Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Islam Hukunu (Kamu Hukuku) Vizeye Kadar

    Uploaded by

    feyzullah evliyaoglu
    25 views32 pages

    Original Title

    Islam Hukunu ( Kamu Hukuku) Vizeye Kadar

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    25 views32 pages

    Islam Hukunu (Kamu Hukuku) Vizeye Kadar

    Uploaded by

    feyzullah evliyaoglu

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 32
    ISLAM HUKUKU I (KAMU HUKUKU) Giris Islam? hitktinleritikadi, ameli ve ahlaki olarak tge ayriimis, temel Islém bilimleri de bu ana konular etrafinda sekillenip gelismistr. Bu ilimlerden amele ilgili olam fikahtr. Fiksh; bireysel, toplumsal ve toplumlararasi hayata iliskin amelf yani eyleme bagl Islamt hikimler, tesbit eden ve yorumlayan ilim dalinin genel adidi. Masliman birey ile Allah arasindaki kcul-Rab iliskileriiletisimi anlamina gelen ibadetler ile bireyin ve toplumun siyast, iktisadl-ve hhukuki eylemlerini dizenleyen kurallar ve bunlarin dzel kaynaklardan gikanlma yéntemleri bir bitin halinde bu ilmin gergevesini cizmektedi Kilasik literatirde filah diye bilinen bu ilim dal, modem dinemlerde islam hukuku Olarak adlandiihir olmustur. Batt dillerinden iktibasla yerlegen bu kullanim, her ne kadar ibadet ile haram-helél konularim disanida tutmasi ve ictihadlar sonucu ‘olugan hukuk birikimini ifade etmektedir. Modem dénem hukuk sistematiginde dzel hukuk ve kamu hukuku aynmiyla incelenen hukuk lurallari, fikih geleneinde mudmelat ve ukubat genel basliklant altinda ele alinmistr. Bu baglamda idare, anayesa, yargilama, mali, ig ve devletler hukuku gibi kamusal iliskiler ile sahus, aile, borglar, esya ve miras alt basliklarina ayrilan medeni hukuk, ticaret hhukuku ve deniz hukuku gibi 6zel hukuk iliskileri mudmelat kepsamin: olusturmaktadrr. Cezat takibat ve yaptirim gerektiren hukuk konulant yani ceza hukuku alam ise ukibat ana basliginda ele alinmaktadi. Burada Sncelikle Islém hukukunun/fikhin mahiyeti, kavramsal gecvevesi, Ozellikleri, tarihsel gelisimi, kaynaklari ve sistematigi tzerinde durulacak ardindan {slam kamu hukuyla (anayasa, ceza hulcuky, yargilama, devietlr, vergi) ilgili genel gergeve ortaya konulmaya galiilacaktir 1. ISLAM HUKUKU HAKKINDA GENEL BILGILER - TEMEL KAVRAMLAR {slém'in fert ve toplum hayatinn degisik yénleriyle ilgili ser'-amelt hiktimlerini bilmenin ve bu konuyu inceleyen ilim dalinin dzel adi olan Islam Hukukunun (Fikih) ger dclillerden elde edilen hikiimieri sistematik tarzda ele alan dalina fiiri-i fikuh, delilierden haktim elde etme metodunu inceleyen dalina da usdl-i filih denir. Genel olarak Fikih veya Islam Hukuku ifadesi yalin olarak gegtiginde bundan ser ameli hiikimlerle ilgili ird-i fish alant kastedilmektedir. Fikth usuli, hukimlerin mesruiyet kaynagim teskil eden delilleri ve bu delillerden fikhi hiiktimlerin gikariimasinda izlenecek metotlan ifade eden bir ilim daldur. Bu ilim dali, delillerden hikiim elde etme yollarimin bilinmesi, ger‘? hiiktim kavrammin incelenmesi vo buna iliskin temel meselelere ait teorinin ortaya konulmasint tstlenmistir. Fulah Usulit (slam Hukuk Metodolojisi) ilminin dogusu ilk dinemlere kadar gider. Kurén Kerim ve Hz. Peygamber'in stinneti, islim'n diinya ve hireti, fert ve toplum hayatint, inane, ibadet, ablak ve hukuk konularim genel bir yaklasumla veya ézel bir ayrintiyla kusatan hiktimlerinin kaynagim teskil eder. Bu iki kaynakta yer alan hiikiimleri ve gésterilen hedefleri kavrama, ondan amelf hayata ve tek tek her bir olaya iliskin sonug gikarma ‘amamiyla Kuran ve Siinnet'in muhatabs olan mis|manlara ait bir sorumlulultur. Bu sebeple de Hz, Peygamberin vefatindan sonra Kur'an ve Snnetin nasil anlasilacagi, bu iki kaynaktan nasil istifade edilecegi ve hangi dlgii ve usullere bagi Kalinarak hUkiim gikarlacagt hususts daima Gnemini korumustur. Zaten tarihi streg itibariyle ortaya gikan farkh mezhep, ekol, temayll ve anlayislar da bu zihni ve beseri cabanin birer Smegi mesabesindedi. Islam *Yaman, Islam Hukuku, s, 20-21; Haskali, Fah Usild lminin Dogusu ve Gelisimi, s. 86. 1 toplumlarinin gelenegi ve hukuk kiltiirl, cok zengin doktriner tartismalarla dolu hacimli fikih literatiird de bu caba sonucu ulasilmis bilgileri yansitu Kur’an ve Stinnetten hikiim gikarma metodolojisini konu alan bir ilmin tarihte usdl-i fikih adiyla ilk defa mislimantar tarafindan kurulmus olmasi da bu stirecin tabi bir sonucudur. Béyle olunca, amelt hayata iliskin dint hiktimlerin asli kaynagi (delil) Kur'an ve Stinnet olmakla birlikte,bu iki kaynaktaki lafizlarm anlasilmasina yénelik ictibad metotlari da benzeri bir iglev yklenmektedir. Ser’? keynaklardan / delillerden hiikiim elde etme metodunu inceleyen Fikth Usullindin temel konulani deliller, hiikéim, hiikiim elde etme yollari/yéntemleri, ictihad ve taklittir. Usdl-i Fikihta iki asli kaynak/delil: Kur’an ve Stnnettir. Edille-i erbad (dort delil) denilince bu iki temel kaynaga ilaveten ima’ ve kiyas anlasilir. Fikih literattiriinde yaygm genel kabule gire ser delillerden Kitap, Stinnet, ioma ve kryas asli delillerdir. Bunlarin disinda kalan istihsan, astishab stislah(mesalih-i miirsele), orf, sahabi kavli, ger’u men kablena (bizden dncekilerin seriati), seddi zerdi (Kétilligtin éntine set cekmek)...gibi ictihad yéntemleri ayn: zamanda fer veya tali delil olarak da isimlendirilir. Fiird fikih dedigimiz islam Hukukundaki ser't delillerden elde edilen hiiktimler, Klasik fikih kitaplannda genellikle ibadat, muamelat ve ukubat temel konulart altinda gok sayida alt béliimde ele alin. Klasik ve modern kaynaklardaki Islam hukuk sistematigi konusuna gegmeden ince filah ve fikibla alakal: Snemli bazi kavramlara deginmekte fayda vardst. Filuh: sézlitkte “bir seyi bilmek, iyi ve tam anlamak, bitlintine ve ince noktalarma vakif olmak ve kavramak” anlamina gelir2Fikha dair pek gok tamm yapilmistirTerim anlamiyla “fikih”, “ictihad sonunda elde edilen hiktim ve netice”s “bir kimsenin leh ve aleyhindeki hikiimleri bilmesi”; “kisinin ibadetlere, cezalara ve muamelelere ait ser’? hokiimleri mufassal delilleriyle bilmesi” ve “séz ve fiillerin amaglarint kavrayacak gekilde Keskin ve derin anlayis” gibi farkh sekillerde tarif edilmistit.’ Keza “‘fikth”; “milctehidlerin, tafsili ser’i delillerden istinbat ettigi ger’i ameli hkimler” anlamma gelmektedir. $u halde “filah"; “miictehidlerin/fukahanin, her bir hukuki meseleyi ilgilendiren delilleri tek tek inceleyip onlardan gikardiklani hikiimlere” kergiik gelmektedir.® Allah Tedla’nm (c.c.) imtihan igin beyan buyurdugu emir ve nehiylerin tamamina “teklif” denilir. Fikhm konusu, bunlara muhatap olan milkellefin fiilleridir. Fukahanin gorevi de, milkellefin Iehindeki ve aleyhindeki biitin hak ve sorumfuluklarm: delillere dayanarak gikarmaktu. Fikhin klasiklesmig iki tami bulunmaktadir, ba Hanife’ye (v. 150/767) nispet edilen birinci tanum séyledir: pe Lag ile cult Mi ne “Kiginin haklannt ve ydktimldlaklerini (lehine ve aleyhine olan hiktimleri) bilmesidir.” Afit iim gevrelerinde kabul g6ren tamim ise syledir: Polya Con Atal antl ye yl plas pall gh “Fikih; ser’t amelt hikiimleri, tafsilf delillerinden cikararak bilmektir.”” 2Nitekim fsra stresinin 44, €yetinde bu anlamda kullanilostr, Muhtelif tanumlar igin bke. AbdUlbiki,el-Mu'cem, “kh” md. ; Karaman, “Filah”, 13/1 vd; Meméuhoglu, ‘Talk ‘ale'-Varakai, 8.70 * Ayninti bilgi igin bkz. Karaman, “Fulah? 13/4 vd Bilmen,tfukuksIsldmiye ve Istlahat-s Fukhyye Kamiisu, 1/13, Saban, Islam Hukudk liminin Esaslar,s.23. *KéseLsliim Hukuluna Girls, s. 24; Yaman, Islam Hub, s. 21. 2 ; kavme ne oluyor ki ) yanagmiyorlar?” éyetinde gegen ‘ince anlayis” ve “Keskin idrak” anlamma gelmektediz Yine FY Aglimesinin trevlerinin, Gzel bir fukaha topluluguna igaret babinda, “38 col |, a5 OK ago Bie topluluk da, dinf hukimleri jyice 8grenmek igin faimalide”7enlamindaki kallanums ile kafirer hakkinda “Gy sii Vc Ze onlarin Kalpleri vardu. (Lakin) onunla fikhetmezler (gorge anlamazlat)”"salerrindakt kullanum: dlitkat gekicidi. Hz. Peygamber (sav), bir hadis-i serfte séyle buyumalindie “Allah, kimin {Sin hay dlerse,onu dinde fakih (dni hktimlerin inceligin! kavrayan bilgin) kular.