Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie

Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica

Tomus I Varia Barbaric a. Zenoni Woźniak ab amicis dicata

(2002)
Tomus II Terra Barbaric a. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin
(2010)
Tomus III In medio Pol oniae Barbarica e. Agnieszka Urbaniak in memoriam
(2014) Orbis barbarorum
Tomus IV O patów, sta n. 1. Cmentarzysko kultury przeworskiej w północno-zachodniej
Małopolsce. Analizy specjalistyczne (2015) Studia ad archaeologiam Germanorum
Tomus V Cz arnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1
et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia
(2015)
Tomus VI O rbis barbarorum . Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum Adalberto Nowakowski dedicata

Or b i s ba r ba roru m
temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata (2017)

ISSN 1644-8774
ISBN 978-83-61367-19-4 (IA UW)
ISBN 978-3-00-056047-7 (ZBSA)
ISBN 978-83-943543-4-3 (FMAB) Warszawa-Schleswig 2017

00_okladka.indd 1 2017-04-06 12:08:30

monumenta archaeologica barbarica
series gemina
tomus VI

Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork
 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie
Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica

Orbis barbarorum
Studia ad archaeologiam Germanorum
et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia
Adalberto Nowakowski dedicata

pod redakcją
Jacka Andrzejowskiego, Clausa von Carnapa-Bornheima,
Adama Cieślińskiego i Bartosza Kontnego

WARSZAWA-SCHLESWIG 2017
 Recenzenci tomu
prof. dr hab. Jerzy Maik
prof. dr hab. Kazimierz Lewartowski

Opracowanie graficzne
Radosław Prochowicz

Skład i łamanie
Radosław Prochowicz, Jacek Andrzejowski

Korekta
Autorzy
Jacek Andrzejowski, Bartosz Kontny, Adam Cieśliński,
Katarzyna Watemborska-Rakowska

Linguistic review and proofreading

of English texts
Magdalena Małek

Okładka
Adalbertus Swebski
(rys. Jarosław Madej)

Fot. Wojciecha Nowakowskiego (na s. 5)

(© Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf, Schleswig)

© Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

© Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie
© Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica
© Autorzy

ISSN 1644-8774
ISBN 978-83-61367-19-4 (IA UW)
ISBN 978-3-00-056047-7 (ZBSA)
ISBN 978-83-943543-4-3 (FMAB)

Druk: Zakład Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego,

Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa
Spis treści

Od Redakcji

Wojciech Nowakowski – bibliografia do roku 2016 13

Amicus noster Adalbertus

Jacek Andrzejowski, Adam Cieśliński, Bartosz Kontny

O pewnym śpiewaku z fenomenalną pamięcią 29
Über einen Sänger mit phänomenalem Gedächtnis 29

Mykolas Michelbertas
Profesor Wojciech Nowakowski i archeologia Litwy 39
Professor Wojciech Nowakowski und die Archäologie Litauens 42

Volker Bierbrauer
Wojciech Nowakowski in Bonn: Erinnerungen nach fast dreißig Jahren 43

Siegmar von Schnurbein

Wojciech Nowakowski zum 65. Geburtstag 47

Heino Neumayer
Ein Warschauer Professor und ein westpolnisches Heimatmuseum 49

Matthias Wemhoff
Sine ira et studio. Wojciech Nowakowski und die Kommission zur Erforschung von Sammlungen
archäologischer Funde und Unterlagen aus dem nordöstlichen Mitteleuropa (KAFU) 59

Claus von Carnap-Bornheim

Wojciech Nowakowski und Schleswig – Internationale Kooperation, Forschungen zu Archivalien
und der Nachlass von Herbert Jankuhn 65
Non solum Balti

Rasa Banytė-Rowell
Some Remarks on the Genesis of a Bronze Pendant from Baitai Cemetery, Lithuanian Coastland:
a Local Balt Ornament According Germanic Trends? 71

Anna Bitner-Wróblewska, Mariusz Wyczółkowski

The Tornator from Galindia. Roman Period Woodturning Tools from the Cemetery
at Jaskowska See/Gonschor (Now Gąsior), North-Eastern Poland 81

Audronė Bliujienė, Donatas Butkus

Heralds of the Late Roman Period or Some Remarks About the Balt Fibulae Type Almgren 133 97

Aleksander Bursche, Anna Zapolska

All That Glitters Is Gold? The Scarcity of Gold Among the Balts 113

Agata Chilińska-Früboes
Grób F z dawnego Kirpehnen – kolejny dowód powiązań ludności kultury Dollkeim-Kovrovo
z kręgiem germańskim 123
Grave F from the Former Kirpehnen – Another Proof of Connections Between
the Dollkeim-Kovrovo Culture Peoples and the Germanic Peoples 138

Katarzyna Czarnecka
Odźwierna czy dama z kasetką? Znaleziska części zamków i kluczy u ludów bałtyjskich 141
Housekeeper or Lady with a Casket? Keys and Locks’ Elements in Balt Societies 150

Piotr Iwanicki
Nietypowa zapinka z grobu 154A z Lisów, pow. gołdapski.
Import czy naśladownictwo? 151
An Atypical Brooch from Grave 154A at Lisy, Gołdap County. Import or Imitation? 164

Grażyna Iwanowska
Najwcześniejsze materiały z grodziska w Jeglińcu. Przyczynek do osadnictwa ziem bałtyjskich
na wschód od Wielkich Jezior Mazurskich od epoki brązu do przełomu er 165
The Earliest Materials from the Hillfort at Jegliniec.
Contribution to the Settlement of Balt’s Lands East of the Great Mazurian Lakes
from the Bronze Age to the End of the First Millennium BC 176

Anna Juga-Szymańska, Andrzej Maciałowicz

Germanie na Mazurach, czyli o zaskakującym znalezisku z cmentarzyska w Łabapie
(dawn. Labab, Kr. Angerburg) 177
Germanen in Masuren – über einen überraschenden Fund aus dem Gräberfeld in Łabapa
(ehem. Labab, Kr. Angerburg) 189

Bartosz Kontny
Smok (?) z Łabapy. Ze studiów nad ornamentowanymi grotami z okresu wpływów rzymskich 191
Dragon (?) from Łabapa. Studies on Certain Decorated Barbarian Heads of Shafted Weapons
from the Roman Period 206

Dieter Quast
Anmerkung zu einer angeblich byzantinischen Scheibenfibel
aus Miętkie (woj. warmińsko-mazurskie) 209
Jan Schuster
Eine osteuropäische Variante der Bügelknopffibeln von Seerappen/Lûblino
auf der Sambischen Halbinsel als Beispiel überregionaler Kontakte an der Schwelle
zur Völkerwanderungszeit 215

Konstantin N. Skvorcov
Nowe spojrzenie na stare materiały. Próba rekonstrukcji inwentarzy grobów 1 i 4 z badań
Richarda Klebsa na cmentarzysku w Warnikam w 1877 roku 223
Old Materials from a New Perspective. An Attempt to Reconstruct the Assemblages
from Graves 1 and 4 from the Warnikam Burial Ground, Excavated by Richard Klebs in 1877 238

Paweł Szymański
Schyłek grupy gołdapskiej kultury sudowskiej w okresie wędrówek ludów 239
Das Ende der Goldaper Gruppe der Sudauen-Kultur in der Völkerwanderungszeit 252

Sławomir Wadyl
Nowe odkrycie zapinek typu Wólka Prusinowska z grodziska w Pasymiu
na tle dotychczasowych znalezisk 253
The New Discovery of the Brooches Type Wólka Prusinowska from the Stronghold in Pasym
Against Previous Finds 260

Agata Wiśniewska
Nie-burgundzka narzeczona? Grób z zapinką typu Bornholm
z cmentarzyska w Łężanach, pow. kętrzyński 261
Non-Burgundian Fiancée? Grave with a Brooch Type Bornholm from a Cemetery at Łężany, Kętrzyn County 267

