikacija prevedenih u Jugoslaviji, kao i prevedena djela s jezika naroda i
narodnosti Jugoslavije, a na osnovu Bibliografije Jugoslavije. Građa je razvrstana po
UDK . Sadrži registre imena i naslova, na jeziku na kome je djelo objavljeno.
BIBLIOGRAFIJA ROTO-ŠTAMPE I STRIPOVA 1971-1972, izdata je 1973., a
46
registruje svu šund literaturu koja se ne unosi u tekuću Bibliografiju Jugoslavije.
KATALOG STRANIH KNJIGA U BIBLIOTEKAMA SFRJ 1969. Informativan
priručnik, izdat 1971., koji registruje oko 10000 naslova stranik knjiga u preko 1000
biblioteka Jugoslavije. KATALOG STRANE PERIODIKE U BIBLIOTEKAMA SFRJ
1919-1968. Obuhvata preko 23000 naslova periodike u 800 biblioteka Jugoslavije.
Posjeduje registre po grupama UDK. Objavljen je sukcesivno, u sveskama. KATALOG
TEKUĆE STRANE PERIODIKE U BIBLIOTEKAMA JUGOSLAVIJE. Registruje
naslove tekuće strane, periodike, počev od 1957-1961. godine. Saradnici Insituta šalju
našu bibliografsku građu i redakcijama nekih velikih međunarodnih bibliografija. O svom
radu Institut izvještava o povremenim zbornicima izvještaja i rasprava: Deset godina
Bibliografskog instituta FNRJ 1948-1958; Bibliografski zbornik 1968.
JUGOSLOVENSKI LEKSIKOGRAFSKI ZAVOD U ZAGREBU
Jugoslovenski leksikografski zavod u Zagrebu osnovan je 1950. godine da izdaje
opšte i stručne enciklopedije. Već od svog početka u planu Zavoda je bila velika opšta i
retrospektivna bibliografija članaka iz svih periodičnih publikacija i zbornika koji su do
1945. godine izdavali narodi Jugoslavije. Ova bibliografija bi trebalo da bude osnovno
pomagalo autorima članaka za enciklopediju, naročito za veliku ENCIKLOPEDIJU
JUGOSLAVIJE, koja je u radnom programu Zavoda zauzimala centralno mjesto. Zavod
je pomoću anketnih listova iz biblioteka Jugoslavije sabirao građu za popis cjelokupne
periodike i zbornika od početka štampanja periodike do 1945. godine. Izradio je i izdao
pravila za izbor, opis i klasifikaciju bibliografskih jedinica. Tako je u nekoliko godina
sabrao ogromnu biblografsku građu koja obuhvata više miliona listića uređenih u
autorskoj, abecednoj stvarnoj i sistematskoj kartoteci. Zavod je izdao prvo popis
jugoslovenske periodike pod naslovom :GRAĐA ZA BIBLIOGRAFIJU
JUGOSLOVENSKE PERIODIKE. ZAGREB, LEKSIKOGRAFSKI ZAVOD FNRJ
1955. 440 + (II) STR. Obuhvata periodiku koja je izlazila na bilo kom jeziku na teritoriji
Jugoslavije, a i periodiku koja je na jezicima naših naroda izlazila u drugim mjestima
(npr. Beč, Budimpešta; časopisi iseljenika u Americi itd.). Urađena je po abecedi naslova;
podaci po mjesti čuvanja su dati sa signaturama. Građa je i zbirni katalog naše periodike
od početka do 1945. godine. Publikaciju ju je uredio Mate Ujević. Od 1956. godine
počela je u redakciji i pod rukovodstvom M. Ujevića izlaziti i retrospektivna bibliografija
članaka i to prvo s područja nacionalnih nauka : literarne istorije, literature, istorije ( do
1968. godine izašlo je 11 knjiga): BIBLIOGRAFIJA RASPRAVA, ČLANAKA I
KNJIŽEVNIH RADOVA. Zagreb 1956- U svim knjigama građa je uređena po abecedi
autora (šifra, inicijala), anonimni članci stavljeni su na početak po abecedi naslova, po
abecedi predmetnih odrednica (prvo ličnih, zatim stvarnih). U knjigama 8,9 i 11
(Historija općento) anonimni prilozi su izostavljeni. U knjigama 4-7 ( Književne
periodične publikacije, Jugoslovenska književnost) dodani su prvo pjesnici s kompletnim
popisom svih pjesama objavljenih u periodici, a na kraju svake knjigeneznačajni pjesnici
i versifikatori s podacima u kojim listovima i časopisima i u kojim brojevima su
sarađivali, ali bez navođenja naslova pjesme (dokumentacijski opis). Sve knjige imaju
podroban predmetni registar, registar šifara i pseudonima (prilozi su po mogućnosti
stavljani pod pravo ime autora s upozorenjem na šifru ili pseudonim), te abecedni registar
autora. Bibliografija rasprava, članaka, književnih radova je jedna od najopširnijih i
najznačajnijih nacionalnih bibliografija ove vrste na svijetu. Informatorima u biblioteci
47
od velikog značaja su i druge publikacije Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, u
prvom redu njegove opšte i stručne enciklopedije. Naročito mnogo bibliografskih
podataka više nego što ih obično očekujemo u sličnim djelima –
donosi :ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE. ZAGREB, 1955-1971 (8 KNJIGA) Glavni
urednik je Miroslav Krleža. Prilozi su potpisani, a na kraju donose literaturu o predmetu,
kod članaka o piscima i njihovu ličnu (subjektivnu) bibliografiju. Opširnu bibliografiju
bibliografija kod jugoslovenskih naroda imamo u članku: Bibliografija. Više ili manje
bibliografski su zasnovana i poglavlja o književnosti i publicistici. Manje bibliografski
podataka donosi kratka enciklopedija opšteg karaktera:ENCIKLOPEDIJA
LEKSIKOGRAFSKOG ZAVODA. ZAGREB 1955-1964 (7 KNJIGA); 2. IZDANJE
1966-1970 (6 LNJIGA). Stručne enciklopedije koje je izdavao Jugoslovenski
leksikografski zavod su inače međunarodnog karaktera, ali posebnu pažnju posvećuju
doprinosu jugoslovenskih umjetnika i naučnika. I one su bogate bibliografskim
podacima:
- Pomorska enciklopedija. Zagreb 1954-1964 (7 knjige)
- Medicinska enciklopedija. Zagreb 1957-1965 (10 knjige). 2. izdanje 1967-
1971.
- Muzička enciklopedija. Zagreb 1958-1963 (2 knjige)
- Šumarska enciklopedija. Zagreb 1959-1963 (2 knjige)
- Enciklopedija likovnij umjetnosti. Zagreb 1959-1966 (4 knjige)
- Tehnička enciklopedija. Zagreb 1963 –
- Poljprivredna enciklopedija. Zagreb 1967 --
BIBLIOGRAFIJA JUGOSLAVIJE. KNJIGE, BROŠURE,
MUZIKALIJE
Bibliografija Jugoslavije – knjige, brošure i muzikalije , predstavlja prvu
publikaciju Jugoslovenskog bibliografskog instituta koja je tekuća nacionalna
bibliografija i izlazi od 1950. godine u 24 sveske godišnje. Po principu ne opisuje
separate, kojih ima ogroman broj, osim onih koji su pripremljeni u koercijalne svrhe – za
prodaju , a oni su obično bolje opremljeni i u većem broju primjeraka. Iz publikacije su
isključeni komercijalni katalozi i sitniji spisi reklamnog karaktera. Registruje sve
monografske publikacije, brošure i muzikalije na osnovu primljenih obaveznih
primjeraka. Bibliografija registruje i štampane doktorske disertacije i zvanične spise
(izdanja saveznih, republičkih i lokalnih organa). Ovi spisi su obilježeni zvjezdicom iza
rednog broja. Publikacije su sređene po UDK, s godišnjim imenskim (kolektivnih i
individualnih autora i naslova anonimnih djela) i predmetnim registrima. Od 1975.
godine sve publikacije se obrađuju na osnovu ISBD(M). Bibliografske jedinice ispisane
su latinicom, bez obzira na pismo publikacije, a pored onih publikacije koje su štampane
ćirilicom stoji skraćenica ćir. Prihvaćen je kolektivni autor. Podataka o individualnom
autoru je uvijek u originalu, bez obzira kako je štampan na publikaciji. Popunjavaju se
inicijali i razrješavaju pseudonimi. Pošto se kod tekućih bibliografije sveske brzo
gomilaju Institut je izradio i objavio obimnu kumulaciju Bibliografije Jugoslavije pod
nazivom : JUGOSLOVENSKA RETROSPEKTIVNA BIBLIOGRAFSKA GRAĐA.
KNJIGE, BROŠURE, MUZIKALIJE 1945-1967. Sadrži 111.332 bibliografskih jedinica,
a građa je sređena po UDK, raspoređena u 21 knjigu. U odnosu na Bibliografiju
Jugoslavije opisi su nešto sažetiji, a decimalne grupe nešto šire. Beznačajna izdanja
48
(neautorizovana skripta, separati, povjerljive publikacije, prednacrti akata raznih nižih
društveno-političkih zajednica, školski izvještaji - do srednjih škola, razni katalozi,
imenici, programi, vozni redovi i sl.) su eliminisana kao i geografske karte. Uz prvu
knjigu dat je predgovor u kome je i stručni nacrt za izradu ove bibliografije, a uz knjigu
21 date su završne napomene, dopune za knjige 1-21 i abecedni registar UDK grupa i
podgrupa. Udruženje izdavača i knjižara je finansijski pomoglo izradu. voj bibliografiji
nedostaju registri imenski i predmetni, što umanjuje upotrebnu vrijednost ove
bibliografije. Međutim, period od dvadeset i dvije godine je dovoljno veliki da u okviru
abecede u jednoj grupi lako može da se nađe tražena informacija.
BIBLIOGRAFIJA JUGOSLAVIJE. ČLANCI I RASPRAVE –
SERIJE A, B, C
Druga publikacija koja čini bibliografski sistem Jugoslavije je BIBLIOGRAFIJA
JUGOSLAVIJE – ČLANCI I PRILOZI U ČASOPISIMA, LISTOVIMA I
ZBORNICIMA. Serija A, B, C registruje skoro sve članke koji izlaze u časopisima
Jugoslavije, dok za izbor članaka iz novina ima stroge kriterijume. Kod bibliografije
članaka, za razliku od bibliografije knjiga, bibliografske jedinice su indikativne i teže da
sa što manje elemenata ukažu na postojanje jednog članka tj. bibliografska jedinica sadrži
koncizne podatke o članku/prilogu. Bibliografske bilješke su takođe svedene na najmanju
moguću mjeru i objašnjavaju, uglavnom, nepotpun ili nejasan naslov članka. Građa je
sređena po UDK, ali svaki članak/prilog nema poseban indeks UDK, već su samo
svrstani u određene decimalne grupe, za razliku od bibliografije knjiga. Uz svaku svesku
postoji imenski registar. Predmetni registar se izrađuje godišnje, a u novije vrijeme uz
svaku mjesečnu svesku postoji i predmetni registar. Serija A obuhvata društvene nauke;
B prirodne i primijenjene; C umjetnost, sport, filologiju i književnost – na osnovu grube
podjele po klasama UDK. Sve tri sveske izlaze od 1950. godine u mjesečnim sveskama s
imenskim i predmetnim registrom.
BIBLIOGRAFIJA RASPRAVA I ČLANAKA U JUGOSLOVENSKOJ
PERIODICI DO 1945. GODINE (JLZ-ZAGREB)
Jugoslovenski leksikografski zavod u Zagrebu osnovan je 1950. godine da izdaje
opšte i stručne enciklopedije. Već od svog početka u planu Zavoda je bila velika opšta i
retrospektivna bibliografija članaka iz svih periodičnih publikacija i zbornika koji su do
1945. godine izdavali narodi Jugoslavije. Ova bibliografija bi trebalo da bude osnovno
pomagalo autorima članaka za enciklopediju, naročito za veliku ENCIKLOPEDIJU
(npr. Beč, Budimpešta; časopisi iseljenika u Americi itd.). Posebno je obrađena periodika
49
narodnooslobodilačkog rata pod naslovom “Partizanska štampa“. Urađena je po abecedi
naslova, a tekst je pisan latinicom. Podaci po mjesti čuvanja su dati sa signaturama. Na
kraju je registar biblioteka (762) u kojima se periodika čuva. Građa je i zbirni katalog
naše periodike od početka do 1945. godine. Rađena je sa ciljem da posluži kao građa za
definitivnu bibliografiju jugoslovenske periodike i za centralni katalog jugoslovenske
periodike, a prvenstveno kao veoma koristan priručnik za sve one koji se koriste
bibliografijom . Publikaciju ju je uredio Mate Ujević.
MEHANOGRAFSKA OBRADA PODATAKA U BIBLIOGRAFIJI
Osnovni zadataka bibliografskog opisa je da da karakteristične oznake jedinice,
potrebne za njenu pouzdanu identifikaciju. Mehanografska obrada podrazumijeva
prikupljanje i obradu podataka pomoću mehanizovanih i automatizovanih podataka čije
se funkcionisanje zasniva na elektronici. Bibliografski opisi u različitim bibliografijama
međusobno se razlikuju: po broju upotrijebljenih bibliografskih elemenata, po redosljedu
kojim se navode, po znacima interpunkcije pomoću kojih se elementi odvajaju, po
upotrebi skraćenica. Međutim, danas za sve nacionalne bibliografije zemalja članica
UNESKA postoji obaveza primjene međunarodnih standarda ISBD(M) i ISBD(S) koji
omogućuju međunarodnu razmjenu. Ovi standardi predstavljaju jedinstvena pravila za
izradu bibliografija i za izradu bibliotečkih kataloga. Omogućuju da se premoste jezičke
prepreke u tumačenju opisa i da se bibliografski opisi mogu da pretvore u mašinski čitljiv
oblik. Da bi se ovo postiglo, bilo je neophodno pronaći način na koji bi se različiti
elementi koji sačinjavaju opis mogli prepoznati okom ili mašinom, a da ne mora da se
razumije njihova sadržina. Prihvaćeno sredstvo je inrepukcija, gdje svaki propisani
interpunkcijski znak jeste signal, koji pokazuje prirodu elementa koji ga slijedi. Uvođenje
jedinstvenog BIS-a u biblioteke olakšava izrade bibliografija.
BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKE PERIODIKE
Godine 1956. ova bibliografija se zvala : Spisak časopisa i novina štampanih na
teritoriji FNRJ; 1957. i 1958. godine je imala naziv: Spisak listova i časopisa štampanih
na teritoriji FNRJ. Ova bibliografija registruje novine, listove, časopise, biltene koji bez
obzira na jezik izlaze na teritoriji Jugoslavije. Od 1975. godine registruje i godišnjake,
produžna izdanja i naslove kolekcija. Izlazi tromjesečno. Prva sveska je najveća, jer su
ostale tri samo dopuna prvoj svesci. Prva sveska je najveća, jer Bibliografija registruje
naslove periodike samo kada se prvi put pojave u toku godine. Prve četiri sveske imaju
abecedni registar bibliografske građe. Peta sveska ove bibliografije je u stvari stručni
registar po UDK sistemu. Za godine 1954-1955. Institut je izdao popis periodike u
internoj publikaciji. Od 1975. godine bibliografski opis se vrši na osnovu ISBD(S)
Međunarodnog standarda za opis serijskih publikacija. Među značajnim izdavačima ove
vrste bibliografije su : Jugoslovenski leksikografski zavod iz Zagreba i Jugoslovenski
bibliografski institut iz Beograda. Jugoslovenski leksikografski zavod u Zagrebu osnovan
je 1950. godine da izdaje opšte i stručne enciklopedije. Već od svog početka u planu
Zavoda je bila velika opšta i retrospektivna bibliografija članaka iz svih periodičnih
publikacija i zbornika koji su do 1945. godine izdavali narodi Jugoslavije. Ova
bibliografija bi trebalo da bude osnovno pomagalo autorima članaka za enciklopediju,
naročito za veliku ENCIKLOPEDIJU JUGOSLAVIJE, koja je u radnom programu
Zavoda zauzimala centralno mjesto. Zavod je pomoću anketnih listova iz biblioteka
50
Jugoslavije sabirao građu za popis cjelokupne periodike i zbornika od početka štampanja
periodike do 1945. godine. Izradio je i izdao pravila za izbor, opis i klasifikaciju
bibliografskih jedinica. Tako je u nekoliko godina sabrao ogromnu biblografsku građu
koja obuhvata više miliona listića uređenih u autorskoj, abecednoj stvarnoj i sistematskoj
kartoteci. Zavod je izdao prvo popis jugoslovenske periodike pod naslovom : GRAĐA
ZA BIBLIOGRAFIJU JUGOSLOVENSKE PERIODIKE. ZAGREB,
LEKSIKOGRAFSKI ZAVOD FNRJ 1955. 440 + (II) STR. Obuhvata periodiku koja je
izlazila na bilo kom jeziku na teritoriji Jugoslavije, a i periodiku koja je na jezicima naših
naroda izlazila u drugim mjestima (npr. Beč, Budimpešta; časopisi iseljenika u Americi
itd.). Urađena je po abecedi naslova; podaci po mjesti čuvanja su dati sa signaturama.
Građa je i zbirni katalog naše periodike od početka do 1945. godine. Publikaciju ju je
uredio Mate Ujević. Od 1956. godine počela je u redakciji i pod rukovodstvom M.
Ujevića izlaziti i retrospektivna bibliografija članaka i to prvo s područja nacionalnih
nauka : literarne istorije, literature, istorije ( do 1968. godine izašlo je 11 knjiga):
BIBLIOGRAFIJA RASPRAVA, ČLANAKA I KNJIŽEVNIH RADOVA. ZAGREB
1956- U svim knjigama građa je uređena po abecedi autora (šifra, inicijala), anonimni
članci stavljeni su na početak po abecedi naslova, po abecedi predmetnih odrednica (prvo
ličnih, zatim stvarnih). U knjigama 8,9 i 11 (Historija općento) anonimni prilozi su
izostavljeni. U knjigama 4-7 ( Književne periodične publikacije, Jugoslovenska
književnost) dodani su prvo pjesnici s kompletnim popisom svih pjesama objavljenih u
periodici, a na kraju svake knjige neznačajni pjesnici i versifikatori s podacima u kojim
listovima i časopisima i u kojim brojevima su sarađivali, ali bez navođenja naslova
pjesme (dokumentacijski opis). Sve knjige imaju podroban predmetni registar, registar
šifara i pseudonima (prilozi su po mogućnosti stavljani pod pravo ime autora s
upozorenjem na šifru ili pseudonim), te abecedni registar autora. Bibliografija rasprava,
članaka, književnih radova je jedna od najopširnijih i najznačajnijih nacionalnih
bibliografija ove vrste na svijetu.Druga publikacija koja čini bibliografski sistem
Jugoslavije je BIBLIOGRAFIJA JUGOSLAVIJE – ČLANCI I PRILOZI U
kriterijume. Kod bibliografije članaka, za razliku od bibliografije knjiga, bibliografske
jedinice su indikativne i teže da sa što manje elemenata ukažu na postojanje jednog
članka tj. bibliografska jedinica sadrži koncizne podatke o članku/prilogu. Bibliografske
bilješke su takođe svedene na najmanju moguću mjeru i objašnjavaju, uglavnom,
nepotpun ili nejasan naslov članka. Građa je sređena po UDK, ali svaki članak/prilog
nema poseban indeks UDK, već su samo svrstani u određene decimalne grupe, za razliku
od bibliografije knjiga. Uz svaku svesku postoji imenski registar. Predmetni registar se
izrađuje godišnje, a u novije vrijeme uz svaku mjesečnu svesku postoji i predmetni
registar. Serija A obuhvata društvene nauke; B prirodne i primijenjene; C umjetnost,
sport, filologiju i književnost – na osnovu grube podjele po klasama UDK. Sve tri sveske
izlaze od 1950. godine u mjesečnim sveskama s imenskim i predmetnim registrom.
GRAĐA ZA HRVATSKU RETROSPEKTIVNU BIBLIOGRAFIJU
KNJIGA 1835-1940, KNJ. 1. – ZAGREB, NSB
Bibliografija se u Hrvatskoj pojavljuje u 17 i 18 vijeku u dva tadašnja jaka centra –
Dubrovniku i Splitu. Interesovanje za bibliografiju, pojavilo se kao odraz zanimanja za
prošlost, za prikupljanje naučne građe, na što se kao dopuna nadovezalo prikupljanje
51
podataka o piscima i njihovim djelima. U tome je prednjačio Dubrovnik, a među
dubrovčanima Ambrozije Gučetić koji je u Veneciji prikazao rad članova reda
dominikanaca iz raznih zemalja, donio naslove djela, a posebno se osvrnuo na pisce iz
Dalmacije i Dubrovnika. Od ovoga obimniji je rad Ignjata Đurđevića “Životi poznatih
Dubrovčana” koji je obuhvatio 105 pisaca, navedenih dijelom po ličnim imenima dijelom
bez ikakvog reda. Punu vrijednost ovaj rad je dobio kada je objavljen sa kritičkim
napomenama i dopunama Petra Kolendića u Zborniku za istoriju, jezik i književnost
SANU 1935. godine. Počeci jugoslovenske bibliografije javljaju se u formi izdavačkog
kataloga i biobibliografija. Početke tekuće bibliografije pokušali su da ostvare Ilirci.
Zasluge ovog pokreta su buđenje nacionalne svijesti kod Hrvata i pripremanje
nacionalnog jugoslovenskog jedinstva, uvođenje Vukovog pravopisa. Ilirski pokret
označava prekretnicu u bibliografskoj djelatnosti. Oni prevazilaze pokrajinske okvire i
njihovo interesovanje se proširuje i na druge jugoslovenske zemlje. Pravu korist od
redovnih bibliografskih opisa za književne i kulturne potrebe Iliraca ocijenio je Stanko
Vraz. Njegovi popisu su objavljeni u “Kolu” za 1842-1850. godinu i obuhvatili su
hrvatsku i južnoslovensku literaturu. Popisi su bilježili samo knjige, izuzetno časopise i
novine. Opisi su nepotpuni, a naslovi djela su bez ikakvog reda. Vraz nije bio bibliograf,
već književnik i za njega je bilo važnije da kaže nešto o sadržaju i značenju knjige nego
da navodi bibliografske podatke. Vrazove popise nastavio je Andrija Torkkvat Brlić u
“Kolu” za 1851. godinu. Tekuće bibliografije, kako ih je zamislio Ilirski pokret i Društvo
srpske slovesnosti , nisu se održale, ali je njihova zasluga što su se pojavile dvije velike
retrospektivne nacionalne bibliografije. Za popis hrvatske knjige zaslužan je Josif Šafarik
koji je 1835. godine dovršio biografski i bibliografski zasnovanu istoriju hrvatske
literature u tri dijela koji su objavljeni u Pragu 1864. i 1865. godine. Prva opšta
retrospektivna bibliografija je bila bibliografija Ivana Kukuljevića Sakcinskog, hrvatskog
istoričara, Ilirca “BIBLIOGRAFIJA JUGOSLOVENSKA” KNJ. I BIBLIOGRAFIJA
HRVATSKA.DIO I TISKANE KNJIGE. ZAGREB 1860. GODINE. Kao dodatak prvom
dijelu on je u Zagrebu objavio dopunu 1863. godine na 31 str. Bibliografiju je podijelio u
tri grupe: I – knjige štampane glagoljskim pismom; II – Knjige štampane ćirilicom
(pisane od Hrvata za Hrvate); III – knjige štampane latinicom. Dalje knjige je trebalo da
budu : bibliografija srpska, bugarska, slovenačka. U dijelu koji se odnosi na Hrvatsku
popisano je 2605 knjiga. Raspored građe je abecedni, a građa obuhvata djela od 15 vijeka
do 1860. godine. Uz knjige je opisivao časopise i novine, a i nešto članaka. Opisao je i
neke knjige sa djelimično hrvatskim tekstom, kao što su antalogije, zatim gramatike i
udžbenike hrvatskog jezika na drugim jezicima. Navedena su i neka djela na stranim
jezicima o postanku i razvoju hrvatskog jezika i pisma. Kukuljevića bibliografija je bila
nepotpuna, jer biblioteke nisu dobro snadbijevene knjigama, a od slabije koristi je bila
Knjižnica Pravoslavne akademije (današnja Nacionalna i sveučilišna). Ova bibliografija
je stvorena na tuđim podacima o knjigama, umjesto na samim knjigama, i zato nije uvijek
pouzdana. Kukuljević nije vladao bibliografskim metodom. Njemu je bilo više stalo do
toga da pribilježi knjigu i tako upozori na nju nego da ih besprekorno bibliografski opiše.
I pored ovoga i do danas je ova bibliografija ostala bez zamjene, dok se ne objavi
retrospektivna bibliografija koja se radi u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu.
Za izradu bibliografije koristio je slijedeće kriterijume:
- ako je autor Hrvat bez obzira gdje su djela izašla i na kojem jeziku
52
- ako je napisano na “hrvatskom jeziku” nezavisno od toga gdje je izdata, u
drugim sredinama gdje ima Hrvata i slično.
Na Kukuljivećevu bibliografiju, vremenski, istina s prekidom, nadovezuje se godišnji
Jagićevi popisi. Od tekućih bibliografija značajne su:
- Hrvatska bibliografija koja je izlazila tri puta godišnje, imala je abecedni
registar u svakoj svesci i godišnji registar pisaca
- Bibliografija rasprava, članaka i književnih radova u časopisima NR Hrvatske,
čiji je urednik bio Mate Ujević, uređena je po strukama i ima registar pisaca i
prevodilaca
- Bibliografija Hrvatske protestantske književnosti za reformacije, koju su
napisali Franjo Bučar i Franjo Fancek
- Građa za bibliografiju štampe Narodno-oslobodilačke borbe u Hrvatskoj koja
sadrži brošure, listove i časopise
- Bibliografija knjiga ženskih pisaca štampanih u Hrvatskoj, Sloveniji i
Dalmaciji do kraja 1935. godine, a koju su napisale Branka Dizdarević i Jelka
Mišić
- Bibliografija koju je napisao Vitomir-Korać: Radničke novine i časopisi.
Knjige i brošure
- Ćirilski rukopisi Jugoslovenske akademije koju je napisao Vladimir Mašin, a
sadrži 219 opisa rukopisa, sređen po sadržinskim grupama, a ima hronološki
pregled i pregled po signaturama.
Bibliografija prevoda popisuje prevode beletrističkih ili stručnih djela iz jednog
jezika na drugi jezik ili na više jezika, a i prevode djela iz stranih jezika na jedan domaći
jezik ili na više jezika jedne zemlje. Ovakve bibliografije uvijek se odnose na dva ili više
jezika, odnosno naroda. Bibliografija prevedenih djela sastavljana je pod imenom
prevodilaca. Obuhvata hrvatske, a djelimično i knjige na stranim jezicima i hrvatsku
periodiku (sastavlja se uglavnom pod imenom urednika). Uz imensku odrednicu su
ponekad, a naročito kod starijih pisaca navedeni biografski podaci o piscu.
SRPSKA BIBLIOGRAFIJA KNJIGA, KNJ. 1. – BEOGRAD, NBS
Poslije rata u Srbiji je Ured za informacije pri predsjedništvu Vlade izdao
godišnju bibliografiju za dvije godine :
- Bibliografija Srbije 1947 (1948) u dvije sveske. Prvo su popisane knjige, a
onda periodika. Knjižna građa je podijeljena u grupe: marksizam-lenjinizam,
publicistika, nauka, književnost .... Periodika je isto podijeljena u grupe :
listovi; časopisi; listovi i časopisi nacionalnih manjina u NR Srbiji; listovi i
časopisi nacionalnih manjina u NR Srbiji; listovi i časopisi saveznog značaja
koji izlaze na teritoriji NR Srbije.
Nakon drugog svjetskog rata poslije duže vremena ponovo je 1964. godine objavljena
značajna retrospektivna bibliografija starije srpske književnosti :
- Georgije Mihailović : Srpska bibliografija 18 veka koju je izdala Narodna
biblioteka Srbije 1964. godine. Ova bibliografija popisuje 413 jedinica (sve
srpske štampane knjige zaključno do 1944. godine) hronološkim redom, a od
ovih jedinica autor je 360 originala imao u rukama, a druge su popisane na
osnovu literature. U knjizi su reprodukovane fotografije naslovnih i drugih
važnih strana svih knjiga koje je autor imao u rukama, zbog čega su naslovi
53
knjiga doneseni skraćeno i u transkripciji. Opsežan i podroban je opis obima,
sadržine, sastavnih djelova i drugih osobenosti svake jedinice. Pri kraju
svakog opisa autor navodi literaturu o jedinici i mjestu čuvanja.
