E-LEARNING – BIOLOGICZNE PODSTAWY FUNKCJONOWANIA CZŁOWIEKA E-LEARNING

EWOLUCJA CZŁOWIEKA

Ewolucja to teoria głosząca, iż z biegiem czasu, organizmy powstają i przystosowują się do swojego środowiska
dzięki interakcji zmiennych biologicznych i środowiskowych.

Ukoronowaniem biologicznego rozwoju przyrody żywej jest pojawienie się człowieka – istoty wyjątkowej, o nie
spotykanych poza nim właściwościach. Człowiek należy do rodziny istot człowiekowatych. Dwa gatunki
wymarłe: człowiek wyprostowany – Homo erectus i człowiek neandertalski – Homo sapiens neandertalensis
należą do wymarłych istot ludzkich. Dziś żyjący gatunek to człowiek rozumny – Homo sapiens sapiens.

Kierunki ewolucji człowiekowatych były następujące:

 Pionizacja ciała, która, jak się sugeruje, wyprzedziła powiększenie objętości mózgu.
 Powiększenie objętości mózgu w stosunku do wielkości bezwzględnej i względnej ciała.
 Znaczny stopień komplikacji struktur mózgu.
 Zmiany w szkielecie (w tym istotne zmiany w czaszce):

— pojawienie się krzywizn kręgosłupa po przyjęciu postawy wyprostowanej,

— przesunięcie otworu wielkiego czaszki z jej tylnej części na środek podstawy,
— zmiana kształtu miednicy i kąta jej ustawienia,
— wydłużenie się nóg w stosunku do rąk,
— brak wałów kostnych nad oczodołami,
— spłaszczenie u człowieka części twarzowej czaszki,
— inny kształt szczęki (układ zębów u małp jest prostokątny, zaś u człowieka paraboliczny).

 Pojawienie się mowy oraz zachowań społecznych, świadomości, wyższych czynności psychicznych, co
przyczyniło się do rozwoju kultury.
 Zwolnienie tempa rozwoju osobniczego (wydłużenie dzieciństwa).
 Brak owłosienia całych powłok ciała.

Porównanie budowy szkieletu człowieka i goryla i (Źródło: Solomon, Berg, Martin, Vilee, 1998)

Australopitek
Ewolucja człowiekowatych rozpoczęła się w Afryce. Pierwsze hominidy należą do rodzaju Australopithecus. Te
dwunożne istoty pojawiły się ok. 4 mln lat temu. Liczba odkrytych przedstawicieli przekracza 150 osobników.
Charakterystycznymi cechami ich budowy są: podobieństwo szkieletu pozaczaszkowego do szkieletu człowieka,
silnie pochylone ku tyłowi czoło, wydatne wały nadoczodołowe i wał potyliczny, przesunięty ku tyłowi czaszki
otwór wielki kości potylicznej. Australopiteki żyły stadnie, chroniły się w pieczarach i jaskiniach.

Homo habilis

Najstarszym gatunkiem, który zaliczono do rodzaju Homo (podobnie jak człowieka współczesnego), był Homo
habilis (człowiek zdolny, zręczny) — pojawił się ok. 1,9 mln lat temu. Jego mózgoczaszka miała pojemność ok.
650–800 cm3. Miał mniejsze zęby, żuchwę o bardziej zaokrąglonym łuku zębowym, delikatniejszy szkielet,
słabszą rzeźbę mięśniową. Wytwarzał prymitywne narzędzia kamienne.

Homo erectus

Najstarsze szczątki Homo erectus (człowiek wyprostowany s. pitekantrop) znaleziono ok. 1,5–1,6 mln lat temu
w Afryce, a następnie w różnych częściach Starego Świata. Występował on jeszcze 200 tysięcy lat temu. Był
dwunożny, spionizowany, wyższy niż Homo habilis, jego mózg miał pojemność średnio 950 cm3, choć przyjmuje
się, iż nawet do 1200 cm3.

Jego czaszka miała wyraźne wały nadoczodołowe, wypukłą, wysuniętą do przodu twarz, szczęki silnie
prognatyczne (wysunięte do przodu), zmniejszone zęby przedtrzonowe i trzonowe, puszkę mózgową słabo
wysklepioną. Homo erectus wytwarzał złożone narzędzia kamienne, nosił skóry, utrzymywał ogień, żył w
jaskiniach.

