ŚWIATOWIT Supplement Series B: Barbaricum, vol.

11
ŚWIATOWIT Supplement Series B: Barbaricum, vol. 11

ed. Bartosz Kontny

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Zakład Archeologii Europy Starożytnej

Barbaricum
Tom 11

Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae

fluminis ebibuntur.
Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam

pod redakcją
Bartosza Kontnego

Warszawa 2015
Institute of Archaeology, University of Warsaw
Światowit Supplement series B: Barbaricum
Volume 11

Redakcja naukowa serii

Bartosz Kontny

Redakcja tomu
Bartosz Kontny

Kolegium redakcyjne
Agata Chilińska-Früboes, Adam Cieśliński, Anna Juga-Szymańska,
Bartosz Kontny, Andrzej Maciałowicz, Izabela Szter

Skład i łamanie
Andrzej Szela

Projekt okładki dla serii

Michał Beszczyński

Fotografie Jerzego Okulicz-Kozaryna

Archiwum cyfrowe Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
(skany z archiwum prywatnego Jerzego Okulicz-Kozaryna)

ISSN 1231-1499

© Autorzy
© Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmieście 26/28; PL 00-927 Warszawa

Druk i oprawa
Zakład Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmieście 26/28
00-927 Warszawa
 Spis treści
Bartosz Kontny 11
Od redakcji
Jacek Andrzejowski 13
Celtycka moneta z Sielunia nad Narwią
Łukasz Antosik, Grażyna Iwanowska 25
Tekstylia z cmentarzyska kultury kurhanów wschodniolitewskich
w Żwirblach
Rasa Banytė-Rowell 37
Seeking the beginning of the Early Roman Iron Age in the Memelkultur
Area: steps in the dark
Marcin Biborski 51
Rzymskie miecze obosieczne z rękojeściami w kształcie głowy orła
Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Wróblewski 65
Aestii Tacyta. Kim naprawdę byli?
Tomasz Bochnak, Justyna Warowna 79
Jerzy Okulicz pinxit – kiełzno z grobu kultury przeworskiej
z Malkowic, pow. staszowski
Agata Chilińska-Früboes 99
Rzymska fibula z d. Kirpehnen
Adam Cieśliński, Mirosław J. Hoffmann, Jarosław Sobieraj 115
Dwa dziobowate okucia końca pasa z południowo-zachodnich Mazur
i ziemi lubawskiej
Katarzyna Czarnecka 123
Importowana kasetka brązowa z cmentarzyska kultury przeworskiej
w Lachmirowicach, pow. inowrocławski
Marcin Engel, Cezary Sobczak 131
W poszukiwaniu nekropoli Âtvâgov. Uwagi na temat znalezisk
sepulkralnych z okresu wikińskiego w Szurpiłach
Jacek Gackowski 159
Osiedla nawodne kultury kurhanów zachodniobałtyjskich.
Kilka refleksji po dwudziestu latach od zakończenia badań
w Mołtajnach, pow. kętrzyński i Pieczarkach, pow. giżycki
Piotr Iwanicki 175
Sprzączki z kolcem przedłużonym w skuwkę w kulturze przeworskiej
Ludwika Jończyk, Aneta Gołębiowska-Tobiasz 195
Okucie rozetkowe z Szurpił. Import ze świata nomadów w sercu
Jaćwieży
Piotr Kaczanowski, Judyta Rodzińska-Nowak 215
Uwagi o przydatności wyników analizy cmentarzysk ciałopalnych
z okresu rzymskiego do studiów paleodemograficznych
Bartłomiej Kaczyński, Urszula Ziemska 227
Osada grupy olsztyńskiej w Olsztynie-Brzezinach, stan. XXVIII
w świetle sondażowych badań wykopaliskowych
Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski 245
Szpila z poroża barwiona związkami miedzi z grobu 517, odkrytego
na cmentarzysku kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii
w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich
Aneks I
Elżbieta Jaskulska 257
Analiza antropologiczna kości ze stanowiska Paprotki Kolonia 1: grób numer 517

Aneks II
Katarzyna Cywa 260
Analiza drewna z fragmentów drzewców grotów z grobu 517 z cmentarzyska
w Paprotkach Kolonii

Andrzej Kasprzak 263

Dwa groby z nietypowymi ostrogami na cmentarzysku kultury
wielbarskiej w Czarnówku, stan. 5
Михаил Михайлович Казанский 277
O происхождениии восточнобалтских умбонов с „жемчужным”
декором
Andrzej Kokowski 289
Importowane naczynie rzymskie z miejscowości Karzec w Wielkopolsce
Jerzy Kolendo, Tomasz Płóciennik 297
Description of the Baltic coast in Pliny the Elder’s Naturalis historia
(IV 94–97)
Bartosz Kontny 307
This came out of the swamp. Wolka See revisited: some debatable
problems concerning Balt weapons
Bartosz Kontny, Paweł Szymański 333
Zapinka z późnego okresu wędrówek ludów z Pucka
Maria Krajewska 351
O wileńskim kolekcjonerze Antanasie Szutinasie i jego zbiorach
Bладимир Иванович Кулаков 365
Первые фибулы Эстиев
Jerzy M. Łapo 377
Taki szport. Przyczynek do dziejów grodziska w Szestnie-Czarnym Lesie
Piotr Łuczkiewicz 383
Sobieszyn, stan. 1. Zniszczone cmentarzysko kultury przeworskiej
z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego
Aneks
Wanda Kozak-Zychman 401
Przepalone szczątki kostne ze zniszczonego grobu kultury przeworskiej z młodszego
okresu przedrzymskiego na stan. 1 w Sobieszynie, gm. Ułęż, woj. lubelskie

