Uwarunkowania i przebieg antropogenezy

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Grafika interaktywna
Dla nauczyciela
 Uwarunkowania i przebieg antropogenezy

Sahelanthropus tchadensis to gatunek hominida opisany po raz pierwszy w 2001 r. Jego czaszka,
pochodząca sprzed 7 mln lat, została znaleziona w środkowej Afryce. Niestety, oprócz kości czaszki nie
znaleziono innych szczątków, więc nie udało się stwierdzić, czy Sahelanthropus tchadensis poruszał się
w pozycji dwunożnej.
Źródło: h ps://pl.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

Dwunożny sposób lokomocji (zarówno chód, jak i bieg oraz skoki) – przy zachowaniu
pionowej postawy ciała – jest charakterystyczny jedynie dla człowieka i jego form
kopalnych. Istnieje wiele hipotez na temat tego, co przyczyniło się do wykształcenia
dwunożności u hominidów. Tłumaczy się je m.in. efektywnością dwunożnego chodu lub
biegu, skuteczniejszą ochroną przed przegrzaniem czy łatwiejszym spożywaniem pokarmu
dzięki swobodnym rękom.
Twoje cele

Określisz przynależność systematyczną człowieka.

Przedstawisz przebieg antropogenezy.
Wyjaśnisz, w jaki sposób powstał człowiek współczesny.
Przeczytaj

Przynależność systematyczna człowieka

Z punktu widzenia zoologii człowiek to

rodzaj należący do podtypu kręgowców,
gromady ssaków, rzędu naczelnych,
podrzędu małp wąskonosych, rodziny
człowiekowatych. Za taką przynależnością
zoologiczną człowieka przemawia
charakterystyczny skład uzębienia
mlecznego i stałego, obecność płaskich
paznokci na wszystkich palcach rąk i stóp,
występowanie menstruacji u samic, liczne
Szympansy żyją w grupach przypominających ludzkie podobieństwa w budowie oka, czaszki,
plemiona pierwotne. łożyska płodowego i in. Najbliżej
Źródło: Pixabay, domena publiczna. z człowiekiem są spokrewnione małpy
człekokształtne, zwłaszcza afrykańskie:
szympans (Pan) i goryl (Gorilla). Różnice anatomiczne dzielące człowieka od reszty
naczelnych dotyczą głównie budowy aparatu ruchu i wielkości mózgu.

Antropogeneza

Antropogeneza (filogeneza człowieka) to całokształt procesów ewolucyjnych, które

doprowadziły – przez długofalowe zmiany genetyczne – do przekształcenia się form
przedludzkich w formy człowieka współczesnego (Homo sapiens). Jego historia rodowa (i
rodziny człowiekowatych) jest ciągle przedmiotem badań i szerokich dyskusji naukowych.

Założenia antropogenezy
Zgodnie z założeniami antropogenezy wszystkie bez wyjątku osobliwości ludzkiego ciała
i psychiki wytworzyły się u przodków człowieka stopniowo, w wyniku działania tych
samych mechanizmów ewolucyjnych.
Ciekawostka

Swą ogromną przewagę w przyrodzie człowiek zdobył dopiero w czasach

poneolitycznych, tj. w ciągu kilku ostatnich tysiącleci. Jeszcze u schyłku paleolitu, 15–20
tys. lat temu, był to gatunek stosunkowo nieliczny, o średniej gęstości występowania (na
obszarach zamieszkanych) rzędu 1 osobnik na km2.

Dobór naturalny

Dobór naturalny działał w populacjach istot przedludzkich w kierunku faworyzowania

osobników o wyższej wrodzonej inteligencji, oddziałując przez tysiące pokoleń, dając
w wyniku stopniową, progresywną ewolucję mózgu ludzkiego, zwłaszcza tych jego części,
które są siedliskiem wyższych czynności nerwowych. Doskonalenie psychiki z kolei
ułatwiło dalszy postęp kulturowy.