Bibliografiju knjiga 15-17. vijeka donosi značajno djelo D. Medakovića, koji istražuje
srpske knjige s tipografske i umjetničke strane :
- Dejan Medaković: Grafika srpskih štampanih knjiga 15-17 veka. Beograd,
Srpska akademija nauka i umetnosti 1958.
Srpska retrospektivna bibliografija počinje na inicijativu Društva bibliotekara Srbije
1954. godine. Utvrđene su osnovne smjernice za rad i periodizacija. Po hronologiji
Bibliografija je podijeljena na četiri dijela: I – od prve štampane knjige 1494. godine do
kraja 17 vijeka; II – 18 vijek ; III – 1801-1861. godine; IV – 1868-1944. godine. Za
izradu bibliografije vršena su istraživanja u inostranstvu: u Pragu, Bratislavi, Parizu i
Budimpešti. Završetak rada na srpskoj retrospektivnoj bibliografiji knjiga predstavlja
veliki interes za Crnu Goru, jer se prema usvojenim kriterijumima popisivanja dosta
veliki broj crnogorskih knjiga nalazi evidentiran u njoj. Ova Bibliografija obuhvata sve
knjige štampane na teritoriji Srbije bez obzira na jezik; knjige štampane na srpsko-
hrvatskom jeziku van teritorije Jugoslavije ukoliko su namijenjene Srbima ili je autor
srpskog porijekla; knjige štampane van teritorije Srbije na stranim jezicima ukoliku su
autori srpskog porijekla. Srpska bibliografija knjiga obuhvata:
- sve knjige štampane na teritoriji Srbije bez obzira na jezik
- knjige štampane na srpsko-hrvatskom jeziku van teritorije Jugoslavije ukoliko
su namijenjene Srbima ili je autor srpskog porijekla
- knjige štampane na teritoriji Srbije na stranim jezicima ukoliko su autori
srpskog porijekla.
BIBLIOGRAFIJA IZDANJA O NOR-u 1941-1945. BEOGRAD, 1964.
Bibliografija izdanja o NOR-u spada u retrospektivne bibliografije Jugoslavije.
Prvu bibliografiju štampe koju su za vrijeme rata izdali najrazličitiji vojni, partijski
organi, organi vlasti, sindikalni i kulturno-prosvjetni forumi narodnooslobodilačkog
pokreta priredila je Direkcija za informacije pri vladi FNRJ:
- GRAĐA ZA BIBLIOGRAFIJU O NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI
(knjige, brošure, listovi, časopisi i bilteni). Beograd, Direkcija za informacije
pri vladi FNRJ 1948. 200 str. Štampana je kao rukopis. Sadrži tri knjige i
to :1. knjige: brošure štampane u toku narodnooslobodilačke borbe; 2. Listovi,
časopisi i bilteni koji su izlazili u toku narodnooslobodilačke borbe; 3. Knjige
i brošure o narodnooslobodilačkoj borbi štampane poslije oslobođenja. U
odjeljcima postoji abecedni red autora i anonimnih naslova. Rađena je prema
podacima koje su dostavile ustanove i pojedinci. Dosta je nepotpuna.
Tek 20. godina poslije oslobođenja je sazrela savršenija reprezentativno izdana velika
bibliografija štampe narodnooslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji:
- BIBLIOGRAFIJA IZDANJA U NARODNOOSLOBODILAČKOM RATU
1941-195. Beograd, Vojno istorijski institut 1964. (XVI) + 815 + (VII)str. s sl.
+ 24 priloga + 1 geografska karta. Obuhvata preko 9000 jedinica (od oko
20000 koliko su popisivači sabrali i ustanovili, a grupa od 4 redaktora svela na
broj od 9000). Građa je razdijeljena prema izdavačima u dvije grupe: 1.
izdanja jedinica, komandi i ustanova NOV i POJ; 2. izdanja partijsko-
54
političkih rukovodstava i organizacija, izdanja organa narodne vlasti, sindikata
i kulturno-prosvjetnih ustanova i udruženja – što podrazumijeva civilne
publikacije. U ovim grupama građa je sređena po abecedi autora i anonimnih
naslova. U posebnoj grupi su popisane jedinice koje autori nisu imali u
rukama tj. jedinice za koje se pouzdano zna da su izašle, ali nisu sačuvane.
Bibliografija posjeduje brojna faksimilna izdanja, mape štamparija i tehnika, a
postoji 13 registara, statističke tablice.
ENCIKLOPEDIJE JUGOSLAVIJE
Među najznačajnija bibliografska pomagala uvrštavaju se opšte i stručne
enciklopedije, jer na kraju članka obično donose literaturu na kojoj se članak zasniva. Pri
uređivanju enciklopedija preovlađuje abeceda uskih stvarnih predmetnih odrednica, ali se
još uvijek pojavljuje sistemska obrada i sistemski raspored građe. Obim međunarodnih
opštih enciklopedija je često ogroman, jer su sastavljene od po više desetina debelih
svezaka velikog formata; sada su u većini i bogato ilustruvane. Enciklopedije ( iz grčke
riječi enkyklios paideia, enkyklopaideia = cjelokupni obim obrazovanja) nisu osobenost
modernog doba i samo evropskog i američkog svijeta, za njih su znali još antički Grci, a
naročito Rimljani. Poznate su npr. ogromne kineske enciklopedije. Enciklopedije
savremenog tipa su se naročito razvile u 17. i 18. vijeku. Moderne enciklopedije su djelo
brojnih pisaca pojedinih članaka. Rijetke su enciklopedije koje je sastavio jedan jedini
autor. Često ih nazivamo po izdavačima. Kod nas su do kraja prvog svjetskog rata u
upotrebi bile prvenstveno njemačke enciklopedije koje su se do početka 18. vijeka, pa
dalje, često nazivali konverzacijski rječnik, koji svojim podacima i tumačenjima stranih
riječi omogućuje i ubrzava u civilizovanom društvu razgovor – konverzaciju o
najrazličitijim stvarima i pitanjima. U novije vrijeme u našim bibliotekama u upotrebi su i
francuske, italijanske, sovjetske, engleske, američke i druge enciklopedije. Jedno od
rijetkih značajnih jugoslovenskih bibliografskih pomagala iz razdoblja između dva
svjetska rata je prva opšta jugoslovenska enciklopedija koju je uz saradnju brojnih
naučnika iz čitave Jugoslavije uredio Stanoje Stanojević : NARODNA
ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKOSLOVENAČKA. ZAGREB,
BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D.D. 1925-1929. (4 KNJIGE). Djelo nije uravnoteženo, jer
donosi pored odličnih, nekad predugih priloga i ukratko i površno obrađene odrednice.
Ipak još i danas je za mnoga pitanja bogat izvor informacija. Jugoslovenski
leksikografski zavod u Zagrebu osnovan je 1950. godine da izdaje opšte i stručne
enciklopedije. Već od svog početka u planu Zavoda je bila velika opšta i retrospektivna
bibliografija članaka iz svih periodičnih publikacija i zbornika koji su do 1945. godine
izdavali narodi Jugoslavije. Ova bibliografija bi trebalo da bude osnovno pomagalo
autorima članaka za enciklopediju, naročito za veliku ENCIKLOPEDIJU
55
(npr. Beč, Budimpešta; časopisi iseljenika u Americi itd.). Urađena je po abecedi naslova;
podaci po mjesti čuvanja su dati sa signaturama. Građa je i zbirni katalog naše periodike
od početka do 1945. godine. Publikaciju ju je uredio Mate Ujević. Od 1956. godine
počela je u redakciji i pod rukovodstvom M. Ujevića izlaziti i retrospektivna bibliografija
članaka i to prvo s područja nacionalnih nauka : literarne istorije, literature, istorije ( do
1968. godine izašlo je 11 knjiga): BIBLIOGRAFIJA RASPRAVA, ČLANAKA I
KNJIŽEVNIH RADOVA. ZAGREB 1956- U svim knjigama građa je uređena po
abecedi autora (šifra, inicijala), anonimni članci stavljeni su na početak po abecedi
naslova, po abecedi predmetnih odrednica (prvo ličnih, zatim stvarnih). U knjigama 8,9 i
11 (Historija općento) anonimni prilozi su izostavljeni. U knjigama 4-7 ( Književne
periodične publikacije, Jugoslovenska književnost) dodani su prvo pjesnici s kompletnim
popisom svih pjesama objavljenih u periodici, a na kraju svake knjigeneznačajni pjesnici
i versifikatori s podacima u kojim listovima i časopisima i u kojim brojevima su
sarađivali, ali bez navođenja naslova pjesme (dokumentacijski opis). Sve knjige imaju
podroban predmetni registar, registar šifara i pseudonima (prilozi su po mogućnosti
stavljani pod pravo ime autora s upozorenjem na šifru ili pseudonim), te abecedni registar
autora. Bibliografija rasprava, članaka, književnih radova je jedna od najopširnijih i
najznačajnijih nacionalnih bibliografija ove vrste na svijetu. Informatorima u biblioteci
od velikog značaja su i druge publikacije Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, u
prvom redu njegove opšte i stručne enciklopedije. Naročito mnogo bibliografskih
podataka više nego što ih obično očekujemo u sličnim djelima – donosi :
ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE. ZAGREB, 1955-1971 (8 KNJIGA) Glavni urednik
je Miroslav Krleža. Prilozi su potpisani, a na kraju donose literaturu o predmetu, kod
članaka o piscima i njihovu ličnu (subjektivnu) bibliografiju. Opširnu bibliografiju
bibliografija kod jugoslovenskih naroda imamo u članku: Bibliografija. Više ili manje
bibliografski su zasnovana i poglavlja o književnosti i publicistici. Manje bibliografski
podataka donosi kratka enciklopedija opšteg karaktera: ENCIKLOPEDIJA
LEKSIKOGRAFSKOG ZAVODA. ZAGREB 1955-1964 (7 KNJIGA); 2. IZDANJE
1966-1970 (6 LNJIGA). Stručne enciklopedije koje je izdavao Jugoslovenski
leksikografski zavod su inače međunarodnog karaktera, ali posebnu pažnju posvećuju
doprinosu jugoslovenskih umjetnika i naučnika. I one su bogate bibliografskim
podacima:
- Pomorska enciklopedija. Zagreb 1954-1964 (7 knjige)
- Medicinska enciklopedija. Zagreb 1957-1965 (10 knjige). 2. izdanje 1967-
1971.
- Muzička enciklopedija. Zagreb 1958-1963 (2 knjige)
- Šumarska enciklopedija. Zagreb 1959-1963 (2 knjige)
- Enciklopedija likovnij umjetnosti. Zagreb 1959-1966 (4 knjige)
- Tehnička enciklopedija. Zagreb 1963 –
- Poljprivredna enciklopedija. Zagreb 1967 --
LEKSIKONI
Leksikon je vrsta rječnika u vidu alfabetski sređenog spiska riječi, čije su
definicije sažetije od enciklopedijskih. Može biti opšteg karaktera ili posvećen jednoj
56
ličnosti. Biografije pojedinih ličnosti pridodanim subjektivnim i objektivnim
bibliografijama (tj. s bibliografijama djela opisane ličnosti i djela o njoj) u opštim
enciklopedijama su sažeto obrađene. One se ograničavaju na glavne podatke i najvažnija
djela za prvu orjentaciju. U opštim enciklopedijama izbor ličnosti je strog, u njih ulaze
samo najznačajnija imena. Zato su već rano nastale posebne zbirke biografija (poznata
zbirka biografija italijanskih umjetnika koja je objavljena u Firenci 1550. godine). One
mogu bite uređene kao leksikon , tj. po abecedi prezimena opisanih ličnosti ili na neki
drugu način. Savremeni biografski rečnici donose za još žive osobe često samo kratke
biografske podatke. Ako pored biografskih podataka donose i bibliografiju i ako ona
preovlađuje, onda ih nazivamo biobibliografijama, biobibliografskim rečnicima.
Biografije i biobibliografije su značajna bibliografska pomogala bibliotečkom radniku
koji traži prava i kompletna imena pisaca, prave naslove njihovih djela i njihovu
kompletnu seriju, kad im je potrebna literatura o njihovom životu i radu. I biografska i
bibliografska djela mogu biti opšta ili stručna, međunarodna ili narodna, tekuća ili
retrospektivna, te posebna. Istoričarima dobro služi pregled opštih i lokalnih biografskih
priručnika, plemićkih leksikona i knjiga grbova. Najznačajniji stariji opšti međunarodni
biografski leksikon je počeo da se izdaje sredinom 18. vijeka. Francuzi imaju više starijih
obimnih opštih biografskih leksikona kao i čitav niz novih. Biografski leksikoni mogu da
se izrađuju i za posebna područja. Pored obimnih biobibliografskih djela i biografskih
leksikona s više ili manje kompletnim bibliografijama obuhvaćenih ličnosti, u naše
vrijeme izlazi veliki broj biografskih leksikona, u kojima se donose samo kratki podaci,
obično bez literarnih djela. Objavljuju se pod naslovom “Ko je ko?” i slično. Urednici
dobijaju podatke najčešće tako što šalju liste s pitanjima u kojima se traže i podaci o
ličnim stvarima, npr. porodičnim. Ako lice kome pošalju upitnik taj ne vrati, ne ulazi u
leksikon. Neki od ovih biografskih rječnika imaju međunarodni opšti karakter, još više
ima narodnih i takvih koji su za posebna i stručna područja. Značajan dodatak
biografskim leksikonima su albumi i popisi portreta i grbova. Značajniji leksikoni kod
nas su:
- Bibliotečki leksikon ( Vladimr Jokanović, Emil Popović, Miloš Stojanović,
1984),
- Enciklopedijski Leksikon bibliotekarstva ( Kosta Grubačić, 1964.)
- Ekonomski leksikni
- Leksikon Jugoslovenskog leksikografskog zavoda
- Politički leksikon
- Leksikon marketinga
- Leksikon pisaca Jugoslavije
- Leksikon novinarstva i drugi.
BIBLIOTEČKI KATALOZI – KAO POSEBNE PUBLIKACIJE
Katalog je sređeni popis bibliotečkog fonda i predstavlja osnovni instrument
informacije za korisnike biblioteke. On sadrži osnovne elemente za identifikaciju
publikacije, uključujući i signaturu, koja označava mjesto publikacije u fondu biblioteke.
Iz kataloga se mogu dobiti odgovori na slijedeća pitanja :
- ima li biblioteka određenu publikaciju
- koje publikacije određenog autora biblioteka ima
- raspolaže li biblioteka publikacijama o određenoj temi
57
- koje se sve publikacije iz određene oblasti nalaze u fondu biblioteke.
Po formi katalog može biti u obliku sveske, knjige, bloka ili listića. U vidu sveske
upotrebljava se u bibliotekama s malim brojem publikacija, a u obliku knjige je po
pravilu u više svezaka sa dodacima. U vidu bloka je sličan albumu, s listovima koji se
mogu ubaciti kako bi se novo prispjele publikacije unijele po azbučnom redosljedu.
Najviše je u upotrebi lisni katalog, čiji listići sadrže podatke o svakoj publikaciji. Listići
se mogu dodati ili isključiti bez remećenja opšteg redosljeda. Prema načinu
raspoređivanja građe kataloge dijelimo na :
- formalne i
- stvarne (realne).
Formalni katalozi su oni koji su sređeni prema formalnim karakteristikama publikacije i
dijeli se na
- autorske i
- topografske
Stvarni katalozi su katalozi sređeni prema sadržini publikacije i dijele se na
- stručne
- predmetne
- unakrsne
Po obliku katalozi su
- opšti i
- specijalni
Po namjeni katalozi su
- javni i
- interni
Javni su oni katalozi koji stoje na raspolaganju korisnicima biblioteke, a interni
služe za potrebe osoblja biblioteke. Posebnu vrstu kataloga čine centralni katalozi.
Centralni katalog je onaj katalog koji registruje fondove više biblioteka s užeg ili šireg
područja. Obično se nalaze u glavnoj, odnosno centralnoj biblioteci, tako da se na jednom
mjestu može provjeriti da li se određena publikacija nalazi u bibliotekama određenog
područja i u kojoj. Na kataloškim listićima centralnog kataloga označena je šifra-sigla
biblioteke u kojoj se određena publikacija nalazi. Centralni katalog izrađuje se i za
pojedine grane nauke, i tada se u njemu registruju samo publikacije iz određene naučne
oblasti. Postoje i centralni katalozi koji registruju samo serijske publikacije u fondovima
biblioteka šireg regiona. Centralni katalog je važno informativno sredstvo u radu
biblioteka, a koristi se za međubibliotečku pozajmicu i koordiniranu nabavku publikacija.
On danas dobija značajnu ulogu u razvoju bibliotečkog-informacionog sistema. Pored
klasičnih, lisnih centralnih kataloga sve se više izdaju štampani centralni katalozi.
KNJIŽARSKI KATALOZI KAO IZVORI BIBLIOGRAFSKIH
INFORMACIJA
Katalog je sređeni popis knjiga i predstavlja osnovni instrument informacije za
korisnike. On sadrži osnovne elemente za identifikaciju publikacije. Potrebe trgovine
knjigom stavljaju bibliografiju u svoju službu. Pojavljuju se sajamski katalozi, od kojih
su najznačajniji katalozi agsburškog trgovca knjigom Vilera. U 17 . vijeku
knjižnotrgovačka bibliografija postaje sve važniji faktor trgovine knjigom. Ova
bibliografija snadbijeva trgovinu priručnim izdanjima veoma širokog geografskog
58
zahvata i ima značaja i danas. Za potrebe bogatih kupaca rađa se bibliofilska
bibliografija, a kao njen poseban dio bibliografija inkunabula. Tokom 19 i 20 vijeka
javlja se proširenje predmeta registracije u tekućim nacionalnim bibliografijama. U
početku su ti objekti bili samo tzv. “robna produkcija”, da bi kasnije predmet ove
bibliografije postali proizvodi štampe koji nemaju interes za trgovinu knjigom
(disertacije, izdanja naučnih društava, službena izdanja, članci iz časopisa i zbornika).
Knjižarski katalozi se svrstavaju bibliografsku pomoćnu literaturu. U jugoslaviji su
izdavački i knjižarski katalozi popunjavali praznine u nacionalnim bibliografijama od 60-
tih godina 19. vijeka do II svjetskog rata. Pronalaženje štampe podsticalo je na
editentiranje novih djela za koje su se u početku brinuli sami štampari, koji su u početku
sami izdavali i prodavali knjige. Kao posrednici između štampara i kupaca, kasnije su se
pojavili knjižari. Oni su se još više brinuli za spiskove i cjenovnike knjiga koje su
preuzimali od raznih štampara. U tim štampanim spiskovima se sve više upotpunjivao
opis djela s bibliografskim elementima koje je kasnije preuzela i bibliografija. Kada su se
prvo u Majncu, a od 1464. godine naročito u Frankfurtu, razvili proljećnji i jesenji
međunarodni sajmovi knjiga, za potrebe trgovine knjigama nastajali su obimni
međunarodni knjižarski katalozi sa sve potpunijim opisima knjiga iz štamparija čitave
Evrope. U 16. vijeko bilo je štampano i nekoliko prvih spiskova knjiga za pojedine struke
(teologiju, medicinu, pravo, agronomiju, filozofiju, filologiju). Na osnovu sve razvijenijih
knjižarskih kataloga za sajmove, u Njemačkoj su nastavili tradiciju obimnih, opštih
bibliografija. Najkompletniji popis knjiga za period od 1500-1602. godine uključujući tu i
jesenje sajmove, na hebrejskom, grčkom, latinskom, njemačkom i drugim evropskim
jezicima preuzet je djelimično iz kataloga pojedinih sajmova, djelimično iz najbogatijih
biblioteka raznih krajeva. Kod nas se popisi knjiga sa cijenama javljaju u 18 i 19 vijeku, a
jedan od najstarijih kataloga je Katalog Dimitrija Teodosija koji je imao štampariju u
Veneciji i štampao knjige ćirilicom za potrebe srpskog naroda.
RAZVOJ BIBLIOGRAFIJE U CRNOJ GORI
Razvoj bibliografije može se podijeliti u tri perioda, i to :
I PERIOD KARAKTERIŠU DVIJE LINIJE koje će se povlačiti kroz cijelu dosadašnju
istoriju. PRVA LINIJA predstavlja nastojanje da se popišu radovi o Crnoj Gori tj.
bibliografija tipa “drugi o nama”. U literaturi se spominje da je među prvim posjetiocima
bio Đuzepe Valentineli (Giuseppe Valentinelli) (1805-1874) istaknuti
italijanskibibliotekar, istoričar i bibliograf. On je proputovao Dalmaciju i Crnu Goru,
usput sakupljajući bibliografsku građu o Dalmaciji i Crnoj Gori. Valentineli objavljuje u
Veneciji 1842. godine materijal pod nazivom Bibliografski ogled o Dalmaciji i zemlji
Labeata (Specimen bibliographicum de Dalmatia et agro Labeatium). S pravom se može
smatrati da je ovo jedna od prvih bibliografija koja u sebi sadrži naslove koji se odnose
na Crnu Goru. Kasnije, radeći u čuvenoj Venecijanskoj biblioteci Marcijani, Valentineli
prikuplja novi materijal i 1855. godine, o trošku Južnoslovenskog društva
(“Slavomeridionale”) u Zagrebu, objavljuje drugo izdanje pod nazivom Bibliografia della
Dalmazia e del Montenegro sa oko 340 stranica. Bibliografija Crne Gore 1800-1912,
Čeha Ferdinanda Velca, srednjoškolskog nastavnika crtanja u Sarajevu, akademskiog
slikara i bibliografa amatera. Velcovo bavljenje bibliografskim radom poklapa se sa
osnivanjem Instituta za istraživanje Balkana u Sarajevu 1904.godine. U Institutu je
angažovan kao spoljni saradnik na projektu oko prikupljanja i istraživanja bibliografske
59
građe o Bosni i Hercegovini, a paralelno je prikupljao i građu vezanu za Crnu Goru.
Baveći se ovom djelatnošću posjećivao je i Crnu Goru istražujući biblioteke i arhive.
Rukopis ove bibliografije poslije Velcove smrti bio je u posjedništvu njegovog sina
Čehoslovačkoj, da bi ga Akademija nauka Bosne i Hercegovine otkupila od njega i
pohranila u Centru za balkanološka istraživanja ANUBiH u Sarajevu. Rukopis je kasnije
ustupljen Centralnoj narodnoj biblioteci na Cetinju koja ga je štampala 1991, godine u
ediciji Posebna izdanja. Ovaj materijal sadrži građu objavljenu u Crnoj Gori i građu o
Crnoj Gori. Popisana građa (knjige, periodične publikacije, prilozi iz periodike) sadrži
5.017 bibliografskih jedinica na srpskohrvatskom i četrnaest stranih jezika. Veliki dio
popisanog materijala urađen je “de visu“, ali i preuzet iz drugih bibliografija i objavljenih
kataloga i popisa literature. Bibliograf amater svoj rukopis je ostavio u nepročišćenom i
neredigovanom stanju, tako da je ostalo veliki broj jedinica koje imaju nepotpune
podatke ili, su pak, pogrešno prenesene. Trudom radnika iz Centralne narodne biblioteke
urađeno je sve da ovaj materijal dobije formu upotrebljivog i korisnog bibliografskog
priručnika. Između ostalog Rovinski se bavio i bibliografijom. Po dolasku u Crnu Goru
počinje se baviti i ovom djelatnošću, pa u cetinjskom časopisu Prosvjeta za 1896. i 1898.
U sedam nastavaka objavljuje Priloge za bibliografiju Crne Gore 1895. godine. Popisivao
je radove nastale izvan Crne Gore, a tiču se njene kulture, istorije, geografije itd. To nisu
bile obične bibliografije kao popisi osnovnih podataka o radovima, nego i cijeli prikazi
pojedinih vrednijih knjiga, putopisa i studija koje su pisali stranci poput Dr. K. Haserta,
Ljudevita Firera, Dr. L.Adamca, Ignjata Gorice, maršala Marmona, Vijale d’Somjera i dr.
Njegove bibliografske jedinice su sa objašnjenjima, pa čak i sa iscrpnim sadržajima, a
neke imaju i kritički karakter. Rovinski osim što navodi podatke o autorima i njihovim
djelima, iznosi i svoje mišljenje, komentariše pojedine cjeline osporavajući ili
odobravajući pojedine navode. DRUGU LINIJU karakterišu pokušaji izrade opšte
retrospektivne bibliografije Marko Dragović, samostalno se angažujući, prikuplja i
objavljuje podatke za 136 bibliografskih jedinica iz zemlje i inostranstva. Tri godine
kasnije Tondini kompletan materijal iz Glasa Crnogorca objedinjuje i objavljuje u Parizu
1889.godine pod nazivom Notice sur la bibliographie del Montenegro. Nešto kasnije
Dragović odlazi u Zadar i Zagreb kako bi istražio i prikupio novu građu, nakon čega
cjelokupni prikupljeni i obrađeni materijal prerađuje i objavljuje u knjizi pod nazivom :
Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori (Cetinje, 1892) sa ukupno 460 bibliografskih
jedinica od kojih 193 na stranim jezicima. Jedan broj podataka preuzeo je iz već
objavljenih bibliografija Valentinelija, S.Novakovića, P. Šafarika i drugih. Njegov
bibliografski rad na tome nije završen. U Glasu Crnogorca za 1913. godinu od 39. do
broja 51 objavljuje 334 bibliografske jedinice pod nazivom : Bibliografski zbornik za
istoriju građansku i crkvenu, geografiju, prosvjetu, istoriju sudstva, bogoslovsku nauku
… Kraljevine Crne Gore. I jednu i drugu linija rezultat su naraslog interesovanja za život
i istoriju Crne Gore. Ovo je period kada se crnogorska bibliografija obrađuje u okviru
srpske retrospektivne bibliografije ( Lukijana Mušickog, Stojan Novaković) i godišnjih
bibliografija (Đuro Daničić, Danilo Živaljević, Dragutin Pasniković) i dijelom kroz
hrvatske retrospektivne bibliografije ( Kukuljević-Sakcinski). DRUGI PERIOD
OBUHVATA međuratni period u kojem su po svojim bibliografijama bili poznati :Pero
Šoć (1884-1966) se bavio bibliografskim radom bavio već od 1910. godine. Jedan dio
prikupljene građe objavio je u italijanskom časopisu L’Europa Orientale in Roma 1923.
godine na italijanskom jeziku. Brošuru Bibliografije Crne Gore kasnije objavljuje u dva
60
izdanja 1924. i 1925. godine. Po povratku u Crnu Goru Pero Šoć nastavlja da se bavi
bibliografskim radom, sakuplja materijal po javnim i privatnim bibliotekama u zemlji i
inostranstvu. Godine 1928. prerađeni i dopunjeni rukopis bibliografske građe o Crnoj
Gori na stranim jezicima Šoć predaje SANU s namjerom da se štampa kao posebna
publikacija. Materijal je odobren za štampu i jedan dio te građe (448 stranica) odštampan.
Zbog izbijanja rata posao u cjelini ostao nedovršen, a jedan dio pripremljenog materijala
je i propao. Tek 1948. godine pojavila se Šoćeva retrospektivna bibliografija o Crnoj
Gori na stranim jezicima, kao Ogled bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima sa
preko 4100 jedinica. O bibliografskom radu Pera Šoća dosta se pisalo i polemisalo, gdje
su ga hvalili i osporavali. Sveukupno, kao bibliograf amater učinio je veliki napor da
sakupi i objavi građu koja u kasnijim bibliografskim istraživanjima poslužila kao vrlo
indikativna i korisna. Dušan Vuksan je objavio poseban popis crnogorske periodike pod
nazivom : Pregled štampe u Crnoj Gori 1834-1934. godine u koji je uvrstio popis
kalendara, listova i časopisa. Do kraja drugog svjetskog rata djelacrnogorskih pisaca
popisivale su srpske retrospektivne i tekuće opšte bibliografije od kojih je poznatija
bibliografija koju je radio Vuk Dragović pod nazivom : Srpska štampa između dva rata. I.
Osnova za bibliografiju srpske periodike 1915-1945. Beograd, Srpska akademija nauka
1956. TREĆI PERIOD OBUHVATA vrijeme poslije drugog svejtskog rata kada je prvi
pregled crnogosrskih publikacija u doba rata i poslije rata izdao Ured za informacije pri
Predsjedništvu republičke vlade : PREGLED IZDAVAČKE DJELATNOSTI NR CRNE
GORE 1941-1949. Cetinje, Ured za informacije pri Predsjedništvu vlade NR CG 1948.