Henryk Machajewski, Ryszard Pietrzak 403

Figurka typu „wilk ogniowy” z osady ludności kultury jastorfskiej
w Jeziorach Małych, powiat średzki

Andrzej Maciałowicz 413

Nieznane cmentarzysko w Lipówce a północne powiązania kultury przeworskiej
w młodszym okresie przedrzymskim

Renata Madyda-Legutko 437

Bemerkungen zur Männertracht bei der Bevölkerung der Wielbark-
‑Kultur auf der Grundlage der metallenen Gürtelteile

Jerzy Maik 451

Tekstylia z cmentarzyska w Nowym Łowiczu, pow. drawski.
Wyniki dotychczasowych badań

Аннa Владимировна Мастыкова 461

О некоторых подвесках в погребениях ольштынской группы

Magdalena Mączyńska, Ireneusz Jakubczyk 477

„Dziewczynka z zapałkami”? Kurhan V na cmentarzysku kultury
wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski, stan. 2

Barbara Niezabitowska-Wiśniewska 489

Ulów (pow. tomaszowski, woj. lubelskie), stanowisko 7, obiekt 124,
czyli raz jeszcze w kwestii glinianych guzów typu Bernašivka

Wojciech Nowakowski 525

Wenetowie/Wenedowie w badaniach Jerzego Okulicz-Kozaryna

Mirosław Pietrzak 535

Zapinki rozetowe z Mierzeszyna w powiecie gdańskim

Mirosław Pietrzak, Franciszek Rożnowski 539

Dwa interesujące groby szkieletowe ludności kultury wielbarskiej
odkryte na cmentarzysku w Pruszczu Gdańskim, stan.7

Christine Reich, Anna Juga-Szymańska 549

Rätselhafte Beschläge – Bestandteile prachtvoller Gürtel
im südöstlichen Ostseeraum

Mirosław Rudnicki 573

Cmentarzysko w Burdągu – ponownie odkryta nekropola
grupy olsztyńskiej

Mirosław Rudnicki, Konstantin Skvortsov, Paweł Szymański 585

Uwagi wstępne o kolekcji Biriukova, czyli o możliwości identyfikacji zabytków z daw-
nego Prussia-Museum w Królewcu
Konstantin Skvortsov 601
The Story of a ‘Byzantine’ coin from Sambia (on the question
of Balto-Avar contacts)
Konstantin Skvortsov, Audronė Bliujienė 623
A Merovingian Trace in the Baltic Region
Andrzej Szela 639
Wybrane zespoły grobowe z nekropoli w Brudnicach, stan. V
w kontekście innych stanowisk grupy nidzickiej i kontaktów
z zachodnimi rejonami Morza Bałtyckiego
Wykaz skrótów bibliograficznych 659
Od redakcji
Jedenasty tom „Barbaricum” ma szczególny charakter, nie tylko ze względu na niezwykłe
rozmiary. Został on poświęcony pamięci profesora Jerzego Okulicz-Kozaryna, pomysło-
dawcy serii „Barbaricum” i redaktora pierwszych jego tomów, nade wszystko jednak czło-
wieka otwartego, lubiącego ludzi i pełnego nieszablonowych pomysłów. Nauką zajmował
się po On ludzku, zawsze otwarty na pomoc, nic zatem dziwnego, że wychował bardzo
wielu archeologów z różnych ośrodków naukowych. Zresztą wielu tych, którzy nie wyszli
bezpośrednio ze „stajni Okulicza”, ale zetknęli się z nim na swojej drodze naukowej, chętnie
zalicza się do grona uczniów śp. Profesora. To oni właśnie, wraz z oddanymi kolegami po
fachu z Polski, Litwy, Rosji, Niemiec i Francji, przygotowali artykuły do niniejszego tomu,
pragnąc upamiętnić Jurka. Nie ma tu miejsca na przywoływanie Jego życiorysu naukowego;
zresztą takich wspomnień ukazało się ostatnio wiele, w różnych językach. Echa Jego badań
wybrzmiewają w prezentowanej księdze dostatecznie głośno i często – w zaczerpniętym od
Jordanesa tytule (do cytowanego fragmentu sięgał przecież często w swoich publikacjach),
przede wszystkim jednak w przywoływanych tezach i pracach Jego autorstwa. Archeolodzy
nadal poruszają zagadnienia, zgłębiane przezeń w licznych pracach: kwestie etnogenetycz-
ne, studia nad kulturami przeworską i wielbarską, czy – szczególnie Mu bliskie – problemy
archeologii bałtyjskiej od wczesnej epoki żelaza po okres średniowiecza. Odciski Jego stóp
znaleźć można na wielu ścieżkach dociekań naukowych, wydeptywanych przez autorów
tomu. Trudno o lepszy dowód wszechstronności inspiratora takich studiów!
W pracy nie zastosowano podziału tematycznego, z uwagi na przenikanie się wielu
zagadnień, przy czym najwyraźniej zarysowuje się blok prac poświęconych archeologii bałtyj-
skiej, której współtwórcą był Jerzy Okulicz-Kozaryn. Obfitość wątków poruszonych w tomie
imponuje, dlatego stwierdzić można, że choć w 2012 r., wraz z odejściem Profesora, skończyła
się pewna epoka, to jednak Jego dzieło ma się jak najlepiej.
Nie warto zapraszać do lektury w nadmiernie podniosłym nastroju, szczególnie, że
żywe są wciąż wspomnienia oryginalnego poczucia humoru śp. Profesora. Trawestując Jego
powiedzenie można więc skonstatować co następuje: wygląda na to, że prace i pomysły oby-
dwu – Okulicza i Kozaryna – nie przestaną inspirować także przyszłych pokoleń badaczy.

