Antropogeneza – znaczenie terminu, najważniejsze gatunki hominidów oraz homo

(nazwa, występowanie, datowanie), gatunki, które pojawiają się na ziemiach

polskich.

Filogeneza człowieka, czyli pochodzenie, droga rozwojowa i procesy biologiczne, które

doprowadziły do powstania anatomicznie nowoczesnego człowieka rozumnego (Homo
sapiens), wyjaśniane na gruncie teorii ewolucji w oparciu o osiągnięcia antropologii,
filogenetyki molekularnej i antropolingwistyki.

Afryka:

• Sahelanthropus tchadensis (człowiek z Sahelu) 6-7 mln lat temu

Od tego momentu w zasadzie pierwsza forma praludzka, bezpośredni przypadek rodzaju

homo (jednostka mln lat temu):

Australopiteki (niewielki wzrost ok. 1 metr, owłosienie, wysunięta duża żuchwa, długie ręce
i palce, do ludzi zbliża je otwór polityczny na spodzie czaszki – pozycja wyprostowana).

1. Ardipithecus ramidus (4,4) znaleziony w Etiopii

(hybrydowy tryb życia, raczej nie polował)
2. Australopithecus afarensis (3,7) „Lucy” znaleziona w Hadarze w Etiopii
(uzębienie zbliżone do ludzkiego, mniejsze kły)
3. Australopithecus africanus (3,3-2,1)
(uzębienie zbliżone do ludzkiego, mniejsze kły)
4. Australopithecus robustus (1,8-1,2)
5. Australopithecus boisei (2,3-1,2) znaleziony w Oldovai w Etiopii

Około 4-3 mln lat temu w Afryce wyodrębnił się rodzaj homo.

• Homo habilis „człowiek zręczny” (2,4- 1,4) + w tym czasie Homo Naledi
(znacznie większa mózgoczaszki, wzrost 1,1-1,3 merta, rozwinięte kły – więcej
pożywienia mięsnego, polowania, lepiej rozwinięte naczynia krwionoścne,
niejednorodny gatunek, wytwarzanie narzędzi)

Afryka, Europa ( od 1 mln lat temu), Azja (od 1,5 mln lat temu)

• Homo erectus „człowiek wyprostowany” ( 1,9 mln – 143 tys. lat temu )
(wynalezienie ognia) (spierwsze szczątki w Europie 1,2 mln lat temu na terenie
Gruzji, pozostały narzędzia – pięściaki aszelskie, ,,uporządkowane” obozowiska)
(migrował do Europy w III falach)

Homo Naledi – nazwa od jaskini początki wierzeń, szczątki w jaskini, miejsce pochówku,
ciała przenoszone intencjonalne.

Afryka, Europa

• Homo heidelbergensis ( 600 tys. - 250 tys. lat temu )

Europa i Zachodnia Azja

• Homo preneanderthalensis i neanderthalensis ( 400 tys. - 40 tys. lat temu )

(wykształcenie wierzeń, znaleziska miejsc pochówkowych w większości
prawdopodobnie intencjonalnych)

----→ Homo sapiens sapiens (też człowiek cromanioński)

Afryka – 200 tys. lat temu
Europa – 40 tys. lat temu
Wyraźnie intencjonalne pochówki, często wielu osób, groby zabezpieczone przed
rozgrzebaniem)

Na ziemiach polskich mieszkali homo erectus (Trzebnica), neandertalczyk, homo sapiens

sapiens.

Periodyzacja:

• epoka kamienia:
1. paleolit (starsza epoka kamienia) - ok. 2,8 mln lat temu - 10 tys. lat temu (data
końcowa za Najdawniejszymi dziejami ziem polskich)
2. mezolit (środkowa epoka kamienia) - ok. 10 tys. p.n.e. - 5 tys. p.n.e.
3. neolit (młodsza epoka kamienia) - 10/9 tys. p.n.e. - 2 tys lat p.n.e.
• enelolit/chalkolit (epoka miedzi)
• epoka brązu - ok. 3 tys. p.n.e do 700 p.n.e
• epoka żelaza - VIII w p.n.e – VI w. n.e
Paleolit – malarstwo jaskiniowe, figurki paleolitycznych wenusek, gatunki człowieka
w paleolicie.