Non solum Germani

Jacek Andrzejowski
Waśniewo-Grabowo na Poborzu – „zaginione” cmentarzysko kultury przeworskiej 271
Waśniewo-Grabowo in der Region Poborze – ein „verschollenes” Gräberfeld der Przeworsk-Kultur 292

Vadzìm Belâvec
O elementach przeworskich z cmentarzyska w Brześciu-Tryszynie (Брэст-Трышын)
na przykładzie wybranych naczyń 293
On the Issue of the Przeworsk Culture Component in the Brèst-Tryšyn (Брэст-Трышын) Cemetery:
Case Study of Selected Clay Vessels 307

Marcin Biborski
Einige Bemerkungen zum Auftreten und den Identifizierungsmöglichkeiten römischer Schwerter 309

Adam Cieśliński, Andreas Rau

Ermland und Oberland in der späten römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit
im Licht neuer Erwerbungen des Museums für Ermland und Masuren in Olsztyn 327

Teresa Dąbrowska
Zagadkowe skupiska palenisk na stanowiskach kultury przeworskiej 343
Rätselhafte Felder von Feuerstellen in der Przeworsk-Kultur 351

Michał Grygiel
Ein einzigartiger römischer Import aus dem Gräberfeld in Jadowniki Mokre, Kr. Tarnów 353
Agnieszka Jarzec, Roksana Chowaniec
Zestaw srebrnych ozdób z grobu 374 z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Krośnie, pow. pasłęcki 373
A Set of Silver Ornaments from a Cemetery of the Wielbark Culture at Krosno, Pasłęk County, Grave 374 382

Andrzej Kasprzak
Cmentarzysko kurhanowe z kręgami kamiennymi w Pławnie,
pow. drawski – wstępne wyniki badań 383
The Barrow Cemetery with Stone Circles at Pławno, Drawsko Pomorskie County –
Preliminary Results of Excavation 391

Andrzej Kokowski
Cmentarzyska kultury wielbarskiej z Lubcza Małego i z Jabłonowa w północnej Wielkopolsce 393
Gräberfelder der Wielbark-Kultur in Lubcz Mały und Jabłonowo im nördlichen Wielkopolska 406

Maxim Levada, Mihajlo Potupčik

Nowe eksponaty z okresu wpływów rzymskich w Muzeum Krajoznawczym w Winnicy 409
New Roman Period Exhibits in the Vinnytsia Museum 420

Jacek Andrzejowski
Ad vocem: Pierścieniowata zawieszka ażurowa z Podola 421
Ad Vocem: Openwork Ring Pendant from Podolia 429

Ulla Lund Hansen

The Owl Fibula from Lavegård on Bornholm, Denmark 431

Piotr Łuczkiewicz
Unikatowa szpila ze Spiczyna koło Lublina 435
Eine außergewöhnliche Nadel aus Spiczyn bei Lublin 439

Renata Madyda-Legutko
Niestandardowe zestawy metalowych części pasa z obszaru
kultury przeworskiej z przełomu wczesnego i młodszego okresu rzymskiego 441
Non-Standard Sets of Metal Belt Elements from the Przeworsk Culture Range at the Transition
of the Early and Younger Roman Period 451

Magdalena Mączyńska, Ireneusz Jakubczyk

Inhumacyjne groby z warstwą spalenizny w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 453
Die Körpergräber mit Brandschicht in Babi Dół-Borcz, Kr. Kartuzy 459

Magdalena Natuniewicz-Sekuła
Kolejny wielbarski pochówek z elementami bałtyjskimi (?) z cmentarzyska w Weklicach, pow. elbląski 461
Another Wielbark Culture Burial with Balt Elements (?) at the Weklice Cemetery, Elbląg County 474

Barbara Niezabitowska-Wiśniewska
Zapinki typu Husynne z Lubelszczyzny 475
Fibulae of the Husynne Type from the Lublin Region 493

Radosław Prochowicz
Ostatni z rodu – relacje ludności kultur przeworskiej i wielbarskiej na Mazowszu
na przykładzie obiektu 198 z cmentarzyska w Szelkowie Starym 495
Last of Kin – Relation Between Population of the Przeworsk and Wielbark Cultures in Mazovia
on the Example of the Feature 198 from a Cemetery at Stary Szelków 506
Tomasz Rakowski, Katarzyna Watemborska-Rakowska
Gniew jest osłą męstwa. Uwagi o osełkach z okresu wpływów rzymskich na podstawie znalezisk
z cmentarzyska kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu 507
‘Anger is the Whetstone of Courage’1. Comments About Whetstones from the Roman Period
Based on Finds from a Przeworsk Culture Cemetery at Czersk in the Urzecze Region 535

Kalina Skóra
The Sitting (?) Dead – an Attempt at Assessing Discoveries from Cemeteries of the Wielbark Culture 537

Anna Strobin, Henryk Machajewski

Cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w Brzynie, pow. pucki, stanowisko 7.
Ze studiów nad okresem wędrówek ludów na Pomorzu Wschodnim 549
Das völkerwanderungszeitliche Gräberfeld von Brzyno, Kr. Puck, Fpl. 7.
Untersuchungen zur Völkerwanderungszeit in Ostpommern 573

Andrzej Szela
Strap-Ends Type Brudnice 575

Joanna Zagórska-Telega
Uwagi na temat naprawianej zapinki typu A.236c z Michałowic 585
Remarks on a Repaired A.236c Brooch from Michałowice 597

Varia historica et archaeologica

Piotr Dyczek
A New Way of Dating So-Called Byzantine Lamps as Exemplified by Finds from Novae 601

Mirosław J. Hoffmann, Kacper Martyka, Jarosław Sobieraj

Leonhard Fromm (1887–1975). O konserwatorskim zaangażowaniu i Gotach z okolic Olsztyna 611
Leonhard Fromm (1887–1975). Über Kreispflegerengagement und die Goten bei Olsztyn 623

Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski

Dr Arthur Schmidt i archeologia dawnego Kreis Lötzen 625
Dr. Arthur Schmidt and the Archaeology of the Former Kreis Lötzen 644

Mariusz Mielczarek
... wie ein Schuss vom Dnister bis an das alte Preußen ... Jan Konrad Graf von Załuskis Hinweise
für Jan Nepomucen Sadowski auf der „Suche“ nach den Handelsstraßen
der Griechen und Römer bis an die Gestade des Baltischen Meeres 645

Judyta Rodzińska-Nowak
Niech skiśnie! O niektórych sposobach konserwowania
i przetwarzania pożywienia pochodzenia roślinnego w pradziejach 653
Let it Sour! On Certain Methods of Preserving and Processing Foods of Plant Origin in Prehistory 657
 Orbis barbarorum
Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, Tomus VI
Warszawa-Schleswig 2017