™" fahabe ve tabiin deveinde kullamian “kth” “kelimesiyle, mutlake marek “lim” iu: Nitekim mam Ebd Hantfe’nin, fikh “kiginin haklarin ve yiktmitiikien| feklindeki tarf, ilk dOnemlerdeki anlamuyla paralel genis kapsamlt bir tite Zira o swalarda “akdid/tikad” ve “ahlak/tasavvut” gibi temel ilimlen, here bagimsuz biter disiplin haline gelmemislerdi. Bundan dolayi Ebd Henife, itikéd konulae kapsadigi halde Sean gata -ekber ismini vermis. Zaman iginde kullanlan “kha ekber” big, ekdeg Ws fevhid ilmini; “ikhs viedani” ya da “fikh-1 bitin” tabiri,nefis terbiyesi ve alae ilmini; ain haliyle “fikih” lafat ise ameli konulart kapsiyordu.*Fikih teint, hie ilk scien all gaba ile elde edilen dint bililerin tamami*n ifade etmigken; dni blgierin keeles bilmenin ve bu konuyu inceleyen ilim dalinin 8zel adi olmustur. linlerin ayrismastyla, Ebd Hanife’nin s62 Konusu tarifine “amel yoninden” (amelen) kaydh eklenmig béylelikle fikah alan belirlenerek sadece “ibadet”, “muamelat” ve “ukubat’s igine alacak sekilde kullanilmaya beslanmst:'* Nitekim sonraki ddnemlerde fikih, -bizim de glntmeuade kullandigimiz sckible- bagimsiz bir iim dah ifade etmek tzere s6yle tarf edimisir: “Tait delle cer istinbat edilen geri amelihikkimlereiliskin bilgilr bitin” §u halde fh tbscealen ve ‘oplum hayatinn gerektirdigi bitin hukuk, idari,siyasi ve ekonomik konulane iliskin olarak ‘milctehidlerin ana kaynaklardan zibai gabalanyla gikartuklan somut kurallar biting: Islam ukuku: Son donemlerde bati"daki “islémivat” galismalanne etkisiyle, akin, Yerine “Islam hukuky” (Islamic law) ifadesi de kullamimaktndis”* “Fikih ile se hukule’, es anlaml olarak kullanilan iki tabi olslar da “fksh*, “(slam hukuku tabiioe gre aha genis bir sahaya karyihk gelmektedir. Zira “Islam hukuku” tabri, sadece “muamelat”, “ukibat” ve “ferdiz” konularimt; “filah” tabiri ise, bunlara ilaveten “temizlik”, “ibadet” ve “helal-haram” konularim da igermektedir. Kisinin Allah’a, Kendisine ve topluma karst amelf foumluluklarin; besertiliskilerin stbjektf, ahlaki ve objektif (hukuki) yonlerini Lana Kusatan “fh”, bir bakima Islém toplumunun dini anlama, yasema totam va sesitliligini, Kiltdr ve gelenegini temsil etmektedir. Bu agidan “fikih”, “Islam hukuk” tabingis ie planda "Nisa, 478, ° Tevbe, 9/122. "" Atrif, 71179; Hod, 191, " Buhari, “im”, 10 Bk. Yaman, [slam Haluk, s.21. "'Yaman, Islam Hukul,s, 21. "’Kse,loldm Hukukuna Girls, 23-24. {Maman, fam Fuku, s.21. Fah, Meclle'nin brine! maddesinde desu sekilde tarif edilmigtir: “Limi fii, ‘meséil-i ger'iyye-i ameliyyeyi bilmektiz” "Yaman, (slam Hukuku, 5.21. gagrigtrdigs dar ve gekit alana g6re daha kapsamlidit. Sézgelimi Kisinin Allah karsi ameli qCrumluluklart, beseri iliskilerin siibjektif ve ablakt ySnleri, “Islam hukuku” tabirinin Kapsamina girmemektedir. “Islém hukuku” nitelemesinin, bilyak filth dairesi igindeki kugtik hukuk dairesini temsil ettigi sdylenebilir. Bununla birlikte giniimtizde bu incelikler ¢ok Gagtintlmeksizin fikih ve Isldm hukuku Kavramlanartik birbitlerinin yerine kullanilabilmektedir. Seriat; SBzldkte genig cadde, dogru yol, su yolu, apas ve gOrinir olma gibi karsiliklari bulunan ger* k&KUnden gelen seriat kelimesi dint liteatirde birisi dar digeri genis olmak tizere iki anlamda kullaniimaktadir. Geni anlamdaki seriat kelimesi, din ile de es tnlambi olarak, Kur’an ve Stnnet'in agik buyruklanna dayanan ve Allah'm bu iki kaynake araciligiyla bildirip de dinden oldugu zorunlu olarak bilinen itikadi, abléki ve amelt hikimierin tamam. anlamina gelmektedir. Dar anlamdaki seriat Kelimesi ise sadece bir peygamberin Sgretisinde yer alan ameli-hukuki hiiktimleri ifade eder. H2. Muse Seriatt, Hz. Muhammed seriat, Gnceki seriatlar gibi kullanmlarda bu anlam kastedilir. Dinin inane ve ahlak esaslari ayn kalip, amelichukuki hiktimler peygamberden peygambere degisiklii gosterebileceginden ve Allah tarafindan neshedilip degistritebileceginden “dinin tek, geriatlarin gesiti oldugu” ifade edilmektedir. Bu dar sekliyle seriat kelimesi sadece amelt hukimler anlamina gelmektedir ve bu yéntiyle fikih kelimesiyle mOteradif olmaktadur. Bu anlam birligi sebebiyledir ki, fikhi hUkiimlere aynt zamanda ser'-amelhiiktim de denit. “Fakih” (gogulu “fukahé”) ise ser’i hakiimleri delillerinden gikarabilme yeteriligine sahip dlime; diger bir ifadeyle, fikih ilminde uzman olan kimseye denir. Ince bazi farklar ‘lmakla beraber “fakih” ile “mictehid, genellikle aym anlamda kullanilmaktadw."“ictihad ve fetinbat melekesine malik olmayan bir kisiye, -ne kadar gok fikhi meseleyi Sgrenmis ve tzberlemig olsa da- “fai” denilmeyecegi, béylelerine ancak “alim” denilebilecegi; “lim” ile “fakihin arasinda fark bulundugu; her fakihin alim, fakat her alimin fakih sayilamayacagt gibi kabuller, doktrinde fark: mUlahazalara agik olmustur.m Sonraki dénemlere mek ve delil olarak alinacak uygulamalarm, sahdbe déneminde ortaya giktigim gormekteyiz. Bu dénemde “Kur'én” ve “Siinnet”, ilk basvurulan hilktim keynaklaridie’* Kur’én ve Stnnet'te hikmd bulunmayan hadiselerle ilgili olarak sahabenin, rey ictihadia bagvurduklarim, hem kisisel hem de istisare yoluylaictihatta bulunduklani ve dogru hikmi arastirarak meseleleri géztime kavusturmaya ¢alistiklanint gormekteyiz. Peygamber Efendimiz'in (sas.) Muaz. b. Cebel ile olan bir diyalogu, konuya daha iyi 1k tutmaktadi. “Iotihad hadisi? ya da “Muaz hadisi” olarak isimlendirilen hadiste gegen bu diyalog, vahiy dOneminden baslayarak filuh usuli ilminin mahiyetini olusturan konularin ne Gerece tnemii oldugunu géstermesi agisindan dikkat gekicidir. Buna gére Allah Rasulil (sas.), ‘Muaz b. Cebel'i (¥. 17/638) Yemen’e vali olarak génderdigi zaman aralarmda s6yle bir diyalog geger: iz. Peygamber: “Sana bir dava geldigi vakit nasi] hikmedeceksin?” ‘Muaz: “Allah’m Kitab’: ile hitkmedecegim.” Hz. Peygamber: “(Meseleyi Allah’ in Kitab'inda) bulamazsan?” “Muaz: “Rasflullah’in Stinnet’ ile hikmedecegim.” Hz, Peygamber: “(Rasfilullah’m Stinnet’inde de) bulamazsan?” Mudz: “Kendi re’yimle ictihad edecegim; (hilktim vermekten) geri durmayacagim.” Hz. Muiz séyle der: “Bu cevabim tizerine Rastlullah (sas.), [memnuniyet ifadesi olarak] g6ésime eliyle vurup ‘Allah’in elgisinin elgisini, Allah’m eleisini memnun edecek usule » Apaydin, “ltihad”, 21/435. ° tar, Fulah Usuld, 8.15, muvaffak Kalan Allah’a hamdolsun.’” Bu diyalogda, “fikih usuli!” ilminin terimlerinden {Sitab”, ““Stnnet”, “rey”, “ictihid” ve “hikktim” kelimelerinin gectigi gorilmektedit. Islamiyet'in ilk dénemlerinde fikht bir konuda mictehidin belli metotlar uygulayarak ulastizi sehsi gértis anlamina gelen rely ictihadh tabiri kullamihyordu. Tetihad: sézlikte “zor ve mesakkatli bir isi gergeklestirme ugrunda kiginin olanca gayreti gostermesi”, fikah ilminde ise “fakihin seri-amelt bir meselenin hikmiini ilgili delillerden gikarabilmek igin olanca gayreti sarf ctmesi” anlammna gelir. Kur'an ve Stinneti, saytlan metotlant ve benzerlerini kullanarak anlama, yorumlama faaliyetinde bulunan ve ictihadmelekesine sahip olan kimseye milctehid denic. igtihat edilen konuya “milgtehedunfih” deniclk dénemlerde fakih ve miftd de miictehidle es antamlt olarak kullanilmistir Son ve evrensel din olan islim'n, insanoglunun farkh dénem ve bélgelerde karstlasut problemlerine genel veya dzel g8ztim getircbilmesi, insamt iyi, dogru ve giizele yonlendirebilmesi igin Kitap ve Stinnetin anlasilmasi, yorumlanmast ve sinurh naslarin sinirsiz, olaylara uzanmasi demek olan ictihad faaliyetine, hem dint bir vectbe hem de amelt bit zacuret olarak ihtiyag vardu. Mk donemlerde bu faaliyet ictihad, re'y, fikih istidlal, kayas, istinbat gibi degisik isimlerle anilarak cok verimli bir sekilde stirdirilmiis, bunun sonunda hhem ferdi ve toplumsal hayat kendi tabii seyrinde geligerek devam etmig, problemler géziime Kavusturulmus hem de misltiman toplumlarina has zengin bir huluk kiltrti olugmustur. {etihad melekesine sahip olmak igin Kur’an, Stinnt, iema, Arapga ve yéntem bilgisi gibi. sartlar ileri striiimistir. fctihad faaliyetinde bulunan miictehidin, Kur'an ve hadis bilgisinin yant sua ilgili ayetler ve hadisler etrafinda olusan geleneksel filah kiltirind, yet Ye hadislerin biitinind, genel ilke ve amaglarim, toplumun dediigen sart ve ihtiyaglanim ayn ayn