I.

Prehistoria, protohistoria, archeologia

Dzieje okresów prehistorycznych są anonimowe, pozbawione nazw i imion, aczkolwiek
bardzo bogate w informacje o zachowaniach i działaniach naszych przodków. Chronologia
okresów prehistorycznych, z braku zarejestrowanej w źródłach rachuby czasu, musi być
oparta wyłącznie na geologicznych i radiometrycznych pomiarach.

okres protohistoryczny- okres, kiedy ludy krajów wschodniośródziemnomorskich osiągnęły

odpowiedni stopień rozwoju-pojawiły się rozwinięte cywilizacje i rejestrujące ich działania
źródła pisane; natomiast pozostałe części Starego Świata (Afryka, Azja, Europa) dostarczały
tylko i wyłącznie materialnych śladów działalności człowieka.
Na ziemiach polskich okres ten trwał do początku średniowiecza.

archeologia- zajmuje się odkrywaniem i badaniem źródeł archeologicznych- materialnych

śladów działalności człowieka na ogół ukrytych w ziemi. Ponadto archeologia pomocna jest
w badaniach hist. wieków późniejszych ze względu na możliwość uzupełnienia, poszerzenia,
bądź weryfikacji informacji zawartych w przekazach pisemnych. Jej zadaniem jest rejestracja
i klasyfikacja materialnych zabytków przeszłości, jak i ustalenie historycznego rozwoju
człowieka i jego kultury.

źródła archeologiczne- mają pośredni i niepełny charakter przekazu, ponieważ stanowią

tylko materialne ślady działań ludzkich. Jako materialne ślady ludzkich zachowań,
odzwierciedlają najczęściej różne dziedziny kultury materialnej i gospodarki.

 źródła nieruchome- ślady konstrukcji związanych z miejscami zamieszkiwania i

pochówku. Wyróżniamy wśród nich:
obiekty osadnicze-ślady konstrukcji mieszkalnych, związane z gospodarowaniem
np.spichlerze, lub z komunikacją np. drogi, ulice itp.
obiekty grobowe- należą do nich pochówki wziemne w jamach grobowych, niekiedy
przykryte nasypem kurhanowym. Groby posiadać mogły obstawy albo inne
konstrukcje kamienne, podziemne, naziemne. W przypadku konstrukcji
monumentalnej mówi się o grobie megalitycznym. Ze względu na różne zwyczaje
pogrzebowe groby dzieli się na szkieletowe i całopalne (popielnicowe, jamowe,
warstwowe). Groby zawierać mogą szczątki jednego zmarłego(groby jednostkowe)
lub więcej (groby zbiorowe); mogą różnić się także obecnością i rodzajem
wyposażenia w tzw. dary grobowe, do których należą różne rodzaje źródeł ruchomych
(np. ceramika, wyroby metalowe i kamienne- przedmioty codziennego użytku,
miecze, ozdoby, szczątki zwierząt, pokarmów). Zaletą wyposażenia grobowego jest
możliwość ustalenia, że wszystkie przedmioty były używane jednocześnie. Groby
należą do znalezisk/zbiorów zwartych, należą do nich także skarby- nagromadzenia
przedmiotów o dużej wartości dla ich właścicieli.
 źródła ruchome- przedmioty będące narzędziami pracy, sprzętami domowymi i
gospodarskimi, bronią, szczątkami pożywienia, częściami i ozdobami stroju, środkami
komunikacji, bądź przedmiotami kultu. Pojedyncze zabytki ruchome nabierają
znaczenia jako archeologiczne źródła dzięki kontekstowi wykopaliskowemu
archeologia ewolucjonistyczna- warto tu przytoczyć definicję Lewisa H. Morgana, który
twierdził, że formy kultury i organizacji społeczeństw prehistorycznych można odnaleźć u
prymitywnych ludów współczesnych , uplasowanych na niskim poziomie rozwoju
cywilizacyjnego W rezultacie powyższe ludy nazywano za „skamieniałe” społeczeństwa
prehistoryczne (tzw. koncepcja naszych żyjących przodków), relikty różnych stadiów
ewolucji człowieka i jego kultury. Wpływ ewolucjonizmu biologicznego na etnologię i
prehistorię doprowadził do przekonania, iż stadia ewolucji społecznej i kulturowej były
analogiczne do ewolucji biologicznej obejmującej cały świat ożywionej przyrody.

archeologia kulturowo-dyfuzjonistyczna- w miejsce powszechnych stadiów ewolucji

dostrzeżono zróżnicowanie ludzkiej kultury w przestrzeni i czasie. Przewodnie jednostki
definiowane przez zabytki- tzw. kultury archeologiczne, próbowano identyfikować z grupami
etnicznymi, jak i rasami. Zmiany tych jednostek we wspomnianym czasie i przestrzeni były
interpretowane jako migracje prehistoryczne, które miały się przyczynić do
rozpowszechnienia innowacji pochodzących z rozwiniętych cywilizacji Bliskiego Wschodu.
Teoria ta panowała w archeologii europejskiej w dwudziestoleciu międzywojennym.

archeologia procesualna- inspirowana przez orientacje badawcze dominujące w archeologii

amerykańskiej. Cechą tych orientacji było dążenie nie tyle do uchwycenia zmian
diachronicznych, co raczej do rekonstrukcji funkcjonowania społeczności prehistorycznych.
W tym sensie archeologia stawała się bardziej odległa od historii, zbliżając się do
etnologii, szczególnie funkcjonalistycznej, a także do antropologii społecznej Nowa
archeologia" była krytykowana nie tylko z powodu jej dość naiwnej wiary w to, iż
rzeczywistość prehistoryczną można odtworzyć na podstawie modeli konstruowanych za
pomocą klasyfikacji politetycznych, tj. opartych nie na poje dynczych atrybutach, ale na
korelacji szeregu cech i szerokiego stosowania metod statystycznych, lecz także dlatego, że
traktowała ona jednostkowe fakty i źródła archeologiczne jako bierne odbicie systemu
kulturowo-społecznego. Niezależnie więc od tego, jakie były motywy wytworzenia np.
naczynia i jego ornamentacji, ważny był jedynie sposób, w jaki naczynie to funkcjonowało w
systemie społecznym.

archeologia kontekstualna- Ian Hodder, prekursor tego kierunku, zwrócił uwagę, że

prawidłowości formułowane przez archeologię procesualną mają charakter zbyt
generalny, często banalny, np. stwierdzenie, że liczba chat w osadzie jest proporcjonalna do
liczby mieszkańców osady. W rzeczywistości przyjmowane przez funkcjonalistów
założenie o generalnym charakterze prawidłowości zachowań było ograniczone przez różne
działanie tych prawidłowości w konkretnych kontekstach kulturowych. To, co było
użyteczne i pożądane dla jednych społeczności, nie musiało być takie dla innych.
założeniem archeologii kontekstualnej było zwrócenie uwagi na rolę systemów
symbolicznych w generacji zachowań ludzkich, związanych z wieloma dziedzinami życia
codziennego. Hodder określił to terminem „symbols in action", śledząc, w jaki sposób
poszczególne jednostki używają systemów symbolicznych dla nadania sensu swoim
działaniom. Kierunek ten był jednocześnie reakcją na silnie zakorzenione w archeologii XX
w. przekonanie, że sfera ideologii była kształtowana wyłącznie przez ekonomiczne podstawy
społeczeństw; teza ta wywodziła się z marksistowskiego pojmowania dziejów.
 Metody archeologii

 metody geofizyczne- oparte są na pomiarach różnic w oporze elektrycznym, jaki

stawia nienaruszona warstwa ziemi w porównaniu z ziemią poruszoną przez
człowieka i śladami wznoszonych konstrukcji, np. kamiennych. Obok metod
geofizycznych stosowane są ostatnio prześwietlające warstwy ziemi urządzenia
radarowe, które w połączeniu ze skanerem mogą dawać całkiem precyzyjny obraz
wnętrza tych warstw.
 metody wykopaliskowe- pozwalają wydobyć ukryte w ziemi zabytki i poznać ich
wzajemne relacje i kontekst przyrodniczy. Przedmiotem wykopalisk są układy
obiektów nieruchomych (np. domów, grobów) oraz zabytki ruchome znajdujące się w
osadach antropogenicznych i naturalnych, określane mianem warstw kulturowych.
Warstwy te mogą występować pojedynczo, jako ślad jednokrotnego pobytu człowieka,
lub tworzyć układy stratygraficzne na stanowiskach wielowarstwowych. Wydobyty z
warstw kulturowych materiał musi być poddany konserwacji, a przedmioty zniszczone
także rekonstrukcji.