13 str. U narednim godinama živu bibliografsku aktivnost razvila je i Centralna narodna
biblioteka NR Crne Gore na Cetinju. Njeni sadarnici su pripremili slijedeće opšte
bibliografije: PREGLED ŠTAMPARSKO-IZDAVAČKE DJELATNOSTI U CRNOJ
GORI 1491-1954. Cetinje, Odbor za proslavu četristo šezdesetogodišnjice Obodske
štamparije 1955. 309 str. Koji je urađen po hronološkom redu i bez registra. NIKOLA
MARTINOVIĆ, VASILIJE JOVOVIĆ: IZDAVAČKA DJELATNOST U CRNOJ
GORI. 1945-1958. I. Cetinje, CNB NR CG 1959. VASO JOVOVIĆ: BIBLIOGRAFIJA
ČLANAKA I PRILOGA U CRNOGOSRSKIM LISTOVIMA I ČASOPISIMA 1958.
GODINE. Cetinje, CNB SR CG 1964. Priloge opštoj i posebnoj crnogorskoj bibliografiji
donosi i Bibliografski vjesnik, koji od 1961. izdaju Društvo bibliotekara CG i CNB na
Cetinju. Bogate podacima su bibliografije o Crnoj Gori, a naročito o Petru Petroviću –
Njegošu: MIROSLAV LUKETIĆ, OLGA VUKMIROVIĆ : P. P. NJEGOŠ.
BIBLIOGRAFIJA 1963-1966. Cetinje, CNB SR CG 1968. Objavljeno je i nekoliko
registara sadržine i stručnih bibliografija: VASILIJE JOVOVIĆ: BIBLIOGRAFIJA
ČASOPISA “PRAVNI ZBORNIK” (1933-1940). Titograd, Pravni zbornik 1960. Istoriju
crnogorske štampe i štamparstva pikazuje djelo: NIKO S. MARTINOVIĆ : RAZVITAK
ŠTAMPE I ŠTAMPARSTVA U CRNOJ GORI 1493-1945. Beograd, Jugoslovenski
institut za novinarstvo 1965. Pregled crnogorskih bibliografija objavio je Pero Šoć u
Enciklopediji Jugoslavije I/1955. str. 518-519.
MIRKO DRAGOVIĆ – ZAČETNIK CRNOGORSKE BIBLIOGRAFIJE
Mirko Dragović se smatra začetnikom crnogorske bibliografije. Bio je istoričar,
rodio se na Velestovu 1852. godine. Još kao učenik je pokazao talent za pisanu riječ –
sarađivao je listu “Crnogorac“, a kao učenik III razreda sa dvojicom svojih drugova
preveo je istoriju Ilavojskog sa ruskog jezika. Bio je učitelj u Crmici, a zatim je upisao
61
petrogradsku Duhovnu akademiju koju je uspješno završio; bio je sekretar Uprave
prosvjetnih i crkvenih djela Crne Gore; sekretar Okružnog suda u Ulcinju; Profesor
Podgoričke gimnazije. Objavio je preko 120 naučnih i stručnih radova i sarađivao je u
preko 30 raznih domaćih i inostranih listova i časopisa. Veliki dio svog opusa štampa je u
brojnim crnogorskim periodičnim publikacijama ( Crnogorac, Glas Crnogorca,
Crnogorka, Zeta, Luča, Književni list, dan ....). Kao posebna izdanja objavljene su mu
knjige i brošure : Mitropolit crnogorski Vasilije Petrović ili Istorija Crne Gore od 1750-
1766; Upustvo za skupljanje materijala za istoriju i demografiju Crne Gore; Seoba
Knjaza gospodara crnogorskog Inava Crnojevića s Riječkog grada na Cetinje; Prilozi za
istoriju Crne Gore iz vremena vladika iz različitih plemena; Škole u Crnoj Gori ...
Posmrtno su mu objavljeni: Poturčenjaci u Crnoj Gori; Istorija Crne Gore I dio. Bavio se
i prevodilaštvom sa ruskog i francuskog jezika. Začetnik je bibliografskog rada u Crnoj
Gori. Cezare Tondini de Kvarengi (Cesare Tondinide Ljuarenghi 1839-1907) dolazi na
ideju da zajedno sa Markom Dragovićem (1852-1918) uradi što opširniju bibliografiju o
Crnoj Gori. Njihova ideja realizovana je tako što su u toku 1886.godine u Glasu
Crnogorca objavili bibliografske popise zaredom, u brojevima 24-27, 31, 49 i 50. Samo u
toku prva četiri broja objavljene su 152 bibliografske jedinice, a na dalje, Marko
Dragović, samostalno se angažujući, prikuplja i objavljuje podatke za 136 bibliografskih
jedinica iz zemlje i inostranstva. Tri godine kasnije Tondini kompletan materijal iz Glasa
Crnogorca objedinjuje i objavljuje u Parizu 1889.godine pod nazivom Notice sur la
bibliographie del Montenegro. Nešto kasnije Dragović odlazi u Zadar i Zagreb kako bi
istražio i prikupio novu građu, nakon čega cjelokupni prikupljeni i obrađeni materijal
prerađuje i objavljuje u knjizi pod nazivom : POKUŠAJ ZA BIBLIOGRAFIJU O
CRNOJ GORI (Cetinje, 1892) sa ukupno 460 bibliografskih jedinica od kojih 193 na šest
stranih jezika. Jedan broj podataka preuzeo je iz već objavljenih bibliografija
Valentinelija, S.Novakovića, P. Šafarika i drugih. Cjelokupnu bibliografiju je razvrstao u
tri dijela:
- I dio (348 jedinica) dao je popis monografskih publikacija i članaka
klasifikujući bibliografske jedinice prema autorskom principu. Formirao je
odrednicu od prezimena i imena, ili inicijala imena (kada ga nije mogao
dešifrovati). U nekoliko slučajeva identifikovao je uredništvo i autorstvo ( na
primjer Grlica i rlić)
- II dio (81 jedinica) sačinjavaju naslovi razne crnogorske periodike i one koja
to nije,a sadrži članke o Crnoj Gori; udžbenike i razne zbirke zakonskih
propisa. Godinu izlažena je uzimao kao odrednicu.
- III dio ( 31 jedinica) ustvari čini dodatak koji je Dragović naknadno unio u
rukopis knjige, kada je ona već bila u štampi.
Analizirajući bibliografske zapisa zapaža se da mu često nedostaju osnovni elementi:
mjesto i godina izlaženja, paginacija, štampar, izdavač. I sam Dragović je bio svjestan
nedostataka da bi pod uticajem kritike i novih vlastitih saznanja, u Glasu Crnogorca za
1913. godinu od 39. do broja 51 objavljuje 334 bibliografske jedinice pod nazivom :
Bibliografski zbornik za istoriju građansku i crkvenu, geografiju, prosvjetu, istoriju
sudstva, bogoslovsku nauku … Kraljevine Crne Gore. Ovaj potpuni bibliografski zapis
obuhvata monografske publikacije, članke u serijskim publikacijama, separate i
periodiku. Klasifikaciju bibliografske građe izvršio je azbučnim redom prezimena pisaca,
a u okviru autorstva hronološkim redosljedom. Uz bibliografske jedinice često je davao
62
relativno dobre anotacije. Radio je na pripremi drugog dopunjenog i proširenog izdanja
svoje bibliografije: Zbornik za Kraljevinu Crnu Goru, sa preko 200 naslova, ali ovu svoju
želju nije uspio da realizuje.
RAD STRANIH AUTORA NA BIBLIOGRAFIJI CRNE GORE
Bibliografija tipa “drugi o nama” nije novina u Crnoj Gori. Kada je 1838. godine
saksonski kralj Fridrih August posjetio Crnu Goru i Petra II Petrovića Njegoša, sa sobom
je poveo i jedan broj kulturnih i naučnih istraživača koji su se veoma zanimali za
kulturnu i političku istoriju Crnogoraca. Poslije njihovog boravka naglo je poraslo
interesovanje stranaca za ove krajeve, tako da je kroz Crnu Goru za vrlo kratko vrijeme
prošao zavidno veliki broj raznoraznih znatiželjnika: putopisaca, etnologa, geografa,
žurnalista te avanturista iz Francuske, Rusije, Engleske, Italije, Austrougarske, Češke i
dr.U literaturi se spominje da je među prvim posjetiocima bio Đuzepe Valentineli
(Giuseppe Valentinelli) (1805-1874) istaknuti italijanski bibliotekar, istoričar i bibliograf.
On je proputovao Dalmaciju i Crnu Goru, usput sakupljajući bibliografsku građu o
Dalmaciji i Crnoj Gori. Valentineli objavljuje u Veneciji 1842. godine materijal pod
nazivom Bibliografski ogled o Dalmaciji i zemlji Labeata (Specimen bibliographicum de
Dalmatia et agro Labeatium). S pravom se može smatrati da je ovo jedna od prvih
bibliografija koja u sebi sadrži naslove koji se odnose na Crnu Goru. Kasnije, radeći u
čuvenoj Venecijanskoj biblioteci Marcijani, Valentineli prikuplja novi materijal i 1855.
godine, o trošku Južnoslovenskog društva (“Slavomeridionale”) u Zagrebu, objavljuje
drugo izdanje pod nazivom Bibliografia della Dalmazia e del Montenegro sa oko 340
stranica (reprint izdanje ove bibliografije objavljeno je u Bolonji 1967.godine, a Dodaci
bibliografskom ogledu o Dalmaciji i Crnoj Gori,1975.godine u izdanju A. Fornija). S
obzirom na to da je prvo izdanje imalo tek trinaest naslova o Crnoj Gori, u ovom izdanju
54 bibliografske jedinice odnose se na slobodni dio tadašnje Crne Gore (bez Crnogorskog
primorja), a ako imamo u vidu današnje granice, popisano je sveukupno 168 naslova njoj
posvećenih. Dodatak ovoj bibliografiji Valentineli objavljuje u Zagrebu 1862. godine pod
nazivom Dodatak bibliografskom ogledu o Dalmaciji i Crnoj Gori (Suppfementi al
saggio bibliografico della Dalmazia e del Montenegro) sa oko 60 naslova o Crnoj Gori. U
ovom poslu veliku pomoć je imao od svog savremenika istaknutog hrvatskog bibliografa
Ivana Kukuljevića Sakcinskog. Broj radova o Crnoj Gori izdatih izvan crnogorske
teritorije, s kraja XIX vijeka, uveliko je premašivao broj štampane građe u samoj Crnoj
Gori. Prve bibliografije često i nemaju formu bibliografija u današnjem smislu te riječi,
ali u to vrijeme nije bilo ni za očekivati da se neko profesionalno bavio bibliografskim
radom. U to vrijeme popisi ovakvog tipa su nastajali iz najrazličitijih pobuda, često kao
nizovi popisanih knjiga u svrhu propagiranja izdanja pojedinih knjižara i štampara, i kao
prateća potreba prilikom izrade nekih većih studija i knjiga koje su zahtijevale
poznavanje šire literature, pa čak i kompletnog kulturnog nasljeđa nekog naroda. U
“Glasniku Srpskog učenog društva”(XL / 1874, str.1-121) arhimandrit Nićifor Dučić
objavljuje Katalog spisa o Crnoj Gori na srpskom i stranim jezicima . Ovaj katalog,
objavljen u dva nastavka , ima sve odlike jedne retrospektivne, selektivne zavičajne
bibliografije koja ima za predmet popis štampanih knjiga i periodike u vremenskom
rasponu od 1614. do 1874.godine. Dučić u svom radu bilježi domaće i publikacije, a
podatke za njih preuzima iz već objavljenih bibliografija i knjižarskih kataloga. Po svemu
sudeći, ovaj bibliografski popis spada među prve crnogorske bibliografije, bar kada se
63
tiče bibliografija tipa “drugi o nama”. Cezare Tondini de Kvarengi (Cesare Tondinide
LJuarenghi 1839-1907) dolazi na ideju da zajedno sa Markom Dragovićem (1852-1918)
uradi što opširniju bibliografiju o Crnoj Gori. Očito da je Tondini osjećao velike
simpatije prema svojim susjedima, jer u tekstu Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori
(“Glas Crnogorca”, 1886, br.24,str.2) obrazlaže svoju ideju riječima: ”Crna Gora je to tim
više zaslužila, jer je ona svoju povijest do sada krvlju pisala, a drugima je bilo ostavljeno
da pišu perom.Crnogorci nijesu imali vremena ni da doznadu šta je ko o njima pisao, a
kamoli da sami pišu.“ Njihova ideja realizovana je tako što su u toku 1886.godine u
Glasu Crnogorca objavili bibliografske popise zaredom, u brojevima 24-27, 31, 49 i 50.
Samo u toku prva četiri broja objavljene su 152 bibliografske jedinice, a na dalje, Marko
Dragović, samostalno se angažujući, prikuplja i objavljuje podatke za 136 bibliografskih
jedinica iz zemlje i inostranstva. Tri godine kasnije Tondini kompletan materijal iz Glasa
Crnogorca objedinjuje i objavljuje u Parizu 1889.godine pod nazivom Notice sur la
bibliographie del Montenegro. Nešto kasnije Dragović odlazi u Zadar i Zagreb kako bi
istražio i prikupio novu građu, nakon čega cjelokupni prikupljeni i obrađeni materijal
prerađuje i objavljuje u knjizi pod nazivom : Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori
(Cetinje, 1892) sa ukupno 460 bibliografskih jedinica od kojih 193 na stranim jezicima.
Jedan broj podataka preuzeo je iz već objavljenih bibliografija Valentinelija,
S.Novakovića, P. Šafarika i drugih. Njegov bibliografski rad na tome nije završen. U
Glasu Crnogorca za 1913. godinu od 39. do broja 51 objavljuje 334 bibliografske jedinice
pod nazivom: Bibliografski zbornik za istoriju građansku i crkvenu, geografiju, prosvjetu,
istoriju sudstva, bogoslovsku nauku … Kraljevine Crne Gore . Pored Valentinelija i
Tondinija u XIX vijeku pojavio se još jedan stranac koji se bavio Crnogorcima. Anibale
Teneroni, (Annibale Tenneroni 1855-1928) pisac, istoričar i bibliotekar, 1896. godine, u
čast vjenčanja italijanskog prestolonasljednika Vitoria Emanuela Savoje i crnogorske
princeze Jelene, objavio je 180 bibliografskih jedinica o Crnoj Gori na raznim jezicima.
Prvo je izašla u italijanskom časopisu La vita italiana, a kasnije i u zasebnom izdanju Per
la bibliografia del Montenegro, Roma,1896.godine. Crna Gora je zanimala i Mađare.
Doktor filozofskih nauka Josip Bajza (1885-1938)baveći se istorijom književnosti,
posebno se interesovao za književnost jugoslovenskih naroda. Radeći na Katedri za
slavistiku Univerziteta u Budimpešti, držao je predavanja o tada aktuelnoj temi “
crnogorskog pitanja”, pa je, usput, došao na ideju da sakupi sve što su Mađari pisali o
Crnoj Gori i Crnogorcima. Bibliografija Crne Gore J. Bajze (Beiträge zur ungarischen
Bibliographie über Montenegro) štampana je u Budimpešti 1927. godine gdje je
registrovao 308 naslova, od čega 131 na mađaraskom jeziku, 144 na srpsko-hrvatskom, a
ostale na jezicima drugih evropskih naroda. Drugi dio ove bibliografije objavio je 1929.
godine sa 121 bibliografskom jedinicom. Obadva dijela štampana su na mađarskom
jeziku, ubrajajući i naslove priloga koji su objavljeni na srpskohrvatskom jeziku. Ova
bibliografija mogla bi korisno poslužiti kao osnovica za neki ozbiljniji rad na bibliografiji
Crne Gore na mađarskom jeziku. Pored Crnogorca Marka Dragovića i Pero Šoć (1884-
1966) se bavio bibliografskim radom. Šoć je bio nezaobilazna ličnost u političkom i
kulturnom životu Crne Gore. Aktivno učestvujući u javnom i kulturnom životu, bavio se
književnim I publicističkim radom. Uz sve svoje obaveze ( u izbjegličkoj Vladi Crne
Gore u Neji kod Pariza 1917. godine naimenovan je za ministra prosvjete i crkvenih
poslova, a kasnije preuzima mjesto ministra pravde i ministra inostranih djela) Šoć se ,
već od 1910. godine, vrlo aktivno bavi i bibliografskim istraživanjima. Jedan dio
64
prikupljene građe objavio je u italijanskom časopisu L’Europa Orientale in Roma 1923.
godine na italijanskom jeziku. Brošuru Bibliografije Crne Gore kasnije objavljuje u dva
izdanja 1924. i 1925. godine. Po povratku u Crnu Goru Pero Šoć nastavlja da se bavi
bibliografskim radom, sakuplja materijal po javnim i privatnim bibliotekama u zemlji i
inostranstvu. Godine 1928. prerađeni i dopunjeni rukopis bibliografske građe o Crnoj
Gori na stranim jezicima Šoć predaje SANU s namjerom da se štampa kao posebna
publikacija. Materijal je odobren za štampu i jedan dio te građe (448 stranica) odštampan.
Zbog izbijanja rata posao u cjelini ostane nedovršen, a jedan dio pripremljenog materijala
i propadne. Tek 1948. godine pojavila se Šoćeva retrospektivna bibliografija o Crnoj Gori
na stranim jezicima, kao Ogled bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima sa preko
4100 jedinica. O bibliografskom radu Pera Šoća dosta se pisalo i polemisalo, gdje su ga
hvalili i osporavali. Sveukupno, kao bibliograf amater učinio je veliki napor da sakupi i
objavi građu koja u kasnijim bibliografskim istraživanjima poslužila kao vrlo indikativna
i korisna. Rad na bibliografijama o Crnoj Gori na stranim jezicima nastavljen je u okviru
projekta: Crnogorska bibliografija 1494-1994. u Centralnoj narodnoj biblioteci SR Crne
Gore “Đurđe Crnojević” Jaka potreba da se na jednom mjestu nađe sve ono što je u Crnoj
Gori i o crnogorskom narodu objavljeno u obliku monografskih publikacija, periodike,
rasprava, članaka i književnih priloga u serijskim publikacijama na našem i stranim
jezicima, uslovila je 1979.g. pokretanje inicijative za izradu projekta Crnogorske
bibliografije 1494-1994. godine. Godine 1980.počeo je rad na naučnoj i stručnoj razradi
koncepcije kriterijuma, strukture, standarda i periodizacije građe unutar Projekta, kojim
su obuhvaćene knjige, brošure, geografske karte, muzikalije, periodične publikacije i
prilozi iz periodike. Postavke osnovnog okvira su teritorijalne i nacionalne. U
istraživačkom periodu na ovom radu prikupljana je dokumentacija o štamparijama,
izdavačima, njihovoj štamparskoj i izdavačkoj djelatnosti , pa je uporedo nastajao i
registar crnogorskih autora, onih koji su stvarali u Crnoj Gori i izvan nje.Taj registar je
još uvijek “otvoren” za nova imena. Dugi niz godina prikupljala se građa za ovaj
projekat. Vremenski raspon je bio ogroman, od prve štampane knjige na slovenskom jugu
Oktoiha iz Crnojevića štamparije (1494) pa, do bliske nam 1994. godine, cijelih petsto
godina štamparskoizdavačke djelatnosti na ovom tlu. Po izboru redakcije i glavnog i
odgovornog urednika dr Dušana Martinovića, dogovoreno je da se građa podijeli u četiri
zasebne cjeline:
Tom I - monografske publikacije - Tom II - periodične publikacije - Tom III - rasprave,
članci i književni radovi u serijskim publikacijama (selektivan izbor građe) - Tom IV -
eksteriorika- sve što su drugi pisali o Crnoj Gori i Crnogorcima (selektivan izbor građe).
U okviru četrvtog toma ovog Projekta objavljen je zavidan broj bibliografija na stranim
jezicima, a sa istom ili sličnom tematikom i jedan broj knjiga i separata u okviru edicije
Posebna izdanja. U časopisu Bibliografski vjesnik nerijetko izlaze razne bibliografije
sličnog karaktera. Na ovom mjestu predstavićemo samo one koje zavređuju pažnju kako
svojim kvalitetom , tako i impozantnim brojem naslova koji su u njima popisani.
Bibliografija o Crnoj Gori na italijanskom jeziku 1523-1941. (dr Vesna Kilibarda). Nije
nepoznato koliko su jake veze i kakvi odnosi kroz istoriju bili između Italije i Crne Gore.
Boka Kotorska i primorje vijekovima su bili vezani i pod uticajem Mletačke republike, pa
je bilo vrlo teško odabrati bibliografsku građu i napraviti pravu selekciju, a iskrsavali su i
rizici da se naprave propusti i ne popišu neke vrlo značajne publikacije i tekstovi iz
kulturne i političke prošlosti ova dva naroda. Prvi značajniji autor o prisustvu Crne Gore
65
u italijanskoj bibliografiji bio je Pavel Apolonovič Rovinski (Crna Gora u istoriji i
literaturi Italije, objavljena na ruskom 1897.g.), koji je uočio jaku kulturnu sponu između
ova dva naroda, od pada Venecije krajem XVIII vijeka do oslobodilačkih ratova 1876-
1878. godine i Berlinskog kongresa. Nakon proglašenja nezavisnosti Crne Gore, Italijani
u zvaničnim misijama posjećuju svoje susjede. Tako su nastali brojni radovi botaničara,
geologa, antropologa, geografa i drugih znatiželjnih obrazovanijih ljudi koji su svoja
putovanja i istraživanja pretakali u stručne, naučne radove i vrlo interesantne putopise.
Materijal ove bibliografije potvrđuje tvrdnju da je Crna Gora oduvijek imala vrlo jake
veze sa Italijom, što je i bilo razumljivo jer su prvi susjedi. Svi značajniji istorijski
procesi u Crnoj Gori ostavljali su traga u arhivima i bibliotekama Italije. Bliskije
povezivanje ostvareno je vjenčanjem između porodica Savoja i Petrović, što je širom
otvorilo vrata obostranim simpatijama i saradnji. Veliki broj tekstova slavljeničkog
karaktera je iz tog, a i kasnijeg perioda. Nijedan značajniji događaj u Crnoj Gori nije
propušten, a da nije zabilježen u italijanskoj štampi. Tako, prva evropska istorija Slovena,
Mavra Orbinija (Il Regno degli Slavi, Pesaro, 1601) sadrži i Ljetopis popa Dukljanina.
Alberto Fortis u djelu Viaggio in Dalmazia (Venecija, 1774.g.) govori o životu Morlaka i
unutar nje donosi prevod balade o Hasanaginici. I Đakomo Kazanova (Giacomo
Casanova), najpoznatiji pustolov XVIII vijeka, piše o Crnogorskom samozvancu Šćepanu
Malom, 1774. godine. O događajima između 1876-1878. italijansku javnost obavještava
dopisnik iz neposredne pratnje knjaza Nikole, Euđenio Popović, kasnije dugogodišnji
konzul Knjaževine Crne Gore u Rimu. Objavljivao je često pod pseudonimom Emilio
Terđesti. Period balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata pomno je praćen u italijanskoj
periodici i literaturi, a posebno učešće Crnogoraca i Crne Gore u njima. Poslije
sudbonosne 1916.godine u Italiji se osjetilo pojačano prisustvo “izbjeglica” (Filip
Dobrečić, Kosta M. Lučić, Pero Šoć i dr.) koji su pokrenuli cijelu lavinu tekstova u
odbranu suvereniteta Crne Gore trudeći se da iznesu svoju istorijsku istinu, opišu
događaje iz neposredne prošlosti i na taj način odbrane svoj poljuljani ugled i čast Crne
Gore. U bibliografiji je popisan i značajan broj prevedenih djela iz književnosti (Petra I
Petrovića Njegoša, knjaza i kralja Nikole Petrovića), a i određen broj književnih priloga
inspirisanih događajima u Crnoj Gori i samim Crnogorcima. Ova
bibliografija(Bibliografija o Crnoj Gori na italijanskom jeziku 1523-1941) ima preko
1000 bibliografskih jedinica raspoređenih u dvije cjeline. U prvom dijelu su monografske
publikacije, a u drugom, članci i prilozi iz periodike. Raspored građe je abecedni po
prezimenima autora, a uz bibliografsku građu su urađeni i registri: imenski, hronološki i
registar nerazriješenih pseudonima, inicijala i šifara. Bibliografija o Crnoj Gori na
engleskom jeziku (1593-1993) (Bojka N. Đukanović). U ovoj građi od 1900
bibliografskih jedinica pokušano je da se objedini sve što jobjavljeno na engleskom
jeziku, a tiče se Crne Gore i Crnogoraca. Popisom je obuhvaćen period od 400 godina
prvog engleskog prevoda, četiri soneta Ludovika Paskvalića iz Boke Kotorske (1593), pa
do tekstova iz savremenih kulturnih i političkih zbivanja u Crnoj Gori. Iz bibliografskog
materijala može se uočiti da je Engleze jako zanimala ova zemlja na dalekom
slovenskom jugu, pa je objavljen i znatan broj putopisa nekih naučnika i putopisaca koji
su boravili ili samo prolazili kroz Crnu Goru. U svojim zanimljivim radovima govorili su
o životu, radu, običajima i burnoj prošlosti ovog naroda, njegovoj borbi za opstanak i
slobodu. Poslije Berlinskog kongresa nastaje veliki broj knjiga i tekstova objavljenih u
štampi o borbama od 1875. godine preko balkanskih ratova, Prvog i Drugog svjetskog
66
rata, do novije istorije. Bibliografska građa istraživana je po bibliotekama Londona,
Vašingtona, a preko online sistema i kataloga, po bibliotekama Virdžinije, Harvarda,
Čikaga, Mičigena I drugim. Veliki dio građe abecedno raspoređene, obrađen je “de visu”,
a drugi dio je preuzet iz baza podataka već pomenutih biblioteka, štampanih kataloga i
bibliografija. Uz popisani bibliografski materijal naveden je spisak važnijih izvora i
literature te časopisa i novina korišćenih pri radu. Urađeni su i hronološki registar,
imenski, registar nerazriješenih inicijala, šifara i pseudonima, registar prevodilaca i
popisilustracija objavljenih u knjizi. Bibliografija o Crnoj Gori na češkom jeziku 1801-
1991. (Zdenka Rahunkova, Mihela Rehakova) Ova bibliografija obuhvata građu
objavljenu od 1801 do 1991. godine i štampana je u dvije sveske sa ukupno 18479
bibliografskih jedinica. Publikacija je objavljena zahvaljujući saradnji između CNB
“Đurđe Crnojević” i Državne biblioteke Čehoslovačke Socijalističke republike u Pragu, a
na osnovu protokola o saradnji koji je potpisan 1987. godine. Bilo je i ranije pokušaja za
izradu češke bibliografije o Crnoj Gori. Edvardo Jelinek je 1883. godine objavio Češku
bibliografiju ukoliko se tiče Južnih Slovena (Glasnik Srpskog učenog društva, Beograd,
1883, knj.52) sa ukupno 477 bibliografskih jedinica, od kojih je 37 vezano za Crnu Goru,
a akademski slikar i likovni pedagog Ferdinand Velc u zaostavštini je ostavio preko 5000
bibliografskih jedinica o Crnoj Gori na 12 svjetskih jezika ( kasnije objavljeno kao:
Bibliografija Crne Gore 1800-1912, Cetinje, 1991). Kulturne veze Čeha i Crnogoraca
datiraju još iz vremena kulturnog preporoda. Povezivala ih je želja za nacionalnim
oslobođenjem i samostalnošću i vrlo naglašene panslavističke ideje. Prag je u tom
periodu bio najpoznatiji slavistički centar Evrope, mjesto gdje su mnogi istaknuti
pojedinci iz naše prošlosti sticali svoja znanja. Česi su rado boravili u Crnoj Gori
proučavajući stanovništvo, folklor i književno stvaralaštvo Crnogoraca. Veliki broj
putopisaca, umjetnika i istraživača boravilo je u raznim periodima u Crnoj Gori, a kao
rezultat nastajali su brojni radovi, stručne knjige, putopisi, umjetnička likovna i muzička
djela. Poznati diplomata i novinar Jan Vaclik boravio je jedno vrijeme u Crnoj Gori
(1858-1867) gdje je obavljao sekretarske poslove kod knjaza Danila Petrovića, a potom i
kod knjaza Nikole. Pošto je prihvatio crnogorsko državljanstvo bio je crnogorski konzul
u Skadru. Svojim mnogobrojnim tekstovima, prepiskama i dopisima ostavio je duboki
trag u širenju istine o Crnoj Gori, zbivanjima u njoj, o njenim istorijskim i kulturnim
vrijednostima. Radeći kao ratni dopisnik obavještavao je češku i evropsku javnost o
događajima sa crnogorsko- bugarskog ratišta. Crnogorci su bili i domaćini velikom
češkom slikaru Jaroslavu Čermaku koji je, inspirisan motivima iz Crne Gore, ostavio
brojna slikarska platna izuzetne ljepote (Crnogorska madona, Selidba slika s Cetinja,
Portret Knjaginje Milene, Hercegovačko roblje i dr.). Jozef Holeček istaknuti češki
književik , boraveći među Crnogorcima u ratnom periodu od 1876 do 1878. godine
zabilježio je svoje oduševljenje riječima: ”Bio sam ponosan i likovao sam što sam se
obreo među narodom koji prezire život i smrt i oduševljava se velikom opštom idejom
kojoj rado prinosi na žrtvu i sebe…”(Jan Vobornik:Jozef Holeček.- Prag, 1913, str.37-
38). Sa velikom ljubavlju pisao je o crnogorskoj književnosti, folkloru, poznatijim
ličnostima, ostavljajući brojne pisane i štampane tragove u obliku knjiga, putopisa,
reportaža, ratnih spisa i drugog materijala. Crnogorskom muzikom bavio se Ludvig
Kuba, češki etnomuzikolog i slikar. Zabilježio je i objavio preko 250 crnogorskih
melodija, a svoje muzičke zapise i istraživanja sakupio je i objavio u knjizi Na Černe
Hore (Prag, 1892). Korisno je spomenuti da su češki muzički pedagozi proučavali etno
67
melos u ovim krajevima, ali su i aktivno učestvovali kao pedagozi i prvi učitelji muzike
( Robert Tolinger, dirigent i violončelista). Ova bibliografija sa impresivnim brojem
bibliografskih jedinica rađena je najvećim dijelom “de visu”. Obuhvata knjige, brošure,
radove iz periodike i zbornika, sistematizovane u 26 osnovnih grupa sa osam podgrupa.
