Ewolucja i jej dowody

Materiał wprowadzający do zagadnień związanych z dowodami ewolucji. Zawiera zdjęcie

odcisku praptaka, odwołanie do wcześniejszej wiedzy ucznia związanej z tym tematem oraz
cele sformułowane w języku ucznia

W materiale wyjaśnione jest, czym są skamieniałości, jakie są ich rodzaje, jak powstają oraz
jakie mają znaczenie w badaniach ewolucji życia na Ziemi. Materiał zawiera dwie
ciekawostki oraz trzy galerie zdjęć: (1) jak powstaje skamieniałość, (2) przykładowe
skamieniałości roślin i zwierząt, (3) rekonstrukcje zwierząt na podstawie skamieniałości,
a także film przedstawiający skamieniały szkielet kręgowca lądowego.

W materiale wyjaśnione jest, czym są skamieniałości form przejściowych oraz czym są żywe
skamieniołości, a także jakie mają znaczenie dla poznania ewolucji życia na Ziemi.
Scharakteryzowana jest forma przejściowa między gadami a ptakami - praptak, oraz żywa
skamieniałość - dziobak. Materiał zawiera zdjęcia praptaka, dziobaka oraz skrzypłocza,
a także polecenie.

W materiale podano przykłady procesów ewolucyjnych, które zachodzą współcześnie. Na

ilustracji (rysunku) zobrazowano, w jaki sposób stosowanie antybiotyków przyczynia się do
ewolucji bakterii. Materiał zawiera również polecenie.

Zestaw ośmiu ćwiczeń interaktywnych dotyczących dowodów bezpośrednich i pośrednich

na zachodzenie ewolucji.
Ewolucja i jej dowody

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat odkryto ogromną liczbę skamieniałości: pojedyncze

kości, całe szkielety i inne ślady dawno wymarłych organizmów. Na ich podstawie
możemy sobie wyobrazić, jak kiedyś wyglądało życie na Ziemi, a nawet jakie były
pierwsze organizmy.

Szkielet praptaka, który żył przed 150 mln lat. Miał ok. 45 cm długości. Jego odkrycie było paleontologiczną
sensacją, bowiem w swej budowie łączy zarówno cechy gadów, jak i ptaków.
Źródło: Vesta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

że na Ziemi żyje wiele milionów gatunków;

że gatunek to grupa osobników podobnych do siebie jak dzieci do rodziców,
spokrewnionych ze sobą, mających podobne wymagania w stosunku do środowiska
i mogących się swobodnie krzyżować, wydając płodne potomstwo;
że gatunki różnią się od siebie, ale mają również cechy wspólne.

Twoje cele

Wyjaśnisz istotę procesu ewolucji.

Wymienisz i opiszesz przykłady bezpośrednich i pośrednich dowodów na istnienie
ewolucji.
1. Drzewo rodowe organizmów
Rozwój życia na Ziemi to skutek ewolucji biologicznej. Doprowadziła ona do powstania
ogromnej liczby gatunków. Szacuje się, że współcześnie naszą planetę zamieszkuje 3–30
mln gatunków. Z tej liczby na odkrycie i oznaczenie czeka w środowiskach niedostępnych
dla człowieka przeszło 80% gatunków lądowych i 90% morskich. Do tego dochodzi
ogromna liczba gatunków znanych tylko ze skamieniałości. Wielu gatunków nigdy nie
poznamy, gdyż istniały i wymarły przed milionami lat, nie pozostawiając po sobie śladów.

Ważne!

Ewolucja biologiczna to rozciągnięty w czasie proces stopniowych, nieustannie

zachodzących i nieodwracalnych zmian, w wyniku których gatunki wymierają bądź dają
początek innym.

Przebieg ewolucji w czasie można zilustrować za pomocą drzewa rodowego organizmów,

uwzględniającego wszystkie grupy i gatunki istniejące w przeszłości i obecnie. Pień takiego
drzewa obrazuje wspólnego przodka, od którego wywodzą się liczne linie ewolucyjne.
Każda z nich dzieli się na kolejne odgałęzienia wiodące do form wymarłych
i współczesnych. Pochodzenie organizmów od jednego przodka oznacza, że wszystkie
organizmy są ze sobą spokrewnione.

Drzewo rodowe królestwa roślin.

Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
Grupy, które na drzewie rodowym znajdują się bliżej siebie, np. okrytonasienne
i nagonasienne wielkolistne, miały wspólnego przodka stosunkowo niedawno (oczywiście
w skali wieku Ziemi). Odległe miejsca na schemacie świadczą o odległych wspólnych
przodkach, a więc i dalszym pokrewieństwie, istniejącym np. między zielenicami
a okrytonasiennymi.

2. Skamieniałości
Dowodów na to, że jedne gatunki przekształcały się w inne, dostarcza paleontologia. Jest to
dziedzina biologii, która na podstawie szczątków zachowanych w skałach analizuje budowę
wymarłych organizmów oraz pozwala określić ich naturalne środowisko oraz tryb życia.
Paleontologowie potrafią ustalić na podstawie wieku skał, w których znaleziono szczątki,
jak dawno temu żyły organizmy. Dzięki wnikliwym badaniom pozostałości kopalnych mogą
też zrekonstruować prawdopodobny wygląd danego organizmu za jego życia. Przedmiotem
badań paleontologii są m.in. skamieniałości.

Skamieniałości powstają wtedy, gdy martwe organizmy nie zostaną pożarte przez
padlinożerców ani rozłożone przez destruentów, ale znajdą się w warunkach
beztlenowych, przykryte warstwą piasku lub gliny. W takich warunkach tkanki
organizmów – zarówno twarde, jak i miękkie – mogą z czasem wysycić się solami
mineralnymi, np. węglanem wapnia. W ten sposób tkanka, zwykle zachowując swój kształt,
kamienieje i staje się skałą. Tkanki miękkie bardzo rzadko ulegają temu procesowi, dlatego
znajduje się niewiele ich skamieniałości. O wiele częściej w postaci skamielin zachowują się
najtwardsze części organizmów, takie jak: kości, zęby, rogi, muszle, pancerze, skorupki jaj
czy pnie drzew. Dodatkowo ruchy skał oraz wód przemieszczają i rozdzielają szczątki, tak
że tylko niekiedy można znaleźć kompletne skamieniałości, np. kompletne szkielety.

Etapy powstawania skamieniałości (galeria)

 

Amonity żyły w morzach. Ich miękkie ciało pokrywał zewnętrzny szkielet w postaci
spiralnie skręconej muszli.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

3. Dowody ewolucji
Ewolucję potwierdzają bezpośrednie i pośrednie dowody dostarczane przez różne
dziedziny nauki, takie jak paleontologia, anatomia czy genetyka

Bezpośrednie dowody ewolucji

Bezpośrednie dowody ewolucji świadczą o jej przebiegu i dostarczają obserwacji zmian
zachodzących u współcześnie żyjących organizmów. Na ich podstawie można analizować
mechanizmy ewolucji.

1. Skamieniałe szczątki organizmów – w skałach osadowych kuli ziemskiej znajdują się

skamieniałe szczątki organizmów, fragmenty roślin, kości i zęby. Dzięki nim można
odtworzyć przypuszczalny wygląd wymarłych już dawno organizmów.
2. Zmumifikowane ciała organizmów – ciała organizmów zachowane w całości
znajdowane są rzadko. Przykładem takiego znaleziska jest ciało nosorożca włochatego,
odnalezione we wsi Starunia na Ukrainie. Ten jedyny znany „kompletny” (szkielet wraz
z  wnętrznościami, mięśniami i skórą; nie zachowała się okrywa włosowa) okaz
wymarłego nosorożca włochatego znajduje się w Krakowie. Na Syberii, w wiecznej
 zmarzlinie, do dziś pozostają zamrożone mamuty. Niekiedy dochodziło do utrwalenia
całego drobnego organizmu w bursztynie, czyli żywicy prehistorycznych drzew.
3. Ślady działalności organizmów – inną formą skamieniałości są odciski liści, kory, piór
i tropów zwierząt, które najpierw zostały odbite w miękkim podłożu, a potem
wypełnione skałą, która szybko uległa zestaleniu. Odciski stóp zwierząt dostarczają
informacji o rozmiarach osobników należących do różnych gatunków i sposobach ich
poruszania się.


