Fizyka - Liceum - Część I - Alicja Nawrot PDF

CZĘSC 1
LICEUM
Alicja Nawrot
Kinematyka
Maksymalna szybkość przekazu w przyrodzie
Dynamika
Makroskopowe właściwości materii

a jej budowa mikroskopowa
Wydawnictwo
Kraków
Spis treści
I. Kinem atyka................................................................................................. 7
Ruch, jego powszechność i względność..................................................... 7
Względność ruchu, przemieszczenie.................................................... 7
Ruch jednostajny prostoliniowy............................................................. 10
Ruch jednostajnie przyspieszony........................................................... 19
Ruch jednostajnie opóźniony................................................................ 30
Ruch po okręgu....................................................................................... 38
Ruch w różnych układach odniesienia................................................... 44
II. Maksymalna szybkość przekazu w przyrodzie...................................... 53
Założenia szczególnej teorii względności............................................... 53
Zasada przyczynowości............................................................................ 57
Pęd i energia w fizyce relatywistycznej................................................... 57
Dylatacja czasu........................................................................................ 59
III. Dynamika................................................................................................ 67
'Oddziaływania w przyrodzie.................................................................... 67
Klasyfikacja oddziaływań.................................................................. 67
Zasady dynamiki...................................................................................... 74
Pierwsza zasada dynamiki.................................................................. 74
Druga zasada dynamiki....................................................................... 77
Tarcie.................................................................................................. 84
Spadek swobodny............................................................................... 88
Trzecia zasada dynamiki.................................................................... 92
Oddziaływania na odległość.................................................................... 94
Oddziaływania grawitacyjne.................................................................... 95
I prawo Keplera............................................................................... 98
3
II prawo Keplera................................................................................ 98
III prawo Keplera............................................................................... 98
Oddziaływania elektromagnetyczne....................................................... 105
Oddziaływania elektrostatyczne....................................................... 105
Makroskopowe oddziaływania elektromagnetyczne....................... 114
IV. Makroskopowe właściwości materii a jej budowa mikroskopowa.... 127
Rodzaje c ia ł............................................................................................ 127
Oazy....................................................................................................... 127
Ciecze...................................................................................................... 129
Ciała stałe................................................................................................ 131
Magnetyczne właściwości ciał stałych............................................. 134
Ruch drgający......................................................................................... 137
Potrzebne jednostki i symbole................................................................ 144

Elementy matematyki............................................................................. 149
Alfabet grecki.......................................................................................... 160
W książce Fizyka 2 znajdziesz działy:

Porządek i chaos w przyrodzie
Energia i je j przemiany, transport energii
Światło ijego rola w przyrodzie
W książce Fizyka 3 znajdziesz działy:
Fizyka jądrowa i je j zastosowanie
Budowa i ewolucja wszechświata
Jedność mikro- i makroświata
4
I. Kinematyka
RUCH, JEGO POWSZECHNOŚĆ I WZGLĘDNOŚĆ

Kinematyka to dział fizyki zajmujący się opisem poruszających się ciał.
WZGLĘDNOŚĆ RUCHU, PRZEMIESZCZENIE

Każde ciało fizyczne zajmuje w danej chwili określone położenie w przestrzeni.
Położenie to możemy określić tylko względem innego ciała zwanego układem
odniesienia. Współrzędne ciała wygodnie jest określić w prostokątnym ukła
dzie współrzędnych związanym z przyjętym układem odniesienia.
- Jeśli ruch odbywa się wzdłuż jednej prostej, to prostokątny układ współ
rzędnych zastępujemy jedną osią.
- Jeżeli ruch odbywa się na płaszczyźnie, to wprowadzamy układ współ

rzędnych złożony z dwóch osi: x i y; położenie ciała na płaszczyźnie
określamy za pomocą współrzędnych (x, y)
7
Kinematyka
- Jeżeli ruch odbywa się w przestrzeni, to wprowadzamy układ współrzędnych

złożony z trzech wzajemnie prostopadłych osi x, y, z; położenie ciała
określamy za pomocą współrzędnych (x, y, z)
Ruchem nazywamy zachodzącą w czasie zmianę położenia ciała względem

wybranego układu odniesienia.
Ruch i spoczynek są względne, tzn. w zależności od wyboru układu odniesie
nia to samo ciało może się poruszać (i to w różny sposób) lub pozostać w spo
czynku.
Wektorem przesunięcia (przemieszczenia) nazywamy wektor, którego począ
tek znajduje się w położeniu ciała w chwili rozpoczęcia obserwacji, a koniec
w położeniu w chwili zakończenia obserwacji.
- punkt przyłożenia
t wartość r—długość odcinka AB
kierunek - wyznacza prosta, na której leży wektor
- zwrot - określa grot.
8
Kinematyka
Torem ruchu nazywamy linią, po której porusza się ciało.

Drogą przebytą przez dało nazywamy długość toru pomiędzy dwoma punk
tami.
Droga a przesunięcie:
- przesunięcie jest wielkością wektorową
- jeżeli położenie ciała przed i po przesunięciu jest takie samo, to całkowite
przesunięcie jest równe zeru.
- droga nie jest wielkością wektorową (jest wielkością skalarną)
- jeżeli położenie ciała przed i po przesunięciu jest takie samo, to całkowita
droga jest różna od zera.
ZADANIE 1___________________________________________________
W poruszającym się wagonie na półce leży książka. Względem jakich ciał znaj
duje się ona w spoczynku, a względem jakich w ruchu?
Odp.:
Książka znajduje się w spoczynku względem półki, pasażerów stojących nieru
chomo lub siedzących, natomiast względem szyn kolejowych, przedmiotów
i osób znajdujących się przy torach jest w ruchu.
ZADANIE 2___________________________________________________
Piotr idzie z domu do szkoły i przebywa drogę 2 km. Po lekcjach wraca za
szkoły do domu i też przebywa drogę 2 km. Ile wynosi całkowita droga prze
byta przez Piotra? Ile wynosi całkowite przemieszczenie?
Dane: Szukane:
Sj = 2 km s_= ?
s2 = 2 km AB + BA = ?
Rozwiązanie:
—^
dom AB szkoła
A —^ B
BA
U --------- --------- ^1 s, - droga dom - szkoła
~ droga szkoła dom
9
Kinematyka
Całkowita droga jest równa sumie dróg s, i s2:

s = s, + s2
Podstawiamy wartości liczbowe:
s = 2 km + 2 km
s = 4 km
Wektor przemieszczenia dom - szkoła: AŚ
Wektor przemieszczenia szkoła - dom: BA
Wektory przemieszczenia są wektorami przeciwnymi: aŚ = - BA
Suma wektorów przeciwnych:
a ?ś + b A = o
Piotr wrócił do domu (położenie początkowe), więc całkowite przemieszcze

nie jest równe 0.
Odp Całkowita droga przebyta przez Piotra wynosi 4 km, całkowite prze
mieszczenie 0.
RUCH JEDNOSTAJNY PROSTOLINIOWY

Jest to ruch, którego torem jest linia prosta i w ruchu tym w dowolnie wybra
nych, jednakowych odstępach czasu ciało przebywa jednakowe drogi.
Droga przebyta przez ciało w czasie tego ruchu jest wprost proporcjonalna do
czasu trwania ruchu; oznacza to, że -§ = const.
’ ’ t s - droga, t - c z a s
Dwie wielkości a i b są wprost proporcjonalne, gdy ich iloraz jest stały

a
- = const, const = stały
Wykresem zależności drogi od czasu s (t) jest półprosta wychodząca z po

czątku układu współrzędnych i nachylona pod kątem ostrym do osi czasu. Kąt
nachylenia zależy od wartości prędkości. (Jest tym większy, im większa jest
szybkość.)
10
Kinematyka
OPIS:
- w pierwszej sek ciało przebywa drogę 5 m
- w drugiej sek ciało przebywa drogę 5 m
w dwóch sek 10 m
- w trzeciej sek ciało przebywa drogę 5 m
w trzech sek 15 m
- w czwartej sek ciało przebywa drogę 5 m
w czterech sek 20 m
Stały iloraz drogi i czasu nazywamy szybkością ciała,
s
v=—
t
v - szybkość
s - droga
t - czas
Jednostki szybkości: l ^ p , 1 ^ , 1 -^ -.
Szybkości informuje nas, jaką drogę przebywa ciało w jednostce czasu.
np. v = 7 0 - w czasie 1 godziny ciało przebyło drogę 70 km.
Szybkością średnią \ ir nazywamy iloraz drogi całkowitej i czasu całkowitego,
w którym ta droga została przebyta
$
V. = _£ - $c - droga całkowita
*r tc tt - czas całkowity
11
Kinematyka
vśr - szybkość średnia

s - droga
t - czas
Szybkością chwilową vchwJ| nazywamy iloraz drogi przebytej przez ciało w bar
dzo krótkim czasie i czasu, w którym ta droga została przebyta.
Wykresem zależności szybkości od czasu jest półprosta równoległa do osi czasu.
12
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 tfsek]
Wykres zależności szybkości od czasu v (t)
Jeżeli znamy szybkość i czas trwania ruchu, możemy obliczyć drogę przebytą
przez ciało w ruchu jednostajnym prostoliniowym. Jest ona równa polu po
wierzchni prostokąta pod wykresem v(t).
s = v •t
W ruchu prostoliniowym droga jest równa przemieszczeniu ciała s = AB
Kierunek i zwrot przemieszczenia jest stały. Stały iloraz wektora przemiesz
czenia AB ciała i czasu t, w którym to przemieszczenie nastąpiło nazywamy
prędkością.
v = ----
t
v - prędkość
\
a 6 - wektor przemieszczenia
t - czas
12
Kinematyka
Prędkość jest wielkością wektorową. Aby ją określić, należy podać:

- kierunek - jest zgodny z kierunkiem przemieszczenia
- zwrot - jest zgodny ze zwrotem przemieszczenia
- wartość - obliczamy jako iloraz wartości przemieszczenia i czasu, w którym
to przemieszczenie nastąpiło
Wartość wektora prędkości nazywamy szybkością ciała.
W ruchu jednostajnym prostoliniowym wektor prędkości jest stały.
v* = const
ZADANIE 1
Samochód jedzie z szybkością 90-^2-. Wyraź tę szybkość w -2L.
1 km - 1000 m
1 h = 3600 sek
km _ op fin 1000 m _ Jr0O25m _ 0i- m Wmiejscu km wstawiamy 1000 m, a w miej-

™ ‘ 2 tf0 0 sek 0 ^ S scu 90<fc wstawiam y 3600 sek.
ZADANIE 2
Sprinter biegnie z szybkością 10™ . Wyraź tę szybkość w ^km
1m = km
1000
1 sek =
3600
10 = 10 10Q 0^"= ^ km = 36 km
3 _ h 1000 h h
3600 1
W miejscu m w staw iam y —^ km, a w miejscu s
1 u
w staw iam y--------n.
3600
13
Kinematyka
ZADANIE 3_________________________________________________
Odległość między mostami wynosi 1,8 km. Po jakim czasie piłka puszczona
z jednego mostu dotrze do drugiego, jeżeli szybkość nurtu rzeki wynosi 4 ^ ?
Dane: Szukane:
s = 1,8 km = 1800 m t=?
v=4 f
Rozwiązanie:
Korzystamy z definicji szybkości:
V" T n
Obie strony równania (*) mnożymy przez t
otrzymujemy:
s ,
V-t=y /
V •t = s (**)
Obie strony równania (**) dzielimy przez czynnik znajdujący się przy niewia
domej t, czyli przez szybkość v
v ■t = s / : v
otrzymujemy
^ -t _ s
/ v

1800 m
= 450 s
14
Kinematyka
Analiza na jednostkach
r, m . s
[ t j = --------= j l l *— = S Aby podzielić liczbę przez ułamek, mnożymy licz-
JJJ- n i nik przez odwrotność ułam ka.
Odp Piłka dotrze do drugiego mostu po upływie 450 s.
ZADANIE 4
Statek płynie z nurtem rzeki z miejscowości A do miejscowości B odległej o 20
km, a następnie wraca do miejscowości A. Oblicz czas trwania ruchu, jeżeli
szybkość nurtu rzeki wynosi 2 -P 1-, a szybkość statku na wodzie stojącej wyno
si 10 km
h •
Dane: Szukane:
s —20 km t = ?
v
s h
Rozwiązanie:
-»
—>
L 20km
Przypadek I:
Statek płynie z A do B z nurtem rzeki. Jego szybkość jest równa sumie szybko
ści statku i nurtu rzeki:
15
Kinematyka
v = io im - + 2i m
ab h h
vAB = 1i z2 ^h -
Korzystamy z definicji szybkości i po przekształceniach otrzymujemy wzór na

czas (patrz rozw. zadania 3).
s
t=-
V

t 2(fs km 5 , 2.
t .n = ---------= - h = 1- h
UT km 3 3
h
n km h Aby podzielićliczbę przez ułamek, mnożymylicz
[t] = ------= km •----- = h nik przez odwrotność ułamka.
km km
h
Przypadek II
Statek wraca pod prąd rzeki. Wtedy jego szybkość jest równa różnicy szybko
ści statku i szybkości nurtu rzeki
vBA = vs —vn ' '

V „ = 10-Jr- - 2 i-P1 = 8 t a -
BA h h h
Korzystamy ze wzoru (**)
s
t=-
V

205 km 5 1
tBA---------= - h = 2 - h
cp km 2 2
* h
Całkowity czas trwania ruchu jest równy sumie czasów i tBA
^całk *AB + *BA
16
Kinematyka
t .. = 1—
3 h + 2 2- h Sprowadzamy ułamki do wspólnego mianownika.
4 3 7 1
t . = l- h + 2 -h Wyłączamy całość: - = 1 - .
całk 6 6 6 6
7 1
t . = 3- h = 4- h
ca,k 6 6
Odp Czas trwania ruchu wynosi 4 - h (4 godziny 10 min)
6
ZADANIE 5
Samochód jedzie z miasta A do miasta B ze średnią szybkością 7 0 a wraca
z szybkością 4 0 - ^ - . Jaka była średnica szybkość samochodu w czasie trwania

całej podróży?
Dane: Szukane:
km v. = ?
v, = ™ h
v2 = 4 0 * f
Rozwiązanie:
Korzystamy z definicji szybkości średniej
scałk
v. —
= (*)
Całkowita droga przebyta przez samochód wynosi

s, - droga z A -> B
Scałk S 1 + S2
Sj -d ro g a z B -> A
ale s, = s2 = s
czyli wzór na drogę całkowitą przyjmuje postać
s .. = 2s ę*
całk
Całkowity czas potrzebny do przebycia drogi z miasta A do B i powrót do

miasta A wynosi
t =t 4-t /***\ W - aas Potrzebny do przebycia drogi A -» B
całk 1a b 1b a v ' tw- czas potrzebny do przebycia drogi B - * A
17
Fizyka kł. 1 liceum - ark. 2
Kinematyka
Przekształcamy wzór na szybkość i wyliczamy czas
v=- /-t Obustronnie mnożymy przez czas.

t
v •t = s / : v Obustronnie dzielimy przez czynnik przy niewia
domej t czyli przez v.
Otrzymujemy:
s
t=-
v
Obliczamy:
f = ___ /****\
lAB V >
\ —___ /sk****^
lBA ,, v /
Obliczamy czas całkowity tcalk ze wzoru (***)

_ s s
całk y y
I v2
Wyłączamy s przed nawias
Ułamki sprowadzamy do wspólnego mianownika.

U - M -ę;+ ^
V V ■■V
tcałk
.. = S -1J- + — i- Ułamki zapisujemy na wspólnej kresce ułamkowej.
,'v. + V, ^*** * * * ^
tcałk... = s 1—----- 1
Do wzoru na szybkość średnią (*) podstawiamy wzór na całkowity czas (♦*****)

i otrzymujemy:
2i Skracamy licznik i mianownik.
v. -
18
Kinematyka
Otrzymujemy:
2
v.sr =
v, + v .
y = 2 v 1 • V2 /*******
* V2 + V,
2 • 70 km. . 4 o t o km • km = km2
h • h = h2
70 i m . + 40 km
5600
' 110¥
^ = 50,9*™-
Odp.: Średnia szybkość samochodu wynosi 50,9 km

h
RUCH JEDNOSTAJNIE PRZYSPIESZONY

Prędkością średnią nazywamy iloraz wektora przemieszczenia i czasu
t, w którym to przemieszczenie nastąpiło.
,
—> a Ł v-p ręd k o ść średnia
V, = (i) AB - wektor przemieszczenia
t - czas
_
Prędkością chwilową nazywamy iloraz wektora przemieszczenia ciała
w bardzo krótkim czasie i czasu t, w którym to przemieszczenie nastąpiło.
—^ Afe
^chwil (2)
At
Ruch, w którym w każdej jednostce czasu szybkość wzrasta o tę samą wartość
nazywamy ruchem jednostajnie przyspieszonym.
19
Kinematyka
Wykresem zależności szybkości od czasu v(t) jest półprosta nachylona pod

kątem ostrym do osi czasu.
Jeżeli szybkość początkowa v0= 0, to wykresem zależności szybkości od czasu

jest półprosta wychodząca z początku układu współrzędnych.
Droga s przebyta przez ciało jest równa liczbowo polu zakreślonego trójkąta.
S = — •t •V (3) Korzystamy ze wzoru na pole trójkąta

^ P = - a ■h
2
s - droga
t-c z a s
v -sz y b k o ść
| a - przyspieszenie
Wartość prędkości ciała osiągnięta po czasie t przez ciało, które poruszało się
ruchem prostoliniowym jednostajnie przyspieszonym, jeśli w chwili początko
wej spoczywało
v = a •t (4)
Podstawiamy wzór (4) do wzoru (3), otrzymujemy:
s ——t a • t = i a t 2 (5)
2 2
Droga przebyta przez ciało w ruchu jednostajnie przyspieszonym (gdy szyb
kość początkowa vQ= 0) jest wprost proporcjonalna do kwadratu czasu trwania
tego ruchu.
20
Kinematyka
Wykres zależności drogi od czasu:
Stosunek dróg przebytych w kolejnych sekundach:

l 2 : 22 : 32 : 42: ...
Drogi przebyte w kolejnych sekundach mchu przez ciało pomszające się ru
chem jednostajnie przyspieszonym (gdy szybkość początkowa v0 = 0) mają się
do siebie jak kolejne liczby nieparzyste:
1 : 3 : 5:7:9:...
Wykres zależności szybkości od czasu v(t) w przypadku, gdy szybkość

początkowa ciała v0 jest różna od zera.
Droga s przebyta przez ciało jest równa liczbowo polu zakreślonego trapezu
s = ^ • t • (v0 + v) (6) Korzystamy ze wzoru na pole trapezu

P = i (a + b) ♦h
2
21
Kinematyka
Jeżeli szybkość początkowa v0jest różna od zera, to szybkość końcowa wyraża

się wzorem:
v = v0 + at (7)
Podstawiamy wzór (7) do wzoru (6) i otrzymujemy
Korzystamy z rozdzielności mnożenia względem
s - t • (vo + v„ + at) = dodawania.
= \ 1 (2vo + at) =
= -1 t ■* +, -1t - at
1 0 2
= t • vo + ^ at2 (8)
Przyspieszeniem nazywamy iloraz przyrostu prędkości i czasu, w którym ten

przyrost nastąpił.
—^ At a - przyspieszenie
a = (9) v - przyrost prędkości
t - czas
Jednostką przyspieszenia jest 1-p-.

W ruchu jednostajnie przyspieszonym prostoliniowym wartość przyspieszenia
jest stałą.
Wykres zależności przyspieszenia od czasu a(t)
ZADANIE 1___________________________________________________
Z wykresu v(t) odczytaj wartość przyspieszenia. Oblicz, jaką drogę przebędzie
to ciało w ciągu 4 sekund.
22
Kinematyka
Rozwiązanie:
1) W każdej sekundzie ruchu szybkość wzrasta o 2 ^ -, czyli Av = 2 ^ -, t = ls
Korzystamy z definicji przyspieszenia:
Av
a- —
Wartość przyspieszenia
A v a - przyspieszenie
a A v - przyrost prędkości
t-c za s
Podstawiamy wartości liczbowe
a= = 2m
s2
Odp.: Wartość przyspieszenia wynosi 2 ~ r
2) Droga jest równa liczbowo polu zakreślonego trójkąta.
23
Kinematyka
Z wykresu odczytujemy: t = 4 s , v = 8 y
Korzystamy ze wzoru (3)
s ——t -V Korzystamy ze wzoru na pole trójkąta P « h.

2
S = i . 4s - 8 f -
2 s
s = 16 m
Analiza na jednostkach:
[sj = / • § - = m
Odp.: W ciągu 4 sekund ciało przebędzic drogę 16 m.
ZADANIE 2
km do warto
Samochód w czasie 5 sekund zwiększył szybkość od wartości 72 -^jp
ści 108-|p-. Ile wynosiło przyspieszenie jego ruchu?