Najstarsze szczątki Homo erectus (człowiek wyprostowany s. pitekantrop) znaleziono ok. 1,5–1,6 mln lat temu
w Afryce, a następnie w różnych częściach Starego Świata. Występował on jeszcze 200 tysięcy lat temu. Był
dwunożny, spionizowany, wyższy niż Homo habilis, jego mózg miał pojemność średnio 950 cm3, choć przyjmuje
się, iż nawet do 1200 cm3.

Jego czaszka miała wyraźne wały nadoczodołowe, wypukłą, wysuniętą do przodu twarz, szczęki silnie
prognatyczne (wysunięte do przodu), zmniejszone zęby przedtrzonowe i trzonowe, puszkę mózgową słabo
wysklepioną. Homo erectus wytwarzał złożone narzędzia kamienne, nosił skóry, utrzymywał ogień, żył w
jaskiniach.

Homo neanderthalensis

Homo neanderthalensis — człowiek neandertalski, neandertalczyk. Około 0,5 mln lat temu w Afryce, Europie i
Azji pojawił się człowiek heidelberski, który prawdopodobnie dał początek neandertalczykowi. Neandertalczycy
żyli między 350 tys. a 28 tys. lat temu.

Byli bardzo masywnie zbudowani, mieli krępą budowę, niewielki wzrost (ok. 1,5 m), duże wały nadoczodołowe,
silnie pochylone ku tyłowi czoło, masywną żuchwę o szerokiej gałęzi, bez wyraźnie zaznaczonej bródki, duży
mózg. Byli przystosowani do życia w surowym klimacie lodowcowym. Wytwarzali narzędzia, polowali na duże
zwierzęta (nosorożce, mamuty, niedźwiedzie, żubry, tury, renifery), potrafili leczyć złamania kości, opiekowali
się osobnikami starymi i chorymi (stwierdzono występowanie wierzeń związanych z obrządkiem
pogrzebowym).

Rozkwit tej formy miał miejsce w okresie ostatniego zlodowacenia. Zanikanie neandertalczyka, rasy ludzkiej
dość wyspecjalizowanej, przebiegało około 30 tys. lat temu, gdy cofało się ostatnie zlodowacenie. Zagadką jest
wyginięcie neandertalczyka.

Homo sapiens

Z najmniej wyspecjalizowanych form Homo neanderthalensis wyłonił się człowiek rozumny współczesny –
Homo sapiens. Populacje ludzkie przez pewien okres współwystępowały z neandertalczykiem.
Przypuszcza się, że Homo sapiens pojawił się ok. 300 tys. lat temu. Szczególną uwagę należy zwrócić na fakt
wzrostu pojemności mózgu z 850 cm3 u wczesnych przedstawicieli do ok. 1400 cm3 u ludzi współczesnych.

Współczesny człowiek rozumny Homo sapiens sapiens pojawił się w Afryce ok. 100 tys. lat temu. Anatomicznie
nowoczesny Homo sapiens dotarł do Bliskiego Wschodu, a ok. 40 tys. lat temu do Europy i Australii, wypierając
dawniejsze formy miejscowych praludzi — takich jak europejscy neandertalczycy czy też azjatyckie
pitekantropy. Najpóźniej dotarł do Ameryki.

Charakterystyczną cechą w budowie czaszki człowieka współczesnego jest brak wałów nadoczodołowych,
zmniejszenie łuków brwiowych, większe wysklepienie czaszki oraz pojawienie się bródki na żuchwie, co
zaobserwowano np. u przedstawicieli kultury Cro-Magnon we Francji i Hiszpanii.

Tzw. kromaniończyk (człowiek z Cro – Magnon) był jednym z pierwszych przedstawicieli człowieka rozumnego.
Populacje te zasiedlały Europę około 50 tys. – 20 tys. lat temu. Oprócz rozwoju narzędzi (ostrza, noże, groty
krzemienne) cechowały się rozwojem innych form kulturowych, np. malarstwa naskalnego. Występują tu
pierwsze przejawy kultu zmarłych.

Około 40 tys.- 8 tys. lat p.n.e. pojawił się w Europie człowiek rozumny kopalny – Homo sapiens fossylis.