Bartosz Kontny
 Barbaricum, tom 11, Warszawa 2015

Katarzyna Czarnecka
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie

Importowana kasetka brązowa z cmentarzyska kultury

przeworskiej w Lachmirowicach, pow. inowrocławski
Cmentarzysko ciałopalne w Lachmirowicach, pow. inowrocławski, badane w latach 50.
XX w. przez Bonifacego Zielonkę z Muzeum Okręgowego w Toruniu (Zielonka 1951;
1953), należy do najbogatszych nekropoli kultury przeworskiej. Wyjątkowe bogactwo wy-
posażeń grobowych dowodzi zasobności grupy użytkującej cmentarzysko, wynikającej naj-
prawdopodobniej z położenia w rejonie szlaku bursztynowego, który mógł przebiegać przez
tę okolicę. Szczególnie liczne są znaleziska przedmiotów importowanych z terenu Cesarstwa
Rzymskiego. Wśród importów jest zarówno broń – miecze – jak i naczynia brązowe oraz na-
czynia terra sigillata. Znane stąd są też przedmioty bardzo rzadko spotykane w Barbaricum,
jak pucharki z polewą czy lampka gliniana. Szczególny import – prawdopodobnie element
mebla rzymskiego – pochodzi z grobu XXI (Zielonka 1953, ryc. 17:6; Biborski 2006, 173).
Jeden z najciekawszych przedmiotów importowanych pochodzący z tego cmenta-
rzyska nie został jednak zidentyfikowany i nie doczekał się publikacji. Jest to brązowa ka-
setka znaleziona w grobie IV odkrytym w 1951 r. (Zielonka 1953, 353–358, ryc. 1, 2). Grób
IV to pochówek popielnicowy. Większa część jego wyposażenia uległa zniszczeniu w ogniu
stosu, w tym między innymi dwa naczynie brązowe, z których zachowały się jedynie dna.
Uszkodzony został również pucharek z polewą i terakotowa lampka. Oprócz tych importów
w grobie znaleziono też liczne przedmioty miejscowej proweniencji. Są to części stroju:
sprzączka prostokątna typu G28 wg R. Madydy-Legutko (1987), stopiona zapinka brązowa,
której stan zachowania uniemożliwia określenie typologiczne, brązowy wisiorek wiaderko-
waty, fragment złotej ozdoby (obecnie zaginiony), wieloczęściowy grzebień kościany typu
B wg S. Thomas (1960), trzy klucze żelazne (w tym jeden dwupiórowy), sprężyna i dwa
żelazne okucia zamka kasetki, trzy przęśliki gliniane, fragmenty noża i osełki, żelazny łań-
cuszek, a także stopy brązu i szkła świadczące o pierwotnej obecności innych przedmiotów.
Dość liczne są też fragmenty ceramiki. Zespół datować można na fazę B2/C1 okresu wpły-
wów rzymskich. Niestety szczątki kostne nie zostały poddane analizom antropologicznym,
ale wyposażenie grobu wskazuje jednoznacznie na pochówek kobiecy.
Jest to grób bardzo bogato wyposażony. Złote ozdoby spotykane są w kulturze prze-
worskiej niesłychanie rzadko, a tak liczne nagromadzenie kosztownych przedmiotów im-
portowanych świadczy o bogactwie i, zapewne, wysokiej pozycji społecznej pochowanej
w tym grobie kobiety. Szczególną uwagę zwracają nietypowe importy – lampka, glazu-
rowany pucharek i brązowa kasetka. Zachowane szczątkowo naczynia brązowe to – wg
J. Wielowiejskiego (1985, 277, 278, nr 141, 142) – prawdopodobnie misy typu Eggers 77
(1951). Pucharek, zapewne z jednym uchem (imadłem) o kulistym kształcie, z dekoracją
barbotine, jest niekompletny (Domżalski 2006, 125, 126). Analogiczny pucharek odkryto
również w grobie XXXVI na tym samym cmentarzysku w Lachmirowicach (Zielonka 1953,
ryc. 33:17, 22). Naczynia tego rodzaju (glazurowane, zdobione barbotine) są znajdywane
rzadko: Weklice, pow. elbląski, grób 208 (Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011,
tabl. LXXXV:16, CCXXXII:13), Leśno, pow. chojnicki, grób 3 (Walenta 2009, tabl. CI:3),
Witaszewice, grób 22 (Kaszewska et alii 1971, tabl. 167:2.15; Domżalski 2006, ryc. 2–4).
Aż trzy egzemplarze z cmentarzyska w Lachmirowicach (dwa w grobie XXXVI i jeden
K. Czarnecka

