HIST ST ZIEM PL

INFORMACJE OGÓLNE

ARCHEOLOGIA (gr. archaios - dawny, logos - mowa, opowieść) - nauka

zajmująca się badaniem przeszłości na podstawie szczególnego rodzaju
źródeł (źródeł archeologicznych) przy zastosowaniu szczególnych metod
ich pozyskiwania (badania wykopaliskowe)
tradycje środkowoeuropejskie - archeologia traktowana jako nauka ściśle
powiązana z historią (hist. - źródła pisane; arch. - ź. materialne)
tradycje anglosaskie - nauka związana z antropologią i etnologią, nie z
hist.
tradycje francuskie - nauka związana z badaniami geologicznymi, często
zaliczana do nauk związanych z nauką o ziemi

HISTORIA ARCHEOLOGII
-Totmes IV, faraon z XV w. pne kazał odkopać sfinksa w Gizie
-Nabonid, król Babilonii w VI w. pne nakazał wykopaliska w ruinach miast
Sumeru, a odkryte przedmioty wystawił do oglądania
-Cesarstwo Rzymskie: moda na sztukę grecką spowodowała, że
rozkopywano ruiny dawnych miast w poszukiwaniu reliktów, a rzeźbami i
innymi dziełami sztuki dekorowano pałace i ogrody
-średniowiecze: poszukiwanie relikwii świętych i legendarnych atrybutów
władzy
-archeologia “kolekcjonerska” - korzenie w działalności kolekcjonerów,
antykwarystów; prekursorem był cesarz Hadrian (76-138 ne), który zlecał
poszukiwania w celu odnajdywania dzieł greckich
-pierwsi “archeolodzy”: Demokryt z Abdery (460-ok.350 pne) -
podstawą klasyfikacji była umiejętność krzesania ognia, budowy domów,
produkcji odzieży; Lukrecjusz (95-55 pne) - wydzielił epokę kamienia,
brązu i żelaza; Thomas Jefferson (1743-1826) - w 1784 wykonał przekrój
przez kopiec grobowy znajdujący się na terenie jego własnej posiadłości w
Wirginii (prace te określa się mianem pierwszych naukowych wykopalisk w
hist. arch.); William Camden (1551-1623) - w 1587 wydał “Brytanię”,
książkę zawierającą pierwsze zestawienie wszystkich stanowisk
archeologicznych i artefaktów znanych wówczas w Anglii; Napoleon
Bonaparte (1769-1821) - odkrycie kamienia z Rosetty przez saperów z
armii Napoleona, zapoczątkowanie “mody na Egipt”
-pierwsi “archeolodzy” w Polsce: Jan Długosz (1415-1480); Władysław
Jagiełło (1352/62-1434); Ernest Żelazny (1377-1424); Jan Ursyn
Niemcewicz (1758-1841) - jako pierwszy wyróżnił fazy dziejów człowieka
(epoka kamienia; okres cmentarzysk całopalnych - epoka brązu, żelaza,
czasy wczesno rzymskie; okres wczesnohistoryczny); Joachim Lelewel
(1786-1861) - numizmatyk, wprowadził podział na źródła pisane i pomniki
nieme, “Historyka”, podział na antiquitates i archeologię; Erazm Majewski
(1858-1922) - przemysłowiec, przyrodnik, etnolog, archeolog, socjolog,
ekonomista

DATOWANIE WZGLĘDNE - co jest starsze/młodsze bez podania

konkretnych dat; typologia przedmiotów (bardziej rozwinięte/złożone to
młodsze niż mniej skomplikowane) ; metoda stratygraficzna (to co niżej
jest starsze, to co wyżej młodsze); metoda kartograficzna (zespoły
zwarte, np. groby)

METODA TYPOLOGICZNA DATOWANIA => SYSTEM TRZECH EPOK -

1826 C. J. Thomsen; epoka kamienia, brązu i żelaza

DATOWANIE BEZWZGLĘDNE - datowanie radiowęglowe 14C (węgiel

drzewny, kości); datowanie dendrochronologiczne; metoda importów (np.
monety); metoda historyczna