(tak w zasadzie to tylko górny paleolit)

Malarstwo jaskiniowe:
przykłady takiego malarstwa – jaskinie Lascaux, Altamira (16 tys. p.n.e. - kultura
magdaleńska) i Jaskinia Chauveta (30 tys lat temu, według chronologii kultura oryniacka
40-30 tys. lat p.n.e )
namalowane w ukrytych miejscach – studnie, tunele, ściany, sufity, sztuka przedstawia
głównie zwierzęta (najwięcej koni, mniej drapieżników niż zwierząt roślinożernych, mało
ryb i ptaków – na terenie Europy - zimne ciężkie warunki życia – tundra, w sztuce
zwierzęta zimnnolubne – mamuty, woły piżmowe, jelenie olbrzymie), ludzie schematyczni
(raczej mężczyźni), brak naturalnego tła (np. roślin, akwenów), pojawiają się dłonie bez
palców, widoczne kontury, dynamika.

Geneza:
1. sztuka dla sztuki – teoria odrzucana (malunki znajdują się w miejscach ukrytych, no i
zdobienia znajdują się na użytkowych przedmiotach jak w jaskini Maszyckiej, np. groty).
2. totemizm – malunki opiekuni (totemy społeczności)
3. magia łowiecka – malowanie wiąże się ze wzięciem we władanie zwierzęcia, szczęście
w polowaniu, kult zwierząt jako podstawy życia.
4. szamanizm – dowody: malowidła nachodzą na siebie, polimorfia (obraz pół
człowieka/pół zwierzęcia), usuwanie palców – co przedstawiają odbicia dłoni.
Wenuski wiążą się kulturami grawecką (30 – 20 tys. lat p.n.e.) (udoskonaliła narzędzia
krzemienne oraz strategia oportunistyczna i logistyczna) i magdaleńską (18-12 tys. lat
p.n.e.).

Wyobrazenie otyłej kobiety, zapewne bogini. Otyłość symbolizuje płodność. Brak cech
indywidualnych, twarzy. Pierwszy kanon piękna jednolity w wielu miejscach Europy
(ujednolicenie kultury). Może to być posążek jak i płytka (Dzierżysław).

Przykłady: Wenus z Willendorfu, Wenuska z Kostnienek (zagranica)

Dzierżysław, Wilczyce (Polska)(bardzo schematyczne przedstawienia antropomorficzne w
kamieniu).

W paleolicie żyli: człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, człowiek haidelberski,

neandertalczyk, człowiek rozumny

4. Mezolit – podstawowe informacje, z jakimi zmianami wiąże się przejście od

paleolitu do mezolitu; podstawowe wyróżniki tego okresu :

Zmiana epok wiąże się ze zmianami klimatycznymi.

zaczyna się holocen
pojawiają się zwierzęta ciepłolubne, małych rozmiarów
lasy liściaste
klimat interglacialny (ciepło i wilgotno)

podstawowe informacje/wyróżniki
- Europa dzieli się na technokompleksy różniące się sposobami obróbki krzemienia
- gospodarka przyswajalna – polowania oparte na metodach traperskich, zachowana
równowaga ze środowiskiem naturalnym, eksplautacja lasów i rzek
- ludzie zrzeszeni w mniej liczne grupy, oparte zapewne na związkach rodzinnych
- ludzie żyją w otwartych obozowiskach w szałasach i półziemiankach
- mikroityzacja narzędzi – mniejsze narzędzia na mniejsze zwierzęta, haczyki do łowienia
ryb, harpuny
- pochówki szkieletowe – zmarli chowani w pozycji siedzącej razem z ozdobami,
przedmiotami łowieckimi

5. Neolit –

podstawowe wyróżniki neolitu:

- udomowione zboża
- udomowione zwierzęta – koza i owca jako pierwsze
- naczynia ceramiczne (podział na neolit preceramiczny (ok.9000/8000-7500 p.n.e.) i
ceramiczny (8000-7500 p.n.e.)
- stałe osady (preceramiczny – Can Hassan, ceramiczny – Catal Huyuk)
- zwyczaj chowania zmarłych pod podłogą dom, chowanie czaszek osobno i ich obrabianie
– neolit preceramiczny
-idole neolityczne
-nadal występowanie licznych figurek krągłych kobiet
-figurki o kształtach geometrycznych z ornamentami w takich kształtach, pojawiają się
postacie z narzędziami rolniczymi

gdzie się rozpoczyna:

Rozpoczyna się na obszarze Żyznego Półksiężyca (tereny Egiptu, Syrii, Palestyny i
Mezopotamii) – kultura natufijska.

kiedy rozpoczyna się na ziemiach polskich:

Na ziemiach polskich długo użytkowane osady pojawiają się w 6 tys. p.n.e.

najważniejsze kultury neolityczne ziem polskich i ich najbardziej charakterystyczne

cechy:

kultura ceramiki wstęgowej rytej (5400-5300 p.n.e.)