Początki antropogenezy

Początek antropogenezy jest trudny do

określenia. Element uczłowieczania można
odnaleźć w późnej kredzie, w powstaniu
pierwszych hominoidów (człekokształtnych)
w połowie trzeciorzędu (o takich cechach jak
powiększony mózg, brak ogona, brachiacja)
czy w zejściu z drzew i przyjęciu
wyprostowanej postawy ciała przez pierwsze
człowiekowate (hominidy, Hominidae) przed
ponad 4 mln lat.
Czaszka hominida znaleziona w południowej Afryce
Pod względem anatomicznym człowiekowate w 1921 r.
odróżniają się od innych naczelnych Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
specyficznymi cechami.

Cechy odróżniające człowiekowate od innych naczelnych

 Przystosowanie budowy tułowia i kończyn do dwunożnego chodu w postawie
spionizowanej (czego wyrazem jest m.in. niechwytna stopa i szczególna
budowa miednicy).

Niektóre cechy uzębienia.

Stosunkowo późne dojrzewanie i starzenie oraz długi okres reprodukcyjny

i poreprodukcyjny.

W późniejszych stadiach ewolucji (od szczebla pitekantropa) wybitny rozwój

mózgu, co wiąże się z bujnym rozwojem psychiki.

znaczne odwłosienie ciała;

Warunki powstania człowiekowatych

Dużą rolę w antropogenezie odegrały ogólnoplanetarne zmiany klimatyczne, zachodzące

w ciągu ery kenozoicznej, takie jak powstanie pierwszych lądolodów antarktycznych (w
połowie trzeciorzędu) czy zlodowacenie na półkuli północnej (od ok. 2 mln lat temu).
Następstwem tych zmian było stopniowe ochłodzenie i osuszenie klimatu oraz związane
z tym rozszerzenie obszarów sawannowych. Do tak zmienionych na Ziemi środowisk
przystosowało się wiele grup ssaków, m.in. liczne małpy. W takim środowisku mogły
również powstać pierwsze człowiekowate.

Najważniejszym i zarazem początkowym

wydarzeniem ewolucji człowiekowatych było
zapewne przyjęcie spionizowanej postawy
oraz zamiana środowiska leśnego na otwarte
tereny typu sawanny, choć trudno określić,
kiedy to nastąpiło. Obecnie przeważa pogląd,
że najwcześniejsze etapy uczłowieczenia
zachodziły jeszcze w środowisku leśnym.

Stopniowe uzyskanie wyprostowanej postawy

ciała jest związane z dwunożnym
poruszaniem się człowieka. Nastąpiła przy
tym zamiana funkcji podporowych kończyn
górnych na funkcje (czynności)
 manipulacyjne. Dwunożność pojawiła się już
u formy przedludzkiej i występuje
u wszystkich kopalnych form Homo. Wiążą
się z nią zmiany w budowie stopy, miednicy,
kręgosłupa i czaszki.

Szkielet Lucy z Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu.

Źródło: 120, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Początki antropogenezy nie są jasne – wciąż brakuje skamieniałości z krytycznego

okresu kilku mln lat poprzedzających powstanie australopiteków, a szczątki
najwcześniejszych australopiteków sprzed 3–4,5 mln lat wykazują również, obok
dwunożności, cechy wskazujące na zdolność do poruszania się wśród gałęzi drzew.

Przebieg antropogenezy

Człowiekowate (Hominidae, hominidy) wyodrębniły się ok. 17 mln lat temu w Afryce
i podzieliły na dwie grupy, z których jedna wyemigrowała do Azji, gdzie jest obecnie
reprezentowana przez orangutana; druga pozostała w Afryce i tam od ok. 10–8 mln lat
ewoluowała w dwóch kierunkach, w wyniku czego wykształciły się afrykańskie małpy
człekokształtne (goryl, szympans) oraz australopiteki i człowiek.