Skamieniałe tropy, czyli ślady na podłożu pozostawione przez przechodzące zwierzęta. Na
zdjęciu odciski trójpalczastych stóp dinozaurów.
Źródło: Col Ford and Natasha de Vere, Flickr, licencja: CC BY-NC-SA 4.0.

Ciekawostka

Na terenie Polski szczególnie dużo skamieniałości zachowało się w skałach wapiennych

Wyżyny Krakowsko‐Częstochowskiej. Skały tworzące tę wyżynę przed milionami lat
były dnem ciepłego morza, na które opadały szczątki organizmów, w tym liczne szkielety.
Były one przykrywane kolejnymi osadami. Osady te następnie uległy zestaleniu
i przemianie w wapień, w którym zachowały się liczne pancerzyki otwornic
i zewnętrzne szkielety innych bezkręgowców.

Ciekawostka

W Krasiejowie na Opolszczyźnie znajduje się cenne stanowisko paleontologiczne

zawierające skamieniałości sprzed 225 mln lat. Są to głównie szkielety wymarłych
płazów i gadów. Zostały one przeniesione przez dawną rzekę i złożone w jej delcie.

4. Formy przejściowe to szczególny typ skamieniałości, zwany też formami pośrednimi.

Są dowodem na to, że jedne grupy systematyczne wyewoluowały z innych organizmów
 i dzięki temu można zauważyć, że łączą w sobie cechy starych i nowych form, tzw.
formy przejściowe.
Jedną z takich skamieniałości, będącą dowodem na to, że gady dały początek
ptakom, jest Archeopteryks zwany inaczej praptakiem. Było to zwierzę
wielkości gołębia mające cechy gadów i ptaków. Pierwszy dowód jego istnienia
został odnaleziony w 1861 r. w kamieniołomach w pobliżu miejscowości
Solnhofen w Niemczech. Do cech gadzich należą m.in. długi ogon, wydłużone
szczęki zaopatrzone w stożkowate zęby, palce kończyn przednich zakończone
pazurami, niewielki mostek. Do cech ptasich należą obojczyki tworzące
widełki, długa kość skokowa i pióra (lotki) pokrywające całe ciało. Praptak nie
miał grzebienia na mostku, więc nie mógł latać jak współczesne ptaki. Przez
wiele lat środowisko naukowe uważało, że przemieszczał się z drzewa na
drzewo jedynie lotem ślizgowym, Badania naukowców z Europejskiego
Ośrodka Promieniowania Synchrotronowego w Grenoble we Francji
opublikowane w 2018 roku sugerują jednak, że archeopteryks był zdolny do
krótkodystansowego aktywnego lotu, przypominającego charakterystyczny lot
przepiórki.
5. Żywe skamieniałości, zwane inaczej reliktami, to gatunki, które przetrwały wiele
milionów lat do czasów współczesnych w niezmienionej formie. Przykładami
współcześnie żyjących reliktów są dziobak, latimeria i łodziki. Ewolucja żywych
skamieniałości przebiegała bardzo powoli i dzięki temu przetrwały one do dziś
w prawie niezmienionej postaci. Ich wygląd i sposób życia mogą wiele powiedzieć
o podobnych organizmach żyjących w przeszłości. Do żywych skamieniałości zalicza się
także m.in. skrzypy, skorpiony i skrzypłocze.
Dziobak, zamieszkujący Australię i Tasmanię, jest
zwierzęciem lądowo‐wodnym. Ma zarówno cechy gadzie, jak i ssacze. Do
gadzich cech można zaliczyć składanie jaj w skórzastych osłonkach,
które przez około cztery tygodnie rozwijają się wewnątrz ciała samicy. Po
złożeniu jaj samica ogrzewa je własnym ciałem (wysiaduje) przez zaledwie 10
dni. Temperatura ciała dziobaków jest stała, jednak o ok. 5–6°C niższa niż
u pozostałych ssaków. Do cech ssaków należą m.in. pokrycie ciała włosami
i wydzielanie mleka. Gruczoły mlekowe samicy nie mają sutków, dlatego mleko
sączy się po skórze brzucha i zbiera w zagłębieniach, skąd jest zlizywane przez
młode.
Latimeria to jedyny żyjący gatunek ryb trzonopłetwych, których
przedstawiciele występowali w okresie kredy. Cechą, która odróżnia latimerię
od współcześnie żyjących ryb, są płetwy osadzone na umięśnionych trzonach.
Łodziki to jedyne współcześnie żyjące głowonogi z muszlą. Istnieje kilka
żyjących gatunków łodzików.
Skrzypłocz.
Źródło: Didier Descouens, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Korzystając z różnych źródeł informacji, wyszukaj przykłady organizmów, które są formami

przejściowymi między rybami i płazami oraz między płazami i gadami. Wymień ich cechy
charakterystyczne.