PERIODYZACJA (EPOKA KAMIENIA, BRĄZU, ŻELAZA)

STARSZA EPOKA KAMIENIA - PALEOLIT -> 2 500 000 - 17 500 pne

ŚRODKOWA EPOKA KAMIENIA - MEZOLIT -> 15 000 - 9000 pne
MŁODSZA EPOKA KAMIENIA - NEOLIT -> 8000 - 5500 pne

CHALKOLIT -> 5000 - 3500

EPOKA BRĄZU -> 3500 - 1500

EPOKA ŻELAZA -> 1500 - 0 pne

____________________________________________________________
1. Antropogeneza – znaczenie terminu, najważniejsze gatunki
hominidów oraz homo (nazwa, występowanie,
datowanie), gatunki, które pojawiają się na ziemiach polskich

ANTROPOGENEZA (gr. anthropos - człowiek; genesis - pochodzenie) -

filogeneza człowieka, pochodzenie, droga rozwojowa i procesy
biologiczne, które doprowadziły do powstania anatomicznie
współczesnego człowieka rozumnego (Homo sapiens sapiens);
wyjaśniana głównie na gruncie teorii ewolucji K. Darwina w oparciu o
osiągnięcia antropologii, filogenetyki molekularnej i antropolingwistyki

pochodzenie człowieka - teoria kreacjonizmu (powstała na gruncie religii i

nauk teolog.; w różnej postaci do XIX w.); teoria ewolucjonistyczna
(powstała na gruncie nauk K. Darwina, ewolucjonizm, naukowa teoria
ewolucji poprzez dobór naturalny; poł. XIX wieku)

WIELKI RÓW AFRYKAŃSKI - powstanie wielkiego rowu tektonicznego =>

zmiany klimatyczne: oddzielenie części wschodnioafrykańskiej sawanny
od równikowych lasów Afryki zachodniej
-odmienny rozwój ewolucji: Afryka wsch. - klimat suchy, otwarte
sawanny => człowiekowate/hominidy; Afryka zach. - lasy równikowe
=> małpy człekokształtne

HOMINIDY
pierwsze hominidy w okresie od późnego miocenu do środkowego
pliocenu (6-3 mln lat temu): australopiteki archaiczne

Salehantropus tchadensis (ok.6-7 mln lat temu) - człowiek z Sahelu,

małpa czy hominid ?

Ardipithecus ramidus “Ardi” (5,8-4,4 mln lat temu) - Etiopia

Australopiteki (a. amanensis, a. afarensis, a. africanus, paranthropus

aethiopicus, p. robustus, p. boisei-zijantrop)
-od ok. 3 mln lat temu przynajmniej dwie linie ewolucyjne (jedną
charakteryzuje silne rozwinięcie aparatu żującego, szczególnie zębów
trzonowych; drugą mniejsze uzębienie boczne, dieta wzbogacona w
proteiny pochodzenia zwierzęcego)
A. afarensis - ok. 3,7 lat tamu; cechy małpie: duże i b. zróżnicowane kły,
prognatyzm twarzy (wysunięte szczęki i żuchwa), niewielkiej pojemności
mózgoczaszki (400-450 cm3), długie kończyny górne, anatomia dłoni
(wspinanie się); szkielet Lucy odkryty w 1994 w Hadarze, Etiopia

A. africanus - ok. 3 - 2,5 mln lat temu; słabo rozwinięte zęby trzonowe,
słabsza struktura twarzy, osobniki o lekkiej/drobnej budowie; cechy
małpie: proporcje kończyn górnych i dolnych, silniejsze stawy ramion niż
nóg, paluch przeciwstawny, osobniki męskie - 40 kg, 140 cm, osobniki
żeńskie - 30 kg, 115 cm
A. robustus (paranthropus)