wykształciła się w okolicach śr. Dunaju, do Polski przybyła przez Bramę Morawską i
Kotlinę Kłodzką – migracje ludzkie w poszukiwaniu surowców i żyznych ziem

przyniosła:
1. nowy system kamienictwa
2. nowy system budowy z drewna (polisadowa konstrukcja, spadzisty dach,
prostokątny plan)
3. gospodarkę rolną z arałem na obrzeżach niskich teraz rzek
4. wzrost udziału bydła – bydło miesza się z dzikimi turami

Gospodarka:
Model Gospodarki powstał w okolicach śr. Dunaju
1. uprawiano pszenicę, jęczmień, proso/ len i mak/ groch i soczewicę
2. hodowano kozy, owce oraz wzrastał udział bydła i świń
3. nowe ziemie zdobywane dzięki wypalaniu lasów

Domy:
Mieszkańcy żyli w Długich chatach np. Strachów (16-20 osób w domu, 20-100 domów na
osadę).

naczynia :
miały kulisty kształt, ryte ornamenty liniowe

pochówek:
- obrządek szkieletowy, zmarli chowani pod podłogą na terenie osad

kultura ceramiki wstęgowej kłutej (4700 p.n.e.)

- na terenie Śląska i Czech
- pojedyncze domy na planie trapezu z kilkoma jamami gospodarczymi
- charakterystyczna ceramika pokryta nakłuciami
4600 – kultura lendzielska
wyróżnia się
1. malowanymi naczyniami (barwnik czerwony)
2. figurami kobiet (figurki często są uszkodzone) – kult płodności – Racibórz,
schematyczne przedstawienie – szerokie nogi, duże piersi, marginalna głowa i ręce
3. figurkami męskimi – typ rzadki – typ armenoidalny z cechami orientalnymi –
Pleszów
4. groby szkieletowe bogato uposażone – pojawiają się przedmioty miedziane (grupa
jordanowsko-śląska)
5. pojawiają się narzędzia związane z uprawą roli
6. figurki przedstawiające barany, owce i bydło
7. uprawami objęte zostają tereny położone wyżej (Nowa Huta)
8. ozdoby ciała – wisiory, plytki, paciorki z ornamentem wężyaka generalskiego
9. figurki z rytym motywem jodełki

To niby jest eneolit ale na wikipedii piszą, że neolit więc dodam:

3700 – kultura pucharów lejkowatych

- pierwsza kultura auchtotoniczna
- zabytek: flasza z kryzą przypominająca mak, puchary lejkowate
- przedstawienia pierwszych wozów czterokołowych
- naczynia zdobią główki baranów oraz ucha Ansa lunata (wierzenia o charakterze
lunarnym)
- rolnictwo sprzężajne (radło) – gospodarowanie na mniej korzystnych ziemiach
- zaprzęgi
- grobowce kujawskie, megalityczne w kształcie trapezu lub trójkąta
- społeczeństwo zhierarchizowane
- kopalnie krzemienia – Krzemionki Opatowskie

3200/3100 – kultura amfor kulistych

powstają grupy pasterskie, które potem są wchłoniąte przez grupy osiadłe – powstają
grupy o mieszanej gospodarce
KONIE ! - ludzie korzystają z konii
pochówki w tych samych miejscach co pochówki pucharów lejkowatych – groby
korytarzowe i skrzynkowe
rzadko osady – trwalsze osady związane z eksplautacją krzemienia
kult słońca, uzywanie bursztynu na podłożu ideologicznym

schyłek 4 tys. p.n.e. kultura ceramiki sznurowej

- powstają wędrowne grupy pasterzy
- brak osad
- groby przykryte kurhanem a obok nich ofiary ze zwierząt (świnie i psy)
- zdobienie naczyń sznurkami
Najważniejsze kultury epoki brązu na ziemiach polskich i ich cechy
charakterystyczne;

kultura unietycka 2300 (zachód Polski)

- powstaje na skutek migracji ludności z śr. Dunaju najpierw na Śląsk, a potem do
Wielkopolski
- ceramika nawiązuje do pucharów dzwonowatych
- pochówki podkurhanowe
- sztylety trójkątne i berła sztyletowe z motywami geometrycznymi
- społeczeństwo zhierchizowane (groby książęce)
- pojawią się tzw. skarby (Granowo)
-przedmioty z brązu miały konotacje solarne ze wględu na kolor, funkcje ideowe,
niekoniecznie użytkowe, podkreślały pozycję społeczną
-naszyjniki i bransolety z brązu, zausznice w kształcie wierzbowiego liścia
-pieniądz przedmiotowy, wymiana ostrzy toporów na inne towary

episznurowy krąg kulturowy 2300 p.n.e. (wschód – Małopolska, Ukraina):