Pośrednie dowody ewolucji

1. Pośrednie dowody ewolucji – najbardziej przekonującymi dowodami na
pokrewieństwo organizmów oraz ich pochodzenie od wspólnego przodka są budowa
komórkowa, podobny skład chemiczny komórek i podobny przebieg podstawowych
procesów zachodzących w obrębie komórki. Ponadto wszystkie organizmy wykazują
takie same podstawowe czynności życiowe (oddychanie, odżywianie, wydalanie,
poruszanie się, rozmnażanie i reagowanie na bodźce).
Dowody ewolucji z zakresu biochemii.
Źródło: Dariusz Adryan, geralt, ฀฀฀, stux, Pixabay, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

2. Do innych przykładów pośrednich dowodów ewolucji zaliczamy narządy

homologiczne i analogiczne. Aby określić, czy dwa gatunki są blisko czy daleko
spokrewnione, naukowcy porównują budowę ich narządów.
U organizmów blisko spokrewnionych narządy mają wspólne pochodzenie
i podobną budowę wewnętrzną. Takie narządy określane są jako struktury
homologiczne. Często jednak różnią się wyglądem, ponieważ podczas rozwoju
ewolucyjnego zostały przystosowane do pełnienia innych funkcji. Takie
różnice są przykładem ewolucji rozbieżnej, zwanej inaczej dywergencją.
Przykładem struktur homologicznych są kończyny przednie kręgowców,
chociaż pozornie wyglądają różnie, mają taki sam układ kości, mięśni i nerwów.
W każdej występuje pojedyncza kość ramienna, za nią znajdują się dwie kości
przedramienia, a następnie kości nadgarstka i kości śródręcza oraz palców.
Różnice w budowie kończyn poszczególnych grup zwierząt wynikają jedynie
z przystosowania do odmiennych środowisk i pełnienia różnych funkcji.
 Narządy homologiczne kręgowców.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Struktury analogiczne mają podobny do siebie wygląd, ponieważ wykształciły

się pod wpływem zbliżonych warunków środowiska. Jednak ich budowa
wewnętrzna oraz pochodzenie są różne, co świadczy o braku bliskiego
pokrewieństwa gatunków. Upodabnianie się organizmów niespokrewnionych
pod wpływem tych samych lub zbliżonych warunków środowiska jest
przykładem ewolucji zbieżnej określanej mianem konwergencji. Na przykład
w wyniku konwergencji rekiny i delfiny upodobniły się do siebie kształtem
ciała. Innym przykładem są kończyny kreta i odnóża turkucia podjadka.
Wyglądają one podobnie, ponieważ pełną tę samą funkcję kopania korytarzy
w ziemi, różnią się jednak budową anatomiczną.
3. Narządy szczątkowe – to narządy, które u współcześnie żyjących organizmów uległy
silnemu uwstecznieniu i nie odgrywają żadnej istotnej roli, natomiast u przodków były
dobrze wykształcone i spełniały ważne funkcje. Narządami szczątkowymi są m.in.
szczątkowe kości miednicy i kończyn tylnych wieloryba, u człowieka wyrostek
robaczkowy, mięśnie poruszające małżowiną uszną, kość ogonowa i zęby mądrości.
4. Atawizmy – u współcześnie żyjących osobników czasem pojawiają się cechy
występujące wyłącznie u ich odległych przodków. Do atawizmów należą m.in.
dodatkowe palce u ssaków o zredukowanej ich liczbie (np. u koni) oraz silne
owłosienie ciała i kły wystające poza linię zgryzu u człowieka.
5. Rozmieszczenie organizmów na Ziemi – o wspólnym pochodzeniu organizmów
decyduje fakt, że blisko spokrewnione gatunki zazwyczaj zamieszkują sąsiednie rejony,
a daleko spokrewnione żyją najczęściej na różnych kontynentach. Przykładem są
endemity – liczne gatunki torbaczy żyjące tylko w Australii lub fauna i flora wysp
Galapagos.