Katarzyna Czarnecka

Odźwierna czy dama z kasetką? Znaleziska części zamków i kluczy

u ludów bałtyjskich

Housekeeper or Lady with a Casket? Keys and Locks’ Elements in Balt Societies

Jednym z ważnych zagadnień stanowiących przedmiot
badań czcigodnego Jubilata były i są kontakty i relacje
ludności kultur bałtyjskich z sąsiednimi kulturami prze-
de wszystkim germańskimi (wielbarską i przeworską),
Skandynawią, a nawet Sarmatami (W.  Nowakowski
1989, 1994; 2003; 2008). Problematykę tę podejmowali
również inni badacze, zarówno od strony ludów bał-
tyjskich (J. Okulicz 1976; A. Bitner-Wróblewska 1989;
por. wspomniane wyżej prace W. Nowakowskiego) jak
i od strony ludów germańskich (T. Dąbrowska 1991;
J. Andrzejowski, A. Cieśliński 2007).
Z tych studiów wynika, że – mimo lokalnej specyfi-
ki, zwłaszcza w stroju, czy zestawie uzbrojenia – można
uznać społeczności kultur bogaczewskiej i Dollkeim-
Kovrovo za należące do tego samego szerokiego kręgu
cywilizacyjnego, co pozostałe ludy Barbaricum. Inte-
resujące jest więc, że istnieje jedna kategoria przed-
miotów, prawie nieznana z obszaru kultur bałtyjskich,
a należąca do częstych znalezisk na stanowiskach in-
nych kultur barbarzyńskiej Europy. Są to klucze i części
zamków drewnianych kasetek czy skrzynek. Na to zja-
wisko zwrócił uwagę W. Nowakowski (2013, 247). Sy-
tuacja ta może do pewnego stopnia wynikać z faktu, że
te mało efektowne, często nie rozpoznane prawidłowo
przedmioty bardzo rzadko były zamieszczane w publi-
kacjach. Materiały archiwalne pozwalają na zweryfiko-
wanie takiego obrazu. Natomiast rozmaite zamki me-
talowe (kłódki) z kluczami pojawiają się jako częstszy
element wyposażenia grobowego u ludów bałtyjskich
i ugrofińskich dopiero we wczesnym średniowieczu, za-
pewne jako wynik kontaktów ze Skandynawią (T. Ku-
rasiński 2002, 191) i Rusią (K. Jażdżewski 1976, 392).
Paradoksalnie, temat ten pojawił się w orbicie za-
interesowań badaczy starożytności pruskich już dość
dawno. Kluczom i zamkom poświęcony był wykład
A. Brinkmanna wygłoszony na posiedzeniu Altertums­
gesellschaft Prussia, w dniu 21 stycznia 1898 roku, opub-
likowany w 21. tomie czasopisma „Sitzungsberichte der
Altertumsgesellschaft Prussia” z 1900 roku. Jest to jedno
z pierwszych dokładnych i wyczerpujących omówień
tej problematyki, oparte na pracach L. Jacobiego (1897)
i A. von Cohausena (1874), oczywiście wychodzące od
znalezisk z szerszego spektrum czasowego i terytorial-
nego. Prezentowane tam były znaleziska ze starożytnej
Grecji, ale również współczesne autorowi wykładu ana-
logie etnograficzne z Łotwy.
Wobec generalnego braku kluczy i części zamków
na terenach bałtyjskich, tym większe zainteresowanie
budzą nieliczne znaleziska tej kategorii przedmiotów.
Żelazne, prostokątne okucie zamka z dwoma otworami,
i żelazny klucz pochodzą z bogato wyposażonego (co
najmniej pięć zapinek, srebrna moneta Trajana) gro-
bu 38, na nekropoli w dawn. Warengen, Kr. Fisch­hau­­
sen (Kotel'nikovo/Котельниково, raj. Zelenogradsk;
J. Heydeck 1909, 235). Niestety, brak opisu czy ilustracji
tych przedmiotów, ale przywołane analogie wskazujące
Katarzyna Czarnecka
Ryc. 1. Klucze do kasetek. 1 – dawn. Cojehnen, Kr. Fisch­
hausen, grób 18; 2 – Babięta, pow. mrągowski, stan. I, grób 42.
Wg: Schmiedehelm spuścizna 9.21 (1), A. Bitner-Wróblewska,
A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2008 (2)
Fig.1. Casket keys. 1 – former Cojehnen, Kr. Fischhausen,
Grave 18; 2 – Babięta I, Mrągowo County, grave 42. After:
Schmiedehelm files 9.21 (1), A. Bitner-Wróblewska,
A. Rzeszotarska-Nowakiewicz & T. Nowakiewicz 2008 (2)
na podobieństwo do egzemplarzy typu 2 i typu A według
A. Kokowskiego (1997, ryc. 6, 18), pozwalają z dużym
prawdopodobieństwem zaliczyć je do najbardziej roz-
powszechnionego w Barbaricum rodzaju zamka, któ-
ry określam jako typ Siemianice1. Podobny klucz został
również znaleziony w zestawie z grobu XVIII z dawn.
Cojehnen, Kr. Fischhausen (miejscowość nieistniejąca,
obecnie raj. Zelenogradsk; J. Heydeck 1909, 223)2. Jest
to egzemplarz żelazny, długości około 10 cm, o trzonku
spłaszczonym, zakończonym uszkiem, w którym tkwi
kółko do zawieszania (Ryc. 1:1). Zdaniem W. Nowakow-
skiego (1996, 48) zespół jest niewiarygodny, zmieszany
albo źle opisany, niemniej znalezisko elementów zamy-
kanej kasetki pozostaje faktem. Z Sambii znamy jeszcze
cztery klucze tego typu – z grobu 35 na cmentarzysku
w dawn. Tengen, Kr. Heiligenbeil3 (miejscowość nieist-
1
 Jest to zamek złożony ze sprężyny przymocowanej jednym
końcem do wieka lub ścianki oraz klucza z piórem w kształcie
litery U i z okucia z blachy z dwoma otworami. W jeden z ot-
worów wchodził bolec blokującej sprężyny, drugim otworem
wprowadzany był klucz, który wypychał bolec umożliwiając
otwarcie kasetki.
2
 Schmiedehelm, Spuścizna 9.21. Za udostępnienie informacji
z tej kartoteki bardzo dziękuję Pani dr Annie Judze-Szymańskiej.
3
 Czasami sposób publikacji utrudnia prawidłową identyfikację
przedmiotu. Tak było w wypadku grobu 35 z dawn. Tengen: Na
rysunku, obok dwukrotnie zgiętego dużego klucza, jako odłama-
na część, przedstawiony został zagięty ku trzonowi zakończony
U-kształtnym hakiem element, który w rzeczywistości jest klu-
czem typu Siemianice. Wyjaśnienie przyniosły materiały archi-
142
niejąca, obecnie raj. Gur'evsk; W. Nowakowski 1996, 37,
tabl. 64:5), oraz, zachowany fragmentarycznie z dawn.
Klein Fliess, Kr. Labiau (Izobilnoe, raj. Polessk), a tak-
że klucze na skuwkach do rzemienia, z ornamentowa-
nymi rękojeściami, z dawn. Pollwiten, Kr. Fischhausen
(Rovnoe, raj. Zelenogradsk), i z dawn. Grebieten, Kr.
Fischhausen4.
Z terenu kultury bogaczewskiej znamy tylko poje-
dyncze znaleziska kluczy. Na cmentarzysku w Babię-
tach, pow. mrągowski (dawn. Babienten, Kr. Sensburg),
stan. I, w grobie 42, odkryto klucz żelazny (Ryc. 1:2)
typu A według Kokowskiego (A. Bitner-Wróblewska,
A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2008,
tabl. LXVII). W grobie pochowano prawdopodobnie
kobietę, wyposażoną w paciorki szklane, szydło, nóż
i zapinkę typu Almgren 96 (1923). Nie można wyklu-
czyć, że przedmiot opisany jako Eisenbeschlag m um­
gebog. Nagel 5, czyli okucie żelazne z zagiętym gwoź-
dziem, może być elementem szkatułki. Wymienione
klucze kształtem i wymiarami nie odbiegają od znale-
zisk z obszarów kultury przeworskiej czy wielbarskiej
i prawdopodobnie stanowiły importy z tych terenów.
Być może trafiły na ziemie bałtyjskie jako własność
osobista kobiet, które poprzez małżeństwo weszły do
miejscowych społeczności.
Z obszarów bałtyjskich znamy natomiast dość liczne
znaleziska dużych żelaznych kluczy hakowych służą-
cych zapewne do otwierania drzwi czy bram (Ryc. 2).
Wszystkie pochodzą z Sambii, z cmentarzysk kultury
Dollkeim-Kovrovo.
Najwcześniej – na fazę B2 – datowany jest duży klucz
żelazny znaleziony w grobie 4 w Kovrovie, raj. Zeleno-
gradsk (Коврово, dawn. Dollkeim, Kr. Fischhausen).
Wykonano go z pręta o przekroju 1×1,1 cm, dwukrot-
nie zagiętego, ze ścienioną końcówką o przekroju 1×
0,6 cm, sugerującą, że zasuwa miała wycinane karby,
a nіe koliste otwory; długość trzonka to 19,5 cm, czę-
ści pracującej 20 cm. Na trzonku zachował się fragment
drewnianej rękojeści (A. Chilińska-Drapella 2010, 21,
tabl. 14:l). Pochówek był wyposażony w liczne części
stroju i ozdoby, z czterema zapinkami, dwoma branso-
letami, paciorkami i pasem sambijskim. Równie długie
ramię – ok. 20 cm – z masywnym tordowanym trzon-
kiem miał wspomniany już klucz z grobu 35 z dawn.
Tengen (zob. przyp. 3).
walne – w kartotece H. Jankuhna oba klucze są starannie, osobno
wyrysowane. Za udostępnienie archiwaliów dotyczących Ten­
gen i Kl. Fliess bardzo dziękuję Pani Agacie Chilińskiej-Früboes.
4
 Informacje o kluczach, pochodzące z kartotek Herberta Jankuh-
na (Kir­pehnen, Pollwiten, Rosenau, Trutenau) i Marty Schmie-
dehelm (Grebieten) zawdzięczam uprzejmości Pani dr Agaty
Chilińskiej-Früboes.
5
 Schmiedehelm, Spuścizna 7.12-89*.
 Tacy biedni czy tacy uczciwi? Brak znalezisk części zamków i kluczy u ludów bałtyjskich