iyice kavramis olmas1 gerekmektedir. Giniimilzde igtihadi bireysel bir aba ve basan olarak nitelendirmek yerine, dewisik ilim dallarnda uzmanlasmis kimselerden olusan bir itihad stirasinin ortak faaliyeti olarak gbrmek daha isabetli gériinmektedir. ctihad, nassin lafiz ve ménasindan hareketle,nassin bulunmadiginda cesitli istinbat ‘metotlar Kullanslarak ser? hiktim hakkinda zanni bilgiye ulasma cabasinin genel adudir. Kiyas, re'y, istidlal, istinbat, filah gibi yakin igeriklere sahip kavramlarla birlikte ictihad, naslarm lafiz, mana ve bilingli bosluklarmnda gizli ser'-amelt ehkamt ortaya gikarmaya yénelik beset? gabay! ifade eder. Bu gabayr gésteren kimseye miletehid, hakkinda ictihad edilen konuya da miletehedtin fi denili2? igtihadin bu gok esitli tariflerinden ve ona yakin bazi tstilahlar ile miinésebetlerinden hareketle sunlari sdyleyebiliriz.Fikih usOld alimleri her ne kadar tarifinde ihtilafl etmislerse de ictihad dar anlamda , Kitap ve slinnette bir meselenin hikmi agik olarak bulunamadigi zaman, gerekli hikktim ve bilgiyi elde edebilmek igin bas vurulan care ve igler seklinde ‘tarif edilebilir. Bu da ictihad hadisine gore "ictihédarra'y"dir, imam Safittye(v.204/819) gore kiyasur’". Mecelle de "mevrid-i nassta igtihada mesg yoktuc" ifadesiyle igtihad: bu dar ménasiyle almisti. fctihad: genis anlamda kiyas vb. disinda kalan Ve haslarin anlasiimast ile tatbiki igin sarfedilen gayrete, ayet ve hadislerle alakali telif ve tercihlere, bunlarin hepsini igine alan anlayss, tatbik ve istidlal galismalarma bittintiyle Verilen isimdin2? Rey: Bu kavram ilk zamanlarda kitap ve stinnette yeni bir hidisenin agik hikmtt bulunamayinea umOmi prensipler ve dintn ruhundan hareket ederek varilan hilktim ménasinda kullantimistirHz. Peygamber (6.a.) in ne ile hikmedecegini sormast tizerine Milaz b. Cebel (v. 18/640) kitap ve sinnetten sonra "re'yimle ictihad ederim" cevabim "Tirmizi, “Abkimn”, 3; Ebd Davud, “Akdiye”, 3/303;Ahmed b, Hanbel, Miisned, 5/230, 236, 242. ® Apaydin, feihad md, DIA, 621, $432 » Safii, er Rise, th, Ahmed M. Sakit, Misir 1940, 5.477 * Karaman, age, s.19; Daha genis bilgi igin bk. Gazzall, el Mustasf’, Misir 1324, 1, 229 5 ifade etmektedir.Zaman vermis olduju “ictihad hadisi"ne gore re'y de igtihadin bir nevi igerisinde re'yin manasinda bazi geligmeler de olmustur.” istidlal: yol ve delil aramak manasindaki bu kavram fikih usulli alimlerince nas, iema ve kuyast istisna ederek diger hkiim gikarma yollarimn gogunu igine alan bir metod ve akil ile yapilan ictihad geklinde tarif edilmig olup kapsam ictida gre daha dardu.* Kiyas: "hakkinda nas bulunan meselenin hikmiind aralarindaki illet birligi veya benzerlik sebebiyle hakkinda nas bulunmayan meseleye tatbiktir," Kayas ancak bir asla irea ile gergeklesebilir. Buna gore kayasla igtihadm ayn ménada olduklarm: séyleyemeyiz. Clinkii kayas ancak ictihad yoluyla olabildiBi ve her zaman igtihada muhtag bulundugu halde ictihad kayas yoluyla olabilecedi gibi naslarda hakim bulunan umumi prensiplerden, kelime ve ciimlelerin cesitli delalet ve inceliklerinden ve kayas diginda kalan diger istidlal yollaridan hikkme varmak seklinde de olabilir.* Bu durumda ictihad kiyasa gore daha umumi bir kavram olmaktadir. istimbat: "Nebt" kOklinden gelip, ldgatte yerden veya kuyudan su gikarmak, kapali ve gizli olan bir seyi ortaya koymak anlamina gelir*. el-Mevsv'atil-Fikhiyye'deki tarife gore hikim; kiyas, istidlal, istihsan vb. metodlarla cikaniirken illet, sebr ve taksim veya miinasebet gibi illeti bulma yollanyla istinbét edilir” Tabric hakkinda mezhep imamlarmn hiikiim beyan etmedikleri meselelerde mezhebin kesin olarak kabul ettigi usill ve kaidelere dayanarak hikmi elde etmek anlaminda istinbatin birgesididir™ Kur'an-1 Kerim’de kullanilan bu kelime ilk nazarda anlasilamiyacak derecede manast kapalt bir haber tizerinde diistinerck maksid olan manaya ulasmak anlaminda kullamilmistir” ‘yet ile ilgili olarak yapilan izahlardan® anladigumiza gre hakkinda agiksa nass bulunmayan olaylarin ortaya gikmasi halinde kryas ve rey ictihadinn gerekliligine delalet etmektedir. Hakkinda nass bulunan konularda ise istinbéta ihtiyag yoktur. Htktimler, nasslar tarafindan tayin edilmis olabileceBi gibi bazen de nasslarin igine yerlestirilmistir ki bunlarm jstidlal ile ortaya Konulmasina istinbét denir. Bu ayet aym zamanda ciizi hadiselerin hUkiimlerinin tamaminin agiklanmadigint, bunlarin istinbat ile elde edilebilecegini, istinbatn bir delil oldugunu, istinbéta ehil olmayanlarmn ilim ehline sormalarmin gerekli oldugunu, Hz. Peygamber (s.a.s)'in de istinbat ile mikellef bulundugunu ifade etmektedir” {stinbétinda, lisanla ilgili usul kaidelerini lafizlarm gesitlerini ve bu lafizlanin mana ile iliski durumlarim, fikhin ana gayelerini, teéruz g6rilen deliller arasindaki uzlastirma metodlarin ve Hz. Peygamberin hadislerinden gikanlacak ve tesbit edilecek istinbat kaidelerini bilmek Onem kazanmaktadir™ istinbat gum@lu kiyastan genis, ictihaddan ise daha dar anlamda bir hiiktim gikarma metodu olarak kullaniimisuir.fstinbat Iéfizlardan gikan mana ve hiktimleri degil, ménanin Iazim, nazin, sdyleyenin muradi. gibi prensiplerden gikarilan hikmil iffde etmesi yénityle iotihattan farkh bir anlam kusanmusti. Istinbat, ictihad yoluyla, nass veya icmé'in tayin 2 fbni Kayyum el Cevzi,'lamu’l muvakkiin,c1, .61vd;Karaman.age, 5.19 *Konu ile igi tarigmalar pin bke. LHazm,cl-ihkam s.977; Gazzali,el-Mustaste, 2.229 ; Karaman.age, sI7,18 * fon Manat, Listnt'-Arab, VI, 410-412; Zebidt, Técal-Ards V, 229-230 ® el-Mevsuatil-Fikhiyye, Kuveyt 1404/ 1984, 1V, 11; Nizimiiddin Abdilhamid, MefhOmd'-Fikhi'-istam, Beyrut 1404/1984, s. 182 ® eL-Mevetatul Fikhiyye, IV, 11). » Nisa, 83 > Elmalih, Hak Dini, Istanbul 1979, 1, 1403 ~ 1404; Cassis, Abkémtil-Kuran, Beyrut (ty), I, 183 ™'Kése, Saffetstinbat md.,DIA zekiybddin Saban, islam Hukuk Liminin Esaslan (te. Forehim Kafl Donmez), Ankara 1990, s. 263-264; Febrettin Ata, Fikih UsGld, fstanbul 1988, s. 169-170 6 hhakim veya illeti Kur'an ve Stinnet metinlerinden cikarmak seklinde tarif Tuklid:Mictehid olmayanlarin delilini bilmeden dini konularla ilgili olarak Varelanm(lctehidlerinictihadlarin/g6rislerini uygulamasidir “Bilmiyorsantz bilenlere sorun” Enbiya 21/7) ayeti buna delil getirili, Fetva: Gtinllk hayatta kargilagilan ve cevabi sorulan bit mesclenin dintshukukt hnkemdind ifade eder. sitR(fetva sorma) bir mesele hakkinda ehil bir kimseden hikmtina Sear ea qbim istemeltr. Fetva verene mii; 8grenmek amaciyla ietihad chliyetinesahip ve dini duyarlihg olan maftiye basvuran kisiyiye de milsteft denili. Kazi: Sozlikte “bir seyi son erdimmek” minasma ve bunun agilim mahiyetinde srukim vermek, ihtiyaer gidermek, boreu 8demek, bldirmek, tamamlamak,iigifi kesmek, Cldirmek” gibi anlamlara gelen kaza kelimesi, fikih terimi olarak yargilama hukukunda Pltintyle yargr erkini ve yarg Karari, borglar hukukunda bir borcun yerine getirilmesini, ‘bedetler alaninda vakit iginde if edilmesi gereken ibadetlerin vakit giktktan sonra yerine getirilmesini ifade eder. 2. ISLAM HUKUKUNUN SiSTEMATIGi VE TEMEL OZELLIKLERI Xlasik filah kitaplarindaki sistematige baktgimizda Fir fikth alamminin birgok béltimden olugtugu goriliir. Tim bu bélimler jt uamelat_v« temel konulart alunda toplanm.Fiksh kitaplan ibadetlerdekiTemizik Konulam ile baslar devaminda Namaz Onug, Zekat, Hae konulan, helaller ve haramlar ile devam eder. ibadet konularimin ardindac genelde muamelat ile ilgili botimler yer almaktadur. Klasik fikih eserlerinde yer alan fikih konularimin bu tasnifi modern dénemde yazilan fiiru fikih eserlerinde genellikle kamu ve Szel hulu sistematigi sekdinde g6riltr. Ozel (Hususi) hukuk iginde ise Kisiler (gahis), alle borglar esya ve miras hukuku béltimleri yer ali. 2.1.