w grobie IV) dowodzą wyjątkowej zamożności użytkowników tej nekropoli. Unikatowym

importem jest też lampka terakotowa typu Firmalampe (Modrzewska-Pianetti 1990, 80–83,
nr 4, ryc. 3; Nowakowski 1992, 87, 88).
Pozostałości kasetki brązowej nie zostały opisane. W publikacji zamieszczony został
tylko schematyczny rysunek jednego elementu – wieczka przegródki z uszkiem (Zielonka
1953, 356, ryc. 2:20). W opisie grobu jest wzmianka o pozostałych elementach: „Pognie-
cione i przepalone okucia z cienkiej blachy brązowej, służące zapewne jako okucia wieka
kasetki, zaopatrzonej w uchwyty z cienkiego brązowego drutu, kształtu dużej litery omega
(3 egzemplarze)”. W magazynie Działu Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu pod
numerami inwentarza 3321, 3325 znajdują się części tej kasetki, w większości pogięte i uszko-
dzone w ogniu stosu ciałopalnego, niemniej umożliwiające prawie kompletną rekonstrukcję
przedmiotu1 (Ryc. 1).

Ryc. 1. Lachmirowice, grób IV. Fragmenty brązowej kasetki. Fot. A. Szela

Zachowane elementy brązowej kasetki to:

1) Płytka prostokątna o wym. 11 × 5,9 cm (wsuwane wieko kasetki), grub. blachy 1–1,5 mm, w części cen-
tralnej zdobienie składające się z dwóch wpisanych w siebie prostokątów, rytych w powierzchni za pomocą
podwójnej (większy) i pojedynczej linii (mniejszy); jeden z krótszych boków blachy uszkodzony i lekko od-
kształcony w części środkowej (może jest to miejsce mocowania jakiegoś rodzaju uchwytu pozwalającego
przesuwać płytkę?), przy dłuższych krawędziach i lepiej zachowanej krótkiej krawędzi widoczne linie – ślady
styku z zagiętymi brzegami bocznych ścianek (Ryc. 2:g).
2) Mała uszkodzona płytka prostokątna (wieczko przegródki); wymiary 4,6 × 2,4 cm, grub. blachy 0,05 cm,
wzdłuż brzegów zdobienie za pomocą podwójnej linii rytej, w części centralnej mały uchwyt z drutu brąz.
o przekroju kwadratowym, wygięty w kształt litery omega, przymocowany do płytki za pomocą 2 małych
uszek z pasków cienkiej blachy, umieszczonych przy jednej z rytych linii (a więc asymetrycznie względem
krótszej osi płytki, natomiast złożony uchwyt spoczywa dokładnie pośrodku zabytku); na jednej z dłuższych
krawędzi 2 prostokątne otwory, zapewne miejsce mocowania niezachowanych zawiasów (Ryc. 2:a).