Ciekawostka
 O wspólnym pochodzeniu organizmów świadczy również podobieństwo ich rozwoju
embrionalnego. Badania z zakresu embriologii wskazują, że na kolejnych etapach rozwoju
zarodkowego i płodowego kręgowców zarodki organizmów przypominają swoich
najdalszych przodków. Na przykład zarodek człowieka ma przez krótki czas szczeliny
skrzelowe i zewnętrzny ogon.

Ćwiczenie 2

Na przykładzie budowy komórki bakteryjnej, roślinnej i zwierzęcej wyjaśnij pojęcie „wspólny

plan budowy”.

Dowody ewolucji.
Źródło: Ilona Kruk, licencja: CC BY 3.0.

4. Ewolucja zachodzi współcześnie

Ewolucja zachodzi również w naszych czasach. Zjawisko to można obserwować
w populacjach organizmów o stosunkowo krótkim czasie życia, np. u bakterii. Jeszcze sto
lat temu wiele chorób wywoływanych przez bakterie kończyło się śmiercią. Odkrycie
i wprowadzenie do użytku w połowie XX w. antybiotyków uratowało życie milionom ludzi.
Antybiotyki to substancje, które uniemożliwiają lub hamują rozwój bakterii. Jednak obecnie
wiele antybiotyków przestało działać.

Powodem tego zjawiska jest nieustająca ewolucja bakterii, dzięki której stają się one oporne
na działanie leku. Cecha oporności jest wynikiem mutacji, która umożliwia bakteriom
rozmnażanie się mimo obecności antybiotyku w ich środowisku. Bakterie pozbawione
oporności są niszczone przez lek. Pozostają komórki niewrażliwe, które z pokolenia na
pokolenie przekazują tę cechę i szybko rozprzestrzeniają się w środowisku.

Pojawianie się nowych cech, które umożliwiają przystosowanie się bakterii do

zmieniającego się środowiska, świadczy o tym, że ich ewolucja stale zachodzi.

Źródło: Dariusz Adryan, OpenClipartVectors, Pixabay, licencja: CC BY 3.0.

Oporność bakterii na antybiotyki powoduje, że choroby dotychczas uznawane za

opanowane, np. gruźlica, ponownie zaczynają się rozprzestrzeniać. Ewolucja szczepów
bakterii opornych na antybiotyki zmusza naukowców do poszukiwania nowych sposobów
walki z chorobami. Aby ograniczyć ewoluowanie szczepów opornych, należy stosować
antybiotyki tylko w sytuacjach bezwzględnie koniecznych.

Ciekawostka

Innym przykładem współczesnej ewolucji są liczne szczepy wirusa SARS‐CoV‐2 (z ang.

severe acute respiratory syndrome coronavirus 2) wywołującego u człowieka
chorobę COVID‐19, powstałe w wyniku mutacji jego genomu. Wyróżniono szczepy:

alfa (zidentyfikowany w Wielkiej Brytanii w grudniu 2020 r.);

beta (zidentyfikowany w RPA w grudniu 2020 r.);
 gamma (zidentyfikowany w Brazylii w styczniu 2021 r.);
delta (zidentyfikowany w Indiach w maju 2021 r.), cechujący się wyższą zdolnością
transmisji niż starsze szczepy;
omicron (zidentyfikowany w Botswanie w listopadzie 2021 r.), cechujący się
najwyższą zdolnością transmisji spośród wymienionych szczepów.

Zachorowania na COVID‐19 rozpoczęły się w grudniu 2019 roku w Chinach i w szybkim

tempie rozprzestrzeniły na cały świat, wywołując pandemię.

Ćwiczenie 3

W latach 50. ubiegłego wieku do zwalczania komarów, much, stonek, pcheł i innych owadów
masowo używany był środek chemiczny DDT. Jednak po kilku latach stosowania środek
stawał się coraz mniej skuteczny, mimo że zwiększano jego dawki. Przedstaw hipotezę, która

mogłaby wyjaśnić przyczynę tego zjawiska.