Metody określania wieku zabytków archeologicznych

 chronologia względna- ustalenie następstwa czasowego poszczególnych reliktów

dawnego osadnictwa (które są starsze a które młodsze). Najczęściej stosowanym
sposobem określania chronologii względnej jest metoda stratygraficzna, opierająca się
na zasadzie, że warstwy leżące niżej są starsze od warstw pokrywających lub
przecinających wyższe. W przypadku następstwa warstw w pionie mówimy o
stratygrafii wertykalnej,zaś przy wzajemnym przecinaniu się obiektów
konstruowanych na tym samym poziomie gruntu (np. jam) - o stratygrafii
horyzontalnej. Przy chronologii względnej stosowana jest także metoda kartograficzna
albo zonograficzna, która ukazuje różnoczasowe zasięgi zjawisk kulturowych. Znane
są również metody względnego określania wieku kości: fluorowa i kolagenowa, oparte
na określaniu przemian chemicznych w kopalnych kościach (np. zastępowanie
uwodnionego apatytu przez fluoroapatyt lub ogólny proces mineralizacji kości).
 chronologia bezwzględna- określanie wieku w jednostkach czasu, które można
przeliczać na lata kalendarzowe, tzw. datowanie absolutne. W okresie
protohistorycznym istniała już rachuba czasu w najstarszych centrach
cywilizacyjnych, która posłużyć możliwości synchronizacji chronologicznej.
Synchronizacja ta polega na metodzie importów- na występowaniu pojedynczych
zabytków wytworzonych na terenach, które weszły już do historii pisanej, poza tymi
obszarami. Dla zabytków tych często możliwe jest dość ścisłe ustalenie daty ich
wytworzenia (np. dla monet przypisanych okresom panowania poszczególnych
władców lub o znanej dacie emisji), ewentualnie przybliżone określenie tej daty na
zasadzie współwystępowania z przedmiotami dobrze datowanymi. Zabytki te
dostawały się na tereny położone poza rozwiniętymi cywilizacjami najczęściej za
sprawą handlu lub wypraw wojennych. Ich współwystępowanie w zespołach zwartych
ze znaleziskami pochodzenia miejscowego pozwala z kolei na datowanie bezwzględne
tych ostatnich.

 datowanie oparte na cyklu zmian klimatycznych- W obrębie metod opartych na

osiągnięciach nauk przyrodniczych należy uwagę na datowanie względne i absolutne
w oparciu o porównywanie lokalnych rekonstrukcji środowiska naturalnego z
globalnymi, cyklicznymi zmianami klimatu. Datowania te zostały uściślone dzięki
 badaniom osadów odkładających się na dnie mórz i oceanów, w których skład
mikrofauny, jak również stosunek zawartości dwóch izotopów stałych tlenu pozwalały
określić średnie temperatury roczne.

 metoda paleomagnetyczna- związana jest z faktem, że natężenie i orientacja pola

magnetycznego Ziemi są rejestrowane w glinach podgrzewanych do dość wysokich
temperatur, sięgających powyżej 700°C. Mogą to być tak lawy wulkaniczne, jak i
glina wypalana przez człowieka prehistorycznego. W metodzie paleomagnetycznej
opieramy się zarówno na długich cyklach, podczas których polarność magnetyzmu
ziemskiego ulegała odwróceniu, jak również na krótkich cyklach wahań natężenia,
inklinacji i deklinacji, dotyczących okresów młodszych.

 metoda tafrochronologiczna- Wykorzystanie osadów wulkanicznych do

synchronizacji lub datowania.

 metoda radiowęglowa- oparte na izotopach promieniotwórczych o stosunkowo

krótkim okresie połowicznego rozpadu. Wśród tych izotopów szczególną rolę
odgrywa węgiel radioaktywny C14. Zaletą tej metody była możliwość datowania za
jej pomocą materiału najczęściej występującego w wykopaliskach, tj. węgla
drzewnego, kości i innych substancji organicznych. Z drugiej jednak strony,
stosunkowo krótki okres połowicznego rozpadu węgla radioaktywnego (5570 lat)
powoduje, że metoda ta najbardziej przydatna jest do datowania znalezisk z okresów
proto- i prehistorycznych, ale tylko do ok. 40 tys. lat wstecz. Dla czasów
historycznych z kolei jej dokładność jest zbyt mała.

 metoda argonowo-potasowa- polega na ustaleniu stosunku izotopu potasu 4°K do

argonu 40A. Metodę tę można stosować do skał wulkanicznych, których
podgrzewanie do wysokich temperatur powodowało uwolnienie zakumulowanego
argonu i tym samym tzw. zerowanie zegara izotopowego. Metodą tą datowano
najstarsze ślady kultury ludzkiej w Afryce, które występowały w formacjach
wulkanicznych datowanych z okresu od 3,5 do 1,5 miliona lat temu.

 metoda termoluminescencyjna- Opiera się ona na szczególnej właściwości

niektórych minerałów (np. kwarcu, cyrkonu), które emitują określone porcje energii
świetlnej podczas podgrzewania. Emitowane światło odpowiada energii zgromadzonej
w postaci wolnych elektronów uwięzionych w sieci krystalicznej pod wpływem
promieniowania radioaktywnego otoczenia tych minerałów. Energia ta jest
proporcjonalna do radioaktywności otoczenia oraz do czasu, jaki upłynął od momentu
uwolnienia energii podczas poprzedniego podgrzania lub długotrwałego naświetlenia
(tj. zerowania) próbki. Metodą tą można zatem określać wiek zarówno ziaren kwarcu,
liczony od momentu, kiedy były podgrzewane w ognisku (zawarte np. w krzemieniu
lub ceramice) do temperatury ok. 400-500°C, jak również ziaren piasku od czasu,
kiedy były wystawione na naświetlenie słoneczne i następnie pogrzebane w osadach.
Metoda termoluminescencyjna ma jeszcze jedną zaletę - określany wiek badanej
próbki nie wymaga kalibracji i odpowiada chronologii kalendarzowej. Niestety,
margines błędu jest znacznie większy niż w metodzie radiowęglowej. W Polsce
metoda ta jest powszechnie stosowana do datowania okresów wcześniejszych niż 40
tys. lat.
  metoda dendrochronologiczna- wymaga dobrze zakonserwowanych pni drzew,
które poza środowiskami bagiennymi i rzecznymi są stosunkowo rzadko zachowane w
stanie kopalnym. Dendrochronologia polega na obserwacji słojów przyrostu rocznego
drzew, które zmieniają się w zależności od wilgotności i temperatury w danym roku, a
w szczególności w okresach wiosennym i letnim. Słoje szersze odpowiadają latom
korzystniejszym dla danego gatunku drzew, słoje wąskie - latom mało korzystnym. W
ten sposób powstają określone sekwencje wąskich i szerszych słojów, na których
podstawie można porównywać poszczególne pnie drzew kopalnych. Biorąc za punkt
wyjścia drzewa o określonej dacie ścięcia i nawiązując do sekwencji pochodzących z
drzew kopalnych, można otrzymać krzywe dendrochronologiczne sięgające czasów
prehistorycznych. Mają one jednak znaczenie raczej regionalne, odpowiadają bowiem
lokalnemu zróżnicowaniu warunków klimatycznych.

Badania nad kulturą materialną i technologią

Podstawowym etapem analizy materialnych śladów pozostawionych przez społeczeństwa

pradziejowe jest klasyfikacja- łączenie wytworów charakteryzujących się podobnym
surowcem, formą, techniką wytworzenia i ewentualnie funkcją.
typologia- połączenie podobnych wytworów w typy, które są porządkowane, klasyfikowane,
a także powiązane z rozwojem od form prostszych do bardziej złożonych. Najbardziej
podstawowym kryterium klasyfikacji w archeologii jest surowiec.
petroarcheologia- zajmuje się badaniami nad surowcami Identyfikacja złóż używanych w
prehistorii surowców mineralnych pozwala na wyróżnienie miejsc ich eksploatacji,
wzbogacając naszą wiedzę nie tylko o kontaktach i wymianie między grupami ludności
prehistorycznej, ale także o organizacji produkcji.

Systemy klasyfikacji zabytków archeologicznych wykonanych z jednego

surowca opierają się na zróżnicowaniu formy i funkcji, a także na technice produkcji.
Dla czasów protohistorycznych określenie funkcji na ogół nie przedstawia
większych trudności, ponieważ większość narzędzi i innych wytworów o podobnej formie
zachowała się w tradycyjnej kulturze ludowej. Znacznie trudniej jest określić funkcje
wytworów kamiennych używanych przez społeczeństwa prehistoryczne. Ich odnoszenie do
wytworów współczesnych nam prymitywnych społeczeństw, uplasowanych na niskim
poziomie rozwoju cywilizacyjnego.
metody traseologiczne- metody określania funkcji wyrobów kamiennych, polegające na
badaniu śladów użytkowania pozostawionych na tych wyrobach, różniących się w zależności
od obrabianego materiału, sposobu pracy i oprawy narzędzia. Pełnią istotną rolę w badaniu
prehistorii.