A. boisei (zijantrop) - 2,3 - 1,2 mln lat temu; formy dobrze

wyspecjalizowane w zdobywaniu pożywienia roślinnego (zdolność
żywienia się korzonkami i łykowatymi częściami roślin), duża czaszka z
płaską cz. twarzową, niezbyt wyraźny prognatyzm, silnie zaznaczone łuki
jarzmowe, zredukowane zęby przednie, potężne mięśnie żwaczowe, silna
żuchwa; boczna linia hominidów, współistniejąca z pozostałymi, które były
wszystkożerne
HOMO
-4-3 mln lat temu z australopiteków oddzielił się rodzaj homo (środkowo-
wschodnia Afryka), być może na etapie A. africanus bądź wcześniej
-pochodzenie homo łączy się z zimnymi klimatu, po których pojawiła się
susza i redukcja zasobów żywności; pojawia się na przełomie pliocenu i
plejstocenu

Homo habilis - człowiek zręczny; ok. 2,4 - 1,4 mln lat temu (dolny
paleolit); b. rozwinięty niż austrolopiteki, mózg 700 cm3, mniej masywna
żuchwa, słabiej zaznaczone łuki nadoczodołowe, nieco inne uzębienie
(sugeruje pożywienie mięsne), wysokość średnia: 100-135 cm, waga
średnia: 32 kg; zróżnicowane szczątki (wyróżnia się szczątki h. habilis i h.
rudolfensis); intencjonalne wytwarzanie narzędzi (narzędzia
oldowajskie), zdobywał mięso jak padlinożerca, polowania na małe
drapieżniki, życie gromadne w obozowiskach, które charakteryzowała
organizacja przestrzenna (nawet ogrodzenia i wiatrochrony), dobrze
przystosowany do życia na suchej i otwartej swannie wsch.-afr.

Homo erectus - człowiek wyprostowany; 1,9 mln - 143 tys. lat temu;
pierwszy człowiek który emigrował z Afryki, umiejętność rozpalania
ognia; mózgoczaszka 800-1000 cm3; niskie czoło, zaznaczone łuki
oczodołowe, masywne zęby, szkielet zbliżony do człowieka, wzrost:
145-185 cm, waga: 40-68 kg; cechy budowy szkieletu są uważane za
przejaw adaptacji do życia na ziemi (wskazuje na utratę wcześniejszych
przejaw adaptacji do życia na ziemi (wskazuje na utratę wcześniejszych
adaptacji do wspinanie się po drzewach; możliwość chodzenia i ew.
pokonywania dłuższych dystansów w pozycji dwunożnej); emigracja -
najpierw kierunek wschodni (Etiopia, płw. Arabski, Azja); w Azji niemal tak
wcześnie jak w Afryce (1,8-1,6 mln lat temu); dalsza ekspansja do Eurazji
(Bliski Wschód - 1,4-1,3 mln lat temu); umiejętność rozpalania ognia
pozwala zasiedlić umiarkowaną strefę Eurazji (ogień opanowany ok.
700-400 tys. lat temu)

Homo sapiens - człowiek rozumny

archaiczny homo sapiens - nieściśle zdefiniowane pojęcie używane do
opisania różnych homo, przeciwstawianych ludziom anatomicznie
współczesnym (H. sapiens sapiens), w okresie zaczynającym się 500 tys.
lat temu; zalicza się: h. heidelbergensis, h. rhodesiensis, h. antecessor,
h. helmei, h. neanderthalensis

Homo sapiens heidelbergensis - gatunek znany także jako

Protoanthropus heidelbergensis, człowiek heidelberski, człowiek ze
Swanscombe lub człowiek z Boxgrove; forma pośrednia między h. erectus
i h. neanderthalensis

hipoteza multiregionalna - wprowadzona do paleontologii przez Milforda

H. Wolpoffa, mająca wyjaśnić zróżnicowanie populacji ludzkiej; zakłada, że
różne podgatunki homo sapiens wniosły istotny wkład genetyczny do
obecnej puli genetycznej człowieka