Dane: Szukane:
v0 = 72k™ a=?
v = 108Jkm
t = 5 sek
Rozwiązanie:
Szybkość wyrażamy w ^r-.
V = 7 2 km = 722 . 1 M 5 L = 2 0 » 1 km*= 1000 m

0 h ,26® s s 1 h = 3600 s
W miejscu km podstawiamy 1000 m, a w miejscu
h podstawiamy 3600 s.
V = 108 ^ = ]M 3 • — 30 UL
s
h ,3600 s
Korzystamy z definicji wartości przyspieszenia:
24
Kinematyka
Av _ v - v0 v0 - szybkość początkowa
v - szybkość końcowa
a__t t- t - czas
3 0 ^ -2 0 ^
10 T- = 2m
5s s2
Aby podzielić ułamek przez liczbę, mnożymy go

\ m
[a] = s s2 przez odwrotność mianownika.
Odp.: Przyspieszenie wynosiło 2-p-.
ZADANIE 3
Samochód porusza się mchem jednostajnym z szybkością 54 p p W czasie
10 sekund zwiększał swą szybkość z przyspieszeniem o wartości 1p . Jaką szyb

kość końcową osiągnął samochód ?
Dane: Szukane:
V. “ v=?
t = 10 s
a= 1m sT
Rozwiązanie:
Szybkość v0 wyrażamy w -y-.
1km= 1000m
v0 = 5 4 i hl = 543 • » =15 ¥ 1 h = 3600 s
“ h ,3600 s 2 s s W miejscu km podstawiamy 1000 m,
a w miejscu h podstawiamy 3600 s.
25
Kinematyka
Korzystamy ze wzoru na szybkość końcowa w ruchu jednostajnie przyspieszo

nym, gdy szybkość początkowa ciała jest różna od zera. Wzór (7)
v = vQ+ at
v = 15™ + 1 § • 10/= 15-^ + 1 0 ^ = 25™
Szybkość końcową wyrażamy w km

1
km
1000 1 3600 _1_
2 5 f - = 25 = 25 km
1 1000 1 h
3600
1m= ——kni
3 6 0 km ktT1 = 180km = 90iai- 1000
= 52 5
,W00 h 2h h
1S 3600N 1
W miejsce m wstawiamy km. a w miejsce s
wstawiam y — — h.
1 3600
Odp.: Szybkość końcowa samochodu wynosi 90 km

h •
ZADANIE 4___________________________________________________
Ciało poruszając się ze stałym przyspieszeniem od stanu spoczynku w pierw
szej sekundzie ruchu przebyło drogę 30 cm. Oblicz, ile wyniosły drogi przeby
te przez to ciało w trzeciej i piątej sekundzie ruchu.
Rozwiązanie:
Drogi przebyte w kolejnych sekundach ruchu przez ciało poruszające się ru
chem jednostajnie przyspieszonym, gdy v0 = 0, mają się do siebie jak kolejne
liczby nieparzyste: 1 : 3 : 5 : 7...
czyli:
s, : s2 : s3 : s4 : s5
1 : 3 : 5 : 7 : 9
26
Kinematyka
Droga przebyta w pierwszej sekundzie ruchu wynosi:

s, = 1 • 30 cm = 30 cm
Droga przebyta w trzeciej sekundzie ruchu wynosi:
s, = 5 -s,
s3 = 5 •30 cm = 150 cm
Droga przebyła w piątej sekundzie ruchu wynosi:
ss = 9 s,
s5 = 9 • 30 cm = 270 cm
Odp.: Droga przebyta przez ciało w trzeciej sekundzie ruchu wynosiła 150 cm,
a w piątej sekundzie ruchu 270 cm.
ZADANIE 5___________________________________________________
• ni
Kulka porusza się ruchem jednostajnie przyspieszonym z przyspieszeniem 1 -^r .
Jaka będzie jej szybkość w szóstej sekundzie mchu? Szybkość początkowa jest
równa zeru.
Dane: Szukane:
a = l 11]- v=9
S2 6
v« = 0 s6 = ?
t=6s
Rozwiązanie:
1) Wartość prędkości (szybkości) ciała osiągnięta po czasie t przez ciało, które
poruszało się ruchem prostoliniowym jednostajnie przyspieszonym, jeśli
w chwili początkowej spoczywało wynosi:
v = a •t (*)
'6/=6f
[v]=f
27
Kinematyka
2) Droga przebyta przez ciało w ruchu jednostajnie przyspieszonym (gdy

szybkość początkowa v0 = 0) jest wprost proporcjonalna do kwadratu czasu
trwania tego ruchu:
s = _at2 (**)
Obliczamy drogą przebytą przez ciało w 1 sck mchu.
l- F ■!»* Podstawiamy do wzoru {**) t == 1s

si s2 i s2 —skracają się
2
s. = -m
1 2
Drogi przebyte w kolejnych sekundach ruchu mają się do siebie jak kolejne
liczby nieparzyste:
S1 ;: s2 : s3 :: s 4 : Ss : S6
:
1 :: 3 : 5 : 7 : 9 : 11
Obliczamy drogę przebytą w szóstej sekundzie mchu:
so = 11 •Is.
sA= 11
11 ■-1 m
6 2
s6 = 5,5 m
Odp .:Po szóstej sekundzie kulka będzie miała szybkość 6 y , a w szóstej

sekundzie ruchu przebędzie drogę równą 5,5 m.
ZADANIE 6___________________________________________________
Ciało pomsza się mchem jednostajnie przyspieszonym po prostej z przyspie
szeniem 2 y ]\ Oblicz średnią szybkość ciała po pierwszych pięciu sekundach.
Szybkość początkowa jest równa zem.
Dane: Szukane:
28
Kinematyka
t = 5s
Rozwiązanie:
Korzystamy z definicji szybkości średniej
s
v=- s - całkowita droga przebyta przez ciało
t t - całkowity czas trwania ruchu
Aby obliczyć całkowitą drogę przebytą przez ciało, musimy obliczyć drogi
przebyte przez ciało w poszczególnych sekundach. Ciało porusza się mchem
jednostajnie przyspieszonym, więc drogę przebytą przez ciało w pierwszej se
kundzie mchu obliczamy zc wzoru
gdzie t = ls
s, = 1 m
Drogi przebyte w kolejnych sekundach mchu mają się do siebie jak kolejne
liczby nieparzyste:
s, : s2 : s3 : s4 : s5
1 : 3 : 5 : 7 : 9
Obliczamy drogi przebyte przez ciało w poszczególnych sekundach mchu:
s, = 1 m
s2 = 3 • Sj = 3 • 1 m = 3m
s3 = 5 ■Sj = 5 ■1 m = 5m
s. = 7 • s, = 7 •1 m =7m
s5 = 9 • Sj = 9 • l m = 9 m
Całkowita droga przebyta przez ciało jest równa:
29
Kinematyka
s = s, + s2 + s3 + s4 + s5
s = 1 m + 3 m + 5 m + 7 m + 9m
s = 25 m
Podstawiamy wartości liczbowe do wzoru (*)
s
V = -
t
Y = m Skracamy licznik i mianownik przez 5.

$ S
v = 5BL
Odp.: Średnia szybkość ciała po 5 sek ruchu wynosi 5 ^ .
RUCH JEDNOSTAJNIE OPÓŹNIONY

Ruchem jednostajnie opóźnionym nazywamy ruch, w którym wartość pręd
kości maleje liniowo z czasem.
a)
Wykres zależności szybkości od czasu v(t)
Szybkość końcowa wyraża się wzorem:

V = vo —at Przyspieszenie jest zwrócone przeciwnie do wek
tora prędkości.
Wraz z upływem czasu iloczyn a • t maleje i w chwili tk osiąga wartość v0.

Wtedy ciało zatrzymuje się. Drogę przebytą przez ciało obliczamy jako pole
trójkąta pod wykresem:
30
Kinematyka
s k (2) Korzystamy ze wzoru na pole trójkąta

2
P = - a •h
2
b)
Szybkość maleje wraz z upływem czasu, szybkość końcowa jest różna od zera.
Drogę przebytą przez ciało obliczamy jako pole trapezu.
s —T ' t (v0 + V0 —at) p0|e trapezu:

d a+b L
P= _ 2“ ' h
s = j t (2v0 - at) = ^ • Zv0 - j t • at
* = V - j» t2 (3)
Wartość przyspieszenia w ruchu jednostajnie opóźnionym jest równa:
ZADANIE 1___________________________________________________
Tramwaj porusza się ruchem jednostajnie opóźnionym. Będąc w odległości

9 m od przystanku zaczął hamować i po 3 sekundach zatrzymał się. Oblicz
szybkość tramwaju przed rozpoczęciem hamowania. Wynik podaj w
31
Kinematyka
Dane: Szukane:
s=9m vo = 9
t=3s
v = 0 ip .
h
Rozwiązanie:
s=\ ■vo (*)
Ze wzoru (1) wyliczamy v0

v = v0- a t Przenosimy ~ at na drugą stronę równania i zmie
niamy znak.
v + atk = v0 (**)
Wyrażenie (**) wstawiamy do (*)
Korzystamy z praw a rozdzielności mnożenia
s= -(v + aO względem dodawania.
s “ i tk ' v + ^ v > + t *
S= 2 11+ \ ***
Z treści zadania v = 0 --rp-,
^ wtedy wzór na drogę przejmuje postać
1 Obustronnie mnożymy równanie przez 2.
s = —at.2 /• 2
2 k
2s = atk2 / : t2 Obustronnie dzielimy przez czynnik znajdujący się
przy niewiadomej.
2s
a=
_ 2 • 9 m _ 18 m m
(3s)2 9s2
Korzystamy ze wzoru (4) na wartość przyspieszenia w ruchu jednostajnie opóź
nionym.
32
V„ — V
a=
Ponieważ v = 0-^p-, to wzór ma wartość przyspieszenia na postać:

\r
a = -2- / •t Obustronnie mnożymy równanie przez czas.
t
a • t = -4 • i
v0 = a • t
v0 = 2 f - 3 s = 6 f -
1 m = - 4 — km 1s = -J— h
[v0]= f 1000 3600
Szybkość początkową v0 wyrażamy w km
6 = 6 . 1000.kln = 6 . 1 -km . M ^ U 216 km. = 21,6im-

1 . 1000 1 h 10 h h
h
3600
km
Odp.: Szybkość tramwaju przed rozpoczęciem hamowania wynosiła 21,6 —^
ZADANIE 2
Pociąg podczas hamowania porusza się ruchem jednostajnie opóźnionym. W cza
sie 10 sekund zmniejszył swoją prędkość od 30 ™ do 10™. Oblicz wartość
przyspieszenia pociągu.
Dane: Szukanc:
t = lOs a= ?
yo = 3 0 f
v = 10 ^ r
33
Fizyka kl. 1 liceum ark. 3

Kinematyka
Rozwiązanie:
Wartość przyspieszenia w ruchu jednostajnie opóźnionym obliczamy ze wzoru:
A v v . — v v - szybkość początkowa
a = ---- = —------ v - szybkość końcowa
t t t - czas trwania ruchu
3 0 f--1 0 f-
a=
10s
20 f
a=
To7
a = 2^-
Odp Wartość przyspieszenia pociągu wynosi 2 ^ . Przyspieszenie to jest

zwrócone przeciwnie do wektora prędkości.
ZADANIE 3
Ciało rzucono do góry z szybkością początkową 2 0 ^ -. Na jaką wysokość wznie

sie się to ciało? v =0
Dane: Szukane: . -)
g
20 m h=?
g=10§-
Rozwiązanie:
g - przyspieszenie ziemskie
v0 - prędkość początkowa -----
Przyspieszenie ziemskie gt z jakim porusza się ciało, zwrócone jest w dół, war
tość prędkości maleje i osiąga w najwyższym punkcie wartość zero.
Szybkość końcowa wyraża się wzorem
v = v0 - at (*)
34
Kinematyka
Zastępujemy przyspieszenie a przyspieszeniem ziemskim g i otrzymujemy:

v = v0 —gt (**)
Szybkość końcowa v jest równa zeru. Podstawiamy tę wartość do wzoru (**)
i otrzymujemy:
0 = v„ - g t
Stąd możemy obliczyć czas wznoszenia ciała.
—V „ = - g t / ■ H ) Przenosimy v0na lewą stronę i zmieniamy znak.
V0 = gt / : g Obustronnie mnożymy przez (-1 ),
Obustronnie dzielimy przez czynnik znajdujący się

t - i
g przy szukanej wielkości, czyli przez g.
Wysokość, na jaką wzniesie się ciało (drogę przebytą przez to ciało) obliczamy
zc wzoru:
W miejsce t podstawiamy wzór (***).
s = v0t - tg t2
v0 1 J
Skracamy wyrazy podobne.
S = V° "g "~ 2 ^ gz
-_ V 1 v »2
g 2 g
, _ 2 v o2 l v o2 Sprowadzamy do wspólnego mianownika.

' 2g 2g
v2
2g ( >
Po czasie t droga ta równa się maksymalnej wysokości, jaką ciało osiąga w tym
ruchu.
Stąd
v
Hmax = - 22g- )
35
Kinematyka
(2 0 f-)2
Podnosimy wyrażenie w nawiasie do potęgi dru
giej.
2 10^-
400 f
Hmax
20 f
H = 20 m
nr
[Ź $ Zamiast dzielić przez ułamek, mnożymy przez
[H
^ maxJ] = m odwrotność.
0i
s2
Odp Ciało wzniesie się na wysokość 20 m.
ZADANIE 4_________________________________________________
Z jakim opóźnieniem poruszało się ciało, które zatrzymało się po przebyciu
drogi 75 m? Szybkość początkowa ciała wynosiła 15^-.
Dane: Szukane:
s = 75 m a=?
vvo = 15 —
s
v=0
Rozwiązanie:
Ciało porusza się ruchem jednostajnie opóźnionym. Jego szybkość końcowa
wyraża się wzorem:
v = v0 —at (*) v#— szybkość początkowa
a-przyspieszenie
t - czas
Po przebyciu drogi 75 m ciało zatrzymuje się. Jego szybkość końcowa wynosi

zero:
0 —VQ—al
Stąd obliczamy czas, w którym ciało przebyło drogę 75 m
36
Kinematyka
- v 0= - a t /•(-!)
Przenosimy v„ na lewą stronę i zmieniamy znak.
Obustronnie mnożymy przez (-1 ).
v0 = at /: a Obustronnie dzielimy przez czynnikznajdujący się

przy szukanej wielkości, czyli przez a.
t = Zn (**)
Droga przebyta przez to ciało wyraża się wzorem:
s = v„t —1 at27 t
W miejsce podstawiamy wzór (**).
0 2
V 1 V 2
s = v0 •— - - i ■- j Skracamy wyrazy podobne.
0 a 2 «
V 2 1 V 2
s = — - ——
a 2 a
2v 2 v 2
s = ^ v° — v° Sprowadzamy ułamki do wspólnego mianownika.
2a 2a
Ze wzoru (***) wyliczamy przyspieszenie:
Obustronnie mnożymy przez a.

s
Obustronnie dzielimy przez s.

a •s /: s
2
2s
_ (1 5 f-)2 Wyrażenie w nawiasie podnosimy do potęgi dru

a — — ------ —
2 • 75 m giej.
37
Kinematyka
225 f
150 m
a= l,5f
2
rn
s2
Odp.: Wartość opóźnienia wynosiła 1,5^r.
RUCH PO OKRĘGU
Ruchem jednostajnym po okręgu nazywamy ruch, którego torem jest okrąg
i w którym wektor prędkości liniowej jest styczny do toru (zmienia się jego
kierunek), a szybkość (wartość prędkości) jest stała.
Droga przebyta w czasie jednego obiegu jest równa długości okręgu

S = 27Cr (1 ) r - promień okręgu
Okresem obiegu T nazywamy czas, w którym ciało zatacza pełny okrąg. Jed
nostką okresu jest sekunda. Średnią szybkość definiujemy jako stosunek drogi
przebytej przez ciało do czasu trwania tego ruchu
s s - droga
v ( 2) t - czas
t v -s z y b k o ś ć średnia
38
\
Kinematyka
Zatem wartość prędkości liniowej (szybkość) w ruchu po okręgu wyraża się

wzorem:
2nr
v= (3)
Częstotliwością f nazywamy liczbę okrążeń w jednostce czasu
f - i (4)
T
Jednostką częstotliwości jest herc (Hz)
1 Hz ~ —
s
Korzystając zc wzoru (4) szybkość możemy przedstawić w postaci:
v = Ż7irf (5)
r o t - k ą t plaski
Wielkością informującą nas, jak szybko zmienia się kąt płaski zakreślany przez
poruszające się po okręgu ciało fizyczne jest szybkość kątowa.
Szybkością kątową co nazywamy iloraz zakreślonego kąta a do czasu, w któ
rym ten kąt został zakreślony.
a co - szybkość kątowa
CO = — (6 ) a-kąt
C t - czas
W czasie równym okresowi zakreślony jest pełny kąt, więc

2 n 2 n - pełny kąt
CO ----- — (7 ) - okres ruchu
39
Kinematyka
Szybkość liniowa i szybkość kątowa są ze sobą powiązane. Zmianie kąta a od

powiada zmiana łuku s.
Zmiana kąta powiązana jest ze zmianą łuku przez promień
s = ra
Zmiana ta dokonuje się w czasie t, czyli
s _ ra , s a
ale - = v, — = co
T_ t t t
v = r • co (8)
W ruchu po okręgu wartość prędkości jest stała, zmienia się tylko kierunek
prędkości. Z powodu zmiany kierunku prędkości w ruchu tym występuje przy
spieszenie dośrodkowe. Ma ono kierunek wzdłuż promienia, zwrot ku środ
kowi okręgu, a jego wartość wyraża się wzorem:
0 -śro d e k okręgu
r-p ro m ień okręgu
vi» v2- prędkość liniowa
ati, - przyspieszenie dośrodkowe
Jednostką przyspieszenia dośrodkowego jest 1-p-.
ZADANIE 1___________________________________________________
Oblicz wartość przyspieszenia dośrodkowego ciała, które porusza się po okrę
gu o promieniu 2 m i wykonuje jeden obieg w ciągu 1 sekundy.
Dane: Szukane:
r=2m a =?
T= 1 s
40
Kinematyka
Rozwiązanie:
Korzystamy z definicji przyspieszenia dośrodkowego (9)
v2
a = y (*)
i związku między szybkością liniową i kątową (8)

v = co • r (**)
W czasie równym okresowi T zakreślany jest pełny kąt, więc
co = ~- (***)
Podstawiamy wzór (***) do wzoru (**). Otrzymujemy:
y — _
2n . r (* * * * )
Następnie podstawiamy wzór na szybkość liniową (****) do wzoru (*). Otrzy

mujemy
271 '2
a = ~f ’ r
4 7 I2
Podnosimy licznik do potęgi 2.
a = 3 i
Skracamy ułamek.
ar = —r
'T l
•r
a = - - - • 2 m - 87t2i£-
r ls2 b
Odp Wartość przyspieszenia dośrodkowego wynosi 87i2^p-
41
Kinematyka
ZADANIE 2
Ciało porusza się po okręgu o promieniu 0,25 m. Częstotliwość ruchu wynosi

0,5 Hz. Oblicz okres i przyspieszenie tego ruchu.
Dane: Szukane:
r = 0,25 m T=?
f = 0,5 Hz a=?
Rozwiązanie:
Korzystamy z definicji częstotliwości
/ T Mnożymy obustronnie przez T.

f“ T
f •T = 1 / : f Dzielimy obustronnie przez f.
Otrzymujemy:
- i (*)
T = _ J ---- 1 Hz = -
0,5 Hz s
czyli
T=2s 1
H z'
Hz
Obliczamy przyspieszenie dośrodkowe:
ar _ y2
r
ale
V : = co • r (•)
00
ii
Podstawiamy (.) (..) do wzoru (**) i otrzymujemy:
42
Kinematyka
2n \2
Podnosimy wyrażenie w liczniku do drugiej potęgi.
T ‘r
a =
4712 •r t
~w
a = Skracamy licznik i mianownik przez r.
/
47T2
ar “ “yT ‘ 1

4 • (3,14)2 • 0,25 m
a =
(2s)2
ar rn
2,46 s2
Odp Okres ruchu wynosi 2 sekundy, a przyspieszenie dośrodkowe 2,46-™-.
ZADANIE 3
Promień Ziemi wynosi 6400 km. Jaka jest szybkość liniowa punktów położo
nych na powierzchni Ziemi na równiku, wynikająca z ruchu Ziemi wokół wła
snej osi.
Dane: Szukane:
R = 6400 km v=?
T = 24 h
Rozwiązanie:
Korzystamy ze wzoru na szybkość liniową
v = co • r (*)
ale
Podstawiamy wzór (.) do wzoru (*) i otrzymujemy
43
Kinematyka

2n • 6400 km
V 24h
__ 2 3,14 -6400 km
V 24 T
v = 1674,66
Odp.: Szybkość liniowa wynosi 1674,66-^jp-
RUCH W RÓŻNYCH UKŁADACH ODNIESIENIA

Transformacja Galileusza pozwala obliczyć prędkości i położenia ciała w jed
nym układzie odniesienia, jeżeli znamy prędkości i położenia ciała w innym
układzie.
Załóżmy, że mamy dwa układy odniesienia: xy nieruchomy i x'y' poruszający
się względem układu spoczywającego ze stałą prędkością uf Osie x i x' zwróco
ne są zgodnie ze zwrotem prędkości uf
y. xy - układ spoczywający, x'y'
układ poruszający się wzgl. ukła-
y ii -----—— ► du spoczywającego ze stałą pręd-
u kością u*
u*- prędkość
0 x'
W chwili początkowej t0 = 0 początki układów pokrywają się. W pewnej chwi

li t * 0 dany punkt ma współrzędną x w układzie xy, a w tej samej chwili
w układzie x'y' jego współrzędna wynosi x'
44
Kinematyka
X = xł + ut (1) ut ~ droga przebyta przez układ xy w czasie t
Jeżeli w czasie At = X - tt punkt ten przemieszcza się w układzie x'y' zgodnie

ze zwrotem osi x' o Ax' = x2' - x,' to odległość, na jaką ten punkt przemieścił
się w układzie xy wynosi
Ax = Ax' t uAt (2) A x - wartość przemieszczenia w układzie xy
A x = x2- x ,
Ax‘ - wartość przemieszczenia w układzie x y
At = t2- t ,
Szybkość, z jaką porusza się punkt w układzie xy jest stała:

Ax
v (3)
At
Podstawiając wzór (2) do wzoru (3) otrzymujemy
_ Ax' + uAl _ Ax' uAt
V At At M
Ax' Ax
v = —— + u ale —— = v
At At
Czyli ostatecznie:
V = v' + u (4)
ZADANIE 1
Szybkość łódki podczas ruchu z prądem rzeki względem brzegu wynosi 8^P-,
a podczas ruchu pod prąd 3 ™ . Oblicz szybkość łódki na stojącej wodzie i szyb
kość prądu w rzece.
Dane: Szukane:
v, = 8 f - v, = ?
v2 = 3 f v„ = ?
Rozwiązanie:
Przypadek I: łódka płynie z prądem rzeki
• fZ ^ • ~va -prędkość rzeki

A v* B ^ - prędkość łódki
45
Kinematyka
Prędkości łódki i rzeki skierowane są w tę samą stronę. Prędkość Vj jest równa

więc sumie prędkości i
1
= vf+
ł
Vrz* (•)
Przypadek II: łódka płynie pod prąd

yj - prędkość łódki
prędkość rzeki
Prędkości łódki i rzeki skierowane są przeciwnie. Wtedy prędkość jest rów

na różnicy prędkości łódki i prędkości rzeki (prędkość rzeki „przeszkadza” pręd
kości łódki).
—
v;^ = vT- y^
2 ł 17.
Równania (.) i (..) tworzą układ równań

v.1 = v.ł + y17!
Wektory prędkości zastępujemy szybkością.
Z pierwszego równania wyliczamy v, i podstawia

my do równania drugiego.
V, = V.
2 1- 2vn
Z drugiego równania wyliczamy vn.