{slam Hukukunun Sistematigi {stam hukuku kendine agi bir sistematige sahiptir. Sistematikten kasit, mahiyetleri ve Szellikleri itibariyle birbirine benzeyen iliskileri diizenleyen hukuk kurallarm belli bir rantigin Grind olan bir aylnuma tabi tutup dlizeni bir sekilde sunmaktr. Bir baska ifadeyle, hukuk kurallarint belli bir mantga gére diizenle- yip konularl sintflamak ve sonra onlari ele alis tar, sistematik kelimesiyle anlatilmaktadir. Igersi, 6zellikleri ve kaynaklan yOntyle rina bir yapisi olan [slim hukuku,sistematigi agisindan da ayn bir Szgtnllge sahiptr, Islam Hukuk literatird: fh tari kitaplan, fikth usuld kitaplan, mezheplerin,fikhi gérislerinin yet aldigr fru’ fikth kitaplan ve fetva kitaplan yaninda fed fikahla ilgili hhuktimlere Kaynakik eden ayetlerin tefsirini konu alan Ahkamu'l-Kur’an ile ahkem hadislerinin derlendigi Stnen denilen literattir tdrdnd de igine alan genis bir yelpazeye sahiptir. i mt hiikilm elde etmede kullanilan kaynaklar/deliller ve metodlar, hilktim, ictihad ve taklid konulandir. Furi fikih temel konularinn klasik fikih kitaplarindaki sistematige baktugimizda birgok béldmden olustugu gorlilmektedir. Oncelikle bu boliimler temel Konular altinda toplant. Filth kitaplan Ibadetlerdeki Temizlik konulan ile baslar devamunda Namaz, Orug, Zekét, Hae konulari gelir. Bunlarin diginda: eymén (Yeminler), zcbaih (hayvan Kesimi), udhiye (urban), sayd (av ve avcilik), esribe ve'l-et'ime (Igilmesi ve yenilmesi helal ya da haram olan geyler) konular ele alm. Ibadet konulaninin ardindan genelde muamelat ile ilgili boldmler yer almaktadir. Muamelat, bireyin yasemlarindaki normal ihtiyaglarim gideren i diizenleyen hiikimler olarak tantmlanmaktadir. Ukud ve iltizamat: Borglar hukuku Milkiyet konulari: Esya hukuku Ahyal-i sahsiyye: Sahis, aile ve miras hukuku_ ‘Milnakehat ve muferakat: Aile hukuku ‘Nizamu’|-hiikm: Anayasa hukuku Ukubit: Ceza hukuku Kada, Mirafeat veya muhasemat: Yargilama hukuku Feraiz veya terikat: Miras hukuku... Klasik filah eserlerinde yer alan fikih konularinn bu tasnifi modern dénemde yazilan fiir fikih eserlerinde ise genellikle kamu ve dzel hukuk sistematigi seklinde gériltirKamu (umumi)_hukuku iginde Anayasa, ceza, yargilama, mali/vergi ve devletler (uluslararast iligkiler) hukuku boldmleri yer alir. 6 i iginde ise Kisiler (sahus), aile, borglar esya ve miras hukuku bélimleri yer ali 2.2. islam Hukukunun Temel Gzellikleri insan hem manevi-vicdant hem de maddi-bedent boyutlant olan bir var- liktr. Aynt zamanda sinirh, kendi kendine yetmeyen toplumsal bir varliktir. Bu ézellikleri onu birgok intiyagla karst kersiya birakmis, hemcinsleriyle iliskiye zorlamus; itiyaglar kurumlart dogurmus, haklar ve yliktimliltikleri giindeme getirmistir. {slam hukuku igte bu hak ve yikilmltliklerin fitrata yani insann dogasina uygun bir sckilde belirlenip gereklerinin hhakkanipete ve adalete uygun olarak yerine getirilmesini hedefleyen bir hukuk sistemidir. Ebd Hanffe'nin yukarida yer verilen filah taniml, ayn zamanda onun bu amacina da veciz. bit bigimde igaret etmektedir. {slém'ln sosyal hayatla ilglli norm ve dnerileri ile fakihlerin bunlari esas alarak ortaya koyduklari fikhi hikimlerin nibat amact, bireyin yaratilig degerle- rine uygun, adalet ve hhakkaniyet esaslarina bagh, saglik, huzur, given ve barisi hedefleyen bir dinyanin kurulmasina zemin hazwrlamaktr. islim bilginleri, bu bahsedilen amacin su bes temel ve vazgegilemez degeri (el-makisidt’I-hamse) korumakla saglanabilecegini sdylemlslerdir: Can, din, wz, akil ve mal. Cam korumak, hayat hakki ve bed bittinltigtind, dini korumak rihi- manevi butinloga, ir2l korumak nesil ve kisilik giivenligini, malt korumak mil- kiyet ve pazar qUvenligini, akli korumak ise sagllkli diisiinmeyi saglayacaktlr. Genel hatlanyle ifade ettigimiz. hedefleri daha somut bir bigimde siralayacak olursak islam hukuku, a.Fitrat/yaratilis ‘kurallant dogrultusunda kisilerin haklanim ve sorumluluklarint belirlemeyi, b.Bunun bir geregi olarak kiginin Allah'a, kendisine, diger bireylere ve topluma yonelik devlerini agiklamay1, cc.lnang temeline dayalt ve dolayisiyla yapturim gtictl yiiksek kurallar kogarak sosyal dizeni saglamayi, 4, Adaleti ve hakkaniyeti gergeklestirmeyi, ¢. Hukuk-ahifik bittinlOgiind saglamays, £-Hukuka saygih bireyler yetistirmeyi amaglamaktadir Bir sosyal diizen kuralt olmasi yéntiyle fslfim hukuku, daha dogu sbylemisle fikih, iger dtzen Kurallanyla bazi ortak ézelliklede sahiptir. Bunun yanda kaynak, yOntem, igerik, yaptirim, amag vb. agilardan kendine 6zgil niteliklere sahiptir. Bunlarin belli bashlarimt burada ele alacagiz. ‘ADine Dayalt Olmast Fikhin en Snemli dzelligi onun ilaht iradeye dayanmasi yani dinin temel Kaynaklarindan elde edilmig olmasidu. Dinden maksat dogal olarak Islam, te. mel Kaynaklan ise vahim olarak da isimlendirdigimiz Kitap (Kur‘én-1 Kerim) ile Hz Muhammed'in (s.a.) sahih stinnetidir. Fakihler, hukuku ilgilendiren olay, iglem ya da sorunlanin hkiimlerini éncelikle bu iki Kaynaktaki belirlemelerde ararlar. Konuyla dogrudan ilglli bir dint delil bulurlarsa bunu aula, Eger boyle dogrudan bir dizenleme bulamazlarsa Konumun Kitap ne Stinnetteki benzer hikilerine kayaslamalar yaparak, bu da miimktin olmazsa yine bu iki faynagin genel hakimlerini ve nihei ameslarim: (makisidt's-seri'a) gerceve kabul edip ‘bunun disina tasmayacak bir yorumlama faaliyeti yani ictihad ile sonuca ulagitlar. Fikuh, blyiik bl¢tde mUctehid fakihlerin yorumlama faaliyetinin bir trindddr ve bu yonilyle beseridir. Ancak bu beseri yorum faaliyeti bagimsiz olmayip, aksine Kur’én ve Stinnet'in gerek somut-tlkel kurallart Ve gerek somut-timel maksat ve ilkeleri ile kayithdie. Kanun Koyucu (Sari‘) Allah'ur ve onun izin verdigi dleiide Peygamberidir. Fakihlerin gérevi bu iki keynaga dayal: olarak hukuki bosluklan doldurup ihtiyag duyulan hUkimleri tespit etmektir. BFakihlerin ictihadlarryla Gelismig Olmas:™ Naslarin snlt olusuna kargihk olaylarn suursiziigi, {slim hukukunun, hiikiim gikarma Konusunda yetkin hukukgulann clinde gelismesi sonucumu dogurmustut, Mictchidler @nlerindeki simrh malzemeyi kullanarak su yollardan birisiyle hulu sorunlar1 géziimlemeye bir baska ifadeyle ser-hukuki hilkme ulagmaya galigmislardir: 1. Beyan Letihadt: Dini metinlerin yani naslarin ne demek istedigini, han- gi hhikkmi Koydugunu bizzat nassin kendisini dil ve yéntembilim (usil) ‘kurallan dogrultusunda inceleyerek tesbit etmek. Mesela “Basinizi meshedin!” ayetinden” basin ne kadarinin ve ne sekilde meshedileceginin cikaniimasi gibi. 2. Kayas ictihadi: Naslarda agikea belirlenen bir hilkmiin (asil), somut serekeesini (llet, menét) bulup, sonradan giindeme gelen ve ayni gerekseye sahip oldugu anlasilan geye ya da olaya (le ’? aymi hokmd uygulamak. Mesela Kur’dn'da yasaklanan hamrnn AUkmiind, sarhos edicilik ortak gerekcesine daya- narak ralaya vermek gibi 3. Maslahat fetihadi: Dogrudan gézimti veya bir berwzerinin hiikmii naslar- da bulunmayan yeni hukuk problemlerini dinin genel hedefleri (makisidi’-seri‘a) ve insanlarm ya da toplumun yarant (maslahat) dustincesi ekseninde gdzimlemek. Mescla toplu halde islenen bir kasiti cinayetle, eylemlerinin sonuca etkisi fark di- zeylerde olsa da cinayete Kansanlarin tamamint kisas ile cezalandirmak gibi. ‘C.Meseleci Yénteme Sahip Olmas: Bu @zellik, aslinda fikih ilminin bizzat kendisinin kapisinda bulunan degis- mez bir nitelik degil, tarih iginde gelismis fikih lteratardntin ve bu liteatiirde somutlagan fikhin bir Szelligidir. fk dinemlerden itibaren fakihler kargiastiklant hukuki sorunla ya de muhatap olduklant sorulan tek tek ¢iziip cevaplamak tarzinda bir mesai ile meseleci (Kazuistik) yontemi takip etmislerdir. Benzer nitelikteki hnukuki olay ya da islemleri genel bir kural halinde kusatacak, tcorisin belirleyecek bir yéntem (somut/micerred yéntem) yerine, her bir meselenin ayrt ayn ele alimp s8atimlenmesi yéntemi demek olan kazuistik ySntem, aslinda diger birs k hhukuk sisteminde de benimsenmisti. Hukukun ve hukuk distincesinin pratik dizeyde » Yaman, Islam Hukul, 8.37 ¥ el-Maide 5/6, geligmesi, kuralcigin ve dogmatizmin bu gelismeyi engellememesi, tek tek olaylar izerinden hukukt akiskenligin saglamp farkh sartlara gére en uygun ¢Oziimlerin bulunmasim temin etmek bakimindan meseleci yéntemin faydal: oldugu s6ylenebilit. * D. Gift Yonlii Bir Yaptirim Giiciine Sahip Olmast ‘Hukuk dizeninin éngérdiigd yaktImliliklerin yerine getirilmemesi du rumunda kamu otoritesi harekete geger ve ilgili kisiyi, Sdevini yapmaya yani hukukun geregini yerine getirmeye zorlar. Iste bu zorlama araglarina yaptigim/ miieyyide denmektedir. Beseri hukuk sistemleri kaynak anlaylslart ve sahip olduklari diinya gort- s0 sebebiyle tek yénlii bir yaptirim gitciine sahiptirler: Devlet otoritesine baglt maddi-dUnyevi yapurim. Maddi yaptirim araglan genellikle ceza, zorla icra (aynen teslim veya kiyme- tinin ‘ddemesi), tazminat (zararn karsilanmast), hkimstizitik (yapilan islemin geserliolmamasi) ve iptal (yapilan islemin yok sayilmasi) olarak tasnif edilir. slim hukuku da dinyevi bir sosyal dtizen kuralt olmast yéniiyle béyle maddi yeptirimlara sahiptit, Fakat o, ahiret inancim da ise en dint bir temele dayanmast yéntine ayrlca manevi-uhrevi bir yaptigam gUctinden destek altr. Dolayrsiyla 0 sadece akla degil, viedana ve génle de hitap eder. [hmal edilen ddevlerin, yapilan haksizliklarm, gigmenen kurallarin sadece bu dinyada degil, Oteki diinyada da sorulacagi inanci, hukuka olan saygiyi artint. Diger taraftan iyi niyetin ve buna bagh iyi davranisin ahirette ayrica ddilllendirilecegi bilgisi kisiyi, hukukun geregini g6nillli olarak yerine getirme yéntinde giidiller. Bu da dinf-hukuki kurallarin giicti Gizcrinde, vicdanlanin egitilmesinde, hukuka sayginin ayn zamanda bir kulluk gérevi olarak algilanma sinda da etkili olmaktadir.