Uz bibliografski opis navedene su i anotacije prevedene na srpski jezik, a urađeni su i
Alfabetski registar autora i Predmetni imenski registar. Autorima Bibliografije o Crnoj
Gori na češkom jeziku pripada značajno mjesto u istoriji crnogorske bibliografije, a
mnogim naučnicima biće izazov i povod za nove radove i analize inspirisane odnosima
ova dva prijateljska naroda. Bibliografija o Crnoj Gori na ruskom jeziku 1722-1989
(Eleonora F. Cvetkova) U vrijeme kada je Rusija imala Dostojevskog, Tolstoja i
Mendeljejeva, Crna Gora se mogla pohvaliti svojim vladikama Petrom I i Petrom II
Petrovićem koji su upravljali crkvom i državom, pisali zakone, istorije i djela iz
književnosti. Pravoslavlje i zajednički slovenski duh zbližili su ova dva naroda za sva
vremena. Rusija je postala zaštitnica malih slovenskih naroda, štiteći ih od najezde islama
i katoličanstva, pomagala ih, primala njihove đake na školovanje i održavala pravoslavnu
vjeru. Ova bibliografija (5000 bibliografskih jedinica) popisuje knjige, brošure, i priloge
objavljene u ruskoj periodici. U građi se ne nalaze djela Crnogoraca na ruskom jeziku i
ako im predmet nije bio Crna Gora.Taj dio građe trebao bi biti obuhvaćen knjigama
unutar prvog i trećeg toma Crnogorske bibliografije. U planu je i izrada druge sveske ove
bibliografije, sa dopunama i naknadno pronađenom građom. Materijal u bibliografiji je
stručno raspoređen, a opis je rađen prema tadašnjim savremenim sovjetskim standardima
za bibliografski opis štampane građe. Zbornici nisu analitički obrađivani, nego u cjelini
sa popisom sadržaja. Anotacije su bilježene samo po potrebi i tamo gdje su neophodne.
Pošto su u bibliografskim jedinicama rađeni skraćeni opisi naziva ustanova, naslova
časopisa i novina , uz bibliografiju je dat i njihov popis. U dijelu pod nazivom Dodaci,
popisani su : Novinski prilozi između 1853-1916., Likovna izdanja i ikonografija, Notna
izdanja, Geografske karte i Crna Gora u književnosti. Imenski registar popisuje sva imena
koja se pojavljuju u bibliografskim jedinicama. U pogovoru ove knjige urednik dr Dušan
Martinović nas upoznaje na koji način je došlo do ove plodne saradnje i koji su udio u
tome imale Državna javna biblioteka RSFSR iz Lenjingrada i Centralna narodna
biblioteka Crne Gore “Đurđe Crnojević” iz Cetinja. Na ovom mjestu treba spomenuti i
bibliografije tipa “drugi o nama” koje su izdate izvan Projekta Crnogorske bibliografije, a
u okviru Posebnih izdanja u Centralnoj narodnoj biblioteci. Fridhilde Krauze (Friedhilde
Krause) 1988.godine objavljuje bibliografiju Crna Gora : literatura na njemačkom
jeziku : bibliografija. Ovaj rad prvo je objavljen u Bibliografskom vjesniku (1988, br.2),
a nastao je kao rezultat Dogovora o kulturnoj saradnji između njemačke Državne
biblioteke i Centralne narodne biblioteke SR Crne Gore, potpisanog 1987.godine u
Berlinu. Prof. dr Fridhilde Krauze prihvatila se izrade ove bibliografije, tako da je
1988.godine objavljena kao separat sa odgovarajućim predgovorom. Ovaj materijal sa
preko 1000 bibliografskih jedinica obuhvata period od 1775. do 1985. godine. Popisuje
knjige i radove iz periodike objavljene u Njemačkoj, Austriji i Švajcarskoj. Jedinice su
najčešće preuzimane iz već urađenih bibliografija, leksikona i raznih popisa literature.
Bibliografski materijal sređen je sistematski u 10 skupina: Zemlja i ljudi, Priroda,
Zdravstvo, Vojska, Kultura, Istorija itd. U predgovoru od 39 strana autorka je dala
valjanu analizu građe, ukazujući na odnose i prožimanja kultura ova dva naroda. Uz
popisani materijal urađeni su i registar autora i popis zastupljene periodike. U okviru iste
68
edicije 1988.godine objavljena je i doktorska disertacija Krunoslava J. Spasića Francuska
bibliografija o Crnoj Gori (1800-1939). Za vrijeme i poslije pohoda Napoleonove vojske
po jadranskoj obali, u Francuskoj počinje intenzivnije objavljivanje radova o južnim
Slovenima, pa i Crnogorcima. “Istočno pitanje” zainteresovalo je i Francuze, koji počinju
da prate događaje na Slovenskom jugu, posebno ustanke od 1875-1876. g., balkanske
ratove, Prvi svjetski rat, stvaranje Jugoslavije itd. Bibliografija se sastoji iz dva dijela: I
Knjige i brošure (1344 bibliografskih jedinica) i II Periodika I zbirna djela (1859
bibliografskih jedinica). Ukupno je popisano 3203 bibliografskih jedinica. Podaci o
knjigama i brošurama poređani su abecedno, a prilozi iz periodike hronološki. Značajno
je spomenuti da autor uz bibliografske jedinice navodi i signature pod kojima se popisani
materijal može pronaći u bibliotekama Francuske. Na kraju je urađen i indeks autora.
Vrlo kvalitetnu i obimnu studiju uz ovu bibliografiju uradio je sam autor Krunoslav
Spasić, koji je ovaj materijal pod nazivom Esej francuske bibliografije o Crnoj Gori
(1800-1939) odbranio na Sorboni, kao drugi dio svoje doktorske teze. Kao petnaesta
knjiga Posebnih izdanja Centralne narodne biblioteke izašla je i Bibliografija Crne Gore
1800-1912, Čeha Ferdinanda Velca, srednjoškolskog nastavnika crtanja u Sarajevu,
akademskiog slikara i bibliografa amatera. Velcovo bavljenje bibliografskim radom
poklapa se sa osnivanjem Instituta za istraživanje Balkana u Sarajevu 1904.godine. U
Institutu je angažovan kao spoljni saradnik na projektu oko prikupljanja i istraživanja
bibliografske građe o Bosni i Hercegovini, a paralelno je prikupljao i građu vezanu za
Crnu Goru. Baveći se ovom djelatnošću posjećivao je i Crnu Goru istražujući biblioteke i
arhive. Rukopis ove bibliografije poslije Velcove smrti bio je u posjedništvu njegovog
sina u Čehoslovačkoj, da bi ga Akademija nauka Bosne i Hercegovine otkupila od njega i
ustupljen Centralnoj narodnoj biblioteci na Cetinju koja ga je štampala 1991, godine u
popisanog materijala urađen je “de visu“, ali i preuzet iz drugih bibliografija i objavljenih
priručnika. Sredinom šezdesetih godina ovog vijeka, direktor Nacionalne biblioteke Crne
Gore dr Niko Simov Martinović boravio je u Lenjingradu, s namjerom da prouči
ostavštinu Pavela Apolonoviča Rovinskog i njegovu bibliografsku građu o Crnoj Gori,
kako bi je pripremio za štampu. Niku S. Martinoviću nije bilo suđeno da ostvari svoje
namjere, jer je umro 1975. godine. Poslije studijskog boravka i kratke posjete
Lenjingradu 1985. godine radnici Centralne biblioteke «Đurđe Crnojević« su u Arhivu
Akademije nauka SSSR u Lenjingradu pogledali rukopis Pavela Apolonoviča Rovinskog
i ocijenili njegovu naučnu i stručnu vrijednost i upotrebljivost. Krajem 1990. godine,
dobijena je saglasnost Arhiva i Akademije SSSR-a za korišćenje ovog rukopisa koji je za
štampu pripremila E. A. Perežogina iz Državne javne biblioteke “Saltikov Ščedrin” iz
Lenjingrada. Poslije redakcije rukopisa, sastavljanja spiska skraćenica i azbučnog
registra, rukopis je pripremljen za štampu, a kasnije i preveden na srpski jezik (Branko
Brnović). Bibliografija je objavljena 1991. godine u Centralnoj narodnoj biblioteci na
69
Cetinju, kao prva knjiga edicije Posebna izdanja, a u okviru projekta Crnogorske
bibliografije. Ko je bio Pavel Apolonovič Rovinski i kakav je bibliografski materijal
ostavio iza sebe? Pavle Rus (1831-1916), kako su ga Crnogorci iz milošte zvali, svjetski
putnik i znatiželjnik, bio je slavista, istoričar, geograf, etnograf, a prije svega jedan od
najvećih poznavalaca kulturnih i političkih prilika u južnoslovenskim zemljama s kraja
XIX vijeka. Imajući kao cilj kompleksno izučavanje narodnog života, jezika, književnosti
i svih drugih duhovnih dostignuća južnoslovenskih naroda, on je 1862. godine sačinio
svoj« Plan putovanja po slovenskim zemljama« i tako putujući i pišući stiže u Srbiju
1868. godine kao dopisnik Santpetersburških novosti, novina koje je izdavala Ruska
akademija nauka. Putovao je, obilazio gradove i sela, pisao reportaže, upoznavao
znamenite kulturne i političke radnike. Nakon niza putovanja, ekspedicija i raznoraznih
avantura doživljenih po Sibiru, Kini i širom Azije, 1879. godine obreo se u Crnoj Gori,
gdje je sa povremenim prekidima boravio 27 godina. Aktivno je učestvovao u kulturno-
prosvjetnom i javnom životu Crnogoraca, od srca se zalažući da svemu dâ što veći
doprinos. Bio je jedan od organizatora proslave 400-godišnjice Crnojevića štamparije,
inicijator podizanja Zetskog doma, najstarije pozorišne kuće u Crnoj Gori, saradnik i član
redakcija crnogorskih časopisa, dobrotvor mnogih tada osnovanih čitaonica, a njegovo
najozbiljnije angažovanje bilo je u okviru naučnoistraživačkog rada u Crnoj Gori gdje je
proučavao crnogorsku geografiju, arheologiju, književnost, botaniku i folklor. Rezultat
svega toga bile su brojne studije, rasprave i članci o Crnoj Gori, koje je objavljivao na
srpskom i ruskom jeziku. Nakon decenijskog boravka u tim krajevima, drugujući sa
prijateljski nastrojenim Crnogorcima, napisao je svoje najznačajnije životno djelo Crna
Gora u prošlosti i sadašnjosti, koje je u više tomova od 1888. do 1915. godine objavila
Ruska imperatorska akademija nauka u Petrogradu. Neobjašnjivo dugo se u Crnoj Gori
čekalo da ova građa i štampani materijal budu prevedeni i objavljeni, pa je tek 1994.
godine istorijski pregled Crne Gore od P.A. Rovinskog, a na zadovoljstvo velikog broja
Crnogoraca, napokon preveden i objavljen. Inače njegova monografija o Petru II
Petroviću Njegošu prevedena je i objavljena u Cetinjskom “Obodu”. Između ostalog
Rovinski se bavio i bibliografijom. Po dolasku u Crnu Goru počinje se baviti i ovom
djelatnošću, pa u cetinjskom časopisu Prosvjeta za 1896. i 1898. U sedam nastavaka
objavljuje Priloge za bibliografiju Crne Gore 1895. godine. Popisivao je radove nastale
izvan Crne Gore, a tiču se njene kulture, istorije, geografije itd. To nisu bile obične
bibliografije kao popisi osnovnih podataka o radovima, nego i cijeli prikazi pojedinih
vrednijih knjiga, putopisa i studija koje su pisali stranci poput Dr. K. Haserta, Ljudevita
Firera, Dr. L.Adamca, Ignjata Gorice, maršala Marmona, Vijale d’Somjera i dr. Njegove
bibliografske jedinice su sa objašnjenjima, pa čak i sa iscrpnim sadržajima, a neke imaju i
kritički karakter. Rovinski osim što navodi podatke o autorima i njihovim djelima, iznosi
i svoje mišljenje, komentariše pojedine cjeline osporavajući ili odobravajući pojedine
navode. Svoju metodologiju pri bibliografskom opisu on primjenjuje i kasnije u
cetinjskom časopisu “Književni list” za 1902. godine, gdje popisuje radove o Njegošu.
Ovaj izuzetno težak i visokoinformativan bibliografski metod veoma rijetko je
primjenjivan u bibliografijama, a s obzirom da se radi o vremenu s kraja XIX vijeka,
može se smatrati izuzetnim i vrlo kvalitetnim bibliografskim postupkom. Njegov
bibliografski rad, bar što se tiče Crne Gore, u početku selektivnog karaktera, nastavlja se i
ukrupnjava, tako da prvi dio dostiže cifru od oko 1000 bibliografskih jedinica popisane
literature o Crnoj Gori, pisane ćiriličnim pismom na srpskom, ruskom i bugarskom
70
jeziku, a drugi, preko 650 bibliografskih jedinica popisane građe latiničnog pisma, na
engleskom, italijanskom, njemačkom, francuskom, češkom, poljskom i srpskom jeziku.
Kao i ranije u ovoj biobliografiji, Rovinski koristi svoj uobičajeni bibliografski postupak,
često navodeći proširene anotacije, sadržaj tekstova pa i, kritičke prikaze. U ovoj
bibliografskoj građi koja je tek, kako smo ranije naveli, prevedena i objavljena 1991.
godine, čuvala se u Arhivu ruske akademije nauka, kao dio posljednjeg toma monografije
o Crnoj Gori, a obuhvatala je najvećim dijelom popise knjiga, brošura, separata i
značajnijih članaka iz periodike, nastalih kako na tlu Crne Gore, tako i izvan njenih
granica. Bibliografija po svom karakteru spada u selektivne, retrospektivne, zavičajne,
rezimirane, kritičke, anotirane i azbučno poredane bibliografije. Same bibliografske
jedinice često su nepotpune (bez mjesta izdavanja periodičnih publikacija i broja stranica)
ili pak, preuzete iz već urađenih i objavljenih bibliografija, što je odlika mnogih
nedovršenih i neredigovanih rukopisa, što je bio slučaj i sa ovom bibliografskom građom.
Očigledno da je Rovinski imao namjeru da još provjerava, uobličava i dopunjuje podatke,
ali ga je u tome spriječila smrt (15. januara 1916.) u dane kada je Crna Gora pala pod
austrougarsku okupaciju. Njegove skice sadržaja ovog materijala nedvosmisleno govore
o tome da je ovaj strastveni istraživač, naučnik i publicista imao namjeru da se ozbiljno
pozabavi ovim materijalom i objavi ga u cjelini. Uz ovu građu prilikom izdavanja knjige
Crna Gora u svojoj prošlosti i sadašnjosti : bibliografija, priređivač je uz prevedeni i
redigovani rukopis bibliografije ćiriličkih izdanja dodao i bibliografsku građu objavljenu
u cetinjskim časopisima “Prosvjeta” (1896 i 1898, god.) i “Književni list” (1902.) o čemu
smo ranije govorili. Na ovom mjestu treba skrenuti pažnju na veliki broj objavljenih
bibliografija tipa: Crna Gora i Crnogorci u časopisima koji su izlazili izvan teritorije Crne
Gore, a u okviru bivše Jugoslavije. Najveći broj takvih selektivnih bibliografija koje u
sebi sadrže i popisane tekstove o Crnoj Gori i Crnogorcima uradili su Jovan Jovanović i
Dobrilo Aranitović. Treba se nadati da će uredništvo i redakcija ovog Projekta imati
dovoljno snage i razumijevanja od strane ministarstva za nauku Crne Gore da pomogne u
daljem radu na izradi bibliografija tipa “drugi o nama”. Izuzetno korisna i zanimljiva bi
bila bibliografija na turskom, albanskom, grčkom i bugarskom jeziku (selektivnu
bibliografiju pod nazivom Prilog Crnogorskoj bibliografiji 1494-1994. Na bugarskom
jeziku i drugim jezicima u bugarskim bibliotekama sa ukupno183 naslova uradio je i
objavio u “Bibliografskom vjesniku” (1986, br.3, str. 9-25) dr Dušan Martinović). Naše
susjedne države, pa i Turska, sigurno imaju šta da ponude kada se tiče radova o Crnoj
Gori. Na kraju, mora se skrenuti pažnja i na neke detalje i eventualne propuste prilikom
izrade ovih bibliografija. Ne računajući na to da će u okviru prvog i trećeg toma biti
popisani radovi Crnogoraca objavljenih na stranim jezicima, jedan broj takvih jedinica
nalazi se i u knjigama četvrtog toma (drugi o nama). Osim toga selekcija same građe bila
je izvan kontrole redakcije i uredništva, pa je moguće da negdje nije izvršena na pravi
način. Nedostatak odgovarajućih anotacija pri bibliografskom opisu i predmetnog ili bar
stručnog registra, umanjuje informativnu vrijednost ovih bibliografija. Prve bibliografije
o Crnoj Gori uradili su stranci. Italijan Đuzepe Valentineli objavljuje 1842. godine
“Specimen bibliographicum de Dalmatia et agro Labeatum ” i, 1842. “Bibliographia della
Dalmazia e del Montenegro”, 1885. Cezare Tondini de Kvarengi zajedno sa Markom
Dragovićem u “Glasu Crnogorca” za 1886. godinu objavljuje “Pokušaj za bibliografiju o
Crnoj Gori”, a u Parizu 1889. Tondini sam objavljuje bibliografiju “Notice sur la
bibliographie del Montenegro.” Anibale Teneroni 1896. godine u Rimu izdaje “Per la
71
bibliografia del Montenegro.” Broj radova o Crnoj Gori izdatih izvan crnogorske
teritorije s kraja XIX vijeka znatno je premašivao broj štampane građe u Samoj Crnoj
Gori. Popisom te literature, nadalje su se bavili Mađar Jozef Bajza, Čeh Ferdinand Velc,
Rus P. A. Rovinski. Od Crnogoraca Pero Šoć 1948. godine objavljuje prvu retrospektivnu
bibliografiju o Crnoj Gori “Ogled bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima ” sa
preko 4100 bibliografskih jedinica. Usvajanjem Projekta “Crnogorska bibliografija 1494-
1994” 1980. godine Centralna narodna biblioteka SRCG “Đurđe Crnojević” radi
crnogorsku retrospektivnu bibliografiju knjiga, periodičnih publikacija i priloga iz
periodike. U okviru četvrtog toma urađen je i objavljen zavidan broj bibliografija tipa
“Drugi o nama” (engleska, italijanska, ruska, češka, njemačka, francuska). Ovaj rad
obuhvata pregled i istorijat bibliografskog rada o Crnoj Gori. Navedene su najznačajnije
bibliografije i bibliografi iz te oblasti.
PAVLE APOLONOVIČ ROVINSKI KAO NAUČNIK I BIBLIOGRAF
Ko je bio Pavel Apolonovič Rovinski i kakav je bibliografski materijal ostavio iza

sebe? Pavle Rus (1831-1916), kako su ga Crnogorci iz milošte zvali, svjetski putnik i
znatiželjnik, bio je slavista, istoričar, geograf, etnograf, a prije svega jedan od najvećih
poznavalaca kulturnih i političkih prilika u južnoslovenskim zemljama s kraja XIX
vijeka. Imajući kao cilj kompleksno izučavanje narodnog života, jezika, književnosti i
svih drugih duhovnih dostignuća južnoslovenskih naroda, on je 1862. godine sačinio svoj
“Plan putovanja po slovenskim zemljama “ i tako putujući i pišući stiže u Srbiju 1868.
godine kao dopisnik Santpetersburških novosti, novina koje je izdavala Ruska akademija
nauka. Putovao je, obilazio gradove i sela, pisao reportaže, upoznavao znamenite
kulturne i političke radnike. Nakon niza putovanja, ekspedicija i raznoraznih avantura
doživljenih po Sibiru, Kini i širom Azije, 1879. godine obreo se u Crnoj Gori, gdje je sa
povremenim prekidima boravio 27 godina. Aktivno je učestvovao u kulturno-
prosvjetnom i javnom životu Crnogoraca, od srca se zalažući da svemu dâ što veći
doprinos. Bio je jedan od organizatora proslave 400-godišnjice Crnojevića štamparije,
inicijator podizanja Zetskog doma, najstarije pozorišne kuće u Crnoj Gori, saradnik i član
redakcija crnogorskih časopisa, dobrotvor mnogih tada osnovanih čitaonica, a njegovo
najozbiljnije angažovanje bilo je u okviru naučnoistraživačkog rada u Crnoj Gori gdje je
proučavao crnogorsku geografiju, arheologiju, književnost, botaniku i folklor. Rezultat
svega toga bile su brojne studije, rasprave i članci o Crnoj Gori, koje je objavljivao na
srpskom i ruskom jeziku. Nakon decenijskog boravka u tim krajevima, drugujući sa
prijateljski nastrojenim Crnogorcima, napisao je svoje najznačajnije životno djelo “Crna
Gora u prošlosti I sadašnjosti“, koje je u više tomova od 1888. do 1915. godine objavila
Ruska imperatorska akademija nauka u Petrogradu. Neobjašnjivo dugo se u Crnoj Gori
čekalo da ova građa i štampani materijal budu prevedeni i objavljeni, pa je tek 1994.
godine istorijski pregled Crne Gore od P.A. Rovinskog, a na zadovoljstvo velikog broja
Petroviću Njegošu prevedena je objavljena u Cetinjskom “Obodu”. Između ostalog
72
bibliografskoj građi koja je tek, prevedena i objavljena 1991. godine, a čuvala se u
Arhivu ruske akademije nauka, kao dio posljednjeg toma monografije o Crnoj Gori, a
obuhvatala je najvećim dijelom popise knjiga, brošura, separata i značajnijih članaka iz
periodike, nastalih kako na tlu Crne Gore, tako i izvan njenih granica. Bibliografija po
svom karakteru spada u selektivne, retrospektivne, zavičajne, rezimirane, kritičke,
anotirane i azbučno poređane bibliografije. Same bibliografske jedinice često su
nepotpune (bez mjesta izdavanja periodičnih publikacija i broja stranica) ili pak, preuzete
iz već urađenih i objavljenih bibliografija, što je odlika mnogih nedovršenih i
neredigovanih rukopisa, što je bio slučaj i sa ovom bibliografskom građom. Očigledno da
je Rovinski imao namjeru da još provjerava, uobličava i dopunjuje podatke, ali ga je u
tome spriječila smrt (15. januara 1916.) u dane kada je Crna Gora pala pod
austrougarskom okupacijom. Njegove skice sadržaja ovog materijala nedvosmisleno
govore o tome da je ovaj strastveni istraživač, naučnik i publicista imao namjeru da se
ozbiljno pozabavi ovim materijalom i objavi ga u cjelini. Uz ovu građu prilikom
izdavanja knjige Crna Gora u svojoj prošlosti i sadašnjosti : bibliografija , priređivač je uz
prevedeni i redigovani rukopis bibliografije ćiriličkih izdanja dodao i bibliografsku građu
objavljenu u cetinjskim časopisima “Prosvjeta” (1896 i 1898, god.) i “Književni list”
(1902.). Pavel Apolonovič Rovinski je bio i prvi značajniji autor koji je pisao o prisustvu
Crne Gore u italijanskoj bibliografiji (Crna Gora u istoriji i literaturi Italije, objavljena na
ruskom 1897.g.), a koji je uočio jaku kulturnu sponu između ova dva naroda, od pada
Venecije krajem XVIII vijeka do oslobodilačkih ratova 1876-1878. godine i Berlinskog
kongresa. Sredinom šezdesetih godina ovog vijeka, direktor Nacionalne biblioteke Crne
Gore dr Niko Simov Martinović boravio je u Lenjingradu, s namjerom da prouči
ostavštinu Pavela Apolonoviča Rovinskog i njegovu bibliografsku građu o Crnoj Gori,
kako bi je pripremio za štampu. Niku S. Martinoviću nije bilo suđeno da ostvari svoje
namjere, jer je umro 1975. godine. Poslije studijskog boravka i kratke posjete
Lenjingradu 1985. godine radnici Centralne biblioteke «Đurđe Crnojević« su u Arhivu
Akademije nauka SSSR u Lenjingradu pogledali rukopis Pavela Apolonoviča Rovinskog
i ocijenili njegovu naučnu i stručnu vrijednost i upotrebljivost. Krajem 1990. godine,
73
dobijena je saglasnost Arhiva i Akademije SSSR-a za korišćenje ovog rukopisa koji je za
štampu pripremila E. A. Perežogina iz Državne javne biblioteke “Saltikov Ščedrin” iz
Lenjingrada. Poslije redakcije rukopisa, sastavljanja spiskih skraćenica i azbučnog
registra, rukopis je pripremljen za štampu, a kasnije i preveden na srpski jezik (Branko
Brnović). Bibliografija je objavljena 1991. godine u Centralnoj narodnoj biblioteci na
Cetinju, kao prva knjiga edicije Posebna izdanja, a u okviru projekta Crnogorske
bibliografije.
PERO ŠOĆ KAO BIBLIOGRAF
Pored Marka Dragovića i Pero Šoć (1884-1966) se bavio bibliografskim radom.
Rođen je 1884. godine u selu Dubova na Ljubotinju. Bio je veoma zapažen kao
kulturolog, publicista i političar, ministar u Vladi Kraljevine Crne Gore, naučni i kulturni
radnik. Značajan dio svog radnog vijeka posvetio je bibliografskim istraživanjima pa je
stručnoj bibliografskoj i naučnoj javnosti poznat kao jedan od prvih crnogorskih
bibliografa. Šoć je bio nezaobilazna ličnost u političkom i kulturnom životu Crne Gore.
Aktivno učestvujući u javnom i kulturnom životu, bavio se književnim i publicističkim
radom. Uz sve svoje obaveze ( u izbjegličkoj Vladi Crne Gore u Neji kod Pariza 1917.
godine naimenovan je za ministra prosvjete i crkvenih poslova, a kasnije preuzima mjesto
ministra pravde i ministra inostranih djela) Šoć se , već od 1910. godine, vrlo aktivno
bavi i bibliografskim istraživanjima. Prilikom povlačenja s kraljem Nikolom i odlaskom
u emigraciju odnio je sa sobom 1916. godine i rukopise na kojima je kasnije raio u Rimu
i Parizu. Dio rukopisa je objavio italijanski Institut za Istočnu Evropu na 12 str. u
časopisu L’Europa Orientale in Roma 1923. godine na italijanskom jeziku, a zatim
objavljuje brošuru Bibliografije Crne Gore na 84 str. koja je doživjela dva izdanja 1924. i
1925. godine. Građu za ovo izdanje uzimao je ne samo iz javnih biblioteka, već i iz
specijalnih biblioteka i privatnih zbirki Francuske i Italije. Iz Engleske, Njemačke i
Amerike dobija je podatke posrenim putem preko prijatelja. Po povratku u Crnu Goru
Pero Šoć nastavlja da se bavi bibliografskim radom,sakuplja materijal po javnim i
privatnim bibliotekama u zemlji i inostranstvu. Bio je i uporan u sakupljanju novih
podataka od samih pisaca i izdavača. Godine 1928. prerađeni i dopunjeni rukopis
bibliografske građe o Crnoj Gori na stranim jezicima Šoć predaje SANU s namjerom da
se štampa kao posebna publikacija. Materijal je odobren za štampu i jedan dio te građe
(448 stranica) odštampan. Zbog izbijanja rata posao je u cjelini ostao nedovršen, a jedan
dio pripremljenog materijala je i propao. Tek 1948. godine pojavila se ova Šoćeva
retrospektivna bibliografija o Crnoj Gori na stranim jezicima, kao Ogled bibliografije o
Crnoj Gori na stranim jezicima sa preko 4100 jedinica. Glavni sadržaj knjige sastoji se od
4 dijela :
- glavni dio (str. 1-264)
- drugi dio – Dodatak I, Naknadno sakupljeni bibliografski materijal (265-380 str.)