Wytwarzał on narzędzia z kamienia, kości, rogu i drewna. Osiągały one dużą różnorodność i sprawność
użytkową. Służyły do łowów, łowienia ryb, obróbki skór, drewna, kości. Stosowano też broń miotającą,
harpuny, łuki, wytwarzano przedmioty kultu, ozdoby i instrumenty muzyczne. Człowiek ten prawdopodobnie
mówił, a także zajmował się sztuką (malarstwo jaskiniowe, ryty, rzeźba). Świadczy to o tym, że ludzie już wtedy
dysponowali myśleniem symbolicznym i złożonym językiem.

Dzięki połączonym wysiłkom setek przyrodników, biologów, antropologów i genetyków obecnie wiemy, że w
ewolucji naszego gatunku dobór naturalny sprzyjał 2 formom przystosowania – dwunożności i encefalizacji.
Obie łącznie umożliwiły rozwój cywilizacji ludzkiej.

Dwunożność to umiejętność chodzenia w pozycji pionowej, a encefalizacja odnosi się do wzrostu wielkości
mózgu.

Te 2 formy przystosowania są głównie odpowiedzialne za postęp ewolucji człowieka, w tym za rozwój.

Gdy u naszych przodków doszło do rozwoju umiejętności chodzenia w pozycji pionowej, uzyskali ono możliwość
poznawania nowych środowisk oraz wykorzystywania nowych zasobów. Gdy wzrosła wielkość mózgu, stali się
bardziej inteligentni i rozwinęły się u nich umiejętności złożonego myślenia, rozumowania, planowania i
pamięci. Dzięki rozwinięciu się przeciwstawnego kciuka ludzie mogli produkować i używać narzędzi.

Wymyślili proste strategie polowania na grubą zwierzynę oraz zaczęli wykorzystywać ogień do ogrzewania się i
do przygotowywania jedzenia. Genotyp kodujący inteligentne i mobilne fenotypy powoli wypierał inne, gorzej
przystosowane genotypy dając tylko osobnikom inteligentnym i dwunożnym możliwość rozmnażania się.

MINI TEST

1. Homo habilis – człowiek zdolny, zręczny

Homo erectus – człowiek wyprostowany s.pitekantrop
Homo neanderthalensis – człowiek neandertalski, neandertalczyk
Homo sapiens – człowiek rozumny, współczesny

2. Wzrost wielkości mózgu to: encefalizacja

3. Ewolucja to teoria głosząca:

a) iż z biegiem czasu, organizmy powstają i przystosowują się do swojego środowiska dzięki
interakcji zmiennych biologicznych i środowiskowych
 b) iż na różnej przestrzeni, organizmy giną i nie są w stanie przystosować się do swojego środowiska
dzięki interakcji zmiennych biologicznych i środowiskowych

c) iż z biegiem czasu, organizmy powstają i nie są w stanie przystosować się do swojego środowiska
dzięki interakcji zmiennych biologicznych i środowiskowych

4. Umiejętność chodzenia w pozycji pionowej to: dwunożność

5. Zaznacz kierunki ewolucji człowiekowatych:

Brak owłosienia całych powłok ciała TAK

Pionizacja ciała TAK
Pojawienie się mowy oraz zachowań społecznych TAK
Zwolnienie tempa rozwoju osobniczego (wydłużenie TAK
dzieciństwa)
Wydłużenie się rąk w stosunku do nóg NIE
Przyrost wagi ciała NIE
Spłaszczenie u człowieka części tylnej czaszki NIE
Pochylona pozycja ciała NIE
TEORIA DOBORU NATURALNEGO

Twórcą teorii doboru naturalnego, czyli selekcji naturalnej jest Darwin.

Teoria ta głosi, że niektórzy członkowie gatunku mają tendencję do produkowania liczniejszego potomstwa niż
inni.

Oznacza to, iż organizmy, które są lepiej przystosowane do swojego środowiska, będą produkować liczniejsze
potomstwo niż organizmy gorzej przystosowane. Z czasem organizmy posiadające cechy korzystniejsze dla
przeżycia stają się liczniejsze, niż te, które tych cech nie posiadają.

Po dwunożności i encefalizacji, jednym z kamieni milowych ewolucji gatunku ludzkiego było pojawienie się
języka. Zdolność do posługiwania się nim oczywiście wynikała z encefalizacji. Język jest narzędziem, które
modeluje i zmienia kultury. Dał on ogromne korzyści adaptacyjne na wczesnych etapach rozwoju ludzkości.