łączy tradycje ceramiki sznurowej ze zdobyczami kultury pucharów dzwonowatych
kultura mierzanowicka (wschód)
kultura strzyżowska (zachód)

kontynuowanie tradycji hodowli, po kulturze sznurowej

ludność mobilna
społeczeństwo egalitarne (skromne wyposażenie grobu)
groby:
tworzą niewielkie skupiska
są płaskie usytuowane najczęściej na wziesieniach
kobiety lewym boku, mężczyźni na prawym, głowa na południe, twarz na wschód
pozycja podkurczona
zausznice w kształcie wierzbowego liścia, ale biżuteria nie jest z brązu tylko z miedzi

-naczynia dzwonowate zdobione sznurami

kultura Ottomani Fuzesabony (jej wpływy sięgają Polski)

2150-1350 Kotlina Karpacka, Słowacja, Węgry, Rumunia, Ukraina Zakarpacka

Koszyce
grod centralnie położony, regularna zabudowa, ulice pod kątem prostym, system obronny
mur i wały,
ma akropol (!) - wpływ Grecji
społeczeństwo zhierchizowane
osady obronne przeznaczone dla elit! wymagały nakładu środków

Osada w Niznej Mysli

na cyplu, w pobliżu rzeki, fosa
jama do składania ofiar (także z ludzi), kanibalizm

Metalurgia metali kolorowych bogata, złote zawieszki, blaszki – luksusowe przedmioty.

Groby:
obrządek birytualny (inhumacja, kremacja)
cmentarze płaskie, obszerne obok osad
ludzie chowani na boku, nogi podkurczone, mężczyźni na boku prawym, kobiety na lewym
groby zazwyczaj pojedyńcze+ dzieci
prawdopodobnie oznaczane na powierzni, bo grobów jest wiele w bliskich odległościach
czasami chowani w skrzyniach, sarkofagach
naczynia pojedyncze + zawieszki z głów zwierzęcych, blaszki – przedmioty związane z
zawodem
kościane płytki, zawieszki z kłów dzika – grób myśliwego
kolia z paciorków fajansowych – grób kobiety
figurki do gry ze znakami numerycznymi
rytualny chleb

Kultura przedłużycka (Krąg kultur mogiłowych)

II EB – początek III EB

Na Śląsku, w Wielkopolsce, północno-zachodniej Małopolsce, na Kujawach, południowej

części Pomorza Zachodniego

Tworzy ją ludność napływowa – znaczne przemieszczenia spowodowane 2 wojnami

między grupami rolniczo-hodowlanymi, a pastrzerzami. O wojnie świadczą skarby,
zniszczenia osad na Kotlinie Karpackiej, udoskonalone oręże

cechami charakterystycznymi kultur mogiłowych są:

kurhany
krótkotrwałe osady
jednolitość obszaru w początkowym okresie
duże rozmiary ozdób 50-60 cm (szpile, naszyjniki) – motyw wirującej gwiazdy – noszone
na wyjątkowe okazje, bo ciężkie (przez elity społeczne w dużym nagromadzeniu)

Przy tym temacie była mowa o kobiecych nakryciach głowy z Turyngii i Saksonii i szpilach.

W Polsce pojawia się grupa śląsko wielkopolska kultury mogiłowej

pochówki podkurhanowe
brak osadnictwa
luźne wyroby brązowe ze zniszczonych grobów, skarbów: szpile z tarczowatą główką,
bransolety mankietowe, sztylety
hierarchizacja społeczna – bogato wyposażone groby

Kultura trzciniecka- 1700 BC- Małopolska i Ukraina.

Wchodnia część – tradycje eneolityczne

południowo-wschodnia – tradycje transylwańskie
zachodnia część – „właściwa kultura trzciniecka” – wpływ kultury mogiłowej, prowadzące
do pojawienia się pochówków podkurhanowych

Domostwa:
ludność żyje w trwałych osadach, bo zajmuje się rolnictwem
domy to półziemianki, naziemne budowle słupowe, obok jamy zasobowe

Ceramika: garnki esowate: - kształt litery S, zdobione w górnej części motywami linii – ryte
lub elementy plastyczne, spękania przez dodawanie do masy tłucznia kamiennego.

Pochówek:
na początku cmentarzyska płaskie, czasami konstrukcje drewniane, zbiorowe,
szkieletowe,
potem kurhany, pojawiły się nowe tradycje wierzeń i chowano też ciała palone

Dachorzów na Wyżynie Sandomierskiej

różne konstrukcje – płaskie, kurhanowe/szkieletowe, ciałopalne/ indywidualne, zbiorowe
duży udział kamienia
namiot kamienno-drewniany z czterospadowym dachem przekrywa komorę grobową
(kurhan) „Dom przodków”, obok znajdował się totem, coś w rodzaju ołtarza ofiarnego.
Pojawiają się pochówki zwierzęce lub pochówki ludzko-zwierzęce (szczątkom ludzkim
towarzyszą towarzyszą zwłoki psów, bydła i koni. Dużo biżuterii zarówno miedzianej i z
brązu, szklane paciorki – wpływ kultury mykeńskiej. Kurhan otoczony rowem.

