SOCJOLOGIA

FUNDAMENTY SOCJOLOGII – GENEZA I INSTYTUCJONALIZACJA

Instytucjonalizacja - proces przechodzenia od niesformalizowanych sposobów działania społecznego

do uregulowanych, względnie stałych form aktywności, podlegających społecznym sankcjom. Jest to
też nadanie charakteru instytucji istniejącym formom działania, dzięki czemu stają się one
obowiązujące.

Podstawy historyczno-filozoficzne:

● Do wieku XIX socjologia nie była wypracowana jako odrębna nauka

● Jej przedmiot stanowił jednak centrum zainteresowań filozofów, polityków, historyków
● Główne, z dzisiejszego punktu widzenia, ograniczone w swoim zakresie pojęcia dotyczące
istoty i organizacji społeczeństwa przekazali starożytni filozofowie (zwłaszcza greccy) - Platon,
Arystoteles (III wiek p.n.e. logika łączenia rozumowania/refleksji i obserwacji – nowy typ
analizy świata przyrody i społeczeństwa początki kompleksowej metody naukowej)
● Do XVIII/XIX wieku refleksje socjologiczne stanowiły część filozofii

PRESOCJOLOGICZNA WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE:

● Normatywny i finalistyczny sposób percepcji/punkt widzenia – wiedza o tym “jak jest”,

racjonalna analiza tłem dla “jak być powinno” - projekty idealnego społeczeństwa, utopie
● Woluntaryzm – wiara w omnipotencję (wszechmocność) władcy - zarówno dobrostan jak i
stan przeciwny zależy jedynie od woli/chęci władcy
● Wolna wola, nieskrępowane działanie jednostek sankcjonuje “chaotyczny”, możliwy do
opisania jedynie “po fakcie” charakter rzeczywistości
● Wiara w możliwość ingerencji Opatrzności
● Koncentracja uwagi na władzy i państwie, brak ukształtowanego pojęcia “społeczeństwo”

SPOŁECZNO-HISTORYCZNA GENEZA SOCJOLOGII

● Wytworzenie pojęcia “społeczeństwo”

● Wytworzenie pojęcia “rozwoju” - wraz z poszerzeniem granic “znanego świata” - wyprawy
handlowe
● Rewolucja francuska 5 maj 1789 – 9 lis 1799 - porządek społeczny nie jest porządkiem
absolutnym
● Przejście ze wsi do miast – rewolucja przemysłowa - XIX- wieczna kwestia robotnicza,
powstanie proletariatu wielkofabrycznego
● Powstanie “narodów”, państw narodowych, ponadstanowych/klasowych
● Koncepcja umowy społecznej - Teoria umowy społecznej stanowi racjonalne uzasadnienie
historycznie ważnego poglądu, że legalna władza państwowa musi wywodzić się od zgody
społeczeństwa.

NAUKOWE PODEJŚCIE DO ZJAWISK SPOŁECZNYCH

● Wyjście poza czysty opis, tworzenie eksplanacyjnych teorii (“dlaczego tak jest?”)
● Przestrzeganie procedur badawczych – precyzyjne określenie problemu badawczego
(faktograficzne i w ramach dostępnych teorii dotyczących tego samego zakresu
 tematycznego), zbieranie danych i ich jawność, umożliwienie kontroli rzetelności,
weryfikacja twierdzeń, dopasowanie uogólnień do zakresu pozyskanych danych
● Brak wartościowania, obciążenia normatywnego, neutralność

NARODZINY SOCJOLOGII JAKO ODRĘBNEJ NAUKI

● Jako pierwszy terminu “la sociologie” użył August Comte (1798-1857)

● Przedstawiciel pozytywizmu (“kurs filozofii pozytywnej” - 1842)
● Jego zdaniem prawa społeczne są możliwe do odkrycia za pomocą zaczerpnięcia na
potrzeby socjologii aparatury metodologicznej nauk przyrodniczych, ścisłych (badania
społeczeństwa zbliżone do fizyki i biologii, hasło “fizyki społecznej” - Nazwy fizjologia
społeczna bądź fizyka społeczna wzięły się z tego, że Saint-Simon pragnął, aby nowa nauka o
społeczeństwie była ścisła tak, jak nauki przyrodnicze (chemia, biologia, fizyka). Wierzył on,
że budową i rozwojem społeczeństwa rządzą pewne niezmienne prawa i że prawa te są
możliwe do poznania. Poznanie tych praw umożliwi przewidywanie zjawisk społecznych, a
nawet kierowaniem ich przebiegiem.)
● Teoria trzech stadiów rozwoju społeczeństwa - teologiczne, metafizyczne i racjonalne:
o teologiczne (fikcyjne), w którym ludzkość tłumaczyła zjawiska, odwołując się do
bóstw i duchów.
o metafizyczne (abstrakcyjne), w którym wyjaśniała bieg zdarzeń za pomocą
abstrakcyjnych idei, zasad i sił, będących hipostazami pojęć
o pozytywne (naukowe), w którym wysiłek ludzkości skupia się na opracowywaniu
materiału doświadczenia, tj. na ustalaniu faktów i odkrywaniu stałych związków
między nimi.

EMILE DURKHEIM – SOCJOLOGIA EMPIRYCZNA

socjologia empiryczna - to kierunek w naukach społecznych nawiązujący do praktycznych metod

pozyskiwania wiedzy na temat społeczeństwa, głównie poprzez takie techniki badawcze jak:
obserwacja, eksperyment, badania terenowe, analiza statystyczna i inne.

● Prace francuskiego socjologa korespondują z “organicyzmem” Herberta Spencera, który w

1876 roku w dziele “zasady socjologii” wypracował ewolucyjną, “organiczną” teorię
społeczeństwa

ORGANICYZM - pogląd filozoficzny zakładający, że społeczeństwo funkcjonuje i rozwija się jak żywy
organizm, a instytucje społeczne są ze sobą powiązane tak, jak części organizmu (od ich wzajemnej
współpracy zależy sprawne funkcjonowanie społeczeństwa). Był to jeden z pierwszych nurtów w
socjologii, zastosowany najpierw przez Herberta Spencera w tomie Indukcje socjologii.

● Przedstawiciel socjologizmu – uwarunkowaniom społecznym przypisywał rolę głównego

czynnika wpływającego na zachowania i postawy jednostek oraz grup
● Główne dyrektywy - rzeczywistość społeczna to rzeczywistość “sui generis” (jedyna w
swoim rodzaju), fakty społeczne należy badać jak rzeczy - “wychodzić poza zastaną
rzeczywistość”
● Praca “samobójstwo. Studium z socjologii” stanowi pierwszą tak kompleksową prezentację
metody socjologicznej
● Emile Durkheim jako pierwszy zebrał i posłużył się konkretnymi faktami dla udowodnienia
swojej teorii
● Wyróżnił 3 typy samobójstw:
 o Egoistyczne – wynik obniżenia zaufania w stosunku do celów i norm grupy
o Altruistyczne - poświęcenie życia dla celów/norm grupy
o Anomiczne – powodowane przez szybkie i daleko idące zmiany, które powodują
rozmycie wartości i norm oraz celu działania/aktywności grupy/organizacji.

INSTYTUCJONALIZACJA SOCJOLOGII

● Pierwsza katedra socjologii – Chicago – rok 1892, tradycje kontynuowane m.in. przez R.Parka
● W Polsce pierwsza katedra socjologii pojawiła się na WP UW – prowadzona przez Leona
Petrażyckiego od roku akademickiego 1919/1920
● W 1920 roku na WH UP powstała katedra socjologii, którą objął Florian Znaniecki, dzisiaj
jeden z najwybitniejszych (nie tylko polskich) socjologów, już wtedy posiadający
międzynarodowe uznanie
● Rok 1930 - założenie PTS oraz pierwszy zjazd socjologów w Poznaniu

DEFINICJA, CEL I PRZEDMIOT SOCJOLOGII

● Studium powtarzalnych interakcji międzyludzkich (human interaction), zbiór wiedzy

pozyskanej w oparciu o naukową analizę interakcji międzyludzkich
● Powtarzające się powiązania - wzory - są wynikiem owych interakcji i stanowią przedmiot
socjologii
● Jest nauką społeczną, a nie naturalną (fizyczną), bada faktyczny stan rzeczy – nie
wartościuje - nie jest więc nauką normatywną (jak np. Etyka)
● Bazuje na indukcji i uogólnieniach, w odróżnieniu od nauk dedukcyjnych
● Wydarzenia specyficzne, epizodyczne - są ważne jedynie pod kątem odkrycia w nich
ukrytych wzorców
● Posiada 3 główne elementy metody naukowej - pojęcia, teorie i badania

ELEMENTY SOCJOLOGICZNEJ METODY NAUKOWEJ

● Pojęcia - definicje – konstrukty myślowe umożliwiające poczynienie ustaleń co do zakresu

poszukiwanych znaczeń danych zjawisk, faktów społecznych, socjologia posiada własną
“siatkę pojęciową” i żargon zwany socjolektem
● Teorie - bazujące na uogólnieniach pojęciowych i obserwacjach sposoby wyjaśnień zarówno
kształtu jak i uwarunkowań/determinacji danych zjawisk, faktów społecznych
● Badania – weryfikacje empiryczne (doświadczalne) potwierdzające i ugruntowujące bądź
obalające teorie (niezweryfikowana teoria jest jedynie hipotezą).