Dzięki prostym wskazówkom dotyczącym sporządzania narzędzi, znajdowania dobrych miejsc do polowania
lub łowienia ryb oraz unikania niebezpieczeństwa ludzie mogli zaoszczędzić czas, wysiłek, a często ratować
życie. Rozmowy, a nawet humor, wzmacniały więzy społeczne między członkami stadnego z natury gatunku. Co
ważniejsze, pojawienie się języka, a zwłaszcza słowa pisanego, umożliwiło przekazywanie nagromadzonej
mądrości z jednego pokolenia na następne.

Ewolucja człowieka jednak jeszcze nie zakończyła się; trwała nadal. W czasie bowiem od pojawienia się Homo
sapiens sapiens zmieniła się jego struktura rasowa. Cofanie lodowców spowodowało przemiany klimatyczne w
Europie środkowej, umożliwiające znaczne przemiany kulturowe: udomowienie bydła, trzody, psa,
wynalezienie siekiery, czółna.

W neolicie pojawiło się rolnictwo, pasterstwo, uprawa zbóż, chów zwierząt, wypalanie naczyń, tkactwo.
Powstały miasta. Zaczęła się wymiana towarowa. Grupy ludzkie pokonywały znaczne przestrzenie.

Około 3 tys. lat p. n. e. człowiek wkroczył w epokę brązu, a następnie w epokę żelaza. Od tego czasu gwałtowny
jest rozwój kulturowy człowieka, jego wejście w następne epoki – pary, elektryczności, atomu i sięgnięcia w
przestrzeń kosmiczną.

Trzy rewolucyjne wydarzenia w historii życia na Ziemi

1. Na historię życia na Ziemi szczególny wpływ wywarły trzy rewolucyjne wydarzenia: ok. 3,5 mld lat
temu. Powstanie samego życia w formie mikroorganizmów.

2. ok. 0,5 mld lat temu - Pojawienie się organizmów wielokomórkowych.

3. ok. 2–2,5 mln lat temu - Powstanie świadomości ludzkiej.

Rozwój świadomości ludzkiej przebiegał następująco:

— 2,5 mln lat temu — pojawiły się w Afryce najstarsze znane narzędzia,

— 1,8 mln lat temu — ekspansja Homo erectus poza Afrykę,

— 700 tys. lat temu — człowiek opanował ogień,

— 200 tys. lat temu — narodziny człowieka współczesnego w Afryce,

— 40 tys. lat temu — pierwsze zabytki sztuki jaskiniowej i naskalnej,

— 150 tys. lat temu - zasadniczy postęp w produkcji narzędzi,

— 10 tys. lat temu — człowiek wynalazł rolnictwo i hodowlę (rewolucja rolnicza),

— 5 tys. lat temu — powstanie pierwszych miast,

— 150 lat temu — rewolucja przemysłowa,

— 50 lat temu – rewolucja technologiczna.

Właściwości typowe tylko dla człowieka

1. Rozwój wielkości i stopnia komplikacji struktur mózgu.

2. Wyższe czynności psychiczne, takie jak: myślenie abstrakcyjne, uczenie się,
przewidywanie, mowa, zachowania społeczne, rozwój kultury.
3. Wyprostowana postawa ciała związana z dwunożnością — powstanie krzywizn
kręgosłupa, wysklepienie stopy, przystosowanie ręki do pracy.
4. Retardacja, czyli zwolnienie tempa rozwoju osobniczego — długie dzieciństwo.
5. Brak owłosienia całych powłok ciała.

ZRÓŻNICOWANIE WEWNĄTRZ GATUNKOWE CZŁOWIEKA

Czym różnimy się między sobą, należąc do Homo sapiens sapiens?

Powstanie ras ludzkich należy do procesów ewolucyjnych gatunku Homo sapiens. Jednolity pierwotnie pod
względem budowy i morfologii człowiek zasiedlał obszary Starego Świata.

Przypuszcza się, że proces rasogenezy rozpoczął się we wczesnych etapach ewolucji. Na rozległych terenach
globu, grupy ludzkie różnicowały się biologicznie i kulturowo w związku z oddziaływaniem czynników
środowiska.

Zasiedlając różne przestrzenie geograficzne przystosowywały się do zróżnicowanych warunków

środowiskowych. Na wczesnych etapach ewolucji człowieka istotną rolę odgrywały czynniki środowiska
przyrodniczego, zaś w kolejnych znaczenia nabrały czynniki kulturowe. To spowodowało, że aparat
przystosowawczy człowieka jest bardziej plastyczny u niż u innych form życia.