Ryc. 2. Duże klucze do drzwi i schemat ich działania. 1 – Gračëvka, raj. Zelenogradsk; 2 –Kotel'nikovo, raj. Zelenogradsk.
Wg: A. Juga-Szymańska 2014 (1), J. Heydeck 1909 (2). Schematy: K. Czarnecka
Fig. 2. Latch-lifters and the scheme of their use. 1 – Gračëvka, Zelenogradsk District; 2 –Kotel'nikovo, Zelenogradsk District.
After: A. Juga-Szymańska 2014 (1), J. Heydeck 1909 (2). Diagrams: K. Czarnecka

Podobne w kształcie klucze, o nieco krótszym ramie-
niu (ok. 10 cm) pochodzą z bardzo bogatego grobu VII
z cmentarzyska w Povarovce, raj. Zelenogradsk (dawn.
Kirpehnen, Kr. Fischhausen), z grobu 100 z dawn. Gre­
bieten, Kr. Fischhausen, a także z cmentarzyska Rovnoe,
raj. Zelenogradsk (dawn. Pollwiten, Kr. Fischhausen);
Wszystkie są dwukrotnie zgięte, mają ścienione pra-
cujące końcówki i proste trzonki. Do tej grupy należy
zapewne dołączyć fragmentarycznie zachowany egzem-
plarz z Medvedevki, raj. Gur'evsk (dawn. Trutenau, Kr.
Königsberg). Z kolei klucz hakowy, zachowany w dwóch
fragmentach, znaleziony na cmentarzysku w miejsco-
wości Gračëvka, raj. Zelenogradsk (Грачёвка, dawn.
Craam, Kr. Fischhausen), w obiekcie 5 (Ryc. 2:1; A. Juga-
-Szymańska 2014, 175, ryc. 120) ma trzonek zakończony
uszkiem, w którym tkwi kółko. Jest to duży przedmiot,

143
Katarzyna Czarnecka
dwukrotnie prostopadle zgięty; miejsce zagięcia jest lek-
ko zaokrąglone. Wyjątkowo bogate wyposażenie tego
grobu (m.in. zapinka wykładana złotą folią) wskazuje
na wysoką pozycję społeczną pochowanej tam osoby
(A. Juga-Szymańska 2014, 400).
Nieco inny kształt części pracującej mają kolejne klu-
cze z cmentarzysk sambijskich. Z grobu 41 z dawn. Wa­
rengen (Kotel'nikovo) pochodzi żelazny klucz wykona-
ny z pręta o średnicy około 0,9 cm i długości ok. 30 cm
(Ryc. 2:2), łagodnie wygięty, z końcówką zagiętą dwu-
krotnie i skierowaną w stronę trzonka (J. Heydeck 1909,
237, ryc. 163; W. Nowakowski 1996, 38, tabl. 68:3); bo-
gato wyposażony pochówek datowany jest na młod-
szy okres wpływów rzymskich. Duży klucz odkryto też
w grobie 11 na cmentarzysku w Krasnoflotskoe, raj. Ze-
lenogradsk (Крас­нофлотское, dawn. Corben, Kr. Fisch­
hausen)6. Jest on zagięty trzykrotnie; końcówka (część
pracująca) została lekko spłaszczona. Zakończenie jest
odgięte, podobnie jak w wypadku klucza z Kotel'nikova.
Na cmentarzysku w dawn. Tengen w grobie 32 znale-
ziono trzykrotnie zgięty masywny klucz wykonany ze
sztabki żelaznej. Jego uchwyt jest rombowato rozszerzo-
ny, powyżej tordowany i zakończony uszkiem z przeło-
żonym przez nie kółkiem; szerokość ramienia wynosi
14,5 cm (W. Nowakowski 1996, 37, tabl. 64:8). Niekom-
pletny, trzy razy zgięty klucz pochodzi prawdopodobnie
z dawn. Rosenau, Kr. Königs­berg (dziś część Kaliningra-
du), niestety jest to znalezisko bez kontekstu.
Kształt i proporcje omawianych znalezisk odpo-
wiadają kluczom znanym z wczesnych faz kultury la-
teńskiej, na co zwrócił uwagę już J. Heydeck (1909,
237), który odnośnie do egzemplarza z dawn. Waren­
gen (Kotel'nikovo) jako analogie wskazał klucze typu
Marza­botto. Analogie te stanowią jednak tylko nawią-
zania formalne do kształtu przedmiotów, wynikającego
z funkcji, a nie mogą być bezpośrednim źródłem inspi-
racji. Najprawdopodobniej klucze te służyły do otwie-
rania/zamykania dużej zasuwy w postaci drewnianej
sztaby umieszczonej na skrzydle drzwi i przesuwanej
poziomo w obejmach drewnianych bądź metalowych.
Zasuwa zaopatrzona była w otwory lub nacięcia, w któ-
re wchodził ząb klucza, umożliwiając jej przesunięcie
(Ryc. 2). Rekonstrukcję takiego zamka daje już A. von
Cohausen (1874, tabl. X:6), dalsze propozycje przedsta-
wiają G. Jacobi (1974, ryc. 37) i K. Mesterházy (1983,
ryc. 5), a ostatnio J.-P. Guillaumet i G. Laude (2009, 27).
Klucze z Sambii proporcjami i kształtami części pra-
cujących przypominają częste znaleziska z celtyckich
oppidów i osad, np. z Manching (G. Jacobi 1974, tabl.
6
 Jankuhn, Spuścizna. Za udostępnienie informacji dziękuję Pa-
nu Piotrowi Iwanickiemu.
144
44)7. Podobne egzemplarze znane są jednak również
z obiektów rzymskich, choć występowały tam znacznie
rzadziej i tylko w I–II wieku po Chr. W późniejszym
okresie takie formy prawdopodobnie wyszły z użycia,
zastąpione przez rozmaite klucze kotwicowate, które
również wywodzą się tradycji celtyckiej. W cesarstwie
rzymskim takie klucze były w powszechnym użyciu
jako elementy zamknięć dużych drzwi czy bram. Dość
licznie pojawiają się też wśród znalezisk z osad i depo-
zytów narzędzi kultur przeworskiej, czerniachowskiej
i kręgu nadłabskiego. Datowane są na młodszy i późny
okres rzymski oraz okres wędrówek ludów. Takich klu-
czy nie znamy jednak z terenów bałtyjskich.
Interesujące jest, że wszystkie omawiane duże klu-
cze należące do tego samego, dość archaicznego typu,
datowane na młodszy okres wpływów rzymskich, zo-
stały znalezione na Sambii. Pochodzą one z grobów za-
możnych kobiet, na co wskazują charakter i bogactwo
ich wyposażeń8. Być może wskazują na jakąś zmianę
społeczną na tym terenie, związaną z koniecznością
zabezpieczania budynków czy pomieszczeń. Może
jednak była to zmiana w rytuale pogrzebowym, pole-
gająca na wkładaniu do grobu artefaktów, które dotąd
nie wchodziły do zestawu funeralnego, przy czym nie
należy wykluczać ich magicznego czy symbolicznego
znaczenia (K. Czarnec­ka 2010, 22–23).
Pojawia się pytanie, czy wspomniane klucze należy
uznać za wyroby miejscowe, czy też za importy. Trudno
wyobrazić sobie import kluczy do drzwi bądź całych
mechanizmów zamykających bramy. Sama forma tych
przedmiotów jest dość prosta – odpowiednio wygięty
pręt żelazny i drewniana lub metalowa sztaba – niewąt-
pliwie jednak żeby cały zamek funkcjonował, trzeba
wiedzieć jak go wykonać. Zapewne był to raczej import
myśli technicznej, „know how”, niewykluczone, że z lo-
kalnymi innowacjami w szczegółach, np. dwa egzem-
plarze, z dawn. Warengen i Corben, mają zakończenia
odgięte pod kątem prostym (może do rękojeści orga-
nicznej, jakiej fragmenty zachowały się na egzemplarzu
z dawn. Dollkeim), a nie są, jak większość tego rodzaju
kluczy, zaopatrzone w kółko do zawieszania. Natomiast
niewątpliwym importem z terenu cesarstwa rzymskiego
jest komplet: kłódka i klucz (Ryc. 3), pochodzący z bar-
dzo bogato wyposażonego grobu 179 na cmentarzysku
kultury bogaczewskiej w Mojtynach, pow. mrągowski
(dawn. Moythienen, Kr. Sensburg; E. Hollack, F.E. Peiser
7
 Egzemplarz z dawn. Tengen zbliżony jest kształtem do kluczy
wczesnośredniowiecznych.
8
 W grobie z dawn. Polwitten były jednak groty i nożyce (por.
przyp. 5).
9
 Zestaw broni i nietypowe wędzidło znalezione w tym grobie
wskazują na szczególną pozycję społeczną pochowanego tam
zmarłego.
 Tacy biedni czy tacy uczciwi? Brak znalezisk części zamków i kluczy u ludów bałtyjskich