2vrz = v I - v.2 1 :2 Dzielimy obustronnie przez 2.
Wyliczoną wartość podstawiamy do równanja

pierwszego.
v = v ----V,*-----
- v s2 Sprowadzamy ułamki do wspólnego mianownika.
ł 1 2
I 46
Kinematyka
2 2
2 v , - v , + v? Zapisujemy ułamki na wspólnej kresce ułamko

wej.
Minus przed ułamkiem zmienia znaki wielkości
występujących w ułamku.
Vvrz
V .- V
- P
_ VV1— V 2
Vrz =
\

8 fm- +, 3o m ,, m
f - 11-^
o m_ _ om. gm
v =
° s Js _ J s
v,= 5’5f-
= 2 ,5 f
O dp.: Szybkość łódki na stojącej wodzie wynosi 5 ,5 ^ -, a szybkość prądu

w rzece 2,5-®-.
~ś~
ZADANIE 2___________________________________________________
km
Motocyklista jedzic z szybkością 90 j p wzglądem Ziemi. W tą samą stroną
z szybkością 36 porusza sią pociąg towarowy o długości 45 m. Jak długo

motocyklista bądzic wyprzedzał pociąg?
47
Kinematyka
Dane: Szukane:
vm= 9 0 tha t= ?
/ = 45 m
Rozwiązanie:
a) W układzie odniesienia związanym z Ziemią:
p d__ t r r o __ o o o n
/
b) W układzie odniesienia związanym z pociągiem.

W tym układzie pociąg spoczywa, a Ziemia porusza się w kierunku przeciw
nym do kierunku przemieszczenia pociągu z prędkością - v^.
,o~ d __ o o b d- o o
Wypadkowa prędkości motocyklisty względem pociągu jest równa

v*= v*m+ (-
v Vp/
*)
—) - ) —
y = vm —Vp^
48
Kinematyka
Wartość wypadkowej prędkości wynosi

v = vm - v p
v = 90 % - 3 6 t a .
h h
v = 54 t a
Wielkość tę wyrażamy w ™
km _ a 1000 m 540 m _ 1 c m ikm = iooom

34 h 3 3600 s 36 s v 1 h = 3600 s
' W miejsce km w staw iam y 1000 m,
a w miejsce h 3600 s
Przy wyprzedzaniu pociągu motocyklista przebywa drogę / (równą długości

pociągu).
Czas wyprzedzania obliczamy korzystając ze wzoru:
s
v
T
/
v=- / -t Bo droga przebyta przez motocyklistę wynosi /.
t Obustronnie mnożymy równanie przez t.
v •t = / /: v Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy

szukanej wielkości.
/
t=-
v
45 m _
1 15133-
s 3s
[t] = — = jfi - j - = s Zamiast dzielić licznik przez ułamek, mnożymy go

f- przez jego odwrotność.
Odp.: Motocyklista będzie wyprzedzał pociąg przez 3 sekundy.
49
P iw lra U 1 ark 4
/w^$ymauvaszrwR
PKCKAZd ilvtOKMACv|j
w P » Z it
II. Maksym
szybkość przekazu
informacji w przyrodzie
ZAŁOŻENIA SZCZEGÓLNEJ TEORII WZGLĘDNOŚCI

Ruchem nazywamy nic tylko przemieszczanie się ciał, ale również przemiesz
czanie informacji i energii. Formą przekazywania energii jest fala, można za
jej pomocą przesłać informację.
Istnieją różne rodzaje fal, np. głosowe, świetlne, radiowe, mechaniczne i inne.
Falą mechaniczną nazywamy zaburzenie rozchodzące się w ośrodku spręży
stym i przenoszące energię.
Wielkościami charaktery żujący mi falę są:
- długości fal A. - jest to najmniejsza odległość dwóch powierzchni falowych
o tych samych fazach
- am plituda A - maksymalne wychylenie cząsteczek ośrodka z położenia
równowagi
- okres fali T - czas, w ciągu którego fala przebędzie w ośrodku drogę równą
swej długości
- częstotliwość f - liczba pełnych drgań cząsteczek ośrodka w jednostce czasu
f - częstotliwość
T - okres fali
Jednostką częstotliwości jest herc (Hz).
1 Hz = -
s
53
M aksym alna s z y b k o ś ć ,
Prędkość fali v obliczamy zc wzoru:

v - prędkość fali
X - d łu g o ś ć fali
T - o k r e s fali
f - częstotliwość
Falą elektromagnetyczną nazywamy zmiany, jakie zachodzą w polach elek

trycznym i magnetycznym i rozchodzą się w przestrzeni
Za pomocą fal elektromagnetycznych możemy przekazywać energię i infor

mację. Światło, podobnie jak inne falc elektromagnetyczne, rozchodzi się w próż
ni z szybkością 300 000 i nie jest przez nic unoszone. Prędkość światła nie
spełnia transformacji Galileusza.
Twórcą nowej szczególnej teorii względności jest Albert Einstein. Sformuło
wał on dwa postulaty tej teorii:
1. We wszystkich układach inercjalnych wszystkie zjawiska przyrody i prawa
je opisujące są jednakowe.
Każdy ruch jest względny, tzn. może być opisywany tylko względem innych
ciał.
2. Szybkość światła w próżni jest taka sama, nie zależy od ruchu źródła lub
obserwatora. Szybkość la wynosi w przybliżeniu 300 000 ^ 2 - i jest
maksymalną szybkością, jaka występuje w przyrodzie.
Postulaty szczególnej teorii względności spełnia transformacja Lorentza.
Transformacja Lorentza dla szybkości
v* + u v- szybkość data w układzie spoczywającym
u- szybkość układu poruszającego się
v' - szybkość ciała w układzie poruszającym się
c- szybkość światła
54
Maksymalna szybkość...
ZADANIE 1___________________________________________________
W kierunku Ziemi leci rakieta z szybkością 0,7 c. W pewnym momencie z ra
kiety wystrzelono pocisk. Szybkość pocisku wzglądem rakiety wynosi 0,7 c.
Z jaką szybkością pocisk zbliża się do Ziemi?
Dane: Szukane:
v, = 0,7 c v=?
v2 = 0,7 c
Rozwiązanie:
v, - szybkość rakiety względem Ziemi
v2 - szybkość pocisku względem rakiety
Korzystamy z transformacji Lorentza
V , + V2
v v v c - szybkość światła
1 -I- V » 2 km
1 ^ c2 c = 300 0 0 0 ™

_ 0,7c + 0,7 c wykonujemy działania
v ~ t o,7c~o7n c • c — c2
C2
1,4 c
0,49 #
&
1,4 c
Wykonujemy dzielenie.
1,49
v = 0,94 c
v = 0,94 • 300 000 km

s Podstawiamy wartość c - 300 0 0 0 -j-
v = 282 000 1P I
Odp Pocisk zbliża się do Ziemi z szybkością 282 000

55
w,f* \ J.
Maksym alna szybkość
ZADANIE 2___________________________________________________
Dwie cząstki elementarne poruszają się naprzeciw siebie / szybkością 0,4 c.
Znajdź szybkość jednej cząstki względem drugiej.
Dane: Szukane:
Vj = 0,4 c v=?
v2 = 0,4 c
Rozwiązanie:
Korzystamy z transformacji Lorentza
vi + v?
V — ----- *------- — v ,, v2 - szybkość cząsteczek elementarnych
, , V |V 2 c - szybkość światła
c2 v - szybkość jednej cząsteczki względem drugiej

f_ 0,4c i- 0,4 c wykonujemy działania
V- 0,4c ■O .T T c • c = cJ
c2
0,8 c
V =
0 ,1 6 ^
1+ Skracamy wyrazy podobne.
*
0,8 c
V =
1,16
v = 0,69 c
v = 0,69 -300 0 0 0 ^ km
Podstawiamy wartość c = 300 0 0 0 - f-
v = 207 000 t a
Odp.: Szybkość jednej cząstki względem drugiej wynosi 207 000 t a . .
56
ZASADA PRZYCZYN OWOSCI
Każdy skutek ma swoją przyczynę, np. występowanie niskich, ujemnych tem
peratur w zimie spowoduje zamarzanie zbiorników wodnych. Ale nie każde
zjawisko wcześniejsze może wpływać na późniejsze.
Aby dane zjawisko, które nastąpiło w chwili t w danym punkcie przestrzeni A
mogło wpłynąć na zjawisko, które zaszło później w chwili t, w innym punkcie
przestrzeni B, to informacja wysłana w chwili t musi dojść do B w chwili t,.
Szybkość przesyłania informacji:
v= v - szybkość przesyłania informacji

At s - odległość między punktami A i B
At = t, - t czas przebyty na dojście sygnału z A do B.
Zatem skutki zjawiska A pojawiają się w punkcie B wtedy, gdy sygnał dojdzie
do punktu B. Spełniony musi być warunek
s
t, - t > -
Ponieważ maksymalna szybkość, z jaką może być przenoszona informacja, to

szybkość światła w próżni c, to minimalna różnica czasu między przyczyną
i skutkiem wynosi
s
Z faktu, że szybkość światła w próżni jest maksymalną szybkością występującą

w przyrodzie wynika, że nie można przekazać żadnej informacji z szybkością
większą od szybkości światła.
PĘD I ENERGIA W FIZYCE RELATYWISTYCZNEJ

Jeżeli szybkość ciała zbliża się do szybkości światła w próżni, wzór na energię
kinetyczną i związek między pędem i prędkością przestają obowiązywać.
Według teorii względności masa ciała rośnie wraz z szybkością układu, w któ
rym to ciało się znajduje.
Wartość masy poruszającego się obiektu wynosi:
m m0 - masa spoczynkowa ciała
m
m - masa ciała poruszającego się t
v -szyb ko ść układu, w którym znajduje się ciało
1 c - szybkość światła
57
Według Einsteina każda masa, również spoczywająca posiada energię (pęd i ener
gia kinetyczna są wtedy równe zeru). Energia spoczynkowa materii wy
nosi:
E = mc2 m - m a s a dała
c - szybkość światła
Pęd w fizyce relatywistycznej wyraża się wzorem:

-> mv
p^-pęd
m - masa dała
I Ż - prędkość ciała
c - szybkość światła
Z A D A N IE 1
Masa spoczynkowa człowieka wynosi 80 kg. Oblicz, ile to energii.

Dane: Szukane:
m = 80 kg E=?
c = 300 000
Rozwiązanie:
Korzystamy ze wzom Einsteina
E = mc2
E = 80 kg • (300 000 JfŁ )2
Ponieważ jednostką energii jest dżul i 1J = 1 kg szybkość światła wyraża

my w .
300 0 0 0 ^ . = 300 000 • = 300 000 000™ = 3 ■108f -

.. . 1km = 1000m
Obliczamy energię:
E = 80 kg • (3 • 108-^r-)2 Wyrażenie w nawiasie podnosimy do drugiej
potęgi korzystając ze wzoru: (a • b)" - a" - b"
E = 80kg -9 -1016
E = 720 • 1016 J
58
E = 72 • 10'7 J
Odp.: Energia człowieka wynosi 72 • 1017 J
DYLATACJA CZASU
Efektem szczególnej teorii względności jest fakt, że czas jest względny. W ukła
dzie poruszającym się płynie wolniej niż w układzie spoczywającym. Zjawisko
to nosi nazwę dylatacji czasu. Rozważamy pomiar czasu w dwóch układach
odniesienia: w układzie spoczywającym i w układzie poruszającym się z pręd
kością v*
a)
s = v •t
a) Wagon porusza się z prędkością vfu sufitu wagonu umieszczono zwierciadło.

W wagonie siedzi obserwator i wysyła impuls świetlny w górę, a następnie
mierzy czas, po którym impuls powróci do niego. Sygnał wraca po czasie:
b) Wagon porusza się w kierunku poziomym z prędkością

Droga sygnału świetlnego w układzie spoczywającym:
59
Maksym alna szybkość...
Czas pomiędzy wysyłaniem impulsu i jego powrotem do obserwatora wynosi:

2b
c
(2)
Aby znaleźć związek między czasem t upływającym w układzie spoczywają

cym a czasem t1w układzie poruszającym się, należy znaleźć związek między b
i d. Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa:
b2 = d2 + | | ' 2 (3)
W czasie mchu światła do zwierciadła

i z powrotem wagon przebywa drogę s
s = v •t (4)
Ze wzoru (1) wyliczamy d:
2d
t' = /• c i Obustronnie mnożymy przez e.
t'c = 2d / : 2 Obustronnie dzielimy przez 2.
t'c _ .
(5)
T -d
Ze wzoru (2) wyliczamy b
2b , Obustronnie mnożymy przez c.
t = — / •c
c
60
ct = 2b /: 2 Obustronnie dzielimy przez 2.
ł =b (6>
Otrzymane wzory (4) (5) (6) podstawiamy do twierdzenia Pitagorasa (3).
Wyrażenia w nawiasach podnosimy do drugiej

potęgi.
Obustronnie mnożymy równanie przez 4.
c2t2 = y2t2 + c2t-2 Grupujemy wyrazy z niewiadomą t po lewej stro

nie (przenosimy wyrażenie v 2t2 na lewą stronę
c2t2 _ v2t2 = c2t-2 i zmieniamy znak na przeciwny).
t2 (c2 - v2) = c2t'2 / : (c2 - v2) Wyłączamy niewiadomą t przed nawias. Obustron
nie dzielimy równanie przez wyrażenie (c2- v2).
t2 _ c2t'2 Skracamy wyrazy podobne.

w 2) C2 - V2
C2t’2
t2
c 2- V 2
c2t'2 Licznik i mianownik ułamka dzielimy przez c2( c * 0)
V2
c2
Obustronnie równanie pierwiastkujemy.

V? =
t' .■# = t
t= (V)
V
2 #=t'
f c
2
61
Maksym alna szybkość...
Otrzymaliśmy związek pomiędzy czasem t' upływającym w układzie odniesie

nia związanym z poruszającym się wagonem i czasem t mierzonym w układzie
odniesienia, względem którego wagon się porusza:
Oznaczamy:
gdzie y - czynnik Lorentza
Wtedy równanie (7) możemy zapisać w postaci:

t = yt' (8)
ZADANIE 1
Oblicz, ile lat upłynie na Ziemi, gdy w rakiecie odlatującej z Ziemi z szybko
ścią 0,6 c upłynie 25 lat.
Dane: Szukane:
v = 0,6 c t=?
t' = 25 lat
Rozwiązanie:
Aby obliczyć czas, jaki upłynął na Ziemi, korzystamy ze wzoru:
t'

25 lat
— — Wyrażenie w nawiasie podnosimy do potęgi dru-
(0,6c)2 giej.
r-2
25 lat np
t= Skracamy w yrazy podobne.
25 lat
Wykonujemy działanie pod pierwiastkiem.
Vl - 0,36
62
Maksymalna szybko ść...
25 lat
t=
V5jŚ4 = 0,8
25 lat
t=
0,8
t = 31,25 lat
O dp Na Ziemi upłynie 31 lat i 3 miesiące.
Z A D A N I E 2 _______________________________________________________________________________
Rakieta porusza się z pewną szybkością względem Ziemi. Gdy na Ziemi mija
1 godz, to w rakiecie mija 15 min (1/4 godz). Z jaką szybkością względem
Ziemi porusza się ta rakieta?
Dane: Szukane:
t= 1 h v=?
t' = % h
Rozwiązanie:
Aby obliczyć szybkość rakiety, korzystamy ze wzoru:
t'
t=
Obustronnie podnosimy równanie do potęgi dru-
Korzystamy z własności proporcji.
Korzystamy z praw a rozdzielności mnożenia

względem odejmowania.
Wyrażenie z niewiadomą v2 przenosimy na lewą

C.2' stronę i zmieniamy znak, a f 2 na prawą stronę
i też zmieniamy znak.
Obustronnie mnożymy równanie przez c2.
63
_ _ [ 2v 2 = C 2U 2 _ jt 2\ j . j2 Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy

v / • niewiadomej v2.
C2 (t2 - t'2) Obustronnie równanie pierwiastkujemy.

V2
t2 N^2= V
Obliczamy wyrażenia w nawiasie (1h)2 = 1h2
Wyrażenia w nawiasach podnosimy do kwadra

tu i odejmujemy.
€ 2= c
Vl 6 ~ 4
Vl5
—— c
• 300 0 0 0 -to = 75 000Vl5 t oo
Odp Rakieta porusza się z szybkością c czyli 75 OPOt/Ts .

4
64
p ; - ,.,k u u 1 lir p iim - a rk S
III. Dynamika
Dynamika to dział fizyki zajmujący się biadaniem przyczyn ruchu.
ODDZIAŁYWANIA W PRZYRODZIE
KLASYFIKACJA ODDZIAŁYWAŃ
Różne ciała fizyczne oddziałują na siebie w różny sposób. Wszystkie oddzia
ływania możemy podzielić na:
a) oddziaływania na odległość - nie wymagają bezpośredniego kontaktu
oddziałujących ciał
b) oddziaływania, w których ciała pozostają ze sobą w bezpośrednim kontakcie
Do oddziaływań na odległość należą:
• oddziaływania grawitacyjne (ciążenie powszechne) - występuje między
wszystkimi ciałami, niezależnie od ich masy i wzajemnej odległości, np.
decyduje o przyciąganiu się gwiazd w galaktyce, o przyciąganiu się galaktyk,
o ruchu planet w układach planetarnych. Znamy tylko grawitacyjne
przyciąganie, nie ma grawitacyjnego odpychania.
• oddziaływania elektryczne - zachodzą między dwoma ciałami z e le k t
ryzowanymi lub między ciałem naelektryzowanym i nie zelektryzowanym,
np. w czasie czesania suchych włosów obserwujemy ich „podnoszenie się”
na skutek oddziaływania elektrycznego między grzebieniem i włosami.
Występuje przyciąganie i odpychanie elektryczne.
• oddziaływania magnetyczne - występują między biegunami dwóch mag
nesów lub między biegunem magnesu i przedmiotami żelaznymi. Występuje
przyciąganie i odpychanie magnetyczne.
Cechą oddziaływania jest ich wzajemność. Wzajemność oddziaływań polega
na tym, że jeżeli jedno ciało działa na drugie pewną siłą, to drugie ciało
równocześnie działa siłą na pierwsze.
67
Dynamika
W zajemne oddziaływ anie ciał możemy poznać na sk u tk a c h tego

oddziaływania:
- skutki statyczne - polegają na zmianie kształtu ciała. Zmiana kształtu może
być trwała, gdy odkształcenia są plastyczne (wyrobienie ciasta) lub chwilowa
gdy odkształcenia są sprężyste (rozciągnięcia sprężyny);
- skutki dynamiczne - polegają na zmianie ruchu ciała, np. wprawienie
ciała w ruch, zatrzymanie go, zmiana kierunku ruchu.
Skutki oddziaływań ciał nie są zawsze widoczne dla obu ciał. Miarą każdego
z oddziaływań jest siła. Siła jest wielkością wektorową, tzn. aby ją określić,
należy podać cztery cechy:
• wartość liczbową - długość odcinka AB
• kierunek - wyznaczona prosta, na której leży wektor
• zwrot - określa grot
• punkt przyłożenia
wartość liczbowa
kiemnek
punkt przyłożenia zwrot
Jednostką siły jest niuton 1 N
Siła jest równa 1 niutonowi, jeżeli działając na ciało o masie 1 kg nada mu

przyspieszenie 1™ .
Na jedno ciało może działać kilka sił o różnych wartościach, kierunkach i zwro
tach. Wtedy siły te dodajemy tak jak wektory, a nie jak liczby.
Jeżeli siły zrównoważyły się, to ich wektorowa suma będzie równa zeru. Jeżeli
siły nie równoważą się, to otrzymany wektor będzie siłą wypadkową.
—^ ^
Dwie siły F i F2 możemy zastąpić siłą wypadkową. Siła wypadkowa dwóch sił
o zgodnych zwrotac^ i działających wzdłuż tej samej prostej ma wartość równą
sumie wartości sił F, i F2 i zwrot zgodny ze zwrotem sił składowych.
68
,
Dynamika
->
f2
^ F,, F2 siły składowe

y —
> — >
Fi + I:2
F w>.p =
Siła wypadkowa dwóch sił o przeciwnych zwrotach i^lzia|ających wzdłuż tej

samej prostej ma wartość równą różnicy wartości sił F, i F2 i zwrot zgodny ze
zwrotem większej siły składowej.
->
F, F2
F.
f2
F\vyp Fj + K
Aby w^/.na^zyć siłę wypadkową dwóch sił zbieżnych rysujemy wektory skła
dow ej^ iJE^ tak, aby ich początki znajdowały się w jednym punkcie. Od koń
ców Fj i F2 kreślimy przerywane linie równoległe do kierunków sił tak, aby
powstał równoległobok. Siłą wypadkową jest wektor wyznaczony przez prze
kątną otrzymanego równoległoboku.
69
I Dynamika *4 v ‘ *
ZADANIE 1
Wyznacz graficznie i podaj wartość siły wypadkowej dwóch prostopadłych sił
składowych o wartościach 6 N i 8 N. Przyjmij skalą 1 cm = 1 N.
Dane: Szukane:
Fj = 6 N Fwyp = ?
F2 = 8N
Rozwiązanie:
1. Rysujemy dwa prostopadłe wektory F1 i F2 zaczepione w jednym punkcie.
Fi
Przekątna otrzymanego prostokąta jest siłą wypadkową.