SOCJOLOGIA POZYTYWISTYCZNA

● Fakty społeczne zewnętrzne w stosunku do jednostki

● Podstawowe przedmioty analizy to złożone z jednostek całości - grupy społeczne, struktura
społeczna, makroelementy systemu społecznego
● Między zjawiskami społecznymi istnieją obiektywne prawa, analiza oparta o ustalanie
związku, asocjacji między poszczególnymi zmiennymi
● Nacisk na precyzję językową (1:1), empiryczną sprawdzalność (uogólnienia analiz
ilościowych) oraz brak wartościowania (wyjście poza “badaną grupę”)

SOCJOLOGIA HUMANISTYCZNA/ROZUMIEJĄCA

● Podważenie niezmiennych, obiektywnych praw rządzących rzeczywistością społeczną

 ● Impuls “weberowski”, nacisk na “rozumienie” zachowań jednostek i grup
● Konstruktywistyczna epistemologia – zjawiska społeczne są wytwarzane w procesie
interakcji przez działające przedmioty
● Kształt rzeczywistości związany jest z wartościami, normami i wzorami powstającymi w
wyniku uogólnienia “symboli” interakcyjnych
● W zakresie metodologii stosowane są głównie jakościowe, “humanistyczne” metody
● Próba interpretacji, odpowiedzi na pytanie “dlaczego?” - z punktu widzenia badanych
jednostek, grup, “uczestników” zjawisk

PARADYGMATY SOCJOLOGICZNE:

● Pozytywistyczna koncepcja “fizyki społecznej” A.Comte’a

● Socjologizm Durkheima (“fakty społeczne jako rzeczy”)
● Teoria wymiany – P.M.Blau i G.C.Homans - Nie jest to jednolita teoria, ale raczej zespół
teorii, opisujących świat społeczny jako układ wymian dóbr (materialnych i niematerialnych)
pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Teoretycy wymiany społecznej postrzegają
każdą interakcję w charakterze transakcji – „coś za coś”. Jest to jakby „teoria interesu
własnego jednostki”. Jeżeli człowiek podejmuje jakiekolwiek działanie, to robi to z
perspektywą korzyści dla siebie. Często jest to pożytek niematerialny, w postaci np.
szacunku od innych, posłuszeństwa, satysfakcji itd.
● Teoria racjonalnego wyboru – J.Coleman :
o badany, rozpatrywany jest zbiór aktorów – graczy w systemie,
o każdy z aktorów ma sobie dostępne alternatywy wyboru,
o jest określony zbiór spodziewanych rezultatów wyboru w.w. alternatyw,
o określa się preferencje aktora do zbioru alternatyw,
o określa się oczekiwania aktorów do parametrów systemu (pozytywne/negatywne),
● Interakcjonizm symboliczny/dramaturgizm - G.H.Mead, H.Blumer, H.Becker, E.Goffman:
o teoria socjologiczna, według której kluczowym mechanizmem kształtowania się
struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się
w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Teoria ta
wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego.
● Socjologia rozumiejąca (“verstehen”) - M.Weber
o W ujęciu tym podkreśla się, że zasadnicza cecha wyjaśniania zjawisk społecznych (a
zwłaszcza działań) jest rozumienie (verstehen). Oznacza ono próbę poznania
motywów, celów, dążeń, postaw i wartości, którymi kieruje się działający podmiot
(aktor). Tylko w ten sposób badacz może zrozumieć w pełni czyjeś działania.
Rozumienie jest jedną z osobliwości nauk społecznych.
● Socjologia humanistyczna – F.Znaniecki - polska wersja socjologii rozumiejącej
● Fenomenologia – A.Schutz, P.Berger, T.Luckmann (socjologiczne ujęcie fundamentów
filozoficznych E.Husserla)
o kierunek socjologiczny koncentrujący uwagę na badaniu świadomości i odrzucający
pogląd o obiektywnym charakterze rzeczywistości społecznej, którą należy
traktować jako wytwór myślenia i działania uczestniczących w niej ludzi;

● Funkcjonalizm/funkcjonalizm strukturalny – od B.Malinowskiego i A.Radcliff-Browne’a do

T.Parsonsa i R.K.Mertona:
o społeczeństwo jest systemem składającym się z wzajemnie powiązanych części, z
których każda pełni określoną funkcję w tym systemie (stąd nazwa „funkcjonalizm”)
o system społeczny jest w stanie dynamicznej równowagi
 o istniejące wewnątrz systemu napięcia mogą się utrzymywać nawet przez dłuższy
czas, ale są one rozwiązywane
o system ten ulega zmianom, ale w sposób stopniowy i ewolucyjny, największym
zmianom ulegają społeczne makrostruktury, podczas gdy mikrostruktury społeczne i
kulturowe pozostają zasadniczo niezmienione
o cechą charakterystyczną tego systemu jest występowanie zróżnicowanych ról i
pozycji społecznych, związanych ze zróżnicowanymi prawami i obowiązkami, oraz
istnienie wspólnych norm i wartości. Aby system ten mógł trwać, muszą być
spełnione następujące warunki: musi być zdolny do adaptacji, osiągnięcia celów,
integracji i utrzymywania wzorców działania
o system społeczny dąży do zachowania ładu, czyli prawidłowego funkcjonowania,
tworzy więc pewną hierarchię.
● Strukturalizm – C.Levi Strauss, poststrukturalizm – M.Foucault, J.F.Lyotard, R.Barthes:
o U podstaw podejścia strukturalizmu leży założenie, że poza często płynnymi i
zmiennymi przejawami rzeczywistości społecznej możemy stwierdzić istnienie
struktur, stanowiących ich fundament. Istotnym ich aspektem jest fakt, że struktury
te nie są uświadamiane sobie przez członków społeczności, w której funkcjonują.
o uznaje się, że struktura społeczna jest istotniejsza niż działanie społeczne.
● Teoria konfliktu – wybitnie niejednoznaczna – K.Marks, M.Weber (grupy statusowe),
neomarsiści/teoretycy “konfliktu” - R.Dahrendorf, L.Coser, szkoła frankfurcka –
M.Horkheimer, T.Adorno, E.Fromm, współcześnie J.Habermas, niektóre elementy pracy
badawczej P.Bourdieu (przemoc symboliczna, reprodukcja “edukacyjna”), T.Pikkety - “Kapitał
w XXI wieku”:
o Konflikt interesów między zbiorowościami jest silniejszy wówczas, gdy zwiększają się
nierówności w dostępie do dóbr.
o Wraz ze wzrostem świadomości nierównego rozdziału dóbr zbiorowości
podporządkowane będą wyraźniej kwestionowały taki porządek społeczny.
o Wraz ze wzrostem polaryzacji społecznej zwiększa się siła konfliktu, który wybucha w
wyniku istnienia nierówności.
o Wraz ze wzrostem siły konfliktu następuje większa zmiana struktury społecznej w
efekcie czego rzadkie dobra stają się dostępniejsze dla ogółu.
● Socjoekonomia, komunitaryzm – A.Etzioni:
o Komunitaryzm podkreślający ważność i wartość wspólnot w społecznym życiu
człowieka.
● Materializm/postmaterializm/teoria rozwoju ludzkiego – R.Inglehart, C.Welzel

AKTUALNE TENDENCJE/KONSTRUKTY

● Nowe teorie socjologiczne osadzone w rygorach metodologicznych, zgodne z wymaganiami

warsztatu naukowego: systemy społeczne wg. N.Luhmanna (autopoietyczne), teoria
systemów-światów I.Wallersteina, teoria strukturacji A.Giddensa, społeczeństwo ryzyka
U.Becka, społeczeństwo sieciowe M.Castellsa, teoria aktora-sieci B.Latoura, teoria walki klas
po walce klas L.Gallino itp.
● Poszukiwania synkretyczne, tworzenie własnych “systemów” - precesja symulakrów
J.Baudrillarda, “Imperium”, “Multitude” - A.Negriego i P.Hardta, “hipoteza komunistyczna”
A.Badiou
● Krytyka ponowoczesności, kultury masowej – G.Ritzer (macdonaldyzacja), B.Barber,
Z.Bauman, N.Chomsky (w oparciu o przygotowanie lingwistyczne), D.Riesman (społeczeństwo
“zewnątrzsterowne”)
 ● Postmodernizm (do którego zaliczyć można również niektórych powyższych myślicieli) -
T.Eagleton, R.Rorty, J.Derrida, P.Feyeraband, J.Lacan (w ujęciu psychoanalitycznym)
● Freudomarksizm/poststrukturalizm - S.Zizek - wykorzystywanie psychoanalitycznej aparatury
pojęciowej do opisu struktury i stratyfikacji społecznej, wzorów interakcji i elementów
konstytutywnych dla systemu społecznego
● Nowe konstrukty teoretyczne w ramach metod badań socjologicznych: nieustanna
triangulacja, indeksykalność znaczenia – A.V.Cicourel, MCA – analiza konstytucji znaczenia,
autoetnografia
● Teorie socjo/metapolityczne/geopolityczne - trzecia pozycja (terceryzm) - A.De Benoist
(Nouvelle Droite), R.Fiore (terza posizione, destra non conforme), J.Peron (peronizm),
czwarta pozycja (eurazjatyzm) - A.Dugin