Na skutek działania doboru naturalnego wykształciły się mechanizmy zmienności przystosowawczej. Prowadziło
to do powstawania różnic genetycznych między populacjami. Punktem kulminacyjnym powstania
zróżnicowania rasowego był schyłek paleolitu (ok. 10 tys. lat p.n.e.). Proces powstawania ras ma charakter
adaptacyjny. Widoczna jest zbieżność między rasami ludzkimi a zamieszkiwanymi przez nie strefami
klimatycznymi.

Klasyfikacje gatunku ludzkiego

Od dawna dokonywano prób klasyfikacji gatunku ludzkiego. Oto ich krótki przegląd i najpowszechniej
stosowane podziały.

Klasyfikacje starożytne

Klasyfikacje starożytne były oparte na cechach podstawowych, jak:

 barwa skóry,
 kształt głowy,
 kształt twarzy
W roku 200 p.n.e. Chińczycy wyróżnili 5 ras w oparciu o zabarwienie skóry. Z kolei freski egipskie (XV–XI
w.p.n.e.) ukazują cztery grupy ludzkie o różnym zabarwieniu skóry i innych cechach morfologicznych.

Przez wiele lat, aż do czasów nowożytnych, wyróżniano trzy duże grupy:

1. Jafetydów – jasnoskórych i jasnowłosych mieszkańców Europy

2. Semitów - mieszkańców Azji Południowo-Zachodniej o ciemnym zabarwieniu włosów i oczu
3. Chamitów - czarnoskórą ludność Afryki - czarnoskórą ludność Afryki

Dopiero wiedza zdobyta podczas wielkich odkryć geograficznych, a zwłaszcza poznanie mieszkańców obu
Ameryk, Azji, Australii i Oceanii, pozwoliła dostrzec wiele różnic cech morfologicznych człowieka. Stała się ona
bazą do tworzenia nowych klasyfikacji form ludzkich.

F. Bernier (1684 r.), obierając kryterium geograficzne (miejsce zamieszkania), podzielił ludzi na rasy:

 białą — ogorzałych na słońcu mieszkańców Europy, zachodniej Azji oraz północnej Afryki,
 czarną (Murzynów),
 żółtą — wschodnich Azjatów,
 lapońską — obejmującą tylko Lapończyków.

I. Kant ustalił podział w zależności od klimatu:

 Indianie, Eskimosi, Mongołowie — odmiana czerwona — klimat zimny

 Hindusi, Arabowie — odmiana żółta — klimat suchy, gorący,
 Europejczycy — odmiana biała — klimat wilgotny, zimny,
 Murzyni — odmiana czarna — klimat wilgotny, ciepły.

K. Linneusz (1756 r.) wyróżnił cztery rasy ludzkie w zależności od zajmowanych kontynentów:

 Homo europaeus,
 Homo asiaticus,
 Homo americanus,
 Homo afer.

W 1812 r. G. Cuvier, przyjmując za kryterium barwę skóry, wyodrębnił trzy rasowe odmiany (varietas)
człowieka:

 białą (leucoderma),
 żółtą (xantoderma),
 czarną (melanoderma).
Podział ten zachował swoją wiarygodność naukową i aktualność, stąd poniżej przedstawiono krótką
charakterystykę wyróżnionych odmian:

Odmianę białą charakteryzują:

 jasna skóra w odcieniach od jasnoróżowego do śniadego,

 włosy i oczy różnej barwy — od jasnych po ciemne,
 ukośne osadzenie włosów w skórze, mogą być one proste lub faliste,
 u mężczyzn silne owłosienie ciała i twarzy,
 niewystające kości jarzmowe,
 wysunięty ku przodowi wysoki, wąski nos o wydłużonych otworach, stawionych równolegle do
przegrody nosa,
 dość wysokie oczodoły, górna powieka bez fałdy powiekowej, szpara oczna wrzecionowata,
 twarz w części środkowej i dolnej cofnięta (ortognatyczna), cienkie wargi,
 mniej więcej równe proporcje między długością tułowia i długością kończyn,
 budowa ciała jako wynik przystosowania do klimatu o stosunkowo małym nasłonecznieniu.