teoria wyjścia z Afryki - zakłada, że człowiek współczesny (h. sapiens

sapiens) pochodzi wyłącznie z Afryki

Homo sapiens neanderthalensis - Neandertalczyk; ok. 400 - 40 tys. lat

temu; formy preandertalskie - ok. 400-300 tys. lat temu; najstarsze
znaleziska “klasycznych” neandertalczyków ok. 250-150 tys. lat temu;
zjawisko specyficznie europejskie (choć pojawiają się w zach. i cent. Azji);
przystosowane do zimnego klimatu; nie jest uznawany za przodka
człowieka współczesnego, ale za boczną linie homo sapiens; wymarł ok.
40-30 tys. lat temu; pojemność czaszki ok. 1500 cm3, masywna twarz i
żuchwa ze słabo wyrażonym podbródkiem, duża środkowa cz. twarzy,
dobrze zaznaczone łuki nadczołowe, szerokie otwory nosowe, kątowe
kości policzkowe, duży nos do podgrzewania i nawilżania zimnego,
suchego powietrza; inne proporcje ciała - krótkie przedramię w stosunku
do długości ręki i podudzie do nogi), budowa ciała podobna do
Eskimosów, krótsze i bardziej masywne ciała, większe owłosienie

________________________________________________________________
______________________________________________
Paleolit – malarstwo jaskiniowe, figurki paleolitycznych wenusek, gatunki
człowieka w paleolicie
PALEOLIT - 2,5 mln - 16 tys. lat temu
Homo erectus - zasiedlenie Europy musiało trwać dość długo, wymagało
dostosowania się do nowych warunków klimatycznych i środowiskowych;
dopiero ok. 700-600 tys. pne ocieplenie klimatu pozwalają przesunąć
ekumenę erectusa poza Piereneje i Alpy (Morawy, Ukraina, Niemcy)

Homo erectus na ziemiach polskich - Trzebnica, woj. dolnośląskie; ok.

440-370 tys. lat pne; brak szczątków h. erectusa, jedynie szczątki
wyrobów krzemiennych
Homo heidelbergensis - człowiek heidelberski; najwcześniej 600 tys. lat
temu w Afryce; w Europie występował od 500 do 250 tys. lat temu; forma
pośrednia między h. erectus, h. neanderthalensis i h. sapiens sapiens

Homo sapiens neanderthalensis - ok. 400 - 40 tys. lat temu; Jaskinia

Kebara, Irak - pochówki neandertalskie ok. 60-48 tys. pne, szkielet
mężczyzny bez czaszki i kończyn dolnych, ślady jamy grobowej,
pochówek 7 miesięcznego dziecka; Jaskinia Dederijeh, Syria - pierwszy
kompletny szkielet dziecka ok. 2 letniego, towarzyszące narzędzia
krzemienne, szyb ze szczątkami 14 myśliwych i zwierząt (szyb
śmietnikowy w celu pozbycia się ciał?); Jaskinia Shanidar, Irak - pochówki
neandertalskie 140-44 tys. lat pne; w warstwie D odkryto szczątki 9
neandertalczyków, dwaj dorośli pochowani w jednym grobie, pozycja
skurczona, dziecko w płytkiej jamie grobowej (“ofiara” z kwiatów, pyłki
lilii), pochówek dorosłego w jamie grobowej na plecach; Jaskinia Teszik-
Tasz, Uzbekistan - grób dziecka 8-9 lat, pochowane w niewielkiej jamie
grobowej, która otaczał krąg złożony z 6 czaszek kozic z pionowo
ustawionymi porożami, datowane na 44 tys. lat temu