DZIAŁANIA, INTERAKCJE, STOSUNKI SPOŁECZNE - TWORZENIE KULTURY – WYTWARZANIE

STRUKTURY SPOŁECZNEJ

G.H. MEAD - JAŹŃ I JAŹŃ ODZWIERCIEDLONA

● Osobowość, samoświadomość, refleksja skierowana “do wewnątrz” jest determinowana

społecznie - budowana w toku interakcji
● Jaźń odzwierciedlona – indywidualny obraz “ja” budowany poprzez odzwierciedlenie,
interpretację stosunku otoczenia do jednostki
● Korespondencja z freudowskim “super-ego”

OD DZIAŁAŃ SPOŁECZNYCH DO INTERAKCJI

Podstawy siatki pojęciowej:

● Kontakt społeczny - para wzajemnie zorientowanych działań społecznych - zgodnie z

powyższym kontakt społeczny charakteryzuje epizodyczność, krótkotrwałość, brak
rozbudowanej struktury
● Wyróżniamy kontakty bezpośrednie oraz pośrednie (poprzez elementy/wytwory komunikacji
masowej - “media komunikacyjne”)
● Interakcja - układ, budowana w czasie rzeczywistym struktura (sekwencja) działań
społecznych modyfikowanych w toku owego procesu
● Interakcje bezpośrednie - zachowujące jedność podmiotów interakcji, miejsca i czasu
● Interakcje pośrednie - umożliwiane poprzez rozwój technologiczny, globalizację
nowoczesnych środków komunikacji
● Zasady interakcyjne – odnoszenie się podmiotów interakcji do norm kulturowych
umożliwiających jej zaistnienie, a także po części warunkujących jej formę/strukturę
● Poddane refleksji i uogólnione rezultaty interakcji tworzą symbole

PERSPEKTYWA ANALITYCZNA

Podstawowy schemat interakcjonizmu symbolicznego:

● Pojęcia umysłu, jaźni, interakcji, aktora i społeczeństwa (znaczących innych/uogólnionych

innych)
● W procesie interakcji między jednostkami dochodzi do budowania znaczenia danych
zdarzeń/sytuacji, własnej “definicji sytuacji”
● Utrwalone znaczenia/interpretacje możemy określić mianem symboli
● Działania konstruowane są w oparciu o znaczenia
 ● Symbole budowane ze znaczeń weryfikowane są w bieżącym działaniu i kolejnych
interakcjach

SIEĆ INTERAKCYJNA

● Działanie łączne, aktywność interakcyjna w wielu kierunkach, np. Zebranie, konferencja,

panel dyskusyjny
● Występuje możliwość strukturyzacji grupy – tworzenia poszczególnych frakcji, antagonizacji
jak również demokratyzacji poprzez podjęcie grupowej decyzji
● Wyróżniamy formy bezpośrednie i pośrednie
● Rozwój technologiczny związany z globalizacją doktryny kapitalizmu neoliberalnego
(opartego o ponadnarodowy kapitał korporacyjny) wpływa na promocję pośrednich form
sieci interakcyjnych

STOSUNKI SPOŁECZNE - SPECYFIKA I RODZAJE

● Stosunki społeczne postrzegane są jako normy interakcyjne – powtarzalne, regularne,

regulowane normatywnie interakcje między tymi samymi partnerami (typami partnerów -
aktorów społecznych, pełniących określone role)
● Stosunki autoteliczne - “same dla siebie” - ich sens związany jest z interakcją między
partnerami, bez wymiany zasobów, “gry interakcyjnej”
● Stosunki formalne – zinstytucjonalizowane, oparte o ścisłą regulację m.in. w postaci
systemu prawnego
● Stosunki rozproszone - posiadające szeroki zakres “przedmiotowy”; Relacje pojemne,
wielotematyczne nazywane są mianem rozproszonym, np. relacja męża do żony
● Stosunki zogniskowane - ściśle zorientowane na dany zakres “przedmiotowy”; ograniczone,
jednotematyczne - mianem zogniskowanych, np. relacja lekarz - pacjenta.
● Formalizacja i instytucjonalizacja stosunków - F. Tonnies, M. Weber - przejście od
gemainschaft do gesellschaft – racjonalizacja

TEORIA WYMIANY

● Twórcy - G. Homans, P. Blau

● Fundamentem działań - interesy jednostkowe (możliwe do analizowania z zewnątrz)
● Wymiana jest rezultatem rozpoczęcia “gry” służącej zaspokojeniu potrzeby
● Udana wymiana, zakończona zyskiem ulega “wzmocnieniu”
● Rezultat wymiany umożliwia instytucjonalizację interakcji i stworzenie nowego wzoru
● Wzór działania podmiotów:
o Działanie = wartość x prawdopodobieństwo uzyskania
o Działania ograniczone są naciskami “zewnętrznymi” (np. Struktura społeczna), co nie
przerywa jednak “współzawodnictwa”
o Zyski z wymian kumulowane są pod postacią zasobów - podnoszących pozycję
aktora

TEORIA DRAMATURGICZNA

● Twórca - Erving Goffman - uczeń H. Blumera

 ● Jego zdaniem badania nad ludzkimi zachowaniami winny być prowadzone w warunkach
naturalnych z uwzględnieniem gestów, wyrazów twarzy, kreacji itp.
● Interakcje podlegają określonym regułom i odbywają się w określonych ramach społecznych
● Rytuał - zinstytucjonalizowany symbol - dostarczający jednostce pewność prawomocności
pozycji społecznej
● Stopień rytualizmu w danym społeczeństwie legitymizuje prawomocność struktury
społecznej

TEORIA ŁAŃCUCHÓW RYTUAŁÓW INTERAKCYJNYCH

● Mikrosocjologia dynamiczna
● Sytuacja jako punkt wyjścia
● Wysoki poziom intersubiektywności
● Symbole poznawcze
● Poczucie przynależności
● Pozytywna energia emocjonalna uczestników interakcji
● Motywacja przechodzenia z jednej sytuacji do drugiej
● Chęć ponawiania działania przynoszącego oczekiwany rezultat

● Intensywne elementy rytuałów interakcyjnych to wydarzenia nadające sens indywidualnym

biografiom, stanowiąc doświadczenie formacyjne
● Momenty wysokiego poziomu intensywności to punkty finalne doświadczenia zbiorowego,
w tym kluczowe momenty historii związane z rozkładem starych struktur społecznych i
tworzeniem nowych

PERSPEKTYWA DRAMATURGICZNA

● Jednostka postrzegana jako aktor

● “obecność innych ludzi nieuchronnie przekształca zachowanie ludzkie w występ, mający
wywrzeć odpowiednie wrażenie. Jednostka przy innych zachowuje się inaczej niż w
samotności, nawet, gdy wykonuje tą samą czynność”

EWOLUCJE INTERAKCJONIZMU SYMBOLICZNEGO

● Naturalną implikacją w zakresie badań empirycznych (w odniesieniu zarówno do

fenomenologii jak i interakcjonizmu symbolicznego) jest zwrócenie się w stronę orientacji
jakościowej
● Jedną z takowych stanowi koncepcja etnometodologii opracowana przez H. Garfinkela (jak i
np. “współczynnik humanistyczny” F. Znanieckiego)
● Bezpośredni związek z interakcjonizmem i fenomenologią
● Próba dotarcia do determinacji powstawania norm, wartości, stosunków społecznych za
pomocą analizy potocznych zachowań i ich struktury
● R. Collins - łańcuchy rytuałów interakcyjnych
● A.V. Cicourel - indeksykalność znaczenia
● Analiza konstytucji znaczenia (MCA)
 ● Autoetnografia - jest formą autorefleksji i pisania w antropologii kulturowej, która skupia
się na doświadczeniu badacza i łączy autobiograficzną opowieść z szerszymi kulturowymi,
politycznymi i społecznymi znaczeniami i założeniami.