W szerokim ujęciu formy człowieka kopalnego obejmują wszystkie gatunki wyróżnione

w obrębie rodzaju Homo, opisane na podstawie zachowanych szczątków kostnych z końca
pliocenu i z plejstocenu – od najstarszych są to: Homo habilis, Homo erectus, Homo
sapiens. W bardziej zawężonym zakresie określenie to zwyczajowo obejmuje także Homo
sapiens ze środkowego paleolitu, w tym archaiczne pod względem anatomicznym formy
człowieka rozumnego, neandertalczyka, i anatomicznie współczesnego, z paleolitu
górnego, dawniej określane jako Homo sapiens fossilis. Nie jest ostatecznie wyjaśnione, jakie
stosunki pokrewieństwa ewolucyjnego zachodzą między poszczególnymi formami
człowieka kopalnego; m.in. sporne jest, czy wszystkie australopiteki stanowiły jeden
gatunek, od którego wywodzi się Homo erectus, czy dwa gatunki, z których jeden był
ślepym odgałęzieniem ewolucyjnym, oraz czy Homo sapiens pochodzi bezpośrednio od
ludzi neandertalskich.

Australopiteki (Australopithecus)

Rodzaj plioceńskich
i wczesnoplejstoceńskich hominidów
z południa i wschodu Afryki, zaliczany do
rodziny człowiekowatych. Wiek znalezisk
4,17–1,5 mln lat. Większość badaczy
wyróżnia cztery odrębne gatunki
australopiteków, ale ostatnie odkrycia
z okolic Jeziora Turkana wskazują na
istnienie jeszcze dwóch gatunków.

Australopiteki wytwarzały prymitywne

narzędzia kamienne, prawdopodobnie
Model Australopithecus afarensis w Muzeum
uprawiały prymitywne łowiectwo; nie
Cosmocaixa w Barcelonie
znały ognia. Wymarły ostatecznie przed 1
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
mln lat.

Australopiteki miały stosunkowo mały mózg (380–550 cm3), długie kończyny górne,
a kończyny dolne tylko o pewnym stopniu adaptacji do dwunożnej lokomocji.

Wśród australopiteków rozróżnia się dwa typy rozwojowe: typ gracylny (gracilis) –
delikatniejszej budowy, o mniej masywnej czaszce z mniejszymi w stosunku do siekaczy
zębami policzkowymi oraz typ robustny (robustus) – o większych wymiarach ciała, bardziej
masywnej budowie czaszki i stosunkowo dużych zębach policzkowych.

Człowiek neandertalski (Homo sapiens neanderthalensis)

Jest to podgatunek człowieka kopalnego,

czasem traktowany jako gatunek Homo
neanderthalensis. Zamieszkiwał tereny
Europy i Azji Mniejszej w okresie od ok. 180
 tys. do ok. 35 tys. lat temu. Większość
badaczy uważa, że człowiek neandertalski
ewoluował z środkowoplejstoceńskich,
późnych form Homo erectus albo z ich
europejskich następców Homo
heidelbergensis lub z archaicznego Homo
sapiens.

Człowiek neandertalski uprawiał myślistwo

Rekonstrukcja obozowiska neandertalczyków
w Ojcowskim Parku Narodowym.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
i zbieractwo, znał ogień i zapewne chronił
ciało przed zimnem skórami, praktykował
już obrzędowy pochówek zmarłych.
Cechy: Duża pojemność puszki mózgowej

(do 1800 cm3), bardzo masywna budowa

czaszki z silnie rozwiniętym wałem
nadoczodołowym, wysunięta do tyłu potylica,
twarz płaska, wydatna do przodu, żuchwa
bez bródki. Szeroki i wydatny nos oraz duże
zatoki szczękowe i czołowe pozwalały ogrzać
i nawilżyć zimne i suche powietrze. Budowa
ciała krępa o stosunkowo długim tułowiu
i krótkich kończynach, relatywnie długich
odcinkach uda i ramienia, głębokiej klatce
piersiowej, szerokich biodrach.

Czaszka neandertalczyka.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Człowiek zręczny (Homo habilis)

Zamieszkiwał Afrykę subsaharyjską pod koniec

pliocenu i na początku plejstocenu. Znaleziska
potwierdzają, że dotarł do Afryki Południowej.
Wyróżniającą cechą anatomiczną jest przede
wszystkim pojemność czaszki (680–780 cm3). Nie
jest wykluczone, że osobnik był zdolny do
precyzyjnego manipulowania przedmiotami (stąd
nazwa).
Cechy: W porównaniu z australopitekami kości
czaszki Homo habilis były cieńsze, bez grzebieni
kostnych, wał nadoczodołowy dość delikatny,
sklepienie zaokrąglone i wyższe, proporcje twarzy
zróżnicowane, mniejsze zęby przedtrzonowe
i trzonowe. Poruszał się w postawie
wyprostowanej; kości miednicy i kończyn dolnych
przystosowane do dwunożnej lokomocji. Wysokość
ciała ok. 1,1 m.