Homo sapiens sapiens - człowiek cromanioński; Afryka ok. 200 tys. lat
temu; Europa ok. 40 tys. lat temu
najdawniejszy niekontrowersyjny dowód intencjonalnych pochówków
ludzkich - Dolni Vestonice, Morawy - 2 niedorosłych mężczyzn i kobieta
po środku, ok. 25 tys. lat temu, ochra na ciałach i w jamie => ślady palenia
ognisk; Predmosti, Morawy - zbiorowy pochówek 18 osób, pogrzebanych
w dużym dole przykrytym kośćmi mamuta i płytami wapiennymi; Sungir,
Rosja - ok. 28-25 tys. lat temu; grób 1 - szkielet mężczyzny, pozycja
wyprostowana na plecach, na piersiach zawieszka oraz bransolety na
rękach, cały szkielet pokryty paciorkami z kości słoniowej (najpewniej
naszyte na odzież), narzędzia kamienne: krzemienny nóż, zgrzebło i
odłupek; grób 2 - szkielet chłopca i dziewczynki; dwie włócznie z ciosów
mamuta, 8 ostrzy oszczepów z kości słoniowej, drewniane włócznie z
kamiennymi pierścieniami (być może przyczepiano do nich ogony zwierząt
- insygnia? przedmioty ceremonialne?), “berła” z poroży renifera (funkcja
ceremonialna?); Jaskinia Arene Candide, Włochy - 19-22 tys. lat temu;
szkielet chłopca zwanego “księciem” znaleziony w 1942 roku, posypany
ochrą, czapka z naszytymi muszelkami mięczaków, na piersi 4 kościane
“berła”, w prawej dłoni krzemienne ostrze

kultura oryniacka - 40-30 tys. lat temu; ziemie polskie 35-30 tys. lat
temu
Hohlenstain, Niemcy - figurka polimorficzna, tułów człowieka, głowa lwa,
drewno, ok. 40-35 tys. lat pne
Jaskinia Vogelhert - figurka lwa jaskiniowego, ok. 40-35 tys. lat pne
Jaskinia mamutowa - ozdoby z kości słoniowej, zawieszki

kultura grawecka - 30-20 tys. lat pne

paleolityczna Wenus - przedstawienia kobiet o obfitych kształtach,
schematyczne przedstawienie; Wilendorf, Austria; Moravany Podkowica,
Słowacja
kultura magdaleńska - 18-12 tys. lat pne; Jaskinia Maszycka -
zamieszkiwana przez grupę ok. 16 osób, ślady kanibalizmu, zespół
kilkudziesięciu zabytków sztuki mobilnej (najbogatsza kolekcja tego
rodzaju z terenu ziem polskich), zdobione groty oszczepów, navette -
kościana rękojeść z rozdwojonym końcem, płytka z kości słoniowej
zdobiona ornamentem geometrycznym; Dzierżysław, Wyżyna Głubczycka
(obozowisko) - zabytki z hematytu uznane za wytwory sztuki, datowane
13 500-13 200 tys. lat pne; Wilczyce, pow. Sandomierz - schematyczne
przedstawienia antropomorficzne postaci kobiecych
paleolityczne malarstwo jaskiniowe
Jaskinia Lascaux - południowo-zachodnia Francja (Akwitania); odkrycie
w 1940 r. (od 1963 zamknięta dla turystów); kult. magdaleńska;
przedstawienia zwierząt (byków, koni, jeleni)
Jaskinia Altamira - północna Hiszpania, góry Kantabryjskie; odkrycie
1879 r.; malowidła: żubry, jelenie, sarny, konie, znaki geometryczne, ryty
antropomorficzne, odciski i kontury dłoni
Jaskinia Chauveta - Francja; odkrycie w 1994 r.; datowanie ok. 30 tys. lat
pne; naturalistyczne wizerunki zwierząt plejstoceńskich: mamuty,
niedźwiedzie jaskiniowe, lwy jaskiniowe, nosorożce włochate

sztuka animistyczna
większość przedstawionych to zwierzęta roślinożerne
znamy ok. 3,5 tys. przedstawień
przedstawienia postaci ludzkich - nieliczne, schematyczne
po co te rysunki - “sztuka dla sztuki”; totemizm; magia łowiecka;
szamanizm (?)
________________________________________________________________
_________
Mezolit – podstawowe informacje, z jakimi zmianami wiąże się przejście od
paleolitu do mezolitu;
podstawowe wyróżniki tego okresu