* E.Ablakla Biitiinlesmis Olmast Beseri hukuk teorisyenleri genellikle ablék ile hukukun birbirinden ann alanlar oldugunu sdylerler. Onlara gre hukuk dig, ahlfik ise ig eylemlerle ilgili- dir; hukuka uygunluk (legalite) ile ahlaka uygunluk (moralite) birbirinden ayridlr; hukukun yértrlak kaynagi dista, ablékin ise igtedir; keza hukukta sorumlu olunan makam dista, ahlakta ise igtedir. {slam hukukgularna gére ise kesin hatlanyla ahlak-hukuk ayinmandan bah setmemiz milmkiin degildir, Aksine fikih ile ahlfik bitiinlesik bir yap: arz ederler. Nitekim menfaatler gatigmasin devlet yaptnmyla cebren sézen hukukun, asgari ahlak oldugu, ahlaka dayandlis bilinen bir gergektir. Islam hukukunun ablaktan bagumsiz olmadigini, onun idelerinin yani temel fikirleri ve hedef gayeleri olan adalet, hakckaniyet, hakikat ve hiirriyetin ayni zamanda birer ahlak kavram1 olmalaryla da temellendirebiliriz. Daha agik bir sdylemle, fikhin temin etmeye gallstlg adalet, hakkaniyet, Gzgtirldk, ditzen, em- niyet, viedan biltiinligd, iyiligi gergeklestirme, kottlUgo giderme, erdem, mut- luluk, insan haysiyeti, esyasi ve miilkigeti koruma Ub. degerler hep ahlakt igerik tasiyan degerlerdir. Fikih, iste bu degerleri somut iliskiler aginda gergeklestirmeyi amaglayan normatif bir kummdur. F.Canh ve Geligmeye Agik Olmast taht vahye dayant yor olusu ve vahyin de Resul-i Ekrem'n vefatyyla birlikte kesilmis olmasi fikhin sanki degisemez ve dolayisiyla geligemez bir hukuk sistemi oldugu izlenimini uyandirmaktadi. Hukukun degismezligi onun belli bir asamadan sonra donmasint, degigen zamanin ve 8 Yaman, fslam Fuku, 8.41. 2% Yeman, Islam Hulu, 8.37 10 ‘oplumun ihtiyaglarim Kersilayamamasi sonucunu da beraberinde getirir. Oysa hukukun asla degistirilemeyecek sabiteleri olmast yaninda, slrekli geligen ve degisen hayatla uyumlu olmasin! Ue bu degisime gre kendi yéintem, sistem, ilke ve mantizt baglaminda gelismesini saglayacak esnek bir kaptya da sahip olmasi gerekir. Degismezlik ile esneklik dengesini kuramayan hukuklar, zaten hem felsefi gecerliligini hem de sosyolojik yiirirliiklerini kaybedenler. Bu agidan Islém hukukuna bakildiginda onun asla degistirilemeyen ku-rallarinin bulundugu bir gerektir. Bu dzellik onun dint bir temele dayaniyor olugundan, dinin de din clmast péntlyle inananlarinca her yer ve zamanda geyerli kabul edilen inane, ilke ve davranis modellerine sahip olmasi niteli- dinden kaynaklanmaktadir. Insani bir basKa insandan gok, onu yaratan daha iyi bileceginden insanin degismez. dogasma (ftratina) en uygun hiiktimleri de Yaraticimn Koyabilecegi, hethalde yadsinamaz. toadetlere, haram-helallere iliskin kurallar ile hukuk, siyaset ve ekonomiye dair ilkesel diizenlemeley bu gergeveye dahildir. Diger teraftan mahiyetinde bulunan bazi Ozellikler Iskim hukukuna kendi iginde yenilenme, kuralli degisme, hayatl okuma ve canlihgim: sirdiirme pete- negini kazandurmaktadir. Ona bu kimligi kazandlran niteliklerin basinda gunlar gelmekctedir: Kur'dn ve Stinnetin, birgok alan ayrintistyla degil ilkesel olarak diizenlemis olmast, 1.Bu iki femel Keynagin pek gok noktada bilingli bir suskunlugu tercih etmesi, 2.¥ine bunlarin hiikmd ifade bigimlerinin (delélet) milctehidlere yorum yapma imkam vermesi, 3. Hktim gikarma yollarinin gok gesitli olmasi, 4-Sosyal hayatla ilgili hikiimlerinin (mudmelat) akil ile gerekgelen- dirilebllir Cmuallel) olusu dolayisiyla rasyonel degerlendirmelere imkan tanumas, 5.Dinin temel degerleriyle catismayan rt, det ve kabullenislere deger vermes“1, 6. Bireysel ve toplumsal yarar (maslahat) diisincesini Snemsemesi, 7-Olagantisti durumlart ayn bir kategoriye yerlestirip gerektiginde hilktimlerin askiya alinmasi veya hafifletilmesi sonucunu doguran zarurer ilkesine yer vermesi, 8.Bazi mazeretlerden dolay: asit hiikmtin (azimet) uygulanamamasi durumunda devreye girecek kolaylastirma esasina dayaht gegici hiikiimlere (ruhsat) sahip olmasi, 9. Mesakkat-giig dengesini gézetip kolaylastirma ilkesine yer vermesi. A. Orgiin Bir Sistematige Sahip Olmas1 Fikhin, klasik literatiirinde belirgin olan nemli bir dzelligi de onun, baska hukuk slstemlerinde bulunmayan dzgtin bir sistematige sahip olugu-dur. Ayrntilari ayn bir bashik altinda ele aliacagi igin burada su kadarim belirtmekle yetinelim: Insann yaratths amaci Allah'a kulluk oldugu igin fikah edebiyatinda Sncelikle insanin Yaraticisina Kars yoktimliiliklerine yani ibadetlere yer veriliz. Ardindan aligveristen evlenmeye, bulundu egyadan ipotege, yargilama usultinden uluslararast iligkilere dair hiikiimleri igeren muémelét konulani gelir. Bunu kanunun sug saydigi ve toplum ya da kisi haklarinin ihlali sonucunu doguran ey- lemler ile bunlar igin dngériilen cezalarl dizenleyen uktibat béliimd takip eder, Insan hayati éltimle sona ereceginden sistematik de vasiyet ve miras konulan ile tamamlanit, 3. ISLAM HUKUK SiSTEMIYLE DIGER HUKUK SiSTEMLERININ MUKAYESESi Buraya kadar yer verilen bilgiler Isl hukukunun, bagumsiz ve kendine 6zgii bir hukuk diszeni oldugunu ortaya koymaktadir. Bununla birlikte bazi oryantalistler ve arastirmacilar, kimi benzerliklerden hareketle kendisinden Snceki hukuk sistemlerinin Isl4m hukuku tizerinde etkili oldugunu iddia etmislei a islam hukukunun tarih sahnesine gikmasindan Gnce diinya tizerinde belli basli tig ‘hhukuk diizeni bulunuyordu: Roma hukuku, Yahudi/israil hukuku ve Sasani/Iran hukuku. ‘Soz konusu iddia sehipleri, bunlar arasinda dzellikle Roma ne Yabudi bukuklarinin fikha etki ettigini soylemislerdir. Zerdtistltk diye de bilinen Mazdelzm'e yani Hayw Tannist ve $er Tanrist ismiyle ki ayn ilah anlayisina dayanan ve putperest bir karakter tastyan fran hukukunun, tevhidi esas alan fikih Gzerinde etkili olemayacagi agikt. Digerieinin Islam hukuku tzerindeki etkisine gelince bu konuda sunlar sSylenebilir: ” A. islam Hukuku - Yabudi Hukuku iliskisi Yehudi hukukunun, birincisi Tevrat (Ahd-i Atik), ikincisi Yahudi limlerinin yorumlarindan olusan Talmid olmak iizere iki kaynagi bulunmaktadir. Tevrattaki bazi hhoktimlerin Kur'én ve Sinnetteki diizenlemelere benzerligi yadw- ganacak bir durum degildir. Cankt Tevrat, sonradan tahrif edilse de kaynagt itibariyle Hz. Musalya indirilen vahye dapanmaktadir. Dolayisiyla aradaki bazi benzerlikler konusunda yaptlabilecek en tutart yorum, o konulardaki ilahi iradenin tarih iginde aynt sekilde tecelli etmis olmasidir. Sz. gelimi Kadinlarn baslarim drtmeleri, Kasith adam éldiirme ve yaralamalarda kasas cezasi, faiz yasagi, domuz etinin yenmemesi, evlilikten dogan belli derecelerdeki akrabaligin evlilik engeli (hurmett'-milsthera) sayilmast, faili meghul cinayetlerde cesedin bulundugu mahalle sakinlerinin sorumlulugu (kasime) gibi pek gok Smekte oldugu tizere benzerlikler, her iki hukuk diizeninin de ayn iléhi kaynaktan beslenmesi ile agiklanabilir. Dolayisiyla burada bir etkilenmeden degil, kaynak ve amag birligine bagh bir devamliliktan sz etmek daha dogru olacaktur. Kald: ki benzerliklerin sayisi da sintrhdir,” Yorumlarla ve tahriflerle olusan Talméd hukukuna gelince bunun ayni kapsamda degerlendirilemeyecegi agik bir konudur. * B. islam Hukuku — Roma Hukuku fligkisi Alfred Von Kremer (6. 