Istotnym elementem analizy ruchomych zabytków są badania nad technologią i formą

produkcji. Z jednej strony, forma oraz sposób wytwarzania zabytków
są częścią przekazywanej z pokolenia na pokolenie tradycji kulturowej, stanowiąc
wyznacznik więzi wewnątrzgrupowych, z drugiej zaś - mogą one być rezultatem kontaktów
międzygrupowych, często stanowiąc element preferencji estetycznej czy funkcjonalnej,
ogarniającej grupy o różnej tradycji kulturowej. Dotyczyć tomoże zarówno kształtu
poszczególnych wyrobów (m.in. noży, mieczy)
metoda eksperymentalna- stosowana do rekonstrukcji wypału ceramiki czy wytopu metali;
pozwala odtworzyć poszczególne stadia obróbki kamienia prowadzące do uzyskania produktu
końcowego, zgodnego z wyrobami pochodzącymi z wykopalisk. Jednocześnie, na podobnej
zasadzie, możemy przypisać poszczególne odpadki produkcyjne i półwytwory określonym
etapom procesu technologicznego.

Gospodarka i osadnictwo

Do rekonstrukcji prehistorycznej gospodarki należy korzystać z kontekstu, w jakim

występowały produkty pracy ludzkiej. Stanowiły go najczęściej resztki pokarmów w postaci
kości zwierząt oraz ziaren zbóż, pestek owoców i innych makroszczątków roślin
spożywanych przez człowieka. Szczątki pokarmu pozwalają odróżnić pożywienie zdobywane
poprzez polowanie.
Przejście od gospodarki zbieracko-łowieckiej do gospodarki rolniczo-hodowlanej odegrało
szczególnie istotną rolę w ewolucji społeczeństw prehistorycznych, stwarzając podstawy dla
rozwoju cywilizacji. Poza osiadłym trybem życia, społeczeństwa wytwarzające pożywienie
(rolniczo-hodowlane) różni od społeczeństw zbieracko-łowieckich wiele istotnych elementów
kultury materialnej i duchowej oraz organizacji społecznej.
W strukturach społecznych przejawia się to wykształceniem hierarchii, uprzywilejowaną
pozycją pewnych grup, której ważnym elementem jest tradycja historyczna. Różnice
pomiędzy koczowniczym i osiadłym trybem życia przejawiają się w formach budownictwa
mieszkalnego, wielkości i rozplanowaniu osad oraz w sposobach eksploatacji terytoriów.
Ludy koczownicze przeważnie nie budowały bardziej trwałych domostw, ograniczając się do
zamieszkiwania szałasów, namiotów, czy jaskiń. . Im bardziej osiadły tryb życia, tym bardziej
złożone budowano konstrukcje mieszkalne: drewniane, kamienne lub gliniane. Wraz ze
wzrostem wielkości grup ludzkich wzrastały rozmiary tych konstrukcji i ich liczba.
Końcowym etapem rozwoju osad było planowanie zabudowy, prowadzące w konsekwencji
do urbanizacji. W miarę wzrostu gęstości zaludnienia i konkurencji pomiędzy grupami
pojawiały się konstrukcje obronne (wały,palisady, rowy itp.).
Ważnym zadaniem archeologii jest odtworzenie sposobu eksploatacji terytorium. Wymaga to
poznania sieci osadniczej (tj. inwentaryzacji wszystkich istniejących w danym okresie osad i
obozowisk), łącznie z jej hierarchizacją, czyli ustaleniem, które osady były ważniejsze i jaką
pełniły rolę (np. centrów politycznych, gospodarczych czy kultowych). Dalszym elementem
analizy osadniczej jest poznanie usytuowania stanowisk archeologicznych w relacji do
środowiska naturalnego (budowy geologicznej, geomorfologii, sieci rzecznej, gleb,
roślinności). Pozwala to na rekonstrukcję sposobów zdobywania pożywienia (w innym
środowisku usytuowane są obozowiska myśliwych, a w innym osady rolników), jak również
pozostałych aspektów eksploatacji terytorium (m.in. wydobywania surowców mineralnych).

Możliwości rekonstrukcji stosunków kulturowych, politycznych i etnicznych w pradziejach

Pierwszy etap klasyfikacji zabytków archeologicznych dotyczy grupowania w obrębie typów

wytworów (artefaktów), charakteryzujących się wspólnymi cechami. Drugi etap polega na
grupowaniu zespołów zawierających podobny zestaw typów w jednostki taksonomiczne
określane mianem kultur archeologicznych, które mogą być definiowane w oparciu o jeden
przewodni typ lub wyróżniane z uwzględnieniem określonego zestawu typów (wyróżniane
np. na podstawie ceramiki).
metoda etniczna- wymaga przyjęcia założenia, iż określonym jednostkom taksonomicznym
wydzielonym przez archeologów odpowiadają jednostki etniczne, innymi słowy - przyjęcia,
że szczególne grupy ludzkie identyfikowane z kulturami archeologicznymi mówiły
odrębnymi językami lub dialektami.

Rekonstrukcja stosunków społecznych i demograficznych

Bardziej kompletne informacje na temat struktur społecznych i demograficznych uzyskujemy

badając cmentarzyska. Już samo wyposażenie grobów, jak również ich konstrukcja i typ
obrządku grzebalnego, a także usytuowanie grobu na cmentarzysku, mogą być wyrazem
pozycji społecznej zmarłych, a tym samym dostarczać ważnych danych na temat
dyferencjacji socjalnej. Istotne dla paleodemografii są też badania grup krwi i DNA, możliwe
niekiedy w oparciu o kości kopalne, pozwalające na ustalenie pokrewieństwa zmarłych
pochowanych na cmentarzyskach. Wreszcie badania paleopatologiczne dostarczają informacji
na temat przyczyn zgonów. Dla rekonstrukcji paleosocjologicznych i paleodemograficznych
wartość cmentarzysk jest ograniczona także przez selektywny dobór osobników chowanych
na niektórych cmentarzach.

Rekonstrukcja kultury duchowej

Kultura duchowa-jej rekonstrukcja jest ograniczona do materialnych śladów wiedzy i religii

człowieka prehistorycznego. Sfera wierzeń, magii i mitologii może być poznana tylko w
ograniczonym zakresie, dzięki materialnym śladom interpretowanym często poprzez analogie
etnologiczne i porównawcze badania religioznawcze.

II. Krótki zarys dziejów badań nad prehistorią i protohistorią ziem

polskich

Początki zainteresowań archeologicznymi zabytkami na ziemiach polskich sięgają XV w.,

kiedy Jan Długosz w Rocznikach czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego podał
wzmiankę o odkryciach w Nochowie i Kozielsku w Wielkopolsce naczyń glinianych. W
Polsce już w 1661 r. Jan Jonston z Szamotuł trafnie określił znaleziska naczyń
prehistorycznych jako wyposażenie grobów.
Początki naukowych zainteresowań zabytkami archeologicznymi w Polsce
przypadają na koniec XVIII i pierwszą połowę XIX w. Pierwszy program badań
nad starożytnościami przypisywanymi Prasłowianom przedstawił Zorian Dołęga
Chodakowski (pseudonim Adama Czarnockiego) w opracowaniu pt. O Słowiańszczyźnie
przed chrześcijaństwem.
Wielki rozwój archeologii polskiej przypadł na koniec XIX w., kiedy to liczni
badacze z Krakowa, Warszawy i Poznania rozpoczęli systematyczną rejestrację i
rozkopywanie stanowisk pre- i protohistorycznych. Szczególne znaczenie miały badania
prowadzone w Galicji z ramienia Akademii Umiejętności, której Muzeum Archeologiczne w
Krakowie stało się jednym z najpoważniej szych zbiorów starożytności na ziemiach polskich.
Badania prowadzone przez Jana Zawiszę i Gotfryda Ossowskiego w jaskiniach okolic
Krakowa pozwoliły odkryć najstarsze ślady pobytu człowieka na ziemiach polskich.
Dominująca rola ośrodka krakowskiego w drugiej połowie XIX w. wiązała się też z
prowadzeniem przez Józefa Łepkowskiego od 1882 r. systematycznych wykładów z
archeologii na UJ, a nieco później z powstaniem Katedry Archeologii. W przededniu I wojny
światowej napisane zostało przez Józefa Kostrzewskiego pierwsze syntetyczne opracowanie
archeologiczne: Wielkopolska w czasach przedhistorycznych (1914 r.).
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. nauczanie archeologii podjęto na uniwersytetach w
Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Lwowie, a później też w Wilnie. Korzystając z
nagromadzonych i zinwentaryzowanych źródeł archeologicznych, można było w latach
dwudziestych opracować syntezy wiedzy archeologicznej.
W okresie międzywojennym utrwalono podstawy organizacyjne archeologii,
stwarzając sieć placówek uniwersyteckich, konserwatorskich i muzealnych.
Prowadzono wiele badań archeologicznych na rozległych stanowiskach zawierających ślady
osadnictwa z kilku okresów epoki kamienia (np. w Złotej koło Sandomierza) oraz na
stanowiskach z epoki brązu i epoki żelaza (m.in. na wielkich cmentarzyskach kultury
łużyckiej i w unikatowym grodzie z wczesnej epoki żelaza w Biskupinie koło Żnina).
W okresie powojennym nastąpił ilościowy i jakościowy rozwój polskiej archeologii.
Jednocześnie wykształciły się orientacje badawcze, w których przejawiła się specyfika
polskiej archeologii, dzięki czemu zasłużyły one na miano polskiej szkoły archeologicznej.