Rekonstrukcja wyglądu Homo habilis.

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Człowiek wyprostowany, pitekantrop (Homo erectus)

Wyewoluował prawdopodobnie w Afryce ok. 2 mln

lat temu z populacji Homo habilis, a następnie
rozprzestrzenił się na tereny Azji i Europy.
Najbogatsze znaleziska pochodzą z Jawy i Chin,
pojedyncze – Afryki i Europy. Homo erectus
opanował krzesanie i przechowywanie ognia,
uprawiał myślistwo i zbieractwo, wytwarzał
prymitywne narzędzia kamienne.

Gatunek ten egzystował na różnych terenach

przez okres co najmniej 1 mln lat. Pod koniec
plejstocenu przekształcił się w bardziej
współczesne formy. Według teorii multiregionalnej
to one, ewoluując równolegle, stały się przodkami
Homo sapiens we wszystkich rejonach Starego
Świata.
Rekonstrukcja Homo erectus.
Ce Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

ch
y: Puszka mózgowa o pojemności
przeciętnie 800–1000 cm3; grube wały
nadoczodołowe, twarz silnie prognatyczna,
 żuchwa bardzo masywna i bez wyniosłości
bródkowej; budową kończyn i tułowia
prawdopodobnie nie różnił się od
człowieka dzisiejszego.

Czaszka Homo erectus.

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Początek linii rodowej człowieka

Badania molekularne i podobieństwo genetyczne między człowiekiem, szympansem

a gorylem pokazują, że rozejście się ich linii ewolucyjnych zaszło nie później niż 5 do 7 mln
lat temu, wydaje się więc, że najstarsze znane hominidy sprzed 4,5 mln lat (Ardipithecus
ramidus) znajdują się już na samym początku historii linii rodowej człowieka. Powstanie
i pierwsze etapy ewolucji hominidów przebiegały w Afryce, a pierwszym gatunkiem, który
opuścił ten kontynent, był zapewne Homo erectus (pitekantrop) lub jego bezpośredni
poprzednik.
Ciekawostka

Najstarsze szczątki człowieka poza Afryką, znalezione na Jawie, w Chinach i Gruzji, są

datowane na ok. 2 mln lat.

W ciągu całej historii człowiekowatych współwystępowały ze sobą różne ich gatunki,

o odmiennych przystosowaniach ekologicznych i różnych upodobaniach pokarmowych.
Wśród australopiteków wyróżnia się formy gracylne (delikatne), np. Australopithecus
africanus, oraz formy robustne (masywne), np. Australopithecus boisei. Jak się wydaje,
formy gracylne odżywiały się bardziej urozmaiconym pożywieniem niż roślinożerne
australopiteki masywne. W formach gracylnych upatruje się właśnie przodków linii
ewolucyjnej prowadzącej do człowieka.

Zmiana pożywienia
 Jedną z najciekawszych cech linii gracylnej było przejście na pożywienie mięsne, co
wiązało się z opanowaniem umiejętności łowieckich i wytwarzania narzędzi. Ta istotna
i niezwykła wśród naczelnych zmiana ekologiczna zachodziła z pewnością etapami,
przy czym pierwszym z nich mogło być odżywianie się pozostawionymi przez
drapieżniki resztkami pokarmowymi, czyli padlinożerność (taką dietę przypisuje się
Homo habilis).