Odmianę żółtą wyróżniają:

 skóra w kolorze od jasnożółtego do odcieni czerwonawych lub żółtobrązowych,

 ciemna pigmentacja oczu i włosów, od piwnych do czarnych,
 włosy grube, sztywne, o okrągłym przekroju, osadzone prostopadle w skórze,
 skąpe owłosienie ciała,
 duża, płaska twarz z podściółką tłuszczową,
 nos średnioszeroki, otwory nosowe ustawione skośnie do twarzy,
 małe, ustawione ukośnie oczy, górna powieka z fałdą mongolską,
 szczęki słabo wystające do przodu (prognatyczne),
 cienkie wargi,
 długi tułów w stosunku do kończyn dolnych,
 budowa ciała jako efekt przystosowania do klimatu zimnego.

Odmianę czarną cechują:

 kolor skóry od ciemnośniadego, przez brunatny, do czarnego,

 oczy i włosy o ciemnym zabarwieniu,
 włosy o przekroju nerkowatym, sierpowato umieszczone w skórze, stąd silne ich skręcenie, spiralne
lub wełniste z najbardziej skręconymi typu fil-fil,
 twarz szeroka, mała,
 nos bardzo szeroki, zaś otwory nosowe przebiegają równolegle do czerwieni wargowej,
 szczęki dość silnie wysunięte (prognatyczne),
 wargi grube, mięsiste, czasami wywinięte,
 w oprawie oka rozwinięta fałda powiekowa,
 krótki tułów i długie kończyny,
 budowa ciała świadcząca o przystosowaniu do klimatu o dużym nasłonecznieniu.

MINI TEST – PRAWDA/FAŁSZ

Odmianę białą cechuje jasna skóra w odcieniach jasnoróżowego do śniadego PRAWDA

I. Kant ustalił podział w zależności od klimatu PRAWDA
Odmianę czarną cechują wargi grube, mięsiste, czasami wywinięte PRAWDA
Odmianę żółtą cechują szczęki dość silnie wysunięte (prognatyczne) FAŁSZ
F. Bernier stosowała kryterium geograficzne przy podziale ludzi na rasy PRAWDA
K. Linneusz wyróżnił cztery rasy ludzkie w zależności kryterium czasu FAŁSZ
Odmianę białą cechują wystające kości jarzmowe FAŁSZ
DYMORFIZM PŁCIOWY
Dymorfizm płciowy (gr. di — podwójny, morphe — kształt) jest istotnym elementem różnych podziałów
biologicznych i społecznych. Już starożytni myśliciele rozważali problem płci, tworząc religijne koncepcje
powstania mężczyzny i kobiety.

Platon i Empedokles, podobnie jak inni myśliciele starożytni uważali, że pierwotnie bogowie stworzyli istoty
ludzkie mające podwójną płeć (Androgynes). Były one ogromne i miały 2 głowy, 4 ręce i 4 nogi. Istoty te
walczyły z bogami, zaś Zeus, by je osłabić, przeciął je mieczem, pozostawiając jako ślad podziału pępek. Od tej
pory ludzie obu płci szukają się, próbując odnaleźć swoją drugą połowę.

Starożytni znali też pojęcie hermafrodytyzmu. Hermafrodyta to człowiek z męskimi narządami płciowymi oraz
ukształtowanymi piersiami.

W wieku XIX zgodnie z tezą K. Darwina oceniano, iż kobiety stoją wyżej pod względem moralnym i fizycznym od
mężczyzn, są bowiem bardziej wytrwałe, biologicznie silniejsze i cechuje je większy altruizm, zaś mężczyźni są
zdegenerowaną formą kobiet.

Dymorfizm płciowy, czyli dwupostaciowość organizmów, przejawia się zarówno we właściwościach

somatycznych, jak i funkcjonalnych i psychicznych.

Załóżmy istnienie dwóch typów hiperseksualnych, czyli 100% mężczyzny i 100% kobiety:

Typ morfologiczny sylwetki skrajnie męski (100% mężczyzna) ma większe rozmiary ciała (w porównaniu z
kobietą), dużą głowę i mocny kark, potężną klatkę piersiową, wąską miednicę, silne mięśnie z wyraźną rzeźbą,
małą ilość tkanki tłuszczowej.

Typ skrajnie żeński (100% kobietę) charakteryzują: mniejsze rozmiary ciała, mała głowa, łagodne rysy, słabo
rozwinięta obręcz barkowa, zaś szerokie, otłuszczone biodra, znaczny biust, wcięta talia.