Kultura synchronistyczna (łączy elementy neolitu (powszechne użycie kamienia), eneolitu

(stylistika i ornamentyka ceramiki), brązu (import surowca))

Przedmioty ukryte w ziemi jako dar lub chowane przed zagrożeniem.

Najważniejsze zmiany związane z pojawieniem się kultur typu pola popielnicowe:

Taka adnotacja - co się działo? Upadek kultury mykeńskiej – wędrówka dorów, unifikacja
Europy, nowe ośrodki władzy i metalugiczne. Upowszechnienie ciałopalenia przyczynilo
się do rozwoju kultury pól popierlnicowych.

1300-400 p.n.e.
1) ludzie wiodą stały tryb życia – coraz częściej pojawią się systemy osadnictwa z
ufortyfikowanymi centrami władzy politycznej
2) zwiększa się rola rolnictwa:
- system pól przemiennie uprawianych
- wzrasta rola żyta
- udoskonalone radło
3) hoduje się bydło i świnie i owce → nowe techniki tkackie i wzrost produkcji tekstylnej
4) rośnie znaczenie roli lokalnych ośrodków produkcji metarlurgicznej (Czechy, wsch.
Niemcy, strefa przyalpejska)
5) kremacja ciała, które następnie wkładane jest do popielnicy – groby pojedyncze,
cmentarzyska składające się z wielu grobów użytkowanych po wiele lat (Kieć), przystawki
– kubki, garnki, przedmioty wykonane z brązu (później z żelaza) – małych rozmiarów
6) w niektórych przypadkach kości zbierane w porządku anatomicznym

Kultura łużycka:
należy do kultur typu pola popielnicowe
Biskupin pochodzi z tego okresu

W epoce brązu – stylistyka guzowa, dodatkowo zdobiona przez ornamentykę.

We wczesnej epoce żelaza na Śląsku i w Małopolsce – ceramika malowana – wysoko
wyspecjalizowane warsztaty – kontakt z kulturą hasztacką. Kult solarny, swastyki, bogato
zdobione.
Plastyka figuralna – przedstawienia atromorficzne (schematycznie przedstawienie,
ornamenty ryte, linowe – może odzwierciedlenie bizuteri ludzkiej, bóstwa żeńskie z
naczyniem – naczynia grobowe) i zoomorficzne.
Figurki ptaków – grzechotki (ptak istotny element wierzeń) to nie zabawki, bo znalezione w
grobie.

typy naczyń zoomorficznych:

- zwierzęta czworonożne
- zwierzęta dwunożne
- naczynia na jednej wyodrębnionej nóżce
- naczynia ze zwykłym płaskim dnem

Raczej na potrzeby sfery duchowej, nie do użytku - ornamenty o charakterze kultu

solarnego.

naczynia w kształcie rogów

naczynia w kształcie buta

SOPRON – Węgry – naczynie - postacie ludzkie w pozycji adorującej, liczne trójkąty,

figury geometryczne przedstawiające postacie ludzkie, rodzaj rytuałów wobec bóstwa.
Wozy z ptakami – prawdopodobnie bóstwa, ptaki – pośrednikami między światem bogów,
a ludzi, jak w Egipcie.

Metalurgia
większość ozdób wytwarzana na miejscu, przetapianie importów, wykorzystywano metodę
traconego wsoku.

Rudy do brązu na Dolnym Śląsku, ołów w Olkuszu, sól w Wielkopolsce i na Kujawach –

solanka, złoto importowane ze Słowacji i Siedmiogrodu.

Ludność bardzo waleczna w tym okresie:

- zabytki: broń
- bitwa pod Dolłężą
Bitwa pod Tolensee (Dołęża) – szczątki ponad 100 ludzi, 5 koni, brak jam grobowych oraz
porządek anatomiczny i nieregularne rozłożenie. 1200 p.n.e. Szczątki wyłącznie mężczyzn
w wieku 20-40 oraz elementy uzbrojenia. 4000 osób brało udział w bitwie. Ślady starszych
bitew i potyczek na szkieletach (zawodowi żołnierze).
Ludzie walczący mieli różne typy etniczne/ genetyczne (ludzie z różnych części Europy).
Lekki pancerz z blachy, hełm i nagolenniki, krótki miecz i tarcza (wyobrażenia ptaków).