Podsumowanie
Ewolucja to proces stopniowych zmian w budowie ciała i sposobie życia organizmów;
prowadzi on do powstawania nowych gatunków.
Bezpośrednimi dowodami potwierdzającymi ewolucję są: skamieniałości, formy
przejściowe i żywe skamieniałości, tzw. relikty.
Pośrednimi dowodami ewolucji są: narządy szczątkowe, atawizmy, narządy
homologiczne i analogiczne, rozmieszczenie organizmów na Ziemi.
Badania porównawcze z zakresu anatomii współcześnie żyjących gatunków dostarczają
dowodów pośrednich potwierdzających ewolucję.
O wspólnym pochodzeniu organizmów świadczą podobieństwa w ich budowie
komórkowej i składzie chemicznym oraz w przebiegu podstawowych procesów
komórkowych.

Praca domowa
 Ćwiczenie 1

Korzystając ze słownika języka polskiego, podaj znaczenie pojęcia „ewolucja”, a następnie

wyjaśnij, czym jest ewolucja biologiczna.

Ćwiczenie 2

Podaj przykłady bezpośrednich dowodów ewolucji.

Ćwiczenie 3

Australia jest kontynentem, który pozostawał w izolacji od reszty lądów od ok. 200 mln lat.
Wyjaśnij, dlaczego fakt ten wpłynął na wykształcenie się specyficznej fauny tego kontynentu.
Korzystając z dostępnych źródeł, podaj przykłady gatunków typowych tylko dla Australii.

Słownik
atawizm

występowanie u osobnika cechy jego odległych przodków, od dawna już

niedziedziczonej

COVID-19

zapalenie płuc wywoływane przez koronawirusa SARS‐CoV‐2, przebiega początkowo

z objawami grypopodobnymi, wysoką gorączką i kaszlem; śmiertelność ok. 1–10%

dywergencja

tak zwana ewolucja rozbieżna, czyli ewolucyjne różnicowanie się pod względem budowy,
morfologii, funkcjonowania gatunków blisko spokrewnionych; towarzyszą jej homologie

endemit

takson (podgatunek, gatunek, rodzaj, rodzina, a nawet rząd roślin lub zwierząt)
występujący na ograniczonym obszarze, zwykle nieobejmującym całego kontynentu lub
krainy zoogeograficznej

ewolucja biologiczna

proces stopniowych i powolnych zmian świata żywego, w wyniku których jedne formy
organizmów przekształcają się w inne

genom

kompletny zestaw informacji genetycznej organizmu

konwergencja

tak zwana ewolucja zbieżna, czyli ewolucyjne wykształcanie się podobnych

cech będących przystosowaniami niezależnie u daleko spokrewnionych gatunków;
towarzyszą jej analogie

narządy szczątkowe

narządy o niewielkim znaczeniu dla organizmów; są ewolucyjnymi pozostałościami

struktur, które były wykorzystywane przez przodków

odciski

odciśnięte fragmenty ciała roślin lub zwierząt zachowane między dwiema warstwami
skały osadowej; odciskami mogą być zarówno twarde, jak i miękkie tkanki; najczęściej są
to części organów roślin (np. liście paproci, skrzypów i widłaków), muszle mięczaków
i pancerze skorupiaków; zaliczamy tutaj także tropy, czyli odciski stóp zwierząt, np.
dinozaurów

paleontologia

dziedzina biologii badająca organizmy na podstawie skamieniałości

relikt

współczesne gatunki lub wyższe jednostki taksonomiczne roślin i zwierząt mających

w przeszłości szerszy zasięg geograficzny, a obecnie występujące na niewielkim,
ograniczonym obszarze bądź stanowiące pozostałości po wymarłych grupach
systematycznych

rośliny nagonasienne wielkolistne

rośliny, których większość przedstawicieli wymarła, a żyjące obecnie zalicza się do form
reliktowych; należą do nich m.in. paprocie nasienne, sagowce, welwiczia; mają duże,
zwykle podzielone liście na szczycie łodygi; od nich wywodzą się rośliny okrytonasienne
 skamieniałości

zachowane fragmenty organizmów, które żyły w przeszłości

transmisja

zdolność do przenoszenia się patogenu i infekowania kolejnych organizmów, np. drogą

kropelkową

Zadania
Ćwiczenie 1 輸
Oceń prawdziwość poniższych zdań.