Rozrost mózgu

Zmniejszenie różnic anatomicznych między płciami

Rozwój mowy

Powstanie człowieka współczesnego

Powstanie człowieka współczesnego jest datowane na ok. 200 tysięcy lat. Badania
podobieństwa genów mitochondrialnych ludzi współczesnych wskazują, że gatunek ludzki
narodził się w Afryce. Potwierdzają to znaleziska najstarszych szczątków człowieka
współczesnego na obszarze RPA (jaskinie Klasies River Mouth, Border Cave) i Bliskiego
Wschodu. Około 35 tys. lat temu rozpoczęła się ekspansja człowieka współczesnego
w Europie i Australii, od ok. 12 tysięcy lat – w obu Amerykach. Towarzyszyło jej znikanie
populacji neandertalskich i innych odmian człowieka powstałych z lokalnych odmian Homo
erectus. Nadal pozostaje bez odpowiedzi pytanie, czy ludzie współcześni wywodzą się
wobec tego z nielicznej początkowo populacji afrykańskiej i drogą ekspansji usunęli
wszystkie wcześniejsze populacje ludzkie (tzw. model pożegnania z Afryką), czy też
współczesne odmiany geograficzne człowieka zawdzięczają swe różnice długotrwałej
multiregionalnej ewolucji.
Ciekawostka

Pożegnanie z Afryką

Według tej teorii człowiek przedostał się z Afryki na Bliski Wschód, skąd jedna grupa
udała się wzdłuż południowych wybrzeży Azji aż do Australii, druga zaś podążyła na
północ do Europy i Azji, a następnie dotarła do Ameryki Północnej i Południowej.

Multiregionalna ewolucja

Według tej teorii Afrykę opuścił wczesny przedstawiciel Homo (prawdopodobnie Homo
habilis), ponad 1,5 mln lat temu, a dalsza ewolucja nastąpiła w czasie jego wędrówki,
również w wyniku mieszania się z innymi gatunkami Homo.
Słownik
brachiacja

wisowo‐wahadłowy sposób poruszania się, polegający na rozhuśtywaniu ciała

i wykonywaniu skoków lub przemieszczaniu się po gałęziach w pozycji zwisu; występuje
u niektórych nadrzewnych małp szerokonosych i człekokształtnych, w postaci
najbardziej typowej u gibonów (Hylobatidae)
człowiekowate

hominidy, Hominidae; jedna z rodzin rzędu ssaków naczelnych, kategoria systematyczna,

którą w dawnym ujęciu tworzyły tylko formy Homo sapiens i ich bezpośredni
przodkowie, różni od małp człekokształtnych
filogeneza

rozwój rodowy organizmów, przebieg ewolucyjnego różnicowania organizmów jako

rezultat wyodrębniania się nowych linii rozwojowych i wymierania innych
Homo sapiens

człowiek rozumny (współczesny)

Film

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RFrs0DxeBGTlF

Uwarunkowania i przebieg antropogenezy.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie filmowe pod tytułem Antropogeneza.

Polecenie 1

Obejrzyj film o uwarunkowaniach i przebiegu antropogenezy, a następnie przedstaw różnice

między małpami zwierzo- i człekokształtnymi.

Polecenie 2

Wyjaśnij, co zdecydowało o znacznym zmniejszeniu się zasięgu występowania małp

człekokształtnych. Odpowiedz w minimum dwóch zdaniach.
Polecenie 3

Na podstawie filmu i własnej wiedzy wymień dwa czynniki, które mogły przyczynić się do

wykształcenia dwunożności u hominidów.

Grafika interaktywna

1 2 3 4

5 6 7

Sahelantrop (Sahelanthropus tchadensis)

Pojemność puszki mózgowej: ok. 360 cm 3.

Ardipitek (Ardipithecus)
Pojemność puszki mózgowej: ok. 350 cm 3.

Australopitek (Australopithecus)
Pojemność puszki mózgowej: ok. 500 cm 3.

4
 Człowiek zręczny (Homo habilis)
Pojemność puszki mózgowej: ok. 600 cm 3.

Człowiek wyprostowany (Homo erectus)

Pojemność puszki mózgowej: ok. 1000 cm 3.

Neandertalczyk (Homo sapiens neanderthalensis)

Pojemność puszki mózgowej: ok. 1500 cm 3.

Człowiek rozumny (Homo sapiens)

Pojemność puszki mózgowej: ok. 1400 cm 3.