2. Aby obliczyć wartość siły wypadkowej, korzystamy z twierdzenia Pitagorasa:
+ \tf = i ? /
(Ó N )2 + ( 8 N ) 2 = | F | j 2
36 N2 + 64 N2 = 1I ?wyp1I2 b
Suma kwadratów przyprostokątnych jest równa
kwadratowi przeciwprostokątnej
a 2 + b2 = c2
| F^l, 1 Fz j - oznacza wartość sity
| F | - wartość sity wypadkowej
70
100 N2 = i|Fwyp1I2 / • -f~ Obustronnie pierwiastkujemy równanie.
|Fwyp| = 10 N
Odp.: Wartość siły wypadkowej wynosi 10 N.
ZADANIE 2
Wartości sił składowych wynoszą F = 4 N, F2 = 2 N, F3 = 3 N. Kierunki
i zwroty tych sił przedstawia rysunek. Oblicz siłą wypadkową działającą na
punkt materialny.
Dane: Szukane:
F, = 4 N F wyp = ?
F2 = 2 N
F3 = 3 N
Rozwiązanie:
Wektory F, i F2 mają ten sam kierunek. Możemy
je dodać w pierwszej kolejności.
->
t I + ?2 = f 1,2
•=» .
Wektory i F2 mają przeciwne zwroty, więc war
tość wektora wypadkowego obliczamy:
H------ h
F, j - wektor, który je |t wynikiem do
F2 \t,h = i^ i - \ t \ dawania wektorów F, i F2
(Fj 2| = 4 N - 2 N
\fj = 2n
—^ ^
Przedstawiamy wektor F, 2 na rysunku i dodajemy wektor F3
71
Dynamika
Siła wypadkowa dwóch sił o przeciwnych zwro

tach i działających wzdłuż tej samej prostej ma
wartość równą różnicy wartości sił składowych
i zwrot zgodny ze zwrotem większej siły składo
wej.
Siły F, 2 i F3 są do^siebie wzajemnie prostopadłe, więc aby obliczyć wartość

siły wypadkowej F123 korzystamy z twierdzenia Pitagorasa:
|p ^ p _ p ,| jp ^ p Twierdzenie Pitagorasa:
|F 1(2j3P = (2 N)2 + (3 N)2 Wyrażenia w nawiasach podnosimy do drugiej

potęgi.
|p \23|2 = 4 N2 + 9 N2
|F^23|2 = 13 N2 / - f Równanie obustronnie pierwiastkujemy

VnF= n
| F ^ | = V l3N
Odp Wartość siły wypadkowej wynosi Vl3 N.
ZADANIE 3___________________________________________________
Marek i Przemek ciągną sznur poziomo w prawo, działając siłami 300 N i 325 N,
a Jurek i Piotrek ciągną ten sznur poziomo w lewo siłami 275 N i 325 N. W którą
stronę będzie przesuwał się sznur? Oblicz siłę wypadkową działającą na sznur.
Dane: Szukane:
F3 = 275 N
F4.= 325 N
72
Dynamika
Rozwiązanie:
1) Marek i Przemek ciągną sznur poziomo w prawo:
F,
Przyjmujemy lcm = 100 N
Fa
Wypadkowa siła dwóch sił o zgodnych zwrotach i działających wzdłuż tej sa
mej prostej ma wartość równą sumie wartości sił składowych i zwrot zgodny
ze zwrotem działających sił.
Wypadkowa siła działająca w prawo ma wartość:

F Aa = 300 N + 325 N
F Aa = 625 N
2) Jurek i Piotrek ciągną sznur poziomo w lewo:
F4
Szukamy wypadkowej siły dwóch sił działających wzdłuż tej samej prostej,
o zgodnych zwrotach.
—> —► —►
f b = f 3+ f 4
Wypadkowa siła działająca w lewo ma wartość:

F
1 B = F3 + 1F4
73
Dynamika
Fb = 275 N + 325 N
Fb = 600 N
3) Szukamy siły wypadkowej działającej na sznur
— i--------1-----------1--------- 1--------- 1--------- •---------1--------- 1--------- 1--------- 1--------- 1--------- 1-*»-

— » >
Fb Fa
Siła wypadkowa dwóch sił o zwrotach przeciwnych i działających wzdłuż tej
samej prostej ma wartość równą różnicy wartości sił składowych, a zwrot zgodny
ze zwrotem siły składowej o większej wartości.
I----- V +•
-»
Fwyp
Wartość siły wypadkowej:
Fwyp = AFA - FA B
Fwyp = 625 N - 600 N
Fwyp = 25 N
Odp Sznur będzie przesuwał się w prawo. Wartość wypadkowej siły wynosi
25 N.
ZASADY DYNAMIKI
Izaak Newton (1643-1727) ang. fizyk, astronom, matematyk
PIERWSZA ZASADA DYNAMIKI:
Jeżeli na ciało nie działa żadna siła lub działające siły równoważą się, to ciało
pozostaje w spoczynku lub porusza się ruchem jednostajnym prostoliniowym.
Pierwszą zasadą dynamiki nazywamy też zasadą bezwładności (aby zmienić

ruch ciała, należy podziałać pewną siłą).
Bezwładnością (inercją) nazywamy:
- zjawisko zachowania prędkości ciała, gdy nie działają na nie inne ciała lub
działania innych ciał równoważą się
74
Dynamika
- cechę ciała, od której zależy, jaką prędkość uzyska ciało w wyniku oddzia
ływania z innym ciałem.
Z bezwładnością związana jest wielkość fizyczna: masa ciała m (ciało bardziej
bezwładne ma większą masę).
Jednostką masy jest kilogram kg.
Inne uży^wane jednostki masy:

tona: 1 t = 1000 kg
dekagram: 1 dag = 0,01 kg
gram: 1 g = 0,001 kg
Stosunek mas dwóch ciał jest równy odwrotnemu stosunkowi szybkości uzy
skanych w wyniku ich wzajemnego oddziaływania:
m. v.2_ m ,, m2- masy ciał
0) v(, v 2 - szybkość ciał
m2 v
Mniejszą masę ma to ciało, które uzyskuje większą szybkość przy oddziaływa

niu z drugim ciałem.
Jeżeli nie występowałoby zjawisko tarcia, to każde ciało, które uzyskało do
wolną prędkość na skutek oddziaływania z innym ciałem, poruszałoby się po
poziomej płaszczyźnie ze stałą prędkością.
ZADANIE 1___________________________________________________
Ciało o masie 2 kg oddziałuje z drugim ciałem. W wyniku tego oddziaływania
ciała uzyskały prędkości. Wartość prędkości pierwszego ciała wynosi 2 y -, a dru
giego 1-y-. Oblicz masę drugiego ciała.
Dane: Szukane:
m, = 2 kg m2 = ?
Rozwiązanie:
Ponieważ stosunek mas dwóch ciał jest równy odwrotnemu stosunkowi szyb
kości uzyskanych w wyniku ich wzajemnego oddziaływania, korzystamy ze
wzoru (1)
75
Dynamika
Korzystamy z własności proporcji prostej i mno

żymy licznik pierwszego ułamka przez mianow
nik drugiego ułamka oraz mianownik pierwsze
go ułamka przez licznik drugiego ułamka. Wyniki
porównujemy.
m2v2 = m ,vi / : v. Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy

niewiadomej mr
2 kg • 2 ^ Wykonujemy mnożenie. Skracamy jednostki

w liczniku i mianowniku.
m2 = ,
m2 = 4 kg
Odp.: Masa drugiego ciała wynosi 4 kg.
ZADANIE 2
Ciało o masie 5 kg oddziałuje z ciałem o masie 2 kg. Na skutek tego oddziały
wania drugie ciało uzyskało szybkość 6-y-. Oblicz szybkość pierwszego ciała.
Dane: Szukane:
m, = 5 kg v, = ?
m = 2 kg
v2 = 6 f
Rozwiązanie:
Ponieważ stosunek mas dwóch ciał jest równy odwrotnemu stosunkowi szybkości
uzyskanych w wyniku ich wzajemnego oddziaływania, korzystamy ze wzoru (1)
m , _ V2 Korzystamy z własności proporcji prostej: licznik
~~ T ~ pierwszego ułamka mnożymy przez mianownik
/ v i d r u g i e g o ułamka i mianownik pierwszego ułam
ka mnożymy przez licznik drugiego ułamka. Otizy-
mane wyniki porównujemy.
m,v, = m2v2 / : m. Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy

niewiadomej.
76
Dynamika
m ,

_ 2hg-6f- Wykonujemy działania w liczniku i mianowniku,
skracamy kg.
V' 5 kg
v, = 2,4 f
Odp.: Szybkość pierwszego ciała wynosi 2,4 ™.
DRUGA ZASADA DYNAMIKI

Pod wpływem stałej siły ciało porusza się ze stałym przyspieszeniem (ruch
jednostajnie przyspieszony). Kierunek i zwrot przyspieszenia są zgodne z kie
runkiem i zwrotem działającej siły, natomiast wartość przyspieszenia jest wprost
proporcjonalna do wartości wypadkowej sił działających na to ciało.
a~F (1)
Druga zasada dynamiki
W ruchu zmiennym-wartość przyspieszenia jest wprost proporcjonalna do
wartości wypadkowej siły działającej na to ciało.
-4 . •
a - przyspieszenie
_x
( 2) f * - siła wypadkowa
wyp ,
m m - masa ciała
Miarą oddziaływania na ciało m innego ciała lub innych ciał jest siła F równa
iloczynowi masy i przyspieszenia.
m • a* (3)
Jednostką siły jest niuton (N).
1 N = 1 kg • 1-p- (4)
Niuton - jest to wartość siły, która ciału o masie 1 kg nadaje przyspieszenie
o wartości l p .
II zasada dynamiki ma charakter uniwersalny, tzn. jest spełniona niezależnie od

tego, jakie jest źródło siły.
77
Dynamika
ZADANIE 1
Samochód o masie 1 t ruszając z postoju osiągnął szybkość 7 2kin

^ - w ciągu
10 sek. Oblicz wartość wypadkowej siły nadającej samochodowi przyspieszenie.
Dane: Szukane:
m = 1 t = 1000 kg F=?
v =0^3-
V° u h
km
v = 7 2 -h -
t = 10 sek
Rozwiązanie:
Szybkość 7 2 ^ - wyrażamy w £L
km 1000 m 1kms=1000m
72 =W = 20 m 1 h = 3600s
”>600 s W miejsce km podstawiamy 1000 m, a w miej
scu h - 3600 s.
Korzystamy z definicji przyspieszenia:

—^ —>
Av a^- przyspieszenie
a*= - przyrost prędkości
t v -p rę d k o ść końcowa
v 6 ^ prędkość początkowa
Wektory przyspieszenia i prędkości zastępujemy wartościami przyspieszenia

i prędkości:
Av v - v.
a = ---- = ------- Ł
t t
2 0 f--0 f-
a=
1Ó1
20 f
a
a=2m
s2
78
Dynamika
Aby obliczyć wypadkową siłę nadającą samochodowi przyspieszenie, korzy

stamy ze wzoru (3)
F = 1000 kg - 2 ^ -
F = 2000 N
Odp.: Wartość siły wypadkowej wynosi 2000 N.
ZADANIE 2___________________________________________________
Wózek o masie 0,5 kg porusza się z szybkością 1,2-^-. Oblicz, jaką uzyska
szybkość, jeżeli w czasie 5 min będzie na niego działała siła o wartości 0,1 N
(zwrot siły jest zgodny ze zwrotem wektora prędkości).
Dane: Szukane:
m = 0,5 kg v=?
t = 5 min = 300 s
F = 0,1 N
Rozwiązanie:
Korzystamy z II zasady dynamiki i obliczamy przyspieszenie wózka:

0,1 N
Podstawiamy; 1 N = kg • -p- iskraeamy kg w licz

niku i mianowniku.
79
I Dynamika
Aby obliczyć szybkość końcową wózka, korzystamy z definicji przyspieszenia:

v - v ft
a = ------ a / •t Obustronnie mnożymy równanie przez t.
t
a • t = v -v 0 Przenosimy - v0 na lewą stronę i zmieniamy znak.
at + v0 = v a - przyspieszenie
t-cza s
v - szybkość końcowa
v 0 - szybkość początkowa
Najpierw wykonujemy mnożenie.
v = 0,2np- - 3 0 0 / + l ,2 f -
v = 6 0 f - + l ,2 f -
v = 6 1 ,2 f-
Odp.: Wózek uzyska szybkość 6 1,2^ .
ZADANIE 3
Na ciało o masie 1,25 kg działa siła o wartości 2 N. Jaką drogę przebędzie to

ciało w czasie 10 sek. od początku mchu?
Dane: Szukane:
m = 1,25 kg s=?
F=2N
t = 10 sek
Rozwiązanie:
Na ciało działa niezrównoważona siła. Aby obliczyć przyspieszenie ciała, ko
rzystamy z 11 zasady dynamiki
m
2N
a “ 1,25 kg
80
Dynamika
(i -^r
a„ _— i1,6 m
1N = kg •
W miejsce N podstawiamy kg •
[<1 kg ki s2
Ciało porusza się ruchem prostoliniowym jednostajnie przyspieszonym bez
prędkości początkowej. Droga, jaką przebędzie to ciało wyraża się wzorem:
s = - at2
2
s = i • 1,6 ™ • (1 Os)2 Wyrażenie w nawiasie podnosimy do potęgi dru

giej-
s = - -1,6§- -100 ^ 1,6-100=160
s = 80 m
Odp.: Ciało przebędzie drogę 80 m.
ZADANIE 4
Ciało porusza się po prostej i pod działaniem siły o wartości 50 N w czasie
10 sek. zwiększa swą szybkość z 15—^ na 35^-. Oblicz masę tego ciała
Dane: Szukane:
F = 50 N m=?
t= 10 s
v, = i15c rn
_ o« m
v, = 35-§-
Rozwiązanie:
Pod wpływem stałej siły ciało porusza się ze stałym przyspieszeniem. Wartość
tego przyspieszenia jest proporcjonalna do wartości wypadkowej siły działają
cej na to ciało.
Korzystamy z II zasady dynamiki:
—> a*- przyspieszenie
— F F - s ita
a ^ l i m - masa ciata
m
81
Dynamika
Wartość działającej siły wyraża się wzorem:

F = m •a (**)
Z dcf. przyspieszenia: wartość przyspieszenia wyraża się wzorem:
a = = V2 ~ v i /* * * \ Av - przyrost szybkości
t t K ' t —czas
Podstawiamy (***) do wzoru (**)

v —v
F = m • -2----- 1 / • t Obustronnie równanie mnożymy przez czas.
t
F • t = m (v2 - v,) / : (v2 - v,) Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik
przy niewiadomej (v 2 - v,).
F t
------- = m

50 N • 10 s Wykonujemy działania.
m=
35 m. - 15™
s
500, ....
m=^ k g L ia n ik i mianownik dzielimy przez 10 .
m = 25 kg
N -s kg f / _ k g f lN = k g $
m= m m = kg
W miejsce niutona podstawiamy kg ■-![$•
s s
Odp Masa ciała wynosi 25 kg.
ZADANIE 5___________________________________________________
Oblicz przyspieszenie ciała zsuwającego się z równi pochyłej o kącie nachyle

nie równi a = 45°. Tarcie pomijamy.
Dane: Szukane:
a = 45° a=?
82
Dynamika
Rozwiązanie:
reakcją równi na nacisk, jaki wywiera na nią tc^ciało

Wypadkowa tych dwóch sił to siła zsuwająca F.
Siłę ciężkości Ck jak każdy wek^r, możemy rozłożyć na dwie składowej rów
noległą do powierzchni równi Fj i prostopadłą do powierzchni równi Fr
Wartość siły F2jest równa wartości siły sprężystości, a wartość siły sprężysto
ści Fs jest równ^ wartości siły nacisku.
Tak więc siła F2 jest zrównoważona przez siłę sprężystości równi, a siła F]
pozostaje niezrównoważona i będzie powodowała ruch jednostajnie przyspie
szony ciała.
Kąt między F2 i Q jest równy kątowi nachylenia równi a.
Korzystamy z funkcji trygonometrycznej:
F -»
= sin a / • Q .V ,
Q v b
Fj = Q • sin a
o\d b
ale Q = mg c
Obustronnie równanie mnożymy przez Q.
83
Dynamika
Zatem
F, = mg sin a (*)
Aby obliczyć przyspieszenie ciała, korzystamy z II zasady dynamiki:
a^- przyspieszenie
a*=— (**)
m F - sita niezrównoważona
m - masa data
Do wzoru (**) podstawiamy wzór (*)
jbg sin a
Licznik i mianownik skracamy przez m.
3 ifi
a = g • sin a
Podstawiamy:
j g = io ^
<2
sin 45° = —
a= 5 ^ f
Odp.: Przyspieszenie ciała wynosi 5^2 ™
TARCIE
Na poziomej powierzchni leży klocek. Działają na niego dwie siły: - siła
ciężkości i Fs - siła sprężystości podłoża.
>
d - sita ciężkości
F^- sita sprężystości podłoża
Jeżeli na klocek zadziałamy pewną siłą, to będzie się on poruszał z niewielką

szybkością, pojawi się siła tarcia. Siła ta przyjmuje stałą wartość i nazywa się
siłą tarcia kinetycznego.
> 7? F p sita, jaką działamy na dato
m m T - sita tarcia kinetycznego
Współczynnikiem tarcia kinetycznego nazywamy stosunek wartości siły tar

cia kinetycznego do wartości siły nacisku.
84
Dynamika
j ft - współczynnik tarcia kinetycznego

f = —k (1 ) Tk- wartość siły tarcia kinetycznego
k N N - wartość siły nacisku
ZADANIE 1___________________________________________________
Na stole leży klocek o masie 6 kg połączony nicią z klockiem o masie 3 kg.
Współczynnik tarcia kinetycznego klocka o stół wynosi 0,25. Oblicz przyspie
szenie układu klocków i siłę napięcia nici.
Dane: Szukane:
m, = 6 kg a=?
m2 = 3 kg Fs = ?
fk = 0,25
Rozwiązanie:
1) Wykonujemy rysunek i zaznaczamy siły działające na oba klocki.
T^- siła tarcia

siła napięcia nici
( f - siła ciężkości
Korzystamy z II zasady dynamiki

F = m -a
Dla klocka o masie m^ Fs - T = m, -a (O
Dla klocka o masie m2: Q - Fs = m2 a (-)

T
alefk= >T’ N = m i ' S fk=¥
Q = m; g
• =T
f. N
stąd
T = t; 'N = ft -m, •g
85
Dynamika
Równanie (•) przyjmuje postać
Fs “ fk ' mi ‘ S = mi *a ( •' 0
Aby obliczyć wartość przyspieszenia układu klocków dodajemy stronami rów
nanie (• •) i ( 11•)
m2 ’ g — j^g + F s — f km , g — m2a + rn ^ Upraszczamy wyrazy podobne.
m2g —fkm iS —a ( m ] + rn2) / ■nij + m2 Wyłączamy a przed nawias.
Wyłączamy g przed nawias.

3 - g(m2 ~ fkm,)

lO f- (3 kg - 0,25 • 6 kg) Pamiętajmy o kolejności wykonywania działań.
(6 kg + 3 kg)
1 0 f- (3 k g - 1 , 5 kg)
a 9 kg
_ ^ kg _ 15 m _ 5 m
9 kg 9 s2 3 s2
Aby obliczyć siłą napięcia nici korzystamy ze wzoru (• •)
m2g - Fs = m2a
Obustronnie mnożymy równanie przez ( - 1).
- r s = m2a - m2s 1 'H )
Fs = -m 2a + m2g
Fg = m2g - m2a = m2(g - a) Wyłączamy m j przed nawias.

Liczbę w naw iasie przedstawiam y w postaci
ułamka.
F = 25 N
86
I Dynamika
[Fs] = kg •§■ = N
Odp.: Przyspieszenie układu klocków wynosi 5^p-, a wartość siły napięcia nici
25 N.
ZADANIE 2
Krążek hokejowy sunie po lodzie w czasie 2 sek. Oblicz, o jaką wartość zmniej
szy się jego szybkość, jeżeli współczynnik tarcia między krążkiem i lodem
wynosi 0,002.
Dane: Szukane:
t=2s Av = ?
f = 0,002
Rozwiązanie:
Siła tarcia powoduje hamowanie krążka. Wartość tej siły obliczymy ze wzoru:
fk - współczynnik tarcia kinetycznego

f‘ = N 7 'N T - wartość siły tarcia
N - wartość siły nacisku
T = fk N Obustronnie równanie mnożymy przez N.
ale:
Wartość siły nacisku jest równa wartości siły ciężkości
N=Q
i Q = mg
zatem wartość siły tarcia wynosi
T= fk •m •g (•)
Aby obliczyć przyspieszenie krążka, korzystamy z II zasady dynamiki:
Fw —m • a / . m Obustronnie dzielimy równanie przez m.
„ _ - sita wypadkowa
m
87
Dynamika
aleF w = T
czyli
d w ~
a = fk ■g (•)
Zwrot przyspieszenia jest przeciwny do zwrotu prędkości (krążek hamuje, czy
li porusza się ruchem jednostajnie opóźnionym).
Aby obliczyć, o jaką wartość zmniejszy się szybkość krążka, korzystamy z de
finicji przyspieszenia:
a - wartość przyspieszenia
Av - zmiana szybkości
Obustronnie mnożymy równanie przez t.
a • t = Av
Podstawiamy wzór (-•)
fkgt = Av (...)