1889), Sheldon Amos (6. 1886), Ignaz Goldziher (6. 1921), Joseph Schacht (6. 1969) gibi oryantalistlerin, {slim hukukunun baska hukuk sistemlerinden etkilendigi hatta onlardan iktibaslarla olusturuldugu yéniindeki tutarsiz iddialan daha gok Roma hukuku ekseninde ortaya atilmisur. Butiindyie insan iiriinti olan Roma hukuku m.5. VIL. yilzyilda olusmaya baslamis ve m.s. VI. yiizyila kadar gelismesini slirdtimtisti. Bugiinkt! Kara Av- rupast ve dolayistyla gUniimtiz Tirk hukukunun da temelini olusturan Roma hukuku, Dogu Roma Imparatora I. Justinian'in ms. 534 yilnda Corpus Juris Ciuifis isimli hukuk killliyatim yayimlamasryla biiyik oranda tamamlanmistir, Gerek tarihi gegmisi gerek cograff dagilum: balamindan o giintin diinyasinin en biyik hukuk sistemi satan bu Roma hukuku acaba miistimenlarin hukuk fistincesini gergekten etkilemis olabilir mi? ‘Bu soruyu ve éncesindeki iddialar! biytlk bir titizlikle incelenen miisliiman ve gayri miislim birgok bilim insan, pek gok delile dayanarak bunun imkansizligim ve yanlislignt ortaya koymustur. Islam hukukunun Roma hukukundan etkilenmedigini, aksine Szgiin bir hhukuk diizeni oldugunu ortaya koyan bu delillerin bir kism1 gunlardhr: ilehi buyruklan teblig ve maksatlarml agiklamakla gorevli olan Hz. Peygamber (s.a.), ne Yunanca, ne Latince ve hatta ne de Stryanice biliyordu. Bu itibarla o devrin Roma hukuku ile dogrudan temasa gegmesine imkan yoktu. Diger taraftan O (s.a), bltiin hayatin: dogdugu bélgede kendi kavmi arasinda gegirmisti. Bizans'a olan iki seyahati, konusulmaya * Yaman, fslam Hulk, 8.42 3 Yama, fslam Hukuku, s.42, 43. 2 bile degmez niteliktedir. Zira ilkinde heniiz sekiz yasindayds, yirmi bes yasinda iken gergeklesen ikinci seyahatte ise sadece on bes giin kalmisti. Ashab arasinda Roma hukukunu bilenler olduguna dair higbir haber yoktur. Romali hukukgularin Arabistan topraklarina geldigine dair de bir emare voktur. Fikth mezhepleri, Hicaz, Irak ve benzeri gibi Bizans'a ait olmamis bélgelerde dogmustur. Meshur fakihlerin hemen hemen hepsi, Roma topragi olmayan mem- leketlerde yetigmislerdir. Eski Bizans topraklarinda yetigen o dénemin yegéne fakihi Eveli dir (6. 157/774) ki o da, Sind’den (Batt Pakistan) alman bir savas esirinin ogluydu ve ancak hayatinm sonlarina dogrs Beyrut'a yerlesmisti. Her ne kadar $&fit Masur'a gitmisse de bu, hayatimin sonlarina dogru olmustur. Diger taraftan Emevilerin baskenti am idiyse de fikih, onlarm zamanmnda degil, Bagdat merkezli Abbasilerin déneminde gelismig ve sistemlesip ilim hliviyetini almisuir. ‘Daha doguda olan Bagdat ise Roma niifuzundan bir hayli uzakti. Mantikta, felsefede, cografyada, tipta ve skolastik teolojide gériilen Smeklerin aksine, islam hukukunun baslangi¢ safhasinda, Yunanca ya da Latinceden alinmis bir tek fikih terimine rastlanmaz. Islam hukukunun tesekktl ve gelisimi strasinda, Roma hukuku eserlerinin milsliiman dillerine terctime edildigini gésteren herhangi bir kayda rast] anmamustir Miislimanlar, Hz. Peygamber'in vefatindan daha on bes sene gelmemisti ki, Ispanya’dan Cin'e, Gtiney Kafkasya'dan Batt Hind’e kadar uzanmislardi. Bu genis devletin halki, hig degilse bir diizine dil konuguyor, yar dilzine medeniyete mensup bulunuyorken bunlar bir tarafa, sadece Roma tesirinden bahsetmek, maksatlidir. Séz konusu iki hukuk sistemi arasinda temelde de biiyiik farkliliklar vardir. $dyle ki: Roma hukukunda, dini inang ve ibadetlere dair htiktimler yoktur. Roma hukukundaki, sahus, esya ve kaza seklindeki Uslti biltimleme, higbir fikih ekoliinde gérilmemistir. Roma medeni kanununun temeli, baba hakimiyetine (patria potestas) dayanirken, fikih, ki sorumluluk esasint getirmistir. Romalilar i¢in kanun, halk iradesinin ifadesiyken, islm fhukuku asii kanun koyucu olarak Allsh’: kabul eder. Tam bir formaliteler diizeni olan Roma hukuku yaninda fikih, sade bir hukuk mantigi ve prosedilriine sahiptir. Aslinda Roma hukuku da swf Romalilarin eseri degildir. Kuzey Afrika, Suriye ve Kiigik Asya'nln katkilart olmasaydi, bu hukuk, az gelismis olmaktan kurtulamayacakti, Ustelik birgok Batil: hukukeu ve tarihginin de belirttigi gibi Justinyen Kanunlari, kendi halkinin tamaml tarafindan bile uygulanamamistir. Cinkti bu kanunlar Latince iken, halk Yunanca, Stiryanice ve baska dilleri konusuyordu. Samimi huristiyanlar da, onu putperest/pagan Ktitirtintin tirtind olarak gérdtkleri “igin benimsemiyorlard. Islam'n zuhur ettigi dénemde Roma hukuku, Dogu Roma imparatorlugu'nda yani Bizansta bile bazi tagra merkezleri istisna edilirse hig uygulanmyor; buradaki hukuk dizenini rahipler belirliyordu. Onlar da tabiatryla huristiyanligin mali olmayan bir hukukla ‘muamelesi benimsemiyorlardt. Gorilldugd Uzere Roma hukuku da dahil olmak tizere diger hukuk sistemlerinin Islam hukuku dzerinde bir etkisi bulunmamaktadir. Kurumsal dizeydcki siyast ve idari bazt benzerlikler, dogal ihtiyaglarln ortak akilla géztimlenmesinden baska bir anlam ifade etmezler.” C.slam Hukuku - Cabiliye Hukuku 1 islim'm gelmesinden nce Arabistan'da yasanan déneme, bu dénemde hakim olan inang, killtir, 6rt-adet ne hukuk kurallarint da ifade etmek tizere Cahiliyye denmektedir. » Yaman, Islam Huu, s. 43,44, 2B yapilanmasina sahip olmayan ve kabileler halinde yasayan Céhiliyre toplumunda yetkili kisi ya da organlar eliyle belirlenmig hukuk Kurallan. bulunmuyor; toplumsal diizen kabilelerce benimsenen 6rt-adet kurallarma gére saglamyordu. Kurallarm yaptigim: da kabilenin giici ve toplumsal baskryla orantiliydi. S6z konusu kurallarin bir kusml son derece yaksek bir ablak ve fazilet anlayislna dayanurken bir kism: da akil ve insanlgn asla kabul edeme- yecegi bir seviyede bulunuyordu. ste boyle bir toplumsal dizleme gelen islam, kendisinin onaylayacags ablak ve fazilet esasina dayanan Cahiliyye uygulamalanm aynen benimseyerek ibka etmis, boyle olmayanlan ise bitinilyle reddederek ilgé etmistir. Anlasmazliklann veya haksiziklarin bir komisyon aracihgiyla giderilmesi, Gldiirme ve yaralamalarda diyet 6denmesi, gerektiginde gusill_yapilmast, emek-sermaye ortakligi demek olan mildarebenin uygulanmass, ibka edilenlere; tlvey anne ile evienebilme, evlathk edinebilme, hayvanlann heniiz dogmamis yavrularint alip- satma ve faiz, ilgé edilenlere drnek olarak haturlanabilir. Céhiliyye kurallan karsisindaki bu iki temel tavir yanmda bir figtinciisit islah_yani diizelterek kabul etme yaklasimidir, Ozii itibariyle kabul edilebilir, ama ayrintllarinda bozukiuklar olan bazi Cfihiliyye uygulamalar] Islém tarafindan en uygun bicime kavusturularak diizeltilmis ve bu son haliyle hukuk diizenine dahil edilmistir. Séz gelimi ayni anda sayisiz kadinla evli olabilmeyi hem sayisal hem de niteliksel bir sinirlandirmaya tabi tutmus, bosanmalarla ilgili kurallan diizelt- mis, miras paylagimindaki hakstzliklant gidermis, hac ibadetini isfih etmistir. Hal béyleyken Cahihiliyye hukukunun biiyiik dloiide fikha tesir ettigi yéntin de ortaya atilmis olan iddialar temelsizdir. ® ‘Mislimaniarm Hukuk imine Katkilarr islam'n zuhirundan énce dinya Uzerinde gesitli hukuk sistemleri bulunmaktaydi. Bu hukuk sistemleri kendi adalet, dogru- yanlis, iyi-kott anlayislanma gore sosyal hayatt dtizenliyor, bunun igin gerekli kurumlant tesis ediyor ve ilkeleri belirliyordu. islam'n gelmesiyle insanligin bulustugu yeni hukuk anlayist ve kurumlari, bu eski hukuklarda bulunmayan birgok yeniligi de insanhga bahsetmistir. Ayrintuh hukumler duzeyindeki ylizlerce devrimsel nitelikli diizenlemesi, onlarca kurumsal icadi bir tarafa birakarak burada, Muhammed Hamidullah'tan (6. 2002) iktibasla miislimanlarin hukuka ve hukuk ilmine saladin kazamimlardan bir kismint sayacagiz: 1. Kaynaklardan hiktim gikarma ve onlan: yorumlama ilke, yOntem ve felsefesi demek olan fikah usult (hukuk felsefesi ve metodolojisi/jurisprudence), bir misliman ilmi olarak dogmustur. islém'dan Gneeki dénemlerde kékldi hukuk mevzuati bulunmakta birlikte, somut hukuk ilmine iliskin bir girisim meveut degidir. 