Biskupin:

К. Łużycka
738 p.n.e. (żelazo)
odkryta w 1933 r. przez Walentego Szwajcera
powierzchnia 1,5 h

Do osady można było się dostać po wąskim moście.

Na terenie osady znajdowało się ok. 106 prostokątnych domostw, zbudowanych w
technice sumikowo-łądkowej, o powierzchni od 72-86 m2, usytuowanych szeregowo
wzdłuż wymoszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda (na
dwa wozy). Ocenia się, że w osadzie mieszkać mogło od 1000 do 1200 osób.
Osada otoczona była wałem drewniano-ziemnym o szerokości 3-4 m i
domniemanej wysokości do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród
otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie
wbitych pali.

Ewenement – stan zachowania, inne miejscowości w tym samym czasie były

ufortyfikowanymi wsiami z niereguralną zabudową.

Tu się dzieje kultura halsztacka, która ma wpływ na łużycką, zachodniohalsztacka

przekształci się w kulturę właśnie celtycką. Zagrożona najazdami koczowników.
- ufortyfikowane osiedla – nawiązania do świata śródziemnomorskiego, użycie cegły
suszonej
- cmentarzyska płaskie z oboma rodzajami pochówku
- silna hierarchia, cmentarze elit - wojowników – potężne nasypy, kurchany, drewniane
komory otoczone kamieniami, ,,wozy żałobne”, bardzo bogate wyposażenie – wielkie
naczynia libacyjne, częsty import z etrurii i świata greckiego
- stawianie kamiennych stel na kurchanach – zwyczaj koczowniczy, związek z Kurosem
-mandidole, idole ksieżycowe – solarno-lunerne lub rogi zwierząt
-wozy kulowe,
-naczyna szczegółowe, z licznymi malowidłami, figurami zwierząt, metalowe w różnych
kształtach

Kultura pomorska na terenach Polski (wykształcona na podstawie łużyckiej)

- cmentarzyska małe, groby zbiorowe skrzyniowe, brak wielkrotnego otwierania grobów =
pierwsz prochy trztmano gdzieś indziej
- popielnice twarzowe, długa szyjka z twarzą i pokrywką – nakryciem głowy, plastycznie
wyobrażone uszy z kolczykami, oczy, przedstawienie biżuterii ornamentalnie – TA
TRADYCJA ZANIKA
- urny domkowe – kształt budynku (możliwe spichleże) – możliwe wpływy etruskie –
kanopy etruskie (ale inne wyobrażenie twarzy), lub egipskie - urny kanopskie
- możliwe też, że pochodzenie lokalne - popielnice oczkowe – tradycja łużycka
- motywy jodełki, sceny narracyjne – zwierzęta, schematyczne postacie ludzkiego
- pojedyncze groby, naszyjniki kołnieżowate

Kultura kurchanów zachodniobałtyjskich

- niewielkie osady obronnych, na wyskoczyznach i wyspach
- hodowla zwierząt, półdzika, rybołówstwo i połów małrz
- przedmioty rzemieslnicze inportowane, słaby rozwój rzemieślnictwa
- niestarannie wykonana ceramika
- naczynia grobowe – obrządek ciał palnych – już bardziej zdobione, naczynia
okrągłodenne z pokrywkami (motywy solarne), ,,otwory na dusze”
- chowane pod kurhanami, zbiorowo

Celtowie:
Kultura lateńska, okres lateński: V-I w. p.n.e. Pojawia się na terenach nad Górnym Renem
i Górnym Dunajem na terenach kultury zachodniohalsztadzkiej.

V w. p.n.e styl wczesnolateński wśród arystokracji plemiennej. (nazwa od miejscowości

Latent w Szwajcarii – znalezisko o charakterze wotywnym)

I okres – bogate pochówki pod kurhanowe

II okres – oppida – wielkie osady, centra kultowe, kulturowo handlowe, obronne.
- rózwój mennictwa celtyckiego, niektóre ośrodki bliskie państwowych, zatrzymała ten
proces romanizacja, podboje
Protomiejski charakter np. 1400 hektarów, 600 hektarów itp., więcej na zachodzie.
Mur galijski – wypełniony ziemią z dużych niespojonych głazów
Pod grodami ,,dzielnice” gdzie była produkcja rzemieślnicza.
„akropol” – impulsy ze strefy śródziemnomorskiej

Polska- kiedy pojawia się w Polsce panuje kultura pomorska, kultura grobów kloszowych.
Zmiany na południu Śląsk i Małopolska IV stulecie p.n.e pierwsze osadnictwo lateńskie –
WROCŁAW. Trwa przez 4 pierwsze stulecia przed Chrystusem. Celtowie pojawią się w
okresie wielkiej ekspansji (relacja Tytusa Liwiusza).
-znaleziska grobowe we Wrocławiu
Stonowiska ok. 30, na początku płaskie groby, ok. 20 pochówków tego samego typu.
Orientacja północ-południe, groby pojedyncze, szkielety leżące + zestawy uzbrojenia
(miecze, tarcze, groty, części zbroi i ozdoby, naczynia gliniane). Kobiety mają więcej
ozdób. W grobie zdarzają się szczątki zwierząt (głównie świni). W późniejszym okresie
pochówki całopalne jamowe i popielicowe.