- treći dio – Važniji radovi o Crnoj Gori na srpskom jeziku kao dopuna i
objašnjenje djela navedenih u I i II dijelu knjige (381-450 str.)
- četvrti dio – Dopuna uz pojedine brojeve u knjizi (str. 451-458). Ova bibliografija
ima mnogo nedostataka ( kod nekih bibliografskih jedinica nedostaju važni
elementi kao što su broj strana, godina i mjesto izdanja; ima pogrešnog
navođenja autora i loših transkripcija imena i prezimena; anotacije su veoma
često nepotpune i neprecizne). Prema podacima dr. Krunoslva Spasića kao i
74
vlastitim kazivanjima Šoća, imao je gotov rukopis za drugu knjigu bibliografije o
Crnoj Gori na srpskom jeziku (oko 5000 bibliografskih jedinica od preko 1500
domaćih i stranih pisaca) koji je bio spreman za štampu. Obraćao se raznim
ustanovama u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj da bi našao izdavača, ali je sve bilo
uzalud. Tokom sređivanja Šoćevog legata u kojem se nalazi i njegova rukopisna
zaostavština u CNB pregledane su fascikle signirane kao Bibliografija II. U njoj
ima spiskova članaka i drugih priloga u periodici, bio-bibliografskih podataka o
pojedinim crnogorskim autorima, ali sve u svemu, ne može biti riječi o
bibliografskoj građi pripremljenoj za objavljivanje.
O bibliografskom radu Pera Šoća dosta se pisalo i polemisalo, gdje su ga hvalili i
osporavali. Sveukupno, kao bibliograf amater učinio je veliki napor da sakupi i objavi
građu koja u kasnijim bibliografskim istraživanjima poslužila
kao vrlo indikativna i korisna.
DUŠAN VUKSAN KAO BIBLIOGRAF
Dušan Vuksan je rođen 1881. godine u ličkom selu Medak. Bio je istaknuti
naučni i kulturni radnik, bibliograff i urednik “Zapisa” (1927-1941), bez kojih se tako
reći ne može zamisliti uspješno i kompleksno izučavanje prošlosti crnogorskih naroda i
Crne Gore uopšte. Časopis (“Zapisi”) je u poslijeratnom periodu uspješno nastavio svoju
predratnu tradiciju, pod nazivom – Istorijski zapisi. Naučnu djelatnost Dušana Vuksana
čine oko 800 naučnih i stručnih radova, objavljenih u brojnim periodičnim publikacijama
u Crnoj Gori i Jugoslaviji, kao i u raznim zbornicima i almanasima. Iz višegodišnjih
arhivskih pretraživanja, prepisivanja i sabiranja dokumenata Dušana Vuksana rezurtirale
su i tri posebne zbirke dragocjene građe koje je on priredio za štampu:
- Poslanice Mitropolita Crnogorskog Petra I
- Spomenica Petra II Petrovića Njegoša – Vladike Rada
- Pisma Petra II Petrovića Njegoša
Njegovo najvažnije djelo PETAR I PETROVIĆ NJEGOŠ I NJEGOVO DOBA je
objavljeno posthumno. Ovu monografiju je izdalo Naučno društvo NR Crne Gore u
redakciji Rista Dragićevića. Značajne zasluge stekao je Dušan Vuksan i svojim radom na
retrospektivnoj crnogorskoj bibliografiji. Iz ovog perioda vrijedno je pomenuti dva
njegova rada:
- PREGLED ŠTAMPE U CRNOJ GORI je ilustrovana monografija, a objavila
je štamparija Obod povodom stogodišnjice Njegoševe štamparije. Ona
predstavlja prvu istoriju crnogorskih periodičnih publikacija. Autor je
bibliografski obradio relevantne podatke za 36 novina, 12 časopisa, 11
kalendara, 6 stručnih listova, 6 omladinskih listova, 5 službenih listova, 4
narodna lista, 1 šaljivi list što je ukupno iznosilo 84 periodična naslova.
Nakon kratkog predgovora Vuksan je pisao uopšteno o svakoj vrsti građe, a
onda je davao bibliografski zapis za svaki naslov pojedinačno, njegov istorijat
i ocjenu sadržaja, analizirao rad urednika i saradnika i slično. Izostavi je
publikacije sa područja Boke Kotorske, emigrantski, ilegalnu i neprijateljsku
štampu iz perioda austro-ugarske okupacije (1916-1918).
- POPIS KNJIGA ŠTAMPANIH U CRNOJ GORI OD 1484-1940.,
daktilografisani rukopis ovog djela pronađen je u ostavštini Dušana Vuksana.
U djelu je obrađeno preko 1350 publikacija štampanih u vremenskom rasponu
75
od 1494 do 1940. godine. Rukopis se čuva u CNB. Sastoji se iz tri dijela
(svaki dio je označen odgovarajućim rimskim brojem kao spis). Prvi spis (bez
naslova) sadrži 245 bibliografskih jedinica; drugi spis čine izdanja “Braće
Kavaja” iz Nikšića, svega 17 bibliografskih jedinica; treći spis čini popis
knjiga štampanih u Crnoj Gori od 1494-1940., sadrži 1099 bibliografskih
jedinica. Vuksanov rukopis je veoma iscrpno i seriozno sređen.
U radu Biblioteke vladike Rada, štampanom u knjizi Cetinje i Crna Gora (Cetinje, 1927).
Dušan D. Vuksan popisao je (na str. 209-212) biblioteku Petra I u njenom sačuvanom
delu. Tom prilikom ovaj autor je naglasio da se ne zna "koliko je brojala knjiga biblioteka
Petra I" i da su knjige iz nje "raznesene posvuda"; preostalo ih je samo 177 svezaka, ali
da je u sačuvanim signaturama na njima poslednji broj bio 423; "vjerovatno (je) da ih
mnogo više nije ni bilo", zaključio je Vuksan.
NIKO S. MARTINOVIĆ KAO BIBLIOGRAF
Akademik Niko Simov Martinović rođen je 1914. godine u Bajicama. Bio je
književnik, publicista, istaknuti naučnik i nadasve rodoljub i humanista, veoma je
zaslužan i kao bibliograf. U okviru svog svog naučnog, književnog i publicističkog
interesovanja, pored 7 knjiga, objavio je oko 460 naučnih i stručnih radova (studije,
rasprave, članci, prilozi, prikazi) u preko 60 periodičnih publikacija (novine, časopisi,
almanasi), spomenicama i izdanjima zborničkog tipa. Poseban doprinos crnogorskoj
bibliografiji u terijskom i praktičnom značenju predstavlja njegova knjiga RAZVITAK
ŠTAMPE I ŠTAMPARSTVA U CRNOJ GORI, koja se pojaviča 1965. godine u izdanju
Jugoslovenskog instituta za novinarstvo u Beogradu. Knjiga je veoma korisna i
predstavlja značajan prilog istoriji štamparstva, žurnalistike, publicistike, bibliografije,
jednom riječju: kulturne istorije Crne Gore. Sa bibliografskog stanovišta dragocjeni su
mu i bio-bibliografski podaci na kraju knjige, koje je autor iznio za 52 ličnosti, koje su
svojim kreativnim radom najviše doprinijeli crnogorskoj periodici. Velik je njegov
doprinos i na biografijama i bibliografijama značajnih ličnosti iz crnogorske kulturne i
političke istorije. Objavljeni su njegovi prilozi za preko 50 ličnosti u pojedinim
časopisima (Bibliografski vjesnik, Stvaranja, Istorijski zapisi, Pravni zbornik, Godišnjak
Cetinjske gimnazije, revija Ovdje) i listovima (Slobodna misao, Pobjeda, Politika), zatim
enciklopedijskim izdanjima (Enciklopedija Jugoslavije, Leksikon pisaca Jugoslavije).
Njegov doprinos je značajan i u izradi personalnih bibliografija, gdje treba spomenuti
priloge bio-bibliografijama Trifuna Đukića, Sava Oroviča, Milorada Medakovića,
objavljenim u Bibliografskom vjesniku; zatim Pavla Apolonoviča Rovinskog (Sredinom
šezdesetih godina ovog vijeka, direktor Nacionalne biblioteke Crne Gore dr Niko Simov
Martinović boravio je u Lenjingradu, s namjerom da prouči ostavštinu Pavela
Apolonoviča Rovinskog i njegovu bibliografsku građu o Crnoj Gori, kako bi je pripremio
za štampu. Niku S. Martinoviću nije bilo suđeno da ostvari svoje namjere, jer je umro
1975. godine), Rista Dragičevića u Godišnjaku Cetinjske gimnazije. Bio je glavni i
odgovorni urednik nekoliko monografskih bibliografskih publikacija (u izdanju CNB :
Bibliografski podaci o Crnoj Gori i Boki Kotorskoj; Bibliografija članaka u crnogorskoj
periodici). Godine 1961. sa saradnicima je pokrenu časopis Bibliografski vjesnik koji je
bio jedinstveni časopis tog profila u bivšoj Jugoslaviji. Šira programska orjentacija se
ogleda u nagovještaju da će Bibliografski vjesnik objavljivati bibliografske radove i
bilješke iz svih oblasi nauke i književnosti koji se odnose na Crnu Goru. Časopis je imao
76
51 str. formata 14 x 20 cm; dok je dvobroj sa utrostručenim obimom izašao do kraja iste
godine (1961). Narednih godina od 1962. do 1964. godine Bibliografski vjesnik je izlazio
u vidu trobroja, a zatim se ugasio. Časopis je imao ustaljenu fizionomiju sa ovim
rublikama: Članci; Bibliografije; Bio-bibliografije; Kraći prilozi; Prilozi i Bilješke.
CENTRALNA NARODNA BIBLIOTEKA CRNE GORE I NJEN RAD
NA CRNOGORSKOJ BIBLIOGRAFIJI
Poslijeratni razvoj bibliografskog rada u Crnoj Gori vezuje se za aktivnost
Centralne narodne biblioteke na Cetinju, koja je formirana 1946. godine, kao matična
republička ustanova. Jedan on njenih zadataka je da radi na izradi opštih retrospektivnih i
tekućih bibliografija Crne Gore. Zato je bilo neophodno pristupiti popunjavanju fondova
za nacionalnu bibliografiju. Ideja da se obradi izdavačko-štamparska djelatnost u Crnoj
Gori javila se povodom proslave 460. godišnjice obodske štamparije. Odbor za proslavu
formirao je Komisiju da izradi PREGLED ŠTAMPARSKO-IZDAVAČKE
DJELATNOSTI U CRNOJ GORI 1494-1954. Tom prilikom korišćeni su fondovi CNB i
drugih biblioteka u zemlji, a glavni izvor je bio nebjavljeni rukopis Dušana Vuksana
POPIS KNJIGA ŠTAMPANIH U CRNOJ GORI OD 1494-1940., u kome je bilo
zabilježeno 1047 naslova. “Pregled” je umnožen na šapirografu u svega 80 primjeraka i
dana je raritet. U njemu je obrađeno 3680 bibliografskih jedinica knjiga i periodike, a
građa je raspoređena hronološki. Usljed žurbe nisu urađeni registri i neujednačen je
popis, što se odrazilo na kvalitet publikacije. Ali bez obzira na nedostatke “Pregled” je
prvi i najpotpuniji prikaz štamparske djelatnosti u Crnoj Gori od najstarijih vremena,
zaključno sa 1954. godinom. Drugi značajan pokušaj na objavljivanju retrospektivne
bibliografske građe napravila je CNB sa edicijom BIBLIOGRAFSKI PODACI O
CRNOJ GORI I BOKI KOTORSKOJ, koja je izašla u tri knjige i pet svezaka 1957-1958.
godine. Da bi omogućila što bolje korišćenje svog fonda montenegrine, Biblioteka je
izdala ove publikacije na šapirografu, kao svoje štampane kataloge. Urednik mi je bio dr
Niko Simov Martinović.
- Knjiga prva sadrži bibliografski popis knjiga, brošura i geografskih karata na
stranim jezicima od 1621-1953. godine. Ukupno je registrovano 493 naslova.
Bibliografska građa je sređena hronološki. Postoji abecedni i imenski registar:
autora, prevodilaca, redaktora i drugo.
- Knjiga druga – sveska 1 registruje bibliografske podatke o Crnoj Gori i Boki u
publikacijama štampanim na našem jeziku latinicom i obuhvata ukupno 680
jedinica. Rasopred građe je hronološki. Postoji abecedni imenski registar.
Osim toga u ovu svesku su ušle i dopune “Pregledu štamparsko-izdavačke
djelatnosti u Crnoj Gori 1494-1954“, sa svojim posebni registrom
- Knjiga tri – sveska 1, 2, 3 registrovani su bibliografski podaci o Crnoj Gori i
Boki u publikacijama štampanim na ćirilici od 1835-1957. Raspored građe je
hronološki . Postoji azbučni registar; imenski, štampari po mjestima i registar.
U ediciji je registrovano 4867 naslova, zaključno sa 1957. godinom, koje Biblioteka čuva
u svojim fondovima i svojom sadržinom se odnose na Crnu Goru. Tiraž je i u ovom
slučaju bio mali i danas se izdanja teško mogu naći. U Biblioteci su vršene pripreme za
izdavanje obnovljenog, ispravljenog i dopunjenog izdanja, ali se plan nije realizovao.
CNB je smatrala potrebnim da na osnovu svog obaveznog primjerka , koji dobija iz
štamparija u Crnoj Gori, periodično objavljuje preglede izdavačko-štamparske
77
djelatnosti. Ovakvi periodični pregledi omogućavali su sagledavanje i ocjenu izdavačko-
štamparske djelatnosti na nivou Republike i istovremeno vršili funkciju tekuće
registracije svih izašlih izdanja. Zbog nedostatka kadra biblioteka nije mogla ostvariti ovu
zamisao već se orjentisala na izdavanja pregleda koji su obuhvatali veći vremenski
period. Prvi Pregled Biblioteka je izdala u vidu rukopisa, na šapirografu, pod nazivom
“Izdavačka djelatnost u NR Crnoj Gori 1945-1958“. Pregled su izradili Niko S.
Martinović i Vasilije Jovović, a njime je obuhvaćena i periodika. Popisano je 680
jedinica knjiga i 96 naslova periodike. Drug Pregled izdavačko-štamparske djelatnosti
obavljen je u “Bibliografskom vjesniku“ (trobroj za 1964. godinu)i obuhvata samo 1964.
godinu. Rađen je po decimalnoj klasifikaciji, a evidentirano je svega 121 jedinica.
Pregled izdavačko-štamparske djelatnosti u Crnoj Gori 1965-1975, izradili su Miroslav
Luketić i Olga Vukmirović i CNB ga je objavila kao posebno izdanje 1977. godine.
Rađen je po decimalnoj klasifikaciji i sadrži 1398 naslova knjiga i brošura. U
nemogućnosti, na početku svoga rada, da se prihvati izrade nacionalne bibliografije CNB
se više orjentisala na izdavanje parcijalnih bibliografskih izdanja pripremajući osnovu za
budući rad na opštim nacionalnim bibliografijama. Tako se pristupilo izradi bibliografija
crnogorskih književnih časopisa i listova od najstarijih do savremenih. U toku 1988.
godine CNB je objavila dvije posebno zanimljive bibliografije na stranim jezicima o
Crnoj Gori koje predstavljaju značajan doprinos radu na Bibliografiji publikacija o Crnoj
Gori i Crnogorcima. Rad na bibliografijama o Crnoj Gori na stranim jezicima nastavljen
je u okviru projekta: Crnogorska bibliografija 1494-1994. u Centralnoj narodnoj
biblioteci SR Crne Gore “Đurđe Crnojević” Jaka potreba da se na jednom mjestu nađe
sve ono što je u Crnoj Gori i o crnogorskom narodu objavljeno u obliku monografskih
publikacija, periodike, rasprava, članaka i književnih priloga u serijskim publikacijama
na našem i stranim jezicima, uslovila je 1979.g. pokretanje inicijative za izradu projekta
Crnogorske bibliografije 1494-1994. godine. Godine 1980.počeo je rad na naučnoj i
stručnoj razradi koncepcije kriterijuma, strukture, standarda i periodizacije građe unutar
Projekta, kojim su obuhvaćene knjige, brošure, geografske karte, muzikalije, periodične
publikacije i prilozi iz periodike. Postavke osnovnog okvira su teritorijalne i nacionalne.
U istraživačkom periodu na ovom radu prikupljana je dokumentacija o štamparijama,
izdavačima, njihovoj štamparskoj i izdavačkoj djelatnosti , pa je uporedo nastajao i
registar crnogorskih autora, onih koji su stvarali u Crnoj Gori i izvan nje.Taj registar je
još uvijek “otvoren” za nova imena. Dugi niz godina prikupljala se građa za ovaj
projekat. Vremenski raspon je bio ogroman, od prve štampane knjige na slovenskom jugu
Oktoiha iz Crnojevića štamparije (1494) pa, do bliske nam 1994. godine, cijelih petsto
godina štamparsko- izdavačke djelatnosti na ovom tlu. Po izboru redakcije i glavnog i
odgovornog urednika dr Dušana Martinovića, dogovoreno je da se građa podijeli u četiri
zasebne cjeline:
Tom I - monografske publikacije - Tom II - periodične publikacije - Tom III - rasprave,
članci i književni radovi u serijskim publikacijama (selektivan izbor građe) - Tom IV -
eksteriorika- sve što su drugi pisali o Crnoj Gori i Crnogorcima (selektivan izbor građe).
U okviru četrvtog toma ovog Projekta objavljen je zavidan broj bibliografija na stranim
jezicima, a sa istom ili sličnom tematikom i jedan broj knjiga i separata u okviru edicije
Posebna izdanja. U časopisu Bibliografski vjesnik nerijetko izlaze razne bibliografije
sličnog karaktera. Na ovom mjestu predstavićemo samo one koje zavređuju pažnju kako
svojim kvalitetom , tako i impozantnim brojem naslova koji su u njima popisani.
78
BIBLIOGRAFIJA O CRNOJ GORI NA ITALIJANSKOM JEZIKU 1523-1941 . (dr
Vesna Kilibarda)Nije nepoznato koliko su jake veze i kakvi odnosi kroz istoriju bili
između Italije iCrne Gore. Boka Kotorska i primorje vijekovima su bili vezani i pod
uticajem Mletačke republike, pa je bilo vrlo teško odabrati bibliografsku građu i napraviti
pravu selekciju, a iskrsavali su i rizici da se naprave propusti i ne popišu neke vrlo
značajne publikacije i tekstovi iz kulturne i političke prošlosti ova dva naroda. Prvi
značajniji autor o prisustvu Crne Gore u italijanskoj bibliografiji bio je Pavel Apolonovič
Rovinski (Crna Gora u istoriji i literaturi Italije, objavljena na ruskom 1897.g.), koji je
uočio jaku kulturnu sponu između ova dva naroda, od pada Venecije krajem XVIII vijeka
do oslobodilačkih ratova 1876-1878. godine i Berlinskog kongresa. Nakon proglašenja
nezavisnosti Crne Gore, Italijani u zvaničnim misijama posjećuju svoje susjede. Tako su
nastali brojni radovi botaničara, geologa, antropologa, geografa i drugih znatiželjnih
obrazovanijih ljudi koji su svoja putovanja i istraživanja pretakali u stručne, naučne
radove i vrlo interesantne putopise. Materijal ove bibliografije potvrđuje tvrdnju da je
Crna Gora oduvijek imala vrlo jake veze sa Italijom, što je i bilo razumljivo jer su prvi
susjedi. Svi značajniji istorijski procesi u Crnoj Gori ostavljali su traga u arhivima i
bibliotekama Italije. Bliskije povezivanje ostvareno je vjenčanjem između porodica
Savoja i Petrović, što je širom otvorilo vrata obostranim simpatijama i saradnji. Veliki
broj tekstova slavljeničkog karaktera je iz tog, a i kasnijeg perioda. Nijedan značajniji
događaj u Crnoj Gori nije propušten, a da nije zabilježen u italijanskoj štampi. Tako, prva
evropska istorija Slovena, Mavra Orbinija (Il Regno degli Slavi, Pesaro, 1601) sadrži i
Ljetopis popa Dukljanina. Alberto Fortis u djelu Viaggio in Dalmazia (Venecija, 1774.g.)
govori o životu Morlaka i unutar nje donosi prevod balade o Hasanaginici. I Đakomo
Kazanova (Giacomo Casanova), najpoznatiji pustolov XVIII vijeka, piše o Crnogorskom
samozvancu Šćepanu Malom, 1774. godine. O događajima između 1876-1878.
italijansku javnost obavještava dopisnik iz neposredne pratnje knjaza Nikole, Euđenio
Popović, kasnije dugogodišnji konzul Knjaževine Crne Gore u Rimu. Objavljivao je
često pod pseudonimom Emilio Terđesti. Period balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata
pomno je praćen u italijanskoj periodici i literaturi, a posebno učešće Crnogoraca i Crne
Gore u njima. Poslije sudbonosne 1916.godine u Italiji se osjetilo pojačano prisustvo
“izbjeglica” (Filip Dobrečić, Kosta M. Lučić, Pero Šoć i dr.) koji su pokrenuli cijelu
lavinu tekstova u odbranu suvereniteta Crne Gore trudeći se da iznesu svoju istorijsku
istinu, opišu događaje iz neposredne prošlosti i na taj način odbrane svoj poljuljani ugled
i čast Crne Gore. U bibliografiji je popisan i značajan broj prevedenih djela iz
književnosti (Petra I Petrovića Njegoša, knjaza i kralja Nikole Petrovića), a i određen broj
književnih priloga inspirisanih događajima u Crnoj Gori i samim Crnogorcima. Ova
bibliografija(Bibliografija o Crnoj Gori na italijanskom jeziku 1523-1941) ima preko
1000 bibliografskih jedinica raspoređenih u dvije cjeline. U prvom dijelu su monografske
publikacije, a u drugom, članci i prilozi iz periodike. Raspored građe je abecedni po
prezimenima autora, a uz bibliografsku građu su urađeni i registri: imenski, hronološki i
registar nerazriješenih pseudonima, inicijala i šifara. Bibliografija o Crnoj Gori na
engleskom jeziku (1593-1993) (Bojka N. Đukanović) U ovoj građi od 1900
bibliografskih jedinica pokušano je da se objedini sve što je objavljeno na engleskom
jeziku, a tiče se Crne Gore i Crnogoraca. Popisom jeobuhvaćen period od 400 godina
prvog engleskog prevoda, četiri soneta Ludovika Paskvalića iz Boke Kotorske (1593), pa
do tekstova iz savremenih kulturnih i političkih zbivanja u Crnoj Gori. Iz bibliografskog
79
materijala može se uočiti da je Engleze jako zanimala ova zemlja na dalekom
slovenskom jugu, pa je objavljen i znatan broj putopisa nekih naučnika i putopisaca koji
su boravili ili samo prolazili kroz Crnu Goru. U svojim zanimljivim radovima govorili su
o životu, radu, običajima i burnoj prošlosti ovog naroda, njegovoj borbi za opstanak i
slobodu. Poslije Berlinskog kongresa nastaje veliki broj knjiga i tekstova objavljenih u
štampi o borbama od 1875. godine preko balkanskih ratova, Prvog i Drugog svjetskog
rata, do novije istorije. Bibliografska građa istraživana je po bibliotekama Londona,
Vašingtona, a preko online sistema i kataloga, po bibliotekama Virdžinije, Harvarda,
Čikaga, Mičigena I drugim. Veliki dio građe abecedno raspoređene, obrađen je “de visu”,
a drugi dio je preuzet iz baza podataka već pomenutih biblioteka, štampanih kataloga i
bibliografija. Uz popisani bibliografski materijal naveden je spisak važnijih izvora i
literature te časopisa i novina korišćenih pri radu. Urađeni su i hronološki registar,
imenski, registar nerazriješenih inicijala, šifara i pseudonima, registar prevodilaca i
popisilustracija objavljenih u knjizi. Bibliografija o Crnoj Gori na češkom jeziku 1801-
1991. (Zdenka Rahunkova, Mihela Rehakova) Ova bibliografija obuhvata građu
objavljenu od 1801 do 1991. godine i štampana je u dvije sveske sa ukupno 18479
bibliografskih jedinica. Publikacija je objavljena zahvaljujući saradnji između CNB
“Đurđe Crnojević” i Državne biblioteke Čehoslovačke Socijalističke republike u Pragu, a
na osnovu protokola o saradnji koji je potpisan 1987. godine. Bilo je i ranije pokušaja za
izradu češke bibliografije o Crnoj Gori. Edvardo Jelinek je 1883. godine objavio Češku
bibliografiju ukoliko se tiče Južnih Slovena (Glasnik Srpskog učenog društva, Beograd,
1883, knj.52) sa ukupno 477 bibliografskih jedinica, od kojih je 37 vezano za Crnu Goru,
a akademski slikar i likovni pedagog Ferdinand Velc u zaostavštini je ostavio preko 5000
Bibliografija Crne Gore 1800- 1912, Cetinje, 1991). Kulturne veze Čeha i Crnogoraca
djela. Poznati diplomata i novinar Jan Vaclik boravio je jedno vrijeme u Crnoj Gori
(1858-1867) gdje je obavljao sekretarske poslove kod knjaza Danila Petrovića, a potom i
kod knjaza Nikole. Pošto je prihvatio crnogorsko državljanstvo bio je crnogorski konzul
u Skadru. Svojim mnogobrojnim tekstovima, prepiskama i dopisima ostavio je duboki
trag u širenju istine o Crnoj Gori, zbivanjima u njoj, o njenim istorijskim i kulturnim
vrijednostima. Radeći kao ratni dopisnik obavještavao je češku i evropsku javnost o
događajima sa crnogorsko- bugarskog ratišta. Crnogorci su bili i domaćini velikom
češkom slikaru Jaroslavu Čermaku koji je, inspirisan motivima iz Crne Gore, ostavio
brojna slikarska platna izuzetne ljepote (Crnogorska madona, Selidba slika s Cetinja,
Portret Knjaginje Milene, Hercegovačko roblje i dr.). Jozef Holeček istaknuti češki
književik , boraveći među Crnogorcima u ratnom periodu od 1876 do 1878. godine
zabilježio je svoje oduševljenje riječima: ”Bio sam ponosan i likovao sam što sam se
obreo među narodom koji prezire život i smrt i oduševljava se velikom opštom idejom
kojoj rado prinosi na žrtvu i sebe…”(Jan Vobornik:Jozef Holeček.- Prag, 1913, str.37-
80
38). Sa velikom ljubavlju pisao je o crnogorskoj književnosti, folkloru, poznatijim
ličnostima, ostavljajući brojne pisane i štampane tragove u obliku knjiga, putopisa,
reportaža, ratnih spisa i drugog materijala. Crnogorskom muzikom bavio se Ludvig
Kuba, češki etnomuzikolog i slikar. Zabilježio je i objavio preko 250 crnogorskih
melodija, a svoje muzičke zapise I istraživanja sakupio je i objavio u knjizi Na Černe
Hore (Prag, 1892). Korisno je spomenuti da su češki muzički pedagozi proučavali etno
melos u ovim krajevima, ali su i aktivno učestvovali kao pedagozi i prvi učitelji muzike
( Robert Tolinger, dirigent i violončelista). Ova bibliografija sa impresivnim brojem
bibliografskih jedinica rađena je najvećim dijelom “de visu”. Obuhvata knjige, brošure,
radove iz periodike i zbornika, sistematizovane u 26 osnovnih grupa sa osam podgrupa.