Polecenie 1

Przeanalizuj grafikę interaktywną i określ, jakie tendencje anatomiczne są wyraźnie widoczne

u kolejnych przodków człowieka.

Polecenie 2

W porównaniu z innymi naczelnymi człowiek wyróżnia się specyficznymi cechami. Wymień tę

cechę, która pojawiła się najwcześniej, i wymień związane z nią korzyści dla człowieka.
Polecenie 3

Przedstaw cechy wspólne dla człowieka i małp człekokształtnych.

Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Uwarunkowania i przebieg antropogenezy

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

IX. Ewolucja. Uczeń:

15) porządkuje chronologicznie formy kopalne człowiekowatych wskazując na ich

cechy charakterystyczne;

16) określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami, na podstawie analizy

drzewa rodowego;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XVI. Ewolucja. Uczeń:

18) porządkuje chronologicznie formy kopalne człowiekowatych wskazując na ich

cechy charakterystyczne;

19) określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami na podstawie analizy

drzewa rodowego;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Określisz przynależność systematyczną człowieka.

 Przedstawisz przebieg antropogenezy.
Wyjaśnisz, w jaki sposób powstał człowiek współczesny.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
rozmowa kierowana;
ćwiczenia interaktywne;
praca z filmem;
analiza grafiki interaktywnej;
gra dydaktyczna;
mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla i odczytuje temat lekcji oraz zawarte w sekcji „Wprowadzenie”

cele zajęć. Prosi uczniów lub wybraną osobę o sformułowanie kryteriów sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel zadaje pytania:
– Co oznacza termin „antropogeneza”?
– Jaka jest przynależność systematyczna człowieka?
– Co przyczyniło się do wykształcenia dwunożności u hominidów?
Uzupełnia wypowiedzi uczniów, koryguje ewentualne błędy.
Faza realizacyjna:

1. Praca z multimedium („Film”). Uczniowie czytają polecenie nr 1 (w którym mają za

zadanie przedstawić różnice między małpami zwierzo- i człekokształtnymi) do filmu
zawartego w e‐materiale, a następnie zapoznają się z multimedium wyświetlonym
przez nauczyciela. Po obejrzeniu filmu wykonują polecenie w parach. Chętne osoby
przedstawiają rozwiązanie na forum klasy. Pozostali uczniowie oceniają poprawność
odpowiedzi. Ewentualne wątpliwości rozstrzyga nauczyciel.
2. Praca w parach z treścią e‐materiału. Uczniowie na podstawie przeczytanego tekstu
oraz informacji zawartych w medium w sekcji „Film” układają pytania do quizu dla
innych par. Nauczyciel wraz z uczniami określa zasady rywalizacji i punktowania
dobrych odpowiedzi (np. gra na czas lub na liczbę poprawnych odpowiedzi).
Przeprowadzenie gry w klasie. Nauczyciel lub wybrany uczeń dba o prawidłowy
przebieg quizu zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Nauczyciel ogłasza zwycięską
parę.
3. Praca z drugim multimedium („Grafika interaktywna”). Uczniowie zapoznają się
z materiałem. Klasa dzieli się na grupy. Każdy zespół opracowuje odpowiedzi do
poleceń nr 1 („Przeanalizuj grafikę interaktywną i określ, jakie tendencje anatomiczne
są wyraźnie widoczne u kolejnych przodków człowieka”) i nr 2 („W porównaniu
z innymi naczelnymi człowiek wyróżnia się specyficznymi cechami. Wymień tę cechę,
która pojawiła się najwcześniej, i wymień związane z nią korzyści dla człowieka”) Po
wyznaczonym przez nauczyciela czasie liderzy grup odczytują swoje propozycje.
Nauczyciel komentuje rozwiązania uczniów.

Faza podsumowująca:

1. Klasa wspólnie wykonuje mapę myśli podsumowującą zajęcia.

Praca domowa:

1. Wykonaj polecenia nr 2 i 3 z sekcji „Film” oraz polecenie nr 3 z sekcji „Grafika

interaktywna”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z materiałem w sekcji „Film”, aby aktywnie
uczestniczyć w zajęciach i pogłębić swoją wiedzę.