Av = 0,002- 10^- - 2 /
Av = 0,04^-
Odp.: Szybkość krążka zmniejszy się o 0,04^-.
SPADEK SWOBODNY
Jest to przykład ruchu jednostajnie przyspieszonego zachodzącego pod wpły
wem stałej siły.
Siłą powodującą ruch ciała jest siła oddziaływania grawi
tacyjnego Ziemi. 7~~\
W chwili początkowej t0szybkość początkowa v0jest równa ;, J
zero. ,, p>
Pod wpływem działającej siły ciało spada pionowo w dół ’
ruchem jednostajnie przyspieszonym. ’ h
Korzystając z II zasady dynamiki możemy obliczyć przy
spieszenie, jakie uzyska to ciało.
1777777777777
88
Dynamika
Siłą powodującą ruch jest siła oddziaływania grawitacyjnego. Wyraża się ona
wzorem:
Mm M -m a s a Ziemi
F= G ( 1) m - masa ciała
r - odległość między ciałami
G - stała grawitacji
Z drugiej zasady dynamiki wynika, że

F
a= ( 2)
m
Podstawiamy wzór (1) do wzoru (2)
Mm Zamiast dzielić przez m, mnożymy przez odwrot-
G no śćl
a=
m
1 Skracamy wyrazy podobne.

a
ń
a (3)
Wartość przyspieszenia nie zależy od masy spadającego ciała, zależy od masy

źródła pola i od odległości od środka źródła.
Przyspieszenie to nazywamy przyspieszeniem ziemskim g*
Jego wartość jest różna w różnych miejscach Ziemi, np. na biegunach g = 9,83 ,
w Polsce g = 9,81 ~r.
Droga przebyta przez ciało spadające w czasie t jest równa:
Wzór na drogę w ruchu jednostronnie przyspie
h = i g t 2 + v„t szonym
h - droga przebyta przez ciało
ale v0 = 0 t-cza s
v0 - szybkość początkowa
h = ^gt2 (4)
Stąd wyznaczamy czas trwania mchu:
Obustronnie mnożymy równanie przez 2.

h = - gt2 / • 2
2
2h = gt2 /: g Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy
niewiadomej czyli przez g.
89
Dynamika 1
2h 7 /—
— = t2 / -V Obustronnie pierwiastkujemy równanie.
g
ii
Szybkość w mchu jednostajnie przyspieszonym wyraża się wzorem

v = v0 + gt
ale w spadku swobodnym v0 = 0, stąd
v = g -t
W miejsce t podstawiamy wzór (5) - czas swobodnego spadku i otrzymujemy:
[2h
Włączamy g pod znak -/(podnosimy do potęgi
v= e' h drugiej).
Upraszczamy przez g, bo gJ = g • g. Pl||gj

' - j f *
v = V2hg (6)
W próżni wszystkie ciała, niezależnie od masy i rozmiarów spadają z tym sa

mym przyspieszeniem.
ZADANIE 1
Ciało spada swobodnie z wysokości 45 m. Oblicz szybkość ciała w momencie
uderzenia o powierzchnię Ziemi. Przyjmij g = 10-^r.
Dane: Szukane:
h = 45 m v=?
g = 10f -
Rozwiązanie:
v = ^2hg
90
V = j l • 45 m • 10 Wykonujemy działania pod pierwiastkiem

h m -m = m 2
v = j9 0 0 ^
v = 3 0 f-
Odp.: Szybkość ciała w momencie uderzenia o powierzchnią Ziemi wynosi

30 f - .
ZADANIE 2
Piłka swobodnie spadająca w chwili uderzenia o powierzchnią Ziemi miała
szybkość 20111-. Oblicz wysokość i czas spadania piłki. Przyjmij g = 10-p-.
Dane: Szukane:
v = 20^ h=?
g = iof- t=?
Nie znamy wysokości, z jakiej spada piłka, ale znamy szybkość w chwili jej
uderzenia o powierzchnią Ziemi. Aby obliczyć czas spadania, korzystamy ze
wzoru na szybkość ciała w spadku swobodnym:
V = g •t / :g v - szybkość ciała
g - przyspieszenie
t-cza s
V Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy

- =t niewiadomej czyli przez g.
g
+—20f-
a
t = 2s
m
s /h s* _ i Zamiast dzielić przez ułamek, mnożymy przez jego
[t] m odwrotność.
/ jfi
s2
91
Dynamika
Droga przebyta przez ciało spadające w czasie t jest równa:
h = - gt>
h = -1 ■10 *m
^1" • (2s)2 Wyrażenie w naw iasie podnosimy do drugiej
2 S potęgi.
h=X
h = 20 m
[hj = ~ r • ^ = m
Odp Czas spadania piłki wynosi 2 sek, a wysokość 20 m.
TRZECIA ZASADA DYNAMIKI

Jeżeli ciało A działa na ciało B pewną siłą 1%to ciało B działa na ciało A siłą
o tej samej wartości, takim samym kierunku, ale przeciwnym zwrocie.
A _ _ B
F ba Pab
tu ?
II
- siła, jaką ciało A działa na ciało B

<
—siła, jaką ciało B działa na ciało A
Siły wzajemnego oddziaływania są tej samej natury (np. siły grawitacji, ma
gnetyczne, itp.), ale nic równoważą się, gdyż działają na dwa różne ciała.
ZADANIE 1___________________________________________________
Wojtek i Jurek stoją na łyżworolkach. Jeden z nich odpycha drugiego siłą o war
tości 15 N. Oblicz, jakie przyspieszenia uzyskają chłopcy, jeżeli masa Wojtka
wynosi 45 kg, a masa Jurka 60 kg. Jaką drogę przebędzie każdy z nich w czasie
2 sekund?
92
Dynamika
Dane: Szukane:
1FWJ = F 1 JW = F
A = 15 N a„ = ?
mw = 45 kg a, = ?
trij = 60 kg
t=2s Sj = ?
Rozwiązanie:
Zgodnie z III zasadą dynamiki, jeżeli Wojtek odpycha Jurka siłą o wartości 15
N, to Jurek odpycha Wojtka siłą o wartości również 15 N. (FWJ = FJW)
Aby obliczyć przyspieszenie, jakie uzyska Wojtek, korzystamy z II zasady dy
namiki
~aw - przyspieszenie
7T> _
aw m FWJ ~ siła
w mw - masa

= F51 N
l'v 453 kg
aw 1m
3 82
r N kg f ni 1 N = 1 kg • S
[a = — s2
kg kg
Przyspieszenie, jakie uzyska Jurek wynosi
t ...
a5f = —
m.
_ P51 N
m
s2
Chłopcy poruszają się mchem jednostajnie przyspieszonym bez prędkości po
czątkowej. Droga przebyta przez ciało w tym ruchu wyraża się wzorem:
] s - droga
S = —at2 a - wartość przyspieszenia
2 t - czas
93
Dynamika
Droga przebyta przez Wojtka
o = 1 o t2
sw 2 w

_ = 1 Im (2s)2
w 2 3 s*
c = im.
sj 6 J8«
.A<a
ą% i . 1_ I
2 3 ~ 6
4 (2sP = 4sJ
s, = —m
J 6 / =m
2
s, = —m
J 3
Droga przebyta przez Jurka
s. = -1 a.t2,
j 2 J
-W i .i =i
2 4 8
oSj = im
^ .4 *j/2
s. = - m
J 2
Odp.: Wojtek uzyskał przyspieszenie im i przebył drogę - m, a Jurek
1 3 °s'
3 i 3
uzyskał przyspieszenie - ^ r i przebył drogą - m.
4 6 2
ODDZIAŁYWANIA NA ODLEGŁOŚĆ
Aby opisać oddziaływania nie wymagające wzajemnego kontaktu ciał, posłu
gujemy się pojęciem pola.
Pole jest to obszar, w którym na umieszczone ciało próbne działają siły grawi
tacyjne, magnetyczne lub elektryczne.
Źródłem pola:
- grawitacyjnego jest Ziemia, ciała posiadające masę
94
- magnetycznego - magnes, przewodnik, w którym płynie prąd
- elektrostatycznego - naelektryzowane ciało
Do badania właściwości pola używane są:
- grawitacyjnego - dowolne ciało fizyczne
- magnetycznego - igiełka magnetyczna, opiłki żelaza, obwody z prądem
- elektrostatycznego - dodatni ładunek próbny
ODDZIAŁYWANIA GRAWITACYJNE
Oddziaływania grawitacyjne występują między wszystkimi obiektami posiada
jącymi masę - między gwiazdami, planetami, galaktykami, książkami itp.
Każde ciało fizyczne ma tę własność, że przyciąga do siebie inne ciało siłą
grawitacyjną. Wokół każdego z nich istnieje przestrzeń oddziaływań. Tę prze
strzeń nazywamy polem grawitacyjnym.
Graficznym obrazem pola grawitacyjnego są linie pola grawitacyjnego.
Linią pola grawitacyjnego nazywamy prostą, wzdłuż której działa siła.
m
F linia pola
grawitacyjnego M - źródło pola grawitacyjnego
Rodzaje pól
a) centralne - linie pola przecinają się w jednym punkcie
95
Dynamika
b) jednorodne - linie pola są do siebie równoległe, a natężenie pola ma w każdym

punkcie tę samą wartość
Wielkością charakteryzującą pole grawitacyjne jest natężenie pola grawitacyj

nego yf
Natężeniem pola grawitacyjnego nazywamy stosunek siły grawitacji działa
jącej w danym punkcie na ciało próbne do masy tego ciała
F y*- natężenie pola grawitacyjnego
^ jy i ' ^ F - sita grawitacji
m - masa ciata próbnego
Natężenie jest wielkością wektorową. Kierunek i zwrot wektora natężenia jest

taki sam, jak kierunek i zwrot wektora siły grawitacji (w stronę źródła pola).
Natężenie pola w danym punkcie informuje nas, jaka siła grawitacji działa w da
nym punkcie pola na jednostkę masy.
N
Jednostką natężenia pola jest — (niuton na kilogram)
kg
96
Dynamika
N •
— jest to natężenie w takim punkcie pola, w którym na ciało o masie 1 kg
działa siła 1 N.
Isaac Newton odkrył prawo powszechnej grawitacji. Określa ono wielkość
siły oddziaływania pomiędzy dwoma ciałami, znajdującymi się w pewnej od
ległości od siebie.
Prawo powszechnej grawitacji

Każde dwa ciała przyciągają się wzajemnie siłami grawitacji. Wartość siły
oddziaływania grawitacyjnego jest wprost proporcjonalna do iloczynu mas
obu ciał i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości między nimi.
F= (2) F - siła grawitacji

M, m - masy ciał
r - odległość między ciałami
G = 6 ,6 7 - 1 0 - " ^
kg2
Aby uzyskać zależność natężenia pola od masy ciała wytwarzającego pole i od

odległości od centrum, do wzoru definiującego natężenie pola (3) wstawiamy
wartość siły grawitacji (2)
£
Y= m
Licznik i mianownik ułamka możemy uprościć

r przez m.
Y=
Y= (3)
Natężenie pola jest tym mniejsze, im dalej od źródła pola.

Natężenie pola jest tym większe, im większa jest masa źródła pola.
Na początku XVII w. Johannes Kepler, wykorzystując obserwacje swoje i Ty-
cho de Brahe, odkrył prawidłowości ruchu planet Układu Słonecznego. Prawi
dłowości te noszą nazwę trzech praw Keplera.
97
Dynamika
I PRAWO KEPLERA:
Planety krążą po orbitach eliptycznych, przy czym Słońce znajduje się w jed
nym z ognisk tych elips.
Planeta
aphelium
Punkt, w którym planeta znajduje się najbliżej Słońca nazywamy peryhelium,

a punkt w którym planeta znajduje się najdalej Słońca nazywa się aphelium.
II PRAWO KEPLERA:
Promień wodzący planety w jednakowych odstępach czasu zakreśla takie samo
pole powierzchni.
r*- promień wodzący
Prędkość liniowa planety v*jest największa, gdy planeta znajduje się w pobliżu
peryhelium, a najmniejsza, gdy jest w pobliżu aphelium.
III PRAWO KEPLERA:

Stosunek kwadratu okresu obiegu każdej planety wokół Słońca i trzeciej potę
gi średniej odległości tej planety od Słońca jest stały.
T,2 _ T22 _ T n2 T ,, T2... - okresy obiegu planet wokół Słońca
“p T I — r T l ■
■■ 3 w R)f R2... - promienie orbit poszczególnych planet
1 A 2 n
Pierwsza prędkość kosmiczna to prędkość, jaką należy nadać ciału, aby stało
się satelitą planety.
98
Dynamika
Możemy ją obliczyć stosując prawo powszechnej grawitacji.

Aby ciało poruszało się po okręgu wokół Ziemi, musi na nie działać siła do
środkowa, której wartość wynosi:
m - masa ciała
mvz
F= (5) v - szybkość
r-p ro m ień okręgu
Siłę dośrodkową stanowi w tym przypadku siła grawitacji

Mm
F=G ( 6) M - masa Ziemi
m - masa ciała
r-prom ień okręgu
Porównujemy wzory (5) i (6)
mv Mm
=G (7)
r r
Jeżeli ciało będzie się poruszało tuż nad powierzchnią Ziemi, wtedy promień
okręgu r będzie w przybliżeniu równy promieniowi Ziemi R
Wtedy zależność (7) zapisujemy:
. mv2_ Mm
<8)
Z równania (8) wyznaczamy prędkość:
mv Mm
/: m Obustronnie dzielimy równanie przez m.
K G rz
v2 M Obustronnie mnożymy równanie przez Rr

rz=G R
z
7 /,r *
M
v2 = G / -v ~ Obustronnie równane pierwiastkujemy.
r7
,_ M

M = 5,97 • 1024 kg
Rz = 6378 • 103 m
99
Dynamika
Nm2
G = 6,67 ■10-"
kg2
Nm2 5,97 • 1024 kg

6,67 • 10
kg2' 6378 • 10* m
v, = 7,9 • 103^ = 7 ,9 ^
Drugą prędkością kosmiczną nazywamy prędkość, jaką należy nadać ciału,

aby opuściło pole grawitacyjne Ziemi.
km
v „ - 11,2 s
ZADAŃ JE 1
Oblicz wartość siły grawitacji, z jaką Ziemia przyciąga Księżyc. Odległość
Ziemia - Księżyc wynosi 3,84 • 108 m. Masa Księżyca wynosi 7,35 - 1022 kg.
Dane: Szukane:
M., = 5,97 ■1024 kg F= ?
Mk = 7,35 • 1022 kg
r = 3,84 • 108 m
Nm2
0 = 6,67 • 10-"
kg2
Rozwiązanie:
Korzystamy z prawa powszechnej grawitacji. Wartość siły wzajemnego od
działywania jest wprost proporcjonalna do iloczynu mas obu ciał i odwrotnie
proporcjonalna do kwadratu odległości między nimi.

5,97 • 1024 kg • 7,35 • 1022 kg
F = 6,67 • 10 1
(3,84 • 108)2 m2
100
| Dynamika
Korzystamy z twierdzeń
F = 667 - l O - ^ 4 3 -8795 • 10“ k^
Jeg2 14,7456 -lO ^ m 2 a) mnożenie potęg o tej samej podstawie
git » gflft M 0 ®t Dt
czyli
10* •KP = 1046
b) potęga potęgi
_
(gnjm a'> m
czyli:
(108)2= 10'6
Skracamy jednostki kg2 z kg 2 i m2z m 2
F = 6,67 • 10-u N -2,975 • 1030 c) dzielenie potęg o tej samej podstawie

: =
a " ara a"*m
F = 19,84 • 1019 N czyli
1046: 10’6—1046-16= 1030
Korzystamy z twierdzenia o mnożeniu po
tęg o tej samej podstawie
1On l030= 10-,,+30= 10”
Odp.: Ziemia przyciąga Księżyc siłą o wartości 19,84 • 1019 N.
ZADANIE 2
Ile wynosi wartość natężenia pola grawitacyjnego wytworzonego przez Słońce
przy powierzchni Marsa? Masa Słońca wynosi 1,98 • 1030 kg, odległość Marsa
od Słońca wynosi 2,28 • 10" m.
Dane: Szukane:
M s= 1,98 • 1030 kg y= ?
r = 2,28 • 10" m
G = 6,67 ■1 0 - " ^ 2
kg2
Rozwiązanie:
Korzystamy z definicji natężenia pola:
F - sita grawitacji
<•> m - masa ciała próbnego
Ale siła grawitacji wyraża się wzorem
F=G ^ (••)
do wzoru (-) wstawiamy (• •)
101
Dynamika
Licznik i mianownik ułamka skracamy przez m.
y = G M2 l Ms - masa Słońca (źródła pola)

r r - odległość Mars - Słońce
G - siła grawitacji
Nm2 1,98 • 1030 kg Podnosimy mianownik do potęgi drugiej.
Y 6,67 • 10 11
kg (2,28 • 10nm)2
N m 2 1,98 • 1030 kg Korzystamy z tw. o potędze potęgi

Y 6,67 ■10
H 5,1984 • 1022 m2 (a")ra = a *'"
czyli
(10")2= 10" 2= 10”
Skracamy jednostki kg z kg i m2 z m*
_ 13,2066 • 1019 Korzystamy z tw.

Y 5,1984 • 1022 a" • aro = a(l+m
czyli
10'"-1030= 10-"+3,= 1019
7 = 2,54 • 10 3 N Korzystamy z tw.
an: am= an_ra
10,9-10” = 10,9-” = ICH
Odp.: Wartość natężenia pola grawitacyjnego wytworzonego przez Słońee przy

powierzchni Marsa wynosi 2,54 • 10-3 N.
ZADANIE 3___________________________________________________
Odległość między planetą a jej księżycem wynosi 1070000 km, czas obiegu
jest równy 7,16 dnia. Oblicz masę tej planety.
Dane: Szukane:
r = 1070000 km M=?
T = 7,16 dnia
Rozwiązanie:
W mchu księżyca wokół planety siła grawitacyjna jest siłą dośrodkową:
p = Q / •) Fsrjw - siła grawitacyjna

graw j.2 ^ ‘
102
Dynamika
, = mv2
F** _ s'^a dośrodkowa
dośr r (-)
czyli:
mv2 Mm , Obustronnie dzielimy równanie przez m.
---- = Gr —t- / : m
r r2
v2_ GM v - szybkość
r r2 r - odległość planeta - księżyc
M - masa planety
Księżyc porusza się ruchem jednostajnym po okręgu, więc szybkość wyraża się
wzorem:
27ir T - okres ruchu
v
T r - promień orbity (odległość planeta - księżyc)
Do wzoru (• ••) podstawiamy (••••)

27tr\2
~T~j GM Wyrażenie w nawiasie podnosimy do drugiej
r r2 potęgi.
47I2!2
~V~ GM Obustronnie mnożymy równanie przez r.
Korzystamyz własności proporcji - licznik pierw

4tc¥ = GM szego ułamka mnożymy przez mianownik dru
T2 T~ giego ułamka i mianownik pierwszego ułamka
mnożymy przez licznik drugiego ułamka.
T2GM = 4 tcV / : GT2

47r2r3 Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy
M= niewiadomej.
GTt
r = 1070000 km = 1070000000 m =1,07 • 109 m 1 km - 1000 m
T = 7,16 dni = 7,16 -24 godz = 1 dzień = 24 godz

1 godz = 60 min
= 7,16 -24 • 3600 s = 1 min = 60 s
czyli: 1 godz. = 3600 s
= 618624 se k * 6,19 ■105sek
103
Dynamika
k = 3,14
Nm2
G = 6,67
4 • (3,14)2 (1,07 • 109 m)3 0 , . . .........................

M = ------------- ^ — ------------------- 7 Podnosimy do potęgi wyrażenia w nawiasie
* i r»-n Nm te. 1 a . as . 009)3= 109'3= 1027
6,67 10 j^g2 ‘ (6,19 • 105 sek)2 (io5)2= 105*—io10
48,3137 • 1027 m3
M=
Nm2
6,67 lO 11^ -38,3161 -1010s2
_ 48,3137 • 1027 , 10-n ■10'° = 10-,ł M0= 10-'

255,5684 •To~r kg
M = 0,189 • 1028 kg
HI7= 1027-H) - 10J7+1= 1078
10-’
n ,3r nrm 3
Zamiast dzielić przez ułamek, mnożymy przez jego
[M]
N i? Nm2s2 odwrotność.
12 • S
kg‘ “ kg2
_ n /k g 2 _ kg2 -nr _
kg 1N= k g f-
Odp.: Masa planety wynosi 0,189 • 1028 kg.
ZADANIE 4 _________________________________________
Promień orbity Jowisza wynosi 778,3 • 109 m. Jaki jest okres obiegu planety
wokół Słońca?
Dane: Szukane:
R} = 778,3 • 109 m T =?
j
R7 = 149,6 • 109 m
Tz = 365,25 dni
Rozwiązanie:
Korzystamy z III prawa Keplera:
104
Dynamika
t 2 T 2
l Z = 1J Tz - okres obiegu Ziemi wokół Słońca
Tj - okres obiegu Jowisza wokół Słońca
Rz! R/ Rz- promień orbity Ziemi
R, - promień orbity Jowisza
R,1 ' T ,2 = V -R/ /: Rz3 Mnożymy licznik pierwszego ułamka przez m ia-E
nownik drugiego ułamka i mianownik pierwsze
go ułamka przez licznik drugiego ułamka.
T/ = /> T Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy

niewiadomej.
Obustronnie równanie pierwiastkujemy.
ale VTZ2 = Tz, więc
Tj = Tz
Rz3
(778,3 • 109 m)3 Wyrażenie w naw iasie podnosimy do trzeciej
T; = 365,25 dni • potęgi.
(149,6 • 109 m)3
471455918 • W 1i r f Korzystamy z tw.