Uz bibliografski opis navedene su i anotacije prevedene na srpski jezik, a urađeni su i
Alfabetski registar autora i Predmetni imenski registar. Autorima Bibliografije o Crnoj
Gori na češkom jeziku pripada značajno mjesto u istoriji crnogorske bibliografije, a
mnogim naučnicima biće izazov i povod za nove radove i analize inspirisane odnosima
ova dva prijateljska naroda. Bibliografija o Crnoj Gori na ruskom jeziku 1722-1989
(Eleonora F. Cvetkova) U vrijeme kada je Rusija imala Dostojevskog, Tolstoja i
Mendeljejeva, Crna Gora se mogla pohvaliti svojim vladikama Petrom I i Petrom II
Petrovićem koji su upravljali crkvom i državom, pisali zakone, istorije i djela iz
književnosti. Pravoslavlje i zajednički slovenski duh zbližili su ova dva naroda za sva
vremena. Rusija je postala zaštitnica malih slovenskih naroda, štiteći ih od najezde islama
i katoličanstva, pomagala ih, primala njihove đake na školovanje i održavala pravoslavnu
vjeru. Ova bibliografija (5000 bibliografskih jedinica) popisuje knjige, brošure, i priloge
objavljene u ruskoj periodici. U građi se ne nalaze djela Crnogoraca na ruskom jeziku i
ako im predmet nije bio Crna Gora.Taj dio građe trebao bi biti obuhvaćen knjigama
unutar prvog i trećeg toma Crnogorske bibliografije. U planu je i izrada druge sveske ove
bibliografije, sa dopunama i naknadno pronađenom građom. Materijal u bibliografiji je
stručno raspoređen, a opis je rađen prema tadašnjim savremenim sovjetskim standardima
za bibliografski opis štampane građe. Zbornici nisu analitički obrađivani, nego u cjelini
sa popisom sadržaja. Anotacije su bilježene samo po potrebi i tamo gdje su neophodne.
Pošto su u bibliografskim jedinicama rađeni skraćeni opisi naziva ustanova, naslova
časopisa I novina , uz bibliografiju je dat i njihov popis. U dijelu pod nazivom Dodaci,
popisani su : Novinski prilozi između 1853-1916., Likovna izdanja i ikonografija, Notna
izdanja, Geografske karte i Crna Gora u književnosti. Imenski registar popisuje sva imena
koja se pojavljuju u bibliografskim jedinicama. U pogovoru ove knjige urednik dr Dušan
u okviru Posebnih izdanja u Centralnoj narodnoj biblioteci. FRIDHILDE KRAUZE
(Friedhilde Krause) 1988.godine objavljuje bibliografiju Crna Gora : literatura na
njemačkom jeziku : bibliografija. Ovaj rad prvo je objavljen u Bibliografskom vjesniku
(1988, br.2), a nastao je kao rezultat Dogovora o kulturnoj saradnji između njemačke
Državne biblioteke i Centralne narodne biblioteke SR Crne Gore, potpisanog
1987.godine u Berlinu. Prof. dr Fridhilde Krauze prihvatila se izrade ove bibliografije,
tako da je 1988.godine objavljena kao separat sa odgovarajućim predgovorom. Ovaj
materijal sa preko 1000 bibliografskih jedinica obuhvata period od 1775. do 1985.
81
godine. Popisuje knjige i radove iz periodike objavljene u Njemačkoj, Austriji i
Švajcarskoj. Jedinice su najčešće preuzimane iz već urađenih bibliografija, leksikona i
raznih popisa literature. Bibliografski materijal sređen je sistematski u 10 skupina:
Zemlja i ljudi, Priroda, Zdravstvo, Vojska, Kultura, Istorija itd. U predgovoru od 39
strana autorka je dala valjanu analizu građe, ukazujući na odnose i prožimanja kultura
ova dva naroda. Uz popisani materijal urađeni su i registar autora i popis zastupljene
periodike. U okviru iste edicije 1988.godine objavljena je i doktorska disertacija
Krunoslava J. Spasića Francuska bibliografija o Crnoj Gori (1800-1939). Za vrijeme i
poslije pohoda Napoleonove vojske po jadranskoj obali, u Francuskoj počinje
intenzivnije objavljivanje radova o južnim Slovenima, pa i Crnogorcima. “Istočno
pitanje” zainteresovalo je i Francuze, koji počinju da prate događaje na Slovenskom jugu,
posebno ustanke od 1875-1876. g., balkanske ratove, Prvi svjetski rat, stvaranje
Jugoslavije itd. Bibliografija se sastoji iz dva dijela: I Knjige i brošure (1344
bibliografskih jedinica) i II Periodika i zbirna djela (1859 bibliografskih jedinica).
Ukupno je popisano 3203 bibliografskih jedinica. Podaci o knjigama i brošurama
poređani su abecedno, a prilozi iz periodike hronološki. Značajno je spomenuti da autor
uz bibliografske jedinice navodi i signature pod kojima se popisani materijal može
pronaći u bibliotekama Francuske. Na kraju je urađen i indeks autora. Vrlo kvalitetnu i
obimnu studiju uz ovu bibliografiju uradio je sam autor Krunoslav Spasić, koji je ovaj
materijal pod nazivom Esej francuske bibliografije o Crnoj Gori (1800-1939) odbranio na
Sorboni, kao drugi dio svoje doktorske teze. Kao petnaesta knjiga Posebnih izdanja
Centralne narodne biblioteke izašla je i Bibliografija Crne Gore 1800-1912, Čeha
Ferdinanda Velca, srednjoškolskog nastavnika crtanja u Sarajevu, akademskiog slikara i
bibliografa amatera. Velcovo bavljenje bibliografskim radom poklapa se sa osnivanjem
Instituta za istraživanje Balkana u Sarajevu 1904.godine. U Institutu je angažovan kao
spoljni saradnik na projektu oko prikupljanja i istraživanja bibliografske građe o Bosni i
Hercegovini, a paralelno je prikupljao i građu vezanu za Crnu Goru. Baveći se ovom
djelatnošću posjećivao je i Crnu Goru istražujući biblioteke i arhive. Rukopis ove
bibliografije poslije Velcove smrti bio je u posjedništvu njegovog sina u Čehoslovačkoj,
da bi ga Akademija nauka Bosne i Hercegovine otkupila od njega i pohranila u Centru za
balkanološka istraživanja ANUBiH u Sarajevu. Rukopis je kasnije ustupljen Centralnoj
narodnoj biblioteci na Cetinju koja ga je štampala 1991, godine u ediciji Posebna izdanja.
Ovaj materijal sadrži građu objavljenu u Crnoj Gori i građu o Crnoj Gori. Popisana građa
(knjige, periodične publikacije, prilozi iz periodike) sadrži 5.017 bibliografskih jedinica
na srpskohrvatskom i četrnaest stranih jezika. Veliki dio popisanog materijala urađen je
“de visu“, ali i preuzet iz drugih bibliografija i objavljenih kataloga i popisa literature.
Bibliograf amater svoj rukopis je ostavio u nepročišćenom i neredigovanom stanju, tako
da je ostalo veliki broj jedinica koje imaju nepotpune podatke ili, su pak, pogrešno
prenesene. Trudom radnika iz Centralne narodne biblioteke urađeno je sve da ovaj
materijal dobije formu upotrebljivog i korisnog bibliografskog priručnika. Sredinom
šezdesetih godina ovog vijeka, direktor Nacionalne biblioteke Crne Gore dr Niko Simov
Martinović boravio je u Lenjingradu, s namjerom da prouči ostavštinu Pavela
Apolonoviča Rovinskog i njegovu bibliografsku građu o Crnoj Gori, kako bi je pripremio
za štampu. Niku S. Martinoviću nije bilo suđeno da ostvari svoje namjere, jer je umro
1975. godine. Poslije studijskog boravka i kratke posjete Lenjingradu 1985. godine
radnici Centralne biblioteke «Đurđe Crnojević« su u Arhivu Akademije nauka SSSR u
82
Lenjingradu pogledali rukopis Pavela Apolonoviča Rovinskog i ocijenili njegovu naučnu
i stručnu vrijednost i upotrebljivost. Krajem 1990. godine, dobijena je saglasnost Arhiva i
Akademije SSSR-a za korišćenje ovog rukopisa koji je za štampu pripremila E. A.
Perežogina iz Državne javne biblioteke “Saltikov Ščedrin” iz Lenjingrada. Poslije
redakcije rukopisa, sastavljanja spiska skraćenica i azbučnog registra, rukopis je
pripremljen za štampu, a kasnije i preveden na srpski jezik (Branko Brnović).
Bibliografija je objavljena 1991. godine u Centralnoj narodnoj biblioteci na Cetinju, kao
prva knjiga edicije Posebna izdanja, a u okviru projekta Crnogorske bibliografije. Ko je
bio Pavel Apolonovič Rovinski i kakav je bibliografski materijal ostavio iza sebe? Pavle
Rus (1831-1916), kako su ga Crnogorci iz milošte zvali, svjetski putnik I znatiželjnik, bio
je slavista, istoričar, geograf, etnograf, a prije svega jedan od najvećih poznavalaca
kulturnih i političkih prilika u južnoslovenskim zemljama s kraja XIX vijeka. Imajući kao
cilj kompleksno izučavanje narodnog života, jezika, književnosti i svih drugih duhovnih
dostignuća južnoslovenskih naroda, on je 1862. godine sačinio svoj« Plan putovanja po
slovenskim zemljama« i tako putujući i pišući stiže u Srbiju 1868. godine kao dopisnik
Santpetersburških novosti, novina koje je izdavala Ruska akademija nauka. Putovao je,
obilazio gradove i sela, pisao reportaže, upoznavao znamenite kulturne i političke
radnike. Nakon niza putovanja, ekspedicija i raznoraznih avantura doživljenih po Sibiru,
Kini i širom Azije, 1879. godine obreo se u Crnoj Gori, gdje je sa povremenim prekidima
boravio 27 godina. Aktivno je učestvovao u kulturno-prosvjetnom i javnom životu
Crnogoraca, od srca se zalažući da svemu dâ što veći doprinos. Bio je jedan od
organizatora proslave 400-godišnjice Crnojevića štamparije, inicijator podizanja Zetskog
doma, najstarije pozorišne kuće u Crnoj Gori, saradnik i član redakcija crnogorskih
časopisa, dobrotvor mnogih tada osnovanih čitaonica, a njegovo najozbiljnije
angažovanje bilo je u okviru naučnoistraživačkog rada u Crnoj Gori gdje je proučavao
crnogorsku geografiju, arheologiju, književnost, botaniku i folklor. Rezultat svega toga
bile su brojne studije, rasprave i članci o Crnoj Gori, koje je objavljivao na srpskom i
ruskom jeziku. Nakon decenijskog boravka u tim krajevima, drugujući sa prijateljski
nastrojenim Crnogorcima, napisao je svoje najznačajnije životno djelo Crna Gora u
prošlosti i sadašnjosti, koje je u više tomova od 1888. do 1915. godine objavila Ruska
imperatorska akademija nauka u Petrogradu. Neobjašnjivo dugo se u Crnoj Gori čekalo
da ova građa i štampani materijal budu prevedeni i objavljeni, pa je tek 1994. godine
istorijski pregled Crne Gore od P.A. Rovinskog, a na zadovoljstvo velikog broja
Petroviću Njegošu prevedena je i objavljena u Cetinjskom “Obodu”. Između ostalog
83
bibliografskoj građi koja je tek, kako smo ranije naveli, prevedena i objavljena 1991.
godine, čuvala se u Arhivu ruske akademije nauka, kao dio posljednjeg toma monografije
o Crnoj Gori, a obuhvatala je najvećim dijelom popise knjiga, brošura, separata i
značajnijih članaka iz periodike, nastalih kako na tlu Crne Gore, tako i izvan njenih
granica. Bibliografija po svom karakteru spada u selektivne, retrospektivne, zavičajne,
rezimirane, kritičke, anotirane i azbučno poredane bibliografije. Same bibliografske
jedinice često su nepotpune (bez mjesta izdavanja periodičnih publikacija i broja stranica)
ili pak, preuzete iz već urađenih i objavljenih bibliografija, što je odlika mnogih
nedovršenih i neredigovanih rukopisa, što je bio slučaj i sa ovom bibliografskom građom.
Očigledno da je Rovinski imao namjeru da još provjerava, uobličava i dopunjuje podatke,
ali ga je u tome spriječila smrt (15. januara 1916.) u dane kada je Crna Gora pala pod
austrougarsku okupaciju. Njegove skice sadržaja ovog materijala nedvosmisleno govore
o tome da je ovaj strastveni istraživač, naučnik i publicista imao namjeru da se ozbiljno
pozabavi ovim materijalom i objavi ga u cjelini. Uz ovu građu prilikom izdavanja knjige
Crna Gora u svojoj prošlosti i sadašnjosti : bibliografija, priređivač je uz prevedeni i
redigovani rukopis bibliografije ćiriličkih izdanja dodao i bibliografsku građu objavljenu
u cetinjskim časopisima “Prosvjeta” (1896 i 1898, god.) i “Književni list” (1902.) o čemu
smo ranije govorili. Na ovom mjestu treba skrenuti pažnju na veliki broj objavljenih
bibliografija tipa: Crna Gora i Crnogorci u časopisima koji su izlazili izvan teritorije Crne
Gore, a u okviru bivše Jugoslavije. Najveći broj takvih selektivnih bibliografija koje u
sebi sadrže i popisane tekstove o Crnoj Gori i Crnogorcima uradili su Jovan Jovanović I
Dobrilo Aranitović. Treba se nadati da će uredništvo i redakcija ovog Projekta imati
dovoljno snage I razumijevanja od strane ministarstva za nauku Crne Gore da pomogne u
daljem radu na izradi bibliografija tipa “drugi o nama”. Izuzetno korisna i zanimljiva bi
bila bibliografija na turskom, albanskom, grčkom i bugarskom jeziku (selektivnu
bibliografiju pod nazivom Prilog Crnogorskoj bibliografiji 1494-1994. na bugarskom
jeziku i drugim jezicima u bugarskim bibliotekama sa ukupno183 naslova uradio je i
objavio u “Bibliografskom vjesniku” (1986, br.3, str. 9-25) dr Dušan Martinović). Naše
susjedne države, pa i Turska, sigurno imaju šta da ponude kada se tiče radova o Crnoj
Gori. Na kraju, mora se skrenuti pažnja i na neke detalje i eventualne propuste prilikom
izrade ovih bibliografija. Ne računajući na to da će u okviru prvog i trećeg toma biti
popisani radovi Crnogoraca objavljenih na stranim jezicima, jedan broj takvih jedinica
nalazi se i u knjigama četvrtog toma (drugi o nama). Osim toga selekcija same građe bila
je izvan kontrole redakcije i uredništva, pa je moguće da negdje nije izvršena na pravi
način. Nedostatak odgovarajućih anotacija pri bibliografskom opisu i predmetnog ili bar
84
stručnog registra, umanjuje informativnu vrijednost ovih bibliografija. Prve bibliografije
o Crnoj Gori uradili su stranci. Italijan Đuzepe Valentineli objavljuje 1842. godine
“Specimen bibliographicum de Dalmatia et agro Labeatum ” i, 1842. “Bibliographia della
Dalmazia e del Montenegro”, 1885. Cezare Tondini de Kvarengi zajedno sa Markom
Dragovićem u “Glasu Crnogorca” za 1886. godinu objavljuje “Pokušaj za bibliografiju o
Crnoj Gori”, a u Parizu 1889. Tondini sam objavljuje bibliografiju “Notice sur la
bibliographie del Montenegro.” Anibale Teneroni 1896. godine u Rimu izdaje “Per la
bibliografia del Montenegro.” Broj radova o Crnoj Gori izdatih izvan crnogorske
teritorije s kraja XIX vijeka znatno je premašivao broj štampane građe u Samoj Crnoj
Gori. Popisom te literature, nadalje su se bavili Mađar Jozef Bajza, Čeh Ferdinand Velc,
Rus P. A. Rovinski. Od Crnogoraca Pero Šoć 1948. godine objavljuje prvu retrospektivnu
bibliografiju o Crnoj Gori “Ogled bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima ” sa
preko 4100 bibliografskih jedinica. Usvajanjem Projekta “Crnogorska bibliografija 1494-
1994” 1980. godine Centralna narodna biblioteka SRCG “Đurđe Crnojević” radi
crnogorsku retrospektivnu bibliografiju knjiga, periodičnih publikacija i priloga iz
periodike. U okviru četvrtog toma urađen je i objavljen zavidan broj bibliografija tipa
“Drugi o nama” (engleska, italijanska, ruska, češka, njemačka, francuska). Ovaj rad
obuhvata pregled i istorijat bibliografskog rada o Crnoj Gori. Navedene su najznačajnije
bibliografije i bibliografi iz te oblasti.
PROJEKAT CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA

Crnogorska retrospektivna bibliografija u cjelini predstavlja rezultate štamparsko-
izdavačke djelatnosti u okviru pola milenijuma njenog postojanja. Centralna narodna
biblioteka je 1979. godine pokrenula inicijativu za izradu projekta CRNOGORSKA
BIBLIOGRAFIJA 1494-1994. GODINA. Unutar četiri cjeline (I-IV tom) bibliografski su
popisane monografske publikacije (I tom), serijske publikacije (tom II), članci objavljeni
u serijskim publikacijama i zbornicima radova (III tom) i djela i članci o Crnoj Gori i
Crnogorcima (tom IV). Monografske i serijske publikacije su obrađene po aktuelnim
međunarodnim standardima. Prilikom rada na Projektu primjenjivani su kombinovani:
teritorijalno-nacionalni i predmetni kriterijum. Do sada je objavljeno 28 knjiga u 29
svezaka. Centralna narodna biblioteka je 1979. godine pokrenula inicijativu za izradu
projekta CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA 1494-1994 GODINA. Idejni projekat, u
kojem je stručno i naučno razrađena njegova koncepcija, struktura, kriterijumi i
periodizacija edicije, faze istraživanja, dinamika realizacije istraženih rezultata i njihov
plan publikovanja uradio je dr Miroslav Luketić. Odlučeno je da edicija bude
publikovana u četiri toma, u okviru kojih će, zavisno od broja bibliografskih jedinica biti
jedna ili više knjiga. Tomovi su određeni ovako:
Tom I – monografske publikacije, Tom II – serijske publikacije, Tom III – rasprave,
članci i književni radovi u serijskim publikacijama (selektivni izbor građe) i Tom IV –
eksteriorika, sve što su drugi pisali o Crnoj Gori i njenim žiteljima (selektivni izbor
građe). Osim karakteristične strukture i opsega Crnogorska bibliografija sadrži niz drugih
specifičnosti. Naime, monografske publikacije su obrađene po međunarodnom standardu
ISBD(M), serijske publikacije prema ISBD(S), dok je građa iz trećeg toma (članci)
obrađena prema tadašnjim važećim pravilima Jugoslovenskog bibliografskog instituta za
analitičku obradu serijskih publikacija. Kompletna građa (osim IV toma) stručno je
obrađena i raspoređena prema UDK sistemu. Sve knjige sadrže odgovarajući naučni
85
aparat. Pored više registara, knjige su snabdjevene adekvatnim predgovorima, uvodnim
napomenama, ilustracijama i sl. Prilikom postavljanja kriterijuma smatralo se da u Crnoj
Gori postoje neke specifičnosti koje uslovljavaju primjenu širih kriterijuma. Primjenjuju
se tri kriterijuma i to : teritorijalni, nacionalni i predmetni. Po osnovu teritorijalnog
kriterijuma uzimaju se sljedeća izdanja :
 sve knjige, brošure i muzikalije štampane na teritoriji Republike Crne Gore, bez
obzira na jezik, pismo ili nacionalno prijeklo autora;
 sve knjige, brošure i muzikalije koje su izdavači iz Crne Gore štampali van nje,
uključujući i inostranstvo;
 sve zvanične publikacije štampane na teritoriji današnje Crne Gore, kao i one koje
su izdavači iz Crne Gore štampali u drugim sredinama.
Po nacionalnom kriterijumu ulaze sljedeće monografske publikacije:
 sva djela Crnogoraca i drugih autora porijeklom iz Crne Gore, objavljena van nje,
bez obzira na jezik i pismo;
 sva djela Crnogoraca i drugih autora porijeklom iz Crne Gore, objavljena u
inostranstvu, bez obzira na jezik i pismo;
 djela starih štampara porijeklom iz Crne Gore.
Na osnovu predmetnog kriterijuma biće obuhvaćena:
 sva djela objavljena van Crne Gore, koja se svojom sadržinom odnose na Crnu
Goru, a njihovi autori nijesu Crnogorci, niti su porijeklom iz Crne Gore ;
 sva djela objavljena u inostranstvu, bez obzira na jezik i pismo, koja se svojom
sadržinom odnose na nju ;
 sve zvanične publikacije, građa i dokumentacija koje su u vidu posebnih
publikacija štampane bilo gdje van Crne Gore, ako se svojom sadržinom odnose
na nju.
Više godina je prikupljana građa za ovaj Projekat. Vremenski raspon za istraživanje je
bio ogroman – od prve štampane knjige na slovenskom jugu Oktoiha iz Crnojevića
štamparije (1494) do 1994. godine – cijelih pola milenijuma izdavačko-štamparske
djelatnosti u Crnoj Gori. Prva bibliografija iz ove višetomne edicije objavljena je 1985.
godine. Radi se o prvoj knjizi u okviru drugog toma koja sadrži popis serijskih
publikacija za period 1835 tj. od pojave Grlice – prve crnogorske periodične publikacije
do 1984. godine. Pripremljena je za štampu i druga knjiga – period 1985-1994. gidina,
kojom će i drugi tom biti završen. Rekordno objavljen broj knjiga ostvaren je u jubilarnoj
1993/94.godini, budući da je projekat Crnogorska bibliografija 1494-1994 bio posvećen
polamilenijumskom jubileju – prve štampane knjige u Crnoj Gori Oktoiha prvoglasnika.
Tada je publikovano deset knjiga, sa 3350 stranica enciklopedijskog fomata. Do sada je u
potpunosti urađen prvi tom bibliografije monografskih publikacija 1494-1994 (ukupno 10
knjiga). Radovi na trećem tomu, koji je ujedno i najobimniji, su još u toku. Do sada je
objavljeno 13 knjiga bibliografija članaka. Dva rukopisa ovog toma su pripremljena za
štampu, dok su na još tri rukopisa radovi u toku, čime će i treći tom biti završen. U okviru
četvrtog toma tzv. eksteriorika, objavljeno je nekoliko bibliografija na stranim jezicima.
Urađene su bibliografije na ruskom, češkom, italijanskom i engleskom jeziku. Takođe,
86
pripremljena je za štampu i Bibliografija o Crnoj Gori i njenim žiteljima na srpskom,
hrvatskom i drugim jezicima naroda i nacionalnih manjina sa područja bivše SFRJ :
monografske publikacije. Za proteklih četvrt vijeka intenzivnog rada na projektu
Crnogorska bibliografija 1494-1994 ostvareni su značajni rezultati o kojima najbolje
govori 28 objavljenih knjiga u 29 svesaka u okviru četiri toma, čiji opseg iznosi 12963
stranice enciklopedijskog formata (A-4). U do sada objavljenim knjigama ukupno je
popisano 198.256 bibliografskih jedinica, koje se odnose na inkunabule, paleotipe,
knjige, serijske publikacije i priloge iz periodike. Stvorena baza podataka od skoro
200.000 bibliografskih jedinica, na našem i na naznačenim stranim jezicima predstavlja,
do sada, najveći trezor duhovnog života Crne Gore, koji je ogledalo našeg pisanog izraza,
priručnik za svekolika saznanja o djelatnosti naših ljudi od pera, kroz istorijsku prošlost i
sadašnjost i neophodni instrument za naučna i druga istraživanja. Do 1980. godine nije
bilo kontinuiranog rada na Tekućoj bibliografiji monografskih publikacija. Urađeni
Pregledi izdavačko-štamparske djelatnosti objavljivani su povremeno u Bibliografskom
vjesniku. Istovremeno sa početkom rada na projektu Crnogorska bibliografija 1494-1994.
godina Centralna narodna biblioteka je počela organizovaniji rad i na Tekućoj
bibliografiji. Primjenjuju se istovjetni kriterijumi – teritorijalni, nacionalni i predmetni. U
početku bibliografija je objavljivana u Bibliografskom vjesniku, kao i u obliku posebnih
otisaka. Od 2002. godine bibliografija se radi na osnovu uzajamnog elektronskog
kataloga COBIB.CG. Počet je rad i na bibliografiji serijskih publikacija od 2004. godine.
U planu je da se započne sa analitičkom obradom priloga u serijskim publikacijama na
osnovu uzajamnog elektronskog kataloga COBIB.CG. i u skladu sa međunarodnim
standardom ISBD(CP). Istovremeno sa početkom rada na projektu Crnogorska
bibliografija 1494-1994. osamdesetih godina Centralna narodna biblioteka je započela
organizovaniji rad i na Tekućoj bibliografiji monografskih publikacija. Primjenjivani su
isti kriterijumi – teritorijalni, nacionalni i predmetni. Popisana građa je kumulirana na
godišnjem nivou i redovno objavljivana u sveskama Bibliografskog vjesnika, kao i u vidu
posebnih otisaka. Objavljeno je ukupno osam svesaka za period 1980-1987. godinu. Tada
nastaje prekid u radu na Tekućoj bibliografiji. Razloga za to je bilo više – mali broj
izvršilaca u Odjeljenju, zauzetost bibliografa oko dovršavanja rukopisa na projektu
retrospektivne bibliografije, nedostatak adekvatne kompjuterske opreme i sl. Uoči
Frankfurtskog sajma knjiga, održanog 1998. godine objavljen je jedan popis crnogorskih
izdanja pod nazivom Crna Gora – izdavaštvo od 500. do 504. godine nakon Oktoiha, koji
sadrži popis oko 2000 naslova obrađenih na osnovu CIP-ova urađenih u Biblioteci za
period 1995-1998. Od 2000. godine u Bibliografskom odjeljenju je reaktiviran rad na
Tekućoj bibliografiji knjiga, počev od 1999. godine. Popisana građa je kumulirana u
azbučne kartoteke, za svaku godinu pojedinačno. Obrađena je na klasičan način, bez
programske podrške, što znači da se ne nalazi u uzajamnoj bibliografsko-kataloškoj bazi,
pa zbog toga nije moguća njena automatska izrada. Ukidanjem Jugoslovenskog
bibliografskog instituta (krajem 2002. godine) Centralna narodna biblioteka preuzima
funkciju nacionalnog bibliografskog centra. Dogovoreno je da početna godina Tekuće
bibliografije bude 2002. Za izbor građe koriste se kombinovani teritorijalni, nacionalni i
predmetni kriterijumi. Bibliografija se radi na osnovu uzajamnog elektronskog kataloga
COBIB.CG., u skladu sa međunarodnim standardima ISBD(M) (International Standard
Bibliographic Description for Monographies), ISBD(ER) (International Standard
Bibliographic Description for Electronic Recources), komunikacionim formatom za
87
mašinsko čitljivo katalogiziranje i razmjenu bibliografskih informacija – COMARC/B
(Machine Readable Cataloguing Format) i Pravilnikom i priručnikom za izradu
abecednih kataloga, I i II, Eve Verone. Ova bibliografija, pored knjiga sadrži i popis
neknjižne građe (karte, atlase i muzikalije) u štampanom i elektronskom obliku. Izlaziće
jedanput godišnje. Građa se klasifikuje i raspoređuje prema sistemu Univerzalne
decimalne klasifikacije (UDK). U okviru UDK grupa jedinice su razvrstane azbučnim
redosljedom. Tekuća bibliografija monografskih publikacija za 2002. godinu je završena i
biće uskoro predata u štampu. U toku je rad na bibliografijama za 2003, 2004 i 2005.
godinu. U 2004. godinu je započeto sa popisom naslova serijskih publikacija. S obzirom
da se radi o relativno malom broju tekućih naslova crnogorske periodike, bibliografija će
biti objavljivana kumulativno za period od nekoliko godina koji će naknadno biti utvrđen.
Planirano je da se započne i sa analitičkom obradom priloga u serijskim publikacijama i
zbornicima radova. Ova bibliografija će se raditi u uzajamnom elektronskom katalogu
COBIB. CG., u skladu sa međunarodnim standardom ISBD(CP).
PERIODIZACIJA CRNOGORSKE BIBLIOGRAFIJE
BIBLIOGRAFIJA 1494-1994. GODINA. Unutar četiri cjeline (I-IV tom)
-bibliografski su popisane monografske publikacije (I tom),
-serijske publikacije (tom II),
-članci objavljeni u serijskim publikacijama i zbornicima radova (III tom) i
-djela i članci o Crnoj Gori i Crnogorcima (tom IV).
Monografske i serijske publikacije su obrađene po aktuelnim međunarodnim
standardima. Prilikom rada na Projektu primjenjivani su kombinovani: teritorijalno-
nacionalni i predmetni kriterijum. Do sada je objavljeno 28 knjiga u 29 svezaka.