KULTURA - POJĘCIE, ZRÓŻNICOWANIE I ZJAWISKA KULTUROWE

KULTURA WEDŁUG EMILE DURKHEIMA:

● Istnieje szereg faktów polegających na sposobach działania, myślenia i odczuwania,

zewnętrznych wobec jednostki, zawdzięczających swoje istnienie “potędze przymusu”
● Przymus społeczny nie musi wykluczać indywidualnej osobowości
● Nacisk, jakiemu podlega dziecko, nie jest niczym innym, jak naciskiem środowiska
społecznego, które dąży do uformowania go na swoje podobieństwo, rodzice i nauczyciele
są tu jedynie pośrednikami
● Fakty społeczne konstytuowane są poprzez wierzenia, skłonności i praktyki grupy –
ujmowanej jako zbiorowość
● Rzeczywistość sui generis - różna od faktów indywidualnych w jakich znajduje wyraz,
zostaje wyrażona w formule, która przechodzi z ust do ust, przekazywana jest poprzez
wychowanie, utrwala się na piśmie - reguły kulturowe nie wyczerpują się w ramach
poszczególnych zastosowań - istnieją nawet w sytuacji czasowego braku stosowania przez
jednostki
● Fakt społeczny jest czymś różnym od swoich reperkusji jednostkowych
● Podstawowy przedmiot badań kultury na polu socjologii to “model zbiorowy”
● Powszechne dlatego, że jest zbiorowe, a nie zbiorowe dlatego, że jest powszechne (!)
● Kultura, będąc dziełem zbiorowym i wiekowym, wyposażona jest w autorytet, który
wychowanie nauczyło nas uznawać i szanować
● “jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na
jednostkę zewnętrznego przymusu albo inaczej – taki, który jest w danym społeczeństwie
powszechny, mając jednak własną egzystencję niezależną od jednostkowych manifestacji”

ZJAWISKA KULTUROWE I POJĘCIE KULTURY

● Kultura, manifestowana w zachowaniach, utrwalana jest i “uprawiana” w ramach wzorców

kulturowych (ustalonych sposobach zachowań kulturowych)
● Wzory – zwyczaje, obyczaje – nie są ani dobre, ani złe, są istotne poprzez stworzenie waloru
przewidywalności danych obszarów życia
● Kultura jest zestawem wspólnych znaczeń, stanowi zorganizowany, ustrukturalizowany
zbiór wszystkich grupowych sposobów myślenia, odczuwania i działania
● Kultura stanowi zobiektywizowany dorobek wspólny szeregowi grup społecznych i dzięki swej
obiektywności zdolny rozszerzać swój zasięg w czasie i przestrzeni
● Kultura polega na swoistym porządku ludzkiego życia, na jego sposobie określonym nie na
drodze genetycznej, ale ukształtowanym w drodze historycznych doświadczeń ludzkich grup -
ład ludzkich działań zbiorowych, różny jednak w różnych społeczeństwach o odmiennym
doświadczeniu historycznym
● Nie ma kultury bez wzorców i norm działania
● Wyróżniamy wzory jawne (czyli prawidłowości zachowań występujące w postaci norm
świadomie formułowanych i respektowanych przez daną zbiorowość) i ukryte (czyli
 prawidłowości zachowań nieuświadomione przez samych działających, ale dające się
wychwycić)
● Intersubiektywność to warunek kultury (wspólnota rozumienia i wartości) - cecha wiedzy
(poznania) polegająca na tym, iż jest ona dostępna więcej niż jednemu podmiotowi
poznającemu (twierdzenia będące jej wyrazem mogą być rozumiane przez każdą osobę
mającą odpowiednie kwalifikacje) i w tym sensie wykracza poza przeżycia, doznania danej
jednostki;

RODZAJE WZORÓW (REGUŁ/NORM) KULTUROWYCH

● Zwyczaje – tradycje lub sposoby działania, brak zgodności nie pociąga za sobą kary
● Obyczaje – nakazane sposoby zachowań - sankcje społeczne
● Prawa – akty normatywne - zapośredniczone w obyczajach
● Do zmian wzorów kulturowych przyczyniają się procesy dyfuzji (przenikania elementów) i
akulturacji (konfrontacji dwóch systemów kulturowych)

DYSTYNKTYWNOŚĆ KULTURY

Człowiek - animal simbolicum - “istota zdolna do symbolizowania” Ernst Cassirer

1. odróżniający, wyróżniający; diakrytyczny;

2. w językoznawstwie: różnicujący elementy języka

PROCES URBANIZACJI - NIERÓWNOŚCI W PRZESTRZENI MIEJSKIEJ

Urbanizacja – „to proces przemian zachodzących w sieci osadniczej, polegający na zwiększaniu się
roli miast w stosunku do osiedli niemiejskich. Urbanizacja może zachodzić poprzez: rozbudowę
istniejących miast i zakładanie nowych miast.

IMPLIKACJE PROCESU URBANIZACJI (konsekwencje)

● Koncentracja ludności na terenach miejskich

● Zwiększenie się gęstości zaludnienia na terenach miejskich
● Wzrost średniej jakości życia jednostek i grup przy jednoczesnej polaryzacji w zakresie stopy
życiowej
● Kreacja miejskiego stylu życia i upowszechnienie “miejskości” jako fundamentu nowoczesnej
aktywności kulturowej, organizacji czasu wolnego etc.
● Ewolucja problemów społecznych w skali mikro, mezo i makro

NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE W PRZESTRZENI MIEJSKIEJ

● Segregacja społeczno-przestrzenna – konfrontacja wielkich zespołów urbanistycznych o

niskim standardzie mieszkaniowym z luksusowym, apartamentowym budownictwem,
najczęściej w postaci tzw. Gated communities
● Degradacja istniejących zasobów mieszkaniowych, mieszkalnictwa komunalnego jest wprost
proporcjonalna do rozwoju centralnych enklaw luksusu i osiedli willowych
● Zaawansowana segregacja społeczno-przestrzenna prowadzić może do tzw. Gettoizacji
przestrzeni miejskiej, danych osiedli i terenów, definiowanej jako tworzenie obszarów
 homogenicznych, zamkniętych, obfitujących w fizyczne, sztuczne bariery oraz
zróżnicowane bariery symboliczne
● Jednostki mieszkające w dzielnicach zgettoizowanych, spauperyzowanych (zubożałych) i
peryferyjnych zagrożone są tzw. Wykluczeniem społecznym

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE W PRZESTRZENI MIEJSKIEJ

● Wykluczenie społeczne to alienacja lub niedostateczny udział jednostek lub grup społecznych
w społeczeństwie jako całości, w jego głównych obszarach funkcjonowania oraz instytucjach
publicznych, które wynikają z cech społecznych tych jednostek, np. Pochodzenia etnicznego,
rasowego, społecznego (w tym np. Dzielnicy zamieszkania) itp.
● Konsekwencja wykluczenia społecznego to niezdolność osoby lub grupy osób do normalnego
funkcjonowania w społeczeństwie oraz jej lub ich wielowymiarowo niekorzystne położenie
społeczne
● Czynniki determinujące wykluczenie społeczne w strukturach miejskich:
o typ miejskiej zabudowy,
o segregacja przestrzenna,
o gettoizacja,
o pauperyzacja, (zubożenie)
o separacja przestrzenna,
o symbolika miejskiej przestrzeni,
o enklawizacja

DEGRADACJA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ

● Czynniki wpływające na tworzenie miast zamkniętych/zamkniętych dzielnic/opuszczonych

dzielnic/ miast/ regionów:
o Wpływ przemysłu zbrojeniowego/chemicznego związanego z bezpieczeństwem
wewnętrznym państwa (ros. ZATO - zamknięta struktura
administracyjno-terytorialna)
o Katastrofy przemysłowe/energetyczne
o Deindustrializacja/reindustrializacja
o Działania wojenne, konflikty zbrojne (w tym wewnętrzne)
o Konflikty społeczne - napięcia strukturalne manifestowane w zamieszkach ulicznych
(działalność radykalnych ruchów społecznych)
o Problemy społeczne (enklawy biedy, wykluczenia społecznego)
o Czynniki klimatyczne i geograficzne

MIASTA I DZIELNICE ZAMKNIĘTE/ OPUSZCZONE W EUROPIE

● Federacja Rosyjska (około 50 oficjalnie istniejących miast zamkniętych, a także opuszczone