Ryc. 3. Importowana kłódka z Mojtyn, pow. mrągowski, grób 17 i schemat jej działania.
Wg: E. Hollack, F.E. Peiser 1904 (kłódka), H. Dolenz 1998 (schemat)
Fig. 3. Imported Roman padlock from Mojtyny, Mrągowo County, grave 17 and the scheme of its use.
After: E. Hollack & F.E. Peiser 1904 (padlock), H. Dolenz 1998 (diagram)

1904, 45, tabl. III). Mimo iż znalezisko zostało opubli-
kowane już dawno, przez długi czas nie zostało prawid-
łowo rozpoznane (K. Czarnecka 2013a). W grobie za-
chowana jest część puszki kłódki – kwadratowa płytka
o wymiarach 5,5 × 4,8 cm, z czterema nitami o dużych,
wielobocznych główkach, umieszczonymi w narożni-
kach. W centralnej części znajduje się otwór w kształcie
litery T, przeznaczony do wprowadzenia klucza. Jest to
kłódka pudełkowa. Pałąk kłódki obecnie jest zachowany
w dwóch fragmentach. Według opisu, jeden fragment
zakończony jest „cienkim języczkiem” (eine dünne­
re Zunge) drugi ma rozszczepioną końcówkę, w którą
został wsadzony i przymocowany nitem dodatkowy
element. Przedstawiony opis sugeruje, że był to zawias
łączony na nit – jak w wypadku kłódki z rzymskiego
miasta w Magdalensbergu (H. Dolenz 1998, ryc. 29) czy
z castellum Zugmantel (H. Jacobi 1914, tabl. VII:22).
Zakończenie jednej półobręczy (elementu kabłąka)
w postaci płaskiej, rozszerzonej płytki, umieszczonej
za poprzeczną tarczką, to zapewne miejsce mocowania
do ścianki puszki kłódki. Natomiast rygiel znajdowałby
się pierwotnie na zakończeniu drugiego. Częścią rygla
byłby wspominany cienki języczek. Kłódce towarzyszył
klucz na pierścieniu (niem. Ringschlüssel) typu VI we-
dług D. Gaspar (1986, 50, tabl. XIII*:29), przeznaczo-
ny do noszenia na palcu. Część pracująca zaopatrzona
została w kwadratową ramkę i dodatkowo rozwidlona.
Taki kształt sugeruje, że zamek miał podwójny rygiel
zaciskowy, z wąsami, prawdopodobnie, ustawionymi
prostopadle. Klucze tego typu były w dość powszech-
nym użyciu na terenie Imperium, jednak w zdecydowa-
nej większości znajdowane są luźno, tzn. bez towarzy-
szących im kłódek. Kompletny zestaw (klucz i kłódka)
z grobu z Mojtyn ma więc charakter wyjątkowy.
W wypadku znaleziska z Mojtyn kłódka najprawdo-
podobniej nie miała praktycznego zastosowania jako

145
Katarzyna Czarnecka

Ryc. 4. Kłódki. 1 – Berezovka, raj. Bagrationovsk; 2 – Miętkie, pow. szczycieński;

3 – Kosewo, pow. mrągowski. Wg: A. Bitner-Wróblewska, A. Rzeszotarska-
-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011 (1), A. Bezzenberger 1914 (2, 3)
Fig. 4. Padlocks. 1 – Berezovka, Bagrationovsk District; 2 – Miętkie, Szczytno
County; 3 – Kosewo, Mrągowo County. After: A. Bitner-Wróblewska, A. Rze­
szotarska-Nowakiewicz & T. Nowakiewicz 2011 (1), A. Bezzenberger 1914 (2, 3)

zamknięcie kajdan nałożonych niewolnikowi/jeńcowi,
mogła natomiast być swoistym emblematem, oznaką
profesji osoby pochowanej w tym grobie. Zapewne
należy ją traktować jako jednostkowy „import przy-
padkowy”, a nie jako dowód na zorganizowany handel
niewolnikami (inaczej kłódki byłyby częstszym zna-
leziskiem na obszarze Barbaricum, zwłaszcza wzdłuż
szlaku bursztynowego).
Metalowe kłódki stanowiące lokalną wersję przenoś-
nych zamków, inspirowaną wyrobami znanymi z ce-
sarstwa rzymskiego, pojawiają się w młodszym okresie
wpływów rzymskich na obszarze kultur przeworskiej
i czerniachowskiej (K. Czarnecka 2013b). Znajdowa-
ne są zarówno na osadach jak i w grobach. Mają formę
metalowego cylindra-puszki z przymocowaną do ścian-
ki metalową tulejką o niewielkiej średnicy. W płytce
zamykającej puszkę od góry znajduje się otwór, w któ-
ry wsuwany jest swobodny, tzn. nie połączony z pusz-
ką, rygiel ze sprężynującymi wąsami. Trzpień rygla jest
łukowato wygięty, drugi, długi koniec wchodzi w tulej-
kę, zamykając obwód. Na kabłąk mogły być nakładane
ogniwa łańcucha, albo mógł on być przekładany przez
kółka mocowane np. w ściance i wieku, co – po zatrzaś-
nięciu rygla – uniemożliwiało otworzenie. Klucz, wpro-
wadzany przez wąski otwór w dnie, zakończony ramką
nakładaną na koniec rygla, dociskał wąsy do trzpienia
pozwalając na wyciągnięcie go i zwolnienie blokady.
Egzemplarz należący do omawianego typu znalezio-
no na nekropoli kultury Dollkeim-Kovrovo w Berezov­
ce, raj. Bagrationovsk (Беpезовка, dawn. Gr. Sausgar­
ten, Kr. Pr.-Eylau), w grobie 1, wyposażonym w zestaw
broni, tj. długi nóż-sztylet (tzw. Dolchmesser) z trzema
struzinami, dwa groty, fragment imacza – a także osełkę
i niekompletną srebrną zapinkę kuszowatą z podwiniętą
nóżką i kolankowatym kabłąkiem (K. Stadie 1919, 443–
–444). Rysunek samej kłódki zachował się w archiwum
Feliksa Jakobsona (A. Bitner-Wróblewska, A. Rzeszo-
tarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011, 202–203).
Kłódka była zamknięta, zaś rygiel tkwił w środku (Ryc.
4:1). Zespół najprawdopodobniej datować można na
schyłek okresu wpływów rzymskich, tj. fazę C310.
Podobną kłódkę znaleziono też na cmentarzysku
w Miętkiem, pow. szczycieński (dawn. Mingfen, Kr.
Or­telsburg; A. Bezzenberger 1914, ryc. 38; A. Bitner
--Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowa­
kiewicz 2008, tabl. CLX), niestety nie wiadomo, w ja-
kim zespole, ani nawet, na którym stanowisku11. Rygiel
tkwi w środku, a więc była ona zamknięta (Ryc. 4:2). Jest
to niewielki egzemplarz: długość cylindra to ok. 4 cm,
a średnica – 2 cm. Tulejka (obecnie niezachowana) była
odsunięta od puszki o mniej więcej 0,6 cm. Klucz ma
pojedynczą ramkę, co wskazuje na to, że rygiel miał tyl-
ko jeden komplet wąsów12. Wykonany został z masyw-
nego pręta żelaznego o długości ok. 11 cm, zakończo-
nego uszkiem, w którym tkwił łańcuszek zakończony
10
 Bardzo dziękuję Panu dr. hab. Bartoszowi Kontnemu za po-
moc w określeniu chronologii tego zespołu.
11
 J. Jaskanis (1977, 302) wymienia dwie kłódki cylindryczne
z te­go cmentarzyska.
12
 Rygiel podwójny­ – z dwiema parami sprężynujących wąsów
– wymagał klucza z podwójną ramką.