Mennictwo celtyckie, zapożyczenia z Grecji i Macedonii, wybijanie własnych monet II w.

p.n.e. Od połowy III w p.n.e

Rozwijanie garncarstwa. - POLSKA: pierwsze koło garncarskie !

Obróbka metali kolorowych, złota, brązu, produkcja szkła.

Istnienie pisma w wąskich wyższych gronach. Alfabet północno-etruski/ iberyjski.

Rózwój tkactwa: kratkowata tkanina

Kult: źróżnicowane
Miejsca kultur- Południowa Francja kamienne świątynie, w obrębie ich są studnie ofiarne.
Składanie ofiar z ludzi i łupów wojennych.
Ciała arystokracji znowu na wozach (ale dwukołowych – przejaw wpływu
śródziemnomorskich). Bogate przedmioty importowane (więcej produktów etruskich niż
greckich – zmiany w szlakach handlowych).

POLSKA: Kamienne figury z góry Ślęży. Dzik, niedźwiedź, panna z rybą, grzyb, mnich,
charakterystyczny boczny krzyż. Wykonane na miejscu. Na miejscu ośrodek kultuwy –
kukltowe kręgi kamienne z kultury halsztadzkiej być może do niego należały.

I w. - IV w. – Okres wpływów Rzymskich i potem (375) okres wędrówek ludów – pojawią

się plemiona hunskie na stepach czarnomorskich, zapoczątkowując przesunięcia
ludnościowe.

Barbaricum – określenie, którego Rzymianie używali na nazwanie ludów zamieszkujących

poza limesem (umocnienie graniczne), poza wpływami cywilizacji antycznej, za Renem i
Dunejem. Na początku barbarzyńca, to człowiek, który nie używa greki. Potem
periojatywne znaczenie.

Kultura lateńska, przedrzymska

III/II stulecie p.n.e. :

Latynizacja – ujednolicenie kulturowe, cała strefa europejskie Barbaricum

dwa kręgi kulturowe – krąg przyworsko-oksywski i krąg jastorski

Geneza kultur przyworskiej i oksywskiej nie jest wyjaśniona. Najprawdopodobniej na bazie

kultury pomorskiej i kultury grobów kloszowych pod wpływem kultury lateńskiej.

W Polsce pojawia się kultura przyworska – nazwa od miejscowości (lud Wenetów), na

terenach kultury pomorskiej.
Tereny: Śląska, Kujaw, Wielkopolski, śr. Polska, Mazowsze, Podlasie
znana ze cmentarzysk ciałopalnych (popielicowe), rzadko szkieletowe (na boku)

Wkładano przedmioty, palone na stosie ze zmarłym. Miecze gięte i niszczone. Kobiety

wyposażono w dwie klamry, mężczyźni dostają broń.
Broń nawiązuje do kultury celtyckiej. Długi obosieczny miecz i włócznia. Walczą w bliskiej
odległości.

Pochwa zrobiona w technice opus interrasile, żelazny hełm celtycki – importy - kontakty z
południem Europy szlakiem bursztynowym i za pośrednictwem grupy puchowskiej kultury
tynieckiej
ceramika stołowa staranna, cienkościenna (w grobach), kuchenna (grubościanowa),
stanowiska osadowe

Kultura oksywska – nazwa od miejscowości

do I w. p. n. e.- środkowe i zachodnie pomorze. Na bazie kultury pomorskiej.

Całopalny pochówek, pochówek jamowy. Także groby popielnicowe obsypane resztkami

stosu. Oprócz tego popielnice z materiałów organicznych.

Nad grobami stella kamienna !

Później również szkieletowy.

Groby wyposażone:
dary rutualnie niszczone
klamry do pasa kobiecego
Częściej miecze jednosieczne niż w kulturze przyworskiej i faliście pofałdowane groty
włóczni.

Kultura jastorska.
Geneza: Lokalne tradycje późno halsztadzkie, oddziaływania latynizacji

– obrządek ciałopalny. Popielice. Cmentarze niekiedy tylko dla kobiet lub tylko dla
mężczyzn, kilka tysięcy pochów Groby męskie wyposażone w broń.