Dymorfizm płciowy pojawia się w życiu płodowym, narasta w okresie dojrzewania, największe nasilenie osiąga
w wieku dorosłym, a następnie maleje w czasie starzenia się organizmu.

Pojęcie płci obejmuje zespół cech odróżniających osobniki męskie od osobników żeńskich.

Początkowo wyróżniano tylko płeć biologiczną i psychiczną. Obecnie dzięki postępowi wiedzy traktuje się płeć
jako zjawisko niejednorodne.

Wyróżnia się kilka pojęć płci:

 płeć genetyczną, wyznaczają przekazywane przez rodziców chromosomy płci — chromosomy
XX oznaczają płeć żeńską, zaś XY płeć męską
 płeć gonadalna, określona przez posiadane gonady: jądra u mężczyzn, a jajniki u kobiet
 płeć hormonalna (metaboliczna), determinowana przez wydzielane hormony, które
wpływają na rozwój cech płciowych — rozwój cech płciowych męskich zapewniają
androgeny, a cech płciowych żeńskich estrogeny
 płeć somatyczna, związana z rozwojem zewnętrznych cech płciowych, np. piersi i sromu u
kobiet, a prącia i moszny u mężczyzn,
 płeć metrykalna (socjalna), czyli ta, która zostaje ustalona po urodzeniu, na podstawie
zewnętrznych cech płciowych.
 płeć psychiczna, czyli poczucie przynależności do płci żeńskiej lub męskiej.

Cechy płci dzielimy na:

pierwszorzędowe - gonady: jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn

drugorzędowe:
  u kobiet są to zarówno wewnętrzne narządy płciowe: jajowody, macica, pochwa, jak i
zewnętrzne: wzgórek łonowy, łechtaczka, wargi sromowe większe i mniejsze, przedsionek
pochwy oraz gruczoły przedsionkowe i gruczoły piersiowe;

 u mężczyzn są to wewnętrzne narządy płciowe: nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł

krokowy, gruczoły opuszkowo-cewkowe Cowpera i zewnętrzny narząd płciowy: penis.

trzeciorzędowe:

 są cechami osobowości i sposobu zachowania się: sylwetka ciała, tonacja głosu, typ owłosienia

 u kobiet owłosienie łonowe,

 u mężczyzn owłosienie łonowe; owłosienie twarzy i ciała; sposób poruszania się oraz cechy
psychiczne.

czwartorzędowe: to głównie cywilizacyjno-kulturowe czynniki wzmagające cechy płci oraz jej

identyfikację. Są wśród nich:

 formy językowe: on, ona,

 przyjmowane cechy ubioru,
 sposób uczesania włosów,
 wybór zabawek,
 wybór dyscypliny sportowej,
 wybór form pracy,
 w sferze psychiki i zachowań
 cechy męskie: odwaga oraz instynkt opiekuńczy, a żeńskie: kokieteria, czułość, wstydliwość.
Porównanie wybranych cech morfologicznych mężczyzny i kobiety

Oto porównanie wybranych cech morfologicznych mężczyzny i kobiety:

 Sylwetka:
a) mniejsza u kobiet o ok. 8–20 cm wysokość ciała,
b) u kobiet bardziej zaokrąglone kształty ciała,
c) znaczniejsze u kobiet otłuszczenie ciała
d) tkanka tłuszczowa stanowi 24–28% masy ciała, zaś u mężczyzn 15–18% masy ciała.
 Szkielet:

a) szkielet kobiet ma delikatniejszą, słabszą budowę oraz kości o mniejszych rozmiarach i ciężarze,
b) kości kobiet mają słabiej zaznaczone przyczepy mięśni, w kościach długich cieńszą warstwę korową i
mniejsze nasady,

Rysunek 3 . Sylwetka mężczyzny i kobiety

Źródło: Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, 2001.

c) czaszka kobiety w porównaniu z czaszką mężczyzny:

— jest mniejsza (pojemność ok. 1300 cm3, u mężczyzny ok. 1500 cm3),
— jest mniej masywna,
— ma słabiej zaznaczone przyczepy mięśni,
— ma mniejszą guzowatość potyliczną,
— ma mniejszy wyrostek sutkowaty,
— ma mniej wydatne łuki brwiowe,
— ma mniej pochylone czoło,
— ma niższe oczodoły,
— ma mniej na zewnątrz wywinięte kąty żuchwy,
— ma mniejszą szczękę, żuchwę i zęby,

d) miednica kobiety w porównaniu z miednicą mężczyzny:

— jest szersza,
— ma talerze kości biodrowych bardziej rozstawione na boki,
— ma wyższe spojenie łonowe,
— kąt podłonowy jest prosty lub rozwarty,
— kość krzyżowa jest szersza,
 e) aparat stawowo-więzadłowy:
— u kobiet są luźniejsze torebki stawowe i więzadła, czyli stawy posiadają większy zakres ruchu.