Tj = 365,25 dni (a")m = a " ra
3348071,94 • W xf? czyli ( 10®)3 = 10 9 3 = 1027
Upraszczamy m3 i m3 oraz 10” i 10”
Tj = 365,25 dni Vl40,814154

TJ = 365,25 dni -11,86651
TJ = 4334,24 dni
Odp Okres obiegu Jowisza wokół Słońca wynosi 4334,24 dni.
ODDZIAŁYWANIA ELEKTROMAGNETYCZNE
ODDZIAŁYWANIA ELEKTROSTATYCZNE
Elcktrostatyka to dział fizyki zajmujący się właściwościami i oddziaływa
niem spoczywających ładunków elektrycznych.
W przyrodzie występują dwa rodzaje ładunków elckliycznych: dodatnie i ujemne.
105
Dynamika
Ładunki tego samego znaku (rodzaju), np. +q i +q lub - q i - q nazywamy ładun

kami jednoimiennymi. Ładunki przeciwnego znaku +q i - q nazywamy ładun
kami różnoimiennymi.
Prawa oddziaływania ładunków elektrycznych mówią nam, żc ładunki jedno-
imienne odpychają się, a ładunki różnoimienne przyciągają się.
Najmniejszy ładunek, jaki może posiadać ciało, to ładunek elementarny. Jego
wartość jest równa wartości ładunku elektronu e = 1,602 • 10 19 C
Wszystkie ciała zbudowane są z atomów. Atomy mogą łączyć się ze sobą two
rząc cząsteczki. Atomy są elektrycznie obojętne, tzn. ładunek elektryczny ato
mu jest równy zeru. W środku atomu znajduje się jądro, w którym znajdują się
protony i neutrony. Protony są cząsteczkami o ładunku dodatnim, neutrony nie
posiadają ładunku, czyli są elektrycznie obojętne.
Wokół dodatnio naelektryzowanego jądra po orbitach krążą elektrony. Elek
trony są to cząsteczki posiadające ładunek ujemny.
p - proton - masa cząsteczki 1,67264 • 10“27 kg, ładunek elektryczny dodatni

e - elektron - masa cząstki 0,00091 • 10”27 kg, ładunek elektryczny ujemny
n - neutron - masa cząstki 1,67495 • 10~27 kg, nie posiada ładunku elektrycznego
Atom pozbawiony jednego lub kilku elektronów nazywamy jonem dodatnim.
Atom, do którego przyłączy się jeden lub kilka elektronów, nazywamy jonem
ujemnym.
Można zaobserwować, że niektóre potarte ciała uzyskują właściwości elektrycz
ne. Uzyskiwanie przez ciało ładunku elektrycznego nazywamy elektryzowa
106
Dynamika
niem ciała. Ciała można naclektryzować przez wzajemne ich tarcie, dotyk lub
przez indukcję.
W czasie pocierania dwóch ciał wykonujemy pracę mechaniczną - rośnie
energia wewnętrzna pocieranych ciał. Kosztem tej energii niektóre elektrony
mogą się oderwać od atomu i przemieścić do drugiego ciała. Jedno ciało uzy
skuje elektrony i elektryzuje się ujemnie, a drugie traci część elektronów i elek
tryzuje się dodatnio. Liczba elektronów, które traci jedno ciało, jest równa
liczbie elektronów uzyskanych przez drugie ciało.
W czasie zetknięcia naelektryzowanego ujemnie ciała z nienaclektryzowanym
elektroskopem część elektronów na skutek wzajemnego odpychania przemieszcza
się z ujemnie naładowanego ciała na elektroskop. Wtedy ujemny ładunek ciała
zmniejsza się i elektroskop uzyskuje także ładunek ujemny.
Elektryzowanie ciał oparte na zjawisku przesunięcia ładunków pod wpływem
zewnętrznego pola elektrycznego nazywamy elektryzowaniem przez indukcję.
Badaniem sił wzajemnego oddziaływania nalektryzowanych ciał zajmował się
francuski fizyk Ch. A. Coulomb. W 1785 r. sformułował on prawo określające
wartości tych sił.
Prawo Coułomba:
Wartość siły wzajemnego oddziaływania pomiędzy dwoma ładunkami punk
towymi jest wprost proporcjonalna do iloczynu wartości ich ładunków i od
wrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości między nimi.
F - siła oddziaływania
Q ,q -ła d u n k i
r - odległość między ładunkami
k - współczynnik proporcjonalności charaktery
zujący ośrodek, w którym znajdują się ładunki
Siła oddziaływania jest wielkością wektorową, leży na prostej łączącej oddzia

łujące ładunki, jej zwrot zależy od znaku tych ładunków.
107
Dynamika
Siły elektrostatyczne mogą być siłami odpychania lub przyciągania.
Jednostkami ładunku elektrycznego są:

1 kulomb 1C
1 milikulomb 1 mC = 0,001 C
1 mikrokulomb 1 pC = 0,000 001 C
ZADANIE 1___________________________________________________
Dwie jednakowe metalowe kulki o ładunkach 4q i q znajdują się w odległości
r. Kulki te zetknięto i ponownie rozsunięto na pewną odległość. Na jaką odle
głość trzeba je rozsunąć, aby siła wzajemnego oddziaływania nie uległa zmianie?
Dane: Szukane:
q, = 4q x=?
q2 = q
Rozwiązanie:
1)
_______ r_______
(4 q ) (q )
4i q2
Obliczamy wartość siły wzajemnego oddziaływania między kulkami o ładun
kach 4q i q, znajdujących się w odległości r. Korzystamy z prawa Coulomba
_ ku q,- q2
F =
Podstawiamy dane:
4q • q = 4qJ
4q2
F, = k ^ - (•)
2) Po zetknięciu kulek ładunki na nich rozdzielą się równomiernie. Wtedy

q, = q2= 2,5 q (łącznie na obu kulkach znajdowało się 4q + q = 5q ładunków).
x _
108
Dynamika
Wartość siły wzajemnego oddziaływania obu kulek wynosi teraz

2,5q 2,5q • 2,5q = 6,25 q 2
F2
Siła wzajemnego oddziaływania nie ulega zmianie, czyli

F I = F2
Podstawiamy wzory (.) i (..)
6,25 q2
k / : k • q2 Obustronnie dzielimy równanie przez współczyn
nik k i kwadrat ładunku.
4 _ 6,25
Mnożymy licznik pierwszego ułamka przez mia
r2 x2 nownik drugiego ułamka i mianownik pierwsze
go ułamka przez licznik drugiego ułamka.
4x2 = 6,25 r2
ale
A 25
6,25 6--------------- —
4 4
25
4x2 = ^ r 2 / : 4 Dzielimy obustronnie równanie przez czynnik przy
4 niewiadomej.
25 _ 25 i 25
4 ‘4 " T ’ 4 ~ 16
X2 = ^ I * /V Obustronnie pierwiastkujemy równanie.

16
5
x = -r
4
Odp Kulki należy rozsunąć na odległość -r.
4
109
ZADANIE 2
Dwie kulki naelektryzowano ładunkami q, = 4C, q2 = 8C. Jak zmieni się war
tość siły wzajemnego oddziaływania kulek, jeśli każdej z kulek dostarczymy
ładunek 4C?
Dane: Szukane:
q,=4C F, = ?
q2 = SC F2 = ?
q = 4c F
2-9
F, ‘
Rozwiązanie:
1) Obliczamy siłę wzajemnego oddziaływania naclektryzowanych kulek przed
dostarczeniem ładunku q. Korzystamy z prawa Coulomba:
F = k -Sl - Ł
r2
, 4C • 8C
k •-----
2) Obliczamy siłą wzajemnego oddziaływania naelektryzowanych kulek po

dostarczeniu dodatkowego ładunku q:
p = k . ( q ,+ 4 C ) ' (q2 + 4C)
2 r2

L- _ . (4C + 4C) • (8C + 4C)
K* 0
8C • 12C
F2 = k
F
r 2 = kK r2
110
Dynamika
Porównujemy siły Fj i F2
F. 32(7
■x-
"7~
L =^ = 3
F, 32
Odp.: Wartość siły wzajemnego oddziaływania wzrośnie trzykrotnie.
ZADANIE 3___________________________________________________
W odległości 4 cm od siebie znajdują się dwa ładunki q1= - 2C i q2 = 4C. Na

prostej łączącej oba ładunki w odległości 1 cm od ładunku q2 umieszczono
ładunek 2mC. Oblicz siłę działającą na ten ładunek.
Dane: Szukane:
qL= - 2C F=?
q2 = 4C
q = 2mC
Tj = 4 cm - 1 cm = 3 cm
r2 = 1 cm
Rozwiązanie:
Na ładunek q działa siła pochodząca od ładunku q5 i siła pochodząca od ładun

ku q2.
Korzystamy z prawa Coulomba:
Siła pochodząca od ładunku q(: F, = k (.)

ri
Siła pochodząca od ładunku q2 : F2 = k ^ (..)
111
Dynamika
Kierunki i zwroty obu sił są zgodne, więc siłę wypadkową obliczamy:
Wartość siły wypadkowej wynosi

F = F, + F2
Podstawiamy wzory (.) i (..)
F=k + k Wyłączamy przed nawias k • q.

r2
Nm2,
Podstawiamy wartości liczbowe: (k = 9 • 109 )
F = 9 . lo^Nrn2 . 2 • 10-3 (l i ___ — ___ + _____i c —

C2 z ^ \(3 • 10 2m)2 (1 • 10 2 m)2
1mC = 0,001C = 1 0 3C
2mC = 2 • 10 3C
1 cm = 0 , 0 1 m = 10 ~2 m
3cm = 3 - 1 0 _2m
Nm2( 2C + 4C
C2 \9 • 10"4 m2 1
Nm2 36C Sprowadzamy ułamki do wspólnego

F == 18 •106 C2 ( 2C , mianownika (licznik i mianownik dru
\9 • 10 4 in2 9
giego ułamka mnożymy przez 9).
F = l#2 • 106 38 - N
* • 10 4
JN 106:104= 10fr{-4>=106ł4 = 1010

ltJ C* lmJ md t m2
Odp.: Wartość siły działającej na ładunek q wynosi 76 • 1010 N.
112
Dynamika
ZADANIE 4
Oblicz stosunek wartości sił oddziaływania elektrostatycznego i grawitacyjne
go między elektronem i protonem oddalonymi od siebie o 1 m.
Dane: Szukane:
me = 9,1 • 10 31 kg Fe = ?
m = 1,67 • 10-27 kg
1,602 • 10-19C
qip = 1,602 • 10 19 C
Nm2
G = 6,67
Nm2
k=9
10’ k ?
r = 1m
Rozwiązanie:
Aby obliczyć siłę oddziaływania grawitacyjnego, korzystamy z prawa powszech
nej grawitacji:
Aby obliczyć siłę oddziaływania elektrostatycznego, korzystamy z prawa Cou-

lomba
FC
Obliczamy stosunek wartości sił
mmtr.........
i Upraszczamy przez r2.

m m
__ s___p
t
f. _ k q,q„
Fe G mc
• mp
113
Dynamika
F 9 • lO9^ - 1 • 1,602 • lO"19 C • 1,602 • 10 19 C

F Nm2 ~
e 6,67 • 10 11 kg2 • 9,1 • 10-31 kg • 1,67 ■1()-22 kg
F, _ 23,0976 • 10"29
"f ^g 101,36399 • KF69
10* - 10~*9 • 10~ '9= 109_19*,9 = 10"29

i - = 0,228 • 1040 10' u • 10' ” . 10' 2 ,= 10' ” ' 3,' 27= 1069
g 10 ' 29 : 10^9= 1 0~ 29 <-«)_ 1 0 - 2 9+ 69 j_ 1040
•|*- = 2,28 • 1039 = 1039

Fg
JŃm2
t -t
lM , ,
Odp.: Siła oddziaływania elektrostatycznego jest 1039 razy większa od siły

oddziaływania grawitacyjnego. Siły grawitacji możemy pominąć przy
opisie oddziaływań składników atomu.
MAKROSKOPOWE ODDZIAŁYWANIA ELEKTROMAGNETYCZNE

Przestrzeń, w której na igłę magnetyczną lub opiłki żelaza działają siły magne
tyczne, nazywamy polem magnetycznym. Pole takie wytwarza np. kula ziem
ska, magnes stały, magnetyt (ruda żelaza Fe30 4).
Do badania własności pola magnetycznego używamy maleńkich igiełek ma
gnetycznych lub opiłków żelaza. Aby zilustrować pole magnetyczne, posługu
jemy się liniami pola magnetycznego. Przyjęto umowę, że zwrot tych linii
wyznacza biegun północny igiełki magnetycznej umieszczonej w tym polu.
Każdy magnez posiada dwa bieguny, których nie można od siebie oddzielić:
północny oznaczony literą N (kolor niebieski) i południowy oznaczony literą S
(kolor czerwony). Bieguny jednoimienne odpychają się, a różnoimienne przy
ciągają się wzajemnie.
114
Dynamika
Nie tylko magnesy wytwarzają pole magnetyczne. Duński fizyk Hans Chry
stian Oersted zauważył w czasie eksperymentów z przewodnikami i baterią, że
stojąca w pobliżu igiełka magnetyczna reaguje wychyleniem, gdy przez prze
wodnik znajdujący się w pobliżu niej płynie prąd. Wokół każdego przewodni
ka, w którym płynie prąd elektryczny istnieje pole magnetyczne. Linie tego
pola tworzą okręgi współśrodkowe, leżące w płaszczyźnie prostopadłej do prze
wodnika. Zwrot tych linii wyznaczamy za pomocą reguły prawej dłoni.
Kształt lini pola magnetycznego

115
Reguła prawej dłoni:
Jeżeli obejmiemy przewodnik prawą dłonią tak, aby wyprostowany kciuk wska
zywał kierunek przepływu prądu, to cztery pozostałe palce obejmujące prze
wód wyznaczą zwrot linii pola magnetycznego.
Jeżeli przewodnik zwiniemy w zwojnicę, to linie pola magnetycznego wokół

zwojnicy układają się podobnie jak linie pola magnetycznego magnesu sztab-
kowego (wewnątrz zwojnicy są do siebie równoległe). Aby ustalić położenie
biegunów magnetycznych wytworzonych przez zwojnicę z prądem elektrycz
nym, stosujemy regułę prawej dłoni.
Reguła prawej dłoni:

Jeżeli obejmiemy zwojnicę prawą dłonią tak, aby cztery palce wskazywały
kierunek przepływu prądu w zwojnicy, to odchylony kciuk wskaże północny
biegun magnetyczny.
+
I
116
Pole magnetyczne każdego przewodnika z prądem zależy od:
- natężenia prądu płynącego przez przewodnik (im większe natężenie prądu,
tym silniejsze pole)
- liczby zwojów w zwojnicy (im większa liczba zwojów, tym silniejsze pole)
Wokół każdego przewodnika z prądem powstaje pole magnetyczne. Jeżeli prze
wodnik z prądem umieścimy w zewnętrznym polu magnetycznym, np. wy
tworzonym przez magnes, to zgodnie z ITT zasadą dynamiki możemy przy
puszczać, że pole magnetyczne będzie działać na przewodnik pewną siłą.
Siłę, jaką pole magnetyczne działa na umieszczony w nim przewodnik z prą
dem, nazywamy siłą elektrodynamiczną.
Wartość siły elektrodynamicznej wyraża się wzorem:
F = B •I •/ B- indukcja magnetyczna
I - natężenie prądu
/ - długość przewodnika
i zależy od:
- natężenia prądu płynącego przez przewodnik
- pola magnetycznego
- długości przewodnika
Kierunek i zwrot siły elektrodynamicznej wyznaczamy za pomocą reguły le
wej dłoni.
Reguła lewej dłoni:
Jeżeli lewą dłoń umieścimy w polu magnetycznym tak, aby linie pola magne
tycznego były zwrócone prostopadle ku wewnętrznej powierzchni dłoni, a wy
prostowane cztery palce wskazywały kierunek płynącego prądu, to odchylony
o 90° kciuk wskaże kierunek i zwrot siły działającej na przewodnik.
B 1zwrot
suy Lorentza
linie pola
magnetycznego
117
Dynamika
Jednostką siły elektrodynamicznej jest niuton IN

IN = 1T • 1A • lm
Jeżeli na umieszczony prostopadle do linii pola 1 m przewodnika z prądem
o natężeniu 1A działa siła IN, to pole magnetyczne ma w tym punkcie induk
cję magnetyczną 1 tesli (1T)
F B - indukcja magnetyczna
B = -— - F - sita
‘ * i-n atężen ie
Jednostka: tesla
1A • lm
Również na ładunek o wartości q poruszający się z prędkością v w polu ma
gnetycznym działa siła powodująca zmianę kierunku ruchu. Siłę tę nazywamy
silą Lorentza. Wartość jej wyrażamy wzorem
F = q • v ■B sin <p q -ła d u n e k
v - szybkość ładunku
B - indukcja magnetyczna
Wartość tej siły zależy od kąta między kierunkiem wektora prędkości cząstki
i kierunkiem wektora indukcji pola magnetycznego.
Zwrot siły Lorentza działającej na cząstkę dodatnią i ujemną

W przewodniku znajdującym się w polu magnetycznym można wzbudzić prąd
wtedy, gdy nad przewodnikiem (układem) będziemy wykonywać pracę, np.
poruszając przewodnik. Taki prąd wywołany zmianami pola magnetycznego
przenikającego przez powierzchnię objętą przewodnikiem nazywamy prądem
indukcyjnym.
118
Sposoby wzbudzania prądu indukcyjnego:
- wsuwanie lub wysuwanie ramki z pola magnetycznego
- ruch magnesu względem zwojnicy
- ruch rdzenia stalowego
- zmiana natężenia prądu w obwodzie pierwotnym
Kierunek prądu indukcyjnego wyznaczamy za pomocą reguły Lentza.
Reguła Lentza:
Kierunek prądu indukcyjnego jest taki, żc wytworzone przez ten prąd pole
magnetyczne przeciwdziała zmianom pola magnetycznego, dzięki którym prąd
indukcyjny powstał.
Indukcją elektromagnetyczną nazywamy zjawisko powstania prądu elektrycz
nego w wyniku zmian pola magnetycznego wewnątrz obwodu.
ZADANIE 1___________________________________________________
Dany jest przewodnik z prądem. Zaznacz linie pola magnetycznego wytworzo
nego przez ten przewodnik. Jaki jest zwrot tych linii?
Rozwiązanie:
O oznacza, że przewodnik leży w płaszczyźnie prostopadłej do kartki i prąd
płynie przed kartkę.
Linie pola magnetycznego wytworzonego przez przewodnik z prądem tworzą
współśrodkowe okręgi leżące w płaszczyźnie prostopadłej do przewodnika.
linie pola magnetycznego
Zwrot linii pola magnetycznego wyznaczamy za pomocą reguły prawej dłoni

(dla przewodnika z prądem).
119
Dynamika
ZADANIE 2___________________________________________________
Zaznacz kierunek i zwrot siły działającej na przewodnik z prądem umieszczo
ny w polu magnetycznym.
Rozwiązanie:
1. Rysujemy linie pola magnetycznego. Zaznaczamy zwrot tych linii (od
bieguna N do bieguna S).
2. Zgodzie z regułą lewej dłoni wyznaczamy kierunek i zwrot siły elektro
dynamicznej: lewą dłoń układamy w polu magnetycznym równolegle do
przewodnika tak, aby linie pole magnetycznego zwrócone były prostopadle
do wewnętrznej powierzchni dłoni, cztery wyprostowane palce wskazywały
kierunek prądu płynącego w przewodniku, wtedy odchylony o 90° kciuk
wskaże kierunek i zwrot siły działającej na przewodnik.
---------------------
N S N S
— -----------
F'
ZADANIE 3___________________________________________________
Kierunek i zwrot linii pola magnetycznego oznaczono za pomocą strzałek.
Zaznacz kierunek i zwrot siły działającej na przewodnik z prądem umieszczo
nym w tym polu.
120
Dynamika
Rozwiązanie:
1) (^) oznacza, żc przewodnik z prądem leży w płaszczyźnie prostopadłej do
linii pola, a prąd płynie za kartką.
2) Aby wyznaczyć kierunek i zwrot siły działającej na przewodnik z prądem,
korzystamy z reguły lewej dłoni. (Linie pola magnetycznego są zwrócone
prostopadle do wewnętrznej powierzchni lewej dłoni, cztery wyprostowane
palce wskazują kierunek prądu, a odchylony o 90° kciuk wskaże kierunek
i zwrot siły elektrodynamicznej.)
ZADANIE 4___________________________________________________
Prostoliniowy przewodnik o długości 20 cm umieszczono w jednorodnym polu
magnetycznym o indukcji 1,2 T, prostopadle do linii pola. Na przewodnik ten
działa siła elektrodynamiczna o wartości 2,4 N. Oblicz wartość natężenia prą
du płynącego przez przewodnik.
Dane: Szukane:
1 = 20 cm = 0,2 m T= ?
B = 1,2 T
F = 2,4 N
Rozwiązanie:
Wartość siły elektrodynamicznej działającej na przewodnik z prądem wyraża
się wzorem:
F=B 1 / / :B */ (.) Obustronnie dzielimy równanie przez iloczyn B*/.
121
Dynamika
2.4 N
I=
1,2 • 0,2 m
2.4 N
I=
0,24 T • m
1= 10 A
N t ' -A -jh1 Podstawiamy 1N = 1 T* 1 A • 1m.
[I] = T • m =A
T
Odp.: Natężenie płynącego prądu wynosi 10 A.
ZADANIE 5___________________________________________________
W jednorodnym polu magnetycznym o indukcji 1,5 T umieszczono prostopa
dle do linii pola przewodnik, w którym płynie prąd o natężeniu 20A. Na prze
wodnik działa siła elektrodynamiczna o wartości 6N. Oblicz długość przewod
nika.
Dane: Szukane:
B = 1,5 T /=?
1 = 20 A
F=6N
Rozwiązanie:
Wartość siły elektrodynamicznej wyraża się wzorem:
F = B •1 •/ / : B ' I Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy
niewiadomej I.