146
 Tacy biedni czy tacy uczciwi? Brak znalezisk części zamków i kluczy u ludów bałtyjskich
skuwką do zawieszania, zapewne umożliwiającą przy-
mocowanie klucza do pasa. Datowanie tego egzempla-
rza nie jest pewne. Prawdopodobnie jednak wiązać go
trzeba z okresem wędrówek ludów.
Z cmentarzyska w Kosewie, pow. mrągowski (dawn.
Kossewen, Kr. Sensburg), pochodzi kłódka datowana
na fazę E (A. Bezzenberger 1914, ryc. 37; M. Rudnicki
2010). Również w tym wypadku rygiel tkwi w środku
(Ryc. 4:3). Ten egzemplarz jest lepiej zachowany, cy-
linder ma długość 5 cm i średnicę ok. 2 cm. Zachowa-
na jest kompletna tulejka, pomiędzy ścianką puszki
a tulejką umieszczony został ozdobny ażurowy wężyk.
Taka dekoracja pojawia się dość często na kłódkach
datowanych na okres wędrówek ludów, m.in. z cmen-
tarzyska longobardzkiego w Poysdorf, Bez. Mistelbach,
w Dolnej Austrii (E. Beninger 1966, 178, ryc. 4:5, tabl.
5:5). Podobny element, obecnie niezachowany, mógł
być też umieszczony na egzemplarzu z Miętkich. Ot-
wór na wprowadzenie klucza jest duży, kwadratowy,
w innych kłódkach jest to wąska szczelina. Być może
został nieco uszkodzony. Jako klucz zamieszczony jest
na ilustracji przedmiot z taśmy żelaznej zakończonej
poprzecznym elementem, niezbyt czytelnym i trud-
nym do rekonstrukcji. Nie można wykluczyć, że jest to
przypadkowo przykorodowany czy przytopiony pro-
dukt korozji, gdyż na rysunku z kartoteki Carla-Axela
Moberga (M. Rudnicki 2010, tabl. LXII:6a) nie jest to
zaznaczone13. Zdaniem M. Rudnickiego (2010) kłódka
pochodzi ze stanowiska Kosewo III, z grobu 184. Był
to pochówek ciałopalny, bezpopielnicowy, wyposażony,
oprócz kłódki, w przęślik i szydło. Cmentarzysko grupy
olsztyńskiej określone jako Kosewo III jest jednofazo-
we, datowane na fazę E, i tak zapewne należy datować
grób z kłódką (M. Rudnicki 2010).
Nie można wykluczyć, że żelazny przedmiot z Babięt,
stan. I, grób 69, którego szkic zachował się w archiwum
Marty Schmiedehelm, to klucz od kłódki14. Badaczka
opisała go jako klucz – võti (?), ale ze znakiem zapy-
tania, czyli też nie była pewna takiej interpretacji. Ry-
sunek, niestety, nie jest zbyt dokładny. Prosty trzonek
zakończony poprzecznie umieszczonym elementem
przypomina kształtem i proporcjami klucze od kłó-
dek, z kolei informacja o ostrym zakończeniu drugie-
go końca trzonka sugeruje, że może to być przedmiot
o zupełnie innej funkcji.
Znacznie częstsze są znaleziska kłódek z okresu
wczesnego średniowiecza, kiedy ta kategoria zabytków,
13
 Na marginesie warto zauważyć, że na schematycznym rysunku
z kartoteki Moberga rygiel jest poza kłódką (M. Rudnicki 2010,
tabl. LXII:6a.b). Uprzejmie dziękuje Panu dr. Mirosławowi Rud-
nickiemu za udostępnienie maszynopisu jego pracy doktorskiej.
14
 Schmiedehelm, Spuścizna 7.13e-121.
147
Ryc. 5. Kłódka wczesnośredniowieczna z Muromskoe, raj.
Zelenogradsk (dawn. Laptau). Wg: A. Bezzenberger 1914
Fig. 5. Early medieval padlock from Muromskoe,
Zelenogradsk District (former Laptau).
After: A. Bezzenberger 1914
typowa również dla Skandynawii i Rusi znalazła dość
powszechne zastosowanie także na ziemiach bałtyj-
skich, np. Muromskoe, raj. Zelenogradsk (dawn. Lap­
tau, Kr. Fischhausen) – z XI–XIII wieku (por. A. Bezzen­
berger 1914, ryc. 36), Szurpiły, pow. suwalski (Ryc. 5;
por. A. Bitner-Wróblewska et alii 2016, ryc. 8), ale tak-
że w Estonii (P. Latti 2010, ryc. 1–3, 5). Kłódki wczes-
nośredniowieczne nieznacznie różnią się od znalezisk
wcześniejszych – zasada działania pozostaje taka sama,
natomiast zmienia się nieco kształt: puszka jest często
prostopadłościenna lub w kształcie ściętego ostrosłupa.
Znaleziska dużych kluczy do bram i stosunkowo
liczne egzemplarze kłódek z okresu wędrówek ludów
wskazują, że zamykanie pomieszczeń i zabezpieczanie
własności przed intruzami nie było obce społecznoś-
ciom bałtyjskim. Brak znalezisk metalowych kluczy
nie musi zresztą przesądzać o tym, że wszystkie po-
mieszczenia były otwarte. Nie można wykluczyć sto-
sowania drewnianych zabezpieczeń drzwi, znanych od
starożytności po czasy współczesne, których ślady się
nie zachowały. Całkowicie drewniane konstrukcje za-
mków z opadającym czy z przesuwanym ryglem, ot-
wierane drewnianymi kluczami, były w użyciu bardzo
długo – są potwierdzone nawet w materiałach etnogra-
ficznych z XX wieku.
Natomiast bardzo nieliczne znaleziska, zwłaszcza
z kultury bogaczewskiej, metalowych szyldów i kluczy
od skrzynek dowodzą, że zamykana kasetka, zapewne
zabezpieczająca osobistą własność kobiet, była u Bał-
tów prawie nieznana. Pojedyncze egzemplarze to praw-
dopodobnie importy. Oczywiście pamiętać trzeba, że
większość znanych elementów skrzynek z terenów ger-
mańskich pochodzi z grobów, co jest wynikiem rytuału
pogrzebowego, który mógł nie obowiązywać u ludów
bałtyjskich. Osady kultur bogaczewskiej czy Dollkeim-
-Kovrovo nie są zbyt dobrze rozpoznane archeolo-
gicznie, niemniej nie ma z nich dotychczas ani jedne-
go znaleziska, które można byłoby wiązać z zamkami.
Katarzyna Czarnecka
Z drugiej strony duże klucze, a potem kłódki pojawiają
się w grobach. Brak zamykanych kasetek jest więc chyba
faktem. Jeżeli przyjąć, za większością badaczy (K. Czar-
necka 2010, tam dalsza literatura), że takie zamykane
skrzynki pełniły też funkcję wyznacznika „stanu cy-
wilnego” (mogły wiązać się z małżeństwem) i statusu
społecznego, to należy stwierdzić, że społeczeństwa
bałtyjskie różniły się tutaj od południowo-zachodnich
Źródła archiwalne
Jankuhn, Spuścizna
spuścizna naukowa Herberta Jankuhna, przecho­wy­
wana w Archäologisches Landes­museum – Stiftung
Schleswig-Holsteinische Landes­museen Schloss Got-­
torf w Szlezwiku.
Bibliografia
Almgren, O.
1923 Studien über nordeuropäischen Fibelformen der er­
sten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksich­
tigung der provinzialrömischen und südrussischen
Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig2.
Andrzejowski, J., Cieśliński, A.
2007 Germanie i Bałtowie u schyłku starożytności. Przyja­
zne związki czy wrogie sąsiedztwo?, (w:) A. Bitner-
-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat
później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27
marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa,