W związku z obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966 r.) rozpoczęto intensywne

badania najstarszych ośrodków plemiennych i wczesnopiastowskich (Poznań, Gniezno,
Kruszwica. Archeologia historyczna, służąca wzbogacaniu wiedzy o okresach i dziedzinach
życia słabo naświetlonych przez źródła pisane, stała się specjalnością polską; do jej podstaw
metodologicznych i specyficznych problemów badawczych odwoływali się archeologowie i
historycy europejscy. Drugą dziedziną, w której wyraźnie przejawia się specyfika polskiej
archeologii, są studia nad starszą i środkową epoką kamienia. Rozwinięto metodę
etnologiczną zapoczątkowaną przez Stefana Krukowskiego, jak również podjęto badania nad
ewolucją społeczności obu okresów, poparte rekonstrukcjami środowiska naturalnego, co
umożliwił szybki rozwój nauk geologicznych i geograficznych, poświęconych ostatnim
epokom geologicznym (plejstocenowi i holocenowi). Trzecim przejawem specyfiki polskiej
archeologii było podjęcie unikatowego w skali kontynentu przedsięwzięcia określonego jako
„Archeologiczne Zdjęcie Polski". Projekt zmierza do rejestracji wszystkich stanowisk
archeologicznych w oparciu o jednolite kryteria opisu w obrębie arkuszy topograficznych, na
które został podzielony cały obszar Polski.

Badania prowadzone w okresie powojennym przyczyniły się do znacznie bardziej

równomiernego poznania pradziejów całego terytorium Polski; natomiast szczególną uwagę
poświęcono północno-wschodnim oraz południowo-wschodnim obszarom Polski, których
stan badań odbiegał od stosunkowo najlepiej zbadanych terenów zachodniej Małopolski,
Wielkopolski i Śląska.

III. Periodyzacja i chronologia pradziejów ziem polskich

Obok surowców do produkcji narzędzi, ważnym kryterium periodyzacji pradziejów

był sposób zdobywania pożywienia. Wyróżniamy więc okres gospodarki przyswajającej
(zbieracko-łowiecko-rybackiej) i gospodarki wytwórczej (rolniczo-hodowlanej).

Prócz podstawowych kryteriów surowcowych i gospodarczych korzystano z innych, ważnych

dla wewnętrznego podziału epok. Należą do nich: dodatkowe kryteria surowcowe (np.
pojawienie się ceramiki i pierwszego metalu - miedzi - używanego przez człowieka do
produkcji narzędzi), kryteria związane ze zmianami środowiska naturalnego (koniec epoki
lodowej) lub nawiązujące do ważnych wydarzeń znanych z historii pisanej (dotyczy to
oczywiście tylko okresów protohistorycznych, m.in. oddziaływania Cesarstwa Rzymskiego na
północną część Europy, wędrówki ludów w okresie schyłku Cesarstwa). Podział
najdawniejszych okresów prehistorii (paleolitu) jest też częściowo oparty na ewolucji
biologicznej człowieka.

Dla ziem polskich można zaproponować, biorąc pod uwagę wskazane wyżej
kryteria, następujący system periodyzacji pradziejów:
 Epoka kamienia, którą dzielimy na okresy: starszy (zwany paleolitem), środkowy
(zwany mezolitem) i młodszy (zwany neolitem).
Paleolit- obejmuje czasy od pojawienia się przodków człowieka współczesnego
wytwarzających pierwsze narzędzia aż do końca epoki lodowej. Podział paleolitu na dolny,
środkowy i górny jest oparty przede wszystkim na głównych etapach ewolucji biologicznej
człowieka, z którymi korelują etapy ewolucji kulturowej. Paleolit dolny odpowiada
wczesnym etapom tej ewolucji - od australopiteków i Homo habilis do Homo erectus. Na
obszarze Europy paleolit środkowy rozpoczyna się wraz z ewolucją form preneandertalskich i
pojawieniem się Neandertalczyka. Paleolit górny odpowiada już okresowi rozwoju człowieka
współczesnego (Homo sapiens sapiens), choć oparty jest także na dość wyraźnych kryteriach
rozwoju kulturowego. Ze względu na najbardziej dziś prawdopodobną hipotezę o afrykańskiej
genezie człowieka współczesnego, który pojawił się w Europie w efekcie kolejnej po Homo
erectus migracji, początki górnego paleolitu nie były synchroniczne w różnych częściach
Europy.
Mezolit- etapem typowym dla umiarkowanej strefy Europy i obejmuje rozwój społeczności
zbieracko-łowieckich, kontynuujących gospodarkę przyswajającą w okresie postglacjalnego
ocieplenia (holocenu), który rozpoczął się ok. 1O tys. lat temu. Należy podkreślić, że na
Bliskim Wschodzie i częściowo w północno-wschodniej Afryce już na początku holocenu
pojawił się nowy typ gospodarki związany z produkcją żywności, wyznaczając początek
młodszej epoki kamienia (neolitu).
Neolit- W Europie wyznacznikiem neolitu są więc zarówno nowa gospodarka rolniczo-
hodowlana, jak i ceramika oraz produkcja gładzonych narzędzi kamiennych. Ta ostatnia
cecha była jeszcze w XIX w. uważana za decydującą dla odróżnienia młodszej od starszej
epoki kamienia (zwanej też epoką kamienia łupanego). Okres neolitu na ziemiach polskich
trwał od ok. 5400 do 2200/2100 lat a.C. W skali niekalibrowanej chronologii radiowęglowej.
Eneolit- główną podstawą wydzielenia tego okresu jest występowanie narzędzi miedzianych;
na ziemiach polskich pojawiają się one rzadko, część badaczy nie wyodrębnia zatem eneolitu,
nazywając ten okres późnym (młodszym) neolitem.

 Epoka brązu- tym czasie ciągle jeszcze używano bardzo intensywnie kamienia do
produkcji podstawowych narzędzi, a brąz pojawiał się rzadko, raczej do produkcji
ozdób. Epokę brązu dzielimy na okresy: wczesny (I), starszy (Il), środkowy (III),
młodszy (IV) i późny (V), głównie na podstawie przemian kulturowych.
 Epoka żelaza- od ok. połowy VIII w. a.C., tym czasie nadal dużą rolę odgrywał brąz,
a wyrobów żelaznych było jeszcze stosunkowo mało. Podział epoki żelaza opiera się
na znanych już ze źródeł pisanych wydarzeniach, których odzwierciedlenie na
ziemiach polskich następowało albo bezpośrednio, albo wskutek kontaktów z
obszarami południowej Europy.
Okres halsztacki- uznawany za pierwszy okres epoki żelaza. trwał od drugiej połowy VIII do
ok. 400 r. a.C. Cechą tego okresu były intensywne kontakty z dominującym w
protohistorycznej Europie wschodnioalpejskim ośrodkiem produkcji metalurgicznej i
kopalnictwa soli określanym jako halsztacki (od miejscowości Hallstatt w Austrii).
Okres przedrzymski (lateński)- datowany od ok. 400 r. a.C. do początku I w. p.C.
(post Christum - po Chrystusie).Nazywamy go okresem przedrzymskim, gdyż poprzedza
okres rzymski, lub lateńskim - od znanego ośrodka kultury starożytnych Celtów w zachodnich
Alpach (w pobliżu miejscowości La Tene w Szwajcarii, leżącej nad jeziorem Neuchatel).
W okresie tym wielka ekspansja Celtów ogarnęła całą prawie Europę, sięgając nawet do
Anatolii. Część ziem polskich znalazła się w zasięgu tej ekspansji.
Okres rzymski- przypadał na czasy oddziaływań Cesarstwa Rzymskiego na barbarzyńską
Europę, a więc od początku I w. p.C. do ok. 375 r., tj. do schyłku Imperium Romanum.
Okres wędrówek ludów- zapoczątkowany był najazdem Hunów w końcu IV w. i trwał, w
ujęciu różnych autorów, do pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy VI lub końca VII w.
Badacze przyjmujący pierwszą z tych dat uważają opanowanie Kotliny Karpackiej przez
Awarów (567-568 r.) za koniec okresu wędrówek ludów. Dla innych autorów dopiero
dominacja elementu słowiańskiego w środkowej Europie w końcu VII w. rozpoczyna okres
wczesnego średniowiecza.
IV. Antropogeneza i okres paleolitu