1
Uprzejmie dziękuję Dyrekcji Muzeum Okręgowego w Toruniu za wyrażenie zgody na opublikowanie tego materiału.

124
 Importowana kasetka brązowa z cmentarzyska kultury przeworskiej w Lachmirowicach, pow. inowrocławski

3) Druga podobna do nr. 2 płytka (wieczko przegródki), gorzej zachowana, uszkodzona i stopiona z fragmen-
tem blachy brąz.; wymiary 5 × 2,6 cm; uchwyt identyczny jak w przypadku poz. nr 2 (Ryc. 2:b).
4) Płytka z uszkiem (wieczko przegródki), dobrze zachowana, o wymiarach 5,1 × 2,6 cm, obecnie zaginiona;
schematyczny rysunek został opublikowany przez B. Zielonkę (1953, ryc. 2:20); na karcie katalogowej w Mu-
zeum Okręgowym w Toruniu (nr inw. 3325) znajduje się zdjęcie zabytku, na którym widoczny jest jeden zacho-
wany zawias i prostokątne wycięcie na drugi zawias.
5) Płytka z uszkiem (wieczko przegródki), silnie uszkodzona i stopiona z prostokątną uszkodzoną blachą
(nr 6); wymiary najpewniej odpowiadają płytce nr 2. Na zdjęciu rtg widoczne zachowane zawiasy (Ryc. 2:c).
6) Prostokątna blacha (zapewne dno kasetki), stopiona z wieczkiem nr 5; szer. 6 cm, zach. dł. ok. 10 cm, dwu-
krotnie zgięta i nadtopiona (Ryc. 2:c).
7) Prostokątna blacha, obie dłuższe krawędzie zagięte pod kątem prostym; zach. dł. ok. 10 cm, szer. do zgięcia
2,9 cm, szer. zagiętego elementu 0,4 cm, obie zagięte krawędzie zdobione dwiema rytymi liniami. Jest to frag-
ment ścianki bocznej kasetki, zapewne zewnętrznej, sądząc na podstawie jej szerokości (wysokość większości
kasetek nie przekracza 3 cm) (Ryc. 2:d).
8) Nadtopiona i uszkodzona blacha (zapewne fragment ścianki kasetki); zach. dł. 6,1 cm, zach. szer. 2,7 cm
(Ryc. 2:h).
9) Fragment blachy (prawdopodobnie wewnętrzna ścianka krótszego boku kasetki); zach. dł. 5 cm, szer. 2,3 cm;
lepiej zach. dłuższa krawędź zagięta na szer. 0,5 cm, 0,3 cm poniżej zagięcia – od jego zewnętrznej strony –
zachowane 2 wybite od spodu małe guzki będące oparciem dla opadającego wieczka i zabezpieczające je przed
wpadnięciem do środka (Ryc. 2:f).
10) Fragment wąskiej blachy zagiętej pod kątem prostym, uszkodzony w ogniu; zach. dł. 9,4 cm, szer. (do
zagięcia) 1,1 cm, szer. zagięcia 0,4 cm; w części szerszej zachowane 2 prostokątne otwory w odległości
4,7 cm od siebie. Zapewne element ten był dodatkowo nałożony na ściankę kasetki, a w otworach umocowane
były ścianki wewnętrznych przegródek. Niezachowana ścianka wewnętrzna kasetki miała zapewne podobne
otwory; wsunięte w nie ścianki były w ten sposób wystarczająco ustabilizowane i nie wymagały dodatkowego
mocowania za pomocą lutu (Ryc. 2:e).
11) Fragment lekko zgiętej blachy; dł. 4,8 cm, szer. 1,8 (do zagięcia), szer. zagięcia 0,5 cm.
12) 4 małe fragmenty blachy, w tym jeden pierwotnie zagięty i dociśnięty – zapewne część ścianki, pełniącej
funkcję przegródki wewnętrznej2.
13) Pozostałe nadtopione fragmenty niecharakterystyczne.

Fragmenty blach brązowych z Lachmirowic, częściowo przetopione i uszkodzone

w ogniu stosu, nie stanowią wprawdzie kompletu elementów kasetki, ale są na tyle liczne
i stosunkowo dobrze zachowane, że pozwalają na rekonstrukcję przedmiotu. Była to więc
niewielka kasetka, zapewne z czterema przegródkami zaopatrzonymi w małe wieczka
z uchwytami. Całość była dodatkowo zamykana od góry wsuwaną płytką (Ryc. 3). W oma-
wianym egzemplarzu brakuje elementów mechanizmu blokującego tę płytkę (prostego
zamka), który ze względów funkcjonalnych musiał się tam znajdować (w innym razie wy-
suwałaby się ona samoczynnie)3. Ze ścianek kasetki zachował się fragment ścianki dłuższej,
najprawdopodobniej zewnętrznej, i ułamek – zapewne wewnętrznej – ścianki krótszej. Prze-
gródki wewnętrzne były wykonane z blaszek o zawiniętych górnych krawędziach. Małe,
wypukłe guzki znajdujące się nieco poniżej górnej krawędzi służyły jako oparcie dla płytki
wieczka mocowanego na dwóch zawiasach z cienkiej blachy brązowej.
Kształt, wymiary, konstrukcja i sposób zdobienia odpowiadają znaleziskom kasetek
tego rodzaju znanych z terenu Cesarstwa (Beck 1977; Sobel 1991; Künzl 1982; 2002, tam
dalsza literatura). Prawdopodobnie miała ona podwójne ścianki, tak jak większość lepiej za-
chowanych egzemplarzy. Drobne różnice są widoczne w szczegółowych rozwiązaniach, np.
sposobie mocowania wieczek albo kształcie uchwytów. Kasetka z Lachmirowic miała wy-
sokość 2,7 cm, była więc dość duża. Większość znanych egzemplarzy ma ścianki o wysokości

2
Wewnętrzne przegródki w licznych znanych kasetkach miały tak właśnie ukształtowane górne krawędzie, zapewne ze
względów praktycznych, gdyż stanowiły wzmocnienie i zaoblenie ostrej krawędzi, co chroniło przed przypadkowym ska-
leczeniem o ostrą krawędź.
3
Dobrze zachowane blokady wsuwanych wiek kasetek znane są np. z kasetki z Bonn (Ulrich 1834, tabl. 1:2) i Frankfurtu-
-Prunkheim (Woelcke 1931, ryc. 2).