2. Devlet tarafindan resmen ilan edilip uygulanmasi sifattyla ditnya tarihinde bilinen ilk yazih anayasa, Medine Sahifesi ile miisltimanlara aitir, 3. Bagimsiz devletler ve uluslararasi teskilatlar arasindaki iliskileri, siyasete ve kesfe gore deil, yapurlm glictine sahip hukuka gore tanzim eden devletler hukuku, yine diinya tarihinde ilk defa Siyer’ adiyla miislimanlarin elinde somutlasmisti 4. Fikth, insana ahenkli ve dengeli bir gelisim bahsetmek igin hayatin bitin alanlaryla ilgilenmis; diger hukuk sistemlerinde bulunmayan bir nitelik olarak, rubi-manevi olgunlasma igin de ilkeler ve hiikiimler belitlemi 5. __Ister diinyevi ister dint olsun daha Onceki hukuk sistemleri, vergi politikasim devlet baskaninin keyfi belirlemesine burakmusken, ilk defa miislimanlar, vergilerin tarh, Yaman, Islam Huu 8. 45,46. “ tahakkuk ve sarfint kurala baslamus; biitge ilkelerini tespit etmilerdir. 6. __ Milsliimanlardaki hukuk felsefesi, hakh olarak hetkesin taktivini kazanmistit. Buna gore hukuki diizenlemeler husn (iyi) ve kubh (fena) Uzerine istinat eder. lyiligin ve fenalgin bulunma oranina gore geyler ve filler ya vacib (mecbuei), ya milstehab (yapilmast tercih edilen), ya mubah (ihtiyari) veya mek- rub (terk edilmesi tervih edilen) ya da haram (Kesin yasak) hitktimlerini alilar. 7. Hukuk tarihinde ‘niyet’ kavramma ilk defa hukuk sistemlerinde yer nedenler de ‘milslimantardir. Ameller niyetlere gore degerlendirileceginden, bilerek yapilan hhaksizik ile istemeyerek yaprlan haksizlik, hukuk tarafindan aym diizeyde deferlendirilmeyecektir. 8. Madd? yaptnmmlar yaninda Islam, ézde belki daha etkili olan manevi yaptinmlarla da hukuku kuvvetlendirmisti. [ste bu sebepledir ki gergek miimin, kamu Otoritesinin veya diger insanlarin takibinin sz konusu olmadigi yer ve zamanlarda da gorevlerini yerine getirir. 4. ISLAM KAMU HUKUKU HAKKINDA GENEL BILGILER - ISLAM ANAYASA HUKUKU 4.1.islam Kamu Hukuku Hakkinda Genel Bilgiler Kamu (umumi) hukuku iginde Anayasa, ceza, yargilama, mali/vergi ve devietler (uluslararastiliskiler) hukuku béliimleri yer ali. a, Anayasa Hukuku: Bu hukuk dal, devietin seklini,kurulug ve igleyis esaslanm, ana Organlarimt ve bunlarin gérev ve yetkilerini, temel hak ve hirriyetleri diizenler. Butiin bu hhususlart dizenleyen kanuna da anayasa denir. Anayasa kavramt kanunu esasi, teskilatr esasiye, distur gibi adlarla karsilanmig, devlet yénetimi ise hilafet, imametti-uzma, nizimi’L-hilkm gibi kavramlarls ifade edilir. Ik Anayasa metni sayilan Medine sizlesmes} son derecede énemlidir, Anayasa hukukunda hukuk, adalet ve gura gibi temelilkelere riayet Devletin unsurlan:: halk (qillet), lke ve egemenlik (hakimiyet)'tir, Devletin yetkileri (fonksiyonlan): yest” (yasama), icra (yiriitme) ve kaza (yargi) erkidir. Devletin sekli monarsi, oligarsi, aristoiasi, teokrasi ve cumhuriyet ve diger yénetim sekillerinden hig birinin ayni degildir. Cumhurun gérist, ehliyet ve liyakat temelli,Ehli?l-hal ve"lakd, gura ve adalete dayah kendine has bir sistemi vardir, Halifeyi belirleme sekilleri Kur'an ve stinnet iikeleri isiginda zamana ve sartlara gore degisiklik arzedebilir. Klasik fikih kaynaklarinda kada, edebi’l-kadi, siyer-cihad, bagyvb konularda ele almmis olan anayasa hukuku ile ilgili mevzular ayrica ahkémii’s-sulténiye, siydseti’s-ser'iye isimli miistakil eserlere de konu olmustur. b. Ceza Hukuku:Bu hukuk dali, sug ve caza konulanile ilgilidir. Sug, Allah’in emrettigi davranislan yerine getirmemek ya da yasekladigi davranislart yapmak bigiminde tanmlandiginda dini, ahlaki ve hukukt kurallara déntik her tirld ihldli igine alan bir kavram gOstermektedir. Sug, genig anlamda kullanildiginda zenb, ism, hatie, ma’siyet, isyan, cerime gibi kelimelerle ifade edilen giinah kavramina denk diismektedir. Sugun kanuni, madd? ve ‘manevi unsurlari bulunur. Karsihk anlamina gelen cezanin ise kanunilik, gahsilik ve genellik iikesi bulunur. Cezalar; magdurun nizasi, suglunun éliimi, suglunun tevbesi, sulh, af, zamanasimt gibi gesitli sebeplere bags olarak diisebilmektedir Islam ceza hulcukunda suglar hhad, kisas ve tazir cezast gerektiren suglar geklinde taksim edilir, e-Yargilama) Hukuku:Gzel ve tiizel kisiler arasinda gikan uyusmazliklarmve ihtilaflann mahkemelerde ¢éztimlenmesinde takip edilen yéntemleri ve kurallari belirleyen hukuk dalidir. 5 Bu hukuk dal, muhakeme usuld, murafad usultl ve Osmanit déneminde husumdt/muhaseme ifadeleri kullanilmisur. Klasik fikuh eserlerinde kaza, dava, edebi'I-kadi, sehadet, beyyine, ikrar, sulh vb konularda islenmisti. Yargilama hukukunda ikrar, sahitlik, yemin, karine, yazilt belge, kasame,hakimin hususi bilgisi gibi ispat vasitalani bulunur, 4. Mali/vergi Hukuku: Bu hukuk dal, devletin kamu hizmetlerinin yerine getirilmesi igin gerekli olan gelirin elde edilmesi ve usultince harcanmast, kamu mallarmin kullanimi ve yonetimini dizenleyen hukuk kurallarmin biitint ie ilgilidir. Vergi hukuku ise mali hukukun gelir kismuyla ilgili alt balimtdiir. Kilasikfilah eserlerindezekat, siyer-cihad-, Sanaim, rikéz (maden ve define) harag, cizye, ustir (Giimrik vergisi) ve nevaib (olagantist vergiler) gibi basliklar altinda ele alimmustir, Ayrica clemval, el-Ahkamt’s-sultaniye, el-hardc gibi milstakil kaynaklarda ayrmtil: bigimde islenmisti. e. Devletler (uluslararasi iliskiler) Hukuku:Bu hukuk dal, giinéimiiz beseri hukukunda devletler genel ve devletler ézel hukuku geklinde ikiye ayniimisti. Birincisi kamu huleuku iginde devletler ve uluslararasi iliskileri, ikincisi ise 6zel hukuk iginde vatandashk ve yabanct hukuku konularint ele alir. Klasik fikth eserlerinde siyer-cihad-, kitil, Sanaim, harag, cizye ve eméngibi basliklar altinda ele almmistir. Ayrica el-emval, el-Ahkémil’s-sultaniye, el-hardc gibi milstakil kaynaklarda aynnult bigimde islenmistir. islam Devletler huékukunun temel Szellikleri: hukukilik, ahlakilik, adalet, esitlik, ahde vefa, barisi esas almak, Islam's tebli ctmek ve Mislimaniary korumatir, Fikih alimleri, siyasi, askeri ve tarihi durumlarla ilg olarak devietlerarast camia ile ilgili hukuki bazx taksimler yapmuslardir: Dérulislam (Islam Devleti veya Misliiman Devletler Toplulugu), Dérulharp / darulkiifr (Gayrimiislim devletler toplulugu ve Dérussulh (barig antlasmasi yapilan gayri mislim devlet veya devietler toplulugu) , Darulhiyéd (tarafsizhikilkesine bagh devletler)... Keza Islam Devletinin hasmane (savas halinde) ve dostane (bars halinde) oldugu devietlerle yapacagh girtigmeler, yliritecedi diplomatik iliskiler, imzalayacagi anlasmalar, yiiritecegisiyesi, ekonomik ve iktisadi iliskilerde dikkat edilecek temel hususlar fikih kaynaklarnda ele almmusti 4.2.islam Anayasa Hukuku Anayasa hukuku gu sekilde tarif edilmistir: “Devletin seklini, yasama, yiiritme yargi gibi devletin temel organlarimm kurulugunu, isleyisini ve buorganlar arasindaki iliskileri ve kisilerin temel hak ve dzgtirliklerini dtizenleyen hukukkurallarim incelemektedir.™'Anayasa ise gu gekilde tarif edilmistir: “Bir devletin kurulus ve isleyig esaslarm, organlarm, bunlarin gorev ve yetkilerini, fertlerin sahip olduklan hak ve hiirriyetleri belirleyen ana kanun ve prensiplerdir.”* Oyleyse anayasa,devletin egemenlik ile ilgili esaslarim -yasama, yiiriitme ve yargi gibi- devietin temel organlarinin birbirleriyle olan iligkilerini tespit etmekte ve vatandaslarin temel hak ve hilrriyetlerini dizenlemektedir.Anayasanin, biri hukuki; digeri siyasi olmak fizere iki islevi bulunmaktadir. Nitekim anayasa, devletin hukukd statistinii belirledigi gibi, aynt amanda siyasi giciin strurlarim ve gergevesini gizmektedir. Bu yontlyle anayasa, devletin en Snemili ve en tist normunu teskil etmektedir. “Tiirkge'de aymt anlamda kaniin-t esdsi, teskilat-1 esfsiyye kanunu veya esas teskilat kanunu terimleri de kullanilmisuir, Arapea’da bu anlamda Farsga kékenli diistur, Farsga’da ise kantin-t esést terimleri kullanilmaktadir™® Islam’da devlet yénetimini ifade etmek igin de “hilafet’, ‘el-imAmeti-tizma’ ve ‘nizému'l-hukm’ gibi kavramlar gelistirilmistir. Anayasa *'Yaman-Cali, slam Huub s. 53. © aydin, “Anayass”, DIA, Istanbul: 1991, 3. cll, s. 164, © Aydin, “Anayasa”, s. 165. 