Australopitek- Najwcześniejszym dziś znanym australopitekiem jest Australopithecus

ramidus, który pojawił się ok 4,4 miliona lat temu; jego szczątki odkryto w 1994 r. w pobliżu
miejscowości Aramis (Etiopia). Pomimo małego wzrostu (poniżej 1 m), znacznego
owłosienia i wysuniętej do przodu potężnej żuchwy australopiteki miały wiele cech
morfologicznych zbliżających je do ludzi: przede wszystkim otwór potyliczny umieszczony
na spodzie czaszki, a nie przesunięty do tyłu, jak u małp człekokształtnych, co wiązało się z
wyprostowaną pozycją kręgosłupa.

Homo habilis- był wyraźnie bardziej rozwinięty od australopiteków. Pojemność

mózgoczaszki sięgała nawet 700 cm3, żuchwa była mniej masywna, a łuki
nadoczodołowe słabiej zaznaczone. Był on nadal dość niski (1,1-1,3 m), miał jednak
uzębienie odmienne od australopiteków, dzięki rozwojowi zębów przednich, co sugeruje
większą rolę pożywienia mięsnego. O rozwoju mózgu świadczy nie tylko większa pojemność
czaszki, ale także lepiej rozwinięty system naczyń krwionośnych zasilających mózg. istniały
różnice pomiędzy australopitekami i Homo habilis w zakresie produkcji pierwszych narzędzi.
Jeśli australopitekom korzystającym z prymitywnych narzędzi możemy przypisywać raczej
tylko użytkowanie gotowych przedmiotów jako narzędzi określamy mianem oldowajskich -
od znalezisk z najstarszych warstw stanowiska na przełęczy Olduvai. Są one reprezentowane
przez otoczaki pojedynczymi odbiciami na krawędzi, formującymi ostrze pracujące
jednostronnie (tzw. choppery) lub dwustronnie (tzw. chopping-tools). Obok narzędzi
otoczakowych produkowano też tzw. narzędzia sferoidalne, których obróbka była
wielokierunkowa, formująca rodzaj wielościanów kulistych służących jako rozcieracze lub
kamienie do rzucania (bolasy). Przy formowaniu narzędzi otoczakowych uzyskiwano - dzięki
odbijaniu warstw kamienia - odłupki, które, mając ostre krawędzie, mogły być używane do
cięcia i oskrobywania mięsa, drewna lub kości. Krawędzie odłupków były też wtórnie
obrabiane - zaostrzane lub stępiane zależnie od potrzeby - za pomocą drobnych odbić
zwanych retuszami. Różnił się od australopiteków bardziej intensywnym korzystaniem
z pokarmu mięsnego. Zdobywał go jako padlinożerca, wykorzystując mięso dużych ssaków,
najczęściej ofiar drapieżników, ewentualnie polując na małe zwierzęta. Żył gromadnie,
zamieszkując obozowiska, które już od 2,2 miliona lat temu charakteryzowała organizacja
przestrzenna, a nawet konstruowanie ogrodzeń przeciwko drapieżnikom lub wiatrochronów z
kamieni i gałęzi. Również był dobrze przystosowany do życia w dość suchej i otwartej
sawannie wschodnioafrykańskiej.
Ekspansja Homo erectus poza granice Afryki - pierwsze zasiedlenie Europy i ziem polskich

Dalszym etapem ewolucji rodzaju Homo było wykształcenie się z Homo habilis nowego
gatunku - Homo erectus. Jego kolebką była także środkowo-wschodnia Afryka (Etiopia,
Kenia, Tanzania), gdzie ok. 1,8-1,7 miliona lat temu pojawił się ten bliższy przodek
człowieka, wzrostem już zbliżony do człowieka współczesnego, o mózgoczaszce, której
pojemność osiągała od ok. 800 do ponad 1000 cm3. Homo erectus charakteryzował się
jeszcze niskim czołem i wyraźnie zaznaczonymi łukami nadoczodołowymi oraz masywnymi
zębami, choć jego szkielet był zbliżony do szkieletu człowieka współczesnego. Był
pierwszym przodkiem człowieka, który wyemigrował. Na początku na wschód, przez Półw.
Arabski bezpośrednio do południowo-wschodniej Azji. Dalsza ekspansja odbywała się już w
kierunku Eurazji. Wyznacznikiem jego ekspansji są znajdowane szczątki kostne, a także
pierwsze wytwory ludzkiej pracy. Najstarsze z nich pod względem technologicznym
przypominają oldowajskie narzędzia odkryte w Afryce: choppery i chopping-tools. Należy
jednak podkreślić, że Homo erectus już w swej afrykańskiej kolebce był zdolny udoskonalić
technologie formowania narzędzi rdzeniowych. Miejsce chopping-tools zajmują dwustronnie
obrabiane tzw. narzędzia bifacjalne, których najpowszechniejszym typem były pięściaki.
Pięściaki różniły się od chopperów i chopping-tools bardziej staranną obróbką, w wyniku
której powstawała prosta, wyrównana krawędź pracująca. Kształt pięściaków był bardziej
wydłużony, zbliżony do owalnego lub migdałowatego. Narzędzia te miały funkcje bardziej
specyficzne niż narzędzia oldowajskie, nadawały się przede wszystkim do czynności
związanych z ćwiartowaniem tusz zwierząt.

Sprawa datowania najstarszych śladów człowieka w Europie jest ciągle przedmiotem

kontrowersji, podobnie jak drogi pierwotnego zasiedlania naszego kontynentu. W poprzednim
rozdziale wspomnieliśmy o bardzo krytycznej ocenie znalezisk, które w Europie miałyby
odpowiadać Homo habilis. Datowanie pierwszych śladów Homo erectus jest też przedmiotem
spornym: jedni badacze przyjmują daty przekraczające 1 milion lat temu (1,2-1,1 miliona lat
temu), inni skłaniają się do tzw. krótkiej chronologii pierwszego zasiedlenia Europy, bliskiej
okresowi ok. 500 tys. lat temu. Jednym z powodów tych rozbieżności jest mała precyzja
datowań paleomagnetycznych ze względu na obecność w obrębie okresów magnetyzmu
odwrotnego.

Wyrazem dostosowania się Homo erectus do warunków panujących w Europie podczas

kolejnych okresów chłodnych, z którymi wiązały się nasunięcia lądolodu skandynawskiego
sięgające południowej Polski (zlodowacenie południowopolskie z dwoma okresami
maksymalnego oziębienia - San I i Il, odpowiadające zlodowaceniu Elstery w Niemczech,
korelowane ze strefami izotopowymi 16-12 w okresie od 600 do 450 tys. lat temu), było
stopniowe zastępowanie masywnych narzędzi otoczakowych przez coraz mniejsze narzędzia
odłupkowe.

Odkryte na ziemiach polskich najstarsze narzędzia kamienne pochodzą z Trzebnicy koło

Wrocławia oraz Ruska koło Strzegomia na Dolnym Śląsku. Znaleziono tam nieliczne
choppery i odłupki z retuszami zębatymi formującymi często zarówno krawędzie proste, jak i
wyodrębnione „przekłuwaczowato" wierzchołki. W Trzebnicy wyroby kamienne tworzyły
koncentrację o średnicy ok. 1O m, w której występowały też kości zwierząt: bizona, dzika,
konia i nosorożca. Na uwagę zasługuje odkrycie ości ryb, m.in. szczupaka, wskazujące na
umiejętność łowienia ryb, a także pozwalające ustalić sezon zasiedlenia stanowiska,
przypadający na wiosnę. Obozowiska Homo erectus na terenie Polski są najprawdopodobniej
starsze od obozowisk z terenu Węgier i Niemiec.
W okresie rozwoju Homo erectus teren Europy był wyraźnie podzielony na część zachodnią
(Francja, Anglia) i południową (Hiszpania, Włochy), gdzie podstawowymi narzędziami były
pięściaki określane mianem aszelskich (od stanowiska Saint-Acheul w północnej Francji),
oraz część środkową i wschodnią, gdzie dominowały narzędzia odłupkowe, a pięściaki były
prawie nieznane. Teren Polski należy do tej drugiej strefy; przypuszcza się wręcz, że jedyny
typowy pięściak, znaleziony rzekomo w Konradówce koło Złotoryi na Dolnym Śląsku, w
rzeczywistości mógł pochodzić z kolekcji przywiezionej z Francji.