Centralna narodna biblioteka je 1979. godine pokrenula inicijativu za izradu projekta
CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA 1494-1994 GODINA. Idejni projekat, u kojem je
stručno i naučno razrađena njegova koncepcija, struktura, kriterijumi i periodizacija
edicije, faze istraživanja, dinamika realizacije istraženih rezultata i njihov plan
publikovanja uradio je dr Miroslav Luketić. Odlučeno je da edicija bude publikovana u
četiri toma, u okviru kojih će, zavisno od broja bibliografskih jedinica biti jedna ili više
knjiga. Tomovi su određeni ovako:
građe). Prilikom početka rada na opštoj retrospektivnoj bibliografiji knjiga treba odrediti i
njenu periodizaciju. Cilj ovga je da se u cjelovitom izdanju prikaže razvoj duhovnog
stvaralaštva u toku pet stotina godina. Istraživanja bi se odvijala u okviru tri perioda :
- prvi period 1494-1918. godina
- drugi period 1919-1944. godina
- treći period 1945-1993. godina
88
Ovako izvršena periodizacija je prirodna posljedica društveno-istorijskog i kulturnog
razvitka Crne Gore ( podrazumijevajući u ovom kontekstu i izdavačku podrukciju).
KRITERIJUMI ODABIRA GRAĐE ZA CRNOGORSKU
BIBLIOGRAFIJU
BIBLIOGRAFIJA 1494-1994. GODINA. Unutar četiri cjeline (I-IV tom)
- bibliografski su popisane monografske publikacije (I tom),
- serijske publikacije (tom II),
- članci objavljeni u serijskim publikacijama i zbornicima radova (III tom) i
- djela i članci o Crnoj Gori i Crnogorcima (tom IV).
Monografske i serijske publikacije su obrađene po aktuelnim međunarodnim
standardima. Prilikom rada na Projektu primjenjivani su kombinovani: teritorijalno-
nacionalni i predmetni kriterijum. Do sada je objavljeno 28 knjiga u 29 svezaka.
Centralna narodna biblioteka je 1979. godine pokrenula inicijativu za izradu projekta
CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA 1494-1994 GODINA. Idejni projekat, u kojem je
stručno i naučno razrađena njegova koncepcija, struktura, kriterijumi i periodizacija
edicije, faze istraživanja, dinamika realizacije istraženih rezultata i njihov plan
publikovanja uradio je dr Miroslav Luketić. Odlučeno je da edicija bude publikovana u
četiri toma, u okviru kojih će, zavisno od broja bibliografskih jedinica biti jedna ili više
knjiga. Tomovi su određeni ovako:
građe). Prilikom postavljanja kriterijuma smatralo se da u Crnoj Gori postoje neke
specifičnosti koje uslovljavaju primjenu širih kriterijuma. Primjenjuju se tri kriterijuma i
to : teritorijalni, nacionalni i predmetni. Po osnovu teritorijalnog kriterijuma uzimaju se
sljedeća izdanja :
 sve knjige, brošure i muzikalije štampane na teritoriji Republike Crne Gore, bez
obzira na jezik, pismo ili nacionalno prijeklo autora;
 sve knjige, brošure i muzikalije koje su izdavači iz Crne Gore štampali van nje,
uključujući i inostranstvo;
 sve zvanične publikacije štampane na teritoriji današnje Crne Gore, kao i one koje
su izdavači iz Crne Gore štampali u drugim sredinama.
Po nacionalnom kriterijumu ulaze sljedeće monografske publikacije:
 sva djela Crnogoraca i drugih autora porijeklom iz Crne Gore, objavljena van nje,
bez obzira na jezik i pismo;
 sva djela Crnogoraca i drugih autora porijeklom iz Crne Gore, objavljena u
inostranstvu, bez obzira na jezik i pismo;
89
 djela starih štampara porijeklom iz Crne Gore.
Na osnovu predmetnog kriterijuma biće obuhvaćena:
 sva djela objavljena van Crne Gore, koja se svojom sadržinom odnose na Crnu
Goru, a njihovi autori nijesu Crnogorci, niti su porijeklom iz Crne Gore ;
 sva djela objavljena u inostranstvu, bez obzira na jezik i pismo, koja se svojom
sadržinom odnose na nju ;
 sve zvanične publikacije, građa i dokumentacija koje su u vidu posebnih
publikacija štampane bilo gdje van Crne Gore, ako se svojom sadržinom odnose
na nju.
BIBLIOGRAFIJA SERIJSKIH PUBLIKACIJA 1835-1984.
BIBLIOGRAFIJA 1494-1994. GODINA. Unutar četiri cjeline (I-IV tom) bibliografski su
popisane monografske publikacije (I tom), serijske publikacije (tom II), članci objavljeni
u serijskim publikacijama i zbornicima radova (III tom) i djela i članci o Crnoj Gori i
Crnogorcima (tom IV). Monografske i serijske publikacije su obrađene po aktuelnim
međunarodnim standardima. Prilikom rada na Projektu primjenjivani su kombinovani:
teritorijalno-nacionalni i predmetni kriterijum. Do sada je objavljeno 28 knjiga u 29
svezaka. Centralna narodna biblioteka je 1979. godine pokrenula inicijativu za izradu
projekta CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA 1494-1994 GODINA. Idejni projekat, u
kojem je stručno i naučno razrađena njegova koncepcija, struktura, kriterijumi i
periodizacija edicije, faze istraživanja, dinamika realizacije istraženih rezultata i njihov
plan publikovanja uradio je dr Miroslav Luketić. Odlučeno je da edicija bude
publikovana u četiri toma, u okviru kojih će, zavisno od broja bibliografskih jedinica biti
jedna ili više knjiga. Tomovi su određeni ovako:
građe). Prva bibliografija iz ove višetomne edicije objavljena je 1985. godine. Radi se o
prvoj knjizi u okviru drugog toma koja sadrži popis serijskih publikacija za period 1835
tj. od pojave Grlice – prve crnogorske periodične publikacije do 1984. godine. Obrađeno
je 760 naslova periodičnih publikacija od čega preko 400 novina (listova, revija, važnijih
biltena). Publikacije su obrađene po principu “de visu” i na osnovu standrada ISBD(S),
onako kako je predviđeno za nacionalne bibliografije. Sadrži stručni registar periodike,
imenski registar autora, registar mjesta i hronološki registar. Registri i anotacije koje se
daju uz bibliografske jedinice povećavaju informativnost i olakšavaju brže snalaženje
korisnika. Ova bibliografija urađena na osnovu slijedećih kriterijuma:
- sve serijske publikacije (listovi, novine, časopisi, zbornici, bilteni, kalendari, almanasi,
godišnjaci) koji izlaze u dužem vremenskom rasponu sa kontinuiranom numeracijom, a
koji su štampani odnosno izdavani u granicama današnje Crne Gore
90
- sva periodična izdanja iz revolucionarnog perioda i NOB-a, bez obzira na to gdje su
štampana i izdavana i na kojoj tehnici (šapirograf), ako se svojom sadržinom odnose na
Crnu Goru, odnosno aku su ih izdavale jedinice NOV-a iz Crne Gore
- periodične publikacije izdavane van Crne Gore i u inostranstvu od strane Crnogoraca i
njihovih udruženja ukoliko su napredne i lojalne zemlji i svojom sadržinom podstiču veze
sa zavičajem
- periodična izdanja koja su izlazila u Crnoj Gori u vrijeme neprijateljskih okupacija
1914-1918. i 1941-1945. godine.
BIBLIOGRAFIJA IZDANJA CRNOJEVIĆA ŠTAMPARIJE
Bibliografija izdanja Crnojevića štamparije od 1494-1496. godine pojavljuje se u
Ediciji Crnogorska bibliografija 1494-1994. kao knjiga 1 prvog toma i plod je
višegodišnjeg naučnoistraživačkog rada poznatog sovjetskog slaviste, bibliologa i
bibliografa prof. dr Evgenije Lalovič Nemirovski. On je ovu bibliografiju uradio prema
standardima za izradu opšte bibliografije i svodnog kataloga ćiriličnih izdanja usvojenim
u Državnoj biblioteci "V. I. Lenjina". Autor u svojoj knjizi opisuje u nauci poznatih i
nepoznatih 106 primjeraka Oktoiha prvoglasnika iz 1493/94, zatim 33 primjerka Psaltira
sa posledovanjem iz 1495. godine kao i sve fragmente u nauci poznate Oktoiha
petoglasnika iz 1494. i Trebnika (Molitvenika ili Euhologija) iz 1495. godine. Ovi podaci
su tim značajniji kada se zna da je u jugoslovenskoj bibliografiji bilo poznato relativno
malo primjeraka cetinjskih inkunabula. Ova bibliografija ima potpune sadržaje knjiga
Crnojevića štamparije, kao i opis grafičkih priloga do kojih se moglo doći. Ona će zadugo
biti nezamjenjiv priručnik svim istoričarima naše stare knjige, svim bibliografima koji se
zanimaju starim periodom našeg štamparstva.
BIBLIOGRAFIJA CRNOGORSKIH ČASOPISA
Od pojave “Grlice” 1835. godine, prve crnogorske periodične publikacije, pa do
1945. godine istorija naše štampe je zabilježila izlazak oko 170 naslova novina, časopisa,
godišnjaka, kalendara, almanaha i biltena. Ovo su većinom rijetka izdanja koja uglavnom
posjeduje CNB. Iako u ovom periodu (1835-1945) nemamo bibliografiju periodike, može
se smatrati da je ova oblast dosta istražena. Postoji više radova koji obrađuju
problematiku crnogorske periodike, a najznačajniji je rad DUŠANA VUKSANA
“PREGLED ŠTAMPE U CRNOJ GORI 1834-1934“ koje je objavljeno povodom
stogodišnjice Njegoševe štamparije (1853). Ovo je bio prvi pokušaj da se crnogorske
periodične publikacije obrade posebno, sa detaljnim komentarima i ocjenama.
Najobimniju i najkompletniju obradu crnogorske periodike dao je NIKO S.
MARTINOVIĆ U DJELU “RAZVITAK ŠTAMPE I ŠTAMPARSTVA U CRNOJ GORI
1493-1945“ koju je izdao Jugoslovenski institut za novinarstvo u Beogradu 1965. godine.
U nemogućnosti da se prihvati izrada nacionalne bibliografije CNB se u početku više
orjentisala na izdavanje parcijalnih bibliografskih izdanja pripremajući teren za budući
rad na opštim nacionalnim bibliografijama. Tako se pristupilo izradi bibliografija
crnogorskih književnih časopisa i listova od najstarijih do savremenih. Ovaj program se
realizovao u saradnji sa redakcijama časopsa. tako je i urađena bibliografija prvog
crnogorskog pedagoškog časopisa “PROSVJETA“ AUTORA DUŠANA
MARTINOVIĆA, a koju su izdali CNB i Republički zavod za unapređenje školstva iz
91
Titograda, 1979. godine. Bibliografija sadrži 3472 bibliografske jedinice. Sadrži autorski
registar, registar prevodilaca, predmetni registar, registar nerazjašnjenih autorstava,
inicijala i pseudonima. Najstarije književne časopise iz druge polovine 19 i početka 20
vijeka predstavila je CNB u dvije knjige :
- MIROSLAV LUKETIĆ : CRNOGORSKI KNJIŽEVNI ČASOPISI 1871-
1891 (Crnogorka, Zeta, Nova Zeta, Luča, Književni list, Dan)
- Književno-istorijsku obradu sa bibliografijom crnogorskih almanaha i
kalendara dao je Radivoje Šuković.
Poratni književni časopis “SUSRETI“ bibliografski je obradila Zagorka Đurović-
Vujanović. Bibliografija ima 2713 bibliografskih jedinica. Ima azbučni registar autora i
prevodilaca i predmetni registar. Osim pomenutih u izdanju CNB pojavile su se još dvije
zanimljive bibliografije stručnih časopisa, i to :
- Senka Latković je uradila bibliografiju časopisa “MEDICINSKI ZAPISI“
koju prati nekoliko registara (imenski, predmetni, štamparija), a bio-
bibliografske podatke uradili su Nikola Zlatarov, Branka Zogović
- Istorijski institut SR Crne Gore i NIO “Univerzitetska riječ“ objavili su
bibliografiju “ZAPISI-ISTORIJSKI ZAPISI“ autora Vasilija Jovovića i
Čedomira Draškovića.
Uz jubilej “Stvaranja“ kao poseban broj, objavljena je bibliografija ovog uglednog
crnogorskog književnog časopisa, koju su izradile marija Adžić i Olga Vukmirović. U
časopisu “Bibliografski vjesnik“ koga izdaje CNB (1961-1964, 1976 i dalje), objavljeno
je više značajnih specijalnih i drugih bibliografija i priloga, koji se mogu smatrati kao
doprinos nacionalnim bibliografijama. Polazeći od potrebe da se izradi kompletan prikaz
periodike CNB je organizovala rad na izradi bibliografije crnogorskih serijskih
publikacija, kao sastavni dio projekta crnogorske nacionalne bibliografije od 1979.
godine. Bibliografija obuhvata :
- sve serijske publikacije (novine, časopise, almanahe, godišnjake, biltene i
kalendare sa prilozima, koji su štampani, odnosno izdavani na teritoriji
današnje Crne Gore
- sva periodična izdanja iz revolucionarnog perioda i NOB-a, bez obzira gdje su
štampana i izdavana i u kojoj tehnici (šapirograf i slično) ako se svojom
sadržinom odnose na Crnu Goru, odnosno ako su ih izdavale jedinice NOV-a
iz Crne Gore
- periodične publikacije izdavane van Crne Gore i u inostranstvu od strane
Crnogoraca i njihovih udruženja, ukoliko su napredne i lojalne prema zemlji i
svojom sadržinom podstiču veze sa zavičajem.
Štampa neprijateljske sadržine, koja je izlazila u Crnoj Gori za vrijeme neprijateljske
okupacije, izuzima se iz bibliografije. Evidenciju o ovim izdanjima vodi CNB posebno.
Prva bibliografija iz ovog ciklusa je Crnogorska bibliografija Tom II-knj. 1 – Serijske
publikacije 1835-1984 koja je izašla 1985. godine, a uradili su je Miroslav Luketić i
Olga-Cana Vukmirović. Obrada je rađena prema ISBD(S).
BIBLIOGRAFSKI VJESNIK
Bibliografski vjesnik, časopis Društva bibliotekara Crne Gore i Centralne narodne
biblioteke „Đurđe Crnojević", počinje izlaziti na Cetinju 1961. godine. Prvih 12 brojeva
objavljeno je u periodu 1961-1964. godine, kada prestaje da izlazi. Prvi glavni i
92
odgovorni urednik mu je bio NIKO SIMOV MARTINOVIĆ. DR DUŠAN
MARTINOVIĆ 1976. godine ponovo pokreće i uređuje Bibliografski vjesnik, u novom
formatu sa istim programskim profilom, sve do 1999. godine. Po odlasku dr Dušana
Martinovića funkciju glavnog i odgovornog urednika preuzima Čedomir Drašković,
direktor Centralne narodne biblioteke „Đurđe Crnojević". Časopis od svog nastanka
objavljuje stručne i naučne radove iz bibliografije, bibliotekarstva i kulturne istorije Crne
Gore. Njegovi saradnici su naši i strani eminentni stručnjaci iz kulturne i naučne javnosti.
Dolaskom dr Nika S. Martinovića na čelo Centralne narodne biblioteke „Đurđe
Crnojević" inicirane su mnoge stručne i naučne aktivnosti kako bi se unaprijedio
sveukupan bibliotečki rad unutar Crne Gore pa, između ostalog, i inicijativa za pokretanje
stručnog časopisa iz bibliotekarstva. U uvodnoj riječi prvog broja, direktor ove značajne
ustanove napominje da se „već dugo vremena osjeća potreba za jednim bibliografskim
časopisom u Crnoj Gori, koji bi davao građu za buduću bibliografiju Jugoslavije i
popnjavao praznine u našim dosadašnjim manjim i većim enciklopedijskim izdanjima.
Društvo bibliotekara Crne Gore i Centralna biblioteka NR Crne Gore pokreću,
Bibliografski vjesnik, sa ciljem da on doprinese rješenju toga zadatka. Uredništvo dalje
obavještava svoje buduće čitaoce i naučnu javnost da će ovaj časopis objavljivati
bibliografske radove i bilješke iz svih oblasti nauke i književnosti koji se odnose na Crnu
Goru, bilo da oni potiču iz pera Crnogoraca bilo iz pera ljudi van Crne Gore. Za prvog
urednika se bira ugledni naučni radnik dr Niko S. Martinović, koji je ulagao veliki trud i
naučni entuzijazam kako bi opravdao postojanje tog do danas jedinog časopisa koji je u
svojoj programskoj osnovi imao prefiks - bibliografski. Časopis je svoj stručno-
informativni i naučnoistraživački program prezentovao u zasebnim i ustaljenim
rubrikama: Članci, Bibliografije, Biobibliografije, Bibliografije periodike, Kraći naučni
prilozi i Prikazi i bilješke. Ove osnovne odrednice uređivačke politike biće ustaljene i
kasnije u svim brojevima ovog glasila. Uređivački odbor prva dva godišta sačinjavali su:
dr Niko S. Martinović, Miroslav Luketić, Marko Rolović i Vasilije Jovović, a u 1963. i
1964. godini na mjesto Marka Rolovića u Odbor ulazi Marko Špadijer. Prva serija od
dvanaest brojeva (1961-1964) štampana je u tiražu od 500 primjeraka, u pet zasebnih
svezaka formata 20x14 sa oko 1000 stranica teksta. Prilozi objavljeni u prvom broju
Vjesnika nagovještavali su početak ozbiljnog rada na izradi specijalnih bibliografija, koje
će kasnije biti glavna bibliografsko-informativna baza članaka iz crnogorske periodike. U
periodu od 1961-1964. godine objavljena je Bibliografija „Crnogorke" – prvog
književnog časopisa Crne Gore (Miroslav Luketić), Pregled članaka sa crnogorskom
kulturno-prosvjetnom tematikom objavljenih u „Stvaranju" od 1946-1960 (dr Andrija
Lainović), Bibliografija časopisa „Dan" (Miroslav Luketić, Pregled rada „Istorijskih
zapisa" 1948-1960 (Andrija Lainović),Bibliografija NOB-a u crnogorskim listovima
1941-1945 (Vasilije Jovović), Bibliografija almanaha u Crnoj Gori između dva svjetska
rata (Olga Vukmirović), Eseji u časopisu „Susreti" (Zagorka Đurović), Bibliografija
časopisa „Lovćenski odjek" (Miroslav Luketić), Eseji i prikazi u umjetnosti u časopisu
„Susreti" (Zagorka Đurović) i dr. Trobroj iz 1963. godine posvećen je Petru II Petroviću
NJegošu, gdje o njegovom književnom radu pišu naši i strani kulturni i književni
istoričari. Pored niza personalnih bibliografija, Vjesnik objavljuje i vrlo kvalitetne
preglede iz istorije bibliografije. Riječanin Đakomo Skoti komentariše bibliografiju Pera
Šoća: Bibliografia del Montenegro (Rim, 1925) i dopunjeno izdanje istog autora: Ogled
bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima (Beograd, 1948) i u svom radu pod
93
nazivom: Crna Gora i Crnogorci u italijanskoj bibliografiji, daje istorijski pregled
interesovanja italijanske kulturno-naučne javnosti o društveno-političkim i kulturnim
dešavanjima u Crnoj Gori. Članak Radovana Vukčevića: Osvrt na bibliografiju članaka i
priloga iz listova i časopisa Jugoslovenskog bibliografskog instituta, objavljen je u
namjeri da se bibliotečka javnost bliže upozna sa metodologijom i bibliografskim
principima Bibliografskog instituta u Beogradu, koji se ozbiljno bavio poslovima na
izradi tekuće bibliografije Jugoslavije. Svjesni svoje obaveze da su i bibliotečki radnici u
Crnoj Gori dužni da doprinesu u inicijativama sveukupnog popisa štampane građe sa
područja SFRJ, dr Niko S. Martinović je uz paralelan popis knjiga štamparsko-izdavačke
d jelatnosti u Crnoj Gori pokrenuo i ovo glasilo, koje je pokrivalo analitičku obradu
članaka iz crnogorske periodike u vidu izrade specijalnih bibliografija. Analizom priloga
objavljenih u Bibliografskom vjesniku sasvim se jasno može uočiti da su pri opisu građe
bibliografi primjenjivali pravila Bibliografskog instituta. Primjena UDK u rasporedu
bibliografskih jedinica preuzeta je odmah nakon usvajanja tih pravila u JBI. Najveći broj
bibliografija u izdanju Centralne narodne biblioteke „Đurđe Crnojević”, i onih koje su
objavljene u ovom časopisu, imale su stručni raspored. On je kasnije sasvim uspješno
primijenjen i u Projektu Crnogorska bibliografija 1494-1994. godine. Završno sa
trobrojem iz 1964. godine prva serija Vjesnika prestaje da izlazi. Razlozi za prestanak
njegovog postojanja bili su finansijske prirode. Prva serija od 12 brojeva naišla je na lijep
prijem u stručnoj i naučnoj javnosti. Sveukupan tiraž je brzo prodat, a sadržaj svezaka je
očigledno zadovoljio potrebu koja se osjećala za bibliografskim istraživanjima i naučnim
informacijama. „Do pokretanja sljedećih svezaka ovog časopisa trebalo je čekati
jedanaest godina: pojavile su se 1976. godine inicijativom direktora Centralne narodne
biblioteke dr Dušana Martinovića, koji će uspješno nastaviti uređivanje ovog naslova do
današnjih dana. Koncepcija je u osnovi ostala nepromijenjena; povećan je samo format
(24x17), broj strana i broj priloga, s tim što je tehnička opremljenost druge serije bila
mnogo bolja. U zadnjoj deceniji izlaženja časopis je dobio fizionomiju moderno
opremljenog međunarodnog glasila (YU ISSN broj, tekst naslovne strane i njene poleđine
kao i nazivi rubrika i sadržaj, dati su uporedo na francuskom jeziku, a priloge prate
rezimei na nekom od vodećih svjetskih jezika). Do 1982. Godine izlazio je u tiražu od
1000 primjeraka, a od tada se štampa u 800 primjeraka, sa prosječnih 15 štamparskih
tabaka po jednom broju. U novoj Redakciji našli su se: Dušan Đurišić, Marija Adžić, dr
Dušan Martinović, dr Vojislav Nikčević i Marko Špadijer. Poslove glavnog i odgovornog
urednika od 1976-1990. godine obavljao je dr Dušan Martinović.Od 1990. godine
funkciju glavnog urednika preuzima novi član Redakcije Čedomir Drašković, a
odgovornog dr Dušan Martinović. Godine 1993. uslijedile su nove promjene u
redakcijskom timu. U njegovom sastavu našli su se: dr Miroslav Luketić, dr Vasilije
Jovović, dr Vukić Pulević, dr Dušan Martinović (odgovorni urednik) i Čedomir
Drašković (glavni urednik). U navedenom sastavu redakcija Bibliografskog vjesnika je
radila do 1999. godine kada se, odlaskom u peziju dr Dušana Martinovića, za novog
člana Redakcije bira načelnik Bibliografskog odjeljenja CNB Milorad Milović, a
Čedomir Drašković, direktor Centralne narodne biblioteke, počinje da obavlja funkcije
glavnog i odgovornog urednika. Značaj časopisa je u tome da naučnim radnicima i
drugim korisnicima, skrati vrijeme za istraživanje i traganje za podacima o izvorima i
literaturi. Bibliografski vjesnik je tri puta u kontinuitetu bio predmet bibliografskog
popisa. Analizom sadržaja ovih bibliografija može se uočiti da one imaju primaran
94
karakter i da su svi brojevi u cjelini bibliografski popisani. Raspored građe po UDK
omogućava brže pronalaženje informacija iz određene stručne oblasti, ali i kvalitetnu
analizu i statistiku radova po strukama. Uočljivo je da najveći broj priloga ima
bibliografski karakter (personalne bibliografije, tekuće, stručne, bibliografije
bibliografija...), ali i vrlo kvalitetne radove iz drugih naučnih oblasti, prvenstveno
književne i kulturne istorije, njegošologije i bibliotekarstva u cjelini. Ovaj časopis je bio
podsticajan za skoro 300 autora, od kojih po svom ugledu veliki broj spada u krug
najpoznatijih imena u našoj stručnoj i naučnoj javnosti. Osim uglednih imena crnogorskih
autora, zastupljeni su i radovi naučnih radnika izvan Crne Gore. Na stranicama ovog
glasila našli su se I prevedeni radovi stranih autora teorijsko-istorijskog karaktera iz
bibliografije i bibliotekarstva uopšte. Poslije izbora dr Dušana Martinovića za glavnog i
odgovornog urednika jednog od najvećih naučnoistraživačkih projekata u Crnoj Gori:
Crnogorska bibliografija 1494-1994, Bibliografski vjesnik postaje ozbiljna bibliografsko-
informativna baza koja sakuplja najdragocjenije podatke koji će kasnije biti temeljna
građa za sveske unutar tomova ove značajne bibliografije. Poslije objavljivanja
bibliografije štamparsko-izdavačke produkcije u Crnoj Gori, za period 1964-1979.
godine, od 1980. godine u časopisu izlaze tekuće godišnje bibliografije knjiga, veliki broj
specijalnih bibliografija tipa „drugi o nama” i na desetine personalnih bio-bibliografija,
gdje su uz studiozno urađene biografije znamenitih ličnosti popisani njihovi radovi i
radovi o njima. Poseban kvalitet ovom po svemu izuzetnom časopisu davale su
bibliografije priloga objavljenih u crnogorskoj periodici. Popisano je na desetine
najstarijih listova, almanaha, godišnjaka i stručnih časopisa. Navešćemo samo neke od
njih: Almanah-Šematizam Zetske banovine (Sarajevo, 1931), Grlica (Cetinje, 1835-
1839 ; 1889-1893 ; 1896-1897), Istorijski zapisi (Cetinje, 1948- 1960), Crnogorac
(Podgorica, 1929), Crnogorka (Cetinje, 1871), Orlić (Cetiwe, 1865-1870, 1885), Istorijski
zapisi (Cetinje, 1948-1960) i td. I vojni listovi i časopisi su bili predmet interesovanja
saradnika Bibliografskog vjesnika. Za određene vremenske periode popisani su: Vojni
glasnik, Vojno-politički glasnik, Vojno-sanitetski glasnik, Vojno delo, Vojno-ekonomski
pregled, Vojno-istorijski pregled, Front i dr. Rubrika Prikazi i bilješke kod čitatelja je
uvijek izazivala posebno interesovanje. U vremenu kada se do informacija o najnovijim
knjigama, časopisima i događajima dolazilo jedino preko dnevnih listova i raznih
kataloga sa sajmova knjiga, bilo je od izuzetne važnosti u ovoj rubrici evidentirati
informacije o najnovijim izdanjima koja su zanimala naučnoistraživačku javnost Crne
Gore. U toj rubrici, sa vrlo opsežnim informacijama o sadržini publikacija, često i uz
izvanredne naučno-kritičke osvrte i komentare, objavljivali su se prilozi o novim
knjigama sa prostora cijele, danas već bivše SFRJ, ali i o izdanjima objavljenim na
stranim jezicima, ako su se svojom tematikom ticale Crne Gore i Crnogoraca. Izuzetan
doprinos za visok stručni nivo ovog glasila dali su ugledni, kod nas i u svijetu poznati
stručnjaci, poznavaoci stare knjige i rukopisa, štamparstva, izdavaštva, kulturne istorije,
bibliotekarstva, književnosti, likovne, pozorišne i filmske umjetnosti. Analizom u njemu
objavljenih bibliografija, ne može se izbjeći činjenica da su dr Dušan Martinović i
Dobrilo Aranitović obogatili njegovu informativnu bazu desetinama hiljada zapisa.
Njihova naučna radoznalost, izražena potreba i dar za pronalaženjem najdragocjenije
pisane građe vezane za Crnu Goru, rezultirali su bibliografskim popisima sa
najrazličitijom tematikom, nikada beznačajnom. Iz njihovih pera su vaskrsavala davno
zaboravljena imena znamenitih Crnogoraca. Jubilej 500 godina prve štampane ćirilične
95
knjige na slovenskom jugu dostojno je obilježen u časopisu. Veliki broj radova posvećen
je ovom značajnom događaju. Pošto su ovim povodom održana i tri naučna skupa u
organizaciji Centralne narodne biblioteke, a i stručni razgovori o radu i perspektivi CNB,
svi referati i rezultati diskusija našli su u Vjesniku svoje mjesto. Posebnu pažnju privlači
sadržaj Bibliografskog vjesnika br. 2-3 iz 1995. godine, koji je posve}en „70-godišnjici
rođenja prof. dr Evgenija Ljvoviča Nemirovskog, istaknutog slaviste, inkunabuliste i
bibliologa, koji je svojim plodnim i raznovrsnim stvaralačkim radom obogatio našu,
slovensku i svjetsku nauku i kulturu.