Kult:
Ofiary: zatapianie darów w jeziorze/ bagnach.
Miejsca kultu – ślady ognisk na bagnach, wysokie drewniane figury mężczyźni i kobiety

Zabytki:
studnie pod Warszawą – koszyk, naszyjnik koronowaty

-Człowiek z Tollund- dobrze zachowany dzięki konserwacji przez bagno. ---pochowki na

bagnach
uduszenie, powieszenie – skazańcy lub dary dla bóstw (mówi o tym Tacyt).

Kontakty z południem Europy – importy naczyń celtyckich, italskich

kompleksy pól uprawnych ograniczone niskim wałem kamiennym

Źródła rzymskie o Barbaricum:

Geografia Strabona
Geografia opisowa Pompejusza Meli
Historia naturalna Pliniusza Starszego
Roczniki, Dzieje, Germania Tacyta
Getika Jordanesa

Okres Wpływów Rzymu

Nadal funkcjonuje kultura przyworska !!!!!!!!!!!!!

Kultura wielbarska (od ludów gocko-gepicka) – na miejscu kultury oksywskiej, nazwa

od cmentarzyska w Wielbarku
powstała na podłożu kultury oksywskiej przy odziałowywaniu kultury rzymskiej za
pośrednictwem środowiska kultury przyworskiej
powiśle, śr. Pomorze, ziemia chełmińska, pł. Wielkopolska
6 tref osadniczych
II w. ekspansja w kierunku pł wschodnim prawobrzezne mazowsze, Podlasie, Wołyń,
Polesie

Groby:
pochówki kurhanowe i kręgi (POWIĄZANIA Z SKANDYNAWIA) – szkielety i kremacja
(obrządek birytualny), w trumnach z kłód dębowych, niekiedy z dwóch połówek pnia
Masłomęcz – zbiorowe pochówki naruszone, pochówki cząstkowe (przemieszczony układ
anatomiczny) chowanie razem ze zwierzętami,
brak przedmiotów żelaznych, broni i narzędzi w grobach
cmentarzyska tylko dla kobiet i dzieci

Metalurgia:
bardzo zróżnicowe ozdoby, części stroju – ozdoby z metali kolorowych brązu, srebra,
złota, styl zdobienia barokowy
wisiorki gruszkowe, brasolety zakończe wężami, klamerki esowate (powiązania z kręgem
nadłabskim)

METALURGIA:
wysoko wyspacjelizowana produkacja garnacrska – duże ośrodki produkcyjne
W Polsce grupa tyniecka pod Krakowem

ośrodki produkcji żelaza (ośrodek Świętokrzyski – i mazowiecki) – duże ośrodki

produkcyjne
3 tysiące stanowisk hutniczych w ośrodku Świętokrzyskim, 300 tysięcy piecow do wytopu
żelaza

Zorganizowane piecowicka (kilkadziesiąt dymarek) w Świętokrzyskim

rudy z żelaza z miejscowych złóż eksplautowane metodami górniczymi, wyroby
znajdowane na wszystkich terenach oddziałowywania kultury przyworskiej
rozwinięta przydomowa produkcja

Dymarka – piec służący do wytopu zelaza budowa:

część podziemna kotlinka
część naziemna - cegły obudowy szybowej „gliniany piec” – w szybie gromadzona była
ruda
resztki okołoprodukcyjne – żużel w kotlince
Okres wędrówek ludów (375- 568)- Początek – początek ekspansja Hunów, koniec
pojawienie się Awarów w Kotlinie Karpackiej

Groby rzędowe (tradycyjne dla ludów germańskich), bogate wyposażenie, wisiorki

koszyczkowate

Słowianie
Polska- zanik kultur z okresu rzymskiego i początek (od VI w n.e) osadnictwa
Słowiańskiego.
Niewielka ilość znaleznik z tego okresu, trochę osad, pojedyńcznych pochówków.
Ale głównie ceramika: garnki typu praskiego.

Jordanes w Getice mówi o Słowianach, ze dzielili się na dwa odłamy : Antowie i

Sklawenowie. Pojawienie się Słowian trzeba łączyć z wielką wędrówka Słowian z tenerów
miedzyrzedcza Dniestru i Dniepru. Nowe badania dna mówią, że pod względem
genetycznym wymiany ludności w stosunku do okresu rzymskiego nie notujemy –
Słowianie musieli mieszkać w Polsce dużo wcześniej.

Osady: głównie nad ciekami wodnymi, przy żyznych glebach, uprawiali głównie prosi i
jeczmien – Słowianie byli rolnikami

Domy: ziemianki, półziemianki z paleniskiem lub piecem kamiennym w narożniku,

towarzyszą im jamy zasobowe,

Groby: Obrządek ciałopalny.