Człowiek neandertalski i jego kultura

Neandertalczyk- przede wszystkim charakteryzowała go duża pojemność mózgoczaszki (do

1500 cm3), masywna twarz i żuchwa ze słabo wyrażonym podbródkiem. Dobrze zaznaczone
łuki nadoczodołowe oraz szerokie otwory nosowe odróżniają go od człowieka
współczesnego. Proporcje ciała (krótkie przedramię w stosunku do długości ręki, krótkie
łydki w stosunku do długości nogi) przypominają budowę współczesnych Eskimosów i są
wynikiem dostosowania się do chłodnego klimatu. Rozwój neandertalczyków przejawia się
także w ewolucji kulturowej. W dziedzinie technologii obróbki kamienia upowszechnia się
umiejętność kształtowania formy odłupków, odbijanych od specjalnie przygotowanych
rdzeni. Technika ta, zwana lewaluaską polegała na wcześniejszym przygotowaniu
koncentrycznymi odbiciami przyszłej odłupni rdzenia, od której oddzielano następnie odłupki
pożądanego kształtu, np.: owalne, trójkątne - zwane ostrzami, ewentualnie prostokątne -
zwane też wiórami lewaluaskimi. Wprawdzie technika lewaluaska na zachodzie Europy
towarzyszyła wytwarzanym jeszcze przez preneandertalczyków pięściakom aszelskim, ale jej
upowszechnienie było dziełem neandertalczyków. Istotne zmiany zachodzą w sposobie
zdobywania pożywienia. W przypadku neandertalczyków mamy wyraźne dowody polowania
nawet na bardzo duże zwierzęta. Odkrycie w Lehringen (północne Niemcy) i Grobem
(wschodnie Niemcy) szczątków słonia południowego wraz z drewnianym oszczepem i
wyrobami kamiennymi potwierdza, że polowano na wyizolowane ze stada zwierzęta.
Najbardziej jednak zbliżają neandertalczyka do człowieka współczesnego pojawiające się po
raz pierwszy elementy kultury duchowej. Są to zarówno przedmioty i ryty o charakterze
symbolicznym, barwniki mineralne, używane zapewne do malowania ciała, jak również
dowody pewnych praktyk rytualnych i pogrzebowych. Z neandertalczykiem związane są
pierwsze intencjonalne pochówki, znane zarówno z Europy, jak i zachodniej Azji. Kultura
materialna neandertalczyków, utożsamiana z kulturą środkowego paleolitu, wykazuje dość
znaczne zróżnicowanie - zarówno technologiczne, jak i związane z formami narzędzi
kamiennych. Znaczenie tego zróżnicowania w kategoriach etnologicznych
(antropologicznych) jest często trudne do wyjaśnienia i pozostaje przedmiotem wielu
kontrowersji.

Paleolit środkowy na ziemiach polskich

Najbliższe terytorialnie znaleziska szczątków neandertalskich pochodzą z Moraw (jaskinia

Kulna w Krasie Morawskim i jaskinia Sipka koło Stramberku) oraz ze Słowacji. Szczątki te
zostały znalezione w towarzystwie zabytków kamiennych zaliczanych zarówno do kompleksu
mustierskiego (Sipka, Ganovce), jak również do kompleksu mikockiego. Kilkadziesiąt
narzędzi kamiennych odkryto w osadach piaszczysto-gliniastych podścielających osady
fluwioglacjalne i moreny stadiału Odry (Odra I - pierwsza zimna faza glacjału
środkowopolskiego) w Raciborzu- Studziennej na Górnym Śląsku. Wskazywałoby to na
paralelizację z tzw. interstadiałem Podlasia, ociepleniem pomiędzy pierwszym nasunięciem
lądolodu przedostatniego zlodowacenia a maksymalnym stadiałem (Odra II) tego
zlodowacenia. Pod względem technologicznym wyroby kamienne z Raciborza-Studziennej
wskazują na tendencję do produkcji prostokątnych, regularnych odłupków, przypominających
wyroby odłupkowe z zachodnioeuropejskich stanowisk aszelskich, jednak bez pięściaków
występujących w zachodniej Europie. Podobne wyroby zostały też odnalezione w dzielnicy
Krowodrza w Krakowie. Nieco młodsze są wyroby odkryte w warstwach lessu z późnej fazy
przedostatniego zlodowacenia w Piekarach pod Krakowem. [Piekary] Warstwy te, datowane
od 190 do 140 tys. lat temu, zawierały ślady produkcji wyrobów krzemiennych o znacznie
bardziej zaawansowanej technologii, polegającej na umiejętności przygotowania rdzenia dla
odbicia cienkich, wydłużonych odłupków o równoległych bokach, czyli wiórów. Niewiele
wiemy o osadnictwie neandertalskim w okresie ostatniego interglacjału (130-110 tys. lat
temu). Dane paleobotaniczne (flory kopalne) z tego okresu świadczą, że klimat był bardziej
zbliżony do oceanicznego niż obecnie, co na naszych ziemiach przejawiało się łagodniejszym
okresem zimowym. Nieliczne znaleziska archeologiczne z tego okresu należą do kompleksu
mustierskiego. Rozwój technologii lewaluaskiej pozwalającej na produkcję regularnych
odłupków i ostrzy, a zapewne też krótkotrwałość obozowisk spowodowały, że odnajdujemy
stosunkowo mało narzędzi retuszowanych.

Zespoły narzędzi należące do kompleksu mustierskiego znamy zarówno ze stanowisk

otwartych na lessach południowej Polski (Piekary, Kraków-Zwierzyniec, Kraków-Sowiniec,
Przemyśl), jak również ze stanowisk jaskiniowych (Jaskinia Zamkowa w Olsztynie koło
Częstochowy, Jaskinia Jama w Piekarach, Jaskinia Nietoperzowa w Jerzmanowicach koło
Olkusza). Jeśli stanowiska otwarte tej grupy zawierają najczęściej niewielkie pracownie, w
których formowano rdzenie i produkowano odłupki i ostrza lewaluaskie, to stanowiska
jaskiniowe były najpewniej rodzajem niewielkich schronisk łowieckich.

Znacznie więcej można powiedzieć o osadnictwie związanym z kompleksem mikockim.

Kompleks ten był zresztą wewnętrznie dość zróżnicowany: występują zespoły zabytków
kamiennych wykazujące związki z terenem południowych Niemiec. Z kompleksem mikockim
wiąże się zasiedlanie dość długo tzw. obozowisk podstawowych, z dużą liczbą silnie
wyzyskanych, często przerabianych narzędzi kamiennych. Zasięg polowań ludności
kompleksu mikockiego przekraczał ku północy Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, o czym
świadczy odkrycie w Zwoleniu koło Radomia miejsca zabijania i ćwiartowania zwierząt.
Znajdowało się ono w kopalnej dolince niewielkiego potoku, gdzie konie, mamuty, bizony,
nosorożce i renifery przychodziły do wodopoju i były tu zabijane, a następnie ćwiartowane.
Poza kośćmi znaleziono nieliczne narzędzia bifacjalne i odłupki, nawiązujące do tradycji
mikockiej.

Kres osadnictwu neandertalczyków na ziemiach polskich kładzie pierwsze maksimum

(I pleniglacjał) ostatniego zlodowacenia (ok. 70-58 tys. lat temu), kiedy lądolód przekroczył
znów Bałtyk i dotarł do basenu dolnej Wisły.