ZAVIČAJNE BIBLIOGRAFIJE U CRNOJ GORI
Zavičajna bibliografija je vrsta bibliografskog rada koja registruje sve što je pisano o
jednomk užem ili širem lokalitetu, bez obzira na mjesto objavljivanja, zatim sve što je
štampano na teritoriji tog lokaliteta, kao i sve ono što su pisali ili objavili ljudi koji žive
ili su živjeli na tom području. Predstavlja dragocjen materijal za izučavanje razvitka
datog lokaliteta, za pisanje monografije o njemu i slično. Zavičajna bibliografija je i
lokalna bibliografija. U poslijeratnom periodu u Crnoj Gori publikovane su nekolike
regionalne (zavičajne) bibliografije koje predstavljaju dragocjen bibliotečki materijal za
kulturno i naučno valorizovanje datih lokaliteta. Godine 1964. pojavilo se privatno
izdanje Svetozara Popovića “BIBLIOGRAFIJA O LIMSKOJ DOLINI” (115 str., sa 1400
bibliografskih jedinica). Arhiv Herceg Novog 1972. godine umnožio je mehanografski tri
knjige “BIBLIOGRAFSKIH PODATAKA O CRNOJ GORI I BOKI KOTORSKOJ“
koje je uradila Tatjana Mihić. – I knjigu čine bibliografske jedinice o monografskim
publikacijama na srpskom jeziku; II knjigu čine časopisi na srpskohrvatskom, a III knjigu
čine knjige i časopisi na stranim jezicima. Bibliografske jedinice u sve tri knjige nisu
numerisane. Miroslav Luketić u koautorstvu sa Brankom Kovačevićem i Brankom
Marović objavio je BIBLIOGRAFIJU DURMITORA (158 str., sa 1900 bibliografskih
jedinica). Dobrilo Aranitović je priredio BIBLIOGRAFIJU RADOVA O
PLJEVALJSKOM KRAJU (198 str. ; obuhvata popis svih relevantnih radova do kojih je
sastavljač mogao doći objavljenih do kraja 1987. godine, a to su knjige, zbornici, studije,
članci, prilozi i slično; bibliografija ima ukupno 1533 bibliografske jedinice). Vladimir
Mujo Petrušić je uradio BIBLIOGRAFIJU KNJIGA, BROŠURA, LISTOVA I
ČASOPISA ŠTAMPANIH I IZDATIH U NIKŠIĆU (sastoji se od dva dijela – I dio
sadrži 422 bibliografske jedinice – knjige, brošure, separati i periodika i važi za period
od 1898-1941. ; II dio obuhvata period od 1941-1981., sadrži 959 bibliografskih jedinica,
ispod kojih su navede biblioteke u kojima se publikacije nalaze). Osim ovih koje su
štampane u obliku knjiga, neke bibliografije su objavljene kao prilozi u časopisima, npr :
- Miroslav Luketić – Periodika Boke Kotorske, 1984. u časopisu Boka
- Vjera Gažević – Prilog bibliografiji Ulcinja, Bibliografski vjesnik.
PERSONALNE BIBLIOGRAFIJE U CRNOJ GORI

Personalna bibliografija predstavlja popis radova jedne ličnosti ili radova o njoj. Za
biografsko-bibliografski rad u rnoj Gori značajno je nekoliko posebnih knjiga kao i niz
bio-bibliografija rasutih po periodičnim publikacijama, objavljenih u okviru pojedinačnih
ili sabranih djela pisaca itd. Među poznatijim personalnim bibliografijama su :
96
- Bibliografija koju je 1951. godine objavio Ljubomir Durković-Jakšić
“Bibliografija o Njegošu” ima 274 str. i 3085 bibliografskih jedinica.
Izdavač bibliografije je Prosveta.
- Miroslav Luketić je priredio Bibliografiju Stjepana Mitrova Ljubiše u
izdanju udruženih izdavača – CANU Titograd; Univerzitetska riječ
Nikšić; Istorijski arhiv Budva ( ima 240 str. i 1006 bibliografskih
jedinica)
- Niko Simov Martinović je u šestoj knjizi Cjelokupnih djela Nikole I
Petrovića Njegoša dao dosad najpotpuniju bio-bibliografiju knjaz-
pjesnika ( 455-597 str. i 799 bibliografskih jedinica.
- Dobrila Aranitović je objavila više personalnih bibliografija i to :
Bibliografija posebnih izdanja o Njegošu; bio-bibliografija Dušana
Kostića, Rista Ratkovića; bibliografiju radova Trifuna Đukića, ćamila
Sijerića.
U izdanju CNB u ediciji ”Bio-bibliografije” pojavilo se šest knjiga i to :
- MIROSLAV LUKETIĆ, OLGA VUKMIROVIĆ – P. P. NJEGOŠ (103 str.); 1067
bibliografskih jedinica; registar autora i prevodilaca, predmetni i imenski registar
- RADE VUKOVIĆ – PUNIŠA PEROVIĆ, BIO-BIBLIOGRAFIJA (133 str.); 591
bibliografskih jedinica; bibliografija posjeduje registre (azbučni, radova i predmetni)
- DUŠAN MARTINOVIĆ – PORTRETI (361 str.) sadrži bio-bibliografije: Đurđa
Crnojevića, štampara Makarija, Pavla Apolonoviča Rovinskog, Rista Dragičevića,
Milutina Stojovića, Anta Luja ...
- DUŠAN MARTINOVIĆ – PORTRETI II (347 str.) sadrži bio-bibliografije Đuzepe
Valentinija, Marka Dragovića, Pera Šoća, Sava Orovića ...
- DUŠAN MARTINOVIĆ – PORTRETI III (480 str.) sadrži bio-bibliografije Ilije
Zlatičanina, Dušana Vuksana, Evgenija Ljvoviča Nemirovskog ...
- DUŠAN MARTINOVIĆ – PORTRETI IV (327 str.) sadrži bio-bibliografije Andrije
Paltašića-Kotoranina, Jovana Pavlovića, Radoja Roganovića Crnogorca ...
Bio-bibliografije pojedinih stvaralaca iz naše prošlosti i savremenosti s povodom ili bez
povoda s namjerom da se doprinese rasvjetljavanju njihove ličnosti i djela objavili su:
Bibliografski vjesnik, Stvaranje, Istorijski zapisi, razni godišnjaci i druga glasila
Akademija nauka i raznih drugih naučnih institucija. U Bibliografskom vjesniku
obrađeno je preko 80 ličnosti čije personalne bibliografije iznose 11.000 registrovanih
bibliografskih jedinica. Među njima treba pomenuti bio-bibliografiju Marka Miljanova
koju je uradio Jovan Čađenović, a koja sadrži 465 bibliografskih jedinica.
68. TEKUĆA BIBLIOGRAFIJA CRNE GORE
Tekuća bibliografija je bibliografija koja se publikuje u određenim vremenskim
razmacima, a obuhvata tekuću izdavačku produkciju. Prvi pokušaj da se izrađuje opšta
tekuća bibliografija u Crnoj Gori napravio je Ured za informacije pri Predsjedništvu
vlade NR Crne Gore u vidu PREGLEDA, registrovana je štamparsko-izdavačka
djelatnost u Republici u periodu 1945-1949. godina. Publikacija je umnožena na
geštetneru u ograničenom broju primjeraka, a podaci su nepotpuni i dosta nestručno
obrađeni. CNB je smatrala za potrebno da na osnovu svog obaveznog primjerka, kojeg
dobija od štamparija iz Crne Gore periodično objavljuje preglede izdavačko-štamparske
djelatnosti. Jedan ovakav Pregled CNB je izdala u vidu rukopisa koji je umnožen na
97
šapirografu pod nazivom : IZDAVAČKA DJELATNOST U NR CRNOJ GORI 1945-
1958. Pregled su izradili Niko S. Martinović i Vasilije Jovović, a njime je obuhvaćena i
periodika. Ukupno je popisano 680 jedinica knjiga i 96 naslova periodike. Poslije
petogodišnjeg prekida rada na tekućoj bibliografiji pojavom “Bibliografskog vjesnika”
obnovljena je ideja o nastavku rada na tekućoj bibliografiji i donijeta odluka o njenom
objavljivanju u ovom časopisu. PREGLED su izradili Marko Špadijer i Ksenija Grujičić
po decimalnoj klasifikaciji i evidentirano je svega 181 jedinica. Pregled prati i imenski
registar. PREGLED izdavačko-štamparske djelatnosti u Crnoj Gori za period od 1965-
1975. izradili su Miroslav Luketić i Olga Vukmirovič, a CNB ga je objavila kao posebno
izdanje 1977. godine. Rađen je po decimalnoj klasifikaciji i sadrži 1398 naslova knjiga i
brošura. Godine 1980. počeo je prvi profesionalni bibliografski rad i na tekućoj
bibliografiji Crne Gore. Prvi rad ove vrste je BIBLIOGRAFIJA CRNOGORSKE
KNJIGE ZA 1980. koja je objavljena u “Bibliografskom vjesniku”. Sadrži crnogorsku
knjižnu produkciju i crnogorske autore štampane u drugim republikama i pokrajinama.
Krajem 1985. godine pojavila se kao posebna periodična publikacija CRNOGORSKA
BIBLIOGRAFIJA. MONOGRAFSKE PUBLIKACIJE 1983. Redovno objavljivanje
ovakvih uporednih tekućih bibliografija omogućilo je da se one kumuliraju u pojedine
knjige višetomne “Crnogorske bibliografije 1494-1994. “. Uvođenje jedinstvenog BIS-a
omogućiće pojednostavljenje posla na izradi tekućih bibliografija, a prva takva
bibliografija je CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA. MONOGRAFSKE PUBLIKACIJE
ZA 2002. godinu koja je izašla 2006. godine.
CRNA GORA U BIBLIOGRAFSKIM IZDANJIMA ZEMLJE I SVIJETA
Bibliografija tipa “drugi o nama” nije novina u Crnoj Gori. Kada je 1838. godine
saksonski kralj Fridrih August posjetio Crnu Goru i Petra II Petrovića Njegoša, sa sobom
je poveo i jedan broj kulturnih i naučnih istraživača koji su se veoma zanimali za
kulturnu i političku istoriju Crnogoraca. Poslije njihovog boravka naglo je poraslo
interesovanje stranaca za ove krajeve, tako da je kroz Crnu Goru za vrlo kratko vrijeme
prošao zavidno veliki broj raznoraznih znatiželjnika: putopisaca, etnologa, geografa,
žurnalista te avanturista iz Francuske, Rusije, Engleske, Italije , Austrougarske, Češke i
dr. Broj radova o Crnoj Gori izdatih izvan crnogorske teritorije, s kraja XIX vijeka,
uveliko je premašivao broj štampane građe u samoj Crnoj Gori. Prve bibliografije često i
nemaju formu bibliografija u današnjem smislu te riječi, ali u to vrijeme nije bilo ni za
očekivati da se neko profesionalno bavio bibliografskim radom. U to vrijeme popisi
ovakvog tipa su nastajali iz najrazličitijih pobuda, često kao nizovi popisanih knjiga u
svrhu propagiranja izdanja pojedinih knjižara i štampara, i kao prateća potreba prilikom
izrade nekih većih studija i knjiga koje su zahtijevale poznavanje šire literature, pa čak i
kompletnog kulturnog nasljeđa nekog naroda. Crna Gora je zanimala i Mađare. Doktor
filozofskih nauka Josip Bajza (1885-1938) baveći se istorijom književnosti, posebno se
interesovao za književnost jugoslovenskih naroda. Radeći na Katedri za slavistiku
Univerziteta u Budimpešti, držao je predavanja o tada aktuelnoj temi “ crnogorskog
pitanja”, pa je, usput, došao na ideju da sakupi sve što su Mađari pisali o Crnoj Gori i
Crnogorcima. Bibliografija Crne Gore J. Bajze štampana je u Budimpešti 1927. godine
gdje je registrovao 308 naslova, od čega 131 na mađaraskom jeziku, 144 na srpsko-
hrvatskom, a ostale na jezicima drugih evropskih naroda. Drugi dio ove bibliografije
objavio je 1929. godine sa 121 bibliografskom jedinicom. Oba dva dijela štampana su na
98
mađarskom jeziku, ubrajajući i naslove priloga koji su objavljeni na srpskohrvatskom
jeziku. Ova bibliografija mogla bi korisno poslužiti kao osnovica za neki ozbiljniji rad na
bibliografiji Crne Gore na mađarskom jeziku. Kao petnaesta knjiga Posebnih izdanja
Centralne narodne biblioteke izašla je I Bibliografija Crne Gore 1800-1912, ČEHA
FERDINANDA VELCA, srednjoškolskog nastavnika crtanja u Sarajevu, akademskiog
slikara i bibliografa amatera. Velcovo bavljenje bibliografskim radom poklapa se sa
osnivanjem Instituta za istraživanje Balkana u Sarajevu 1904.godine. U Institutu je
angažovan kao spoljni saradnik na projektu oko prikupljanja i istraživanja bibliografske
građe o Bosni i Hercegovini, a paralelno je prikupljao i građu vezanu za Crnu Goru.
Baveći se ovom djelatnošću posjećivao je i Crnu Goru istražujući biblioteke i arhive.
Rukopis ove bibliografije poslije Velcove smrti bio je u posjedništvu njegovog sina u
Čehoslovačkoj, da bi ga Akademija nauka Bosne i Hercegovine otkupila od njega i
ustupljen Centralnoj narodnoj biblioteci na Cetinju koja ga je štampala 1991,godine u
popisanog materijala urađen je de visu, ali i preuzet iz drugih bibliografija i objavljenih
priručnika. Jaka potreba da se na jednom mjestu nađe sve ono što je u Crnoj Gori i o
crnogorskom narodu objavljeno u obliku monografskih publikacija, periodike, rasprava,
članaka i književnih priloga u serijskim publikacijama na našem i stranim jezicima,
uslovila je 1979.g. pokretanje inicijative za izradu projekta Crnogorske bibliografije
1494-1994. godine U okviru četrvtog toma ovog Projekta objavljen je zavidan broj
bibliografija na stranim jezicima, a sa istom ili sličnom tematikom i jedan broj knjiga i
separata u okviru edicije Posebna izdanja. U časopisu Bibliografski vjesnik nerijetko
izlaze razne bibliografije sličnog karaktera. Na ovom mjestu predstavićemo samo one
koje zavređuju pažnju kako svojim kvalitetom , tako i impozantnim brojem naslova koji
su u njima popisani. Bibliografija o Crnoj Gori na češkom jeziku 1801-1991. (Zdenka
Rahunkova, Mihela Rehakova) Ova bibliografija obuhvata građu objavljenu od 1801 do
1991. godine i štampana je u dvije sveske sa ukupno 18479 bibliografskih jedinica.
Publikacija je objavljena zahvaljujući saradnji između CNB “Đurđe Crnojević” i Državne
biblioteke Čehoslovačke Socijalističke republike u Pragu, a na osnovu protokola o
saradnji koji je potpisan 1987. godine. Bilo je i ranije pokušaja za izradu češke
bibliografije o Crnoj Gori. Edvardo Jelinek je 1883. godine objavio Češku bibliografiju
ukoliko se tiče Južnih Slovena (Glasnik Srpskog učenog društva, Beograd, 1883, knj.52)
sa ukupno 477 bibliografskih jedinica, od kojih je 37 vezano za Crnu Goru, a akademski
slikar i likovni pedagog Ferdinand Velc u zaostavštini je ostavio preko 5000
Bibliografija Crne Gore 1800-1912, Cetinje, 1991). Kulturne veze Čeha i Crnogoraca
99
djela. Ova bibliografija sa impresivnim brojem bibliografskih jedinica rađena je najvećim
dijelom “de visu”. Obuhvata knjige, brošure, radove iz periodike i zbornika,
sistematizovane u 26 osnovnih grupa sa osam podgrupa. Uz bibliografski opis navedene
su i anotacije prevedene na srpski jezik, a urađeni su i Alfabetski registar autora i
Predmetni imenski registar. Autorima Bibliografije o Crnoj Gori na češkom jeziku
pripada značajno mjesto u istoriji crnogorske bibliografije, a mnogim naučnicima biće
izazov i povod za nove radove i analize inspirisane odnosima ova dva prijateljska naroda.
Bibliografija o Crnoj Gori na ruskom jeziku 1722-1989 (Eleonora F. Cvetkova) U
vrijeme kada je Rusija imala Dostojevskog, Tolstoja i Mendeljejeva, Crna Gora se mogla
pohvaliti svojim vladikama Petrom I i Petrom II Petrovićem koji su upravljali crkvom i
državom, pisali zakone, istorije i djela iz književnosti. Pravoslavlje i zajednički slovenski
duh zbližili su ova dva naroda za sva vremena. Rusija je postala zaštitnica malih
slovenskih naroda, štiteći ih od najezde islama i katoličanstva, pomagala ih, primala
njihove đake na školovanje i održavala pravoslavnu vjeru. Ova bibliografija (5000
bibliografskih jedinica) popisuje knjige, brošure, i priloge objavljene u ruskoj periodici.
U građi se ne nalaze djela Crnogoraca na ruskom jeziku i ako im predmet nije bio Crna
Gora.Taj dio građe trebao bi biti obuhvaćen knjigama unutar prvog i trećeg toma
Crnogorske bibliografije. U planu je i izrada druge sveske ove bibliografije, sa dopunama
i naknadno pronađenom građom.Materijal u bibliografiji je stručno raspoređen, a opis je
rađen prema tadašnjimsavremenim sovjetskim standardima za bibliografski opis
štampane građe. Zbornicinisu analitički obrađivani, nego u cjelini sa popisom sadržaja.
Anotacije su bilježenesamo po potrebi i tamo gdje su neophodne. Pošto su u
bibliografskim jedinicamarađeni skraćeni opisi naziva ustanova, naslova časopisa i
novina , uz bibliografiju je dat i njihov popis. U dijelu pod nazivom Dodaci, popisani su :
Novinski prilozi između 1853-1916., Likovna izdanja i ikonografija, Notna izdanja,
Geografske karte i Crna Gora u književnosti. Imenski registar popisuje sva imena koja se
pojavljuju u bibliografskim jedinicama. U pogovoru ove knjige urednik dr Dušan
u okviru Posebnih izdanja u Centralnoj narodnoj biblioteci. Fridhilde Krauze (Friedhilde
Krause) 1988.godine objavljuje bibliografiju Crna Gora : literatura na njemačkom
jeziku : bibliografija. Ovaj rad prvo je objavljen u Bibliografskom vjesniku (1988, br.2),
a nastao je kao rezultat Dogovora o kulturnoj saradnji između njemačke Državne
biblioteke i Centralne narodne biblioteke SR Crne Gore, potpisanog 1987.godine u
Berlinu. Prof. dr Fridhilde Krauze prihvatila se izrade ove bibliografije, tako da je
1988.godine objavljena kao separat sa odgovarajućim predgovorom. Ovaj materijal sa
preko 1000 bibliografskih jedinica obuhvata period od 1775. do 1985. godine. Popisuje
knjige i radove iz periodike objavljene u Njemačkoj, Austriji i Švajcarskoj. Jedinice su
najčešće preuzimane iz već urađenih bibliografija, leksikona i raznih popisa literature.
Bibliografski materijal sređen je sistematski u 10 skupina: Zemlja i ljudi, Priroda,
100
Zdravstvo, Vojska, Kultura, Istorija itd. U predgovoru od 39 strana autorka je dala
valjanu analizu građe, ukazujući na odnose i prožimanja kultura ova dva naroda. Uz
popisani materijal urađeni su i registar autora i popis zastupljene periodike.
SPECIJALNE BIBLIOGRAFIJE U CRNOJ GORI
Specijalna bibliografija je vrsta bibliografije koja se odnosi na određenu struku ili
temu. U periodu 1977-1988. CNB je postigla velike rezultate u izdavačkoj djelatnosti
specijalnih bibliografija, objavljujući petnaestak knjiga stručnih, tematskih i personalnih
bibliografija u seriji “Crnogorska periodika”. Urađene su i štampane bibliografije za
većinu doratnih i većinu značajnih poslijeratnih časopisa. načajni rezultati su ostvareni i
kod drugih crnogorskih izdavača u štampanju bibliografije ove vrste. Od pojave “Grlice”
1835. godine, prve crnogorske periodične publikacije, pa do 1945. godine istorija naše
štampe je zabilježila izlazak oko 170 naslova novina, časopisa, godišnjaka, kalendara,
almanaha i biltena. Ovo su većinom rijetka izdanja koja uglavnom posjeduje CNB. Iako u
ovom periodu (1835-1945) nemamo bibliografiju periodike, može se smatrati da je ova
oblast dosta istražena. Postoji više radova koji obrađuju problematiku crnogorske
periodike, a najznačajniji je rad DUŠANA VUKSANA “PREGLED ŠTAMPE U CRNOJ
GORI 1834-1934“ koje je objavljeno povodom stogodišnjice Njegoševe štamparije
(1853). Ovo je bio prvi pokušaj da se crnogorske periodične publikacije obrade posebno,
sa detaljnim komentarima i ocjenama. Najobimniju i najkompletniju obradu crnogorske
periodike dao je NIKO S. MARTINOVIĆ U DJELU “RAZVITAK ŠTAMPE I
ŠTAMPARSTVA U CRNOJ GORI 1493-1945“ koju je izdao Jugoslovenski institut za
novinarstvo u Beogradu 1965. godine. U nemogućnosti da se prihvati izrada nacionalne
bibliografije CNB se u početku više orjentisala na izdavanje parcijalnih bibliografskih
izdanja pripremajući teren za budući rad na opštim nacionalnim bibliografijama. Tako se
pristupilo izradi bibliografija crnogorskih književnih časopisa i listova od najstarijih do
savremenih. Ovaj program se realizovao u saradnji sa redakcijama časopsa. tako je i
urađena bibliografija prvog crnogorskog pedagoškog časopisa “PROSVJETA“ AUTORA
DUŠANA MARTINOVIĆA, a koju su izdali CNB i Republički zavod za unapređenje
školstva iz Titograda, 1979. godine. Bibliografija sadrži 3472 bibliografske jedinice.
Sadrži autorski registar, registar prevodilaca, predmetni registar, registar nerazjašnjenih
autorstava, inicijala i pseudonima. Najstarije književne časopise iz druge polovine 19 i
početka 20 vijeka predstavila je CNB u dvije knjige :
- MIROSLAV LUKETIĆ : CRNOGORSKI KNJIŽEVNI ČASOPISI 1871-
1891 (Crnogorka, Zeta, Nova Zeta, Luča, Književni list, Dan)
- Književno-istorijsku obradu sa bibliografijom crnogorskih almanaha i
kalendara dao je Radivoje Šuković.
Poratni književni časopis “SUSRETI“ bibliografski je obradila Zagorka Đurović-
Vujanović. Bibliografija ima 2713 bibliografskih jedinica. Ima azbučni registar autora i
prevodilaca i predmetni registar. Osim pomenutih u izdanju CNB pojavile su se još dvije
zanimljive bibliografije stručnih časopisa, i to :
- Senka Latković je uradila bibliografiju časopisa “MEDICINSKI ZAPISI“
koju prati nekoliko registara (imenski, predmetni, štamparija), a bio-
bibliografske podatke uradili su Nikola Zlatarov, Branka Zogović
101
- Istorijski institut SR Crne Gore i NIO “Univerzitetska riječ“ objavili su
bibliografiju “ZAPISI-ISTORIJSKI ZAPISI“ autora Vasilija Jovovića i
Čedomira Draškovića.
Uz jubilej “Stvaranja“ kao poseban broj, objavljena je bibliografija ovog uglednog
crnogorskog književnog časopisa, koju su izradile marija Adžić i Olga Vukmirović. U
časopisu “Bibliografski vjesnik“ koga izdaje CNB (1961-1964, 1976 i dalje), objavljeno
je više značajnih specijalnih i drugih bibliografija i priloga, koji se mogu smatrati kao
doprinos nacionalnim bibliografijama. Polazeći od potrebe da se izradi kompletan prikaz
periodike CNB je organizovala rad na izradi bibliografije crnogorskih serijskih
publikacija, kao sastavni dio projekta crnogorske nacionalne bibliografije od 1979.
godine. Bibliografija obuhvata :
- sve serijske publikacije (novine, časopise, almanahe, godišnjake, biltene i
kalendare sa prilozima, koji su štampani, odnosno izdavani na teritoriji
današnje Crne Gore
- sva periodična izdanja iz revolucionarnog perioda i NOB-a, bez obzira gdje su
štampana i izdavana i u kojoj tehnici (šapirograf i slično) ako se svojom
sadržinom odnose na Crnu Goru, odnosno ako su ih izdavale jedinice NOV-a
iz Crne Gore
- periodične publikacije izdavane van Crne Gore i u inostranstvu od strane
Crnogoraca i njihovih udruženja, ukoliko su napredne i lojalne prema zemlji i
svojom sadržinom podstiču veze sa zavičajem.
Štampa neprijateljske sadržine, koja je izlazila u Crnoj Gori za vrijeme neprijateljske
okupacije, izuzima se iz bibliografije. Evidenciju o ovim izdanjima vodi CNB posebno.
Prva bibliografija iz ovog ciklusa je Crnogorska bibliografija Tom II-knj. 1 – Serijske
publikacije 1835-1984 koja je izašla 1985. godine, a uradili su je Miroslav Luketić i
Olga-Cana Vukmirović. Obrada je rađena prema ISBD(S).
U izdanju CANU u Podgorici objavljena je knjiga VUKIĆA PULEVIĆA
BIBLIOGRAFIJA O FLORI I VEGETACIJI CRNE GORE. Samoupravna interesna
zajednica za naučne djelatnosti Crne Gore objavilo je knjigu Miroslava Luketića i Marije
Adžić CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA NAUČNIH I STRUČNIH RADOVA 1970-
1979. Dušan Martinović i Marko Marković u svojoj knjizi CRNOGORSKI UDŽBENICI
koju je izdao Republički zavod za unapređenje školstva dali su istorijski pregled sa
bibliografskim podacima za udžbenike štampane u Crnoj Gori i van nje, a za potrebe
crnogorskih škola od najstarijih udžbenika (Bukvara 1836) do kraja 1981. godine. U
knjizi ČETIRISTO GODINA MANASTIRA PIVA u izdanju Istorijskog instituta SR
Crne Gore objavljen je PRILOG BIBLIOGRAFIJI RADOVA O MANASTIRU PIVA,
autora Marijana Miljića. Milorad Živaljević je u izdanju Zavoda za geološka ispitivanja
SR Crne Gore objavio GEOLOŠKA BIBLIOGRAFIJA CRNE GORE. Značajne su i
bibliografije članaka i priloga u crnogorskoj periodici objavljene u pojedinim časopisima.
Sve su sređene po UDK-a sistemu, a najznačajnije su :
- Ana Špadijer : Bibliografija glasnika Narodnog univerziteta Boke
Kotorske
- Tomić Ana : Bibliografija članaka, priloga, prikaza objavljenih u
godišnjacima Pomorskog muzeja u Kotoru
- Gažić Vjera : Periodične publikacije viših i visokoškolskih ustanova u
Crnoj Gori
102
- Branko Brnović : Bibliografija Bibliografskog vjesnika
- Olga Vukmirović : Bibliografija almanaha u Crnoj Gori između dva
svjetska rata.
BIBLIOGRAFIJE U FONDOVIMA NARODNIH I SPECIJALNIH
BIBLIOTEKA
određenu ličnost... Bibliotekari prate nacionalne i inostrane bibliografije zbog nabavne
zbog kojih treba konsultovati bibliografije raznih vrsta : zbog razrješenja inicijala autora,
69. BIBLIOGRAFIJA KAO PRIRUČNIK U RADU KNJIŽNIČARA ( I VIŠEG
KNJIŽNIČARA )
103
PRAKTIČNA PRIMJENA BIBLIOGRAFIJA U RADU BIBLIOTEKARA
104

Bibliografija - Pojam I Definicija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bibliografija - Pojam I Definicija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BIBLIOGRAFIJA – POJAM I DEFINICIJA

Ko je bio Pavel Apolonovič Rovinski i kakav je bibliografski materijal ostavio iza

PROJEKAT CRNOGORSKA BIBLIOGRAFIJA

PERSONALNE BIBLIOGRAFIJE U CRNOJ GORI

You might also like