tereny eksperymentów z bronią jądrową, w tym m.in. Archipelag Nowej Ziemi, tereny łagrów
sowieckich)
● Europa Wschodnia – Ukraina (Donbas, Prypeć, Czarnobyl), Gruzja (Osetia, Abchazja,
Czeczenia)
 ● Europa Środkowo-Wschodnia – Polska (Warszawa - poprzemysłowe tereny Targówka
Fabrycznego i Żerania, os. Dudziarska, Łódź - tereny poprzemysłowe, Śląsk - opuszczone
osiedla w okolicach poszczególnych zakładów wydobywczych, województwo
zachodniopomorskie - Kłomino, Borne Sulinowo, Żarnowiec - nieukończona budowa
elektrowni jądrowej); Słowacja, Węgry, Bułgaria, Rumunia (romskie getta)
● Europa Południowa - Włochy, Hiszpania, Grecja (tereny poprzemysłowe, nieudane
eksperymenty społeczne, niezaludnione budownictwo apartamentowe, wyludnienie w
związku z migracjami wewnętrznymi, problemy społeczne, enklawizacja biedy, działania
radykalnych ruchów społecznych), Cypr (inwazja wojsk tureckich)
● Europa Zachodnia – Francja (problemy migracyjne, gettoizacja), wschodnie Niemcy
● USA (“pas rdzy” - zdeindustrializowane tereny wschodniego wybrzeża, “ghost towns” na
terenie stanów południowych, w tym m.in. Route 66)
● Ameryka Południowa i Środkowa - Brazylia, Argentyna, Kolumbia, Wenezuela, Karaiby
(problemy społeczne, enklawizacja biedy)
● Bliski Wschód Azji – Palestyna, Liban, Syria, Irak, Afganistan (konflikty zbrojne)
● Daleki Wschód Azji - Kambodża, Birma, Laos (wewnętrzne konflikty zbrojne), Bangladesz,
Indie (problemy społeczne, enklawizacja biedy), Japonia (czynniki klimatyczne, katastrofy
przemysłowe/energetyczne), Filipiny (problemy społeczne, enklawizacja biedy)
● Afryka Północna - Libia, Egipt (wewnętrzne konflikty zbrojne, działania ruchów społecznych,
enklawizacja biedy)
● Afryka Środkowa - Kongo, Demokratyczna Republika Konga, Uganda, Rwanda, Republika
Środkowej Afryki (wewnętrzne konflikty zbrojne, enklawizacja biedy)
● Afryka Wschodnia (tzw. “Róg Afryki”)
● Afryka Południowa - RPA (konflikty społeczne na tle rasowym), Lesotho (czynniki
geograficzne).

STRUKTURA SPOŁECZNA - KLASY I WARSTWY

FUNKCJONALIZM STRUKTURALNY

Podstawy ujęcia funkcjonalistycznego:

● Podstawa ludzkich aktywności to potrzeba - “poczucie braku związane z chęcią jego

redukcji”
● Potrzeby realizowane są poprzez odpowiednie funkcje indywidualne, grupowe i
instytucjonalne
● Społeczeństwo pojmowane holistycznie - wewnętrznie zintegrowane
● Twórcy - B. Malinowski, A. Radcliffe-Brown – badania antropologiczne społeczności
pierwotnych

TALCOTT PARSONS:

● Podejście systemowe i systematyzujące - cel prac to stworzenie “teorii porządkującej

teorie”
● Rzeczywistość jako zbiór systemów
● Nastawienie na odkrywanie struktur działania społecznego
● Próba odpowiedzi na pytanie o możliwość zaistnienia ładu społecznego - koncepcja
działającego podmiotu:
 o Współzależność aktora i sytuacji - działanie o określonym znaczeniu i motywacji
o Konieczność wiedzy o innych ludziach i okolicznościach, chęć osiągnięcia celu i
emocjonalne reakcje wobec celu, kryteria osiągnięcia celu, środki do niego
prowadzące - ścieżka działania
o Poznawcze, szacujące i moralne motywacje
● Ład społeczny możliwy dzięki aksjonormatywnym fundamentom wytwarzanym w
interakcjach
● Elementy analizy systemu społecznego - funkcje zewnętrzne i wewnętrzne, środki i cele
● Dany system oraz system społeczny jako całość możliwy do opisania wg schematu AGIL:
o A – adaptacja
o G - osiąganie celów
o I – integracja
o L – utrzymywanie wzorców działania

ROBERT K. MERTON

● Pojęcie funkcji – wszelkie działanie, każdy element uwikłany w relacje systemowe

● Dysfunkcja – czynnik dezintegrujący system społeczny
● Eufunkcja – czynnik podtrzymujący kształt systemu społecznego
● Funkcje jawne – jawne dążenie do celu, realizacji założeń, pozytywna rola rozpoznawalna
● Funkcje ukryte – niezamierzone, również mogą służyć podtrzymywaniu systemu (np.
Rozwiązywanie problemów społecznych, dewiacji przez społeczność lokalną)
● W wyniku powyższego możemy wyróżnić stany organizacji, dezorganizacji i reorganizacji
● Typowy stan społeczeństwa jest więc daleki od homeostazy
● Włączenie do funkcjonalizmu pojęć konfliktu i zmiany, analizowanych na mocy teorii
średniego zasięgu

POJĘCIE STRUKTURY SPOŁECZNEJ:

● Struktura to ukryta sieć trwałych i regularnych powiązań między składnikami rzeczywistości,

która istotnie wpływa na przebieg obserwowanych zjawisk
● Struktura społeczna to kategoria wyjaśniająca, abstrakcyjna, nie posiadająca bezpośrednich
obserwacyjnych odniesień (w badaniach tzw. Zmienna latentna)
● Życie społeczne to warstwa “powierzchniowa”, struktura społeczna to warstwa
“głębinowa”
● Wymiary struktury:
o Normatywny - wartości, normy, instytucje (m.in. E. Durkheim)
o Idealny - sieć idei, przekonań, poglądów budowanych na podstawie refleksyjności
(m.in. M. Scheler, A. Schutz)
o Interakcyjny – organizacyjny, określający poszczególne płaszczyzny i aspekty
kontaktów między jednostkami (H. Blumer, E. Goffman, R. Collins - łańcuchy rytuałów
interakcyjnych)
o Klasowo-warstwowy - dostęp do dóbr społecznych

WYTWARZANIE STRUKTURY SPOŁECZNEJ:

 ● Kluczowy kierunek analizy to poszukiwanie czynników wpływających na tworzenie struktury
społecznej (morfogenezy)
● Cztery procesy konstytuowania struktury:
o Powstawanie wartości, norm społecznych i instytucji (początkowo mało
rozbudowanych strukturalnie) - instytucjonalizacja sfery normatywnej
o Powstanie standardowych idei, przekonań, poglądów, stereotypów - artykulacja
struktury idealnej
o Ugruntowanie sieci relacji między jednostkami – ekspansja/ rytualizacja/
ekstrapolacja struktury interakcyjnej
o Struktury warstw i klas, przywilejów i “upośledzeń” /podległości - krystalizacja
nierówności społecznych

KLASY I WARSTWY – ASPEKTY DEFINICYJNE

● Klasyczny, dychotomiczny podział zastosowany przez K. Marksa: burżuazja i proletariat

● “historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych”
● “nasza epoka, epoka burżuazji, wyróżnia się tym, że uprościła przeciwieństwa klasowe. Całe
społeczeństwo rozszczepia się coraz bardziej na dwa wielkie wrogie obozy (…) na dwie
wielkie przeciwstawne sobie klasy: burżuazję i proletariat”
● Determinująca rola stosunku do środków produkcji - “podstawowym warunkiem istnienia i
panowania klasy burżuazji jest nagromadzenie bogactwa w rękach osób prywatnych,
tworzenie i pomnażanie kapitału; warunkiem istnienia kapitału jest praca najemna (…)
opiera się wyłącznie na konkurencji między robotnikami”
● Podział zastosowany przez M. Webera oparty o kategorię położenia klasowego: “położeniem
klasowym nazywamy typową szansę zaopatrzenia w dobra, zewnętrznej pozycji życiowej,
wewnętrznego losu życiowego”
● Klasy dzielimy na:
o Klasy posiadania - położenie klasowe określają różnice posiadania
o Klasy zarobkowe - położenie klasowe określają szanse rynkowych “inwestycji”
o Klasy społeczne - związane z kombinacją/rezultatem powyższych
● Klasy społeczne są wewnętrznie podzielone - występują w nich warstwy

STRATYFIKACJA:

● Podział warstwowo-klasowy to tzw. Uwarstwienie społeczeństwa - stratyfikacja

● Źródło zakłóceń/konfliktów strukturalnych to odmienność wartości oraz oczekiwań
● Deprywacja wynikająca z dominacji (władzy) jednej klasy nad drugą może prowadzić do
wystąpienia ruchów społecznych, zmian społecznych, trwałych konfliktów społecznych
● Efekt Mateusza – bogacenie bogatych i ubożenie biednych
● Władza - “faktyczna i przewidywalna możność narzucania swej woli w działaniu społecznym,
nawet wbrew oporowi innych osób biorących udział w tym działaniu” - M. Weber

AKTUALNE UJĘCIA PODZIAŁÓW KLASOWYCH

● L. Gallino - “walka klas po walce klas” - rozkład wartości wspólnotowych i zasady dobra
wspólnego, prywatyzacja dóbr publicznych (woda, transport, edukacja, opieka zdrowotna)
 ● Źródła zmian – doktryna neoliberalna, deregulacja sfery ekonomicznej, ekstremalnie “wolny
rynek”
● Życie jednostek i grup oparte o konsumpcję i obserwację, upadek dotychczasowych
podziałów klasowych
● Awans społeczny zależny od “znalezienia sposobu na wygraną”, a nie jak dotychczas od
“bycia w czymś lepszym”
● Powyższe zależności petryfikują podział na klasę wyższą (wygranych) i klasę niższą
(przegranych), klasa niższa rozpoczyna walkę o zmianę swojego położenia
● Życie jednostek podległych uzależnione jest w każdej sekundzie od kontrolowanej i
wyalienowanej pracy
● G. Mosca – koncepcja klasy politycznej jako części/warstwy klasy wyższej społeczeństwa
(opublikowana w 1923 roku w Turynie)
● T. Veblen – koncepcja klasy próżniaczej:
o Mechanizm konsumpcji na pokaz
o Mechanizm potwierdzania przynależności/statusu
● Czas wolny – czas poza czasem pracy – jego zakres i sposób wypełniania, jest jednym z
wyznaczników przynależności do danej klasy społecznej
● G. Standing – prekariat - młodzi bez gwarancji zatrudnienia
● T. Pikkety - “Kapitał w XXI wieku” - kapitalizm patrymonialny – dziedziczenie statusu
materialnego, postulat wprowadzenia podatku majątkowego.