6N
1,5 T • 20 A
/ = 0,2 m
122
Dynamika
rn _ N 'A 1 ‘ m _ Podstawiamy:
L J j .Ą p . 111 1N = 1 T - 1 A - 1 m
Odp.: Długość przewodnika wynosi 0,2 m.
ZADANIE 6________
Oznacz bieguny zwojnicy:
Rozwiązanie:
Aby wyznaczyć bieguny magnetyczne zwojnicy z prądem elektrycznym:
1) Zaznaczamy kierunek płynącego prądu
2) Stosujemy regułą prawej dłoni dla zwojnicy (zwojnicą obejmujemy prawą
dłonią tak, aby cztery palce wskazywały kierunek przepływu prądu, wtedy
odchylony kciuk wskaże północny biegun magnetyczny).
123
/W W O S K O P O w t
wwkiwoki maicki
A vJCvl M IDOwA
MiWSKOPOwA
—J 6ZEl> UEoZ Z N A ^JE $ 15 W OTWARTYM N*aYWlt> JC j
KSITMT Z B O K to \ OD p o ty OKREdM K57TA£T NAttYKlA*
KATOMIAST Gd>RfcA ?0WiERzCH^IA OECZY WYTWARZA SIŁ
SAWOfcZyTNfE..,
IV. Makroskopowe
właściwości materii
a jej budowa
mikroskopowa
RODZAJE CIAŁ
W przyrodzie substancje występują najczęściej w trzech stanach skupienia: sta
łym, ciekłym lub gazowym, dlatego też wyróżniamy trzy rodzaje ciał: ciała
stałe, ciecze i gazy.
Założenia teorii kinetyczno-molekulamej budowy ciał (teorii opisującej we
wnętrzną budowę wszystkich substancji):
- wszystkie ciała zbudowane są z cząsteczek
- cząsteczki różnych substancji są różne
- cząsteczki oddziałują między sobą
- cząsteczki bezustannie się poruszają
GAZY
127
M akroskopow e właściwości materii a jej budow a m ikroskopowa
Właściwości gazów:
- nie posiadają własnego kształtu
- nie posiadają własnej objętości
- charakteryzują się:
• ściśliwością (ściśliwość polega na zmniejszaniu objętości gazu na skutek
działania siły zewnętrznej);
• rozprężliwością (gaz zajmuje całą objętość naczynia, w którym się znajduje).
Właściwości gazów wynikają z ich budowy mikroskopowej. W gazie odległo
ści między cząsteczkami są duże, cząsteczki bardzo słabo się przyciągają, bar
dzo małe siły wzajemnego oddziaływania powodują, że gazy nie mają własne
go kształtu i objętości.
Jeżeli działamy na gaz siłą zewnętrzną, to zmniejszeniu ulegają odległości mię
dzy cząsteczkami - gaz jest ściśliwy.
Zjawiskiem potwierdzającym hipotezę o ruchu cząsteczek jest dyfuzja.
Dyfuzją nazywamy zjawisko samorzutnego rozprzestrzeniania się jednej sub
stancji w drugiej.
Zjawisko dyfuzji ma ważne znaczenie w życiu codziennym i w przyrodzie:
- tlen z powietrza dociera do głębszych warstw wody w jeziorach i rzekach,
co umożliwia życie organizmom wodnym;
- rozchodzenie się różnych substancji zapachowych w powietrzu;
- cząsteczki tlenu i innych substancji odżywczych przenikają przez błony
komórkowe do krwi i-są rozprowadzane po całym organizmie.
Gaz naciska na wszystkie ciała, z którymi się styka, czyli w gazie panuje ci
śnienie. Ciśnienie to możemy obliczyć dzieląc wartość siły F przez pole po
wierzchni, na którą działa siła
F p - ciśnienie
P Ś F - wartość sity
s - pole powierzchni
Jednostką ciśnienia jest paskal 1 Pa

IN 1 hPa - hektopaskal
1 Pa =
1 m2
lhPa = 100 Pa
Ciśnienie jest równe 1 Pa, jeżeli na 1 m2 powierzchni działa siła o wartości 1 N.
Gaz, w którym pomijamy wszystkie oddziaływania między cząsteczkami na
zywamy gazem doskonałym.
128
CIECZE
Cząsteczki cieczy znajdują się blisko siebie, ale nie są ustawione regularnie.
Właściwości cieczy:
- nie posiadają własnego kształtu - przyjmują kształt naczynia, w którym się
znajdują;
- zachowują swoją objętość;
- są nieściśliwe (ich objętość zmienia się nieznacznie w czasie ściskania).
Właściwości cieczy wynikają z ich budowy mikroskopowej. W cieczach siły
międzycząstcczkowc są mniejsze niż w ciałach stałych, odległości między czą
steczkami są niewiele większe niż odległości miedzy cząsteczkami w ciałach
stałych, ale cząsteczki w cieczach rozmieszczone są nieregularnie.
Ciecz zajmuje stałą objętość, gdyż siły międzycząsteczkowe przyciągania w cie
czach są na tyle duże, że cząsteczki mogą przemieszczać się z miejsca na miej
sce, ale nic mogą się rozbiegać. Siły te są jednak tak małe, że ciecze nie zacho
wują swojego kształtu.
Siły działające między cząsteczkami tej samej substancji nazywamy siłami spój
ności, a siły działające między cząsteczkami różnych substancji nazywamy si
łami przylegania. Zjawisko zwilżania ciał stałych przez ciecze jest wynikiem
działania małych sił spójności, ale dużych sił przyciągania.
Jeżeli ciecz znajduje się w otwartym naczyniu, jej kształt z boków i od dołu
określa kształt naczynia. Natomiast górna powierzchnia cieczy wytwarza się
samorzutnie.
Siły, które działają między cząsteczkami w powierzchniowej warstwie cieczy
nazywają się siłami napięcia powierzchniowego, a zjawisko tworzenia się sprę
żystej błonki na powierzchni cieczy - zjawiskiem napięcia powierzchniowego.
Zakrzywienie powierzchni cieczy w wąskich rurkach jest skutkiem działania
sił spójności, przylegania i napięcia powierzchniowego. Zjawisko to nazywa
my meniskiem.
129
M akroskopow e właściwości materii a jej budowa m ikroskopowa
W
menisk wypukły menisk wklęsły
- ciecz nie zwilża - ciecz zwilża
ścianek naczynia ścianki naczynia
Blaise Pascal sformułował prawo o rozchodzeniu się ciśnienia w cieczach.

Prawo Pascala:
Ciśnienie w całym naczyniu wypełnionym cieczą jest jednakowe, jeżeli pomi
niemy wpływ przyciągania ziemskiego.
Wynika to z cząsteczkowej budowy cieczy - cząsteczki są w pewnej odległości
od siebie i nie tworzą sztywnej struktury. Mogą się więc przesuwać względem
siebie.
Prawo Archimedesa:
Siłą wyporu nazywamy siłę działającą na ciało zanurzone w cieczy i skiero

waną pionowo do góry. Jej wartość jest równa
F -siła w y p o ru
p -g ę sto ść
v - objętość zanurzonego ciała
Na każde ciało zanurzone w cieczy działa pionowo w górę siła wyporu, której
wartość jest równa ciężarowi cieczy wypartej przez to ciało.
130
CIAŁA STAŁE
Właściwości ciał stałych:

- posiadają własny kształt
- posiadają własną objętość
- trudno jest je rozciągnąć, wygiąć lub ścisnąć
W ciałach stałych siły działające między cząsteczkami są bardzo duże, a czą
steczki rozmieszczone są w bardzo małych odległościach. Wykonują one drga
nia wokół położeń równowagi, ale nie mogą przemieszczać się wewnątrz ciała.
Ze względu na rozmieszczenie cząsteczek ciała stałe dzielimy na:
a) kryształy - cząsteczki rozmieszczone są w sposób regularny
- monokryształy - ciała, które całe są jednym kryształem (cukier, sól)
- polikryształy - ciała, które są zlepkiem małych kryształów (metale, skały)
b) ciała bezpostaciowe - cząsteczki rozmieszczone są w sposób nieregularny
(szkło)
- polimery - cząsteczki tworzą bardzo długie łańcuchy:
• polimery naturalne - wełna
• polimery sztuczne - tworzywa sztuczne.
Właściwości elektryczne ciał stałych:

Szczególną właściwością ciał stałych jest zdolność przewodzenia prądu elek
trycznego. Ze względu na tę cechę dzielimy je na:
- przewodniki
- półprzewodniki
- izolatory
Oporem elektrycznym przewodnika nazywamy iloraz napięcia między końca
mi przewodnika i natężenia prądu w nim płynącego
U R-opór
R = — U - napięcie
I I-n atężen ie
131
Jednostką oporu jest om 1Q
V - w o lt
A-amper
Opór przewodnika wynosi 1 om, jeżeli pod napięciem 1 wolta płynie w nim
prąd o natężeniu 1 A.
Opór przewodnika jest wprost proporcjonalny do długości tego przewodnika,
a odwrotnie proporcjonalny do jego pola przekroju poprzecznego.
R - opór
s - pole przekroju poprzecznego
p - współczynnik proporcjonalności - opór w ła
ściwy
Opór właściwy jest równy oporowi drutu o długości 1 m i przekroju 1 mm2.

Jednostką oporu właściwego jest O. • m
Najmniejszy opór właściwy mają przewodniki, a największy izolatory.
Najlepszymi przewodnikami są metale. Sieć krystaliczną tworzą dodatnie jony,
a swobodne elektrony mogą się przemieszczać pod wpływem przyłożonego
napięcia. Ten uporządkowany ruch swobodnych elektronów nazywamy prą
dem elektrycznym.
Półprzewodniki są to substancje, których opór właściwy w zwykłych warun
kach jest znacznie większy niż przewodników, ale mniejszy niż izolatorów.
Istnieją półprzewodniki samoistne i domieszkowe.
Zastosowanie półprzewodników:
- dioda fotoluminescencyjna - pilot autoalarmu, kolorowe światełka w od
twarzaczu stereo
- tranzystor - wzmacnia sygnał elektryczny
- układ scalony - telewizor, komputer, odtwarzacz CD, kalkulator, zegarek
elektroniczny
- laser
- dioda półprzewodnikowa - prostownik w obwodzie elektrycznym
W 1911 r. zostało odkryte przez Ileike Kamerlingha-Onncsa zjawisko nad
przewodnictwa. Polega ono na tym, że w temperaturze kilku stopni powyżej
zera bezwzględnego ( - 273°C) opór elektryczny niektórych substancji maleje
do zera. Jeżeli w takim obwodzie wzbudzimy prąd eklektyczny, to może on
płynąć nieskończenie długo.
132
ZADANIE 1
Jaki jest opór przewodnika aluminiowego o średnicy 2 mm, jeżeli jego masa
jest równa 10 kg?
Gęstość aluminium wynosi 2,7 • 103- ^ - , opór właściwy 2,8 • 10"8 Q • m
Dane: Szukane:
x = 2r = 2 mm = 2 • 10-3 m R=?
m = 10 kg
p = 2,8 • 10~8 Q • m
d = 2,7 • 103H
Rozwiązanie:
Opór przewodnika wyraża się wzorem:
P - opór właściwy
r = pś o / - długość przewodnika
s ~ pole przekroju poprzecznego
Ze wzoru na gęstość
d - gęstość
m - masa
V -o b ję to ść
i objętość ciała
V = S •/
obliczamy długość przewodnika
m Obustronnie mnożymy przez iloczyn s • /.
d= / •s •/
S •/
S •/ •d = m / : s •d Obustronnie dzielimy przez s ■d.
m
1= C.)
Ś“ d
Pole przekroju przewodnika S wyraża się wzorem:
S = 7ir2 = 7 i^ j = n \ (•••)
Do wzoru na opór podstawiamy (..) i (...)
133
m
m
S -d
R= P ‘ =P
pm _ 4 _ 4pm Zamiast dzielić przez ułamek, mnożymy przez jego

7CX2d ^ m TCX2d 7TX2d odwrotność.
—Ą -
4pm
7tx2d _ 4pm _ 4 Mnożymy licznik przez licznik i mianownik przez
x2 rix2d 7IX2 mianownik.
n—
16pm
712 • d - x 4

16 -2,8 • 10-8 • 10
R =. n
(3,14)2 -2,7 • 103 -(2 • 10 3)4
R = 10,5 Q
[R]- • m-13. jLil.n

m
• m”
Odp.: Opór przewodnika aluminiowego wynosi 10,5 Q.
MAGNETYCZNE WŁAŚCIWOŚCI CIAŁ STAŁYCH

Atom składa się z jądra i krążących wokół niego elektronów. Każdy elektron
wytwarza własne pole magnetyczne. Pole to opisane jest spinowym momentem
magnetycznym. Oprócz spinowego momentu magnetycznego elektron posiada
również orbitalny moment magnetyczny. Obie te wielkości są wektorami, więc
możemy je dodać geometrycznie. Wypadkowy moment magnetyczny jest od
powiedzialny za własności magnetyczne ciał.
134
M akroskopow e właściwości materii g jej budow a m ikroskopowa
Diamagnetykiem nazywamy ciało, dla którego wypadkowe momenty magne

tyczne atomów lub molekuł w przypadku nieobecności zewnętrznego pola
magnetycznego są równe zeru (żywica, woda, szkło, marmur).
Własności paramagnetyczne posiadają atomy, w których orbitalne i spinowe
momenty magnetyczne wszystkich elektronów nie kompensują się. Wypadko
we momenty magnetyczne mają różne kierunki w przestrzeni (atomy metali
alkalicznych, pierwiastki grupy przejściowej).
Ferromagnetyki charakteryzują się dużą przenikalnościąmagnetyczną, zależną
od zewnętrznego pola magnetycznego. (Bardzo małe zewnętrzne pole magne
tyczne wywołuje w nich silne magnesowanie.) Po przekroczeniu pewnej tem
peratury ferromagnetyki tracą swoje własności i stają się słabymi paramagne-
tykami. Wykazują wtedy namagnesowanie jedynie w zewnętrznym polu ma
gnetycznym. Temperaturę tę nazywamy punktem Curie.
Domeny w ferromagnclykach występują jedynie poniżej punktu Curie.
S N
domeny
Domena - obszar, w którym lokalne namagnesowanie jest nasycone.
Właściwości sprężyste
Odkształcenie ciała stałego pod wpływem sił zewnętrznych polega na prze
mieszczeniu się cząsteczek tego ciała z jednego położenia równowagi w inne.
Przemieszczeniu temu przeciwdziałają siły oddziaływań międzycząsteczkowych.
Jeśli przemieszczenie cząsteczek było niewielkie, to po usunięciu sił zewnętrz
nych siły wewnętrzne przywracają cząsteczkom położenie pierwotne. Takie
odkształcenie nazywamy odkształceniem sprężystym. Jeżeli siła zewnętrzna
przemieszcza cząsteczki ciała tak, że siły międzycząsteczkowe nie są zdolne do
przywrócenia im położenia pierwotnego po usunięciu siły zewnętrznej, to od
kształcenie nazywamy plastycznym. Przy długotrwałym działaniu nawet nie
wielkich sił zewnętrznych odkształcenie sprężyste może stać się odkształce
niem plastycznym.
Podczas rozciągania metalowego prętu przyrost długości pręta jest proporcjo
nalny do wartości działającej siły i początkowej długości pręta, a odwrotnie
proporcjonalny do pola przekroju poprzecznego pręta.
135
p | Al - przyrost długości pręta

A l -------- «■ F - wartość działającej siły
S l0 - długość początkowa pręta
s - pole przekroju poprzecznego pręta
Zależność tą wyraża prawo Hooke'a.

F
Stosunek - nazywamy naprężeniem wewnętrznym i oznaczamy literą p.
F
P=T
Prawo Hooke'a możemy zapisać w postaci:
p=E gdzie E - moduł Younga

O
Moduł Younga wyraża wartość naprężenia wewnętrznego, która wystąpiłaby
przy podwojeniu długości ciała, gdyby ono wcześniej nie uległo zniszczeniu.
N
Jednostką modułu Younga jest — (niuton na metr kwadratowy).
Wykres zależności naprężenia wewnętrznego od wydłużenia względnego

pręta
A - granica proporcjonalności (naprężenie p , po przekroczeniu którego nie.
zachodzi już proporcjonalność naprężenia i odkształcenia)
B - granica sprężystości
136
M akroskopow e właściwości materii a jej budowa mikroskopowa
Po przekroczeniu wartości naprężenia wewnętrznego odpowiadającego

tej granicy występuje obszar plastyczności ciała - po usunięciu sił
zewnętrznych rozciągany pręt pozostanie odkształcony.
C - koniec obszaru plastyczności
D - granica wytrzymałości materiału, z którego wykonany jest pręt
E - punkt, w którym pręt się rozrywa
W zależności od temperatury własności sprężyste ciał stałych zmieniają się (np.
w niskich temperaturach zakres sprężystości ciała maleje).
RUCH DRGAJĄCY
Jest to ruch, którego przyczyną jest działanie siły zmieniającej się z czasem.
Ruch zmienny, w którym działająca na drgający obiekt siła jest wprost propor
cjonalna do wychylenia z położenia równowagi i zwrócona w stronę położenia
równowagi nazywamy ruchem drgającym harmonicznym.
1 1
^ rrrrn rn irp ^ B
1 j
!
i
i
— o n rn rrjrn n 1
1
1
1
1
1
1
1
i
i
i
1 )
W położeniach skrajnych szybkość ciała drgającego jest równa zeru, przy przej
ściu przez położenie równowagi szybkość jest maksymalna. Prędkość ciała ule
ga zmianie - zmienia się jej zwrot i wartość. Ruch klocka jest niejednostajnie
zmienny.
Do opisu ruchu drgającego służą:
- okres ruchu T - czas, w którym ciało wykonuje jedno pełne drgnienie
- częstotliwość - liczba drgań w jednostce czasu
137
- wychylenie - współrzędna położenia drgającego ciała w danej chwili

- amplituda - maksymalne wychylenie z położenia równowagi
- położenie równowagi - położenia ciała przed wprawieniem go w ruch.
Położenie ciała opisuje funkcja:
x = A sin GOt
A - amplituda
o t - faza ruchu
2n
co =
T
Przykładem ruchu harmonicznego jest ruch wahadełka matematycznego. Jest to
ciało o bardzo małej objętości, zawieszone na nierozciągliwej i nieważkiej nici.
//////////
Fs
O
wQ
W położeniu równowagi ciężar ciała cf równoważy siła sprężystości nici F*
Po wychylaniu z położenia równowagi siły Fs "i Q nie równoważą się. Wypad

kowa sił F spowoduje ruch w stronę położenia równowagi. Wartość siły wy
padkowej obliczamy
F = sin
— • a —> rF = nQ • sin a
ale Q = m • g
138
M akroskopow e właściwości materii a jej budowa mikroskopowa
czyli
F = mg sin a
Dla małych kątów a sin a = a (wyrażonemu w mierze łukowej).
Wtedy
x
sin a = -
rF = mg xj
mg
Ułamek —— = k jest stały, bo nić jest nierozciągliwa.
Okres drgań wahadła:
T = 2 n [- I - długość wahadła
Aby wychylić ciało z położenia równowagi, musimy wykonać pracę. Jeżeli

siła zewnętrzna zrównoważy w każdym punkcie siłę sprężystości, to wykona
pracę związaną tylko ze zmianą położenia ciała. Praca ta jest równa przyrosto
wi energii potencjalnej.
Energia potencjalna Epjest równa polu powierzchni pod wykresem zależności

wartości siły zewnętrznej od wychylenia klocka z położenia równowagi
Ep = F2 = kx
x-wychylenie
Maksymalną energię potencjalną posiada ciało, gdy wychylenie jest równe

amplitudzie (energia kinetyczna w tym położeniu jest równa 0, bo v = 0).
139
E = - kA2
c 2
W położeniu równowagi x = 0 ciało posiada tylko energię kinetyczną. W każ

dym innym punkcie posiada energię kinetyczną i potencjalną
Ec = Ek + Ep Ec - energia całkowita
Ek - energia kinetyczna
Ep- energia potencjalna
Jeżeli drgania wywołuje siła zmieniająca się okresowo, to takie drgania nazy
wamy drganiami wymuszonymi. Drgania te mają częstotliwość taką, jak ma
zmienna siła zewnętrzna, ale różnią się od częstotliwości własnej ciała.
ZADANIE 1___________________________________________________
Znajdź wychylenie punktu drgającego od położenia równowagi po czasie 0,25 T
(dla t = 0, x = 0).
Dane: Szukane:
t = 0,25 T x=?
Rozwiązanie:
Wychylenie ruchu harmonicznym wyraża się wzorem:
a • , • 27t
x = A sin cot, gdzie co = —
czyli:
. . (2n \
\T /
1 _ 2 = ]_
4 4 2
A • K
x=A sin - . n . 180 . ,
2 sin - = s in ---- = sm 90 =* 1
2 2
X =A
Odp.: Wychylenie punktu drgającego jest równe amplitudzie.
140
ZADANIE 2
Oblicz, po jakim czasie wychylenie wahadła osiągnie połowę amplitudy, jeżeli

okres wahadła wynosi 3,6 sek. (dla t = 0, x = 0)
Dane: Szukane:
x=- A t= ?
2
T = 3,6 s
Rozwiązanie:
Aby znaleźć szukany czas, korzystamy ze wzoru:
x = A sin ^ •tj (.)
ale
x=- A
2
Podstawiamy (..) do (.)
j A = A s i n f ^ -t| /: A Obustronnie dzielimy równanie przez A.
1 . (2n
—= sin — • t
2 \ T sin a = - dla a - 3 0°= -
2 6
.71 . (2k
s,nr sin T -t
n _2n T O-łr
Obustronnie dzielimy równanie przez y ,
6 T 2tc
ale zamiast dzielić przez ułamek mnożymy przez
jego odwrotność.
A-T
t=
6 -2A Upraszczamy licznik i mianownik przez n.
T
t = l2
3,6 s
t=
12
141
t = 0,3 s
Odp.: Wychylenie wahadła osiągnie połowę amplitudy po czasie 0,3 sck.
ZADANIE 3___________________________________________________
Wahadło matematyczne o długości 2,45 m wykonało 100 wahnięć w czasie
314 sekund. Oblicz okres wahań tego wahadła oraz przyspieszenie ziemskie
w tym miejscu.
Dane: Szukane:
1 = 2,45 m T=?
1 = 314 s g=?
n = 100
Rozwiązanie:
Okres wahań wahadła to liczba wahnięć w jednostce czasu:
t
n - liczba wahnięć
n t - czas
100
T = 3,14 s
Aby obliczyć przyspieszenie ziemskie, korzystamy ze wzoru:
Obustronnie podnosimy równanie do drugiej

potęgi.
T2 - 4 n2- / ■g Obustronnie mnożymy równanie przez g.

g
T2 • g = 4n2/ / : T2 Obustronnie dzielimy równanie przez czynnik przy

niewiadomej.
4tc2/
142
M akroskopow e właściwości materii a Jej budowa m ikroskopowa
podstawiamy wartości liczbowe