MEZOLIT - 10 tys. - 5,5 tys. pne

holocen - ocieplenie; ok. 10 tys. lat pne; klimat interglacjalny (ciepło i

wilgotno), zmiana fauny i flory: tundra -> lasy liściaste, zwierzęta
zimnolubne np. mamuty na płn.

laski szamańskie (berła wodzowskie) - sztuka mezolityczna, kultura

janisławicka; 8 tego typu przedmiotów na ziemiach polskich; wykonane z
odnóg poroża jeleniowatych
przedmioty bursztynowe - stosunkowo rzadkie
naszyjniki z zębów zwierzęcych - k. janisławicka; Pierkunowo
amulet wyłowiony z Zalewu Szczecińskiego koło Trzebieży - duży okaz z
buły krzemiennej, miejscami pokrytej korą, na której wyryto ornament
geom. (motyw punktowy i tzw. motyw plastra miodu), kult. Maglemose
________________________________________________________________
__________
Neolit – podstawowe wyróżniki neolitu; gdzie się rozpoczyna; kiedy
rozpoczyna się na ziemiach polskich, najważniejsze kultury neolityczne
ziem polskich i ich najbardziej charakterystyczne cechy

NEOLIT - 6,5 tys. - 2,3 tys. lat pne

początki neolitu - “żyzny półksiężyc”, Egipt, Syria, Palestyna,
Mezopotamia
rolnictwo
hodowla
naczynia ceramiczne stałe osady
Bliski Wschód - ok. 10 tys. lat pne kultura natufijska (specjalizacja
łowiecka, wykorzystanie dzikich zbóż, stałe osady)
neolit preceramiczny A i B (ok. 9/8 - 7,5 tys. lat pne)
neolit ceramiczny (ok. 8/7,5 tys. pne)

neolit preceramiczny - Cayonu Tepesi, Can Hassan; zmarli chowani pod

podłogami domów, obecność licznych czaszek i glinianych figurek; brak
darów grobowych; zwyczaj odłączania czaszek od reszty szkieletu,
przechowywane w osobnych jamach lub w domach (kult przodków);
zwyczaj pokrywania czaszek warstwą gliny, modelowanie twarzy, muszle
w oczodołach
figurki z Hacilar

neolit ceramiczny - Catal Huyuk, Turcja; pochówki wewnątrz osady pod

platformami, wewn. domów lub sanktuariów (zmarli uważani za członków
rodziny); zmarli pozostawiani tymczasowo bez pochówku - fryz z sępami;
posypywanie czerwoną ochrą; obecność sanktuariów, malowane freski
(ornamenty i sceny symboliczne, zwierzęta: jelenie, byki); reliefy:
drapieżniki (pary leopardów), rodzące kobiety

cykl naddunajski
kultura ceramiki wstęgowanej rytej - ok. 5400 - 5300 pne; ekspansja
przez Bramę Morawską i Kotlinę Kłodzką; Dolny i Górny Śląsk, Małopolska,
Kujawy, Ziemia Chełmińska, Wielkopolska, Równina Dolna
kultura ceramiki wstęgowanej kłutej

kultura lendzielska - ok. 4600 pne (ziemie polskie)

figurka męska - przedstawienie realistyczne
z terenów polski schematyczne przedstawienia - Racibórz (figurka
kobiety, szerokie biodra, schematycznie zaznaczone nogi, piersi, 3 guzki u
góry jako ręce i głowa)

figurki często zdobione ornamentem rytym, często motyw jodełki

(interpretowany niekiedy jako wyobrażenie szkieletu lub jako część ubioru)

figurka z Pleszowa - ślady czerwonego barwnika => sugeruje, że były

malowane
czerwień - symbol krwi w neolicie

grupa brzesko-kujawska: naramienniki kościane, Krusza Zamkowa;

ozdoby ciała i stroju; wisiory z zębów dzika; kościane tarczki; paciorki z
kości; bransolety z ornamentem tzw. wężyka generalskiego

grupa jordanowsko-śląska: przedmioty miedziane (pierwsze na ziemiach

polskich)