Pojawienie się człowieka współczesnego i początki górnego paleolitu

Homo sapiens sapiens- W odniesieniu do Europy istotne jest współwystępowanie

w okresie od 45 do 30 tys. lat temu dwóch wyraźnie różnych kompleksów kulturowych,
zapewne odpowiadających różnym tradycjom, a nawet, jak wskazują nieliczne na razie
szczątki kostne, dwóm typom antropologicznym: człowiekowi neandertalskiemu i Homo
sapiens sapiens. Chodzi tutaj o tzw. kompleksy przejściowe, które cechuje związek z
lokalnymijednostkami środkowopaleolitycznymi, oraz o kulturowy kompleks oryniacki
(nazwa pochodzi od stanowiska Aurignac w południowej Francji), który nie tylko nie
wykazuje związków z miejscowym podłożem środkowopaleolitycznym, ale też podlegał
stopniowej dyfuzji od Bałkanów aż do zachodnich krańców Europy pomiędzy 45 a 35 tys. lat
temu. Ponieważ zabytkom oryniackim towarzyszą zawsze szczątki człowieka
kromaniońskiego, można sądzić, że szerzenie się kultury oryniackiej odpowiadało migracji
gatunku Homo sapiens sapiens z Bliskiego Wschodu do Europy. Ziemie polskie w dyskusji
wokół genezy Homo sapiens sapiens i jego kultury zajmują pozycję niewątpliwie
peryferyczną. Powodem tego jest przede wszystkim hiatus osadniczy (zanik osadnictwa), jaki
dzieli środkowy paleolit od górnego.
Południe Polski było zasiedlane raczej sporadycznie z centrów zakarpackich, gdzie panowały
bardziej korzystne warunki klimatyczne.

kompleksy przejściowe- Pomiędzy 40 i 35 tys. lat temu pojawiają się na ziemiach polskich
grupy ludności zaliczane do kompleksów przejściowych, tj. kontynuujących lokalne tradycje
kompleksów mustierskiego i mikockiego. Do pierwszej grupy należą zespoły
charakteryzujące się technologią lewaluaską, narzędziami na odłupkach typu środkowo
paleolitycznego i wiórowymi typu górno paleolitycznego. Polsce podobne narzędzia
kamienne odkryto w Dzierżysławiu koło Głubczyc, na Górnym Śląsku. W tym samym
stanowisku, w wyżej zalegającej młodszej warstwie, datowanej od ok. 36 tys. lat temu,
odkryto wyroby kamienne należące do drugiej grupy w ramach kompleksów przejściowych,
rozwiniętej na podłożu kompleksu mikockiego. Cechą charakterystyczną tego zespołu była
technologia mustierska i występowanie narzędzi środkowo- i górno paleolitycznych wraz z
ostrzami liściowatymi dwustronnie retuszowanymi. Taki zestaw narzędzi kamiennych
nawiązuje do tzw. Szeletienu znanego z Węgier, Słowacji i Moraw.

W okresie interpleniglacjału, obok kompleksów przejściowych pochodzenia południowego,

zakarpackiego, występuje na ziemiach polskich jeszcze inna jednostka z ostrzami
liściowatymi, która związana była z Niżem Zachodnioeuropejskim. Sugerują to znaleziska
pochodzące z górnych warstw Jaskini Nietoperzowej w Jerzmanowicach, gdzie stwierdzono
w okresie od 38 do 30 tys. lat temu trzy kolejne fazy rozwoju tej samej tradycji kulturowej,
charakteryzującej się typowo górnopaleolityczną technologią wiórową i ostrzami
liściowatymi całkowicie bifacjalnie obrobionymi bądź wykonanymi na wiórach z częściowym
tylko retuszem powierzchniowym.

kompleks oryniacki- Cechują go nie tylko górnopaleolityczna technologia wiórowa i

specyficzne narzędzia na wiórach (drapacze, wiórowce, rylce), ale przede wszystkim
intensywna obróbka kości i rogu, z których produkowano ostrza oszczepów.

Przed maksimum ostatniego zlodowacenia:

pomiędzy Pavlovienem i Kostienkienem

kompleks grawecki- charakteryzował się udoskonaleniem technologii wiórowej i systemów

osadzania w oprawach drewnianych lub kościanych zbrojników kamiennych, których funkcję
pełniły ostrza wiórowe formowane retuszami stromymi (tzw. ostrza tylcowe). Zmianom
technologicznym towarzyszyły nowe, wyspecjalizowane sposoby polowania, w których obok
oszczepów używano łuku, co jest udokumentowane stosowaniem lekkich ostrzy tylcowych
jako grotów strzał. Wspólnota grawecka w Europie przejawiała się nie tylko w kulturze
materialnej i gospodarce, ale także w organizacji społecznej, a nawet w dziedzinie kultury
duchowej. W tym okresie upowszechniają się przedstawienia kobiece o wyraźnie
zaznaczonych cechach płciowych, określane jako figurki „paleolitycznej Wenus".
Wczesny okres rozwoju kompleksu graweckiego nie zaznaczył się większą liczbą śladów
osadnictwa na ziemiach polskich. Pomiędzy 28 a 24 tys. lat temu obszary południowej Polski,
a szczególnie Górny Śląsk, były sporadycznie penetrowane przez grupy graweckie z terenu
Moraw, poszukujące surowców kamiennych – przede wszystkim krzemienia kredowego z
moren górnośląskich. Krzemień ten często stanowi 70-85% wszystkich surowców używanych
w wielkich obozowiskach morawskich, a nawet dolno austriackich. Pośród ludności tworzącej
nowy grawecki system osadniczy pojawiły się odmienne formy narzędzi przystosowane do
umieszczenia w odpowiednich oprawach.

Schyłek epoki lodowej i ponowne zasiedlenie ziem polskich

Dopiero po całkowitym wycofaniu się lądolodu na teren obecnego Morza Bałtyckiego

powstały ponownie warunki umożliwiające zasiedlenie ziem polskich. Okres schyłkowego
glacjału (od ok. 15 do 10 tys. lat temu) charakteryzował się kilkoma ociepleniami;
przedzielały je ochłodzenia, podczas których lądolód zatrzymywał się w różnych regionach
krajów bałtyckich i Skandynawii. Wspomniane zmiany klimatyczne są dobrze znane dzięki
profilom osadów organicznych (torfowisk), głównie na Niżu Polskim.

kultura magdaleńska-Dowodem pierwszej wizyty ludności zachodnioeuropejskiej kultury

magdaleńskiej na ziemiach polskich są znaleziska z Jaskini Maszyckiej koło Krakowa,
pochodzące z okresu ok. 15 tys. lat temu. Na powiązania z zachodnią Europą wskazują przede
wszystkim wyroby z kości i rogu, a dokładniej - groty oszczepów, specjalne oprawy narzędzi
kamiennych oraz bardzo specyficzne przedmioty ceremonialne z zakończeniami fallicznymi
Formy tych wyrobów, a także ich specyficzna ornamentyka o znaczeniu symbolicznym,
nawiązują do zabytków ze środkowej fazy kultury magdaleńskiej we Francji, szczególnie do
znanych ze wschodniej i środkowej Francji datowanych ok. 15-14 tys. lat temu. Ekspansja na
wschód ludności magdaleńskiej wiązała się zapewne z polowaniami na suhaki (Antilopa
saiga), które w tym właśnie krótkim odcinku czasu rozprzestrzeniły się ze wschodniej Europy
na zachód wzdłuż Wyżyn Środkowoeuropejskich.

techno kompleks epigrawecki- Podobnie jak w przypadku ludności magdaleńskiej, były to

krótkotrwałe pobyty niewielkich grup, które w odróżnieniu od grup magdaleńskich nie
pozostawiły diagnostycznych form zabytków. Trudno więc nieraz ustalić, czy mamy do
czynienia z zabytkami dokumentującymi pobyt ludności magdaleńskiej czy też epigraweckiej

kultura hamburska- bezpośrednia kontynuacja jednej z odmian kultury magdaleńskiej z

terenu Francji. W okresie swojego maksymalnego rozwoju obejmowała tereny od Anglii
poprzez Belgię i Holandię aż do północnych Niemiec i Polski. Hamburska technologia
obróbki kamienia nawiązuje do magdaleńskiej, pojawiają się jednak specyficzne formy
narzędzi, przede wszystkim tzw. ostrza z zadziorem, które mogły być grotami strzał lub
oszczepów, jak świadczy tkwiący w kręgu renifera okaz takiego ostrza, odkryty w Stellmoor
koło Hamburga

kultura łowców reniferów- Zmiany ekologiczne znalazły odzwierciedlenie w strefowości

zjawisk kulturowych. W części północnej Niżu, szczególnie na terenie Jutlandii i wysp
duńskich, połączonych wówczas w jeden szeroki pas kontynentalny łącznie z Wyspami
Brytyjskimi, rozwija się kultura łowców reniferów, nawiązująca typem myślistwa do kultury
hamburskiej, choć charakteryzująca się nowymi typami grotów strzał - ostrzami
trzoneczkowatymi. Kultura ta, nazywana Bromme-Lyngby (od nazw stanowisk na terenie
Danii), rozprzestrzeniała się też na wschód, wzdłuż szelfu bałtyckiego, docierając do Litwy,
gdzie znana jest z rejonu Wilna. Polskie stanowiska wyznaczają sporadyczne penetracje na
południe, w rejon Warszawy.