(3,14 s)3 = (3,14)2s2
_ 4 • (3,14)2 -2,45 m
8 (3,14s)2
4 • • 2,45 m
s2
m
g = 9,8 s2
Odp.: Okres wahań wynosi 3,14 sek., a przyspieszenie ziemskie 9,8^-.
143
POTRZEBNE JEDNOSTKI I SYMBOLE
Wielkość Symbol Jednostka Jednostki
wielkości
długość l metr m
szerokość a metr m
wysokość h metr m
grubość d metr m
promień r metr m
średnica d metr m
pole powierzchni P metr kwadratowy m2
objętość V metr sześcienny m3
czas t sekunda s
kąt a , p, y stopień, radian °, rad
masa m kilogram kg
prędkość liniowa V metr na sekundę m
s
szybkość liniowa V metr na sekundę m
s
przyspieszenie liniowe a metr na sekundę m
do kwadratu s2
szybkość kątowa co radian na sekundę rad

s
przyspieszenie kątowe 8 radian na sekundę rad
do kwadratu s2
przyspieszenie ziemskie g metr na sekundę m

do kwadratu s2
okres T sekunda s
częstotliwość f herc Hz
gęstość P kilogram na metr kgr

m
sześcienny
144
Potrzebne jednostki i symbole
pęd P kilogram metr kg m

na sekundę s
moment pędu, kręt b kilogram metr kg m7

kwad. na sekundę s
siła F niuton N
ciśnienie P paskal Pa
praca W dżul J
energia E dżul J
energia kinetyczna Ek dżul J
energia potencjalna Ep dżul J
moc P wat W
temperatura t stopień Celsjusza °C
temperatura bezwzględna T kelwin K
ciepło Q dżul J
ciepło właściwe c dżul na kilogram J

i na kelwin kg-K
entropia S dżul na kelwin J

K
natężenie prądu
elektrycznego I amper A
ładunek elementarny e kulomb C
ładunek elektryczny q kulomb C
natężenie pola
elektrycznego E niuton na kulomb N
C
napięcie elektryczne U wolt V
potencjał elektryczny V wolt V
siła elektromotoryczna 8 wolt V
pojemność elektryczna c farad F
przenikalność elektryczna 8 farad na metr F

m
145
gęstość prądu elekt. j amper na metr A

kwadratowy n?
natężenie pola magn. H amper na metr A

m
indukcja magnetyczna B tesla T
strumień indukcji magn. <j> weber Wb
opór (rezystancja) R om Cl
opór właściwy P omometr Cl • m
długość fali X metr in
współczynnik załamania n - -
głośność Ln fon fon
natężenie dźwięku I wat na metr W

kwadratowy n?
masa molowa mm kilogram na mol j£g_

mol
masa cząsteczki m kilogram kg
1rozpad
aktywność A (rozpad) na sekundę
s
PRZEDROSTKI DO OTRZYMANIA WIELOKROTNOŚCI

I POD WIELOKROTNOŚCI JEDNOSTEK
Przedrostek Stosunek do podstawowej Oznaczenie

jednostki
tera 1012 T
giga 109 G
mega 106 M
kilo 103 k
hekto 102 h
deka 101 da
decy 10 1 d
centy 10-2 c
146
mili io-3 m
mikro 10-6 P
nano 10-9 n
piko io-12 P
PODSTAWOWE STAŁE FIZYCZNE
Nazwa Symbol Wartość

przyspieszenie ziemskie g 9,8lf-
stała grawitacji G 6,61 • 10
liczba Avogadra
6'02 ' 1023s 5 i
stała Boltzmana k 1,38 • 10-23^
stała Faradaya F 9>65 ■ >°4^ i

prędkość światła c 3 • 108^
ładunek elementarny e 1,6 • 10-19 C
masa spoczynkowa elektronu me 9,11 • IO"31 kg
masa spoczynkowa protonu mp 1,67 • KR27 kg
promień pierwszej orbity Bohra r. 5,29 • 10 " m
masa spoczynkowa neutronu mn 1,67 • 10 27 kg
średni promień Ziemi R 6400 km
masa Ziemi M 5,96 • 1024 kg
średnia odległość Ziemi od Słońca r 1,5 • 108 km
masa Słońca ms 1,99 • 1030 kg
rok świetlny - 9,4605 • 1015 m
temperatura zera bezwzględnego T0 -273°C = 0 K
jednostka masy atomowej u 1,66053 • IO"27 kg
147
JEDNOSTKI POCHODNE
pole powierzchni metr kwadratowy m2
częstość herc 1 Hz 1 H z= -
s
siła niuton 1 N 1 N = 1 kg • '|J p
ciśnienie pascal 1 Pa I P a - f1 Ą
m
energia, praca dż ul 1 J 1J= 1N-lm
moc wat 1 W 1 W = -jJ-

1s
ładunek elektryczny kulornb 1 C 1 C = 1A • ls
napięcie elektryczne wolt 1 V ,v = l f
pojemność elektryczna farad 1 F 1 F= w
opór elektryczny om 1 O i
JLY
1A
opór właściwy omometr 1 Om 1 Om = 1Q • lm
1N
indukcja magnetyczna tesla 1 T 1T ” 1 C • 1^-
strumień magnetyczny weber 1 Wb 1 Wb = 1 T • 1 m2
, TT 1 • 1S
V
indukcyjność henr 1 H 1H " 1A
aktywność bekerel 1 Bq 1 Bq = Ł”zp“l
zdolność skupiająca soczewki dioptria 1 D lD=y^

1m
natężenie amper 1 A 1s
148
ELEMENTY MATEMATYKI
POTĘGA O WYKŁADNIKU NATURALNYM

a n <- wykładnik potęgi
T podstawa potęgi
a" = a • a • a •... • a, a e R, n e N, n >1 R- zbiór liczb rzeczywistych

^ N - zbiór liczb naturalnych
n czynników a
n-tą potęgą liczby a, gdzie a g R, n g N i n > 1, nazywamy iloczyn n-czynni-

ków liczby a
a° = 1 dla a * 0
a1= a dla każdego a
MNOŻENIE POTĘGI O TEJ SAMEJ PODSTAWIE
am . a n = a m+n a G R, 1TL, 11 G R
Iloczyn potęgi o tej samej podstawie a jest równy potędze o podstawie a i wy
kładniku równym sumie wykładników n i m poszczególnych czynników.
DZIELENIE POTĘG O TEJ SAMEJ PODSTAWIE
am : an = a,n_n m > n, m, n g N, a * 0
Iloraz potęg o tej samej podstawie a, różnej od zera, jest równy potędze o pod
stawie a i wykładniku równym różnicy wykładników dzielnej i dzielnika.
MNOŻENIE POTĘG O TYM SAMYM WYKŁADNIKU

an • bn = (a • b)n n g N, a, b g R
Iloczyn potęg o tym samym wykładniku n jest równy potędze o tym samym
wykładniku n i podstawie równej iloczynowi podstaw a i b poszczególnych
czynników.
DZIELENIE POTĘG O TYM SAMYM WYKŁADNIKU
an ; bn = (a ; b)n b * 0, a, b g R, n g N
149
Elementy matematyki
Iloraz potęg o tym samym wykładniku n jest równy potędze o tym samym
wykładniku n i podstawie równej ilorazowi podstaw a i b dzielnej i dzielnika.
POTĘGA POTĘGI
a g R, n, m g N
Potęga potęgi jest równa potędze o tej samej podstawie a i wykładniku rów
nym iloczynowi danych wykładników n i m.
POTĘGA O WYKŁADNIKU CAŁKOWITYM
a_n = — a/O.neN
an
Dla dowolnej liczby a różnej od zera i dowolnej liczby całkowitej n potęgą a-*1
nazywamy odwrotność potęgi a".
Wszystkie twierdzenia dotyczące potęgi o wykładniku naturalnym są prawdzi

we dla potęgi o wykładniku całkowitym:
a) an • am= a,1+m a # 0, a £ R, m,n g C c - zbiór liczb całkowitych
b) an : am= am-n a ^ 0 , a e R, m,n g C

c) (am)n = am n a ^ 0, a g R, m,n g C
PIERWIASTEK KWADRATOWY
Va = b<=>b2= a a > 0, b > 0
Pierwiastkiem kwadratowym z nieujemnej liczby a nazywamy taką nicujemną
liczbę b, która podniesiona do kwadratu daje liczbę a
(>S)2 = a a>0
PIERWIASTEK SZEŚCIENNY
^/a = b <=> b3 = a a > 0, b > 0
Pierwiastkiem sześciennym z nieujemnej liczby a nazywamy taką nieujemną
liczbę b, która podniesiona do sześcianu daje liczbę a
a>0
150
Elementy matematyki
WŁASNOŚCI PIERWIASTKÓW
a) Va • Vb = Va • b a > 0, b > 0
^ • ^ b = ¥ Tb
Iloczyn pierwiastków kwadratowych (sześciennych) z liczb nieujemnych a i b
jest równy pierwiastkowi kwadratowemu (sześciennemu) z iloczynu tych liczb.
b) [F
a > 0, b > 0
Vb vb
"fe _ 3ja~
a > 0, b > 0
W~ %
Iloraz pierwiastków kwadratowych (sześciennych) z liczby nieujemnej a i licz

by dodatniej b jest równy pierwiastkowi kwadratowemu (sześciennemu) z ilo
razu tych liczb.
PROPORCJA - RÓWNOŚĆ DWÓCH ILORAZÓW
—= — a * 0 , b; *0, c * 0 , d * 0
b d
a, b, c, d - wyrazy proporcji
WŁASNOŚĆ: Iloczyn wyrazów skrajnych jest równy iloczynowi wyrazów
środkowych:
a •d = b •c
PROPORCJONALNOŚĆ PROSTA
Zależność postaci y = a • x, gdzie a * 0 nazywamy proporcjonalnością prostą
(x, y - zmienne)
y
Stosunek - dla x * 0 jest stały, równy liczbie a.
X
PROPORCJONALNOŚĆ ODWROTNA
Zależność postaci y = gdzie a * 0 i x * 0 nazywamy proporcjonalnością
odwrotną (x, y zmienne).
Iloczyn y • x, dla x * 0 jest stały, równy liczbie a.
151
Elementy matematyki
FUNKCJA LINIOWA
Funkcją liniową nazywamy funkcją określoną wzorem
y = ax + b, x e R, a,b e R
x - zmienna niezależna
y - zmienna zależna
a - współczynnik kierunkowy prostej
Wykresem funkcji liniowej jest prosta przecinająca oś y w punkcie (0, b).
Jeżeli współczynnik b = 0, to wykresem tej funkcji jest prosta przechodząca
przez początek układu współrzędnych.
Jeżeli
- a > 0 i b e R, to funkcja y = ax + b jest funkcją rosnącą
- a < 0 i b e R, to funkcja y = ax ( b jest funkcją malejącą
- a = 0 i b e R, to funkcja y = ax + b jest funkcją stałą
funkcja rosnąca funkcja rosnąca

a = 1, b = 0 a = 1, b = 1
funkcja malejąca funkcja malejąca

a = —1, b = 0 a = - 1, b = 1
Elementy matematyki
iy
4
y=3
2
1
-4 -3 -2 -1 j1 2 3 4 x
-2
-3
-4
funkcja stała
a = O, b = 3
TWIERDZENIE PITAGORASA
c2 = a2 + b2
Jeżeli trójkąt jest prostokątny, to kwadrat długości przeciwprostokątnej jest
równy sumie kwadratów długości przyprostokątnych.
FUNKCJE TRYGONOMETRYCZNE
a) sinus kąta ostrego
a, b - przyprostokątne
c - przeciwprostokątna
a
sin a - - a g (0°; 90°)
c
153
w
Elementy matematyki
Sinusem kąta ostrego a w trójkącie prostokątnym nazywamy stosunek dłu

gości przyprostokątnej przeciwległej kątowi a do długości przeciwprostokątnej.
b) cosinus kąta ostrego
cos a = ^ a g (0°, 90°)
Cosinusem kąta ostrego a w trójkącie prostokątnym nazywamy stosunek dłu

gości przyprostokątnej przyległej do kąta a do długości przeciwprostokątnej.
c) tangcns kąta ostrego
tg a = ^ a e (0°, 90°)
b
Tangensem kąta ostrego a w trójkącie prostokątnym nazywamy stosunek długo

ści przyprostokątnej przeciwległej kątowi a do długości drugiej przyprostokątnej.
d) cotangens kąta ostrego
b
ctg a = - a g (0°, 90°)
a
154
o*
Elementy matematyki
Cotangensem kąta ostrego a w trójkącie prostokątnym nazywamy stosunek dłu

gości przyprostokątnej przyległej do kąta a do długości drugiej przyprostokątnej.
ZWIĄZKI MIĘDZY FUNKCJAMI TRYGONOMETRYCZNYMI

TEGO SAMEGO KĄTA a e (0°; 90°)
a) sin2a + cos2a = 1 - jedynka trygonometryczna
cos a
c) ctg a =
sin a
d) tg a • ctg a = 1
WARTOŚCI FUNKCJI TRYGONOMETRYCZNYCH

DLA KĄTÓW 0°, 30°, 45°, 60°, 90°
-------------------------
a 60° 90°
0° 30° 45°
Funkcja
1 •n/2 V3
sin a 0 1
2 2 2
V3 <2 1
cos a 1 0
2 2 2
tg a 0 V3 1 ^3 -
3
ctg a - 1 V3 0
V3 3
MIARA ŁUKOWA KĄTA
155
t
Elementy matematyki
ł
a =-
r
M iarą łukową kąta środkowego a nazywamy stosunek długości łuku ł odpo
wiadającego kątowi a do promienia okręgu r.
Jednostka kąta w mierze łukowej: radian
1 radian jest to kąt środkowy oparty na łuku okręgu, którego długość jest rów
na długości promienia okręgu.
(ł = r)
1° = —- radiana
1oO
180° = n radianów
W EKTORY
Wektorem nazywamy uporządkowaną parę punktów A i B.
Cechy wektora:
a) punkt przyłożenia - określa początek wektora
b) wartość - długość odcinka AB
c) kierunek - wyznacza prosta, na której leży wektor
d) zwrot - określa grot
- wektory o różnych wartościach:

A Jd K L
—) —^
AB KL
|KL > |AB| |AB |- długość wektora AB
|KL| długość wektora KL
156
Elementy matematyki
- wektory o tym samym kierunku

A_____________ J S K _____________L
—^ —^
AB KL
- wektory o różnych kierunkach
K
KL
'L
- wektory o tym samym kierunku i zgodnych zwrotach

K_______ L
A —^ B —^
AB KL
- wektory o tym samym kierunku i przeciwnych zwrotach
A___________ B L ____________________ K
—^ —^
AB KL
DODAWAJNIE WEKTORÓW
a) dodawanie wektorów o zgodnych zwrotach
A B C D
----------- =>-------- ^ + ----------------- =>--------------- ^
AB CD
— ^ — >
AB _ CD
A —^ ^ ^ D
AD = AB + CD
Wektor wypadkowy dwóch wektorów o zgodnych zwrotach i tym samym kie
runku ma wartość równą sumie wartości wektorów składowych i zwrot zgodny
ze zwrotem wektorów składowych.
157
Elementy matematyki
b) dodawanie wektorów o różnych kierunkach
Reguła równoległoboku
Aby wyznaczyćsume wektorów o różnych kierunkach należy narysować skła
dowe wektoiy AB i CD w ten sposób, aby ich początki znajdowały się w jed
nym punkcie. Od ich końców kreślimy linie przerywane tak, aby powstał rów-
noległobok. Sumą AB + CD jest wektor KL wyznaczony przez przekątną rów
noległoboku.
c) dodawanie wektorów o przeciwnych zwrotach
—^ —>
AB
------------------------------------------------------- + CD
-------------------------
AB
CD
KL = AB + CD
Wektor wypadkowy dwóch wektorów działających wzdłuż tej samej prostej,

ale o przeciwnych zwrotach, ma wartość równą różnicy wartości wektorów
składowych i zwrot zgodny ze zwrotem wektora o większej wartości.
158
Elementy matematyki
ROZKŁADANIE WEKTORA NA SKŁADOWE

Aby rozłożyć wektor na dwa wektory składowe, musimy znać kierunki wekto
rów składowych, a następnie skorzystać z reguły równoległoboku.
Wartości wektorów składowych wyznaczają dwa boki równoległoboku
WSPÓŁRZĘDNE WEKTORA
Współrzędne wektora obliczamy odejmując od współrzędnych końca wektora

współrzędne początku wektora
& = [x2 - x,, y2 - y j
159
Elementy matematyki
ALFABET GRECKI
Litera Nazwa
A a alfa
B P beta
r Y gamma
A 5 delta
E s, e cpsilon
Z zeta
H Tl eta
0 0 theta
K K kappa
A X lambda
M n mi
N V ni
5 S ksi
0 o omikron
n K Pi
p P ro
i o.ę sigma
T X tau
Y u ipsilon
<D <p, 4> li
X X chi
V psi
0) omega
160

Fizyka - Liceum - Część I - Alicja Nawrot PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizyka - Liceum - Część I - Alicja Nawrot PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CZĘSC 1

Maksymalna szybkość przekazu w przyrodzie

Makroskopowe właściwości materii

Potrzebne jednostki i symbole................................................................ 144

W książce Fizyka 2 znajdziesz działy:

RUCH, JEGO POWSZECHNOŚĆ I WZGLĘDNOŚĆ

WZGLĘDNOŚĆ RUCHU, PRZEMIESZCZENIE

- Jeżeli ruch odbywa się na płaszczyźnie, to wprowadzamy układ współ­

- Jeżeli ruch odbywa się w przestrzeni, to wprowadzamy układ współrzędnych

Ruchem nazywamy zachodzącą w czasie zmianę położenia ciała względem

Torem ruchu nazywamy linią, po której porusza się ciało.

Całkowita droga jest równa sumie dróg s, i s2:

Piotr wrócił do domu (położenie początkowe), więc całkowite przemieszcze­

RUCH JEDNOSTAJNY PROSTOLINIOWY

Dwie wielkości a i b są wprost proporcjonalne, gdy ich iloraz jest stały

Wykresem zależności drogi od czasu s (t) jest półprosta wychodząca z po­

vśr - szybkość średnia

Wykresem zależności szybkości od czasu jest półprosta równoległa do osi czasu.

Wykres zależności szybkości od czasu v (t)

Prędkość jest wielkością wektorową. Aby ją określić, należy podać:

Samochód jedzie z szybkością 90-^2-. Wyraź tę szybkość w -2L.

km _ op fin 1000 m _ Jr0O25m _ 0i- m Wmiejscu km wstawiamy 1000 m, a w miej-

Sprinter biegnie z szybkością 10™ . Wyraź tę szybkość w ^km

Podstawiamy wartości liczbowe:

Odp Piłka dotrze do drugiego mostu po upływie 450 s.

Podstawiamy wartości liczbowe:

Korzystamy z definicji szybkości i po przekształceniach otrzymujemy wzór na

Podstawiamy wartości liczbowe:

Podstawiamy wartości liczbowe:

Podstawiamy wartości liczbowe:

^całk *AB + *BA

Podstawiamy wartości liczbowe:

Samochód jedzie z miasta A do miasta B ze średnią szybkością 7 0 a wraca

z szybkością 4 0 - ^ - . Jaka była średnica szybkość samochodu w czasie trwania

Całkowita droga przebyta przez samochód wynosi

Całkowity czas potrzebny do przebycia drogi z miasta A do B i powrót do

Przekształcamy wzór na szybkość i wyliczamy czas

v=- /-t Obustronnie mnożymy przez czas.

Obliczamy czas całkowity tcalk ze wzoru (***)

Ułamki sprowadzamy do wspólnego mianownika.

Do wzoru na szybkość średnią (*) podstawiamy wzór na całkowity czas (♦*****)

Podstawiamy wartości liczbowe:

Odp.: Średnia szybkość samochodu wynosi 50,9 km

RUCH JEDNOSTAJNIE PRZYSPIESZONY

Wykresem zależności szybkości od czasu v(t) jest półprosta nachylona pod

Jeżeli szybkość początkowa v0= 0, to wykresem zależności szybkości od czasu

S = — •t •V (3) Korzystamy ze wzoru na pole trójkąta

Wykres zależności drogi od czasu:

Stosunek dróg przebytych w kolejnych sekundach:

Wykres zależności szybkości od czasu v(t) w przypadku, gdy szybkość

s = ^ • t • (v0 + v) (6) Korzystamy ze wzoru na pole trapezu

Jeżeli szybkość początkowa v0jest różna od zera, to szybkość końcowa wyraża

Przyspieszeniem nazywamy iloraz przyrostu prędkości i czasu, w którym ten

Jednostką przyspieszenia jest 1-p-.

Wykres zależności przyspieszenia od czasu a(t)

Odp.: Wartość przyspieszenia wynosi 2 ~ r

2) Droga jest równa liczbowo polu zakreślonego trójkąta.

Korzystamy ze wzoru (3)

s ——t -V Korzystamy ze wzoru na pole trójkąta P « h.

Odp.: W ciągu 4 sekund ciało przebędzic drogę 16 m.

ści 108-|p-. Ile wynosiło przyspieszenie jego ruchu?

V = 7 2 km = 722 . 1 M 5 L = 2 0 » 1 km*= 1000 m

Korzystamy z definicji wartości przyspieszenia:

- Jeżeli ruch odbywa się na płaszczyźnie, to wprowadzamy układ współ

Piotr wrócił do domu (położenie początkowe), więc całkowite przemieszcze

Wykresem zależności drogi od czasu s (t) jest półprosta wychodząca z po

^całk AB + BA

10 sekund zwiększał swą szybkość z przyspieszeniem o wartości 1p . Jaką szyb

Korzystamy ze wzoru na szybkość końcowa w ruchu jednostajnie przyspieszo

Ciało rzucono do góry z szybkością początkową 2 0 ^ -. Na jaką wysokość wznie

_ (1 5 f-)2 Wyrażenie w nawiasie podnosimy do potęgi dru

Szybkość liniowa i szybkość kątowa są ze sobą powiązane. Zmianie kąta a od

Podstawiamy wzór (*) do wzoru (). Otrzymujemy:

Następnie podstawiamy wzór na szybkość liniową (****) do wzoru (*). Otrzy