rondele neolityczne
________________________________________________________________
____
ENEOLIT (CHALKOLIT)

kultura trypolska (Gumelnita-Cucuteni-Tripolje), kult. Karanovo I -

wytrzymałość ceramiki, piękno i bogactwo form, barwna dekoracja, koła,
wstęgi, spirale, malowane farbą czarną, czerwoną i białą na jaskrawo
czerwono-żółtym tle; wielkie centra osadnicze o charakterze
protourbanistycznym; tabliczki gliniane z protopismem z Tartarii, Rumunia
i Gradesznicy, Bułgaria
kultura pucharów lejkowatych - pierwsza autochtoniczna kult.
neolityczna na ziemiach polskich
megalityczne grobowce kujawskie

kultura amfor kulistych - ok. 3200-3100 pne; neolityczna ikona słońca;

bursztyn jako tradycyjny surowiec, związany wyłącznie ze sferą
światopoglądową, służył do wyrobu przedmiotów kultowych i
prestiżowych; bursztyn w formie sproszkowanej, wyrób mikstur i napojów,
ew. jako kadzidło; płonący bursztyn bywał środkiem leczniczym
(okadzanie chorych); barwa, przeźroczystość i łatwopalność czyniła z
niego surowiec o konotacjach solarnych; okrągłe tarczki zdobione
wątkami promienistymi (ślady inkrustowania białą masą); modele dysków
solarnych - surowiec bursztyn, wzory promieniste, kształt dysk (zwykle
kontekst grobowy) -> nie symbol ale uosobienie słońca; zawieszki,
paciorki, guzki w kształcie podwójnego topora, guzki naśladujące zęby,
klamry do pasów
kultura ceramiki sznurowej - “bursztynowy książę” z Ząbia
Otzi, człowiek lodu (Alpy Otzalskie) - odkrycie w 1991 r.; datowane na
ok. 3350-3100 pne (późny neolit); zawartość żołądka: gęsta zupa z grubo
mielonej kaszy z ziołami alpejskimi i kozim mięsem; na ciele ponad 50
tatuaży wykonanych za pomocą węgla drzewnego/sadzy => ślady
rytuałów ? magia lecznicza ?
________________________________________________________________
___________________________
Epoka brązu i żelaza – najważniejsze kultury epoki brązu na ziemiach
polskich i ich cechy
charakterystyczne; najważniejsze zmiany związane z pojawieniem się
kultur typu pola popielnicowe; zagadnienia związane z Biskupinem;
obecność Celtów na ziemiach polskich; najważniejsze kultury okresu
lateńskiego, wpływów rzymskich i wędrówek ludów na ziemiach polskich

EPOKA BRĄZU - ok. 2300/2200 do 700 pne (ziemie polskie)

brąz - stop miedzi i cyny (“brąz klasyczny” stop w proporcjach 9:1)

chronologia wg. J. Kostrzewskiego

dlaczego e. brązu później na z. polskich niż np. na Bliskim Wsch., Azji
Mn. ? - z powodu umiejscowienia eksploatowanych złóż miedzi, cyny; na
ziemiach polskich złoża znajdowały się za głęboko aby móc eksploatować
=> trzeba było importować, np. z rejonu Kaukaskiego
proces wyrobu narzędzi z brązu: stopienie miedzi i cyny -> ogień/temp.
ok. 1083 st C; dwudzielne formy kamienne (muszlowe), kadłubowe, na
tzw. tracony wosk

kultura pucharów dzwonowatych - grupy mobilne, “warstwa”

wojowników, przedmioty miedziane, znana z pochówków
podkurhanowych, noże, sztylety, groty, płytki chroniące nadgarstki
(przedmioty związane z wojownikami znajdywane w grobach); nazwa od
kształtu naczyń; impuls do pojawienia się pierwszych kult. brązu
kultura otomani