SUBKULTURY MŁODZIEŻOWE - ŚWIATY SPOŁECZNE

HISTORYCZNE DETERMINACJE KREACJI SUBKULTUR MŁODZIEŻOWYCH

● Wytworzenie nowych form aktywności zawodowej i przemodelowanie dotychczasowych

● Opóźnienie rozpoczęcia działalności stanowiącej główne źródło utrzymania (rola edukacji)
● Przejście od statusów nabywanych do statusów osiąganych
● W związku z powyższym wyodrębnienie kategorii młodzieży (proces adolescencji)
● Umasowienie kultury, związane z rozwojem technologicznym (pojęcie kultury masowej)
● Powstanie fundamentów młodzieżowej kontestacji (ugruntowanego sprzeciwu)

SUBKULTURY MŁODZIEŻOWE - ASPEKTY DEFINICYJNE

● Pierwsze egzemplifikacje związane są z optyką kryminologiczną (pojęcie podkultury

dewiacyjnej), lata 50., 60. (wpływ szkoły chicagowskiej, interakcjonizmu symbolicznego), od
końca lat 70. Do dzisiaj trwa debata dotycząca istoty grup subkulturowych.
● D. Hebdige - “subkultura rezultatem walk społecznych i symbolicznych z systemem późnej
kultury przemysłowej, zorganizowanym wokół sytuacji społecznej, wieku i klasowego
pochodzenia jej członków, znajdującym wyraz ekspresji w tworzeniu indywidualnych stylów
(ubioru, zachowań, percepcji rzeczywistości)”.
● T. Muller - “subkultura młodzieżowa to prezentowanie określonego sposobu zachowań i
ezgemplifikowania wyznawanych wartości, które kanalizują niezadowolenie młodych,
pozwalając na ich ujawnienie w sposób nieakceptowany jednoznacznie przez
społeczeństwo”
● B. Prejs - “podkreślająca swoją odrębność grupa społeczna, w której obowiązują zasady i
wzorce odmienne od powszechnie wyznawanych”
 ● Do wyróżników subkultur zaliczyć możemy m.in. symbolikę, ideologię, styl ubioru i
wizerunek jej członków oraz muzykę, której waga posiada zróżnicowany charakter (od
elementu pobocznego do podstawowego czynnika kreacji odrębnej grupy)
● D. Muggleton - podział na subkultury nowoczesne, współcześnie znane, posiadające
charakter oddolny (wspólnota problemów, alternatywna adaptacja do rzeczywistości
społecznej) i ponowoczesne, będące wytworem kultury masowej (zogniskowane wokół
“stylu”, wyrazu ekspresji własnej odrębności)
● Subkultura to forma społeczna charakteryzująca się postawą opozycji, sprzeciwu bądź
kontestacji wobec wybranej części, rzadziej całości systemu społecznego, posiadająca
odrębną aksjologię, własne wartości w zakresie percepcji rzeczywistości i definicji sytuacji,
które mogą być manifestowane w określonych zachowaniach, aktywności i działalności
społecznej, stylu ubioru oraz twórczości artystycznej (przede wszystkim muzycznej); spełnia
więc funkcję swego rodzaju katalizatora dla zróżnicowanych jednostkowych poszukiwań,
właściwych najczęściej dla procesu adolescencji; stanowi często rezultat problemów
adaptacyjnych związanych z dysfunkcjami na polu struktur pierwotnych.
● Najnowsze eksplanacje zjawiska subkultur młodzieżowych wskazują na kluczowość
autoidentyfikacji, a także podkreślają konstytuowanie stylu życia i tożsamości wykraczającej
poza wiek młodzieżowy.

TEORIA KONFLIKTU KULTUR

● Przedstawiciele to m.in. F. Znaniecki, W. Thomas, T. Sellin

● Podstawowy czynnik wpływający na powstawanie subkultur to konfrontacja kulturowa w
warunkach dezorganizacji społecznej
● W wyniku dynamicznych, radykalnych zmian społecznych powstaje konflikt
międzypokoleniowy, sankcjonujący weryfikację obowiązującego systemu aksjologicznego
● Konflikt w sferze norm i wartości, zmiana dotychczasowego otoczenia kulturowego
determinuje alienację i odejście od dotychczasowej tożsamości
● Niepewność własnego statusu społecznego wpływa na delegitymizację dotychczasowego
kodeksu normatywnego (granic zachowań)
● Wpływy zewnętrzne stają się atrakcyjne z racji chęci dostosowania do otaczającej,
turbulentnej rzeczywistości społecznej
● Dezintegracja, odłączenie od dotychczasowych wzorców kulturowych, a co za tym idzie
obowiązującej i odczuwanej aksjologii wpływa na rozpoczęcie poszukiwań alternatywnych

TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH MOŻLIWOŚCI

● Twórcy powyższej teorii to R.A. Cloward i L.E. Ohlin, struktura analizy tożsama z teorią
anomii (napięć strukturalnych) R.K. Mertona
● Działania jednostek każdorazowo odnoszone są do chęci podwyższenia własnej pozycji
społecznej
● Kształt porządku społecznego stanowi przeszkodę na drodze do awansu stratyfikacyjnego,
blokując możliwość realizacji aspiracji
● Frustracja wymusza innowacyjny, najczęściej nielegalny, pozaprawny sposób dążenia do
celu
 ● Prawomocne normy zostają podważone z racji swej nieskuteczności i nieużyteczności co nie
powoduje poczucia winy
● W stanie psychicznej gotowości do dewiacji pojawia się “racjonalizujące” przekonanie o
moralnej trafności pozanormatywnych, celowościowych działań (wykorzystywane są w tym
przypadku tzw. Struktury okazjonalne - pojawiające się możliwości legalnego bądź też
nielegalnego podwyższenia statusu społecznego)
● Radykalizacja sprzeciwu może prowadzić do wytworzenia alternatywnych “ścieżek awansu”
- przestępczych, konfliktowych, wycofanych.

TEORIA BUNTU I NEGACJI

● A.K. Cohen, zogniskowanie wokół materialno-ekonomicznych podstaw zachowań jednostek i

grup
● Sytuacja życiowa jednostek warunkowana jest czynnikami socjoekonomicznymi,
wpływającymi na możliwość realizacji planów, zamierzeń
● Frustracja i bunt, wywołane brakiem środków materialnych prowadzą do negacji zastanych
wartości, norm, zachowań i postaw:
o Działanie jednostek i grup polega na budowaniu sposobów rozwiązywania
problemów oraz prób ich stosowania
o Jednostki poddawane są presji podczas narzucania im grupowych wzorców
zachowań
o Grupy młodzieżowe/ eskapistyczne/ kontestacyjne/ subkulturowe powstają na bazie
interakcji jednostek i grup o wspólnocie problemów adaptacyjnych
o Podległość klasowo-warstwowa wpływa na niedrożność prawomocnych,
systemowych ścieżek indywidualnego rozwoju danych jednostek
o Podległa pozycja utrwalana jest często przez środowisko szkolne i uwarunkowania
systemu edukacyjnego

TEORIA KULTURY WARSTW NIŻSZYCH

● W.B. Miller, jedna z tzw. Teorii transmisji kulturowej (transmisja dziedzictwa społecznego
następnym pokoleniom)
● W społeczeństwach rozwijających się szerokiej legitymizacji podlegają wzory kulturowe tzw.
Klasy średniej (związane z bezpieczeństwem ekonomicznym, stabilizacją, ugruntowaniem
awansu społecznego)
● Wzory te tracą użyteczność i legitymację w sytuacjach kryzysowych, problemowych,
konfliktowych
● Dla jednostek przejawiających problemy adaptacyjne atrakcyjna staje się alternatywna,
“twarda” tożsamość
● Przejmowanie wzorców warstw niższych widoczne jest przede wszystkim poprzez
zinstrumentalizowanie kontaktów z otoczeniem
● Od momentu “transformacji” charakteryzują się one niechęcią do panującego systemu
normatywnego czy też zwulgaryzowanymi formami komunikacji językowej
● Prestiż przynoszą odwaga, spryt, wytrzymałość fizyczna
● Przejęte wzorce zachowań kompensują wraz z używkami dysfunkcje środowiska rodzinnego
(na czele z brakiem wzorcotwórczych, męskich postaw)
RYS HISTORYCZNY SUBKULTUR MŁODZIEŻOWYCH