V. Mezolit na ziemiach polskich

Dziś mianem mezolitu określamy specyficzną formację gospodarczo-społeczną, jaka

wykształciła się w umiarkowanej strefie Eurazji w wyniku przystosowania
paleolitycznych myśliwych do życia w warunkach postglacjalnego ocieplenia klimatu.
Mezolit nie ma więc nic wspólnego z autonomiczną ewolucją w kierunku powstania
gospodarki wytwórczej, co jest zupełnie oczywiste, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że w
umiarkowanej strefie Eurazji nie występują ani zwierzęta, ani rośliny, które najwcześniej
podlegały udomowieniu. W mezolicie gospodarka była wyłącznie przyswajająca, oparta na
polowaniach, łowieniu ryb i zbieractwie roślin oraz małży i ślimaków.
W warunkach postępującego ocieplenia, wzrostu wilgotności i zwartości lasów rozwijały się
zasoby środowiska naturalnego - przede wszystkim bogactwo fauny leśnej, eksploatowanej
umiejętnie przez ludy mezolityczne. Mezolityczne strategie łowieckie połączone z
rybołówstwem i zbieractwem powodowały, że grupy ludności żyły w równowadze ze
środowiskiem naturalnym, nie eksploatując go nadmiernie. W konsekwencji nie było
powodów, by zmieniać tradycyjne strategie gospodarcze, a przyniesiona przez kolonistów z
południa Europy w VI tysiącleciu a.C. gospodarka wytwórcza nie stanowiła początkowo
istotnej konkurencji dla formacji mezolitycznej.

kultura komornicka- znamy z niewielkich obozowisk na terenach rzek. Rozległe

nagromadzenia zabytków kamiennych na piaszczystych terasach są sumą wielokrotnych
pobytów grup ludzkich powracających na to samo miejsce. Z naszych terenów prawie
zupełnie nie znamy ostrzy i innych narzędzi kościanych, a także wielu przedmiotów
drewnianych, w tym łuków, łodzi, wioseł, chociaż niewątpliwie i na naszych ziemiach kultura
wczesnomezolityczna musiała być bardzo bogata, o czym mogą świadczyć unikatowe
stanowiska piaszczyste na brzegach torfowisk, w których zachowały się pochodzące z
obozowisk odpadki.

kultura chojnicko-pieńkowska- znamy wyłącznie wyroby kamienne, m.in.

dużą liczbę bardzo drobnych zbrojników, wśród których pojawiają się typowe dla późnego
mezolitu trapezy, czyli groty strzał o szerokim, ale przenikliwym ostrzu. geometryczne
ornamenty tych wyrobów, ale także schematyczne ryty antropo- i zoomorficzne oraz
zawieszki i figurki zwierząt (niedźwiedzi, koni, dzików).Z kompleksem Maglemose związane
są też pojedyncze groby, a nawet cmentarzyska występujące na terenie Danii. Zmarłych
wyposażano w ozdoby stroju i przedmioty codziennego użytku. Na ziemiach polskich znamy
tylko nieliczne luźne znaleziska przedmiotów kościanych oraz figurek kamiennych i
bursztynowych, które stylistycznie łączą się z kompleksem Maglemose.

kultura janisławicka- rozwojem technologii wiórowej, opartej na regularniejszych,

większych wiórach. Produkowano z nich zarówno narzędzia skrobiące i tnące, np. drapacze,
jak również geometryczne zbrojniki, m.in.trapezy. Technologia stosowana przez ludność
janisławicką różniła się od większości mezolitycznych technik wiórowa-odłupkowych i
wymagała lepszego surowca kamiennego, występującego w większych bryłach zwanych
konkrecjami.
kultura kundajska- znajomość techniki produkcji regularnych wiórów, z których
wykonywano jednak nie ostrza strzał o formie geometrycznej, ale nadal graciki
trzoneczkowate, a mikroretuszowane prostokątne fragmenty wiórów używane były jako
zbrojniki kościanych ostrzy. Ostrza te miały na krawędziach rowki (pazy), w których
umieszczano większą liczbę kamiennych zbrojników.

VI. Neolityzacja Europy: pojawienie się rolnictwa i hodowli

neolit kordialny- związany z rolnictwem i hodowlą typu bliskowschodniego,

ale towarzyszyła mu inna ceramika, zdobiona odciskami muszli
Cardium , odmienny sposób eksploatacji
środowiska (w którym dużą rolę odgrywały rybołówstwo i zbieractwo małży
morskich) oraz inny typ budownictwa (konstrukcje kamienne), a także częste zamieszkiwanie
jaskiń. Można przypuszczać, że dyfuzja neolitu kardialnego była
procesem bardziej złożonym, w którym większy był udział miejscowych ludów
mezolitycznych, podlegających akulturacji. Neolit kardialny przeniknął w VI tysiącleciu
a.C. aż do atlantyckich wybrzeży zachodniej Europy.

kultura ceramiki wstęgowej rytej=zachodnia kultura ceramiki linearnej- zdobienia

naczyń ornamentami rytymi i plastycznymi , a także nowy styl produkcji wyrobów
kamiennych, nowe systemy zaopatrzenia w surowce kamienne, budownictwo drewniane o
palisadowej konstrukcji ścian długich domów na planie prostokątnym, gospodarka rolna z
areałem pól na obrzeżeniach niskich teras rzek, a także wzrósł udział bydła w hodowli - na co
pewien wpływ miał fakt, że udomowione bydło pochodzące z południa tworzyło mieszane
stada i krzyżówki z dzikimi turami żyjącymi w lasach strefy wyżynnej i karpackiej.

Pierwsi rolnicy i hodowcy na ziemiach polskich: kultura ceramiki wstęgowej rytej

Ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej przynosi model gospodarki rolniczej i hodowlanej
wykształcony w basenie środkowego Dunaju. Gatunki zwierząt hodowlanych też pochodzą
głównie z wczesnego neolitu bałkańska-dunajskiego, szczególnie owce i kozy. Wyraźnie
wzrasta jednak udział bydła i świń. Charakterystyczne dla tego okresu są długie, prostokątne
domy (nawet do 35-50 m długości) o słupowej (palisadowej) konstrukcji ścian. Śladem tych
domów są nie tylko doły posłupowe wyznaczające ich zarysy na powierzchni gruntu, ale
także podłużne jamy wzdłuż ścian będące miejscem wybierania gliny, którą oblepiano
drewniane ściany. Kultura materialna ludności wczesnoneolitycznej obejmuje przede
wszystkim ceramikę i wyroby kamienne, a także niezbyt liczne wyroby z kości i rogu.
Ceramika była lokalnie wytwarzana z miejscowych glin, do których dodawano substancji
organicznych. Naczynia o formach głównie kulistych, we wczesnej fazie na pustych
nóżkach, wypalano w ogniskach. Ornamentyka naczyń była ryta, plastyczna lub
wykonywana paznokciem. Wątki ornamentacyjne w fazie wczesnej charakteryzowały
się rzadko rozmieszczonymi liniami prostymi, falistymi i półkolistymi, w fazie środkowej -
dołkami na poziomych i półkolistych liniach. W fazie późnej podobne linie były przecięte
poprzecznymi, krótkimi nacięciami. Narzędzia gładzone, przede wszystkim płaskie siekierki i
tzw. motyki w kształcie kopyta szewskiego, produkowano ze skał osadowych, magmowych i
metamorficznych.
 Dalszy rozwój neolitu: adaptacja naddunajskich wzorców kulturowych do warunków
panujących na północ od Karpat i Sudetów

kultura ceramiki wstęgowej kłutej- zamiast linii rytych - linie utworzone z drobnych nakłuć
wykonywanych grzebieniem lub radełkiem.

kompleks lendzielsko-polgarski- powiązania form naczyń i stylu zdobienia ceramiki w tzw.

grupie samborzecko-opatowskiej (nazwa pochodzi od stanowisk w Samborcu i Opatowie koło
Sandomierza), m.in. pucharków na nóżce i czarek zdobionych czarnym, malowanym
ornamentem, z ceramiką tzw. grupy Aszód na Węgrzech. Później ceramika malowana zanika,
a grupy z niemalowaną ceramiką lendzielską mają bliższe powiązania z terenem zachodniej
Słowacji.

kultura malicka- Była ona współczesna kulturze lendzielskiej i rozwijała się na tych samych
terenach co grupy lendzielskie, tj. na obszarze wyżyn: Krakowskiej, Miechowskiej i
Sandomierskiej.