16 hukukunu ilgilendiren konular, genel fikih eserlerinde belli bir bashik altinda ele aluumamis; ilgili bazi hususlara yer yer “salétu’l-cum’a’, ‘kada’, ‘edebi’I-kadi’, ‘siyer-cihad’, bagy (bugat) bashklarnda deginilmistir. Bunun yaninda “el-ahkam’u-sultaniyye’ ile ‘es-siydsett’s-ser"iyye’ isimli eserler, deviet baskanhg ekseninde anayasa hukukunun bazi konularint da ihtiva etmektedir.™ Nitekim bunlarla ilgili Klasik eserlerden bazilan syledir: © Maverdi (6. 450/108), e!-Ahkdmu s-sulténiyyeve'l-viléyatit'd-diniyye. EbgYa’lA el-Ferrd (6. 458/1066), el-Ahkamu’s-sultaniyye. Ebu'l-Me’dlilmamii’l-Haremeyn Ciiveyni (6. 478/1085), Gaydsi(Grydsu'l-amem fi iltiydsi'z-zulem. {bn Teymiyye (6. 728/1328), es-Sivdsetit’s-ser’iyye fi islahi’r-rd ive 'r-ra’iyye. Bedreddin bnCem’a (6. 733/133), Tahrirw'l-ahkam fi tedbiri ehlt’l-Islam. Ibn Kayyim el-Cevziyye (6. 751/1350), et-Turuks'l-hukmiyyefis-sivdseti's-ser 'iyye. Kemileddin Ibrahim b. Dede Céngi (6. 975/1567), es-Sivasett's-ser’iyye. ee islam hukukunda anayasa, Islam dininin iki temel kaynagi olan Kitap (Kur’an) ve siinnete dayanmaktadir. Diizenlenecek ana kurallarin ve hukuki hikiimlerin, bu iki kaynagin esas ve ilkelerine uygun olmasi gerekmektedir. -Séz konusu esas ve ilkelerden ayrilmadiktan sonra- islam iilkelerinde gecerli kabul edilecek anayasalarin, zamana ve gartlara bagi kalarak, ayrintilarda degiskenlik arz etmesi kaginilmaz bir durum arz etmektedir. 4.2.1. islam Anayasasimn Dayandigi Temel ilkeler islam anayasasinin dayandigi ve siz konusu anayasada bulunmasi gereken birtakim ézelliklerin ve ilkelerin bulunmas: gerekmektedir. S6z konusu ilke ve Gzelliklerden bazilant sunlardir: 1. Adalet Kurdn-1 Kerim ve hadislerde, adaletin dnemine ve adaletli olunmast gerektigine dair birgok referans bulmak miimkiindir. Bu referanslar, Islam anayasalarinin sahip olmast gereken en nemli ilke ve dzelligin adalet oldugunu gOstermektedir. Omek: os OM) Lanet baad Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasinda hitkmettiginiz zaman adaletle hiikmetmenizi emreder. Allah size ne gitzel ogitler veriyor. Siiphesiz Allah her seyi iyomalae er svt gorneliein (Nisa/4, $8). Ey iman n edenler! Kendinizin veya anne babanizin ve akrabanizin aleyhine bile olsa adaleti ayakta tutun, Allah igin sahitlik eden kimseler olun. (Insanlar) zengin olsunlar, yoksul olsunlar Allah onlara sizden daha yakindr. Oyleyse siz hislerinize uyup adaletten ayriimayin. Eger adaletten sapar veya tzerinize digeni yapmakian geri durursaniz bilin ki Allah 11 4 5 i 8) Ey iman edenler! Allah igin hakks ayakta tutun, adaletle sahitlik eden kimseler olun. Herhangi bir topluluga duydugunuz kin, sizi adaletsiz davranmaya itmesin. Adaletli olun; bu, takvéya daha uygundur. Allah tan korkun. Stiphesiz Allah yaptklarmzdan haberdardir. (Maide/S, 8).. 2. Sura * Yaman-Calis Islam Hukuku, s.53. v7 Sura, yéneticilerin ve 6zellikle devlet baskanlarinm gtrev alanlanna giren islethakkinda ilgililere danisip onlarin egilimlerini giz Gniinde bulundurmasim ifade gtmektedir.*® c Fei at als Eat at hy Yine onlar, Rablerinin davetine icabet ederler ve namazt jalarlar, Onlarin isleri, aralarmda danisma iledir. Kendilerine verdigimiz riiktan da harcarlar. (Sura/42, 38). Sp8 gk hls gil Casik SS Se gta CH Sb SSN Sas Syl Qk aR cas Hy Sen onlara swf Allah’i liitfettigi merhamet sayesinde ‘yumusak davrandin. Eger kaba, kati kalpli_olsaydin, hig siiphesiz etrafindan dagilir “ giderlerdi. Onlart affet, onlarin bagislanmasim dile, is hakkanda onlara danis, karar verince de Allah a giiven, dogrusu Allah kendisine gtivenenleri sever. (Al-i imran/3, 159), 3, Esitlike sca ac eta Tee — satel Os Ut aes hy 8 gals WY Cat ey i ail Ge LAR) Lak VT) SipS SE a 8) Rasika oh Ey insanlar! Stiphesiz sizi bir erkek ile bir disiden yarattik, tarngasimz diye sizi kavim ve Kabilelere ayirdik, Allah katinda en degerli olanmtz O'na itaatsislikten en fazla sakinaninizdr: Allah her seyi hakkayla bilmektedir, her seyden haberdardir. (Hucurat/49, 13), 4.2.2. islam Anayasa Hukukunun Temel Nitelikleri Anayasanin, Misltimanlar nezdinde dne gikan en temel ézellikleri gunlardir:! 1. Genel hakimiyet Allah’a aitir. Islam hukuku, ilahi iradeye dayanan bir hukuk sistemidir ve bundan dtird biitiin hukuk alanlarinda bu iradeye uyulmast esastir. Kanunlar, mesruiyetini son tablilde Kur’én ve siinnetten alr. Bunlara aykan bir hukuk kurali konamaz. 2. Toplum, yetki verdigi temsilcileri aractliguyla kendisini yénetir. Yinetimde, belirli bir sinif ya da ziimre de&il; biitiin bir toplum sz sahibidir. Toplum, yetki verdigi temsilcileri -ki buna “eblu'I-hal ve’l-akd” denilmektedir~ aracilifayla kendisini yénetir. Dolayrstyla siyasal iktidari elinde bulunduranlar mutlak degil; bir tarafian Yoce Allah’m buyruklan, diger taraftan ayn buyruklara inanmis olan halkin iradesiyle sinirlandinimis bir yetkiye sahiptirler. Toplum, yénetimi uyarma ve gerektiginde miidahale etme yetkisine sahiptir. 3. Anayasa ve devlet yonetimi teokratik bir nitelik tasimaz. Devletin ilahi buyruklarla kayit altuna alinmast ve baslica gorevlerinden birinin, dini hilktimleri yerine getirme sorumlulugu, Islam’mn teokratik bir yonetim modelini éngérdiigii anlamma gelmez. Teokrasilerde iktidar, dogrudan dogruya Tann'dan aliur ve hiikiimdar, Tanri’nm temsilcisi olarak onun adina yonetim erkini kullanir. Oysa Misliman yénetici, higbir ilahi sifat ya da yetkiye sahip deBildir. Siyasi iktidarn “kaynagi, Mislimanlarm iradesidir, mesruiyetini de onlarin onayindan (bey"4t) alir. 4. Devlet yapilanmasinda Musliiman deviet baskant (imam/halife/emit) merkezi bir rol listlenir. Gerek Hz. Peygamber’in uyguladigi yénetim sekli, gerekse Milsliimanlanin tarih boyunca gelistirip benimsedikleri devlet modeli, “imam”, “halife” ya da “emirulmiiminin” kavramlarint merkeze alan ve biitin yénetim unsurlarm buna balayan bir yapilanmay1 esas almigtr, 5. Yonetimin islemi, -yukarda da ifade edildigi tzere- sir ile icra edilir. Yéneticilerin en basta gelen girevlerinden biri, tek basina karar vermeyip igleri istigare etmek/danigmak suretiyle yOnetmektit. Konuyla ilgili ayetlere yukanda deginilmisti.. Danisma/sura ilkesi, genellikle Miisliman toplumun iginden stizilerek ve sosilerek gelen “ehl-i hal ve akd” ile yiriitalir, ‘& Ialip Turcan, TDV {slam Ansiklopedisi (Stra), Turkiye Diyaner Vakji Yaynnlan, istanbul, 2010, s.230. “Bu baglik, Ahmet Yaman ve Halit Calis'in/slam Hukuku adh kitabunin ézetidit. Genis bile igin bk. s. 54-56. 18 6. Hukuk devleti ilkesi esastiz, Devletin bitin islemleri, yiirtirlikteki hukuki mevzuata uygun olmalidir. Devlet baskamt da olsa hig kimse, hukuk karsisinda sorumsuz ve bagumsiz degildir. Biitin yénetim unsurlarinin hukuka baghi olma sorumluluklan bulunmalctadir, 7. Sosyal adaletin saflanmast temel hedeflerdendir. Devlet, gelirin millet arasinda adaletli bir bigimde dagilmasini ve yénetilenlere asgari gecim dUzeyi saglamakla gérevlidir, 8. Temel hak ve dzgitridkler teminat altindadir. Insami batiin yaratilmislardan fistin tutan ve ‘onu kendisine halife segen islam dini, temel haklar acisindan insanlar arasinda bir ayirum yapmamekta ve insanin vazgesilmez haklarim giivence altima alacak diizenlemeler ‘yapmaktadir, insan haklari, siyasi idarelerin bir bagast degil; Yiice Yaratier'nin bir litfu ve insan olmaktan kaynaklanan tabit haklardir. 4.2.3, Devietin Unsurlart Devlet, “simrlart belli bir dlkede yasayan bir insan toplulugumun hukuki ve siyasi dizenini kuran, onlan temsil eden ve kendinden distin bir gtig tammayan siyasi bir kurumdur™” Devleti, “belli simrlar igindeki insan topluluguna ait siyasi_hakimiyetin teskilatlanmis sekli” seklinde de tammlamak miimktindi.* Bir kurum olarak devletten bahsedebilmek igin ig unsurun ayni anda varligt gerekmektedir. Birincisi halk/millet unsuru; ikincisi tke unsuru ve Uglinctisii egemenlik unsurudur. Bu tig unsurdan birinin eksik olmasi, devlet mefhumunu ortadan kaldumaktadi. Sézgelimi ike unsurunun olmadyfi bir devlet anlayiginda halldmillet, azmlik olur. Keza egemenlik unsurunun olmadiéi bir anlayssta devlet, uydu ve kukla bir aygit olmaktan dteye gecemez. Simdi séz konusu tlg unsuru biraz. daha ayrintih bir sekilde gérmeye galisalim: a) Halk/Millet Unsuru Devlete, vatandaslik denilen hukuki ve siyasi bagla bagi: kigilerin bittind, o devle insan unsurunu, yani halki olusturur, Kur’én’da devletin insan unsurunu Karstlamak igin “

    You might also like