279­–319.
Beninger, E.
1966 Der Langobardenfriedhof von Poysdorf, NÖ, „Ar-
chaeologia Austriaca” 40, 167–187.
Bezzenberger, A.
1914 Gräberfeld bei Laptau, „Sitzungsberichte der Alter-
tumsgesellschaft Prussia” 23/I (1905–1908), 157–
–180.
Bitner-Wróblewska, A.
1989 Elementy bałtyjskie w kulturze wielbarskiej, (w:)
J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kul­tura wielbarska
w młodszym okre­sie rzymskim (materiały z konfe­
rencji) tom II, Lublin, 161–177.
Bitner-Wróblewska, A., Rzeszotarska-Nowakiewicz, A.,
Nowakiewicz, T.
2008 Treść i znaczenie odzyskanych ksiąg inwentarzo­
wych Prussia-Museum / Inhalt und Bedeutung der
wieder gewonnenen Inventarbücher des Prussia-
-Museums / Содержание и значение возвращенных
инвентарных книг музея «Пруссия», (w:) A. Bit-
148
sąsiadów. Zapewne inna była społeczno-prawna pozy-
cja kobiety, inne też musiały być wyznaczniki tej pozycji.
Dr Katarzyna Czarnecka
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
Długa 52
PL 00-241 Warszawa
kczarneckapma@gmail.com
Schmiedehelm, Spuścizna
wschodniopruska część archiwum Marty Schmiede­
helm, przechowywanego w archeologicznych zbio­
rach naukowych uniwersytetu w Tallinie (Tallinna
Ülikooli Arheoloogiline Teaduskogu, Arhiiv).
ner-Wróblewska (red.), Archeologiczne księgi in­
wentarzowe dawnego Prussia-Museum / Die ar­
chäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen
Prussia-Museum / Археологические инвентарные
книги бывшего музея «Пруссия», Aestiorum He-
reditas I, Olsztyn, 128–189, 198–447.
2011 Katalog / Katalog / Katalogs, (w:) T. Nowakiewicz
(red.), Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich
w archiwum Feliksa Jakobsona / Das archäologische
Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakob­
son / Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums
Fēliksa Jākobsona arhīvā, Aestiorum Hereditas II,
Warszawa, 58–511.
Chilińska-Drapella, A.
2010 Próba nowego spojrzenia na „pasy sambijskie”, „Wia­
domości Archeologiczne” LXI, 3–79.
von Cohausen, A.
1874 Die Schlösser und Schlüssel der Römer, „Annalen
des Vereins Nassauische Alterthumskunde und
Geschichtsforschung” XIII, 135–147.
Czarnecka, K.
2010 Klucze w grobach kobiecych z okresu wpływów rzym­
skich. Atrybut pozycji społecznej czy wyraz magicz­
nych zabiegów?, (w:) K. Skóra, T. Kurasiński (red.),
Wymiary inności. Nietypowe zjawiska w obrządku
pogrzebowym od pradziejów po czasy nowożytne,
Acta Archaeologica Lodziensia 56, Łódź, 17–26.
2013a Das Grab eines Sklavenhandlers? Zum Fund eines
Vorhängeschlosses aus dem baltischen Gräberfeld
von Mojtyny (pow. mrągowski) in Masuren, „Ar-
chäologisches Korrespondenzblatt” 43/3, 397–407.
2013b Padlocks in the Przeworsk and the Chernyakhov Cul­
tures in the Late Roman Period, as an Evidence of
 Tacy biedni czy tacy uczciwi? Brak znalezisk części zamków i kluczy u ludów bałtyjskich
Mutual Contacts, (w:) I. Khrapunov, F.-A. Stylegar
(red.), Inter Ambo Maria. Northern Barbarians from
Scandinavia towards the Black Sea, Kristiansand-
Simferopol, 69–83.
Dąbrowska, T.
1991 Uwagi o związkach kulturowych między kulturą
przeworską a kulturą zachodniobałtyjską w okresie
wpływów rzymskich, „Rocznik Białostocki” XVI,
201–212.
Dolenz, H.
1998 Eisenfunde aus der Stadt auf dem Magdalensberg,
Archäologische Forschungen zu den Grabungen
auf dem Magdalensberg 13 = Kärntner Museums-
schriften 75, Klagenfurt.
Gáspár, D.
1986 Römische Kästchen in Pannonien, tom I: Text, tom
II: Tafeln, „Antaeus. Mitteilungen des Archäolo-
gischen Instituts der Ungarischen Akademie der
Wissenschaften” 15.
Guillaumet, J.P., Laude, G.
2009 L’art de la serrureriegallo-romaine. L’exemple de
l’agglomération de Vertault (France, Côte-d’Or),
Dijon.
Heydeck, J.
1909 Das Gräberfeld von Warengen, Kr. Fischhausen,
„Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prus-
sia” 22 (1900–1904), 224–238.
Hollack, E., Peiser, F.E.
1904 Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg i.Pr.
Jacobi, H.
1914 Die Ausgrabungen. Kastell Zugmantel, „Saalburg
Jahrbuch” III (1912), 27–71.
Jacobi, G.
1974 Werkzeug und Gerät aus dem Oppidum von Man­
ching, Die Ausgrabungen in Manching 5, Wiesba-
den.
Jacobi, L.
1897 Römerkastell Saalburg bei Homburg vor der Höhe,
Homburg vor der Höhe.
Jaskanis, J.
1977 Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu
rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem po­
grzebowym, „Materiały Starożytne i Wczesnośred-
niowieczne” IV, 239–350.
Jażdżewski, K.
1976 Einiges über kaiserzeitliche, völkerwanderungszeitli­
che und mittelalterliche Vorhängeschlösser aus Polen,
149
(w:) H. Mitscha-Märheim, H. Friesinger, H. Kerch-
ler (red.), Festschrift für Richard Pittioni zum sieb­
zigsten Geburtstag, tom II: Industriearchäologie und
Metalltechnologie. Römerzeit, Frühgeschichte und
Mittelalter, „Archaeologia Austriaca” Beiheft 14,
Wien, 388–401.
Juga-Szymańska, A.
2014 Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą
Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykła­
dzie szpil, Seminarium Bałtyjskie III, Warszawa.
Kokowski, A.
1997 Schlossbeschläge und Schlüssel im Barbaricum in der
römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwande­
rungszeit. Klassifizierung, Verbreitung, Chronologie,
Klasyfikacje zabytków archeologicznych II, Lublin.
Kurasiński, T.
2002 Co otwierał klucz znaleziony w grobie?, (w:) A. Ab-
ramowicz, J. Maik (red.), Budownictwo i budowni­
czowie w przeszłości, Łódź, 185–209.
Latti, P.
2010 Lukud ja võtmed Lõhavere linnamaelt, (w:) Ü. Tamla
(red.), Ilusad asjad. Tähelepanuväärseid leide Eesti
arheoloogiakogudest, Muinasaja Teadus 21, Tallinn,
139–148.
Mesterházy, K.,
1983 Régészeti adat kulcs szavunk eredetéhez, „Folia Ar-
chaeologica” XXXIV, 157–165.
Nowakowski, W.
1989 Kultura wielbarska a zachodniobałtyjski krąg kul­
turowy, (w:) J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura
wielbarska w młodszym okresie (materiały z konfe­
rencji), tom II, Lublin, 143–159.
1994 Kultura przeworska a zachodniobałtyjski krąg kul­
turowy, (w:) J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura
przeworska, tom I. Materiały z konferencji, Lubelskie
Materiały Archeologiczne VIII/1, Lublin, 373–388.