125
K. Czarnecka

Ryc. 2. Lachmirowice, grób IV. Fragmenty brązowej kasetki. Rys. G. Nowakowska

2,2–2,4 cm, jednak pozostałe wymiary lachmirowickiej kasetki nie odbiegają znacząco od
innych znanych egzemplarzy tego typu. Układ przegródek był podobny do zastosowanego
w kasetkach znanych z Wormacji (Sobel 1991, ryc. 14), Kolonii, Aachener Strasse (Sobel
1991, ryc. 9; Beck 1977, 58, tabl. VII:2) i Singidunum/Belgradu, znalezisko luźne (Ryc. 4)
(Krunić 1997, 254, ryc. 424)4. Zdobienie rytymi liniami, takie jak na egzemplarzu z Lach-
mirowic, jest bardzo częste, natomiast zawinięcie zakończeń omegowatych uchwytów jest
nietypowe. Zazwyczaj bowiem zakończenia są proste, czasem pogrubione. Wywinięte koń-
cówki ma uchwyt na pojedynczym zachowanym wieczku kasetki z Lavoye, dép. Meuse
(Beck 1977, ryc. VIII:3).
Kasetki z przegródkami i wsuwanym wieczkiem uznawane są za przybory medycz-
ne stanowiące wyposażenie lekarzy (w przegródkach przechowywano leki?) bądź też za
pojemniki na kosmetyki kobiece, o czym świadczyć mogą odkryte w niektórych egzempla-
rzach pozostałości szminki (Sobel 1991, 122), np. Frankfurt-Praunheim, grób 1 (Ryc. 5; por.
Fasold 2006, ryc. 137). Na ogół interpretację rozstrzyga zestaw przedmiotów towarzyszą-
cych, np. narzędzia chirurgiczne wskazują na wyposażenie lekarza, a paletki do rozcierania
szminki sugerują raczej przechowywanie kosmetyków. Nie można też wykluczyć innych
zastosowań tego rodzaju przedmiotów.

4
Częściej spotykane są kasetki zawierające pięć albo sześć przegródek.

126
Importowana kasetka brązowa z cmentarzyska kultury przeworskiej w Lachmirowicach, pow. inowrocławski

Ryc. 3. Próba rekonstrukcji kasetki z Lachmirowic. Rys. K. Czarnecka, G. Nowakowska

Omawiana kategoria zabytków datowana jest dość szeroko, od I w. przed Chr. do IV,
a nawet V w. po Chr. Kasetka z grobu z Frankfurtu-Nida-Heddernheim, prawie identycz-
na ze znaleziskiem z Lachmirowic pod względem wymiarów, układu przegródek, kształtu
uszek i zdobienia przesuwanego wieka, datowana jest na ostatnią ćwierć II w. (Sobel 1991,
127). Najprawdopodobniej służyła ona jako pojemnik na kosmetyki, ponieważ razem z nią
znaleziono szpatułkę do rozcierania szminki. Również bardzo podobna kasetka z Singidu-
num/Belgradu (Krunić 1997, 264, ryc. 424) jest datowana na II w. Takie datowanie jest
zbieżne z chronologią grobu z Lachmirowic.
Kasetki brązowe omawianego typu należą do
importów bardzo rzadkich na obszarze europejskiego
Barbaricum. Oprócz znaleziska z Lachmirowic znany
jest znacznie gorzej zachowany egzemplarz z cmenta-
rzyska w Wechmar, Ldkr. Gotha, z grobu 174 (Kauf-
mann 1957, 222, ryc. 10; Kaufmann 1984, 67, tabl.
XVII:23). Zachował się z niej tylko duży fragment
bocznych ścianek i dna oraz fragment przesuwanego
wieka (Ryc. 6). Jest to znalezisko z grobu ciałopalne-
go, a więc pozostałe elementy zapewne zostały uszko-
dzone w ogniu stosu. Grób z Wechmar datować można
Ryc. 4. Singidunum/Belgrad, znalezisko na późny okres wpływów rzymskich. Jest to, sądząc po
luźne. Brązowa kasetka.
Według: Krunić 1997 zestawie przedmiotów, pochówek kobiecy, podobnie
jak grób IV z Lachmirowic. W skład bogatego inwen-
tarza wchodziły m.in.: fragmenty srebrnego naszyjnika, amulet w kształcie topora i, być
może, fragment szklanego przedmiotu. Dwa komplety zamków dowodzą, że pierwotnie na
wyposażenie zmarłej składały się także dwie kasetki drewniane miejscowej produkcji. Tak
więc obie brązowe kasetki, z Lachmirowic i z Wechmar, pochodzą z grobów zamożnych
kobiet, zapewne zajmujących wysoką pozycję społeczną, o czym świadczy bardzo bogate
wyposażenie z licznymi prestiżowymi przedmiotami. Bardzo silnie zaznaczająca się w ca-
łym Barbaricum tradycja wyposażania w kasetki wyłącznie pochówków kobiecych została
w obu przypadkach zachowana. Natomiast nieco inna „kasetka medyczna”, wykonana z kości
słoniowej, towarzyszyła pochówkowi mężczyzny, w tzw. grobie książęcym 3/1926 z Leuna,
Saalekreis bogato wyposażonym w naczynia brązowe i szklane, srebrne ostrogi i groty strzał