● Pierwsze byty subkulturowe ukonstytuowały się w latach 50. I na początku lat 60. W Anglii –
teddy boysi, rockersi i modsi
● W Polsce w analogicznym okresie występowali tzw. Bikiniarze
● W 1967 roku T. Leary ogłosił manifest dotyczący “śmierci pracy i pieniądza oraz początku
ery miłości i nowej religii”, zapoczątkowując międzynarodowy ruch hipisowski
● Po kreacji ruchu hipisowskiego uformowały się subkultury uznawane dzisiaj za podstawowe:
o Akinhead (pod koniec lat 60-tych w UK)
o Punk (połowa lat 70-tych w UK)
o Metal (połowa lat 70-tych w UK i USA)
o Hip-hop (połowa lat 70-tych, Nowy Jork, USA)
● Inne znane subkultury to:
o Clubberzy (wewnętrznie zróżnicowani)
o Hard core (wraz z odłamem straight edge)
o Kibice (ultras – szalikowcy i chuligani)
o Dresiarze
o Gotycka
o Rastafarianie/rastamani
o Sataniści
o Emo
o Hipstersi (tzw. Subkultury ponowoczesne)

ŚWIATY SPOŁECZNE

● Świat społeczny jest “działaniem zbiorowym, realizowanym poprzez komunikację

symboliczną; przyczynkiem do wyodrębnienia jego poszczególnych manifestacji staje się
pewne “podstawowe działanie”, na bazie którego jednostki negocjują reguły interakcyjne, a
w dalszej kolejności właściwe danemu światu role społeczne, język, sposoby komunikacji
itd." - K.T. Konecki
● W tym kontekście możemy zatem mówić o światach społecznych danych grup
uformowanych w oparciu o wspólne zainteresowania

RUCH SPOŁECZNY - DEFINICJA I ZRÓŻNICOWANIE

● Ruch społeczny to zorganizowanie społeczności w celu przeprowadzenia zmian

społecznych
● Ruch społeczny nie jest tak amorficzny i niezorganizowany jak tłum, często jest jednak mniej
ustrukturyzowany od wielu grup społecznych
● Posiada przywódców i stronników, jednocześnie wiele jednostek “pobocznych”,
“marginesowych”, bądź też okazyjnych/epizodycznych sympatyków
● Sens działania ruchu wyznaczają określone cele – zdecydowanie mniej szczegółowe niż np.
Cele organizacji formalnych
● Poszczególne cele ruchów społecznych mogą ulegać zmianie
RODZAJE RUCHÓW SPOŁECZNYCH

● Podstawowy wyróżnik rodzajów ruchów społecznych to cel aktywności, wyróżniamy 3

podstawowe rodzaje:
o Nastawione na zdobycie władzy w instytucjach
o Nastawione na wywołanie określonych zmian w ramach wartości
społeczno-kulturowych
o Przynoszące zysk uczestniczącym w ich ramach jednostkom
● W zależności od specyfiki aktywności/działań ruchy społeczne dzielimy na:
o Reformistyczne – ewolucyjne, cel osiągany w ramach istniejących struktur
społecznych (głównie instytucjonalnych) przy użyciu ogólnodostępnych środków
o Rewolucyjne – cel osiągany poprzez odrzucenie istniejącego systemu i zastąpienie
go nowymi strukturami społecznymi

ASPEKTY DEFINICYJNE DEWIACJI SPOŁECZNEJ

● Faktem, po którego zaistnieniu stwierdzić można wystąpienie dewiacji jest “odejście od

normy” (w tych ramach mieści się zatem zarówno “pozytywne” jak i “negatywne”
odstępstwo)
● Dewiacja to złamanie nakazu przestrzegania grupowych zasad – kiedy zidentyfikujemy zasady
jakich grupa oczekuje od jej członków, możemy z pewną precyzją stwierdzić, czy zostały
złamane przez jednostkę (jeśli tak - posługując się zaprezentowaną logiką - stwierdzimy, iż
jest to dewiacja)
● W ramach powyższego uściślania zakresu pojęciowego najprostsza egzemplifikacja zamykać
będzie ów termin w następującym stwierdzeniu – dewiacja to naruszenie niektórych
uzgodnionych społecznie reguł (H.S. Becker)
● Dewiacja normatywna – pierwszy wymiar dewiacji - działanie pozostające w sprzeczności z
przyjętym w danej społeczności systemem wzorów, pojawia się więc w sytuacji, kiedy
jednostka lub grupa łamie czy też omija zakazy, nakazy, obyczaje
● Dewiacja funkcjonalna – drugi wymiar dewiacji – negatywne reakcje społeczne, określone
sankcje, organizacja społeczności wokół problemu łamania norm i uruchomienie środków
zaradczych, również instytucjonalnych (sankcje społeczne uzależnione są od zakresu
pozanormatywnej aktywności)
● Mechanizm stygmatyzacji (naznaczenia, etykietowania, labelingu) - opisany na gruncie
interakcjonizmu symbolicznego (H.S.Becker, E.Lemert, K.Erikson itc.) - fazy konfrontacji,
osądzenia i wpisania w rolę.

KONCEPCJA I ZRÓŻNICOWANIE ZACHOWAŃ RYZYKOWNYCH

● Dewiacja manifestowana jest w ramach określonego typu zachowań - zachowań

ryzykownych (dewiacyjnych)
● Zachowanie ryzykowne to działania człowieka, niosące wysokie ryzyko negatywnych
konsekwencji zarówno dla jego zdrowia fizycznego i psychicznego, jak i dla jego otoczenia
społecznego (m.in. K.Ostaszewski, R.Jessor)
● Stanowią podzbiór zachowań problemowych, wywołują one społeczne reakcje i sankcje,
obejmując spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, przypadkowe kontakty seksualne,
 zachowania agresywne, wykroczenia i przestępstwa (w odróżnieniu od przestępczości jako
ugruntowanej strategii adaptacyjnej jednostek i grup) etc.
● W przypadkach skrajnych owe zachowania mogą zagrozić pośrednio lub bezpośrednio
motywacjom i aspiracjom egzystencjonalnym, a nawet życiu adolescentów

FUNDAMENTY ANALIZY ZACHOWAŃ RYZYKOWNYCH (DEWIACYJNYCH)

● Zachowania eksternalizacyjne (antyspołeczne) - skierowane na zewnątrz, nierzadko o

podłożu agresywnym
● Zachowania internalizacyjne (aspołeczne) - skierowane do wewnątrz,
wycofane/defresyjne/zrytualizowane
● Chroniczne zachowania dewiacyjne, zwłaszcza te związane z substancjami psychoaktywnymi
mogą prowadzić do uzależnienia - wewnętrznego zniewolenia stanowiącego podstawę
zachowań kompulsywnych, nawykowych i rytualnych, ograniczających przestrzeń myślową,
dążeń, zachowań, postaw i aspiracji
● Uzależnienia jak też trwałe zaburzenia w zachowaniu związane z innymi wymienianymi
postawami dewiacyjnymi wiodą wprost do niedostosowania (nieprzystosowania)
społecznego skutkującego trwałą dysfunkcją emocjonalną
● Szeroki zakres problemów społecznych w danej społeczności może prowadzić do tzw.
Problemu społecznego
● Występuje on wówczas, gdy dane zjawisko jest niepożądane, społeczność uświadamia
sobie jego istnienie, zauważalne są szanse na jego przezwyciężenie, przezwyciężenie
jedynie poprzez grupowe działanie (J. Sztumski)

DEWIACJA A PATOLOGIA

● Zachowania ryzykowne (dewiacyjne) błędnie utożsamiane są z patologią społeczną

● Zachowania dewiacyjne w subkulturach (nawet cykliczne, powtarzające się) nie spełniają
kluczowego dla pojęcia patologii społecznej kryterium jednoznacznie negatywnego,
dezorganizującego charakteru zachowań i postaw
● Zachowania dewiacyjne (ryzykowne) stwarzają ryzyko negatywnych konsekwencji – ich
wystąpienie nie jest jednak pewne, a jedynie potencjalne, mniej lub bardziej (w danych
przypadkach) możliwe
● Patologia społeczna oznacza natomiast wzory zachowań i postaw, których charakter
“pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi
wartościami, które w danej społeczności są akceptowane” (M. Filipiak)
● Zachowaniem ryzykownym będzie zatem np. Cykliczne spożywanie alkoholu, patologią
społeczną natomiast alkoholizm.

ZRÓŻNICOWANIE PARADYGMATYCZNE TEORII DEWIACJI SPOŁECZNEJ

● Wyjaśnienia determinacji zachowań dewiacyjnych posiadają charakter interdyscyplinarny

● Wyróżniamy m.in.:
o teorie biopsychologiczne,
o psychiatryczne,
o kulturowe,
 o socjologiczne
● Poszukiwanie czynników determinujących “odejście od normy” w optyce socjocentrycznej
epistemologicznie zapośredniczone jest w fundamentalnych dla podejmowanych zagadnień
paradygmatach
● Podstawowe z nich to socjologizm (E.Durkheim), funkcjonalizm strukturalny (R.K.Merton)
oraz interakcjonizm symboliczny (H.Blumer, H.S.Becker).