1996 Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine
Verbindungen mit dem römischen Reich und der bar­
barischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschicht-
lichen Seminars der Philipps-Universität Marburg
Sonderbd. 10, Marburg-Warszawa.
2003 Kontakte zwischen Sarmaten und Balten – wissen­
schaftliche Mythos oder historische Wahrheit?, (w:)
C. von Carnap-Bornheim (red.), Kontakt – Koope­
ration – Konflikt. Germanen und Sarmaten zwischen
dem 1. und dem 4. Jahrhundert nach Christus. In­
ternationales Kolloquium des Vorgeschichtlichen Se­
minars der Philipps-Universität Marburg, 12.–16.
Februar 1998, Schriften des Archäologischen Lan-
desmuseums Erg.-Reihe 1 = Veröffentlichungen des
Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderbd.
13, Neumünster, 333–343.
Katarzyna Czarnecka
2009 Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynaw­
skich w okresie wpływów rzymskich, „Pruthenia”
IV (2008), 43–85.
2013 Masuren in der Römischen Kaiserzeit: Auswertung
der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jan­
kuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäo-
logie der Ostseegebiete 12, Neumünster.
Okulicz, J.
1976 Powiązania pobrzeża wschodniego Bałtyku i centrum
sambijskiego z południem w podokresie wczesnorzym­
skim, (w:) K. Godłowski (red.), Kultury archeologicz­
ne i strefy kulturowe w Europie środkowej w okresie
wpływów rzymskich. Materiały z konferen­cji zorga­
nizowanej przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne,
Oddział w Nowej Hucie i Instytut Archeologii Uniwer­
Housekeeper or Lady with a Casket? Keys and Locks’ Elements in Balt Societies
The Bogaczewo and Dollkeim-Kovrovo Cultures belonged
to the vast milieu of barbarian, mostly Germanic, cultures
outside the limes, but, in some respects, they differed from
the other. For example: keys and locks are extremely rare in
the Balts’ area.
Keys, type A according to A. Kokowski, were found in a few
cemeteries of Dollkeim-Kovrovo Culture: ex-Cojehnen (Fig.
1:1), grave 18, ex-Warengen, grave 38, ex-Pollwiten und ex-
Grebieten, ex-Klein Fliess (Jankuhn Legacy; Schmiedehelm
Legacy), and one from Bogaczewo Culture: Babięta I (ex-Ba­-
bienten), Mrągowo County, grave 42 (Fig. 1:2; A. Bitner-Wró-
blewska 2008, pl. LXVII). Grave 38 from ex-Warengen also
produced a rectangular lock-mounting. Most probably they
were imported from the Przeworsk or Wielbark Cultures,
perhaps as personal belongings of women, who, by marriage,
entered the local society.
Big latch-lifters made of iron rod bent twice or three times
to form a wide hook are very interesting finds. All of them
were found on Sambia, in the Dolkeim-Kovrovo cemeter-
ies, in richly furnished graves of women (ex-Dollkeim, ex-
Warengen, ex-Corben, ex-Craam, ex-Kirpehen, ex-Grebiet­
en, ex-Tengen, ex-Trutenau, ex-Rosenau; Jankuhn Legacy;
Schmiedehelm Legacy; J. Heydeck 1909; W. Nowakowski
1996; A. Chilińska-Drapella 2010; A. Juga-Szymańska 2014).
Interestingly, the form and the measurements of these arte-
facts rather resemble the finds from the early La Tène culture
150
sytetu Jagiellońskiego w dniach 20–22 września 1972
roku w Nowej Hucie i Krakowie, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCCXXII = Prace
Archeologiczne 22, Kraków, 181–213.
Rudnicki, M.
2010 Zabytki z kompleksu nekropoli w Kosewie, pow. mrą-­
gowski jako przykład rozwoju i kontaktów grupy
olsztyńskiej w późnym okresie wędrówek ludów,
mps dysertacji, biblioteka Instytutu Archeologii
Uniwersytetu Warszawskiego.
Stadie, K.
1919 Gräberfeld bei Gr. Sausgarten, „Sitzungsberichte der
Altertumsgesellschaft Prussia ” 23/II (1905–1908),
441–449.
than contemporary tools used in Roman Empire. The simi-
larity is rather incidental – they operated in the same way:
the ending fits the opening in the blocking bar and moves
it. Such locks were used in doors and gates. Most probably
the keys were made locally, but the very idea of such a lock
was adapted, so the ‘know-how’ was imported (Fig. 2).
Tne only unquestionable import from the Roman Empire is
a shackle padlock from grave 17 in Mojtyny (ex-Moythienen),
Mrągowo County (Fig. 3; E. Hollack, F. Peiser 1904, pl. III;
K. Czarnecka 2013). Padlocks, portative locks inspired by
Roman artefacts, are known from a few finds from Late Ro-
man and Migration Periods – that is grave 1 from Berezov-
ka (ex-Gross Sausgarten), Bagrationovsk District (Fig. 4:1;
K. Stadie 1919, 443–444; T. Nowakiewicz 2011, 202–203),
cemetery at Miętkie (ex-Mingfen), Szczytno County (Fig. 4:2;
A. Bezzenberger 1914, fig. 38; A. Bitner-Wróblewska 2008,
pl. CLX), and Kosewo (ex-Kossewen), Mrągowo District (Fig.
4:3; M. Rudnicki 2010).
Finds of latch-lifters and padlocks, though not very com-
mon, indicate that protecting property through locks was not
entirely unknown in Balt societies in the Late Roman Period
and in the Migration Period. However, the lack of finds of
casket-keys or mountings suggest, that locked wooden cas-
kets, a frequent find in cemeteries and settlements of the Prze-
worsk, Wielbark and Chernyakhov Cultures or the Elbian
Circle from the Roman Period were not used by Balt women.
 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie
Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica

Tomus I Varia Barbaric a. Zenoni Woźniak ab amicis dicata

(2002)
Tomus II Terra Barbaric a. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin
(2010)
Tomus III In medio Pol oniae Barbarica e. Agnieszka Urbaniak in memoriam
(2014) Orbis barbarorum
Tomus IV O patów, sta n. 1. Cmentarzysko kultury przeworskiej w północno-zachodniej
Małopolsce. Analizy specjalistyczne (2015) Studia ad archaeologiam Germanorum
Tomus V Cz arnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1
et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia
(2015)
Tomus VI O rbis barbarorum . Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum Adalberto Nowakowski dedicata

Or b i s ba r ba roru m
temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata (2017)

ISSN 1644-8774
ISBN 978-83-61367-19-4 (IA UW)
ISBN 978-3-00-056047-7 (ZBSA)
ISBN 978-83-943543-4-3 (FMAB) Warszawa-Schleswig 2017

00_okladka.indd 1 2017-04-06 12:08:30