127
K. Czarnecka

o znaczeniu symbolicznym
(Schulz 1953, ryc. 55, tabl.
26:3; Schmidt 2006, 190,
tabl. 119)5. Zdobione wieko
kasetki z kości słoniowej
znaleziono też na osadzie
Wiesbaden-Breckenheim,
na prawym brzegu Renu
(Schultze 2002, 67, tabl.
12:1).
Trudno rozstrzygnąć,
jaką drogą tytułowy przed-
miot trafił na Kujawy. Nie
jest to typowy przedmiot
Ryc. 5. Frankfurt-Praunheim, grób 1. Brązowa kasetka.
handlu, należy raczej do ka-
Według: Sobel 1991
tegorii „importów przypad-
kowych”, takich jak np. cyrkiel z osady w Przywozie, pow. wieluński (Jadczykowa 1976,
250). Mógł być swoistą pamiątką czy ciekawostką, jako przedmiot wykonany w sposób
nieznany i atrakcyjny. Zapewne zachował swoją podstawową funkcję kasetki do przecho-
wywania drobnych przedmiotów lub substancji sypkich. Nie sądzę jednak, by można je
wiązać z jakkolwiek rozumianą profesją medyczną6.
Nie można wykluczyć, że podobnych
kasetek było w Barbaricum więcej, ale zły
stan zachowania – m.in. na skutek przepalenia
w ogniu stosu – uniemożliwił ich rozpoznanie
i, jak w przypadku znaleziska z Lachmirowic,
spoczywają w muzealnych magazynach jako
„niezidentyfikowane przedmioty brązowe”.
Nie sadzę jednak, żeby były to przypadki czę-
ste. Kasetki brązowe tego typu z pewnością
nie były importem masowym.

Ryc. 6. Wechmar, Ldkr. Gotha, grób 174. Fragmenty

brązowej kasetki. Według: Kaufmann 1957

Dr Katarzyna Czarnecka
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
ul. Długa 52 «Arsenał»
00-241 Warszawa
katarzynaczarnecka@go2.pl

5
Groby książęce stanowią wyjątek – również w grobie „księcia” z Gommern odkryto kasetkę drewnianą, tradycyjnie
wiązaną z pochówkami kobiecymi (Schuster 2010, 129, 130).
6
Wśród ludności Barbaricum, jak w każdym społeczeństwie, musiały znajdować się osoby trudniące się leczeniem chorób
i opatrywaniem ran. Taką funkcje często pełniły starsze kobiety („baby-zielarki”). Jednak próby identyfikowania poszcze-
gólnych przedmiotów jako narzędzi medycznych (Frölich 2010, 229–231; Biborski 2004, 129, ryc. 4) budzą poważne wąt-
pliwości. Wydaje się, że również tak jednostkowe znaleziska, jak brązowe „kasetki medyczne” nie mogą być traktowane
jako bezsporne atrybuty profesji medycznej, zwłaszcza, że ich pierwotna funkcja na terenach Cesarstwa mogła być inna
(przechowywanie kosmetyków).

128
Importowana kasetka brązowa z cmentarzyska kultury przeworskiej w Lachmirowicach, pow. inowrocławski

Abstract: An imported bronze casket from the Przeworsk culture cemetery

at Lachmirowice, distr. Inowrocław
In the richly furnished Grave IV in the Przeworsk culture cemetery at Lachmirowice, distr.
Inowrocław, Poland, dated to the Phase B2/C1 of the Roman Iron Age (2nd half of the 2nd c. AD),
fragments of a bronze casket were found. The other imported items were also excavated such
as two bronze vessels, a terracotta lamp and a glazed beaker, as well as finds of a local prove-
nance: ornaments (i.a., a piece of gold), three keys, a comb, three spindle whorls, suggesting
that it was a grave of a woman. The casket fragments had been damaged in the cremation
fire, according to the burial rite of the Przeworsk culture, but a nearly complete reconstruc-
tion of this item is still possible. Such caskets are well known from the Roman Empire. They
are thought of as medical caskets that belonged to the doctor’s equipment; in the compart-
ments medicines were kept. The other possibility is that we deal with a cosmetic casket used
by women. Apart from the find from Lachmirowice, badly preserved fragments of a bronze
casket come from grave 174, in the cemetery in Wechmar, Ldkr. Gotha, Germany. Such finds
are extremely rare outside the limes, in Barbaricum. They were not objects of regular trade.