SPOŁECZEŃSTWO, GRUPA SPOŁECZNA, SOCJALIZACJA

POSTĘP TECHNICZNY A ZRÓŻNICOWANIE SYSTEMU SPOŁECZNEGO

● Postępująca strukturyzacja, rozwój stratyfikacji i systemu społecznego wraz z postępem

technicznym
● Społeczności historyczne - łowny i zbieracze, społeczeństwa pasterskie i rolnicze
● Cywilizacje przedindustrialne - rozwój miast, nierówności majątkowe, władza króla bądź
cesarza, pierwsze – 6 tys. Lat p.n.e., zwiększanie terytorium w wyniku podbojów
● XVII-XVIII w. - kolonializm
● XIX w. - rewolucja przemysłowa, industrializacja, przeniesienie ciężaru produkcji ze wsi do
miast, wyodrębnienie się kategorii młodzieży, powstanie państw narodowych,
ponadstanowych i ponadklasowych

PODZIAŁ ŚWIATA WEDŁUG ETAPU ROZWOJU

● Podział wg dychotomii północ/południe, centrum a peryferie

● I świat - społeczeństwa uprzemysłowione, wykorzystujące postęp techniczny dla dobrostanu
społecznego/dobra wspólnego - kraje rozwinięte, demokratyczny ustrój wielopartyjny oparty
ekonomicznie o doktrynę kapitalistyczną, przeważa ludność miejska, malejące nierówności
społeczne
● III świat - kraje słabo rozwinięte/rozwijające się, nierzadko postkolonialne, próba
naśladownictwa w zakresie ustroju, w wielu z nich przeważa ludność wiejska, duże
rozwarstwienie majątkowe; dynamiczny rozwój krajów “nowo uprzemysłowionych” (m.in.
Tzw. Kraje BRICS)
● II świat - Europa Wschodnia, kraje tzw. “demokracji ludowej”

CZYNNIKI ROZWOJU/ZMIANY SPOŁECZNEJ

● Środowisko fizyczne – czynniki geograficzne/klimatyczne, zasoby naturalne

● Organizacja polityczna – typ przywództwa (w niektórych przypadkach niezależny od
czynników ekonomicznych, sposobu produkcji)
● Czynniki kulturowe - oddziaływania religijne (niejednoznaczne- “etyka protestantyzmu a
duch kapitalizmu”), sposób komunikacji społecznej, uwarunkowania zjawisk społecznych
prowadzących do objęcia przywództwa

SPOŁECZEŃSTWO - ASPEKTY DEFINICYJNE

● Społeczeństwo - największa grupa do jakiej może należeć jednostka, świadoma własnej

odrębności i wzajemnych więzi, posiadająca właściwy sobie styl życia (kulturę)
● System społeczny - całość powiązań pomiędzy poszczególnymi elementami struktury
społecznej/społeczeństwa
● Różnice między społecznością a społeczeństwem:
o F.Tonnies - gemainschaft (wspólnota), gesselschaft (społeczeństwo)
 o E.Durkheim - solidarność mechaniczna (wspólnotowa), solidarność organiczna
(społeczna)

ROLE I POZYCJE SPOŁECZNE

● Koncepcja pozycjo-roli
● Neologizm autorstwa T.Parsonsa
● Zaakcentowanie nierozłącznego charakteru pozycji i roli społecznej
● Pozycja – status - zbiór praw i przywilejów związany z zajmowaniem określonego miejsca w
strukturze społecznej (stratyfikacyjnej) - pełnieniem określonej roli, wyróżniamy statusy
przypisane i osiągane
● Rola społeczna - określona funkcja, zbiór obowiązków i oczekiwań wobec jednostki
związanych z zajmowaniem przez nią danej pozycji społecznej

TYPY RÓL I POZYCJI SPOŁECZNYCH

● Każda jednostka odgrywa wiele ról społecznych

● Role zakładają idee wzajemności (wspomniana koncepcja pozycjo-roli – oczekiwania
społeczeństwa wobec jednostki pełniącej rolę i przywileje dla jednostki ze strony
społeczeństwa w związku z zajmowaną pozycją - statusem)
● Są bezpośrednio przynależne do danych społeczeństw
● Zmieniają się w czasie (ewolucja społeczeństw, wiek jednostki)
● Posiadają różny stopień przymusu i standaryzują, sankcjonują, determinują zachowanie
jednostek
● Brak możliwości pełnego odgrywania określonych ról może prowadzić do tzw. Konfliktu ról
● Konflikt ról powstaje m.in. poprzez:
o Brak ciągłości ról (nagłe zmiany, brak przygotowania)
o Niezgodność, brak spójności (inkonsystencja) ról
o Sprzeczność między wymogami roli, a indywidualną charakterystyką
osobowościową
o Brak jednoznaczności społecznych wymagań względem pełnionej roli (dynamiczne
zmiany społeczne)
● Następstwa konfliktu ról to m.in.: zachowania ryzykowne, przestępstwa, choroby fizyczne i
psychiczne, poczucie deprywacji
● Status przypisany – nabyty w momencie urodzenia, dziedziczony, związany z dostępem do
dóbr, zasobów, kontaktów społecznych poprzez wypracowaną pozycję społeczną (miejsce w
hierarchii prestiżu) rodziny/otoczenia społecznego
● Status osiągany - zdobyty w drodze współzawodnictwa (awansów i spadków społecznych,
tzw. Ruchliwość społeczna)
● Czynniki wpływające na przypisywanie i osiąganie statusu to m.in.: wiek, płeć, rasa
● Suma statusów jednostki tworzy jej całościowy, względnie spójny status, który zajmuje
określone miejsce w hierarchii prestiżu (posiada określoną społeczną rangę)
● Wysoki prestiż danego statusu (pozycji) przy braku realnych, najczęściej materialnych
przywilejów to tzw. Inkonsystencja statusowa

GRUPY PIERWOTNE (PODSTAWOWE) I WTÓRNE (DRUGORZĘDNE)

● Grupy pierwotne - pojęcie wprowadzone do socjologii przez Ch.H.Cooleya; podstawowe,

występujące we wszystkich społeczeństwach grupy społeczne, “naturalne” dla dorastających
jednostek, takie jak m.in. rodzina, otoczenie sąsiedzkie, grupa rówieśnicza
 ● Charakteryzują się małą liczbą członków, zaawansowanymi interakcjami, kontaktami face to
face, bliskością emocjonalną (emocjonalny charakter więzi społecznych), autoteliczne (samo
istnienie jest celem)
● Grupy wtórne - celowe, drugorzędne - opozycja względem grup pierwotnych, istniejące dla
realizacji określonych interesów członków, sformalizowane, ustrukturyzowane, stosunki w ich
zakresie nie są oparte o bliskość emocjonalną, a o wypełnienie ściśle określonych funkcji
● Przykłady grup wtórnych to m.in. grupy zawodowe, grupy w ramach zespołów
pracowniczych, biurokracja i inne struktury formalne.

PROCES SOCJALIZACJI

● Socjalizacja - uspołecznienie - kluczowy dla socjologicznego postrzegania rzeczywistości

proces nabywania przez jednostkę wartości i norm, wzorów zachowań obecnych w
społeczeństwie
● To właśnie dzięki procesowi socjalizacji jednostka staje się istotą społeczną (tabula rasa)
● Socjalizacja pierwotna - przebiegająca w rodzinie, związana z początkowym okresem
rozwoju jednostki
● Socjalizacja wtórna - permanentny proces internalizowania (uwewnętrzniania) wartości i
norm, wzorów zachowań, zapoczątkowany kontaktem z grupą rówieśniczą, społeczeństwem,
przy dostrzeganiu jego odrębności.

AGENDY/INSTYTUCJE SOCJALIZUJĄCE:

● Instytucje rodziny
● Grupę rówieśniczą
● Szkołę/środowisko szkolne
● Media/kulturę masową

SOCJALIZACJA A WYCHOWANIE

● Socjalizacja jest procesem naturalnym dla rozwijającej się jednostki

● Wychowanie to natomiast celowe działanie zorientowane na wywołanie określonego
zachowania i postawy jednostki
● Wychowanie to działalność społeczna, której przedmiotem jest osobnik będący kandydatem
na członka grupy społecznej, a której zadaniem jest przygotowanie tego osobnika do
stanowiska pełnego członka, uczestnika
● Wyróżniamy:
o naturalne instytucje wychowania (rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedztwo),
o instytucje wychowania celowego (szkoła, przedszkole, instytucje wychowania
pozaszkolnego, instytucje opiekuńcze, instytucje wychowania resocjalizującego),
o instytucje wychowania pośredniego (kluby sportowe, mas media, instytucje
kulturalne, wojsko, sądy, policja, organizacje społeczne)