Zdanie Prawda Fałsz

Ewolucja to proces zmian zachodzących w ciągu wielu
pokoleń i powodujący, że z czasem jedne formy  
organizmów przekształcają się w inne.
Efektem ewolucji jest olbrzymia różnorodność
 
organizmów na Ziemi.

Wszystkie organizmy żyjące na Ziemi są ze sobą

 
spokrewnione.
O tym, że w przeszłości organizmy wyglądały inaczej niż
 
żyjące dzisiaj, świadczą żywe skamieniałości.
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2 輸
Wskaż przykłady bezpośrednich dowodów ewolucji.

 Rekonstrukcja wymarłych gadów

 Skrzydło ptaka

 Skamieniałe muszle amonitów

 Szczątki praptaka

 Kość ogonowa u człowieka

Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 3 輸
Wskaż przykłady pośrednich dowodów ewolucji.

 Rekonstrukcja praptaka.

 Dziobak – ssak, który ma gadzie cechy.

 Nadmierne owłosienie ciała człowieka.

 Taki sam kod genetyczny u wszystkich organizmów.

Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 4 輸
Wskaż przykłady zmian ewolucyjnych, które można zaobserwować w niedługim czasie.

 Przekształcanie się kończyny krocznej w kończynę pływną.

 Pojawianie się nowych szczepów bakterii gruźlicy.

 Pojawianie się nowych szczepów wirusa Covid-19.

Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 5 輸

Archeopteryks to forma przejściowa, łącząca cechy gadów i ptaków. Należy do bezpośrednich

dowodów procesu ewolucji. Wybierz cechy szkieletu odróżniające go od budowy szkieletu
ptaka.

 Dłuższy odcinek ogonowy kręgosłupa

 Czaszka zaopatrzona w stożkowate zęby

 Kończyny przednie przekształcone w skrzydła

 Obecność piór

 Brak grzebienia na mostku

Źródło: Ilona Kruk, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 6 輸

Aby określić, czy gatunki są ze sobą spokrewnione, naukowcy porównują budowę ich
narządów. Spośród niżej wymienionych narządów podaj te, które mają wspólne pochodzenie,
a przystosowały się do pełnienia różnych funkcji.

 Płetwa ogonowa rekina

 Skrzydło ptaka

 Płetwa piersiowa delfina

 Ręka człowieka

 Skrzydło owada
Źródło: Ilona Kruk, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7

Pośrednimi dowodami na istnienie ewolucji są m.in. narządy homologiczne i analogiczne.

Podane niżej przykłady par narządów przenieś do właściwych kategorii.

Narządy homologiczne

Skrzydło orła i kończyna górna

człowieka

Skrzydło ważki i skrzydło

nietoperza
Narządy analogiczne
Kończyna przednia kreta
i odnóże turkucia podjadka

Serce jaszczurki i serce zięby

Oko ośmiornicy i oko szczupaka

Cierń kaktusa i liść klonu

 Ćwiczenie 8 醙

Teorię ewolucji potwierdzają fakty z różnych dziedzin nauki. Dowody na zachodzenie ewolucji
mogą być pośrednie i bezpośrednie, np. skamieniałości, które są ważnym źródłem wiedzy
o przeszłości. Inne dowody zostały przedstawione w poniższym tekście. Uzupełnij go,
wstawiając w puste miejsca odpowiednie sformułowania.

Organizmy łączące w sobie cechy dwóch różnych grup systematycznych to tak zwane
. Przykładem takiego organizmu jest ich ostega mająca cechy ryb i . Cechą
rybią ich ostegi jest np. . Organizmem mającym cechy gadzie i ptasie był –
miał on wielkość gołębia i poruszał się lotem . Niektóre współcześnie żyjące

organizmy przypominają te sprzed wielu lat. Są to pojedyncze gatunki, u których ewolucja

przebiegała powoli. Przetrwały one do dziś, mimo że pozostałe gatunki z grupy, do której
należą, dawno wymarły. Te żywe skamieniałości zwane są .

relikty ślizgowym szybowcowym reliktami pterodaktyl atawizmy gadów

ogniwa pośrednie ciało pokryte łuskami odciskami płetwa ogonowa i linia boczna

archeopteryks płazów obecność płuc

Źródło: Ilona Kruk, licencja: CC BY 3.0.

Notatnik