 Inne różnice:

a) różnice w budowie narządów rozrodczych,

b) różnice w owłosieniu — u kobiet brak zarostu na twarzy i klatce piersiowej, owłosienie łonowe u
kobiet jest w kształcie trójkąta, a u mężczyzn stopniowo zmniejszające się w kierunku pępka,
c) punkt ciężkości ciała u kobiet jest położony niżej niż u mężczyzn,
d) u kobiet kończyny są krótsze w stosunku do tułowia,
e) tkanka tłuszczowa u kobiet jest rozmieszczona głównie wokół obręczy biodrowej, a u mężczyzn
wokół obręczy barkowej,
f) mięśnie u kobiet stanowią ok. 36% masy ciała, natomiast u mężczyzn ok. 42% masy ciała,
g) kobiety mają ok. 50% mniejszą siłę mięśni,
h) skóra kobiet jest cieńsza i bledsza,
i) oczy i włosy u kobiet są bardziej pigmentowane,
j) obojczyk u kobiet jest bardziej esowato wygięty,
k) dwa pierwsze żebra są u kobiet dłuższe, klatka piersiowa ma bardziej beczkowaty kształt,
l) przepona u kobiet jest wyżej położona (dominuje piersiowy tor oddychania),
m) tarczyca i śledziona są u kobiet większe,

Rysunek 4 . Różnice dymorficzne czaszki

Źródło: Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, 2001.

n) u kobiet jest mniejsza krtań, stąd wyższy tembr ich głosu,

o) wątroba i nerki leżą u kobiet o pół kręgu niżej,
p) u kobiet jest szerszy i krótszy pęcherz moczowy,
q) serce i płuca są u kobiet ok. 10–15% mniejsze niż u mężczyzn, kobiety mają mniejszą pojemność
życiową płuc, większą minutową liczbę skurczów serca (o ok. 8–10 skurczów),
r) kobiety mają mniejszą ilość krwinek czerwonych,
s) u kobiet jest niższa podstawowa przemiana materii, stąd ich mniejsze zapotrzebowanie na pokarm,
t) kobiety mają większą odporność biologiczną — dłużej żyją,
u) kobiety mają analityczny typ pamięci, zaś mężczyzn cechuje większa wyobraźnia, większa zdolność
kojarzenia i syntetyzowania.

Oczy i włosy u kobiet są bardziej pigmentowane PRAWDA

Punkt ciężkości ciała u kobiet jest położony niżej niż u mężczyzn PRAWDA
Sylwetka u kobiet ma bardziej zaokrąglone kształty ciała PRAWDA
Dwa pierwsze żebra są u kobiet dłuższe, klatka piersiowa ma bardziej beczkowaty PRAWDA
kształt
Obojczyk u kobiet jest mniej esowato wygięty FAŁSZ
Miednica kobiety w porównaniu z miednicą mężczyzny jest szersza PRAWDA
U kobiet jest szerszy i krótszy pęcherz moczowy PRAWDA
Czaszka kobiety w porównaniu z czaszką mężczyzny ma większą szczękę, żuchwę FAŁSZ
Kobiety mają większą odporność biologiczną – dłużej żyją PRAWDA
Szkielet mężczyzn ma delikatniejszą, słabszą budowę FAŁSZ
U kobiet kończyny są dłuższe w stosunku do tułowia FAŁSZ
Kości kobiet mają słabiej zaznaczone przyczepy mięśni, w kościach długich PRAWDA
Miednica kobiety w porównaniu z miednicą mężczyzny: ma niższe spojenie FAŁSZ
łonowe
Skóra kobiet jest cieńsza i bledsza PRAWDA
Wątroba i nerki leżą u kobiet o pół kręgu niżej PRAWDA
U kobiet jest większa krtań, stąd niższy tembr ich głosu FAŁSZ