Bibliografia

Beck, F.
1977 Objets gallo-romains découverts à Echevronne (Côte-d’Or), „Antiquités Nationales” 9, 50–65.
Biborski, M.
2004 Dalsze ratownicze badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury przeworskiej z późnego okresu
wpływów rzymskich i wczesnej fazy wędrówek ludów w Mokrej, województwo śląskie, [w:] E. Tomczak
(red.), Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001–2002,
Katowice, 125–139.
2006 Die Fortsetzung der Ausgrabungen auf dem Gräberfeld der Przeworsk-Kultur der jüngeren römischen
Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit in Mokra, Kr. Kłobuck, Woiw. Śląskie, Fst. 8. For-
schungen von 1999–2003, „Recherches Archeologiques de 1999–2003”, 169–189.
Domżalski, K.
2006 Środkowoitalskie naczynia glazurowane znalezione w Polsce, [w:] A. Bursche, R. Ciołek (red.),
Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski III, Corpus der römischen Funde im europäischen
Barbaricum – Polen. Supplement 3, Warszawa, 113–146.
Eggers, H.J.
1951 Der römische Import im Freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1, Hamburg.
Fasold, P.
2006 Die Bestattungsplätze des römischen Militärlagers und Civitas-Hauptortes Nida (Frankfurt am Main-
‑Heddernheim und Praunheim), Frankfurt am Main.
Frölich, A.
2010 Globalisation or exchange of knowledge during the first millenium AD; based on identification of ar-
chaeological finds of surgical instruments, [w:] U. Lund Hansen, A. Bitner-Wróblewska (red.), Worlds
apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske
Fortidsminder C/7, København-Warszawa, 229–240.
Jadczykowa, I.
1976 Budynki mieszkalne osady produkcyjnej w Przywozie koło Wielunia, część II, „Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna” 23, 249–271.
Kaszewska, E., Rajewski, Z.A., Ząbkiewicz-Koszańska, H.A.
1971 Bronze II/III (Mont.)–période romaine, Inventaria Archaeologica XXVII, Warszawa.
Kaufmann, H. [Kaufmann, Hermann]
1957 Römischer Import im Gothaer Land, „Alt-Thüringen” 2 (1955/56), 205–230.
Kaufmann, H. [Kaufmann, Hans]
1984 Das spätkaiserzeitliche Brandgräberfeld von Wechmar, Weimarer Monographien zur Ur- und Frühgeschichte 9,
Weimar.

129
K. Czarnecka

Krunić, S.
1997 Measuring, Medical, Cosmetic and Other Instruments, [w:] S. Krunić (red.), Antique Bronze from Sin-
gidunum, Belgrad, 233–260.
Künzl, E.
1982 Medizinische Instrumente aus Sepulkralfunden der römischen Kaiserzeit, „Bonner Jahrbücher” 182,
1–131.
2002 Medizinische Instrumente der römischen Kaiserzeit in Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz,
Kataloge vor- und frühgeschichtlicher Altertümer 28, Mainz.
Madyda-Legutko, R.
1987 Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäi-
schen Barbaricum, BAR International Series 360, Oxford.
Modrzewska-Pianetti, I.
1990 Lampy rzymskie znalezione na obszarze Polski, „Archeologia” 41, 77–95.
Natuniewicz-Sekuła, M., Okulicz-Kozaryn, J.
2011 Weklice. A cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–
–2004), Monumenta Archeologica Barbarica XVII, Warszawa.
Nowakowski, W.
1992 Lampy rzymskie znalezione na obszarze Polski: komentarz prahistoryka, „Archeologia” 43, 85–93.
Schmidt, B.
2006 Leuna, Kr. Merseburg, [w:] M. Becker, J. Bemmann, R. Laser, R. Leineweber, B. Schmidt, E. Schmidt-
‑Thielbeer, I. Wetzel (red.), Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Deutschland 6:
Land Sachsen-Anhalt, Bonn, 188–190.
Schultze, J.
2002 Der spätrömische Siedlungsplatz von Wiesbaden-Breckenheim, Kleine Schriften aus dem Vorgeschicht-
liches Seminar Marburg 53, Marburg.
Schulz, W.
1953 Leuna. Ein germanischer Bestattungsplatz der spätrömischer Kaiserzeit, Berlin.
Schuster, J.
2010 Der Kasten (Schlüssel, Riegel, Abdeckbleche, Holzreste), [w:] M. Becker (red.), Das Fürstengrab
von Gommern, Ldkr. Jerichower Land, Veröffentlichungen des Landesamtes für Denkmalpflege und
Archäologie Sachsen-Anhalt – Landesmuseum für Vorgeschichte 63/I, 121–151.
Sobel, H.
1991 Römische Arzneikästchen, „Saalburg Jahrbuch” 46, 121–147.
Thomas, S.
1960 Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit, „Arbeits- und Forschungsberichte zur
Sächsischen Bodendenkmalpflege” 8, 54–215.
Ulrich, L.
1834 Römische Arzneikastchen, „Bonner Jahrbücher” 14, 33–37.
Walenta, K.
2009 Leśno i mikroregion w okresie rzymskim, Chojnice.
Wielowiejski, J.
1985 Die spätkeltischen und römischen Bronzegefässe in Polen, BRGK 66, 123–320.
Woelcke, K.
1931 Ein bronzenes Schminkkästchen aus einem Skelettgrab in Frankfurt a. M.-Praunheim, „Germania” 15,
36–39.
Zielonka, B.
1951 Groby ludności kultury przeworskiej w Lachmirowicach, pow. Inowrocław, „Z Otchłani Wieków” 20,
120–128.
1953 Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego w Lachmirowicach w pow. inowrocławskim, PA IX/2–3
(1951–52), 353–386.

130