krąg kultur episznurowych

kultura unietycka
starszy okres epoki brązu na ziemiach polskich
grupa nowocerkwiańska
kultura przedłużycka
kultura trzciniecka
kultura pól popielnicowych - 1300-400 pne; zwyczaj ciałopalenia,
pojawienie się rozległych, płaskich cmentarzysk, paleni na stosach
pogrzebowych -> szczątki po paleniu do naczynia -> naczynie do jamy
grobowej, oprócz popielnic również inne przedmioty np z brązu; na
ziemiach polskich kult. łużycka
kultura łużycka - Biskupin (datowany na 738/37 pne): pojawienie się
architektury obronnej, grodziska; ceramika (w tym ceramika malowana -
przeznaczona na specjalne okazje, często znajdowana w kontekstach
grobowych); plastyka figuralna (antropo i zoomorficzne - np. figurki
ptaków, grzechotki; “naczynia” na nogach itp); naczynia w kształcie rogów
oraz nóg/butów (zapewne związane z obrzędami); metalurgia (brąz -
Kotlina Karpacka, 1100-900 pne, miecze; wóz dwukołowy z postacią,
symbolika solarna; zapinka ze spiralnymi tarczkami z Kolska, woj.
lubuskie)
naczynia z ornamentem figuralnym (postacie ludzkie)
EPOKA ŻELAZA

pojawienie się Scytów -> załamanie się istniejących kult. pól

popielnicowych, zmiany kulturowe -> kultura halsztacka (wczesna epoka
żelaza)
kultura halsztacka (Hallstatt) - cmentarzysko w Hallstatt (zarówno
obrządek szkieletowy, jak i ciałopalny); kopalnie soli (wyróżnienie się
arystokracji ?); osiedla obronne (Heuneburg; mur z suszonej cegły -
charakterystyczne dla kult. śródziemnomorskiej); pochówki elit - kurhany
(Hochmichele; grób książęcy w Vix), bogate pochówki, obecność wozów,
na szczycie kurhanu zwykle kamienna stela - charakterystyczne dla kult.
koczowniczych, scytyjskich; idol księżycowy (księżyc?, poroże?); wpływ
kult. halsztackiej na ziemie polskie, k. łużycką (Śląsk ?) - drewniane
komory grobowe, architektura obronna, naczynia malowane
k. zachodniohalsztacka -> Celtowie
kultura pomorska - groby skrzynkowe, obrządek ciałopalne; urny/
popielnice domkowe; popielnice twarzowe* (wizerunek twarzy); domy o
konstrukcji słupowej; hodowla i uprawa zboża; masywne naszyjniki,
kołnierzowate
*geneza urn twarzowych - kult. etruska ? Egipt ? lub popielnice oczkowe
(łużyckie, faza wielkowiejska 550-400 pne)

kultura kurhanów zachodnio-bałtyckich - osady obronne (Nakomiady,

powiat Kętrzyn.); osiedla nawodne na sztucznych wyspach (Mazury);
hodowla zwierząt, rybołówstwo; obrządek ciałopalny, ceramika grobowa
(zdobiona, okrągłodenna, pokrywki z otworami na środku); kurhany (pod
kręgi kamienne), Piórkowo

okres wpływów rzymskich

kultura przeworska - cmentarzyska (o. ciałopalny)

kultura oksywska - głównie groby jamowe, o. ciałopalny, stele kamienne;

kultura jastorfska - elementy kultu (topienie ofiar dla bogów), pochówki
w bagnach; kontakty z południem Europy; kompleksy pól uprawnych
otoczonymi kamieniami?
kultura wielbarska
ośrodki starożytnego hutnictwa dymarskiego (region świętokrzyski -
od okres przedrzymskiego do II/III w. ne, piecowiska; mazowiecki;
dolnośląski; opolski)

okres wędrówek ludów (375-568 r.)

cmentarzyska rzędowe

na ziemiach polskich: zanik kult. rzymskich, pojawienie się osadnictwa

słowiańskiego (najstarsze znaleziska od VI w. ne); pojawienie się z
terenów międzyrzecza Dniestra i Dniepru ?